Skip to main content

Full text of "Die dem Boethius fälschlich zugeschriebene Abhandlung des Dominicus Gundisalvi De unitate"

See other formats 




Google 


This ıs a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before ıt was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world’s books discoverable online. 


It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 


Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 


Usage guidelines 


Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 


We also ask that you: 


+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 


+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 


+ Maintain attribution The Google *watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 


+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 


About Google Book Search 


Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 


alhttb://books.;coodle.comj 





Google 


Über dieses Buch 


Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Regalen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im 
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfügbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde. 


Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun Öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch, 
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann 
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles 
und wissenschaftliches Vermógen dar, das hàufig nur schwierig zu entdecken ist. 


Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei — eine Erin- 
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat. 


Nutzungsrichtlinien 


Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit óffentlich zugángliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse 
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nichtsdestotrotz ist diese 
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch 
kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen. 


Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien: 


- Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und móchten, dass Sie diese 
Dateien nur für persónliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden. 


+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen 
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen 
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen 
unter Umständen helfen. 


+ Beibehaltung von Google-Markenelementen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über 
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sıe das Wasserzeichen nicht. 


+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, 
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA 
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern Öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist 
von Land zu Land verschieden. Wir kónnen keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulássig 
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der 
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben. 


Über Google Buchsuche 


Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google 
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser Welt zu entdecken, und unterstützt Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen. 


Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter|ht tp: //books.google.comldurchsuchen. 








BEITRÄGE ZUR GESCHICHTE DER PHILOSOPHIE 
DRS MITTELALTERS, 





TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN. 


HERAUSGEGEBEN 
VON 


Dr. CLEMENS BAEUMKER, 


O. 0. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT STRASSBURG, 


UND 


Dr. GEORG FREIH. VON HERTLING, 


O. 0. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT MÜNCHEN. 


ERSTER BAND. 


MÜNSTER 1593. 


DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFFSCHEN BUCHHANDLUNG. 


202102 


I. Dr. P. Correns: Die dem Boethius fälschlich zugeschriebene 
Abhandlung des Dominicus Gundisalvi de Unitate. 


II.-- IV. Dr. Cr. Barcmker: Avencebrolis (Ibn Gebirol) fons vitae, 
ex arabico in latinum translatus ab Johanne Hispano et 
Dominico Guntcissalino. 


ee nn 


a en 


BEITRÄGE ZUR GESCHICHTE DER PHILOSOPHIE 
DES MITTELALTERS, 


TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN. 


HERAUSGEGEBEN 


VON 


DR. CLEMENS BAEUMKER, 


O. Ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT BRESLAU. 


BAND I. HEFT f. 


DR. PAUL CORRENS, DIE DEM BOETHIUS FÁLSCHLICH ZUGE- 
SCHRIEBENE ABHANDLUNG DES DOMINICUS GUNDISALVI 
DE UNITATE. 


MÜNSTER 1891. 
DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFF'SCHEN BUCHHANDLUNG. 


DIE DEM 
BOETHIUS FÄLSCHLICH ZUGESCHRIEBENE 
ABHANDLUNG 


DES 


DOMINICUS GUNDISALVI 
DE UNITATE. 


HERAUSGEGEBEN 
UND 
PHILOSOPHIEGESCHICHTLICH BEHANDELT 
VON 


DR. PAUL CORHRENS. 


———— 9 -€»—S29————————. 


MÜNSTER 1591. 
DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFF'SCHEN BUCHHANDLUNG. 


Textgrundlage. 


Der folgende Traktat wird in einer Reihe (S. 12 f. auf- 
geführter) Handschriften verschiedenen Verfassern zugeschrieben. 

Gedruckt ist er unter den Werken des Boethius in der 
Ausgabe Basel 1546 bei Henrikpeter (S. 965—967) und darnach 
in der Ausgabe Basel 1570 (S. 1274—1276) und bei Migne, 
Patrol. curs. compl. Ser. lat. T. 63 (col 1075—1078)?) Alle 
diese gleichlautenden Drucke sind durch zahlreiche Textver- 
derbnisse und. nicht unbeträchtliche Lücken vielfach bis zur 
völligen Unverständlichkeit entstellt. 

Ich bezeichne die Lesarten der Baseler Ausgabe von 1546 
im kritischen Apparat mit a. 

An handschriftlichem Material zur Herstellung des Textes 
standen mir Collationen von folgenden drei Handschriften der 
Pariser National-Bibliothek zu Gebote: 

A Bibl. nat. fonds lat. 16605, Pgmthdsch. des XIII. 
Jahrh. Das Blatt (fol. 73), welches den Traktat enthält, ist stark 
verstümmelt. Der Text endet mit den Worten: extremitatis uni- 
[tatis] (S. 7, 4), und auch in dem erhaltenen Teile sind an 
den Ràndern und in der Mitte grosse Lücken. Das Fragment 


!) Der Anfang unserer Schrift (bis S. 4,5) ist ziemlich korrekt von dem zu 
Münster und Alkmaar wirkenden Humanisten Johannes Murm ellius in seinem 
Commentar zu Boethius consol. philos. III, pros. 11 (zuerst erschienen Deventer 
1514; vgl. D. Reichling, Joh. Murmellius, Freib.i. Br. 1880, S 100 f. 155) 
veröffentlicht. In der Baseler Ausgabe des Boethius von 1570, welche jenen 
Commentar wieder ahdruckt, steht die Stelle S. 1055. 

1 


dieser, ältesten? und besten Handschrift reicht indes hin, um hin- 
sichtlich der beiden folgenden Handschriften den Streit um den 


L ‚Vorrang, namentlich hinsichtlich der Wortstellung, zu Gunsten 
. «en B zu entscheiden. .- Im kritischen Apparate habe ich, wo 
es von Nutzen schien, die Lesarten von A angegeben, nicht 


aber, um denselben nicht über Gebühr zu belasten, die zahllosen 
Lücken. Aus dem Schweigen des Apparates über A kann daher 
nicht auf die Lesung von A geschlossen werden. 

B Bibl. nat. fonds latin 14700, Pgmthdschr. des XIV. 
Jahrh. Der Traktat findet sich fol. 3277 —328" . 

€  . Bibl. nat. fonds latin 6443, Pgmthdschr. des XIV. 
Jahrh. Die Schrift de unitate steht fol. 1937 —194' . 


— —9 »-4-« 49— —- - 


De unitate liber. 


Unitas est, qua unaquaeque res dicitur esse una. Sive enim 
sit simplex sive composita, sive sit spiritualis sive corporea: res 
unitate una est; nec potest esse una nisi unitate, sicut nec alba 
nisi albedine, nec quanta nisi quantitate. Non solum autem® 5 
unitate una est, sed etiam tamdiu est, quidquid est, id quod est 
quamdiu in se unitas est. Cum autem desinit esse unum, desinit 
esse id quod est. Unde est illud: quidquid est, ideo est, 
quia unum est. Quod sic ostenditur: 

Omne enim esse ex forma est, in creatis scilicet. Sed nullum 10 
esse ex forma est, nisi cum forma materiae unita est. Esse 
igitur est nonnisi ex coniunctione formae cum materia. Unde 
philosophi sic describunt illud dicentes: esse est existentia for- 
mae cum materia. Cum autem forma materiae unitur, ex 
coniunctione utriusque necessario aliquid unum constituitur, 15 


»— — o ——M— —— u u — 


1 Incipit liber Alexandri de unitate € om A B Anitii Manlii Seve- 
rini Boethi de unitate et uno a» 2 Utilitas B dicatur € esse 
om À una esse € 3 sit post enim om A sit post sive om Ba 
4 nec post sicut om@ dest post quidquidom m Tin seon € Bid 
on A quod... ilud om WB Post quodest € repetit verba. quamdiu 
unitas est cum autem desinit esse unum desinit esse id quod est. ^ Unde] 
unum Cunde Aa  ilud] hoc € &illdA ideoest A & ideo B o» € 
$?) quia] quod & 10 omne] sne € rebus creatis & scilice 
om & 12 igitur] enim & non est nisi & ex coniunctione & 
ex coniuctione € coniunctione B 13 sic describunt| dicunt & 
dicentes A B dicens € describentes a 14 in materia & materiae 
om ©  15aliquid unum A B & unum aliquid € 


]* 


_ 4 — 


In qua constitutione illud unum non permanet, nisi quamdiu 
unitas formam cum materia tenet. Igitur destructio rei non est 
aliud quam separatio formae a materia. Sed separatio et unitio 
contraria sunt. Igitur si ex separatione destruitur res, profecto 

5 in suo esse nonnisi unitione servatur. Unitio autem non fit nisi 
unitate. Quae cum ab unito separatur, unitio, qua unum erat, 
dissolvitur. Soluta autem unitione destruitur essentia eius, quod 
ex earum unitione provenerat; quare fit non-unum. Quapropter 
sicut unitate res ad esse ducitur, sic et unitate in illo esse 

10 custoditur. Unde esse et unum inseparabiliter concomitantur se 
et videntur esse simul natura. . 


Quia enim creator vere unus est, ideo rebus, quas condidit 
in hoc numero, dedit, ut unaquaeque habeat esse una. Ac 
per hoc, quia ex quo res habet esse, una est: ideo motus omnium 

15 substantiarum est ad unum et propter unum; et nihil eorum, 
quae sunt, appetit esse multa, sed omnia, sicut appetunt esse, 
sic et unum esse. Quia enim omnia esse naturaliter appetunt, 
habere autem esse non possunt, nisi sint unum, ideo omnia ad 
unum tendunt. Unitas enim est, quae unit omnia et retinet 

20 omnia diffusa in omnibus, quae sunt. 


Quapropter quia maleria non habet esse nisi per unitionem 
sui cum forma, formam autem non tenet unitam cum materia 
nisi unitas: ideo ınateria eget unitate ad  uniendum se et 


2 Igitur A B € ed a aestractio € Jj formae . . . separatio om 
B  isiex separatione] separatione si & — destruitur res] res destrahitur 
C res destruitur & > unitione B unitate € & — conservatur & nisi 
A € n ubi (er compendio male intellecto) B 6 ab unitate & — Quae cum] 
quaest & unitoB unitate € unitione & — separatur unitio om A qua 
unum erat| quod erat unum a 1 unione a destrahitur € 8 unitione 
egrum (sic) € quare B qua € et & 9 unitate post eto & — illo] alio 
C qui in margine. addit: «N illa 10 Unum esse et unum & ll esse 
om & 

12 vere o» A 13 in hoe numero C hoc in munere B a una- 
quaeque res € habeat esse una € habeat esse et una B esset etiam 
una a alqu € 14 quia o» € & — omnium o» a 15 ad vunum € 
16 multa o» a 16—14 esse... . appetunt vom & 18 esse post autein 
on B sint o» a I" tenet a 21 unionem B a 22 cum] con B 
forma forinam B forma forma € a unitatem 2 25 unitas sit & 


L2. 5 _ 


ad suscipiendum esse. Materia enim contraria est unitati, eo quod 
materia per se diffluil et de natura sua habet multiplicari, dividi 
et spargi, unitas vero retinet, unit et colligit. Ac per hoc ne 
materia dividatur et spargatur, necesse est, ut ab unitate 
retineatur. Quidquid autem eget alio ad uniendum se, non 5 
unitur per se. Igitur materia non unitur per se. Quod autem 
per se non unitur, per se utique spargitur, quia omnis res, quae 
facit. aliquam rem contraria agentis, facit contrariam factae 
rei; contrariorum enim contrarii sunt effectus. Quapropter quia 
unitas facit unum, profecto materia faciet divisionem. Ac per 10 
hoc unitas per se retinet materiam. Sed quod per se retinet, 
non potest facere separationem. Forma ergo existens in materia, 
quae perficit et custodit essentiam cuiusque rei, unitas est 
descendens a prima unitate, quae creavit eam. 

Prima enim et vera unitas, quae est unitas sibi ipsi, 15 
creavit aliam unitatem, «quae esset infra eam. Sed quia omne 
creatum omnino diversum est ab eo, a quo creatum est, profecto 
creata unitas a creante unitate omnino diversa esse debuit et 
quasi opposita. Sed quia creatrix unitas non habet principium 
neque finem nec permutationem nec diversitatem, ideo creatae 20 
unitali accidit multiplicitas et diversitas et mutabilitas; ita ut 
in quadam materia sit habens principium et finem, in quadam 
vero principium et non finem, quia in quibusdam subiacet per- 
mutationi et corruptioni, in quibusdam permutationi sed non 


l ad suscipiendum A B suscipiendum € ad suscipiendum . 
diffluit et o» & . 3 unit Bi a tenet C AL € . haec & 4 est on B 
2 eget ...autem om & . 6—7 Quod . . . unitur perse ow B 7 omni: AB 
a ostendunt € € res om & 8 contraria agentis B contrariam agentis 
€ contrariam agenti & 9 Quapropter o» & unitas quia € 10 pro- 
fectio & 11 faciet A B facit € a unitas per se retinet materiam 
A B a unitas relinet materiam per se € quod] quidquid B 
12 Forma ergo A B a Ergo forina € materia est & 13 cuiuslibet & 
14 uitate € 

15 verraA Bhuna € a 17 omninoo a — abeo om I € & 'in A est 
fenestru,; addit Haurcau, Mémoires de Pacad. des inscriptions X XIX? Paris 
1579) p.324 not. [. estpostcrealum om & |. 18 a untecreanteom A unitate om 
21 et ante diversitas om & 22 post habens principium & adılit ut in generatis. 
23 post vero & addit ut in creatis non finem B finem non € finen & 
23. -24 subiacet permutationi . . . permutationionB 24 in quibusdam .. 
corruptioni um & sed) et € 


— 0 — 


corruptioni. In quibus enim materia est subtilis, simplex, reınota 
a contrarietate et separatione, parificatur ei unitas et unitur cum 
ea sic, ut haec et illa sint unum non divisibile in actu; sicut 
in caelestibus, in quibus unitas a materia inseparabilis est; et 
5 ideo carent fine, quia perpetua sunt. In quibus vero inateria 
fuerit spissa, debilis, non adaequatur ei unitas, sed debilitatur 
in uniendo et retinendo eorum essentiam, et ob hoc dissolvitur 
essentia eorum, quia non retinetur ab unitate; sicut in generatis, 
quae habent principium et finem. Quanto enim unaquaeque 
ıounitas fuerit propinquior primae et verae unitati, tanto materia 
formata per illam erit magis una et simplicior; et e contrario, 
quanto remotior fuerit a prima unitate, tanto erit multiplicior et 
compositior. 
Et ob hoc unitas, quae duxit ad esse materiam intelligen- 
15tiae, est magis una et simplex, non multiplex nec divisibilis 
essentialiter; sed si divisibilis est, hoc siquidem accidentaliter 
est; et ideo haec unitas simplicior et magis una est omnibus 
unitatibus, «quae ducunt ad esse ceteras substantias, co quod 
immediate cohaeret primae unitati, quae creavit eam. Sed quia 
20unitas subsistens in materia intelligentiae est unitas simplicitatis, 
ideo necessario unitas subsistens in ınateria animae, quia infra 
eam est, crescit et multiplicatur et accidit ei mutatio et diversi- 
tas, et sic paulatim descendendo a superiore per unumquemque 
gradum materiae inferior unitas augetur et multiplicatur, quous- 
25que pervenitur ad materiam, quae sustinet quantitatem, scilicet 
substantiam huius mundi. Quae quia a prima unitate remotissima 


———— — — ——— — —— — — —— — e —. 


1 quibus quibusdam A B € a enim B € a vero A 
subtilis est € 2 parificatur A B € perlicitur autem & ei om 
€ 3 sic ut] sicut & sint] sunt € «icut & unum om & 
4 caelestibus corporibus & 5 materia fuerit! A Ba fuerit materia € 
6 non € & nec B ei (scil. materiae) A BC eis a 7 et retinendo 
om & ob A B a propter € 9 unaquaeque om € 10 erit € fuerit 
post propinquior & et verae o» € il e converso & 

14 obhoc]ideo € . duxit A B a inducit € 15 et non multiplex & 
neque divisibilis C 16 essentialiter . . divisibilis om B si Ag omC iet B) 
17 simpliciorest et C est una. € 19 choerent B adhaeret & 21 est 
infra eam € 22 immutatio ÀB8. 23 superiori & — unumquemque] unum & 
25 pervenit € pervenielur & 265 immundi o» a modi B 


— a _ 


Quia igitur materia in supremis formata est forma intelli- 
gentiae, deinde forma rationalis animae, postea vero forma 
sensibilis animae, deinde inferius forma animae vegetabilis, deinde 
forma naturae, ad ultimum autem in infimis forma corporis: 

5 hoc non accidit ex diversitate virtutis agentis, sed ex aptitudine 
materiae suscipientis. Forma enim est quasi lumen, eo quod 
sicut per lumen res videtur, sic per formam cognitio et scientia 
rei. habetur, non per materiam; sed hoc lumen in quibusdam 
est clarius, in quibusdam vero obscurius, prout materia, cui in- 

10 funditur. fuerit clarior vel obscurior. Quo enim materia fuerit 
sublimior, fit subtilior et penetratur tota a lumine; et ideo 
substantia ipsa fit sapientior et perfectior, sicut intelligentia et 
rationalis anima. Et e contrario, quo materia fuerit inferior, fit 
spissior et obscurior et non ita tota penetratur a lumine; quo 

15magis enim wmateria descendit, sicut iam dictum est, con- 
stringitur, spissatur et corpulentatur, et partes eius mediae 
prohibent ultimas perfecte penetrari a lumine. Non enim est 
possibile, ut tantum luminis penetret partem secundam, quantum 
primam, nec ad tertiam tantum luminis pervenit, quantum ad 
20mediam; et sic paulatim, donec perveniatur usque ad partem 
materiae infimam. Quae «quia remotissima est a fonte luminis, 
lumen debilitatur in illa. Nec tamen hoc fit propter lumen in 
se, sed propter multam densitatem et obscuritatem materiae in 
se. Quemadmodum lumen solis, cum admiscetur tenebroso 


1 Quid enim. B fonna intelligentiae € forma forma (sic/) intelligit 
ut BB intelligentiae forma & 2 deinde om B (lacuna relicta: et & animae 
B 8 adest C postea vero] deinde postea a — 3 animae sensibilis € & 
inferius om & + ultimum| nullum B in infimis] in infinis B finis 
est & on C corporalis C 5 hoc € sed Bb hic a aptitudine Bb a 
diversitate C | videtur re: € res anf per & 8 hoc on € 9 est 

. quibusdam o» B elarum € vero on € & obseurus B obscurum 
€ 10 fuerit] forma est & vel! et a 12 fit o» & 1? e converso 
a quo enim materia. € 14 teta on a 1^ magis enin. wmateria BB 
enim magis materia € materia magis A lati supra € a& l6 et spissatur 
a 17 penetrari perfecte. € I5 tantum «nt? est. transpoiit. € lux 
C parten om 3 lu perveniat 3 A pervenietur. & 21 luminis 
fone C 2ipu lc du ^4 lum Bert $8 addunt -icut praedictum 
est propter B a per C 23 ed propter... ine om B densitatein ] 
debilitatem 28 


— 10 — 


numero, id est in numerando, ut hoc dulce et hoc caeruleum vel 
hoc longum et hoc latum. Alia dicuntur unum ratione; sed 
hoc duobus modis, quia vel ratione consortii, ut intellectus et 
res et vocabulum unum genus, vel ralione unius sacramenti, 
hut spiritus aqua et sanguis dicuntur unum (4. Joan. 5,8). — Alia 
dicuntur natura unum, ut participatione speciei plures homines 
unus. Alia dicuntur unum natione vel lingua, ut multi homines 
dicuntur gens una vel una tribus. Alia dicuntur unum more, 
sed hoc duobus modis, quia vel secundum consensum virtutis 
10 et dilectionis ut: Multitudinis credentium erat cor unum et anima 
una (-leta apost. 4,32), vel secundum consensum eiusdem vitii 
plures homines dicuntur unum, ut: Qui adhaeret meretrici, 
unum corpus efficitur //. Cor. 6,16). 
Sic omnia unitatem appetunt, ut etiam, quae multa sunt, 
15unum dici velint. Quaecunque enim sunt, id quod sunt aut 
vera unitate esse nituntur, aut saltem eam simulando nituntur. 
Quidquid enim est, vel est unum vel plura. Pluralitas autein 
non est nisi ex aggregatione unitatum. Quae unitates si sunt 
disgregatae, faciunt. multitudinem, si vero fuerint continuae in 
20materia, faciunt magnitudinem. | Quapropter inter unitates quan- 
titatis discretae et unitates quantitatis continuae subsistentis in 
materia nihil] interest, nisi «quia illae disgregatae sunt, istae 
vero continuae. Continuum ergo non est, nisi ex disgregato, quia 
intelleetus continuitatis in continuo non est nisi continuatio 
Jb disgregatorum. Ac per hoc necesse est, ut continua quantitas 
1 vel hoc longum om C 2 vel hoc latum A sed B a et € 
3 vel on da ut B n et € Post ut & addit ens, post res addét 
aliquid, quae verba. er transcendentium qui vocantur terminorum enumeratione 
in Scholis tradita uns res aliquid unum) huc. illata videntur — 3 et om BS 
6 unum om € 1 natione Ba natura ratione € homine B 8 una 
gens € & una ante tribus om € "U quiu vel& velquia € vel o B 
10—11 et anima una B et anima a etc. € 11 sensum B 14 quae] 
ea a 15 quae unum A velint] volunt B € a id] idem & aut 
€ autem But a 16 aut] ut & saltem on A nituntur simulando 
€ 17 est post enim om A vel ante plura om B vel est plura & 
18 aggregatione B & Jisgregatis € 1! sin 2| unitatis € 22 nihil 
om € niiom &  22—23 illae vero. € et istae B et illae & — 23 ergo] 
genus & discreto & 234 non est in continuo & — 24—25 disgregaturum 
continuatio € 25 per] propter & 


-. 11 — 


non adveniat in substantiam nisi ex unitatibus. Quamcunque 
enim partem quantitatis signaveris, necesse est, ut sit unum vel 
plura. Sed omnis pluralitas, ut dictum est, ex unitatibus est. 
Unde aperte datur intelligi, quod discretae et continuae quan- 
tilatis radix una est, eo quod composita sunt ex una re et 
resolvuntur ad unum; et etiam quia partes corporis, quo magis 
fuerint sibi coniunctae et constrictae, ipsum corpus erit spissius 
et magis quantum, ut lapis, et e contrario, quo magis fuerint 
partes corporis dissolutae et rarae, ipsum erit subtilius et levius 


et minus quantum, ut aér. Verum est igitur, quod continua 10 


quantitas non venit in substantiam nisi ex coniunctione et con- 
fluctione unitatum in illa. | 


Unitas igitur est, qua unaquaeque res est una et est id 
quod est. 





1 substantia & Quando & 6 corporis partes & . magis om € 
1 spissimus € 8e converso & 9 rarae BB ratae € latae & — levis & 
11 substantiam B & sträri € confluccione BB constrictione € construc- 
tione & — 12 illo € 

13 est una . . . est BB & dicitur una esse € Explicit liber de divi- 
sione philosophiae in tres partes et partium in partes suas secundum philo- 
sophos B Explicit liber de unitate Alquindi €. 


l. 
Die Frage nach dem Verfasser des Traktates 


De unitate. 


Handschriftliiche Angaben über_den Verfasser. 


Der vorstehende Traktat, der für die? Geschichte der Phi- 
losophie dadurch besonderes, Interesse } gewonnen hat, daß 
Hauréau ?) in ihm, obgleich mit Unrecht, die Hauptquelle der 
pantheistischen Anschauungen des David de Dinanto erblickt, 
wird in den Handschriften den verschiedensten Verfassern bei- 
gelegt ?). 

Als liber Alexandri de unitate erscheint er im eod. 6443 
der Pariser Nationalbibliothek (unsere Handschrift €); als liber 
Alexandri de unitate translatus de graeco in latinum im cod. 
6325 derselben"Bibliothek, beide aus dem XIV."Jahrhundert. 

Dem Boethius wird die Abhandlung zugeschrieben im cod. 
16490 (saec. XIV.) der Pariser Nationalbibliothek 3), sowie in 
zwei Handschriften der Laurentiana zu Florenz, plut. 15 cod. 9 
und plut. &4 eod. 12, ersterer aus dem NIIT, letzterer aus dem 
XIV. Jahrhundert. 

Dem arabischen Philosophen Alkendi legt unsere Schrift 


1) Verzl. Haureau, Meinoire sur la. vraie source des erreurs attribuces 
à David de Dinan : Mémoires de l'acadeimie des inscriptions. Bd. 29, 2. Paris 
1879. S. 319—:X130). 

*) Mit Ausnahme von cod. Par. bibl. nat. 16190. sind dieselben schon 
von Hauréau zusammengestellt. 

3 Vergl. Bibliotheque de l'école des chatter. NANL 1870. S. 146. 





_ 14 — 


Dem Dominicus Gundisalvi endlich wird der Traktat 
zugewiesen im cod. 86 des Collegium Corpus Christi zu Oxford !). 


Weder Alexander noch ein Araber sind Verfasser 
der Schrift. 


Unter dem Alexander, dem die an erster Stelle genannten 
Ilandschriften unsern Traktat beilegen, soll gewiß, wie auch 
Hauréau a. a. O. annimmt, Alexander von Aphrodisias ver- 
standen werden. Dieserist ja auch Verfasser der Abhandlung De in- 
tellectu et intellecto,die z.B. im cod. Par. 6443 wenige Seiten nach 
dem Traktate De unitate folgt 2). Denn diese Abhandlung ist 
Übersetzung des Abschnittes rzepi rov aus dem sogenannten zweiten 
Buche De anima des Alexander von Aphrodisias 3). Daß aber 


') Vergl. Hauréau, Mémoires ete. S. 329. Bei Coxe, Catal. codicum 
mss. qui in collegiis aulisque Oxoniensibus hodie asservantur. Pars II 
lautet die Beschreibuug nur: „Liber domini Gondisalvi (de Valle bona) de 
divisione philosophiae in suas partes et pareium in suas partes secundum 
philosophos* cum prologo fol. 188. Incip. prol. „Felix prior etas que tot 
sapientes protulit" Incip. lib.: „Dieimus ergo, quod nemo est, qui aliquam 
rem." Desin: „Sed est separatum a substantiis et accidentibus Hoc est solus 
Deus“ etc. — Wie die von Coxe mitgeteilten Anfangs- und Schlußworte beweisen, 
haben wir es hier mit derselben Schrift De dirisione philosophiae it der 
angehängten Epistola de assignanda cause ex qua ortae sunt scientiae philo- 
sophiae zu thun, welche in dem cod. lat. 14700 der Pariser Nationalbibliothek 
dem Altarabi beigelegt wird, und als deren letztes vor der J/pistola etc. 
stehendes Kapitel wir aus der Pariser Handschrift den Traktat De unitate 
kennen. Genauere Nachrichten über «die Oxforder Handschrift zu erlangen 
war mir nicht möglich. 

2) fol. 200" : liber Alexandri philosophi de intellectu et intellecto secun- 
dum sententias Aristotelis translatus de greco in arabicum ab Ysaac filio 
Joachim. 

») Alex. Aplirod. scripta minora ed. Ivo Bruns (Suppl. Arist. II 1) Berol. 
1887. p. 106, 21 sq. — Gegenüber den Zweifeln von T orstrik halten Freu- 
denthal und Bruns an der Echtheit wenigstens der meisten von den Ab- 
handlungen fest, die unter dein Namen des Zweiten Buches De anima zu- 
sammengefaßt werden. Was sie mit Recht bestreiten, ist nur die Bezeichnung 
derselben mit dem genannten Buchtitel. Vergl. Freudenthal, Die durch 
Averroes erhaltenen Fragmente Alexanders zur Metaphysik des Aristoteles. 
(Abhdlgen. der Berl. Akad. d. W. vom Jahre 1884. Berl. 1885.8. 27). 


wenig zweifelhaft sein kann, wie die Echtheit wenigstens der wich- 
tigsten unter den ihm zugeschriebenen theologischen Schriften !). 

In der That enthält der ganze erste Abschnitt der 
Schrift De unitate bis Seite 4, 20 meist Boethianische Ge- 
danken zum Teil in wörtlicher Übereinstimmung mit der philo- 
sophischen Trostschrift und der Abhandlung über die Trinität. 
Boethianisch ist der Ausgangspunkt der Erörterungen des ersten 
Teiles. Es ist der Gedanke, dal; durch die Einheit die Existenz 
eines jeden Dinges bedingt werde, so daß es durch sie sein 
Dasein erhält und init ihrer Zerstörung selbst seinen Untergang 
findet. Mag dieser Gedanke an sich auch allgemein neuplatonisch 
sein, so weist doch die Übereinstimmung in der Formulierung 
desselben auf Boethius hin. Man vergleiche die folgende Ge- 
genüberstellung: 


De unitate. loethius. 


| 
| 
pag, 3, 3—8: Res unitate una est; Philos. cons. III pros. 11, pag. 78, 
. . . Non solum auiem unitate una | 26 —39 Peiper: Nostine igitur, inquil, 
est, sed eliam tamdiu est, quidquid ! omne, quod est, tamdiu manere 
est, id quod est, quamdiu in se!atque subsistere, quamdiu sit unum, 
unitas est. | sed interire atque dissolvi pariter 
. pag. 4, 5—11: Unitio autem non | atque unum esse destiterit? . . . At 
fit nisi unitate. Quae cum ab unito si distributae segregataeque partes 
separatur, unitio, qua unum erat, | corporis distraxerint unitatem, de- 
dissolvitur. Soluta autem unitione ; sinit esse, quod fuerat. Eoque modo 
destruitur essentia elus, quod ex ea-!percurrenti cetera procul dubio 
rum unitione provenerat; quare lit | patebit subsistere unumquodque, dum 
non-unum. Quapropter sicut unitate! unum est, cum vero unum esse 
res ad esse ducitur, sic et. unitate | desinit, interire. 
in illo esse custoditur. Unde esse! 
et unum inseperabiliter concomitan- 
tur se et videntur esse simul natura. 
Boethianisch ist ferner die Formulierung eines dem Sinne 
nach auf Aristoteles zurückgehenden Hilfsgedankens in dieser 
Beweisführung, des Gedankens nämlich, daß jegliches Sein aus 


der Form stamnıe. Man vergleiche: 


!) Vergl. Usener Anecdoton Holderi, Bonn 1877, S. 37-66. C. Krieg, 
über die theologischen Schriften des Boethius (enthalten in den Jahres- 
berichten der Görresgesellschatt für 1884. Koeln 1885, S. 23—2). 


— 1 — 


De wnitate pag. 3, 10: | Roethius, De trinit. c. 2 p. 152, 20: 
Omne enim esse ex forma est. Omne namque esse ex forma est. 


' 


Aus dem Gedanken, daß jedes Ding durch die Einheit seine 
Existenz empfängt, folgert die Schrift De unitate, daß einem jedem 
Dinge das Streben nach der Einheit inne wohne. Denn da alles 
sein Sein verlangt, so verlangt es auch die Eiuheit, durch 
welche jenes bedingt ist. 

Auch für diese Auseinandersetzung findet sich eine zweifellose 
Parallele bei Boethius. 


De unitate. Boethius. 

pag. 4, 13—17: Ac per hoc, quia' Philos. consol. Ill pros. 11, pag. 
ex quo res habet esse, una est: ideo! 80, 99-102: Quod aulem. inquit, 
motus omnium substantiarum est'subsistere ac permanere pelit, id 
ad unum et propter unum; et nihil, unum esse desiderat; hoc enim sub- 
eorum, quae sunt, appetit esse multa, | lato ne esse quidem cuiquam per- 
sed omnia, sicut appetunt esse, sic manebit. .... Omnia igitur .. unum 
et unum esse. | desiderant. 


Für die Urheberschaft des Boethius läßt sich, wie es scheint, 
auch ein verhältnismäßig frühes äußeres Zeugnis anführen. 

Alanus de Insulis !), welcher in der zweiten Hälfte des 
zwölften Jahrhunderts als Schriftsteller thätig war, schreibt in 
seinen Regulae theologicae, reg. 1 (Migne, Patrol. C. C., ser. lat. 
COX, col. 624 B): Unde Boethius: Quidquid est, ideo est, quia 
unum numero est *). In den Distinctiones dictorum theologicorum, 
welche demselben Verfasser beigelegt werden, heißt es (s. v. 
unum, Migne col. 987 B): Unde Boethius in libro de sancía 
trinitate: Quidquid est, ideo est, quia unum numero est. 

Die Worte: Quidquid est, ideo est, quiu unum numero. est 
finden sich nicht in der Schrift De trinitate. Ebenso wenig 





!) Von einem nähern Eingehen auf die verwickelte Alanus-Frage kann 
ich hier wohl absehen, da wegen der ungefähren Gleichzeitigkeit der ver- 
schiedenen in Betracht kommenden Persönlichkeiten die chronologische Be- 
stimmung des Zeugnisses sich nicht wesentlich verschieben würde. 

2) Bei Migre sind auch die folgenden Worte: quidquid autem in hac 
unitate est unum, ab illo habet, ut sit unum in das Citat des Boethius ge- 
zogen. Doch zeigt der Ausdruck: in hac unitate, daß mit jenem Satze nicht 
das Citat aus Boethius, sondern die vor demselben stehenden Worte: Est 
enim unitas singularitatis etc. fortgesetzt werden sollen. 


2 


— 18 — 


stehen sie in der Philosophiae consolatio und in den übrigen 
theologischen Schriften. Das Citat in den Regulae theolo- 
gicae wird also auf unsere angeblich Boethianische Schrift 
De unitate gehen. In dein Citate Boethius in libro de sancta 
trinitate aber dürfte eine Verderbnis vorliegen, dadurch hervor- 
gerufen, da& ein Abschreiber oder auch der Herausgeber den 
Titel der wenig bekannten Schrift De unitate mit dem ihm ge- 
läufigen der viel benutzten Schrift De trinitate vertauschte. 

Wenn in der Schrift De unitate die Worte: quidquid est, 
ideo est, quia unum est durch ein vorgesetztes illud, wie es 
scheint, als Citat eingeführt werden sollen, so dürfte hier an 
Augustinus gedacht sein, bei dem wenigstens inhaltlich Glei- 
ches sich findet !). 


Gleichwohl ist die Verfasserschaft des Boethius vóllig aus- 
geschlossen. Den entscheidenden Grund — die Benutzung einer 
nachboethianischen Quelle in dem weitaus größeren Teile des 
Traktates — werden wir spáter erbringen. Aber auch andere 
Gründe verbieten, an Boethius als Verfasser zu denken. 


. Schon Hauréau ?) macht auf den durchaus mittelalterlichen 
Stilcharakter der Schrift aufmerksam. In der That sind z. B. 
der óftere Gebrauch von quod (9, 6; 11, 4; 11, 10) statt. des 
Accus, c. Infin., die Verwendung des Reflexivpronomens statt 
des Demonstrativums (3, 7), Ausdrücke wie corpulentari (8, 16) 
und parificare (6, 2) ausreichender Beweis für den mittelalterlichen 
Ursprung der Schrift. 

Dazu kommt, daß manche Anschauungen im zweiten Teile 
der Abhaudlung (von S. 5, 15 ab) dem Boethius fremd sind, oder 
seinen Lehren sogar widersprechen. 

Es gilt das namentlich für zwei Grundgedanken, die in 
jenen Ausführungen mehrfach wiederkehren. Der erste ist der 
Salz von der Dreiteilung des Geschaffenen in Inlelligenz, 
Seele, Kórperwelt, der zweite die Annahme, daß der Unter- 





!) Augustin, de moribus Manichaeorum 1]. Il c. 6. n. 8: Nihil est 
autem esse quam unum esse; ilaque in quantum quidque unitatem adipiscitur, 
n tuntuim est. 

*) Meinoires etc. S. 328. 


— 30 — 


eine solche Materie auf eins der Boethianischen Principien zu- 
rückgeführt werden sollen, so kónnte es doch nur jene von der 
Natur der Seele ausgeschlossene Natur des Andern sein. 


Vielleicht möchte man aus dem Umstande, daß die Institutio 
arithmetica bloße Bearbeitung eines fremden Werkes, nämlich 
der &ivayayı); agıyurtıxı; des Nicomachus ist, einen Einwand ge- 
gen die Stichhaltigkeit unserer Ausführung erheben. Allein für 
unsere Stelle trifft jenes Verhältnis nicht zu. Das oben ange- 
führte Citat aus Boethius ist eine Erläuterung, die in der ent- 
sprechenden Parallelstelle bei Nicomachus fehlt und von Boethius 
selbst hinzugefügt ist !). 


!') Der Institut. arithm. II 31 des Boethius :ed. Godofredus Friedlein. 
Lipsiae 1867) entspricht II 18 der eioayaryyn dg«ióusgrixy; des Nicomachus (recen- 
suit Rieardus Hoche. Lipsiae 1866). 


Die Anfánge beider Capitel stimmen genau mit einander überein; dann 
wird die Ausführung bei Boethius etwas breiter, und hier bringt er jenes 
entscheidende Beispiel an, das bei Nicomachus fehlt. 


Ich füge der bessern Übersicht wegen die beiden einschlägigen Stellen 

dem Wortlaut nach an: 
Nievmachus, eioayayı) IH 18, S. 112 Z.19: Boethius, institut. arithm. II 31, 

PEE Erepor dé doag re xai à €zó N. 123. Z. 14: 
ravrgc eidonomenerog müg orig, ud-| lli vero, qui sunt pares, quoniam 
Aıora dé oí «no roctor 0co0wQtvoutpor binarii numeri formae sunt, quique et 
srrioräueron Ereponixeıg did. 0 neuirng | NIS coacervali collectique in unam cor- 
driadtgsog xai Eregdiyrog i» 1a rd» geriem parte altera longiores numeri 
nascuntur, hi secundum ipsius binarii 
anodeıxıcov avayxamirara, Ws Er dugo-: numeri naturam ab eiusdem substantiae 
! natura discessisse dicuntur. (Es folgt 
| nun dasentscheidende Beispiel; s.o. S.19) 
. .. Unde nunc nobis monstrandum est 
hac gemina numerorum natura . 
. cunctas numeri species cunctasque 
| habitudines . . . informari. 


zÀevgr  diagopd  ueteyev, Fri vocro 


T£Qorg tovro(g wg £r dQyaig xai On£Quaat 
derausı ztavra rd. 106 apıdu0oö iduuara 


7tQottoxtitat, 


Wie man sieht, gehört also die entscheidende Ausführung nicht der 
Vorlage an — das kann, wenn auch bei der eigentümlichen Überlieferung 
jener Schrift des Nicomachus, auf die näher einzugelien nicht dieses Ortes 
ist, nur mit größter Wahrscheinlichkeit, behauptet werden —, sondern sie ist 
ein selbständiger und darum für die eigene Ansicht des Boethius ent- 
scheidender Zusatz. 





De unitate. 


p. 4, 13: Ac per hoc, quia ex quo 
res habet esse, una est: ideo motus 
omnium substantiarum est ad unum 
el propter unum, et nihil eorum, 
quae sunt, appelit esse multa, sed 
omnia, sicut appetunt esse, sic et 
unum esse. Quia enim omnia esse 
naturaliter appetunt, habere autem 
esse non possunt, nisi sint unum, 
ideo omnia ad unum tendunt. 


p. 4, 19. Uunitas enim est, quae 
unit omnia et retinet omnia diffusa 
in omnibus, quae sunt. 


pag. 5, 15—21: Prima enim et 
vera unitas, quae est unitas sibi 
ipsi, creavit aiam unitatem, quae 
esset infra eam. Sed quia omne 
ereatum omnino diversum est ab 
eo, a quo creatum est, profecto 
creata unitas a creante unitate om- 


nino diversa esse debuit et quasi 


opposita. 
non habet principium neque finem 
nec permutationem nec diversitatem, 
ideo creatae unitati accidit multipli- 
citas et diversitas et mutabilitas. 





!) Munk S. 133 (I. V. 8 46; Guttmann & 
?) Munk S. 124 (1. V, 8 47; Guttmann 
3 Munk S. 122 (]. V, 8 4): Guttmann 


22 


Sed quia creatrix unitas 


| Fons vitae. 
| Cod. Par.fol. 224" col. a.: Similiter 
, dicendum est de motu omnium sub- 
| stantiarum, quia motus omnium sub- 
ıstanliarum est ad unum et propter 
j unum, hoc est, quia omne, quod est, 
| appetit moveri, ut assequatur aliquid 
| bonitatis primi esse !). 

Ebendas.: Discipulus. Quid 
est signum, quod motus rei, quae 


movetur, non nisi ad unum et 
propter unum? 
Magister. Signum huius est 


quidem, quod motus omnis mobilis 
non est nisi ad recipiendum formam, 
et forma non est nisi impressio ab 
uno ?). 

Ebendas. fol. 224r col. b.: Et 
in hoc est firmior ratio, quod unitas 
est retentrix omnium et sustinens 
omnia °). 

Ebendas. fol 174' col a: 
|Unitas prima, quae est (cod. 
Ä quaeque) unitas sibi ipsi, fuit creatrix 
, alterius unilatis, quae est (cod. 
| quaeque) infra eam, et quia haec 
‚unilas fuit creata a prima unitate 
| vera, quae unitas non habet prin- 
cipium nec finem nec mutationem 
nec diversilatem, necesse fuit, ut 
unitas creata ab ea habeat principium 
et finem et adveniat ei mutatio et 
diversitas; ac per hoc facta est 
dissimilis ab unitate perfecta (prima), 


quae fecit eam *). 


239. 


S. 
S. 238. 


4 Munk S. 30 (1. II, 8 26; Guttmann S. 106. 


De unitate. 


p. 9, 9—19: Quanto enim una- 


| Fons vitae. 


Ebendas. col. b.: Quaecunque 


quaeque unitas fuerit propinquior | unitas fuerit propinquior unitati verae, 


primae et verae unitati, tanto ma- | primae, 


teria formata per illam erit magis 
una et simplicior; et e contrario, 
quanto remotior fuerit a prima uni- 
late, tanto erit multiplicior et com- 
positior. Et ob hoc unitas, quae duxit 
ad esse materiam intelligentiae, est 
magis una et simplex, non multiplex 
nec divisibilis essentialiter; sed si 
divisibilis est, hoc siquidem acciden- 
taliter est; et ideo haec unitas sim- 
plicior et magis una est omnibus 
unitatibus, quae ducunt ad esse cete- 
ras substantias, eo quod immediate 
cohaeret primae unitati, quae creavit 
eam. 


p. 6, 19: Sed quiaunitas subsistens in 
materia intelligentiae est unitas sim- 
plicitatis, ideo necessario unitas sub- 
sistens in materia animae, quia infra 
eam est, crescit et multiplicatur, et 
accidit ei mutatio et diversitas, et 
sic paulatim descendendo a superiore 
per unumquemque gradum materiae 
inferior unitas augelur et multipli- 
catur, quousque pervenitur ad ma- 
teriam, quae sustinet quantitatem, 
scilicet substantiam huius mundi. 
Quae quia a prima unitate remo- 
tissima est, ideo spissa et corpu- 


let ideo fuit necesse, 


materia formata per 
illam erit (cod. ere) vicinior (viell. 
unitior?) et simplicior; et contra, 
quanto remotior fuerit a prima uni- 
tate, erit multiplicior et compositior. 
Et ideo unitas, quae duxit ad esse 


materiam intelligentiae, est una, 
simplex, non divisibilis, nec mulli- 
plicabilis  essentialiler; sed si est 


divisibilis, accidentaliter est. Ergo 
haec unitas est simplicior et unitior 
ceteris unilatibus, quae ducunt ad esse 
ceteras substantias, ideo quia cohaeret 
primae unitati, quae fecit eam !). 
Ebendas. fol. 174v col. a.: Quie 
unitas subsistens in materia intelli- 
gentiae simplicitatis est unitas (cod.: 
et unitatis), secundum quod dicimus 
esse, necesse fuit, ut augmentaretur 
unitas subsistens in materia animae 
et multiplicaretur, quia ordo huius 
' unitatis est infra ordinem unitatis sub- 
sistentis in materia intelligentiae, 
ut aug- 
mentaretur haec unitas et multipli- 
caretur, el adveniret ei mutatio 
la diversitas inter ceteros ordines 
(materiae) sustinentes eam, secundum 
descensum gradus materiae ad in- 
ferius et elongationis suae a supe- 
riore, donec pervenit ad materiam, 
quae sustinet quantitatem, scilicet 
substantiam huius mundi . 
el per hoc densata est haec sub- 
stantia et corpulentata . . . . Unde 


lenta et constricta est et propter | haec substantia in sua spissitudine 





! Munk S. 31 d. Il, 8 26); Guttmann S. 106. 


De unitate. 


spissitudinem et grossitudinem suam 
opposita est substantiae superiori, 
quae est sublilis et simplex, quoniam 
illa est subiectum principii et initii 
unitatis, haec vero est subiectum 
linis et extremitatis unitatis. Finis 
vero multum distat a principio, 
quoniam finis non est dictus, nisi 
defectus virtutis et terminus. 


pag. 7, 6—12: Unde secundum 
descensum unitalis a superiore ad 
inferius fit degeneratio suae simpli- 
citatis el minoratio suae virtutis, 
ad similitudinem aquae, quae in 
ortu suo subtilis et clara nascitur, 
sed paulatim deorsum defluens in 
paludibus et stagnis inspissatur et 
obscuratur. Sic paulatim variatur 
unilas propler varielalem materiae, 
quae sustinet eam. 


pag. 7, 16—22: Ideo unaquaeque 
pars materiae secundum gradum 
suae elongationis a prima unitatis 
origine recipit unitatem, qua dignior 
est ex sua aptitudine. [Inde est, 
quod videmus partes ignis nimisunitas 
et simplices et aequales, adeo quod 
forma eius videtur una, non habens 
in se diversitatem, partes vero aéris 
et aquae invenimus magis diversas 
et separalas, adeo quod partes eorum 
et unitates discerni possunt. 


— . 


24 


Fons vitae. 

et grossitudine (cod. grossitudini) 
fuit opposita substantiae altiori in 
sua subtilitate et simplicitate, quia 
haec substantia est subiectum prin- 
cipi et initii unitatis, et haec alia 
substantia est subiectum finis et 
extremitatis unitatis. Et ideo finis 
non potest convenire principio, quia 
finis non estdictus nisi defectio virtutis 
(cod. virtus) principii et terminatio !). 

Ebendas. fol. 174 col b.: 
Exemplum autem eius quod dixi 
de simplicitate (substantiae), ex (cod. 
in) quo incipit usque (ad naturam), 
el corporeitatis substantiae a natura 
usque ad ultimum centrum est 
aqua decurrens et praeceps (cod. 
princeps), alia superveniens alii, 
quae in principio tenuis et limpida 
paulatim densatur (cod. excusatur) 
in stagnum et fit tenebrosa ?). 


Ebendas. fol 224 col b.: 
Discipulus. Quid est signum, 
quod est unitas ordinatrix materiae 
et formae? 

Magister. Signum ad hoc est 
omnimoda unitio materiae et formae 
el stabilis et perpetua in earum 
creatione in principio unitio, et hoc 
totum propter propinquitatem ea- 
rum ad originem unitalis; et e con- 
trario eius multiplicitas, divisio et 
differentia, instabilitas et terminabi- 
| litas in fine quietis . . est propter 


')) Munk S. 32 f. (1. II 8 26); Guttmann S. 101 f. 


Munk. S. 33 (1. II $8 27); Guttmann S. 108. 


De unitate. 


pag. &, 6—9, 12: Forma enim 
est quasi lumen, eo quod, sicut per 
lumen res videtur, sic per formam 
cognitio et scientia rei habetur, non 
per materiam; sed hoc lumen in 
quibusdam est clarius, in quibusdam 
vero obscurius, prout materia, cui 
infunditur, fuerit clarior vel obscurior. 
Quo enim materia fuerit sublimior, 
fit subtilior et penetratur tota a 
lumine; et ideo substantia ipsa fit 
sapientior et perfectior, sicut intel- 
ligentia et rationalie anima. Et e 
contrario, quo materia fuerit infe- 


25 








Fons vitae. 


elongationem eius ab originc unitatis; 
et in hoc est firmior ratio, quod unitas 
est relentrix omnium et sustinens 
omnia !). 

Ebendas. fol 174r col. b.: 
Similiter palam possumus videre 
diversitates unitatum in materia, 
quae sustinet eas, quia videmus par- 
tes ignis nimis unitas et simplices 
et aequales, adeo quod forma cius 
videtur una, nonu labens in se mul- 
tipliciiatem; partes autem aeris et 
aquae invenimus magis diversas et 
separatas, adeo quod partes eorum 
el unitates manifestae fiunt. ?) 

cod. Ampl. fol. No. 331. fol. 
76‘ col. b.: ... .postquam forma 
est lumen purum . . Et prop- 
ter hoc accidit, quod una substan- 
tia est sapienlior alia et perfectior, 
scilicet propter spissitudinem ma- 
teriae et turbationem, non propter 
formam in se ipsa, quia scientia et 
cognitio ex forma est, non ex ma- 


teria, quia forma est lumen purum 
et materia e contrario; et quo fue- 
ril materia 


subtilior et superior 
propter diffusionem Juminis in illa, 


fiet ipsa substantia prudentior el 


rior, fit spissior et obscurior el non perfectior, sicut intelligentia et ani- 
ita tota penetratur a lumine; quo | ma, et e contrario, et materia quo 
magis enim materia descendit . . .! magis descenderit, non fit spissa 
constringitur et spissatur et cor-;(fol. 76* col. b) nisi propter elon- 
pulentatur el partes eius mediae | gationem luminis, quod est infusum 
prohibent ultimas perfecte penetrari in illa, et propter multiplicitatem 
a lumine. Non enim est possibile, partium eius . . . . Similiter et lu- 
ut tantum luminis penetret partem , men, quod est diffusum in hyle; hoc 





1) Munk, S. 122 d. V 8 441; Guttmann S. 238. 
2), Munk. S. 33 (1l. 11 $ 27); Gutt mann S. 108, 


26 


De unitate. Fons vitae. 


secundam, quantum primam, nec |est, quia hyle quo magis descenderit, 
ad tertiam tantum luminis pervenit, : constringetur et corporatur et par- 
quantum ad mediam; et sic pau-|tes eius mediae prohibebunt ultimas 
latim, donec perveniatur usque ad partes perfecte penetrari lumine. 
partem materiae infimam. ... [Similiter dicendum est de omnibus 
Nec tamen hoc fit propler lumen | partibus materiae, hoc est quia non 
in se, sed propter multam densitatem | est possibile, ut tantum luminis pe- 


et obscuritatem materiae in se. 


Quemadmodum lumen solis, cum 
admiscetur tenebroso aéri, non est 
ilius virtutis, euius est admixtum 
claro aéri; vel quemadmodum pan- 
nus albus tenuissimus, cum induitur 
a corpore nigro, occultatur candor 
eius propter abundantiam nigredinis; 
vel quemadmodum si tres vel plures 
fenestrae vitreae una post aliam 
recte contra radium solis disponantur 
in ordine, constat siquidem, quod 
secunda minus recipit luminis quam 
prima et tertia minus quam secunda, 
et sic usque ad ultimam fit defectus 
luminis non propter lumen in se, 
sed propter elongationem fenestrae 
vitreae a lumine. 


pag. 10, 15—11, 12: Quaecunque 


netret partem secundam, quam pri- 
mam, nec ad tertiam tantum lumi- 
nis pervenit, quantum ad mediam; 
similiter dicendum est de ceteris 
partibus, donec perveniatur ad par- 
tem inferiorem ex ills, quia partes 
mediae prohibent lumen penetrare 
alias,et lumen tunc debilitatur prop- 
ler materiam, non propter se. 
ad similitudinem luminis so- 
lis, quando permiscetur tenebris; aut 
panno subtili albo (die Stelle 
scheint verderbt), quando induitur 
a corpore nigro, quia occultabitur 
candor propter abundantiam nigre- 
dinis !); vel ad similitudinem lumi- 
nis penetrantis tres vitreas, scilicet 
quia vitrum secundum minus habet 
luminis quam primum et tertium 
minus quam secundum, et conslat, 
quod non est fioc ex debilitate lu- 
minis, sed propter vitra prohibentia 
penetrationem luminis, quia sunt 
corpora spissa *). 


Cod. Par. fol. 114" col. b 


enim sunt, id quod sunt, aut vera fol. 175r : Quamcunque partem sig- 
unitate esse nituntur, aut saltem ! naveris, necesse est,ut sit unum aut 


1) Dasselbe Beispiel findet sich auch im dritten Traktat; cod. Paris. 
Fol. 191v col a: Similes enim sunt panno albo, tenui, claro, qui cum ad- 
iungitur corpori nigro aut rubro, c.loratur colore eius et mutatur quantum 


ad sensum, in se autem minime. 
*) Munk, S. 80 f. (I. IV $ 22); Guttmann S. 191. 





— 98 — 


Nach den im Vorstehenden durch die Parallelstellen genü- 
gend erwiesenen Übereinstimmungen der Schrift De unitate mit 
dem Fons vitae des Ibn Gabirol ergiebt sich ihr zweiter und 
größerer Teil also als Conipilation aus dem genannten Werke. 
Denn die umgekehrte Annahme, daß Ibn Gabirol bei seiner umfang- 
reichen Abhandlung den kleinen lateinisch geschriebenen Trak- 
tat als Quelle benutzt habe, erscheint von vornherein ausge- 
schlossen. 


Demnach ist uns also als terminus a quo für die Erledi- 
gung der Frage nach dem Verfasser Ibn Gabirols „Lebens- 
quelle* oder vielmehr die lateinische Übersetzung dieser Schrift 
gegeben. 


Ein weiterer Grund für den mittelalterlichen Ursprung 
des Traktates. 


In die Auszüge aus dem Fons vitae ist ein in sich abge- 
schlossenes Stück eingeschoben (S. 9 Z. 13—S. 10 Z. 13), welches 
in Form einer Aneinanderreihung kurzer Sätze eine durch Bei- 
spiele erlàuterte Übersicht über die verschiedenen Bedeutungs- 
weisen des Einen giebt. In ihm finden sich die schon oben 
(S. 15) für die Frage nach dein Verfasser der Schrift verwerteten 
neutestamentlichen Citate. 


Ob dieser Abschnitt eine freie Arbeit des Verfassers der 
Schrift enthült, oder ob auch er in der Hauptsache an eine be- 
stehende Quelle sich anschließt, ist schwer zu entscheiden. Doch 
spricht manches für das Letztere. 


Manche von den Bedeutungen des Einen, mitsamt den er- 
làuternden Beispielen und Citaten, finden wir bei andern mittel- 
alterlichen Schriftstellern in Übersichten über den mannigfachen 
Sinn des Einen wieder, ohne da& doch, wegen der sonstigen 
Verschiedenheiten, an eine Entlehnung aus unserer Schrift ge- 
dacht werden kónnte. 


Am durchgreifendsten ist die Übereinstimmung mit der 
einen von den beiden schon oben (S. 17) angezogenen Schriften 
des Alanus de Insulis. Man vergleiche aus den Distinctiones 
dictionum theologicarum: 


— 80 — 


causa multi lapides faciunt acervum unum ... Est. et consentanea, 
cum per caritatem multorum hominum est cor unum et anima una 
(Act. apost. 4,32). Est et votiva, cum anima votis omnibus ad- 
haerens Deo unus spiritus est (cf. I. Cor. 6, 17). — Auf ver- 
sprengtes Vorkommen vereinzeller Beispiele dagegen dürfle wohl 
kein Gewicht zu legen sein. Derartiges kann auf zufälligem Zu- 
sammentreffen beruhen. So finden wir z. B. in dem Catholicon 
des Predigermónches Johannes de Balbi aus Genua (daher 
Johannes de Janua), einem deni letzten Drittel des 13. Jahr- 
hunderts entstammenden lexikalischen Werke, s. v. Unus mitten 
zwischen grammalischen Darleguugen den Salz: Et nota, quod 
„unus“ quandoque significat animorum unitatem; unde in Actibus 
apostolorum c. IV.: Multitudinis autem credentium erat cor unum 
et anima una in domino. 


Welcher Art diese Quelle war, ob ein Glossar in der Weise 
der Distinctiones dictionum theologicarum des Alanus oder eine 
auf den Gegenstand bezügliche Ausführung in einer systemati- 
schen Schrift, muß dahingestellt bleiben. Jedenfalls aber war 
sie, wie die neutestamentlichen Citate beweisen, eine christliche; 
und daß sie nicht schon der patristischen, sondern erst der 
frühmittelalterlichen Zeit angehört, dürfte ihr ganzer, schul- 
mäßig die Begriffe distinguierender und subdistinguierender 
Charakter zum mindesten sehr wahrscheinlich machen. 


Fassen wir die bis jetzt gewonnenen Resultate zusammen, 
so haben sich folgende drei Gesichtspunkte für die Bestimmung 
des Verfassers der Abhandlung De unitale ergeben: 


1) Derselbe kann nicht vor der Entslehung der lateini- 
schen Übersetzung des Fous vitae gelebt haben. 


2) Er muß eine genaue Kenntnis des Fons vitae besessen 
haben. 

3) Er ist, wie sich aus der Anwendung der oben angeführ- 
ten neulestamentlichen Bibelstellen sowie der Benutzung 
des Boethius ergiebt, innerhalb des Kreises der christ- 
lichen Denker zu suclien. 


Alle diese Anforderungen sprechen für Dominicus Gundisalvi, der 


— 89 — 


Raymund, der 1126-- 1151 Erzbischof von Toledo wart), einen 
mächtigen Gönner hatten. 

Hier in Toledo finden wir auch den Dominicus Gundisalvi 
als fleißigen Übersetzer thätig?). Als Mitarbeiter stand ihm der 
| jüdische Arzt Ibn Daüd (Avendehut, Avendealh), zur Seite der nach 
seinem Übertrittzum Christentum den Namen Johannes (Hispanus, 
fälschlich auch Hispalensis) führte?). So entstand eine Reihe von 
Übersetzungen wichtiger Werkedes À vicenna, Alfarabi und Algazel 4). 


!) Vergl. P. BR. Gams, Series episcoporum ecclesiae catholicae. Ra- 
tisponae 1873. p. 81. Ders., Die Kirchengeschichte von Spanien. Bad. III, a. 
Regensburg 1876. S. 90—28. Auch Haureau, Histoire etc. I, 54 f. zollt 
Raymunds Verdiensten um die Wissenschaft hohes Lob. . S. 55 sagt er von 
ihm: Le bienfait de l'archevéque Raymond est un de ces qu' il faut gra- 
ver sur l'airain; il n'y en a peut-étre pas qui soient plus dignes d'une éeter- 
nelie reconnaissance. 

?) Wenn es Ms. lat. 6552 der Par. N.-B. heißt: „Metaphysica Alga- 
zelis translata a magistro Dominico, archidiacono Segoviensi, apud Toletum 
ex arabico in latinum (Jourdain a. a. O. S. 110), so bezeichnet apud To- 
letum, dem mittelalterlichen Sprachgebrauch genıäß, hier natürlich nicht bei 
Toledo, sondern in Toledo. 

3) Über ihn vergl. Jourdain, a. a. O. S. 113 ff. Leclerc, IL, S. 370 
f Wüstenfeld, a. a. O. S. 25 ff. Menendez Pelayo, a. a. O. S. 399, 
Steinschneider, in Schlömilchs Zeitschrift für Mathematik und Physik. 
Jahrg. 1871. S. 373—175. Bardenhewer, a. a. O. S. 128 ff. D. Kauf- 
mann, Góttingische Gelehrte Anzeigen, Jahrg. 1883. Bd. I. S.546 fl. Rich. 
Foerster, De Arist. quae feruntur secretis secretorum. Kiliae 1888. p. 25 fl. 

*) Das Nähere in den S. 31 Anm. 2 citierten Schriften. 

Über seinen Anteil an der gemeinschaftlichen Übersetzerthütigkeit giebt 
Joannes Hispanus in seinem bekannten Prolog zu dem sogenannten Ser- 
tus liber naturalium Avicennas (einer psvchologischen Schrift, gedruckt 
Pavia 1486 und Venedig 1508) Auskunft. Da der Text bei Jourdain. a. a. O 
S. 449 und Leclere, II, S. 371, mehrere Fehler bietet, die auch bei Loewen- 
thal (a. a. O. S. 20) nicht gehoben sind, so drucke ich denselben mit den 
Verbesserungen ab, die sich aus Ms. lat. 6443 der Par. N.-B. ergeben: 

Reverendissimo Toletanae sedis archiepiscopo et Hispaniarum primati 
Joannes Avendehut Iraelita, philosophus, gratum debitae servitudinis 
obsequium. 

Cum omnes constent ex anima et corpore, non ommnes sic certi sunt 
de anima, sicut de corpore; quippe cum illud sensui subiaceat, ad hanc vero 
non nisi solus (solus fehlt bei Jourdain u. Leclerc) intellectus attingat. Unde 
homines sensibus dediti aut animam nihil credunt, aut si forte ex motu corporis 
eam esse coniiciunt, quid est, vel qualis est, plerique fide tenent, sed pauci ratione 


— 94 — 


1) De immortalitate animae, erhalten im cod. lat. 
16613 fol. 43 der Nationalbibliothek. Jourdain hat in seinen 
Recherches critiques S. 450 den Anfang dieser Schrift ver- 
öffentlicht. 

2) De processione mundi oder De creatione mundi, 
erhalten im cod. Par. #43 fol. 95 der Nationalbibliothek und 
im cod. * fol. 184 des Collegium Oriel in Oxford, sowie Ms. 
Cambridge. Gajo — Gonville 504 No. 14. Gedruckt ist dieselbe 
nach der Pariser Handschrift bei Menendez Pelayo, Hist. de 
los heterodoxos espaüoles, I. 5. 691— 711. 

3) De divisione philosophiae, erhalten im cod. Digby 
16. (Cat. Mss. Angl. l. 81. n. 1677): A/pharabius de scientiis. sive 
liber Gundesalri de dirisione philosophiue. ferner im cod. 86 des 
Collegium Corpus Christi in Oxford ?). sowie im cod. 14700 der 
Pariser Nat.-Bibl.. über den oben S. 13 gehandelt ist 5). 

Dieser Schrift ist angehängt: 

4) De ortu scientiarum ?*) oder vollständig Epistola >) 
le azsiynanda cuusa , er qua ortae. sunt. scientiae. philosophiae 
et órdo eurum in disciplina. Die Schrift findet sich unter dem 
Namen des Alfarabi in der Handschrift 6293 der Pariser Nat.- 
BibL. sowie in der Bodleiana, Catal. MSS. Angl ] 173 n. 3623. 
Dem Avicenna wird sie beigelegt in Ms. 6443 der Pariser Nat.- 
Bibl *). 

Anonym ist sie überliefert im cod. 14700 derselben Bi- 
büothek und unter dem Namen Gundisalvis, wie es scheint, 
im €od. *5 des Collegium Corpus Christi zu Oxford. 

^ Leizere Harmisebr^ ài-- u nar nach Loewenthal a. a 0. anführen. 

3 Verg ten S. 12 Arm. 1 

! Verz azeb Moritz Steizs:neiler. Al-Farabi. Memoires de 
lacadem:»e Aes werte de St-.P-tereezre — VIL serS € UL No 4 3 
Peterstuzz 185% XS oW: 

* Veri Sie.nassnnzelisr às i 0. Sow 
’ Hizz-az Loi OU. di. 2 Sn Arc o3 Les in Foige fusvcher Auf- 
Wedmg einer Afl4lcm coge. [is »cisprechemie arıbiabe Wort beißt 
zrpeiet Ree! 2m: Trucar 

* ACTI D Frage von Soeizsecieiier 22V kann xh antworten. 


ag Le fer der i7r.:02lı Iegempme SeBRTUM [e gota rear in der 
l^af m- ero sx en Ame leqestec Serien ct 
^oNXSrg S. ib Aum I 


— — 


36 


ung Avencebrols, die Lehre von der universellen Form und der 


universellen Materie, fast auf jeder Seite wieder. 
Das Verhältnis zu Boethius aber mögen folgende Beispiele 


darthun: 
De processione mundi. 


Menendez Pelayo p. 691: Unde 
dicitur, quod in naturalibus rationa- 
liter, in mathematicis disciplinariter, 
in theologicis intelligentialiter ver- 
sari oportet. 

Ebendaselbst p. 692: Sensus 
enim apprehendit sensibiles formas 
simul in praesenti; imaginatio formas 
sensibiles in absenti, materia simul; 
ratio formas sensibiles praeter ma- 
teriam; intellectus formas intelligi- 
biles tantum ; intelligentia vero unam 
simplicem. formam, utcunque sit, 
similiter apprehendit. 


Boethius. 


De trinitate c. 2. p. 152, 15 
(Peiper): In naturalibus igitur ratio- 
naliter, in mathematicis disciplinari- 
ter, in divinis intellectualiter versari 
oportebit. 

Philos. consol. V 4. p. 134, 80: 

Sensus enim figuram in subiecta 
materia constitutam, imaginatio vero 
solam sine maleria iudicat figuram; 
ralio vero hanc quoque transcendit 
speciemque ipsam, quae singularibus 
inest, universali consideratione per- 
pendit; intelligentiae vero celsior 
oculus existit: supergressa namque 
universitatis ambitum ipsam illam 
simplicem formam pura mentis acie 
contuetur. 


Beziehungen auf den Fons vitae sclieinen auch in der 


Schrift De immortalitate animae vorzuliegen. Man vergleiche aus 


sondern bezieht sich auf die Menschheit im allgemeinen. Der Verfasser 
sucht an dieser Stelle die Behiuptung, daß die Seele nach ihrer Trenifilg 
vom Kórper die Erinnerung an die irdischen Dinge bewahre, unter Be- 
rufung auf Bibelstellen zu erweisen und erhärlet seine Erörterung zum 
Schluß durch Anführung der bekannten Stelle des Neuen Testaments (Luc. 
15, 7), an welcher den Engeln, die sich über unsere Umkehr freuen, Teil- 
nahıne an den Geschicken der Menschen zugeschrieben wird. Um wieviel 
mehr sei eine solche Teilnalime, und daher auch Erinnerung an das irdische 
Leben, bei denen voraus zu setzen, welche uns — d. h. uns Menschen — im 
Leben nahe gestanden. God. Par. Bibl. Nat. 16613 fol. 42» : De sensibilibus 
vero unam, scilicet memoriam, retinet. Etsi enim damnatus dives apud in- 
feros fratrum suorum meinoriam non anisit, dicens: habeo quinque fratres 
et celera (Luc. 16, 28), quanto magis spiritus a corpore exuti. memoriam 
nostri non deserent, quos dum viverent in Christo dilexerunt; cum angeli 
gaudeanl pro conversione nostra. 


dem Prologe: ,Haec enim (sc. animae) iudubitanter sentiunt se 
nihil habere cum morte, et seorsum se esse à regione mortis 
agnoscunt, et continuitateni suam ad fontem vitae; et nihil est 
interponibile sibi et fonti vitae*. 


In der Methode und dem Verhältnis zu den Quellen 
zeigt sich also volle Übereinstimmung zwischen densicherenSchriften 
des Dominicus Gundisalvi und dem Traktat De unitate. Beson- 
ders schlagend ist dieselbe bei der Abhandlung De processione 
mundi, welche, gerade wie unsere Schrift De unitate, ihren ersten 
Teil auf Boethius, ihren zweiten auf Avencebrol stützt. 


Ebenso aber herrscht auch Übereinstimmung in den Ge- 
danken. Überzeugendes bietet auch hier vor Allem der Trak- 
tat De processione mundi. Wenige Beispiele mögen genügen. 


Beide Traktate lehren, daß das Sein aus der Form stamme, 
und bestimmen darum das Sein als die Existenz der Form in 
der Materie: 


De unitate. De processione mundi. 


pag. 3, 10: Omne enim esse ex|  Menendez Pelayo p. 699, 3: Cum 
forma est, in creatis scilicet. Sed|enim ex forma sit omne esse. 
nullum esse ex forma est, nisi cum | (Vergl. p. 700, 2; 701, 7; 701, 29 
forma materiae unita est. Esse igitur | u. s. w.). 
est nonnisi ex coniunctione formae!  Ebendas. p.700, 8. Esse enim, 
cum materia. Unde philosophi sic|ut philosophi definiunt, nihil aliud 
describunt illud dicentes: esse est|est, quam existentia formae in ma- 
existentia formae in?) materia. teria. 


Ebenso treffen wir die Lehre, daß jegliches Ding das, was 
es ist, nur darum ist, weil es eines ist, in der Schrift De proces- 
sione mundi: 


De unitate. De processione mundi. 


pag. 3, 8: Unde est illud: Quid-| pag. 702, 4: Quidquid est, ideo 
quid est, ideo est, quia unum est. |est, quia unum est.  Vergl. pag. 
102, 10; 106, 31. 


In nahezu gleichen Wendungen sprechen beide Schriften 
von dem Streben eines jeglichen Dinges nach der Einheit: 


!') Vergl. Nachtrag zu der Stelle. 


— 938 — 


De unitate. De processione mundi. 


pag. 4, 13: Ac per hoc, quia ex| pag. 700 unten: Hinc est quod 
quo res habet esse, una est: ideo|materia dicitur desiderare formam ' 
motus omnium substantiarum est | et moveri ad recipiendum illam, mo- 
ad unum et propter unum; et nihil |tu scilicet naturalis appetitus, quo 
eorum, quae sunt, appetit esse multa, | omnia appetunt esse unum. Unum 
sed omnia, sicut appetunt esse, sic|enim non potest esse nisi per for- 
et unum esse. Quia enim omnia |mam. 
esse naturaliter appetunt, habere au- 
tem esse non possunt, nisi sint 
unum, ideo omnia ad unum tendunt. 


Nach dem Gesagten dürfte es selbst dann nicht mehr zwei- 
felhaft sein, da& wir in Dominicus Gundisalvi den Verfasser des 
Traktates De unitate zu erkennen haben, wenn uns dafür auch 
keine handschriftliche Gewähr zu Gebote stände. 


lI. 


Philosophiegeschichtliche Stellung des 
Traktates De unitate. 


Zur bequemeren Übersicht für die folgende philosophie- 
geschichtliche Untersuchung dürfte es sich empfehlen, die Grund- 
lehren des Traktates in Form kurzer Thesen herauszugreifen: 

1) An der Spitze der ganzen Weltordnung steht die 
oberste ungeschaffene Einheit, die weder Anfang, noch 
Ende hat, weder Vielfältigkeit, noch Veränderlichkeit zeigt. 

2) Diese erste Einheit hat als schöpferische Einheit 
(creatrix unitas) eine zweite unter ihr stehende Einheit her- 
vorgebracht: die Welt des Erschaffenen (creata unitas). 

3) Die Welt des Geschaffenen steigt ab in den drei 
Stufen der Intelligenz, der Seele und der Kórperwelt. 

4) Die Elemente dieser geschaffenen Welt sind Materie 
und Form. Der Unterschied von Materie und Form ist nicht 
auf das Gebiet der Kórperwelt beschränkt, sondern durchzieht 
auch die Welt der Intelligenzen und der Seelen. 

5) Die Kraft, welche diese beiden einander entgegenge- 
setzten Principien verbindet und so den Dingen das Sein ver- 
leiht, ist die einem jeden eigentümliche Einheit (S. 3, 14 ff.). 
Im weitern Verlaufe der Abhandlung tritt insofern eine kleine 
Verschiebung des Gedankens ein, als nunmehr mit der Einheit 
die Form selbst indentificiert wird, welcher die Funktionen 
jener übertragen werden. 

6) Ebenso wie die Einheit im Sinne der Totalität des 


Sinne der Form 
absolute: E:- 


ft, ’ ar LT 1 
. . ^w .. t. . . - 
» £4 a 14 , - 0t Sehópraz- .v- 
* . 5,21.?,, 2.1! -7 M ene p5-r Ye 
2^. FL | j^ ^p 
47 * LE € ,ad- oo; 1 1 . wli de: * *. »o 
tt 4 99 41 . 4L Ari. 2. 2 .2 - 
et ) 59 4.7 , ‘ x . 
2CVIBINg 6t sc S Streben. 2. ... ta 
Ma 6o o! Vieh dies =: 


604€ na'uraliter oj 


Ugo € c6 nnn seinmenheit ir 2- 
22.20, 5 ann... : i. 4 
- - und. innka dr 


Sach de, ov eer der höheren Gs 
hah! ien, od es Niedern zi eie, 
"| rsktate Ih u scn Grad der Einheit 

"heit der Mäterie 
- "heit entfernt. desto 
. ^r Widerstand zeren 


yieane hand 


der Lektüre dieser 
haben. dab der 


_ ws st, von den Lehren 
-einnlich von neupla- 

0M 

- à .zuschen Lehren dein 


x. dureh das christ- 
00 Wes und Augustinus, 
„sche Philosophie 


eos. Novunungen Zusaımımen- 


> 7 no ums npuüehgewiesen. 
VU 255 Neuplatouisinus. für 
07 vo zvel wit. Ebenso ist 
0 Socsbhius und Augu- 
u 
"8 astnaute. entwickelten 
METTI )J 
. nen 


— 4 — 


Lehren zu dem Platonismus oder Neuplatonismus des christ- 
lichen Altertums gehen weiter, als sich aus den im vorigen 
Abschnitt bereits gebotenen Nachweisungen schon ergiebt. Für 
eine nicht unbeträchtliche Zahl der Gedanken, deren unmittel- 
bare Quelle Avencebrol ist, fehlt es nicht an Augustinischen 
Parallelen. Bietet eine Zusammenstellung dieser schon vom 
allgemeinen philosophiegeschichtlichen Standpunkte aus Interesse, 
so wächst dasselbe noch bei genauer Feststellung der Grenzen, 
bis zu denen diese Parallelen gehen, und wo sie aufhören. 

Auch Augustinus lehrt an der bereits oben angezogenen 
Stelle, daß das Sein eines Wesens im Eins-Sein bestehe. 
Ein jedes Ding sei darum, in sofern als es die Einheit besitze: 
das Einfache, da es eben als Einfaches ein Eines sei, das Zu- 
sanımengesetzte, in sofern es durch die Harmonie seiner Teile 
die Einheit nachahme. De moribus Manichaeorum c. 6 n. 89: 
Nihil est autem esse, quam unum esse. Itaque in quan- 
tum quidque unitatem adipiscitur, in tantum est. Uni- 
tatis est enim operatio, convenientia et concordia, qua sunt, 
quantum sunt ea, quae composita sunt; nam simplicia per se 
sunt, quia una sunt; quae autem non sunt simplicia, con- 
cordia partium imitantur unitatem!) et in tantum sunt, 
in quantum assequuntur. 

An einer andern Stelle behandelt er ausführlicher die Ein- 
heit, auf der das Sein der Kórper beruht. Wenn nicht eine ge- 
wisse Einheit diese zusammenhielte, so wären sie überhaupt 
nichts; erreichten sie dagegen die Einheit ihrem vollen Begriffe 
nach, so wären sie keine Körper mehr. Diese Einheit der Kör- 
per aber, wie überhaupt jede Einheit, leitet auch Augustinus 
von der höchsten Einheit ab, die jedem Dinge seine Einheit und 
damit sein Sein gegeben hat. Vgl. De vera religione c. 32, 
n. 60: Nunc vero, cum dicit corporibus (sc. artifex): „vos qui- 
dem nisi aliqua unitas contineret, nihil essetis, sed rursus, si 
vos esselis ipsa unitas, corpora non essetis. . . . Kbdas. c. 34, 
n. 063—061: Omne quippe corpus verum corpus est, sed falsa 


!) Vergl. De unitate S. 10, 15—16. Quaecunque enim sunt, id quod 
sunt, aut vera unitate esse nituntur aul saltem eam simulando men- 
tiuntur :so, nicht nituntur, ist nach Cod. Par. 14700 und einer Wiener 
Hdschr. zu schreiben; s. Nachtrag). 





— 2 — 


unitas. Non enim summe unum est, aut in tantum id 
imitatur, ut impleat: et tamen nec corpus ipsum esset, 
nisi utceunque unum esset. Porro utcunque unum esse 
non posset, nisi ab eo, quod summe unum est, id ha- 
beret. ( animae pervicaces, date mihi, qui videat omnis 
unius principium non esse, nisi unum solum, a quo sit 
omne unum, sive illud impleat, sive non impleat. 

Überraschender noch ist die Übereinstimmung, die sich 
zwischen Augustinus und Ibn Gabirol hinsichtlich der Lehre 
über die Materie der geistigen Substanzen findet. Man ist ge- 
wühnt, diese Unterscheidung von Form und Materie auch in der 
Welt der Geister als das persönlichste Eigentum Ibn Gabirols 
unzusehen, Gleichwohl beruft sich schon Bonaventura, der 
die gleiche Anschauung vertritt,) zu seiner Rechtfertigung auf 
die Lehre Augustins.*?) Die von Bonaventura (in Sent. I. II. 
d, 4 p. I a, 1 4. 2) angezogene Stelle De mirabilibus sacrae 
arripturae ], I lautet im Zusammenhange: Aeternus ergo et 
omnipotens creator rerum ...... ut immensam bonitatem ac 
potentium: et benevolentiam, quas in se solo prius habuit, etiam 
per erenlurns ostenderet, ex informi materia quam ipse prius 
ex nilillo condidit, eunctarum visibilium et invisibilium 
rerum, hoc est sensibilium et insensibilium, intellec- 
Iunlium et intellectu carentium, species multiformes divisit. 

Die. Schrift, auf die Bonaventura hier zurückgreift, ist zwar 
jetztalsnleht Augustinisch erwiesen; dasie jedoch während des Mittel- 
alters Augustinus zugesprochen wurde, so ist auch sie als ein 
fiir dis Kntitehung des Traktates De unitate nicht unbedeut- 
wien Faktor ınil in Ansatz zu bringen. 

Inden bedarf es dieser pseudoaugustinischen Schrift nicht. 
Auch in den echten Schriften des Bischofs von Hippo findet sich 


& Veil. Joseph Krause, die Lehre des hl. Bonaventura über die Natur 
NT Mq dedien und geistigen Wesen und ihr Verhältnis zum Thomismus. 
wa but u. (NAR, S. DI (Y, und S. 270 AM. 

& Auyoyen heilt es freilich bei Thomas von Aquin: in sent. I. II. 
À à4 ta Ui Quidum enim dicunt, quod. in omni substantia creata est ma- 
WX và qui uni ext materin una, et huius positionis auctor 


eaux Aviron, qui feeit librum fontis vitae, quem multi 


AU Ass i 


— 44 — 


enim ila, quae non erant, facta sunt, sic et haec inter 
illa. Quod si et materies aliqua formabilis fuit et cor- 
poralis et spiritalis, non tamen et ipsa instituta nisi a Deo, 
ex quo sunt omnia, quae quidem formationem suam non tempore, 
sed origine praecederet, sicut vox cantum: quid nisi de 
materia spiritali facta anima congruentius creditur? !) 


Somit haben sich hinsichtlich der im Traktat De 
unitate enthaltenen Lehreu zahlreiche Übereinstim- 
mungen zwischen dem christlichen Platonismus Augu- 
stins und dem arabischen Neuplaionismus Ibn 
Gabirols ergeben. Die Theorie von der obersten 
Einheit, als dem Ursprunge aller Einheit, die Lehre von 
der geschaffenen Einheit, durch die das Sein jedes Dinges be- 
dingt wird, der Satz, daß alle Dinge nach der Einheit streben, 
die Unterscheidung von Stufen der Einheit, die größer ist in 
den einfachen, als in den körperlichen Wesen, die Aufstellung 
einer Materie auch in der geistigen Welt: alle diese Anschau- 
ungen finden wir in nahezu gleicher Weise bei Augustinus, wie 
bei Ibn Gabirol ausgesprochen. 


Diese Übereinstimmung zwischen Gedanken zweier Männer, 
die doch völlig unabhängig von einander sind, kann in deın 
vorliegenden Falle nicht befremden. Gehen wir dem letzlen 
Ursprung dieser Gedanken nach, so treffen wir schließlich auf 
eine gemeinsame Quelle bei beiden. Ich kann mich hinsichtlich 
dieses Punktes kurz fassen, da wenigstens für Ibn Gabirol die 
allgemeinen Gesichtspunkte von Munk?) festgestellt sind, zu 
dessen Arbeit Joél 5) und Guttmann Nachträge gelie- 
fert haben. 


Den Ausgangspunkt derLehre von der Einheit finden wir in 
einem Satze des Aristoteles. Sehr häufig kehrt in seiner Meta- 
physik der Gedanke wieder, daß Seiendes (or) und Eines (£r) 


*) Vergl. ebendas. I, c. 4, n. 9; VII, c. 19, n. 25; c. 21, n. 3l. 

?) Munk, Mélanges S. 233—201. 

3) M. Joél, Beiträge zur Geschichte der Philosophie, Bd. I. Breslau 
1876. Anhang: Ibn Gebirols (Avicebrons) Bedeutung für die Geschichte 
der Philosophie. 


— 46 — 


sei, berührt sich mit der Grundlehre der monotheistischen Re- 
ligionen, dem ,Audi Israel, Dominus Deus noster Dominus 
unus est*.!) 

Ebenso entstammt die beiden gemeinschaltliche Annahme 
einer geistigen Materie dem Neuplatonismus. Nachdem schon 
Plato bei der letzten Gestaltung seiner Lehre ein materielles 
Princip auch in der Idealwelt angenommen hatte, ?) führte A risto- 
teles die Vorstellung einer ,intelligibelen Materie* (#4, rorti) 
im Mathematischen und in den Begriffen ein.*) Weiter durch- 
gebildet erscheint die Platonische Lehre von dem materiellen 
Princip in der Idealwelt bei den Neupythagoreern.*) Nach allen 
diesen Vorgángern entwickelte Plotin seine Lehre von der in- 
telligibelen Materie. Wie in der Kórperwelt, sind auch in der 
Idealwelt Materie und Form zu unterscheiden. Diese Idealwelt 
aber und mit ihr die intelligibele Materie hat ihren Ort in der 
Intelligenz, dem Nus. *) 

Wie sicher mit Boethius, so war Gundisalvi aller Wahr- 
scheinlichkeit nach auch mit den einschlägigen Schriften A ug u- 
stins bekannt. Die Berührungen in einzelnen Sützen sind zu 
auffällig, als daß sie für zufällig erklärt werden kónnten.9) Wir 
dürften daher mit der Annahme nicht fehlgreifen, daß der Pla- 
tonismus resp. Neuplatonismus dieser beiden Vertreter der pa- 
tristischen Periode ihn für die Annahme des . Neuplatonismus 
Avencebrols vorbereitet habe. 

Nicht in allen Punkten freilich übernimmt Gundisalvi den 
Neuplatonismus Ibn Gabirols. Wo es sich um den Hervorgang 
der geschaffenen Wesen aus der obersten Einheit handelt, spricht 
er nicht, wie Ibn Gabirol, in einer an den Emanatismus der 
Neuplatoniker anklingenden Weise von einem Ausflie&en der 
Form aus dem ersten Quell und deren Ergie&ung auf die Ma- 


!) Deut. 6, 4. 

?) Vergl. Zeller, Philos. d. Gr. II, a. 3. Aufl. Leipzig 1875, S. 810. 
Baeumker, Das Problem der Materie in der griechischen Philosophie. 
Münster 1890, S. 198 ff. 

*) Baeumker a. a. O. S. 292 ff. 

*) Baeumker a. a. O. S. 394 f. 399. 

^; Zeller a. a. O. III, b. S. 525 f. Baeumker a. a. O. S. 400 ff. 

*) Vergl. S. 17. S. 41 Anm. 1. 


nischen Lehre.!) Anderseits aber bietet die - von dem Neu- 
platonismus selbstverständlich unabhängige — biblische Drei- 
teilung der reinen Geistweisen, der unsterblichen Seele und der 
sichtbaren Welt analoge Stufen. Nicht die Herübernahme die- 
ser Stufen an sich durch Avencebrol und Gundisalvi ist darum 
schon von philosophiegeschichtlicher Bedeutung, sondern die 
Art und Weise, in der, wie oben ausgeführt, der Hervorgang 
jener Stufen und die innere Beschaffenheit einer jeden derselben 


erklärt wird. 


Von einer unmittelbaren Einwirkung der Schrift De unitate 
auf die Entwicklung der Philosophie — abgesehen von einem ge- 
legentlichen Citat bei Alanus ab Insulis?) — ist nichts bekannt. 
Haurcau glaubtezwar, die pantheistischen Anschauungen des David 
von Dinant mit jenem Traktat in ursächlichen Zusammenhang brin- 
gen zu sollen.3) Solche pantheistische Anschauungen sind indes 
dem Traktate völlig fremd. Von Davids charakteristischer Be- 
gründung seines Pantheismus vollends, nach der die zuerst an- 
genommenen drei Principien: (Gott, Materie, Intellekt, wegen 
ihrer vólligen Abstraktheit ununterscheidbar sind und darum zu- 
sanunenfallen,*) findet sich in der Abhandlung auch nicht eine 
Spur. Hauréaus Ansicht hat darum auch allgemein keinen Bei- 
fall gefunden. 


Aber trotzdem ist Gundisalvis Schrift charakteristisch für 
eine ganze Zeitbewegung. Sie zeigt uns, wie die durch Boethius 
und Augustinus übermittelte platonisierende Gedankenrichtung 
die Aufnahmefähigkeit für den neu zuströmenden neuplatoni- 


!) Vergl. Zeller a. a. O. III, b. S. 510 ff. 


2) Vergl. oben S3. 11 f. 

?) Vergl. die oben S. 12, Anm. 1, cilierte Abliandlung. Eine kurze Zu- 
zaminenfassung in Haureaus Histoire de la philosophie scolastique. 1I. a. S.81 f. 

*) Vergl. Haureau Histoireete. Il. a. S. 79 f. Stóckl, Geschichte der 
Philosophie des Mittelalters Bd. I. Mainz 1864. S. 291 ff. 


— 49 — 


schen Gedankenkreis bedingte. Sie zeigt auf der andern Seite, 
wie bei maßhaltenden Schriftstellern in dieser Aufnahme doch 
gewisse Grenzen eingehalten wurden. Bei einer weiteren Be- 
trachtung der Entwicklungsgeschichte der Scholaslik würde sich 
zeigen, wie ein tieferes Eindringen in den Geist des Aristoteles 
diesen neuplatonischen Elementen gegenüber allmählich zu einer 
Rückbildung führte. !) 


!) Vergl. Baeumker, Archiv für Geschichte der Philosophie IV. Ber- 
lin 1891. S. 574 f. 


oai" ugs), ae ne äm ses rs gH] Pag P, Pp sa 


Nachträge. 





Im Folgenden verzeichne ich die Lesarten von drei wei- 
teren Handschriften. !) 


D Wien, Hofbibliothek, cod. lat. 195, Pgmt.- 
Handschrift des XIII. Jahrh. (fol. 139" bis 
140"). Es fehlt der Abschnitt S. 5, 8—8, 14. 
Das Explicit der Handschrift nennt als Ver- 
fasser des Traktates den Boethius. 


E Wien, Hofbibliothek, cod. lat. 5508. Der 
Traktat De «nitate findet sich in dem zweiten 
aus Pergamentblättern bestehenden Teile der 
Handschrift auf fol. 2047 bis 205" in Schrift 
des XV. Jahrhunderts. Die Abhandlung ist 
dort anonym überliefert. 


F München, Hof- und Staats-Bibliothek, cod. 
lat. 527, Pgmthdschr. des XIII. Jahrhunderts. 
Der Traktat steht fol. 10Y — 11” und ist am 
Schlusse unvollständig. Als Verfasser der 
Schrift ist Aristoteles bezeichnet. 


Die Handschriften D E F bilden zusammen eine Familie 
P?, welcher die durch A B C vertretene Familie P! gegenüber- 
steht. Der Text von P? ist im Verhältnis zu dem von P! ge- 
botenen von weit minderem Werte. Die wenigen Stellen, an 
denen er zu Besserungen Anlaf& giebt, sind im Folgenden ange- 
merkt. Bei mehreren dieser Stellen sind die betreffenden Les- 
arten übrigens auch von einem Teile von P! vertreten. 





!) Die zahlreichen Abweichungen in der Wortstellung habe ich, um 
den kritischen Apparat nicht übermäßig auszudehnen, nicht angegeben. 


sn as rue aun o^ SS a eg a ag up sr su Ne Saa a P 





E ex unitione D v. conservatur D E YF 5-6 autem — unitate om 
E 6.ab unitate D Quae] Et D EF" cum] tunc F cum est ab E 
ab om F unito] unitate D una E unitio YF separatur] separata F 
unitio] ab unitate F quia F 7 unitate D unitatione F es 
sentia] esse F quod cum D om F quae E 8 ex] cum F 
unitione] coniunctione YF processerat E quare fit] quod sit D . quia 
fita & —. quia sic YF non-unum] unum D . 9 sicut] sic F ad esse du- 
citur] debet ab ese D et] nF etin D illoom E 10 custoditur] 
ostendetur D custodiuntur E unde] unum F inseparanter D 
communicant F 11 et o» D  esseom F natura] unum natura E illis 
F 12 Qua] et F enim om E vere o» D ideo] est D hoc F 
13 in hoc numero| hanc F hoc in munere DE ut] quod D  una- 
quaeque (utraque F)res E habeant Y' esse una] esse et sit una D esse 
et una sit E esse unum F Ac] Hac F 14 ex quo om F habet] 
habeat E esto IF  15subiectorum propter\utD — unumetnihil om D 
nihil] natura E 16 qua Y 3. appetit| appetunt D multa natura sed 
F sed et omnia E omnia| esse F sicut et esse appetunt E esse 
om F l7 sicom Ej ita] et om F unum] dant D esse] est E 
enim] tunc. F omnia om F naturaliter omnia esse E» 18 id 
autem habere D potest D sit D sicut F 19 enim est] unum est 
E quae| quod ID ligat et unit F et om F continet FA 
divisa F in omnibus om FF 21 unitaten E unum F 22 sui] ma- 
teriae IF — formam auteni| forma et Kj formam] forma F — autem om 
F vero ID tenet| habet D unita EK on Y  cumj in F 23 uni 
tas] unitate E unitas sit F ideo et E . eget om E ad| id FK. 


pag. 5, 1 sustinendum Y esse] se B enim] igitur D est 
on F J eoexeo D  2deflut DEF per naturam suam E sua 
habet] suarum IF, 2—3 dividi et multiplicari DEF 2 dispergi E re- 
tinet remanet DF unit o» D et unit E unum F colligit. unum 
D  Ac]Et E. per hoc] perhibet D ne om F 4 materia tantum 
dividunda F dispergatur D E 5 detineatur D 6 unitur| videtur 
E igitur — seon D E Quidquid enim D aliam Y' — pag. 5, 
8 — pag. 8, 14 contraria agentis —- et non ita tota om D 6 igitur materia 
ow IF  $6—1 Quod... utique om F 5 spargitur] significat YF 1 8—9 
aliquam — rei] et materia contrariam rem ageneratur facit contraria formae 
rerum E contraria] contradictoriam Y" — factae] forma F — 9 enim om 
E Quapropter] qualiter KF" — 10 facit om E — profecto| imperfecta autem F 





— Bb4 — 


unitatis vel virtutis E secundum] substantiam F 7 degeneratio] de 
genere Ej descensio Y 8 niinoratio] minoritatisF adJ et E 9 quae] 
on E subtilis] tenuis E 10 defluctus F et stagnis om E in- 
spissatur] spissatur Ei F 11 propter] per Y quae] etiam F 12 eam] 
om E nam quia] namque F quia om Ej eo mE 13 eius om 
E est om E — eius (ante corporale) et F o E eius (post aliquid) 
et F on E et lucidum] aliquid liquidum E et(ante aliquid) om EF 
14 eius on E F obscurum] obscinditur F 15 vero on E 18 
unitionem E qua] coniectura a nobis ex quia rel quae restitutum com- 
probatur auctoritate codicis BE /— Inde est| ideo est E ideoque KY 19 quod 
on F videmus| non dicimus E nimis] quia eius E unitas et sim- 
plices| unitas simplex E aequales] aequalis E 20 adeo quod] ideoque 
F  — eius| materiae E videtur una] dividitur inde in materia F  vide- 
tur om E habens] habet E in se om F 21 vero] autem F 22 
adeo quod| adeoque F unitates] vir&utes F discerni non possunt F 
23 unitatis iam om E iam om YF est om F obscuritas] obsequentis F. 

pag. 8, 1 Quia] Quod E igitur] ergo F a materia E 2 
vero om E forma om F 3 forma om F 4 autem in infimis om 
F in finis formae E 5 hoc vero E 6 recipientis K* susceptibilis 
E  eston F 1 cognitur F rei habetur non] non habetur nisi E 
9 est om F inest E 9 — 10 cui infunditur o Ei 10 vel obscurior 
om EK  quo| si F 1! fit| et E  subtilior et| et o» E 12 fit sapien- 
lior et perfectior| perfectior est et sapientior E F 13 quo] quae F 13 


— 14 quo materia — lumine on E 14 penetrans F quo| quanto F 
15 magis| materia FO enim o» F sicut iam diclum est on D iam 
om E EF 16 astringitur F constringitur el spissatur DE corpulen- 
tatur] copulatur D eiusj huius D 17 ultimas perfecte| partes medias 


D ultimas partes YF lucernas perfecte E Non enim est] Et non est D 
18 impossibile D  utjquod DEF tantumjtam DD luminis o» D quantum] 
quam D qui babet F 19 perveniat E quantum| quam D 20 per- 
veniatur) veniat E usque on DE partem om F 21 materiae 
om E Quaej Et E 22 lumen in via debilitatur E in illa ow Xi 
Nec| Cum D tamen| tantum F fitj est E sit D Post fit add D 
sicut dietum est non; «add F sicut nunc dictorum est 23 postin se add. K 
sicut praedictum est 23 multam| o DE densitatem| nigredinem D 
diversitatem E et on D obscuritatem| depressam DD materiae om 
D 2seilaDeo YF solis o» DEF cum om D wtenebroso| 


obscuro D umbroso F. 


— 56 — 


gatae E fuerint| sint ID 19 — 90 continuae in materia] in materia 
unitae D 21 unitates o D . continuae om D 20 —21 quantitatis 
— continuae| continuitatis et unitates quantitatis discretae E 22 istae) 
illae D et istae E 23 vero om E ergo] autem D disgregato| 
congregatione D 24 in continuo. om D non est] nihil illud est E 
24 — 25 continuatio disgregatorum] continuatorum disgregatarum D 2) 
ante Ac addit D Et e contrario. 


pág. 11, 1 veniat E in substantiam] naturae vel materiae D 
2 enim| autem D quantitatis signaveris| singulaveris omisso quantitatis 
D quantitati minus E 4 intelligi] intellectus ID [con]tinuae 


et discretae D 5 una] unum vel unitas D . composita] componitur D 
6 resolvitur D quo] quantoD . 7 fuerint]fiunt D! sibi om B»  erit| 
est D 8 quo magis fuerint] quanto magis fiunt D . 9 dissolutae sunt 
D 10 quod o» E 11 — 12 confluctione| constructio D constrictione 
E, quae lectio in contextum recipienda est 12 in illa| intellecta D 13 
ergo ID quaeque D res estj res dicitur D 14 quod est unum D 
Explicit liber de unitate et uno a boetio editus D Explicit liber de unitate 
et uno E Explicit liber Aristotilis de unitate et uno K. 


BEITRÄGE ZUR GESCHICHTE DER PHILOSOPHIE 
DS MITTELALTERS. 





TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN. 


NIERAUSGEGEBEN 
VON 


DR. CLEMENS BAEUMKER, 


0. Ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT BRESLAU. 


— — —— 


BAND I. HEFT 2. 


AVENCEBROLIS (IBN GEBIROL; FONS VITAE, EX ARABICO IN LA- 
TINVM THANSLATVS AB IOHANNE HISPANO ET DOMINICO GVN- 
DISSALINO. EX CODIGIBVS PARISINIS, AMPLONIANO, COLVMBINO 
PIUMVM EDIDIT CLEMENS BAEUMKER. FASCICVLVS I. 


___. —— — Eee 2 —— ——— 


MÜNSTER 1892. 
BRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFF'SCHEN BUCHHANDLUNG. 


AVENCEBROLIS 
(IBN GEBIROL) 


FONS VITAE 


EX ARABICO IN LATINVM TRANSLATVS 
AB 


IOHANNE HISPANO ur DOMIMCO GVNDISSALIMO. 


EX CODICIBVS PARISINIS, AMPLONIANO, COLVMBINO 
PRIMVM EDIDIT 


CLEMENS BAEUMKER. 


FASCICVLVS I. 





MONASTERII 1892. 
FORMIS ASCHENDORFFIANIS. 


REVERENDISSIMO ET ILLVSTRISSIMO DOMINO 


GEORGIO KOPP 


PRINCIPI EPISCOPO WRATISLAVIENSI 


SS. THEOLOGIAE DOCTORI 


SACRVM. 


Vberiora prolegomena tertio huius editionis fasciculo ad- 


iecturus, hie codicum sigla explicare satis habeo. 


A 
C 


M 


codex Amplonianus fol. 331; 

codex Columbinus, olim U—136—44, nunc 
inter Ferdinandi Columbi libros 5 —25; 
codex Parisinus bibliothecae Mazarineae 
olim 510, nunc 3472; 

codex Parisinus bibliothecae Nationalis 


14700, olim St. Vicloris 32. 


LIBER FONTIS VITAE 


DE PRIMA PARTE SAPIENTIAE 


ID EST | 
SCIENTIA DE MATERIA ET FORMA VNIVERSALI. 


Diuiditur autem in quinque tractatus. primus eorum; 
est de his quae debent preeponi ad assignationem materiae 
uniuersalis et formae uniuersalis et ad assignationem materiae 
et formae in substantiis compositis. secundus de substantia 
sustinente corporeitatem mundi. tertius de asseurratione 
substantiarum simplieium. quartus de scientia intelligendi:o 
materiam et formam in substantiis simplicibus. «quintus 


de materia uniuersali et de forma uniuersali. 


1—4 inscriptionem om. M; in A exhibetur: Incipit methaphisica Aui- 
cebron. de fonte vite prologus. Liber fontis vite de prima parte sapiencie 
scilicet sciencia de materia et forma; C praebet: Incipit liber fontis vite Avicebron 
philosophi; in N legitur: Liber fontis uite de prima parte sapiencie id est 
sciencia de materia et forma uniuersali. tractatus primus 5 Diuiditur] Si- 
uiditur (non Scinditur, quod ex codice Columbino affert Menendez Pelayo, 
Historia de los Heterodoxos Espanoles, vol. I, p. 398; errauit rubricator in 
Littera initiali) C eorum om. C 6 de his om. A praeponi correxi 
er inscriptione tractatus pag. 2,2, quam praebet N (cf. p. 12, 9: primus 
eorum est de eis quae debent anteponi ad assignandum etc.): proponi 4 M N, 
imponi C assignatione M, significationem C N 7 et formae uniuersalis 
om. M  ad(post et) om. AC .N assingationem N S8 in]etin C 9 
corporietatem C . asseuerione JN, assertione A 12 materia| substantia C 
de (post et) om. M uniuersali| utili C 


Auencebrol ed. Baeumker. 1 


TRACTATVS PRIMVS. 


DE HIS QVAE DEBENT PRAEPONI AD ASSIGNATIONEM MA- 
TERIAE ET FORMAE VNIVERSALIS Er AD ASSIGNATIONEM 
MATERIAE ET FORMAE IN SVBSTANTIIS COMPOSITIS. 


Magister. Postquam ex bonitate naturae et studio scientiae s 
profectus iam tantus tibi euenit, incipe interrogare, quod potius 
tibi uisum est de inquisitionibus. sed accede in hoc ad interro- 
gationem ultimam, qua quaeritur quare factus est homo. 
modus autem loquendi currat inter nos interrogatio et responsio 
secundum regulam probationis. 10 

Discipulus. Quomodo autem a nobis ordinabitur positio 
interrogationum et responsionum secundum regulas probabiles sine 
magna mora et multa praemeditatione? ctenim si nos uolueri- 
mus obseruare regulas probationis in omni propositione quae 
uenerit inter nos, prolongabitur labor et poena augebitur. 15 

M. Ita est ut dicis. sed ponamus argumentationes et pro- 
positiones dispersas de hoc quod currit inter nos de inquisitio- 
nibus, quousque incipiamus eas ordinare in sequentibus secundum 
regulas logicas, post inuentionem terminorum earum et assecutio- 
nem totius quod competit ipsis in se et habitudine earum. sed ? 


*—— m —— MM —Ó — — — 


1—4 inscriptionem om. AC M 3 Et om. N 5 Magister om. C 
ex] de N 6 euenerit C 6—7 tibi potius N, potius de inquisitionibus 
quod tibi uisum sit 4 7 accedit C hoc ad] hanc A intentionem CN 
9 currit | etom.C 11 autemom. N  ordinabitura nobis N 12et om.C 
post responsionum add. M. (i. e. Magister) M 14 obseruareom. M  pro- 
bationum .1 propositione; probatione C 15 euenerit N 16 M.] D. M, 
Et N post dicis add. M. M . proponamus N  . argumentationis N 17 
curreret .V, currerit .M, curret C 18 eas om. M, ordinare eas N  conse- 
quentibus N secundum regulas om. N eorum A 20 ipsis om. N 
habitudine earum] habitudinearum N 





4 Auencebrolis 


M. Postquam pars hominis sciens melior est omnibus par- 
tibus eius, tunc quod magis opus est inquirere, scientia est. 
quod autem de scientia magis necessarium est scire, hoc est ut 
sciat se ipsum, ut per hoc uidelicet sciat alia quae sunt prae- 
ter ipsum, quia eius essentia est comprehendens omnia et pene-s 
trans, et omnia subiecta sunt eius uirtuti. cum hoc etiam debet 
inquirere scientiam causae finalis propter quam conditus fuit, 
et ut multum studeat ad illam, quia propter hoc consequetur 
felicitatem. 


D. Essentia hominis habet causam finalem quare sit? 10 
M. Cur non? cum omnia subiecta sint uoluntati unius 
magni. 


D. Palam fac mihi hoc. 

M. Quia uoluntas est uirtus diuina adinueniens ommnia et 
mouens omnia, ideo non est possibile ut aliquid fiat sine ea. ı 

D. Quomodo hoc est? 

M. Quia enim motus per quem cuncta generata sunt alliga- 
tus est uoluntati, necesse est ut motus eorum sit ex motu eius 
et quies eorum ex quiete eius. 

D. Quid sequitur hoc? 30 

M. Hoc sequitur ut quies, motus, in generatione hominis et 
celerorum sit ex causa cogentis uoluntatis. 

D. Quae est ergo finalis causa generationis hominis? 

M. Applicatio animae eius cum mundo altiore, ut unum- 
quodque redeat ad suum simile. 25 

D. Quomodo pertingemus ad hoc? 

M. Scientia et opere, quia per scientiam et opera- 
tionem coniungitur anima saeculo altiori. scientia etenim ducit 
ad opus, et opus separat animam a suis contrariis quae laedunt 


p. 41—12 = Falaqera I, $. 1. p. 414—5, = Falagera I, $8.2. 


2opusom.C | 3quod|quia N . deom.C  estnecessariumC  4se 
ipsum... sciat om. N uidelicet] inde C — sciet. 4 5-6 et penetrans et 
om. N 6 haec N 8 consequitur C 11 Cur| Quare C cum om. M 
sint subiecta N, subiecta sunt C 14 omnia (ante et) om. C 17 per] se- 
cundum N 18 post ut «dd. exitus eorum in esse ut A post sit add. 
ex uelle eius A post eius add. cessatio essendi 4 19 eius om. A 
21 generatio N 23 causa finalis. MN 24cum]ut N post altiore addit 
A mundum altiorem forte uocat deum et intelligentiain 2b reddeat M 
26 perintingemus N 26 operatione A — 28 enim AN 29 et opus om. M 


6 Auencebrolis 


in generationes et conuersionem aliquarum generationum in alias 
et in compositionem instrumentorum animae scientis, id est 
sensuum, et in singulis eorum uires animae occultas et manifestas, 
et inde assumes probationes ad hoc. 

D. Planum est mihi ex his scientiam esse causam finalem , 
generationis hominis. sed uideo quod debemus inquirere per- 
petuitatem animae in se, et quid in ea operatur scientia quam 
discit, et quae scientiae permanent in ea post separationem eius 
a corpore et quae non. sed istae inquisitiones non sunt de hoc 
in cuius uia sumus; iam enim cognoui eas, cum intenderem in ıo 
scientiam de anima. nunc autem debeo interrogare quae est illa 
scientia propter quam creatus est homo. 

M. Scientia propter quam creatus est homo est scientia 
omnium secundum quod sunt, et maxime scientia de essentia 
prima quae sustinet eum et mouet eum. 15 

D. Est uia ad attingendum scientiam essentiae primae? 

M. Hoc scire non est impossibile nec ex omni parte possibile. 

D. Quid igitur ex his est possibile, et quid impossibile ? 

M. Ex his hoc est impossibile, scilicet scire essentiam essen- 
tiae primae absque his facturis quae ab ea generatae sunt, pos- so 
sibile autem hoc est, scilicet. scire eam sed nonnisi ex suis 
operibus quae ab ea generata sunt. 

D. Cur est scientia de essentia impossibilis? 

M. Quia est super omnia et est infinita. 

D. Quomodo ergo humana anima scit intelligentiam quae ss 
est supra se? 


p. 612—23 = Falaquera |, $8. 5. 


1 in... generationum om. A in generatione M . generationum] acti- 
onum N 2 compositione 4M N 3uire A 5 finalem om. C 6 ho- 
minisom AN — S8 dicit N eiusom.N 10—11 cum intentionem de inten- 
tione est de scientia N; de scientia habet etíam C, scientia etiam M ll in 
anima C est] in M 13 Scientia . . . homo om. C est creatus M 
Haec est C 16 attingendam M, tengendam C — scientiam primam essen- 
tiae primae possibile € — 17 passibile C 18 Quod X . Quid est igitur 


exeis C ex] de N possibile et impossibile transponit .M 19 hoc om. 
A scire scilicet 4 N . scire enim € 20 primae om. C.M facturis 
om. M generata AUMN 21 autem| quod A est hoc A non 


est ex A 24 est (post et) om. A 25—26 quae est| quaeque N, est 
om. C 


Fons uitae I, 3—5. 1 


M. Ideo quia intelligentia est similis animae et contingunt 
se, et ideo potest scire eam; essentia autem prima non est 
similis intelligentiae nec habet conuenientiam aliquam cum ea, 
quia non est coniuncta alicui compositorum neque simplicium, 
et proporlio simplicis ad illam in impossibilitate sciendi eams 
talis est qualis est proportio compositi ad simplex in impossibili- 
tate sciendi illud. 

D. Cur scientia de essentia est impossibilis quia est infinita? 

M. Quia scientia scientis est comprehensio ad rem scitam; 
et ideo impossibile est rem infinitam scientia comprchendi. 10 

D. Quomodo ergo possumus inuenire uiam sciendi an 
essentia est? 

M. Consideremus prius essentiam esse uniuersalis et quae- 
cunque passiones possunt contingere in illa; deinde de motu 
et de uoluntate retinente essentiam omnium et sustinente. 16 

D. Essentia esse uniuersalis, est unum aut multiplex? 

M. Multiplex quidem est. sed etsi sit multiplex et di- 
uersum, tamen conuenit in duobus quibus sustinetur et habet esse. 

D. Quae sunt illa duo? 

M. Materia uniuersalis et forma uniuersalis. 20 

D. Quomodo autem totum quod est conuenit in his duobus? 

M. Quia haec duo sunt radix omnium et ex his generatum 
est quicquid est. 

D. Quomodo haec duo fuerunt radices omnium quae sunt? 

M. Quia haec natura praecedunt omnia, et in ea etiam re-% 
soluuntur omnia. 

D. Quomodo in ea resoluuntur omnia ? 


1 ideo om. N . intelligentia] scientia C 2 ideo] ita C — autem] et 
N  3—4 similis... non est om. N intelligentiae] intellectiuae C — ali- 
quam]ili quem C 4 nec A4, ul M 5inom. NC  5—1 eam ... sci- 
endi om. N 6 est (post qualis) om. AMN 8 est (post essentia) om. C 
9 scientes .N li uiam inuenire A, comprehendere uiam C 12 an sci- 
licet essentia A 13 post uniuersalis addit A id est uniuersaliter actuentis 
uel esse in rebus ex materia et forma uniuersali 14 passiones sunt pos- 
sunt A illam A 15 etdeom.C 16 auttriplex multiplex 4 17 etsi] 
et hoc A multiplex sit C 18 quibus] in quibus C 20—24 M. Mate- 


ria... quae sunt om. C 21 autem] ergo M 22 hoc N omnium 
radiÀxs M 24 fuerunt] sunt A 25 procedunt C 25—*t6 resoluuntur om- 
nia et in ea praecedunt etiam omnia 4 26 omnes M 21 D. Quomodo 


. . . omnia om. C 


8 Auencebrolis 


M. Quia materia prima uniuersalis simplicior est omni materia 
et est finis ultimus omnis materiae; similiter forma uniuersalis 
simplicior est omni forma et ipsa forma est coniunctrix omnis formae. 

D. Resolutio omnium in haec est in actu. aut in opinione? 

M. Non in actu. sed in opinione. 5 

D. Prius mihi necesse est scire an omnia diuersa redigantur 
ad unam radicem an ad duas quae conueniant illis, antequam 
sciam unam istarum esse materiam et alteram formam. 

M. Certum est tibi iam quid sit substantia et quid accidens? 

D. Ita est. 10 

M. Si omnes substantiae conueniunt in eo quod sunt sub- 
stantiae. necesse est quod sit hic substantia communis omnibus, 
quae uniat alias aliis et det intellectum substantialitatis omnibus 
aequaliter. 

D. Hoc quomodo dici potest, cum sciam unamquamque is 
substantiarum esse aliam ab alia? 

M. Unaquaeque substantiarum in essentia non est alia ab alia. 

D. Quae est probatio huius? 

M. Si diuersificarentur substantiae in esse substantiam, una- 
quaeque illarum non posset esse substantia. 20 

D. Cur non? 

M. Substantialitas etenim addicta est essentiae. substan- 
tialitas autem non est uariabilis in se. ergo non est possibile 
essenliam diuersificari in eo in quo non est diuersa. 

D. Hoc sic est. 2 

M. Ergo non est impossibile omnia diuersa redire ad duas 
radices quae conueniant illis. 

D. Hoc sic est. sed cur non dicitur radix omnium diuer- 
sorum esse una? 


1X.] D. C esto N 2 forma om. N, figurae .M 3 omni forma] 
omni figurae M ipsa forma] ipsa figura .M — omni formae 4, omnis figu- 
rae M 4 Relatio .M in haec] nihil M an 4 in post aut) om. C 


5 in actu om. A M N. 56 est niihi necesse U quaeJanC 7 conueniunt 
M & illarum 4 alteram] aliam N 9 quid] quod quid N sit] 
est € quid sit accidens 4 11 M.| cuius 4 si] sed N omnis N 
eo] hoc 4 12 necesse] quod necesse €' — hic] hoe AN, om. € 13 alias] 
alia N 13 det]deC . omnibus «nre intellectum 4 CN 15 sciam] scientia 
MN 15 substantiamC 17 essentia'esse substantiarum 4 — 22 etenim om. 


A  alita4CN — 23autem]enim C  26HocSed hoc C 28 conueniunt N 


10 Auencebrolis 


D. Quid causae est quod in esse non sunt nisi haec tria? 

M. Causa in hoc haec est, quod omni creato opus est causa 
el aliquo medio inter se. causa autem est essentia prima, crea- 
tum autem materia et forma, medium autem eorum est uoluntas. 

D. Da exemplum ligationis horum inter se, aliorum scilicet 5 
enm aliis, et ordinationis eorum aliorum ex aliis. 

M. Exemplum materiae et formae est sicut corpus hominis 
et eius forma — formam autem eius intellige compositionem 
membrorum eius — ; exemplum autem uoluntatis est anima; 
exemplum autem essentiae primae intelligentia. 10 

D. Quae harum scientiarum praecedit aliam? 

M. Secundum disciplinam scientia materiae et formae est 
ante quam scientia uoluntatis et ante quam scientia essentiae 
primae; sed secundum esse e contrario est. 

D. Videtur tibi quod post has scientias non restat alia sci- 15 
entia quam debeamus inquirere? 

M. Non, quia istae scientiae fundamenta sunt sapientiae 
et radices; sed rami eius multiplices sunt. 

D. Harum rerum est alia ramus alterius? 

M. Materia et forma sunt rami uoluntatis. praeter hoc au- so 
tem impossibile est aliquid dicere, donec scias scientiam materiae 
‚et formae et uoluntatis. Nunc autem prius inquire scientiam 
materiae et formae, quia haec sapientiae prima pars ordine 
prior est duabus ultimis. 

D. Fac me assequi certitudinem scientiae materiae uniuer- 2; 
salis et formae uniuersalis. 

M. Quod autem omnium dignius est et utilius incipere ad 
speculandum, postquam bene nota fuerit scientia probationis, 


p. 10,28—11,18 = Falaquera I, $. 4. 


2 hoc haec est] hoc hoc est X, hoc est hoc M, hoc est A in omni A 
3aliquo om. A — 4horum N  b5binterse horun C 5aliquorum A 6 cum] 
ex N ordinationes M eorun om. AN aliorum om. M ex] cum 
M 9 autem om. CM N intellectus C, est intelligentia N 11 alteram 
M 13 ante scientiam N 17 qui N sunt fundamenta N 18 sunt 
multiplices (' 19 alio .V 21 est om. C aliquod N — dicere om. N 
scies C — 22—23 et uoluntatis ... formae om.C€ 22 autem om. A 23 de 
materia et forma M haee] hoc est N sapientia A 24 est ordine 
prior est C 25 certitudinem]ueritatem M  scientige o». A —— uniuersalis 
materiae JA 27 omnium] omnibus N, om. C 28 fuerit post probationis M 





12 Auencebrolis 


M. Postquam nostra intentio fuit speculari de materia uni- 
uersali et forma uniuersali, dicendum nobis est quod id quod 
est compositum ex materia et forma diuiditur in duo, quorum 
unum est substantia corporea composita, aliud substantia spiritualis 
simplex; et substantia corporea diuiditur in duo, quia eius aliud est 5 
materia corporea sustinens formam qualitatum, et aliud materia spi- 
ritualis quae sustinet formam corporalem. et propter hoc necesse est 
duos hic esse tractatatus, quorum nobis necessaria est consideratio. 
primus eorum est de eis que debent anteponi ad assignandum ma- 
teriam uniuersalem et forniam uniuersalem et ad inquirendum scien- 10 
liam materiae et formae in sensibilibus et ad loquendum de 
materia corporali quae sustinet qualitates. secundus ad lo- 
quendum de materia spirituali quae sustinet formam corporalem. 
et quia substantia spiritualis eget probationibus quibus esse 
assignetur, et demonstrationibus quibus certificetur, quia nondum is 
per se notum est scientia necessaria: ideo necesse fuit ut hic 
eliam esset iractatus tertius ad loquendum de asseueratione 
substantiarum simplicium. fuit etiam necesse ut hic esset trac- 
tatus quartus ad loquendum de inquisitione scientiae quae est 
de materia et forma substantiarum simplicium. et cum com-% 
pleta fuerit consideratio in his quatuor tractatibus, necesse erit 
ut inspiciamus poslea de materia uniuersali et forma uniuersali 
per se; erit ergo hic tractatus quintus, qui est proprius in con- 
sideratione huius intentionis. quapropter totum quod nos de- 
bemus considerare de materia et forma, erit in his quinque trac- ss 
tatibus quos distinximus; et hoc est totum quod continet hic 
liber. 

IO. D. Quam bene diuisisti tractatus speculationis de materia 
el forma. aggrediamur ergo ad perquirendum id quod nostra 
intentio fuit inquirere de eis. 30 


] uniuersali (post materia) om. N 2 est nobis A 3 ex] de C 
4—35 simplex spiritualis. N 5—6 et substantia. ..spiritualis o. N 7 quia] 
quare ( — 8 duos ante necesse transponit C, haec duos .N, hic om. A 9 eis] 
his .M. — 9—10 materiam naturalem uniuersalem € 10 formam utilem C 
et (ante ad! om. C 15 et] in A 16 per se om. N nota CN 17 
etiam vom. C de] aut de € assertione 4 18—20 fuit ... sim- 
plieium om €. 21 his] huiusmodi € eril] est © 23 hicom.4 — 924 
quapropter] propter € nos om. € 28 Quam] Cum C docuisti N 
tractatibus .N. 29 perinquirendum € 


Il. 


14 Auencebrolis 


diuersitas non est nisi ex formis et formae non sunt existentes 
per se. dans omnibus essentiam suam et nomen, ideo 
quia, cum sit sustinens omnia, necesse est ut sit in omnibus, 
et cum fuerit existens in omnibus, necesse est ut det essentiam 
suam el nomen omnibus. 5 

D. Ian patet quod has proprietates habere debet materia 
uniuersalis. 

M. Ergo quaere in omnibus quae sunt has proprietates, et 
si inueneris in illis, iam inuenisti materiam primam. 

D. Quomodo inquiram hoc? 10 

M. Resolutione intelligibili, hoc est abstrahendo unamquam- 
que formam eius quod est ab altera, et quod progrediaris a 
manifesto ad occultum, donec uenias ad formam, post quam 
non est alia forma, et haec est forma, quae praecedit omnes 
formas eius quod sustinet ipsam. 15 

D. Exeinplifica hoc. 

M. Huius rei exemplum caelum est, de cuius formis quae 
primum occurrit color est, deinde figura, post corporeitas, 
deinde substantialitas, deinde cetera, scilicet intellectus spiritu- 
ales, donec peruenias ad intellectum rei creatae unius per se* 
existentis, sustinentis has omnes formas; et tunc inuenies illam 
descriptam proprietatibus praedictis, et inuenies quod illa est 
finis occullus post quem non est finis nisi unus, scilicet factor 
cuius excelsum nomen est. 

D. lam resolui formas eius quod est alias sub aliis et pro- zs 
cessi de manifesto ad occultum, donec perueni ad finem occultum 
post quem non est alius finis, ut dixisti. 

M. Adhuc etiam iterum egredere sub ipso fine occulto ad 
manifestum et de manifesto ad finem alium manifestiorem, do- 


2 et om. C 3 subsistens N 4 et om. C, et cum. . . omnibus om. N 
in omnibus existens 4 6quia AM . proprietates has C debet babere C 
1 uniuersalis] utilis C 8 hae .V 9 inueneris] ueneris C, uniuersalis .!/ 


12 formarum C progrediens C 13forma om. € — 14 forma... forma om. C.N 
14 praecedet C 11 est caelum M 18 primo C occurrerit \/ postea 
M 20 uenias € causatae .M 21 sustinentis om. ( 23 postquam 
A.M et post quem C 25 sub] ab AMN 26 ueni C occultum donec 
post N 27 postquam IM 28 etiam] est 4 29 aggredere iterum M 
finem om. 1MN donec peruenias donec .M 





16 Auencebrolis 


diuersa per formas, et inueneris materiam quae sustinet illas 
unam, et non fuerit essentia materiae aliud ab essentia illorum: 
scies per hoc quia ea quae sunt, diuersa sunt formis, sed ma- 
teria quae suslinet illas una est, et essentia illius non est aliud 
ab essentia illorum. > 

13. D. Bene fecisti me inuenire materiam uniuersalem, quia 
inueni proprietates eius in eis quae sunt. fac etiam me modo 
inuenire formam uniuersalem similiter hoc modo. 

M. Attende siiniliter proprietates formae uniuersalis, quae 
sunt scilicet. subsistere in alio et perficere essentiam o 
illius in quo est et dare ei esse. si inueneris has proprietates 
in forınis eorum quae sunt, iam inuenisti formam uniuersalem. 

D. Quam rationem inducis quod istae proprietates sint af- 
fixae formae uniuersali ? 

M. Sustineri necesse est formae, quia si non sustinetur, ı> 
sustinebit; et sic forma erit materia et habebit intellectum ma- 
teriae. perficere autem essentiam in qua est et dare ei 
esse conuenit formae, ideo quia res esse sicut est non habet 
nisi per formam. 

D. Nonne ian ante diximus quod materia etiam habet esse? 9 

M. Non dicimus materiam habere esse nisi cum conferimus 
ei formam spiritualem. in se autem non habet esse, quod ha- 
bet cum adiungitur ei forma; et hoc est esse in effectu. alioquin 
cum dicimus eam esse, non habet esse nisi in potentia. 

D. lam quaesiui has proprietates, et inueni eas comitantes ,4 
omnes formas eoruni) quae sunt. sed unde dicam quod hic est 
forma uniuersalis ex qua est esse et perfectio omnium formarum? 


— — —— € -- - — - _ 


p. 16.21—24 = Falayera I, 8. 8. 


——— (m mm — — — (7 o 


I materiam] naturam C illas] eas M 2 fuerit illa essentia. A 
illarum 4 M, earum C J ea om. M formis sunt C 5 illorum) 
aliorum 4 6 me fecisti N — 7 in eis proprietates eius A, in eis proprie- 


tates (omisso eius) €. 7—8 me modo om. C 9 Similiter attende proprie- 
tates .M, Attende proprietates similiter N 11 illius] eius 4,ipsius.V — qua.N 
proprietates has € 13 Qua ratione 4 illae M . sunt N, eorum sunt C 
17 essentiam] ınateriam .M 17—18 esse ei N 18 quia] quod C habet 
esse nisi M 20 ante] autein 1 etiam om. M 21 diximus C 21—23 
nisi cum .. . et hoc est esse om. N 23 coniungitur C alioquin] ali- 
quando C — 24 nisi om. M 26 inde M 


Fons uitae I, 13—14. 1? 


14. M. Quiesce nunc ab hac quaestione et non lantum festines, 
quia solutio eius postea sequetur. 

D. Propala ergo nunc esse materiae uniuersalis et 
formae uniuersalis iuxta secundum modum proprium quem 
praedixisti, quia iam manifestum est mihi secundum modum® 
communem. 

M. Intuere in sensibilibus naturalibus uniuersalibus 
et particularibus, et non inuenies in eis aliud praeter haec. 

D. Quod est exemplum huius in particularibus? 

M. Animalia, uegetabilia, inanimala singula constant ex 10 
materia et forma. 

D. Sic est. 

M. Aspice etiam particularia artificialia, ut staluam 
et lectum. 

D. Iam inspexi et ita etiam inueni. 15 

M. Sic etiam est in uniuersalibus naturalibus, quae 
sunt quatuor elementa. 

D. Quomodo hoc est ? 

M. Nonne uides quod forma uniuscuiusque elementi una 
non est alia, et ideo necesse est ut sit hic una forma quae sit » 
communis eis? 

D. Quae est haec necessitas quae me compellat dicere esse 
aliam rem praeter has formas sensibiles quae sit eis communis ? 

M. Ideo necesse est hoc dicere, quia hae formae acciden- 
tales sunt, non existentes per se. talem ergo habent compara- ss 
tionem ad sustinentem se, qualem habent formae particulares ad 
sustinentes se. 

D. Iam intellexi subiecta formarum particularium, sicut hu- 
mores in animalibus et sicut elementa in uegetabilibus et lapi- 
dibus, et quia resoluuntur in ea; sed tamen non uidi subiectum sg; 


1 festinem N 3 propalo N ergo om. C 4 proprium om. C 
quae C 5 dixisti 4 — quia om. N * M. om. N in| non M 8 in 
om. C 8-9 et non... particularibus om. N 11 forma] substantia M 
14 lectum|]locum M 15 inspexi om. M . etiam om. A 16 est etiam C 
19 cuiusque M,cuiuslibet AN — 20estom. N  hicutsit MN 22 Quae est] 
Quaeque N haec om. CM N compellit C 24 hoc om. N quia] 
quod MN  25comparationem habent N 26 forem N, «t saepius — 29-——30 
el sicut ...lapidibus om. A 30 ea] eo C tamen ow. dA subiecta MN 

Auencebrol ed, Baeumker. 2 


18 Auencebrolis 


formarum uniuersalium. quomodo ergo oportet me concedere 
hic esse subiectum, sicut concessi ibi esse subiecta ? 

M. Vidisti ipsa quatuor elementa in animalibus, uegetabili- 
bus et lapidibus ? | 

D. Non; sed uidi animalia, et tum resolui in illa. 5 

M. Sic eliam uidebis has formas uniuersales resolui in sua 
subiecta, et necesse erit iudicium subiectum illarum esse unum. 

D. Iam intellexi; sed adhuc adde explanationem. 

M. Testificatio huius est contrarietas qualitatum. 

D. Quomodo hoc est? 10 

M. Quia qualitates non diligunt commixtionem neque appli- 
cationem. . unde necesse est ut sit aliquid aliud ab eis quod 
coniungat eas et teneat. Non autem hic intelligo coniunctionem 
actionis neque retentionem operis, sed coniunctionem et reten- 
tionem in loco, quia actio conuenit factori in subiecto, non subiecto. 15 

D. Iam intellexi hoc; sed adhuc adde explanationem. 

M. Concedis quod generatio non fit nisi ex contrariis ? 

D. Non dico nisi hoc. 

M. Scias quod, nisi fuerit hic res subiecta contrariis, eue- 
nit hoc ut sit substantia ex non-substantia, et quod nonse 
est substantia sit prius quam substantia. 

D. Quomodo est hoc? 

M. Aliquod elementorum, quod est substantia, efficitur ex 
alio elementorum ; similiter animalia, uegetabilia et lapides sunt 
substantiae el efficiuntur ex elementis. et si non fuerit hic sub- s 
iectum in quo fiat generatio, et res ex qua fit generatio prior 


1 uniuersalium]particularium C 2haec N ibi]illaACM .— 3 ipsa] 
ilaC 5 tum om. N, cumCM resoluiom. C 6 uides uniuersales formas 
(omissohas)A 6—7 subieclasua N — subiectum addidi: om. ACM N illorum 
C,earum X 9 Testificatio] Contestatio C contrarietas om. N, contrarieta- 
tes C 11 M.om. C necA  12sitom. N  aliudaliquid AUN post 
aliud add. scilicet subiectum deferens 4 quod] quia C 13 coniun- 
gat] contingat C hoc AN 14 post actionis add. per aliquid agens A 
nec A 14 coniunctionerm et retentionem om. C post coniunctionem add. 
el quod sit per subiectum deferens 4 15 non subiectum AUMN 
16 adhuc om. C 17 sit CN 19 quod] quia N 19 nisi] non A hic 
fuerit M, hoc fuerit .N— subiecta et quod contrariis N, subiecta essenliis C 
euenerit A 21 est om. A 22 hoc est C 23—24 quod ... elemen- 
torum om. A 24 elementorum aliquo C, aliquo elementorum M et 
om. A fil] est C.M.N 


e». d 


20 Auencebrolis 


D. Necesse est ut hoc ita sit. 

M. Similiter et corpus quod subiectum est his formis uni- 
uersalibus erit. quemadmodum elementa sunt subiecta his for- 
mis particularibus. 

D. Necesse est ut hoc etiam ita sit. 5 

M. Sume hoc pro regula et considera secundum hoc cetera 
quae sequuntur. 

D. Existimo quod pro caelo hoc mihi innuis, quia habet 
cum elementis conuenientiam in corporeitate, et quod de ipso 
hoc idem debet esse iudicium. 10 

M. Debet esse non aliter nisi sic. 

D. Non; sed quomodo possum dicere quod in re, in qua 
nunquam separatur forma a materia, aliud sit materia a forma? 

M. Cum uideris similem illi formam subsistentem in ma- 
leria, quae est aliud ab ipsa forma, tunc scies per hoc quod ibi !5 
aliud est forma a materia, quia si unum essent separari a se 
.non possent. Post hoc autem assignabimus certitudinem de se- 
paratione formae et materiae, quando considerabimus de sub- 
stantia quae sustinet nouem praedicamenta. 

D. Iam intellexi quae dicis. | 30 

M. Ergo forma quae sustinetur in corpore caeli erit quem- 
admodum formae uniuersales subsistentes in corporibus elemen- 
torum, quemadmodum et ipsae fuerunt sicut formae particulares 
subsistentes in coinposilis ex elementis. 

D. Necesse est ita esse. sed cur separas corpus caeli ass 
corpore naturarum, cum sint conuenientia in quantitate, et ideo 
necesse sit ut utraque sint unum corpus ? 

M. Certe uerum est caelum et elementa unum corpus esse, 
quia utraque in quantitate conueniunt; excepto hoc quod 


— — — —Á— — —À— — — — 


2 est om. M, post uniuersalibus transponit C est ex his N 5 est 
om. N etiam ut hoc A, etiam ut hoc etiam M, etiam om. C 8 innuis] 
uerius € habet| hoc (' 9) conuenire A 10 debet esse hoc idem A 
debet hoc esse (omisso ideni) M, idem om. etiam N 11 nonj ne C, om. MN 
12 sed om.,1 C.N dicere] M. .M. 13 aliud sitate inre transp. CMN 14 
subsistente .V 1^ est alia uel aliud A quod| quia 4 16 a se separari C 
17 assingabimus N, uf saepius certitudinem om. N 18 materiae et for- 
mae N 21 sustinetur post caeli C. 23 fuerint 4, fiuontÜ 26 sunt X 
26 in qualitate et quantitate. A 20 —29 in quantitate ... utraque om. N 
27 sitjest 44C.M.N. sit(sic/; utraque C 29 utraque] materiam A hoc om. C 


Fons uitae I, 16—17. 21 


differentia caeli el elementorum non ex hac parte accidit, sed ex ea 
uidelicet quod corpus caeli non recipit qualitates elementorum 
nec recipit generationem et corruptionem, et quod forma caeli 
diuersa est a formis elementorum. 

D. Quomodo potest hoc esse ut dicamus quod corpus caeli5 
et elementorum unum corpus sunt, cum corpus caeli non reci- 
piat generationem et corruptionem, et corpus elementorum re- 
cipiat hoc? 

M. Sicut potuimus dicere quod corpus elementorum unum 
est, quamuis diuersa sint in qualitatibus: sic et hoc. 10 

D. Quid responderes contradicenti caelum esse corpus? 

M. Contradicere caelum non esse corpus non est possibile, 
quia proprietates et differentiae corporis manifestae sunt in illo. 
contradicere autem quis polest non esse corpus qualia sunt haec 
corpora; et non est tibi opus nunc contendere de hoc. dic ergo is 
nunc quem fructum consecutus es ex praedictis raliocinalionibus? 

D. Percepi quatuor modos materiae et quatuor 
formae. 

M. Qui sunt? 

D. Materia particularis artificialis, materia parti- so 
cularis naturalis, maleria uniuersalis naturalis recipiens 
generationem, materia caelestis; e contrario in unaquaque 
harum materiarum sua forma sustentata in ca. 

. M. Bene intellexisti. sed adhuc intellige quod hi quatuor 
modi materiarum et formarum, etsi sint diuersi, tamen conue- 3 
niunt in intellectu materiae et formae. 

D. Sic est. 


p 20,17—23 = Falaqera I, 8.9. p.20,24—-21,5 - Falaqera I, 8. 10. 


1 differentia] substantia 44 ex parteistaA 3nec| non A recipit post 
corruptionem transp. M ^ corruptionemn| comparationem C 4 est diuersa NV 
5 Quomodo ... esse om. N 6 ct elementorum ... caeli om. A 6 cum] 
et M 10 sunt N 11 responderes! rendens N, post corpus transp. C 
esse] est C 12 non est om. .1 14—15 corpora haec M 15 contendere] 
concedere .V 17 recepi N 20 artificialis] artis .V 22 post caelestis 
add. non recipiens 44, quae rerba cum C MN Falaqera quoque omittit et 
e contrario M, om. A in om. C 23 materiarum harum M .V, earum 
materiarum C sua] una A, et sua C sustentata in ea om. ,L .M .N. ta- 
men on. d  25sunt ACMN  2lsi est ita C 


22 Auencebrolis Fons uitae I, 17. 


M. Et in sensibilibus non est aliud praeter haec. 

D. Non. 

M. lam inuenimus quod in sensibilibus naturalibus 
universalibus et particularibus non est nisi materia et 
forma. 5 

D. Sic est. 

M. Partes conueniunt et fit totum; et hae materiae ct hae 
formae partes sunt; debent ergo adunari et fient totum. 

D. Quomodo potest esse ut, cum sint diuersa, conueniant? 

M. Nonne elementa, cum sint diuersa, tamen conueniunt to 
in hoc quod corpus sunt; similiter formae conueniunt in hoc quod 
corporis forma sunt? ergo formae sunt una in specie, scili- 
cet forma sensibili, et multae in indiuiduis, scilicet in singulis 
eorum. 

D. Sic est. 15 

M. Ergo debet esse in sensibilibus materia uniuersa- 
lis, id est corpus, et forma uniuersalis, scilicet omnia quae 
sustinentur in corpore. 

D. Sic oportet esse. 

M. Postquam certum est tibi in hoc primo tractatu pero 
hane disputationem quod in sensibilibus non est nisi materia, 
id est corpus uniuersale, et nisi forma, quae est omnia sci- 
licet «quae sustinentur in hoc corpore: ergo consideremus 
in hoc secundo traetatu quid est quod sequitur post hoc cor- 
pus seusibile, scilicet substantia quae sustinet quantita- ss 
tem; et hoc est primum quod considerabimus de substantiis 
inlelligibilibus. 

]M.Et...Nonon. C 1 fit) sic C et] quia A 8 debet M 
8 fiel A 9 conueniantur C 8—10 conueniant... diuersa om. N 11—12 
similiter . . . sunt om. 4 11 in lioc formae conueniunt M, formae in hoc 
conueniunt C 12 forma corporis .V 13 formae sensibiles .1, forem sen- 


sibiles N multis indiuiduis C 14 earum C 16 debet ergo M 23 
sustinetur C 


TRACTATVS SECVNDVS. 
DE SVBSTANTIA QVAE SVSTINET CORPOREITATEM MVNDI. 


D. lam promisisti quod in hoc secundo tractatu loquereris 
de materia corporali, id est substantia quae sequitur post 
haec sensibilia. ergo comple hoc et apertissime explana. 5 

M. Inquisitio scientiae ad sciendum esse maleriam corpo- 
ralem, hoc est substantiam quae sustinel corporeitatem mundi, 
fiet per considerationem materiarum quas praemisimus. postquam 
mundus estessentia corporalis,sicut corpus est essentia figurata et co- 
lorata et omnino formata suis formis, de quibus locuti fuimus: necesse 1o 
est per hoc quod corpus sit materia formarum quae sustinen- 
tur in eo, quae scilicet sunt figura, colores et cetera accidentia, et 
haec sint ei formac. similiter necesse est hic esse aliquid quod 
sit materia corporeitatis, et quod sit sibi corporeitas forma. 
erit ergo consideratio corporeitatis ad materiam quae sustinet ı; 
ipsam, qualis fuit consideratio formae uniuersalis quam assigna- 
uimus, figurae scilicet et coloris, ad corporeitatem quae sustinet 
eain. debet ergo hic esse materia non sensibilis, quae sustinet 


p.236 24,16 = Falaqera II, & 1. 


1—2 0m. C M; Tractatus secundus ad dicendum de substantia quae sustinet 
corporeitatem mundi N; Hic incipit liber secundus A 4 id est om. N 
6 ad! est ad C materiam esse N post corporalem add. et spiritu- 
alem 4 1 est] eius A 8perom. MN post praemisimus add. D. M 
9 corporalis . . . essentia om. M 10 fuimus]sumus C 12 ceteraj cum M 
13 sunt CN esse hic MN aliud M, aliquid aliud A quod] quam A 
14 corporeitas] corporeitatis C 16 fuit] fuerit M . scilicet om. N et 
om. M. colors C 18 ergo] etiam A non om. N 


24 Auencebrolis 


formam corporis. et dabo tibi ad inueniendun: scientiam mate- 
riarum et formarum regulam generalem. imaginare enim per or- 
dinem ea quae sunt, eorum scilicet alia sustinere alia el alia 
suslineri ab aliis, et pone ex eis quasi duo extrema, aliud inferius et 
aliud superius. «quod ex illis est superius continens totum, sicut ma- 5 
teria uniuersalis, est materia tantum sustinens; quod autem est infe- 
rius, sicut forma sensibilis, erit formasustentata tantum; ex his autem 
quae sunt in medio duorum extremorum quod fuerit altius et 
subtilius, erit materia inferiori et spissiori, et inferius et spissius 
erit forma illi. et secundum hoc corporeitas mundi, quae est! 
materia manifesta sustinens formam quae sustineturin illa, debet 
esse forma sustentata in materia occulta de qua tractamus; et secun- 
dum hane considerationem erit haec materia forma ad id quod se- 
quitur, donec ueniemus ad materiam primam quae continet omnia. 

D. Manifesta an sit materia sustinens corporeitatem mundi. 15 

M. Solum nomen corporis signum est ad sciendum esse 
materiam sustinentem corporeitatem, quia cum annuntias aliquid 
esse corpus, assignas forinam et formatum, sicut cum de corpore 
enuntias quod sit coloratum aut figuratum, [et] assignas per hoc 
declarantem et declaratum; et cum definiens dicis quod corpus » 
est longum, latum et spissum, constituis rem quae est longa, 
lata et spissa. 





— 


p. 21,16—22 = Falaqera Il, $. 2. 
1 formam er Falagera: QV'Jr1 nayb NUT NY ınateriam A 


CMN daN  inueniendam d ea quae sunt per ordinem C 2imagina 
ACMN 3 et alia om. C 5 totum] est totum C uniuersalis naturalis M 
6 est] et C 7 autem om. A 8 quod fuerit] que fuerit C, fiunt quod C 
10 quaeest]quaeque N 14ueniamus.i primam materiam A 14 D. om. M 
17 corporis er Falaqera: 135 "man OWN; generjs ACM, generationis N 
esseom.N 1Tannuntias}/N 18assingnas V, ut compluries formatum] 





materiam id est formam N 19 et uncis inclusi, cum Arabicum. illud v, 5, 
a quo apodosis incipit, plerumque apud. Latinum. interpretem non reddatur; 
cf. infra 21 constituis rem, ubi Falagera "71 O"DmM assignas addidi 
ex Falagera qui habet 2-20 declarantem et om. M. ex Falagera 
conicias declarationem; sed cum illud NN Munkii sit coniectura, ipse codex 
habeat "NDW, uitium, si quid est, potius in communi Arabico fonte iam infuisse 
putandum est. fortasse ad hunc locum p. 17, 25—27: talem ergo habent com- 
parationem ad sustinentem se, qualem habent formae particulares ad susti- 
nentes se conferri potest diffinieris dicens AMN 21 latum et spissum 
etlongum C — 22 lata longa .M et om. A 


Fons uitae II, 1. 25 


D. Video quod color et figura separantur a corpore; sed 
non uideo longum el latum separari a corpore. 

M. Si tu intelligis hoc de colore et figura simpliciter, haec 
nunquam separantur a corpore; si de propriis, non habes cur 
. coniradicas. 

D. Quare? 

M. Quia si haec propria tolluntur, non tolluntur alia. 

D. Hoc modo mihi iam manifestum est. estne adhuc 
alius modus? 

M. Nescis quod una et eadem res potest esse sustinens et10 
sustentala? 

D. Quomodo non? quia hoc usque modo inculcauimus. 

M. Scisne quod sustinens et per se existens est sensibile, ut 
corpus, et intelligibile non sensibile, sicut intelligentia et anima, 
quae sunt duae substantiae non sensibiles? 16 

D. Nunc concedam hanc esse substantiam siniplicem, donec 
postea probes. 

M. Nonne res quae est per se existens sensibilis, et res 
quae est per se non sensibilis, conueniunt in aliquo et sunt di- 
uersae in aliquo? 20 

D. Sic est. 

M. In quo conueniunt et in quo diuersae sunt? 

D. Conueniunt in hoc quod unaquaeque per se existit, et 
diuersae sunt in hoc quod una est sensibilis et alia non 
est sensibilis. 25 

M. Sensibile est corpus? 

D. Sic. 


5 


Inon]nondum N elom.M 3coloreet figura] corpore et figura MN, 
figura et corpore C. hoc MN 4 habens N Quaere N 7 propria 
om. A tollentur, non tollentur A 8 hoc om. A modo om. C iam 
mihi N  10quod] quia AM . 12non]hocC  quia...inculcauimus om. C 
14 non] et non C intelligentia] intellectiua C et] ut C anima| omnia 4 
15 substantiae] specie A 16 concedimus C  hanc|hic M, lioc AN  sub- 


stantiam esse C 17 probes postea M 18 quae estj quaque .V, quae C 
exislens om. N et res om. N 19 quaeest non est sensibilis C 23 D. 
om. N 23—24 Conueniunt ... diuersae sunt om. C N 24 sunt eL in A 


quia.M una] alia .4 M .N el om. AN est om. ACM 


26 Auencebrolis 


Corpus etiam existit per se? 
Quomodo non? 
Ergo corpus est forma existenti per se? 
Sic est. 
. Ergo existens per se necesse est ut sit materia corpori, 
el corpus forma cius? 
D. Non est nisi hoc. 
M. Ergo iam manifestum est hic esse rem per se existen- 
tem, sustinentem corporeitatem, et haec est substantia. 
D. Jam patet hoc. 10 
M. Jam inuenisti materiam quintam. 
D. Ita est. 
D. 


TIE 


M. Similiter accipe corporeitatem formam quintam. 
Iam feci sic. 

M. Redeamus ad caput et declara nobis ordinationem s 
materiarum, alterius scilicet ab altera. 

D. Vnde incipiam in hoc? 

M. Incipe prius a sensibili. 

D. Iam intellexi quod materia particularis naturalis 
subsistit in materia uniuersali naturali, et materia uniuersalis so 
naturalis subsistit in materia uniuersali caelesti, et materia 
uniuersalis caelestis subsislit in materia uniuersali corporali, 
et materia uniuersalis corporalis subsistit in materia uniuersali 
spirituali. 

M. Bene intellexisti. sed quid sequitur hoc? 25 

D. Hoc sequitur quod caelum cum omni eo quod in eo 
est sit subsistens in substantia spirituali, et sit sustinens illud 
substantia spiritualis. 


p. 26,10—28 = Falagera Il, 8. 3. 





3 exis'endi C 5 corpori] corpus M 8 ergo] quare A manife- 
stum est iam M 8—9 existentem et sustinentem C 15 nobis] mihi M 
18 sensibilibus M 20 naturali uniuersali 4 N, uniuersalis naturalis M 21 
uniuersali] naturali 4 22 caelestis uniuersalis C.M N — subsistat A 93 
et om. € subsistat A, subsistens C materia (post in) om. C 25 in- 
tellexi M — 25—26 hoc ... sequiturom. N 96 cum]est 4 eo om. AMN 
27 subsistens] sustinens M in substantia . . . sustinens om, N 


28 Auencebrolis 


tatem rerum sensibilium, etsi sint compositae et coniunctae, iudi- 
cant tamen quod unaquaeque illarum non est alia: ideo per hanc 
considerationem dico de intelligentia quod, quando ipsa depre- 
hendit discretionem rerum intelligibilium, etsi sint iunctae et 
compositae in esse, iudicat tamen quod unaquaeque illarum nons 
est alia; et ideo dixi quod sensibilia separantur a substantia et 
resoluuntur ad illam, quia intelligentia separat inter illa et illam, 
elsi sint simul in esse. | 

M. Vnde ergo iudicasti quod ideo res intelligibiles necesse 
sit esse separatas in suo esse, etsi sint iunctae et compositae, 1o 
quia intelligentia iudicauit separationem earum ? 

D. Inueni siquidem me ipsum paratum ad concedendum 
hoc, sed postquam consideraui intelligibilia ex sensibilibus, 
sicul praedixi. 

M. Nonne est ita tibi necessarium scire intelligibilia: esse 15 
discreta quantum ad intellectum, sicut scire sensibilia separata 
quantum ad sensum? 

D. Dic mihi causam in hoc et pone regulam compre- 
hendendi separationem rerum, quae necessitas ducit nos ad 
hoc, quapropter uolumus esse parati ad resolutionem eorum eo 
quae sunt et separationem aliorum ab aliis, maxime in sub- 
stantiis intelligibilibus, quia uideo quod scire eorum separatio- 
nem, cum ipsae continuae et coniunctae sint in suo esse, diffi- 
cillimum est. 

M. Ita est. sed ego dabo tibi regulam unde fiat facile ; s; 
sed tamen attentus esto. 

D. Ego attendo; sed tu incipe. 


1 sunt A iudicat C — 2 est om. N 3 considerationi N de] 
quod 4, quod de C intelligentia] intellectiua C deprehenderit A, ap- 
prehendit M, comprehendit N 4 intellectibilium C 4 sunt AM N 
5 iudicant M N illarum] earum C 6 a substantiaet] alias A 1 illa] 
illas C.MN . 9 ergoom. ACN ideo om.C  lOsit|sint 4 separatas esseC 
et si sunt (sunt etíam M et N)in suo esse A 11 D. Intelligentia quia A — intel- 


lectiua € iudicabit M, iudicabat A 12 D. hic om. A parum 4 
13 sensibus M 15 Nonne| Verumne € 15 tibi ita M, tibi om. A 16 
separata om. N 17 sensum] seneum C 18 hoc opere et M propone 4 
19 separationem om. N quae scripsi: quia 4CM N — 19—21 rerum... et 
separationem om. C 21aliarum "MN ante maxime add. et N 22 
eorum separationem] separationem ipsorum C 23 cum] et M 26 sed 


tamen] sed om. A M N; an sedtu? 





30 Auencebrolis 


ut comprehendat illas; et si comprehendit illas, necesse est ut 
sint omnes in illa et sit illa continens illas. 

D. Iam intellexi ex hac dictione quia intelligentia appre- 
hendit omnes res, quia circumdat illas. est adhuc alius modus 
quo hoc explanes? 5 

M. Quicquid est subtilioris essentiae et clarioris substantiae, 
illud est perceptibilius et apprehensibilius rerum. sed intelligen- 
tia omnibus quae sub ea sunt perceptibilior et apprehensibilior 
est omnium rerum. ergo necesse est ut eius essentia sit sub- 
tilior et clarior essentia omnium quae sub ea sunt. 10 

D. Iam planum est mihi ex hac dictione quod intelligentia 
apprehendit omnia. est adhuc alia dietio qua hoc explanetur? 

M. Postquanı scientia intelligentiae de formis rerum non est 
nisi quia unitae sunt ei, et unitio illarum cum illa non est nisi 
quia recipit illas, quid sequitur hoc? 15 

D. Hoc sequitur quod intelligentia habet scientiam de for- 
mis rerum ideo quia recipit illas. | 

M. Postquam intelligentia scit omnes formas rerum, et sci- 
enlia eius de formis omnium rerum est quia recipit illas, quid 
sequitur hoc? »0 

D. Sequitur hoc quod intelligentia sit receptibilis formarum 
omnium rerum. 

M. Postquam intelligentia est receplibilis formarum omniunı 
rerum, et formae rerum sunt diuersae, quid sequitur hoc? 

D. Sequitur hoc quod intelligentia sit receptibilis formarum ss 
rerum diuersarum. 

M. Postquam intelligentia est receptibilis formarum rerum 

p. 30,6—10 = Falaqera ll, 8. 6. 

1 si] sit A, sicut C 3ex] ut M quiajquod MN — intellectiua C 
4 res omnes M illas] eas N 5 qua N 6 subtiliationis N clara- 
tionis N 1 perceptibilius| susceptibilius 4 C — comprehensibilius N in- 
telleetiua C 10 ea om. M  llex]deN — quod|quaeC intellectiua C 
12comprehendit C 13intellectiuae C postintelligentiaeadd. est N — 14 quia] 
quod CM unireM illorum M,earun N  cumillaom. N 15quia|quod M 
quid] quod C — 16 intellectiua C 18 intelleetiua C 18—27 scit omnes formas 
. . . Postquam intelligentia om. C 19 rerum omnium M 21 D. Sequitur 
hoe om. N 21—24 D. Sequitur hoc . . sequitur hoc? om. A 23 omnium 
om. N 24 et formae sunt diversae (omiss0 rerum) post hoc transp. N 95 hoc 
om. N  25—20 formarum rerum] forinarum formarum N 27 rerum om. N 


32 Auencehrolis 


scientem sui ipsius cum certitudine omnis rei scitae. similiter 
etiam dicendum est de sensu. 

M. Quomodo est hoc? 

D. Cum formae sensibiles imprimunt aliquid in re sentiente, 
lunc fit sensio; et postquam forma impressionis est adueniens* 
secundum formam rei sensae in se, opus est ex hoc ut forma 
impressionis sentientis per sensatum sit secundum formam sen- 
sati in se; et quando forma impressionis sentientis per sensatum 
fuerit secundum formam sensati in se, et forma sensionis est im- 
pressio sentienlis per formam sensatam: opus est ex hoc utio 
forma sensionis sit secunduin formam sensatam in se. 

M. Bene ordinasti considerationem tuam in sensu. ordina 
etiam hanc formam considerationis in intelligentia. 

D. intelligentia scit per se certitudinem omnis rei scitae. 
el quiequid scit per se certitudinem omnis rei scitae, scit rem; 
seilam per scientiam aequalem suae certitudini in se ipsa. ergo 
intelligentia scit omnem rem scitam per scientiam aequalem suae 
certitudini in se ipsa. et postquam intelligentia scit omnem rem 
scitam per scientiam aequalem suae certitudini in se ipsa, et 
est sciens separationem formarum rerum: opus est ut intelli- „ 
gentia sciat formas rerum per scientiam aequalem certitudini 
suae separationis in semet ipsis. 

M. Bene composuisti explanationem harum considerationum. 
sed quid sequitur ad has? 

D. Hoc sequitur ut omnes res quas comprehendit,, 
sensus et intelligentia de formis eorum quae sunt, sint 
separatae in semet ipsis, quia sunt separatae in sensu 


p. 32,25--33,24 = Falaqera II, 8. 8. 


— e... -- -- 


1 re N scitae et similiter A 2 etiam] et N de hoc sensu C 
4 in re sentienteJ in se sensientem C, in re sciente M 5 sencio C, «t 
suepius prima om. C — impressis N adinueniens A 1 sentiens A, 
sensiens C — sensati] insensati C 8- 9 quando ... sensati in se om. C M 
10 sentientis| (Cit tis 4 12 consideratione M — luamom.AMN — 13etiam] 
in € intellectiua € 14 Intellectiua € 16 -18 ergo . . . in se ipsa 
om. CMN 18 intellectiua C rem om. € M 19 scitae N in se 
ipsis M, om. N 20 intellectiua C — 22 separationis suae A 26 et om 
C — intelligentia] intelleetus C 27 quia] quae M — separata AM : 


34 Auencebrolis 


tiarum intelligibilium, cum eam assimilasti separationi coloris 
et figurae et quantitatis a substantia; et scio quod illuminasti 
intellectum meum per hanc dictionem. uideo enim quantitatem 
omnino sustentari in substantia ; et similiter uideo omnes sub- 
stantias intelligibiles sustentari alias in aliis, sicut sustentatio5 
coloris et figurae in quantitate et quantitatis in substantia. 

M. Verum est, et uidebis postea etiam quod omnes formae 
sustinentur in prima materia, sicut color et figura et similia 
accidentia sustinentur in quantitate et quantitas in substantia; 
el tunc patebit tibi quod manifesta eorum quae sunt exemplum ıo 
sunt ad occulta eorum; et tunc etiam patebit tibi quod omnia 
sustentata in prima materia sunt partes ad illam, et uidebis 
quod materia prima uniuersalis est ad illa et quod harum re- 
rum alia sunt partes ad alia, quousque plene scies quod ma- 
teria prima quae sustinet omnes formas est quasi liber depictus is 
et uolumen lineatum; et uidebis tuam intelligentiam tunc omnes 
res circumdantem et excelsam super illas secundum possibili- 
tatem hominis. 

D. Magna erit super me benignitas domini, si completum 
fuerit in me quod promisisti. aggrediamur ergo id in quo era- so 
mus, scilicet ad dicendum de materia et de forma. 

M. Quid intellexisti de fine rerum sensibilium ? 

D. Materiam uniuersalem, quae sustinet illa et quae 
est subiecta illis; et haec est per quam subsistunt sensibilia et 
in qua inueniuntur, et in ea mutantur et ad eam referuntur etes 
ab ea incipiunt et ad eam redeunt. 

M. Bene intellexisti. sed intellige etiam quod haec materia 


p. 34,3—6 = Falaqera II, 8$. 9. p.34,7—18 = Falagerall, 8. 10. 


] cum] et N separationis C 2 figurae] fine A quod) quia AN 
illuminasti] assimilasti C 4 sustentari| sustineri AM 5 alias om. A 
6 in (ante quantitate)) et 4 quantitatem M 7 uides M X etiam postea 
MN, etiam om. A 8 sustinetur N 8—9 prima materia . . . sustinen- 
tur in om. C 9 quantitas] quantitate M 10 tunc] nunc N 11 tunc 
om. A C patebit etiam N 12 sustenta N sint AM 13 prima 
materia C, prima om. M . harum] arum C 14 plene] bene M scias A 
l6linearum N  tuamjsuam N  tunc]inter C 17 super]inter 4. 18D. 
M. C 21 de (ante forma) om. N 22 sensibilium] inuestigabilium C 
23 ilam C M 24 hoc N sensibilia) intelligibilia sensibilia C 25 mu- 
tantur] inttuntur N. 27 sed] et C 





3 Auencebrolis 


quod non ob aliud proponuntur ei accidentia prima et sub- 
stantiae primae, hoc est saeculum naturae, et adaptantur ei 
sensus ut per eos attingat accidentia prima et substantias pri- 
mas, nisi ut, postquam apprehenderit anima substantias primas 
et accidentia prima, apprehendat etiam per illa accidentia se-5 
cunda et substantias secundas. et propter hoc est homo ut, 
quando apprehenderit scientiam sensibilium a principio suae 
natiuitatis in hoc saeculo, accrescat per illam eius intelligentia 
et exeat de potentia ad effectum, quia formae sensibilium sigil- 
lantur in instrumentis, quia sunt similes illis, et formae quae! 
sigillantur in instrumentis sigillantur etiam subtilius et simpli- 
cius in imaginatione quam sigillatae fuerant in instrumentis, et 
similiter sigillantur in essentia animae subtilius et simplicius 
quam sigillatae fuerant in imaginatione. et per hoc est compa- 
ratio formarum sensibilium ad animam talis qualis comparatio t5 
libri ad legentem, quia quando senserit uisus flguras eius, re- 
cordabitur anima intentionum ipsarum figurarum et suae certi- 
tudinis. Et haec dictio testificabitur tibi certitudinem mei 
uerbi praedicli, quod substantia quae sustinet nouem praedica- 
menta ipsa est exemplum praesens subiectum significationi re- so 
rum insensibilium. 

D. Monstra mihi quomodo hanc substantiam formatam ac- 
cipiam exemplum in significatione absentium, ideo ut sit mihi 
hoc radix cui innitar ad scientiam absentium occultorum. 


p. 36,23—37,26 = Falaqera II, 8. 12. 


1 non om. A prima] primae C 1—3 et substantiae . . . prima 
om. N 2 adaptatur C M post ei add. animae AN 9 attin- 
git M 4 comprehendit N 5 apprehendat om. M, apprehendit A 
5 secunda om. A el] quia C, om. M 6 est hoc propter hoc M homo 
om. M 1 quando] quanto C 7--8 natiuitatis suae MN 8 accescat M 
9 intelleetiua C 10 injet.N,om. M  11—12 sigillantur etiam in imaginatione 
subtilius et simplicius A, sigillantur etiam in imaginatione etiam subtilius et 
simplicius N, etiam subtilius et simplicius sigillantur in imaginatione M 
12 sigillata 4 C MN X fuerat M 13 animae om. N, animae essentia M 
14 sigillata 4 C M N fuerat M, erant C 15 post qualis add. est N 
uisus] usus C recordabatur C 18 Et| quia C hoc N  testificabitur| 
certificabitur N mei| nostri 4 19 quod] quia A 21 sensibilium C 
22 Monstra| Manifesta A M hanc] habeat N 24 haec A nitar M, 
imitar C ad absentium occultorum scientiam Ad occultarum C 


38 Auencebrolis 


D. Ostende mihi locum similitudinis inter haec ex- 
trenia. mirum enim est quod sic coniunxisli extrema rerum 
et ligasti remotiora cuim propioribus. 

M. Inspice proprietates materiae uniuersalis, et inuenies eas 
in materia inferiori, scilicet quod sit existens per se, una. susti-5 
nens diuersitatem. et ceteras proprietates quas habet. 

D. Assimilatio duarum materiarum non est longe. sed si- 
uilitudinem duarum formarum quomodo possum intelligere ? 

M. Scias quod. sicut prima forma quando coniungitur al- 
tiori materiae, constituit speciem intelligentiae et eam ducit adıo 
esse, similiter forma quantitatis cum coniungitur materiae in- 
feriori. constituit speciem corporis et eain ducit ad esse. ergo 
forma quantitatis erit conferibilis formae intelligentiae. — — Manife- 
slatio autem — huius haec est. scilicet. quod forma intelli- 
gentiae est una simplex. forma uero quantitatis est multae 15 
unae compesitae. et sicut forma intelligentiae est propin- 
quier wateriae altiori. inter omnes formas. similiter forma 
quantatis est propinquior materiae inferiori inter omnes for- 
mnass et sieut forma :nieligentiae non separatur a materia al- 
Uer sim!liter /orma quantatis non separatur a materia infe- » 
Der. eto sicui forma irecgentia renetrat totam essentiam 

aartitatis diffusa est per to- 
tenossentiAm notera] DATecns et sien Zorma intelligentiae 
esti ct QACINGAID WATram ACUTIS sieüiter forma quanti- 

" sta In mWwelL et sicut forma 


" e “ 
UB qovUAS SUNTET SITES COTUOAs 5 wos formae sustinen- 


area telae celi. "ev 
UaleTlaec a Cms. SsINCCGGeT SITE 4 


AQ SU KT CULA QIWATIUIAUS GszsUEe: omnes formas 
SSIPRAUURA AU AS OAZQX AU. X fI ^CaATeT I os DID DIE et sicut figura 


'. . » . . »h OA A *» ^ - u... = u. “nn Pr vr u - -— - 3 - . 
eMDOUY s QUU. TAN DS CX OGUETMOUDUS cClxLTMALrs eam. simi- 
NR NN 778 CDUAP UID NULL zl otefmnDus SITUM- se 


N N ia 274 E: 
s E EIN... "warm N > assmilatio- 
ON UN veo o NS vnm nouos MN coe cectiuae C 
sn * M M. M ' ) xu n». MN P9 rae wm. d 
TERN m en Ss ment N est 
Er tatis or, € 0c NOS uM S .AX—2. et sut 
N. Soc. QM . Mal Wt? as pu 7 = RE scuhter 
Ss uS NS nn ife wer süLUONM aus eb N 


N. De ve or \ x NANI NE ARM n Pa TERRI S m N 


4&0 Auencebrolis 


in ea sunt est exemplum praesens ad significationem eius quod 
est occultum, et quia haec substantia est prima substantiarum 
intelligibilium. et si opus est mihi speculari in hac substantia, 
uidesne utrum mihi opus sit speculari post haec nouem prae- 
dicamenta quae sunt forma subsistens in illa? 3 

M. Ad sciendum id in cuius uia sumus et ad eliciendum 
scientiam maleriae et formae non eges scientia praedicamentorum, 
sed scientia generum et specierum et differentiarum et proprietaluın 
suarum, communionis et diuersitatis, et ut scias quod haec omnia 
genera formae sunt substantiae quae subiecta est illis. sit tamen o 
tua intentio de speculatione substantiae quae sustinet illa, et studio- 
sissimus esto in moderanda intelligentia tua circa illam, quia est in- 
telligibilis et non sensibilis, et quia scientia illius praecedit scienliam 
omnium substantiarum intelligibilium. et quamuis sit intelligibilis 
haec substantia, non est tamen tantae dignitatis quantae suntıs 
ceterae substantiae intelligibiles, ideo quia ordinata est in in- 
feriori extremo substantiarum, et quia ipsa est patiens, ceterae 
uero substantiae agentes. 

D. Quid signum est quod haec substantia est patiens 
et non agens? 20 

M. Omnis auctor, excepto primo auctore, in suo opere in- 
diget subiecto quod sit susceplibile suae actionis. infra uero 
hanc substantiam non est substantia quae sit receptibilis suae 
aclionis, quia haec substantia est ultimum esse et eius finis in- 
fimus, et est quasi centrum ad ceteras substantias intelligibiles. ss 
— Et etiam, quia quantitas quae cireumdat hanc substantiam est 
causa uetans eam ne agal. 

D. Quomodo est hoc? 


p. 406—41,21 = Falaqer^ I, 8. 14. 


1 sunt in ea M X exemplum est . 3 substantia om. N 4 uides 
neutrum N, uidesne opus sit mihi utrum € 5 forma] substantia M — suh- 
sistentes AN 6 eliciendam MN . 8 ante generum add. prae N 9com- 
munionis] coniunctionis 4 M, om. NV 9 quod quae haec A suntom. C M N 
11 post substantiae add. genericae 1 estom.N — 1l illet illas N  12in- 
tellectiua C 14 substantiarum] scientiarum M 16 ideo] illud M est 
ordinata C in om. N 17 substantiae N patiens est N 18 agentes 
substantiae C — 19—20 D. Quid... agens om. N Quod M 22-23 hanc 
uero M 25 centrum)] ceterarum C 2í eam om. N ne agat] negat M 





42 Auencebrolis 


M. Nisi esset uis spiritualis agens, penetrabilis per haee 
corpora, nec mouerentur nec agerent. signum autem huius est 
quod aliquid corporum est quietum et immobile. 

D. Patet mihi, quod haec substantia non est agens sed 
patiens, duobus modis quos dixisti. est adhuc tertius modus? 
quo tu hoc idem manifestes? 

M. Si dispositio eorum quae sunt ordinata est ex opposito, 
et primum rerum est factor non factum, mouens non motum: 
erit ex eius opposito ultimuni rerum actum non agens, motum 
non mouens. — Et omnino hoc etiam modo inuenitur scientia!* 
quod haec substantia non est agens, quia haec substantia aut 
est agens tantum, aut paliens tantum, aut agens et patiens si- 
mul, aut non agens nec patiens. sed cum contuleris ei quam- 
libet trium diuisionum et uideris quid sequitur ad illas, inuenies 
eas inconuenientes ; et remanebit tibi quarta diuisio, scilicet 1 
quod haec substantia est patiens et non agens. 

11. D. Volo sciscitari quid est haec substantia el eius natura. 
prius tamen uolo ut mihi distinguas, cur eam aliquando sub- 
stantiam, aliquando materiam nominas. 

M. Distinctio nominum, substantiae scilicet et materiae, » 
haee est quod nomen materiae illi soli congruit quod para- 
tum est recipere forinam quam nondum recepit, nomen uero 
substantiae illi materiae congruit quae iam aliquam formam 
recepit et per ipsam formam facta est substantia propria. 

p. Vtrum horum nominum conuenientius est ad disputan- ss 
dum per illud inter nos de subiecto quod sustinet formam mundi? 


p. 12.18—34 = Falagera II. 8. 15. 


| penetralibus N hoc N  2agerent augent M 3aliquod AM N 
corpus 4 M  etom.C — iquod]quiaM — 9eiusom.C — 1Oomnino]ideo N 
hoc] haec AM 11 qued] quia M aul ‚ante est)] autem M 12 aut 
ante agens ] autem M 13 ei] et 4 14 uides N quod MN illas 


et inuenies €V 15 inconuenientes] inuenientes .M 16 et om. C 17 sei- 
citari .M. sollicitari € N quid] quae M haec substantia est C 18 
prius: primum .4 distingas M aliquando (ante substantiam) om. C 
19 neminat C. uocant N X seilicet materiae et substantiae C 
21 soli om. N 22nendum] mundum M recipit M 233 illi substantiae C 
quae qui € 34 propria prima € M N: propria etiam Falagera 25 


Vtrum Vnun. M est vm. N 26 per illud um. 4 2; subiectoj sub- 
jectu sustinente 1 


44 Auencebrolis 


nientia. si ergo fuerit substantia ex ipsa natura, necessario erit 
inter illa aliqua conuenientia. 

D. Opus est ut ita sit. 

M. Ponamus quod substantia naturae faciat accidentia rerum 
sensibiliumn et fundet ea in substantia, donec hoc postea certifi- 5 
cetur, quando tractauerimus de substantiis simplicibus. 

D. Ponamus. . 

M. Ponam ergo arguinentationem in hoe secundum hunc 
modum et dicam: Omne quod sigillat et depingit aliquod 
signum in aliqua re, ipsum signum habet esse in eo aliquo modo. 1° 
sed natura sigillat et depingit figuras in substantia. ergo figu- 
rae et signa quae accidunt substantiae habent esse in substantia 
naturae aliquo modo. — Item dicimus quod omnis res quae ex 
alia recipit signum aliquod quod habet esse in ea, necesse est 
ut inter illas sit aliqua conuenientia. sed substantia recipit ex 
natura figuras et depictiones. ergo necesse est ut inter substan- 
tiam et naturam sit aliqua conuenientia. et quando fuerit inter 
substantiam et naturam aliqua conuenientia, necesse erit ut es- 
sentia substantiae sit de essentia naturae uel ex ipsa natura. 

D. Manifestum est mihi per hane argumentationem quod 2 
origo substantiae est ex ipsa natura, propter conuenientiam quae 
est inter illas. hoc autem dico sequens te in positione naturae. 
alioquin, si uellem contradicere, dicerem quod non est res quae 
habeat esse nisi substantia sustinens nouem praedicamenta et 
creator eius benedictus et excelsus, et quod creator benedictus ss 
fecit et creauit hanc substantiam et accidentia quae sunt in ea 
sic coniuneta simul sicut sunt. 

M. Responsio ad hoc sequetur postea cum inquisierimus 


lipsa]illa 4C . necesse C erunt N 3utom.C — 4facit 4C M 
Detom.C . fundat AC M ea]easC . postea hoc M 6 tractauimus C 
8 augmentationem N 9 aliquid M — 11 sed] si N 13 naturae om. N 
quod om. M N res omnis C ex] ab N 13—14 recipit ex alia M 
14 est om. N 15 ut] quod N illa CM 15-17 sed... . conuenientia 
om. N 16 depinctiones C 18 substantiam et naturam] materiam et sub- 
stantiam 4 19 natura om. N 20 manifestum C 21 ipsa om. AC N 
22 ilam N te in positione] de impositione N, te in ratione C 28 habet 
A et (ante excelsus) om. C N 26 creauit et fecit N — substantiam] 
subiectam N 27 post coniuncta add. liniamenta A sicut] sic C 28 
sequitur C — inquiremus N 


46 Auencebrolis 


D. Quomodo est hoc? 

M. Quisquis enim quaerit scire quare sunt ea quae sunt, 
quaerit causam per quam exiit unumquodque generum specie- 
rum indiuiduorum de potentia ad effectum, et finem in quo 
subsistit unumquodque illorum. et quia uoluntas est mouens* 
omnem formam subsistentem in materia et est adducens eam 
usque ad ultimum finem materiae, et uoluntas est penetrans to- 
tum et continens totum, et forma est sequens et oboediens illi: 
necesse fuit ex hoc ut sigillatio diuisionum formae, id est diffe- 
rentiarum constituentium species et diuidentium eas, et descrip- 1» 
lio earum in materia esset secundum hoc quod est in uolun- 
tate de hoc. 

D. Multum fecisti me intelligere magnum secretum, et. fe- 
cisti me cognoscere rem altam, hoc est: omnia quaecumque 
sunt coartata sunt sub uoluntate, et omnia pendentis 
ex ea, quia quaecumque formae eorum quae sunt opus habent 
formari in materia et aequaliter sigillari in ea; et omnino aequa- 
litas oppositionis formarum in materia et librationis suae in illa 
ex uoluntate est, quae coartat et stare facit secundum. terminos 
et fines secundum quos sunt in ea. ergo formae. penes: uoluii-*» 
tatem sunt ordinatae, id est competentes materiae, el sunt. etiam 
coactae ab illa et strictae per eam. 07. 

M. Bene intellexisti. sed pone in hoc exemplum, ut 
sciam per hoc qualis fuerit applicatio tui intellectus ad hanc 
intentionem. 25 

D. Exemplum huius est diuisio substantiae in simplici et 
composita, et diuisio simplicis in intelligentia et anima et forma 


p.46,5—12 = Falaqera I1,8.18. — p.46,13—47,3 - Falaqera II, 8. 19. 





2 3 scire...quaerit om. N exit C 5 illorum] eorum A 6 sub- 
sistentem| sustinentam (8íc/) C deducens M eam] eum N 8 illjei M 9 
fuit] est C — ex] quod C lOet|id est C discriptio C 11 hoc om. ACH 
12 de om. C 13 me] mihi M 14 altam] alteram M 15 choartata M, 
cantata N 16 habet C 1Tin]ex N. — Munk, Mélanges de philosophie 
Juire et arabe, p. 26 n. 2 conicit: quia quaecumque formae eorum quae sunt, 
formari earum in materia et aequaliter sigillari est ex ea (sc. uoluntate), 
Seclusis rerbis opus est 1T aequalitas] qualiter C 18 suae om. N 19 co- 
hartat M facit stare C 20 et om. C 21 sunt om. C 22. ad illa C 
constrictae M 26 diuisio est C ante substantiae add. huius M . 27 in 
om. CN intellectina C ' | 





48 Auencebrolis 


M. Opus est tibi in imaginatione certitudinis rerum  uideli- 
cet ut non conuertas uel confundas uel peruertas formas ali- 
quorum inferiorum in formas suorum superiorum, quia cum in- 
ueneris aliquam formam in indiuiduis aut speciebus aut generi- 
bus propinquioribus nobis, non aestimes te inuenire talem for-*5 
mam in eis quae sunt supra haec indiuidua aut species aut ge- 
nera; et tamen formae quae sunt infusae in inferioribus, infun- 
duntur a superioribus, et non inueniuntur in inferioribus in tali 
forma quali suut in superioribus. et haec est communis radix 
de omni illo quod uenit a superiore ad inferius. 10 

D. Quomodo haec forma loci aduenit a superiore ad inferius? 

M. Sicut et subsistentia eorum quae sunt est in no- 
uem ordinibus. primus eorum est subsistentia omnium rerum 
in scientia creatoris; et infra hoc subsistentia formae uniuersa- 
lis in materia uniuersali; et infra hoc subsistentia substantiarum i5 
simplicium aliarum in aliis; et infra hoc subsistentia acciden- 
tium simplicium in substantiis simplicibus; et infra hoc subsi- 
stentia quantitatis in substantia; et infra hoc subsistentia su- 
perficierum in corpore, linearum in superficie et punctorum in 
linea; et infra hoc subsistentia colorum. et figurarum in super- vo 
ficie; et infra hoc subsistentia aliquarum partium corporum si- 
milium sibi in partibus in aliis partibus ; et infra hoe subsisten- 
tia aliquorum corporum in aliis corporibus, et hoc est locus cog- 
nitus. nonne secundum hanc rationem quo. amplius quid 


p. 481—10 = Falagerall, 8. 22. p. 48,12—49,2 = Falagerall, 8.23. 

lin om. N imaginationi M  dcertitudinis om. C 3 suorum] alio- 
rum €  superiorum]inferiorum N 4inleiam N Db non]et N 6 su- 
per N haec om. N indiuiduis C aut| ut N 1 tamen] inde N 
8 non om. M 9 quali sunt] qualis in M post radix add. id est regula 
AM, quae rerba in C post 10 deomni illo leguntur quod] quae C  su- 
perioi C — 11 uenit N 12 substantia] sufficientia N, om. C 13 rerum 
om. AMEN inne N 16etom. AMN 16-17 infra... . simplicibus 
om. N 17 hoc om. N 18 in substantia quantitatis AC 20 et infra 
0. Superficie om. A C M N; addidi ex Falag. 231301 Pop rm AM 
o"ncw3 ^"33/wT 21 corporis N partibus] corporibus N; „partes 
corporum similes sibi in partibus" sunt quae apud Aristotelem nugın antonio (x; 
nominantur 23 alii A hic N 24 secundum] per A quo] quid A, 
in quo N — quid| quo A, quod C, quis M 


50 Auencebrolis 


existunt in aliis: sic etiam est necesse ut alia species huius 
substantiae sit locus alii, eo quod sustinet illam. et quando 
uolueris imaginari quomodo est existentia simplicis substantiae 
in substantia simplici, et quomodo alia est locus alii: imagi- 
nare existentiam colorum et figurarum in superficiebus et exi-5 
stentiam superficierum in corporibus, et, quod est subtilius his, 
existentiam accidentium simplicium in substantiis simplicibus, 
sicut accidentia quae subsistunt in anima, quia anima est locus 
illis, et fac hie sicut in radice quae praecessit, de qua fuit 
nostra dictio, scilicet quod manifestum rerum exemplum est ade 
occultum earum. et secundum hanc radicem locus manifestus 
inferior debet esse exemplum loci occulti superioris; similiter 
cetera quae sunt in medio extremorum ordinum. et adhuc 
manifestius hoc faciemus, cum loquemur de substantiis 
simplicibus. 15 
16. D. De existentia substantiae simplicis in simplici substan- 

tia nunc interim sufficit mihi scientia huius certitudinis cum 
exemplis quae proposuisli, donec hoc etiam manifestetur am- 
plius. sed nondum tamen intelligo esse huius substantiae quae 
sustinet nouem praedicamenta et existentiam eius in simplici so 
substantia quae sequitur secundum intentionem tuam, quomodo 
est, scilicet an mediante essentia huius substantiae inter quanti- 
tatem et ipsam substantiam — et sua essenlia per hoc est 
extra quantitatem, sed sequitur eam sicut caelum sequitur 
elementa —, an sua essentia est intra essentiam quantita -:5 
tis et non est extra eam. 

M. Pone exemplum huius quaestionis, donec sequatur re- 
sponsio ad illam. 

D. Exemplum huius hoc est quia uideo quantitatem infu- 
sam in superficiem primi caeli et extendentem caelum post cae- so 


1l necesse est MN 2eoluero N 4 imaginn4CM N 6 corpori 
bus] coloribus N — subtilimus A 8 accidentia] sic 4C M N; an accidentium? 
quia] quae C 11 secundum] sicut N 14 faciemus hoc M N 16 exi- 
stentia| essentia N substantiae| substantiis C substantia] subsistentia N 
17 nunc] tunc C huius om. A 18 praeposuisti M N etiam] et C 
22an|a M . quantitate M 23 est om. M 25 elementum C inter 
CMN 27 sequitur M, sequetur A 29 hoc om. C quia] quod € 
qualitatem N — infusa M 30 superficie M caeli primi C extendente N 


62 Auencebrolis 


quamur. ergo poteris dicere de hac parte, quae est 
una partium quantitatis substantiae, quod possit di- 
uidi in potentia, quoniam in effectu indiuisibilis est, aut po- 
tentia est indiuisibilis? 

D. Quam partem designas ad loquendum de ea, est termi-5 
nus simplex in quem resoluitur corpus, id est punctum. si tu 
hanc partem punctum intelligis, indiuisibilis est; quia si punctum 
diuideretur, non esset minima pars quantitatis. 

M. Partem quantitatis non intellexi punctum quod indiuisi- 
bile est, quia si punctum partem posuerimus quantitatis, et par- i 
tem quantitatis necesse est esse quantitatem: tunc punctum erit 
quantitas; et si punctum fuerit quantitas, sequitur ut sit diuisi- 
bile. Similiter etiam, si posuerimus punctum esse partem cor- 
poris, et corpus est compositum ex suis partibus, hoc est 
punctis, quod tibi uidetur: necesse est ut totalitas corporis nonis 
sit diuisibilis, quoniam partes eius indiuisibiles sunt. 

D. Non dico quod corpus sit compositum ex partibus quae 
non diuiduntur in effectu, scilicet punctis, ut ex hoc sequatur 
corpus non esse diuisibile; nec dico etiam quod corpus 
resoluatur in effectu in has partes, sed dico hoc, quia illa» 
in potentia. 

M. Video quia ambiguitas nominis deuiauit te ab intellectu 
partis propositae inter nos ad aliam partem, scilicet quia pu- 
tasti nomen puncti et indiuisibilis ex eodem sensu debere accipi, 
ideo quia proposuimus minimam partem quantitatis. par- s5 
tes enim licet conueniant in nomine, diuersae sunt in inten- 
tione; hoc est, quia non dicunt punctum esse partem corporis et 
corpus resolui in illud nisi accidentaliter, nec naturaliter, nec essen- 
tialiter, quia punctum accidens est subsistens in corpore, et non 
est de natura eius; sicut nec color, quem dicunt esse partemse 


1 quae est] quod est 4, quaeque N, est om. M 9 potentiam C 
5 terminus] tres N 6—7 tu in hanc A 7 intelligas A 8 diuiditur M 
minimam N 9 M. o». M 9-10 quod... punctum om. M 9 in- 
diuisibilis A 10 posuerimus partem N 11 quantitatem] quantitate M 
12 et si ...quantitas om. A 14 compositum] compositum est C 14—15 
hoc est punctis om A 15 quid M 19 nec] non! 20 sed]hoc N illa 
(scil. puncta) om. MN 22 quia] quod N nominis om. C 23 propo- 
sitae partis C M.N 25 post quantitatis add. ex eodem sensu debere accipi A 
20 diuersi M 27 dicuntur N 29 punctus N 


54 Auencebrolis 


M. Si quantitas fuerit tantum ex coniunctione partium, 
quae in se sint substantiae, necesse erit ut substantia cum con- 
uenerit cum substantia, proueniat inde quantitas; et tunc necesse 
erit ut cum quantitas cum quantitate conuenerit, proueniat inde 
substantia. -— Et etiam, si partes quantitatis ipsae fuerint sub-* 
stantiae, non esset substantia sustinens illas, et necesse esset ut 
totum corpus mundi esset substantia non habens quantitatem, 
eo quod quantitas erat substantiae coniunctae. 

D. Dicam ergo quod haec pars una ex partibus quantita- 
tis substantiae mundi quam proposuimus est accidens sim-!9 
plex, non habens sustinens se. 

M. Si dixeris quod haec pars sit accidens simplex non ha- 
bens sustinens se, tunc poneres quod accidens subsisteret in 
non-substantia quae sustinet. 

D. Necessario induxisti me ad concedendum quod haec pars 
est substantia et accidens. 

M. Postquam haec pars est substantia et accidens, est hoc 
uno modo, an duobus modis diuersis? 

D. Non; sed duobus modis diuersis. 

M. Ergo iam concessisti quod haec pars composita est ex 
substantia et accidenti, et substantialitas.eius est praeter acci- 
dentalitatem eius. 

D. Secundum quod proposuisti, in hac parte accidenta- 
litas manifesta est quia est pars quantitatis. sed quam ratio- 
nem reddemus de substantialitate quam posuimus inss 
hac parte ? 

M. Vis simplex est sustinens quantitatem partis praesigna- 
tae, id est substantia et, siuis, materia simplex sustinens for- 
mam partis. 


2 sunt A C uenerit C 3 cum substantia om. N inde] tum M 
tuncj item C 4 conuenerint C prouenerit A inde]tum M 7 habent C 
8 erit C coniuncta A 9 quod om. C 10 substantiae om. A M, sub- 
stantiae mundi om. C 1l non...se om. MN  J habent C 12 quod] 
quia A sit] est 4 C M 12—13 habent sustinent C, sustinens om. N 
18 se] inse N 15 hoc N 17 M. Postquam...accidensom. A 18 uno] 
duo C an) aut C 19 D. Non... diuersis om. A modis om. MN 
20 est composita N 21 accidente N eiusom. M 23 proposuisti] op- 
posuisti AMN  inom.C 24 quia] quod C quam om. M 25 pro- 
posuimus C M 28 si uis] finis AM N; cf. ad hunc locum p. 43,21: aut 
si uis, dic quod est . . . uis inferior 





56 Auencebrolis 


possibile est tamen quantitatem deprehendi alio sensu praeter 
uisum, quia tu concessisti quod quantitatem non attingas nisi 
comprehensione coloris per sensum uisus et quod ad hoc non 
egeas alio sensu praeter uisum? unde sicut coloris infusio per 
partes quantitatis non prohibuit quantitatem deprehendi me-5 
diante colore, similiter infusio quantitatis per totam essentiam 
substantiae non prohibet eam attingi mediante quantitate. et 
ideo dico quod talis est proportio quantitatis ad substantiam, 
qualis est coloris ad quantitatem, et una harum est exemplum 
alterius quod propalat aliam et manifestat. 19 
18. D. lam innotuit mihi quod pars quam proposuimus ex 
partibus quantitatis mundi est diuisibilis, et patuit quia 
diuiditur in substantiam et accidens. sed quid dices 
si ego conuersus dixero quod haec iterum pars diuiditur in 
alias partes minores se in quantitate? 15 
M. Pars quam proposuimus nonne fuit minima pars corporis ? 
unde si esset aliud corpus minus hac parte, aut si haec 
pars posset diuidi in alias partes: hoc idem diceretur de ipsa 
una parte, aut de singulis pluribus partibus, quod superius de 
parte posuimus; hoc est. quia non potest esse quin sit diuisi- so 
bilis aut non diuisibilis, et aut substantia materialis tantuni aut 
accidens formale tantum aut compositum ex substantia male- 
riali et accidente formali simul. 
D. Postquam posuimus quod haec pars esset minima par- 
tium, quomodo erit ciuisibilis? 25 
M. Diuisionem huius partis non accepimus in sua quanti- 
tate. sed diuisionem in substantia et quantitate; et se- 
cundum hoc posuimus diuisionem, quae necessario fecit ut 
haec pars sit composita ex substantia et quantitate, eo quod non 
est impossibile hanc partem esse minimam partium quantum so 


] tamen] tantum N 2 quia, quod M quodom. N attingis 4 MN 
3 per sensum uisus] perfusum uisum M et om. M 4 eges C.M .N 
praeter uisum om C 10 aliud A 12 qualitatis N quia| quod M 
13 sed' si C  quiddicis 4, dicesquid )&  1£hoc pars X 16 nonne] anne A 
pars minima M l'7haec; hoc. N 20 quiajquod.M  21et om. 4 MN aut 


(ante non)] autem .N 23 formali et accidente M, formalia accidente N 
24 proposuimus AN pars haec C esset; esse N, erit .M 26 accipi- 
mus MN sua om. C 27 sed... . quantitate om. A diuisione .M 


28 quae] quod N 30 possibile CN quantum om. N 


58 Auencebrolis 


tum. sed si compositum ex omnibus fuerit pars una non diui- 
sibilis, hoc est, si plures partes sint aequales uni parti: ergo 
corpus totius mundi erit aequale uni suarum partium quae est 
indiuisibilis. ^ ergo pars secunda adiuncta primae non potest 
esse nisi diuisibilis. et si pars secunda adiuncta primae fuerit? 
diuisibilis, necesse est ut sit etiam pars prima diuisibilis, eo 
quod necesse fuit ut secunda pars esset diuisibilis, et impossi- 
bile erat ut esset non diuisibilis. et similiter fuit etiam ne- 
cesse ut sint omnes partes corporis diuisibiles, eo quod impos- 
sibile est inuenire unam partem quae sit indiuisibilis, et in hoc! 
nullam habent differentiam omnes partes corporis. — Si autem 
tu dixeris quod proposita pars minima non est pars, non 
posset inueniri alia pars maior ea; quia si inueniretur alia pars 
maior ea, necesse esset ut pars minima partium quae est pro- 
posita esset pars illi, et unaquaeque pars corporis cum adiun- !5 
gitur alii, pars coniuncta ex utraque erit maior partibus sim- 
plicibus componentibus. ergo pars maior parte proposita, mi- 
nima partium scilicet, [est] non est, quod est inconueniens. 
ergo pars minima partium proposita non est non pars. ergo 


est pars. el cum fuerit pars, necesse est ut sit diuisibilis, = 
ut supra probatum est. 
19. D. Iam manifestum est mihi quod proposita pars mi- 


nima parlium non est non diuisibilis, eo quod non potest 
inueniri pars indiuisibilis; et manifestum est etiam quod pro- 
posita pars ex partibus quantitatis substantiae mundis 
composita est ex substantia et accidente. 


1 sed si] sieut €, sed om. A M una om. AM N, pars una fuerit C 
non diuisibilis] indiuisibilis N 2 sunt M 5 nisi] non MN 6 necesse 
... prima diuisibilis om. C — etiamsit M . prima pars N 7 secunda]illa A 
1—8 et impossibile . . . diuisibilis om. A 8 ut] ubi C etiam fuit C 
9 corporis om. A 10 est] esset C partem] partem partium C quae 
om. C — diuisibilis C 11 habet C Si autem] Itein si M, Si enim C 12 
diceres M X proposita] composita M, opposita N — minima non est pars om. N 
13—14 quia ... maior ea om. N 15 adiungatur C 16 iuncta N 
maior erit C 17 parte om. M 18 est (ante non) delendum est — quod 
om. M N, quod est om. C 19 non pars] pars .N 20 pars (post fuerit) 
om. N 23 non (ante diuisibilis) om. M 24 indiuisibilis] diuisibilis C 
manifestum] necessarium 1 etiam est C ante est add. et M quod 
om. M 26 est om. N et ex accidente M 














60 Auencebrolis 


partibus corporis mundi: et nos posuimus unicuique istarum 
partium substantiam quae eas sustineat. 

M. Pars minima partium corporis quam posuimus et ce- 
lerae partes non sunt separatae aliae ab aliis in effectu, ut ex 
hoc quis dubitare possit quin substantia quae eas sustinel sit 
una, ideo quod partes corporis totalis iunctae continuae non 
habent separationem inter se, nec uacuitas siue inanitas est in- 
ter illas. et quod probat hoc, est motus corporum in partem 
contrariam suo motuj naturali, eo quod impossibile est esse in- 
anitatem. ergo cum unaquaeque partium totalis corporis fu-1 
erit existens in substantia, et omnes partes fuerint continuae con- 
tinuatione una: necesse erit ex hoc ul substantia quae sustinet 
eas sit continua una continuatione. 

D. lam manifesta est mihi certitudo continuationis totali- 
tatis substantiae cum totalitate quantitatis. ergo propala mihiıs 
quid est haec quantitas, et quae est certitudo esse ip- 
sius et unde est orta in hac substantia. 


20. M. Non erat de hoc loquendum in hac inquisitione, quia 
ad intelligendum hoc opus habes certitudinis de scientia primae 
formae uniuersalis, quae est origo omnis formae et fons totius e 
specialitatis, et ex eius scienlia inquiritur scientia omnis formae, 
et ab ea deducitur et in eam resoluitur. et cum loquendum 
fuerit de hac forına, singulariter loquemur de eius natura et es- 
senlia, et ex tunc scies certitudinem quantitatis et omnium for- 
minarum quae suslinentur in materia. 25 

Nunc autem de scientia quantitatis dabo tibi unam 
breuem summam, quae cohaeret ei quod sequitur postea. 
dico quod forma existens in materia quae perficit essen- 


1 nos|non A 2 eas cum N 3 quam] quas C 5 hoc] haec N 
6 una] uera C ideo] eo A totalis] totaliter C, corporalis N — iunctae] 
cunctae M Test om.C 8 quid probaturC  hocest om. A 8—9 parte 
contrariam (sic!) N 9 motu CN 10 ergo] igitur 4 totaliter C 
11 partes om. N fuerit C 12 necesse om. N ut] ubi C 13 eam C 
14 manifestum A4 CM 15 cum om. N 16 ipsius esse M 17 in om. N 
18 de] te N loquendum in hac inquisitione de hoc M 19 habes om. N 
19—20 scientia certitudinis de prima forma uniuersali A 21 specialitatis] 
spiritualitatis A 22 eam] ea M . 22—23 fuerit loquendum M 23 sin- 
gulariter] similiter A 24 ex om. C et (ante omnium) om. C 25 susti- - 
netur M 27 sumam M  . quod sequitur postea] cf. tract. V, c. 31 sq. 


62 Auencebrolis 


essentia unitatis primae, quoniam omnes unitates multiplicantur 
ex prima unitate creata, et prima unitas creata facit subsistere 
essenlias earum, quia essentiae unitatum multiplicium non coe- 
perunt nisi ex essentia unitatis unius; el ideo formae omnium 
rerum habent esse in forma intelligentiae, subsistentes in illa et® 
coniunctae illi, et forma intelligentiae est sustinens illas et con- 
iunctrix illarum, quia unitas simplex eius per se est coniungens 
omnes unitates, et formae omnium rerum non sunl nisi unita- 
2l.tes augmentatae. - Probatio autem huius haec est. — Quicquid 
est intelligibile aut sensibile, aut est unum aut multiplex. et 10 
quia unitas subsistens in materia intelligentiae est unitas [et] 
simplicitatis, seeundum quod dictum est, necesse fuit ut augmen- 
taretur unilas subsistens in materia animae et multiplicaretur, 
quia ordo huius unitatis est infra ordinem unitatis subsistentis 
in materia intelligentiae. et ideo fuit necesse ut augmentare- ıs 
tur haec unilas et mulliplicaretur, et adueniret ei mutatio et di- 
uersitas inter ceteros ordines materiae sustinentis eam secundum 
descensum gradus materiae ad inferius et elongationis suae a 
supericri, donec peruenit ad materiam quae sustinet quantita- 
tem, id est substantiam huius mundi. et est augmentata in ea 3e 
et diuisa et multiplicata et angustata et densata in materia quae 
sustinet eam, et hoc totum per oboedientiam et subiectionem 
huius sub unitate creatrice; et per hoc densata est haec sub- 
stanlia et corpulentata et coadunata in se. unde haec sub- 
slanlia inferior in sua spissitudine et grossitudine fuit opposita ss 





1 quoniam] quia C 2 facit] facta C 3 unitatis C & ex om. N 
ideo] omni C 5 intellectiuae C 6 coniunctae] conuincit C illi] illis AZ 
post forına add.et M —— intellectiuae C 7 est iungens A, coniungens est.M A’ 
8 rerum om. N 9 haec] hoc N . 0 aut (ante sensibile et ante est)] autem N’ 
11 intellectiuae C est om. N 11-12 unitatis et simplicitatis 4C, simpli- 
citatis et unitatis M .V; correxi ex Gundissalini libro de unitate, p. 6, 19 - 20 
ed. Correns: sed quia unitas subsistens in materia intelligentiae est unitas 
simplicitatis 12 argumentaretur AM 14 quia] et C ordinem intelli- 
gentiae unitatis N 15 intellectiuae C argumentaretur M 16 et (post 
unitas) om. C 17 inter] in AM materiae om. N 18 elongationis] 
elegantioris C 19 superiore N 21 et (post diuisa) o. Ü in om. N 
22 subiectionein] obiectionem N 23 huius] eius A sub unitate om. N 
haec] ex C 24 corpulenta N coadunata] quo aduniata N in] est 
A inspissitudine N grossitudinem N opposita] composita C 


64 Auencebrolis 


29. D. Palam fac mihi modos assignationis quod quantitas 
subsistens in substantia non est nisi unitates coniunctae. 

M. Significatio huius fit multis modis, quia forma inferior 
quae subsistit in materia inferiori est suscepta ex forma alLiori 
subsistente in materia altiori. et postquam forma superior: 
non est nisi unitas, similiter et forma inferior non est nisi uni- 
tas. Et etiam quamcumque partem quantitatis signaueris, ne- 
cesse cst ut sit aut unum aut plura. et pluralitas non est 
nisi ex multiplicatione unius. Et etiam, numerus compositus 
ex unitatibus est diuisiuus cum continua quantitate in ma-10 
teria, quia sunt sub eodem genere, et non sunt diuersa nisi per 
conlinualionem et disgregationem. unde inter unitates numeri 
discreli et unitates quantitatis continuae subsistentis in materia 
non est differentia nisi quod illae sunt disgregatae, istae con- 
tinuae. ergo continuum non est nisi ex disgregato, quia in- 15 
tellectus continuationis in continuo non est nisi continuatio dis- 
gregatorum in disgregatis. ac per hoc necesse est ut conti- 
ünua quantitas sit adueniens substantiae ex unitatibus. Et etiam, 
sicut. numerus disgregatus non inuenitur nisi in numerato per 
ipsum, similiter continua quantitas non inuenitur nisi in sub- eo 
stantiae quae sustinet illam. Et etiam, quia quantitas discer- 
nit substantias et mensurat eas, sicut numerus discer- 
nit numerata et mensurat illa. Et eliam, quia numerus resol- 
uitur in unitates, el quantitas quae subsistit in substantia re- 
soluitur in puncta; et puncia sunt unitates, quae scilicel susti- ss 
nentur in materia quae est substantia; unitates uero non sub- 
sistunt in materia eo quod sunt intelligibiles. Et etiam, quia 
corpus in sui compositione conferibile est numero in sua com- 


— —MÓMÓ M —Ó € 


1 Cod. Amplon. a werbis p. 63,17 partes autem nouum caput incipit 
2 suhsistes M 3 multis modis fit M 5 altiore A forma om. N 
6 similiter... unitas om. N 7 quantitatis om. N, post [as]signaueris transp. C 
signaueris] significationis A, assignaueris C 8 aut (ante unum) om. N 
9 multiplicatione] multitudine C 10 diuisus C, diuisius N cum om. C 
continuo 1 M N quantitatum A, quantitatem AM, per quantitatem N  11sub 
eodem genere sunt 4 diuersa scripsi: diuisa 44 C, diuisiua MN 12—13 
numeri . . . unitates om. C — 13 discreti om. N 14 post differentia add. in 
materia C 15 non om. C 16 incontinuationis 4 C continuo] con- 
tinuato M 19 disgregatus| aggregatus A 21 illam] ipsam M 22 com- 
mensurat 4 28 suilsua M conferibile] consensibile C 








66 Auencehrolis 


his unitatibus, habuerunt esse per se, et postea compo- 
suerunt se in materia et coniunxerunt se? 

M. Dictio de his unitatibus subsistentibus in substantia 
composita et perficientibus esse substantiae sic est, ut dictio de 
ceteris unitatibus subsistentibus in materiis substantiarum sim-5 
plicium et perficientibus esse earum, et omnino sicut dictio 
quaecumque dicitur de forma subsistente in materia; hoc scili- 
cel, quia non est possibile ut forma separetur in actu a materia 
quae sustinet eam -- forma dico substantialis, non accidentalis, 
quia forma accidentalis potest separari a materia quae sustinet 
eam in actu, et formae substantiales non possunt separari a 
materia quae sustinet eas, nisi intellectu resoluendo et compo- 
nendo —; ac per hoc constat quod forma est aliud a materia, 
sicul praedicta est eius manifestatio. 

D. lam clarescit ex tua dictione quod una composita mul- : 
tiplicata prouenerunt et orta sunt ex duplicationibus unius pri- 
mae simplicis. dic ergo mihi quae est causa mutationis 
unius simplicis ex simplicitate et spiritualitate in com- 
positionem et corporeitatem? 

M. Causa in hoc est elongatio ab origine unitatis» 
et impossibilitas substantiae recipiendi unam in alia forma prae- 
ter hane formam. et exemplum huius est quod praediximus 
de aqua et plumbo, quia ex eis partim inuenies subtile lucidum, 
partim spissum obscurum. similiter dicendum est de materia 
quae sustinet formam, quia eius aliquid est spirituale subtile, s 
aliquid corporale spissum. 

D. Cum dixerimus quod forma substantiae, id est quan- 
litas, composita est ex mullis unis, poterimus etiam similiter 


1 post unitatibus add. quae N  posteaom.M . posuerunt M 2iun- 
xerunt M 3M. om. M  deJex A 5 subsistentibus om. M  7dicuntur N 
post materia add.id est uniuersali C M hocom.C Ssepararetur N in] 
et in N 10 forma om. N 11 in actu om. M, in om. C possent C 
13 quod] quia € M 14 praedicta post manifestatio transp. C 15 tua]tu M 
16 post prouenerunt add. id est sumpserunt originem M _18etspiritualitate 
em. N — 20 est om. N 21 aliam forinam N 22 post est add. de hoc C, 
est om. N — quod praedixiinus| add. supra 23 (p. 63,7 sg.) A in marg. 23 quia] 
quod 4 M partim (post eis)) partem N 24 obscurum spissum M — 24—236 
similiter...spissum om. € 24 est om. N 27 dixerim N — 28 poteramus M 
etiam| et N 28—67,1 dicere etiam similiter M, etiam dicere similiter C 








Fons vitae II, 23. ; 67 


dicere quod formae substantiarum simplicium compo- 
sitae sunt ex multis unis ? 

M. Omnis forma ex formis RER simplieium una 
est, non recipiens parlitionem; et omnino omnis una non reci- 
pit partitionem. ^ quomodo enim recipiet partitionem, eum sil* 
una res el non fuerit diuisa una in quantitate nisi propter sub- 
stanliam quae subiecta est ei? non enim uides quia omnia 
una in quibus diuiditur quantitas sunt conuenientia in forma 
IUE non diuersificantur nisi in subiecto illarum ? et signifi- 
eatio huius est quod una materiam ducit ad esse, et per eam uniunt 10 
se, el est rétinens eam; quia quando fuerit materia subtilis, simplex, 
longe a discordia et separatione, parificabitur ei una et unietur eum 

ea, el haec etilla fient res una non diuisibilis in actu; sed quando 
WAP Pepe debilis, non adaequabitur ei una, sed de- 
. bilitabitur ad uniendum eam et ad coniungendum eius es-is 
sentiam; unde separatur lune materia et non retinetur ab una, 
| sed discordant; el sic multiplicata est una et diuisa. — Forma 
| is huius est hoc modo. — Omnis res quae 
facit aliquam rem contraria agentis, facit contrariam factae rei. 
M cma unae quae est forma eius. ^ ergo ma-» 
i rarium eius quod faeit una. sed una facit uni- 
maleria facit separationem quae est contraria 
ande vá Seit aes materia facit pss. et 






































eh om. N 1-3 compositae. . simplicium om. C 
reciperet A, recipit € 6 fuerit] fiunt C 7 non 
| quod C — 9signatio N 10 huius est] est haec C 
era | induet N uniunt] innuit N — 10—11 uniunt eam 
aM Tania fuerit om. C 12 unietur|inuenietur C 13hoc N 
bilis N 14 una ei € debilitatur A, debelitatur C 
u|inueniendum © ^ 16 coniungendam 4 M N 17 est multi- 
18 augmentalionis C — 19 contraria] contrariam M contra- 
iam C 20 contraria est M unae] cf. Joannis de 

r e nus: ltem nola quod unus facit genitiuum unius 

) modernos. tamen apud antiquos mobiliter declina- 
ini, da liuus uno unae uno — 21—22 contrarium . . . facit 
t om. N 3-24 et una facit unitatem om. N — unum 


y 
edis € 
iu ® 


1 ys 
* 

* 

.. 
do 









5* 





68 Auencebrolis 


est inconueniens. — Item hoc modo. Vna tenet per se mate- 
riam quae est unita per eam. el res quae tenet per se, non 
potest facere separationem. et testificatio quod una tenet ma- 
teriam unitam per eam est quod, quando una separata fuerit 
ab unita per eam, destruetur unitio eius et fiet non- unum; ets 
forlasse destruetur materia per destructionem formae quae est 
una. — ltem etian alio modo. — Materia necesse habet una ad 
suam unitionem. et quicquid habet necesse una ad suam 
unitionem, non est unitum per se. ergo materia non est 
unita per se. et quia materia non est unita per se, erit sepa- ? 
rata per se. j 

21. D. lam manifestum est ex praemissis quod substantia 
mundi infusa est in omni quantitate quae subsistil in illa et 
quod est extensa a superiori terinino caeli continentioris usque 
ad finem centri; et manifestata est mihi certitudo quantitatis ı 
quid est. dic ergo: de hac substantia, remansit ali- 
quid eius simplex extra mundum quod non receperit 
quantitatem? 

M. Quomodo posset aliquid de hac substantia simplex 
inueniri, non sustinens quantitatem, postquam quantitas est» 
forma eius quae comprehendit eam et ducit eam ad esse et 
facit eam differre ab alia? et si supra caelum est substantia 
sinplex, recipiet aliam formam praeter quantitatem ; et quando 
ipsa substantia receperit aliam formam praeler quantitatem, 
tunc illa et substantia quae recipit formam quantitatis non suntz 
una substantia. non est autem possibile ut substantia sit 
supra caelum recipiens quantitatem, quia hic terminus, scilicet 


1 per se tenet M materiam] naturam C 5 unita]unitate C  de- 
struetur] destituetur C 6 formae om. C 8 unitationem suam N  8—9 
et... unitionem om. 4C . 8—9 unitationem suam N 9—11 ergo ... 
separala per se om. .M 10 et quia... per se om. C erit] ergo erit C 
10—11 erit separata per se om. N 12 praemissis] praedictis N; Ampl. add. 
in marg.: supra 16, 17, 18, 19 13 omnem quantitatem A 14 superiore M 
15 manifesta M . estjerit C 16 dic] die mihi M 17 extra] et A 19 
possit C — simplex] similiter .1 20 inueniri] reperiri M . sustinens] sub- 
sistens C; post subsistens add. simplex recipiet aliquam aliam formam reci- 
piens (cf. e. 22) C 22 alia] ila C 22—23 alia... recipiet om. N 24 
ipsam C substantia om. C — aliam .. . quantitatem om. C, 24-25 sub- 
stantia ... tunc illa om. N 24 formam aliam .M 26 autem] aut C.N 
21 hic terminus] hic tres N, haec res 4 scilicet om. M 








BEITRÄGE ZUR GESCHICHTE DER. PHILOSOPHIE 
DES MITTELALTERS. 





TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN. 





HERAUSGEGEBEN 
VON 


DR. CLEMENS BAEUMKER, 


0. Ó. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT BRESLAU. 


BAND I. HEFT 3. 


AVENCEBROLIS (IBN GEBIROL) FONS VITAE, EX ARABICO IN LA- 
TINVM TRANSLATVS AB IOHANNE HISPANO ET DOMINICO GVN- 
DISSALINO. EX CODICIBVS PARISINIS, AMPLONIANO, COLVMBINO 
PHIMVM EDIDIT CLEMENS BAEUMKER. FASUICVLVS Il. 


MÜNSTER 1892. 
DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFF'SCHEN BUCHHANDLUNG. 


 AVENCEBROLIS 
(IBN GEBIROL) 


FONS VITAE 


EX ARABICO IN LATINVM TRANSLATVS 


AB 


IOHANNE HISPANO »r DOMINICO GVNDISSALINO. 


EX CODICIBVS PARISINIS, AMPLONIANO, COLVMBINO 
PRIMVM EDIDIT 


CLEMENS BAEUMKER. 


— 


FASCICVLVS II. 





MONASTERII 1882, 


FORMIS ASCHENDORFFIANIS. 


1. 


TRACTATVS TERTIVS. 
DE ASSERTIONE SVBSTANTIARVM SIMPLICIVM. 


D. Quae est intentio de qua debemus agere in hoc 
tractatu? 

M. Postquam nostra intentio est inuenire materiam ets 
formam in substantiis simplicibus, et tu dubitas esse substantias 
simplices: primum — quod nos debemus considerare in hoc trac- 
tatu — est assertio substantiarum simplicium; uidelicet ut inquira- _ 
mus de illis certitudinem firmam, quousque affirmetur esse earum 
probationibus necessariis. deinde procedemus ad consideran- :o 
dam scientiam inueniendi materiam el formam in substantiis 
simplicibus, sicut fecimus in substantiis compositis; et hoc in- 
quiremus in tractatu quarto, qui sequitur post hunc. 

Aggrediamur ergo inducere probationes quibus probetur 
quod inter primum factorem altum et sanctum et interis 
substantiam quae sustinet nouem praedicamenta est 
substantia media. — Et ponemus in hoc hanc radicem pri- 
mam hoc modo: Si principium eorum quae sunt est factor pri- 
mus qui non habet factorem, et ultimum eorum est factum ulti- 


— M ——À —À M — € €——Ó— E a —À nn 


p. 73,14—74,10 = Falagera u, $. 1. 


kun ——— ee meae dte an 


1 Tractatus tertius de assertione substantiarum simplicium N; sequi- 
tur hic tertius liber et incipit: ,Quaeest* 4; om. CM. 3D. om. AC 5 
intentio nostra C 7 considerare om. A 8 est| et est C 10 proce- 
damus C . 12compositis] compositis compositionis M 14 ergo om.N 16 
substantiam] superam C 17 hanc om. N radicem] substantiam C 
Aueneebrol ed. Baoumker. 5a 


74 Auencebrolts 


mum a quo non est aliquid factum: tunc principium rerunı di- 
stat ab ultimo earum in essentia et effectu; quia si principium 
rerum non distat ab ultimo earum, tunc primum est ultimum, 
et ultimum primum. 

D. Quae est ratio distantiae inter factorem primum san-> 
ctum et excelsum et ultimam facturam? 

M. Ratio distantiae illorum est remotio similitudinis el 
talitatis; et cum remotione similitudinis et talitatis remouetur 
applicatio siue conuenientia, quia conuenientia non fit nisi ex 
similitudine. 

D. Quomodo certa fiet dictio quod inter factorem primum 
et substantiam quae sustinet nouem praedicamenta sunt sub- 
stantiae mediae, quae sint propinquiores primo factori quam 
ipsa, cum omnia sint distantia ab eo, ct nihil omnium sit dignius 
quod sit propinquius ei quam aliud? 15 

M. Cur non ponis substantias medias continue post faclo- 
rem primum sanctum et excelsum, sicut posuisli substantiam 
quae sustinel noueni praedicamenta continue post ipsum; ma- 
xime cum illae substantiae sint simplices et spirituales? 

.. D. Assertio substantiarum simplicium multum difficilis » 
est. ergo propone probationes demonstrantes quod inter facto- 
rem primum et ultimam facturam est substantia media. 


iu 


p. 74,20--23; p. 75,10—20 = Falagera lll, 8. 2. 


laliquod 4C  2ultima 4 eorum CM  2—3inessenlia... earum 


om. A 2 essentiam €  efletum C 3 distet N eorum CM _pri- 
mum] principium C 9 Quae|J Quaeque N 5—06 sanctum el excelsum, 
altum et sanctum C 6 facturam| creaturam et facturam € 7 Ratio] Non N 


8 talitatis) causalitatis A Set... talitatis om. M talitatis) causalitatis 4 
9 applicatio siue conuenientia] conuenientia siue appropinquatio .4, applicatio 
uel conuenientia siue appropinquatio C, siue conuenientia om. M, siue om. N: 
Falagera: TIT. parv "38b n'pa37 pono mew p*om 
DSTI. cum posterius conuenientia r. 9 (quia conuenientia non fit nisi ex sinii- 
litudine) in dubium wocari non possit, hac uero uoce illud applicatio, quae «st 
accurata interpretatio uocis Árabicae, excipi, nulla explicatione addita haud facile 
dinosci possit: uerba siue conuenienlia non glossatori cuipiam, sed ipsi inter- 
preti tribuenda. uidentur 9 quia conuenientia o». N 13 sint (post quae!] 
sunt. CM.N 14 sint (post omnia)] sunt (' eo} ipso € sit] est C.N 
15 quodj quam C . 17 sicut posuisti] cf. p. 44323322;  19etom. N 
multum] ualde N 2! praepone 4, pone C ] EC 


76 Auencebrolis 


corpus, alterum non coniungeretur alteri. ergo si factor pri- 
mus distans est a substantia quae sustinet nouem praedicamenta 
sine aliquo quod sit inter illa medium, non esset possibile ut 
coniungerentur; et si non coniungerentur, substantia non existe- 
ret uno ictu oculi. , 
(2.) Omnis subslantia aut est simplex, aut composita. sed 
omne simplex prius est composito, quia simplex est causa 
compositi. et substantia quae sustinet nouem praedicamenta 
est composita. ergo substantia simplex prior est ea. — Omne 
compositum compositum est ex suis simplicibus. sed omne 
compositum ex suis simplicibus posterius est simplicibus ex qui- 
bus est compositum. et substantia quae sustinet nouem prae- 
dicamenta composita est ex suis simplicibus. ergo debet esse 
haec substantia posterior simplicibus ex quibus est composita. 
(3. Factor primus est ipse unus uerus, qui non habet inw 
se multiplicitatem; et substantia quae sustinet nouem praedica- 
menta est in maxima multiplicitate, et post eam non est maior 


multiplicitas quaın ipsa. et omnis multitudo composita resol- 
uitur ad unum. ergo necesse est ut sint media inter unum 
uerum et multitudinem compositam. s 


(4.) Necesse est ut multitudo quae est in substantia sustinente 
nouem praedicamenta sit ordinata sub uno quod sit eiusdem 
generis cum ea. el unus uerus non est eiusdem generis cum 
ea. ergo haec multitudo non est ordinata sub uno uero. 

(5.) Omnis factor non facit nisi quod simile est ei. et sub- * 
stantia simplex est similis primo factori. ergo factor primus 
non facit nisi substantiam simplicem. 

(6.) Substantia quae sustinet nouem praedicamenta est multi- 


p. 76,15—20; 25—28 = Falaqera Ill, 8. 4. 


2 est distans M, est om. (. a] ab € 4 substantia] subiecta N 
6 Probationum numeros addidi, codicem A secutus, in quo tamen inde ab ar- 
gumento 2N numerari desitae sunt simplex est N 7 est prius est C, est 


prius AM 9 simplex om. C est prior MN 10 alterum compositum 
om. AM sed] et C 10—11 sed ... simplicibus om. N 10—11 com- 
positum omne (€ 13 suisom. M l4 substantia haec posterior €, posterior 


haec substantia M 17 post eam] postea .N 18 multiplicitas] duplicitas M 

19 sit A 21 sustinente] quae sustinet M — 22sub]abC — 23—24 et unus 
. eum ea om. M 23 uerus] numerus 4 est] sit A 24 hoc N 

uero, numero A 25 post nisi add. sit C est simile 4, substantiae est N 





Fons uitae III, 2, 7 


plex. et omne multiplex est aggregatum ex multis unis. 

ergo substantia quae sustinet nouem praedicamenta est aggre- 

gata ex multis unis. |. omni aggregato ex multis unis semper est 

prius quod est minus multitudo quam illud. ergo substantia 

sustinente nouem praedicamenta prior est alia substantia* 
quae est minoris multitudinis quam illa. 

(7.) Omni quod est aggregatum aggregalione numeralis dupli- 
citatis, necessario debent esse priores eo proportiones numera- 
les, donec perueniatur ad unum numerale. et subslantia quae 
sustinet nouem praedicamenta aggregata est aggregalione nume- 1o 
ralis duplicitatis. ergo debent esse priores ea substantiae ag- 
gregatae ex proportione duplicitatis, donec perueniatur ad unam 
substantiam. 

(8) Substantia quo magis descenderil, fit multiplicior; et e con- 
frario, quo magis ascenderil, fit unitior. ^ el quiequid receperit is 
multiplieitatem descendendo et unitionem ascendendo, necesse 
est ut perueniat ad unitionem ueram. ergo necesse est ut 
substantia multiplicalà perueniat ad substantiam unitam uere. 

(9.) Substantia quae suslinet praedicamenta est species cum 
differentiis, propriis et accidentibus. et omnis species differts 
ab aliis speciebus quae continentur sub eodem genere communi 
utrisque. ergo substantia quae sustinet praedicamenta differt 
ab alia specie contenta sub eodem genere communi utrisque. 

(10.) Mundus minor exemplum est maioris mundi ordine. et 
substantia intelligentiae, quae est simplicior et dignior omnibus ss 
substantiis minoris ınundi, non est coniuncta corpori, quia anima 


p.77,14-18=Falageralll,$.5. p. 7724— 784 = Falaqera Ill, $.6. 


3 Omne agregatum /sic/, ut compluries) N 4 minus] unus A sub- 
stantia om. N 5 sustinenta C, sustinens M 6 quae esl] quaeque N 
7 Omne N, fortasse recte; cf. p. 80,25 et saepius — aggregationis C — duplicatis C 
5—1 necessario ... numeralis duplieitatis om. N 8 esse debel (sie!) M 
proportio numerabiles C 9 numerale] materiale C 10 aggregata] augmentata (' 
aggregalione] augmentatione C — 11 duplieatis C ergo] duo N — ea]eo.N 
post aggregalae add. substantia aggregata A 12 ex om. N  duplicatis C 
14 quo]qua 4 ^ descendit M — 14—15 descenderit... quo magisom. N 15 
ascendit M recipit M, ceperit N 16 onte ascendendo add. in N 17 
meram] unam A, naturam N 19—22 est species . . . sustinet. praedica- 
ments om. N — 21—22 ab aliis . . . differt om. M 21 alia specie C — 23 
utriusque M 24estexemplum A 25 intellectiuae C 26 est] oportet N 














18 Aüuéncebrolis :' 


et spiritus sunt media inter illa. et quia secundum hoc con 
sideratur ordo maioris mundi: ergo substantia simplicior .et 
dignior non est coniuncta corpori, quod est subsiantia. quae 
sustinet praedicamenta. MEE . 
(11) Si inter factorem primum et substantiam quae sustinet: 
praedicamenta non est medium, opus est ut factor primus sit 
factor substanliae per se. et si factor primus fuerit factor 
substantiae per se, tunc haec substantia. fuit semper apud deumr. 
sed haec substantia non fuit semper. ergo nonest facta ab es. 
sentia factoris primi. ergo factor. primus.non est factor sub-w 
stantiae per se. et cum factor primus non fuerit factor eius 
per se, necesse erit ut sit medium inter illa. — Sed si quis di. 
xerit quod non est medium inter illa, necesse erit ut conuersa 
huius propositionis sit uera, quae.est quod. si inter factorem 


. primum et substantiam quae sustinet praedicamenta non fuerit :: 


medium, factor non erit factor substantiae per se. ^ sed iam 
praedixeramus quod, si iuter factorem primum et substantiam 
non fuerit medium, necesse est ut sit factor eius per se. .:ergo 
erit non factor per se el factor per se simul; quod est impossibile. 

(12.) Necessarium est ut substantia corporea moueatur in rem » 
ipsius capacem et coniunctam ei. factor autem primus non 
est capax alicuius nec coniunctus ei. ; "ergo substantia quae 
sustinet praedicamenta non mouetur in factore primo. - 

(13.) Motus substantiae quae sustinet praedicamenta. est in 
lempore. sed tempus cadit infra sempiternitatem. ergo sub-ss 
stantia quae sustinet praedicamenta cadit infra sempiternitatem. 


p- LU - Falagera 11, $t t. 

3 quod] quae A substantia] subiecta A’ 6 sit] fuerit A 1—8 
el si... per se om. M fuerit] sit € 8 semper fuit C : 9 sed] si M 
facta] accidentia € 11 12et cum... per seom..C 11 eius] substan- 
tiae M. 12 ante necesse add. ergo C illa]ea € 12-13 Sed si... in- 
ter illa om. N 13 erit] est A 14 sit] erit && — uera] una A : 15 non 
om, N 16—18 factor non erit ... fuerit medium om. N | 16—18 sed 
am... elus per se om. C. 17 quod om. M 18—19 ergo erit non factor 
per we om. UM 20 in Amploniano numerus. capitis. est 2. Necesse N 
pt moueatur add. per se C 2] coniuncta rei N- 22 est om. C . 94 
bon. C 25 infra] in (". ita M 25—26 ergo ... sempiternitatem om. N 
VW unti praedicamenta add, nouem. A 





80 Auencebrolis 


tia uelocior motu, cuius motus est in non-tempore; et haee est 
substantia media inter factorem primum et substantiam quae 
sustinet praedicamenta. 

(19.) Substantia quae sustinet praedicamenta est finitae uirtu- 
tis; et haec uirtus aut est ex essentia substantiae, aut ex alio.* 
sed non potest esse quod haec uirtus sit ex essentia substantiae, cum 
ipsa moueatur ex alio. et si haec uirtus non est de essentia sub- 
stantiae, aut est ei ex essentia factoris primi, aut ex medio inter illa. 
sed haec uirtus non est ei ex essentia factoris primi, quia tunc 
necesse essel ut essentia factoris primi diuideretur, ideo quod: 
esset ex ea uirtus finita; et quia res infinita non est diuisibilis, 
haec uirtus quae esl in substantia praedicamentorum non potest 
esse de essenlia factoris primi. et ideo fuit necesse ut sit ex alio 
quod est medium inter illa. — Et nemo opponat quod uirtus sub- 
stantiae mediae est ?nfinita; ideo quia licet uirtus huius substantiae:s 
sit infinita secundum suam simplicitatem, (amen est finita secun- 
dum quod est substantia creata. ergo necesse est ut substantia 
media sit finita, quia est creata. et creator eius est infinitus. 
quare sicut diuersi sunt in agendo et patiendo, ita etiam diuersi 
sunt in finito et infinito. 29 

.. (20) Substantia quae sustinet praedicamenta formata est. et 
omne formatum ad exemplar est formatum. ergo substantia 
quae sustinet praedicamenta ad exemplar est formata. Praeponam 
autem hanc propositionem et dicam: Substantia quae sustinet prae- 
dicamenta exemplata est ad exemplar. omne autem quod exem- ss 


1 uelociori A nonintempore CMN . 4uirtutis finitae A 65 haec] 

hic C, hoc N ex (ante essentia) om. CM ante ex alio add. est C 
alia M 6 quod| quia C, ut M; quod haec om. N "7 haec]hoc N de]lex N 
essentiam C  8aut (ante est)] autem N est om. N; est ei ex om. C 9 ej 
om. C  9—10quia ... factoris primi om. A 10 diuidetur N  ideojuel M 
quod] quia N 11 ex eo (sic/) esset C post infinita add. et A post 
diuisibilis aad. sed A 18 primi factoris (' — ideo om. X ut] quod C, 
non N sit om. (', ex alio sit M 15 infinita scripsi: finita ACMN 
quia] quod AN sententiam ita intellego ut inde a uerbis ideo quia cawsa 
enarretur, "propler quam nemini illud opponere liceat — huius om. A, post 
substantiae transp. C licet addidi: om. ACMN 16 simplicitate N tamen 
scripsi: et ACMN 11 ut|nec A 18 creata est €' — infinitus] non finitus 
M, non est finitus N 19 quare] quia AMN — etiamom. M — 20ininfinito 
et finito € — 22 ad exemplar est formatum om. N 28 Praeponam seripei: 
Proponam ACMN 24 hanc autem N ante praedicamenta add, nouem N 


S2 Anencehrolis 


ergo anima et intelligentia superiores sunt substantia quae su- 
stinet praedicamenta. 

(23.) Substantia quae sustinet praedicamenta composita est. 
et inter omine compositum et simplex non est medium. — ergo iuter 
substantiam quae sustinet. praedicamenta et substantiaın simpli- s 
cem non est medium. el quaecumque res non habet inter se 
et aliam medium, sequitur eam ordine. ergo substantia quae 
sustinet. praedicamenta sequitur substantiam simplicem ordine. 
. (24.) Necessarium est ut factor primus faciat factum suum per- 

fectum sine mora. et qui facit factum suum perfectum sinev 
mora, necessarium est ut patiens ab eo sine medio sit perfectum 
in patiendo sine mora. — ergo necessarium est ut patiens a primo 
factore sine medio sit perfectum in patiendo sine mora. — EI 
huie conclusioni adiungitur haec assumptio: sed substantia quae 
sustinet. praedicamenta non est perfecte. patiens sine mora, quias 
motus huius substantiae est in tenipore. ergo necessarium est 
ut substantia quae sustinet. praedicamenta non sit patiens a 
prinio. factore sine medio. 

(25.) Necessarium). est ut. omne patiens sit patiens in effectu. 
et onme quod. est patiens in effectu, necessarium est ut sit reci- *9 
piens uirtutem. agendi. ergo necessarium est ut omne patiens 
sit recipiens. uirtutem agendi. post hauc conclusionem assumo: 
Necessarium: est ut patiens a primo. factore sine inedio sit reci- 
piens. uirtutem. agendi. et quod. est recipiens uirtutem agendi, 
agens est. ergo necessarium est ut patiens a primo factore x 
sine inedio sit. agens. el huie conclusioni adiungitur haec: 


% 


| intelleetina C. sustinet] continet N 2 sustinet] continet N 4 
Omine| esse .1 2 substantia M. sustinet] continet N 6 media A.M 
Tante eam «dd, ad. N.— substantia, subiecta N merum capitis addidi: 
om. A — Westom. Nman. f,udd. mas. 2/— perfectun om. 1. — 10—11 sine mora! 
sine ınora uel spatio A, sine spatio et sine mora (', sine spatio mora M 14 huic] 
hue N coniungitur MN 15 post patiens «dd. a primo factore .V mora, 
medio N l-—1]8 quia . . . sine medio um. N 16 huius] eius C sub- 
stantiae o». € 17 substantia ... praedicamenta om. Ü 19 patiens sit pa- 
liens| seilicet hoc patiens est „I, seilicet semper sit patiens € 20 et omne 

. in. elleelu om. AN necesse (' 21—22 ergo . . . agendi om. C 23 
ut[ubi € 25 -31 uirtuteni recipiens (' 2l et quod ... agendi om. N est] 
cum M uirtulem recipiens C 25 est (post necessarium om. ON ut| ubi 
C, om. N 26 haec adiungitur C, adiungit liaec. .M 


Fons uitae III, 3—4. 83 


substantia quae sustinet praedicamenta non est agens. ergo 
substantia quae sustinet praedicamenta non est paliens a primo 
factore sine medio. 

(26.) Substantia quae sustinet praedicamenta est mobilis. 
omne autem mobile est patiens. ergo substantia quae sustinet 5 
praedicamenta est patiens. el omnis passio exit de potentia in 
effectum. ergo passio substantiae quae sustinet praedicamenta 
exit de potentia in effectum. hanc conclusionein praepono et 
dico: Passio substantiae quae sustinet praedicamenta exit de 
potentia in effectum. et omne quod exit de potentia in effec- 10 
tum, non trahit illud in effectum nisi quod habet esse in effectu. 
ergo passionem substantiae quae sustinet praedicamenta non 
trahit de potentia in effectum nisi quod habet esse in effectu, 
inter quod et illam non est medium. item praepono hanc et 
dico: Progressio passionis substantiae quae sustinet praedica- ı: 
menia de potentia in effectum est a re quae habet esse in effectu, 
inter quam et illam non est medium. et faclor primus non 
est in potentia nec in effectu. ergo progressio passionis sub- 
stantiae quae suslinet praedicamenta de polentia in effectum 
non est ex primo factore sine medio, quod sit inter illa. 20 

(27.) Anima mobilis est per se non in loco. et omne quod 
inobile est per se non in loco, motus eius uniformis est, ergo 
anima mobilis est motione uniformi. hanc autem conclusio- 
nem preeponens dico: Anima mobilis est motione uniformi. 
et omnem rem uniformem sequitur res secundaria. ergo mo- s, 
lionem animae uniformem sequitur motio secundaria. — Et se- 
cundum alium ordinem. Si anima fuerit [quod] primum mobile 


4—6 mobilis . . . praedicamenta om. A 5 substantia] subiecta NV 
6 in]ad €  " passio] passus 6 8 conclusionemj propositionem N prae- 
pono scripsi: propono ACMN 9—10 exit de potentia om. € 11 trahit 
non C post habet add. illud U effectu] effectum 4 12—13 ergo ... 
esse in effectu om. N 14 praepono scripsi: propono 44M.N, proponam C 
15 quae om. N 17 ante inter add. et .1CM 18 post nec add. est N. 
ad sententiam cf. p. 90, 16—26 substantiae om. N 19 eflectu M 20 
factore om. N — 21 mobilis] nobilis N 21—22 et oinne ... . in loco om. (' 
22 est mobile M, est om. NX eius uniformis est] est uniformis .1, est uni- 
formis est M 24 praeponens scripsi: proponens ACM, propositiones .V 
25 motione .M 26 secundaria motio A 27 quod, quid C; wor er p. 84,7 
et 9 huc illata delenda uidetur . 


6 * 














Exi cum 


— 











84 Auencebrolis 


per se, et prima motio fuerit uniformis: necesse est ut mot: 
animae sil motus uniformis. et quod motus uniformis e 
primus motus, ex hoc probatur, «uia si non fuerit moti 
uniformis, non erit motus secundarius nec ceteri motus. 
quia anima est primum mobile per se: ergo est mobilis mul 
unius modi. et praeponam hanc conclusionem et dicam: : 
anima, «quod est primum mobile per se, mouetur motu unii 
ınodi, necesse est ut mobile quod sequitur moueatur motu s 
cundario. sed anima, quod est primum mobile per se, mou 


tur motu unius modi. ergo quod sequitur mobile moueti 
motu non uniformi. praeponam hanc conclusionem et dicau 
Motun: animae unius ınodi sequitur motus uarius. et sul 


stantia quae sustinet praedicamenta mouetur motu uario. qu 
unaquaeque pars huius substantiae non mouetur nisi iu duob 
locis, quia mutatur de loco primo ad secundum, de secundo : 
tertium: el sic erit secundus locus et tertius sicut primus et s 
eundus. et sic usque ad ultimuin locorum. postquam motu 
animae uuiformem sequitur immotus secundarius, et substanl 
praedieamentorum mouetur motu uario: ergo motum anim 
unius modi sequitur inolus substantiae praedicamentorum. 

Item alio. ordine. Substantia quae sustinet. praedicamer: 
mouetur motu secundario. et omne quod mouetur motu 5 
cundario, sequitur ordine id quod mouetur motu uniforn 
ergo substantia quae suslinet praedicamenta sequitur ordine su 
stantiam quae. inouetur. metu uniformi. item praepono ha 
et dieam: Substantia. quae. sustinet. praedicamenta. sequitur c 
dine sulbstantianı quae Menetur motu uniformi. et anima t 
mobilis motu uniformi. — ergo substantia quae sustinet prae 


eatienta. sequitur. ordine substantiam animae. — Item alio mod 
| -Donesesse 20.2. metus uniforms eon N l ut] ubi €' moti 
Br od ergunmzse. „onen... N 3 quia] quod. CA 
enge 0 M vVebue ct M Bo. 0o. CC 6—8 et praepunam . 
uius Mut. N Tat Tata we  QTpenmam dCM. propono M 
UNS A ue NONAS AT NOS ATI. ergo C post secundui 
Dio. ee — 02 292 DADA 4 "ones JEad éx IC. quaeque N ui 
in A DOPO ze ee ei MN 15—23, uario . 
UT EON c e Uri MN SiMEdus o ext et: sensus 
V it 8 08 Q.T jene 4CM. proponam 





86 Auencehrolis 


uniuersalem affirmatiuam hoc est: quiequid totum receperit aliquid | 
ex alio sine aliquo medio, est receptibilius illius quam 
essel si cum aliquo. medio reciperet: ergo cuiuscumque 
rei aliquid uon est receptibilius alicuius rei plus quam aliud 
aliquid eius, illud est receptibilius rei sine medio quam si cum? 
medio reciperet. — Deinde ponemus affirmatiuam hanc: sub- 
stantia sic est constituta quod aliquid eius receptibilius est mo- 
tus quam aliud eius; et adiungam huic negatiuanı; et erit syl- 
logismus hoe modo: Substantia sic constituta est, uod aliquid 
eius receptibilius est formae plus quam aliud eius. et totun: 
cuius aliquid non fuerit receptibilius alicuius rei plus quam aliud 
eius, ipsum est receptibilius rei magis quam si cum medio reci- 
peret. ergo substautia non magis recipit formam «uam si 
cum ınedio reciperet. — Deinde proponamus uniuersalein: quic- 
quid recipit aliquid sine ınedio, magis illud recipit quam si cum, 
niedio reciperet: huic adiunganı negatiuam: substantia non ma- 
gis recipit forınam quam si cum medio reciperet; et erit syllo- 
eismus sic:  Quiequid recipit aliquid sine ınedio, magis illud re- 


cipit quam si cum miedio reciperet. sed substantia non mıa- 
gis recipit formam «quam si cum Inedio reciperet. ergo sub-» 
stantia non est receptibilis formae sine inedio. — Et probatio 


huius conclusionis est cum conuersione affirmatiuae propositio- 

nis, quae est: quiequid. recipit aliquid sine medio, magis illud 

recipit quam si cum medio reciperet; et conuersio huius haec 

est: quiequid recipit aliquid sine nedio magis [recipit] quam s 
] recipit IM 2 aliquo unte medio om. (€ medio] modo N il- 


lius om. CÓ. quamj;qua M 2—G6 ef. supra 85,19—22 | 4— aliquid aliud A 
29 est| esset MN, om. € 6 substantia, supra A 1 sic] sicut M est re- 


ceptibilius A 1-10 motus ... receptibilius est o». € — 8aliud) uliquid M 
huie] huc IN. sillogisimus MEN (uf saepius in omnibus codicibus) 9 sub- 
stantia| supra A, subiecta. N est constituta M 10 et um. M 160—12 
et totum ... eius om. N 11 aliud; aliquid. € 12 si cum] sicut. M 13 
quam om. C si cum] sicut M 14 praeponamus scripsi: proponamus .4C M, 
proponimus N ante quiequid «dd. quod N 1^ aliquid recipit € 16 
huie; hue N 17—13 et erit . . . reciperet om. N IT cuin si C syl- 
logismus, similis ION 19--20 sed . . . reciperet om. .4CN 20 21 ergo 
non sübstantia non ( 21 receptibilis formae est C, recipit formas M 22 
propositionis affirmatiuae (' 235 quae esti ef. «pra. 14-16 231—225» 
Inafis ... sine medio om. N 24 et om. M haec om. C 2» recipit 


ante quam deleui 


Fons uitae III, 5. 87 


cum ınedio, recipit illud sine medio. Fiet syllogismus huius- 
modi: Substantia non est magis receptibilis formae quain si 
cum medio reciperet. et quiequid fuerit receptibilius rei sine 
medio quam cum medio, ipsum est receptibile rei sine medio. 
ergo substantia non est receptibilis formae sine medio. — ltem 
alio modo. | Substantia quae sustinet. praedicamenta constituta 
est sie ut aliquid eius magis recipiat formam quam aliud aliquid 
eius. et totum cuius aliquid receptibilius est rei quam aliud, 
ipsum non recipit ren) sine aliquo medio alio ab ipso. ergo 
substantia quae sustinet praedicamenta nor sustinet forinam sine iw 
miedio aliquo alio ab ipsa. 

(29.) Si omnia quae sunt disposita sunt secundum oppositio- 
nein, et substantia quae sustinet praedicamenta est uirtus receptibilis 
formae [notae] suae ipsius: necesse est ut sit hic uirtus opposita 
illi, recipiens omnes formas; et haec est proprietas substantiarum ı; 
simplicium. 

(30.) Si radix «quae est coninunis eorum quae sunt disposita 
est secundum oppositionem, necesse est ul quaecumque con- 
tineutur sub hac radice, disposita sint secundum  oppositio- 
nem. el radix eorum quae sunt disposita est secundum oppo- 2 
sitioneni, quia est sustinens et sustentata. ergo necesse est 
ut quaecuique continentur sub hac radice, disposita sint se- 
cundum oppositionem. Et si fuerit substantia composita, 
ivecesse est ut sit substantia simplex illi opposita. el substan- 
tia composita est. ergo et substantia simplex est. Et sis 
substantia simplex fuerit, aut erit supra compositam, aut infra. 
si substantia simplex fuerit infra compositam, tunc simplex erit 


| recipit illud sine medio addidi: om. ACH (et N syllogismus] si- 
milis C huiusmodi| hoc modo N 5—06 [tem alio modo om. N 1 
recipiat o. N aliquid aliud CM Bet om. A est om. MN 9 rem 
om. N :0 substantia] subiecta N 11 ipsa] ipso ACM 12 sunt (post 
disposita) om. C 14 notae] nocte X; delewi, quia uidetur. altera. esse inter- 
pretatio eiusdem. uocis. Arabicae &io, quae sigiuficat et notam et formam 
suae|sui N hielhaec IMN 15 illi o»..1  haecj hoc N. 17 si] sed N 
«nte eorum add. omnium €' 18 est (ante secundum) om. N 20 et| aut A 
tinentur ... oppositionem om. N 23 Et scripsi (cf. ad p. 95,13:: quia ACMN 
12etom. M — est(post necesse) om. M 22 quaecumque] quaeN 22—23 con- 
24 opposita; composita C 25 et (unte substantia) om. CMN est simplex (' 
5 substantia »». N post fuerit. «dd. composila ( aut (unte erit) om. C 
pest supra add. substantiam M 27 fuerit simplex A compositam om. C 


88 Auencebrolis 


creata a composita. sed substantia composita est creata a  ' 
siniplici. ergo simplex non est infra compositaın substantiam. 

et cum non fuerit infra eam, necesse est ut sit supra eam. Et 
fiet syllogismus hoc modo: Substantia simplex est supra compo- 
sitam. et substantia quae sustinet. praedicamenta est compo-: 
sita. ergo substantia simplex est supra substantiam «quae su- 
stinet praedicainenta. 

(31.) Nubstantia simplex et substantia composita uniuntur sine 
destruetione formae cuiuslibet earum. et oinnia quae uniun- 
tur sine destructione formae cuiuslibet eorum, conuenientia sunt. ie 
ergo substantia simplex et substantia composita conuenien- 
tes sunt. el quaecumque conueniunl, unius generis sunt. 
ergo substantia simplex et substantia composita sub eodem ge- 
nere sunt. et omnia quae sunt unius generis, cadunt sub eo 
quod est genus eorum. ergo substantia simplex et substantia is 
composita cadunt sub eodem genere. ergo est substantia su- 
pra illas simplicior illis et communis illis. 

(32.) Si factor primus est factor sine tempore, necesse est ul 
primuni patiens ab eo sit patiens sine tempore. sed factor pri- 
mus est factor sine tempore. ergo primum patiens ab eo de-4 
bet esse patiens sine tempore. pr«eponam hane conclusionem 
et dicam: Necessarium est ut primum patiens ab eo sit patiens 
sime tempore. et substantia quae sustinet praedicamenta non 
est patiens sine tempore. ergo substantia quae sustinet prae- 
dicamenta non est primum patiens a priino faclore. 5 

(33.) Omnis patientis passio necesse est ut sit in tempore aut 
non in tempore. Ponamus prius radicem s?cundum dictionem 
hanc: omme quod palitur in non tempore,' prius est eo quod 
palitur in tempore; et sumarmus conuersionem huius, quae 
esl: omne quod est prius eo quod patitur in tempore, ipsum s» 
est patiens in non tempore: et  adiungemus ei as- 


la] an € sed]si M est] fuerit .M 1--2 a creata simplici N 2 
substantiam om. C. 3supra] super N I fiat N mnodolhomo N  9et10 
destructione] distractione M 10 earuın N 15 et om. N 16 sub eodem 
genere cadunt M supra] super € I? illas! eas N 18—20 necesse est... 
factor sine tempore om. N 19 primumj primus 20—21 ab eo... pa- 
liens om. N 21 praeponam seripsi! proponam .tC.M 22 eo om. N 21 
substantia ... praedicamenta om. * 21 secundum| scilicet IMN 29. 31 


el sumamus . . . non tempore om. C 30 post eo «dd. per C 31 ei om. M 





90 Auenrehrolis 


omne quod separatur ab uno et accedit ad aliud, est egrediens 
de potentia ad effectum. item post dicam: Substantia quae 
sustinet praedicamenta mouetur motu locali perenniter. et 
omne quod mouetur motu locali perenniter est procedens de 
potentia ad effectum. ergo substantia quae sustinet praedica-? 
menta est procedens de polentia ad effectum. el omne quod 
est procedens de potentia ad effectum, non est perfectum. ergo 
substantia quae sustinet praedicamenta non est perfecta. postea 
dieam: Si aliquis auctor perfectus est, patiens ab eo nullo me- 
diante perfectum est. sed factor primus perfectus est. CTgO W 
patiens ab eo nullo mediante. perfectum est. preeponam hanc 
coucluxionem et dicam: Patiens a primo factore nullo mediante 
perfectum est. sed substautia quae sustinet. praedicamenta 
non est perfecta. ergo substantia quae sustinet praedicamenta 
non est patiens a priino factore nullo mediante. 15 
(35.) Formae subsistentes in substantia quae sustinet praedi- 
eamenta sunt procedentes de potentia ad effectum. et quicquid 
fuerit in aliquo. exiens de potentia in effectum, non trahit illud 
nisi aliud. quod habet esse in actu, et prima res est illa res in 
potentia. ergo formas subsistentes in substantia quae sustinet » 
praedicamenta. non trahit de potentia in effectum nisi aliae for- 
mae quae habent esse in actu, et formae primae sunt ipsae 
formae in potentia. — praeponamus hanc conclusionem et adde- 
mus ei hanc, scilicet: essentia primi factoris non habet formam. 
ergo formas. subsistentes in substantia quae sustinet praedica- 25 
menta nou trahit de potentia in effectum essentia factoris primi. 
(56.) Omne quod recipit aliquid ex alio nullo mediante, non in- 
uenitur aliquid aliud. dignius eo ad receptionem eius. si sub- 
stantlia «quae. sustinet. praedicamenta recipit substantialitateın a 


] separatur] separatum e-t N 3 locali motu 4 1 est om. C 6 
est procedens on. N 6-- Y el omne .. . ad effectum om. MN 9 dicam 
om. C 10 «nte perfectum edd. sine medio A perfectum ... primus om. N 
factor! auctor. A est ı post perfectus) om. CN ergo] igitur C 11 nullo 
mediante| ullo. mediantern .V praeponain. scripsi: proponam. ACMAN 12 
factore] formae N nullo mediante. om. (€ 13 perfectus €' 18 in] ad 
ACM 21 potentia in effecluni om. N 23 praeponamus scripsi! propo- 
nemus .(CMN 24 scilicet. om. C 26 in| ad C primi faetoris M, 
ormis primi N 27 receperit „IC aliquid] aliud. (€ alio] aliquo. AN 
29 aliud aliquid. C Som. N 


Fons uitae III, 6—7. 91 


primo factore nullo mediante, tunc non inuenitur alia substautia 
dignior ea ad intentionem substantialitatis. sed substantia 
simplex, ut anima et intelligentia, dignior est ad intentioneni 
substantialitatis quam substantia «quae sustinet. praedicamenta. 
ergo substantia quae sustinet praedicamenta a primo factore® 
non recipit substantialitatem nullo mediante. 

(37.) Quod mouet substantiam quae sustinet praedicamenta 
nullo mediante, non potest esse infinitum, quia non potest esse quim 
moueat aul per se, aut per accidens. et si ımouet illam per 
suam essentiam, et essentia eius est infinita, non est possibile ı0 
ut motus qui exit ab ea sit finitus. sed motus substantiae 
est finitus. ergo essentia quae mouet eam non est infinita. 
et si per accidens mouet, essentia eius etiam non est infinita, 
quia omne quod est infinitum, non accedit ei accidens. el 
probatio huius hoc modo fit: Res quae est iufinita non mula- i5 
tur. et omne cui accedit accidens mutatur. ergo rei 
infinitae non accedit accidens. Ergo non est possibile 
ut quod mouet substantiam nullo mediante sit infinitum. 
ergo est finitum. et praeponimus hanc et dicimus: Quod 
ınouet substantiam quae sustinet. praedicamenta. nullo mediante zu 
est finitunı. et factor primus est infinitus. ergo factor pri- 
inus non est mouens substantiam nullo mediante. — Item alio 
ordine. Si motor substantiae nullo mediante est intinitus, motus 
substantiae est infinitus. sed non est possibile ut motus sub- 
stantiae sit infinitus, eo quod substantia eius finita est. ergo z5 
non est possibile ut motor huius substantiae sine mediante sit 
infinitus. — deinde adiungemus huic conclusioni hanc dictionem, 
scilicel: factor primus est infinitus. ergo non est possibile ut 
factor primus sit molor substantiae nullo mediante. 

(3*.) Motus substantiae quae sustinet praedicamenta non po- so 


I inuenietur IM 3 intellectiua (*. 5 ergo ... praedicamenta om. .V, 
praedicamenta om. .l 9 moueatur € illa €’ 9—10 per suam on. N 
It ut]quod €. abJex AM 12 eam om. A est om. M 13 si per| super M 
essentia . . . non est om. N etiam eius('— 16 accidit AM 19 finitum] 
infinitum (' praeponimus scripsi: proponimus .1CM, ponimus M 2 
quae sustinet praedicamenta om. MN 22 est mouens] ınouet 1 2:) or- 
dinei modo (' 25 eius em. A est finita A 27 huie]) hue N 27-—28 
dictionem scilicet om. € 29 substantiae ef primus transp. M ante sub- 
tantiae «dd, huius N 30 Amplon. cup. 7 iam a v. 22 incipit sustine N 


92 Auencebrolis 


test esse quin sit aut naturalis aut ucluntarius. si fuerit naturalis, 
factor primus non erit motor eius nullo mediante, quia factor 
primus non facit factum naturale sine mediante. el si est 
uoluntarius, et substantia in se non habet uoluntatem, necesse 
est ut substantia pendeat ex alia substantia, quae det ei mobi-* 
lem. uoluntatem. el impossibile est ut haec substantia sit 
factor primus, quia factor primus non est mobilis. ergo est 
haec substantia praeter factorem primum, «quae det substantiae 
quae sustinet. praedicamenta ınotum. ergo factor primus non 
est primus motor substantiae sine mediante. 10 
(39.) Substantia quae mouet substantiam quae sustinet prae- 
dicamenta non potest esse quin sit aut mobilis aut immobilis. 
si fuerit iunmnobilis, nou polest per eam moueri substantia quae. 
sustinet praedicamenta, hoc est, quia haec substantia aut potest 
moueri, aut non. si potest moueri haec substantia, esset mo- i5 
bilis. sj non potest moueri in se, non esset possibile ut mo- 
ueret. aliud. Probatio autem «uod impossibile est ut motor 
substantiae sit potens eam miouere, cuim non sit potens se 
niouere, erit hoc modo:  Ponamus quod id quod mouet substan- 
Ham non potest se mouere. et omne quod non potest se mouere, » 
non potest mouere aliud. ergo quod posuimus motorem substan- 
liae non potest eam mouere. ergo non est possibile ut motor sub- 
stantiae sit mouens eam et in se non sit mobilis. ergo motor sub- 
stantiae mobilis est. Et probatio etiam quod motor sub- 
stantiae qui dat substantiae uirtutem mouendi sit mobilis s 
erit hoc modo: Motor substantiae dat substantiae uirtutem mo- 
uendi. et quiequid attribuit aliquid alicui alii, dignius est ad 


] aut (ante naturalis) o». 4 2—3 primus factor M 3 et om. C 
4—25»inse...ut substantia om. A ] non habet in se om. M 5 dut AM 
* factor om. AMN 9 haec| hoc N primum om. M detur M 9—10 
quae sustinet ... motor substantiae om. N lOiotor primus C 11 quae 
mouet substantiam om. MN quae sustinet | sustinentem 4 12 aut (ante 
mobilis;| om. CM 13 immobilis (post fuerit) mobilis N 14 hoc] 
haec N substantia haec N, haec om. C I5 haec substantia om. C 
16 esset] est A moueretur M 15 eam inouere . .. potens om. N sit 
potens] possit C se] eam € 19 id| hic M 20 non potest mouere om. M 
24 esti zit. .1 quod] quia. 4 25 -26 sit mobilis . . . uirtutem mouendi 
om. N 26 uirtulerm substantiae C 


91 Auencebrolis 


quae. sustinet praedicamenta. non est mobilis in non-tempore. 
ergo substantia quae sustinet. praedicanıenta non est mobilis 
per primuni motorem. 

(42.) Necessarium est ut si est aliquid mobile in tempore, sit 
aliquid mobile in non-tempore: quia si nihil esset mobile in non-s 
lempore, motor primus non esset mouens in non-tempore, sed 
essel mouens in tempore: ergo primus motor essel mouens in 
tempore et mouens in non-teinpore simul, quod est impossibile. 

(43.) Si factor primus fuerit non mobilis, necesse est ut mo- 
bile per eum sit mobile in non-tempore: quia si esset mobile in! 
tenipore, necesse esset esse prius eo mobile in non-tempore: sed 
non est prius eo nisi motor primus; ergo motor primus esset mo- 
hilis in non tempore; sed motor primus non est mobilis ullo 
modo: ergo mobile per eum non est mobile in tempore. deinde 
preeponimus hanc et dicimus: Mobile per primum motorem non 
est mobile in tempore. et substantia quae sustinet praedica- 
menta mobilis est in tempore. ergo mobile per primum mo- 
lorem non est substantia quae sustinet praedicamenta. 

(44.) Motus qui est in substantia quae sustinet praedicamenta 
est mutabilis; — et omne mutabile receptibile est passionis. ergo» 
motus qui est in substantia quae sustinet praedicamenta recep- 
tibilis est passionis. sed essentia primi factoris non est recep- 
tibilis passionis. ergo motus qui est in substantia quae susti- 
net praedicamenta. non est ex essentia factoris primi. ergo 
est ex essentia. alterius. substantiae. 25 

(45.) Omme a quo aliquid motum fuerit patiens, essentia eius 
erit. patiens, et motus qui est in substantia suslinente prae- 


| non ante est om. 4 non (ante tempore) om. A 2 est om. N 
motorem' factorem IM 1—5 sit etiam aliquid mobile in non tempore om. 4. 
5 quia] quod M esse N 4 primus motor ergo € 1—8 ergo primus mo- 
bor esset. mouens in tempore om. MN "8 mouens om. CM non in C 
impossibile est M, esset impossibile N *! non mobilis; immobilis N 10—11 
quia si esset immobile in tempore om. C 11 sed'etsi(' 12 esset mobilis scripsi: 
est molor .(0MN l3 primus veste noni) om. N est] esset. 4 ullo] 
aliquo .4 12 praeponimus seripsi: proponimus 4CMAN dicimus] omnis N 
16--17 et -ubstantia . . . iu lempore om, V IT est om. M post mobile 
add. in tempere © nmolorem motor est tb 19 ooonerum capitis addidi: om. A 
S0 omme esse (d est receptibile 1 2b ex onn € 24—20 ergo est] 
sustinente M 25 ev de N 2 a quo] ex quo. 4 26—91 essentiu 


eius eril. patiens CV 24 sustinente] quae sustinet. M 


Fons uitae IIT, 7—8. 95 


dicamenta est patiens. ergo substanlia quae facit molum eius 
est patiens. item dicam: Substantia faciens motum substan- 
liae quae sustinet praedicamenta est patiens. et factor primus 
non est patiens. ergo factor primus non est faciens motum 
substantiae quae sustinet praedicamenta. 

(46.) Motus diffusus in substantia quae sustinet praedicamenta 
non potest esse quin sit aul substantia, aut aecidens. Si fuerit 
accidens, factor eius erit substantia; et haec substantia aut 
erit finita, aut infinila. et impossibile est ut sit infinita, quia 
coniuncta esl substantiae finitae. sed si esl finita, non est: 
factor primus. Et si motus fuerit. substantia, conueniet ei 
quod substantiae conuenit factori, id est finitas uel infinitas. 
et si fuerit finita, non est possibile ut sit factor primus. et si 
fuerit infinita, non poterit iungi substantiae finitae, nec poterit 
facere facturam finitam. et substantia mouens iuncta est eum i 
substantia finita et faciens facturam finitam; hoc est, quia omnes 
motus qui in substantia inueniuntur finiti sunt. ergo substantia 
quae mouet substantiam sustinentem praedicamenta non est 
infinita. et factor primus est infinitus. ergo substantia 
quae mouet substantiam sustinentem praedicamenta non est» 
factor primus. 

(47.) Omne quod mouetur loco infinito, impossibile est ut per- 
transeat locum tempore finito. substantia quae sustinet prae- 
dicamenta transit locum in quo imouetur tempore (inito. ergo 
substantia quae sustinet. praedicamenta impossibile est ut mo- » 
ueatur loco infinito. dehine anteponam hanc el dicam: Sub- 
stantia quae sustinet praedicamenta non mouetur loco infinito. 
et factor primus est locus infinitus. ergo substantia quae su- 


l eius om. N 2-3 Item ... praedicamenta est patiens om. € 
2 faciensj quae facit N — 3 et] ergo C 4 patiens ergo factor priinus non 
est om. N 5 substantiae om. N T aut (ante substantia) om. N aut 


accidens| afichs N — 8 aut| siue N 9 aut infinita om. N ut] quud. M 
infinita om. N ante quia add. et M 11 ei om. C 12 substantia C 

uel infinitas] multiplicitas 4 13 et scripsi, non sed uel similia, cum sigla 
uocabulorum et et quia in codicibus (non tantum in Columbino) passim inter 
«e commutentur: quia ACMN — fuerit! fuit N — possibilis N 14 coniungi 4 
15 et scripsi : quia .ICMN 16 est om. N omnis M 17 qui) quae N 
20 sustinenten|| quae sustinet MN 22 ulj quod N 24 ergo um. C 25 
substantia quae sustinet praedicamenta o». C — ut] quod ut N 26 appo- 
nam N X 27 non mouetur] impossibile est quod ınoueatur N 


96 Auencehrolis 


stinet praedicamenta non mouetur in factore primo. — Item 
alio. ordine. "ubstantia quae sustinet praedicamenta locum in 
quo mouelur pertransit tempore finito. et omne quod locum 
in quo niouelur pertransit tempore finito, locus in quo mouetur 
finitus. est. ergo locus in quo mouetur substantia quae zusti-> 
net praedicamenta finitus est. et eum huie conclusioni adiun- 
xerimus hanc dictionem, scilicet quod factor primus non est fini- 
tus, erit conclusio, quod locus in quo mouetur substantia prae- 
dicamentorum non est factor primus. 

(48.) Substantia quae sustinet praedicamenta finita est." 
et substantia finiti non potest moueri in substantia infinita. 
ergo substantia quae sustinet. praedicamenta impossibile est ul 
moueatur in substantia infinita. huie conclusioni adiungam 
lianc: factor primus infinitus est. ergo substantia quae sustinet 
praedicamenta impossibile est ut moueatur in factore primo. u 

(49.) Quaecumque substantiarum simplicium coniungitur alii 
substantiae per se ipsam, finita est; scilicet ubi coniungitur apud 
illam. et omne «mod finitur apud aliam rem, essentia eius 
inita est. ergo «quaecumque substantiarum simplicium con- 
iungitur alii substantiae, eius essentia finita est. praeponam » 
autem hane et dicam hoc modo: Quaecumque substantiarum sim- 
plieium coniungitur alii per se ipsam, eius essentia finita est. 
et essentia factoris primi infinita est. ergo essentia factoris 
primi non est iuncta alicui substantiae de substantiis simplici- 
bus finitis. itein praeponam hanc. conclusionem, et addam s. 
hane: essentia substantiae «quae sustinet. praedicamenta finita est. 


2 ordine: inodo M 9 lempore] in tempore C 3—4 et omne . .. 
lempore finito o»..0— 3--4 quod cum mouetur pertransit locum C 6—7 hanc 
dictionem adiunxerimus C 8 praedicamentorum| quae sustinet praedica- 
inenta (M 10 finita, infinita N 12 impossibile om. N 13--15 in 
substantia infinita . . . inoueatur om. C 13 Huic! ergo huic N adiungo A 
14 post hane. add, scilicet M 15 impossibile om. N 17 scilicet]) si AC 
ubi om. IC — coniunguntur CN, iungitur M 18 aliam; illam CN 19 con- 
iungunt 4 20 aliae .1 substantiae, per se ipsam (er r. 22) .N eius 
essenlia est essentia N, om. € est om.C  Proponam CMN 21 autem 
om. M — post et add. essentia factoris primi € simplicium substantiarum AN 
25 post inlinita. est add. proponam autem hane (' ergo; et C 24 con- 
iuncta C 25» proponam CN et addam lianc om. C. 26 quae sustinet 
om. N 








Fons uitae III, R—9 | 91 


ergo essenlia factoris primi non est iuncta substantiae quae su- 
slinel praedicamenta. Si inter essentiam factoris primi et 
substantiam quae sustinet praedicamenta non esset medium, es- 
sentia primi factoris esset iuncta substanliae quae sustinet prae- 
dicamenla, sed essentia factoris primi non esl iuncta sub-® 
stantiae quae sustinet praedicamenta. ergo inter essentiam 
factoris primi et substantiam quae sustinel praedicamenta est 

(50.) Quiequid est simplex uel compositum, et est finitum es- 
senliä, non coniungitur alii nisi extremitate sui. et quicquid con-1o 
iungitur alii extremitate sui ipsum, similiter uersa uice aliud con- 
iungilur sibi extremilale sui. ^ ergo omne finitum essentiä, quic- 
quid coniungitur sibi, finitum est; et omne quod coniungitur 
ei finitum, quiequid sequitur ad illud, finitum est essentià, et 
substantia quae sustinet praedicamenta finita est essentià. —— ergois 
substantia quae sequitur finita essentià est. 

(51.) Si substantia quae sustinet praedicamenta creata est 
non ueniens ex alio, non inuenietur aliquid aliud perfectius ea et 
fortius. sed inuenitur aliqua subslantia perfectior hac et for- 
lior. ergo haec substantia non est creata non ueniens ex alio. 20 
— Item alio ordine. Si aliqua substantia inuenitur perfectior 
quam substantia quae suslinet praedicamenta, tunc substantia 
quae sustinel praedicamenta procedit ex illa. omne quod pro- 
cedit ex alio, posterius est uirtute a qua procedit; et omne quod 
posterius est aliqua uirtute, non est sic perfectum ut principium s5 


1 coniuneta C 4 factoris primi M iuncta esset N, esset con- 
juncta C — 5 sed| et A 5—6 sed essentia . . . sustinet praedicamenta om. CN 
7 substantiae N 9 uel om. N Il similiter ipsum C — uersa uice simili- 
ter M, uersa uice om. N 11—12 sibi coniungitur M, coniungitur alii N 
12 omne] esse N — 139—14 £, e: et quiequid sequitur ad illud finitum, quod 
coniungitur ei (scil. primo finito), ipsum quoque finitum est essentia. 14 
post ei finitum add. est A sequitur om. C 15 essentia est MN 16 
est essentia © 17 ante Si add, Substantia quae sustinet praedicamenta cre- 
ata est non innenies (síc/) ex aliquo A est hie om. A 18 ueniens] in- 
ueniens A, conueniens N post ueniens add. procedit AC — inuenitur N 
aliquid] ad M aliud om. A 19 sed] si.N X etfortior hae M 20 haec| 
huiusmodi C ^ creata om. N post ueniens add. procedit AC ex| et N 
alio] aliquo € 22—23 tunc substantia ... ex illa omne quod om. N 24 
posterior N — 25 uirtute non est om. N 

Ausmestrol ed, Rasumkar. 1 


— 


98 Auencehrolis 


uirtutis a qua processit. ergo omne quod procedit ex alio ron 
est sic perfectum ut principium illius a quo processit. dehinc 
praeponam hanc et dicam: Omne quod procedit ex alio, non es 
sic perfectum ut principium illius a quo processit. et cmne quod 
non est sic perfectum ut principium illius a quo processit, diminulum: 
esl. ergo omne quod procedit ex alio iraperfectum est. item 
praeponam hane, dicens: Omne quod procedit ex alio, imperfec- 


tum est, et omni imperfecto inuenitur aliquid perfectius. 
ergo omni quod procedit ex alio, inuenitur aliquid aliud perfec- 
tius eo. dehinc conuersam huius assumam hoc  modo:w 


Omne quo inuenitur aliud perfectius procedit ex alio. et huic 
adiungemus hanc: alia substantia inuenitur perfectior quam sub- 
stantia quae sustinet praedicamenta. ergo substantia quae 
sustinet praedicamenta procedit ex alio. item ex hac: Sub- 
stantia quae sustinet praedicamenta procedit ex alio. etis 
omne quod procedit ex alio, eiusdem generis est cum illo a 
quo procedit. ergo substantia quae sustinet praedicamenta 
eiusdem generis est cum illo, a quo procedit. item ex hac: 
Substantia quae suslinet praedicamenta eiusdem generis est cum 
illo a quo procedit. et substantia quae sustinet praedicamenta » 
substantia est. ergo et illud a quo procedit substantia esl. 
ergo haec est substantia super substantiam quae sustinet prae- 
dicamenta, unde ipsa processit. 

(52.) Substantia intelligentiae sustinet omnem formam. et 
omne quod sustinet. omnem formam, necessarium est ut sit». 
prius et subtilius quam id quod sustinet aliquas formarum. ergo 
substantia intelligentiae prior est et subtilior eo quod sustinet 
aliquas formarum. dehinc huie conclusioni addam hane: sub- 


2 dehinc! deinch (sie!) M, deinde N 3 praeponam scripsi: propo- 
nam .ICHN 1—5 et omne ... a quo processit post 6 imperfectum 
est /ransp. N — 1 proponam CMN aliquo N 9 aliquo N 9—10 eo 
perfectius aliquid aliud inuenitur © 10 dehinc] deinde N — huius conuer- 
sam A 11 quo] quod C inuenit M aliud] aliquid MN alio] ali- 
quo .|C 12 quam om. — 16 illo] eo N 16—17 a quo procedit om. €' 
17—18 ergo substantia . . . a quo procedit om. N 19 quae sustinet] susti- 
nens N 20 illa A 21 et ergo et M, et om. C est om. M 24 intel. 
lectiuae € 25 formam omnem C necesse C. ut| quod N sit] si N 
26 aliquam M formas A 27 intellectiuae € 28 aliquam .M for- 
mas .1, forma N addam| adiugam (sic/) M 





Fons uitae III, 9—10. 99 


stantia quae suslinet praedicamenta sustinet aliquas ex formis. 
ergo subslantia intelligentiae prior est et subtilior substantia quae 
sustinet praedicamenta. 

(53.) Substantia intelligentiae patiens estin non-tempore, et 
omne quod est patiens in non-lempore, prius est el subtilius eos 
quod est paliens in tempore. ergo substantia intelligentiae 
prior est el subtilior eo quod patitur in temipore. et huic 
conclusioni addam hane: substantia quae sustinet praedicamenta 
patiens est in tempore. ergo subslantia intelligentiae prior est 
et sublilior quam substantia quae sustinet praedicamenta. 10 
Si inueniretur substantia prior el subtilior quam substantia quae 
sustinet praedicamenta, non esset substantia quae sustinet prae- 
dicamenla patiens a primo factore sine medio. sed substantia 
intelligentiae est prior el subtilior quam substantia quae sustinet 
praedicamenta. ergo haec substantia quae sustinet praedicamenta i5 
non esl patiens a primo faclore sine medio. Et conuersam 
huius: Si substantia quae sustinet praedicamenta est patiens 
a primo faelore sine medio, non erit aliqua substantia subtilior 
el prior ea. sed substantia intelligentiae est prior ea et subtilior 
ea. ergo ipsa non esl paliens a primo factore sine medio. 
10. (54.) Forma quae subsistit in substantia quae sustinet prae- 
dicamenla est in ea accidentaliter. et quicquid est in aliquo ac- 
eidentaliter, est in suo agente essentialiter. ergo forma quae 
subsistit in substantia quae sustinet praedicamenta accidenta- 
liter, est in suo agente essentialiter. dehine praeponam hanc ss 
et dicam: Forma suslentata in substantia quae sustinet praedi- 
camenta accidentaliler est in suo agente essentialiter. et quic- 
quid est in suo agente essentialiter est proprium accidens suo 





I aliquam N ex om, C formas C, factoris N 2 intellecti- 
uae C est om. C 4 intelleclinae C est om, N 5 prius om, C 
estom N — et om. C 6 intelletiuae € — 7 huic] hui M — 9 est 
(post paliens)) sed N _ intellectiuae € 9—10 intelligentiae ... quam 
substantia om. N 1linuenietur CM 18 factore primo © — 14 intellectiuae C 
prior et subtilior est C 15 haee om. € l6 conuertam C, conuersa N 
17 quae sustinet om. € —— praedieumentorum €' ante est add. non CM 
18 faclore primo € prior et subtilior M — 19 intellectiuae € — est] et N 
ea (anteet)om. C subtilior] superior N — 20non om. C — a primo factore 
patiens € — 25 agente cm. N — essentialiter] substantialiter uel essentialiter A 
praeponam seripsi: proponam .|CMN — 28—100,2 ergo forma ... suo agenti om. C 


EL 











100 Auencebrolis ” 
agenti. ergo forma sustentata in substantia. quae sustinet prae- 
dicamenta, est proprium accidens suo agenti. ^ dehinc praepo- 
nam hanc et addam aliam: aecidens non est in essentia factoris 
primi. ^ ergo forma sustentata in substantia quae sustinet prac- 
dicamenta non est in essentia factoris primi. — dehinc praeponam* 
hanc et dicam: forma sustentata in substantia quae sustine! 
praedicamenta in suo agente est essenlialiter. ergo factor pri- 
mus non est agens formae actione essentiali. ^ igitur hic est alia 
subslantia quae est agens huic formae aclione essentiali, et haec 
forma habel esse in ea a faclore primo per crealionem. i 
(55.) Factor primus est principium rerum. et quicquid esl 
principium rerum, oppositam habet ei extremum earum. ergo 
factor primus habet extremum quod est ei oppositum. —— dehinc 
praeponam hanc et addam: substantia quae sustinet praedica- 
nienta est extrema rerum. ergo substanlia quae suslinet prae-u 
dicamenta est extrema, quae est primo factori opposita. dehine 
praeponam hanc et addam: quiequid est postremum primo, me- 
dium est inter illa. ergo inter substantiam quae sustinet prae- 
dicamenta et faetórem primum medium est. | 
(56.) Quiequid coepit esse: antequam esset, possibile erat illud» - 
esse, et quiequid est possibile antequam sit, necessarium esl 
postea quam eral possibile. ergo quicquid coepit esse, neces- 
sariwm esl postea quam erat possibile. — postea praeponam hanc 
el dieam: (uiequid est possibile esse antequam esset, necessa- 
rium est poslea quam erat possibile. el quiequid est necessa- * 
rium poslea quam eral possibile, iam mutatum est de possibi- 
litate in necessitatem. ergo quiequid est possibile ut sit postea 





2 praeponam seripsi: proponam ACMN 3 aliam et hanc addam AN 
5 praeponam seripsi: proponam ACMN — 6hancom.C — Tessentialiter est M 
8 essenliali] substantiali AC — igitur] ergo A hie] haec N 9 quae est! 
quaeque N 10 habet esse| est A 12 ei om. MN 13 appositum €' 
14 praeponam seripsi: proponam ACMN — addam]dicam A — 15 substantia 
quae sustinet praedicamenta om. AC 17 praeponam seripsé: ponam €, 
proponam AMN — 19 et factorem om. N 20 ante esset add. illud N  il- 
lud om. A 22 possibile om, © — 238 necessarium seripsi: necessario ACHN 

proponam CMN hane om, C 24 necessario M 25 erat] essel 
erat N 25—26 et quiequid . . . erat possibile om, C — 26 postea quam) 
postquam M 27 post necessitatem add, A: Vel aliter. — Quiequid 
est poslea quam fuerit possibile, possibile (om. A) eral antequam sit, 


—- — a 








Fons uitae III, 10, 101 


quam non fuerit, iam mutatum est de possibilitate ad necessita- 
tem. Et quod habet haec conclusio in potentia extrahemus, et 
dicemus sie: Possibilitas essendi id quod non erat commutata 
est in necessitatem, el quiequid est mutatum in aliquid, eius- 
dem generis est cum re in quam mutatum est. ergo possibili-5 
las eiusdem generis est eum necessitate, —  Dehine ponemus 
hane considerationem et dicemus: Substantia quae sustinet prae- 
dicamenta, inueniuntur partes eius in loco postquam non erant 
in eo; et inuenitur uestita aliquä formä postea quam non fue- 
rat uestita ex illa. et quicquid est postea quam non erat, eralıo 
possibile. ^ ergo substantia quae sustinet praedicamenta dicta 
est possibilis. item: Substantia «quae sustinet  praedica- 
menta dieta est possibilis. et omne quod deseriptum est pos- 
sibile. necessario est aliquid prius eo quod descriptum est ne- 
cessitale, hoc est, quia necesse est ante quam possibile.ıs 
ergo substantia quae sustinet praedicamenta descripta possibilis, 
necessario aliquid est prius ea, quod est descriptum necessitate. 
item assumam hane: Substantia quae sustinel praedicamenta 
descripla possibilis, est necessario aliquid prius ea, quod est de- 
seriplum necessitale. ^ possibile autem et necessarium eiusdem » 
generis sunt, ut dietum est. ergo substantia quae sustinet 
praedicamenta eiusdem generis est cum substantia quae est 
prior ea. — ltem alio ordine. ^ Substantia necessaria prior est 


et quiequid erat possibile antequam sit, est necessarium postquam erat 
[autem], possibile. ergo quiequid est possibile ut sit (om. A) postea quam 
non erat, esi necessarium postea quam erat possibile. ^ postea praeponam 
hane et dicam: Quicquid est possibile ut sit postea quam non erat, necessa- 
rium fit postea quam eral possibile. e! quiequid necessarium [it postea quam 
«rat possibile (om. A), iam commutatum est de possibilitate ad necessarium. 
ut]non C 1 fuerit| «4 fuerat? ad) in € 2 3 et dicemus om. N 3 mu- 
tata W,translata A 4 mutatum est N aliquid|aliud © 5 cum re]certe M 
quam) qua MN possibilitas] pl'atas N 6 eum) in C — 8 erant] erat N 
9eo]loco A uestita] nostra € — ante postea quam add. et C 10—11 
erat possibile] possibile erat possibile M, erat possibilis N, erat om. A 12 
et 13 est possibilis] passibilis C, prius M — 13 descriptum] dictum AC, descrip- 
lumtamen N — 14 aliquid) aliud N — prius] proprius M — descriptum] dic- 
tum.4 16 possibile N 17 est ea aliquid prius C, aliquid est ea prius M 

crip 18—20 item assumam ,. . descriptum necessitate om. CM 





| | | necessario aliquid est ea prius N 21 ut dictum estj ef. 
a 3 substantia] ea € — 23 prior ea) priora €, prius ea N 





102 Auencebrolis 


possibili. et substantia quae sustinet praedicamenta est possibi- 
lis. ergo substantia necessaria prior est substantia quae su- 
stinet praedicamenta. item: Substantia necessaria prior est 
substantia praedicamentorunı. substantia necessaria eiusdem 
generis est cum substantia possibili. ergo substantia prior: 
substantia praedicamentorum eiusdem generis est cum substantia 
possibili. et substantia quae sustinet praedicamenta est pos- 
sibilis. ergo substantia quae est prior substantia praedica- 
mentorum ciusdem generis esl cum illa. 

11. lam proposuimus omne quod possibile fuit ut propone-v 
remus de probationibus significantibus quod substantia quae susti- 
net praedicamenta non est mobilis a primo factore sine medio; 
et manifestum est hic esse aliam substantiam mediam inter facto- 
rem primum et substantiam quae sustinet praedicamenta. 

D. Certe bene ostensum est mihi ex probationibus quası 
proposuisti. sed uellem ut colligeres praedicta de hoc 
el poneres regulam generalem de inquisitione scientiae 
inueniendi substantiam mediam inter factorem primum 
et substantiam quae sustinet praedicamenta. 

M. Debes scire quod substantia media inter factorem» 
primum et substantiam quae sustinet praedicamenta non est 
uina substantia sed multae. et inquirere scientiam de- 
stis substantiis quae sunt mediae inter factorem primum et sub- 
stantiam quae sustinet praedicamenta possumus duobus modis. 
unus eorum est considerare proprietates factoris primizs 
el proprietates substantiae quae sustinet praedica- 
menta; et secundum hunc modum fuit inquisitio probationum 
omnium «quas adhuc praemisinius. secundus niodus est 
inquirere inuentionem substantiarınn mediarum inter factorem 
primum et substantiam quae sustinet praedicamenta secundum s 


2 est prior A dest om. N. 6 quae sustinet oi. CÓ - praedicamen 
torum € 8 prior est € 10 ante Iam «dd. M. ACM lam] Item € 
praeponeremus 4M.V 11 quodj quae N 15 bene; dum € ostensum. 


manifestum C 16 praeposuisti 4.M.N  colligeres| intelligeres N — 17 scientiae 
om. AM 20 substantia vn. MN inedia o». .M, medium N 22 istis] 
his € 24 quae sustinel om. MN praedicamentorum MN modum N 
25 est om. N  27—28 omnium probationum N 28 adhucjad hoc N. pro- 
inisimus € 2% inquirere] inquirere uel considerare M, considerare N 39 3% 
sjantinsarum ... primum et on. N 30 substantia MM secundum) sed N 





Fons uitae III, 10—11. 103 


opera istarum substantiarum et actiones earum et se- 
cundum processum uirtulum carum aliarum ex aliis. 
acliones aulem earum dico et opera figuraliones apparentes in 
substantia quae sustinet praedicamenta, quas patitur a substan- 
liis simplicibus, et passiones quae sunt inuentae in singulis sub- ^ 
stantiis simplicibus, quas patiuntur aliae ab aliis. et differentia 
horum modorum haec est, quia prima earum duxit nos ad 
scienHam inueniendi substantiam mediam absolute inter 
factorem primum et substantiam «quae sustinet praedicamenta; 
secunda duxit nos ad sciendum quid est el qualis est et" 
quare est substantia media. 

D. Vellem esse firmus in certitudine probationum quas 
confecimus priore modo, antequam incipiamus elieere probatio- 
nes secundi modi. et interrogo ut soluas dubitationem 
quam habeo in hoc modo, scilicet quia seio quod omnes termini !5 
propositionum «quae positae sunt in probalionibus sunt definiti, 
quia necesse est ut aut sint genera aul species aul differentiae 
aut indiuidua aut propria aut accidentia, et scio eliam quod ni- 


hil horum cadit in factorem primum. — quomodo ergo po- 
lest esse certitudo probationum quas induxisti? 20 


M. Postquam nostra intentio de definitione terminorum pro- 
posilionum quae propositae sunt in probationibus non fuit nisi 
uL seiremus illos, et scientiam de factore primo secundum suas 
proprielates iam habuimus secundum aliquem modorum, quam- 
uis non est definitus: ergo non fuit nobis opus, postquam sciui-:5 
mus aliquid de ipso, ad tractandum de definitione terminorum 
proposilionum quae positae sunt in probationibus de ipso. 
sed definitiones quae sunt praedictae de terminis positis in ipsis 


2 uirtulis C, om. N 3 autem om. M  dico eorum (siet,C _ figura- 
Liones] sie etiam M, non significationes, quod er Mazurineo refert Guttmann, 
Die Philosophie des Salomon ibn Gabirol ( Acicebron), p. 115 not. ! 6 differen- 
lias M 10 secunda]ita 4 — quid|quod M est (post qualis) om. M — quare| 
qualiter AM 13 confecimus] cum fecimus M elicere| dicere A 14 
interroga MN 15 scilicel om, © termini om. A 17 ut aut] autaut N 
I8 et om. N quod] quia CM 20 esse om. M 21 propositionum] pro- 
bationum € 22 quaej qua .N praepositae sunt AN, sunt positae C — nisi 
om. C .— 923 suas| duas N 25 nobis om. C ante sciuimus add, nos C 
26 aliquid om. M Min] etiam 4 —28diffiniione N praedictae sunt A, 
sunt praedicatae (' 








104 Auencebrolis 


probalionibus aut sunt de proprietatibus essenliae ipsius, aut ex 
operibus quae dicuntur de ipso, aut ex proprietatibus eorum quae 
sunt infra ipsum, quae non dicuntur de ipso. ^ Quando de- 
scripserimus eum aliquibus proprietalibus quae dicuntur de ipso, 
quod componitur ex his erit propositio affirmatiua. et quando* 
remouerimus ab eo aliquam proprietatum quae non dicuntur 
de ipso, quod conficitur inde, erit propositio negatiua, et eril 
positio eius certa in probationibus. et si ambae propositiones 
positae in syllogismis fuerint theologicae, erit ligatio unius cum 
alia in affirmando et negando, qualis ligatio est singulorum duo- 
rum terminorum in singulis earum in affirmatione et negatione. 
et si una propositio fuerit theologica et alia non, erit ligalio 
earum in negando, sicut ligatio duorum terminorum propositionis 
theologicae in negando — negando autem dico, scilicet remouere 
proprietatem non diuinam a deo benedicto —; et non erit pos-ı 
sibile ut ligentur in affirmatione, quia impossibile est deum de- 
scribi proprietate non theologica. 

12. D. Quod datur intelligi ex uerbis tuis, hoc est quod pro- 
positiones sunt duorum modorum, quia alia est diuina, alia non 
diuina. sed dubito an probatio diuina sit probatio, cum» 
non sil in ea genus nec species nec ullum de nominibus logieis. 

M. Cum certa fuerit tibi ligatio terminorum in propositione 
theologica, quamuis non fiat secundum hoc quod ligantur termini 
in propositione non diuina, tamen unaquaeque propositionum 
est similis alii in ordinatione et compositione, id est posilione ss 
terminorum considerata secundum regulas figurarum logicarum. 
el ideo non est inconueniens, immo necesse eril, ut uocetur pro- 
batio, quia probatio non diuina non est nisi coniunctio propo- 


1 probationibus] propositionibus M aul (post probationibus «t 
post ipsius] an M ex|de A, om. C 2 aul(postipso))ante N — 3 infra| 
ita M — non om. N 5 quod| quia M Galiquam|] quam N  proprie- 
tatem AU 7 indej et non C 8 positio] propositio .N certa] cirea N 
10—11 duorum terminorum singulorum M . eorum € 12 propositionum A 

theoloyca C — 14 theoloycae € ante in add. et à. — autem om. € — re- 
mouere] mouere N 16 ligetur M in] inde € 18 propositiones] pro- 
bationes A . 19 sint C 20 sed] sit € — diuina sit probatio om. N — 22 
tibi fuerit C 23 termini om. C 24 tamen] tunc C 25 alii] alteri A 
ordinatione] ordine A compositionem C 27 est] oportet N 28 non 
diuina probatio non est M 





—— 
| 


sitionum uerarum el ordinatio earum secundum regulas figura- 
rum logicarum, et probatio diuina similiter etiam. Et etiam, 

| quia probaliones positae in probalione diuina sunt aut primae, 
aut secundae. si fuerint primae, lunc ipsae et primae quae 
ponuntur in probatione non diuina erun! aequales. si fuerint^ 
secundae, non polest esse quin et ipsae fuerint inde assumptae 
unde fuerunt eductae propositiones secundae positae in proba- 
lione non diuina; et cum ita fuerit, ipsae et secundae erunt ae- 
quales. ergo probatio diuina et probatio non diuina in certi- 
tudine probationum erunt sibi aequales. et cum haec ita sint, ıo 
non est inconueniens, immo necesse est, ut probatio diuina 
uocetur probatio. 

D. Caur dixit, qui hoc dixit, quod in scientia diuina non 
est probatio? 

M. Dictor huius si dicere uoluit quod scientiae diuinae ıs 
non est probatio ullo modo, falsum dixit; si dicere uoluit quod 
in scientia diuina non utuntur probatione non diuina, quae est 
composita ex nominibus logieis, uerum dixit, et non contradico. 

13. D. lam manifesta es! mihi inuentio medii inter factorem pri- 
mum et substantiam quae sustinet praedicamenta secundum modum » 
considerandi proprietates factoris primi et proprietates substantiae 
quae sustinet praedicamenla. et manilestum est mihi ex pro- 
bationibus quas seeundum hunc modum induxisti; et ex illis so- 
luta est dubitatio quam habebam, et constat iam apud me quod 
uerae sunt. — manifesta autem nunc inuentionem sub-»s 


Fons uitae III, 11—13. 105 


3 probationes] propositiones N propositae € diuina om. M 
5 proponuntur N in probatione] in propositione in probatione N 1 
fuerunt| fuerint A ante propositiones add, unde C 9 diuina et pro- 
batio om, N, probatio (post et) om. 4 — in]et in M, etiam N — 10 pro- 
bationum| probationum et propositionum C, et propositione probationem M, 
propositionum et probationum .N haec om. © — 11 inconueniens] eonue- 
niens N — diuina om. C 13 qui hoc dixit om. N — 14 est om. C 15 
Dietor) Dixio M, diecór N huius scientiae huius si N — quod in scientia 
diuina N 16 ullalinilloC, inullo N — si] sed A 17 utimur N — quae 
est| quaeque N 18 dieit MN 19 manifestum AN 20 ante praedica- 
menta add. nouem € 21 proprietates (unte factoris)) proprielate N — pro- 
prietates | post et!) proprietate N, om. C — substantia C — 23indixisti 4 ex 
Mis| inde A ^ solita C 24 post dubitatio add mea N — quod] quia CM 
2^ intentionem N 


— 





106 Auencebrolis 


stantiae mediae inter factorem primum et substantiam 
quae sustinet praedicamenta secundum opera et actio- 
nes et secundum processum. 

M. Concedis actiones rerum aliarum in aliis concessione 


necessaria aut non? 5 
D. Quomodo non concedam istud, cum euidentia rei et 
consideratio manifestent illas esse? sed nescio quid est haec 


actio, uel quomodo est, uel quare est. 

M. Quid sit esse huius actionis, hoc est, rem dare formam 
suam alii rei ab ipsa, quando unaquaeque earum coaptatur ad" 
hoc. — Quomodo autem est, quia aut est secundum coniunc- 
tionem sine medio, aut secundum coniunctionem cum medio; 
aut est cum commutatione formae agentis et diminutione, aut 
e contrario, scilicet sine aliqua diminutione: qualitatis agentis; 
aut cum impressione uirtutis agentis in rem patientem sine tem- 5 
pore, aut erit seeundum opinionem uel existimationem, sicut actio 
rei amatae in amantem. — Sed quare est haec actio rerum 
aliarum in aliis, haec fit causä altissimá uniuersali, scilicet quia 
uirtus quae facil omnia et mouet omnia per se, facit, quamdiu 
inuenerit receptibile actionis suae. unde necesse est ut formaw 
uniuersalis facta ab hac uirtute sit etiam agens per se. ergo 
erit factor et actor. similiter etiam est necesse ut materia 
uniuersalis prima sit receptibilis actionis per se. proprium est 
autem uniuersalium ut naturae eorum sint inuentae in suis par- 


tibus. et cum hoc fuerit ut partes accipiant naturam ab es-» 
sentia eorum, etiam partes dant sibi ipsis. inde necesse est 
ut hoc accipiant a suis uniuersalibus. et erit necesse ex hoc 


ul omnes formae sint agentes et omnes materiae sint patientes. 

4 in!cum M  . concessione] concessisse C 6concetam N 7 illas] 
illius A 8 uel (ante quomodo)) aut C uel (ante quare)] aut C, haec M 
10 quando| quoniam C adaptatur N 1l est autem A, est om. N aut] 
autem N 13 mutatione M 14 scilicet om. N . qualitatum MN 16 
aut] autem N 18 hoc M, hoc er haec .1 causa] cum A causa altis- 
sima] sic etiam M, non causa alterius in materia (Guttmann l. c. p. 271,1) 
19 et om. M commouet M 31 uniuersalis facta om. M ah) ex N 
post per se «dd. uniuersalis A 29 actor| auctor .M necesse est M 23 
sit om. .M ante proprium add, et A 24 autem] aut AM 25 hoc 
om. .N naturam] materiam AMAN 26 eorum] scil. uniuersalium 21 
a suis) alius M 28 sint (post materiae) om. C 





Fons uitae III, 13. 107 


Argumentalio autem de forma erit hoc modo: Forma uniuer- 
salis agens est necessario. el omne uniuersale agens neces- 
sario, parles eius sunt agenles necessario. ergo partes 
formae  uniuersalis sunt agentes necessario. Argumen- 
latio autem de materia hoe  modo:. Materia uniuersalis® 
receplibilis est actionis formae. — omne uniuersale quod est re- 
ceplibile actionis formae, omnes partes eius receptibiles sunt ac- 
tionis formae. ergo omnes partes materiae uniuersalis recep- 
libiles sunt actionis formae. 

D. Forma uniuersalis cur dicitur agens necessario? !e 

M. Quia faetor primus excelsus et sanctus largus est ex eo 
quod habel! apud se, scilicet quia omne quod est ab eo effluens 
est. et quia factor primus largitor est formae quae est apud 
se, ideireo non est prohibens quin effluat; et hinc fons est coer- 
cens omne quod est, ambiens et comprehendens. unde ne- 16 
cesse est ut quaecumque substantiae sunt, sint oboedientes actioni 
eius et sequentes eum in dando suas formas el largiendo suas uires, 
quamdiu inuenerint materiaui paralam ad recipiendum hoc. — fluxus 
autem substantiarum intelligitur molus et desiderium earum circa 
dandi actionem, in quo imitantur factorem primum. sed sunt 2 
diuersae in hoc secundum perfectionem earum et imperfectionem, 


1 Forma|Foram N — 2 est om. N, post est edd. hoc AM — 2—3et omne 
... agentes necessario om. N 2 necessario (pos! agens) om. M post 
agens necessario add, est A 2» aulem om. A — post de materia add. es‘ N 
uniuersalis] utilis © — 6 omnis N, o». M  uniuersalis M 7 actionis 
formae om. C — sunt receptibiles M M materiae om. N 10 necessaria 
(sie!) ageus M 11 M. om. N 12 apud] ex € quia| quod quia N 
ab eo) ex eo N, ab eo id est dans C, eo om. A affluens A 13 factor] 
fons IMN ante primus add. esse AM, «dd, est N 14 hine] hie ACN 
eohercens A, coherciones M, choercens N 15 ambiens] abiens M post 
necesse «dd. omne € 16 sunt, sint|sintsint V 18 inueniunt © materiam | 
naturam C — paratam]apertam M hoclhie 4 — 19cireaom. N — 20 dandi 
om. M in quo imitantur faelorem primum| ita 4; C post haec werba aliam 
interpretationem addit: uel: qui (leg. quod) est eas imitari actionem, quae est 
imitatio earum ad factorem primum; M omissa priore interpretatione (in quo 
imitantur faetorem primum) praebet. partem. alterius tautum: quae est immu- 
tatio (leg. imitatio) earum ad faelorem primum; N eum C conueniens scribit: 
in quo imitantur formae primae (leg. factorem primum) uel: quod est in (in 
delend«m) eas mutari (leg. imitari) circa actionem, quae est mutatio (leg. imi- 
latio: earum ad factorem. primuin 21 iinperfectionem quia earum om. M 





108 Auencebrolis 


quia earum aliae fluunt in non-tempore, aliae fluunt in tempore; el 
proportio quaruinlibet altiorum substantiarum ad inferiores in dando 
fluxum lalis est qualis proportio primi factoris ad altiores substantias 
et inferiores ad influendum super illas, quamuis fluxus earum in 
unoquoque modo est diuersus, similiter etiam comparalio al-* 
liorum substantiarum ad factorem primum in recipiendo ab ipso 
lalis est qualis inferiorum ad altiores in recipiendo ab ip- 
sis. — et omnino prima influxio, quae est complectens omnes 
substantias, ipsa fecit necesse ut aliae substantiarum influerent 
alis. et in hoc accipe exemplum a sole qui se non fecit ef-ı 
fluentem per se, necdantem radios suos nisi propter hanc causam 
quod cadit! sub prima influxione et oboedit illi. 

Et cum considerauerimus eausam quae fecit necesse ut aliae 
ex substantiis influerent aliis, inueniemus huius rei alias causas 
praeter has. Quarum alia est, quia forma subtilior est quam 
materia. et quia sublile penelrans est et pertransiens per id 
quod est sibi obstans el oppositum, ideo necesse est ut forma 
penelret et pertranseat per omne quod obstat sibi et est oppo- 
situm, — Et etiam, quia de natura formae est ut uniatur materiae, 
eum parata fuerit materia recipere eam. el omne quod unitur * 
alii quod paratum est ad recipiendum illud, attribuit se illi et 
formam suam. unde necesse est ut forma attribuat se illi et 
formam suam quod paratum esl ad recipiendum illam. ei 
hoe est euidentius signum quod forma processit a factore primo 
el est oblemperans ili, eo quod compellitur in natura sua ads 
dandum se et ad conferendum formam suam, cum inueneril 





p. 108, 8—12; 15—19 = Falagera IIl, 8. 12. 


1 quia , . . in tempore om. C in non-tempore aliae fluunt om. N 
2altiarum AM — ad dandum C — 4etinferiores| fortasse delendum 5 modo 
om, N — post similiter add. est A etiam]et C — altiarum M — 1 post qualis 
add.est M inferior CN 9ipsam.N influxerntM 10hacN per = 
addidi ee Falagera, qui praebet. YISON «53 15353 FISSO hoe est: 
per se, id est sine medio, wbi werbis id est sine medio glossema contineri puto 
11 propter] per M 12 influctione € 13 cum| si € consideremus C 
14 aliis] alii N, inueniemus] inuenimus N alias om. N 15 quarum] cau- 
sarum A — post est add, subtilior A 16 est pos! pertransiens transp. 17 
ante ideo add. et C 18 pertransiet C — 20 recipere] suscipere C 21 ad 
recipiendum] recipere N 22 suam om N — 24 processit| aduenil 4, pro- 
cessit et uenit C a primo factore primo N 26 ad (ante conferendum)! 
om, A inuenit AC, inuenitur .M 





Fons uitae III, 13 — 15. 109 


maleriam receptibilem sui. ^ Et etiam, quia erat factura prima, 
el actio similiter, fuit necesse ut haec factura et haec actio esset 
penetrans per omne usque ad defectum receptibilis sui. 

D. lam manifestum est mihi quid est actio et quomodo 
est et quare est. — manifesta etiam mihi nunc quot sunt res5 
patientes. 

M. Postquam res agens aut est maleria, aut forma, non po- 
test esse quin eius actio aut sit sibi et formae similis, aut formae 
tantum; et non potest esse quin forma aut sit uirtus, aul forma 
corporalis, aut motus. et quia hoc sic est, scias quia patiens 10 
aut est essentia formata, aut uirtus, aut forma corpora- 
ralis, aut motus. 

D. Manifestum est mihi iam ex eo quod praecessit quia 
omne quod est formam habens, agens est sibi el suae speciei, 
cum inuenerit materiam receplibilem sui, 15 

15. M. Si hie sunt substantiae simplices praeler sub- 
stantiam quae suslinel praedicamenta, nonne opus est ut 
sinl agentes sibi ipsis et suis formis? 

D. Sic est, quia postquam cognitum est quod omnia quae 
sunt conferunt uires et lumina, opus est etiam ut substantiae y, 
simplices faciant hoc. 

M. Immo etiam necesse est ut istarum substantiarum ma- 
gis se conferant essentiae et formae quam ceterarum substantia- 
rum, propter forlitudinen earum et subtilitatem et lumen earum. 
inuenimus enim quod substantia quo fuerit subtilior, fortior el; 
luminosior, erit eius actio forlior, et opus eius penetrabilius in 
aliud in non-tempore. 

D. Quid est signum huius? 

M. Effluxio est ex impulsu; impulsus autem ex ui. — signum 


1 quia] quod N 2 haec (ante factura)] hoc N 3 defectum recep- 
libilis] effectum receptibilem AM 4 manifestum est| manifestasti MN 
5 nune om, A quot] quod C materia] an materia formam habens wel 
similia? Besitom N formae scripsi: sibi ACMN — 9sit] si N 10 
scies 4 quialquod N 13 iam mihi A, iam em. MN — quod praecessit] 
ef. p. 108,25—109,1 — quia] quod CN 14 habens] agens C 15 inuenit M 

materia N 16 simplices substantiae 4 19 omnia om. N 21 post 
simplices add. eliam N 24 earum] illoram (sie/) € 25 enim] est N 
substantia] supra 4 subtilior fuerit 4 — «nte fortior add, et M 28 Quod 
AMN — 29 M.om. C — impulsu om. V uii 4 





110 Auencebrolis 


autem quod uis et subtilitas faciunt influxum est ho«, quod 
quantitas et figura non imprimunt suum simile in obstans, cum 
potens fuerit recipere; et hoc non est nisi propter debilitatem 
quantitatis et grossitudinem eius ad penetrandum. similiter 
dicendum est de accidente, quia quo fuerit fortius, subtilius ets 
luminosius, erit penetrabilius. conficiemus ergo ex his sex 
probationibus hoc, scilicet quod substanliae simplices ne- 
cesse est ut dent se ipsas et conferant suas formas. 
Et etiam hoc, quod uires et radii qui effluunt de corpore sunt 
spirituales, signum est quoniam effluere debent etiam substantiae w 
spirituales. Et etiam quia, cum nos inuenerimus substantiam 
corpoream prohibitam ad conferendum se propter crassitudinem 
quantitatis et tenebrositatem eius, [et] tamen quantitas confert 
umbram suam corporibus quae opposita sunt, adeo quod, cum 
inuenerit corpus lucidum, dat ei formam suam: quanto magisıs 
necessarium est secundum hanc considerationem ut substantia 
spiritualis, quae immunis est a quantitate. sit effluens suam 
essentiam et uirtutem. et lumen suum. 

D. Quam bene probasti actionem substantiarum simplicium 
et penetrabilitatem earum. » 

M. Quanto fuerint subtiliores et fortiores et meliores, tanto 
sunt magis aptae ad agendum et conferendum seet sua. quod 
patet! ex prohibitione penetrabilitatis substantiarum corporearum, 
quia eum consideraueris alteram illarum ex allera, una est te- 





p. 110,11 18 = Falagera III, 8. 13. 


1 quod uis] quamuis € influxum] impulsum C, fluxum N hoc 
est M, est haec N 2 non om. CMN X simile] substantia N 3 non est 
hoc MN, non om. C 5 est om. AMN fuerit N et subtilius CM, su- 
bilius N . 6 penetrahilis N — 7 probationibus] propositionibus C 9 post 


etiam add. quia ACM qui] quae 4 10 spirituales] speciales C est 
om. M etiam| et 4, om. M ll cum om. M inuenimus AM.N 12 
corporalem N 1% et deleui conferet N 14 suum C opposita] com- 
posita € 15 post lucidum add. ut speculum A, quae uerba etiam a Fala- 
gera absunt — 16 necessarie .M 17 est immunis A, in minus sit C, immunis- 
que N a om. Csithicom. C confluens CMN 20 earum] eam N 21 
M. om. UN et fortiores om. (! 21—23 et fortiores .. . quod patet 


om N, lanto sunt . . . quod patet om. CM 24 illarum] alterarum N 





m——— 


Fons uitae III, 15. 11 


stificatio alterius et signum. cum enim posueris quod substan- 
lia corporea prohibita est a conferendo se ipsam propter crassi- 
tudinem suam et tenebrositatem, et quod quanto remotior fuerit 
a erassitudine et tenebrositate, propinquior erit ad conferendum 
se: necesse facies ex hoc ut substantiae simplices sint conferen-5 
les se ipsas et suas uires et formas. quia enim quantitas re- 
linet substantiam a conferendo se, idcirco nihil est quod prohi- 
beat substantias spirituales quin dent suas formas et atlribuant 
suas uires. et cum posueris quod substantiae simplices confe- 
runt se ipsas et suas formas, necesse facies per hoe quod sub- i 
stantiae corporeae prohibitae sunt a conferendo se et suas for- 
mas. et cum attenderis quod essenlia substantiae simplicis 
non habet finem, et attenderis uim eius, el cogitaueris penetra- 
bilitatem eius in rem contrapositam «quae parata est recipere 
eam, et eomparaueris inter eam et substantiam corpoream: in-ı 
uenies substantiam corpoream non potentem esse ubique et 
debilem ad penetrandum res; et inuenies substanliam simplicem, 
hoc est substantiam animae uniuersalis, diffusam per totuin 
mundum et sustinentem illum in se ipsa propter subtilitatem et 
simplieitatem suam ; et sic inuenies substantiam intelligentiae o 
uniuersalis diffusam per totum mundum et penetrantem illum. 
eausa autem huius est sublilitas substantiarum ambarum et uis 
et lumen earum; et propter hoc fuit substantia intelligentiae in- 
fusa et penetrans interiora rerum. quanto magis ergo secun- 
dum hanc considerationem debet esse uirtus dei sancti pene- s 
trans omnia, existens in omnibus, agens in omnibus sine tempore. 


p. 111,12—26 = Falagera lll. 8.14. 


1 post signum add. M. N posuerit N 2 ad conferendum C, ab 
conferendo M, ad conferendo N crassitalem A 3 quod om, C 3—4 
et quod ... tenebrositate om, N 4 ad om. N 6 ante formas add. suas € 

quantitates C — 7 nihil] nil MN 8 quia dent suas om. N — 8—10 et 
- .. formas om C 8 attribuant| attrahant N 9 posuerit N con- 
ferant N Il corporeae] corpore N 14 contrapositam] compositam 4 
est| erit N 15—16 inuenies substantiam corpoream om. C 16 et om. M 
18 substantiam animae] scientiam animae C uniuersalem N 19 susti- 
nenlem] subsislentem N jpsam MN 20 intellectiuae C — 21 diffusam| 
diuersam N — 23 eorum N intellectiuae © — 24 ergo om. C 


wu 


16. 





112 Auencebrolis 


D. lam manifestum est mihi quod omnis substanlia sim- 
plex confert se ipsam el dat suam formam. sed quid sequitur 
ex hoc? 

M. Sequitur ex hoe quod substantiae simplices sinl con- 
ferentes se et dantes suas formas substantiae quae sustinel prae-s 
dicamenta, hoc est, quia unaquaeque substantia spiritualis 
est agens per se, ul diximus, quod conuenit ei agere in rem con- 
trapositam, et hoc propler effluxionem sui qua superat omnes 
substantias, quando inuenerit subiectum receptibile suae actionis, 
el propter hoc necesse est ut substantia simplex quae sequitur ı 
post compositam sit agens in substantia composita, quod agere 
debet. et quia haec substantia est corpus sensibile compositum, 
necesse fuit ex hoc ut actio substantiae spiritualis in eo sit etiam 
sensibilis; nisi quia haec actio non est corporalis absolute nec 
spiritualis absolule, sed est media inter utrumque extremorum, is 
sicut uegetabilitas et sensibilitas et motus et colores et figurae, 
quae acta sunt in substantiis compositis a substantiis simplici- 
bus. hae enim actiones absolute non sunt corporales nec 
spirituales absolute, quia comprehenduntur sensibus, ergo se- 
cundum hanc dictionem debent esse omnes formae sensibiles ins» 
substanlia corporali ex actione substantiae intelligibilis spiritua- 
lis: et non sunt hae formae sensibiles, nisi quia materia 
quae recipit illas est proxima corporeitati in natura sua; et hae 
formae sensibiles sunt in substantia spiritwali intelligibili 
simplicius quam in materia, — Exemplum autem fluxus uel de-s 
ductionis formae a substantia simplici spirituali et actionis suae 
in materia corporali est sieut lumen solis, quod est infusum aéri 


p. 112,12—114,6 = Falaqera III, 8. 15. 














2 ipsam om. ACM . sed om. N  3ex om. N 4quodom. N 5 
suas om. C — 7 quod] et .N conuenit] contra A, conueniens N — contra- 
positam] oppositam N 8 ante propler «dd. est M qua] quae C 10 
propler] per AMN — 11 quod] quid C 12 eompositum om. C — 13 eliam 
om. C — 15 medium € . 17 acta] actu C composilis a substantiis om. M 
18 absolute nec sunt corporales nec spirituales C, nee sunt spirituales ab- 
solute nee corporales M, nec sunt corporales absolute nec spirituales N 19 
comprehendunt M 21 intelligibilis| intellectus C 23 recepit N — cor- 
poreitate € — 24spirituali addidi er. Falagera: sem »mm aya 


ef. supra vr, 2! 25 autem] ante N uel deductionis] et defluxionis € 





Fons uitae IIT, 16. 113 


penetrans illum et nondum tamen apparet propter subtilitatem, 
donec inueniat corpus solidum, ut terram; et tunc apparet lumen 
sensibiliter, eo quod non potuit penetrare partes eius nec diffundi 
per illas, sed stelit in superfieie corporis, et adunata est eius 
essentia; et tunc magis emicuit eius irradiatio, —— secundum au-5 
tem hoc exemplum lumina substantiarum simplicium penetrant 
et fluunt alia ad alia ab aliis; sed non apparet sensui propter 
subtilitatem et simplicitatem istarum substantiarum; cum aulem 
penetratio luminum pertingit usque ad materiam corporalem, 
tunc apparet lumen et manifestatur sensui propter crassitudinem 10 
materiae corporalis Secundum autem hunc ordinem erigemus 
nos ad sciendum quod omnis forma quae sustinelur in materia 
uniuersali habet esse in essentia uirtulis dantis illam, hoc est 
uoluntatis, esse quidem simpliciori quam -in materia prima quae 
recipit illam. et quia materia prima in natura sua diuersa est i5 
ab essentia uoluntalis, et est similis corpori in comparalione uo- 
luntatis, necesse est ut aclio eius in materia sit manifesta, sicut 
actio substantiarum intelligibilium in corpore est manifesta. 
necesse est eliam ut uoluntas educat quod habet in essentia sua 
el det materiae, sicut. substantiae intelligibiles educunt quod ha- so 
bent in essentia sua et dant corporibus; excepto hoc quod 
uoluntas agit sine tempore, sine motu, sine instrumento, sine loco, 
substantiae uero intelligibiles e contrario. el ideo substantiae 
simplices et omnino omnes substantiae agentes quiequid faciunt, 
faciunt secundum aclionem primam quae totum mouet el pene- a; 
trat totum. et secundum hunc modum sciemus diffusionem 


1 propter subtilitatem] ef. Falagera: WNP’D9; om. ACMN; sed ad- 
dendum erat ut quadrarent quae v. 7— dicta sunt 2—3 lumen sensibili- 
ler apparet MN — 3 diffudi M — 4 stelit] stat C 5—6 hoc autem N 7 
ad alia om. C — appare N — 9 contingit C — materiam| naturam C — 10 
sensum N — 13 essentiam A hoc] haec N — 14 esseJ et esse MN — sim- 
plieius C; sed esse est casus sextus prima om. C 16 est om. A et 
est... uoluntatis om. C 18 esl scripsi: sit ACMN — 20 maleriae . . . el 
dant addidi ez Falagera, apud. quem sic legitur: WD MO) D IM 
Dun) D5xy2v n5» cwu5 oben cexya vr 
C'DY WIN 21 hoc om. C  92agat N sine instrumento addidi ez 
Falagera *55 x53 23 uero] aliae C — antee contrario add. et CÓ  con- 
trario] eonuerso C 24 omnino om. C 26 post sciemus add. proprie M 

Ausneebrol ed, Rasumkor, 8 








114 Auencebrolis 


uirtutis primae et aelionis primae in omnibus quae sunt, quia 
uires substantiarum simplicium et omnino uires omnium eorum 
quae sunt infusae sunt el penetrantes per lotum: quanto magis 
uirtus factoris primi, excelsum nomen eius. el ideo dictum 
est quod factor primus est in omnibus quae sunt el ni-5 
hil sine eo esse potest. 


17. D. Videlur mullum necessarium ad probandum el ad 
manifestandum — probationibus necessariis uniuersalibus, quod 
formae quae subsistunt in substantia quae sustinet praedicamenta 
sunt patientes a substantiis simplicibus et aduenienles ex eis, 9 - 


M. Bene interrogasti de eo quod opus nimis esl. ^ ecce 
probationes demonstranltes quod formae quae sustinen- 
tur in substantia corporali patientes sunt a substantiis 
simplicibus et spiritualibus et adueniunt ex eis. 

(1.) Omnis substantiae simplicis, aclio eius simplex. etac-» 
liones quae subsistunt in substantia quae sustinet praedicamenta 
simplices sunt. ergo acliones quae subsistunt in substantia 
quae suslinet praedieamenta palientes sunt a substantia sim- 
plici. 

(2.) Vires formae motus, quae inueniuntur in substantia cor- s» 
porali, simpliciores el subtiliores sunt subslantia eorporali. et 
omne quod est simplicius et subtilius substantia corporali acce- 
dit ad fines substantiae simplicis. ergo uires el formae el 
molus, quae sunt in substantia corporali, accedunt ad fines sub- 
slanliae simplicis. dehine addam hanc huic: omne quod est s; 
intra naturam substantiae simplicis, non potest esse quin sit 
aut de essentia substantiae simplicis, aut aliquod ex suis acciden- 


1 ante uirtutis odd, substantiae N — quia om. C 2 omnino] ideo € 
eorum] earum € 3 infusae sunt om. N 4 factoris] rectoris € 5 
quae sunt om. A TD.om. € — Videtur om. M.N multum om, C post 
necessarium add. est MN ad (ante manifestandum) om. AM 8 quod| 
quia 4C ) quae (ante subsistunt) om. N 10 el om. M 11 nimis 
opus M, opus unus N 12 quod| et C.N 14 simplicibus et om. MN, et 
om. C — 16 subsistunt| sunt 4C quae sustinet] sustinente C 30 quae] 
qui MN 21 sunt et subtiliores M 22 subtilius et simplicius M, sub- 
tilius om. N. 22 ante uires add. et A 24 quae] qui MN — fines om. N 
(vd a menu recenti adscriptum vest) 25 dehinc] deinde .V hane om. N 
26 naturam| materiam AMN — 27 aut (pos! sit)] an M, om, C 


ati. PU" 





Fons uitae III, 16—17. 115 


tibus. ergo uires formae motus, quae sunt in substantia corporali, 
sunt aut de essentia simplicis substantiae, aut aliquid suorum ac- 
eidenlium. sed non sunt de essentia simplicis substantiae, quia 
non sunt substanliae.e ^ ergo sunt de numero suorum accidentium. 

(3.) Substantia composita receptibilis est formarum. et^ 
omne quod est receptibile formarum, non recipit illas nisi ab agente 
qui eas agil in se. ergo substantia composita non recipit for- 
mas nisi ab agente qui agit illas in ea. — deinde adiungam 
huie hane: substantia simplex agit in substantiam compositam. 
ergo substantia composila recipil formas a substantia simplici. 1 
— Cum aliquid recipit aliquid ex aliquo, receptum  pa- 
liens est in recipiente ab eo a quo recipit. ergo for- 
mae quas recipit substantia composita patientes sunt a 
substantia simplici. el quiequid est patiens in aliquo 
ab aliquo, est in re agente illud. ergo formae quas recipilis 
substantia composita sunt in re agente illas. et illud quod 
agil eas est substantia simplex. ergo formae quas recipit sub- 
stanlia composita sunt in substantia simplici. 

(4.) Formae quae sustinentur in substantia corporea, actio est. 
et omnis actio fil ab agenle in formas sustenlatas. ergo formae » 
quae sustinentur in substantia corporea non fiunt a substantia quae 
sustinet praedicamenta. item huic addam hanc: omne quod 
non fit ex aliquo, fil ex eius contrario. ergo forma quae su- 
stinetur in substantia corporea fit ab eius contraria, deinde 
addam huie: substantia simplex est opposita substantiae compo- es 
silae. ergo formae subsistentes in substantia corporea fiunt a 
substantia simplici. 





1 motusformae M quaeseripsi (ef. p. 114, 24; 116,6. 16; 128, 12, 16): qui 
ACMN  suntom.C 2autsunt A substantiae simplicis C | aut (ante aliquid)| 
un M aliquod N, aliorum C 3 substantiae simplicis CM — 4sunt (post 
ergo) om. N — suorum om. A 5 formam N —6illas|eas M — 8 qui eas 
agitinillaC,agitom. M ^ 9substantia composita M — llexjab M 13—14 
sunt a substantia suntsimplii N — 14 et om..M — 15abaliquu om. M — quas] 
qua M 16 sunt] sicut N 19 post Formae add. autem N 20 sustentatas] 
distentalas C 21 in om. N corporea om. N . fiunt] sunt C 21—22 
quae sustinet] sustinente C — 22 huie] huc N 23 aliquo fil ex om. N 24 
ab|ex M . contrario C — deinde] dehinc A 2^ est opposita] com- 
posita est A, est composita C substantiae om. AC 

g * 


EL 


116 Auencebrolis 


(5.) Si substantia composita non acquirit a substantia simplici 
motus uires figuras: ipsa substantia simplex aut non habebit 


esse, aut non erit agens. sed substantia simplex habet esse, 
et est agens. ergo substantia composita acquirit a substantia 
simplici figuras uires et motus. 5 


(6. Figurae uires et motus, quae in substantia composila 
sunt, acquisita sunt necessario aut a factore primo, aut 
ab essentia substantiae quae sustinet ilia, aut ab alia sub- 
slantia quae est media inter illa. — Si essent acquisita ab 
essentia factoris primi, necesse esset ex hoc ut inter factorem" 
primum el substantiam quae sustinet praedicamenta esset conue- 
nientia, quia quod erat in essentia factoris primi, unitum est es- 
sentiae substanliae: et etiam necesse esset ut in essentia 
factoris prinii esset multitudo, propter multitudinem figurarum ui- 
rium et motuum. et utrumque est impossibile. ergo figurae" 
uires et motus, quae subsistunt in substantia quae sustinet prae- 
dicamenta, non sunt acquisita ab essenlia factoris primi. — Si 
fuerint acquisila ab essentia substantiae quae sustinet illa, ne- 
cesse essel ut substantia simul esset agens formam et recipiens 
illam; et necesse esset ut sit agens secundum hoc quod recipit, * 


aut non. Si essel agens secundum hoc quod est recipiens, 
una el eadem res esset simul agens et patiens; quod est impos- 
sibile. Si non fuerit agens secundum hoc quod est recipiens, 


tunc tola non esset recipiens formam, nisi unde erat tota sub- 
slantia formata. ergo non est possibile ut non sit agens undes: 


2 ante uires add, et C ipsa] tempora a N ipsa substantia 
simplex o». € — simplex om. MN — aut (post simplex)] autem €. 3 ante 
habet add. non N 5 uires figuras € — motus et uires N 6 post quae 
add, sunt. N 4 sunt (ante acquisita? sicut N sunt (post acquisita) om. 
CMN 8 quae sustinet ... alia substantia om. N N esset. A 12 quod 
erat in on. IC" — post factoris add. secundum N unitum est essentiae] unita 
essentiae est .[, unita est essentiae €, initium est essentiae M 13 etiam 
om. C — esset necesse CN 16 uires] in res \ quae] qui AN  sub- 
sistunt, consistunt. N 17 non] et non N 19 excipiens C 21 hocj 
id (€ .—— est on. A 22 et eadem om. N 23 non|uero €. fuit N 24 tunc 
tota non essel. recipiens. om. M ante nisi aliqua uerba. excidisse puto; 
ef. p. 117, d—-6 tota; contra .V unde] unum N substantia tota M 
25 non (unte sit) om. C unde! unum N 





Fons uitae IIT, 17. 117 





est paliens. Si non fuerit substantia agens unde est patiens, 

et fuerit agens fortior quam paliens, necesse est ul substantia 

una uice sit forlior se ipsa, alia uice debilior se ipsa, si sub- 

stanlia esl una. si autem non fuerit una, et aliquid eius fue- 

rit agens el aliud eius patiens, necesse est ut aliud eius paliens® 
sit non formalum, et lota substantia formata. ergo esl forma- 

lum et non formatum; quod est inconueniens. 

(1.) Omne compositum ex duobus, unumquodque eorum po- 
lest esse per se. corpus autem compositum est ex substantia 
et forma. ergo forma potesl esse per se sine substantia cor- ! 
porali. item dicam: Forma potest esse per se sine subslanlia 
corporali. forma autem non est in non suslinente. ergo 
forma inuenitur in sustinente non substantia corporali, — de- 
hine adiungam huie: praeler substantiam corpoream non est 
sustinens nisi substantia simplex. ergo forma inuenitur inıs 
substantia simplici. 

(*.) Omnis actio fit in spirituali, el omnis receptio in corporali. 
et si fuerit substanlia agens unde est patiens, erit spirituale et 
corporale simul; et si aliud eius fuerit agens et aliud patiens, 
Lune aliud eius essel spirituale et aliud corporale. sed lota w 
substantia quae sustinet praedicamenta est corporea. ergo ni- 
hil eius est agens. 

(9.) Si substantia corporalis fuerit recipiens formas quae susti- 
nenlur in ea ab alia substantia a se ipsa, necesse est ul ipsa 
substantia sit superior ea. et subslantia simplex est superior zs 


p. 117,17—22 = Falayera Ill, $. 16. 


1 Si] Sed N. — a werbís Si non aliud argumentum inchoari videtur, 
cum illo p. 116, 23—117, 1 ex aequo positum — substantia om. N 1—2 unde esl 
patiens, et fueril ageus om. N — 2et fueril agens fortior quam patiens om. A 3 
se ipsa om. C 4-5 fueril agens et aliud eius om. N 6 non for- 
matum] informatum € — 7 formatum om. N — 8 eorum om.(' — 9 esse per 
se| ex se esse C aulem| ergo € est om, CM 10 per se om, N 
11-13 item dicam ,.. in sustinente substantia corporali om. A 13 non 
om. M substuntia| subieeta N dehinc|deinde C — 14 huic] hane A, om. N 
19 si om, N alind (ante eius)| aliquid. € 20 essel] erit C sed] 
si N ota] corpora N 21 quae sustinet praedicamenta] DYT5x3 NUI 

som. ACHN 22 eius om. AU 29 Substantia corporalis si N 
Pie N 4 necesse est ut ipsa om. N 325 substantia om. AM 3 


post superior add. substantia C 




















118 Auencebrolis 


composita. ergo substantia corporea recipil formas quae su- 
stinentur in ea a substantia simplici. 

(10.) Substantiae simplices non percipiuntur nisi in corporibus. 
et formae quae subsistunt in substantia composita non percipiun- 

-tur nisi in corporibus. ergo formae subsistentes in substantia* 
composita sunt ex formis substanliarum simplicium. 

(11.) Forma quae sentitur in substantia composita perficit eius 
esse. et omne quod perficit esse substantiae, substantia est. 
ergo forma quae sentitur in substantia composila substantia est. 

I8. (12.) Substantia simplex diuiditur in materiam et formam se- ^ 
cundum diuisionem generis in species. el omne quod diuiditur 
diuisione generis in species, species eius coaequaeuae sunt ad susci- 
piendum nomen generis et definitionem. ergo species substantiae 
simplicis coaequaeuae sunt ad suscipiendum nomen generis el defi- 
nitionem. ei huie addam hane: materia et forma sunt species is | 
simplicis substantiae. ergo materia et forma coaequaeuae sunt ad 
suscipiendum nomen simplicis substantiae et definitionem. sub- 
stantia autem simplex nominatur et definitur nomine et defini- 
lione substantiae. ergo materia et forma aequae sunt in no- 
mine substantiae et definitione. " 

(13.) Omne causatum composilum est comparalione suae 
causae. sed si formae corporales fuerint causatae ex formis spiri- 
tualibus, debet ut sint compositae. sed composilae sunt. ergo 
causatae sunt ex formisspiritualibus. — Omne quod fuerit causatum, 
in se est in effectu et in causa est in potentia. si formae substan- s 
liae compositae fuerint cawsatae, debet ut sint in se in effectu et 


l corporea) composita M 2 in ea] ab ea C 6 substantiarum 
om. A 8 substantiae esse M 10 materia et forma MN 11 diuisio- 
nes € in species om, N 11—12 et omne . . . in species om. M 12 
ante ad add, et © 13 generis] eius M — 13—14 ergo species ... definitio- 
nem om. M 14 geueris] eius N, om. A post definitionem add. substantiae 
simplicis 4 — 15 huie] huc N 17 simplicis substantiae nomen M post 
nomen add. generis 4 11—20 substantia . . . et definitione om. C 21 
causatum| ereatum M comparatione] compositione AM 22 fuerint] 
sunt C causatae| creatae N spiritualibus] simplicibus N 23 debet| 
oporlel N sed compositae sunt om. C — 24 causatae| crealae AMN cau- 
satum] erealum MN 25 est in effectu] incisum C 26 causatae seripsi: 
creatae AUMN — debet] oportet N in se om. MN 


o - an" 





Fons uitae III, 17—18, 119 


in causa sua sinl in potentia. sed sunl causatae in effectu. 
ergo in causa sua sunt in potentia. 

(14.) Formae corporales «quae sunt infusae in substantia, 
unitae sunt cum illa. el omnia unita singula non habent tantuin 
uirtutis el perfectionis, quantum forma simplex per se. ergo s 
forma quae est infusa in subslanlia non est in uirtute tanta et 
perfectione, quanta est forma simplex per se. dehine prae- 
ponam hane et dicam: «quiequid non fueril quantum aliud in 
uirtute et perfeclione, est simile illi. ergo forma infusa in 
substantia similis est formae simplici per se. — dehinc praepo-10. 
nam hanc et addam: omne simile alicui exemplum eius est. 
ergo formae infusae in subslantia exemplum sunt formarum spi- 
ritualium. dehinc addam huic: omne «quod esl exemplum 
alterius, imago uel pictura eius esl. ergo forma quae est 
infusa in substantia, imago uel pictura est formae spiritualis. ıs 

(15.) Formae sunt simplices. — et simplex prius est composito. 
ergo formae priores sunt his quae componuntur ex eis. 

(16.) Omnis forma sustentata in materia diuersificatur in cla- 
ritale et perfectione secundum diuersitatem materiae quae eam re- 
eipit in claritate et perfectione. et quiequid diuersificalur diuersi- s 
tale rei allerius a se, qualitas formae eius pendet ex illa re secun- 
dum cuius diuersitatem diuersificatur. ^ ergo forma spiritualis 
suslentata in materia pendel ex diuersitate materiae secundum 
cuius diuersitatem diuersificatur. huie addam hanc: omne 
euius forma pendet ex alio, ipsa forma non est forma sibi ipsi. ss 


1 sua eausa N — sinl om. C 1—2 sed sunt . .. in potentia om. M 
I eausatae sunt N, sunt ereatae AC — 2 sua causa N 4 tantum| tamen N, 
post perfectionis transp. C — forma] substantia N 7 proponam CMN 9 
uirtute et om. M simile] substantiae N post infusa «dd. est. 4 — 9—10 
in substantia om. N 10 est| esse A dehinc] deinde N proponam EN 
H1 addam| dicam A simile] sube (i. e. substantine?) N est exemplum 
elus 4, exemplum est eius M 12 infusa .M — formarum| forma N — 13 
dehine] deinde N hue N, hinc € post quod add. non .1 14 uel| 
et C 14—15 infusa est (* 15 uelj et € 16 est prius A 16—17 
est composito, ergo formae priores om. N — I?his]hi C quae|qui € — eas N 
19 recipit eam €, enim recipit M — 20 diuersitatem M — 21 a se| per se .l 
qualitas| quantitas M dependet N 22 diuersificatar N 23 inla C 
29-25 pendel ... ipsa forma om. A — 23 et 25 pendet] pedet 4 25 sibi 
ipsi forma sibi ipsi M, sibi ipsi forma UN 


ww 


120 Auencebrolis : 


ergo forma spiritualis sustentata in materia non est forma sibi 


ipsi. — deinde post hanc: omne quod non est in aliquo per se, 
est patiens ab alio quod est in aliquo per se. ergo forma 
quae sustinelur in materia est patiens ab alio quod est in 
aliquo forma per se. 5 


(17.) Omnis substantia spiritualis habet formam; et omnis 
substantia spiritualis est subtilis. et ex omni subtili fluit forma 
eius. ergo ex substantia spirituali fluit forma eius. de- 
hinc post hanc: Ex substantia spirituali fluit forma eius. 
et omne a quo fluit forma eius, ipsa forma  reuerbe-1: 
ratur ab opposito quod est receptibile iliius. ergo forma 
spiritualis substantiae reuerberatur ab opposito quod est re- 
ceptibile illius. huic conclusioni addam: et quaecumque 
forma reuerberatur a suo receptibili, ipsa forma penetrans 
est suum receptibile et circumdans, quando sua substantia 5 
fuerit substantia — subtilis. ergo substantiae spiritualis 
forma penetrat substantiam quae sustinet praedicamenta et cir- 
cumdat eam. dehinc huic addam:  Substantiae spiritualis 
forma penetrat substantiam quae sustinet praedicamenta et cir- 
cumdat eam. et forma quae sustinetur in substantia quae» 
sustinet praedicamenta penetrat et circumdat illam. ergo 
forma quae sustinetur in substantia quae sustinet praedicamenta, 
ipsa est forma substantiae spiritualis. 

(18.) Omnis substantia corporalis terminabilis essentia est. 
et omne quod terminabilis essentia est, non potest extendi uts 
sitin omni loco. ergo substantiae corporalis essentia non potest 
extendi ut sitin omniloco. deinde conuersionem huius : Substan- 
tia spiritualis non est terminabilis essentia, quia non est quanta, 


p. 120,6—23 = Falaqera III, $. 17. 


1—2 ergo forma . . . sibi ipsi om. AM 1—3 spiritualis . . . ab alio 
quod est om. C 2 post] pone A 2—3 quod non ... patiens ab alio 
om. M 3 quod est in aliquo om. N alio] aliquo .N " ex om. C 
10 ipsa forma om. C reuerberatur| repraesentatur uel reuerbera’ur .M 
11—13 ergo forma . . . receptibile illius om. M 12 substantiae spiritua- 
lis C 16 substantiae] substantia C 18 dehinc| deinde MN . huic om. 
2| et circumdat| Falaqera: NIPSN: om. ACMN 23 forma] formae 4 
24 et 25 est essentia C; an essentiae ? cf. 127, 15 26—21 ergo ... loco 
om. M 27 sit in omni loco om. C conuersioneN 28 prius est om. C 








Fons uitae III, 18—19. 121 


nec finita. et quod non fuerit lerminabilis essentia, eius 
essentia extenditur et est in omni loeo. ergo substantiae spi- 
rilualis essentia extenditur et est in omni loco. — Deinde prae- 
ponam hane conclusionem et dicam: et omne quod ex- 
lenditur fluens est, non quiescens. ergo substanlia spi- 5 
ritualis fluens est, non quiescens. dehinc dicam: — Sub- 
stantia spiritualis fluens est, non «quiescens. et | omne 
quod [fluens est, non quiescens, forma eius quiescit, dum 
corpus inuenit sibi obstans, et ex eo reuerberatur eius forma et 
aclio; sicut lumen solis quod reuerberatur a corpore. ergo" 
substantia spiritualis, quiescit eius forma et reuerberatur a corpore. 
deinde addam hanc: forma quae sustinetur in substantia cor- 
porali, quiescit apud eam et reuerberatur ab ea. ergo 
forma quae sustinetur in substantia corporali, ipsa est 
forma quae resultat ex substantia spirituali. Omne quod resultat :5 
in aliquo ex aliquo, proprietas eius esl ut se expandat 
super superficiem rei in qua resultal, et ut tegat ne appareat. 
et forma «quae sustinetur in substantia composila expandit se 
super superficiem substantiae, et tegit eam ne appareat. ergo 
forma sustentata in substantia composita resullat in ea a sub- e 
stantia alia ab ipsa. ^ deinde huic addam: omne quod resul- 
lat in aliquo ex alio ab ipso, est in illo a quo resultat. ^ ergo 
forma sustentala in substanlia composita est in substantia a 


19. (19.) Omne quod apparet ın substantia composita lineamen- 2» 


lorum et figurarum, infliclum est a sua causa. et substantia sim- 


1 nec] neque M 1—2 eius essentia om. C, essenlia (post eius) 
om. N 2 extendunt M — 2—3 ergo... in omni loco om. A — 3 essen- 
liae © proponam ACN 4 conclusionem] q. C et (ante omne) om. © 
5 ante non add.et M — ergo| sed N — 6 ante nonadd. et CM — 6—7 dehinc ... 
non quiescens om. C 7 est om. N 1—8 et omne . . . non quiescens 
om. N B ante non add. et CM Il substanliae MN eius om. MN 

et om. N 12 deinde] dehinc .M 13—14 quiescit . . . substantia cor- 
porali om. N 16 in aliquo om. N 17 super om. N rei in qua] relin- 
qua 4 — tegal| integrat M — 18 quae sustinetur om. N — substantia] forma C 
19superuom. N eamom..JMN — 20—93 resultat .. in substantia composita 
om. 4 21 deinde] dehinc C 22 in aliquo ex alio] ab alio in aliquo C, 
in aliquo alio (omisso ex) M — 25liniamentorum ACM N, ut constanter — 26 





122 Auencebrolis 


plex causa est compositae. ergo quicquid lineamentorum et 
figurarum apparet in substantia composita, inflictum est a sub- 
slantia simplici. deinde huic addam hane: quicquid inflictum 
est ab aliquo in aliud, est in infligente illud. ergo quicquid 
lineamentorum et figurarum apparet in substantia composita, est: 
in infligente illud. deinde huic addam: substanlia simplex esl 
infligens lineamenta et figuras. ergo quicquid lineamentorum 
et figurarum apparet in substantia composita, est in substantia 
simplici. 

(20.) Figurae et colores et lineamenta, quae fiunt in compositis 
particularibus, fiunt ex agente substantia. substantia quae sustinet 
formam elementorum, non est agens. ergo figurae et colores et" 
lineamenta, quae fiunt in compositis particularibus, non fiunt a sub- 
stantia quae sustinet forinam elementorum. ergo fiunt ab aliqua 
substantia simplici. Istae actiones aut fiunt ab essentia sub-: 
stantiae simplicis, aut non ab eius essentia. Si fiunt a non 
eius essenlia, tunc possibile est ut fiant non ab eius actione. 
sed non est possibile ut fiant @ non cius actione. ergo non 
est possibile ut fiant a non eius essentia. Si autem fiunt ab 
eius essentia, opus est ut sint in eius essentia. — Similiter dicendum » 
est de figuris et lineamentis uniuersalibus quae fiunt in substantia 
composita, quod sunt in essentia substantiae infligentis illa. 

(21.) Vnumestradix multiplicitatis. substantia simplex estunum. 


2 influetum € substantia simplici] substantiali N 3 deinde| de- 
hinc. M huie om. .M 3--6 quicquid ... deinde huic addam om. C 
4 inligente .V illud| aliud AN 5 figurarum et liniamentorum (cf. ad 
p. 121,25) MN 6 deinde] dehinc N hue N 7 figurans A 8 com- 
posita est in substantia om. N, in substantia o». M 10 fiunt (pos? quae)! 


sunt €' 11 alterum substantia om. CMN 12--14 non est . . . formam 
elementorum on. € 12 ergo] ego N et («nte colores) om. MN 13 
fiunt (post quae)! sunt .| 14 fiunt] sunt €. 15 Istaeom. C aut (ante fiunt)] 
autem €' 15—16 simplicis substantiae M 16 eius om. N si om. N 
fiunt! fuerint. A a non] autem A, ab (omisso non) N. 11 essentia eius M, 
eius substantia (' est om. (' ab] ex N, om. AC actio N 18 sed 
non ... actione om. C a scripsi; et AMN post non add. ex N 19 
a non: ante .V essenlia/ essentiam C.MN — fiunt] fuerint A, fuerit MN 
20 eus sint in €, in om. N liniamentis et figuris .V fiunt| sunt C 


22 substan!iae essentia C 23 «ante substantia «dd. in N unum est (' 





Fons uitae III, 19. 12^ 


ergo substantia simplex est radix multiplieitatis. — formae quae 
sustinentur in substantia composita multae sunt. ergo sub- 
stantia simplex radix est formarum quae suslinentur in substantia 
composita, 

ih .) Multitudo est congregatio unitalum ; unitates congregatae 5 

iuiduntur in una secundum diuisionem totius in parles. et 
aloe diuiditur in aliquid, natura totius est in singulis parti- 
bus eius. et una partes sunt multitudinis. — ergo natura mul- 
titudinis est in singulis unis. et formae quae suslinentur in 
substantia composita sunt multitudo. ergo formae subsistentes 10 
in substantia composita sunt in una forma. — fornia auteni sim- 
plieis substantiae una est. ergo formae subsistentes in sub- 
stantia composita sunt in forma substantiae simplicis. 

(23.) Substantia simplex similius est uni quam substantia 
composita; et forma quae est in substantia composita similior t5 
est uni quam substantia composita. ergo substanlia simplex 
similis est formae subsistenti in substanlia composita, quia ambae 
similiores sunt uni. et omnia similia aut similia sunt in ge- 
nere, aul in specie, aut in accidente, ant in qualitate. sed 
forma eum substantia simplici non est eiusdem generis aut spe- «6 
eiei, et substantia simplex non habet accidens in sua essentia. 
ergo similitudo eorum non est ex his. ergo sunl similia in 

(24.) Quantitas et qualitas duae formaesunt. sed omnis forma 
fit ex forma. ergo quantitas et qualitas non fiunt a substantia $5 
quae eas suslinet. Item. (uantitas et qualitas fiunt ex forma. 
el praeter substantiam compositam et substantiam simplicem ni- 





I radix est A 2sustinelur C 5unitates| et unitate (se) M — 6di- 
uisionem| dictiones € — 7 aliquid] aliud © — 8 eius om. € 9 singuli N 
10—12 ergo ... una est om. C 10 ante ergo formae lacuna. statuenda 
widetur; cf. p. 1244-7 subsistentis M Il in om. dA; — 13 ergo formae 
om. M sunt]sint C, sunt in forma om. N 14 uni] uno MN 16 uni] 
uno MN ergo in substantia simpliei Ü — 17 est om. N — 18 similiores| 
similio M sunt similia M 19 aut (ante in qualitatate)]] uel C — quan- 
litate M 20 cum] in AU est om. M aut] ante N 22 similia 
sunt M — 323 agenti M 24 post sunt add. in agendi (sie!) € 25 quan- 
litas et qualitas] quantilas et quantitas M 26 sustinet eas N  Quantitas 

el quantilas (sie!) M 27 substantiam compositam el om. CM, compositam 
nn om. N substanliam (ante simplicem)| l'ormiam M 





124 Auencebrolis 


hil est forına. ergo quantitas et qualitas non fiunt nisi a sub- 
stantia simplici. 

(25.) Quantitas est multitudo. et multitudo coniposita est 
ex unis. ergo quantitas composita est ex unis. una autem 
composita sunt ex uno simplici. ergo quantitas composita est’ 
ex uno simplici. unum autem simplex est in substantia sim- 
plici. ergo quantitas composita est ex uno substantiae sim- 
plicis. unum in substantia sinplici est accidens simplex. el 
accidens compositum compositum est ex accidente simplici. ergo 
accidens compositum compositum est ex uno substantiae sim- 1 
plicis. Item. Quantitas composita est ex unis. et una 
composita sunt accidens compositum. ergo quantitas est acci- 
dens compositum. huic addam hanc: accidens compositum 
compositum est ex uno substantiae simplicis. ergo quantitas 
est composita ex uno substantiae simplicis. 15 

20. (26.) Dicam quod proprietates substantiae simplicis et impres- 
siones sunt in forma quae sustinetur in substantia composita. — 
Manifestatio huius est haec: Substantia simplex non sentitur nisi 
in corpore: similiter et forma non sentitur nisi in corpore. et 
substantia simplex una simplex est in se ipsa; similiter et forma » 
una simplex est in se ipsa. et substantia simplex forma est 
substantiae compositae: similiter et forma est forma sub- 
stantiae compositae. et substantia simplex perficit illud 
cuius est forma; similiter et forma perficit illud cuius 
est forma. et substantia simplex est penetrans sub-» 
stantiam compositam; similiter et forma est penetrans 
substantiam compositam. substantia simplex est complectens 


I forma] formam N, om. A4 ergo om. C et qualitas o». N, et 
quantitas ruf supra. p. 123,25 et 26. M Sestom.C . 3-4 ex unus (sic!) N 
1 ergo .. . ex unis o». C est composita .M 1 est composita M sim- 
plieis substantiae CN 8—10 unum ... substantiae simplicis om. 4 
8 unum] unde N 10 alterum compositum om. C 12 post accidens add. 
est .M 13 est om. N 14—15 substantiae ergo ... sinplicis om. AN 14 
composita om. C 15 simplici € 16 Dicam . . . simplicis om. .V 17 
sustinetur] subsistit M, sustinentur N 18 Manifestatio] manifesta ratio 4 
haec est A 19 in om. M similiter . . . in corpore om. C 21 simplex 
om. C — ipsa om. C 22 forma est C, forma om. .N 23 illudjidC 24 
similiter et forma om. .N.— illudjid MN — 25 penetransest C. 26—2T7 similiter 

. compositam o». N — 26 penelrans est M 27 substantiam] formam M 





Fons uitae III, 189—920, 125 


substantiam composilam; similiter et forma. substantia sim- 
plex discernit subiectum suum ab alio; similiter et forma discer- 
* nit substantiam compositam ab alia. ^ substantia simplex re- 
stringit partes sui subiecli; similiter et forma restringit substan- 
liam eompositam. ^ substantia simplex non est localis; similiter 
et forma. ^ substantia simplex est mouens et agens; similiter 
et forma. — Deinde praeponam hanc propositionem et dicam 
quod proprietates el impressiones substantiae simplicis sunt in 
forma quae sustinetur in substantia composita. — elin quocum- 
que fuerint proprielates substantiae simplicis, illud impressum 1 
est a substantia simplici. ergo forma quae subsistit in sub- 
stantia composila impressa est a subslanlia simplici. — Item se- 
cundum alium ordinem. Si proprietates el impressiones sub- 
stantiae simplieis fuerint. inuentae in forma quae sustinetur in 
substantia composita, debet ul forma «quae sustinetur in sub- 1: 
slantia composita imprimat proprietates ad modum substantiae 
simplicis. ^ similiter distincte conficiemus de unaquaque pro- 
prielate substantiae simplicis propositiones et de proprietatibus 
formae, et adiungemus argumentationem «quae concludat quod 
forma est ex impressione substanliae simplicis. ^ erunt ergo 
argumentaliones in hoc seeundum numerum proprietatum ex 
quibus fiunt propositiones. 

(27.) Omnes duae substantiae oppositae in forma, eum uniun- 
lur, ex unilione earum fit forma diuersa a formis propriis ipsa- 
rum substantiarum. ^ Cerlitudo huius propositionis est manifesta » 
quantum ad sensum; sed quantum ad intelleetum fiet hoc 


I et] etiam et C 2ab om. C 3 substantiam] formam M — 5 lo- 
ealis] loycalis (si. e. logicalis) A 6 el agens om. C 7 el (ante forma) 
om. N — proponam AUN hane propositionem om. N 9 composita 
om. M  quaeumque A 10 fuerit M — 11— 12 ergo . . . substantia sim- 
pliei om. N 13 impressiones] pressiones N 15—17 quae sustinetur 
substantiae simplicis om. C et (lacuna hiante) M 15 sustinetur] subsistit A 
16—17 imprimat , .. simplieis| impressa sit a substantia simplici A 17 
distincte om. A 18 propositionis N 19 et (ante adiungemus) om. 4C — con- 
eludit C — 20 simplicis substantiae C 21 in hoc] inde AC 32 fiunt] 
sunt AN — 18 propositiones] ne! N 24unione N eorum M fit] 
fit sit M ipsarum] propriarum C 2% substantiarum om, M _proposi- 
liones N — manifesta est MN ?6 T» sed edd. manifesta fiet MN  fiet] 


hie om, MN 








136 Auencebrolis 


modo. Dico quod formae duarum substantiarum unitarum duae 
sunt. natura duorum est aliud a natura unius. ergo natura 
duarum formarum quae sunl duarum substanliarum  unitarum 
es! aliud a natura uniuscuiusque illarum Item seeundum 
alium ordinem. Omnia opposita, eum coniunguntur, fiunt unum? 
aliquid. sed duo sunt aliud ab uno. ergo omnia duo, cum 
coniunguntur, fiunt aliud ab uno. dehinc addam huie con- 
elusioni hane: duae formae coniunguntur. ergo duae formae, 
cum coniunguntur, fiunt aliquid aliud ab unaquaque illarum. 


ltem alio ordine, Forma quae fil. ex coniunctione duarum 


formarum, necesse est ul sit aut allera, aut neutra illarum. et 
non est possibile ut sit aliqua illarum, quia impossibile est ul 
forma pereat. ergo est forma alia ab unaquaque illarum, et 
non est aliqua illarum. — Postquam uera est proposilio quae 


dieit quod ex unione duarum substantiarum in forma opposita- » 


rum fit forma diuersa a formis euiusque illarum, uerificemus 
aliam propositionem quae dicit quod substantia simplex unitur 
compositae substantiae. Et certiludo huius propositionis ma- 
nifesta est quantum ad sensum hoc inodo, quia nos uidemus 


impressiones nalurae el animae in substantia composita ex illis; o 


el certificatur ex hoc unitio et coniunelio istarum substantiarum, 
sed comprobatio quantum ad intelleclum fiel hoc modo. Sub- 
stantia simplex unius generis est cum substantia composita. et 
quaecumque sunt eiusdem generis, uniuntur. ergo substantia 


simplex et substantia composita uniuntur. Item alia argu-s 


mentatio. ^ Substantia simplex est agens. et aliquid agen- 


1 duae om. C — 3 substantiarum] formarum M — 4 est om. M illa- 

rum) earum N 5 ordinem alium € — composita N — iunguntur.4C — 6 
ante aliud add. unum ab alio C — 7 iunguntur C, coniungimur N dehine] 
deinde C — 7—8 huie hanc conclusionem C — 8 coniungitur N — 8—9 ergo 
. coniunguntur om. N 9fiunt cum coniunguntur Ü aliudaliquid M 11 
aut (unte altera et ante neulra)] uel 12 aliqua]altera C 13 illarum] ea- 
rum N — I9—14 et ... illarum om. € — 14 post illarum add, quia impossibile 
esL N — IGaom. N  cuiusque|]cuiusest.N illarum]earum N — uerificamus C 
18 substantiae compositae C — 18—19 est manifesta N, eerta est M 22 sed 
cum probatio MN — fiM — 23simplexom. C —— estunius generis M, unius 
est generis . NV — «substantia om. MN — el om. M — 94 post quaecumque add. 
quae M eiusdem|unius N — 24—25 ergo ... uniunlurom. N 26 aliquod MN 





47 — 








Fons uitae IIl, 20. 127 


lium unitur rei quae recipit actionem eius. ergo aliqua sub- 
stantiarum simplicium unitur rei recipienti actionem eius. 
deinde praeponam hanc et adiungam: sed substantia composita 
recipit actionem substantiae simplicis. ^ ergo aliqua substantia- 
rum simplicium unitur substantiae compositae. Item alia ar-» 
gumentatio. Forma substantiae simplicis fluit necessario. et 
omne quod fluit necessario, unitur rei quae sibi est opposita. 
ergo forma substantiae simplicis unitur rei obstanti. huic 
praepositae adiungam hanc: substanlia composita opposita est 
simplici. ^ ergo forma substantiae simplicis unitur eum substantia 19 
composita. ^ ltem alia argumentatio. ^ Substantia simplex con- 
tinet substantiam compositam. et omne quod continet aliud, 
unitum est ei quod continel. ergo substantia simplex unita esl 
compositae. Item alia argumentatio. — Substantia simplex est 
interminabilis essenliae. el omne quod est interminabilis essen- 15 
liae, essentia eius extensa esl. ergo essentia substantiae simplicis 
exlensa esl. et adiungam huie conclusioni: omne cuius essentia 
exlensa esl, essenlia eius ubique est. ergo essentia substantiae _ 
simplicis ubique est. el omne cuius essentia ubique est, unitum 
est cum omni quod locus comprehendit, ^ ergo essentia substan- so 
tiae simplicis unita est cum omni quod locus comprehendit. 
sed substantia composila est omne id quod locus comprehendit, 
ergo essenlia substantiae simplicis unita est cum essentia sub- 
stantiae composilae. ltem alia argumentalio. ^ substantia 
simplex appelit, quod habet in potentia exire in effectum.» 
omne quod appelit, quod habel in potentia educere in effeetum, 
effectus eius non apparet nisi in aliquo subiecto. ergo effec- 
tus substantiae simplicis apparet in aliquo subiecto. et cuius- 


3 ireponas: ACN . el om. C sed]jsi A 6—8 fluit ... substan- 
liae simplicis om. C 7 quod fluit necessario om. N quae] duae N 
— ent N, est composita M — Bobstanti] quae sibi est obstanti (sic!) M 
10 ante simplici add, substantiae € 12 op- 
m (sie!) subst 13 ei om. N 17 hane conclusionem €, 
huc eonelusionem N 19etomne ... ubique est om. N essentia] contra- 
rium A 20-21 ergo , . . locus comprehendit om. AC —— 9 essentiae N, 
post essenliae add. esl " substantiae om. M — 93 substantiae simplicis 
essentia C est unita N 20 appolil (sie!) £ — effectu MN — 26 habet 
om. M 27 in (ante aliquo) om. € —— subiecto aliquo (' 27—28 ergo 
effectus substantiae simplicis apparet in aliquo subiecto om. N 





21. 


128 Auencebrolis 


cumque effectus apparet in aliquo subiecto, illud unitur ei. 

ergo substantia simplex unitur cum subiecto suae actionis. 

sed substantia composila est subiectum suae actionis. ergo 

substantia simplex unita est cum substantia composita. — Et 

poslquam certa est propositio dicens quod substantia simplex et: 
substantia composita unitae sunt, praeponam eam et addam ei 

lianc propositionem: omnia duo unita, fit ex coniunctione 

eorum forma aliud a forma uniuscuiusque eorum; et haec est 

propositio quam superius uerificauimus. ergo ex coniunctione 

substantiae simplicis et substantiae compositae fit forma aliud aw 
forma cuiusque earum. deinde huic addam hanc: figurae 

uires motus, quae inueniuntur in substantia composita, sunt 

forınae aliad a forma essentiae substantiae simplicis et a forma 

essentiae substantiae compositae prius. ergo ex coniunctione 

substantiae simplicis et substantiae compositae fiunt figurae uires? 
notus, quae inueniuntur in substantia composita. 


(28.) Formae quae inueniuntur in substantia composita egre- 
dientes sunt in effectum et apparentes sensui. et omnis substanlia 
simplex, cum unita fuerit substanliae compositae, formae quae in- 
telligebantur in ea egredientur de potentia in effectum et appa-* 
rebunt sensui. ergo formae quae inueniuntur in substantia 
composita egrediuntur in effectum et apparent sensui, quando 
unita fuerit substantia simplex cum composita. 


(29.) Omnis substantia corporea sensibilis est. et in omni 
sensibili quaeeumque impressiones inueniuntur, sensibiles sunt.$ 
ergo omnes impressiones quae inueniuntur in omni substantia 


1 subiectoaliquo C illud] aliud N 4 unitaestj unitur M ? pro- 
positioj probatio C 6 suntunitae N  praeponam scripsi: proponam ACMN 
7 coniunctione| commixione (sic!) C 8 earum MN est om. C 9 pro- 
positio] probatio C — superius| ef. pg. 125,25—126,14. 10ajad N 11 huic 
om. C 12 ante motus add. et C 13 substantiae om. CN a om. C 
14—15 compositae ... coniunctione substantiae ow. N 14 prius] primis M 
15 fiunt om. € uires figurae € 16 quae] qui AM 17 Amplonianus 
caput 21. incipit a uerbis v. 4 Et postquam Formae ... composita om. N 
18 effectu MN 19 fuerit] iunt N 20 egrediebantur C in]ad C ap 
parebant M 22 effectu MN et apparent sensui C 23 cum] est MN 
24 est om. (€' in om. AUM ouini] modi M 25 ante inueniuntur add, 
quae N 25—206 sensibiles . . . inueniuntur om. N 










Fons uitae II, 291—922. 199 


corporea, sensibiles sunt. Item. Impressiones substantiae 
shnplieis inueniuntur in substantia corporea. ^ sed omnes im- 
- pressiones quae inueniuntur in substantia corporea sensibiles 
sunt. ergo omnes impressiones substantiae simplicis in sub- 
stantia composita sensibiles sunt. ^ deinde conuertam hane ets 
faciam propositionem: omne quod est sensibile in substantia 
corporea, esl impressio substantiae simplicis. ^ Omnes formae 
quae inueniunlur in substantia corporea sensibiles sunt. et 
omne quod fuerit sensibile in substantia corporea, est impressio 
substantiae simplicis. ergo omnes formae quae inueniuntur in ıo 
substantia composita impressiones sunt substantiae simplicis. 
7 (30.) Substantia composita causata est. etomnes formae quae 
- apparent in omni causato impressae sunt a sua eausa. ergo 
omnes formae et impressiones quae apparent in substantia com- 
posita impressae sunt in ea a sua causa. ergo omnes for-ı 
mae et impressiones quae apparent in substantia composita im- 
pressae sunl in ea a sua causa. substantia simplex causa est 
substantiae compositae. ergo omnes formae et impressiones 
quae apparent in substantia composita impressae sunt a sub- 


stantia simplici. 20 
(31.) Forma omnis causati est in sua causa. — sedsubstantiae 
simplices causae sunt substantiarum compositarum. ergo 


formae substantiarum composilarum sunt in substantiis simplicibus. 
(32.) Substantia simplex causa est agens substantiae composi- 
lae. et quicquid fuerit alii causa agens, imprimit in eo quod est in» 
sua essenlia. ergo substantia simplex imprimit in substantia 
composita quod est in sua essenlia. — deinde praeponam hanc 
et dicam: Substantia simplex imprimit in substantia composita 


12 Item .. . mibetantia corporea om. M 1-—2 simplicis substantiae C 
2-3 sed omnes . .. substantia corporea om. A, post r. 1 : in omni substantia 
REGEN M 3-4 sensibiles sunt om. M 5 sunt sensibiles C, 
sunt ow. A 5-6 deinde . .. propositionem] deinde addam hanc propositio- 
nem et dicam € 6 quod est] quodque N — 7O0mnis N 8 inuenerunt C 
B—9 sensibilis . . . corporea om. N 11 simplicis] compositae 4 12 est 
causata M, creala est ACN et om. Ü 18 causato] creato 4ACN  13—15 
ergo ...enusaom C  JTestcausaC —— 18—19 el impressiones .. . composita 
om. N 90 impressae] impressione N a] in C 21 causati] creati € 
in om. € 22 causae] eausa M 25 etin N— 27—130,1 deinde, . . in sua 
essentia om. C 27 proponam N 
Aueneelrol ol, fRaeumkeor, Ju 


EE 








130 Auencebrolis 

quod est in sua essentia, et substantia simplex imprimil 
in substantia composita figuras uires motus. ergo figu- 
rae uires motus sunt in substantia simplici. 

(33.) Motus est impressio animae. et motus in substanlia 
composita esl, ergo impressio animae esl in substantia composila,s 

(34.) Diminutum creatum est a perfecto, el substantia com- 
posita diminuta est a substantia simplici. ergo substantia 
composita creala est a substantia simplici, 

(35.) Anima mobilis est. et mobile causa est quieli. ergo 
anima causa est quieti. substantia composita quieta est» 
ergo anima causa est substantiae compositae. substantia 
composita et formae quae sustinentur in ea sunt inuenta simul. 
ergo anima causa est substantiae compositae et formae subsi- 
stentis in ea simul. 

(36.) Omnis substantia corporea recipiens est tantum et com-: 
posita lantum; sed substantia spiritualis est recipiens et agens, el 
simplex quodammodo et composita quodammodo. et quod 
est agens el recipiens, et simplex et compositum, ipsum est re- 
ceptibile multarum formarum. et quod est receptibile mulla- 
rum formarum, ipsae mullae formae sunt in eo in poltenlia.» 
ergo in substanlia simplici sunt mullae formae in potentia. el 
omne in quo fuerint inultae formae in potentia, illud extrahel 
illas formas de potentia in effectum. ergo substantia simplex 
fornarum quae sunt in ea in potentia eductrix est in effectum. 

(37.) Debet necessario ut omnis causa sit imprimens figurasa 
suas et formas in suo causato. — et nullum impressum est tale quale 
id a quo imprimitur in fortitudine et perfectione. ergo debe! 


—— MÀ  — 





——— 








2 ante motus add. et AN — 3 ante inotus add. ei AMN 6 creatum) 
causatum N et om. AN 8 subslantia (ante simplici) om. AMN — ? 
mobile € IO est causa A, esl causa est N 9—10 ergo anima caus 
est quieli o». CN 10est quieta C 11 13Substantia... substantiae com 
positae om. C 12 forma M sustinentur] om. N, lacuna hiante, in qua 
manus recentissima inscripsi! sunt 13 est om. N 15 est om, C 16 
spiritualis] simplex MN — 17 et composita quodammudo om. C 19 pr$w* 
multarum om. N 19-20 et quod... formarum om. C 19 est om. N 
20 ipsae] apud M sunt formae N 21 sunt om. 4 multzxe 
unitae € 21—22 et omne . . , potentia om, AC 22 extrahit N 2 
jllas| ipsas 4 — effectu M substanlia om. N — 94 forma N 3 Deb» €" 
Oportet. N, sed in margine add, a(lias) legitur) debet 27 in] el M, sed * 
marg. correctum debet] oportet N 


r E 





— | 


Fons uitae Ill, 22. 131 


cessario ut eausa sit plurium figurarum et formarum quam 
usatum suum. et substantia simplex causa est compositae. 
go debet necessario ut substantia simplex sit plurium figura- 
m et formarum quam substantia composita. Item alio or- 
ne. — Substantia composita causatum est substantiae simplicis. 5 
causatum est pauciorum figurarum et formarum quam causa 
1s. ergo subslantia composita pauciorum figurarum et for- 
arum est quam substantia simplex. Item alio ordine. Sub- 
inlia simplex si esset lantum unius figurae et unius formae, 
usatum eius esset plurium formarum et multarum figurarum. 1o 
d causatum non est plurium formarum et figurarum quam 
usa. ergo substantia simplex non est lantum unius figurae et 
uus formae. — Omne cui non fuerit una figura tantum quae 
sum relineat, possibile est ipsum figurari omnibus figuris. et 
ane quod figuralur omnibus figuris, in essenlia eius est omnis :5 
rma. etsubstantia simplex figuratur omnibus figuris. ergo 
anis forma esl! in essentia substantiae simplicis. 

|. 438.) Omne quod est receptibile multarum formarum non habet 
se unam formam quae sit ei propria. ^ et substantia simplex, 
"ut anima intelligentia natura materia, receptibilis est multa-20 
m formarum. ergo nulla illarum habet in se formam quae 
ei propria. 

(39.) Substantia simplex spiritualis habilior est ad colligendum 
se mullas formas, quam substantia composita corporalis. 
substantia corporalis et figura corporalis collectrices sunt mul- s; 

"um formarum et figurarum. 


p. 131, 18—32 = Falaqera III, &. 18. 


. ante causa add. omnis C — causa sitom. M et formarum om. AM 
9 causa est... substantia simplex om. M — 3 debet] oporlet N — sub- 
ntia] causa N 5 causatum (pos! composita)] creatura C 6 causatum 
| eausalum est causatum N — paucorum N 7 formarum et figurarum A 
9 Si substantia simplex M, simplex om. N 10 post eius add. non C 
rimum formarum et figurarum multarum A, plurium figuraruin et multarum 
marum M At plurium figurarum et formarum CMN 12-13 unius 
mae eL unius figurae € 13 ante Omne add. ltem A — cui] quod N 14 
ineat possibile et ipsum om. N 14—16 et omne... omnibus figuris 
Nr 17 in om. € substantiae] forma substantiae N 19 simplex 

M 20 intelleetiua. C illorum M, eorum N 23 colligendum] 

eligendum colligendum M 25 corporalis substantia AN — 26 excidit conclusio 
| 9 * 














192  Auencebrolis 


28. (40.) Quicquid deprehenditur in effectu in aliqua rerum, illud 


erat in potentia, antequam prodiret in effectum. et formae 
quae sunt in substantia composita sunt in ea in effectu. ergo 
erant in potentia, antequam prodirent in effeclum. 

(41.) Vis uniuersalis colligens uires animae habilior est ad su-; 
stinendum multas formas quam aliqua suarum uirium. et uis 
uisibilis ex uiribus animae sustinet multas formas. ergo 
anima  uniuersalis habilior est ad sustinendum multas for- 
mas quam uis sensibilis. — Si sensus est uis colligens for- 
mas sensibiles, debet ut anima sit substantia colligens collec-" | 
tionem formarum. el uis sensus est colligens formas sensibi- 
les, ergosubstantia animae colligens est collectionem formarum. 
— Omnis substantia quanto magis fuerit simplex et subtilis, 
lanto magis erit colligens formas, sicut anima, intelligentia, ma- 
teria prima. et substantia animae subtilior est et simplicior: 
substantia composita. ergo substantia animae magis est col- 
ligens formas quam substantia composita, — Omnis substantia 
quae capit colleetionem formarum, omnes formae sunt in essentia 
eius simpliciter, sicut materia et intelligentia et anima capil 
omnes formas quae sustinentur in substantia composita, ^ ergo» 
omnes formae sunt in essentia animae. 

(42.) Si intelligentia apprehendit spiritualitatem rerum, tune ipsa 
apprehensio fit similitudine. ergo est similis uirtuli cuiuslibet 
rei. et si est similis uirluti omnis rei, in ipsa est forma omnis 
rei. — Similiter de anima. 2e 

(43.) Intelligentia et anima scientes sunt omnium rerum. et 





p. 132,26—133,6 = Falagera III, 8. 19, 


1] rerum| re C 2 effectu CMN et om. C 4 effectu MN 6 sua- 
rum] substantiarum M Tuisibilis] sensibilis. A — 7 multas formas sustinet C 
multa N 8 uniuersalis] utilis € sustinendas A 9—10 formas ... 
colligens om. N 10 debet om. C — substantia om. AN 11 colligens est A 
fomas (sic!) N 12 substantiae C 13 magis om. C 14 intellectiua C, in- 
tellecta N 15 prima] propria M . simplicior et subtilior est C — et] et 
eliam A 18 capit] colligit C, capud (siet) N 19 simpliciter] simplex A 
intellectiua C 20—21 formas ... ergo omnes om, N 22 intelleetiua € 
22—33 apprehendat C 23 est similis] eliam substantiae N — uirtutis C 4 
similis] fh'f N — omnis] cuiuslibet 4 — omnis, .. est forma om, N 294—925 
in ipsa ... rei om. C 26 Intelleetiua € — scientes] sciente M 


4 hn E 








Fons uitae IIT, 23. 133 


sclenlia est subsistentia formae rei scitae in anima et intelligentia. 

ergo in anima et intelligentia sunt subsistentes formne omnium 

rerum. et subsistentia formarum in illa est unilione. ergo 

omnes formae unilae sunt cum intelligentia et anima. et unitio 

est similitudine. ergo omnes formae similes sunt intelligen- ^ 
tiae et animae. 

(44.) Intelligentiaetanima concipiunt scientiam ex formis rerum. 
et omne concipiens aliquid, non concipit nisi per suam formam. 
ergo intelligentia el anima comcipiunt formas rerum per suas 
formas, et scientia earum de formis rerum est ex unitione sua- 10 
rum formarum cum formis rerum. ergo intelligentia et anima 
uniunt formas suas cum formis rerum. et omnia quae uniuntur 
similia sunt. ergo formae intelligentiae et animae similes sunt 
formis rerum. 

(45.) Res sensibiles sunt in anima simpliciter, hoc est, quiaıs 
formae earum sunt in illa sine suis materiis. similiter formae 
rerum sunt in intelligentia simplieius et communiori esse. ergo 
formae inferiores debent esse ul omnes sint in formis superiori- 
bus, gradu post gradum, donec perueniatur ad formam uniuer- 
salem in qua est collectio omnium formarum; excepto hoc quod »o 
illae formae sunt in non-loco, istae uero in loco, illae sunt unitae 
unitione substantiae spiritualis, et istae sunt dispersae dispersione 
substantiae corporalis. 


p. 138,15 —23 = Falaqera III, 8. 20. 


1 subsistentiaom. C forma C  intellectiua C 2 et in intelligentia 
MN, et intellectiua C sunt om. N, lacuna hiante; add. man, recentissima 
subsistentes| sustinentes C 3 subsistentiae N — est] cum M — 4 cum] 
im A intellectiua © — 4—95 unitio est] unitione ACM 5 omnes om. CN 
5-6 intellectiuae et animae C, animae et intelligentiae M, et om. A — 7 In- 
telleetiua € —— concipiunt] constituit C, conficiunt MN 8 coneipiens aliquid] 
constituens aliquid et eonficiens C, concipiens uel conficiens aliquid M, con- 
lieiens aliquid uel concipiens N ^ concipit] conficit CM 9 intellectiua. € 
10 eorum € — 1lintellectiua C — 13ergo|et C — intellectiuae C 14 formis 
om. N — 16 eorum N  l7inom. CN  intellectiua C — 17—18 ergo debet 
(oportet N) esse ut omnesformae inferioressint MN 18 sint| sunt C 19 
gradu post gradum] gradus C perueniat M uniuersalem om. MN 
% hoe om. C 21 illae (ante formae)| ipsae AMN illae (ante sunt) 
soripsi: ipsae ACHN 22 dispersaesunt N unitione]unioneC — 23 sub- 
slantiae] essenliae substantiae AON 














134 Auencebrolis 


24. — (46.) Anima sensibilis apprehendit formas sensibiles sine appre- 
hensione materiarum quae sunt subiectae illis; el hoe non fit 
nisi quia maleria esl extra essentiam animae, et formae sunt m — 
essentia animae. ^ unde praeponam el dicam quod, si anima 
non apprehendit materiam quae sustinel formas, ideo quia est; 
exlra essentiam eius, debet ul formarum, quae is in er 
eius, sit eius apprehensio. et anima non apprehendi 
quia est extra essentiam eius. ergo appeussdil Sam quia 
sunt intra essenliam eius. 

(47.) Si formae sensibiles non essent. similes animae, anima nonu 
reciperet illas, nec ipsae subsisterent in ea. sed anima recipil 
has formas, et subsistunt in ea. ergo sunt similes illi, 

(48.) Formae sensibiles quae sunt in substantia composita sunt 
in anima simpliciter; hoc est, quia formae sunt in illa exspolia- 
lae a suis maleriis. — similiter suntin intelligentia, sed simplicius. is 
sed subsiantia animae altior est quam substantia quae sustinet 
formas sensibiles. ergo debet esse ex hoc ut formae inferiores 
sint in substantüs altioribus. _ 

(49.) Formae quae sunt in substantia composita sunt sensibiles 
animae in effectu, et omne quod est in elfectu, prius fuit in» 
potentia. ergo formae «quae sunt in substantia composita 
in effectu, prius fuerunt in substantia animae in potentia. 
el omne quod est in potentia, spirituale est quantum ad id 
quod est in effectu. ergo formae quae sunt in substantia 
animae in potentia, spirituales sunt quantum ad formas quaes 
sunt in effectu. sed formae quae sustinentur in substantia 
composita, in effectu sunt. ergo formae quae sunt in 











1 sensibiles formas .M — comprehensione CN — 2 materiarum om. N 
illis om. € 4proponam N — quod|quia M Snonom.N comprehen- 
dit N — 6 debet] sed A, oportet. N — formarum post r. T apprehensio transponit N 

quae sunl in essentia eius hie om..MN — 7 post apprehensio (apprehensio 
formarum N) add. quia sunt in essentia eius MN 8 formam € —— quia| 
quae A ll! ipsae om. AC  subsisteret C 13 sunt (post quae)] subsi- 
stunt N 15 in om, ACN — intellectiua € 16 estaltior M 17 debet] 
oportet N ul) quod € post formae add. sensibiles € — 18 sint] sunt MN 
20 animae; causae Al effectu (ante prius)] effeete N fuit prius .N 


22 fuerunt| erant. AU substantia| essentia 4C M in potentia om. AC 
25 post animae edd. sunl A 26 sunt in effectu sed formae quae ow, M 
26—135,2 in effeelu . . . subslanlia composita om, M 


-— — 





Fons uitae III, 24. 135 


substantia animae in potentia, spirituales sunt quantum ad for- 
mas quae sustinentur in substantia composita. 

(50.) Si substantia intelligentiae et animae resoluunt formas 
quae sustinentur in substantia composita, et sustinent eas in se ipsis 
exspoliatas a substantia quae eas sustinet, debet ut ipsae formae * 
sint in essentia cuiusque illarum. et anima et intelligentia re- 
soluunt formas quae sustinentur in substantia composita. ergo 
sunt in essentia cuiusque illarum. 


(51.) Si forma particularis sustentata in materia particulari fuerit 
subsistens in substantia animae particularis exspoliata a materia 1o 
quae eam sustinet, debel etiam ut forma uniuersalis quae susti- 
netur in materia uniuersali, scilicet. forma quae sustinetur in 
substantia composita, sit sustentata in substantia animae uniuer- 
salis exspoliata a materia uniuersali, hoc est substantia compo- 
sita quae eam sustinet. ^ similiter dicendum est de formisis 
animae uniuersalis quae suslinelur in alia substantia quae est 
altior illa, donec perueniatur ad substantiam primam quae omnia 
sustinet; quia si forma particularis sic est, etiam forma uniuer- 
salis similiter erit, 

(52.) Si omni est materia spiritualis et forma spiritualis, debel 2e 
ut haec inueniantur in omni; etsi fuerint inuenta in omni, debet 
ut sit in E gnonuaque substantia corporali materia spiritualis, et 

| unaquaque forma corporali forma spiritualis. ergo debet 
ut in "Ebro corporali et figura corporali sit color spiritualis et 





3 Sil sed A animae et intelligentiae M, intellectiuae et animae 
C soluunt N 5 expolialis (cf. ad. p. 43, 3) € debet] oportet AN 
formae] substantiae M 6 cuiusque om. C illarum| earum N 
intellectiua € 11 debet| oportet N - etiam| et C uniuersa- 
lis; utilis € 12 in materia . . . quae sustinetur om. N scilicet] in 
C, ek M 13 in suhstantia om. N animae| ante N 15 est om. C 
16 substantia alia M — quae est| quaeque N 20 omni| enim A el 
forma spiritualis om. N spiritualis; substantialis € debet| oportet N 
21 inueniatur C debet] oportet AN 22 in unaquaque . . . spiritualis 
el om. N — unaquaque| utrasque A substantia om. M corporalis A 
ante materia add. et A 23 unaquaque formarum N forma (ante 
spiritualis) om. C debet ergo M, ergo oportet AN 24 et figura cor- 
porali om, C sit addidi: om. ACMN 


a — 





IE Auencebrolis 


figura spiritualis; et debet ut color spiritualis et figura spiritu- 
lis subsistant in substantia spirituali. 







(53.) Formae corporales defluxae sunt a spiritualibus formi 
et quicquid est defluxum ab aliquo, exemplum est eius à qu. 
effluit. ^ ergo formae corporales exemplum sunt spi 

(54.) Quiequid emanat ab aliqua origine, dix eii 
tur, sed procul ab origine dispergitur. sed formae sensibiles 
colliguntur in substantiis spiritualibus, et disperguntur 
stantiis corporalibus. ergo formae sensibiles deriuatae sunt 
a substantiis spiritualibus, et sunt magis cirea suam originem inu 
substantiis spiritualibus quam in corporalibus. 

(55.) Formae dispersae in substantiis corporalibus collectae 
sunt in spiritualibus. et quiequid dispersum est in aliquo, 
collectum est cirea suam originem. ^ ergo substantiae spirilua- 
les origo sunt formarum quae sunt dispersae in substantiis cor-» 
poralibus. 

(56) Substantiae spirituales collectiuae sunt formarum 
sensibilium, ^ et omnis origo collectiua esl eius cuius est origo. 
ergo substantiae spirituales origo sunt formarum sensibilium. 

(57.) Quicquid deriuatur ab aliqua. origine, eollectum est apuds 
suam originem. ^ et formae sensibiles collectae sunt in sub- 
slantiis spiritualibus. ergo formae sensibiles deriuatae sunt a 
substantiis spiritualibus. 

(58) Formae sensibiles colliguntur. et quiequid deriuatur aD 
origine, colligitur. ergo formae sensibiles deductae sunt ado 








—— o— 


| figura spiritualis] figura specialis N 1-2 et debet ,. . figura m m 


lualis om. 4C — ldebel| oportel N 2 subsistat .M spirituali] corporal . = BER. 


AC 4-5 exemplum ... formae corporales om. N 4 est om. M —À 

effluit; defluit .M sunL om. N — 6 emana N — 8 spiritualibus| alibus . : 

inj a AC 10 post magis add. unitae 4 — cirea] contra A 12 Er 
.. eorporalibus om. N colleetae) colleetiuae N sunt om. N ee -— 


est dispersum AM colleeta A 14 circa] contra eirca © 15 forma | 
17 formarum] substantiarum A 18 collecta M, collectam N feompendio — 
colleelà, 4. e. colleetiun, perperum intelleeto) — cuius| eui AN 19 spiri- ndi 
tualis N sunt origo C lorma N 20 deriuatur] deriuntum est N 
eolleetiuum N 21 sunt collectae C 25 formae om. € 


E E m] 








| 


Fons uitae III, 24. 137 


origine. et omne deriuatum ab origine colligitur circa origi- 
nem. ergo formae sensibiles colliguntur cirea suam originem. 
et formae sensibiles colliguntur circa substantias spirituales. 
ergo substantiae spirituales origo sunt formarum sensibilium. 

(59.) Quiequid est origo alicui, ipsum unitum est ei unitione es- 5 
sentiali. ^ et formae sensibiles unitae sunt in spiritualibus uni- 
lione essential. ergo substantiae spirituales sunt origo forma- 
rum sensibilium. 

(60.) Formae sensibiles unilae sunt in spiritualibus substantiis 
unitione essentiali. — et quiequid est in quo uniuntur aliqua unitione :e 
essenliali, ipsum est origo illorum. ergo substantiae spiritua- 
les origo sunt formarum sensibilium. 

(61.) Substantia simplex, sicut animaetintelligentia, apprehendit 
essentias formarum sensibilium per se ipsam. et quicquid appre- 
hendit essentiam alicuius per se ipsum, essentia eius unita esl ; 
cum essentia illius. ergo essentia substantiarum simplicium 
unita est cum essentia formarum sensibilium. deinde hanc 
praeponam: Essentiae substantiarum simplicium et formarum 
sensibilium unitae sunt. et omnes duae essenliae unitae sic 
sunt quasi una. ergo essentia substantiarum simplicium et» 
essentia formarum sensibilium sunt una. deinde praeponam 
hane et dicam: Essentia substantiae simplicis et formarum sen- 
sibilium una est. et omne quod fluit ab aliquo, essentia illius 
el eius a quo fluil una est. ergo formae sensibiles effluxae 
sunt ab essentia substanliae simplicis. 25 

(62.) Vnilio formarum rerum multo maior est in forma intelli- 
genliae quam unitio earum in formis ceteris. et quiequid de- 


1 eolligetur © — 2 originem suam € — 5 est unitum €, est initium M 
5 in om. €  wunitione| unitae A — 7 spirituales] simplices 4C — origo sunt C 
9 substantiis spiritualibus €, substantiis o». N — 10 bis unione M 13 
intelleetiua C eomprehendit € 14 essentias formarum| omnes for- 
mas A se om. C ipsas € 15 ipsam N 17 sensibilium| sim- 
plieium 4 — 18 proponam CN —— Essentia AUN 19 essentiae] formae N 
3) post simplicium add. et essentia formarum substantiarum simpli- 
cum A — 21 essentia (ante formarum) om. M — proponam CN 22 hanc 
om C 23-24 ab aliquo ... a quo fluit om. N 23—234 eius et illius C 
?5 substantiae om. C 26 rerum om. C maior| minor MN in- 
*llectiuae C, intellectus N 27 ceteris formis CM 








138 Auencebrolis 


riuatum est ab aliqua origine, cirea suam originem unitius est 
quam longe ab ea. ergo forma intelligentiae origo est collec- 
lionis omnium formarum. 

(63.) Omnis forma quae fit ab anima in aliqua hyle, non tit nisi | 
prius sit in anima spiritualiter, et per ipsas formas spirituales? - 
sunt formae corporales. ^ anima autem adinuentrix est forma- 
rum et figurarum corporalium quae sustinentur in hyle. ergo 
hae formae et figurae sunt in anima spiritualiter. 

25. Dixit Magister: lam proposuimus quantum possibile fuit proba- 
tiones significantes quod formae quae sustinentur in substan-** 
lia composita sunt impressae in hac substantia a sub- 
stantia simplici quae est altior illa; et manifestum est ex ali- 
quibus probationum quod hae formae habent esse in essentia 
substantiae simplicis imprimentis eas, et quod fluunt et ad- 
ueniunt ab ipsa substantia. et ostensum est hoc secundum» 
compositionem; et adhue etiam postea manifestabimus se- 
cundum resolutionem, hoc est, resoluendo impressiones 
quae sunt in substantia composita et praesignando per unam- 
quamque illarum subslantiam simplicem quae proprie imprimit 
illam, quia, cum hoc fecerimus, sciemus quot sunt substantiae » 
simplices ligatae cum substantia composita quae imprimunt in 
ea lineamenta el figuras eius. 

D. Iam praedictum est ex omnium collectione probationum 
quas praemisisti quod formae sensibiles quae sustinenlur in sub- 
stantia composita sunt in essentia substantiae simplicis quae im-» 
primit illas; et praedictum est etiam quod hae formae sunt col- 
lectae in essentia animae et intelligentiae, el. quod fluunt ab eis; 





1 unitius| minus © 2 intellectiuae € 4 aliquaJ anima N — hyle| 
prole € fil om. € 5 prius sit in om. N spirituales] sensibiles .4 
6 corporales| spirituales A est om. N 8 formae hae N 9? Dixit 
magister] M. 4C, Dixit D. M praeposuimus M significantes] figu- 
rantes N l1 a substantia om. M 12 manifestum] ma- 
teria N aliquibus| omnibus C 14—15 eas et quod .. . secundum 
compositionem] potius capitulo est huius compositionem A 15 hoc om. N 
16 postea om. A, post manifestabimus transp. C 18unamquaque M % 
quot] quod CN, quae M; cf. infra cap. 45 21ligatae om. M 23 omnium] 
omni AMN 25 substantiae om. N imprimit] in primum M X236 
etiam om. A.M — collectae sunt. M, siue sunt collectiuae N 27 intellec- 
liuae C — 2;—139,] et quod ... et intelligentiae om. A — 27 quod] quae € 


— Br 


Fons uitae IIT, 24—25. 139 


el posuisti signum in hoc apprehensionem animae et intelligentiae 
ad omnes has formas. ergo manifesta mihi quomodo est pos- 
sibile ut formae sensibiles, sicut quantitas continua, figura et 
color et qualitates primae, sint collectae in essentia substantiae 
simplicis, et apprehensio substantiae simplicis ad omnes has for- 5 
mas quomodo est facla signum quod sunt collectae et subsisten- 
tes in illa, quia apud me nihil est inconuenientius hac dictione 
quae dicit quod formae huius sensibilis mundi, cum sint magnae 
et multae, sint in subslantia animae et intelligentiae. patefac 
mihi hoc etiam, in quantum possibilius est tibi manifestare illud. : 

M. Est certum apud te ex probationibus quae praecesse- 
runt quod formae sensibiles impressae sunta substantia 
simplici? 

D. Valde certum est hoc mihi. 

M. Postquam haec substantia est imprimens has formas, i5 
non potest esse quin sit aut imprimens tantum quod est in es- 
sentia eius, aut imprimens quod est in sua essenlia et essentia 
substantiae compositae, aut imprimens quod in sua essentia non 
esl. — Sed non est imprimens quod in sua essentia non est, 
si enim imprimit quod in sua essenlia non esl, non eril 
certum ut sit imprimens, quia imprimens est qui attribuit im- 
presso quod habet in sua essentia. — Eteliam. Si substantia 
simplex imprimeret quod non est in sua essentia, non possel 
eius actio esse impressio; et esset creatrix ex nihilo sed crea- 
tor ex nihilo non est nisi factor primus altus el sanctus. 25 


l inhocladhoe N — etom.C intellectiuae C 2hasomnes C ma- 
nifesta| manifestum est M — 3sicut| C,utsintN continua om. C ‘4 quali- 
lates] quantilates M sint]sunt 4C — collectae]collectione N — 4—6 in essentia 
-.. quod sunt collectae om, N 4—5 in essentia simplicis substantiae A 5 et 
apprehensio substantiae simplicis om. .M apprehensio| comprehensio C 
has om. MU | 7 hac om,C — 9 sinl (ante) in om. C — intellectiuae C 14 
mihi hoc MN — 15 haec| hoc N est haec substantia C — formas has C, 
illas formas M — 16—17 aut imprimens . . . essentia eius om. AN 16 tan- 
lum quod] an quod tantum? cf. p. 140,19—20 — 17 post eius fortasse aut impri- 
mens quod est in essenlia substantiae composilae, wel similia, exciderunt; cf. 
p. 140,1—2 17, 18, 19 essentia sua N 19 uerba Sed non est imprimens 
quod in sua essenlia non est addidi: om. ACMN 21 ut| quod N  impri- 
mens («nte est) imprimes N qui] quod N attribu (erasis duabus litte- 
ris) N 22 essentia sua N 24 esse| fieri C crealrix| creatio MN 
24—25 sed creator ex nihilo ow. N —— creator] erealrix C ex nihilo] uero A 
non est om. C — primus factor 4 — altus et sanclus| sanclus et excelsus C 


a. — 


















140 Auencebrolis 


D. Sit ergo substantia simplex imprimens id quod esi 
substantia composita. 

M. Essentia substantiae composilae non habet formam, ideo- 
que imprimitur a substantia simplici; quia si haberet formam, aut 
esset receplibilis eius, aut non. si autem fuerit re 
el impossibile est ut eam a se ipsa recipiat, debet ut sit recopli- 
bilis eius ab alio a se. si autem non fuerit receptibilis eius, 
ipsa et essentia eius essent unum; et tune forma esset. ipsa sub- 
stantia, et substantia ipsa forma, quod est inconueni Se 
omnino substantia iam erat subiecta et recipiens, et ante: ps: 
formam in ea non habebat nisi possibi 
ab alio. — Et secundum hunc moduis destrui eliam dielio 
quod substantia simplex est imprimens quod est in sua essentia 
el essentia substantiae compositae. — Et postquam  destrucla 
fuerit dictio quod substantia simplex est imprimens quod non» 
est in sua essentia, et dietio quod substantia simplex est im- 
primens quod est in sua essentia et essentia substantiae com- 
positae: necessarium faciet tibi probatio ut dicas quod sub- 
stantia simplex non imprimit nisi quod habet in sua 
essentia tantum. * 

D. Vide quod, si probatio necessarium fecerit mihi dicere 
quod formae sensibiles sunt in essentia substanliae simplicis, 
ne propterea compellat dicere quod sint in essentia substantiae 
simplicis eo modo quo sunt in substantia composita. 

M. Non est possibile ut forma quantitatis, figura,» 
color et qualitates quatuor sint in substantia simplici, 
qualiter sunt in substantia composita; quia ex hoc se- 
queretur quod subslantia simplex esset in sua forma’'similis 








1 id quod est] id et quod est C, formam seilicet id quod est M 
3 compositae substantiae 4 4 ideoque| nisi ideo quod A, ideo quod MN 
6 debet] sed A, oportet N 9 quod| quae N 10 erat) erit N ante! 
de CMN 1lforma M habebit C — nisi possibilitatem] uirtutem post M 
12 destrueretur N etiam om. M 14 et in essentia N 14—15 de- 
struela fuerit| fuerit distincta € 16 est (ante in)om. C — 18 tibi faciet © 
utsi dieas N 21 Videtur €. si om, €' necessarium om. Ü —23—24 
ne... simplicis om, CN sunt om, C 25 M.] maleria N — 26 ante 
color add. et € —— qualitates] quantitates MN — sunt A 27—141,1 qua- 
liter , .. substantiae compositae om. N 


—  — 









Fons uitae Ill, 25 —26. 141 


- substantiae compositae; sed hae formae sunt in substantia 
[ simplici multo alio modo subtiliori et simpliciori, et sunt ipsae 
formae ut formae separatae a sua materia et perceplae ab ani- 
ma et spoliatae a suis substantiis. hae enim formae sunt 
subtiliores et simplieiores formis quae sustinentur in suis ma-5 
ters, quia sustinentur in essentia animae exspoliatae a materia 
corporali ^ et quia hae formae simplices habent uires fluentes: 
- necessario, sicul praedieta est eorum probatio, cum infuderint 
se super substantiam oppositam illis et coniunxerint se illi, ex 
earum infusione et coniunctione cum illa generalae sunt formae w 
sensibiles sustentatae in substantia composita. et causa es- 
sendi has formas sensibiles est coniunctio earum cum substantia 
corporea. et ideo sunt diuersae a formis simplieibus susten- 
tatis in substantia simplici. el sicul corpora simplicia et 
substantiae simplices eum uniuntur, fit ex eorum unilione forına i5 
alia a formis cuiusque eorum: similiter substantiae simplices 
et substantiae composilae cum uniuntur, fit ex unitione earum 
forma alia a formis uniuscuiusque illarum. el hoc est simile 
unitioni luminis solis cum corporibus diuersis in substantia et 
coloribus, quia ex unitione eorum proueniunt lumina diuersa à» 

lumine solis et diuersa inter se. 

D. Quomodo est possibile ut ego imaginem hanc 
- formam sensibilem sustentatam in substantia cor- 
porea sie magnam el extensam posse esse in substan- 
lia simplici? 2 

2 modo post simplieiori transp. C — ipsae om. A 3 ut formae om. N, 
formae om. C materia] substantia A 4 et spoliatae] et spoliata A, ex- 
spoliatae MN — substantiis suis C — sunt om. CN  b5suis]sui N — 6 quia] 
quae M sustinent C — 8 praedicta est] ef. p. 112,4 sqq.; 120,6 sqq.; 121,8 
sgq. infunderint A, infunderunt M 9 oppositam seripsi: compositam 
ACMN illis]illam C — coniunxerunt MN — 9—10 ex earum coniunctione et 
infusione et coniunelione C — 11 sensibiles o. C — sustentata © — 12cumj 
est M X 13 corporea] composila A sustentata CM 14 sicut] sint .N 
14—15 et substantiae] substantiaeque C 15 ex om. N eorum om. C 
unilione] coniunctione C, unitatione N 16 alia] illa C — eorum] illorum C 
17 earum unitione M, unitatione earum N 18 estom. € 19 unitioni| 
imitationi C, unitationi N 20 quia ex om. N — eorum unitione M, unita 
commune eorum N, unilione earum € perueniunt M a lumine solis 
et diuersa om. N imaginemn]| an imaginer? sed cf. imaginauerim V 7, ima- 
ginatur passive III 33, p. 155, 20. 22 23 formam| substantiam N in 
om. C corporea] composita MN 


we 











143 Auencebrolis 


M. Non stupescas in hoc, quia si substantia simplex par- 
ticularis, id est anima parlicularis, comprehendit substantiam 
composilam uniuersalem et omnem eius formam, et sislit cam M 
in sua essentia: quanto. magis substantia simplex uniuersali, 3 
id est anima uniuersalis, debet comprehendere substantiam com- 
positam el omnem eius formam. sed ego uideo quod omnes 
formae substantiae compositae sic magnae el extensae sunl 
quasi punctum indiuisibile ad formam  subslanliae simplicis. 
unde si haec forma sic magna immergitur in parte indiuisibili 
substantiae simplicis uniuersalis, id est anima particulari, tunc 
non uideatur extranea immersio illius in substantia simplici uni- 
uersali, id est anima uniuersali; hoc est, quia sicut formae re- 
rum sensibilium sunt in substantia animae uniuersalis simpli- 
citer, id est exspoliatae a suis materiis, similiter etiam non ui- 
deatur extranea immersio harum formarum in substantia sim-s 
plici uniuersali quae est superior hac substantia, scilicet sub- 
stantia intelligentiae, uidelicet quia formae omnium rerum sunt 
in substantia intelligentiae communius et simplicius. formae 
enim quae fuerint in substantia alliori, erunt unitiores et locum 
non occupabunt ; ete contrario, quae fuerint in substantia inferioris | 
erunt dispersiores et'occupabunt locum ; et hoe non euenil nisi 
ex unitione essentiarum substantiarum simplicium et diffusione 
essentiae substantiae corporalis. et omnino formae inferiores 
sunt complexae in formis superioribus, donec reducuntur omnes 
formae ad formam primam uniuersalem, quae unil in se ipsas 

1 stupescat N quia] quod 4A si] qui N partieularis om. AC 
3 omnem] tantum C et sistit] consistit M — 4 injet N — essentia sua C 
4—5 simplex id est uniuersalis id est anima C 5 uniuersalis anima M 9 
si]sic.4 — immergatur.N 10 uniuersalis] particularis 4 — idest in anima € 
particularis M — 11 uidetur A — immersio]intentio C illius alius C — 12 
id est] hoc est A, inC anima] substantia C 13 uniuersali M — 14 id 
est| el 4 etiam| et CN 15 immersio harum formarum extranea M 
immersio] intentio C 16 scilicel] id est C — 17 ef 18 intelleetiuae C 17 
uidelicet] uidetur © quia] quod Ü 18 substantia] essentia substantiae 
MN 19 quae quo MN (sed quo ad id quod sequitur locum non oecupabunt 
non bene quadrare widetur) 19 fuerint] sunt C  unitiores] uiciniores N 
oecupabunt seripsi: oceupant AUMN 20 quae] quo AMN — fuerint] fiunt 
C 21 occupant. AC, oceupabant M 22 substantiarum simplicium es- 
senliarum 4A, essentiarum simplicium substantiarum € 23 substantiae 
om. C corporalis| simplicis C 24 reducantur A omnis N 25 
primam om, C — ipsa M 


Fons uitae III, 26—97. 143 


omnes formas, el in ea complectuntur omnes formae. et ideo 
forma intelligentiae uniuersalis est sustinens omnes formas, et 
omnes formae subsistunt in ea, sicut manifestabo postea, cum 
speeulabimur quid est forma intelligentiae et quomodo appre- 
hendit omnes formas. 5 

A. D. CGerte manifestum est mihi ex his dictis quod formae 
sensibiles sunt in formis intelligibilibus. ^ sed dubitatio est mihi 
hic, quid dicam, quod, si omnes formae corporales sunt in for- 
mis spiritualibus simplieius quam in substantia corporali, et in- 
ferius est exemplum superioris et est in eo: quomodo potestto 
esse quod decem genera corporalia sint in substantia 
spirituali? 

M. Inspice inferiorem esse extremitatem, hoc est, unum- 
quodque genus eorum quae sunt in extremo inferiori, et inspice 
similiter etiam superiorem extremitatem | eius, et inuenies. uni-15 
ewique generi eorum quae sunt in extremo inferiori, quod est 
oppositum ei in extremo superiori. et inuenies materiam 
uniuersalem contra substantiam. et inuenies quantita- 
tem contra formam intelligentiae, sicut ex praedictis manifestum 
est; similiter etiam inuenies eam contra singula quaecumque susti- 3o 
nentur in formis substantiae; similiter etiani inuenies eius species 
seplem simplices contra numerum seplem substantiarum simpli- 


p. 13,9—144,19 = Falaqera III, $. 21. 


lin ea om. C 2 inlellectiuae C 2 intelligentiae . . . formas 
om. N 4 speculabimus € inlellectiuae C 6 mihi om. C 8 
quid| quam M 9 ante simplicius add. et N — simplicibus M 10 est 
(ante exemplum) om. C est in eo] estimo C — llsint] sunt CN 11—12 
spirituali substantia A 12 spirituali] «n simplici et spirituali? cf. Falagera 
mm ewe Dyy2 13 esse] i. e. rov esse extremitatem esse 
MN, esse exlricatricem C hoc] id C 15—17 et inspice ... in 
extremo superiori] locum restitui ex Falagera, apud quem legitur: 9) 
"7M 535 son nnw C2) moon mbyn nmyp22 12 0055 
m ww ro Osen pa C ion men Dans 
91 npa. et inspice . . . extremo inferiori et 17 ei in om. ACMN 
bes ande superiori) om, Ü 17 et 18 inueniens N 19 intelleetiuae C 
ex praedielis) expediens M, praedictum (omisso ex) C; ad sententiam cf. p. 
123,24—124,15; 64,1—7 manifestum om, C 20 inueniens N ear 
seripsi, collato Falagerae WIND: ea ACMN —— singula] i. e. unitates; 
ef. 11 20, p. 61, 21 sgq.; III 19, p. 124,3 sqq. — 22simplices om. MN — sub- 
stantia N 


üt. - 





144 Áuencebrolis 


cium, hoc est: materia, forma, intelligentia, animae et natura, 

et contra numerum uirium uniuscuiusque istarum substantiarum. 

et inuenies qualitatem contra differentias istarum substan- 

tiarum et earum formas. el inuenies relationem contra 

esse earum in causa et causato. et inuenies tempus con-: 
tra sempiternitatem. et inuenies locum contra ordinem 

istarum substantiarum in prioritate et  posterioritate earum. 

et inuenies situm contra subsistentiam. et inuenies agen- 

tem contra imprimentem harum substantiarum et attribuentem 

el creantem. et inuenies patientem contra impressum ab» 
his substantiis et suscipientem. et inuenies habere contra 

esse formae uniuersalis in materia uniuersali et esse uniuscuius- 

que formarum substantiae simplicis in materia quae sustinet 

illam et contra esse propriarum uirium uniuscuiusque harum 

substantiarum in semet ipsis. nonne enim uides ex his se-ı 
eundariis quae dixi tibi, id est ex oppositione quae est inter 

formas substantiae compositae et formas substantiae simplicis, 

significari quod formae substantiae compositae defluxae sunt a 
formis substantiae simplicis ? 

28. D. Certe in hoc signum est eius quod dixisti; et certes» 
manifestior est mihi imaginatio existentiae formarum corporalium 
in substantia simplici, ex quo mihi dixisti quod hae formae 
non incorporantur et factae sunt huiusmodi nisi propter appli- 
cationem suam ad substantiam corpoream. similes enim sunt 
panno albo tenui claro, qui cum adiungitur corpori nigro auti» 


— — ———M 


p. 144,22—145,22 = Falagera III, 8. 22. 


l ante forma add. et C intelligentia] sic etiam C ante animae 


add. et ACM anima 4, alia C 2 et addidi, Falaqerae III) secutus: 
et om. AUMN uirium] uitium V ante uniuscuiusque add. ipsius N 
substantiarum] formarum M post substantiarum add. et earum formas A 
3 qualitatem] qualiter 4, quantitatem M 6 inuenies (ante locum) om. C 
8 subsistentiam] substantiam C inuenies (ante agentem) om. C — agentem 
et quae. sequuntur. similia] cf. declarantem II 4, p. 24, 20 10 createm 
(sie!) C ante ab his add. et A 15 uniuscuiusque om. C substantia N 
nonne enim] nóneni (' ex] de N 18 forma € 20 est signum M 
elus om. AM 22 substantia] subiecto C dixisti mihi M 23 huius- 
modi] in huiusmodi €, huius N applicationis .V 25 qui] quod N 
"ure corpori M 





Fons uitae III, 27—98. 145 


rubeo, coloratur colore eius et mutatur quantum ad sensum, 
in se autem minime. sed ostende mihi, apprehensio in- 
telligentiae el animae ad formas sensibiles quomodo 
faeta est indicium quod hae formae existentes sunt in 
suis essenliis, et sunt effluxae et deductae ab illis. 5 

M. Concedis quod substantia animae et intelligentiae est 
substantia simplex et apprehendit omnes formas, aut non? 

D. Necesse est hoc. 

M. Substantia simplex quae apprehendit omnes formas 
aul apprehendit eas per se ipsam, aut non per se ipsam ? 10 

D. Ita est. 

M. Si quis diceret quod substantia simplex apprehendit 
omnes formas non per se ipsam, deberet esse ex hoc quod non 
esset apprehendens illas omnibus horis. 

D. Videmus quod anima non apprehendit sensibilia omni ıs 
hora et omni modo, sed aliquando, et aliquando non, et non 
omni modo. 

M. Non prohibetur anima apprehendere formas per se 
aliquando, nisi per ea quae sunt diuersa ab illis quibus anima 
apprehendit formas. ^ et indicium huius est, quod si prohibe- » 
retur anima apprehendere formas aliquando per se, non esset 
possibile apprehendere eas aliquando per se. et deberet ut 
esset apprehendens eas per se et non apprehendens eas per se 
simul, quod est inconueniens. — Et argumentatio de hoc est 
huiusmodi. ^ Non est possibile ut anima apprehendat formas ss 
per se et nonapprehendat perse simul. sed anima apprehendit 
eas per se. ergo non est possibile ut non apprehendat eas 


1 rubeo| rubro €  cololatur (sie!) N 2 apprehensionem AC 2-3 
animae et intellectiuae C 4 indicium] indilum C quod| quia A 5 
suis] i. e. intelligentiae et animae eductae C 6 Concederes A — intellecti- 
uae C  Taut| an CN 10 aut] (ante apprehendit)] an A eas om. M 
aut] an AM per se ipsam om. C 12 dixeret (aic/) M 13 non] na- 
turae A — debet M,debent.N — 14 horis] oris M — 15 D.om.C — 15—16 
omnibus horis C 16 et om. C 18 apprehendere] a comprehendere M 
19 nisi om. C ab om. AMN  19—20 apprehenditanima A 21 apprehen- 
dere formas om. M aliquando apprehendere formas .N per se ali- 
quando € 21—23 non essel ,.. et non apprehendens eas per se om. N 


23 aliquando eas apprehendere C priws eas om, AC 25 huiusmodi] 
hoe modo A 25—96 formas ... non apprehendal om. A 
Aueneebrol ed. Baeumker, 10 


b 


- ” 





146 Áuencehrolis 


per se. et hane conclusionem adiungam huie:  prohibilio 
apprehensionis formarum dieitur de anima. ergo eril con- 
clusio: non est prohibitio animae apprehensionis formarum 
[non] per se. ergo debet ut sit eius apprehensio formarum 
per se. ergo manifestum est ex hoc quod anima apprehen-* 
dit formas per se. 

D. Si anima apprehendit formas per se, debet ut sint in 
ea in effectu semper. sed non sunt formae in anima in 
effectu semper. ergo non apprehendit eas per se. 

M. Si formae fuissent in anima in effectu, essent sensi-"* 
biles semper. et apprehensio animae ad formas per se non 
facit debere ut sint in ea in effectu, quia non prohibetur ul 
sint in ea in potentia, et poslea ut apprehendat eas per se, eum 
prodierint in effectum. 

D. Quomodo potest esse ut formae sinl in essenlia aui-5 
mae in potenlia, el postea sint in essentia eius in effectu ? 

M. Cur non possit hoc esse, cum fiat in duobus di- 
uersis temporibus ? 

D. Cum fuerint formae in essenlia animae in potentia, 
quomodo potest esse ul anima agal et imprimat in eis? n" 

M. Formae quae sunt in essenlia animae non sunt illae 
in quas agit, sed formae quae sunt in corporibus, ipsae sunl 
quae agunt in essentia animae; et non est prohibitum «quin 
ipsae formae agant in essentia animae, quia sunt aliae 
ab ipsa. * 

D. Ergo si formae sunl in essentia animae, cur non ap- 
prehendit eas sine instrumento, sieut intelligentia quae appre- 
hendil res sine instrumento? 

M. Formae quae sunt in essentia animae non sunt for- 





1 per se om. C — prohibitio] prohibeo N — 2—4 dicitur ... formarum 
non om. C 4 non ddew — debet| oportet N 5 est om. ex|deN 6 per 
se formas A 7—9 formas . . . non apprehendit om. N  Wsit M 8-8 
sed non .. . semper om. M . 8 sunt om. C — 10 post effectu add. semper M 
12 in ea om. N 13 in polentia in ea A el postea ul] an et ut posteu* 
14proderint C — 15—16 animae , . . essentia om. N 16 sunt AM 17 
Cur om. N,lacuna hiante — fiat] fuit © duobus N man. 1, duabus man. 2 
18 temporibus] partibus N — 19 fuerint om, € anima M — 21 non om. € 
22 eorporibus| coloribus N — 23agant.4 27 intellectiua C. 28 sunt (post 
non) om, N (addidit manus recentissima) — ante formae add, illae € 


Fons uitae III, 98—99, 147 


mae sustentatae in corporibus, quia istae formae sunt corpora- 
les in effectu; et ideo anima egel instrumento in apprehensione 
istarum formarum. sed nec intelligentia etiam apprehendit 
omnes res sime instrumento, quia in apprehensione formarum 
sensibilium opus habet instrumento. 5 

D. Necessario fecisti me concedere quod substantia ani- 
mae apprehendit formas per se. sed quid dicis de substan- 
tia intelligentiae? 

M. Si substantia animae apprehendit formas per se prop- 
ter simplicilatem et spiritualitatem suam, quanto magis debet io 
ut substantia intelligentiae sit apprehendens formas per se, quia 
substantia intelligentiae est multo maioris simplicitatis et spiritua- 
litatis quam substantia animae, et ideo est sciens omnia sibi ipsi. 
9». D. lam manifestum est mihi ex omnibus quae praemi- 
sisti quod substantia simplex apprehendit omnes formasis 
per se ipsam. sed quid sequitur hoc? 

M. Sequitur hoc ut formae sint existentes in essen- 
lia eius. 

D. Forma argumentationis quomodo est in hoc? 

M. Argumentatio in hoc talis est. 20 

(1.) Substantia simplex apprehendit omnes formas per se ipsam. 
el omne quod apprehendit res per se, inter ipsum et ;q quod appre- 
hendit non est medium. — ergo inter substantiam simplicem et for- 
mas quas apprehendit non est medium. post haee dicam: Formae 
quas apprehendit per se substantia simplex sine medio aut sunts 
subsistentes in essentia eius, aut uicinae suae essentiae. sed 
non est possibile ul sint uicinae suae essentiae, quia opus ha- 
bent sustinente quod eas sustineat, et non est ibi aliud susti- 





1 eorporibus| coloribus N quia) et € 2 comprehensione A 3 
formarum istarum M nec] naturae M, om. N ante intelligentia add, 
etiam AM intellectiua C — etiam híc om. M — 1—9sed quid ... formas 
per se om, © — T dicit N 10 et spiritualitatem om. C — debet] oportet N 
11 ut]in €  intelleetiuae C ante substantia add. ipsa C — intellectiuae C 
12 multo om. AMN 14 lam om. N ex omnibus quae praemisisti 
om. C  16—21 sed quid ... lormas per se ipsam om. C 21 numeros addidi 
M. Argumentatio in hoe om. N 23 ante inter add. et C — id] illud .N — 25 
dicam om, N 26 substantia simplex per se M, per se om. C — unte sine 
add, sunt C  — 27 eius om. N 28 suslinente] sustinencie C est om, C 

10 * 











148 Auencebrolis 
nens nisi essenlia substantiae animae. ergo formae sunl sul- 
sistentes in essenlia animae. 

(2.) Et hoc etiam manifestius fiet adhue, si substantia simplex 
similis est formis, eo quod formae sunt in se ipsis simplices el 
spirituales, et non sunt incorporatae nisi propter materiam cor-* 
poralem quae eas sustinel. et ratio similium est, ul appli- 
centur et flant unita. ergo debet esse ex hoc ut formae sinl 
unitae cum substantia simplici. et cum formae fuerint unilae 
cum substantia simplici, tunc illae el eius essentia unum erunt. 
el quando essentia formarum et essentia substantiae simplieisw 
fuerint unum, debet ut formae sint inuentae in essentia sub- 
stantiae simplicis. 

(3.) Et adhuc potest hoc fieri manifestius his argumentalioni- 
bus. Quicquid habet intus et extra, substantia composita esl ; 
et omnis substantia composita habet intus et extra. et cumw 
adiunxerimus alicui istarum propositionum hane: substantia 
simplex non est composita, sequelur: ergo substantia simplex 
non habet intus et extra. ergo non est aliquid intus el exlra 
essentiam eius. ergo nihil est intus uel extra essenliam eius. 
el huie conclusioni addam hane: formae sunt inuentae in sub-» 
stantia simplici. ergo formae inuentae in substantia simplici 
non sunt intus uel extra essentiam eius. et huic conclusioni 
addam hane: quiequid non fuerit intus uel extra aliud, et la- 
men fuerit inuentum in eo: essentia illius et eius quod inuen- 
tum est in eo una est. ergo formae inuenlae in subslanlias | 
simplici et essentia eius unum sunt. 

(4.) Hoc etiam fiet manifestius argumentationibus huiusmodi. 
Substantia simplex apprehendit formam per unilionem. «el 
unitio substanliae cum forma fil motu. — ergo substantia sim- 


3 sij sed N 4 est om. N 5 materiam] naturam C Get ratio] 
in rem 4, el om. M 7 debet| oportet N esse om, C ex] eiusA — 5 
simpilei (sie!) C 9 erunt unum C 10 forma N, formarum et essentia 
om, M 11 debet] sed A, oportet N — 11—12 substantia (sic!) simplicis es- 
sentia C 13 manifestius fieri C — 14 intus] intra C 16 adiunxeris C 
17 ergo sequelur AC — 18 non (ante habet) om. N intus (post aliquid)) 
inlra C 19 est om. © uel] et C intra C 20—23 formae ... addam 
hane om. C 22 intra ACN 23 intra ACN 24 eius et illius C 25 
est| luerit N in eo om, C 27 huiusmodi] hoe modo A 38 Simples 
substantia .N —— unitio formae cum substantia el substantiae eum forma € 


Fons uitae III, 29—30, 149 


plex apprehendit formas cum motu. et omnis motus est in 
lempore. ergo substantia simplex apprehendit formas in tem- 
pore. et quiequid apprehendit aliquid in lempore, apprehen- 
- sio illius ad plura dispersa fiet in maiori lempore, quam ad 
unun. ergo substantia simplex apprehendit formas mullas5 
dispersas in maiori tempore, quam fuerit tempus «uo appre- 
hendit unam formam. et omne quod apprehendit formas 
multas dispersas in tempore maiori, quam cum apprehendit 
unam: non est ei possibile ut formas multas dispersas appre- 
hendat simul. ergo non est possibile ut substantia simplex 1o 
formas multas dispersas apprehendat simul. huic conclusioni 
addam hanc: substantia simplex apprehendit per se formas 
multas simul. ergo formae multae quas apprehendit substan- 
lia simplex simul, non sunt illae formae dispersae. ^ huic con- 
elusioni addam hanc: formae sensibiles in substanliis corpora- ' 
libus dispersae sunt, ergo formae quas apprehendit substan- 
lia simplex simul, non sunt formae quae sunt in substantiis 
corporalibus. — ltem alio ordine. Formae multae quas appre- 
hendit substantia simplex simul, non sunt dispersae. et 
formae quae non sunt dispersae, non sunt inuentae nisi in?? 
essenlia substantiae simplicis. ergo formae multae quas appre- 
hendit substantia simplex simul, sunt inuentae in essentia sub- 
stantiae simplicis, — Item alio ordine. Formae quas apprehen- 
dit substantia simplex simul, necessario debent esse unitae. 
et formae unilae non inueniuntur nisi in substantia simplici, 25 
ergo necessario debet esse ut formae cum quibus unitur sub- 
stantia simplex non inueniantur nisi in substantia simplici. 
$0. — (5.) Item etiam hoc potest fieri manifestius hac argumentatione. 
Formae multae quas apprehendit substantia simplex uniuntur 
1—2 eum motu ... apprehendit formas om. A 2 substantia substan- 
tiae simplex N — 4 illius] eius N — 6 fuit C 1 formam unam C 7—8 
multas formas A 8 dispersas om. N — tempore maiore 4, maiori tempore C 
9 possibile ei © 9-10 apprehendat simul et dispersas C 10 apprehen- 
dit A 11 multas formas N 12—15 substantia . . . addam hanc om. € 
12 per se apprehendit N 16 formas C 17 simul om. C — 19 simul om. 
AC — ejut C ergo N 20 non (post quae) om. C 21 multas N 
24 debent esse unitae| est debent finitae M — 26—27 ergo ... substantia 
simplieiom, C 26 debet] oportet N ut formae om. M — 27inueniatur N 28 
Amplonianus cap. 30 parum upte à v, 23 incipit ltem]Tterum N hoc etiam C 








150 Auencebrolis 


cum essentia eius unitione spirituali. el essentia subslanliae 
simplicis unita est unitione spirituali. ergo formae quas 
apprehendit substantia simplex unitae sunt unitione spirituali. 
el omnia quaecumque unita sunt unitione spirituali, existentia 
sunt in re unita unitione spirituali, ergo formae multae quas’ 
apprehendit substantia simplex, existentes sunt in re una unita 
unitione spirituali. ^ et substantia simplex est res una unila 
unitione spirituali. ^ ergo formae multae quas apprehendit sub- 
slanlia simplex, existentes sunt in substantia simplici. 

(6.) Item hoc etiam manifestabitur argumentatione huiusmodi. v 
Substantia simplex apprehendit omnes formas per se ipsam. 
el forma omnis rei est ipsamet. ergo substantia simplex 
apprehendit omnes formas per formam sui. ^ deinde dicam: 
Substantia simplex apprehendit omnes formas per formam sui. 
et sua apprehensio omnium formarum per formam sui fit, quan-% 
do eius forma unitur cum eis. ergo sua forma substantiae 
simplicis unitur cum omnibus formis. item dicam: Sua for- 
ma substantiae simplicis unitur cum omnibus formis. el 
omne culus forma unitur eum omnibus formis, forma ers uni- 
uersalis est ad omnes formas quibus unita est. ergo forma* 
substantiae simplieis uniuersalis est ad omnes formas quibus 
unitur. hmic conclusioni addam hanc: Forma simplicis sub- 
slanliae uniuersalis est ad omnes formas quibus unitur. el 
omne quod fuerit uniuersale ad multas res, ipsae multae res 


quibus est uniuersale inuentae sunt in eo. ergo in forma* 
substantiae simplicis sunt inuentae omnes formae quibus est 
uniuersalis. ^ deinde praeponam hane conclusionem et dicam: 


Omnes formae sunt inuentae in forma simplicis substantiae, 
et forma simplicis substantiae est essenlia eius. ergo omnes 
formae sunt inuentae in essenlia simplicis substantiae. » 


—— 


3 spirituali om. C 4 quaecumque] quae € — sunt] fuerint M — 6 
existentes sunt om. N — una om. C . 1 unita om. C — 10 hoc . . . huius- 
modi om. C — huiusmodi| hoe modo A Il per se ipsam omnes formas M 
12 ipsamet| ipsam, et C — simplex om. N 13 formam| forma M — 13—14 
deinde ... formam sui om. C 15 fit sui A, fit uni C 17 item] iterum 
AM 19 ante uniuersalis add. est A 22 Formam N substantiae sim- 
plieis M 25 est] fuerit M 26 inuentae sunt M 27 proponam UN 
28 substantiae simplicis M 29 el formae N 29-80 formae omnes A 


am ——— 





m-—- ERE nm 


Fons uitae IIT, 30— 31. 151 


(7.) Item hoc idem fiet manifestius argumentatione huiusmodi. 
Formae sensibiles causatae sunt a forma substantiae simplicis. 
et omne causatum inuenitur in sua causa. ergo formae sensi- 
biles sunt inuenlae in substantia simplici. et forma simplicis 
substantiae est essentia eius. ergo formae sensibiles sunt in-5 
uenlae in essentia substantiae simplieis. 

4. D. Ex omnibus argumentalionibus quas praemisisli mani- 
festum est mihi quod formae sensibiles inuentae sunt in es- 
sentia substantiae simplicis, eo quod substantia simplex ap- 
prehendit omnes formas perseipsam. sed quaedam alia dubilatio 1 
mihi accidit, hoc est, si quidem dieere uolueris quod substantia 
simplex apprehendit omnes formas per se ipsam, cum ipsae 
formae sint inuentae in suis sustinentibus, et non sint inuentae 
in ipsa; hoc est quia, cum substantia simplex uoluerit 
imaginari eas per se ipsam uel quando obuiauerit eisıs 
per se ipsam, percipiet eas sic esse ut sunt, quamuis 
non sint inuentae in ipsa ? 

M. Est possibile ut essenlia substantiae pereipial formam, 
cum non sit unita essentia unius cum  essenlia alterius, et fiant 
unuım ? 20 

D. Bene potest diei quod essentia substantiae percipiat 
formam, ita tamen «quod sit proeul ab ea; sicut, cum percipit 
formas sensibiles exulas a suis materiis, cum tamen sint remo- 
lissimae ab ea, ipsa tamen adinuenit eas adinuentione necessa- 
ria et percipit illas et imaginatur eas tamquam sibi praesentes. » 

M. Intentio percipiendi formam est impressio essentiae 


lidem ow. CN argumentaliones C — huius C 2 causatae] erea- 
tae C et, quantum ex compendio interdum dubio wideri potest, AN — formae 
N simplicis substantiae A 3 causatum] creatum AC 3—5 ergo 
formae ... essenlia eius om. A 4 substantia] sua M . 6 simplicis sub- 
stantiae AUN 7 ante manifestum add. M. € 9 simplieis substantiae 
MN 10 omnes om, CMN — 10—12 sed quaedam... formas per se ipsam 
om. C — si quis 4 uoluerit MN 12ipsam| ipsas N 13 sint (post 
formae)| sunt € sint (post non) sunt. AC 15 imaginare CM.N —— uelj 
et N — obuiauerit eis] ornauerateas C 16 percipiat C sic esse om. N 
quamuis] quando N 17 sint] sunt AN — 18 possibile] impossibile C — 19 
sint N — fiat N — 21 potest om. C — dici] dixi C — quod essentiae sub- 
slanliae om. M percipial| participat N 22 ita) na (sic!) C 23 remo- 
!issima M ^. tamen|codicum nota utrum tum an tamen significet certo diiudi- 
cari nequit 25 sibi om. C post praesentes add. sint C 


ui. 











152 Ausncebrolis 


substantiae a forma. et impressio non fit nisi applicalione 
imprimentis ad impressum. ergo quod forma percipitur a 
substantia, non fit nisi applicatione earum et unitione ad 
inuicem. 

D. Si forma unitur cum essentia substantiae simplicis, ne-* 
cesse est ut haec forma quae unitur sit ipsa forma quae susli- 
netur in materia, aut alia. — Sed si haec forma fuerit ipsa 
quae sustinetur in materia, non est possibile nt unialur cum,, 
essentia subslantiae nisi separatione sui a materia. sed non 
separatur a materia. ergo non est unita cum essentia sub- 
stantiae. Si autem forma quae unitur cum essentia substan- 
liae non est ipsa fonna quae est sustentala in materia, tunc 
falsa est diclio quae dicit quod forma quae est sustentalta in 
materia est illa forma quae est inuenta in essentia subslantiae 
simplicis. 15 

M. Vnitio formae sustentatae in materia cum essenlia 
subslantiae simplicis non est unitio corporalis, sicut est unitio 
sui cum materia, ne idcirco prohibeatur uniri cum essentia sub- 
stantiae simplicis absque separatione ab ea; sed unitio earum 
est unitio spiritualis ; hoc est, quia forma ipsius formae unitur» 
cum essentia formae quae est in potentia in essentia simplicis 

32. substantiae, unde egreditur ipsa forma de potentia ad effectum. 

D. lam manifestum est mihi quod non est possibile ut 
subslantia simplex apprehendat formas nisi sint inuentae in ea. 
sed ex hoc non pacatur anima mea, uidelicet ut sit una ress 
quae se consimilet omni rei, et ipsa sit omnis res, et sustineal 
omnes res, et sit capax omnium rerum sine eoangustatione et 
densitate. sed desidero ut manifesles mihi, quomodo mul- 
lae res existunt in una re simplici, ut cerlissime sciam 
hanc dictionem el augeatur gaudium meum ex ea. 30 


27 nisi per applicationem C — 2 percipit C 3 etunilioneom. C 3-4 
ad inuicem om. MN 6 esl om. N forma hoc (sic/) N 7 fuerit ipsa 
om. N ipsa] illa C 9 nisi] non C  sui| sua C 11 substantiae es- 
senlia .N 12 est om. N  sustentata est N 13 est (post falsa) om. A 
16 Vnio N 17 (bis) unio N 18 substantiae] formae C 20 formae 
om. AC 23 impossibile C 25 uidelicet] uide hoc C — sint M  res| 
uirlus A 26 se om, C consimilet] consumi leturetur € rei] re AC 
27 angustatione A 28 desidere (sic/) N mihi om. ACN — 29 simplici om. 
N ut certissime| et sanclissime C — 30 augeatur| audiatur C 





mw I 


Fons uitae III, 31—32, 153 


M. Scientia quomodo est existentia rerum multarum in 
una re simplici, manifestabitur tibi, cum dixerimus de forma in- 
telligentiae uniuersalis sustinente collectionem omnium forma- 
rum. et tunc scies quomodo est stabilitas inferiorum in su- 
perioribus et partium in toto; et inde eriges te ad sciendum 5 
quomodo est subsistentia omnium formarum in materia uniuer- 
sali, et quomodo est subsistentia materiae uniuersalis et formae 
uniuersalis cum omni quod continetur in uoluntate factoris 
primi saneti et excelsi. — excipe ergo nunc probationes quibus 
probatur existentia rerum multarum in una re simplici. 10 

(1.) Formae multae collectae in simplici substantia simplices 
sunt et spiriluales. et omne simplex et spirituale locum non 
occupat. ergo formae multae collectae in substantia simplici 
locum non occupant. ^ deinde praeponam hanc et addam ali- 
am: omne quod locum non occupat, unum et multa eiusıs 
aequalia sunt collectione sua in re una quae sustinet ea. ergo 
formae multae collectae in substantia simplici, unum et multa 
eius aequalia sunt colleetione sua in re una quae sustinet ea. 
praeponam autem hanc et addam: et cuius unum et multa 
aequalia sunt collectione sua in re una, collectio multorum eius 2 
non prohibetur ut sit in re una. ergo formae ımultae collec- 
lae in substantia simplici, collectio earum non prohibetur quin 
sit in substantia simplici. 

(2.) Substantia simplex et substantia composita contraria sunt. 
et omnia duo contraria, quod conuenit uni, contrarium eius» 
conuenit alteri. ergo quod conuenit substantiae simplici, con- 
trarium eius conuenit substantiae compositae. item praepo- 
nam hanc et dicam: Substanlia composita locus corporalis est 
formis corporalibus. et omne quod est locus corporalis ali- 


| existentia] essentia N 2 manifestabitur tibi] ef. tr. V c. £6—19 —  intel- 
ligentiae] intelleetuali © 3 uniuersalis o». C — & inferioribus AM — 6 quomodo 
est subsistentia om. A inlet à  8—9 primifactoris N 11 numeros argumen- 
torum addidi ante Formaeadd. M. M — 11—12 simplices et spirituales sunt C 
12et|quia C spirituale et simplex © 13 multaeformae C — simplici sub- 
stantia M Id locum om. C proponam CN aliam om. CN — 16 quae] 
qua M — 16—18 ergo ... sustine ea om. C 17 uunum| et unde N 19 
proponam C ^ addam] dicam A et] quia AC — cuius] cum C —— 20col- 
lectione sua om. M, collectione sua in re una om. N 21 inullae formae C 
22 quin] qui non M — 25 uni] unum C eius] est M — 27 proponam CM 
28 composita om. N 





154 Auencebrolis 


eui, non est possibile ut locentur in eo multa simul. ergo 
non est possibile ul in substanlia composita consistanl multae 
formae simul. Et contrarium huius probationis est hoc: 
Substantia simplex est locus spiritualis formis spiritualibus. el 
omne quod est locus spiritualis alicui, non est prohibitum ul; 
consislant in eo multae formae simul. ergo non est impossi- 
bile ut in substantia simplici subsistant multae formae simul. 

(3. Multa sunt ex uno. et omne quod est ex aliquo, in- 
uentum est in eo ex quo est, ergo multa inueniuntur in uno. 
item praeponam hanc et dicam: Formae substantiae compo-w | 
sitae multae sunt. el omnia mulla inueniuntur in uno. ergo 
formae substantiae compositae multae inueniuntur in uno. el 
forma substantiae simplicis una est. ergo formae substantiae 
compositae multae inuenfae sunl in forma substantiae simplicis, 

(4.) Substantia quo fuerit simplicior et unitior, erit magis col- i5 
lectiua multarum formarum, el multae formae erunt in illa; el 
substantia quo fueril corpulentior et multiplieior, erit. pauciorum 
formarum. — Et ex his duabus radicibus acquiremus unam 
propositionem quae dicil: colleelio multarum formarum debet 
fieri debito unitionis substantiae, el remouelur remotione eius.» 
deinde adiungam ei hanc dictionem: omne quod debet fieri 
debito alterius, el remouetur ad remolionem eius, ipsum est 
causa eius ut sil. ergo unitio substantiae est causa debita 
collectionis multarum formarum in se. el unitio substantiae 
simplicis est ex unilate quae est in ea. ergo unitas quae est» 
in substantia simplici est debita causa collectionis mullarum for- 
marum in ill. ^ item praeponam hanc conclusionem et dicam : 








leo] eaCc 3 simul formae CN, simul in eo formae M — probatio- 
nis| propositionis C hoc] haec N 4 ante substantia add. si CÓ — 6—7 
ergo ... formae simul om. N #6 impossibile] possibile CM 7 subsistunt 
M 8 ex aliquo] in alio C 9 quo est] quo quod N 10 proponam M, 
praeponam hane et dicam om. C, hanc om. AN — 11—12 ergo ... in uno om. 
M — l4substantiae simplicis forma € — 15 Substantia] Forma N quo] 
quae C . fuerit] facil M eril] fit A 16 formae om. N et (ante sub- 
stanlia)] quia C — paucorum C — 18 forma N Et] Quia C, om. 4 19 
formarum multarum € 23 debita causa A — 24 multarum] colleetarum 


A 24—27 et unitio ... formarum in illa om. C 25 esl ex... ergo 
unitas om. A, quae est in ea, ergo unitas om, N 26 in om. A 21 
proponam CN 


 — 





Fons uitae III, 32—33. 155 


Vnitas colleeliua est multarum formarum. el quiequid est 
colleetiuum | multarum formarum, ipsae multae formae inueni- 
untur in eo, ergo in unitate sunt multae formae. deinde 
praeponam hane et dieam: Formae multae sunt in unitate. 
el unitas substantiae simplicis est forma eius, ergo formaes 
multae sunt inuentae in forma simplicis substantiae. 

(5.) Forma quae fuerit unitior, erit collectior multarum forma- 
rum. el formae substantiae simplicis unitiores sunt. quam 
formae substantiae compositae. ergo formae substantiarum 
simplicium eollectiores sunt multarum formarum quam formae i 
substantiarum composilarum. el formae substantiarum sim- 
plicium unae sunt. ergo formae unae collectiores sunt forma- 
rum quam formae substantiarum compositarum. 

59. (6.) Vnitas est origo multiplicitatis per se. et quicquid fueril 
origo alieuius per se, est sustinens illud. ergo unitas est su- 15 
stinens mulliplicitatem per se. ^ el quicquid est sustinens mul- 
tiplicitalem per se, multiplieitas est inuenta in eo per se. 
ergo mulliplicitas per se est inuenta in unitate. et essentia 
unitalis una es. ergo multiplicilas est inuenta in essentia unius. 

(7,) Omnis forma unit id quod imaginatur per eam. et quic- 2o 
quid unit aliquid, non multiplieat illud. ergo forma non est 
mulliplieatrix eius quod imaginalur per eam. et eum forma 
fueril non inulliplicatrix, debel ut materia sit multiplicatrix. 


1 collectio est M, est collectiua N 1—2 collectiuum est @ 4 pro- 
ponam CN post sunt add. unitae N 5 forma] formarum A, for- 
mae M 5—6 multae formae AM 6 in forma subslantliae simplicis M, 
simplicis substantiae in forma N 7 unitior] minor C, unior MN mul- 
torum M 8 unitiores] minores €, uniores M 9 substantiae] simpli- 
cis C — 11—13 et formae . . . compositarum om. AMN 13 substantiarum 
seripsi: simplicium C (cf. supra v. 9) 14 ante est add, ergo C 15 
illud, ergo unitas est sustinens om. N 16 multiplicitates A, multiplicita- 
tis MN 16—17 et quiequid ... per se om. N 16 multiplicitates 4, 
multiplieitatis M 16 per se ante r. 17 sustinens transpon. A multi- 
plieitas] multiplex € — inuenta est A in eo per se] in essentia eius A 
17—18 in eo... inuenta om. N 18 ergo multiplieitas ... inuenta om. C 


18—19 ergo multiplicitas . . . unitatis una est om. A 19 una est om. 
C multiplex C inuenta est AM —— essentia] esse natura C 20 unit 
id] unitio N 21-22 non est ... el cum forma om. N 22 multi- 


plexatrix (sie!) C per eam imaginatur € et] quia C forma cum A 
23 non fuerit C — debel] oportet AN 


ub 








156 Auencebrolis 


ilem praeponam hanc et dicam:  Multiplicatio formae est ex 
materia. et in substantia simplici non est materia. ergo 
in substantia simpliei non sunt formae multiplicantes se, ergo 
sunt in ea unientes se. ilem praeponam hanc et dicam: 
Formae multiplices uniuntur in substantia simplici. ^ et omne: 
quod unitur, non est impossibile ut sit existens in substantia 
simplici una. ergo formae mulliplices non est impossibile 
ul sinl existentes in substantia simplici una. 

(8.) Substantiasimplex nen habet locum. el omne «quod 
non habet locum, essentia eius aeque distat ab omni. el omnew 
quod aeque distat ab oınni, apprehendit per se formas omnium 
una.  etquiequid apprehendil per se formas omnium una, ipsae 
formae sunt inuentae in sua essenlia. ergo formae omnium 
sunt inuentae in essentia substantiae simplicis. et formae 
omnium multae sunt. ergo formae multae sunt inuentae in» 
essentia substanliae simplicis, 

(9.) Proprielas est continuae quantitatis, ut occupet locum 
aequalem sibi. ^ et oınne cuius est proprietas occupare locum 
aequalem sibi, non est possibileut alia res occupet locum ipsum, 
quamdiu oceupauerit illum. ^ ergo proprielas quantitatis est ul * 
nulla res occupet locum eius, quamdiu ipsa occupauerit illum. 
et cuius non est possibile ut alia res occupet locum, quamdiu 
ipsa occupauerit illum, non est possibile ut ipsum iungatur alii 
rei in uno loco. ergo proprielas quantitatis est ut sit im- 
possibile ipsam coniungi alii rei in uno loco. deinde prae-» 
ponam hanc conclusionem et adiungam ei hane: formae quae 
sunl in substantia simplici non habent quanlitatern. ergo 


| proponam CN 2 et| quia C substantia] forma N 3 se 
(post multiplicantes) om. AUN 4 unientes| inuenientes C propo- 
nam C 1—8 ergo ... simplici una om, AC 10 essentia eius aeque 
distat] aeque distat secundum essentiam € 10—11 et omne . . . ab omni 
om, N 12 et quicquid . . . omnium una om. N per se apprehendit C 
omnium] © (i. e cum) C 13 sua om. AM — 13—14 ergo . . . in essentia 
om. A 14 simplicis substantiae C 16 simplicis substantiae AN 17 
oceupat C — 18 et] quia C locum om, C 19 aequalem om. M oc 
eupal C ipsum] illum N 20 quantitatis] qualitates (sie!) N 2] 
oceupal C 22—23 et euius . . . occupauerit illum om. A 22 post lo- 
eum «dd. illum N 23 iugatur M, ut saepius in similibus 24 loco uno 4 
4» proponam CN 











u a a 


Fons uitae III, 33—934. 151 


formae quae sunt in substantia simplici iunguntur in uno loco, 
substantia simplex non est locus corporeus. et proprietas 
est loci eorporei ut mulla non coniungantur in eo simul. ergo 
in substantia simplici multa possunt simul coniungi. 

(10.) Omni maneria ex maneriis [spiritualibus] existendi ins 
substantiis corporalibus illa est dignior qua existunt in substan- 
tiis spiritualibus. et collectio multarum formarum in uno sub- 
iecto habet esse in substantia composita, sicut coloris, figurae, 
lineae, superficiei, quae sunt coniuncta in substantia composita. 
ergo substantia spiritualis dignior est ut hoc sit in ea. 10 

(11. Indiuidua et species multa sunt. et indiuidua el 
species sunt in generibus. ergo res multae habent esse in gene- 
ribus. etgenera unum sunt. ergo mulla habent esse in uno. 

(12.) Si inferius est ex superiore, inferius habet esse in su- 
periore. sed inferius est ex superiore. ergo inferius ha-:5 
bet esse in superiore. et inferius est multa. ergo multa 
habent esse in superiore. sed superius est unum. ergo 
multa habent esse in uno. 

34. Item Magister. Iam proposuimus quod possibile fuil pro- 
ponere de probalionibus demonstrantibus quod ea quae sunl» 
multa habentessein uno. ethoc manifestat quod praediximus, 
seilicet quod formae sustentatae in substantia composita 
habent esse in substantia simplici. et in hoc est eliam 
manifestatio eius quod monstrare uoluimus, scilicet esse sub- 
stantiarum simplicium, quae sunt imprimentes linea-2: 
menta sua et figuras in substantia composita. 


1 formae quae sunl in substantia simplici om. C in| non M 3 
est om. N iungantur C 4 possunt multa M 5 Omni seripsi: Omnis 
ACMN maneria| materia C ex| in AUN maneriis| maleriis €, ma- 
leriis maneriis M spiritualibus delewi: spiritualibus ACM, simplicibus N 
6 qua] quam AM, quia C — 8 esse] esset N 9 coniunctae C, coniuncta. in 
om, N lOhoc|haecC 1lante Indiuidua odd. Item C et (ante indiuidua) 
om.C 12esseom.C 14Si]Sed A  14—16 inferius habet esse ... in supe- 
rioreom, N — 14—15in superiore] inferiore M — 16—17et inferius ... habent 
esse insuperiore om. C 16 multa /post est et post ergo)) multum MN 17 
habet N in superiore| inferiore M, ex superiore N — 18 multum habet MN 
in| ex N 19 Magister om. M praeposuimus M praeponere AUM 
21 manifestat| est manifestum € 23 etiam om. MN 24 uolumus N 
26 figuras et liniamenta (ef. «d p. 121,25) sua M 


i 








158 ( Auencebrolis 


D. Quamuis haec dubitatio soluta sit quod multa existant 
coniuneta in una re, tamen duae aliae dubitationes emerserunt 
mihi, quae non sunt minores illa; hoc est, quod aliquis dicere 
potest: formae spirituales quomodo factae sunt cor- 
porales, et accidens corporale quomodo generatum esl: 
a substantia spirituali? 

M. lam praemissum est in loquendo de hace ratione quod 
sufficit; sed nunc uolo breuiter recolligere. et dico quod 
omnia duo opposita cum coniunguntur, ex coniunctione eorum 
fit alia res quae non est aliquod eorum, dum erant per se. el 
quia substantia simplex est opposita substantiae compositae, 
debet ut ex coniunctione earum fiat alia res quae non sil ali- 
qua illarum. ^ et ipsa est forma sustentata in substantia com- 
posila; hoe est, quia haec forma non est spiritualis absolule, 
eo quod est sustentata in materia corporali; similiter etiam non» 
est corporalis absolute, quia est simplicior quam materia, el 
quia aliquando potest sustineri in anima exspoliata a materia. 
— Et eliam, quia materia corporalis finita est et coartata, et 
omne quod fuerit finitum et coartatum, forma quae infusa est ei 
a substantia sibi opposila, expansa est super superficiem eius 
el existens in ea: ergo debet esse ex hoe ut forma diffusa a 
substantia simpliei super materiam corpoream sit expansa  su- 
per superficiem eius et existens in ea, quia forma est sequens 
materiam in lineatione et figuratione eius. unde quia materia 
est in se corporalis, debet etiam ut forma superfusa super eams 


1 solita € exislant| sinl A 3 quae| quod C, qui .N haec N 
3—4 potest dicere M — 4 sunt om. M T7lam praemissum est] cf. pg. 125,23 
aqq.; 112,4 sqq.; 120,24 sqq. — 8 breuiter uolo M 9 cum om. C — 10 fit] 
sieut C_ 11 quia| quod A, om. C 20 ante opposita add perse C com- 
positae substantiae .N 12 debet| oportet AN alia] aliqua C 14 quial| 
quod M post spiritualis add, per se C absolute om. C 15 eo quod| 
quia A 16 post corporalis add. per se C simplicior est A 17 ante 
aliquando add. a natura A sustineri potest C, sustinetur (omisso potest) N 
18 est om. A et] quia C 19 quod] quia C quod fuerit om. A 
quae est infusa est A, quae fuerit infusa C — 20 sibi] ei C super om. N 
9] diffusa] infusa C 22 materiam corporalem corpoream N sit expansa 
om A — 23 post ea add. ergo debel esse ex hoc A, quae uerba ez v. 21 huc 
illata sunt sequens| sequentur N 24 maleriun| et 4 — liniatione MN 


25 corporalis] corpus € debel| oportet N 








Fons uitae IIl, 34—3%. 159 


a substantia spirituali sit eliam corporalis. — Et etiam, quia for- 
ma solet penetrare materiam recipientem se, cum fuerit parata 
recipere eam, propler penetrabilitatem primae formae collectiuae 
omnium formarum et infusionem suam in prima materia, sieut 
praemonstratum est, quia si materia fuerit subtilis, forma diffun- 5 
detur in ea et dispergetur et occultabitur et non apparebil sen- 
sui; si autem materia fuerit obtusa, debilior fiel forma ad pene- 
trandum et ad se diffundendum per eam; et tunc essentia for- 
mae coadunabitur et non disgregabitur, et apparebit sensui 
propter coadunalionem sui, quia cum essentia rei coadunatur, io 
ipsa res corporatur et offert se sensui, et e contrario, cum es- 
sentia rei disgregalur, fit subtilior et oceullatur sensui. et re- 
gula considerandi infusionem formarum spiritualium super ma- 
teriam corporalem el apparitionem formarum corporalium tune 
in materia corporali haec est, scilicet infusio Jwminis in cor-is 
poribus et apparitio colorum tunc. 
335. D. Demonstra mihi hoc et manifestum fac. 

M. Manifestum est quod colores deprehenduntur per es- 
senliam eorum et non deprehenduntur priuatione eorum. cau- 
sa autem est in hoe, quod lumen in se est spirituale el subtile ; »o 
el ideo non uidetur eius essentia, id est forma eius, nisi cum 
coniungitur eorpori superficiem habenti, et eum non fuerit con- 
iunctum corpori superficiem habenti, oceultabitur forma eius 


p. 19,116 = Falagera III, $. 23, 


3 eollectiuae] c eolleetem (ef. ad pg. 136,18) N AprimoN sicut prae- 
monstratum est] ef. p. 115,5 ayg.; 108,15 sqq. 5 diffundetur| diuidetur C 
6 N — "fuerit om. N debilior] difficilior C formaom.C Bet 
(antead) om. M  adjaC peream post penelrandum transp. M 9non om, C 

&pparet A — 10 quia] et A 11 post res add. et C — 11—12 et e contrario 
- .. oceullatur sensui om. N — 11 e contrario] conuerso (omisso e) C 12 
etj quia C regula| er (i e, erit) N 13 consideranda A, considerandum C 
Amnfusione N spiritualium formarum infusionem .M 14 corporalium 
tmn. C lunc| rerum. A 15 haec est . . , corporibus om. N lu- 
*minis seripsi er  Falag. "Wn: rmn ACM (ex v. 13 hue illatum) 
26 colorum] eorum C — tune] rerum A. 17 et ow. N 18 deprehendan- 
tur M 18—19 per essentiam . . . deprehendunlur om. C 19 eorum 
*post el) seripsi: earum AMN eorum (post priuatione) seripsi: earum 
-ACMN . 20 autem om. N in hoe est CM est in se Ü 21 essen- 
Ka eius C — id est| scilieel € D cum ow. € — 22 coniungatur € —— corpori 
vm, C 2-23 el cum , ., habenti om, N eius forma C 


inm 








180 Auencebrolis 


et non apparebit sensui, sicut lumen defluxum in aérem cuius 
forma non deprehenditur sensu, donec ipsum lumen diffundatur 
super corpus solidum, sicut super terram, et sic apparet lumen 
eius et offert se sensui. et cum apparel forma luminis in 
superficie corporis, apparet tunc forma coloris sustentata in eo, 
quoniam impossibile est ut appareat forma luminis et non appa- 
real forma coloris —  Demonstratio autem huius est haec. 
Forma luminis non apparet nisi cum coniungitur super- 
fieiei corporis. et quia superficies sustinet in se ipsa essen- 
tiam coloris, debet ut lumen quod est coniunctum superficiei, 
sit eliam coniunctum colori, cum coniungitur superficiei; et de- 
bet ut eolor appareat per manifestationem luminis. — Et argu- 
mentatio de apprehensione luminis cum colore fit hoe modo. 
Lumen uisus coniungilur lumini solis propler similitudinem. et 
lumen solis coniungitur colori. ^ ergo lumen uisus coniungilurs 
colori. Item alia argumentatio. Lumen coniungitur colori 
qui sustinetur in superficie | corporis. et lumen apparet, 
quando adiungitur ei. ergo color apparet, quando lumen ad- 
iungitur superficiei. 

Et secundum hanc argumentationem auxilio dei considera-s» 
bis infusionem formae spiritualis super materiam corporalem, 
hoc est, si compares formam spiritualem quae est in substantia 
simplici lumini solis, et compares formam infusam super ma- 
leriam lumini quod est super superficiem corporis, el compares 






1 sensü N 2 apprehenditur M 3 super (ante lerram) om. MN 
apparebit M 4 offert] conferet M, confert N — et] quia C —4—5 in su 
perficie corporis] et necessario A 5 appareat 4 lune om, A su- 
stenta M — 5—7 sustentata .., forma coloris om, C — 6 est om. M — 6—i 
luminis et non appareal forma om. M — 4 huius om. C — haec est CM, haec 
om, N 8 ante luminis add. huius C iungitur AN 9 corporis] co- 
loris .N el quiaj quare C se]semet C ipsam M . 10 debet] oportet 
AN ut] quod A esl om, N iunctum AM 10—11 superficiei 
sit eliam coniunctum om. N 11 sit eliam . . coniungitur superficiei 
om. A iunetum M color C debet] oportet AN 13 de appre- 
hensione] deprehensione C cum colore om. M fie N 14 ante com 
iungitur add, eum C — et] quia C 15 uisus] solis C — 16 colori (ante qui) 
om. N 17 qui] quia A, quod CN 18 quando om, C coniungitur CN 
adiungitur (post lumen)] iungitur A, coniungitur N 20 Et] Quia € 
23 simplicium N — lumini om. N — 24 est om, M 


4 
-r 
= 
—€ 
35 
is 
r- 
—5 

—- 


‘da 


ia 








Fons uitae III, 35-386, 161 
colorem formae corporali quae est in materia corporali in po- 
lentia, hoc est quia color in corpore in potentia est. et cum 
lu eomparaueris inler unamquamque harum formarum, inuenies 
formam corporalem quae esl in materia in potentia, quod appa- 
ret sensui, quando adiungitur ei forma infusa super eam a for-» 
ma spirituali, sieut color, qui est in corpore, in potentia est, sed 
apparet sensui, quando adiungilur ei lumen infusum corpori a 
lumine solis; et sic inuenies formam infusam materiae a forma 
spirituali apparentem sensui, quando adiungitur formae corporali 
quae est in materia in polentia, hoc est, quia haec et illa fient ı 
unum, sieut lumen superfusum super superficiem corporis appa- 
ret sensui, cum adiungitur superficiei corporis et ipsum et color 
fiunt. unum. 


36. D. lam manifestum est mihi quomodo forma spiri- 





lualis fil corporalis, cum adiungitur maleriae corporali, i5 
propter quatuor modos quos dixisli. ergo manifesta mihi 
quomodo est possibile ut forma accidentalis generelur 
ex substantia spirituali. 

M. Ad hane interrogationem possunt fieri duae respon- 
siones. una est ut dicatur quod forma corporalis non est» 
aceidens per se, sed substantia, quia ipsa perfieit essenliam ma- 
leriae in qua sustinetur, el non dicitur quod sit accidens nisi 
comparalione sui ad materiam quae eam sustinet. — secunda 
responsio est ul dicalur quod haec forma, elsi sit accidens, 
non fluxit ab essenlia substantiae simplicis, id est materia quae 
sustinet formam eius, sed est deducla ex forma eius, quae est 
nzecidens materiae sustinentis se, et tamen haec forma substan- 

lcolore M est om. C 3 comparaueris tu N, tu om. C — 4 esl 
om. C b iungitur ACN 7 sensum N iungilur ei A, coniungilur ei N, 
ei adiungitur C 8 et) quia C formam om. M . 9 apparente C.M.N 
sensum AN, in sensu C — eoniungilur ACM 10 in (ante materia) om, A 
13 fiunt] sunt N 14 Iam| Nunc A 15 corporalis fit N, sit corpora- 
lis M, sit forma corporalis 4 16 propter quatuor modos quos dixisti] ef. p. 
158,8—17 ; 158,18—150,1; 159,1—12; 159,12—161,13 17 possibile est 4 — 18 
spiribuali|eorporali C 20 una est| unaque N post quod add. hoc (sie!) N 
2 ipsa om. A — 22et| quia C — dieitur| an dicatur? — 23 sustinet eam 4LN 
211—337 elsi sil... haec forma hie om, AC 25 essenlia subslanliae| e na- 
lura materiae M 27 suslinenles M  haee forma] sel. substantiae simplicis 
forma, cx qua forma corporalis, quae vr. 24 haec forma wocatur, deducta. est 

‚Ausncebrol ad, Baeumker, 11 





169 Auencehrolis 


lia est, quia ipsa perficit. essentiam substantiae simplicis. — el 
ob hoc dietum est de forma sustentata in substantia compoila 
quod substantia est, eo quod defluxa est a forma subslantiae 
simplicis quae substantia est. ergo cum forma sustentata in 
materia substantiae simplicis fuerit substantia sibi ipsi, et fueril: 
accidens propter sustentationem sui in materia substantiae siin- 
plicis: non est impossibile ut forma quae est defluxa ab ea 
in substantia composita sit etiam substantia sibi ipsi, et eliam 
accidens propter sustentationem | sui in materia substantiae 
eompositae. u 

D. Quare uocauerunt primam formam substantialem 
el non substantiam, cum ipsa perficiat essentiam materie 
quae est substantia ? 

M. Ideo quia impossibile est ut habeat esse nisi in materia 
in qua subsistit. 1 

D. Ergo si forma subsistens in materia composita est sub- 
slantii, falsum est aliquid esse accidens? 

M. Non potest dici absolute ut forma sit accidens, sicut 
quantitas et aliquae species qualitatis, quia quantitas est forma 
inseparabilis essentiae substantiae et perficit eam, et similiter 
aliquae. qualitates sunt. differentiae substantiales perducenles ad 
esse essentiam substantiae in qua sunt; sed in ceteris pracdica- 
mentis non potest dici quod sint substantiae. 

D. [am patefecisti 1nihi quod formae sustentatae in sub- 
stantia composita sunt deflüxae a substantia simplici, et soluislt s 
dubitationes quas habebam: in hoc. sed quid dices mihi si 


1 post simplieis add. 4C: id est materiam «quae sustinet formaın 
eius, sed est deducta ex forma eius, quae esl accidens materiae sustinentis se. 
el «quia. €) tamen haec forına etiam. (etiam ... substantiae simplicis om. (^ 
substantia est, quia perficit essentiam substantiae simplicis 1—3 et ob hoc 


e. defluxa est om. C 2 hoc om. A posita M 5 simplicis substan- 
liae C 6 sinplici C. $1 possiblle M — est om. M defluu M — 8 com- 
posita sit etiam substantia om. N --10 substantiae compositae scripsi: 


substantiae simplicis AU, om. MN 11] uocant C 12 essentia M  mate- 
riae om. C 14 esse om. € 17 falsum] subiectum C est om. N 18—1t 
sicut. quantitas efe]. sei]. non potest. dici absolute accidens 19 aliqua CN 
qualitatis! quantitatis M 30 ante substantiae add. et N et (ante similiter) 
quia 0€ 21 aliae N quantitates MN substantiales] spirituales €' 
22 post celeris add. supradictis. A 20 dubitationem quas (sie/) N, dubi- 
talienes (ic^ quam CU dicis AM 


Fons uitae IIT, 56— 57. 163 


: dixero quod substantia simplex, sieut anima, 
abu bet formam in se? et si opposueris mihi de formis 
E xis in essenlia animae, dieam tibi quod hae formae acci- 
m sunt pertranseuntes super essenliam animae, 
eut formae luminis super aörem, et non sunt stabiles in sub- 5 
Mantia eius nec commutantes essentiam eius; sed hae formae 
non attingunt ad animam nisi ex materia composila; sed cum 
opponilur ei, unit eum ea lineamenta sua et imprimit in en 
guras suas propter subtilitatem substantiae animae in se, et 
ranseunt per eam sieut lransitus formarum resullantium in po- e 
litis corporibus super ipsa eorpora. ^ et eum ipsae formae non 
sint essentiales ipsis corporibus, et non sint nisi accidentia quae 
nl in eis: hoc remouet quod hae formae sensibiles sint 
deduclae a subslantiis spiritualibus. 
M. Manifesta hane. oppositionem et aperi amplius, donec i5 
sequatur responsio ad eam. 

M Postquam omnis scientia et ratiocinatio non sunt nisi 

implexis intelleetibus, quae sunt. decem genera, debel esse 

ex UE omne quod imaginatur in anima, et loquitur per illud, 
sil compositum ex his simplicibus intellectibus secundum uarios * 
modos eopulationis eorum et manerias compositionum ex diffe- 
renliis, el aecidenlibus. et quia scire hos intellectus 
incomplexos. hoc est, subsistere formam cuiusque eorum in 
"nima, quin anima est subiecta illis, quemadmodum materia 
est subieeta suis formis: ideo debel ex hoc ut scienlia sit ge-* 
leralio et subsistentia omnium harum formarum in anima, de- 


u—-—— ———— ——— 
1-2 ef. p. 168,19 sqq. 2 mihi de formis om. N, mihi om. CM 


3 dico € — ad r. 3 agq. ef. p. 174, 9 sqq. 5 sunl om. AC substantia 
| *sseniig 4, substantiam C 6 commulantes] comitantes C commu- 
| RA N 7 sed] sicut. C 8 opponitur, scil. materia composita, ei, 
| Ner ea (seil. anima)] substantia C 9) substanliae om. N 10 
12 A om. C X nisi om. AC 14 deduclae sint .M, sunt de- 

18 complexis 4M quae] qui N —— debel] oporlet N 19 

ex] Mel d loquitur (seil. anima)] loquatur C, locuntur M, locatur N 21 
Thanerjas] | malernas C differentiis] diuersis C — 22 el om. C — 23 incom- 
Hexes] inplexos M. om. N subsistere] sustinere €, sistere N unius. 
"iusque | c 24 anima est om, N — subiecta]suhstantia N — 25 est om. N 
substantia CN suis] in suis € debet| oportet. N 26 om- 


Vitam, {ransp, post formarum A 


































b 





























164 Auencebrolis 


inde coniunctio et diuisio earum per differentias et per propra 
et per accidentia. ergo per hoc sunt similia accidentibus quae 
sunt in substanlia discurrentia per eam et succedentia in e& 
et cum hoc ita fuerit, et intellectus simplices, ex quorum cope 
latione emergunt scientiae et ex illis construitur locutio, fuerinls 
eolleeti ex materia naturali et eius accidentibus, id est substan 
tia quae sustinet praedicamenta ; — et ordo animae est super 
ordinem huius materiae; et quod intelligitur de scientia, hoc eÀ 
inhaerentia formarum sensibilium, id-est accidentium subsisten- 
tium in substantia, et attractio earum ad uim imaginantem, e» 
deinde impressio earum et perceptio in anima, propterea quod 
subtiliantur et attenuantur in duabus mansionibus, id est in 
sensu et existimatione — : ac per hoc manifestum est quod anima 
non habet proprium scientiam in se nec formas essentiales in 
se, nisi quia receptibilis est formarum, quando adueniunt ei, 
propter suam tenuitatem et simplicitatem et subtilitatem sub- 
stantiae suae; et non aduenit ei scientia, nisi quando est super- 
stans materiae et eius accidentibus, et quando unitur eius e- 
sentin cum formis accidentium; et describuntur in ea prius 
figurae accidentium et eorum lineamenta propter praesentiams 
el contactum, et imprimunt in ea impressionem qua anima per- 
cipit eerlitudinem ipsarum formarum quae sunt impressae in 
ea impressione formarum sensibilium in sensus et perceptione 
earum. ab anima quando agunt in ea. ergo per hoc transe- 
unt super animam transitu, et non permanent in ea cohaerentess 
in suo esse, quando agunt in ea. et quia omnis forma ex 


1 per (ante propria) om. A — 2 per (ante accidentia) om. C 3 succi 
dentia M — 4et(ante cum)] quia C. ad ea quae sequuntur cf. p. 171,11— 16. — quo- 
rum) eorum quorum € — 5 construitur] constituitur M . fuerint] et fiunt €, 
fuerit. M — 6collecta A 7 praedicamenta| prima M ordo]orto N superi 
secundum .N 8 huius; istius M 9inhaerentia]deinhaerentia C — 10 sulr 
stantia] anima substantia U attractio| actio € 10—11 ad uim .. . impres 
earun om. N — 10 imaginantem] imaginatiuam et imaginantem C et (ante 
deinde) om. (' 11 quod] quae A subtiliatur et attenuatur 4 12 in (pot 
estjom ACM 13 sensus A extimatione M 14 propriam] primam M, om. 
15 quando] quando est .NV— 16tenuitatem suam C 17 et (post tenuitalen) 
om. A 15 17 suae substantiae M 17 et] quia € seientia ei C. esl| 
eius f£. T priusom. C. 20etjquod C 21 contaclam M. percipit] recipil ^ 
22 formarım ipsarum. VN, ipsarum formarum .1 24 eorum € ab] ex X 
214—236 ero... agunt in ea om. N 25 et om. € — forinaj formarum ^ 





Fons uitae Il, 91- -38. 16% 


I se, quia est composila el 
he omnino, diuiserunt se eliam in essentia animae 
pe constituerunt se separatim singulae ipsa- 
| essentia animae, et ideo conueniens fuil 
til itio ips in formarum in essentia animae uocareturs | 
us, qt a intelli guntur in ea el existunt inea. — el quia 






































^ den 


hensio eius dei est in sensu, quia Tm 
oppositum est alteri, el cum inten- 
| eril u vin | b alio, fonus interim transeuntibus per es- 
E. Vl siceedenübs in substantia eius, cum non sint 

sontiales: in. emn formae sensibiles transeuntes super sen- 

r ı inflectitur ab aliis ad alias, perdil eas elis | 

s in eo. et hoc est quod mihi uidetur de | 
nt esse in anima. — Sed ut hae formae sint 
non separabiles a substantia eius, opus est 
ertitu pm iv exposition longa. incipe ergo nunc 

n fundamentum quod praeposuisti, scilicel quod w 

es habent esse in essentia substanliae 


Tm TER -— 
jo— w-. 





| Ra "Tx. 4 rums * 


ar xm . 
ds Sit | d telle: xum in omnibus dictionibus quas induxi- 
notior nem seme ti: elle a substantia animae, id 

is nis fed ' se ipsam ad formas intelleetas, non zs 
le. propter probationes significantes quod 


ae ler se ipsam. et nunc breuiter recolli- 


era Ill, $. 24. 


| LÀ eliam] et MN 4el| quia C — ^ ipsa- 
orn marum om.CM in essentia animae ow. C — 6 intelli- 
N »L existunt in ea om. N et (ante quia) om. C 
p. 173,2 1.600. 7 debet|oportel AN Butom. N  in- 
7 | nn in... apprehensio eimsom. C Al 
'"mis] fornarum N — 13e... eius om. N 14 su- 
) quia iis] eis N 16 sens A 17 quae] quod € 
iia m us N sunt AUN — 320 ad|ab AM  posu- 
jles| simplices AM — 23 diclionibus] rationibus € — 24 
dis 10% - 95 apprehensionis seripsi: apprehensionem 

26 obaliones] propositiones C 7 et] quia C 


T 
ex ro 
» - 

















166 Auencebrolis 


gam radices ipsarum. probstionum hoe modo. — Si subst 
animae est receptibilis descriplionum rerum et formar n 
sunt in en in potentia; el si sunt in en in potentia, sdens e 
per se ipsam. — ltem. Si anima apprehendit formas in se ip 
sine instrumento, sunt in ea in potentia. — Item. Si homine 
sunt communicantes in apprehensione alicuius rerum, scie 
est in essentia eorum. — Item. Si homines apprehendunt seien- 
linm sine disciplina, scientia est in essentia eorum — ri 
Si anima praescit ea quae sunt antequam sint, tunc sciens ed 
per se ipsam. — Item, Si anima est perceptibilis et sentiens 
a prineipio inerementi corporis, tunc sciens est per se ipsam. 
— Similiter et ceterae probationes quae hoe idem significant 
Si autem intellexisti remotionem scientiae sensibilis a 
substantia animae, hoc est apprehensionis formarum sensibilium 
sine instrumento, fortasse potest hoc contingere secundum ali-» 
quem modorum. hoc est, non intelleximus quod formae sen- 
sibiles sint existentes in substantia animae, nisi sibi applicentur 
per instrumenta instituta ad apprehendendum eas. et quia 
anima facile polest. apprehendere has formas sine instrumento 
seeundum. opinationem, sed hoc non fit nisi postquam appre-» 
henderit eas instrumentis. — Et etiam non intelleximus quod 
hae formae sint existentes in anima, postquam accedunt ad 
enm et comprehendit eas, sieut est subsistentia earum in suis 
sustinenlibus; sed intelleximus quod formae sensibiles sunt in 
anima in potentia, et ipsae formae sunt similes formis sensibili-» 
bus in effeetu, et propter hoc coniunxerunt se illis et unierunt 
se cum illis: — et quod intelleximus in nostra dictione, scilicel 
I probationum ipsarum C . 2 est animae C — 3 sunt (post earum» 5 
non sunt N 4 apprehendi N M M — 6 alicuius] allerius C — ne— 


rum| rei A 7 earum C — 1—8 ltem ... essentia eorum ow. C 7 scie 
lia (ante est) om. A 10—11 Item ... per se ipsam om. C 10 i 
receptibilis N Il ipsam om. A 14 appreliensionis scripsi: appreher 
sionem ACMN — 16 an/e non «dd, quod A sensibiles om. M H singe 
sunt CN — sibi om. N 18 instrumenti M et om. C quia] en 

(i. e. quod si)? 19 opinionem .4 20 sed] wertendum erat tamen a 
quam]eum M,om.C —— apprehendit N 21 Et| Quia € intellexerimus EN 

quod] quia 4 22 hae om. N  sintj sunt AC, sicut N 23 eam] eas e—! 
estom..N —— subsistentia] substantia CM 24 sustinenlibus] suss 

(sichh C — 95 ante formis add. ipsis C — 26—27 et unierunt se cum illis om— "* 
N 2iejqua C — quod| quia M — inlellexerimus M — in|ex M 





ah A- 








Fons uitae III, 38, 167 





- quod forma sensibilis est in subslantia animae in potenlia, haec 
est ratio, quia substantia animae faceta est receplibilis formarum 
sensibilium, et quia formae sensibiles faetae sunt impressae in 
on el iunctae cum ea. sed cum diximus quod omnes formae 
sensibiles sunt inuenlae in subslantia animae in potentia, nons 
inlelleximus quod unaquaeque istarum formarum sit inuenta in 
substantia animae singillatim, sicut sunt in suis sustinentibus 
corporalibus; sed hoc intelleximus, quod forma animae sentien- 
lis est una simplex forma colligens in se ipsa omnes formas 
sensibiles, hoc est, quia haec forma potens est sustinendi omnes io 
formas sensibiles in effectu, cum coniunclae fuerint ei, et sunt 
in ea in potentia. — unde non debemus negare multas formas 
eolleetas esse in una forma, de qua re probationes praemisimus, 
. et quod dicimus de forma huius animae, simile est ei quod di- 
. «itur de forma animae rationalis et de forma | intelligentiae, hoc; 
est, quia forma uniuscuiusque harum substantiarum collectiua 
est omnium formarum intellectarum; excepto hoc quod forma 
intelligentiae colligibilior est formarum quam forma animae. et 
cum hoe dicimus, non intelligimus quod unaquaeque istarum 
formarum sit in unaquaque istarum substantiarum . singillatim, zo 
nee quod formae adueniant eis extrinsecus; sed intelligimus 
quod forma uniuscuiusque earum in se est uniuersalis forma, id 
est in nalura et essentia sua est apprehendens omnis formae et 
sustinens illam; nec possemus dicere quod omnes formae 
existant in forma eollectiua earum qualiscumque sit forma ex formis a5 
I arum uniuersalium, nisi essenl ipsae formae in potentia, 














2 receplibilis] transmutabilis N — 3 sensibilium et quia formae om. N 
faetae om. N 4 coniunclae 4 — cum] in € dixerimus € — 5 inuen- 
lae| iunctae C 5-—7 in potentia ... substantia animae om. N — 6 sit] sunt 
C 7 sigillutim MN 8 corporalibus] corporibus M hoc om. 4 im 
lellexerimus M, intelligimus N —— sentientis] scientis N 9 forma (post sim- 
plex: om. A ipsam M 10 ante hoc add. et N 11 in effectu post 
fuerint ei franspon. A 13 praemisimus| cf. p. 153,9—127,15 14 simile] 
substantiae N 15 animae...forma om.N inlellectiuae C 17 estom. A 
intellectiuarum u 18 intellectiuae C el| quia € 19 hoc] haee N 

ue| una © 19 20 unaquaeque ... sit in o». M — 20 formarum 
istarum A sigillatim M ^ 21 nec]nisi ,4 adueniunt A 22 post forma 
add. u N —— earum] illarum €, harum AM in se om. © forma om. C 
. 3) natura] materia C 24 possemus scripsi; possumus ACMN — 25 eorum 
N, rerum C — qualitercumque .1 











39. 


168 Auencehrolis 


D. Manifesta mihi hoc adhuc amplius. 

M. Si substantia siinplex apprehendit multas formas, non 
apprehendit eas nisi per suam formam ; quia si forina substan- 
liae simplicis apprehendit multas formas, aut apprehendit eas 
eo quod est in illa, aut eo quod non est in illa. si appre-? 
hendil eas eo quod est in illa, tunc formae multae in ea sunt. 
sj aulem apprehendit eas eo quod non est in illa, non est im- 
possibile quod alia substantia quiin substantia auimae sil ap- 
prehendens formas ipsas, quod falsum est. — Et etiam, si for- 
ma substantiae simplicis apprehendens formas apprehendit eas» 
eo quod in ipsa non est, omnino prohibetur ut inter istam for- 
imam et formas. quas. apprehendit sit conuenientia. si uero 
inter eas non fuerit conuenienlia, non unientur aliquo modo. 
sed ratio conuenienliae inter duas formas haec est, ut forma 
substantiae simplicis sit potens recipiendi formam quae uuituri 
cuni ea, el sit parata uniri cum ea. 

D. Quicquid dixisti de his ratiocinationibus, non erit ra- 
tum, donec stabilias animam habere in se formam. sed 
quae eril responsio tua contra me, si dixero. quod anima nou 
habet in se formam ? » 

M. Substantia simplex aut habet propriam sibi formam, 
aut non habet propriam sibi formam. Non est autem possi- 
bile ut non habeat. proprium sibi formam, quia non haberet 
esse. omne enini esse rei ex forma est. Et etiam, quia si 
substantia simplex non haberet formam sibi propriam, non esset» 


| adhuc hoc M, hoc om. C 2 multas formas] omnes formas uel mul- 
tas C 3 eas eam N forinàiu suam MN quia] et MN 4 eas] 
illas C 6 eas] illas C, oim. A sunt in ea CM 4 autem om. C — eas] 
illas (^ — impossibile] possibile N — 8 quod] ut N quam substantia om. 


CN I Et| Quia C sj etiam (! 10 simplicis substantiae C post 
simplicis «dd, — esset .1 apprehendens formas o». C lbipsoC — prohi- 
bebitur 4 formam istam 4 12 formas quas] formam quam € 13 
unientur; unitur C, om. N, lacuna hiante 14 sed] si A 15 formam 


om. N 16 et... ea om. M sit] sic A, om. C post parata add. est 1 
17 ratiocinationibus; rationibus A 19—-20 cf. supra 163,1—2 | 21 sibi pro- 


priam M 22 aut non ... forınam M, liabet ... formam om. C formam 
sibi propriam |. non est] et non est C autem| aut MN, om. C 23 


formam sibi propriam .1, propria (sic!) sibi forinaam M haberet| habet .V 
24 rei esse N si om. CM 25 haberet| habet C 








Fons uitae III, 39— 40. 169 


species differens ab alia. ^ omnis enim differentia non est nisi 
per formam. Et etiam non essel possibile ut apprehenderoet 
formam aliquam ex formis, quia non apprehendit formas nisi 
per suam formam. — Si autem substantia simplex habet for- 
mam propriam, aul eril receplibilis omnium formarum, aut nul-5 
lius, aut unius. et si foret receptibilis unius formae in effectu, 
non essel differentia inter formam substantiae simplicis et for- 
mam subslantiae composilae, quia substantia composita non est 
receplibilis nisi unius formae, et substantia simplex receptibilis 
est mullarum. si autem non esset receptibilis alicuius forma- (o 
rum, substantia simplex non esset apprehendens aliquid ex re- 
bus; sed manifestatio demonstrat contrarium huius. relin- 
quitur ergo ut substantia simplex sit apprehendens omnes for- 
mas. Item. Postquam substantia simplex habel formam, aul 
est dissimilis omni formae aut similis omni formae. si fuerit ıs 
dissimilis omni formae, non recipit aliquam formam. si aulem 
fuerit similis omni formae, esl receplibilis omnis formae; el si 
fuerit. receptibilis omnis formae, in ea sunt omnes formae. 

Au. D. Cur non est substantia animae sieut substantia quae 

. sustinet praedicamenta, «quam existimo exspoliatam omnibus % 
formis ? 

M. Esse huius substantiae exspoliatae a forma non est nisi 
in opinione, non in esse. _ non aulem dicimus de substantia 
animae quod sit non exspoliata a forma secundum opinionem, 
sed secundum effectum el esse, quia non est impossibile ut di- 5 
uidalar inter materiam animae et formam eius opinione, sicul 


1 enim| autem CM 2et] quia C — etiam ow. A — apprehendet C 
3 formas] formam C — 4 suam per C — autem om. C simplex substan- 
lia € — 5 propriam formam € — omnium om, .M — nullus| unius C, ullius 
N 6 unius| nullius C et scripsi: quia .4CMN — 1 esse N 1—8 sim- 
plieis et formam substantiae om. N, formam om. C 9 - 10 est receptibilis 
M, om, © 10 receptibilis non est A, non est receptibilis N — formae M 
ll aliquam © — 12 huius| eius C 141 ante formam add. omnem N  15—16 
aut similis ... dissimilis omni formae o». C — 16 non] et non C — recipiet 
4 — formam] formarum N 17 omnis] omni C — et| quia C — 18 fuerit] 
* C omnis omni © 20 nouem praedicamenta C aeslimo AN 
Spoliatam .4 — 22—25 locus aut mutilus esse aut corruptus uidetur — 23 au- 
lem om. M — ante de add. quod C 24 non sit AC 35 quia] quod € 
26 forma M ante opinione add, in A 





170 Auencebrolis 


est hoc impossibile in effectu et in esse. — Adhuc autem, si 
quis dixerit quod substantia animae non habet formam, et per 
hoc negauerit quod sint omnes formae in ea, et dixerit quod 
formae sint transeuntes super eam sicut transitus formarum in 
speculo: quamuis hoc adhuc ita sit, tamen non falsificabit® 
esse similtudinem inter formam animae et formas quae transe- 
unl per eum. sed quid posset dicere de causa compositionis 
instrumentorum animae, uel quomodo posset doceri animu, si 
formae stabiles non sunt in ea? — similiter quid posset dicere de 
forma intelligentiae, in qua sunt omnes formae per se, quoniam? 
nemo potest dicere «quod scire res intelligentiae non sit essen- 


tiale ? non enim inuenitur aliquando substantia intelligentiae 
non sciens res. sed postquam concedendum est quod forma 


intelligentiae collectiua est omnis formae, et omnes formae sunt 
in ea simpliciori esse quam sint in semet ipsis: cur etiam ne-" 
gat forinam animae esse collectiuam omnis formae ? excepto, 
quod in hoc est inferioris ordinis quam intelligentia, quia forına 
intelligentiae est perfectior et clarior quam forma animae; el 
lamen hae formae sunt in substantia animae subtilius quam in 
substantia quae sustinet formas sensibiles. — Quod ergo nos» 
debemus intelligere de existentia onınium formarum sensibilium 
in forma animae, hoc est, scilicet unitio omnium formarum in 
eius forma, quia forma animae in sua natura et in suo esse 





p. 170,20—171,8 = Falaqera III, 8. 25. 
1 hoc] etiam hie C 1—2 autem si quis] aliquis autem C 2—3 per à 
propler C 4 ante formae add. omnes C — sint scripsi: sit .1, sunt CM 
1—5 in speculo. formarum € 5 ita sit] transit C tamen] quod C now 
om. N falsificauit .1 6 esse] eam € similitudinem] similem C 
formae] fortasse € stabiles non sunt| non sunt substantiales A si mmm 
liter] sed N dicere| docere N 10 intellectiua C 11 potest om. 
intellectiuae € 12 inuenitur om. C intellectiuae € 13 non scie — 
nesciens C 14 intellectiuae C collectiua] collectam N (cf. ad 
136,185) et omnes formae om. N 15 sint] sit CN semet] ss C  €«€—- 
om. N, lacunu hiante etiam negat| an negat etiam? 16 collectain 
post excepto «dd, hoc C 17 in hoc] nihil N, om. C intellectiuz*— 
18 intellectiuae (' clarior et perfectior M quam om. ACN 18— 
el tamen] quia tamen .1, quia (omisso tamen) C 20 formas sensibi # 
formas formas .V Quod] Quid C 21 tormarum omnium N 22 
om. N 23 forma (post eius) om. N post animae «dd. est C 





Fons uitae III, 40—41. 171 


est essentia collectiua. essentiae omnis formae essentiali collectione, 
quia omnes formae unitae sunt in intellectu formae — omnes 
enim formae sunt, et ideo in intellectu formae unum sunt —, 
el intellectus formae est unitus cum forma animae, quia ambee 
formae sunt; et formae particulares, scilicet. omnes. sensibiles,s 
unitae sunt in forma | uniuersali, scilicet. collectiua [sunt] om- 
nium formarum; et haee forma uniuersalis unitur cum forma 
animae, ergo formae quas colligi! sunt existentes in forma animae. 

Hl. DB. Video quod non dimisisti mihi diffugium contradicendi 
quod omnes formae sunt existentes in anima. ^ sed quae eril ıo 
responsio tua ad id quod libi opposui, scilicet quod scientia 
quae est in substantia animae aequisita est ex acci- 
dentibus quae sustinentur in substantia composita, 
el isla aecidentia non sunt in anima essentialiter, 
ideo quod substantia animae altioris ordinis est quam s 
substantia composita ? 

M. Quod substantia animae altioris ordinis est quam sub- 
stantia composita, hoe non aufert existentiam formarum in sub- 
stanlia animae, quemadmodum sunt in subslantia composita, 
sed potius hoc quod hae formae sunt inuentae in substantia » 
composila dispersae el diuisne, non unitae, et sunt in substan- 
lia animae coniunctae, non diuisae, sed unilae. sed multo 


1 essentia est A, est hic om. C — 1—2 essenliali collectione quia om- 
nes formas om. M — 2 in om. C intellectum M 2—3 omnes .. . in- 
telleetu formae om. A Bunte el add. rerum C in om. C intellectu] 
intelleetiua € 4 et) quia C forma| intellectu AC 4-7 quia .. 
omnium formarum] locum correri ex Felagera, qui eschibet: ra > 
mmsa Ana menn 53 1193 Myanmar nmm ns 
mma 535 nsewn aba 5527 4 ambo ACMN  5formae 

. Scilicet om, ACHN — 6collectiua seripsi: collectiuum A, collectiui CMN 
aunt delewi cum Falagera 1 et| quia C 1—8 et haec . . . cum forma 
animae] ita Falagerae coder, in quo hic locus (a Munkio paululum immutatus) 
sic exhibetur: WEI MNSD WTISCW mbar NEM cum forma 
animae seripsi cum Falagera (ef. supra v. 4): cum anima AUMN — &—9ergo.. 
animae] apud Falageram hie locus walde corruptus est — 8 colligit. (scil. 
forma uniuersalis) scripsi: colligunt 4CMN 9 quod|quia M ^ non om.C 
Jimisisti] diuisisti N 11 id] hoc € libi opposui] disposui tibi C. ad 
sententiam cf. p. 164,4 «9q.— 15 est ordinis C quam]qua M — 17—18 M. 
Quod .. . substantia composita om. N 17 animae| composita A est or- 
dinisC — 19 ante quemadmodum add, nisi A — suntom.C — 20suntom. N 


42. 


173 Auencebrolis 


maior est unitio earum in substantia intelligentiae, sicut mani- 
festabo tibi cum tractauero de forma intelligentiae uniuersali; 
hoc est quia hae formae sunt in substantia animae mediae in- 
ter formas. corporales quae sustinentur in substantia composila 
el inter formas spirituales quae sunt in suDstantia intelligentiae. 
«signum autem huius est quod substantia intelligentiae apprehen- 
dit esse in omnibus rebus, scilicet formam unientem simplicen, 
id est genera el species, et substantia animae apprehendil 
non-esse, id est differentias, propria, accidentia, quae allingunlur 
sensibus. ct propter hoc cum anima uoluerit scire esse rei,:e 
adiungitur intelligentiae et unitur cum ea, ut aequirat per eam 
esse simplex. et cum adiuneta fuerit anima cum intelligentia 
ct fuerint cohaerentes, aequaliter formae earum uniuntur inter se 
el fiunt unum. et quia genus est existens in forma intelli- 
genliae, quia genus est esse, el differentia est existens in forma £ 
animae, quia differentia est praeter esse, et superponitur una 
super aliam, scilicet quia genus quod existit in intelligentia su- 
perponitur super differentiam quae existit in essentia animae: 
tunc anima percipit esse rei, quia coniunguntur simplicia esse, 
id est genus et differentia, cuin. eius essentia; et tune perficitur s» 
ei scientia esse rei, id est definitio eius. 

D. Manifesta mihi quomodo est esse nouem praedica- 
mentorum, quae sunt uniuersitas formarum sensibilium, in sub- 
stantia animae et intelligentiae. 

M. Nouen praedicamenta sensibilia quae sunt in substantia 15 
composita habent esse in ca corporaliter, disperse, diuisibiliter, 





p. 172,3—21 = Falayera III, 8. 26. 


I et 2 intellectiuae C 3 quia] quod C 4 formas] substantias NV 
» in substantia intelligentiae om. C 6 huius] hoc 4 est om. N in- 
tellectiuae C * uniente N 8 genera et! generari in N et (anfe sub- 
stantia)] quia €' substantia] scientia € 10 uoluerit anima C 11 intellec- 
tiuae C — acquirat] demonstret (? 12 aufe adiuncta add. haec N cum 
(ante intelligentia) om. M intellectiua C 14 et (ante quia) om. C 
14--15 et quia ... intelligentiae om. Fulugera 14 genus] ergo C 14—13 
existens ... genus esl om. N 11 intellectiuae C 16—17 una super aliam] 
scil. intelligentia super animam 17 alia M in om. M  intellectiua C 
20 id est; et U 21 esse om. C 22 nouem praedicamentorum om. C 
24 intellectiuae C 25 in subs antia compositaj composita in (omisso substantia) C 


Z—— 
| 





Fons uitae HI, 41-42, 173 


sicul attingit ea sensus in substantia composita; et habent esse 
in substantia animae simplicius, quia sunt abstracta a substantia 
quae sustinet illa; et habent eliam esse in substantia intelligenliae 
simplieiori esse, quia unaquaeque earum esl definita apud sub- 
slantiam intelligentiae sua definilione sibi propria. ergo forma * 
intelligibilis est contraria formae existenti in substantia composita, 
quia illa est substantialis pura, el haec corporalis pura. sed 
forma corporalis non est extra intellectum formae spiritualis, 
quia forma spiritualis est penetrans formam corporalem intrinse- 
cus. et forma animalis est media inter utrasque formas, et esl 1 
partieipans eum utroque extremorum; hoc esl, quia spiritualis est 
eo quod non est sustenlala in subslanlia composila, et est 
corporalis quia est similis in se ipsa formae sustenlatae in sub- 
slanlia composita. el sicul debuit ut formae sustentatae in 
substanlia composita essenl in essentia animae esse spirituali, 15 
similiter eliam debuit ut hae formae essent in essentia intelli- 
gentiae multo spiritualius. ^ similiter etiam debet ut omnes hae 
formae, tam spirituales ex illis quam corporales, sint in prin- 
eipio formae et origine eius, id est uoluntate, ^ hoc est, quia 
quiequid est, est in essentia perfectionis et pleniludinis; elo 
unaquaeque substantiarum est materia subiecta ei quod est su- 
perius ea, et agens in id quod est inferius ea, quia 
sicut hyle est uis recipiens formas sensibiles ex anima, 
similiter et anima est uirtus recipiens et hyle subiecta 
receptioni formarum inlelligibilium, et totum est paratum ad re- e; 
cipiendum formam uoluntatis. — Sed quod tu arbitratus es, sci- 
licel quod anima, cum se inflexerit ad intelligentiam, apprehen- 
dit quod est apud eam, el cum se inclinauerit ad maleriam eor- 
2 - l esse| el esse M 2 quiaj quam N 3 esse eliam N intellee- 
liuae C 4 substantiam om. N 5 intellectiuae C sua] id est M 6 con- 
trariaom. C 7ila om. A, est om. C 10 forma animalis] formalis 4C  10—11 
partieipansest© — 11 hoe] haec N 12—14 et est... composita om. N 14 
el] quia C 15-16 animae ... in essentia om. A loesse om. N 16 
intellectiuae C 17 spiritualis N, om. C — hae om. N 19 originem A 
essentia] ea essentia 4M N 20 et (post plenitudinis) quia Ü 21 unaqua- 
que C — 22 in id| aut C 23 hyle] ule C 24 et («nte anima) om. MN 
subieetum C 25 receptionum C,receplionis M — 26formas ^ quod] quia 
C, quid. N tu om. N arbitratus esse M, arbitralur (sic/; es N, ad sen- 
dentiam ef. p. 165,5—10 27 inllexit C intellectiuam €. 28—114,1 el cum 
.. apud eam om. € 





174 Auencebrolis 


poralem, apprehendit quod est apud eam, sic est ut arbitratus 
es. hoc est, quia, cum anima se inclinauerit ad materiam 
corporalem, apprehendit formas quae sustinentur in ea appre- 
hensione corporali in effectu, et apprehendit eas in se ipsa 
apprehensione spirituali in potentia; et cum se erexerit ad in- — 
telligentiam, apprehendit eas apprehensione intelligibili, id est 
cognitione suarum definitionem et quid sunt. sed hoc non 
facit debere ut transitus formarum super animam sit sicut tran- 
situs luminis super aörem, ita ut non sint essentiales ei, sicul 
arbitratus es. hoc est, quia formae nisi essent essentiales sme 
animae, non unirentur cum ea nec prodirent in effectu. el 
de quo sumes signum certitudinis eius quod dixi de his forınis, 
hoc est, quod substantia animae recipit formam inlelligibilem 
à substantia intelligentiae in somnis animaliter, id est [exempla- 
riter] imaginabiliter, et post somnum sentit eas anima corpora-ı= 
liter et materialiter. et secundum hoc exemplum considera- 
bimus esse omnis inferioris in superiori, donec ueniai ad ma- 
teriam primam quae sustinet omne. sed manifestabitur tibi 
hoc, cum tractauero de materia prima uniuersali et de forma 
prima uniuersali. 2 


D. lam manifestum est mihi necessario esse formae sen- 
sibilis in substantia simplici, et soluta est quaecumque fuerat 
dubitatio in hoe, scilicet quomodo erat existentia formarum sen- 


p. 174,7—18 = Falaqera Ill, $. 27%. 


3 sustinentur) .f, (/.e.scilicet) M S et]quiaC — intellectiuam C, intel- 
ligentia M — 6 post eas add. in se ipsa A 7 suarum om. N sed om.C 
9 essentiales] aequales N 9-10 sicut arbitratus es| cf. supra pag. 163,3 8qq.; 
164,94—26; 165,12 8qq. 10 hoc est quia] hoc quia est 4 nisi formae A 
11 non| cum 4 uniretur M, inuenirentur C et|quiaC 13hoc]haec N 
quod| quia MN 14 intellectiuae C exemplariter, quippe quod eiusdem 
uerbi, altera interpietatio esse uideatur, deleui. Falagera: [VO Won 
15 imaginaliter C et (ante post) quia C post]postquam C 16 et (ante 
secundum)| quia € 17 omnes inferiores € — superiore C  perueniat A 
11-—18 primiim materiam N 18 quae| quod € 19 tractaboC 21 M in 
marg.: Epylogus formae om. N 22 fuerit AC 23 erit M exi- 
stentia| essentia N 23—175,3 formarum . . , est existentia om. N 








Fons uitae II, 49— 43. 175 


"hilum in substantia animae, et quomodo debebat esse in ea 
*Xislenlia harum formarum, proplerea quod substantia animae 
"sl apprehendens illas, et quomodo est existentia. multarum 
ferum in una. et similiter soluta est dubitatio de hoe, scili- 
eel quod exislentia formarum sensibilium et scitarum apud> 
animam transeunlium super eam erat sicut transitus. luminis 
Super aerem. et stabilitum est quod primum dixisti, scilicet 
quod formae sensibiles quae sunt in subslantia composita im- 
Pressae sunl a subslantiis simplicibus. et manifestum est 
mihi hoc secundum compositionem. sed iam promisisti io 
mihi quod hoc idem ostenderes secundum resolutionem, 
| est resoluendo impressiones ipsas impressas a 
quibuscumque substantiis simplicibus in substantiam 
*"Ompositam et ab aliquibus simplicibus substantiis 
'n alias, ut per hoc manifestetur mihi quantitas substan-is 
liarum simplieium et qualitas. incipe ergo mani- 
lestare hoc. 
M. Incipiam nunc elicere scientiam essendi substantias 
simplices seeundum modum imprimendi alias substantias in aliis 
| seeundum ordinem resolutionis, quamuis hoc manifestum | sil o» 
seeundum regulam composilionis. sed interrogo le prius de 
duobus quibus eges ad scienliam huius capituli. 
DB. Quae sunt haec? 
M. Concedis quod corpus quiescens est in semet ipso 
el non habel actionem in se? "^ 
D. Non dicerem nisi hoe, nisi quia uideo eorpora simplicia, sie- 
ut ignem el aérem et aquam, quorum unumquodque mouetur in loco. 


1 debet C, debeat M — 4una]illa C — estsoluta M — seilicet om. ACM 
5 seilarum] scientiarum AC — 6 ante animam add. ipsum C — 1 et] quia € 
primum] prius 4 10 hoc ante 9 manifestum transp. C, om. N com- 
positiones A sed] et A 10—11 mihi promisisti C. ad sententiam ef. p. 
A435, 16 sqq. 11 ostendens N 12 hoc est resoluendo om, C — ipsas om. MN 
134 quibuscumque substantiis simplicibus] ab aliquibus substantiis uel qui- 
simplicibus C, a quibuscumque uel ab aliquibus substantiis sim- 
plieibus A 13—14 a quibuscumque ... compositum el om..N — 13—14 com- 
positam substantiam M — substantiis simplicibus MN 16 qualitas] quan- 
litas M — 18 substantiam ©, subieclas N 21 regulam] ordinem. N 23 
b. Quae sunt. haec om, N — 35hin se om, A Z6 nisi quia| ubique M, nisi 
vm. C: eaxspectaueris nisi uiderem 27 ignem el aérea (sie!) C, aérem ignem M 





176 Auencebrolis 


M. Postquam non est motus uniuscuiusque illorum ex eo 
quod corpus sunt, sed ex eo quod sunt qualitates eum suis qua- 
litatibus, scies per hoc quod motus eorum non sunt causae pro- 
hibentes quin corpus sit quiescens in semet ipso et non habens 
actionem. 5 

D. Quid signum est quod motus elementorum non sunt 
ex eo quod corpus sunt? 

M. 5i motus elementorum essent ex eo quod corpus sunt, 
non essent diuersi. 

D. Quare hoc? T 

M. Si essent ex essentia corporis, non esset motus eorum 
nisi unus, quia corpus unum est. 

D. Cur non corpus unum mouetur diuersis motibus? 

M. Quia diuersi motus non sunt nisi ex essenliis diuersis. 

D. Quare hoc? B 

M. -Quia unus motus pendet ex una essentia et non debel 
separari ab ea nisieius destructione. — similiter non debet accedere 
motus secundus, nisi remotione prioris motus. 

D. lam intellexi ex eis quae dixisti quod motus elemento- 
rum non sunt ex eo quod corpus sunt, et iam certum est mihi 
quod corpus quiescens est in seipso et non habet actionem. e 
hoc est unum eorum de quibus interrogasti. sed quid esl se- 
cundum ? 

M. Quaero etiam, si actio opus habet agente, an non? 

] D. Postquam actio accidens est non existens per se, ne-s 
cesse est dicere quod agentem habet per quem est subsistenlia 
eius et esse. 


| 


— —— —— ÓÁ— —— M —MÀ— — — —— — — o 


lilloarum]eorum N  ex]deN X2 corpus] corpora CM; sed cf.r.7 € 
4 et 20. sedexeoquodsuntom.C qualitates sunt N, sunt quantitates M 
qualitatibus] quantitatibus M 3 sunt om. N 4 habet CMN 8 esset N 
11 esset \ — motus eorum non esset M 13corpus unum non C 15 Quis] 
Quod 4 diuersis essentiis A 17 pendet] praecedet N essentia] Dt 
lura M 18 eius destructione] destractione (8ic/; unius A, ex eius destruc- 


tione (*— 19 inotus secundus] motui secundus C 20 quaej quod M  ?l 
sunt cor us (" et iam] et cetera o. 22 corpus| inotus M se] semet 4 
25 etiam. om. N an! aul A 26 per| in N 27 subsistenlia| 


substantia € 





n 


Fons uitae Ill, 43—44. 177 


M. Ergo acliones quae sunt in corpore necesse esl conce- 
re agentem habere praeter corpus. 

D. Non potest esse nisi hoc. 

M. Corpus est eompositum continuum ex partibus. ergo 
cesse est dieere quod continuatorem habet et composilorem 5 
arum partium. 

D. Sic est. 

M. Compositio et retentio non sunt nisi motione partium 
mpositi et attraetione aliarum ab aliis, deinde et retentione 
üuscuiusque illarum in loco ubi perduxit eam motio etw 
tractio, 

D. Hoc sic est. 

M. Ergo debet ut sit hie essentia praeter corpus, cuius 
oprietas sit attrahere partes corporis absolute et retinere, 

D. Hoc necessarium est, sed manifesta quod corpus sitis 
mpositum ex partibus probatione aperta. 

M. Quod corpus sil compositum ex partibus, seietur ex 
»do resolutionis in illas in opinione et secundum modum di- 
sonis eius in septem parles et seeundum diuisionem eius in 
bstantia et mensura et figura, et quia inuenitur habens pro-» 
aditatem in ea parle quae est opposita suo motui naturali. 

D. Adde explanalionem, etsi hoc sit sufficiens. 

M. Corporis sparsi et tenuis paene est eadem comparatio 
 eorpus conglobatum et spissum, quae est substantiae intelli- 
jlis ad substantiam sensibilem ; et spissitudo corporis est ex» 
niuncetione multarum partium et constrictione. et in hoc est 
inifestatio eius de quo interrogasli. 

D. lam intellexi hoc et apprehendi quod alia substan- 

ı est hie compositrix et coniunctrix partium corporis 
pplicis. so 


5 habet om. N 8 remotione AC 9 attractione] alleratione AC ab] 
N ll alleratio A 13 debet] oportet AM hie sit C praeter] inter C 
sit om. N —  altrahens M 16--17 probatione . . . ex partibus om. A 
stur] societur C 18 modum om. C 21 in om. M motu € 92 expla- 
donem] de explanatione M sit hoc C — deficiens C 23 tenus (sic/) et 
rsi € eadem est €, est om. N 24 quae om, C — est] et € 26 
quia C ma M — 29 hie om. C el coniunetrix om. CN 
Aueneebrol ed, Baeumker. 12 


| 











178 Auencebrolis 


M. Quid ergo sequitur hoc ? 

D. 'Sequitur hoe quod haee substantia sit componens par- 
les diuersorum corporum et retentrix illarum, sieut compositio- 
nem elementorum et relentionem in lapidibus, herbis el 
animalibus. - 

M. Aspice etiam herbas et animalia, et inuenies in eis 
aelionem huius substantiae fortiorem et manifestiorem. 

D. Manifesta mihi hoc amplius. 

M. Non uides quod unumquodque uegetabilium et anima- 
lium opus habet materia, ex qua reeuperet recompensatum quod * 
resolutum est ex illo? et etiam per hoc opus habet ui quae 
attrahat parles ipsius materiae et coagulet eas cum illis, scilicel 
partibus corporis. et iterum opus habet uirtute retinente partes, 
cum se coagulant. ^ similiter etiam opus habet uirtute conuer- 
tente partes materiae et assimilante eas partibus quibus con-5 
iunguntur. el tunc opus habet uirtute expellente foras su- 
perfluum materiae. ergo debel esse ex hoe ut in uegetabili- 
bus et animalibus sit substantia efficiens has operationes his 
uirtutibus. > 

D. Sie est. sed quae est necessitas quae me compellals 
dicere quod hae operationes fiunt ab una substantia, non 
a diuersis, et multis uirtutibus, non una? 

M. Si istae operationes fierent a multis substantiis, et non 
essel possibile ut una istarum substantiarum esset altior el per- 
fectior alia, eum operationes eius non ita essent: lunc scias pers | 
hoc quod substantia quae est efficiens eas una esl, Et etiam, 


2 D. Sequitur hoc om. N  haec|hoe N,om. C  compones N — par 
tes om. M 3 diuersorum] diuisorum M corporum om. N illorum € 
compositionem] compositum A — 4 elementorum et relentionem om, N & 
(post herbis) om. C 6 et (post herbas) om. C — 1 manifestatiorem M — 8 
mihi om. AMN — 9 el om. C 10 reciperet M 11 etiam om. A — opus per 
hoc C quae] qua AN 12 cum illis post 13 corporis transp. M 19-13 
scilicet partibus eorporis om. N, fortasse recte, at. glossema, si quid est, e werbo- 
rum serie eicere nolui, cum omissis his uerbis illud cum illis intellegi uix possit 
13et]qua C 13—14retinente ... uirtute o». C — 15assimulante M  con- 
iungantur C 16 tunc] item .M foras om. M — 20 me om. C 21 di- 
cere om. C —— operatione N fiunt] sint C 22 a diuersis] aduersis M 
23 istae] illae A fierent] fuerent (sic) M — et om. N 24 esset] est N 
25 cum om. N non om, C 26 etiam om. CN 


Aa i — G8 





Fons uitae III, 44— 45. 119 


quia hae operationes eiusdem generis sunt, scilicet quia attrac- 
tiua eiusdem generis est cum expulsiua et digestiua ; sed reten- 
lio est quies motüs. 

D. Certum est iam quod hae operationes fiunt ab una 
substantia. sed certifica quod fiant diuersis uirtulibus. 5 

M. Si uirtus huius substantiae esset una, operatio eius 
-. mon esset nisi una. 

D. Cur hoc? 

M. Quia esse actionis pendet ab esse uirtutis; et etiam, 
quia aliqua istarum operationum est prior alia. 10 

D. lam certum est mihi quod substantia componens par- 
les uegelabilium et animalium una est, et operationes quae 
fiunt in illis sunt ex uirtutibus quibus haec substantia perfieil 
suas operaliones naturales. sed quid responderes dicenti quod 
hae operationes fiunt a quatuor elementis? | «di 

M. lam praecessit dictio quod corpus quiescens est in 
semet ipso, et quod non habet actionem. 

D. De corporibus elementorum ita est. ^ sed forlasse in 
qualitatibus est hoc? 

M. Postquam qualitates opus habent motore, scias ex hoc» 
quod non sunt agentes per se ipsas. 

D. Iam aequisiui scientiam quod hie est substantia com- 
ponens partes eorporis simplieis et compositi et retinens illas. 
et manifestum est quod substantia quae agit in duobus corpo- 
ribus una est, eo quod utraeque operationes unius generis sunt. e; 
et manifestum est quod uires huius substanliae diuersae sunt 
propter diuersitatem operationum. 

M. Bene intellexisti. sed quid sequitur hoc etiam ? 

D. Hoc sequitur ut sit hic substantia uniuersalis 


m Ü— 





1 quia (ante hae et post scilicet)) quod C —— attractiua] attractam (eodem 
errore quo p. 136,18; 159,3; 170, 14. 16 collectam pro collectiua in isto codice 
scriptum est) N — 2 eiusdem] eius de N — est]et N 4iam]mihi C — hae 
om. N fiunt] sunt C 9 Quia om. A esse om. M 10 quia] quod 
AC, om, N operationum istarum C 11 certum| manifestum C ^ cor- 
ponens| ionis .N 13 sunt om. N — 16 praecessit| ef. p. 175,24 sqq. 
17 semet] se AC 19 qualitatibus] quantitatibus M est om. € — 90 quali- 
tates] quantitates M  hie]haee ACN; sed ef. p. 177,1329 duo M Best 
om. quod ante manifestum transp. € — diuersae]diuisae M — 28— 180,3 
eliam ... Vnde hoe debuil om. C 29 hic] haec AM 

12 * 


UE 











180 Auencebrolis 


componens partes corporis uniuersalis et reli- 
nens illas. 

M. Vnde hoc debuit? 

D. Inde, unde hoc debuit: ut corpus uniuersale esset simile 
corpori particulari simplici et corpori particulari composito ex des 
mentis in intellectu compositionis et relentionis. ^ ergo debd 
ut factor eorum sit unus in intellectu. 

M. Decens est hoc. sed quid sequitur hanc dictionem 
eliam ? 

D. Sequitur hoc ut haec substantia uniuersalis agens i 
corpus uniuersale sit attribuens substantiae particulari agenti 
in corpus particulare essentiam eius et uirtutem. ergo sub- 
stantia particularis est obuia substantiae uniuersali, et operalio 
partieularis obuia est operationi uniuersali. 

M. Ergo cum inuenta fuerit aliqua ex aclionibus partieu-? 
laribus manifesta in corporibus particularibus ex substantia par- 
ticulari, nonne etiam opus est ut inueniatur etiam  aclio uni- 
uersalis manifesta in corpore uniuersali ex subslantia uniuersali 
secundum primam considerationem ? 

D. Videtur mihi quod innuis de substantiis uniuersalibus,* 
quas prius uocasli animas tres et intelligentiam, et de- 
signantur hae substanliae per substantias particulares quae sun 
in uegetabilibus et animalibus. 

M. Non uolui nisi hoc. sed hoc esl necesse, an non? 

D. Cum attendo quod corpus partieulare opus habet cor-* | 
pore uniuersali, et simililer natura parlieularis opus habel 
natura uniuersali, eo quod per illam est esse eius el exi- 
stentia, uideo quod secundum hanc eonsiderationem debet ul 
animae particulares opus habeant animabus uniuersalibus 








&4 unde] unum C, om. A debuit hoc M 6 in| et C debet] 
oporlet N — 7in om. CN 8 sed quid om. C — 9 etiam om. 4 Il 
Sequitur om. N hoc om. € ul om. M 11 corpore C 11-3 
uniuersale . . . corpus om. N 11 agente C 12 particulari €  —— essents 
eius C, eius essentiam .M — uirtute N — 14 estom. ACN _operationi] com 
positioni C ^ 15 ex actionibus aliqua N 17ut om. N 18 ex substanlia 
uniuersali om. C — 21 quas prius uocasti] ut p. 69,78; 144,1 et saepius in 
telleetiuam C, intelligentia M  24hoc] haee N — an]aut C, autem N 
habet opus A — 28 secundum om, C debet| oportet AN — 928 habent MN 
animabus] animalibus C 





Fons uitae III, 45—46. 181 
. e intelligentia uniuersali, quia per illas est esse earum et 
existentia. 
M. Addes etiam ad hoc scientiam, cum  attenderis quod 
ex illis altior attribuit inferiori. 
| D. Quomodo est hoc? 5 
M. Quia inferiores ex substantiis uestiunt lumen ab altio- 
ribus earum, et totum uestit lumen factoris primi alti et saneti, 
| sieut iam manifestum est, cum dicebamus de fluxu substan- 
- tiarum aliarum ex aliis. 
| D. Declara mihi impiessionem alliorum ex his sub- 1:9 
 slantiis in inferiores ex eis, el declara descriptiones et 
- figuraliones quae sunt aliarum ex alis secundum ordinem 
|» resolutionis, sicul promisisti. 

M. Nonne es tu uidens in uegetabilibus motum  crescendi 
et alendi et generandi, et per hoc eontestaris substantiam quae 15 
agit hos molus, id est animam uegetabilem, sicut contestatus 
es per compositionem partium corporis et retentionem earum 
substantiam quae agit hoc, id est naturam ? 

D. Manifestum est hoc sic esse. 

M. Similiter etiam considerabis motum immutationis in® 
sensus et motum cogitandi el cognoscendi et ratiocinandi, et 
contestaberis per hoc substantias quae agunt hos motus, id est ani- 
mam animalem et animam rationalem et intelleetiuam. 

D. Quae est ratio definiens quod substantia quae agit has 

p. 181,6—7. 10—11; 181,14— 15 = Falagera III, $. 27). 


(| — 2 





1 intelleetiua C eorum € 3—4 M. Addes ,.. inferiori om. A 
3 eliam ad haec C, ad hoe etiam N scientia C 4 tribuit N N 
dicebamus] diximus N. ad sententiam. ef. p. 107,11—109,3 substantia N 
10 substantiisom. 4 12ordinem)modum C — 14 M] D. M ante inadd. 
quod € . 15—18 et per hoe ... id est naturam] errat Guttmann (1. cit. p. 155,2), 
qui his uerbis finem SOME ES 27 Falagerae contineri, sed, propter interpre- 
lie latini Falageraeque discrepantiam, haud. bene reddi putat. — immo illa 
Falagerae ab interprete latino. p. 184,14—17 paene ad werbum | redduntur 
15 substantiam] scientiam C 17 retetionem © 18 post hoc add. modo M | 90 
| rabitur N innutationis €, mutationis M, immutationis in sensus el 
motui om. N in] et CM 21 cogilandi| agitandi C, eongitandi N et 
(ante ec ndi) om. AN ratiocinandi et cognoscendi C, cognoscendi 
om. N _ et (ante contestaberis) om. A — 922conlestabis C  haeeN — sub- 
stantia M ^ agunt|ag M motus| scilicel motus C, id est motus N, om. A 
3 intellectiuam] tll'a M. 




















182 Auencebrolis 


actiones non est una, et alia ex substanliis quae sunl in 
homine est praeter aliam ? Fr 

M. Quia illarum aliquae inueniuntur separatae ab alis, 
quia si una substantia essent, non absolaretur herba in cre 
scendo, nec animalia in sensu et motu, nee homines in cogila-) 
lione et cognitione. 

D. lam manifestum est mihi quod alia islarum subslan- 
liarum est praeter aliam secundum modum «quem  praedixisli 
sed manifesta mihi quomodo est attributio aliarum 
aliis, et ostende modum quo operationes istarum sub-* 
stantiarum sunt unius generis el sibi sunt similes. 

M. Scientia impressionis harum substantiarum aliarum in 
aliis diuiditur duobus modis. ^ unus eorum est scientia actio- 
nis et passionis; secundus scientia causae actionis et passionis. 
pro qua ergo illarum quaeris? 5 

D. Postquam modo mea intentio est scire esse harum 
substantiarum et quomodo debent esse aliae ex aliis, ergo opus 
non habeo nunc nisi scientia passionis. ^ uideo enim quod 
diclio de causa passionis altior et dignior est hac praesenti 
disputatione. E 

M. Certe sic est. sed nunc praepara le ad intelligendum 
quod interrogasti post praeparationem horum prine 
positorum. 

D. lam praeparaui me ad hoc. sed quae sunt principia 
praeposita ? * 

M. Vnum principiorum positorum est ut scias, quod duae 
res cum similes sibi fuerint in aliquo intellectuum et communi- 





m uam —— ER ER 


I non] et non N aliajaliqua C — esto, C 3 M.om. M — 4ab- 
solaretur (i. e. solu fieret ?)] assolaretur M, assolarem N 5 cognitione] in 
cognitione M — 7 quod) quia AM alia] aliqua N — praeter om, A 9 
mihi om. AMN 10 post quo add, modo MN istarum substantiarum 
om. C — 11 sunt sibi 4 12 impressiones N 14 secundus scientia] se- 
eundum scientiam C, secundus . . . passionis om, N ante actionis add. 
el M X lbillrunergo C 16meaom,N estintentio C 16—17 harum 
substantiarum esse A 17 debent| dicuntur N ex] ab € ‚18 nunc 
om. C . scientia] ut sciam scientiam C quod| quia .4 22—93 post .. 
positorum hic om. C —— 24 post me add. post praeparationem horum principiorum 
pete (l. positorum) C (ef. v. 22—23) ad hoc) adhue C — 26 positorum om. € 
quod| quoniam A 27 cum similes] consimiles MN in intelleetuum M, 
intelligibilium N el om. A communicauerunt AM, coadunauerint € 











| 


Fons uitae III, 46. 183 


cauerint in eo, quamuis ille intellectus aliter fuerit in uno quam 
alio, tamen debet esse unus. uerbi gratia esse caloris 
in igne et in eo quod uicinius est ei aéris, numquid debet ut 
calor qui est in igne sit ille qui est in aére, quamuis dissimiliter ? 

D. Non debet esse aliter. 5 

M. Ergo non est absurdum ut dicatur quod calor qui est 
in aére est ex calore qui est in igne, sed debet ut dicatur im- 
pressus ab eo. 

D. Sic est ut dicis. 

M. Postquam inuenisti substantias et earum operationes 1o 
diuersas uno modo et conuenientes alio, debes scire quod in- 
lellectus in quo conueniunt unus est. 

D. Sic est, 

M. Si aliqua istarum operationum perfectior est quam 
alia, numquid perfectior non debet esse causa alterius ? 15 

D. Sic debet esse. 

M. Ergo cum inueneris operationes naturales, quae sunt 
unius generis cum operalionibus animae uegetabilis et similes 
illis, et operationes naturae sunt minus quam operationes ani- 
mae crescibilis, numquid non debes concedere quod anima ue-% 
getabilis causa est naturae? 

D. Sic opus est, non solum in anima crescibili et natura, 
sed etiam in omnibus substantiis. 

E VUA audi nunc dictionem «quomodo operationes ha- 
rum: substantiarum sunt unius generis et sibi similes, quousque ss 
scias per gem generationem aliarum ex aliis. 

D. Audio, et audire desidero, quia non uidi hanc senten- 
liam apud aliquem sapientum, et existimo quod nihil est utilius 
et efficacius ad perueniendum ad perfectionem scientiae huius 
capituli. 30 


2tamen]inde C ^ uniusC colors M 3estuieinius A — debet] opor- 
let AN ul) quod N 5 debel] dicitur N Test (anteex) om. C — debet] 
oportet N — 8abjad N 10eorum N, earum post operationes transp. M 11 
uno|inuno N modo om. N alio] in alio N quod]et N — 14—16 
M.Si... Sie debet esse om. N 14 operationum istarum M 17 Ergo 
om. A nalurales om. M  18—20 similes illis ... anima ereseibilis om. M 
19 operationes (ante naturae) operationibus N 24 Ergo audi nunc| ef. supra 
p-1825—11 26 hoe] has C generationes U 27 et] quod N sen 
tentiam] scientiam C ^ 98 sapientium N — utilius] hutilius M 


EL 





41. 








184 Auencebrolis 


M. Vnde hoc scis? 

D. Quia cum inuenerim actiones harum substantiarum 
sub uno genere et sibi similes, et suspenderim me erigendo ab 
inferiori ad superius propter similitudinem quae est inter illas 
possibile mihi fuit aceedendi ad altius extremum esse, el inueni: 
tunc principium motus, 

M. Verum est, sed scisti etiam causam quae praecessil 
inler nos, scilicel causam actionis et passionis, et inspexisti ibi 
ordinaliones operalionum, et contemplalus es omnia oboe 
dientia esse mandato diuino, el uidisli quod bonilas* 
est mouens omnia illa. 

D. Comple iam, doctor bone, quod promisisti de declara- 
lione huius eapituli profundi, et dator bonitatis retribuat tibi, 

. Quae est actio quae cognosecilur esse ex natura? 
Attrahere et retinere, mutare et pulsare. i. 
Quae est actio quae est ex anima uegetabili? 
Vegetare et generare. 

Quid est uegetare el quid esl generare? 

Generare est procreare rem ex se consimilem ; uegelare 
es! mouere partes uegelabiles a centro ad extrema, "c 

M. Attrahere autem et pulsare est mouere partes alimenti 
in loco molu opposito. ergo debent esse sub uno genere 
cum motu partium uegetabilium a centro ad extrema. 

D. Hoe debet esse, 

M. Mutare est eonuertere corpus alimenti a sua forma el» 


m M 


p. 184,14—17 = Falagera III, 8. 27e, 

1 Hoc unde A — 2 inueneris C, inuenit M acliones om. C 3 
et (ante suspenderim) om. M 4 ante ad add, usque C 5 altius] alte 
rius CN esse] i. e. ro? esse, uf p. 143,13 inuenire A 7 sed] si A 
seistil cisti M — 1—8 quae praecessit inler nos] ef. p. 46,2—47, 3; 106,17—109,3; 
[52,14 9 operationum ordinationes C 10 esse om. A — 11 mouens om. € 
12deom.C declamatione A — 13 dator] doctor C — tibi om. N 15 Fa- 
lagera ordine paulum mutato praebet; attrahere, mutare, relinere et pulsare 

ante mulare add, el M 16 Quaeest] Quaeque N— li elLom. MN 18ue 
gelare om. M — quid est (post et) om. AC — 19 est| et A, est procreare om. N 
se| re AM consimille M 20 est] et C — uegetabilis © 20-21 uegela- 
biles . . . mouere partes om. N 20 ante ad add. usque © 21 mouere| 
in omnes C — 22 debet M esse om. C — 238partium om, N — uegelabilis 
M, uegetabili CN 25 conuertere om. N 





* 


cm omomE 


4A — m 


Fons uitae III, 47—48. 185 


assimilare formae eius quod alitur. ^ ergo debet etiam ut haec 
aclio sit sub uno genere cum generare. 

D. Hoe etiam debet esse. 

M. Quandoquidem hoe ita est, debet ut una substantia- 
rum agenlium has actiones sit imprimens in aliam unam uim 5 
ex suis uiribus per quam agit id quod agit. 

D. Hoc sic esse debet. 

M. Quod autem perfectius est, agit in minus perfectum et 
imprimit in illud. 
| D. Sic est. 10 

M. Actio naturae minus est quam uegetabilis. 

D. Quid signum est ad hoc? 

M. Signum huius est motus animae uegetabilis circa cor- 
pus in omnibus suis extremis; et natura non sic est. Et 
etiam quod id in quod lantum natura agit, non est adeo per- ıs 
fectum, sicut id in quod agit anima uegetabilis. 

D. lam intellexi per te has aetiones quod sunt unius ge- 
neris, sed quid intelligis de ui retentiua in anima uegetabili ? 

M. Retentio est quies motüs et eius debilitas. 

D. Quid signum est huius ? 20 

M. Signum huius est, quod motus fortior est quam quies. 
ergo cum fuerit motus, erit uirtus; et cum fuerit quies, erit 
debilitas. 

D. Quid ergo euenit nobis ex hac ratiocinalione ? 

M. Euenit hoe quod anima uegelabilis est agens in na-» 
turam, quia perfectior est ea et fortior. 

IN. D. lam ostendisti mihi actionem animae uegetabilis in 











" p. 185,11—14 = Falaqera III, $. 28^. 


1 alitur| alteri M — etiam] esse A 2 sit om. € 3 etiam om, C 
4 hoe om. CN — debet] oportet AU — 4—5 agentium substantiarum OMN 6 
id om. M, id quod agit om. N 1 debet esse om. MN 8 Quod] Quia C 
est autem perfectius C —— agit om. C Bet 11 minus) unus N 13 motus 
et € — 14 omni suis el extremis N Et] Quia C, om. M — 15 etiam] illud 
N,om. M natura agit tantum N natura] non M — adeo] tantum © 
17 has) hae N — 19 eius ow. M — 20 Quod AMN 21 quod] quia AN 
29 motus om, N et cum fuerit om. N 24 euenerat M — ratiocinatione, 
ralione C — 27 uegelabilis animae A 





186 Auencebrolis 


natura; et patuit mihi quomodo earum actiones sunt sub uno 


genere. ostende etiam actionem animae sensibilis in 
animam uegetabilem et quomodo actiones earum sunt sub 
uno genere. 


M, Quae est actio animae sensibilis in anima uegetabili? : 

. Mouere partes uegetabiles ad extrema. 

. Quae est actio animae sensibilis in animali? 

. Sensus et motus. 

. Nonne debet ut utrique motus sint sub uno genere, 

co quod uniuscuiusque eorum est mouere corpus in loco? » 

D. Sic debet. 

M. Postquam mouere animae animalis est mouere totum 
corpus et commutare de loco ad locum alium totaliter, et mo- 
uere animae uegetabilis est mouere partes corporis sine muta- 
tione totius de loco ad locum: nonne opus est ut actio animae: 
animalis fortior sit quam uegetabilis? 

D. Sic esse debet. 

M. Et etiam, quia anima animalis superat uegetabilem, 
ideo quod anima animalis coniungitur formis corporum, quae 
conueniunt ei in subtilitate, cominus uel eminus, et extrahit eas» 
a formis earum corporalibus, anima autem uegetabilis con- 
iungitur essentiae corporum, quia conuenit eis in crassitudine, el 
hoc prope et continue tantum. 

D. Hoc sic est. 


mU 


p.186,7—8. 12—14 = Falageralll, 8$. 28». — p.186,18—23- Falaqera 
lil, $. 29. 


] naturam N mihi om. 4 actiones eorum (8ic!) M, eorum actio- 
nes N 2 sensibilis animae C, a se sensibilis N 9 earum] harum C 
5—0 M. Quae est ... ad extrema om. N 7 sensibilis animae CM . 9de- 
bent AMN ut] ubi A, om. N sint] esse N 12 animae animalis est 
inouere om. N 13 locumom. MN — aliumom.C 14-16 est mouere ... 
sit quam uegetabilis om. N 14 ınutatione] motione M 15antelocum add. 
aliud (sic/) M 18 anima animalis] animal A 19 ideo) uel M quod] 
quia MN anima animalis om. C 20 cominus uel eminus] cominus et 
eminus C, communius et eminentius N, ante 10 coniunguntur transp. M 
et om. A 2| earum] eorum N. sed cf. p. 152,20—22: hoc est, quia forma 
ipsius formae unitur cum essentia formae quae est in potentia in essentia 
simplicis substantiae 22 corporum| corporeae C quia] quae C 23 et 
continue tantum] sic etiam N, non, quod er eo affert Munk l. cit. p. 55, n. 3, 
el [per] contactum 24 D. om. M 





Fons uitae Ill, 45. 187 


M. Ergo debet esse ut anima animalis sit agens in ani- 
mam uegetabilem, ideo quia perfectior est ea et fortior. 

D. Hoc sic esse debet. 

M. Secundum hanc considerationem quam tibi ostendi in 
his tribus substantiis erit similiter dicendum de anima ratio-* 
nali et de intelligentia; et ne sermo prolongetur, sed exeat 
in publicum, abbreuiabo dictionem in hoc. 

D. Abbreuia ergo dictionem et innue illud mihi totaiiter 
secundum morem tuum. 

M. Aclio animae animalis est sentire formas grossorum 10 
corporum in tempore et moueri per loca el resonare et modu- 
lari sine ordine qui significet intellectus; actio autem animae 
ralionalis est sentire formas intelligibilium subtiles et moueri in 
intelligibilibus in non-tempore et in non-loco et resonare et 
modulari eum ordinatione et comparatione significante intellec- 15 
tus; actio aulem intelligentiae est apprehensio omnium forma- 
rum intelligibilium in non-tempore et in non-loco, sine inqui- 
sitione, sine negolio et sine alia causa praeler suam essentiam, 
quia est perfectione plena. 

D. Quid est signum quod substantia intelligentiae est prae- so 
ler substantiam animae rationalis ? 

M. Prius debes perscrutari, quid est signum quod intelli- 
gentia sit substantia. sed hoc non perlinet ad id in cuius 
uia sumus. Sed signum quod substantia intelligentiae est 





p. . 1840-19 = Falaqera III, $. 30. 


lanima om. C  4tibi om. C — ostendisti C — 6 de om. C in 
lellectiua C et (ante ne) om. C Tin] ad AN 8 innue] ostende C 
mihi illud M 10 animalis animae € — grossorum] crassorum AM 11 
moueri seripsi: mouere AUMN et modulare C, om. N 12 qui] quod C 
animae om. M 13 intellectuum C mouere C in om. C — 14 in (ante 
non loco) om. C et resonare om. CÓ. 15 cum] et .M etin M com- 
paralione] compositione MN — 16 intellectiuae C 17 in non-tempore] et 
sine tempore CMN in non-loco] et loco C, sine loco MN. cum v. 14—17 
resonare . .. el in non loco apud Fualageram exciderint, quod propter ho- 
moteleuton accidisse weri simillimum est, inde quoque lectioni (r. 7) in non- 
lempore et in non-loco aliquantum subsidii prouenire puto — 18aliaJaliqua C 
I9quia]et N — 20 Quod AMN — intelligentiae] sic etiam C 21 rationali M 
32deberes M perscrutari] percunclari .(M.N «quid] quod AMN —— intel- 
leetiua € — 24 intelligentia N, intellectiuae C 











IHR Auencebrolis 
praeter substantiam animae rationalis, est. id ipsum signum 
quod anima rationalis est praeter sie animalem et animam 
uegetabilem. Et etiam signum ad hoc est, quod anima ralio- 
nalis apprehendit extrinseeum, intelligentia apprehendit essen- 
liam. et essentia simplicior est extrinseco. ergo forma in- 
49. telligentiae simplicior est formá animae. — Vides ergo, si in 
tellexisti, actionem intelligentiae in animam ralionalem et actio- 
nem animae rationalis in animam animalem, et quomodo aclio- 
nes harum substantiarum sunt sub uno genere et sunt similes, 

D. Videtur mihi quod iam intellexerim hoc per te. seit 
ostendam tibi intellectum meum. 

M. Dic ergo quomodo est hoc. 

D. Inueni substantiam intelligentiae subtiliorem substantiis 
intelligibilibus et perfectiorem eis; et inueni eam  sustinentem 
omnem formam et applieantem se omni rei et percipientem el» - 
cognoscentem omnem rem; et inueni animam rationalem in- 
feriorem ea in hoc, eo quod anima est sustinens aliquas forma- 
rum nec applieatur omni rei nec est cognoscens omnem rem; 
similiter inueni animam sensibilem inferiorem anima rationali 
in hoc. el quia actiones uniuscuiusque istarum substantiarui 
sunt sub uno genere et similes, didici quod pértéatiór-e el fortior 
ex illis est causa agens in debiliorem et imperfectiorem, sieut 
praedietum est de ceteris substantiis. 

M. Bene intellexisti. sed quid sequitur hoc ? 

D. Sequitur hoc quod quiequid est in substantiis inferio-® 
ribus, est et in superioribus; sed non quiequid est in superio- 
ribus, est et in inferioribus, sicut uegetatio et generatio sunt in 

let 2 est om. C 2 estom, C 2 etanimam om. M — 83 Et|Quia C 
eliam om. C signum] tum € ad] in € 4 exirinsecus C — intellec- 
liua C — 5formae intellectiuae C — 7 actiones C intelleetiuae © in] et 
AM . animae rationalis in animam om. N — 10 per te hoc .M 12 ergo 
om. C 13 D. om. N intellectiuae C 14 intellectibus C, intellee- 
lis MN — inueni eam om. C — eam] etiam A 15 formarum € — omni 
rei] in omni re C percicipientem (sie!) N 17 inj el A formas 4 
18 nec] naturae M 20 actione N 21 fortior et perfectior C 22 amie 
imperfeeliorem add. in M 21 est om, C — substanliis] subiectis N 23 
praediclum est] cf. p. 183,25 24 M.]] D. C haec A 25D.] M. C, om. .N 

Sequitur haee A, Hoc sequitur C, om, N ante inferioribus add. scilicet € 
26 est(unte el) om. C — in (post et) om. C — sed] et 4, om. C — 21 et (ante 
in)] etiam N, om. C — in (post el) om. A 











E — BERN 





Fons uitae Ill, 48—49, 189 


anima animali, sed sensus et motus non sunt in uegetabili, et 

sicut sensus et motus sunt in anima rationali, sed rationalitas 

et cognitio non sunt in anima animali. ^ et uidetur mihi quod 

isle intellectus proficiet usque ad scie:itiam materiae uniuersalis 

el formae uniuersalis quae est collecliua omnis formae, et exs 
hoe scietur quod substantiae, quanto fuerint superiores, lanto 

erunt magis collectiuae omnium formarum et communiores et 

magis comprehendentes, donec perueniatur ad materiam primam 

uniuersalem sustinentem omnia. 

M. Opus est ut funderis in scientia actionum aliquarum i 
ex his  substanliis in alias, sicut consueuimus in hac 
disputatione. 

D. Quid uides in hoc? 

M. Video ut tu defigas intuitum tuum in affirmando esse 
has substantias et in perserutando uires uniuseuiusque earum etis 
in assignando uniuseuiusque earum operationes et in compa- 
rando acliones uniuscuiusque harum substantiarum cum actio- 
nibus ceterarum et diuidendo impressiones aliarum in aliis et 
comununitatem earum et diuersitatem et quiequid inquisitionis 
illarum eontinetur intra species quaeslionum  logicarum, ut perso 
hoe tibi paleat locus similitudinis et generalitatis quae est inter 
illas, scilicet quod sunt unius generis. et tunc tibi patebit 
aelio aliarum in alias, et cognosces perfectionem aliarum ex im- 
perfectione aliarum ; el quod tu debes scire, scilicet quod in- 


p. 189,24—190,19 = Falaqera III, 8. 31. 


lsed]et N 2anima om. € — rationali] rationali non rationali N 
3 et (ante uidetur)) quia C mihi om. M 4 perficiel MN ad] in C 
5 eolleclam N 6 ante substantiae add. omnes € 1 omnium formarum 
om, AMN 10 M.| Sed CM, Et N fundaris C in om. C scien- 
liam M 11 sieut om. M 11 consoeuimus M, consuemus N 14 tu 
om. C diffigas C, designas M 14-15 has substantias esse C 15—16 
el in assignando uniuscuiusque earum om. N, in et uniuscuiusque earum 
om, C 17 uniuscuiusque om. C harum] earum C substantiarum 
om. C 18 celerarum| causarum N 20 illarum] earum € ante con- 
linetur add, et N intra] inter C, el inter M — ut|et C 21 pateat] pla- 
eeal A et om. C — quae est om. Ad, quae est inter illas post v. 22 generis 
transp. C 22 scilicet . . . generis om. M quod] quae C tunc] per 
hoe M patebit tibi M 23 alias] aliis N aliarum (ante ex)] aliqua- 
run M 24 aliarum (post imperfectione)] aliquarum € 


| 


i 


50. 








190 Auencebrolis 

telligere substantias simplices et apprehendere, quod possibile 

est apprehendere de scientia illarum, est requies maior et sus 

uitas maxima animae rationalis. et secundum  stabilimentum 

animae in scientia illarum et diffusionem suam in illis et appre- 

hensionem suarum formarum et proprietatum et cognitionem' 
actionum earum et passionum erit eius stabilitas in scientia dei- 

talis el applicalione sui ad ipsam. ergo sollicitus esto in 

speculatione substantiarum simplicium, et studiosus esto uehe- 

menter, maxime in substantia animae et intelligenliae, quia su- 

stinent omnia et in eis sunt fo;*nae omnium. " 

D. Postquam aperuisti mihi portam speculandi substan- 
lias simplices et excilasli me ad uiam ducentem ad scientiam 
illarum, redeamus ad id in quo eramus, seilicet ad asseueran- 
dum materiam et formam in intelligibilibus, sicut eas 
asseuerauimus in sensibilibus. " 

M. Cum affirmata fuerit scientia "esse substantiarum in- 
telligibilium, paene manifestabitur tibi esse materiae et formae. 
sed fac moram in speculatione harum substantiarum, et desi- 
derium non properet ad cetera quae sequuntur, quia secundum 
quod fuerit tua. apprehensio scientiae illarum, erit tua appre-* 
hensio in scienlia eorum quae sequuntur, et e contrario. 

D. Certe iam certificatum est mihi esse istarum substan- 
liarum seeundum modum considerandi actiones diuersas et se- 
cundum modum  generalitatis harum actionum et similitudinis 
earum, sed cupio ut assignes mihi nune de uniuersitates 





1—2 quod possibile est apprehendere om. C — 1—2 esl possibile N 3 
et] quia C 5 formarum suarum A, suarum om. C 6 earum aetionum € 
7 et om. A — applicationem MN — esto sollicitus M — 8 post simplicium 
add, ut euenerit C et studiosis esto uehemenler om. C — 9 intellectiuae € 
quia] quae N — sustinet CN 11 portas C 12 uiam ducentem] mandu- 
cenlem N ad (ante scientiam) om. N 13 ad (post scilicet) om. € 
asserendum A, adseuerandam C — 14inom.A inlellectibus € — eas om. N 
15 asseueramus N 16 sensibus A — 18 sed] .0. et (i, e. scilicet et) N 19 
secuntur CM (ita illi codices in hac woce constanter) — 90 fuerit apprehensio 
lua M scientia M tua apprehensio (post erit) om. C 32 istarum] 
harum C 23 werbis secundum modum generalitatis in C et N additur glos- 
sema scilicel quod sunt unius generis, quod in C post generalilatis, in N post 
aclionum insertum est 25 uniuersitate] uniuersalitate AM, unitate X 


— Br" 


Fons uitae III, $. 49— 5^. 191 


harum substantiarum regulam generalem «quae addat 
mihi scientiam ad hoc capitulum. 

M. Aspice propinquiorem sphaerarum sensibilium tibi, et 
deinde per ordinem sursum, quia tu inuenies quod rotae, quanto 
sunt superiores, tanto sunt maioris corporis et sublilioris essen- 
liae et forlioris aclionis et simplicioris motus. 

D. Iam consideraui hoc, et inueni sieut dixisti. 

M. Aspice etiam motum corporis uniuersalis, et attende 
motus omnium sphaerarum quae sunt infra illud. 

D. Iam attendi, et inueni eas omnes moueri propter mo- 1? 
tum primuni: propter quem mouetur corpus uniuersale. 

M. Quod iu uides de motu corporis uniuersalis, fit causä 
corporis aut alterius rei causä ? 

D. Existimo quod corpus uniuersale mouetur hoc motu 
propter se ipsum. 15 

M. Est possibile ut cetera corpora quae sunt infra cor- 
pus uniuersale moueantur non per se ipsa, sicut concessisti, el 
quod corpus uniuersale moueatur per se ipsum? 

D. Cur non est hoc possibile ? 

M. Si hoc fuerit possibile, possibile erit ut essentia cor-» 
poris uniuersalis sit extra essentiam ceterorum corporum quae 
sunt infra ipsum. 

D. Quid signum est quod essentiae corporum sunt una? 

M. Signum huius est communio eorum in motu. 

D. Vides tu quod communio quam habent superiores ss 
sphaerae et inferiores in motu, facit debere esse etiam commu- 
nionem earum in essentia ? 


1 addant A 3 sensibilium] inlelligibilium sensibilium N 4tu 
om. C 5 sunt (ante superiores) om. A maiores N subtiliores N 7 D.j 
M. N  hocom. N post inueni add. hoc C 10 eas] has N 11 uni- 
uersule] utile C 12 Quid .N — uniuersalis corporis M, uniuersalis om. € 
causa (post fit) enim .M (sed ablatiwus causà ante werbum quod ex eo 
aptum est positus. est etiam. III 53, p. 198,5) 17 uniuersale] utile C 
17—18 moueantur ... corpus uniuersale om. C 17 per se ipsa] pl epfa N 
concessisli] consensisti M, concecisti N ad sententiam cf. 175,24 sqq.; 179,16— 17 
20 fuerit hoe C, hoc fuil N alterum possibile om. A 21 ante uniuersa- 
lis add. primi € ante ipsum add. se C 24 eorum om. C — 25 habent 
om. € 26 debere esse eliam] etiam debere eliam C. etiam om. N — 26—27 
earum communione (sic!) M, communionem eorum UN 


un 



















el ut motus enis sit cauaa r 

D. Quid dices, si ego c 
poris uniuersalis per se est? E 

M. lam manifesta est mihi falsifica‘ eatio hui iu 
et manifestabitur etiam amplius propter r Mine i 
in mota ein esse eis e priatone m. 

D. Adde manifestiorem € | aot 

M. Si corpus uniuersale putes 
mouens simul et mobile. 

D. Quomodo est hoc ? 

M. Quia non polest esse pars icd 
mobilis tantum. 
D. Cur non? 


1 etiam| tibi C — eorum AC indurare © | 
poris om. N 6 pateseit] patefae C — uniuersalis corp 
om. CN 15 metorem habt] habet notrem X, 1 hC 
hoc quod| i. e, et propter hoc est, quod quod] qu 
debetur C — ut] quod C, non N sil om. N 180 
sit eausa CN, motusom. M — 19 ego om. C 30 esi o AN n 
sium C — 23 post eius add, manifestiorum (ef.r. 24) N — aei le j 
mobile et mouens simul A est om. C — 30—1933 D. Cur 
ders doi tat RR 
impossibile post p. 193,9 mobile per se subiecta sunt 





4*1 
n zm I dii ad 
""- ". 
o 








Fons uitae III, 50—51. 198 


M. Quia, quomodo potest esse pars eius non mobilis, cum 
mobile per se? si enim esset mobile per se, deberet esse 
um mobile et totum mouens; quod est impossibile. 

D. lam ostendisti mihi quod inconueniens esset, si di- 
em quod corpus uniuersale est mobile secundum se totum. 5 
M. Sequeretur etiam hoc quod motus partium corporis 
n sequerenlur se ad inuicem, et motus primus non pulsaret 

"undui, et quod patiens essel a non agente. 

D. lam manifestum est mihi quatuor modis quod cor- 
(s uniuersale non est possibile ut sit mobile per se;1e 
1 est adhue alius modus quo hoc iterum ostendatur ? 

M. Certe alius est modus praeter praemissos, scilicet con- 
lerare quod caelum coepit esse et non est aeternum, 

D. lam intellexi hoc ex te. sed si caelum non est mo- 
le per se, polest esse ut sit motum sine medio a mo-ıs 
re primo? 

M. Non credebam te posse dubitare quod caelum, «quod 
. substantia suslinens praedicamenta, moueretur sine medio a 
mo motore, propter ea quae praecesserunt in hoc de proba- 
nibus logieis seeundum duos modos quos posuimus pro re-% 
la adinueniendi esse substantiarum simplicium, scilicet mo- 
m inspiciendi descripliones factoris primi et descripliones sub- 
intiae sustinentis praedicamenta, et modum speculandi im- 
essiones et aetiones harum substantiarum in alias; et quod 
bstantia sustinens praedicamenta est ex alia essentia a quas 
it. el sic scies per hoc quod haec substantia non fluit a 


p. 19236—194,11 = Falagera II, $. 8. 


3 mobile lotum M 4 mihi om. AN est inconueniens C si] 
icet © — diceretur A, dicere © 6 hoc] ex hoc C motus| motiuuin A 
equeretur 4CN — 8 a non agente| ante agentem N 10 post per se add. 
a deberet esse totum mobile et totum mouens, quod est impossibile A, 
m er vc. 1—2 huc illata sunt 11 adhuc] etiam C hoc om. A osten- 
ir A, ostendebatur C 12 est om. A considare C 15 sine 
M 17 dubitare] interpretandum erat opinari — 18est om. N  susti- 
s substantia M praedicamenta om. M medio] medio amodo N 19 
lore primo C 21 ad inueniendum C scilicel] solum C, secundum M 
lo C 22 inspieiendum C 23 modum| medium N speculandi om. N 
quod om, C — 25 ex alia est N a om. N 26 fluit (post qua)| fuit M 
hoc om. € —  haee| hoc N 
Awencebro! ed. Baeumker. 13 


i 


194 Auencebrolis 


motore primo. — Et etiam dico quod si spissum non coniungi- 
tur subtili nisi per medium conueniens utrique extremorum el 
non recipit eius impressionem nisi per medium, sicut corpus hu- 
manum non recipit actionem animae ralionalis nisi per medium 
spiritus animalis, et sicut non recipit homo intelligentiam nisi: 
per medium animae rationalis, et sicut uis uisibilis non con 
iungitur corporibus nisi per medium pupillae et aéris subtilis, 
et sicut anima uniuersalis non coniungitur corporibus nisi per 
medium caeli quod est medium inter corporalia et spiritualia: 
similiter manifestatur per hoc etiam quod inter substantiam» ' 
sustinentem praedicamenta et factorem primum sunt substan 
liae mediae. 

. D. Non dubito ex certitudine probationum quas praeni- 
sisti stabiliri substantias medias inter substantiam 
sustinentem praedicamenta et factorem primum; seds 
uellem ut imultiplicares cognitionem esse harum substantiarum. 
ergo auge in hoc manifestationem. 

M. Nonne dicis quod aliquid sensibilium est superius alio, 
el superius eorum est supra inferius ? 

D. Quare non dicam hoc? " 

M. Quae causa est in hoc ? 

D. Causa in hoc est elongatio inferioris a superiori, e 
ideo non est possibile ut sit in ordine eius. 

M. Nonne etiam dicis quod substantia intelligibilis est su 
perior el subtilior quam substantia sensibilis ? 

D. Non dico nisi hoc. 

M. Nonne etiam dicis quod aliqua substantia intelligibilÉ 
est superior et subtilior alia? 

D. Vnde hoc esse debuit ? 


———M MM —Ó —— nn —M 


l etiam om. N siom.C iungitur N — 3 eius] eet C 4 actio» 
nes M, impressionem N 5 et] quia C intelligentia M, intellectiuam » 
7 corpori M . 1—8 nisi per medium . . . non coniungitur corporibus om. — 
7 pupullae M 8 corpori C 10 manifestetur AMN etiam om. & 
13 probationem om. N 15 sustinentem| quae sustinet M 16 esse om. AS 
If ergo ... manifestationem om. C 18 aliquid| aliquod AN (sed cf. 1925,19 


aliud. M ante sensibilium add substantiarum C 22 est| est haec M'*S 
haec est N 24 post substantia add. aliqua C 24 post subtilior add'** 
est (' post sensibilis add. est 4A 27 aliqua om. CN 99 esse] est M^ 





Fons uitae III, 51—59. 195 


^. Vnde debuit quod aliquid sensibilium est superius et 
is alio. } 

. Quid ergo sequitur hoc? 

. Sequitur hoc quod dicam, scilicet quod, si aliqua cor- 
sensibilium fuerint nobiliora aliis, et quod est superius 5 
, est nobilius inferiori; debet ex hoc ul ultimum eorum 
unt in superioribus sit nobilius et fortius, et ullimum in 
"bus sit uilius, 

. Non debet esse nisi hoc. 

. Ergo proportio ultimi superioris sensibilium ad ulti- :o 
iuperius intelligibilium erit eadem proporlio, quae est ul- 
Merioris sensibilium ad ultimum inferius intelligibilium ; 
hoc scies esse substantiarum simplicium mediarum inter 
m primum et substantiam sustinentem praedicamenta. 

. lam certificatae sunt substantiae simplices; 
dum modos quos propalasti. 

ed adhuc mihi aceidit hic dubitatio de illis, hoc est quod 
ro dielionem noslram quod formae sustentatae in sub- 
sustinente praedicamenta impressae sunt a substantiis 
ibus et deductae ab illis. et deprehendo intellectum »o 
lum esse ad percipiendum hoc, et non prohibetur con- 
hoc propter praemissas probationes demonstrantes hoc, 
ae formae sunt accidentia, et non est prohibitum quin 
int deductae a substantiis simplicibus et coniunctae cum 
eut effluxio luminis solis a sole el coniunctio eius eum s; 


1944—14 = Falagera III, $. 9. 


post Vnde add. hoc esse A aliquod N est] esset M 8 
ur A 4 aliqua om. N, lacuna hiante D fuerit N — et om. A 
ass N debet] oporlet N ultimum| nullum C post eorum add. 
7 ultimum] multum C — 8 sitseripsi: est ACMN 10 proportio| 
o M ultimi om. C 11 proportio| proposilio M est om. C 
uia C esse om. N ante mediarum add. et M — 14 sustinen- 
ae sustinel A 15 simplicis N 17 accidit mihi AM hie om. C 
da eum N 17—18 quod considero dietionem nostram om. C — 18 
n] duné C 19 suslinente] sustentatae M — 20 et (ante deprehendo); 
ántelleclum 6,» € — 21 promptam C, propinquum M — 21—22 el 
. demonstrantes hoec om. C 3 quia] quod AC — 24 a om. N 
| 13 * 




















196 Auencebrolis 


corporibus. sed qualiter dicam quod quM 
plicium aliae fluant ab aliis, et quod essentia s a ii 
sustinentis praedicamenta effluat a substantia simplici quae & 
sequitur ordine ? 

M. Essentiae substantiarum simplicium n 
defluxae, sed uires earum et radii, haec suat q 
defluunt et effunduntur; eo quod essentiae t ü iam 
harum substantiarum finitae sunt et terminatae, non € 
usque in infinitum, sed radii earum fluunt ab illis et e 
terminos suos et limites propter continentiam earum sub pm 
fluxu qui effluit a uoluntate, ^ sieut lumen quod eftt «s ole 
in aörem, quia hoc lumen excedit terminos solis et litur 
per aérem, el sol in se ipso non excedit finem sony ei 
uis animalis effluit a uirlute rationali, euius sedes est e 
in neruos et lacertos, quia haee uirlus est penetrans et à 
per omnes partes eorporis, et substantia animae in se — 
diffusa neque extensa: similiter quaelibet subslantiarum ar 
plieium extendit radium et lumen suum et diffundit in id qu 
est inferius ea, et tamen subslantia in hoc retinet otdibie dE 
um et non excedit finem suum, 

D. Ergo secundum hanc dictionem debel ul ea quae 
fluunt a substantiis simplicibus sint uires et qualila- - 
les, non ipsae substantiae, 

M. Manifestabo tibi quod radii qui fluunt ab una- 
quaque substantiarum non sunt praeter intellectums 
substantialitatis, elsi sinl uires, eo quod sunt fluentes 
ab eis. — Et dieo quod debel esse necessarium quod causı 


p. 196,5—20 = Falaqera III, &. 10, 


2 el om. N 8 effluit ACN 4 sequuntur N 6 haec| hoc N 
sunt om, C — 7 eo quod om. N 8 substantiarum om, N — 9 in om, CM 
excedunt] extendunt MN 10 et om. N 11 quod| qui M — 12 aére M 
12 excedit] extendit N 13 excedit] extendit C et] quia C 15 in 
neruos| inter suos C est| sed N 16 et| quia C — animae in se 
a seipsa C, in se om M — lv nec A — 18 diffudit M — 19 eo AM? 
retinet in hoe € — 90 excedit] extendit N 21 debet| oportei N 92 sin" 
sicul 4 — quantitates M 21 qui] quae © 27 debet] oportet N quo! 
(ante causa)) quia N 


-— ——— D 








— - 


Fons uitae III, 52—53. 197 


ignior est intellectu substantialitatis causato. el quando- 
lem hoc sic est, debel ut totum lumen quod fluit ab al- 
ori ad inferius sil non dignum intellectu substantialitatis uere 
: perfeete, secundum comparationem eius ad substantiam pri- 
am quae est causa eius. et seeundum hanc considerationem s 
r de his substantiis quod sunt diuersae in certitudine in- 
us substanlialilatis. ergo altius ex illis erit. dignius hoc 
lori — Sed quamuis inferius sil non aequale altiori in 
ilellectu substantialitatis, non est tamen extra intellectum sub- 
lantialitatis, quia fluit ex eo uirtus, quae est substantia ei quod ıo 
ait ex ea. ergo substantia inferior secundum aliquid est 
irtus substantiae superiori ex qua (luit, et est substantia 
eundum aliquid uirtuti quae fluit ex illa. et propter hoc 
» est prohibitum quin substantia fluat ex substantia, quando 
eril substantia simplex ex qua fluit. 15 

D. Manifesta hoc amplius. 

M. Per se notum est quod quicquid Nuit ab aliquo, eius- 
»m generis est cum eo a quo fluit, quamuis sint diuersa in 
spositione. el quia substantia simplex est substantia in- 
aens, debel ut quod ex ea (luit sit substantia etiam, etsi ulrae- se 











lestdignior A unteintellectu add. in AM N; sed ef.r.3 | quandoquidem] 
ianto quidem € 2 hoc om. N, post est exhibet C debet| oportet N 
Inee A 3adjah N post substantialitatis CMN iterum addunt: cau- 
lo (eausatum N) et quandoquidem (quanto quidem (C) hoc sic est (sic est 
sw M), debet (oportet N) ut totum lumen quod fluit ab altiori ad inferius 
t non dignum intellectu substantialitatis 4 sed comparatione C 5 et] 
ia C 96$ quod seripsi: quae ACMN sunt om. N diuersae om. M 
 certitudine| incerte M 7 substantialitatis om. N altius] alicuius C 
gnior C hoc] ex hoc C; sed nihil mutandum, cum sententia sit: dignius 
ie intellectu quam inferius; ef. v. 1 — 9 non est ... substantialitatis om. CN 
I—11! quia fluit ... ex ea] werba aliquantulum obscura fortassse ita accipi posunt: 
iia fluit ex eo (scil. altiore) uirtus (quam intellego quod supra dictum est in- 
rius), quae est substantia ei (i. e. tertiae cuidam rei altera etiam inferiori) 
aod fuit ex ea (seil. uirtute); ui nihil mutandum sit 10—11 ex eo uirtus 
i. quod fluit o». C — 12 superioris C — 13 secundum om. C — propter| per 
CM  MexlaC 17 Amplonianus cap. 53 a uerbis v. 19 et quia. incipit 
olum| molum M quod| quia C — 19 et om. C — simplex est substantia 
m, N influens| in CN additur glossema id est attribuens, quod in C ante 
nluens, in N post influens echibeur — 20 debet) oportet N — etiam om. A 


















198 Auencehrolis 


que substantiae sint diuersae in dispositione. 
fluxus rei non est ex eo quod ipsa sit aecider 
hibetur quin substantia fluat a subs Signum a 
quod fluxus rei non est propterea quod ipea fluens si 
dens, hoc est, quod res iam est accident, EEE een el 
hoc significat quod fluxus non est nisi causá subtilitatis luminis 
el uirtutis. — Et etiam, quandoquidem accidentia "m u 
suas essentias, cum sint debiliora quam substantiae: quanlo 
magis debet ut substantiae conferant suas essenlias. — 
eliam, quia eausa, propter quam prohibetur ne corpeta li t 
a eorporibus, haec est, quia quantitas est prohibens ne ibs n- 
lia conferat suam essentiam, propter crassitudinem quantitati 
et suam eircumseriptionem: ideo, quia substanti: nf 
non habent quantitatem, non est prohibitum. ut  subetxufial 
fluant ab eis. — Et etiam, quia uires et aecidentia quae fluunlt 
a substantiis, sicut lumen et calor et his similia, non fluunt nisi 
a uiribus et accidentibus quae sustinentur in ipsis substantiis, 
non ab essentiis ipsarum substantiarum. t manifestab 
per hoe quod omne defluxum simile est ei a quo Auit, et quod 
nihil fluit ab aliquo nisi sibi simile ergo debet per hoc quod» 
fluat a substantia simplici suum simile, id est substantia sim- 
plex. — Et eliam, quia si altiores non darent inferioribus suas 
essentias, non conferrent altiores inferioribus nomen suum el 
definitionem. sed illae conferunt eis nomina sua et defini- 
lionem. ergo dant eis essentias suas. sed postquam sub-& 
stantiae altiores dant substantiis inferioribus suas essentias, el 
essentiae earum sunt substantiae, palam fit per hoe quod essen- 
tiae substantiarum inferiorum acquisitae ab essentiis substan- 








1 sunt N 5 quod om, M est (ante fluxa) om, € quod . 

fluxa] uerba corrupta uidentur 6 significat] signat N — causa nisi C; d. 
111,50; p. 191,12—13.—— '"  Et| Quia AC — altribui.M, altribunt N 8 quam 
om. C — 9 debent C, oportet. N 10 quia| quod A causa om. N prohi- 
betur pos! fluant transp. N 11 haec| hoc ACN quia] quod N 15 eis] 
illis € 16 a substantiis om, N — sicut] sunt C — 17 in ipsis| ab ipsis € 
substantiis om. C 20 nihil] non CM nisi] non N, ante ab aliquo 
transp. C — simile]substantiae N — debet| oportet N per] ex M quod] 
ut C — 21 simile id est om. N substantiae N 92 altiores si CN 93 
conferent N inferibusC 24 definitionem (ante ergo)] diffinitiones (cf. ad 
p.57) A 25 sed| et A 26 essenlias suas AM 27 eorum M sub- 
stantiae sunt C — quod| quia 4 essentia A 28 acquisitae om, € 


— — —Á. 


Fons uitae IIT, 53—54. 198 


liarum altiorum substantiae sunt. — Et etiam, sicul formae sunt 
defluxae a formis, ita et substantiae a substantiis. 

| D. Fac me scire, postquam dictum fuerit de anima quod 
 defluxa est ab intelligentia, quod aut est extra essentiam intelli- 
gentiae, aut est intra essenliam ; quia si est extra essentiam in-? 
telligentiae, tune non est defluxa ab ea; si uero fueril intra es- 
— senliam intelligentiae, tune non est inter illas differentia. 

M. Anima est exiens ab essentia intelligentiae exitu uir- 
Lulis a re forti, et non est intrans essentiam eius, exitus au- 
lem a sua essenlia non prohibet quin sit fluxa ab ea, quia quod 1e 
fluit ab aliquo, exit ab essentia rei a qua fluit, et est discedens 
ab ea, quando fluit ab ea. similiter anima defluxa est ab in- 
telligentia, et est exiens ab essentia intelligentiae, quando fluit 
ab ea; et exitus animae ab intelligentia, sicut uirtufis a re forti, 
non est prohibens quin anima sit substantia, quia res fluxa abs 
intelligentia est substantia in se ipsa, etsi sit accidens ideo quod 
defluxa est ab alia substantia. 

DB. Vide quod postquam substantiae simplices fluunt aliae 
ab aliis, debet ut altiores ex illis diminuantur in se, quia in- 
feriores fluunt ab illis. 9) 

M. Postquam substantiae inferiores sunt fluentes ab essen- 
tiis substantiarum superiorum exitu uirlutis a re forti, non 
exitu essentiae ab essentia: debet ex hoc ut essentiae sub- 
stantiarum altiorum non minuantur propter genera- 
tionem substantiarum inferiorum ab eis; simililer 5 







p. 199,21—200,13 = Falaqera III, 8. 11. 


1 sunt substantiae M — Et etiam| Quia et ' 2 et om. CN 4 in- 
telleetiua C — quod] quia] C aut] autem ACN essentiam intelligen- 
tiae] intellectiuae substantiam et essentiam C 4—b5 intelligentiae aut est 
intra essentiam om. N D—6 extra essentiam ... si uero fuerit om. C 
6—7 delluxa ab ea... tunc non est ow. M 7 intelligentiae om. C — dif- 
ferentias M — 8 esLom, N — intellectiuae C — 9 exitus]exit C — 10a om. M 
quia| quoniam N — 11 est addidi: om. ACMN discedens| descendens C 
12 ab ea (ante quando) om. C  intelligentia| siecetiam C — 13 intellectiuae C 
et| quia C — 14 et| quia € intellectiua C uirtutis scripsi (cf. v. 22): 
uirlus 4CMN 15 efluxa N 16 intellectiua C ante substantia add, 
in C etilet C 17 alia| illa C 19 debet] oportet N — 23 debet] 


portet N — hoe om. N — 24 non om. A miniantur N propter] per M 


T: 











200 Auencebrolis 


debet etiam ut hae uirtutes non separentur a suis essen- | 
tiis, scilicet substantiae inferiores, etsi sint defluxae ab eis; 
sicut calor ignis non minuitur nec discedit ab eo, licet. 
calorem in aére qui est circa eum, et non est hic calor illemet, 
quia ignis potest remoueri, sed calor hic remanebit in are, el* 
quia duo subiecta sunt diuersa, et quia calor qui accidit aeri 
diuersus est a calore qui est in igne in potentia. simililer 
cum lumen solis diffunditur super terram, non minuitur de lu- 
mine solis quod sustinetur in essentia eius, quamuis hoc flual 
ab illo, et lumen quod est diffusum super terram non est idem" 
ipsum quod sustinetur in essentia eius; signum autem huius 
est diuersitas subiectorum et diuersitas luminum in potentia el 
debilitate. 

D. lam manifestum est mihi quod uires quae defluxae sunt 
"ab unaquaque substantiarum simplicium, etsi sint uires et radii» 
eius a qua fluunt, tamen substantiae sunt, et designatae, propter 
uirtutem earum in semet ipsis et quia fluunt ab eis aliae uires; 
el soluta est dubitatio quam habebam in hoe. sed fac me 
scire quiddam quod subit mentem meam, licet non spectet ad 
praesens negotium, hoc est quia inueni quod substantiae sim-* 
plices quanto magis descendunt, fiunt crassiores et spissiores, 
donec fiunt corporeae et determinatae. similiter inueni sub- 
stantias compositas seeundum hune modum. similiter etiam 
inueni actionem quarundam in aliis manifestiorem quam alia- 
rum in aliis: ergo quomodo potest esse ul uirlus di-s 








p. 200,20—901,44 = Falaqera II, $. 32. 


l etiam debet M, oportet etiam N, etiam om, C —  uirlutes| uires IM 
separantur C 2 sunt N 3 nec]non C licet] sicet M 4 qui) quod € 
hie (ante calor) om. C — 5 hic (ante remanebit) om, C — 6 sunt diuersa om, N 
8 lumen solis eum € post cum add. est A 9 sustinentur C 10 fu- 
sum 4C idem om. AC — 11 in om, C 12 subiectarum M — diuersitas 
(ante luminum) om. C 14 mihi om. ACN quod om. N fluxae A 
16 eius om. C — qua (scil. substantia) seripsi: quibus ACMN ante et desig- 
nalae add. ergo sunt A — designata MN — 17 et) quia C 19 quoddam 4 
mentem meam suberit C — 20 quia| quod A 21 et spissiores om, A 22 
eae eorporet] et corpore C — inueni om. € — substantias] a substantias (sie!) N 
23 eliam] et AM 24 inueni om. C 25 aliis (ante ergo)] alias ACN 


4 E 





— 


ia debilitetur et commutetur et corporetur, et ul 
io facloris primi et sancli sit manifestior in aliqua 
bstantia plus quam in alia, cum sit uirtus diuina finis 
ius uirtutis et supplementum et perfectio lotius potentiae et 
iestatis ? 5 

M. Non est possibile ut uirtus diuina debilitelur, sed de- 
erio eius uires erexerunt se et fecerunt umbram in in- 
ioribus. 

D. Cur hoc sic? 

M. Quia omnis uirtus quae fluit ab aliquo circa illud for- 10 
r esl. ergo debet ut uirtus quae fluil a faclore primo et 
ıcto sit fortior apud eum, quo magis est circa eum, quam est 
n penes eum el longius ab eo. 

D. Haec diuersitas non eonuenit uirtuti rei nisi cum ipsa 
tus fueril non essentialis ei; et eliam, cum fuerit finita. — et!5 
tus factoris primi essentialis non est finita. ergo non est 
ssibile ut haec uirtus sit fortior circa eum, quam cum fuerit 
ge ab eo. — hic autem intellectus sunt quos ego ignoro, sci- 
X quomodo est possibile ut aliquid possil elongari uel ap- 
»ximare rei infinitae et quae non comprehenditur loco, sed» 
‚in toto et totum in ipsa aequaliter. 

M. Verum est quod uirlus factoris primi et saneli essen- 
lis est non finita; et propter diuersitatem formarum in 
gmento et decremento, non debet propter hoc ut diuersificetur 
tus efficiens in se ipse, nec ul sit propter hoc finita. 25 

DB. Cur non? 

p. 201,5—7 = Falaqera III, $. 339, 

1 et (ante commutetur) om. A corporetur] corrumperetur AN; sed 
un Falagera QUY v 2 plus om, € — alia| aliqua C — 3—6 finis 
- ut uirlus om. C 7 et fecerunt ... in inferioribus] Falagera ^ .' 
bae, i. e. et fuit inferius umbra in om. M  S9Cur| Et C 10 
lus] motus C, om. N 11 debet| oporteL N factorum N 19—13 non 
A —J5etetiam| quiaeliam C — finita]infinita A et (ante uirtus) quia C 
non estfinila essentialis A 17 circa] aput € «sic illa wox in C constan- 

eum om. N 18 sunt om. CMN 19 elongare MN uel| et € 
wopinquare (sic!) C 20 apprehenditur M ante loco add. in C — 21 
| ista A, om, C ipso Ü 22 quod] quia AMN . et sancli om. C 3 
om. C et an sed? aucmenlo M 24 detrimento CM . debet] 
rtet N 25 ipsa seripsi: ipso ACMN propter] per C 


Fons uitae IIT, 541—55. 201 


— 


202 Auencebrolis 


M. Quia receplio formae in materia a uirtute efficiente 
non est nisi secundum praeparationem materiae ad hoc, qui 
si materia coaptaretur receplioni unius formae perfectae sine 
diuersitate, uirtus non deficeret in hoc. 

D. Cur ergo dixisti quod uirtus quae defluxa est a fac-; 
tore primo quo magis est circa eum, fortior est apud eum ? 

M. Caue ne diuersitatem uirtutis retorqueas in essentiam 
uirtutis, sed in essentiam rei recipientis eius actionem. 

D. Quomodo est hoc? 

M. Postquam materia quae proximior est fluxui uirtutisw 
est paratior ad recipiendum eius aclionem quam altera remo- 
tior, debel ut manifestatio uirtutis in materia propinquiori sit 
fortior quam in materia remotiori. et omnino haec scientia 
non esi praesentis negotii: quia continetur sub scientia de 
uoluntate. 5 

D. Quantum praecessit ad affirmandum esse substantia- 
rum simplicium, sufficit. sed recollige praedicta de hoc, 
et deduc me compendiose ad intelligendum hoc. 

M. Si uolueris hoc imaginari simul, erige te ab inferiori 
ad superius; et uidebis esse subtilius et simplicius et fortius» 
et unitius, scilicet si materia, materia, si forına, forma, si motus, 
motus. et pone manifestum signum occulti et compositum 
simplieis et causatum causae, quia cum hoc impleueris, perue- 
nies ad intellectum tuae inquisitionis. 

p. 202,1—12 = Falaqera Ill, S. 33b p. 202,19—24 — Falagera 
III. 8. 34. 

1 inla N a| in N 2 secundum] propter N praeparationem] 
propriationem (' 4 uirtute C 5 ante ergo add. hoc N 6 quo magis 
est addidi ex pag. 201,11 7 uirtutum € essentia C 8 eius actio- 
nem recipientis M 9 hoc est A, est om. C 10 proximior] proxi- 
morum 4M, propinquior N fluxu MN 11 paratiorest C 12 debetj 
oportet N — manifestatio] manifestetur C uirtus C sit] si sit C 13 
remotiore M et] quia C omninoJ ideo N  13—11 haec scientia non 


omnino est M 14 praesens € 16 processit N 18 compen- 
diose] pen“ N 19 uolueris] noueris C haec M 20 et] quia 4MN 


20—21 et fortius et unitius| Falagera: PY NDW (AIT, $4. e. fortius 
unione 21 scilicet om. AMN ante si motus add. si forma A 22 sig- 
num om. C . 23 el om. C causae] esse C impleueris hoc M 


Fons uitae III, 55—56. 203 


D. lam satisfecisti mihi in hoc capilulo. sed quomodo 
imaginabo ordinem harum substantiarum, et quomodo est exi- 
stentia aliarum in aliis? 

M. Semper debes ut res sensibiles ponas exemplum in- 
telligibilium, et tunc facilis erit apud te imaginalio rerum in-5 


telligibilium. E 
D. Quod exemplum ponam ordinis substanliarum in- 
telligibilium ? 


M. Pone exemplum huius corpus uniuersale absolutum, 
quia ita est quod inferius exemplum est superioris, quia eum 1o 
contemplatus fueris compositionem corporis absoluti et ordinem 
partium eius, facilis erit tibi cognitio ordinis substantiarum 
simplicium. 

D. Declara mihi terminos aequidistantiae inter simplices 
substantias et inter partes corporis uniuersalis. 15 

M. Pone materiam primam contra substantiam quae su- 
stinet omnes formas corporis, quia materia est suslinens om- 
nium formarum, et pone substantiam intelligentiae contra 
quantitatem, quia intelligentia habet duas uires propler quod 
diuisio accidit ei. et ordina substantiam animae contra figu- ?o 
ram quae continet quantitatem. el ordina substantiam na- 
turae contra colorem qui est ultima partium corporis, sicul na- 
tura est ultima substantiarum simplicium ; et omnis etiam color per 
eam fit. Et sieut uisus, quo magis penetrauerit colorem et 
perligerit ad figuram et quantitatem et substantiam, obscurius 25 
fiet ei esse et occultius propler subtilitatem suam, et quo magis 


p. 209,9—13 = Falaygera Ill, 8.35. p. 209,16—204,12 = Falaqera 
Wl, $. 36. 





2 harum substantiarum ordinem C harum] istarum M est exi- 
stentia] existentiam eius © —— debes]oportet N — intelligibilium] intellectum € 
5 intelligibilium] intellectum C 1—8 D. Quod... intelligibilium om. A 
10 quia (ante ita)| et C quod om. C est om. C 12 eius partium C 
14—15 substantias simplices C 17 formas] partes M — 18 intellectiuae € 
19 intellectiua C 20 substantium animae| animam N 20—22 figuram 
.. nalurae conlra om. 4 — 21 natura N 22 qui) quae CM 23 omnis 
om, MN . etiam om. C 24 eam] eque C 25 pertigerit| peregerit C 
26 ej om. N et (ante quo) om. C 


| 











redieril et exierit a substantia ad quantitatem et a quantitale 
ad figuram et a figura ad colorem, manifestius fiel ei ese 
propter crassitudinem suam: similiter quo magis . penetra. 
uerit intellectus id quod est post substantiam quae sustinel 
praedicamenta, scilicet substantias Riga donee den 
ad maleriam primam quae est contra substantiam, - 

fiet ei esse et oceultius propler suam subtilitatetn : er e b» 
rio, quo magis redierit a materia et exieril ad propinquioren 
ex substantiis, declarabitur esse et manifestabitur propter suam 
crassitudinem. ^ et hoc exemplum quod tibi proposui facilio-» 
rem faciet tibi cognitionem ordinis substantiarum spiritualium 
secundum gradus earum. 

Et omnino debes ut cum uolueris imaginari has substan- 
lias, et qualiter tua essentia est diffusa in illis el qualite 
comprehendens illas, ut erigas tuum intellectum ad aliis in-u 
telligibile et ut purges eum et mundifices ab omni sorde sensi- 
bilis et ut expedias illum a captiuitate naturae et ul accedas 
cum ui intelligentiae ad ultimum quod tibi possibile esl appre- 
hendere de certitudine substantiae intelligibilis, donec quasi de- 
nuderis a substantia sensibili et fias quasi ignarus eius, els 
lunc quasi includes totum mundum corporalem inlra tuam es- 
sentiam et pones eum quasi in uno angulorum animae tuae; 
quia quando hoc feceris, tunc intelliges minoritalem sensibilis 
secundum magnitudinem intelligibilis. el tune substantiae 
spirituales ponentur ad manus tuas; el positas ante occuloss 








p. 204,13—205,13 = Falagera III, $. 37. 


l a (ante quantitate)) om. C 2a om. C 2 ei om. AMN esse 
om. C can crassius fiel ei esse et manifestius propter crassitudinem suam, ex 
Falagerae: Y2Yy o MIA NYD271 YOSN DJ PITT. (crassius, non cras- 
sum, propler constantem. interpretis latini in hoc loco usum)? 3 ante 
similiter add. et M 5 perueniant M 6 primam om. N contra] 
eirca C obscurius] oceullius C — 7 esse om. C — oceultius| obscurius € 
suam om. N el e conlrario om. C 8 exit M 9 esse om. MN 
10 quod libi proposui om. C 13 Et] Quia C ut om, N 14 tua] tu 4 
lb intelligibile] intelligentiae N 16 sensibili A 18 cum ui intelligentiae| 
cum inlellectiuu C 19 denuderis] demonstralionis N — 22—205,2 et pones 
..9 essentiam luam om. C 24 tunc om. M 25 posita M, polestas N 


-— -- 








Fons uitae III, 56 -57. 205 


tuos considerabis eas comprehendentes te et superiores te, et 
uidebis essenliam luam tamquam tu sis ipsae substantiae, et 
aliquando putabis quod sis aliqua pars illarum, propter ligatio- 
nem tuam cum substantia corporali: et aliquando putabis quod 
sis omnes illae, et quod non est differentia inter te et illas, 5 
propter unitionem tuae essenliae cum essenliis earum et propter 
adiunctionem tuae formae cum formis earum. 
| D. lam impleui quod iussisti, et eleuaui me per gradus 
substantiarum intelligibilium, et deambulaui in amoenitatibus 
earum floridis; el inueni corpora sensibilia in comparatione illa- 19 
rum in ultima uilitate et imperfectione, et uidi totum mundum 
corporalem natantem in illis, sicut nauicula in mari et auicula 
in aére. 

M. Bene uidisti el bene intellexisti, sed si erexeris le 
ad materiam primam uniuersalem et illustraberis eius umbra,ıs 
ibi uidebis mirabilius omni mirabili. stude ergo in hoc et 
ama, quia haec est intenlio propter quam est humana anima, 
et ibi est delectatio magna et felicitas maxima. 

D. Fac me scire si uires harum substantiarum sunt 
finitae aut infinitae; et si sunt finitae, quomodo habuc-% 
runt esse a uirlute infinita; si autem infinitae, quomodo ab 
eis processit aliquid finitum ad effectum. 

M. Voluntas enim, id esl uirtus efficiens has substantias, 
finita esl secundum effectum et non est finita secun- 
dum essentiam; el cum hoc ita sit, effectus eius erit 
finitus. sed uoluntas non est finila secundum effectum, 


vo. 206,23—206,5 = Falaqera IIl, $. 39. 


1 apprehendentes N 3 4 tuam ligationem C 4cumJa M 5 
sis] non C, sit N 6essentiaetuae N earum]illarum M — propter]per C 
8 Impleui iam C — quod] quae C iussisti] dixisti CM 9 intelligibilium] 
intelleetuum C — et deambulaui om. A — 9—10 in floribus amoenitatis earum A 
illarum|earum C — lluilitatej utilitate CM — perfectione N — 12 natantem] ua- 
eantem A matantium C — sicut] sie A mare C, mari el auicula in om. N 
eljuel CM — 15illustraberis] illustraueris AM. Falagera melius: 3932. MOM 
i. e. et confugeris sub eius umhra umbram A 90 infinitae aut finita A 
21 aj in C infinita| finila € 22 processerit C 23 enin id om, € 
25 et] quia C hoc om. N 


— 








206 Auencebrolis | 

nisi quia actio habet initium et ideo sequitur uolun 4 
non finita secundum essentiam, quia initium non habe. 
et e contrario dicendum est de substantiis intelligentiae, 
scilicet. quia habet principium, eo quod causata est; el non 
habet finem, eo quod simplex est et non temporalis. 

D. Bene tibi eueniat. ostende quond imaginabor 
applicationem harum substantiarum spiritualium cum 
substantiis corporalibus et applicationem substanlia- 
rum spiritualium inter se aliarum cum aliis. 

M. Aspice applicationem luminis cum aöre et applicatio-w 
nem animae cum corpore et applicationem intelligentiae cum 
anima et applicationem aliarum parlium corporis et ordinalio- 
neni earum cum aliis, scilicet figurae et coloris et quantitatis 
el substantiae, et considera secundum hoc quia unitio aceidenlis | 
cum corpore et unitio accidentis cum anima et animae cumw 
corpore est signum unilionis substantiarum spiritualium inter se 
aliarum cum aliis. similiter augmentum unitionis, quo corpus 
est subtilius, est signum ad hoc eliam. 

D. Saepe audiui a sapientibus uocari has substantias spi- 
rituales cireulos et rotas, et constat quod figura circuli siue» 
rolae propria est corporis tantum. 

M. Non sit tibi hoc extraneum, quia non uocauerunt has 
substantias circulos et rotas, nisi quia aliae sunt altiores 
aliis et aliae continentiores aliis. 

D. Quis est intellectus huius altitudinis siue continentiae? s 








——— p. 300,0—18 = Fala qera III, 8. 40. p. 206,22—2072 = Fala- 
qera III, 8. 41. 


1 initium] unitum C 1—2 et est... non habet om. Falag. 2 
ante essentiam add. in C 3 intellectiuae C 4 quia] quod C cau. 
sata] ereata A 4—5 habet non C. 6imaginabo ACM 7 applicatione M 
harum om. N spirilualium substantiarum C 1—9 cum substantiis 

. substantiarum spiritualium om. C — Bapplicatione M 10 applicationem 
(post et) om. C — 1l applicationem om,C intelligentiae] sic etiam € — 12 
aliarum] aliquarum CM 13 et ante coloris et ante quantitalis om. A 14 
et 15 aecidentisj actionis C 15 anima] substantia A. Falagera: "ITINPYT 
ws) Par 17 aliarum] et N 17 quo] qua © 18 ad hoc signum 
esl etiam C, eliam om. A 19 audis © 20 cirenlares N et (anterotas) 
om, ACM constat| conlingit C — quod| quia N — ?1 rota4 proprie € 
23 has substantia N — 325 Quid M 


— E 








Fons uitae III, 57. 207 


M. Sicut est compreh.nsio sustimentis ad suslentatum et 
Cà&usae ad causatum et scientis ad scitum, 

D. Potest inueniri huius comprehensionis signum in sub- 
stantiis parlicularibus, ut per illud possimus aliquid perpendere 
dle illis ? 5 

M. Aspice uirtutem naturalem, quia inueniemus eam com- 
Prehendentem corpus, quia est agens in eo, et ipsum est patiens 
ab ea et ueslitum ea, simmiliter etiam aspice in anima 

uegetabili, quia lu inuenies eam agentem in naturam et domi- 


nantem ei, et inuenies naturam comprehensam ab ea et palien- 1? 


lem. — similiter eliam aspice intelligentiam et animam raliona- 
lem, quia tu inuenies unamquamque illarum concludentem quic- 
quid est infra eas ex his substantiis et scientem et penetrantem 
illad et dominanlem illi; et amplius hoc substantia intelligen- 
liae, propler suam  subtilitalem et perfectionem. et per hasıs 
substantias particulares perpendes quod substantiarum uniuer- 
salium aliae sunt continentes alias, et omnes sunt continentes 
substantiam compositam secundum hune modum, seilicet con- 
tinentiä animae ad corpus e! intelligentiae ad animam; hoc 
est, quia inferior ex his substantiis est contenta in alliori ex s 
illis, quia sustinet eam et cognoscit eam. et anima uniuer- 
salis sustinet totum mundum corporalem et imaginatur quic- 
quid est in eo et uidel, sicut nostrae animae particulares su- 
stinent noslra corpora et imaginantur et uident quicquid est in 
eis; amplius autem hoc intelligentia uniuersalis, secundum suam »; 
perfectionem et dilatationem et nobilitatem suae substantiae. 
et per hoc reuelabitur tibi quomodo est scientia factoris primi 


p. 207,6 -2082 = Falaqera III, 8. 42. 


1apprehensio C — 4 utj et C possumus ACM 6 inuenimus CM 
B et uestitum ea om. C ea| ab ea A aspice etiam M 9 tu om. C 
9 inueniens N naturam] maleria C 10 inuenie(sie/) N  1lintellectiuam C 
12 inuenies tu N 13 infraj ita .M — 14intellectiuae C 15 per] propter N 
16 uniuersalium| utilium C 18 continentiam M 19 intellectiuae C 21 
eam (post suslinet)| illaun € et) quiu € uniuersalis] utilis C 22 to- 
tum om. C imaginat CM 23-21 sicut .. . et uident om. C 24 nostra 
om. A imaginant M, imaginatur N 25 hoc] haec A —— intellectiua. € 
26 dilatationem| dnacoem ($4 e. dominacionem) C, dilationem N — 27 tibi] 
sibi N — primae N 


um 





Fons uitae LIT, 57—5#. 209 


D. lam reuelasti hie mihi seeretum magnum et intel- 
Jectum profundum, hoc est quia motus inferior substantia- 
rum uniuersalium est propler motum superiorum illis; 
et seruitus illarum et oboedientia ad illas propter hoc est, 
donec motus perueniat ad substanliam altiorem. et sie» 
inueniuntur omnes substantiae seruientes et oboedientes 
ei et sequentes eam et mouentes se ad nutum eius. et 
uidetur mihi quod ordo animae particularis sequitur dis- 
positionem mundi uniuersalis; et si ex hac disputatione non 
essel alius profectus nisi hic, satis sufficere poteral, quia conti- 1o 
net in se intellectum actionis et passionis uniuersalis, quae sunt 
finis ultimus sapientiae. 

M. Bene intellexisti ex mea diclione quod inferiores ex 
substantiis seruiunt superioribus earum. sed adhuc intellige 
quod haec est uia perueniendi ad felicitatem perfectam et con- ıs 
sequendi gaudium uerum, de quo est intentio nostra. 

D. lam manifestasti mihi in hoc tractatu tertio esse 
substantiarum intelligibilium, quod nullus praeter te potuit reue- 
lare; et consecutus sum ego scientiam illarum, quam nemo ac- 
quisiuit praeter me, secundum posse meum; et initium specu- » 
landi in hoc capitulo. sed incipiamus in hoc tractatu 
quarto contemplari materiam et formam de quibus est nostra 
intentio; et certifica hoc quod praedixisti, quod in intelligibili- 
bus non inuenitur nisi materia et forma, sicut in sensibi- 
libus non inueniuntur nisi illa. 


p. 209,15—16 = Falaqera III, $. 44^. 


lreuelasti| manifestasti C — hoec mihi M, mihi hoc 4C — 2 quia] quod N 
inferior motus C. 4estom. C b5bdone N — peruenit MN sic] sicut MN 
6 oboedientes] obientes C 7 et (ante sequentes) om. AM el (ante 
uidetur)] quia C — 9 mundi om. C et] quia C 10 profectus om. M 
salis| faeit N ^ sufficere] proficere C — quia] quod A 14 earum| arum M 
sed) et A 16 uerum gaudium A quo] quod 4 — 17 hoe om. A 18 
intelligibilium] intelleetuum C, sensibilium N — 19 ego] eorum N — nemo] 
neme N acquisiuit| **** siuit N 23 hoc om. AUN ante quod add. 
etM in om. AN 25 inuenitur N 


NM 





BEITRÄGE ZUR GESCHICHTE DER PHILOSOPHIE 
DS MITTBLALTERS, 


TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN. 


HERAUSGEGEBEN 
VON 


DR. CLEMENS BAEUMKER. 


0. Ó. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT BRESLACU. 


$í 


BAND I. HEFT 2—4. 


AVENCEBROLIS (IBN GEBIROL) FONS VITAE EX ARABICO IN LA- 

. TINVM TRANSLATVS AB IOHANNE HISPANO ET DOMINICO GVN- 

DISSALINO. EX CODICIBVS PARISINIS, AMPLONIANO, COLVMBINO 
PRIMVM EDIDIT CLEMENS BAEUMKER. 


2 mL DBIBELD — 


MÜNSTER 1895. 


DRUCK UND VEHLAG DER ASCHENDORFFSCHEN BUCHHANDLUNG. 


ch. Kasirol, Solomon Sen 


/ d ' t 
\ l9 da u km Q YVY- cl5 A ^J Ce., NC 
) 


AVENCEBROLIS 


(IBN GEBIROL) 


FONS VITAE 


EX ARABICO IN LATINVM TRANSLATVS 


AB 


IOHANNE HISPANO xx DOMINICO GVNDISSALINO. 


EX CODICIBVS PARISINIS, AMPLONIANO, COLVMBINO 
PRIMVM EDIDIT 


CLEMENS BAEUMKER. 








—— mn 


MONASTERII 1895. 


FORMIS ASCHENDORFFIANIS. 


C 


r8 Nae I 2 A nr in - 


EMINENTISSIMO DOMINO 


GEORGIO KOPP 


S N. b. CARDINALI 
PRINCIPI EPISCOPO WRATISLAVIENSI 


S. 



































qua re . faubé Freien, "e olleg 
habeo, qui, eum singulas plagulas ty " 

legeret, multis locis a me ex Fal: 
plures grauissimos addiderit. — | 2 : 
Erit fortasse, qu Lr interpretatione Latina Fala 


pretationis codices, eid mer Een Te 
aam me in interpretem quam in a 
mntala aut addita sunt, litteris quas ltalicas uoc 
denotarentur. 











, 
1 30 ££ H 
RR e « 
u " d 
fi 
















) Felsen Bungie VN E ME dice P 
quo Munkius eum transcripsit, exhibetur. Is li em ego met j 
Parisis ersare, inpexi, cm hebr ane. , 20, nune in ein 
thecae nationalis numero 700 insignitus, p I XV, 
forogam.costine 14 Sala u fl 16” oeque uL d 150". In 
[| sententiae paruis lacunis uoceque "DN in capite unius o | 
(non solum in initiis singulorum librorum, ut apud Munk 
quenisc, iia. ot Munkius nihil ale! neineies MM TEN od propter 
tionem a uiro cl. L Guttmann (L c. p. 7 adn. 2 c. fin.) ı wis 
*) Cf. quae ad p. 239,7. 243,9. 289,8 dieta sunt, aliaque id genu 
*) Gf. adnot. ad 187,14—17. 243,20- 244,4, E. ^ 
1) Cf. adnot. ad 171,8—9. 286,16. 302,3. 325,6—8. 32 SN 
5) Velut III 13, p. 108,10. 1V 13, p. 240,1. van. 
V 30, p. 312,11. 12, Quarum interpolationum partim t 
sita indicantur. 












a c 




















y "- 7 











e ntum cas mutaiones cere, qi- 


Iur du hetónibus ail etit indio 
erre pot . Quod maxime quadrat in libellos de 
e et "s ione mundi, non ita in librum de 

at). Ex q Mus ieu | de unitate, postquam post editio- 
ad rien 192 | e a. 1499 editionibus Basiliensibusa. 1546 

seed deformatus est, Paulus Correns ad co- 
; opus de processione mundi uir cl. 

ye er wc Parisino bibl. nat. lat. 6443 




























30 | dut ad v. 24; J. Gultmann, I. c. p. 54 sqq. 


„A Loewenthal, Pseudo-Aristoteles 
qi |l. — Gundissalini liber de immor- 
yn. Vm transcriptum continet. 
- verlor : ibo v. 3351 et 3352. Editiones Venetae, 
t, in libello de unitate ad uerbum consentiunt. | 
editiones Basilienses nonnulla noua 


"n els 8—11, 

Inspiceren » corrigere potui ee 
idissalini librum inde a fol. 16r continet; cf. quae dixi in: 
v. Gutb lt, VI p. 427. n. 1. 














0 EM 


P rolegomena. XIX 










m Aluernum legimus !): ,Auicembron autem theologis, 
ine et stilo ut uidelur Arabs ... in libro quem uocat 
tem sapientiae*: eum aut duas inseriptionis partes con- 
isse aul plenam inscriptionem  ,liber fontis uitae de 
irna parte sapienliae* uocabulis mediis omissis truncasse 
1tauerim. 
Indicem fontis uitae etiam Falaqerae "aD m Diwpb 
*»-p1 wp confirmant. Qui quid sentiat, ex ipsius operis 
T1*- cognoscitur; ef. F. vit. V 43, p. 338,20: D. Quis est fructus 
"b; consequemur ex hoe studio? M. Euasio mortis el appli- 
?fi3) ad originem (7. e. fontem) uitae. 
. . Altera inscriptionis pars, quae est: de prima parte sa- 
* entiae id esl scientia de materia et forma, his locis de- 
*Xratur: F. vit. I 7, p. 9,24: Partes scientiae omnis tres sunt, 
1 Mlicel scienlia de maleria et forma, et scientia de uo- 
Kantate, et scienlia de essentia prima. Ib. p. 10,11: D. Quae 
barum scientiarum praecedit aliam? — M. Secundum  disci- 
De linam scientia materiae et formae esl ante quam  scienlia 
Maoluntatis et ante quam scientia essentiae primae; sed secun- 
CJum esse e contrario est. 1 8, p. 10,22: Nunc autem prius in- 
*xuire scientiam materiae et formae, quia haec sapientiae prima 
pars ordine prior est duabus ultimis, V 1, p. 257,11: .. . ideo 
ut haec prima pars sapientiae (i. e, scientia de materia uniuer- 
sali et forma uniuersali) sit mihi scala ad secundam et tertiam 
parlem eius, id est ad scientiam de uoluntate et scientiam de 
essenlia prima. V 36, p. 322,20: Origines scienliae el radices 
eius tres sunt. prima earum est scientia de materia et forma... 
secunda est scientia de uerbo agente, id est uoluntate. tertia 
esl scientia de essentia prima. 

Quod etiam tractatuum indices codicis N singularem 
auctoritatem secutus in orationem continuanı recepi, neque uero 
in paginarum margines inferiores expuli, id quod multi malunt: 
non dubito quin futurum sit ut id apud quosdam uiros 
doctos in uituperalionem ueniat. Al mea sententia in libris 
scriptorum mediae quidem aetatis hae rubricae quae uo- 


*) de uniu. I !, e. 26, p. 5F7 col. b B ed. Ven,, p. 621; col. ^ B ed. 
Aurel, Codices Parisini excepta nominis Auencebrolis forma cum editio- 
nibus consentiunt. 


HT 






















































i te &raio in infia, paga at ) 
tinatoris cullro, id quod p deb: Tus 
qui frio, odio NO isam i 
erilieam quam Sen iain 
absunt: nihil aliud faciunt quam im 


RE 
BER nhu o. M 


P Aus 


fectis anteponunt. 
. ]am ad, ipsam scriptoris beue i perue entu m 
quam restituendam quae fides dicil p trit 





quod auxilium in ceteris re 
Restat ut de codicum usu qualis | in. 
addam. 

Atque iam dixi praesertim ex 
minima quaeque attulisse. Eas quoque I 
lam scribendi rationem mediae aetalis p iam atti 
cenlies afferre superuacaneum duxi; satis. habui Kum i talia aut 
aut iterum commemorare. Nam in ^odieibus - lac 
mas diffinitio, liniamentum, liniacio — Me n 
ginatio, ydemptitas, loycus — yle, ss 
nima idque genus alia aut ubique aut s 
quem edoceri oporteat. 

Difficultates haud raro in comper un s AM | 
nam utrum exempli gralia assertio an asseueratio, si 
significare, e contrario an e conuerso le, m si 
diiudicari nequit. Imprimis pronomina ad et 
lioni locum dabant. Quod non in com 
ualet, nam a° semper est alio, a* alia, aq a 
sed formae ut uidetur plene scriptae alio e va 


ul 
Li 


loeis exhibentur, quibus aliquo aut aliqua | 


XXII Prolegomena. 


Quod in indice auctorum etiam eos locos collegi. quibus , 
scriptor ad alios quidem respicere uidetur, sed qui isti sinl non 
addit: id eo factum est ut fontes philosophiae Auencebrolis in- 
dagaturis consuleretur. 


In indicem nominum ea uocabula recepi, «uae au! 
propter raritatem usus aut propter structuram memorabilia ui- 
debantur. Ex quibus quae aut apud Aegidium  Forcellini aul 
apud Dominum Du Cange eiusque continuatorem Laurentium 
Dieffenbach non leguntur, signis distinxi. 


In indice rerum ea quae ad philosophiam spectant quan- 
tum potui plene collegi, ita ut ipsos locos, amputalis tamen 
quae superflua uidebantur, exscriberem: in aliis uarii usus ali- 
quot exempla afferre satis esse saepe uisum est. In quo in- 
dice conficiendo si quid labore improbo fatigatus aut omil- 
tendo aut numeris perperam scriptis commiserim, id ab aequis 
iudicibus condonatum iri spero. 


In fine praefationis pio gratoque animo eos recolo, quorum 
opera in hoc opere conficiendo semel iterumque adiutus sum. 
In quo numero praeler uiros clarissimos, quos supra nominaui 
(p. VIII. XII. XIV.), sunt Sigismundus Fraenkel, Jacobus Freu- 
denthal, Georgius Hueffer, Arthurius Koenig, Franciscus 
Praetorius, Augustus Rossbach, Iosephus Staender col- 
legae amici. Quibus gratias semper habebo. 


P 
Liber Fontis uitae de prima parte sapientiae id est sclentia de ma- 


teria et forma uniuersali 
Tractatus primus 
Tractatus secundus. . . . . . . 
Tractatus tertius 
Tractatus quartus 
Tractatus quintus 
Appendix. Epitome Campililiensis . 
Falaqerae apud Munkium numeri cum hac Auencebrolis edi- 
tione comparantur . 
Index auctorum 
Index nominum 
Index rerum. . . . . . . . 


Addenda et corrigenda 


1 

2 
23 
73 
211 


257 
341 


391 
394 


554 


TRACTATVS QVARTVS. 


DE INQVISITIONE SCIENTIAE MATERIAE ET FORMAE IN 
SVBSTANTIIS SIMPLICIBVS. 





M. lam manifestum est tibi ex his quae praecesserunt esse 
materiam et formam in substantiis compositis. simili- 5 
ler etiam tibi declaratum est ex tractatu qui praecessit istum 
esse substantias simplices ex probationibus necessariis. 
et si lu appetis scire esse materiam et formam in sub- 
stantiis simplicibus, memor esto eorum quae dicta sunt de 
substantiis compositis, quia uia eliciendi scientiam materiae et for- 1o 
mae in utroque modo est una. 

D. Quomodo est hoc? 

M. Si inferius defluxum est ab altiori, tunc totum quod 
est in inferiori debet ut sit in altiori. 

D. Videris innuere quod rotae corporales sunt ad instar i5 
rotarum spiritualium, et quod istae defluxae sunt ab illis. 

M. Non uolui nisi hoc. 

DB. Videtur tibi quod, si rotae corporales habent materiam 
et formam, ideo rolae spirituales erunt similiter? — — 

M. Non debet nisi hoc. 20 


p. 211,13—212,8 = Falaqera IV, 8. 1. 
1—3 Tractatus quartus de inquisitione scienliae materiae et formae in 
substantiis simplicibus N, Hie incipit quartus A, om. CM 4 manifestatum 
€ 0€ post est add. libi C — praecedit CM Bet] quia C esse om. C 
1! una est A 12 hoc est M 13 influxum C ab altiori] a superiori jy 
14 debet] oportet AN altiori] superiori N 15 istar M 16 quod istae 
om. M X sunt defluxae M 19 ante rolae add, et C 
Auenesbrol ed, Baeumker. 14a 


B» 











212 Auencebrolis 

D. Quid signum est huius? 

M. Signum huius [est| quod substantiae spirituales eom- 
munes sunt in materia, sed diuersae in forma, hoe est, quis, 
postquam effectus earum diuersi sunt, nulli dubium est quin 
formae earum diuersae sint; et non est possibile quod ma- s 
leriae harum substantiarum sint diuersae, eo quod omnes sim- 
plices sunt et spirituales, et diuersitas non est nisi ex forma, et 
materia simplex non habel in se formam. 

D. Quid respondebis, si dixero quod substantia animae 
est materia, et substantia intelligentiae est forma? » 

M. Non est possibile quod substantia animae sit maleria, 
quia composita est, et quia intelligentia est superior ea et quia 
est agens. similiter etiam non est possibile ut substantia intel- 
ligentiae sit forma, quia est etiam composita. signum autem 
huius est communitas earum cum ceteris substantiis simplicibus ;5 
in substantialitate et differentia earum in sapientia et per- 
fectione. | 

D. Quid dices, si dixero quod hae substantiae non 
sunt nisi materia tantum? 

M. Si hae substantiae essent materia lantum, non diuer-s» 
sificarentur et essent cerle unum et nihil agerent, quia materia 
rei una erat, non diuersa in se, et quia acliones formarum sunt, 
non maleriarum, quod manifestum est in sensibilibus, 

D. Fortasse hae substantiae formae sunt tantum? 

M. Quomodo est possibile ut formae sustineantur sines 
sustinente? 





1 Quid seripsi: Quod ACMN  1—2 est... Signum ow. N 2 es 
delewi: habent ACMN 3 sed] et N ante hoc add. M. N 4 nulli] 
uli (4 e. uniuersali) N 5—6 et mon...sint om. N 5 quod] ut € 
6 harum] earum € — diuersae sint M 6—3 sunt simplices M 10 intel- 
lectiuae C est (ante forma) om. AMN 11 quod] ut M 12 est com- 
posita .4 ^ intellectiua C 13 etiam om..N — intellectiuae C 16 eorum 
N —16—17 sapientia et perfectione] sapientiae perfectione MN 18 dicis 
AM post dices add. tu M 19 tantum maleria N 90 M. Si . . . tan- 
ium ow, C 2i nil N. 22etom.C — 23 materiarum corr. ex naturam N 
21 mte formae add. et C tantum ow. C 








Fons uitae IV, 1—2. 213 


D. Cur non? quandoquidem substantiae sunt. 

M. Si hae substantiae simplices sunt una forma, unde 
faclae sunt diuersae? 

D. Fortasse sunt diuersae se ipsis? 

M. Si diuersae essent se ipsis, in nullo conuenirent 5 

D. Ergo sint diuersae in perfectione et in imperfectione. 

M. Si sic essent diuersae in perfectione et in imperfectione, 
deberet hie esse suslinens aliquid perfectionem et sustinens iın- 
perfectionem. 10 

D. Sustinens perfectionem forma est, et sustinens imper- 
feelionem forma similiter. 

M. Ergo formae iam sunl materiae, quia sunt sustinentes, 

2. D. lam intellexi ex praedictis quod substantiae sim- 
plices compositae sunt ex materia et forma. sed ad-!5 
iunge in hoc explanationem. 

M. Non est eliam ex hoc possibile ut substantia intelligi- 
bilis sit una res tantum. — similiter non est possibile ut sit duae 
materiae uel duae formae. ergo debet esse maleria et forma 
tantum. 20 

D. Quomodo potest esse ut substantia spiritualis sit 
composita, cum sil spiritualis? 

M. Quandoquidem debet ut intellectus spiritualitatis sit 
praeter intelleclum corporeitatis, et debet ut hic intellectus susti- 
nealur in alio a se describente illam, lunc substantia spiritualis ?5 
erit composita hoc modo. Et etiam diuisio substantiae spiri- 
tualis in intelligentia et anima, et diuisio intelligentiae et animae 





1 D. Cur . . . sunt om. N 4—5 D. Fortasse . . . diuersae essent 
om. N 4 post Fortasse add. faclae C diversae sunt .M se] in se C 
b se] in se CN 1 sunt C B sic om. MN in perfectione et in im- 
perfectione om. C — imperfeclione| non perfectione N 9 hic| hoc M, haec 
N  IlLestforna M 11-—12 forma . . . imperfectionem om. M 12 si- 
muliter] est AMN 13 iam formae M 15 adiunge] adauge M 16 ex- 
planationem in hoc M — 17 ex hoc om. AMN 18 sit (ante duae) sint. AN 
19 uel] et C 32 cum] est M 23 debel] oporlet N spirituales C, spiri- 
tualis N — sint C — 24 corporeitatis] spiritualitatis corporeitatis C — debet) 
oportet N — 25 discribente C — tunc] ratio C substantia addidi; cf. v. 21: 
om. ACMN 26 composita erit N Et] Quia C — 26—21 spiritualis 
substantiae C 27 in om. C  intellectiua C — intellectiuae C 

14 * 


NENNEN . —— 








214 Auencebrolis 
in corporibus et separatio earum a semet ipsis est signum diui- 
sionis materiae a forma. ergo comparatio uniuscuiusque harum 
substantiarum simplicium in diuisione sui a substantia spiriluali 
erit talis, qualis comparatio maleriae et formae simplicium in 
diuisione sui a substantia eorporali, Et etiam, quod aliqua: 
spiritualium est simplicior et perfectior quam alia, est signum 
quod supra spiritualitatem quae corpus sequitur est alia spiri- 
tualitas perfectior ea. 

D. CGerte si ita esset quod spiritualitas causa esset prohi- 
bens diuisionis, non posset esse ut anima separaretur ab intelli-u 
gentia, nee ut una esset spiritualior allera. ergo diuisio animae 
ab intelligentia est signum quod spiritualitas non est una; et 
quandoquidem non est una, consequitur eam diuisio et accidit 
ei diuersitas. 

M. Addam in hoc explanationem, et dicam «quod sieutw 
debuit quod aliquid corporum sit simplicius alio, et sit in eis 
materia et forma uicinior spiritualitati et simplicior, similiter de- 
bet ut alia ex substantiis spiritualibus sit simplicior alia, et sil 
in eis maleria et forma fortioris simplicitatis et maioris spiri- 
tualitatis. s 

D. Multum grauat me imaginari has substantias simplices 
compositas esse ex materia et forma et imaginari inter eas 
diuersitatem et differentiam, cum sint omnes spirituales et 
simplices. 








lin|et M — eorum N, om. C — semet] se AMN 2 comparatio| 
operatio N — 3inla C  4talis om. C 4-5 in diuisione sui post 5 cor- 
porali transp, C 5 quod] quia A aliqua] alii quam N 6 alia] illa 
AM . estj et N 7 quod] qua € supra| substantia AC ante spiri- 
lualitatem add, post A spiritualitatem]| substantialitatem M 9 Gerte 
om. C — sita] substantia A 1 ut| in C ante separaretur add. quod © 
intellectiua C 11 ut om. M 2 intellectiua C 13 consecuntur 
N 15 explanationem] exemplanationem N quod] ut MN 16 ali- 
quid] aliquod C, quod N corpus MN sit| seilicet sit A, si sit C 
simplicius] spiritualius AN — et sit| et sisitÜ 17 uicinior] uicina C, me- 
mor M 17-19 uicinior . . . et forma om. N 17 et simplicior om. € 
18 ante spiritualibus add. scilicet M — et sil] et si sit C 19-20 et maio- 
ris spiritualitatis o», N 21 grauat| grauate A me o». M — imaginari] 
intelligere N 21—22 has... et imaginari om. M 21 simplices substän- 
lias C — 22 et (post forma) quia C — 23 differentias M 


^ E u 





Fons uitae IV, 2—3. 215 


M. Quando grauauerit te imaginari substantias spirituales 
positas esse ex duobus, considera earum diuersitatem a sub- 
nliis composilis et diuersitatem earum inter se; et tunc necesse 
t tibi concedere differentias quibus differunt ab illis et inter 
et hae sunt formae constituentes ipsas. b 
D. Quamuis necesse sit concedere differentias substan- 
um spiritualium propter formas constituentes eas, tamen 
modo necesse erit concedere differentias formarum, cum 
sint in ultima spiritualitate? ; 
M. Debes le custodire ab hoc loco, quia hie error non est ıo 
u et quod debes imaginari de formis spiritualibus, hoe 
scilicet quod omnes sunt una forma, et quod non est diuer- 
in illis ex se ipsis; quia spirituales sunt pure, et non aeci- 
eis diuersitas nisi propter materiam quae eas sustinet, quia 
fuerit proxima perfectioni, erit subtilis, et forma quae susti- 15 
lur in ea erit in fine simplicitatis et spiritualitatis, et e con- 
irio. et pone exemplum huius lumen solis; quia hoc lumen 
se est unum, et si obuiauerit ei aér subtilis, clarus, penetrabit 
m et apparebit alio diuerso modo quam in aére spisso, non 
iro, — similiter dicendum est de forma. 20 
D. Quid respondebis, si dixero quod substantia spirilualis 
a non differt ab alia propter formam substantialem, sed 
cidit ei passio propter diuersitatem corporum, quae reci- 
int eius actionem, et tum haec differentia aduenit suae actioni, 
n substanliae in se ipsa? a? 
M. Non putaui quod tu opponeres de dubitatione huius- 
di propter praemissas probationes de assignatione diuersita- 











p. 215,110—20 = Falagera IV, $. 2. 


1 ie grauauerit C ante substantias add, has C 2 duobus] duoque N 
um C 4 concedere] eum ceterae N et (ante inter) om. CN. 5 ip- 
Jillass © 6 differentiam A, differentia N 7 spiritualium] simplicium C 
ilituentes| atief N eas| ipsas C Berit necesse CN differentiam 
NC formam N 9 ipsa A ultima] nulla C 10 te] feire € 
hoc] sed C 12 est (ante diuersitas) om. A — 14 nisi] mihi M 15 per- 
lio M, perfectior N 18 unum est MN ouiauerit (sief) C — clarus] 
tus M 19 eum et apparebit om. N 20 dicendum similiter A, dicen- 
mn om. © 22 propler] per AM 24 tum] cum MN, ipsa C haec] hoe 
| putam C — tu om. N 


ls 








216 Auencebrolis 


tis in substantiis simplicibus, tamquam si certum tibi non fuisset 
quod forma naturae est aliud a forma animae uegetabilis, et 
quod forma animae uegetabilis alia est a forma animae sensibi- 
lis, et quod forma animae sensibilis alia est a forma animae 
ralionalis, el quod forma animae rationalis alia est a forma in- : 
telligentiae, 

D. lam certa est apud me differentia substantiarum sim- 
plieium; sed forlasse aliquando emerget alia dubitatio de illis. 
sed qualiter poteris satisfacere animae meae de differentia sub- 
slantiae spiritualis, cun de ea nimis eupidus fuero? m 

M. Cum acciderit tibi haec dubitatio, recole quod sit in 
substantia animae ex aceidentibus spiritualibus laudabilibus et 
honorabilibus; et tunc inuenies haec accidentia quae mutant 
animam ab eo quod erat, et fit per illa quod non erat, propter 
aduentum huius formae subtilis in ea, scilicet accidentis; elu 
quando imaginaueris hunc intelleelum, obuiabis eum illo intel- 
leetui qui te dubitare fecit, et ille expellet eum et constituet 
eius contrarium. 

D. Multum dubitationis accidit mihi adhuc de diuisione 
substantiae simplicis in hyle et forma, et de dilferentia unius- » 
cuiusque harum substantiarum ab alia, in tantum quod denego 
possibile esse diuidi rem quae spiritualis est. et ad remouen- 
dum hane dubitationem appone dictionem sufficientem. 

M. Contra primam dubitationem pone differentiam sub- 
slantiae spiritualis a substantia corporali et differentiam substan- s 
liarum spiritualium inter se; et contra secundam dubilationem 


1 in substantiis| inter substantiis (sie) N 92 aliud est M, est alia N 
animae om. N — et] quia C 2—3 et... uegelabilis om, N Best om. 
M animi N; corr. man. rec. 4 sensibilis] ieénfi" N; corr, man. rec. 
4 sensibilis, et quod . .. a forma animae om. ACM 5 quod| quia M 
intelleetiuae C — 8 sedj se N emergit 4M alia] aliqua M — 9 satis- 
facere] facere satis C substantiae| amie' C 10 spirituali C 11 haec 
om. N in om. N 13 honorabilibus] horrihilibus MN haec] hoe N 
quae] quod C mutant] m *** N  ]14fit] sit N 16 intellectui] intel- 
lectum ACN l7 dubitare te M — expellit © constituat M 18 eius| 
eum € I9 adhuc mihi A ante diuisione add. hac A 920 simpliei C 
formam .1 22 ad om. M remouendam C 23—24 appone... pri- 
mam dubitationem om. N 21 differentias M — 25 a substantia corporaff - 
om. C differentias M 26 spiritalium] simplicium 4A contra om, A 
secundam dubitationem] illam dubitationem 4A, dubitationem secundam € 





Fons uitae IV, 3—4. 217 


pone diuersitatem substantiae animae a se propter accidentia 
quae fiunt in ea. et amplius hoc recogita quod quicquid 
apprehendisli sensu aut intellectu, non apprehendisti nisi formam 
eius perficientem essenliam eius; ergo ipsa forma opus habet 
sustinente cui sit forma. el iudicabis tunc de substantia » 
spirituali, cum eognoueris formam eius intellectu, scilicet quid 
sit, propler quam facta est huiusmodi quod habet materiam 
quae sustinel ipsam formam. 

4. D. lam paluit mihi ex modis quos praemisisti quod sub- 
stantia spiritualis constat ex maleria et forma. sed 
est alius adhue modus quo hoc amplius elucescat? 

M. Propter quod etiam amplius declarabitur quod sub- 
stantiae simplices quae sunt superiores substantiis compositis 
compositae sunt ex materia el forma, hoc est quod saepe prae- 
dixi, scilicet quod inferius est ex superiori et est exemplum is 
eius; quia si inferius fuerit ex superiori, debet ut ordo substan- 
liarum corporalium sit ad instar ordinis substantiarum spiritua- 
lium; quia sicut substantia corporalis ordinata est tribus ordinibus, 
hoe est eorpore spisso, et corpore subtili, et materia et forma 
ex quibus constant: similiter etiam substantia spiritualis dispo- zo 
sita est tribus ordinibus; primo eorum substantia spirituali quae 
sequilur substantiam corporalem, deinde substantia spirituali 
quae est spiritualior illa, deinde materia et forma ex quibus 

D. Palefac mihi quod superius habet esse in inferiori,» 
oslensione aperta qua certificetur hic inlellectus. 


p. 217,12—24 = Falagera IV, 8$ 3. 


27 a se] ad se C 3 nisi om. 4 5 sustinenlem 4 iudicabis| 
uidebis M 6 ante intellectu add. in N scilicet] id est MN — 7 sit om. 
N est om. M habet] haee A, sunt habet N materia M 9 ex 
om. N 11 adhuc alius M — amplius hoc M illucescat C, alucescat 
N  12etiam om.C 13—15 substantiis . . . ex superiori om. A 14 ma- 
teria et forma| forma materia N 15 seilicet om. C — est om. N 16 ex| 
exemplum N debei] sed A — 17 istar M 19 subtili corpore C — 90 si- 
militer] ita A etiam] et €, om. N disposita] ordinata M 22 sub- 
stantia om. M — 23 esl om, C 25 in om. N 


um 








218 Auencebrolis 


M. Signum quod omnes substantiae et formae spirituales 
seilicet essentiae earum et actiones, habent esse in substanliis 
corporalibus, hoc est, quod omne quod est commune propne- 
tatibus rerum inuenitur in eis. et cum superior ex proprie- 
lalibus fuerit inuenta in inferiori, nonne debet ut quaeeumque s 
fuerit infra eam, similiter etiam sit inuenta in ea? ef omnino 
quod dietum est in logicis, scilicet quod superiores dant inferio- 
ribus nomen suum et definitionem, hoc etiam ostendit. 

D. Certe hoc ita est. | 

M. Et ostendit etiam hoe, quod intellectus discernit for-» 
mas a corporibus; etin hoc est signum quod eius forma conue- 
nit omnibus formis, sicut manifestum est ex probationibus quas 
praemisimus, scilicel. quod formae quae sustinentur in substan- 
liis compositis defluxae sunt a substantiis simplicibus. 

D. lam declarasti quod non est possibile ut substantiae» 
spirituales sint materia tantum nec forma tantum. sed quo- 
modo existimabo eas simplices, cum sint composilae ex 
materia et forma? 

M. lam patuit hoc tibi ex praemissis. sed tamen adhuc 
addam explanationem et dicam quia, poslquam non esl impos-» 
sibile ut sit compositum simplex, sie eliam non esl impossibile 
ut simplex sit compositum, quia compositum simplex est ad id 
quod inferius est eo, et simplex est compositum ad id quod su- 
perius est eo, 

D. Vide quod postquam maleria est in substantiis simpli-s 
cibus aliud a forma quae est in eis, an materia potuit esse 


p.2184—14— FalaqeralIV, $84. — p.218220—24 — Falaqera IV, $ 5. 


1quod om, N omne M ?2eorum M 3estom.M  quod|quia C omne 
quod] esse quod C, om. N 3communius AM, coine C, communis N 4—5 rerum 

. proprietatibus om. A — 4 inueniuntur C cum|est.N — 5 debet] oportet N 
8 ante hoc add, et C 10 Et om. C  dicernit M, om. © 11 in] etiam A 
12 omnibus| tribus 4 13 praemisimus] ef. p. 114,11 sq. 15 non 
om, N ut] quod C 16 ante materia add, in C nec forma tantum 
om. M 17 eas om. C composita A 19 hoe tibi A, hoe om, € 
19—20 addam adhuc A 20 et dicam om. C — possibile N — 21—22 com- 
positum simplex . .. impossibile ut om. N — 22 sit om. N 22—25 id 
quod , .. materia est om. N — 23 est eo inferius C 25 substantiis om. N 
26 quae est] quaeque N — an] aut CN | 





m 


Fons uitae IV, 4. 219 


ibsque forma uno ictu oculi, cum sit aliud a forma et oppo- 
ita illi in sua essentia, aut non potuit materia esse abs- 
que forma uno ictu oculi, sed quomodo certa erit diuer- 
stas maleriae et formae, si neutra illarum potest esse sine al- 
jera uno ictu oculi? 5 

M. Exspecta modicum, nec festines interrogando, quousque 
loquamur de materia uniuersali per se et forına uniuersali per se. 

D. De quo ergo locuti sumus usque modo? 

M. Nonne fuit tua inquisitio quod in intelligibili non est 
nisi materia et forma, sicut in sensibili non est aliquid praeter ı0 
illa? et demonstraui etiam quod substantiae intelligibiles con- 
stant ex materia et forma, secundum hoc quod erant diuersae 
uno modo et conueniebant alio. item ostendi illud idem aliis 
modis, el falsificatum est quod sint materia tantum aut forma 
lantum. et acquisisti scientiam per hoc, an sit materia et! 
forma in subslantiis simplicibus. et postea assignauimus quid 
est unaquaeque illarum, et considerauimus quomodo est differen- 
lia unius ab alia; et tune acquisisti scientiam an essent et quid 
essent et qualiter essent; sed quare sunt, tu elicies ex qualitate 
materiae uniuersalis et formae uniuersalis, quia non inquisiuimus in ® 
hae disputatione de maleria uniuersali et forma uniuersali, eo quod 
non inlendimus agere nisi de maleriis substantiarum spiritualium. 
et posuimus exemplum ad assignandum maleriam et formam in 
unaquaque subslantiarum spiritualium materiam intelligentiae 
partieularis et eius formam; et posui hoc pro regula ad assignan- * 

1 absque] sine N — unoj| ullo AM — 1-3 cum sit... ietu oculi om. 
N 2 esse maleria M — 3erit certà M — 4si] cum N w— illarun] earum 
N 6 M. om. N nec] ne CM B8 sumus locuti M usque] us N 
9 nonne| no .N lua] una M inquisitio] ef. p. 211,8 sq. in om. CN 
10 aliquid] aliud AMN 11et demonstraui] cf.p.212,2sq. ^ etiam om. AMN 
constant) consistant.N 13 item] iterum M — ostendam CMN illud] aliud A 
14 et falsificatum est] ef. p. 2/2,/1 sq. — sint] sicut M lantum (post ma- 
leria)om. C aut] eLC, at N 14—15 aut forma tantum om. M — l6 in om. N 
simplieibus substantiis C — quid] quod C — 17 et om. N 18 acquisiui 4 
18—19 an esset et quid esset 4 19 et qualiter essent| el quare essent C, 
om AN; ad sententiam cf. p. 43,16 sq.; 103,7—11 — quare] qualiter M — tu 
elieies] tune elicies A, meliores C qualitate] quantitate M 20 in| de C 
21 el forma uniuersali om. MN eo] et C . materiis] substantiis C — 23 et 
om, N 24 unaquaque corr, ex quacunque C intellectiuae C 25 et] 
quia C — siguandum N 


im 








dum substantiam intelligentiae uniuersalis et eeterarum substan- 
tiarum uniuersalium quae sunt infra eam. 

D. Quomodo est hoc? 

M. Cum fuerit intelligentia particularis composita ex ma- 
leria et forma, debet ut intelligentia uniuersalis sit composita ex ; 
materia et forma. et iudieauimus in hoc per intelligentiam 
particularem de intelligentia uniuersali, sicut iudicauimus de esse 
intelligentiae uniuersalis per esse intelligentiae particularis. 

5. D. Quid ergo faciemus? 

M. Postquam constitutum est quod unaquaeque subslan-» 
tiarum simplicium composita est ex materia et forma, unde con- 
stitutum fuit quod intelligentia composita est ex illis: ergo debel 
ut consideremus dispositionem materiarum harum substantiarum 
uniuersalium et ordinemus alias eum aliis; similiter debet ul 
consideremus ordinem formarum harum substantiarum et dispo-" 
namus alias cum aliis, sicut fecimus in materiis et formis sub- 
stantiarum sensibilium, donec, cum ordinatae fuerint materiae 
el formae harum substantiarum intelligibilium et unitae nobis 
fuerint partes materiae spiritualis et partes formae spiritualis, 
speculabimur deinceps ordinationem materiae spiritualis cum® | 
maleria corporali et ordinationem formae spiritualis cum forma 
corporali, donec, eum hoc fecerimus, unientur nobis parles ma- 
teriae uniuersalis et partes formae uniuersalis; et cum effecta 













p. 2204—221,2 = Falaqera IV, &. 6. 


1 intellectiuae C — ceterarum] aliarum C 4 M, om. C — intellecti- 
ua C 5 debet] sed A, oportet N intellectiua C uniuersalis] parti- 
cularis C — ante sit add. si N 6 iudicamus N _ intellectiuam C, intelli- 
gentiam particularum de om. M 7 intellectiua C | 7—8 intelligentia . . . 
per esse om. N T uniuersali] unde C 8 intellectiuae C — uniuersali M 
partieularis intellectiune C Il compositum © 12 ante quod add. sicut 
C intellectiuae C debet] oportet N 13 ut consideremus] cf. c. 7, 
p.226,1159g. horum N 14 et| donec C — debet| oportet N — 14—15 ut 
ronsideremus] cf. c. 10 sgq., p. 233,1 sqq. 15 substantiarum om. C 16 feci- 
mus om. N 17 eum om. € 18 substantiarum om. A 18-19 nobis 
fuint N, fuerint nobis CM 19 et partes formae spiritualis om. N, partes 
om. CM 2% speculabimur| cf. c. 15859. — ordinem CN, ordinatione M 21 or- 
dinem N, om. C 2 unientur] inuenientur C, inuenitur N 22—23 uni- 
uersalis materiae C — 23 et partes formae uniuersalis om. N 23—22L1,1 et 
cum .. . formae uniuersalis om. C 





Fons uitae IV, d—). 221 


fuerit unitio materiae uniuersalis et formae uniuersalis, consi- 
derabimus deinde unamquamque earum simul. 

D. Kectum est quod tibi uidetur. sed impleatur uer- 
bum in quo prius eramus, scilicet quod nulla proprietas cadit 
in materiam tantum, sed in materiam et formam simul; et fac s 
me scire, si umquam materia habuerit esse absque forma 
et poslea susceperit illam. 

M. Quae est tua intentio in hac interrogatione? 

DB. Vt per hoc sciam, si materia per se habel esse, 
aut non. 10 

M. Scias modo materiam non posse esse sine forma, quia 
esse rei non est nisi ex forma. 

D. Quid signum est ad hoc? 

M. Signum ad hoc est, quod esse aut est sensibile aut 
intelligibile, et sensus et intellectus non offendunt nisi in for- ıs 
mam sensibilem aut intelligibilem. 

D. Quae causa est in hoc? 

M. Causa in hoc haec est, quod formae sensibiles el in- 
lelligibiles interponuntur inter formas intellectus et sensus et 
materias quae suslinel formas sensibiles et materias quae susti- 20 
nent formas intelligibiles. et propter hoc non coniunguntur 
formae nisi cum formis, quia illae sunt quae coniunguntur sibi 
et obuiant sibi et maxime sunt conuenientes et sub uno genere. 

D. lam intellexi hoc. sed non interrogaui te de essen- 
lia materiae apud intelligentiam; sciebam enim quod intelligen- 25 


p. 221,11—23 = Falagera IV, $. 7. 


1 ante considerabimus add. et M 4 prius om. AMN quod om, M 

5 lantum in maleriam C ^ maleria et forma M 6 umquam] unaquaeque 
4A, nunc quam N — materiae C — habent C, habuit AM — absque] sine N 
7 susceperat C ,suscepil N — illam] eam N 8 intentio lua C 9 sciam| 
scientia MN per se om. C 12 est om. A ex| est A 13 D. Quid 
. hoe om. C 14 quod] quia N est (post aul) om. C 15 offendunt|] 
ostendunt C in om. M 18 In hoc causa est haec A, haec om. C et] aut C 
19 ante intellectus add, et C 20—21 sensibiles...formas om. C 22 nisi 


cce Falagera materiis, sed solum formis Dam NS i" »2 


| IF ?N nDYTO"3 MINE) 23etlante obuiant) quod € — sibi (post 
obuiant) o om. C — 94 non om. N essentia] esse MN 25 intellectiuam C 











222 Auencebrolis 


lia non apprehendil rem nisi per coniunctionem suae formae 
cum forma illius; sed interrogaui te de esse materiae in se ipsa, 
quia si esse rei, ut dicis, non est nisi per formam, quomodo 
ergo possibile erit ut materia dicatur habere esse? 

M. Sustine modicum et non festines, donec perueniamus i 
ad agendum de materia uniuersali solummodo, et ibi loquemur 
de natura eius et quicquid possibile est dici de ea; unde 
redeamus ad id in quo eramus, scilicet ad dicendum quod in in- 
telligibilibus non est nisi materia et forma. ^ dicam ergo quod 
manifestum est tibi ex praemissis, scilicet quod inferius deductum» 
a superiori ^ unde debet ut sphaerae sensibiles defluxae sinl 
a sphaeris intelligibilibus. et inde debet etiam ut sphaerae 
intelligibiles sint compositae ex maleria et forma, sicut sphaerae 
sensibiles fuerunt compositae ex materia et forma, et decla- 
ratum est omnino quod non est possibile ut substantia spirilua-^ 
lis sit materia tantum, nec forma tanlum, sed composita ex 
utraque. 

D. lam patuit mihi hoc modo. 

M. Iterum etiam patefiet tibi hoc alio modo, hoc est, 
quia unum sunt substantiae intelligibiles, communes uno modo* 
et diuersae alio; unde sunt conuenientes in materia et diuersae 
in forma. 

D. Certe iam patuit mihi hoc modo. 

M. Iterum manifestabilur tibi hoc alio modo, hoc esl, 
quia ereator omnium debet esse unus tantum, et creatum debet 
esse diuersum ab eo. unde si creatum essel inateria tantum 
aut forma tantum, assimilaretur uni, et non esset medium inter 
illa, quia duo sunt post unum. 


p. 222,8—28 = Falaqera IV, & 8. 


2 interrogabam C 3 nisi om. N 4 ergo om. A erit possi- 
bile N 5 modieum| motum A 6 solummodo om. Ü el] etiam N 
7 natura] materia N 8 in om. C duduclum (sief) C ll ex om. € 
12 debet| decet C, oporlet N — sphaeraeom.C . 13—14 sicut . . . et forma 
om. A 14 fuerint N et] quia C 16 nec| et C, aut N 18 mihi] 
libi A modo om. C 19 ltem C — etiam om. C —  palescel] patebit M 
21 unde; inde MN 23 modo om. C 24 [tem MN tbiom C Bel 
quia C 26 essel] erit M ante materia add. a C — tantum om. A — 21 aut] 
uel N ante forma add. a C 27—223,2 assimilaretur . .. forma uua tantum om, (C 





en —- 


Fons uitae IV, 5—6. 928 


D. Si quis dixerit quod materia est una tantum aut forma 
una tantum, quae erit responsio tua? 

M. Quomodo erit materia una, cum sit composita cum 
-. forma, et accessit ei mutalio et diuisio; aut quomodo potest 
forma esse una, cum sit eomposita cum materia, et accessit ei s 
mutatio et diuisio etiam? 

D. lam manifestum est mihi esse materiae et formae 
secundum modos quos dixisti. sed est adhuc alius mo- 
dus quo hoc manifestetur amplius? 

M. Bene potest hoc etiam manifestari per hoc quod res 1 
nec omnino sunt diuersae nec omnino conuenientes; et per hoc 
quod omne intelligibile diuiditur in duo, in formam et forma- 
tum; et per hoc quod intellectus non apprehendit rem nisi ha- 
bentem materiam et formam. 

D. Quid est signum quod intellectus non apprehendit nisi 15 
rem constantem ex materia et forma? 

M. Signum huius est quod ullimum ad quod intellectus 
apprehendendo peruenit, hoc est apprehensio generis et differentiae; 
el in hoe est signum quod materia et forma sunt finis rerum. 
et eliam quod intelleelus, cum percipit rem, comprehendit eam, » 
et non comprehendit eam, nisi quia finita esl apud eum; res 





p. 223,10—224,3 = Falaqera III, &. 9. 


— 


3 Quomodo| Quo M 4 arcessil C; an accesseril? sed apud mediae 
aetatis scriptores sententiae a coniunctione cum aptae, cuius uerbum. modum 
coniunetiuum exhibet, alia. nonnunquam quasi per parenthesim ita additur, 
wt uerbum modo indicatiuo enuntietur ; cf. mfra v. 5 mutatio| unitio CN 
et| aut C 5 esse forma M sit] est CMN accedit C — 6 mutatio] 
unitio CMN  et|aut C etiam om. C 1 manifestum est om. N post mihi 
add. quod C 8 adhuc alius modus est C 9 hoc om. C 10 etiam hoc C 
12 omne| esse C 12—13 omne...per hoc quod om, N 12 ante in formam 
add, scilicet C forma C 13 rem nisi om. C 13—15 habentem (nite C) for- 
mam el materiam (sic!) . . . non apprehendit post r. 20 comprehendit eam 
transp. C 15 Quod AMN  15—16 rem nisi N, nisi quod intellectus rem C 
17 ultimum ad quod om. C intellectus] nullus C 18 apprehendendo] 

mprehendendo C generis scripsi ex Falagera, qui habet DIA (5$ e. 
iid: eorporis ACMN. contra pro — exhibetur generis fr. II c. 1, 
p. 4,16 — 18 et (ante in hoc) om. M Wet (ante etiam) dicitur C cum 
intelleetus C 21 et] tunc C; et non foiiititundit eam om. A 








autem non est finila nisi per suam formam, quia res quae in 
finita est non habet formam qua fiat unum et differat ab ala; 
el ideo essentia aeterna est infinila, quia non habet formam. 
D. Perpendo ex lua dictione quod omne crealum, ex eo 
quod esl finitum, habel formam qua factum est finitum. j 
M. Bene intellexisti. sed etiam intellige quod propler 
hoc maleria est habens formam, quia creatum debet esse fini- 
tum, et non polest esse finitum, nisi sit habens formam. — in- 
tellige etiam cum hoc quod omnis substantia intelligibilis esl 
habens formam et materiam. — Et quod firmius est in hoc ca-, 
pitulo, hoc est quod dicam, scilicet quod si pars non est nisi 
lotius, tune parles rerum sunt sui totius sine dubio; et post- 
quam partes sunt ex materia et forma, lunc lolum etiam erit 
ex maleria et forma. | 
Et propter quod etiam amplius manifestabitur quod om-« 
nia resoluuntur in materiam el formam, hoc est quod dicam, 
scilicel quod omnia quae resoluuntur impossibile est quin resol- 
uantur aut in unam radicem aul amplius quam unam. 
Si resoluerentur omnia ad unam radicem, non esset differentia 
‚inter eam unam radicem et factorem unum. Et eliam neu 
cesse esset ul ipsa una radix aut esset materia tantum, aut 
forma tantum. si esset materia tantum, non esset possibile 
ut formae fierent per eam; et si formae non fierent, non haberent 
esse. si aulem fuerit forma tantum, non possel existere per 
se; similiter nec esset possibile ut materiae fierent per eam.» 






p. 224,10—14 = Falaqera III, $. 10. 


1—2 quia . .. habet formam om. A — 1 infinita] finita M — 2 qua fiat 
unum] Falagera qua definiatur (^13 TTV; ef. Munk, Mélanges, p. 71,9) 
3 et] quia C — essentia aelerna ideo non est C 4 D. om. M  omme] esse 
MN 5 habeat M.N 6 quod propter hoc] quapropter haec C Test 
habens] habet M ante debet add. non AC debet] decet © Bet... 
finium om. C — 9 intellectualis © — 10 materiam et formam € Et] Quia 
C . firmus A est] sit C il pars om. C 12 ante sunt add, non N 
sui] nisi N et] quia C — 13erit| estt A 15 Et om. C — manifestabilur 
amplius M quod] quia C 16 materia et forma A 17 quae om. C 
post quin add. etiam C 19 resoluuntur N 20 eam om, A unum| 
primum C, om. A Et| Quia € 2] esset materia tantum aut om. N 
22 si essel maleria tantum om. N 25 nec] non AC 








pne 7 


Fons uitae IV, 6. 225 


Et eliam, quia non polest esse quin ipsa una aut sit materia, 
iut sit forma, aut nec maleria nec forma. si fuerit materia 
antum aut forma tantum, sequilur quod praedictum est; 
eL si fuerit nec materia nec forma, aut erit factor primus, aut 
iliud ab eo. sed non est possibile ut sit factor primus.  si- s 
militer non est possibile ut sit aliud ab eo, cum nec sit materia 
nee forma, quia praeter factorem primum nihil est nisi materia 
eL forma. — Si autem resoluuntur res in radicem amplius 
quam unam, aut erunt duae aut plures. Si fuerint duae, non 
polest esse quin sint aut duae materiae tantum, aut duae for-ıo 
mae tantum, aut altera earum maleria el altera forma, aut nec 
luae materiae nec duae formae. ^ sed non est possibile quod 
unl duae materiae, nec duae formae. similiter non est possi- 
sile ut sint non duae materiae et non duae formae. restat 
'rgo quod altera earum sit materia, et allera forma. Si au-ıs 
em fuerint amplius quam duae, illa mulliplicilas aut resoluetur 
id duo, aut non. si multiplicitas illa resoluitur ad duo, tunc 
luo sunt radices; si aulem multitudo non resoluitur ad duo, et 
ıalura multitudinis fuerit opposita duobus, tunc oportebit ut 
it aliud praeter factorem primum excelsum et sanctum quod % 
it nec materia nec forma. sed post factorem primum nihil 
st nisi materia et forma. 

Et per quod etiam manifestabitur quod omnia sunt compo- 
dta ex materia et forma, hoc est quod corpus quod est situm 


p. 225,298—226,1 = Falaqera IV, $. 11, 


| esse quin om, C autom AC .— 2 aut (ante sit)) siue AC — nec 
ante forma)] aut C 2—4 si fuerit. .. nec forma om. N 2 fuerit| aut C 
tet si] si autem C, et om. M factor] forma N 5 sed| si C, sed si N 
ist] esset © 6 aliud] aliquid C cum om. C nec| non M post sil 
id. nec N 1 praeter] propter C 8 et] uel MN 10 aut duae (post 
int) om, C duae (ante formae) om. C 1l post tantum add. scilicet 
luae C ante materia e/ ante forma add. in AC — 12 sel om. C 13 nec] 
ut C 13—14 similiter . . , duae maleriae om. N 14 et 15 et om. C 
4 ad (bis) aM si resoluitur illa multiplieitas C — illa om. N 18 sunt] 
icut N radix MN ad|ja M 19 natura] materia CMN oportet 
! 20 sanctum et excelsum C 31 materia nec om. N nihil] non A 
nisi om. A — et] uel M 23 Et] Quia oC etiam per quod € — 24 hoc] 
t hoe N — estjfuil est N situm om. N 


— 





226 Auencebrolis 


in extremo inferiori compositum est ex maleria et forma, süli- 

cel quod est substantia habens tres dimensiones; et si lolum 

quod est, est conlinuum et extensum ab extremo superiori us 

que ad extremum infimum, et extremum infimum est compos. 

tum ex materia et forma: constat per hoc quod totum quod el; 
ab initio extremi superioris usque ad extremum infimum est 

eliam compositum ex materia et forma. 

D. Certe iam manifestum est quod in intelligibilibus 
non est nisi materia et forma; immo certissimum esl quod 
in omni quod creatum est non est nisi haec duo. " 

M. Cum hoc eliam necesse est ut impleam quod libi pro- 
miseram de ordinatione materiarum et formarum intel- 
ligibilium aliarum cum aliis, donec per hoc manileslius 
tibi fiat quod intelligibiles etiam habent materiam uniuersalem 
el formam uniuersalem. 15 

D. Incipe ergo ab hoc. 

M. Si forte innotuit tibi quod unaquaeque substantiarum 
intelligibilium constat ex materia et forma. 

D. lam manifestum est hoc mihi multis modis, 

M. Sed omnes hae materiae et formae intelligibiles con-w 
ueniunt in significatione materiae et formae. fient ergo uni- 
uersale, sicut factum est in sensibilibus; hoc est quia, si fuerint 
materiae particulares participantes in sensu materiae, in eo quod 
omnes sunt materiae, debet ut id in quo communicant sit ma- 
teria uniuersalis; similiter, si formae particulares sunt partici- s 
pantes in sensu spiritualitatis, in eo quod omnes sunt formae, 





1 inferiori extremo C post forma add. per hoc quod totum quod est 
ab initio extremi superioris usque ad extremum AC; ef. v, 5—6 — 2 dimen- 
siones] diuisiones C et] quare C — 3 alterum est om. CMN 4 infimum] 
inferius .N el extremum infimum om, N 6 superiorius om, C 6—i 
eliam est A, om. C — 8 iam om. C — manifestastum (sie!) C ante quod 
add, mihi M in om. C  intelligibilibus] intellectibus AM 11 tibi quod C 
promiseram] cf. c. 5, p. 220,13 19—14 tibi per hoc manifestius M 14 in- 
telligibiles] intllens (sic/) .N habent eliam AM 17 Si] interpretandum 
erat Profecto; quod uitium uocabulis a profeelo et ol si permutatis wi- 
detur ortum esse — substantiarum] formarum C 19 mihi hoc CM 20 hae 
om. M 21 fient] si eliam M 22 est om. C 23 in addidi ex v. 26: om. 
ACMN . sensum A materiae] formae materiae C — debel] oportet AN 
25—221,| materia . . . communicant sit om. C — spirilualitatis] specialitatis N 


-— d 


Fons uitae IV, 6— 7. 237 


debet ut id in quo communicant sit forma uniuersalis: tunc ergo 
debet ut in intelligibili sit maleria uniuersalis sustinens omnes 
formas intelligibiles et forma uniuersalis simililer sustinens om- 
nes formas intelligibiles. et secundum ordinationem partium 
materiarum et formarum in intelligibili cum materiis et formis in 
sensibili el ordinationem earum aliarum cum aliis, donec fiat ex 
eis materia uniuersalis sensibilis et forma uniuersalis sensibilis 
et maleria uniuersalis intelligibilis et forma uniuersalis intelligi- 
bilis, simililer etiam erit ordinatio maleriae uniuersalis intelligi- 
bilis cum materia uniuersali sensibili el form«e uniuersalis intel- 10 
ligibilis cum forma uniuersali sensibili; et fient ambae materiae 

una maleria, et fient utraeque formae una forma. et tune 

cum conueneri! materia intelligibilium cum materia sensibilium 

et fuerint una maleria, et cum conuenerit forma intelligibilium 

cum forma sensibilium et fient una forma: quid sequitur hoc? is 

D. Sequitur hoc quod praemisisli, seilicet quod in intelli- 
gibilibus et sensibilibus non est nisi materia et forma. sed 
ut compleatur mihi scientia huius intentionis certissime, pro- 
pala mihi intellectum ordinationis et coniunctionis 
uniuscuiusque harum materiarum et formarum, et pro-» 
pala mihi unde debet hoc fieri, quia ego non sciscitor hoc nisi 
ut sciam bene uerba tua. 

M. Videris aestimare quod unaquaeque harum formarum 
materiam habeat separatim, et quia diuersificatae sunt formae 
et sunt multae, idcirco etiam debeant materiae diuersificari et»s 
fieri multae. 

D. Certe hoc aestimo. 

M. Ergo secundum tuam aestimationem oportet ut non 


1 et 2 debel] oportet. N 2 in om. C 3—4 et forma . . . intelligibiles 
om.C 4 intelligibiles] intelligens N et] quia C 5 in (ante intelligibili)] et 
C, om. M in (ante sensibili) et in N 6 ordinatione N, in ordinatione M 
eorum N fiet AM — 8S intelligens N formae C 10 formae scripsi: 
forma 4CMN . 12 el fient] sicut C 13—14 cum maleria . . . forma intel- 
ligibilium om. C 14 fuerit MN — antecum add, tunc A 15etom. C quod 
C 16 Hoc sequitur N 17 et (ante sensibilibus) om. C 21 hoc decet 
(me!) C — 22 nisi om. Ü bene sciam MN 23 aestimare] existimare M 
harum om. A, post formarum transp. C — 24 separatam C diuersitate N 
25 debean| etiam A 27 existimo M — 28M. om. N aestimationem luam A 

Auencebre] ed. Baeumker, 1^ 


— 


228 Auencebrolis 


sint formae diuersae aduenienles uni materiae. sed tu uides 
in artificialibus et naturalibus formas multas el diuersas uicissim 
aduenientes in una materia. 

D. Certe hoc uideo, scilicet formas sibl succedentes in hae 
maleria in actu, sed hoe non uideo in materia eaelorum & : 
in materia intelligibilium substantiarum. 

M. Vides quod propler separabilitalem aut inseparabilila- 
lem formae a maleria debel ul eadem non sit materia formae 
inseparabilis, quae est maleria formae separabilis? 

D. Cur non? " 

M. Vides enim tu formas diuersas in eadem maleria, el 
earum quaedam sunt inseparabiles, 

D. Ita est ut dixisti. — sed quid dices de materia sub- 
slantiarum intelligibilium, si debet quod eadem sit maleria sub- 
stantiarum intelligibilium ? » 

M. Postquam non discernis inter materiam caelorum el 
maleriam naturae in essentia, quamuis sint diuersae formae 
singularum | materiarum in separabilitate et in inseparabililale, 
lunc eliam non discernas inter unamquamque harum et inter 
materiam substantiarum intelligibilium. * 

D. Cur non discernam inter illas, emn sit inler illas dif- 
ferentia, quanta est inter spiritualilatem et corporöilalem? 

M. Videris existimare quod maleria certa, quae esl caelo- 
rum et elementorum, sit corporalis. 

D. Cerle sic existimo. n 

M. Cur hoc existimas, cum scias quod corporcilas forma 
esl egens maleria quae sustinet eam? 





2 et naturalibus om. N 3 in om. C — 4 sibi] sui C 6 inlelligihi- 
lium] intellectuum € 7 aut] uel N, aut inseparabilitatem om, M Bde 
bet! oportet .N— formae om. C — 10 non| hocC ll tr om. C 11—12 
el earum| el erunt et earum C 13 ut dixisli om. C quod A dicis N 
substantia materiarum C — 14 si] sed @ debet| oportet N eadem om. 
N 15 intelleetualium € 18 in (ante inseparabilitate) om CN inse- 
parabilitate] inseparate N 19 discernis C 20 intellertualium € 21 
discernas A 22 corporaetatem C 23 aestimare A certa] cirea C 
quae est] quaeque N 24 sil om. N corpus C 25 Sie certe M, Gerte 
om. C — aestimo A 26 aestimas A corporéilas scias quod M cor- 
poraetas C 27 egens| agens N materiam M eam suslineal (sie!) M 


a me Pr 


Fons uitae IV, 7—. 229 


D. Ostende ueritatem in hoc. 

M. Ponamus quod maleriae tres sint. — earum alia 
est materia simplex spiritualis, qua nulla est simplicior, scili- 
eet quae non induit formam; et earum alia est maleria compo- 
sita corporalis, qua non est alia magis corporea; el earum 
alia est media. ' 

D. Hae sunt, sicut tu posuisti. sed quis fnit intellectus 
tuus de materia prima, quae non induit formam, et quare hoc 
dixisti? 

M. Quia materia quae induit formam simplex est etiam 10 
et spirilualis, sed est alia ab ea quae non induil formam, sicut 
dixit Plato. sed uides quod materia corporalis, id est quan- 
litas quae sustinet formam coloris et figurae, non est forma 
eorpori quod eam sustinet, sicut qualitas, id est color el figura, 
est forma illi? 15 

D. Vere sic est. 

M. Aut, sicut corpus solum, denudatum, «quod est simpli- 
eius eorpore qualitatum, est materia sustinens qualitatem, num- 
quid non similiter debet ut ipsum sit forma alii materiae quae 
est simplicior eo, idcirco quod resoluitur in eam? 30 

D. Debet hoc etiam. 

M. Ergo seeundum hanc considerationem oportet ut quae 
magis corporea est ex illis sit forma simpliciori, donec perue- 
niat resolulio ad maleriam simplicem certissime. 

D Hoc est sicut. dixisti. sed in hac responsione tuas 
quid est de eo quod quaesiui? 

M. Hoc scilicet. propter quod tu dubitasti quod materia 


p. 229,2—12 = Falagera IV, 8$. 12. p. 229,12—24 = Falaquera 
IV, &. 13. . 


2 sunt M — 3 spiritualis om. N qua| quia C — 4—5 est composita 
maleria corporalis A, eomposita est cum maleria corporis C, 4—6 composila 
... alia est om. N — 6 aliaearum A 7 iu om. CN  sed| si € R prima 
maleria M 10—11 et etiam N 1! non induit om, N 14 qualitas] 
quantitas A — 14 id... figura post 45 illi transp. C 18 corpore scripsi: 
corporis AUMN. Falagera: MNPINT SYD DUino Dwa "nw xYm 
qualitatem] quantitatem M — numquid] non quia C, nunequid N 19 debet] 
oporlel N — 25 eoJei C 21 D.| M. 4C . Debet hoc] Ita oportet hoe N 
22 hanc om. N 23 sunplieior CN 25 responsio C 26 quid] quod €' 
27 propler] prae C, om. N quod om. C dubitasti] ef. p. 228,21 aqq. 

15* 








substantiarum intelligibilium et materia substantiarum sensihi- 
lium non eral una, eo quod putasti materiam simplicium sub- 
stantiarum corporalem esse. el ideo manifestaui libi quol 
manifestum esse forma est occulti, propter quod debet ut ma- 
teria substantiarum corporalium sit forma spirituali, quia resol* 
uilur in co; elsi sit maleria ei quod est corpulenliu 
eo; el non dixi quod manifestum de esse forma est occulli, 
nisi quia materia, quo propinquior est sensui, est simi- 
lior formae, el ideo eril manifestior propter euidentiam formae 
el oceultationem materiae, quamuis sit materia formae sensibili; '* 
et quo remotior fueril a sensu, erit similior materiae, el per hoc 
eril occullior seeundum  oceultationem maleriae, «quamuis sil 
forma maleriae primae simpliei, aut alieui quae est infra eam 
ex materiis. et quando fuerit materia corporalis sicul dixi, 
lunc scias quod non redigitur in malerialitatem cerle, nisi ins | 
maleriam primam simplicem quae sustinet omnes formas el 
malerias. et hoc est quod assignauimus in hac inquisilione 
in euius uia sumus. 

D. lam intellexi nune ex praedielis quod inferior ex 
substantiis forma est superiori ex illis, et quod su-» 
perior ex illis materia est sustinens inferiorem, donec 
sie peruenitur ad materiam primam simplicem uere. 

M. Bene intellexisti. sed quid sequitur hoc? | 

D. Sequitur hoc ut materia prima quae sustinet lo- 
tum sit una, ergo dalor bonitlalis reddat tibi magnum mes 


p. 230,18—231,15 = Falagera IV, $. 14. 


1 intellectuum C 2 substantiarum simplicium A, spiritualium sub- 
stantiarum C 3 manifestaui] manifestum C ante quod edd. hoe N 
4 esse] est A formam C est| esse A post propler add, hoe € de 
bet] oportet N 5 substantiarum corporalium materia C forma] substan- 
lia M, corpora forma N 6 ei] eo C corpulentius est C, est om, N 
7 et] quià € non dixi om, C de] debet A, est de N (de esse f. e. ro? 
esse) post forma add. ut dixi C — 8 nisi om. C quo] quae C  simi- 
lior] simplicior C — 11 etj quia C — !3simpliei primae C — alicui] aliter A 
14 et] quia C . sicul dixi om, Ü (ef. r. 7) 16—17 materias et formas €, 
formas el om. N — 19 nune om. AC — inferiorum N — 99 illis] ipsis N, 
21 illis om. C 22 primam maleriam C | 23intellexi N 24 ante Sequitur add. 
Si C 25 una om. C — dalor] auctor M 


A E  —! 


Fons uitae IV, 8—10. 231 


ritum, quia remouisti magnam ambiguitatem a corde meo per 
hoc quod dixisti. 

M. Quomodo intellexisti hoc ex mea dictione? 

D. Postquam innotuit mihi quod hoc quod est ex sub- 
slanliis materia inferiori, est forma superiori, patuil per hoc , 
quod omnia subiecta, et si sunt materiae subieclae secundum 
aliquid, scilicel quod subtilius ex substantiis est subiectum spis- 
siori ex illis, quod omnes sunt formae suslentatae in materia 
prima. et didici quod omnino opus habent materia quae su- 
slinet omnes, unde sunt finilae et pendenles ex uno fine, — ergo 1o 
necessarium fuil tunc dicere quod hic est materia prima quae 
sustinel eas omnes, el ipsa est maleria prima uniuersalis de qua 
fuit nostra intentio. et per hoc patuit mihi quod diuersitas 
quae est inter substantias non aceidit ex maleria, sed ex forma, 
quia formae sunt multae, materia autem una. | 15 

M. Bene intellexisli. sed amodo interroga, quod tibi 

ü. D. lam declarasti mihi quod maleria prima sustinens om- 
nia una est, per hoc quod eollegisti materias sensibilium el ma- 
terias intelligibilium, donec omnes factae sunt una materia. 20 

M. Debes eliam memorare quod praedictum esl de inqui- 
sitione scienliae de maleria prima uniuersali, scilicet quod, si 
totum habel unam materiam, debet ut eius proprietates sint in 
loto. el cum consideraueris omnes substantias, inuenies pro- 
prietales primae inaleriae et eius impressiones in eis; scilicel ss 


p. 231,18—232,17 = Falaqera IV, &. 15. 


4 quod hoc] per hoe C est om. M 9 maleriae inferior AC 
6 omnes C etsilet si et C 7 seilicet quod] si quod C — subtilior C 
spissiori] superiori C 8 quod (Falagera Y2) abundat; cf. Munk I. c. 
p. 73,3 9 omninoj omnia AC materia om. C 11 fuit necessarium 
A 11—12 quae sustinet . . . materia prima om. N 12 et] quia € 
14 sed) et € ex om. C 15 autem] aut N 16 quid A 18 
prima materia A 19 per| propter N sensibilium et materias om, M 
malerias om. C WU faclae] formae N 21 etiam om. N 22 uniuersa- 
lis N quod seilicet ©, scilicet om. N 23 totum| tol C habent C 
una maleriam (sic!) N debet| oportet N 24 et] quia © cum] si .N 
substantias omnes M — 2b impressiones eius C 





232 Auencebrolis 


quod corpus est substantia suslinens formas multas diuersas, dl 
praecipue nalura et animae sensibiles, quia hae sunt imprimen- 
tes formas in eorpore, et praecipue anima rationalis et intelli- 
gentia, quia omnes formae sunt in eis. et omnino omnes 
substanliae, quo fuerint superiores, erunt magis colleetiuae for- : 
marum el similiores maleriae primae «quae sustinet omnes for- 
mas, quam ceterae substantiae quae sunl infra eas: quia, eum 
consideraueris has proprietates in substantiis, et quod sunt ma 
gis fixae et cerliores in subslantia, quo fuerit superior el pro- 
pinquior'extremo superiori: tunc palam fiet tibi quod hae pro-w 
prietates defluxae sunt et acquisilae a materia prima uniuersali, 
quae communis est omnibus substantiis el continens eas, et dal 
eis nomen suum et definilionem. — Et eum consideraueris etiam 
quod omnia mulla appetunt uniri, patescet libi per hoe quod 
materia quae omnia suslinet una est, scilicet. quod partes mul-s | 
lae non appeterent uniri, nisi tolum quod eas continet et com- 
pleetitur unum esset, — Et etiam eum consideraueris eommuni- 
latem rerum omnium et collationem earum ad unum, palam fiet 
tibi per hoe quod hie est res uniuersalis omnibus communis 
qua omnes participant, hoe est quia si res non participarent* 
aliquid quod esset eis commune, non conuenirent in aliquo nec 
participarent eo, quia diuersitas suarum radieum prohibet con- 
uenienliam in ramis suis el adhibe ad hoc considerationem 
specierum genere diuersarum, quia hae species, eo quod sunt 
diuersae genere, non fuit possibile ut conuenirent in uno genere® 
sibi communi. ^ et amplius hoc considera quod substantia et 
accidens absoluta, quia sunt duo opposita, non est possibile ut 
conueniant in uno genere, propter diuersitatem quae est in es- 
senlia eorum. et iuxta hoc exemplum considerabis prohiberi 
res conuenire in uno, cum sint non conuenientes in una materia. * 





3 intellectiua C — 6 post similiores add. formarum N — primae om. N 
10 tibi o». M 12 quaej quia C post quae add. est 4 dell quia € 
eum consideraueris etiam| etiam eum (omisso consideraueris) C 14 post 
multa edd. quae desideraueris C —— uniri] unum € per hoe om. N 15 
sustine omnia .M — 15—16 non appetunt (appelunt efiam C) uniri multae 
partes M 16 uniri] unum € 17 et] quia C 19 hic est om. 4, est om. M 
communis omnibus M 20 qua] quo C — esl om. N. 21 eis commune 
essel A, eis essel commune M non ow. N — 22 eo] in eo A4 quia) 
quod N 23 ramis| minis M 29-30 res prohiberi M 


—R— 


Fons uitae IV, 10. 233 


D. lam declarasti mihi quod materia prima uniuersa- 
lis una esl, declara nunc ergo quod forma prima uni- 
uersalis una est, el collige mihi formas diuersas, sicut colle- 
gisti materias, donec per hoc conficiatur mihi scienlia, quid est 
maleria uniuersalis et forma uniuersalis. 5 

M. Sustine modicum, donec experiar qualiter intelligis de 
maleria prima, et collige dicla de hoc. 

D. Postquam omnia quae sunt diuersa sunl formá, et 
quaecumque sunt diuersa per formam, debet ul conueniant in 
maleria; ergo sequitur ex hoc quod maleria eorum «quae sunt to 
sit una. 

M. Bene intellexisli quod dictum est de maleria prima 
uniuersali, ^ ausculla ergo nunc quod dicelur de forma prima 
uniuersali, — debes considerare formam | uniuersalem | secundum 
maleriam uniuersalem, quia uia scienliae illarum una est. L 

D. Quomodo est hoc? 

M. Scias quod forma uniuersalis perficil essentiam ma- 
leriae uniuersalis; et «quia hoc sic esl, debel ut essentia 
uniuscuiusque illarum sil debilo essenliae allerius. 

D. Si materia est maleria sibi ipsi, an forma est forma? 
sibi ipsi? 

M. Quomodo erit ul sil, cum non sil essenlia maleriae 
exspoliata a forma, nec essenlia formae sil existens in non-ma- 
leria uno ielu oculi? et ex hoc habetur fortius signum quod 
essenlia uniuscuiusque illarum non habet esse nisi debito alterius. ® 

D. ita esl. sed adhuc appone explanationem. 


p. 223,7 319 = Falaqera IV, &. ie. p. 22322—25 = Falaqera 
IV, &. 17*. 


1 declarasti| deterininasti C 2 est una € 2—3 declara . . . una 
est om. C 3 collegisti om. A 4 mihi| in C, nisi M quid] quod AN, 
quae M 7 prima om, C — dicla om. N 9 diuersa sunt N — debet] decet C, 
oportel N 10 materiam AM — quod] ut C 13—14 ausculta , . . prima 
uniuersali om. A 13 asculta MN 15 uia scientiae illarum om, N 
17 perficiet N — 18 debet] oportet N 19 debito (Falagera: ZYT12, 
i, e per necessilatem)] debita CN 20 D. om. C materia] forma C 
20—21 an... ipsi om, MN — 21 ipsi om. C 22 ut] nisi MN  sit| hoc C 
23 spoliale (sie) C — 24 ex om. M  habetur| sequitur C 25 illarum] 
earum N 26 appone] adde C 


lp _ en 





Fons uitae IV, 10 -11. 235 


- materiae, postquam unitas forma est essentiae materiae, et ma- 
teria est materia essentiae unitatis. 

DB. Secundum quod dixisti, non uidetur forma materiae 
nisi unilas communicans essenliam materiae. 

M. Non est nisi hoc, 5 

u D. Manifesta ergo quomodo omnes formae sunt unitas. 
M. Forma aut est una, aut multae. 

D. Sic est. sed quid respondebis dicenti alicui quod 
intellectus unitalis est praeter intellectum formae? 

M. Si unitas est aliud a forma, aut erit ei materia, aul10 
forma. sed non est possibile ut unitas sit materia formae, 
eo quod ipsa est proprielas materiae. ^ similiter non est possi- 
bile ut unitas sit forma formae, quia sequeretur hoc quod forma 
esset maleria ei, et quod forma haberet formam, usque in in- 

finitum. 15 

D. lam intellexi hoc modo. sed ostende alio modo quod 
forma est unitas, ostensione aperta. 

M. Aspice proprielates unitatis, quia tu inuenies eas af- 
fixas formae; hoc est quia unitas est efficiens multitudinem et 
retinens illam et dans ei esse et continens eam et existens in» 
omnibus parlibus eius el sustentala in eo quod est sibi sub- 
iectum et dignior eo quod est sibi subiectum; similiter hae pro- 
prietales inueniuntur in forma, quia forma constituit essentiam 
eius in quo est et aequirit ei esse et est retinens illud et conti- 
nens illud et est in omnibus partibus eius et sustentata in materia *5 
sibi subiecta et superior ea el materia infra eam. et postquam 
scisli has proprietates, pone unamquamque illarum medium ter- 
minum inter formam et unitatem, et conficietur libi ex hoc ar- 
gumentatio necessaria demonstrans quod forma est unitas. 





p 235,18—26 = Falaqera IV, $. 17". 


1 postquam ... essenliae materiae om. N — 2 est maleriae essenliae 
A, essentiae esl materia C 8 alicui dicenti M 9 formae om. C 
10 alia MN — eija M . materia] forma materia C — 12 est ipsa 4 13 
unita C . formae] formarum € . 14 ei om. A usque om. C — 16 ante 
alio add. hoc 18 tu] cum M affixas| a fixas M 4 est addidi: om. 
ACMN et continens illud om. M, illud om. C 26 sibi subiecta . . . et 
materia om. A 27 scisti] sisti N 28 inter] infra C argumento € 
29 forma| substantia M 





236 Auencebrolis 

D. Tam magnum est quod acquisiui; et pulo quod luc 
intentione dictum est quod numerus est origo rerum, quia 
unitas est origo numeri, quia si poneretur unitas loco numeri, 
essel propinquius ueritati. 

M. Non erat rectum ut diceretur quod unitas essel radix > 
lotius, quia unitas est forma tantum, et totum non est forma 
tantum, sed forma et materia. sed hoc essel rectius ul dica- 
lur quod tria sint origo omnium, scilicet ut unum sit loco 
formae, et duo loco materiae. ] 

D. Manifesta mihi quomodo unum simile est formae 
el duo similia materiae. 

M. lam ostendi tibi quod proprietates unitatis con- 
ueniunt formae; sed proprielates duorum qualiter con- 
ueniant materiae, ostendam tibi. 

(1.) Dico ergo quod duo posita sunt sub uno, et unum est 
supra ea; similiter materia subiecta est formae et forma esl 
supra eam. 

(2.) Et etiam, quia forma una est, et duo multitudo diuisi- 
bilis; similiter materia est multiplicabilis et diuisibilis, el 
propter hoc materia est causa multitudinis rerum et diuisionis * 
earum, quia assimilata est duobus. 

(3.) Et etiam, quia proprietas formae una est, id est con- 
slituere essentiam, et proprietates materiae duae sunt. una 
earum est suslinere formam; et haec proprielas est opposita 
proprietati formae, hoc est quia ex materia sustinente formam ** 
el ex forma perficiente essentiam materiae constituitur essentia 


v. 296,5—231,18 = Falagera IV, 8. 18. 


| etj quod C 3 est origo . . . ponerelur unitas om. N — quia om. M 
si] et M  disponeretur M — unitas om. C 4 ueritati] unitati 4C — b ulj si .M 
6 est (post unitas)] cum M 6—7 et totum non est forma lantum om. N 
1 sed forma] sed forma et forma N sed (ante hoc)| et C — 8 sint] sunt 
MN 9 ]loco| similia C 10 est simile N 11 post sirailia add. sunl N 
12 ostendi tibi] ostenditur C ueniunt N post v. 12 conueniunt formae 
Falaquera iterum addit quae p. 235,23 —25 dicta sunt — 13 sed] si A proprietas M 
duarum qualitatum C — 14—15 ergo tibi (omisso Dico) C 16 ea| est N 17 
supra| super IM — 18 est una C 19 similiter . . . diuisibilis om. N — 90 
causa est N et] etiam € 21 assimulata C 22 unam N  consti- 
tuens C 23 proprietas MN 24 hoc N 26 materiae essenliam € 


E 





omnis rei, et perficitur eius natura; et haec proprielas conue- 
nit materiae ex uno primo, opposito contra unum formae, unum 
uidelicet primum, quod est medietas duorum quos assimilaui- 
mus materiae. el proprielas secunda maleriae est multiplici- 
las et diuisibilitas; hoc est quia forma diuiditur et multiplicatur 
propler materiam; et hanc proprietatem habet materia ex uno 
secundo, scilicet medielate duorum, coniuncto uni primo; et ex 
eius coniunctione ad illud sunt duo, et propter esse duorum fit 
multitudo et diuisio. — Et etiam, quia materia in prima diuisione di- 
uiditur in duas partes secundum naturam duorum, scilicet in ma- 1 
leriam substantiarum simplicium et in materiam substantiarum 
composilarum. ergo proprielas duorum conuenit etiam hoc modo. 
— Ergo iam manifestum est tibi quod forma assimilatur uni 
et materia duobus. 

. Et quandoquidem hoc sie est, et ınateria et forma suntıs 
radix omnium: ergo manifestum est quod tria sunl radix 
omnium. 

[2. D. lam patuit mihi eliam secundum considerationem pro- 
prietatum unius et duorum quod una est forma, et duo est ma- 
leria. est adhuc alius modus quo hoc manifestetur? 1) 

M. Adhuc manifestabitur tibi etiam quod una est forma 
secundum speculationem formae intelligentiae, quae est 
colleeliua omnium formarum. et argumentationes ad hoc 
fient hoc modo. 

Omne agens per se ipsum non facit quiequid facit nisi ® 


E 


2 ex uno primo ete.] scil. ex priore illarum unitatum, quae. dualitatew 
eui materia assimilatur. constituunt conlra| conuenit A 9 uidelicet| 
uidel N primum om. Falagera 4 et] quia C secunda] prima 4A 
est om, C 5 et diuisibililas om. C quia| quod € 6 et] quia € 
7 eoniuneto uni] coniunetorum C 8 iunctione M fit] fuit AMN — 9 in 
prima| ipsa M diuisione om. M diuiditur om, A 10 in duas 
partes] duobus modis A 11 substantiarum (ante simplieium) om. M — 11—12 
compositarum substantiarum A ^ 12proprietates C — eliam]et N 13 assi- 
milabitur C — 14 post el add. de C — 15 et (ante materia) om. C — 16—17 
ergo .. . omnium om. N 18 etiam om, N 18—19 proprietatum unius 
considerationem M 18 proprietatem CN 19 una] un (i. e. aut unum aut 
unde) € 20 quo hoc] secundum hoc quod duo Ü — 21 post forma iterum 
add, est M 22 intellecliuae € 23 collectiua] collectam N ad hoc) 
adhuc AC 





938 Auencebrolis 


per suam formam. sed substantia intelligentiae est agens per se 
ipsam. ergo est agens per suat formam. deinde dicam: 
Intelligentia est agens per suam formam. et omne agens per 
suam formam, eius aclio conuenit suae formae. ergo actio 
intelligentiae conuenit eius formae. dehine dicam: Aetio in-: 
telligentiae conuenit eius formae. et actio ttai est 
apprehensio unius, id est esse rei. ergo forma intelligentiae 
conuenit uni. et omnia duo conuenientia, illud in quo conue- 
niunt est in unoquoque illorum. ergo una est in forma inlel- 
ligentiae, ergo forma intelligentiae est una. — Sed cum esl» 
una, aut est una sibi ipsi, aut est una per accidens. si fuerit 
una per accidens, potest separari ab una. - sed non est sepa- 
rata ab ea. ergo est una sibi ipsi. et quiequid fuerit in 
alio essentialiter, hoc et illud unum sunt. ergo forma intelli- 
gentiae et una unum sunt. ergo forma intelligentiae est uni- 5 
tas. — Debes autem scire quod, quia unitas est forma intelli- 
gentiae, est causa affirmandi unitionem omnium formarum in 
ipsa: et per hoc est apprehendens omnia, quia totum unitum 
est in forma eius, quae est unitas uniuersalis colleetiua omnis 
unitatis. . et postquam omnis forma una est, et essentia eius * 
est unitas eolleetiua omnis unae: constat per hoe quod omnes 
formae habent esse in forma intelligentiae, 

D. Manifestum est mihi ex his quod unitas forma est 
intelligentiae. et uidetur mihi quod substantiae quae sunt or- 





1 per (ante suam)! propter A intellectiuae C — est om. N 2 ip- 
sam] ipm (/. e. ipsum) 4 formam suam N 3 Intellecliua © — formam 
suam N — et| quia C 4 formam suam N — formae suae 4, eius formae 
N 5 intellectiuae C 5—6 Dehinc .., eius formae om. N 5 De- 
hine| Deinde A, Hinc € — 5 (bis) et 6 inlelleetiuae C 6 est om, N Tin 
lelleeliuae C Bel] quia C 9 una] /. e, unitas; cf. p. 67, 10, 16, 20 saepius 
in (ante forma) om. AC — 9 et 10 intellectiuae C — 11 aut est una (ante sibi 
ipsi) om. C — sibi ipsi est una om. N post per accidens add. aut non C 
11—12 si accidens om. N — 11—12 fuerit una] una est C — 12 ante potest 
add. uel A, potest om. C 13 et] quia AC 14 unum] unde M in- 
lelleetiuae C — 15 et una , . . intelligentiae om. N — 15 et 16 intellecliuae C 
16 est post intelligenliae transp. M 17 unitionem] inten'onem N — om- 
nium om. C 18 omnia om, C 19 in om. € — est (post quae) om, C 
20 et| quia € 21 unae] ef. ad p. 67,90 22 inlellectiuae C 23 est 
forma € 24 intellectiuae C et] quia C 





Fons uitae IV, 12—13, 239 


dinatae infra intelligentiam ordinatae sunt propter numerorum 
ordinalionem, quia sunt cadentes infra unum. 

M. Quam bene intellexisti hoc! et ex hoc conficiam libi 
quandam summam, quae te doceat quod sequitur post hoc. 

Et dico quod forma intelligentiae similis est formae unius, 5 
quia est apprehendens propositionem unam; et forma animae ra- 
tionalis esl similis duobus, quia mouetur a propositionibus 
ad conclusionem, ab identitate ad extraneitatem; el forma ani- 
mae sensibilis est similis tribus, quia est apprehendens cor- 
pus, quod est trium dimensionum, per medium trium, quae sunt 10 
color figura motus; et forma naturae est similis quatuor, quia 
nalura habel quatuor uires. el omnino cum consideraueris 
omnia ea quae sunt, inuenies ea ordinata et constituta secun- 
dum naturam numeri, et inuenies omnia cadentia infra formam 
intelligentiae, quae est unitas, ideo quia omnis numerus cadit 1^ 
sub uno; et propler hoc forma intelligentiae el eius essentia est 
collectiua omnis rei et comprehendens omne. 

D. lam manifestum est mihi ex omnibus praemissis quod 
non est forma nisi unitas. sed quid sequitur hoc? 

M. Sequitur hoe quod forma uniuersalis sit impres-% 
sio ab uno uero, altissimo, infusa in tota maleria et 
continens illam; ideo quia unitas prima est unitas uera et 


p. 2395—17 = Falaqera IV, $. 19. — 239,20—240,15 = Falaqera 
IV, $. 30, 





] intellectiuam C, intelligentia M 2 quia] quae CMN infra] 
ita M 4 quanda C 5 inlellectiuae C 6 et] quia C 7 rationalis om. 
CMN, quoniam etíam apud Falageram illa uox omittitur, fortasse a codicis A 
seriptore ex coniectura addita. est est om. ACM quia] et C — a pro- 
positionibus om. C 8 extrarietatem 4A, contrarietalem M 10 di- 
mensionum per medium lrium om. N 11 figura motus color C et] 
quia € similis est C 12 quatuor uires) ef. p. 154,/4—15 el] quia € 
omnino cum] si omnino 4C 13 ea om. C . quae sunt inuenies ea om. N 
14 omnia| ea C — formam] naturam M 15 intellectiuae C — ideo quia] 
eo quod C 16 sub] ab N  intellectiuae essentia] natura M est] 
et 4, post 17 collecliua /ransp.C 17 omne] esse M 18 omnibus om. C 
quod| quia M 19 post unitas add, ideo quod numerus cadit sub uno C, 
quibus werbis glossema contineri apparet hoe om. CN 20 hoc om, N 
21 uero| sie ab C — 29 ideo] uel M est prima C uera et] namque C 


— - 





240 Auencebrolis 
agens per se ipsam, unde opus est ut sit haee unitas 

eam; et hoc est initium numerorum numeratorum. et haec est 
forma uniuersalis constituens essentiam uniuersalitatis specierum, 
scilicel speciem uniuersalem quae dat unicuique specierum suam 
essentiam, et omnes species conueniunt in intellectu eius, ideo : 
quia omnes species substantiarum simplicium et compositarum, 
non potest esse quin unaquaeque habeal formam eonstituentem 
essentiam suam. etl hic intellectus qui omnes constituit est 
forma uniuersalis, scilicet. unitas sequens unitatem agentem. 
et propter hoe dictum est quod forma retinet materiam et per-u 
ficit eam, «quia forma est unitas, el unitas eral retinens omnia 
el constituens omnia, quia erat collectiua essentiae in qua est 
el unitrix illius, scilicet retinens illam ne spargatur et ne multi- 
plicetur. et propter hoc dictum est quod unitas communis 
est omni rei, et est in omni re. 15 

D. Quomodo dicilur quod forma constituens materiam 
est ex impressione unitatis agentis? 

M. Secundum quod forma creata est, scilicet quia forma 
est, et esse non est impressio, quia impressio eget sustinente, 
el esse non praecedit substantiam; el postquam non est im-* 
pressio, est creatio; el quando esse fit creatione, et esse est 
proprium formae: constat per hoc quod forma ereata est. 

14. D. lam intellexi ex praediclis quod forma est unitas 
impressa ab unitate prima. — unde redeamus ad id in quo 
eramus, scilicet ordinare formas multiplicatas et unire, sicut feci- ss 
mus in materiis, donec assignelur per hoc quod dixisti, seilicet 
quod omnes formae conueniunt in una forma quae 
est prima. 


1 post per se ipsam Fulagera glossema addit: Pl3'NU T1355 
MR a Ta ray i. e. hoc est quae non agit per aliam rem — 2 eam] 
ipsam C — numerorum] unorum numerorum 4, unorum M haec] hoe N 
est om. C b eius inlelleclu C 7 unaquaque C 8qui| quod C 10 dictum 
esl|ef.p. 235,19—26 — perficit] ficit M — 12 et conslituens omnia om, M — essen- 
tiam M 13 unitrix| nutrix CN illam] eam C, illa N ne (post et) om. € 
14 propter] per C quod| quia M 15 omni (ante rei)) omnis C — 18 quia] 
quod 4C 19 impressio (post est)| pressio Ü 20 substantiam] subiectum CM 
21 creatione] creatio est C 22 ante constal add. el M — 23 ex praedictis om. C 
24 prima] propria M 25 forma multiplicatas (sie!) M sicul fecimus) ef. 
p.397,23—233,? 27 forma] forme ex forma M, o» C | 91—28 quae est] quaeque N 


Fons uitae IV, 13—14. 241 


M. lam patuit ex praemissis quod essentia uniuseuiusque 
materiae et formae non est nisi debito alterius. 

D. Certe iam patuit hoc. 

M. Quandoquidem debuit. hie esse materia uniuersalis, 
oportel etiam ut hic sil forma uniuersalis, quia non est materia 5 
non-formae et non est forma non-materiae. 

D. Manifesta hoc amplius. 

M. Potest esse ut inueniatur aliquid de maleria uniuersali 
absque forma? 

D. Quomodo potest hoc inueniri, eum non dicatur materia 1 
habere esse nisi propter formam? sed puto quod cum forma 
aliqua destruitur, quia materia remanel, quod maleria iam erat 
exspoliata a forma. 

M. Remansit maleria exspoliata a forma, «quando destru- 
itur aliqua formarum? T 

D. Non. 

M. Ergo non debet propter hoc quod materia erat abs- 
que forma nee quod aliquid eius erat exspoliatum a forma. 

D. Certe hoc non debet dici. 

M. Scias ergo per hoc quod uniuersitas formae infusa s 
est uniuersitali essentiae maleriae, penetrans omnes parles eius, 
ad modum luminis penetrantis uniuersitatem essentiae aöris el 
ad instar coloris penetrantis totalitatem essentiae corporis et 
quanlitatis quae est infusa in essentia substantiae. 

D. Non nego quod forma infusa est in tota materia et» 
penetrans illam; sed nego formam unam esse uniuersaleın. 

M. Quid te inducit ad negandum hoc? 


P. 241,90—24 = Falagera IV, &. 21. 


1 dnte lam add. Gerle C ex praemissis om. C; ad sententiam cf. p. 
253,358—19 . 3 hoc om. C 6 non-materiae| non est materiae N — 8 M. 
om. C il propter] per AN — 12 destruitur] destraitur A 12—14 quia 
materia . .. quando destruitur om. C 12 remanet quod materia om. N 
quod] quia A 14 a om. N 15 forma N I? non om. N debet] 
oportet N post debet add. dici A, add, ergo N — 18 a om. AM 20 uni- 
uersitas| unitas N 21 uniuersitati] unitati N —  penetrantis N 22 uni- 
nersitalem] unitatem N — 22—23 aéris . . . totalitatem essentiae om. N et 
om, C — 23 ad instar] adistar M — 24 quae est] quaeque N essenliam (' 
25 est infusa N, infusa om, C 27 induxit MN 


En — ^ 





242 Auencehrolis 

D. Quia uideo formas corporum sensibilium diuersas a 
formis substantiarum intelligibilium, et similiter uideo formas 
substantiarum intelligibilium diuersas inter se, et etiam uideo 
quod aliqua forma cohaeret materiae ita quod non polest sepa- 
rari ab ea ullo modo, et uideo alias separari ab ea: quomodo i 
dieam quod omnes hae formae una sunt, cum sint diuersae & 
separalae a se? 

. M. Videtur libi quod, quia formae sunt diuersae, idcirco 
non sunt una. et ipsae omnes conueniunl in inlelleelu formae, 
et diuersilas et diuisio quae accidit formis non esl» 
propler formam in se ipsa, sed propter materiam quae 
eas sustinet, hoc est quia, postquam hic est unitas prima 
pura, indiuisibilis, agens per se ipsam, debet ut sit hic unitas 
sequens eam hylearis, diuisibilis; et haec est forma uniuersalis 
sustentata in maleria uniuersali. ^ et debet ut haee unitas peris 
hoe sit multiplicabilis et diuisibilis, propter maleriam quae eam 
suslinet, etsi sit in se una. et non debebat ut haec unitas 
esset hylearis, nisi quia est sequens unitatem primam, hoc est 
quia creala est ab ea. et quia haec unitas, scilicel forma 
uniuersalis, fuit hylearis, diuisa fuit propler materiam quae eam® 
sustinebat, non propter se ipsam, — Et manifestatio huius est 
haec. postquam forma est lumen purum, propter diuisionem 
suam et inultiplicationem debilitatum est lumen infusum et turbi- 
dum factum est et crassum; et omnino mutatum est medium 
eius a primo eius et postremum eius a medio eius, el non est* 
hie nisi materia et lumen infusum in ea, scilicet forma. —  con- 
stat per hoe quod debilitas et turbatio el crassitudo et om- 





2—3 intelligibilium . . substantiarum intelligibilium om. N 3 in- 
ter se diuersas A — et| quia C — etiam] simililer N 4 ante aliqua add. etiam N 
aliqua] alia A 5 nullo C 6 hae o». A 9 et| quia C — omnes ipsae C 
10 quae] non N 1l ipsam N 12 eam M hoc] haee N hie] haec AM 
13 indiuisibilis] non diuisibilis A, non diuisi C, el indiuisibilis N debet] oportet N 
hic] haee A, ibi C — 14 ylearis AUMN (ut constanter) — haec| hoe N, om. M 
15 el] quia C, om. N debet| oportet N 15—16 per hoe] scilicet € 
16 eas C 17 etsi] si € una insel?  17- 19 haec unitas . . . et quia 
om, C — l9 unitas haec M 20 fuit| sitG 21 sustinet C huius om. M 
21—22 haec est A, hoc est N 22 postquam] post N 23 multiplicatione N 
23—21 faetum est turbidum M, est om. C 24 omnino] ideo C — 25 eius 
(ante a primo) om. C — est om. A 26 hic] hoo N 27 quod| quia A 


- E 








| 
| 


. Fons uitae 1V, 14. 243 


nino tenebrositas quae aceidit lumini inateriae infuso non est 
nisi propler materiam, non propler lumen in se ipso. — Et 
propler hoc accidit quod una subslantia est sapientior alia 
et perfeclior, scilicel propter spissiludinem materiae et turba- 
lionem, non propler formam in se ipsa, quia scienlia el cogni- 5 
lio ex forma esl, non ex materia, quia forma est lumen purum, 
et materia e contrario, el quo fuerit maleria subtilior et superior 
propter diffusionem luminis in illa, fiet ipsa substantia pruden- 
lior et perfectior, sicul intelligentia et anima; et e contrario [et] 
maleria, quo magis descenderit, non fit spissa nisi propter elon- t 
gationem luminis quod est infusum in illa el propler mullipliei- 
tateın parlium eius. — Exemplum autem huius est sicut aér, 
quo magis elongalur a uisu, impeditur uisus ab intuendo in eum, 
el non apprehendit formas uisibiles quae sunt post eum propter 
densitatem et mulliplieitatem partium aéris, el constringitur aér 5 
et corporatur et fit impedimentum [uel obstaculum] inter uisum 
et uisibile; el e contrario, quo magis appropinquauerit uisui, 
penetrabitur uirlute uisibili el rumpetur. ^ similiter et lumen 
quod est diffusum in hyle; hoe est quia hyle, quo magis descen- 
derit, constringitur et corporatur, et parles eius mediae prohibe- % 
bunt ultimas partes perfecle penetrari lumine. — similiter dicen- 
dum est de omnibus parlibus materiae, hoc est quia non est 
possibile ut lantum luminis penetret partem secundam quantum 
primam, nec ad lerliam lantum luminis peruenit quantum ad 


llumine.N — infusae C 3 substantia] sapienlia N —— alia] altera C 
5 ipsam MU 6 quia el N Bin] cum C — illa| ea M 9 intellectiua C 
el (ante materia) om. C, sane delendum est; sed cum etiam. Falagera inter- 
pretetur: "Yo" 1 D3SN! am) (4, e. el contrario, et profeclo materia), 
witium ipsi interpreti Latino tribuendum | uidetur; cf. Munk 1. c. p. 80,1. 
omisit illud et Gundissalinus in suo de unitate libello, in quem hune locum, 
quamuis non ad werbum, transtulit (p. 8,13 ed. Correns) I descendit 
MN Sitom. C  lilila|ea C — 11—12 partium eius multiplieitatem C 
14 eum € 15 consiringil N, astringitur € — 16 uel| et C. uerbis uel obsta- 
culum altera interpretatio eiusdem uocis Arabicae contineri widetur. Falagera, 
pn PUFP) d7quoom.N 18 penetrabiliter M 19 est (post quod)] fuerit C 
est (póst hoe) om. N — 20 constringetur A 20—244,4 et parles . . . propter 
se] apud Falageram haec in pauca coguntur. pleno. Auencebrolis loco. usus 
est Gundissalimus, de unitate p. 8,14—24 ed, Correns 22—244,1 de omnibus 
-.. dicendum est om. C 22 (post hoc) om. N 23 secundam quantum om. N 

Auencebrol ed, Baeu mker. 16 




















tius et firmius quaii 4 illud quod est eom ji 
eius. — Ac per hoc constabit | pu mit 

men diffusum in alic Sd = ders ro 
propler lumen in se; ad similitudinem lumir 
miscetur tenebris, aut piseg 
pore nigro, quia occultabitui 
dinis; uel ad similitudinem lui inis pe 
licet quia uitrum seeundum minus E 

el lertium minus quam MCI 
ex debilitate luminis, sed propter ui 
luminis, quia sunl corpora iind 
ralionem debet ut diminutio lunii s 
non sit propter lumen in se, sed p rm mt 
poralis comparatione formae, sicut ma 
postquam hoc sie est, constat quod 1 lun 

et inferior pars eius talis est in essentia, 


8 tune debilitalur A, tunc post materiam t sip 
est haec C 5-6 bore e manfesius om. C (64 nee] 
i. e. sed in ea agat M 7 claritate et puritate ( 
10 commixtum seripsi: commixta ACMN 1 er ibis Fd 4 
fortius est N — I3constabit]stabit N 14 non (ante pr ler)] t non N 
subtilis albi scripsi: panno subtili albo ACMN 1 7 oc :ultabatu 
uitreorum C 20 quod] quia MN — 21—22 penetrationem I | 
bentia C 22 corporalia CN et) quia C — 23 debet) opor 
nis] Falagera PTS, i. e. formarum 24 lumen in se se 
eomparatione] corporalione N iam om, A ietum C. a 
p. 243,1—2 27 post est add, eliam A post qualis ae 


ipi ais - > 
Dx 


Fons uitae IV, 14—15. 245 


dit ei turbiditas, sieut accidit lumini transeunti per multa uitra, 
el sieut aecidit etiam lumini quod a sole descendil in aérem 
non clarum, quia lumen in tali aöre mutatur, et etiam non est 
eius uirlutis el perfectionis, sicul si aér essel clarus. 

D. Quomodo polest esse ut, cum materia agit in formam, s 
sic permutel eam et sie diuersificel eam, cum ipsa sit una in 
sua essentia? | 

M. Quo magis elongatum fuerit lumen ab origine, 
erit debilius et spissius. et non accidit ei hoe, nisi quia 
initium habet in uirtute et essentia, quia creata esl a factore : 
primo, excelso et sancto; quia omne quod initium habet, finem 
habe! sine dubio, el, quod aperte esl notum, finis omnis rei 
non est sieul principium eius. ^ ac per hoc oportet ut lumen, 
quo remotius fueril a principio quod est forlius, el propinquius 
fini qui est debilior, erit debilius, donec perueniat ad ultimum !^ 
finis, et tunc ibi sislet. 

D. Videris contrarius esse uerbis tuis primis quibus dixisti 
quod lumen non permutatur propler se, sed propter materiam, 
et nunc dicis quod lumen, quo propinquius fuerit suae origini, 
erit fortius et perfectius, el quo remolius a sua origine, erit de- ? 
bilius et imperfectius. 

M. Si lu altendisses certiludinem utriusque diclionis, non 
diceres eas esse conlrarias, quia dictio prima significat permu- 
tationem luminis secundum comparationem eius ad maleriam, 
id est eum adiungitur ei, et dictio secunda significat permuta- ® 
tionem luminis in se, absque coniunctione eius cum materia. 





1 turbiditas] impeditas C accidit om. € multa om. N 


2 etiam om. A post eliam lumini add. lranseunti AN 3 in tali| 
intelligi N — etiam et MN — 4 aer clarus si esset C. 5 agit| generat C 


6 mulat C, permittet N eam (post permulel) om. A — eam (post diuersi- 
liceD om. € — 10 initium] unitum © 10—11 in uirtute . . . initium habet 
om. C 10 «nte essenlia add. in M — 11 ante excelso edd, et M quod] 
quia N ante finem add, et C 12 habet om. € aperle| apud te M 
notum est C 13 ut] quod AM — 14 post principio «dd. eius U 14—15 
propinquius fini) propinquissimi MM — 16sislelur M, eistet N 17 uerbis tuis 
primis] ef. p. 243,1—2; 244,22—25 — 18 mutatur N — materiam) suam naturam 
C 19 nunc] non N 20 sun| suo C, suae N 22 allendisset N 3 
significat] signal N — 24—26 secundum . . . permutationem luminis om. N 
25 ei om, M el] quia C — 36 in| per A 
16 * 


AL 





Fons uitae IV, 15—106. 247 


quam substantia, recipit formas rerum sensibilium et est susti- 
Dens eas propter subtililalem suae essentiae el propter sublili- 
lalem formarum sensibilium; et sieut anima rationalis sustinet 

Sühstanliam el quiequid formarum est in ea; et sicut intelligen- 

là est sustinens omnes. formas quae sunl infra eam; et sieut 5 
"beri; prima uniuersalis est sustinens formam tolius absolute? 

! tu, qui sie philosopharis, quod praeter praemissas proba- 
liora es assignaui eliam quod omnes formae rediguntur ad 
I 374. m formam, sicul et materiae? uide si hoc tibi sufli- 
dit. an non. 10 

D. Sufficit, et gaudeo gaudio magno. 
M. Nonne paluit libi quod inferius defluxum est a 

3* X»eriori, et quod sphaerae corporales deductae sunt 

* spiritualibus sphaeris? 

D. lam patuit hoc mihi satis. 15 

VW. M. Addam libi nunc eliam ad hoc explanationem; hoc est 

quod mundus corporalis compositus exemplum esl mundi spiri- 
lualis simplicis, et quod inferius est de mundis simplicibus exem- 
plum est altiori ex illis, donee peruenitur in hoe ad mundum 
simplicem uerum. ^ eliam sume exemplum ad hoc ex aliqua? 
forma corporali quae uidelur a uigilanti, quia hae formae cor- 
porales exemplum sunt animalium formarum apprehensarum in 
somno; similiter formae animales apprehensae in somno exem- 
plum sunt formarum intelligibilium interiorum. 


N 





p. 247,17—24 = Falagera IV, $. 94. 


1 recepit 4 — formam A 1-5 formas .. . sustinens omnes om, M 

2 eas| illas N, om. C post eas iterum add, sicul substantia, quae (/. quia) 
fuit subtilis, sustinuit quantitatem C (ef. p. 246,25—26) essenliae suae N 
4 et (ante sieut)) quia € intellectiua C 5 sustinent N etj quia C 
1 qui] quod CM philosofaris € praeler praemissas| praemiseris A 
B ante assignaui add. quas 4 eliam) el 4 9 si] an MN — 11 gaudeo 
gaudio] gaudio gaudeo €, gaudio gaudio N 12 post tibi add. hoc C 13 
A sunl deduelae M 15 mihi hoc CM 16 nunc tibi C 

ad hoc] adhue A 18 mundi simplicis C 19 perueniatur C — in] ad 4 
ad|in A ZU simplicem] spiritualem simplicem A, epirituidum C — etiam 
sume] consume M, et et sume N aliqua] alia A — * 21 uichilanti M 
quia] quod 4C — 2? animalium (i. e. quae sunt in anima animali; Falagera: 


MPWEIN)] aliarum c 


um — 








p 


Fons uitae IV, 16—17. 240 


beat ex hoe ut formae uniuersalium substantiarum sensibilium 
sint defluxae a formis substanliarum uniuersalium simplieium? 
M. Non debet nisi hoc, eo quod pars signum est totius. 
el omnino concessio quod sphaerae corporales defluxae sunt a 
sphaeris spiritualibus cogit etiam concedere hoc. INE: 
D. Quid dices de forma inferiori corporali, an habet esse 
in forma superiori spirituali secundum suam affectionem, aut 
seeundum aliam? 3 
M. Vere, quia omnes formae inferiores habent esse in formis 
superioribus esse simpliciori et subtiliori, quod apparet in esse cor- 1o 
porum et formarum suarum subsistenlium in uirtute imaginante, 
quae est una ex uiribus animae, etsi sint absentes a sensu; amplius 
aulem hoe esse omnium formarum subsistentium in intelligentia. 
7. D. lam assignasti mihi quod formae sensibiles defluxae 
sunt a formis intelligibilibus. assigna etiam defluxionem s 
omnium substantiarum intelligibilium aliarum ab aliis. 
M. lam collegimus ex praemissis probationibus «quod for- 
mae substantiarum sensibilium defluxae sunt a formis substan- 
liarum intelligibilium, et quod formae substantiarum intelligibi- 
lium defluxae sunt aliae ab aliis. ergo memor esto illarum. zo 
sed etiam nunc repetam hoc quod ibi dixi, hoc est quia signum 
quod unaquaeque formarum intelligibilium defluxa est a forma 
quae est superior se, esl similitudo quae est inter has substan- 
lias in suis aclionibus; et postquam actiones earum similes sunt, 
sicul constat apud te ex praemissis, et istae actiones fiunt a for- » 


p. 249,0—13 = Falagera IV, $. 27. 


2 substantiarum om. C — 3 eo om. N 5 hoc concedere C 6 di- 
eis AM —— inferiori] in superiori M habeat M 10 subtiliori et sim- 
plieiori N — 11 suarum formarum M, suarum om. C 12 quae| quia C 
uiribus] uirtutibus C — etsi] eL C 13—16 subsistentium . . . substantiarum 
intelligibilium om, C — 13 in om. N 16 substantiarum om. N 171—20 
M. lam ... aliae ab aliis om. C — 17 colligimus M, collegamus N. ad sen- 
tentiam cf. tr. HI. e. 17 sqq. 18—20 a formis . . . defluxae sunt om. N 
18 formis] forma A 19 substantiarum intelligibilium formae M 20 aliae 
om. AM 21 nunc] tunc C repetam hoc] hic repetam M, hoc om. C 
22 formarum| substantiarum M defluxa est om. N; addidit manus recen- 
tior 23 est (ante superior) om. C substantias has N, has formas M 
21 el] quia © eorum C 25 istae] illae 4 — fiunt] sunt CM 


E 


250 Auencebrolis 


mis harum substantiarum, patuit etiam tibi per boc quod hae 
formae sibi similes sunt; et hoc probat quod aliae sunt defluxae 
ab aliis. 


D. Vellem: ut innueres hie de unaquaque formarum sub- 
stantiarum intelligibilium, et assignares mihi locum similitudinis * 
inter illas. 

M. Forma intelligentiae apprehendit omnes formas et 
cognoscit eas; et forma animae rationalis apprehendit formas 
intelligibiles et cognoscit eas cum motu et transitu per eas, e 
hoc est simile actioni intelligentiae; et forma animae sensibi- *^ 
lis apprehendit formas corporales et cognoscit eas mouendo 
totalitatem corporum locis, et hoc est simile actioni animae ra- 
tionalis; et forma animae uegetabilis apprehendit essentias 
corporum et mouet partes eorum in loco, et hoc est simile 
aelioni animae sensibilis; et forma naturae agit coniunctionem! 
partium et attractionem earum el expulsionem earum et commu- 
tationem earum, et hoc est simile actioni animae uegetabilis. 
aut non uides quod, quia hae acliones sunt similes, debet ut et 
formae a quibus fiunt sint similes? 

I8. D. Debet ut sit hoc. 2 

M. Quandoquidem hae formae sunt similes, nonne opus 
est ut aliae defluant ab aliis, sicut praedictum est, et ut quod 


perfectius el forlius est ex his substantiis, sit causa imperfecto 
et debili? 


———— —— — — — — o e —— 


p. 250,7—19 = Falagera IV, 8. 28. p. 250,22—251,21 = Falagera 
IV, S. 29. 


l tibi etiam €' per hoc om. (' 2 formae| figurae M similes 
sibi €' defluxae sunt N 4 hice] hoc AM 5 mihi om. M  similitu- 


P 


dines (' v intellectiuae (' 8 ante animae add, est A formas om. (' 
8—9 formas intelligibiles; Falaqera: aybsen msn Psp, íi. e. par- 
tem formarum intelligibilium 10 hoc om. € intellectiuae C 11—12 
mouendo totalitatem corporum locis] cf. p. 186,13 12 actionis M 13 es- 
sentiam (M. — 14 mouet partes eorum in loco] cf. p. 186,12 15 post animae 
add. in loco € — forma naturae] cf. p. 184,15 16 attractionem] coniunctio- 
nem (' 16- 17 expulsionem earum et commutationem earum om. C, et ex- 
pulsionem earum «om. N 17 actioni om. N 18 aut] audit (^ — quod om. 
M debet| oportet N el om. (' 19 fiant N, om. €' sunt (' 22 
desfluant N — praedictum estj ef. p. 249,15 sq. ut om. C quod] quia 
C, on. N 23 imperfectio .V | 


Fons uitae IV, 17—18. 251 

D. Debet ut sit hoc. 
M. Poslquam formae subslantiarum simplicium el compo- 
Slarıım sunt infusae in essenliis earum, comprehendentes quie- 
iA est earum, quamuis hae formae defluant aliae ab aliis, in- 
lricyy scilicel a superiori, consequenler ab ullimo supremo us- 
Tit ad ultimum infimum: cur non uides quod forma infusa 
st omnibus formis, ad simililudinem infusionis solis in aörem, 
"B Qistensa a supremo usque ad infimum extensione continua, 
"^ dam impleuit materiam uniuersalem et comprehendit eam, et 


da eius pars et nullus locus est inanis et denudatus ab ea, ıo 


| JEX gestilus ea? sed ordines eius diuersi sunt in materia, 
"ada fuit ex ea in supremo lumen purum, et substanlia quae 
5'Gstinet illud fuit spiritualis, sublilis; similiter fuil ex ea in ex- 
Uremno inferiori lumen extinctum, adumbralum, turbidum, et 


Stubstantia quae sustinet illud fuil corporalis, spissa; et medias 


**xtremorum fuerunt, secundum mutalionem luminis et spissitu- 
"inem maleriae pro elongatione el propinquitate. ^ unde cum 
Lu consideraueris formam hoc modo, uidebis eam quod incipit 
Spiritualis, perfecta, el post modum consequenler crassescit, do- 


nec peruenit ad infimum extremum; et uidebis tune motum hie s 


deficienlem, et formam quiescentem. 

D. CGerle uidi hoc, sieut dixisti. sed quae est causa 
diuersitatis quae cecidit in formam? 

M. Causa in hoc est elongatio formae ab origine, 
sieut praedictum est. 

D. Repete nunc hie quod praedictum est. 


75 


1 Debet] Oportet N 3 sinl N 5 scilicel om. C — usque om. A 
6 ad] in .N 8 distensa| diffusa C eonlinua| contigit A 10 nullus 
om, C post locus add. eius €. 11 sed ueslilus ea om. N post ueslitus 
add.ab C 12ex]ab N purum, Falagera 233 "MO i. e. purum, 
perfeetum 14 obumbratum C 15 subslantia| subiecta N et] quare A, 
quia € 16 fuerunt om. C immutationem .4 post mutationem add, 
fun’t (' 18 eonsideraueris] consitaueris € formae M eam om, N 
19 post modum] poslea C ^  crassessit 4, deficit C, crascescit M, crescit N 
20 infünum] ullimum M et) quod € lune| esse A inotum om, C 
22 sieut] quod C quae est] quaeque N 23 forma M 24 Causa in 
hoc] Haec A 25 praedictum] dielum C. ad sententiam cf. p. 245,8 sqq. 
26 hic om. C 


pn 
Y" 


MU M E 2M ! 
' u y 





Fons uitae IV, 19—20. 253 


mae quae defluxit ab ea. ergo debet ut uoluntas sit media 
inter essentiam altissimam et formam quae defluxa est a uolun- 
late. sed quando intellexerimus uoluntatem non agentem, 
lunc non erit media nec finita, sed ipsa el essenlia idem. — 
Quandoquidem ergo uoluntas finita est secundum actionem s 
suam, tune non longe est a uero intellectu quod aliquod ex 
luminibus quae fluunt ab ea sit propinquius ei quam aliud, quia 
lumen quod fluit ab ea habet initium et consequitur eam, et 
ipsum initium est propinquius ei quam aliud; et ideo est quia 
quod propinquius fuerit initio eril et similius, et e contrario. etıo 
seeundum hunc intelleetum erit tibi facile intelligere media quae 
sunt inter uoluntatem et inter lumen quod est propinquius ex 
eis el lamen quod est remolius ex eis. — Debes autem ut ca- 
ueas aestimare propinquitatem et coniunctionem corporalem, 
quia hoc te duceret in errorem; sed debes imaginari intel- ıs 
lectum propinquitatis luminis ad uoluntatem, scilicet. habere se 
ad eam sine medio. similiter etiam dicendum est de propin- 
quitate ordinis luminum alius ad alios. 

90. D. lam patuit mihi ex praemissis quomodo lumen est 
propinquum origini et remolum ab ea. sed ostende nunc so 
eausam propler quam elongata est forma ab origine. 

M. Quia forma habet initium, debet ut habeat finem. 
ac per hoc est necesse ul sint diuersi ordines medii inter duo 
extrema, propler diuersitatem eorum in perfectione et in imper- 
fectione. 26 

D. Quid est signum quod forma habet initium? 

M. Quia forma deprehenditur esse finita per sensum. 
forma enim finita est, quia est finis corporis. ^ similiter etiam 





1 defluxit] est defluxa C debel] oportet N 4 finita nec media (€ 
7 defluunt A quam] extra © — 7—9 quia lumen ... quam aliud om. AC 
7 quia] qui N — 10 et similius] consimilius M e contrario] e conuerso M 
11 facile erit tibi M — 12 est om, N 123 remotius est A, est om. N 14 
coniunctionem] remolionem A 15 deduceret M — 7 etiam] et N 18 
luminum| lum C alius| alicuius N ad alios (se. ordines) ab alio A, 
ab alios (sie!) N 22 debet] oportet .N 23 est om. M 24 earum M 
26 Quid seripsi: Quod ACMN 27 Quia] Quod ACM per sensum finita 
C, finita perfusum M 


wu 


954 Auencebrolis 


est in intelligentia, quia forma intelligentiae est prima formarum , 
et est initium omnis formae; sed est finita secundum quod ha 
bet esse ab eo qui eam creauit, et quia coniungitur materiae. 
et defectus luminis in ultimo substantiarum et absentia eig. — 
omnino significat quod initium habet; et hoc facit debere quc— 
creata est, et quod forma finita est et terminata. 

D. Si forma habet initium, quid prohibet quod finie 
eius non est sicut eius initium? 

M. Si finis eius esset sicut initium, unum esset, non hab 
diuersitatem. sed hoc non est possibile, propter applicationem — 
eius ad materiam quae sustinet eam. 

D. Quomodo est hoc? 

M. Nonne uides quod forma mutatur, cum materiae con- 
iungitur, et fit aliud cum materia, quam erat super materiam; 
quamuis forma non meruit hoc nomen, nisi quando facta estis 
forma materiae? ^ unde oportet ut hoc eueniat ei in spatiis 
materiae, quod accidit ei in principio materiae. 

D. Habetur forma super materiam? 

M. Dubitas quod lumen infusum in materia sit defluxum 
ab alio lumine quod est super materiam, scilicet. lumine» 
quod est in essentia uirtutis agentis? et hoc est 
uoluntas, quae eduxit formam de potentia ad effectum, quam- 
uis omnis forma est in uoluntate in actu respectu agentis, nec 
dicitur esse in potentia, nisi respectu facti. et cum considera- 
ueris uirtutem uoluntatis, et quid de formis habet in sua essen-% 
tia, uidebis quod hoc quod materia uniuersalis acquisiuit ex ea, 


p. 254,19— 255,11 = Falaqera IV, &. 31. 


lin om. CMN  : intellectiua C intellectiuae C formarum] forma 
A 2 est (post et) um. C est (post sed) om. N 3eam om. AMN 
4 post luminis add. substantiarum M ultimis 4 — 6 est creata C 7 quid] 
quod M 8 initium eius MN 9 una C 13 coniunguntur N 14 et] 


cum M aliud] aliquid C 15 non om. N meruerit N quandoJ 
quin € 16—17 unde... principio materiae om. M 16 ut| quod 4 
20 lumine om. € — 21 hoc] haec 4 22 formam om. A quamuis] quo- 


niam C — 21diciturj deN in] nii N potentia nisi om. C factum M 
el] quia € 25 quidj quod M de formis| deformis M . habeat C % 
quodJ per N 


Fons uitae IV, 90. 355 


scilicet omnes formas sustentatas in ea, licet luminosae sint, mul- 
lae el magnae, comparatione eius quod habet uoluntas in se ex 
hoc est sicut quod acquisiuit aör ex lumine solis, quia lumen 
ace uisitum et infusum in aérem comparatione luminis irradiantis 
(ad est in essentia solis ualde paruum est. et haee est s- 
*O mparalio formae materialis ad formam uoluntariam. 

D. Cur uocauerunt lumen secundum formam, el non 

Pr*à mum? 

= M. Quia secundum sustinelur in materia, unde est forina 
**. et lumen primum non sustinetur in aliquo, et ideo nulli 10 
“st forma. : 

D. Ergo secundum hane dielionem debet ut forma sit 
*iuae formae, una illarum forma quae est super materiam, 
"altera quae est forma coniuncta materiae. 

M. Immo debet ut formae sint tres: una earum forma ıs 
xquae est in essentia uoluntatis; et haec forma, licet uocetur 
forma, non est nisi innuendo eam et appellando; sed secundum 
weritatem non est forma, quia non sustinetur in aliquo; sed quia 
eius essentia est praeler essentiam formae suslentatae in ma- 
teria, debet ex hoe ut accipiatur separalim el innualur appella- 29 
lione, quia impossibile est ut forma intelligentiae, quae est in 
essenlia uoluntatis, sit lalis ante defluxum eius ab essentia uo- 
luntatis et applicationem sui ad materiam, qualis postquam de- 
fluxit el coniunela est materiae, — secunda aulem forma est 
forma coniuncta materiae in actu, quae est forma intelli- 25 


p. 255,15—256,8 = Falagera IV, 8. 32, 


—. 1 ante omnes add. quod N post sinl add, in se A 3 est] et N 
4 et om, M radiantis M 5 paruum] purum C, parum M est haec C 
7 uocauerit A 9 Quia] Quod A in materia sustinetur C 10—11 est 
nulli A 12 debet] oportet N — sint M 13 est| sit C — supra € 14 
ante altera add. et C forma om. C 15 M. om. C — debet| oportet N 
earum] illaruın C forma] formarum C 17 inuendo M eam| ea M 
18 ueritatem| uirtutem C 19 essentia] essenliam C — est om, C — 20 de- 
bet] oporlet N — separatim] separatur C inuatur M, minuatur C — ante 
appellatione add. in M 21 intellectiuae C 22 sil talis . . . essenlia uo- 
luntatis om. © 23 applicatione M 25-256,1 uniuersalis intellectiuae C, 
uniuersalis intelligentiae M 





TRACTATVS QVINTVS. 


DE MATERIA VNIVERSALI ET FORMA VNIVERSALI 
PER SE. 


D. lam claruit mihi ex praemissis de inquisitionibus in 
Quatuor tractatibus quos praemisisti quod in eis quae sunt, 5 
lam sensibilibus quam intelligibilibus, non est nisi 
materia uniuersalis et forma uniuersalis. singillatim 
et de hoc sit nostra intentio in hoc tractatu quinto. et ex- 
spolia unamquamque earum ab alia, et ostende mihi scientiam 
de essentia uniuscuiusque illarum, et quid debeat de eis intelligi 1o 
et quid de eis inquiri, ideo ut haec prima pars sapientiae 
sit mihi scala ad secundam et tertiam parlem eius, id est ad 
scienliam de uoluntate et scientiam de essentia prima. 

M. Si materia uniuersalis et forma uniuersalis sunt finis 
ultimus eorum omnium quae creata sunt, et hae sunt finis sub- is 
stantiarum in simplicitale el spiritualitate, ergo debes ut extenues 
animam luam et adunes essenliam luam el expurges imagina- 


> p. 257,7—13 = Falagera V, &. 1. 


1—3 Incipit liber quintus A; Incipit traetatus IIIIor (sief\ M in infima 
pagina; Tractatus quintus ad loquendum de maleria uniuersali per se N; 
om. C. werba et forma uniuersali, quae in codice N exciderunt, deprompsi 
erp. 1,12; 12,22; 256,23 7 sigillatim CM — S8 sit| est © — 8—9 expoliau 
namquamque M 9 earum] aliarum C 10 illarum] earum N el om. 
M  quid]quod M 11 quid] quod M, om. € — hoc (sic/) pars prima N, 
ad sententiam cf. p. 9,24 sqq. — 12 id est] scilicet AM 14 sunt] sit C 15 
sunt ereala A, sunt om, N finis] similes C 16 extenuas N 17 imagi- 
nem N 


958 Áuencebrolis 


tionem tuam, quo amplius potueris, et exspolies eam ab ate- 
dentibus corporalibus, et transcendas sensus et sensibilia, et ul 
intelligas quod uis tui intellectus est comprehendens omnia; & 
{une comparabitur tibi scientia cuiusque earum, materiae scilicet 
uniuersalis et formae uniuersalis. ergo interroga nunc, quic- * 
quid uolueris, de his quae pertinent ad cognitionem materiae 
uniuersalis et formae uniuersalis. 

D. Debes primum interrogare quomodo potest esse ut 
intellectus meus apprehendat unamquamque, materiae 
scilicet uniuersalis et formae uniuersalis, cum sit ipse ?' 
compositus ex eis et cadens infra eas. 

M. Proprielas est substantiae intelligentiae ut apprehendat 
materiam uniuersalem et formam uniuersalem, quia substantia 
intelligentiae est substantia uniuersalis simplex in extremitate 
simplicitatis et spiritualitatis, et propter hoc est diffusa in om- *» 
nibus et unita cum omnibus. unde quando infunditur in ma- 
teria uniuersali et forma uniuersali et unitur cum eis, apprehen- 
dit unamquamque illarum. et etiam quia materia uniuersalis 
el forma uniuersalis sunt essentia intelligentiae, affirmandum 
est quod intelligentia scit essentiam suam. unde constat quod= 
intelligentia scit materiam uniuersalem et formam uniuersalen, 
ideo quia est sciens essentiam suam, et essentia sua est compo- 
sita ex materia uniuersali et forma uniuersali. 

D. Hoc erat in quo prius haesitabam, scilicet quomodo 
erat possibile ut intelligentia apprehenderet inateriam uniuersa- ** 





1 post amplius add. eius M poteris C expalies (sc!) N 2 sensum N 
3 tui intellectus o». N 4 comparabitur om. NV 8 Debes AC primo AM 
ut post meus transp. (. 9 unamquamque] i. e. cognitionem (r.6) 9—10 sci- 
licet materiae C 11 eis] his M cadunt C 12 est] sed.V intellectiuae € 
12—14 ut apprebendat . . . intelligentiae om. N 13 materiam uniuersalis 
et formam uniuersalis C 14 intellectiuae C 15 spiritualitatis] süptis N 
et] quia C 16 cum| in € infunditur] inprofunditur Af 16—19 ma- 
teriam uniuersalem 4 17 et formam uniuersalem 4, om. N, forma uni- 
uersali om. € et (ante unitur)) cum M 17—18 et unitur . . . et etiam 
quia om. C 18 uniuersalis] prima C 19 forma uniuersali C intel- 
leetiuae ^ — 20 intellectiua C suam| eius C 2l intellectiua C  ma- 
leriam uniuersalis € 23 et forma uniuersali om. N 25 intellectiua C 
materia uninersalis Af, uniuersalis om. AN 





| 


| Fons uitae V, 1—2. 259 


lem et formam uniuersalem, cum !amen sit composita ex eis; 
ee non est mirum quod intelligentia apprehendat quae sunt 
ira eam, sed est mirum quod apprehendat ea quae sunt 
Sipra eam. 

M. Non debes putare impossibile esse substantiam intelli- s 
tritiae apprehendere quae supra eam sunt absolute, quia intel- 
gentia scit quod supra se est, secundum quod est defixa in eo 
«existens per illud; hoc est quod, quandoquidem intelligentia 
V. sciens essenliam suam, et scit per suam essentiam quod 
St aliquo quod suslineat formam suam: inde scit quod supra !o 

"est aliquid quod sustinet ipsam, per quod est eius existentia et 
"wslitutio. et propter hoc dicemus quod forma intelligentiae 
* t materiam, eo quod est existens per eam et conslituta ex ea; 

omnino tunc intelligentia apprehendit materiam uniuersalem 

formam uniuersalem, quando attendit differentiarn unius illa- 15 
En ab alia in sua essenlia et contra formam intelligentiae. 
CEyerentia autem uniuscuiusque illarum in essentia est ideo, 
mia nalura maleriae est praeler naturam formae in se ipsa; 
2d differentia eius contra formam intelligentiae est propter hoc 
"od forma intelligentiae scil se ipsam, et sciendo se ipsam scil se so 
*sse formam, et sciendo se esse formam scit quod sustinetur in 
Galeria, et quod maleria quae eam sustinet est substantia eius. 

D. Declara mihi diffentiam uniuscuiusque, scilicet 
materiae et formae, in quo est el quare est, 

M. Materia differl a forma in eo quod allera est sustinens ss 
»t altera sustentatum. 


1 forma uniuersalis M — 2 et] quia C — intellectiua © —  apprehen- 
ht CM 3 est mirum om. C apprehendit AM, app C ea om. M 
5 substantia M — intellectiuae C 6 sunt supra eam C, supra ea sunt M 
intelleetiua C — 7 se om. A defixa est C — 8 intellecliua C — 9 et scit 
per suam essentiam om, N 10 aliquo] alio M forma suam © inde] 
unde C 11 aliquid om. C post aliquid add. et (et om. C) defixa est in eo et 
existens per illud hoc AC (cf. supra v. 7—8) suslineat N ipsam] illam C, 
eam M  quod| hoe C existentia] essentia A 12 et] quia C dicimus 4C 
quod| quia N intellecliuae € 13 constitutio M 14 inlellectiua C 
15 post attendit add. materiam N — illarum om. N 16 ab alia] ad aliam A 
sui essentiam C contra] cirea C — intelleetiuae C 17 illarum] earum N. 
ideo| idem C 18 naluram formae] formae materiam N — 19 et intellecti- 
uae C 22 maleria (post in)] materiam N — quod] quae est € 25 in om, C 

Ausneobrol ed, Baeumker. 17 


Min. 


u , 
A ner Die 








Fons uitae V, 2-3. 261 


festior fiat, ponamus exemplum ad hoc substantiam intelligen- 
liae. eum manifestum tibi fuerit quod substantia intelligen- 
liae est praeler suam formam, manifestabitur tibi per hoe quod 
materiae subslantiarum simplicium et materiae substantiarum 
tompositarum sunt praeter suas formas; el scies per hoc quod 5 
materia uniuersalis est praeter suam formam. dicam ergo 
quod intelligentia seit per se ipsam quod est habens formam, 
quia forma intelligentiae est sciens se ipsam; et propter hoc 
scit ceteras formas quae sunt extra illam. et quandoquidem 
forma intelligentiae scil se ipsam, et sustinetur in materia quae 19 
est praeter eam: tunc iam seisti per hoe quod materiam habet 
quae eam suslinel; et seisti etiam cum hoc differentiam eius a 
materia in qua sustinelur, quia est sciens se ipsam, et quia 
essenlia eius est praeter materiam quae eam suslinet. el etiam, 
quandoquidem forma intelligentiae est sciens se ipsam, debetis 
per hoc ut sit sciens materiam et quod materia est aliud ab ea. 

D. Quomodo imaginabor diuersitatem materiae et formae, 
eum sint illae in ultima unitione et simplicitate? el cum sit 
difficile mihi imaginari essentiam intelligentiae compositam ex 
illis, tune quomodo imaginarer unamquamque harum substan- 2o 
liarum per se? 

M. Debes imaginari diuersitatem materiae et formae, sicut 
diuersitatem corporis et coloris. ^ pone ergo corpus exemplum 
materiae, el colorem exemplum formae. similiter etiam pone 


p. 261,22—262,14 = Falaqera V, &. 4. 


1 ad hoe exemplum C  intelleetiuae C 2 fuerunt M intellectiuae C 
3 formam suam A ante manifestabitur add, et N — tibi] ibi M 4 materiae 
(post et) om. C 5 formas suas M — scies per hoc om. C 6 suam] Fulagera: 
uniuersalem — 7intelleetiua C,intellecti M — quod]et N 8intelligentiae] itll' C 
8—13 et propler hoc . . . in qua sustinetur] haec apud Falageram omittuntur 
10 forma intelligentiae om. C ante sustinetur add. quod 4 — 10—11 quae est] 
quaeque N  lüquodjquia N — materia M, formam a manw recenti ex materiam 
correctum N 14 eius om. A — etiam! est € 15 intellectiuae C est om, C 
debet| oportet N 16 per hoe ut] ut per hoc ut C materiam om. C et 
om. M quod] quia M IT imaginabo CM 18 sint] seint M illae 
om. N 19 mihi difficile CM intelleetiuae C — compositum AM — 20 
imaginarem CM, imaginer N 23 pone; potentiae M 24 similiter el 
AM, et similiter C 

17* 


4. 








262 Auencebrolis 


sensum discernenlem inter colorem et corpus e! comprehendente 
formam coloris per se exemplum intelligentiae dicia 
inter materiam et formam et comprehendentis formam per sé. 
et facilius faciet te imaginari hoc etiam, scilicet diuersitatem 
corporis el animae et intellectus, cum sint unita tamen, et om-! 
nino diuersitateın substantiarum spiritualium, quamuis sin 
unita; similiter diuersitatem substanliarum spiritualium et acci- 
dentium quae sustinentur in eis; eumque imaginatus fueris 
hoc et exemplificaueris in tua intelligentia: erit tibi auxilium ad 
imaginandum diuersilatem materiae et formae; certe. Rec 
sitas materiae el formae similis est diuersitali corp 

mae et diuersilati intelligentiae et animae, quia talis E -habi- 
tudo formae ad maleriam, qualis est animae ad corpus et inlel- 
ligentiae ad animam. 

D. Diuersitas materiae et formae in singulis substantiis:s 
simplicibus iam patuit mihi et certificata est, sed qualiter 
imaginabor materiam per se et formam per se? 

M. Imaginare materiam uniuersalem per se tamquam rem, 
quae est in ultimo fine eorum quae sunt posita, in ultima ex- 
tremitate substantiarum sitam, sieut locum omnium rerum, scei-» 
licet ex intellectu suslinentis. ^ similiter etiam imaginare for- 
mam uniuersalem per se tamquam rem continentem omnia con- 
linentia uniuersali el constituentem omnes essentias quas con- 
line, et id est quod intelligentia apprehendit de re, cum 


1 discernentem addidi Falagerae WATT PYID secutus; om. ACMN 
et (ante comprehendentem) addidi’ cum ^i (Ya T): om. ACMN 
apprehendentem C 2 intellectiuae C —— discernentis] diseretis N 3 0com- 
prehendens N 41e] tibi M ante scilicet add, est C 5 et intellectus] 
addidi ex Falaqera (bw: om. ACMN; cf. 120,0. 9. — 6 spiritualium] 
simplicium A, simplicium el spiritualium C, om. .N 6-7 quamuis . . . sub- 
stanliarum om..N 6 siL.4 7 spiritualium substantiarum A — 8—9 et expli- 
caueris (síc/) in tua intelligentia eumque imaginaueris hoc M; imaginaueris 
etiam AC — 9 intellectiua. C 10 diuersitas| diuersitates C — 11 similes 
sunt C diuersitati] diuersificari 4 — 12 et diuersitati inlelligentiae et ani- - 
mae om. C  quiaj quae M 13 est om. AM — intelleetiuae C 15 formae] 
fipurae C — 17 imaginabo ACM et formam per se om. N 18 Imagina 
ACM 19—22 quae est... lamquam rem om. € — 19 fine eorum] finem 
horum N positam N a imagina AM 23 constiluentem] conlinen- - 
tem M 24 et] quia C idest] ideo est 4, idem (omisso est) M. (litteris id €, 
hoc est: id est, perperam acceptis tamquam idem significantibus) intellectiua C 

















Fons uitae V, 3-4. 263 

Speculatur quid est, uel cuius speciei est, scilicet ex intellectu 
sustentati. | 

D. Ego non quaesiui a te imaginationem materiae respectu 
formae, nec imaginalionem formae respectu materiae; sed quae- 
siui a te imaginationem essenliae cuiuscunque per se sine alia. s 

M. lmaginare quod essentia materiae est uirtus spi- 
ritualis, considerata in se, non habens formam; et imaginare 
quod essentia formae est lumen adinuentum quod attribuit 
ei in quo est proprietatem et intellectum speciei et formae. et 
omnino, quia imaginatio esse materiae et formae oporlet ut sit! 
sicut imaginatio omnium spiritualium, scilicet illa esse intelligi- 
bilia, non sensibilia, non esse formala habentia hyle. ^ unde 
si contenderis imaginari materiam absque forma, non 
consequeris hoe, ideo quia materia per se non est habens 
formam, et quia est in extremo superiori, anima uero media ! 
est inter utrumque extremorum; similiter si contenderis ima- 
ginari formam per se, difficile erit tibi consequi hoe, 
quia uirlus imaginans est una de uiribus animae, et substantia 
formae est multo simplicior quam substantia animae. 

D. Quid ergo faciam de hoc? 20 

M. Ad sciendum diuersitatem materiae et formae in una- 
quaque substantiarum spiritualium, et omnino diuersitatem ma- 
leriae uniuersalis el formae uniuersalis, pone exemplum sub- 





p. 263,6 -19 — Falaqera V, $. 3. — p. 26321 —264,12 = Falagera 
V, 8. 5. 


1 quid| quia M species A —— scilicel om. dA 3 à le pos! materiae 
transp. M  3—4 materiae . . . nec imaginationem om, N — 4 imaginatione M 
5 ate om.C€  imaginalione M — cuiusque C sine alia per se M 6 ante 
Imaginare add. Et N — Imagina ACM — 7 considerata] Falagera: constituta 
imagina AM, om. C 10 omnino] esse C quia om. C. Falagera 
Y3 III WON! sed nihil addendum; ef. p. 267,9—10 imagino M 
esse materiae et formae] i. e. xo esse; cf. p. 143,13; 184,5 11 omnium om. M 
essel intelligentia N 12 formata] formam N 14 consequeris] consequens 
est C est non C 15 estj tamen C 17 erit] esset AC 18 uiribus| 
uirlutis MN 18—19 et substantia . . . animae om. N 18 substantiae C 
19 est] et © 21 seiendam CN 22 omnino] ideo C — 23 et formae uni- 
uersalis om. N — pone] potentiae M 











964 


stantiam intelligentiae, et per di: 
gentiae el eius formae iudica de diuersitate materi 
dde substantiae udis. et eius formae m -. | e 













et irttpocere eam sibi in omni inquisitione, 

ducit ad cognitionem totius. et hoc ni seh, quia essentia 
intelligentiae est specificatiua omnium el forma omnium, el de- 
bet ex hoc ut totum sit in essentia eius; et quia totum est in» 
essentia intelligentiae, consequitur ex hoe ut quicunque scieril 
essentiam intelligentiae, sciat etiam totum. 

D. Ostende mihi uiam per quam sciam diuersitatem 
materiae uniuersalis et formae uniuersalis secundum 
considerationem essentiae intelligentiae. " 

M. Consideratio diuersilatis materiae uniuersalis et formae 
uniuersalis ex consideratione formae intelligentiae haec est, ul 
per te ipsum intelligas formam intelligentiae, quae est propria, 
scilicet differentiam substantialem constituentem eius essentiam; 
et haec est per quam iudicabis quod est quod-est, et per quam 
inuenies quid ueri uel falsi est in altero oppositorum. el 
postea inuenies differentiam substantiae intelligentiae. per ipsam 
formam ab alio. et haec consideratio fiet ut cogites quod in- 


















p. 264,16—265,7 = Falaqera V, $. 6. 


1 (bis) intelleetiuae C post materiae add. et 2 de om. N 
diuersitatem N — 3 substantiae om. N — 4—13 et propter „.. uni 
uersalis om. N 5 post quod add. omnino M 6 diligenter debet € 
intellectinae C 7 proponere .4, exponere € cognitio] imitatio € 
8 quia] quod € essentia] natura M | cilc: 
et forma omnium om.C 11 intelleetiuae C 
sciet C etiam]et C 13 uiam) unam M | cundum co 
add. et C Id intellectiuae essentiae C — 17 ex consideratione] secundum 
considerationem N intellectiune C, et intelligentiae M "unl | 
intelleetiuae C —— 20 quod est quod-est (i. e. eam [essentiam] esse id quod 
est)) quid est quod est A. cf. p. 265,21 Féleqte: um yu 
NY ID NYTWEN ubi werba NT ID ab editore addit sunt | 
el per quam . . . oppositorum om, Falagera 21 quid om. 
falsum M, simili N oppositarum M 22 intelle ua 
intellectiua C 











Fons uitae V, 4—5. 265 


telligentia seit per se ipsam quod habet formam, et quod per 
ipsam formam differt ab alio. et cum intellexeris formam 
intelligentiae et scieris quod per ipsaın formam differt ab alio, 
necesse erit ut inuenias maleriam quae sustinet ipsani formam; 
el uidebitur tibi quod palpes essentiam materiae cum forma 5 
luae intelligentiae, et percipies eam, sicut sensus percipit 
sensalurm. 

D. Si intelligentia composita est ex materia el forma, et 
intelligentia non seit res nisi per unilionem suae formae cum 
forma inlellecti: ergo quomodo est possibile eum hoc ut sciat 1o 
intelligentia essentiam uniuscuiusque, materiae scilicet et for- 
mae, per se absque alia, cum ipsa sit composita ex utraque? 
et eliam, poslquam intelligentia non apprehendit formas rerum 
nisi post coniunctionem ınateriae et formae: tune quomodo est 
possibile ut intelligentia apprehendat unamquamque separatirm? 15 

M. Si intelleetus scientiae est applicatio formae intelligen- 
liae cum intellecto, et forma intelligentiae est coniuncta cum 
materia el unita ei: sequitur ex hoc ut forma intelligentiae unita 
cum maleria sil sciens essentiam materiae propter applicationem 
sui ad ilam. similiter etiam oportet ut haec forma sciat se so 
ipsam el scial quod ipsa est quod-est. une sciet quod ipsa 
est forma materiae quae eam suslinel. EI etiam, postquam 
materia non habuit esse nisi ex applicatione sui ad formam, 
consequitur ex hoc ut forma sit dignior nomine esse et intel- 
lectu quam materia, et postquam apprehensio intellectus non»; 
est, nisi cum intelligentia apprehendit formam rei, oportet ut 


2 formam om. C alia A 2—3 et eum . . . ab alio om. M 
3 intelligentiae om. ACM scies. ACM alio seripsi: alia ACMN 
4 inuenies M formam ipsam M 5 palpas C 6 intellectiuae € 
percipie (sic/) N, inuenies C 1 sensalum] sensatim C 8 intellec- 
tiua 8—9 forma et intelligen!ia om. N 9 intelleetiua € uni- 
tionem| mutationem «' 10 ut om. M scias N 11 intellectiun C 
euiusque M. 13 et] quia C inlelleetiua € 14 nisi] non N post] 
per C 15 intelligentia om. C separatim| sigillatim (/. singillatim) C 
16 intelleetiune C, et intelligentiae M 17 intelligentiae] sie etiam € 18 
intelleetiuae € — unita om. N 20 etiam om. M 22 formae N EU 
Quia C — 323 habuerit M ex om. 4 — 24 et esse M 25 etj quia C 
intellectus om CMN 26 nisi] ut M intellectiua C oportet om. N 








Fons uitae V, 5 —6. 261 


est comprehendens rem et quod est forma rei, sciet per hoc 
quod est exlra eam. 

. D. Quomodo possum imaginari finitionem formae apud 
materiam et unilionem eius cum ea, cum unaquaeque 
earum sit non habens finem neque terminum? 5 

M. Imaginatio applicationis formae cum materia est sicut 
applieatio luminis eum aére, et sicut applicatio toni, id est mo- 
lus, eum uoce, quia unumquodque horum applieatur materiae 
suae, cum tamen nullum eorum habeat finem. et omnino, 
quia imaginatio applicationis formae cum materia est sicut ima- 1o 
ginalio applicationis alieuius substanliae spiritualis cum alia et 
sieut adiunclio substantiarum spiritualium cum accidentibus spi- 
ritualibus et eum substantiis corporalibus. — pone autem exem- 
plum ad hoe applicationem intelligentiae ad animam et animae 
ad corpus, sieut ex praemissis patuit. erit ergo consideratio 1^ 
applicationis formae cum materia prima et unitionis cum illa 
sieut consideratio applicationis intelligentiae eum anima et ani- 
mae cum accidente quod sustinetur in ea et eum corpore cum 
quo ligata esl; et quod est subtilius et oceultius hoc, est appli- 
catio intellectus eum intellecto et sensus cum sensato. el se- 0 
cundum hoc exemplum etiam considerabitur productio for- 
mae in maleriam a deo allo et sancto de priuatione ad 
esse sicul emissio intellectus a sua essentia super rem 
intelleetam et emissio sensus super sensatum. 


p. 267,6—34 - Falaqera V, 8.7. 


1 apprehendens CM 3 possum imaginare M, imaginare possum A 
finitione M, finitationem N 5 nec A 7 sicut applicatio (ante toni) om. C 
applicatio toni] applicationem MM — 8 horum] eorum CN 9 habet MN 
etj quia C — omnino] ideo M IO quia] ef. p. 263,10 applicationis ima- 
ginatio C Al alieuius om. C — et| quia C 14 applicationem addidit Munk 
l.c. p. 98, n, d: om. ACMN — intellectiuae C 15 ex praemissis] ef. p. 262,12 — 14 
16 applieationis| approbationis M — 16—17 formae . . . applicationis om. N 
16 unitationis M — 17 intellectiuae C — animae] anima M — 18 et om. N 
19 oceultius om. C hoc] haec N 20 et] quia C 21 etiam om. C 
improduetio C — 21—22 in materiam formae C 24 sensalam A. at etiam 
Gundissalinus de process, mundi, ed. Menendez l'elayo (Histor. de los Hetero- 
doros Espanoles) p. 706, tum in cod, Paris. bibl. nat. 6443 fol. 99% col. b, 
tum in cod. Laudinensi 412 fol. 19r col. b praebet: est (Menendez perperam 
el) sieut. emissio intellectus a sua essenlia super rem intellecta m (perperam 
Menendez rerum intellectum) uel sicut emissio sensus ad sensat um. 


um. 


1. 


268 Auencebrolis 


D. Pone quod iam imaginauerim applicationem for- 
mae cum materia. quae ergo erit certitudo intellecla er 
earum applicatione? 

M. Certitudo huius est sicut applicatio essentiae cum es 
sentia, donec fiunt unum. ; 

D. Quae est ratio intellecta de materia et forma, quando 
coniunguntur? 

M. Ipsa est substantia intelligentiae, quae est composita 
ex materia et forma. 

D. Quaeest uia ad sciendum quod intelligentia com-" 
posita est ex illis? 

M. Cum consideraueris quod forma intelligentiae col- 
lectina est omnis formae et comprehendens omnem forman» # 
scies tunc quod forma eius est forma uniuersalis; et ho 
cognito scies quod materia quae eam sustinet est materiae* 
uniuersalis. 

D. Iam posueras quod forma intelligentiae scit essentiam 
materiae, quia scit se esse finitam apud materiam, et quia seit 
se esse formam alii praeter se; sed fortasse forma scit se esse 
formam sibi ipsi, et non alii? s 

M. Cum forma intelligentiae scit se esse praeter ceteras 
formas, sciet tunc aliud ibi esse per quod diuersificatur ab aliis 
formis. 

D. Quid respondebis, si dixero quod forma intelligentiae 
scit se diuersificari per se ipsam ab aliis, non quia ibi sit ss 
aliud per quod diuersificetur ab eis? 

M. Quando forma intelligentiae scierit quod eius differen- 
tia ab aliis formis sic est sicut differentia aliarum forınarum ab 


2 ergo] igitur N — intellecta] intelligentia ' V — 3 eorum A 4 huiusl 
haec M sicut om. M — applicatione M essentiae om M . cum] est 4 
5 fiunt| fuerit N 6 est post intellecta fransp. C forma] figura C quando 


om. M 8 intellectiuae C 10 intellectiua € ll est om. M 12 in- 
tellectiuae C 13 apprehendens (' 14 tunc] ratio M forma est C. 15 
cognitio N 17 intelligentiae] intll' C 18 finitum .V quia scit om. C 


19 praeter] prae te C 20 formam om. N non om. M 21 intellectiuae 
C  22ibialiud C per] propter M 24 intellectiuae C 25 sit] scit M 
26 alium M diuersificatur A 27 Qando] Cum N intellectiuae C 
28 est| eius A 





U 


Fons uitae V, 7—8. 969 


ipsa, et seierit quod ipsae formae formae sunt alicui: sciet etiam 
lune quod ipsamet forma est alicui. — tunc ergo sciet materiam 
quae eam sustinet. 

D. Concedo. sed quid signum est quod haec materia 
est maleria prima, simplex uere? 5 

M. Signum huius est, quia non inuenitur aliud quod sit 
superius ea, a quo diuidatur et in quod resoluatur. sed quic- 
quid resoluitur in aliud sensu uel intellectu, compositum est. 
et haec materia non resoluitur in aliud. ^ ergo scies per hoc 
quod haec materia est maleria prima, uere simplex. similiter 10 
dicendum est de forma. Et etiam, postquam forma intelligen- 
liae est forma uniuersalis — et hoc patuit per hoc quod forma 
eius est colleeliua omnium formarum et sustinens illas —: se- 
quitur ex hoe quod sustinens illam sit materia uniuersalis. 

D. Nonne uides quod substantialitas est forma ma- 
teriae, et materia forma rei? 

M. Substantialitas non est separata a sua essentia. 
unde non est possibile ut sit forma eius, quia essentia substan- 
liae ipsa est essentia materiae; et non diuiduntur nomina nisi 
in relatione. ergo tunc dicitur materia, cum refertur ad for- so 
mam; et lune dicitur substantia, cum per se stat. 

D. Quid dicis de intellectu huius quod dicitur res? 

M. Non es memor uerborum et probationum quae in- 
duximus in tractatu de esse, scilicet quod ens non est ge- 
nus generalissimum? 25 

D. Satis sum memor eorum. sed quid responderes di- 


2 ipsam el C maleria A, naturam € — 3 sustinet eam N 4 materia] 
forma M 5 prima materia CN, prima om. A uere scripsi (cf. e. 10): 
una 1, uera CMN 6 quia] quod A — aliud] aliquid .M, illud N — 7—8 sed 
quiequid resoluitur om. C 9 haec]hoc.N resoluatur N — aliud] aliquid AC 
sejas MN — 10 hoe N est materia om. N — uere] uera uere N 11 Et| Quia C 
etian: om. N X intellectiuae C 13 eius om. C 15 substantlialitas| sub- 
tilitas N — 16 et om. M 17 Substantialitates] Subtilitas N — 18 sit om. A 
substantia M — ?0 in om. CN relatione| resolutione M dicitur] disci- 
tur M. ad sententiam cf. 11 11, p. 42,20—24 — formam] materiam 4 — 21 
stat] consideratur 4, om. MN 22 huius] eius C 29 memo (sie!) C 
quae| quod N — 24 ens] est MN 26 respondes C, respondens N 


270 Auencebrolis 


centi hoc, quod substantialitas et unitas subsistunt 
in esse? 

M. Declara quomodo hoc sentis. 

D. Postquam concedis quod genus generalissimum, sc 
est maleria prima, est substantia una numero, poterit diceer® 
aliquis quod substantialitas et unitas sunt eius formz- 
signum autem huius est, quod per hoc, quod est una, differt aÉ— 
alia; et differentia est forina; ergo unitas est forma; ergo est hoc 
quod est receptibile unitatis et substantialitatis, et haec est re 
quae proprie dicitur una et substantia. 

M. Debes praeponere radicem cui innitatur quicquid dixe- 
rimus, hoc est, quod principium differentiae et diuersitatis est 
materia et forma; et quoniam hoc sic est, constat quod omnis 
proprietas qua designatur unaquaeque materia et forma per se 
proprie, non conuenit alii nisi essentiae eius quod est propria-! * 
tum per eam; alioquin simplex unum esset compositum. et 
quandoquidem hoc sic est, constat quod: proprietas unitatis, quae 
de gerere dicitur generalissimo, non est aliud quam sua essentia, 
sed est sua essentia. et cum hoc sit, falsa est dictio qua di- 
citur quod haec est res quae est receptibilis intellectus? 
unitatis, et quod ex coniunctione duorum intellectuum 
extitit natura generis generalissimi. et omnino debes scire 
quod esse non sit nisi ex coniunctione materiae et formae, et proprie- 
las esse non conuenit materiae per se, sed materiae et formae simul. 
et quoniam hoc sic est, non est possibile ut sit hic res receptibi- = 


1 hoc om. C subtilitas N — unita N man. 1; corr. man. 2 3 sentis] 
scis € 4 concedis] consentis N 5 prima materia A substantia om. N 
aliquis o». C beiusom.\ (1—8signum... unitas est forma om. C | * huius] 
hoc A 8 ergo est] scil. materia 9 hoc N 11 proponere C, ponere M 
inmitatur C, inmutatur N 13 et («nte quoniam) om. M — quoniam om. N 
omnis om. C liunaquaque N 15 proprietatum N 16 simplix N unum] 
naturae A, numerus C, uerum N compositus C 16—17 et quandoqui- 
dem hoc sic est om. .1 17 sic est hoc .V constat] quod stat N uni- 
tas MN . 19 sed est sua essentia om. A cum] secundum € falsa] si- 
cut C est om. CN quae dicit C 20 res est C quae est om. C 
21 duorum coniunctione C intelligibilium C, intelligentium N — 22 existit C 
natura| materia C; natura generis om. N et] quia C scire debes CM 
23 esse| omne N sit) fit N 24 esse] naturae N 25 hic res om. N 
receptabilis ( 


Fons uitae V, 8. 91 


lis intellectus unitatis, scilicet formae, quia materia non habuit 
esse misi per coniunctionem formae sibi. 

D. Ad satis absurdum duxisli, quod, si proprietas esse 
Don conuenit materiae per se, tunc materia non habet esse per 
se. ergo frustra quaeritur esse res quae non habet esse. " 

M. Debesscire non esse possibile ut materia habeat 
*Sse absque forma, quia non habet esse, nisi cum uestitur 
^3*ma, quia esse rei non est nisi ex forma. 

D. Quid est signum quod esse rei non est nisi ex forma? 

M. Signum huius est quod id quod est aut est sensibile 10 
ut intelligibile. et sensus et intellectus non applicantur nisi 
lormae sensibili aut intelligibili, quia formae sensibiles et intel- 
ligibiles sunt media obstacula inter formam intelligentiae et ani- 
mae et inter malerias formarum sensibilium et intelligibilium; 
et propter hoc formae non coniunguntur nisi cum formis, quia 15 
ipsae sunt quae obuiant illis. — Et etiam, quia intelligentia et 
anima non apprehendunt res nisi per suas formas, et formae 
non eoniunguntur nisi formis, propter similitudinem et conue- 
nientiam earum in uno genere. et propter hoc in apprehen- 
sione rerum hyle habentium opus habet intelligentia median- v 
libus formis, propter similitudinem quae est inler suam et illa- 
rum formas. et quia esse non esl rei nisi ex forma, non est 
possibile ut materia absque forma habeat esse absolute; sed si di- 
cendum est quod habeat esse, dicatur habere esse in potentia, sci- 
lieet ul, eum receperit forinam, exibil ad elffeclum et habebits 
esse in aclu. 





p. 211,9—26 = Falaqera V, 8. 12. 


I habuit] hüer* N — 2 sibi] ergo A, om. C 3 absurdum; absur M 
dixisti A, deduxisli M quod] quia C esse| deesse M, debet esse N 
5 quaeritur| quare M esse res A, esse om. Ü T absque] sine C — ha- 
bet esse] uestitur C 9 Quod AMN esse| est N forma] esse formae 
C — 10 id hie N 11 intelligibile] intelleetiuae C 12 forma C et] 
aut € 13 intellectiuae C el om. C 14 materiam M el intelligi- 
bilium om. N 16 suntj est C Et etiam om. M intelleetiua C ^ 19 
eorum M 29 habentium hyle A inlellectiua C 21 similitudinem] 
conuenientiam A 22 esse om M rei non est M 23 forma om. N 
habeat] hane M si om. N 24 habeat] hanc M habere| quod habeat 
AN — seilicet] sel C, o, N 25 ul om. C | 


il | 








Fons uitae V, 9, 273 


forma, destruitur id quod erat formalum per eam, quia ipsa 

erat essentia rei, ad similitudinem animae, qua remota a cor- 
Pore destruitur corpus. ^ signum etiam quod unilas est causa 
de ipsamet, scilicet quia res non dicitur ipsa, id est quia non 
habet esse, nisi propter unitatem quae constituit eius essentiam. 5 
et quia unitas est causa de ipsamet, tunc ipsamet refertur ad 
"nitatem; et quia refertur ad unitatem, tunc non es! prius ea. 
et postquam esse non est prius unitate, non potest esse ut pro- 
Prje dieatur de materia absque forma; et quandoquidem hoe sie 
*s constat quod forma est quae attribuit esse maleriae.w 

D. Debet sequi ex hoc quod maleria non habeat esse 
'Alo modo. 

M. Scire debes quod esse duobus modis est: esse in 
tbotentia, quod est proprium essentiae uniuscuiusque, scilicet 
Xnateriae et formae per se; el iam de hoc diximus; et esse inıs 
actu quod est proprium materiae et formae, cum uniuntur 
et componuntur, . etl impossibile est ul materia sic describatur 
per se, sieut. describitur coniuncta formae. et cum materia 
aestimatur per se, non conuenit ei proprie esse, quod pro- 
prium est formae, ideo quia exspoliata est a forma; sed cum 
aestimalur cum forma, conueniel ei esse, quod proprium est 
formae, quia iam acquisiuit esse formae, quando coniuncta est 
illi; hoc est quia ex eoniunctione maleriae et formae fit natura 
alia composita ex illis, quae prius non erat in aliqua illarum 
per se; el quia non est in natura materiae ul appareat per se, et ss 
similiter non est in natura formae ut appareat perse, quousque 


2 qua] quia C, quae N post corpore add. ea C 3 destruitur] de- 
stituitur C — eliam] autem N causa] caus N 4 quia] quod C, qua N 
res om. M non om. MN 6 causa|lamen M — ipsemet (bis) N. 1 uni- 
latemJ eam MN — tunc om. C — 8 ante prius add. nisi N esse] eum N 
9—10 sie est hoc M 10 quod| quia AM 13 quod| quia AM — esse om. (! 
14quod|quia C proprium est C — essentiae] esse N 15—16 per se .. . et for- 
mae om. C 15 iam] ideo 4 18 per se sicut describitur om. C —  discri- 
bitur M — 19 eiom..N WW ideo quia] ideoque N spoliata M 21 con- 
uenit MU 22 quia| in quo N23 est om. M fiij sit .N 24 alia] ali- 
qua CN, om. M — aliqua] alia A 25 el quia . .. appareat per se om, A 
in natura] essentia .M 25—260 in natura... non est om. N 25 utj 
aut C 26 et om, AC in om. M natura] maleria M formae] 
materiae N 


Em 


































esse el non esse non est m 
priuatio. 
quod non "habet et ji^ se Nest 
habet cum adiungitur formae, id e: 
hoe dicitur quod materia non hal 
lute, quia habet esse in sein 
esse in actu non est, nisi | do 
formae. el propter hoc c escripse serun 
esse est existentia forüae de m p 

materia non est priuata absolute Nan 
in potentia, scilicel. illud nn bebat 
aeterni, excelsi et magni, non comp ei a 

D. Declara mihi hune intellect 














materiae sine forma in sapientia d reatori 
magni. 





1 componantur et coniangantur C 
illorum M 4 per] propter M  4—5«c 
eorum C . 5—6 exitum in elfectum silice. e 
esse C 9 re N — est om, M — propter] per C — 10 nor 
om. C — debet] oportet N 12 Etsi] Si A aer »tui | 
tio et priuata C 13 et| esse AMN aliquod es 
cum] quando N 14—48 id est... prone ie om. M 
qua 4 — inacuom.A 16 haben) ehe N 
illud ex r. 21 falso huc inserta videntur oma cum C 
forma materiae C ^ 19 existentia] essentia: AX 
dissalinus de unit. p. 3,13 ed. Correns )—20 eliam mat 
post priuata add, in materia C — esse om. N 91 " ge | 
«n illud esse quod habebat? 22 ante Pros M 
non C 24 maleria C 24-2 magni et excelsi - 








Fons uitae V, 9—10. 215 


M. Esse materiae in sapientia dei sic est, sicut esse intel- 
tus de quo interrogasti in mea anima, quia etsi priuatus est 
Ad te, non ideo tamen debet esse priuatus apud me. 

D. Est adhuc alius modus quo ostendatur quod materia 
r3 est priuata absolute? 5 
M. Certe alius est, quia priualum absolute, non est pos- 
"ale ipsum exire ad esse. — quomodo enim est possibile exire 

esse, cum nulla de eo scientia praecesserit? 

D. Ergo quid sequitur hoc? 

M. Sequitur hoc ut materia habeat esse in potentia, hoc ıo 
L quia erat uirtus ad sustinendum formam. 

D. Quid est signum quod materia habeat esse in po- 
iia? 

M. Signum huius est quod forma prima habebat esse in 
in potentia, et ideo processit ad effectum, cum unita est ei. 15 
D. Cur dicitur materia habere esse in potentia, et 

n in actu? 

M. Non dieitur materia habere esse in potentia, nisi cum 
n est coniuncta formae, quae habet esse in actu; et ideo ma- 
ia fuit in potentia, propler hoc quod caret effectu, et est recepti- ® 
is in se, el non est possibile ut duae uires contrariae conue- 
int in eodem. — Signum autem quod materia caret effectu, 
c est, quod est receptibilis in se. Et etiam, quia molus non 
rei quae mouetur, nisi ut habeat et perficiatur per ipsum; 
quiequid mouetur ad aliquid, caret illo. ^ sequitur ergo ex ss 
e quod materia prima, quandoquidem mobilis est, ut motus 
is sit ad aliud, scilicet ad formam, ut habeat eam et perficia- 

' per eam; unde debuit ut prius careret ea. 


1l materiam C esse (post sicul) om. C — 2 quia] qui Gundissalini de 
cessione mundi libri (p. 701 Menendez) coder Laudinens. (om, Parisin.); for- 
w recle — elsi] si N est sil C; sed est etíam apud. Gundissalinum I, c. 
wtroque codice — 4 quod] quia AMN 6 est alius M ante quia add. 
icet N ;7—8 quomodo ... ad esse om. ACN 8 nulla] nulla re C 10 
»at| hanc M 12 Quod ACN quod| quia 4 — habeat C 14 quod] 
a AM — 14—15 in ea om, M 15 praecessit A ei est M — 16 ante 
teria add. ipsa M 17 dicitur corr. er debet A 19 non om. N — 20 
om. M 21—23 et non est . . . receptibilis in se om. € 21 conue- 
uM 22 effectum N 24 quae] quae non C.N, quomodo M nisi 
‚4 — utom. C 3925 ex om. N 26 quod ete.] sententia est: quod ma- 
lae primae motus sit 27 sit] fit N 
Aweneelrol ed. Baeumker. 18 


i 


ll. 


276 Auencebrolis 


D. Postquam materia non habet esse absque forma, quo- 
modo dici potest quod exit ad esse? 

M. Postquam non dicitur exire ad esse nisi propter suam 
receptibilitatem formae, non impedit illud. et etiam, quia ma- 
teria non dicitur non esse absolute, ideo quia habet es ' 
in potentia. — similiter etiam non dicitur forma non h& 
bere esse in materia absolute, quia forma erat in mater ?* 
in potentia, et ideo exiuit ad effectum. 

D. lam didici ex praedictis quod materia non habeb z^" 
esse, quia carebat esse, eo quod habet esse cum coniungits—' 
formae, quod est esse in actu, et habet esse, ideo quia hab — 
esse in se in potentia. ergo quomodo est possibile, coniun 
cum hoc esse et non esse in materia simul? 

M. Aestima priuationem materiae sicut tenebrositalesse 
aéris, et aestima formam in ea sicut lumen, et considera aérer-mm 
tenebrosum habentem esse in se ipso et habentem esse lumincaw» 
sum in potentia, cum caret lumine; similiter materiam quo&— 
habet esse in se ipsa, et habet esse in potentia, quod esse fit 
ex coniunctione materiae et formae, cum caret forma. 

D. Iam certum est mihi ex praedictis quod materia hab «m 
esse in se. sed postquam materia habet esse in s = 
quomodo est uera dictio quod non habet esse nisi ee» 
forma? 

M. Esse materiale materia non habet ex forma, sam 
esse formale, scilicet quod materia habet ex forma; quia == 
teria non habet illud esse quod est ex coniunctione materiae € 





m ———— € — — € —— 


1—3 materia . . . Postquam om. € 4 receptionem N 7 materia] 
membra N post materia add. composita C — 8 ideo] non C exeunt .V 
9 praedictis] praemissis M 10 quia carebat esse om. C esse (post habel) 
om. MN . adiungitur A 11 quia] quod N 12 ante possibile edd. ho 
AC 12—13 cum hoc coniungi CMN 13 hoc esse] esse est casws sextus 
etj i. e. etiam ante in materia add. est A 15 post lumen add. in ea 4 
16 esse (ante in) om. C el habentem esse om. C 17 quod] quse C 
18—19 et habet etc.] 5. e. et habet, cum caret forma, in potentia illud esse, 
quod fit ex coniunctione materiae et formae; cf. r. 25 sgq. 18 quod| 
quia M fit] sit N 21 sed... esse in se om. CN 22 uera est N 
21 materiam M 25 scilicet om. N 26 esse om. C 


Fons uitae V, 10—12., 211 


formae, nisi cum forma el propter formam, quamuis materia 
habeat in se esse materiale. et si uolueris hic materiam 
dicere priuatam comparatione esse formalis, non pro- 
hibeo; quia esse usitatum non est nisi quod est compositum 
ex materia et forma. et etiam cum consideraueris quod esse 5 
rei compositae ex maleria et forma compositum est ex esse in 
potentia, quod est esse maleriae, et esse in actu, quod est esse 
formae: uidebis quod esse materiae comparatione illius priuatio 
est. ergo non prohibetur quin materia secundum hunc mo- 
dum dicatur priuata. 10 

D. Cum ergo consideramus esse materiae uniuersalis et 
formae uniuersalis, in quarum indagatione sumus, secundum 
quem horum modorum esse earum considerabimus? 

M. Cum nos contemplamur esse materiae uniuersalis et 
formae uniuersalis, nostra speculatio acquirit nobis scientiam 1» 
utriusque esse; quia eum consideramus esse quod est secundum 
formam, inueniemus materiam uniuersalem habentem esse for- 
male, et postea, cum abstrahimus formam ab ea intellectu, in- 
ueniemus materiam habentem esse materiale. similiter dicere 
possumus de forma. 20 

2. D. Ineipiamus ergo nunc inquirere esse materiae uni- 
uersalis et formae uniuersalis, scilicel quid sit, et quale 
sit, el quare sit, et ceterae quaestiones quae conueniunlt ei. 

M. In principio nostrae speculationis iam praedictus fuit 
modus inquirendi esse materiae uniuersalis et formae? 
uniuersalis; et posuimus in eo duas regulas, unam com- 


1—2 habet materia in se esse A, materia habeat esse in se ipsa et 
habet esse in se C, materia habet in se esse M, materia in se habel esse 
N 8B dieere ante 2 hic transp. M 2 materiam] materia ia C 2 pro- 
hibebo € 4 non] el non N 5 et etiam] quia etiam C 1 quod 
(post potentia)] et quod N est (ante esse materia)| om. M 9 quin] quo- 
niam M 9—10 modum hunc priuata dicatur M 11 consideraueris AC, 
erimus N 13 horum] eorum N, om. C modum C . eorum N 
15 ante nostra speculatio add. uidetur quod A ^ speculatio nostra A 16 
quia cum om. M consideraueris C esse] omne M, om. N 17 inue- 
nimus CN 18 postea] poste N inuenimus JCM 19 -20 possumus 
dicere C — 21 nunc om. ACM 21 et 22 uniuersali N 22 scilicel ete,] 
ef. p. 298,8 agq. 299,14 sqq. 300,13 599. — quid] quae M — 23quae om. C eisN 
24 in principio nostrae speculationis] cf. tr. I. c.10—17, p. 13,1 8qq.— 25 esseom, M 

18 * 









ae 











Fons uitae V, 12 - 15, 21 


lis et forma uniuersalis, — Iam etiam his duabus regulis addi- 
dimwas alios modos quibus deprehenditur esse maleriae uniuer- 
Salis et formae uniuersalis. Ex illis est hoc quod, cum creator 
Terrain sit unus, oporlet ut ereatum sit duo. Et amplius, quia 
res mon sunl omnino diuersae, nec sunt omnino conuenientes. 
=amplius, omne quod est in intellectu, diuiditur in proprieta- 
" : el propriatum. Et amplius, ultimum quod apprehendit 
Intexyetus est genus et differentia. Amplius, res aut resol- 
p ar iu duas radices, aul in plures, aut in cetera diuisionis. 
tea, postquam corpus positum in extremo inferiori, quod con- 1 
Stza $ ex materia el forma, est oppositum intelligentiae, quae est 
er exlremo superiori: est etiam intelligentia composita ex tnateria 
forma, quia inferius eductum est a superiori; et per hoc etiam 
tut quod omne quod est compositum est ex materia el forma. 
% ex omnibus his modis probatur quod hic est materia uniuer- i5 
"lis et forma uniuersalis. ^ recordare ergo, quicquid diximus 
*» esse materiae et formae uniuersalis a principio disputationis 
*que nunc, quia per hoc complebitur scientia de esse materiae 
XA niuersalis el formae uniuersalis. 
t D. Ex omnibus praedictis constat esse materiam uniuer- o 
Salem el forman: uniuersalem. sed non ila facile consentit 
zxnima mea esse formam uniuersalem, sicut. materiam uniuersa- 
Xem. ergo adde explanationem assignando esse formae uni- 
wersalis, antequam incipiamus perquirere cetera quae uolui- 
us de maleria uniuersali et forma uniuersali. 25 


1 addimus € 2 deprehendetur AUCN 3 est hoc] est ex hoc N, 
om. C. ad sententiam cf. p. 222,24—28 — quod om. C ante creator add. qui 
est C 4 unum C Et amplius] cf. p. 222,19—22; 223.10—11 — 5 nec] non € 
eonueniente N 6 Et amplius] ef. p. 223,11—13 in intellectu] intellectui A, 
om. C  propietates C 7 proprietatum CN (pro in proprietatem et propriatum 
aupra p. 223,12 habet in formam et formatum) Et amplius] ef. p. 223,15—19 
ante ullimum add. cum A 8 Amplius] ef. p. 224,15—225,22 aut] autem MN 
resoluitur N — 9 aut in plures om. M, in om. N ceteras A 10 Item] 
cf. p. 225,243 —226,7 — inferiori] in superiori N quod] quia AC — 11 est] 
eum C compositum C  intellectiuae C — quae] quod N — estom. C 12 in] 
inde C — superiori] in superiori N — intellectiua C 13 deductum M 14 est 
(ante ex) om, © 15 his omnibus AM . 18—19 materiam uniuersalem AN 
19 et formam uniuersalem A, om. M —20—21 D. Ex... formam uniuersa- 
lem om. C 20 esse maleriam] essentiam M 22 mea om. C sicut] 
et N 23uniuersali CM 24 uoluimus (cf. p. 277,22)] uolumus AUM 





M. Oportet ut assignemus tibi de forma uniuersali ratio- 
nem, cui acquiescas et non declines ab ea. ^ dicamus ergo 
quod, si fuerit forma haec quae sustineat formam omnis rei, et 
uniatur cum ea forma omnis rei: consequitur ut illa sit forma 
uniuersalis. ® 

D. Postquam omnes formae sunt in forma uniuersali. 
quaero si essentiae harum formarum sunt essentia for ^ 
mae uniuersalis, aut alia. 3 

M. Essentiae formarum quae sunt in forma uniuersa ? 
ipsa esl essentia formae uniuersalis. 

D. Si tu comprobaueris hunc intellectum, iam complete 
est scientia de forma uniuersali, 

M. Incipiemus ergo ab hoc el dicemus: postquam induxi—— 
mus omnes substanlias et considerauimus omnes formas, nonem 
inuenimus inter eas formam magis perfectam et magis colleeti— 
uam omnium formarum quam formam intelligentiae; scilicel = 
quia inuenimus quod haec forma scit omnia per se ipsam, el . 
unitur per se ipsam cum omni forma; et per hoc cognouimus 
quod omnes formae sunt in essentia eius. EI etiam inuenimus 
quod substantia intelligentiae apprehendit omnes formas per se= 
ipsam; et in hoe est signum quod hae formae unitae sunt cum 
essentia eius, el quod essentia eius non est aliud nisi unum, 
quod est uniuersitas harum formarum et collectio earum, quia 
omnes forinae unitae sunt essentiae eius unitione spirituali; unde 
oportet ut forma intelligentiae sit forma uniens et collectiua 


p. 280,13—281,6 = Falaqera V, 8. 8. 


9 cui]ut C  abjad N dicam MN 83 fuerit si C, fuerit om. N 
haec forma MN — 3—4 et... reiom. N 7 quaero] q ro (4. e. quaeratio) C 
harum] earum C sint N, sunt sicut C 11 hunc om. C 12 scientia] essentia 
scientia N — 13Incipiamus M  ab]ad N  induxerimus C 14 consideraueri- 
mus C, consideramus N 15 inueniemus C 16 intellectiuae C — 13 in- 
ueniemus C 17—19 quod haec... etiam inuenimus om. M 17—19 
haec forma . .. cognouimus quod om. C — 17 omnia] Falagera TI us, 
i. e. omnem formam 19 etiam inuenimus om. C 20 intellectiuae C 
21 quod| et N — cum] in C 2% eius essentia C | ante aliud iterum add. 
eius N 23 formarum] substantiarum C — quia] quod N 24 sunt om. N 
eius om, N 25 intellectiuae C el om. A collectam N (ef. p. 136,18) 


—-— n. c 





Fons uitae V, 13—14. 281 


unitalis omnis formae in sua unitate. Et etiam, quia inueni- 
mas quod intelligentia non apprehendit hyle per se, sed median- 
libus anima et sensibus, quia hyle est extra essentiam eius; el 
qua intelligentia non apprehendit hyle per se, quia est extra 
*"ssentiam eius: oportet ut non apprehendat formas, nisi quia 5 
ron sunt extra essentiam eius. et si non sunt ertra essentiam 
^s, sunt inlra essentiam eius. 
D. Quid est signum quod omnes formae sunt in es- 

. Sentia intelligentiae? et fortasse hoc non est uerum de 
^m nibus formis, nisi de aliquibus, elsi necesse est concedere io 
TuOod aliquae sunt in ea. 

1 M. Concedis quod omnes formae sunt in intelligentia esse 

Simpliei et spirituali, aut non? 

D. Cur concedam hoc? 

i M. Cum plures formarum fuerint in intelligentia particu - is 
*t 1*j ideo quod intelligentia particularis apprehendit per se om- 

en formam et adinuenit in se omnem formam, «quid putas de 

7 telligentia uniuersali? nonne opus esl ut omnes formae 

Ax in eius forma? 

" D. Quomodo sunt omnes formae in intelligenlia par- so 

* «-ulari? 

M. Memor esto cogitationis animae et recursus eius ad id 

VX uod est in intelligentia, et quomodo imaginatur formas rerum 

*Swecundum imaginationem uigilantis, et quomodo imaginatur eas 

"era uisione et cognoscit eas. 25 

D. lum inspexi his modis, et inueni sieut dixisti. sed 

"adde explanationem quod omnes formae sunt in essentia intelli- 


p. 281,14—18 — Falaqera V, $.9. p. 2381,19—24 = Falagera 
V, 8. 10. 


I formae omnis M 2 intellectiua. C 3 ante quia add. el AC 
3—5 el quia...essentiam eius om. AC — 4 apprehendi N 6—7 non sunt... 
extra essenliam eius addidi ex Falagera: om. ACMN 1 intra] inter M 
eius essentiam 4C — 8 Quod AMN est om. N — 9 intellectiuae C et 
fortasse] eonfortasse M 10formis om. C 1l aliqua MN 12 omnia N 
formae om. N in om. MN intelleetiua à. — 13 et] aut C 1-19 D. 
Cur .. . in eius forma om.C — 14 Cur om, AN 16 comprehendit N 17 
quid| quae M 20 inlellectiua C 22 cursus C eius om. C 23 in om. CN 
intelleetiuae C imaginat 4C — 24 imaginat ACM — 25 ueraj hac C cognos- 
rat C 27 omnis N formae om. C — sint N — intelligentiae] inlell'ie C 


BENE —$ 























(8) Item. Quiequid etia 
unm eng‘ et o 
















cuius, res est ‚eins. pes e: 


telligentiae. 


— 
E 
$ = 


foinind > rerum sunt formae inte 
(6. ) Item. Forma 1 1 L Xs ] iet ar Ici 1a ae 
essentialiter. et quiequid sustinet f 


p. 2824—8 — : Falagera V, 8. 11. 


lante et manifesta add. et quomodo imaginat eas (cf. 
quod] quomodo M intelligentiae] intell'ie c orma (post sit) 
2 sunt AM forma] formae A Bi stin . Susei 
hoe om, C 5 intellectiuae C — 6 cuius] ve 10d 
essentia «dd. cum quo A 8 ergo omnes formae eu for 
8 et 9 intellectiuae C 10 in se . . . formam per se om. N 
forma] homo C  intellectiuae C — 13 constitutun aas. 1 
in om. N — intellectiua C, intelligentiae M 45 ess nn 
constitutae N 16 intellectiuae C Item] est C — constanti ae C,. r 
essentiae om. A — 17 intelligentiae om. C res "e it 
est in essentia C 18 eius est A inte 
formae intelligentiae om. N 342349 i luae C 
om, N — 94 rerum N | 





- 


Fons uitae V, 14—15. 9g 


hoc unum sunt. ergo forma intelligentiae et formae omnes 
ae sustinentur in ea unum sunt, 

(6.) Item. Forma intelligentiae unitur cum formis omnium rerum 
dlione spirituali. et quiequid unitur cum alio unitione spirituali, 
cetillud unum sunt. ergo forma intelligentiae et omnes formae 5 
"um unum sunt. — Item. Forma intelligentiae et omnes formae 
"um unum sunt. et quiequid est cum alio unum, est id ipsum. 
ro forma intelligentiae est ipsaemet formae omnium rerum, — 
m. Forma intelligentiae est ipsaemet formae omnium rerum. 

' formae rerum sunt specificantes eas. ergo forma intelli- ı 


ttiae est specificans res. — Item. Forma intelligentiae est 
"Cificans res. et specificatio rerum est uniuersalitas suarum 


Enarum. ergo forma intelligentiae est uniuersalitas formarum 
warm, 

[M.] Hae probationes monstrabunt tibi quod forma in-:5 
digentiae est uniuersalis omnibus formis, quia om- 
s formae sunt in ea. et quod tibi hoc ostendet, omnino 
€ est, quod formae rerum sunt in intelligentia sim- 
Rci esse, et ipsae sunt in se ipsis esse composito. et 
da esse compositum est ex simplici esse, el compositum se 
simplex sunt unius generis, sequitur ex hoc quod esse for- 
arum rerum in se ipsis sit ex esse formae intelligen- 
ae el consequitur etiam ex haec argumentatione quod forma 
uelligentiae sit uniuersalis omnibus formis, et quod 
mnes formae sint in eius forma. 15 

D. Si omnes formae habent esse in forma intelligentiae 


1 intelleetiuae C — omnes formae C — 3 intellectiuae C 3—-9 uni- 
t... Forma intelligentiae om. C 4 alio] aliquo .N 5 et 6 omnis N 
dio] aliquo N — 8 ipsaemet] ipsum et M 8-9 rerum . . . omnium rerum 
‚N 9 ipsaemet] ipsum AM — 10 intellectiuae C 11-12 Item . . . speci- 
ins res om. CN 12 uniuersalilas| unitas AC 13 formae C intel- 
liuae C uniuersalitas] unitas 4C, utilitas N 15 M. delui tamquam 
undans; habent ACMN, fortasse scribendum est Dixit Magister, ut p. 138,9 
monstrabunt 4M intellectiuae C — 16 uniuersalis| forma uniuersalis C 
omnino] hoc omnino A 18 in om. C — intellectiua C 18 —19 in- 
ligentia . .. ipsae sunt in om. N 19 esse composito] composite C — 230 
ie (post quia)] esse est A; omne CN 21 quod om. N forma N 22 
semel C — 22 et 24 intellectiuae C 25 sunt CN 26 intellectiuae C 


i 








1 


Fons uitae V, 15. 285 


lelleeli et unitione eius cum ea; et quia substantia intelligen- 
e est subtilis, et sensibilia sunt spissa, et simplex non potest 
üungi cum spisso sine medio simili extremis: sequitur ex 
e quod inlelligentia non apprehendit sensibilia nisi mediante 
isu; quia subslantia senliens est consimilis utrisque extremis, s 
licet quia est inedia inler corporeitatem formarum sensibilium 
Spiritualitatem intelligentiae. — Manifestatio huius haec est, 
ia cognitio non est nisi propler unitionem duarum formarum, 
gnoscentis et cogniti, sine medio, et unitio harum duarum 
"arum est secundum similitudinem et propinquitatem; — el to 
"ma animae intelligentis non est similis formis corporalibus, 
ia forma animae intelligentis spiritualis est, et formae sensi- 
es corporales sunt; unde prohibetur, ne forma animae 
elligentis applicetur formis corporalibus sine medio «quod 
simile duobus extremis. — Et etiam, postquam anima 15 
Sibilis et natura sunt mediae inter animam intelligibilem et 
Dus, prohibetur ne forma animae intelligentis iungatur cum 
Cis corporis, et uniatur cum eis per se ipsam sine medio. 
Secundum hanc rationem considerabis apprehensionem ani- 
e senlientis formas sensibiles mediantibus instrumentis et 
€, propter similitudinem quam habent instrumenta et aör 
duo extrema, scilicel substantiam sentientem et formas 
tsibiles, 

Et eum dicitur quod totum habet esse in intelligentia et 
luit ab intelligentia, non intelligitur propter hoc quod totum s5 
compositum ex intelligentia, nec quod aliqua simplicium sub- 


p. 285,224—986,7 = Falagera V, &. 14. 


l intellecta © cum ea om. C — intellectiuae C 4 intellectiua C 
rehendat M 5 quia] et © sensiens C 6 corporalitatem C 7 spi- 
alitatem| specialitatem M intellectiuae C post manifestatio add. 
x €  Á9S9et| quia C harum om. AN — 10—11 et forma om. C 13 
! prohibetur edd. propter hoe ACM, quibus werbis altera. eiusdem wo- 
ui interpretatio ad illud unde addita contineri widetur 16 ante 
ara add. non A media C — intelligibilem] intll'ule' C 17 intelligentis] 
llgibilium 4 ^ iungatur] uniatur N  18.cerporis] corporalibus C et 
atur eum eis per se ipsam om. N 19 apprehensione N 20 sensien- 
CN, eonformantis A formis sensibiles N et] in A 24 intellectiua C 
intelligentia] ea C 26 intellectiua C nee] sed M — aliqua] alia IN 
stantiarum simplicium CM 


üm 








Fons uitae V, 15—16. 387 


werunt propter hoc intelligentiam habere formam uniuersa- 
m, ideo quod forma uniuersalis iudicalur apprehensio om- 
um formarum. unde, cum tu consideraueris quae sit causa 
prehensionis substantiarum ad formas, scies tune certitudinem 
strae dietionis quod forma intelligentiae est uniuersalis; et s 
es quomodo haec forma apprehendit per se omnes 
rmas. 

D. Quomodo esl hoc? 

M. Dubitas quod substantia, quo fuerit sublilior et sim- 
ieior, erit receplibilior multarum formarum et diuersarum, elıo 
sae formae sunt in ea melius et pulchrius; et e contrario? 

D. In hoe non dubito, nisi quia ignoro causam quae facil 
ve debere esse. 

M. Causa quae facit hoc debere esse haec est, quia com- 
silio composili prohibet illud a formis penetrari, quia est ob- ı5 
ieulum inter essentiam suam et essenlias formarum. sed in 
dstantia simpliei non est quod obstet inter ipsam et formas; 
Propter hoe non prohibentur formae penetrare ipsam. — unde 
»rlet ut substantia siniplex, quo fuerit superior et purior, eril 
Eis receptibilis formarum multarum et magis configuratur «o 
mi figurae; quia si substantia simplex unius figurae esset re- 
Mübilis et comes, et sustentatrix unius tantum formae etl 
mes: inter ipsam el substantiam compositam non esset dilfe- 
atia. — Et cum hoc ita sit, oportet ut subslantia sensibilis 
Dpter suam spissitudinem multarum formarum non sit suscep- 25 


p. 287,9—288,21 = Falagera V, $. 17. 


I intelligentiam (intll'iam) etiam € 2 ideo] eo A, om. N quod] 
& N — uniuersalis] utilis N — 4 tunc om. C — D intellectiuae C ante 
mersalis add, forma M — 9 fuerat M 10 erat M — multarum forma- 
a) omnium formarum et multarum C — 11 et pulchrius om, C 13 debere] 
wre N 14 Gausa quae hoc facil 4, Hoc quae causa fecil (sief)Ü — de- 
i M, om, C — esse om, .M haec| hoc N compositio] composita N 
compositi] compositum € 16—17 essentiam suam ... inter om. N 
sed|si M 17 ipsum et formam AN, formas et ipsam C — 18 et om. M 
ut] quod M . (uerunt M 20 mullarum formarum M 22 et (unte 
lentatrix)| om. AM 22-23 et sustentatrix . . , et comes om, Falagera 
tantum] lamen N 23 esset om. M 24 hoe] si M, om. N 3 sus 
itibilis] receptibilis N 


Ben 





W. 


988 Auencebrolis 






tibilis, sed comes unius formae. unde oportet ut substatia® 
intelligibiles, quo fuerint simpliciores et clariores, erunt forma. 
rum receptibiliores; et erit in eis maior unilio formarum et na — 
nifestior quam in inferioribus, sicut in natura et in animabus - 
similiter dicendum est, donec peruenitur ad subtilissimam e fli- * 
simplicissimam omnium substantiarum, quae est substantia in 
telligentiae; «^ oportet ut: haec substantia sit magis receptibilis-— 
et magis colligens formas in sua essentia et unjtate. — Et eliam — 
postquam substantia intelligentiae ordinata est in ultimo supremo — 
opposita substantiae corporis ordinatae in ultimo infimo, etsub—— u 
stantia corporis est receptibilis unius formae tantum: tunc opor—— 

tet ut substantia intelligentiae sit receptibilis omnium formarım m 

et sustentatrix earum. — similiter etiam oportet ut substantise» ., 
quo magis descenderint et propinquiores corpori fuerint, erra t 
debiliores in recipiendo formas et minus lumen, et similiore-ss zs 
corpori in recipiendo pauciores formas; et e contrario. 

D. Concedamus quod substantiae quae sunt infra intelu- 
gentiam, recipiunt ab ea formas, aliae plures, aliae pauciores. 
sed quid poterit intelligi ex hoc quod dicis, quod substantia in- 
telligentiae magis est receptibilis omnium formarum quam al$ac* 
substantiae, et unde recipit intelligentia has formas? 

M. Materia propria formae intelligentiae, id est extremit €? 
sublimior materiae uniuersalis, recipit formam intelligentiae, gs 





p. 288,22—289,7 = Falaqera V, $. 18. 

2 fuerunt M erunt] sic codices omnes (cf. r. 14) 2—3 recen JP 
biliores formarum €, formarum susceptibiliores M, forma receptibil 3 €? 79 
N 3 in eis om. M muior] magior M 4 in (ante inferior > *9! 
om. M in (ante animabus) om. A 5 perueniatur C 6 est os»9- 
intellectiuae C — 1 et addidi ex Falagerae JT Y: om. ACMN E» sae 
substantia om. C 8 Et] Quia C 9 intellectiuae C 10 opposi £-«? C 
11—12 unius . . . sit receplibilis om. N 12 intellectiuae C 14 des el 


dunt C 15—16 formas ... in recipiendo om. N  1D5et (ante minus) e». 
M et minus lumen om  Falagera 16 et] etiam M 16—18 et e con 
trario .. . ab ea formas om. N 17 Amplonianus cap. 17 a v. 19 sed. «8 

incipit 17—21 Concedamus .. . formas] haec apud Falaqeram in br u 


contrahuntur 17 Concedimus CN intelligentia M, intll’amC 19 id dj 
qui M intelligentiae] intel' C 21 intellectiua recipit C 32 intelle li 
uae € — 23 sublimior] subtilior A, subtiliorum C — materiae] formae € 
recipit CM intelligentiae :intll'ie) etiam C 


-— 


Fons uitae V, 16—17. 989 


islinel omnes formas, a uoluntate, in qua est omnis forma 
ene et perfecle, el quae est totum et totum in ipsa. et materia 
n recepit a uoluntate secundum quod in uirtute uoluntalis 
‚ sed seeundum quod essentia eius parata erat recipere; el 
ı feei te scire ex praemissis quod id luminis quod materia # 
[uisiuit ex uoluntate ualde minimum est comparatione eius 
)d in uoluntate est. — Et debes scire quod haec forma ab- 
ata est uoluntati in actu ex parte facti, et est uoluntati ex 
te faeloris in potenlia; hoc est quia res non sun! taliter in 
Jerioribus, qualiter in inferioribus, quia formae in causis per- ı0 
lius et plenius sunt quam in causalis, quia formae non fiunl 
eausatis nisi ex intuitu causarum in causala et aequidistantia 
illas. el secundum hoc oportet ut formae sint in uoluntate 
uma perfeetius, quoad esse potest, el ordinatissime et plene. 
nililer eliam oporlet, ut quiequid fuerit ei propinquius, quo- 5 
que perueniatur ad ullimum substantiae inferius; et tune sistet 
"ma. et summa horum uerborum est id quod Plato dixit. 

D. Quid est quod Plato dixit? 

M. Plato considerauit quod formae fiunt in intelli- 
ntia ex intuitu uoluntatis, et fiunt in anima uniuer-» 
li ex intuitu inlelligentiae uniuersalis; similiter fiunt in na- 
ra el in substantia ex intuilu animae uniuersalis in natu- 


p. 289,71—2903 = Falaqera V, &. 13. 


1 post a uoluntate add. prima sibi erealas A. Falagera post 13779 
be "DW 'r» wan bus nbypb 11T, 6 oe quae habitat in 
limi iuxta creatorem excelsum et sanetum. N post à woluntale Jucun«am 
wet — 92 et lotum om. N 3 recipit EM 4 el| quia C — 5 feci te] fe- 
i me € — id] illud C 7 forma| uoluntas C 8 uoluntati] uoluntate 
leriae C in actu] in athi C. pro in actu seríbendum era! in potentia, 
| in polentia (r. 9) in aclu; cf. JV 20, p. 254,22—24: quamuis omnis 
na est in uoluntale in aetu respectu agentis, nec dieitur esse in potenlia 
| respeetu facli, cum apud Falageram idem error reperiatur, mutare quic- 
m nolwi — facli] rei facti AM 10—11 plenius et perfectius C.M 11 
un] qua M 11 e( 12 causatis] causis M 12 ex om. N 13 et om. M 
-15 formae .. . oportel ut om. M 14 quoad] quo aliquid AC — 15 ut] 
. quanlum — fuerunt M — 16 el om. M tunc sistet| consislel N IT 
na M  — id|ro N, om. C 13 Quid est] Quidem M 19 consideraueril 

intelleetiua € — 20 uoluntatis| cf. Munk I. e. 101,3 21 intellectiuae 

natura] n.ateria C 


O7 


-— 





Tr 





bito, a ee. " 
quomodo conueniunt, edd: nt: di 
M. lam pariendi ex praem 
















p. 2904 —8 = Falaqera V, $. 20. p. 
V, 8. 21. 


3 intellectiuae C — illam] ipsum C ET le]. in 4 

6 ab aliis .. . aliarum om, N niam du X 
substantiam primam] formam propriam .M - E t MN 
se] Falagera add. 125 ww ny 

effluxio est ab ipsa sola), quibus sock gie — "? 
8 ex praemissis] ef. [II 13—16, p. 107,10 sqg. 9 ipa 
lellectiuae C 10 formarum] substanliarum M 11 
uersitas est N Hgeet quis odd Dos NM 
unte superioribus add. in N 13 quia] quae 4; 
intellectiua C — 14 sitj seit N natura] m 
M, sciunt N 16 superioris N unitationi M 
liguntur] intelliguntur C — formae om. C — 20 confecimus| eum f 
21 quod (quod etiam N) sufficit de hoe C — esto] es Tt -99 d 





De 





intell = | 
EM u 
ome 


M ^ Ead JS E 


E -—-MMM —  — 


Fons uitae V, 11—18. 291 


in uno sustinente, nisi cum locus impedit; sed eum locus non 
impedit, non prohibetur quin conueniant, ut dictum est. sed 
postquam formae coadunatae in forma intelligentiae non sunt 
dispersae, propterea quod unitae sunt in sua essentia, et sub- 
slantia intelligentiae est substantia simplex: constat per hoc s 
quod hae formae non impediunt locum; immo ipsae et locus in 
quo sunt, scilicet substantia intelligentiae, unum sunt. et quia 
substantia intelligentiae est simplex, et formae quae sunt in ea 
non sunt dispersae, sed unitae in sua essentia, ideo est substan- 
tia intelligentiae capax et sustentatrix oinnis rei; et non angu-ıo 
statur aliqua re, ideo quod sustinet omnia unitate sua, quae est 
eius essentia, sustentatione unitionis essentialis. — Vnde debes 
obseruare hunc intellectum et inducere in omnibus substantiis, 
scilicet ut facias comparationem inter sustentationem ipsarum ad 
formas et sustentationem alterius ad illas; uidelicet eum tus 
tonsideraueris existentiam formarum in intelligentia, inuenies 
*àm comparabilem existentiae earum in anima et existentiae 
Douem praedieamentorum in substantia. et propter hoc dietum 
est qmod intelligentia est locus formarum intelligibilium et hyle 
est locus formarum naturalium; et etiam fuit dictum quod, sieut 29 
hyle est uirtus receptibilis formarum sensibilium, similiter anima 
est virtus receplibilis formarum intelligibilium. et secundum 
hoe considera eliam exislentiam omnium formarum in materia 








l nisi cum loeus impedit] Falagera: DD Tr"DWA. i. e. nisi 
^1 occupant locum 1—2 sed cum locus non impedit] Falagera: 53N 
TT" x5U», i.e. sed cum locum non oceupant — 1—2 sed cum ... 

est om. C — 2 non om. N 3 coadunatae| quo adunatae N in- 
Vestrentiae] itllie C 4 sua] una 4 5 intellectiuae C post constat 
"ld. quod A Tet10 intel' C 7—8 unum sunt et quia substantia intelligen- 
om. 4, 7—9 unum sunt... ideo est substantia om. C 8 sunt] si- 
-  *"*w M 11 aliqua re] alia re AN (falso Munk I. e, p. 103,2 in codice N 
*a re legi refert), alii quare M — ideo] de eo C quod] quia M ante uni- 
Tale add, in C — 12 essentia eius M — unitalionis N 14 scilicet om. M 
faciat M —— 15 formis N illas] alias C tu om. C 16 existentia M 
intelleetiua C — 17 eorun C — 18 et| quia C, om. M 19 intellectiua C 
19—20 intelligibilium et hyle est locus formarum om. N 20 est| et C 
21 sensibilium] fil'uü C 32 formarum receptibilis C 23-24 prima 
maleria C 
Ausneebrol ed, Buvuniker. 19 











Fons uitae V, 18—19. 293 


mae uniuersalis cum materia uniuersali, sed est infra eam, et 
ideo non uocabitur scientia; et quamuis non uocetur scien- 
lia, tamen non debet propter hoc ut unitio formarum intelligi- 
bilium cum intelligentia sit nobilior ea, etsi intellectus unitionis 
primae sit nobilior intellectu unilionis secundae. — Sed quod 
debes scire de hoc intellectu, hoc est, quod forma continet ma- 
teriam, sicut intelligentia continet animam, et anima continet 
corpus; et uoluntas continet formam, sicut unaquaeque harum 
continet aliam; et deus excelsus et sanctus continet uoluntatem 
el quiequid materiae et formae est in ea sine comparatione et 1 
exemplo. 
D. Cur dixisti quod subsistentia formarum in anima 
intelligentia est sicut subsistentia formarum in 
"yle? et nos inuenimus quod formarum quae sustinentur in sub - 
Sta ntia quaedam sustinentur in aliis, sicut. qualitas sustinetur !5 
in Cyuantitate, et non inuenimus alias formarum intelligibi- 
lixa ım sustineri in aliis. 
M. Oportet ut scias quod qualitas, etsi adiacet quantitati, 
non est nisi quantum ad sensum; sed certe quantitas et 
litas simul sunt, ideo quod color et figura comitantur » 


COac-wus uniuersaliter; et praeter haec etiam cetera genera sunt 
Ew v] in substantia. 


et 


hoc 


"s P. 293,5—11 = Falaqera V, 8. 23, P. 293,18—294,10 = Falaqera 
38. 24. 


U 


1 cum] est A est om. M 2 uocabitur] sc. unitio formae uniuer- 
is cum forma uniuersali — 3 non om. M . ut om. N 4 intellectiua C 
Rai] immo nam oportet ut; Folagera poy 797399 —— dmiellectus] intelligit 
Ir 5 nobilior sit (! ^ unitacionis quod om. M, post scire transp. C 
XS debe M 6 quia AN — T intelletiua C — 7—9 animam . . . sanctus 
**eyntinet om. N 8 sicnt] sic C — unaquaque C —— 9 et sanctus om. A 
109 et (ante formae)| uel € 12 quod om. N subsistentia] substantia C 
anima formarum M 13 intellectiua C subsistentia] substantia C 
14 nos| non N 15 qualitas] quantilas CM 16 alias| aliquas C forma 
JN — intellectuum C 18 Oportet| Debet N quod| ut M qualitas] 
quantitas M qualitas .. . adiacet] Falagera: NN 1w 2"9N Im wn 
MID nbynb, i. e. qualitas etsi sit supra quantitatem 
tum om. C sed] et N certe] curte M 
ideo] eo A 21 celera| certa N 


19 quan- 
20 ante simul add. uera M 


19 * 


boe 








Fons uitae V, 19—30. 395 


D. Quae est eausa occultationis harum figurarum et ma- 
stationis earum? 

M. Causa in hoc est, quia forma prima «quae coniuncta 
materiae primae est spiritualis simplex, et forma ullima est 
»oralis composita; et inter haec extrema sunt media quae 5 
nt illa et coniungunt illa; quia forma quae fuerit propinquior 
nae formae spirituali, illa erit subtilior et oceultior; et e con- 
io, quia quae forma magis accesserit ad formam corporalem 
mam, erit spissior et manifestior. 

D. Exemplifiea hoc in formis substantiarum. 10 

M. Exemplum huius est quia forma intelligentiae est 
na prima spiritualis quae coniuncta est materiae, et quae eam 
aitur, est forma animae rationalis, deinde forma animae 
sibilis, deinde forma animae uegetabilis, deinde forma 
urae, deinde forma substantiae, deinde forma corporis,ı 
1de forma figurae et coloris. 

D. Secundum quod mihi uidetur, formae spirituales 
ent subsistere in formis corporalibus, et ut esse ma- 
stum sit speculum occulti. 

M. Hoc sic esse debet. 20 

D. Declara istud. 

M. Argumentum quod formae spirituales sunt latentes 
tormis corporalibus hoc est, quod anima latet in corpore cum 
bus suis, et unaquaeque uirium suarum coniungitur illi for- 

? quae sibi conuenit in sublilitate; et discernit formam qua- ss 
lis et quanlitatis a forma substantialitatis, et postea discernit 


p. 205,22—206,6 = Falaqera V, 8 27. 


| est om. M — figurarum] formarum A manifestatio AM 4 pri- 
materiae N 5 sunt] sicut .V 6 illa (ante et) om. C et om. N 
rmae primae .M, primae materiae C subtilior erit M, eril om. (' 
ltior et subtilior € — 8B accessit C — 9 erat M — et om. M 11 quia] 
ı N — intellectiuae C — est om. N 12 spiritualis om,C 13 animae 
' sensibilis) om. .N 14 uegelabilis . . . naturae om. C 18 ut om. C 


|omne CM 90 debel esse (* 21 Declaram (l. Declara m, i. e. Declara 
) UN istud] illud C, istum M 23 quod] quia N 24 unaquaque C 
ungitur] et iugitur M 25 descernit M — 25-26 quantilatis et quali- 
CM 36 postea om, C — decernit M 





— 





Fons uitae V, 20—21. 

D. Forma intelligentiae. 

M. Et esse spissi et inferioris, est ex esse subtiliori et 
superiori ? 

D. Hoc ita est. 

M. Postquam forma intelligentiae est continens formam 5 
oma*31ls quod est, et est superior omni forma omnis quod est, et 
one inferius ex superiore est: quid sequitur hoc? 

D. Certe hoc sequitur quod esse omnium formarum 
e& t. ex esse formae intelligentiae, et quod forma intelligen- 

| lin €» est constituens essentiam omnis formae, sicut dixisti. sedıo 
- estende actionem formarum ceterarum substantiarum in 
lO to, sicut ostendisti actionem formae intelligentiae. 

M. Ostensio actionum formarum spiritualium in corpore 
miultum difficilis est. sed oporlet ut scias quod, postquam 
^ctio formae primae quae constituit essentiam omnis rei et dat: 
eSse, est in corpore, magis necesse est, ut actiones ceterarum 

formarum, quae sunl infra eam, sint inuentae in eo; et cum tu 
^COmnvsideraueris substantias compositas ex elementis, et substan- 
quae sunt super elementa, uidebis actionem in eis mani- 

fesst aus et euidentius. w 
D. Iam intellexi hoc. sed fac me scire, quae est causa 
HU eq forma, quo fuerit superior, erit unitior et magis 
de #ixa in materia et magis cohaerens ei; et e contrario? 
M. Causa in hoc est elongatio ab origine, sicul saepe 


291 





p. 297,8—9 = Falagera V, $. 2s. 
u 


1—3 D. Forma ... et superiori om.C — 2 et (ante inferioris)] om. MN 

btilior N et (ante superiori) om, N 5 intelleetiuae C — est om. M 

S et (ante est)] om. C est post superior transp. C omnis om. N el 
n. M 1 omne] esse MN ex| a M superiori C quid| qui M 

- et 8 sequetur A 8 quod| quia A 9 forinae om. C intellectiuae 
Cis) C quod] quia M, om. C, quod forma intelligentiae est om. N 1 
"&ubstantiarum ceterarum M 12 intelligentiae] intelleetiuae C, et intel- 
ligentiae N 14 quod| quia M 15 primae] propriae M, om. N 16 
*sse] omne M est (ante in) om. A, post in corpore transp. C 
om. M 17 infra eam] in ea M sint] sicut N 
cum om. N, tu om. 18 considerabis N 
M 28 defixa| dedixa C 


ceterarum 
cum tu] tu cum M; 


19 super] supra C 22 fueral 
21 sicul saepe dictum est| u£ p. 245,8; 261,24, saepius 


le 





- 


Fons uitae V, 22—23. 299 


ite substantiam. et omnino, postquam accidens non est 
dens propter suslenlationem suam lantum, sed propter de- 
«lionem sui post separationem sui a suslinente, tunc non 
et forma prima esse accidens ideo quod sustinetur in 
eria, ^ 

D. Si forma est substantia, uides quod sex proprie- 
es quae conueniunt substantiae sunt in ea, aut non? 

M. lam patuit quod forma non est receptibilis proprieta- 
1duarum ex sex, scilicet. quod substantia non est in sub- 
t0, et quod est receptibilis diuersitatis. sed forma, etsi ha- w 
ıt sustentari in materia, non sustinetur in ea sicut accidens 
subieclo; sed receptibilitas diuersitalis propria est subiectae 

D. lam ostendisti mihi quid est maleria et quid forma. 
nunc declara qualis est materia et qualis forma. 15 

M. Materia est sustentatrix, et forma sustentata; et 
m materia est occulta, et forma manifesta; et eliam ma- 
& perficitur ex forma, et forma est perficiens essentiam 
eriae; et eliam materia est designata, et forma designans; 
tiam materia est discreta, et forma discernens. 20 

D. Quae ergo illarum est dignior alia? 

M. Sustinens. 

D. Quare hoe, quia sustentatum est, quod attribuit susten- 
j esse, et quod perficit eius essentiam? 

M. Sustinens non est dignius sustentato, nisi quia suslen- » 
m indigel eo ad existentiam sui. 


let] quia C 2 suam om. A 4 debet] oportet N 6 sex proprie- 
| ef. Aristotel. categ. 0, p. 5a 7 —4b 18 7 aut| an A 8 patuit; pu- 
MN 8—9 receptibilis . . . non est om. N 8 proprietatum] forma- 
c 9 ex| et M quod substantia non est in subiecto] ef. Aristotel. 
p. 3a 7—32 non est in subiecto om. C — 10—12 et... in subiecto 
M — 19 quod est receptibilis diuersitatis] ef. Arist. I. c. p.4a 10 — b 18 
ıstenlari om. N 12 proprie C, prima M subietaN 14 D. om. N 
forma add. est C — 15 est om. C — maleria et qualis om. N — 106 est 
cC ante sustentata add. est M 17 est occulta . . . materia om, N 
ifesta] occulta C et (ante etiam)] quia C — 18—19 materiae essentianı 

19 et (ante etiam)] quia C — designata] disignate (sic/) N — 20 etiam 
C ante discernens add, est M — 21 ergo] igitur M est illarum M 
aia]cum quod C sustentaturC estquodom. N tribuit N 24 quod om. C 
ustentato] suslentata M ^ quia] eo quod ("  sustentatum] sustenlatur C 


ac 











Fons uitaeV, 23—24. 301 


slantiis simplicibus quaestio quare sint, sed potius quae- 
sio an sint et quid sint et qualiter sint. — quomodo ergo 
polest esse per hoc quod de materia prima et forma prima 
quaeratur quare sint? 

M. Certe substantiae simplices non habent quaestionem 5 
quare sint exlra suam essentiam; sed habent quaestionem 
quare sint, scilicet quod quare sint et quid sint unum fit, quia 
surit simplices unitates. et propter hoc dicitur de materia prima 
et forma prima et omnino de omnibus substantiis simplicibus, 
gaod non est eausa esse earum nisi deus qui creauit eas, ıo 
J]3ia causa efficiens esl extra essenliam causati; sed extra 
substantias simplices nihil est nisi ille qui creauit eas excelsus 
et sanctus; et propler hoc dicuntur esse perpetuae, propter 
aetemitatem eius qui creauit eas. 

Et in hoc capi tulo assignabo tibi summam sufficientem quam is 
s"nmmes pro regula. dico quod esse ab extremo supremo usque 
td extremum infimum distinctum est quatuor ordini- 
^us, seilicet an est, quid est, quale est, quare est. harum 
Utfem dignissima est illa de qua quaeritur an est tantum, non 
wid est nece quale est nec quare est, sieut unus excelsus et» 





ui 


p. 301,1—302,14 = Falaqera V, 8. 30, 


1 quaestio potius © — 2 an sit M 3 potest] oportet C per hoc 
C deom. A 4 quaeratur om. C 5—1 M. Certe . . . quod quare 
om. C 6-T exira suam essentiam sed habent quaestionem quare sint 
M 6—1 quaestionem quare] quare quare N 7 scilicet quod quare 
om, N. ad Falagerae uerba ef. Guttmann I. c. p. 224,3 quod quare 
x] quod quare sit M ante unum add. et AC unum] unde C fit] 
tu AC — Bsunt om. N ante simplices add.substantiae M —— 8—9 forma 
Roma et materia prima C — 9 omninoom. C ante substantiis add. aliis C 

esse om, C  lleausali]ereati CÓ 12 nihil] non A nisi om. M ille] deus AC 
13 qui... sanctus om. C 17 distinctum] distractum C — 18 an] unde M 
Uxidestom.(C quare est quale est Ü. ad sententiam cf. supra p. 219,18—19; 
"aac Israeli lib. de definitionibus a .M. Gerardo Cremonensi transl. (Op. 
Wenn. Ysaac, Lugdun. 1515, I, fol. 27): Quarum (scil. interrogationum) una est 
“ mitas, sicut si dicas: an est hoc et hoc? secunda est quiditas, ac si di- 
“as: quid est hoc et hoc? tertia est qualitas, sicut si dicas: quale est hoc 
&t hoc? quarta est quaritas, sicut si dicas: quare est (cod. Parisin. bibl, 
"mat. 6443 fol. 187r et 14 700 fol. 153r: fuit) hoc et hoc? similem locum ex 
Eus libro de febribus affert Munk I. c. p. 110 n. 3 harum ete.] interpretari 
tXebwit horum autem dignissimus est ille (scil. ordo) de quo, ve/ dignissimum 
west illud 20 est quid C, est om. N nec (ante quale) om. A est (post 
"Quale et post quare) om. C 


Hall 








Fons uitae V, 24—925. 303 


‚sed possibile est contrarium huius, et ideo patiens est, diuer- 
‚sum et mutabile, quia haec est natura possibilis in se; unde 
el recte appellatur materia prima possibililas, secundum 
lane rationem. 

M. Bene dixisti. sed intellexisti ex hac dictione quae sit 5 
usa finalis essenliae materiae et formae? 

D. Quam magnum quid intellexi per te ex hac diclione, 
ilicet quod, postquam unus, factor primus, est necessarium, 
nme ipse est ipse unus tantum; et quia patiens est possi- 
le, oporlet ut ipsum non sit ipsum, sed sit hoc et hoc; etw 
eo necesse est ut sil sustinens et sustentatum. 

M. Bene intellexisti. sed interroga quod opus est tibi. 

D. Postquam oportuit ut ereatum patiens sit duo, cur 
»rum fuil unum sustinens et aliud sustentatum? 

M. Maiestatis proprium est efficere perfectionem, et ef-i5 
cere sustinens et sustentalum perfectius est quam efficere su- 
Hmens tantum aut sustenlatum tantum. Et eliam, postquam 
Dus ereator non est sustinens nec sustentatum, oportet ut 
'éalum multiplex sit sustinens el sustentatum. et si esset su- 
inens tanlum aut sustentatum lantum, esset unum solum et 
MOuerelur diuersitas. Et etiam, postquam factor primus 
blimis el sanctus est sufficiens et perfectus, oporlet ul crea- 
"a paliens sit indigens et imperfectum, el ut sustinens indige- 

sustentato, et sustenlatum indigeret suslinente, el neutrum 
C*am esset perfectum nisi ex altero. Et eliam, postquam ?5 
C»rluit creari esse paliens oppositum esse agenli, et esse agens 
- mon finitum, non eireumseriptum: debuit ut esse paliens es- 





1 huius] eius © 2 quia haee] et hoc N in| uel 4, per C 3 et 
- N 4 hanc om, C 5 dixisti] intellexisti C 6 essenliae] esse .N 
Sesjlicet om. N quod] quia N, om. AM — primus factor unus C 9 ipse 
*as| unus N 13 patiens creatum A, causalum et paliens C sint C 
C]eum M 14 unum]aliud C — 15 perfectionem et efficere om. N — effi- 
Dej perficere AM 16 sustinens) sensum € — 17 Et| Quia € — postquam 
&. € — 18 sustentatum] sensus (^ 19 creatum] causatum A sit multi- 
ex € aut] autem N — 21 remoueretur| remaneretur N EI] Quia C 
imus factor A 22 ereatum] causatuni A 23 sit| ut N 2 et 24 
digeat C 20 esse M, om. C 26 creari] ereatum .4, cereali C esse 
iens] est patiens N esse agenti] i. e. zu esse 27 non finitum] infini- 
im A non (ante cireumseriptum)| uel A, nihil C — esset] eril M 


| 


— 





Fons uitae V, 25—96. 305 


üersa haec forma in suis essentiis, sed diuersificata est in sub- 
ieclis earum, nisi propter elongationem ab origine, sicut saepe 
praedielum est. — unde etsi diuersificantur, tamen una sunt, 
quia omnes sunt participantes intellectu formae; et quia forma 
in se una est, non diuersa, non est diuersificata nisi propter s 
subiectam materiam. 
D. Quare facta fuit forma manifesta, et materia 
occulta? 
M. In intelligibilibus propter applicationem formae intelligen- 
liae et formarum intelligibilium rerum et coniunctionem earum in ıo 
Wateria, sicut uiri ad gymnasium; sed in sensibilibus, quia formae 
corporales sunt, et materia est spiritualis comparalione formarum 
qüuà€» sustinentur in ea. Et etiam, quia materia est extra essentiam 
ahirxxae et intelligentiae, et formae non ita. Et quia materia 
et wjeslita, forma aulem uesliens. Et quia materia similior ıs 
JNoriualioni, et forma similior esse, sicut praedictum est. Et 
la materia est in potentia, forma uero in actu et perfectione. 
D. Quomodo est hoc? 
M. Quia maleria non fuit perfecta, nec habuit esse, nisi 
P€x- formam; et propter hoe mota est primum ad recipiendum » 
a, seilicet ad habendum perfectionem. sed de hoc prae- 
E est quod sufficit. 
D. Cur materia est retenta, et forma retinens? 
M. Quia forma est unitas patiens ab unitate prima quae 
retinet et in qua totum existit, et quia unitas adunit rem z; 
p. 305,7—21 = Falaqera V, 8. 325, — p. 305,24—306,3 = Falaqera 
wv $3. 
> 1 sed] et MN diuersitata (wel diuersicata) N subiectis] substantiis AN 
eorum N 3 praediclum] dictum C. ad sententiam cf. p. 245,8; 251,85; 
re»epius elsi] si M, om. N — 5 in se est una C, una esl in se M ante 
*»on est add. et AM 6 subiectam| substantiam AN 7 Quare] Cur MN 
"wg materia occulta et forma manifesta C, forma manifesta et occulta ma- 
"teria N 9Inom.C formae intelligentiae et addidi ex Falagera — 10—11 in 
JÓkwateriam M, om. C 11 gimnasium A, gignusium CM, gingnasium XN — sen- 
"uibilibus| sensibus N — formae om. C — 12 comparatione] compositione AM 
313 in ea om. M 14 intellertiuae C Et (ante quia) om N 15 forına 
mutem| et forma C, forıma aut M, forma aul enim N 16 est (unte priuationi) 
om. CMN et om. C sicut praediclum est (cf. p. 274,5— 22; 277,2 - 3. 9—10) 
om. C 19 nec] et N. 920 est om. M 21 scilicet] simul N praedictum 
esl] p. 275,28—28; saepius — 22 est materia C — 21 paliens|faciens.V — adunat A 


bud 














Fons uitae V, 26—928. 301 


M. Exemplum huius est esse formae spiritualis intellectum 
lanima; deinde unitur eum materia et exit ad effectum. — simi- 
er haec forma est in intelligentia, et postea exit ad animam 
unitur cum ea. sed forma quae est in scientia antiqui, alti 
magni procedit de potentia ad effectum sine tempore, et ideo : 
n est sine materia ictu oculi; forma autem quae exit ab anima 
n est sic. 

D. Exemplifiea etiam de applicatione materiae et 
Fmae, quomodo est. 

M. Exemplum huius est applicatio luminis eum aöre, etıo 
loris cum subiecto, et animae cum corpore, et intelligentiae 
m anima, et sensus cum sensato, et inlelleetus eum intellecto. 
niliter etiam exemplificabitur eius exitus de potentia in effec- 
em per deprehensionem sensus ad sensatum, et intelleetus ad 
belleetum. et propter hoc dicitur quod tolum sit per scien- 1^ 
im dei excelsi et per intuitam eius el praeceptum, et similia. 

D. An materia et forma sunt finilae? 

M. Probatio huius est destruetio uniuscuiusque illarum, 
"n eoniunetae sunt; et quia forma diuiditur et multiplicatur 
pter materiam, nec diuideretur forma propter materiam, nisi so 
Leria sibi finita esset, scilicet quia misi materia finita esset, 
1 reciperet diuisionem neque mutationem. 

D. Fortasse materia et forma extensae sunt in infinitum 
"aliis partibus, quamuis sint finitae unde sunt unitae? 

M. Quomodo est possibile ut sint infinitae, eum sint duo, s; 
-rum unumquodque finitum est erga aliud et mutatum per 
Ad, et materia per formam fuit formata, et forma per ma- 





1 intellectum] in intelleetu N 3 in om. MN intelleeliua C — 4 alti] 
eli C 5 sine tempore om. N 8 D. om. N ante etiam add. hoc N 
licatione] amplifieatione € — 10 applicatio] amplificatio C — 11 caloris A 
Mleetiuae C — 13 in|]ad C — 14 per| et per C 15 hoc om. N sit] 
AN 16 e (sw per) om. C 18 destructio] defheio €, districtio M, 
inetio N illarum| earum € 20 propter (post forma) per ACN 2 
" (ante scilicet)) est N nisi quia C. 22 neque] nee A  mulalionem|] 
tionem C 29 post forma add. dimimutae N Mex]in N — sint] sit 
om. N unde] unum CN 26 mutatum| unitatur C 
Amonenbro] wd, Ineumker, 2U 


— 








L. 


Fons uitae V, 8-29, 309 


asa el omnes sunt terminatae a prima causa; sed sunt in in- 
tijori infinitae, quia ipsae sunt causae. 

M. Verum est quod omnes substantiae simplices fini- 
e sunt ex altiori, et infinitae ex inferiori, quia sunt 
lae post alias, el quia sunt spirituales simplices. sed quia s 
lle est spissa et corporalis, fuit per hoc extra essentiam intel- 
rentiae; unde dicitur quod intelligentia et omnes sub- 
antiae simplices finitae sunt ex hac parte, id est diffe- 
nt a corporalitate, quae accidit hyle, et distinctio facit esse 
iem. 10 

D. lam dixisli quod materia et forma finitae sunt. 
fortasse unaquaeque materia habet materiam, et unaquaeque 
rma habet formam usque in infinitum? 

M. Si hoc ita esset, esse non terminaretur in extremo in- 
"iori. 15 

D. Fortasse materia infinita est? 

M. Quomodo hoc esse potest, cum forma iam terminauit 
m et faeta est per eam finita? 

D. Quid est argumentum quod forma est terminatrix 
aleriae? 20 
M. Probatio huius haec est quod omne sensibile et intelli- 
bile non terminatur et finitur, nisi per suam formam et figu- 
m. et extremitas subslantiae sensibilis est figura el spe- 
es, et extremitas substantiae intelligibilis est differentia el forma. 

D. Vides quod aliquid materiae inueniatur sine» 
rma? 

M. Aliquid materiae esse sine ulla forma impossibile 
t, quia ipsa tota sustinet formam spiritualem. 


p. 309,3—10 = Falagera V, &. 36». 


l causa prima N in. inferiori] in insuperiori M 3 quod] quia MN 
nplices| similes M ^ 4 quia] et quia C sunt om. C 6 fuit] siue A 
lellectiuae essentiam C — 7 quod] quia M — intellectiua C, intelligentiae N 
quae] et C 12 materia habel materiam et unaquaeque om. N 14 in- 
ori] in superiori M — 17—20 M. Quomodo . . . terminatrix materiae om, 

17 hoc om. N terminauerit A, determinauit N 18 facta| finita 
perfecta N — finita om. 4 — Quid scripsi: Quod. AMN 21 est hoc C 
extremitas] extra € 27—29 M. Aliquid . . . sine forma om. € 27 
ma] materia forına N 
| 20 * 





Fons uitae V, 29—350. 311 


. D. lam attendi hoc, et imaginatus sum, et inueni, sicut 
dixisti. et seeundum hoc non uideo materiam in se esse 
hisi unam, et non uenit diuersitas nisi ex forma. ergo 
lae me scire, postquam materia est continens totum, et totum 

existit in ea, quomodo est possibile ut imaginetur esse eius cum s 

forma spirituali sine forma corporali. 

M. Determina quod quaeris. 

DB. Postquam esse simplex est continens compositum, et 
Sphizxerae spirituales sunt continentes sphaeras corporales: nonne 
Opw«xxtet ut materia, intelligentia et anima comprehendant cae- 1* 
harxxz, sicut caelum elementa? 

M. Si tu multum studeres imaginari substantiam spiri- 
Luzxlem, et scires quod substantia corporalis talem habet 
€€ xxiparationem ad eam, qualis est comparatio auis ad 
*4€ x-em, non dubitares in hoc quod dixisti. 15 

D. Ostende ergo, quomodo imaginabor hoc. 

a M. Abstrahe intellectum tuum a substantia corporali, et 
ende uehementius in substantia spirituali, donec peruenias ad 

= ncipium creationis, scilicet initium unitionis formae cum ma- 
tea et postea conuerte intellectum tuum deorsum; et tunc? 

PH toscet libi certitudo eius quod dixi tibi, scilicet paruitas 

7 "Um bstantiae corporalis comparatione magnitudinis sub- 

antiae spiritualis. — Et si possibile fuerit, sume compara- 

DE - 


p.3112—3 — Falaqera V, $. 3%. — p. 311,12—312,12 = Falaqera 
i.m &. 395. 


c —— EM 


I hoc] haec A imaginatus sum] imaginaui AM, imaginaui hoc C 
E uideo] inueni C — 3 non (ante uenit) om. € 4 ante postquam add. quod 
"t"  conlüinens om. C totum (post continens) om. N 5 eius esse M 
"G6 spirituali] corporali C —— corporali] spirituali C 7 Determino C — 8 esse] 
"mne A continens om. N — compositionem C — 9 sint C nonne] nec 
N  10intellectiuae (s/e/) C 12 tu om. M studens N substantia 
spiritualis M 14 ad ea M, om. C comparatione N — auis] eius C; 
auis etiam N, non luminis ( Munk I, e, p. 118,5) 16 ergo om. N ima- 
ginabo 4CM 17 Abstrahe] Abstine © 18 peruenias corr. er aduenias N 
19 scilicet] sed M initium om, C unitionem € 21 eius] huius € 
libi dixi N paruitas om. M, lacuna hiante 22 ante comparatione add. 
uel 4 — 23 Et] Quia C 


Bu 








312 Auencebrolis 


lionem substantiae spiritualis creatae, scilicet materiam unilam 
formae ab origine unde uenit, scilicet uoluntate, et uidebis sub- 
stantiam corporalem minorem. Et considera hoc seeundum 
caelum et terram, quia si tu aestimaueris animanı tuam. quasi 
stantem in ultimo caeli altiore inspicientem terram, non pulabis ** 
uisionem terrae de medio caeli nisi quasi punctum «quod men- 
suram non habet comparalione caeli, eum ipsa sit tam magna. 

D. Certe ita est. 

M. Similiter etiam, si cogitaueris intelleetum ultimum ter- 
minum substantiae spiritualis, uidebis quod comparalio substan- 
liae corporalis et spiritualis ad uoluntatem sic est, ut compara- 
lio terrae ad caelum. 

D. lam imaginatus sum hoc, et inueni sicut dixisti; et sa- 
lisfecisti mihi hac dietione. sed da mihi summam brodon: 
ad facilius intelligendum hoe. i 

M. Considera terminum creationis, id est initium  uni- 
lionis formae eum materia, et imaginare essenliam «quae non 
habet initium nec finem, quae est essentia crealoris; et imagi- 
nare totum quod est, tam spirituale quam corporale, existens 





p. 312,16—313,8 — Falaqera V, &. 40. 


1 ereatae] cäte (i. e. causatae) N — 1—4 scilicet materiam . . . uolun- 
tate] secundum. Falagerae uerba. XI 1322. TON POT ox 3v 
mu 152 VOL corrigas: ad fontem ex quo uenit efluxio, seilicet 
uoluntatem — 2 unde] unum N et om. A 4 quia si! eL.N existima- 
ueris CM — 5 in ultimo . . . terram om. A aspicienlem C, inspiciente N 
6—7 nisi . . . comparatione caeli om. N — 6 nisi om, CM quasi punetum] 
est paruum C quod| qui 4 7 comparatione caeli «nte 6 quod transp. 

C — tam]| causa (compendio non bene intellecto) M, om. C 9 Similiter om. 
M sietiam C — intellectum] in intellectu A, intelleetu N ultimum] 
tuum C . terminum] terram M 10 substantiae om. CMN spiritualem 
N comparalione © — 11 corporalis et spiritualis] et corporis spiritualis C, 
spiritualis et corporis M. Falagera: quod comparalio substantiae corporalis 
ad substantiam spiritualem, uel potius ambarum ad uolunlalem DIT Y3 


ny bxx vir. opm Sax omm ovxyn 5w sse oxon 
12 caelum] quae a Falagera adiunguntur, glossema puto 13 imaginalus sum| 
imaginaui ACM et inueni hoc C 14 mihi] in C — summam| senten- 


tiam (ut er compendio uidetur) .M 15 haec .N 16 id est om. N 1 
imagina 4CM — 18 neque C — imagina ACM —— 19 tam est C, est om. N 


4 e.  — 











Fons uilae V, 30—31. 313 


ea, sicut imaginaris aliquem de intelleetibus existenlem in 
ı anima: quia tu uidebis tunc quia uirtus creatoris excelsi 
saneti esl in omni quod est existens in eo; similiter etiam 
lebis quod uirtus superioris eorum quae sunt et eius es- 
ilia est in inferiori usque ad finem, scilicet ultimum terminum 5 
ielis. et secundum hoc imaginaberis extensionem ma- 
riae et formae a supremo usque ad infimum extensio- 
m unam continuam, 

D. lam imaginatus sum hoc, et didici quod materia 
abilis est in scientia altissimi et magni, sicut slabi- 1o 
as lerrae in medio caeli, et quod forma diffusa est 
per eam, sicut diffusio luminis solis per aérem et ter- 
* et penetratio eius per ea. sed demonstra eur hane formaın 
«uerunt lumen. 

M. Quia uerbum, per cuius inspectum indita est forma, is 
cen esl, seilicet lumen intelligibile, non lumen sensibile, 
"rlet ut forma ab eo indita lumen sit etiam. Et etiam 
& lumen solet declarare et penetrare formam rei et detegere 
"t occultationem eius, similiter forma, cum coniungitur materiae, 
»aret per eam post suam occultationem, et habet per eam esse, so 

D. Face me scire si maleria el forma sint in loco, 
X non. 


p. 3135,4—20 = Falaqera V, &. 1. 





limaginas ACM .— aliquam € — 2quia (ante tu)) et C quia (post 
1c)) quod C — 2—3 sancli et excelsi C 4 eorum| in eis M, eis N et] in 

eius (scil, superioris)) earum € — 5 in om. A inferiori] superiori M 
sjquiaC ^ imaginaberis seripsi: imaginabis 4ACMN — 7 supremo| surapmo 

infimam € 9 imaginatus sum] imaginaui ACM hoc om. A 10 
bilem M — est om. M et om. M, et magni om. C 1l quod] quia M 
—13 et terram et penetratio eius per ea addidi er Falagerae, qui praebet: 
"awyvu u 13 demonstra cur scripsi: demonstra cum 4, 
monstralores C, demonstra M, demonstratur N 16 scilicet] si C in- 
ligibile] intelligentiae AMN; ef. Gundissalin. de process, mundi, p. 706 ed. 
tnendez: et quia uerbum lumen est intelligibile, cuius inspectu maleriae 
"a imprimitur ^ lumen (ente sensibile) om. C 17 ab eo inditaj abs- 
ndita M sit lumen M | etiam (post sil) om. C — 18 declarare et om. 
MN 19 post occultationem . . . per eam om. N coniungitur| contin- 
(M maleriae om. C — 20 oecultationem suam M esse per eam C 
sunt AM 22 aut| autem N 


UL 



























































toalis. et gerere Ah 

D. lam claruit mihi hoc. — 

agens in materiam, aut m teris ia in 
M. Forma est. agens. inm 

et dat ei esse; d aha E actione 

in dieione est; ipsa enim in sen TET si rec 

id edi. sübiotta uel rens Min : bien ndi iv) tion 


lieet in actu, quia non ee si ex forn a; 
tuit ut esse eius non sit nisi ex esse f zo 
D. Vides si aeternae Meran, a ut coe 


be^ at) Wr 


M. re res non est nisi e suo opposi 


p. 3i41—6 — = Falagera V, gam p 3L 1,16- 
V, S. 43, E 





teletenO cnl Uu IM 
2 Sotiengus AM ie vat p^ 
6 uerus] serius M, o». C — intribulus C — inferiori] in. 
patefecisti C 8—10 tibi ex . . . claruit om. 
p. 49,17—19 duo modum N HaujanC - 
quia ACMN 14 est (post dieione)] eius A 
16 Si] aut ut p. 226,17 usurpatum, aut wt. 2 6: Si erit 
tate, quod dominus non fecerit? ER cuida J materi, 
una esse C alia] altera M nel s 19 sed s * 
om. C sunt ligatae simul om. N 20 esse « 
ACMN ante formale add. nisi A pen wie t a 
et C — habuerunt M etom.C 22 eius es 


nae] essentiae CM — fuerint 4, fuerit C — 2& d us 


*. 
u 





Fons uitae V, 31. 315 


esse sil ex priualione, scilicet ex non-esse. ergo materia est 

ex non-materia, et forma ex non-forma. Et etiam, quia si ma- 
leria et forma fuerint secundum generationem, et omne naturale 
sit ex suo simili, lunc esset hoc in infinitum. 

D. lam intellexi hoc. sed fac me scire quod est ligans ; 
m =leriam et formam, et quod est uniens et retinens 
ez rum unilionem, et quid est. 

M. Haec est wnitas, quae esl superior illis, quia unitio 
lozmae et materiae non est nisi ex impressione unitatis in illis. 
et poslquam inter unun et duo non est medium, scias per hoc o 
quod inter unitatem et materiam et formam non est medium. 

B. Quid est signum quod unitas ordinatrix est ma- 
leriae el formae? 

M. Signum ad hoc est omnimoda unitio materiae et for- 
mae firma et stabilis et perpetua in earum creatione, id estıs 
principio unitionis; et hoe Lotum propter propinquitatem earum 
ad originem unitatis; et e contrario eius multiplicitas, diuisio et 
diuersitas et differentia, instabilitas et terminabilitas in fine quie- 
lis, seilicet ultimo substantiarum, est propter elongationem eius 

Origine unitatis. et in hoc est firmior ratio, quod unitas e 
€St retentrix omnium et sustinens omnia. 

À B. Quomodo potest esse quod uirtus unitatis diuersi- 
ficetur in forlitudine et debilitate, eum prius fuerit unitas 
!d “Quod est unilione quae maior esse non potest et retertrix 
*'"us retentione omnimoda, et ad ultimum e contrario ? 25 
ien | 


vr p. 93154—20 = Falagera V, & 44. — p. 315,21—316,2 = Falagera 
^ 8,458, 

e lest] non est C 3 fuerint] fiunt A, sunt N. 4 fii MN 5 quod est] 
7 xiquod esl; ef. ed r.6 — 6 quod] quid AC: sed sequitur demum v. 7 et quid 
St uniens] uiuens N 8Hoe N — umitas seripsi ex Felugera (WIND): 
as ACMN est (post quae) om. C — 10 el (ante postquam)| quia € 

*exnum] unde N 11 formam et materiam N 12 Quod AMN post qnod 
dd. esl N 15 firma om. N et ante (stabilis) om. M 16 et hoc to- 
"um om, C eorum Af 17 contrario] conuerso M multiplieitatis (' 
18 diuersilas| unitas CMN ante instabilitas add. el C —  interminabilitas 
N 19 scilicet] id est € ultimum (quantum er compendio uideri potest; 
A est] esse 4 ratio] unitio M — quod| quia M — 22 diuersificem N 
23 prius] primo A 24 unitio C quae]qua A 25 contrario] conuerso M 


— 





316 Auencebrolis 


M. Hoc est propler diuersitatem materiae, sicul iam 
saepe dixi. 

32. D. Postquam omnis res non unitur nisi eum suo simili 
el conuenienli, quomodo est possibile uniri materiam et for- 
mam, cum non sit similitudo inter illas? ] 

M. Hoc est quod magis significat potentiam potenlis 

D. Materia est quieta, an mobilis? 

M. Materia mobilis est ad recipiendum formam.  exen- 
plum autem motionis suae ad recipiendum formam et applie- 
tionis formae eum illa est motus animae priuatae aliqua scien-" 
tia ad inquirendum eam et recipiendum; et cum accesserit formi 
illius scientiae ad animam et exliterit in ea, anima fiet per eam 
sciens, id est sustentatrix formae illius scientiae. similiter eum 
forma accesserit materiae, facta est materia per eam formata & 
sustentatrix formae. " 

D. Quae est causa compellens moueri materiam ad 
recipiendum formam? 

M. Causa in hoc est appetitus materiae ad recipien ^ 
dum bonitatem et delectationem, dum recipit formam» 
similiter dicendum est de motu omnium substanti | 
motus omnium substantiarum est ad unum et pues nnum 
hoc est quia omne quod est appetit moueri ut assequa— ^ 
tur aliquid bonitatis primi esse. sed motus, qui s 
diuersi sunt seeundum diuersitatem ordinum suorum in propinsss— 


quitate el elongatione; quia quo substantia fuerit propinquiossss 8^ 


primi esse, assequi bonitatem sibi erit facilius, et quo magi ee 
fuerit remotior, non assequitur eam, nisi longissimo motu aus» 








p. 316,7—15 = Falaqera V, 8. 45^, p. 31616—3173 — Falager ——7 
V, 8. 46. 


2 saepe dixi] cf. p. 62,15 sqq. 242,10 sqq. etc. 3 omnes N cum — J 
in € 6 signat N — 7—8 est... Maleria. om. N 8 Materia om. n 
9 autem] ante N motionis] monitionis M — 12 in om. C anima om, we 
13 id est] et C sustentatrix] sustentans quod C 14 materiae] ad muse 
leriam C — materia om. C 16 moueri] in omni C, om. N materia 
18 Causa om. C 19 bonitatem ... recipit om. 4 — 920 ante similiter adum 
el C — est om. CÓ 21 omnium om. A 22 hoc esl om. C 34 sunt om ew — 
25 substantia quo A, substantia o» M . fuerat M — 36 eratC — 27 
fuerat fuerit M — longissimo] legissimo N 














Fons uitae V, 31—32. 311 


libus multis et temporibus multis; et quo magis erit remo- 
rn, quiescit molus eius. et pone exemplum ad hoc caelum 
lerram. 

D. Quid est signum quod motus rei quae mouetur 
m est nisi ad unum et propter unum? 5 
M. Signum huius est quod motus omnis mobilis non est 
siad recipiendum formam; et forma non est nisi impressio 
(uno. unus autem est bonitas. ergo motus omnis rei 
in est nisi propter bonitatem, quae unus est. signum 
tem huius est quod nihil eorum quae sunt appetit esse multa, 1 
l omnia appetunt esse unum; ergo omnia appetunt uni- 

Lem. 

D. Quid est signum quod motus materiae et cetera- 
u substantiarum est appetitus et amor? 

M. Postquam intentio appetitus et amoris non est nisi in- t5 
isitio applicationis ad amatum et unitionis suae cum illo, et 
aeria inquirit applicari formae: oporlet ut eius motus sit 
opter amorem et desiderium quod habet ad formam. simili- 
dicendum est de omni re, quod mouetur ad inquirendum 
mam. 20 

D. 5i motus omnis mobilis et omnino motus materiae ad 
ipiendum formam non est nisi propter suum desiderium 
Eni esse, oportet ut sit inter illa similitudo. — desiderium enim 
applicatio non est nisi similium. 

M. Inter materiam et primum esse non est simili-» 
Jo, nisi secundum modum quo materia acquirit lu- 


p. 217,44—12 = Falaqera V, $. 47. — p. 317,15—20 = Falaqera V, 
I5, — 31721—3184 = Falaqera V, &. 49. 


1 et (ante temporibus)) aut € erat M 4 Quod AMN quae| 
iA — best om. N 6 non est mobilis € 8 unus| unum .1 au- 
i| ante N 10 autem| etiam N quod| quia A nihil] nee A, nil N 
um] horum M esse om. A 13 Quid seripsi: Quod ACMN 14 est| 
sN 15 amoris el appetitus M 15—16 applicationis inquisitio M 
acquirit N — molus eius M — 19 est om. CN re om. AMN 21 omnis 
lus C molus (ante maleriae) om. N 22 suum om, C 23 inter 
al illam N 35-26 nisi similitudo A, nisi similitudo nisi M 
uirit N 


ie 








318 Auencebrolis 


men el splendorem ab eo quod est in essentia uolunia- 
lis; et hoc cogit eam moueri ad illam el desiderare eam; non 
autem mouelur ad consequendam essentiam uoluntatis, sed mo- 
uetur ad consequendam formam «quae creatur ex ea. 

34, D. Quae est similitudo inter materiam et formam, * 
cum ipsae sint duae substantiae diuersae in essentia, et um 
earum est sustinens et altera suslentata? 

M. Non est inter illas similitudo; sed quia maler 
est receptibilis formae in se ipsa, et forma est defluxa in ma- 
teriam fluxu uiolentiae et necessitatis: oportet ut mouealur ma-w 
teria ad recipiendum formam, et ut forma uniatur ei.  elhw 
est signum quod obligata sunt uoluntati et oboedientia 
ei, quod, cum diuersa sint in essenlia, tamen unila 
sunt simul. 

D. Postquam materia mouetur ad recipiendum formam? 
propter suam inquisilionem consequendi bonitatem, quae es 
unitas, oportel ex hoe ut materia sit sciens eius quod 
quaerit. sed iam praedictum est quod materia non esl 
sciens nisi per formam. 

M. Quia materia est proxima unitati, et unitas influit in ea,” 
facit debere ul acquirat ab ea uirtutem apprehendendi, et facit 
eam moueri ad eam ad recipiendum ab ea perfectionem; et cum 
recipit formam, fit per eam sciens et perfecta, et nom restat ali- 
quid quod acquirat. — Et baec est similitudo aéris, quand? 
commiscetur ei parum splendoris in mane; quia cum sol deu 
tur nimis super eum, completur aér splendore et lumine, «x 





p. 318,5—7 = Jdanoná V, 8. 90.  p.318,15—31913 = Falaqe 7 
V, &. 51. 


lspendorem N  . quod] qui © non] nihil C 3 essentiam om. 
4 eonsequendum M — creatur]eausalur N estom.C 6 ipsa AMN sunt 
6—7 earum una A, una eorum M 8 illa C similitudo ante inler iM» 
transp. M 9 forma| formam N materia MN 10 ut moueatur pe 
v. 11 formam transp. C — 1l et (ante ut) om. N 12 obligati € — 13 si 
sunt AHN 14 sunt om. CMN 15 materia ow. M 17 ex| ut N.— 
materia M ante sciens «dd. in se N quod| quid C, quaeN 18 quoe 
quia C est (post non) om. N 20 proxima est M 21 adaquirat = 
acquirit A apprehendi N 23 recepit M 24 ante acquirat add. non — 
Et| Quia Ü hoeN  25eiom.A 25-2% mimis eleuatur A 


-- a 














Fons uitae V, 32—H. 319 


in restat ei quiequam quod acquirere debeat a sole. simili- 
est de materia prima; quia enim proxima est unitati, debet 
| de eius lumine et uirtute fluat in eam, per quod moueatur 
desideret ad illam. — Et secundum hoc respondebitur oppo- 
ili quod similitudo est inter materianı et celeras substantias s 
factorem primum, quando posuerit quod motus harum sub- 
anliarum est motus desiderii: scilicet, quia per hoc, quod ma- 

| A est unitati, compellitur acquirere ab ea lumen et 

| per quod moueatur ad illam et desideret eam ad re- 
endum perfeclionem el exeundum de non-esse ad esse, quo- 0 
que influat super eam uoluntas formam uniuersalem in effectu, 
uniatur cum ea compleaturque natura eius, et fiat in- 


D. Haec inquisitio et hic motus est diffusus in 
mnibus? 15 
M. Vere, quia inquirere factorem primum et moueri ad 
lum inditum est omnibus; sed tamen hoc diuerse, secun- 

um diuersitatem vrepinquitatis et elongalionis. 

D. Exemplifica hoc. 

M. Hyle particularis desiderat formam particularem, ?o 
"üt hylae herbarum et animalium, quae mouentur in generando 
recipiendum formam herbarum et animalium, et sunt ipsa 
lientia à forma partieulari, et forma particularis agit in illas. 
Hliter anima sensibilis desiderat formas sibi conuenienles, 
làcet sensibiles. — similiter anima rationalis desiderat formas ss 
elligibiles; hoc est, quia anima particularis, dum uocatur i ntel- 





p. 319,14—320224 — Falaqera V, 8. 52. 





2 est (ante de | esse N de om. A maleria prima] maleria ma- 
a 4 est proxima (' unitati] uerilali N debet| oportet AN 
le om. N 4 illam| eam € Et] Quia C 5 quod similitudo «te.] 
Falagerae textum a Munkio perperam mutatum ef. Guttmann l. e, p. 241,4 
osuerai M — 7 scilicet] i. e, respondebitur 8 est proxima M — per- 
rere € 9 eam] illam A Il uniuersalis C — effectum CMN 12 
dleetiua € 4 modus C . diffusus est MN 17 illud M — inditum 
est iudicium €, indicium est N omnibus] nobis diuerse secun- 
aom. N 21 mouerentur C 23 agit om. C — illa C 25 anima om. 
* Felaquera, fortasse recte rationales € — desideral addidi Falaqerae 


MEN secutus 26 intellectus om. M 


| 


BET — 








Fons uitae V, 34—35. 321 
| altiori, est ideo quod appetunt uniri, quae est causa sepa- 
"ationis infusae in extremo inferiori? 
M. lam saepe patefeei libi quod maleria, cum magis 
eril et spissabitur, tune multiplicatur et diuersificatur; et 
"lot facit debere esse multiplicitatem formae et diuersitatem. — » 
n hoc eliam cum consideraueris totum quod est in inferiori 
*X rebus diuersis, inuenies omnia, quamuis sint diuisa, lamen 
Appetentia commisceri. erit ergo in extremo inferiori commix- 
lo, sient in extremo superiori unilio. et omnino omnia diuersa 
* Gläusia tam in superioribus quam in inferioribus, scilicet. indi- 1 
id waa, species, genera, differenliae, propria el accidentia, et om- 
7& opposila et contraria, mouentur ad coniunctionem et desi- 
**zanl conuenientiam et inquirunt unitionem, quia, quamuis 
at dinisa, coniuncta sunt, et quamuis diuersa, conuenientia 
"rat in aliquo. quod ea retineat el coniungat et conuenire ea !^ 
i«*3aL et radix communis in hoc est hoc, quod unitas uin- 
at omnia et est diffusa inomnibus et retentrix omnium. 
D. lamimplesti totum quod promisisti de materia uniuer- 
* ali et forma uniuersali, quia iam constat apud me quod sunt, 
SE quid sunt, et quales sunt, et quare sunt, et quicquid fuit so 
Possibile scire de eis; et faclus sum speculator et coniectator earum. 
ideo enim maleriam tamquam librum apertum, aut tamquam labu- 
lam propositam; et uideo formam tamquaıı formas depictas et 
uerba disposita, ex quibus lector aequirit finem scientiae el per- 


— — —— — 


p. 321,18—322,4 = Falaqera V, $. 54. 








1 ideo] iam C appelit C 3 saepe] ef. p. 62,10 aqq. 315,16 sqq. 
«etc. eun| quo N 4 descenderei N inspissabitur A multipli- 
eabitur A 5 fecil © — 6 etiam hoe N cum (ante consileraueris) om, C 
7 diuersis] diuisis 4 — 8 erat M — extremi C — inferiori] in superiori M 
commixto N 10 quam in inferioribus om. N 11 ente differentiae add, 
el N omnia] omnino A 12 et (ante conlraria) om. N contraria | 
eoulinua C 13 inquirunt| metuunt C quia] et M 14 coniuncta 
diuisa sunt 4 comuenientes C 15 quod| ex € . conuenire ea] conue- 
nientia A 16 et| quia C hoc ( post est) om. .N 23) quid] quare M 
quales] quid M —— quare| quales M — sunt (post quare) ow. € —— fuit] fuerit 
CN 21 coniectator] eontemplator M eorum M 23 uido (sie!) N 
formam] formas € formam. depietam N 34 disposita] dispulata N 
scienliae] senlentiae M 








































aperire et 
posa ex eia. p | 
ss e ingredi Vx en, iam pem, ueni 








. ar 


earum est scientia de materia el ma; e 
| hte | 
AAN est scientia de orbe igente 
tertia est scientia de essentia prir ir 
p. 3227—17 — Falaqera V, 8 56. e 22.1 rr | 
Y, $. 56, ZA 
1 essentia mea N, in ea essentia A 


il qui u) 
ic 1 
| a 
e in 


H 
* 


diuinum, delectabile S aen ac n. 
m ans arıp2 3x 
vw bonum. perfeclum est om. N 
originem MN — 20 scienliae om. A. Me 
usque om, A a 
I71,p. 924 sqq.; V 1, p. 257,11—13 - 


X m 








Fons uitae V, 35 —36. 323 
eli. si ergo potueris attingere ad has lres scientias uniuer- 
sales, iam comprehendisti et cognouisli omnia, secundum quod 
possibile est intelligentiae humanae; et post has scientias non 
restabit tibi aliquid inquirendum, quia totum continetur in illis 
el refertur ad illas. 5 

D. Quid dicis de motu qui est infusus materiae et for- 
mae, per quem est uirtus agendi et patiendi? 

M. Dictio de motu continetur sub dictione de uerbo, 
quia motus est uis insita a uerbo. ergo oportet te scire 
quid sit actio et passio, el quales sint, et quare sint, cum con- 1 
lineantur intra scientiam de uerbo. 

D. Quae est differentia inter motum el uerbum? 

M. Differentia inter motum et uerbum haec est, quia uer- 
bum est uirtus infusa substantiis spiritualibus, conferens 
eis scienliam et uitam, et motus est uirtus infusa sub-:is5 
stamtiis corporalibus, quae attribuit eis uim agendi et 
patiendi. el hoc est quod uerbum, scilicet uoluntas, post- 
quam creauit materiam et formam, ligauit se cum illis, sicut est 
ligatio animae eum corpore, et effudit se in illis et non disces- 
Sit ab eis et penetrauit a summo usque ad infimum. 20 

D. Quid est signum quod uoluntas est, et quod non 
est materia et forma? 

M. Signum huius sumptum est ex motu qui est a uolun- 
tate et ab umbra eius et a radio eius. et hic motus inuenitur 
1 substantiis corporalibus et est infusus in illis; sed substantia «5 
ow o ccc OUS 

v p. 323,13 —20 = Falaqera V, $. 01. — p. 323,21—324,9 = Falaqera 
* $58 

EE 3 3<——_ 

2 2 eognouisti et eomprehendisti C 3 intellectiuae C 4 aliquid] ad 

adquirendum N — 6 esL om. N 7 quem] quam C — 9 est uis| eius 

Ag aom. CN — oportuit N te] ut M, om. N 10 quales sunt AMN 

mre sint scripsi: quare sunt AMN, quare C cum om, MN conti- 
aur N, contenate M 13 hoc N quia] quod C — 13 est uirlus om. M 

N anfusa| insita C — 16 eis om. N 17 uerbis N — uoluntatis C 18 crea- 

it) ligauit C 18—19 ligatio est C 19 non om. C discedit C 21 
TU. om. N — Quid seripsi: Quod ACMN 23 exJa C qui] quae N.— al 
-x N 24 el (post uoluntate)| om. CM al umbram M a radio eius| 
radice eius C, radio N hie) haec N 25 in (ante illis) om. MN 

Awsucelrol ed, lawumker, 21 


— 


corporalis non habuit eum ex se, sed inditus est ei ex substan- 
liis spiritualibus; quia non erat ei possibile habere hune molum 
nisi ex substantiis spiritualibus, eo quod substantia corporali 
non habet tantam uim recipiendi eum quantam habet subslan- 
lia spiritualis, propler elongationem sui ab origine, sieut iam = 
saepe didicisti. 
37. D. Non polest esse aliter. 

M. Simililer eliam uoluntas non potest esse in inferioribus 
ex substantiis spiritualibus, sicut est in superioribus ex illis. 

D. Non potest esse hoc aliter. " 

M. Ergo oportet ut in substantiis spiritualibus et 
corporalibus sint diuersi ordines uoluntatis in pene- 
trabilitate et impressione, secundum diuersitatem substanı- 
liarum in superioritate et in inferioritate et propinquitate el re 
motione et spiritualitate et corporalitate, causa aulem d4-» 
uersitatis actionis uoluntatis accidit ex materia quee 
recipit actionem eius, non ex uoluntate in se, sicut saeg»e€ 
ostendi tibi. — Et secundum hoc oportet ut uoluntas in mate 
intelligentiae agat esse, id est formam uniuersalem quae sus# #- 
net omnes formas, sine tempore. — exemplum aulem quod um«»-s 
luntas uniuersalis agat formam uniuersalem in materia inie  &- 
gentiae hoc est, quod uoluntas partieularis, id est intelligen € 3-9 
particularis, agit formam intelligibilem particularem in anim= =, 
scilicet. quia intelligentia influit hane formam super animam =! 
subito inspirat ei sine tempore. similiter agit in materia arm =» 
mae uitam et motum essentialem. et agit in materia nature *—^ 









p. 324,11—325,12 = Falaqera V, $. 59. 


1 indutus C ei est ex M, est ex eis (sic/) C — 2 possibile ei C Em 
bere| ut haberet M — 3 eo om. C quod] quia C — corporali JV, spe" 
tualis C 4 uim tantam 4 quantum M, quanta N 5 spirituam. Be is] 
corporalis C — 5—6 sicut iam saepe didicisti om. C, saepe om. A 1 Pie = Ett 
esse C — 8—10 M. Similiter .. . hoc aliter om. N 9 in inferioribusgR — 
insuperioribus M est]enim M 10 hoc om. C 11 Oportet erg © 
ut om. C 12 ordines uoluntatis sint diuersi A 12—13 impressione = 
penetrabilitate C — 14 in (ante inferioritate) om. AN 16 uolunlalis iz” 
18 ostenditur M — tibi om. C oportet om. M  18—19 intelligentiae— 
materia M 19 intellecliuae C aga (sic!) N esse om. N id Zi 
seeundum C 21 intelleetiuae C 22 et 24 intellectiua ? 25 maleria» d 
26—325,] agit... eam om. C 26 materiam M 





Fons uitae V, 3637, 395 


in materia quae est infra eam, motum localem et ceteros 
\otus. — Sed omnes isti motus deriuati sunt a uoluntate. ergo 
portet ex hoe ut omnes substantiae spirituales et cor- 
orales sint mobiles a uoluntate. — quod autem uoluntas 
oueat omnes substantias el corpora, est exemplum «quod uo- 5 
Blas animae mouet corpus aul quiescere facit aliquod mem- 
orum eius, uerbi gralia sicul quies cum retinetur anhelitus, 
ia hoc contrarium est facienti motum. .— Et hie motus qui 
fusus est in omnibus substantiis a uoluntate est diuersus in 
titudine et debilitale, propter diuersitatem substantiarum reci- 10 
tium eum, non propler diuersilatem uoluntatis in se, sicut 
pe praedixi. 

D. Quae est probatio quod uoluntas non est diuersa 
se? 

M. Probatio huius est quod ipsa est ex unitate, immo 5 
'a est uirtus unitatis. Et eliam, quia prima diuersitas 
„ ex quo coepit materia et forma. 

D. Secundum quod dixisti, oportet ut aliud sit uolun- 
t! quam maleria et forma. sed uirlus eius defluxit in 
keriam et ligata est cum ea, sicut ligatio animae eum corpore. 20 

M. Quomodo non erit uoluntas aliud a materia et forma, 
m uoluntas sit factor, et maleria et forma factae? EI etiam, 
ia uoluntas, remota actione ab ea, ipsa et essentia sunt 
um, et considerata cum actione, erit alia ab essentia: secun- 
m hoc quod differunt in se in principio creationis, id est ini- 95 
 unitionis materiae et formae. 


1 et in materia (sc. corporis) addidi Falagerae O1 secutus (cf. p. 326,19) 
eros] eertos N 2 a uoluntate] Fal. add,: et uoluntas demittit eos 3 hoc] 
M ut om. A omnes om, M 3—4 spirituales et corporales sub- 
atiae N 4 uoluntas om. N 5 substantias] formas M 6 aliquae N 
ut quiescere... 8 motum] apud Falageram hic locus corruptus est — 1 quies 
C hanelitus A, annelitus C, anelitus MN — 8 quia| et C est con- 
jum © hie] haec N 9 effusus C 10 substantiarum om, C, 10—11 
stanliarum . .. diuersitatem om. N 10 recipientis C 12 saepe dixi 
praedixi saepe N 15 quod) quia C 16 primo C 17 et forma om. 
'19 in om. N 21 Quomodo] Omnimodo M alia N forma et 
leria M 2öeaom C 24erat M secundum] sed C 24-25 se- 
idum hoe] seil. est 25 differunt (seil. uoluntas et materia ae forma) in 
differt in se C, diffinitum se M, differunt se N — initio] unitio CM 
21* 


— 





Fons uitae V, 37— 38. 321 


D. Postquam forma iufusa est in tota maleria et pene- 
ans essenliam eius et implens, quomodo dicam eum hoc quod 
oluntas etiam sit infusa in tota materia et penelrans 
! illa? 

M. Postquam uoluntas est uirlus spiritualis, sed multo ex- s 
lentior quam spiritualis, non dubites ipsam infundi materiae 
Somprehendere eam simul eum forma. — Exemplum autem 
us est, sieut penetralio uirtutis solis, id est uirtutis diffun- 
tis lumen, et unitio eius cum lumine solis in aére. erit 
2 uoluntas sicut uirtus, et forma sicut lumen, et aér sicutıo 

D. lam patefeeisti mihi alta secreta, ^ uides quod ideo 
&lur creator sublimis el sanctus esse in omni? 

M. Certe propter hoe dietum est, quia uoluntas, quae 
- uirtus eius, est infusa in omni el penetrans omne, !5 
mihil est sine ea, quonia: ex ea est esse omnium et 
nstitutio eorum. 

D. Declara mihi hoc. 

M. Nonne uides quod existentia essentiae omnium re- 
m non est nisi ex materia et forma, et existentia ma-» 
iae et formae ex uoluntate, ideo quia ipsa est actor 
rum et coniunctor et retentor earum? — Vnde etsi nos di- 
aus quod forma relinet materiam, improprie dicimus, quia 
ma suscepit a uoluntate uirtutem qua retinet materiam. 
nifestatio autem huius haec est, quia forma impressio esl 
itatis el uirtus retinendi unitatis est, et uoluntas est uirtus 
italis; ergo uirlus retinendi uoluntalis est. sed uoluntas re- 


1D.Jet € est infusa M 2 quod cum hoc C 3 sit etiam .M 
lota maleria om. AMN 5 uirtus est C spiritualis om. N 
ost quam edd, forma A — quam spiritualis] Falegera quam spiritualitas 
TTS), fortasse recte infudi M 8 solis id est uirtutis om. N 
Ere seripei: aerem ACMN — 9—10 ergo erit C 12 D, om, N ideo quod C 
esse]est N 14 Certe om. C — est om. N quia] quoniam MN — 14—16 quia 
.sine ea om. C — 15 eius om. AM 16 quoniam] quia AC est (ante 
e) om. C 19 existentia om. C essenlia CM — 20 ex om. N  exi- 
ntia| essentia C 21 ipsa| quando M, om. N 23—24 improprie . . . 
inet materiam om. N 24 qua] quae CM 25 est haec M quia] 
j»d € est om. C est (post unitatis) enim M 27 uoluntatis] uo- 
«as M 


— 








a Zu un 


Fons uitae V, 9—40. 329 


"üundum quod uidisti me esse perceptibilem scienliae de uolun- 
ergo doce me scientiam de creatione, quantum mihi 
Possibile est seire; et da mihi exemplum, quomodo creator 
àllus et sanctus ereauit esse compositum ex materia el 
forma, ut sit mihi hoc auxilium ad erigendum me ad scien- s 
lm eius quod est ultra materiam el formam. 

M. Non oportet ut hoc quod cucurrit inter nos credas 
"ze sufficere tibi ad habendam scientiam uoluntatis, quia sermo 
' wioluntate prolixus est, el quia perfectio sapientiae est 
&«ntia de uoluntate, quia uoluntas est origo formae intel- 1o 
Sentiae, quae est sapientia perfecta, quasi scientia agendi et 
ttiendi, quae diffusa sunt in omnibus substantiis. et intelli- 
"re quid sunt, et quales sunt, et quare sunt, el cetera quae 
"cadunt eis, non elicitur nisi ex scientia uoluntatis, quia ipsa 
st agens tolum et mouens totum. 15 

D. Ergo quid consulis quaerere de scientia uolun- 
1 tis, poslquam iam noui scientiam materiae et formae? 

M. Oportet ut supersedeas ab inquisitione scientiae de 
©Juntate longo tempore, eo quod omnis scientia non est nisi 
* ila. unde non oportet tantum intendere in aliquam scien- e 
Sarum, quantum in scientiam de uoluntate, quia est sublimis et 
tta et subtilis, et opera eius multa, et actiones diuersae. 

D. Ergo quid opus est speculari in scientia de uo- 
untate? 

M. Postquam concesseris uoluntatem esse, opus habes » 
«ienlia de uoluntate ad considerandum essentiam eius el quid 
st et quousque peruenit, et quae eius actio et eius ab unitate 


p. 329,10—11 = Falaqera V, $. 64s. p. 329,14—15 = Falaqera 
V, &. 64b. 


1 perceptibilem] participabilem C — 2ereatione] ereatore 4C — 3 quo- 
nodo] quo € 9 mihi] in M, pos! auxilium transp. N 7 oportuit M 
i| quod € — concurrit] ea currit A, occurrit N credas] cui dat A, om. M 
| posse om. C — 8—10 quia sermo . . . uoluntate om. C 9 prolixius M 
isl (post sapientiae)] et N 10 intellectiuae C 11 sapientia] Falagera 
Th d. e. forma 13 quid sint C — sunt (post quales et post quare) 
m. C 16 quod M 17 noui ian C 18 supersedeas etc.| exspectes 
»peram impendas in inquisitionem wel similia — inquisione N 20 in (ante 
lla) om. AN non om. N aliqua N 21 scientia MN 21—26 
quia .. . uoluntale om. Ü 23 Quid ergo A 26 scientiam A — eius et om. C 


T: 








Fons uitae V, 40—41. 331 


mam a uoluntate, sieut speculum recipit formam ab inspectore, 
cum lamen maleria non recipiat essentiam eius a quo recipit 
lormam. — Et etiam exemplifieatur hoe modo, quod sicut sen- 
sus recipit formam sensati sine materia — nam sensus recipit for- 
nam sensati non recipiendo materiam eius —, et sicut intelligentia 
eeipit formam intellect sine materia: similiter omnis qui agit in 
lind non agit in illud nisi per suam formam quam imprimit in illud. 

D. Ergo secundum hoc quod dixisti oporlet ut genera, 
iecies, differentine, propria, aceidentia, et omnino omnes formae 
ine sustinentur in materia, non sint nisi impressio à sa-ıo 
e nlia in materiam? 

M. Ego etiam hoc saepe tibi dixi. 

D. Cur ergo haec impressio est diuersa in maleria? 

M. Propler elongationem ab origine et propler receplio- 
"ix, aliquo mediante et sine aliquo mediante, 15 

D. Fac me scire, cur anima priuata est ab his im- 
"essionibus sapienliae, et non habet eas nisi studio 
Alto disciplinae et memoria. 

M. Debes scire quod anima creata est sciens; unde debet 
Xbere in se scientiam quae sit ei propria. sed postquam zo 
"ima unita esl eum substantia et commiseuit se illi, elongata 
Sl a receplione illarum impressionum in se, ideo quod cooperuit 
&m tantum tenebrosilatis substantiae quod extinxit lumen eius, 
k spissala est eius substantia; et facta est ad modum speculi 
lari quod eum adiungitur substantiae spissae, obscuratur lu- ss 


p. 331,16—332,16 = Falaqera V, $ 65. 


2 cum om. C  wmateria om, A — recipit C — essenliain| materiam C 
! exemplificantur A, exemplificant M — 4- 6 nam sensus . . . sine materia] 
Fulagera: 12) Yo ri bapw ^53 vrmon nm bapı wmm 2 
men 53p «o bar now o3» b»wn: om. A0MN 6112 
diud om.C Tin illud nonagit C 8 hoe om. AMN 9 ante species, dilTeren- 
ine, accidentia add. et C — differentia ACN 10 sunt C 11 materia CN 
ll tibi om, © 13 Ergo cur A hoc N — diuersa] diuisa 4 — rnateriam 
M 15 aliquo (ante et)] alio M — aliquo (post sine)] alio M, om. C — me- 
liante] medio CN 17 eas om. C 20 sit] fit N 23 tenebrositas N 
substantiae; be (i. e. secundae) N 


Bw 





Fons uitae V, 41—42. 333 


impressiones sunt a sapientia essentiae primae. et 
quoniam hoc dicimus de forma, quid dicemus de materia? 

M. De materia hoc idem dicitur quod de forma, scilicet 
uod materia est creala ab essentia, et forma est a pro- 
rietate essentiae, id est sapientia et unilate, etsi es- ^ 
ntia non sit propriata proprietate ab ea extrinseca. — Et 
ec est differentia inler factorem et faetum, quia laclor 

essentia designala essentialiter, et factum est duae 
senliae, quae sunt materia et forma, sicul ostendi cum as- 
X1xaui, quare essent materia et forma. 10 

D. Manifesta hic etiam illud idem. 

M. Essentia prima et sancta, ipsa et eius proprietas unum 
E11 omnimode, non distinctae. sed materia et forma di- 
"rxelae sunt, quia sunt principium actionis unitatis, quia hoc 
* quod primum illam sequitur sine medio. Et considera hoc: 
- multitudine, quae accidit formae «quanto magis substantia 
*»ngauerit se ab ordine originis unitatis. — Manifestatio autem 
"U1ius haec est, scilicet quia materia intelligentiae magis est 
taila eum forma et maioris simplicitatis quam materia animae, 

maleria animae plus quam materia naturae, donec perue- » 
Atur ad corpus, in quo est multiplicitas et diuersitas maxima, 
Lmiliter etiam dicendum est de ordinibus corporis, quia corpus 
ueli unitius et simplicius est quam corpora elementorum, 
"ex ipsis elementis quod est superius, est unitius et sim- 





p. 933,3—334,5 — Falaqera V, $. 67. 


1 primae essentiae C 2 de materia dicemus (' 3 Hoc idem dici- 
ur de materia C — dicimus N 4 ereata| causata C 6 appropriala € 
| essenlia designata essentialiter] Falagera IN QV. i. e. essentia una. 
Ortasse utroque coniuncto sribendum est essentia una, designata essentialiler 
sed cf. p. 334,14—15) — 9 ostendi] cf. p. 300,/4 sqq. lletiam hic C, etiam om. N 
2 saneta] scientia ACN et (ante eius) om. N — unum] in € 13 (bis) 
listinctae! distrielae M 14 unitatis actionis C — quia (ante hoc)) et C 15 
imum quod N . sequetur M 16 quanta N 17 elongauit M se om. C 
8 haec| hoc M, om. C — intellecliuae C est magis C 19 maleria om. 
N — 20 et maleria animae om. N —  perueniatur C, peruenit N 22 esl 
m. € quia] quod N 23 est et simplicius C corpora| corpus M 
4 et (ante ex)] quia C quod] quae 4 est (ante unitius)| el C, om. N 


I 


334 Auencebrolis 


plicius inferiore. Et in hoc est signum quod materia uni- 
uersalis et forma uniuersalis sequuntur uniuersitatem consecu- 
tione creaturae, et quod materia recipit formam ab unitate, se- 
eundum diuersitatem perceptionis in natura, quia unum eorum 
est sustinens, alterum sustentatum. 5 

D. Iam patet ex praemissis quod materia non habet ess. 
et creatio est acquisitio essendi. X unde sequitur quod maleria 
non sit creata. 

M. Materia non fuit absque forma ictu oculi, ut ideo sit 
non creata et non habeat esse; sed est creata cum forma 1o 
simul, quia non habuit esse nisi ex forma, id est quia fuit 
creata cum creatione formae sustentatae in ea sine spalo 
temporis. | 

D. Secundum quod dixisti, quia essentia prima sancla. 
est alicuius proprietatis essentialis propter quam distat aD 1s 
omni re, oportet ut habeat esse ab ea essentia quae sit pro— 
prietatis extrariae, quae est materia. et forma; et hoc uideur 
tamquam necessarium. sed philosophi solent appellare ma- 
lerian possibilitatem. 

M. Non uocauerunt materiam possibilitatem, nisi quia * 
possibile fuit ei recipere formam, id est uestiri lumine eius; et 
haec necessitas non aduenit nisi quia est infra uoluntatem, et 
uoluntas supra formam; unde non est mirum. 

D. Adde explanationem quod materia sit ab essenti 4: 
et forma a proprietate. j , 


p. 334,14—23 == Falaqera V, $. 68. 


l inferiore] in superiore M . in om. MN 2sequtur C 3cx € 
turae] naturae AC quod] quid C 3—4 secundum diuersitatem >“ 
ceptionis] Munkii (l. c. p. 142,2) coniecturam perceptione diuersitatis non 
cipio — 5 alteram N 6 habeat C post esse add. per se sine formasm- 
quae uerba cum r. 9 neglegantur, glossema habenda sunt 7 et] qua 5 
9 oculi om. N  9—10 non sit A 10 creata| causata N 14 dixisti 9 
p. 936,0—10 quia] quod C sancta] scientia AC 15 propter] pem 
quam om. M . 16—17 proprielatis extraneae C, extra rem A. in cod. N 4 
hibetur compendium quod significat extrariae; non recte de eo enarrat Mg 
l. c. p. 143,2. 11 materiaj natura N 18 tamquam om.N 20 Non omes — 
21 fuit ei possible M 22 hoc N 23nonom. N 24D. om. C 





_ 


Fons uitae V, 42. 335 


M. Estne possibile ut uoluntas faciat contra id quod est 
essentia? 

D. Non est possibile. 

M. Ergo oportet ut materia fiat ab essentia, et forma a 
untate, id est a sapientia. 5 
D. Si materia et forma sunt ab essentia et pro- 
elate, cur dicitur forma aduenire materiae, et unde 

z"1a uenit ad materiam? 

M. Forma uenit a superiore, et materia eam recipil ab 
2riore, quia maleria est subiecta, per hoc quod habet esse ı0 
» forma, et forma est sustenlata super eam. 

D. Quae est probatio de hoc? 

M. Probatio huius haec est, quia largitor formae est su- 
Omnia; unde oporlet ut receptrix eius sit infra eam. Et 
In, quia ipse est esse uerum, oportet ut esse fluat ab eo; 
'"sse quo propinquius fuerit origini essendi, erit fortius lumen 
tabilius in esse. et in sensu ostenditur hoe, quia substan- 
est dignior esse quam accidens, et inter accidentia quantitas 
dignior esse quam qualitas, 

D. Materia est receptrix formae ab essentia prima so 
1e medio, aut cum medio? 

M. Immo mediante uoluntate. et ideo dicitur quod 
aleria est sicut cathedra unius, el uolunlas donatrix formae 
det in ea et quiescit super eam. — Et probatio quod uolun- 
s est aliud a forma, haec est, scilicet necessitas formae » 
a eget motore et mensuratore et diuisore et ceteris, per quae 
luntas intelligitur, de quibus iam aliquid praediximus. 


p. 335,9—19 = Falaqera V, 8. 69. — p. 335,20—27 = Falagera 
8. 70. 


1l ut] quod N  id|ilud C — 2 in]tua C 5a (ante sapientia) om 
£N  " cur] cun N et] quia MN — unde] unum N 9 recipit eam 

9—10 ab inferiori] a superiore ab inferiori C 12 de] super &' — 13 
a] quod AC 15 quia] quod A  ipsa.N — eo]esse C 17 stabilis N 
a] quod CN 18 esse dignior MN 22 Immo mediantej sie etiam N, 
ı Cum medio mediante (Munk I. c. p. 144,2) 23 post unius add, seili- 
dei A 24 quiessit N Et] Quia C 25 hoc N 26 qua] quae AC, 
m M et (ante mensuratore) om. 4 el diuisiore om. N per om. .N 
praediximus] rf. p. 323,21 sqq. 


ik 





Fons uitae V, 43. 831 


M. In hoe etiam conueniunt quod unaquaeque earum ad 
esse suum et exislentiam opus habet factore suo. 

D. Ex omnibus quae praemisisti iam mihi claruit quod 
in omnibus quaecunque creata sunt non est nisi ma- 
leria el forma; et intellexi materiam uniuersalem et for- s 
Mar uniuersalem; et patuit mihi quod motus est uirtus 
defluens a uoluntate, et quod uoluntas est uirtus diuina 
omnia penetrans, diffusa in omnibus, sicut diffusio lumi- 
nis in aöre et animae in corpore el intelligentiae in anima. 
"EO da mihi consilium, quid deinceps debeam in-w 
quirere, 

M. Scientiam de maleria et forma non debes credere 
ad omnnia posse tibi sufficere, sed sustine, ne properes; et sem- 
per stude intelligere essentiam uniuscuiusque, scilicet materiae 
üiniuersalis el formae uniuersalis, exspoliatae ab altera, et quali- ıs 
ler est diuersitas quae accidit in forma, et quomodo est eius 
*fflu x io et infusio in materiam absolute, et quomodo transit per 

Ommues substantias seeundum ordines earum; et discerne ma- 
leriam a forma, et formam a uoluntate, et uoluntatem a motu 

nm intelligentia tua discretione certissima; quia quando hoc fece- „ 

| exienuabitur anima tua et clarificabilur intellectus tuus, el 
Penetrabit usque in saeculum inlelligentiae, et intelliges 
Urree gniuersalitalem materiae el formae; el maleria cum omni- 
"Us formis quae sunt in ea fiet tibi tamquam liber propositus co- 
ER 

s p.337,1—2 = Falaqera V, $. 71", p. 3373—9 = Falaqera V, 
c - 1 p. 237,13—338,21 = Falagera V, $. 73. 

en 

Cx 1 unumquodque eorum C — 2 esse om. C el| esL C post existentiam 

“=, ponseruationem) add. suam C — habet opus A — 3 elaruit mihi M 4in 


ma M quaecunque] quae C estom.C Del (ante forma)| in N intellexi| 


men N formas N 6 el| quia C 7 fluens ©, influens N; defluens 
— est uirtus om. M 9 intelligentia M, intellectiuae C 12 Scientia N 


Tx "bi posse N propes M el| sed € 15 ab] ad € 17 effluxio| 
VR eR uio AC infusio| influxio € 18 substantias| formas M ordines| 
| N eorum N discernere C — 20 in| eL A, o. CN intellectiua 
A ante discretione add, et A quia] et € haec N — 21 luus intel- 
"*-ls 4 399 in|ad N  intelecliuae C — etj quia C BB tune om. N 
en deg] materiam C — 24 fiet] ei fiet A positus N 





m 





Fons uitae V, 43. 839 


Finitus est tractatus quintus, qui est de materia 
uersali et forma uniuersali, et ex eius consumma- 
ile consummatus est totus liber cum auxilio dei et 
; misericordia. 


EXPLICIT AVENCEBROL 


Libro perscripto sit laus et gloria Christo, 

Per quem finitur quod ad eius nomen initur. 
Transtulit Hispanis interpres lingua Iohannis 
Hunc ex Arabico, non absque iuuante Domingo. 


lqui om. N 1 et 2 uniuersali] sic etiam M, non uniuersi, id quod 
nier, Catalogue des Manuscı its de la bibliotheque Mazarine, T. III, Paris 
p. 95, ex eo affert 2 consumatione CM consumatus M, om. N 
m. C 4 EXPLICIT AVENCEBROL] Amen A, Amen Explicit C 
cebrol M, Explicit N 5-8 Libro ... Domingo] haec tantum in M 
"iu: om. ACN 8 Hunc scripsi: Tunc M 


wnoebrol ed. Baeumker. 22 


L1 
N 





APPENDIX. 


EPITOME CAMPILILIENSIS. 


pit Auicebrol, qui alio nomine dicitur auctor Fontis uiíae. 


Iste liber diuiditur in quinque partes. In prima determinat de his p. 1 

debent praeponi ad assignationem materiae et formae uniuersalis et ad 
malionem materiae et formae in substantiis compositis; in secunda 
wbstantia sustinente corporeitatem mundi; in tertia de asseueratione 
tantiarum simplicium; in quarta de scientia intelligendi materiam et 
ıam in substantiis simplicibus: in quinta de! materia uniuersali et 
| a uniuersali. 

Et est modus procedendi per totam scientiam, quod discipulus quaerit 
ko et magister soluit post. — Dicit ergo discipulo suo magister *?: 


Tractatus primus :*. 


Postquam ex bonitate naturae et studio scientiae jam profectus tantus p. 2 
euenit, incipe interrogare, quod potius tibi uisum est de interrogationibus. 
Quaerit * ergo discipulus: Quid est quod debet homo inquirere inpr. 3 
uita ? 
Magister respondet: Scientiam, cum sit perfectio nobilioris partis homi- p. 4 
; et etiam ut sciat se ipsum et alia quae sunt praeter ipsum, quia eius 
entia omnia apprehendit et pene!rat, et uirtuti eius subiciuntur omnia; et 
entiam causae finalis, propter quam conditus fuit, quare consequitur 


! de om. cod. ? M. cod.  ? inscriptionem hic et in ceteris tractatibus 
lidi; om. cod. * ante Quaerit «dd. D. — 5 quem 
99 * 


ed 


342 Epitome Campililiensis. 


felicitatem. Qui finis est uoluntas, i. e. uirtus diuina adinueniens omnia 


el mouens omnia, quia motus quo omnia fiunt alligatus est uoluntati; unde 
motus omnium est ex motu eius, ut quies omnium ex quiete eius. Et 


causa finalis hominis est applicatio animae eius cum mundo altiore, ut qui- 


libet redeat ad suum simile; «quod fit per scientiam et operationem. 


Scientia enim ducit ad opus, et opus separat animam a suis contrariis; et 


P. 5reducunt. eam ad suam naturam. Quod causa generationis hominis sit 


scientia, patet, quia perfectio animae est scientia, imperfectio est ignorantia. 
p. 6 D. Quae est scientia, propter quam creatus est homo? 
M. Scientia omnium secundum quod sunt, et maxime scientia de es- 


sentia prima quae sustinet eum et mouet eum !; quai? possibile est sciri pex 
operationes suas, non autem secundum essentiam suam propriam, quia est 


super omnia et infinita est. 


D. Quomodo ergo homo scit intelligentiam quae est supra se? 


M. Quia intelligentia similis est animae, et contingunt se; essent & * 


autem prima ? non est similis animae nec habet aliquam conuenientiam cum 
LI * . . . . . * . — € 
ea, quia non coniungitur alicui compositorum uel simplicium, et proportas-s* 


simplicis ad illam in possibilitate* sciendi eam talis est qualis propo 
compositi ad simplex in possibilitate sciendi illud. 
D. Quomodo ergo sciemus utrum essentia est? 


*. . . . 1 
M. Considerando essentiam uniuersalem et passiones quae possunt 


esse in illa; deinde de motu et uoluntate retinente et sustinente essentiam 
omnium. Quae est multiplex, scilicet ınateria uniuersalis et forma uniuersalis; in 
quibus conueniunt omnia quae sunt, quae sunt radix omnium. et in quae omnia 
p. 8 resoluuntur, quia materia prima® simplicior est omni* materia, et forma prima 
similiter omni? forma et coniungit omnes alias formas. 
D. Resolutio omnium in haec estne actu uel opinione? 


p. 9 M. Opinione. - Quod una sit materia, alia forma, patet, quia cum 


sint duae radices, necesse est quod una sustentet, alia sustentetur. Et haec 
duo sunt utilia ad scientiam uoluntatis el essentiae primae 


D. Estne alia scientia praeter scientiam materiae et formae et scien- 
tiam essentiae primae? 


M. Partes omnis scientiae tres sunt: Scientia de materia et forma, et 
scientia de uoluntate, et scientia de essentia prima; et non sunt plures scien- 
tiae quam tres, quia in esse non sunt nisi tria baec, scilicet materia et forma 


r. 10et essentia prima et uoluntas, quae est media extremorum. Et non sunt 


nisi haec tria, quia omni causato opus est causa sua, quae est prima essen- 
tia; causatum est materia et forma; medium est uoluntas. 


! eam ? quae ? propria * possibilitatem — 5 prima] prima omnium 
* et. ? omnium 


s 


Tractatus f. 343 


D. Da exemplum ligationis! horum inler se et aliorum cum aliis et 
ordinationis aliorum ex aliis. 

M. Exemplum materiae et formae est sicut corpus* et eius forma; 
formam autem intellige compositionem membrorum eius. — Exemplum uolun- 
lalis est anima; exemplum essenliae primae intelligentia. — Et secundum 
lisciplinam scientia materiae et formae praecedet scientias aliorum duorum ; 
sed seeundum esse est e contrario. Et non sunt aliae scientiae praeler istas 
Ire= radices; sed rami sapientiae siue scientiae multi sunt. — Item, materia 
el forma sunt rami uoluntatis. — Item, substantia diuiditur in substantiam p. 12 
"orpeoream compositam et substantiam spiritualem simplicem. — Item, sub- 
slarıtiae corporeae alia est materia corporea sustinens formam qualitatum *, 
et alia materia spiritualis quae sustinet formam corporalem. Et secundum 
loc diuiduntur quinque tractatus huius libri. 

Item, duobus modis potest sciri esse materiae uniuersalis et formae p, 13 
Uniwersalis, Vnus est uniuersalis, communis; alius* particularis et proprius, 

Quia omnis res non scjtur nisi per proprietates inseparabiles ab ea; et 
Tua ud scietur quod sunt ipsae proprietates et quid sunt, scietur tunc res 
*SSe «uius sunt proprietates. Verbi gratia, si una est materia uniuersalis 
)trirriwm, hae proprietates adhaerent ei, scilicet? quod sit per se ens, unius 
555 tiae, sustinens diuersitatem, dans omnibus essentiam suam et nomen, — 

sint proprietates maleriae communis, palet. Quod sit esse primo, 
Tuin quod non est, ei quod est, maleria esse non polest; dicitur per se exi- 
A fem zus, ne procedatur in infinitum; unius easentiae, quia non quaesiui- 
Mara nisi unam materiam omnium; sustinens diuersitatem, quia diuer- p, 14 
| = non esl nisi ex formis, quae non existunt per se; dans omnibus es- 
sen tiam et nomen, quia cum sustineat omnia, necesse est ul sil in omni- 
zm et si sie, oportet ut det essenliam suam et nomen omnibus. Et in 
' ue inueneris has proprietates, in omnibus et inuenisti iam materiam 
FR aeswnan. Et hoc inuenies resolutione intelligibili, in quolibet abstrahendo 
libet formarum eius quod est ab altera; et ibis a manifesto ad occul- 
tuac donec uenias ad formam post quam non est alia forma; et haec forma 
^ it omnes formas eius quod sustinet eam, uerbi gratia in caelo, de 
OUR us formis quae primo occurrit color est, deinde figura, Lertio corporeitas, 
ims P7 substantialitas, deinde cetera, scilicet inlellectus spiritualis, donec per- 
Vc mia ad intellectum rei crealae, unius, per se existenlis, sustinentis has 
omnes; et tune inuenies illam descriptam proprietatibus praedictis, et 
VA. linis occultus post quem non est finis nisi unus", seilicet factor cuius 
| nomen est. Deinde regredere a fine occullo ad manifestum et a’ 





Aligationis om. — * corus — " qualitalem — * alicuius — * secunduni 
"* unius ^" a om. 








SS 


Tractatus fl. 345 


quae subieiuntur sibi ipsis et subsistunt aliae in aliis, donec uenias ad pri- 
Inm subiectum quod est materia uniuersalis; et tunc cognosces compara- 

liones quae sunt inter ista subiecta et substantias medias inter summum oc- 
eullum quod est maleria prima et summum manifestum quod est formae 
sensi biles. 

Est ergo unum corpus illud, in quo communicant quatuor elementa, 
subiectum formis quatuor. Sunt ergo formae istae uniuersales in elementis, 
ut Foormae parliculares ad ea quae generantur ex eis; et similiter corpus quod r. ?0 
subiectum est his formis uniuersalibus, eril sicut elementa subiecta formis 
particularibus. 

Ex dietis patet quod sunt qualuor modi materiae et quatuor formae, p. 21 
silicet materia particularis artificialis, materia particularis naturalis!, ma- 
leriz: uniuersalis* naturalis recipiens generationem et corruptionem, materia 
“elestis; et in qualibet harum materiarum est sua? forma. Et licet isti 
Modi materiarum et formarum sint diuersi, conueniunt tamen in* intellectu 

"àteriae et formae. Vnde sunt una forma specie omnes? formae; sunt autem p. 2 
Multae in indiuiduis. 
Ergo in sensibilibus est materia uniuersalis, i. e. corpus, et forma uni- 
'Jersalis, scilicel omnia quae sunt in corpore. 
Post hoc ergo considerandum est in hoc secundo tractatu, quid est 
TU c» cg sequitur post hoe corpus sensibile, scilicet. substantia quae sustinet 
drza ry Litatem; el hoc est primum considerandum de substantiis intelligibilibus. 






Tractatus secundus. 


oes D. lam promisisti quod in hoc secundo tractatu? loquereris de materia p. 23 
E>sonali, i. e. substantia quae sequitur post haec sensibilia; explana ergo. 

M. Inquisitio huius materiae est per considerationem materiarum 
Parum, *"—-dJietarum. ^ Postquam mundus est essentia corporalis, sicut corpus est 
Me figurata et colorata et omnino formala suis formis praedictis: 
ea » est per hoc quod corpus sit materia formarum, quae sunt in eo, scili- 
ligurae, colores et alia aecidentia, et haec sint ei formae; similiter ne- 
nn est hie esse? aliquid quod sit maleria corporeitatis *, et quod corporei- 


=> 7** sit sibi forma; erit ergo consideratio corporeitatis ad materiam quae" 


a 





linet eam qualis fuit consideratio formae uniuersalis, scilicet figurae, colo- 
ele, ad corporeitatem quae sustinet eam. Ergo debet hic materia p. 24 
nn non sensibilis, quae '" sustinet materiam !! corporis. — Et ad inuenien- 
i, RN scientiam formarum et materiarum dabo tibi regulam generalem. 


EL s 


! ue]. "ut — "sila; sed cf. p. 21,23. * in om.  * omnis * trac. 
in om, "e  "*incorporeitatis  * qua "qua  "' 7, formam; ef. p. 24,1 


Em 





Tractatus Il. 347 


fonposilae in esse, iudicant tamen quod quaelibet illarum non est alia. Et 
ideo sensibilia separantur a substantia et resoluuntur in illa, quia intelligen- 
lia separat inter illa! et illam, etsi sint simul in esse; el ideo res intelligi- 
biles necesse est esse separatas in suo esse, elsi sint iunctae et compositae, 
quia intelligentia iudicauit separationem earum. Vnde intelligibilia sunt 
liserela quantum ad intelleetum, sient sensibilia separata quantum ad 
Vnde haec regula ad sciendum separationem in omnibus rebus intelli- 
eibilibus, in quibus est difficile, quia ipsae sunt iunctae et continuae in esse 
500; quia si substantia intelligentiae cognoscit se ipsam, necesse est ut forma p.29 
"eritatis subsis!at in se ipsa; ideo intelligentia cognoscit hanc formam et 
Non dubitat de illa. Quare substantia animae? cognoscit formam ueritas 
3liqua ndo, quia proxima est intelligentiae; sed anima animalis non co- 
81Oscit hane formam cognitione complela, sed existimal eam, quia natura 
eius Longe est a natura intelligentiae; et ipsa est similis uisui qui distat a 
li, qui uisus non comprehendit illud, quando intercedit *aliquantulum im- 
| Vnde intelligentia apprehendit formas rerum secundum uirtu- 
iu deinde anima aliquando; sed anima animalis nunquam. Sed in- 
non apprehendit, quod est supra se, nisi secundum quod est fixa 
711o et stans per illud; et hoc est apprehensio causae a causato. In- 
u uero sibi apprehendit ut causa causalum, et est supra illa*; et for- 
amans inferiore: omnes sunt in illa secundum uirtutem. Item, quicquid p.30 
Sea subtilioris essentiae et clarioris substantiae, cilius et uerius percipit et appre- 
c ; sed inlelligentia * respeclu omnium quae sunt sub ea est subtilior 
""t-Jarior; ergo est apprehensibilior; et quia intelligentia est receptibilis 
a rmn omnium rerum, et etiam diuersarum, et omne quod est unius for- 
T — in actu, non est receptibile formarum diuersarum in actu: sequitur quod 
bine imutia non est unius formae tantum in actu. — Vnde intelligentiae non est p. 1 
Des COND una forma in se, nec habet propriam formam in se, sed compre- 
m ndit formas in se omnium; formae igitur omnium: sunt sibi formae. — 
=. postquam formae omnium rerum sunt formae essentiae intelligentiae, et 
ehe sunt apud inlelligentiam, ex hoc sequitur «quod sint dislinctae in 
Tuemet ipsis. Praeterea? oportet quod essentia intelligentiae sciat distinctio- 
"wes formarum in semel ipsis; unde eliam esse intelligentiae est quod sit 
"*wmeiens sui ipsius cum certitudine omnis rei scitae. — Et similiter dicendum y, 32 
je sensu, quia cum sensibilia imprimunt aliquid in sensitiuo, tunc fit sensio; 
et postquam" forma impressionis fit secundum formam rei sensae in se, ne- 
xesse est ut forma impressionis sentientis® per sensatum sit secundum f[or- 
mam sensali in se; et quando'* forma sentientis per sensaluin fuerit secun 





(^3 illam ? i, e anima rationalis — " inteudit * illas * esl om, 
* in illa * P  * post "senlientes !° et quando om.; cf. p. 32,5 








Tractatus II. 349 


Kal aceidentia prima et substantias primas, nisi' ut per illas apprehendat 
Post mecidentia secunda et substantias secundas. X Vnde cum homo a prin- 
tipio natiuitalis suae apprehenderit sensibilia in hoc saeculo, augetur per 
hoe eius intelligentia? et exit de potentia ad actum?, quia formae sensibi- 
lium sigillantur in instrumentis, quia sunt similes illis; et post eaedem for- 
mae sigillantur in imaginalione subtilius et simplicius; et post in essentia 
animnae subtilius iterum. Et ideo comparatio formarum sensibilium ad ani- 
marc lalis est, qualis comparatio libri ad legentem, quia quando uisus uidet 
ligas libri, recordatur anima intentionum figurarum. 

Ad hoe, quod iudicamus quod materia prima formala nouem praedi- 
"armentis sit exemplum intelligibilium, per quod deuenimus in ea, ponamus 
illad quod est in extremo inferiori, quia inferius est exemplum superioris, p. 3 
quia uenit ex ill; et cum hoc fiet, tunc erit scienlia occulti per mani- 

.  Etde hoc ponamus exemplum uniuersale, scilicet. substantiam 

quae sustinet nouem praedicamenta. Cum ergo uoluerimus ire ad supre- 
Turn finem, scilicet. ad materiam uniuersalem quae sustinet omnia et for- 
Man, uniuersalem quae sustinetur in illa, quae sunt finis esse ex parte in- 
Orum el prineipium ex parte adinuentoris eorum, cuius excelsum® no- 
men, inspieiamus exemplum inferius, scilicet substantiam quae sustinet no- 
bern praedicamenta, el* inueniernus eam conferibilem ei et exemplum eius, 
Sirniliter inueniemus formam quantitatis sustenlatam in hac infima substan- 
Ua *xemplar formae uniuersalis, i. e. formae intelligentiae, quae sustinelur 
I: Zxrnateria prima uniuersali, tamquam si supremus finis sit corpus solis et 

- radius eius diffusus super sphaeram terrae. 

- Et est similitudo inter haec extrema, quia proprielales ınateriae uni- p. 38 
"Ulis inueniuntur in materia inferiori, scilicel quod sit exislens per se, 
eme suslinens diuersitatem, el aliae* proprietates quas habet. Similitudo 
"Excerum dormarum est similitudo duarum maleriarum, quia sieut prima 
nii RN quando coniungitur primae materiae, consliluil speciem intelligentiae 
Men eam dueit ad esse: similiter forina quantitatis, eum coniungitur inferiori 
trie; constituit speciem «corporis et eam ducit ad ‚esse; ergo forma 
Aw antitatis est similis forınae intelligentiae. — El sicut forma intelligentiae 
ar propinquior primae materiae inter omnes lormas, sie forma quantitatis 
"ut propinquior maleriae inferiori inter omnes formas. EL sicul forma intel- 
Nc, arentiae? non separatur a maleria superiori, sic nec forma quantitatis a 
Pw ateria inferiori. Et sieut. forma intelligentiae penetrat tolam essentiam 








1 nisi om. — * intelligibilia — * actus — * werba quae sunt finis esse ex 

"arte inferiorum et principium ex parte adinuentoris eorum om.; addidi ex 

e. 37,18—19 ® excessum * et om. Tuna| in materia  *alia — " uerba 
est propinquior materiae inferiori . . . intelligentiae addidi ex p. 38,78— 19 





350 Epitome Campililiensis. 


materiae altioris, sic forma quantitatis diffusa est per totam essentiam ma- 
teriae inferioris. Et sicut forma intelligentiae uestit et circumdat materiam 
altiorem, similiter forma quantitatis uestit et circumdat materiam inferiorem. 
Et sicut forma intelligentiae sustinet omnes formas, et omnes sustinentur in 
illa, sic forma quantitatis sustinet omnes formas corporis et eius accidentia, 
et habent esse in illa. Et sicut figura est finis formae quantitatis et cir- 
cumdans eam terminus, similiter scientia est finis formae intelligentiae et 

p.89 terminus circumdans eam; et scientia intelligentiae non est figura, nisi * 
propter hoc quia est finis circumdans eam et est similis figurae circumdant à 
corpus; et sicut corpus cum iungitur? corpori, non iungitur ei* nisi per figa — 
ram suarm, similiter intelligentia cum coniungitur figurae*, non ei coniungi — 
tur nisi per suam scientiam. Et sicut forma quantitatis resoluitur* ism» 
punctum et unitatem, similiter forma intelligentiae resoluitur in materiam 9 
et unitatem. Et sicut cum intelligentia inspexerit in formam quantitatis-— 
inueniet eam altiorem omnibus formis et propinquiorem substantiae, et in— ^ 
ueniet alia accidentia et formas inferiores ea, sic forma intelligentiae cum -* 
inspexerit se ipsam, inueniet se altiorem omnibus formis et propinquiorem 
materiae primae, et alias formas infra se. Et sicut sunt quaedam formae 
affixae materiae?, non separabiles ab ea, ut formae intelligentiae et sim- 
plices substantiae®, et sunt aliae quae non sunt affixae, ut formae elemen- 
torum et elementatorum, similiter ex formis corporis quaedam non sunt 
affixae, ut color et figura propria et similia accidentia, aliae sunt affixae, 
ut forma quantitatis. Et sicut formae? materiae sunt obuiantes intelligen- 
tiae, sic lormae substantiae sunt ohuiantes sensui; et sic se habent quae- 
cumque sunt sibi similia inter duo extrema. 

Patet ergo quod substantia quae sustinet nouem praedicamenta cum 

p- 40 omnibus formis quae in ea sunt, est exemplum ad illud quod est occultum 

et quod ipsa est prima substantiarum intelligibilium; — ipsa enim est intelli- 

gibilis tantum, et non sensibilis, et scientia eius praecedit scientias omnium 

substantiarum intelligibilium. 

Et tamen non!” est tantae nobilitatis, quantae sunt aliae substantiae 
intelligibiles, quia est inferior eis, et quia ipsa patitur, et aliae agunt. Quod 
patet, quia omne agens praeter primum indiget subiecto receptibili suae 
actionis; sed intra illam substantiam non est subiectum receptibile suae 
actionis, quia ipsum est ultimum ad alias substantias intelligibiles. Et etiam 
quantitas circumdans eam uetat eam! agere. Quod quantitas eam prohi- 
bet'?, patet, quia comprehendit eam et iungitur in ea. — Àc per hoc est si- 


3 
> 
D 


! nec. ? cum iungitur] coniungitur ° ei om.  * l. intelligentiae 
cf. p. 39,5. * resoluuntur ° materiae om.  ' forma  * sic/ cf. ad p. 39.15 — 
? forma !* non om.  " ea  '!? prohibetur 





Tractatus II. 351 


milis flammae ignis, quae obscuratur propter humiditatem illi commixtam, 
el aufert ei leuitatem motus; el sicut! aér nubilus, qui prohibetur penetrari 
limine: et ideo passio huius substantiae fit manifesta, (Cum? autem com- 
 Plexio fuerit subtilis et parata ad accipiendum, ut penetrare possint actiones 
intelligibilium substantiarum* in ea, tune apparehit actio substantiarum 
Spixitualium in corpore, quia penetrant et irrumpunt illud, ut sol penetrat 
Wieg-w1od obstaculum et pertransit, — Non solum autem quantitas prohibet 
area ab agendo, sed etiam essentia eius prohibita est a motu, quia distat 
Ex um a radice motus; el quia non defluxit ad eam de uirtute agentis el 
*-C»mwenlis omnia, unde ipsa fierel mouens et* agens; el ideo est quieta 
"Eu mouens, et mouetur in se, i. e. patitur. — Quod iterum quantitas im- 
"*CN ji motum, sie patet, quia quanto plus ereseit quantitas* alieuius, tanto 
"EÉo€jilius mouetur. — Vnde eaelum et similia, nisi esset uis spiritualis agens, P- 4 
""mEyelrans per haec corpora, nec mouerentur nec agerent; cuius signum 
"quia aliquid corporum est quietum et immobile. — Item, si primum 
*-* factor non factum, et mouens non motum: ultimum sibi rerum opposi- 
“m eril factum non factor, notum non motor. 
| Et illa substantia aliquando materia, aliquando substantia nominatur*; 
Urter quae talis est dillerentia quod nomen subslantiae* illi materiae conue- 
XKxii quäe jam aliquam? formam recepit!" et per'' ipsam formam faeta est 
Substantia prima'*; nomen uero maleriae conuenit illi soli quod paratum est 
Xecipere aliquam formam quam nendum'* recepit". Et nomen conuenien- P. 43 
tius sustinenti formam mundi est materia uel hyle, quod nos non consideramus 
illam nisi'* exspoliatam forma mundi quae sustinetur in illa; parata est ta- 
men recipere formam mundi. 
llla uero maleria est res subiecta sustinens formam quantitatis, cuius 
natura uenit ex alia'^ substantia altiore, scilicel ex substantia naturae, et 
essentia illius substanliae uenit ex essentia naturae; aut potest dici quod 
est gradus inferior naturae aut ex suis uiribus uis inferior. Quod patet sic, 
quia omne quod fit ab aliquo, necesse est quod inter ea sit aliqua conue- 
hjentia; si ergo substantia fit ex nalura, inter ea conuenientia erit!", — Sup- p.44 
Posilo ergo quod substantia naturae faciat accidentia rerum sensibilium el fundat 
“a in substanlia, quia hoc postea prohabitur, arguatur ergo sic. Omne quod 
Sigillat et depingit aliquod signum in aliqua re, ipsum signum habet esse in 
=o aliquo modo: sed natura sigillat et depingit!* figuras et signa in sub- 
Sstantia "; ergo haec sunt in natura ^ aliquo? modo. Item, si aliquid re- 








! sic ?* quae ? patiendum * suarum ^et om,  * qualitas ^ no- 
minatur addidi *sic " anima  '""recipit ? per om. "* legendum propria; ef. 
ad p. 42,24 "' nunquam  " recipit "alla "non  " erit. addidi 5 uerba 
aliquod signum ... natura sigillat et depingit addidi ex p. 44,9—11 " in 
substantia! se in ea; sed cf. p. 44,11 * iiateria — ** alio 


— 





Tractatus II, 353 


superficiem alterius corporis; et substantia non habet in se superficiem 

qua* applicetur quanlitati, quia substantia in se non est corpus. 

M. Non oportet ut peruertas formas superiorum in formas? inferiorum, p. 48 

üel e contrario, quia formae? indiuiduorum uel specierum uel generum no- 

bis proximorum non sunt tales quales in eis quae sunt supra haec; tamen 
formae inferiorum infunduntur a superioribus. — Forma loci a superiore ad 
inferius est his nouem modis: primus est subsistentia omnium in scientia 
ereatoris; deinde subsistentia formae uniuersalis in materia uniuersali; 
deinde substantiarum simplicium aliarum in aliis; quarto accidentium sim- 
Plieium in substantiis simplicibus; et infra hoe subsistentia quantitatis in 
Substantia; sexto superficierum in corpore, linearum in superficie et puncto- 
füm in linea;***** et inferius subsistentia corporum® partium similium in 
Partibus aliis*; nono subsistentia aliorum corporum" in aliis corporibus; et hoc 
*5t loeus cognitus. Vnde substantiae simplices non sunt in tali loco in quali sunt p. 49 
*Ubstantiae compositae, nec e contrario; et substantia non dicitur locus quan- 
Hitatis, nisi quia sustinel eam; et similiter corpus est locus non-corpori hoc 
"Exodo, seilicet accidentibus, quae non habent superficies. Et per hoc patet 
"Eod duplex est locus: simplex, id est spiritualis, et compositus; sicut duplex 
"?mbstantia; et substantia simplex, in qua est alia substantia simplex, est ei 

locus; et in eorporibus similiter, ut in eleinentis et elementatis. 

Quaeratur ergo de minima parte quantitatis substantiae mundi, utrum p. 53 
sit diuisibilis uel non. Si est indiuisibilis, omnes aliae partes sunt indiui- 
sibiles; et si hoe, non erit quantitas; el si non est quanlitas, non conti- 
nuantur aliae cum aliis; ergo non est indiuisibilis. Si diuisibilis: ergo 
uel est substantia simplex, uel accidens simplex, uel accidens compositum 
eum substantia, Si substantia: ergo non est pars quantitatis, Item, si 
essel substantia simplex tantum: ergo non esset diuisibilis nec sensibilis, 
ergo nec corpus compositum ex his esset sensibile et diuisibile. Item, si p. ^4 
quantitas est ex partibus quae in se sunt substantiae tantum, sic ex sub- 
slantiis fieret quantitas, uel ex quantitatibus substantia. — Item, si illa pars 
est accidens simplex non habens substantiam: sic accidens erit in non-sub- 
Stanlia; quod est impossibile. Ergo ılla pars est substantia et accidens simul. 
— Et substantialitas eius est praeter accidentalitatem eius; et accidentalitas est 

pars quantitatis; et substantialitas est uis simplex sustinens illam quantitatem 
partis, uel maleria simplex sustinens formam partis, quae esl essentia sim- 
:plex, quae est pars substantiae uniuersalis sustinentis quantitatem simpli- p. 5^ 
cem*, — Et illius partis non uidetur nisi forma indigens materia sustinente; 
quae materia uidetur mediante forma, sicut quantitas uidetur mediante 






! quo * in formas addidi; cf. p. 483  ? forma * lacunam indicaui; 
cf. p. 48,20—21 — " corpora * officialibus " eorporum om. * simplex 





Tractatus II. 355 

Dui inuenitur! nisi in substantia sustinente illam. — Item, corpus in sui 
Compositione simile est numero in sua composilione, quia compositio cuius- p. 65 
libet nzzmeri ab unitate incipit, euius multiplicatione fit binarius, ex multi- 
plieatiome duorum? quatuor, ex duplicatione quaternarii octonarius fit. Simi- 
liter im compositione corporis ineipies? a puncto, quod est simile unitati, et 
*x multiplieatione* puneti fit linea, quae fit ex duobus punctis, quae est si- 
milis ksinario; ex duplicatione lineae^, quae est ex duobus punctis, fit super- 
fires similis qualernario, quia est ex quatuor punctis; ex* duplicatione su- 
Perfieiej, quae est ex qualuor punctis, fit eorpus simile ortonario, quia est ex 
900 Yunctis. Ergo numerus discretus et quantitas continua? sunt similia 
in COmnpositione et resolutione, quia compositio cuiusque non surgit nisi ex 
Juplieatonibus; et sic patet quod unitas est radix utriusque, quia ab illa 
oriuntur et in illa resoluuntur. 

Sciendum aulem quod inlelligibilia uniuersalia et particularia sunl p. 69 
*ubstaptige simplices, continentes substantiam sustinentem nouem praedica- 
menta, scilicet intelligentia, natura et tres animae, — Item, substantia spi- 
"itualis uniuersalis comparatur ad substantiam corporalem mundi sieut anima p. 70 
aa Corpus, quia sicut anima continet corpus et sustinet illud, sic* sub- 
5tanti, spiritualis uniuersalis continet el sustinet corpus uniuersale mundi; 
*t sicut anima discreta est per se a eorpore et est ei iuncta, non tamen co- 
harerens similiter est substantia spiritualis discreta in se a corpore mundi et 

: ur ej, non tamen est cohaerens illi. Et applicatio substantiae spiri- 

Un. cum? substantia corporali el omnino applicatio substantiarum spiri- 

-Axum aliarum cum^ aliis" et existentia aliarum in aliis est sicut applica- 

Uie Juminis ignis cum aére et applicatio coloris et figurae cum quantitate '4 

SE — quantitatis cum substantia et applicatio accidentium spiritualium cum 
jis'* spiritualibus; et sic manifesta'* sunt exempla occultorum. 





Traectatus tertius. 


B. Promisisti'* mihi ostendere quod inter primum factorem et altum '* p. 75 


— 
= substantiam sustinentem nouem praedicamenta sunt substantiae mediae. 
M. Ecce probatio sic, Principium omnium distat ab ultimo omnium p.75 


! non inuenitur * duorum addidi; cf. p. 65,3 ? incipiens * multi- 

A CNadine 5 lineae om. *° werba ex duplicatione superficiei quae est ex qua- 

or punctis in margine adseripta erant; sed glutinatoris cultro prima uox 

et de uoce superficiei litterae cie, a quibus prior et alter uersus incipiebant, 

sunt. ^" quantitas discreta continua  * sieut? est !" aliarum cum] 

Cum est oU post aliis add, est sicut applicatio — '* qualitate ex quantitate 

Os cum substantiis] cum substantia cum '* manifestata — '^ Promisistis 

7*5 alterum 

Auencebro] el, Baeumker, 23 


— 





pm 


"Tractatus III. 857 


oportet ut sit substantia media, de cuius essentia sit; quae substantia media 
fnita est, quia est creata. — Item, substantia praedicamentorum formata est 
4 exemplar; ergo illud exemplar praecedit. — Item, anima est medium p.sı 
ter intelligentiam et substantiam praedicamentorum, tangens intelligentiam; 
go sunt substantiae mediae ante substantiam illam. — Item, factum a primo p. 82 
t ab eo sine mora et sine medio siue subito; substantia sustinens praedica- 
iexxta facta est in tempore et per medium; ergo etc. — Item, sub- v.83 
laxitia sustinens praedicamenta est mobilis, ergo  passibilis; et omnis 
1s5i0 exit de potentia in actum per ens actu, inter quod et ipsum non est 
iediun; sed primum non est in! potentia nec in effectu; ergo per media 


ter illa. — Item, anima mobilis est per se non in loco; et omnis talis 
Obilis est motus uniformis; et omnem talem rem sequitur res secundaria; 
ZO motum animae sequitur motus secundarius. — Item, motus uniformis p. &à 


"*ecedit omnes alios motus, et motum? unius modi? sequitur motus uarius, 
!O mouetur substantia sustinens praedicamenta; ergo motus substantiae 
**edicamentorum* sequitur motum animae, et substantia animam. — Item, p.*6 
tiequid recipit aliud sine medio, magis recipit illud quam si cum medio reci- 
"ret: sed substantia praedicamentorum^ non magis recipit formam quam si 
Kan medio reciperet; ergo substantia non est receptibilis formae sine medio; 
"a enim pars substantiae praedicamentorum magis receptibilis est formarum 
aam alia, et omne tale est receptibile formae per medium aliud ab ipsa. — 
bem, omnia disposita sunt seeundum oppositionem; ergo, cum substantia p. 87 
Vraedieamentorum recipiat formam suam propriam, necesse est ut proprietas 
"ubstantiarum simplicium sibi opposita sit receptibilis omnium formarum *. — 
*** Et substantia simplex est aut supra? substantiam compositam sustinentem 
»raedicamenta ****, Et illae duae uniuntur sine destructione alicuius fozmae ipsa- p. #8 
wm; ergo sunt conuenientes substantiae illae; ergo sunt eiusdem generis; ergo 
‘st substantia supra illas simplicior illis, quod est genus earum. — Item, 
wm primum agens agat sine tempore, patiens" primum patitur sine tempore; 
ied substantia praedicamentorum patitur in tempore; ergo non est primum pa- 
iens a primo agente. — Item, omne patiens in non-tempore prius est pa- 
üenti im tempore, nec inuenitur aliud patiens prius eo, nec aliud patiens 
posterius patienti in tempore; ergo substantia sustinens praedicamenta quae!^ 
patitur in tempore est posterius! eo quod patitur in non-tempore, scilicet sim- 
Miei. — Item, substantia praedicamentorum est imperfecta, cum aliquando „, gg 
rocedat de potentia ad actum; sed deus est agens perfectum; ergo patiens 





1 in om.  * motus ^ moti * praedicamenti ° praedicamenti © om- 
ia forma "supra om.  * Verba Et substantia simplex est . . . sustinentem 
rae | fragmentum. sunt argumenti 30; cf. p, 87,96. — * ante patiens 
dd. sed substantia praedicamentorum 9 quae om. "sie! 

29 * 









Tractatus III. 359 


melio; aut est cum mutatione formae agentis et diminutione, aut sine dimi- 
Wntione qualitatis? agentis; aut cnm impressione uirtutis agentis in rem pa- 
lientem sine tempore; aut secundum aestimationem, sient actio rei amatae in 
"mantem. — Sed quare? aliae res sunt in aliis, haec causä altissimä uniuer- 
1i, quia uirtus, quae facit omnia et mouet omnia per se, facit quamdin in- 
"enit receptibile actionis suae; unde forma uniuersalis facta ab hae uirtute 
*5t agens per se, et similiter materia uniuersalis prima est receptibilis actionis 

Per se. Proprium est autem uniuersalium, ut suae naturae inueniantar in suis 

"nferioribns, et ipsa singularia accipiant naturam ab essentia eorum et dent? 
*bi ipsis, Et necesse est ex hoe ut omnes formae sint agentes, et omnes 
Materige patientes. De forma patet, quia forma uniuersalis agens est neces- p. 107 

mario, ergo similiter omnes formae particulares sub ipsa sunt agentes; de 

"teria patet, quia materia uninersalis est receptibilis actionis formae neces- 

"Ario, ergo a simili et omnes materiae particulares. 

| Quod forma sit agens necessario, patet, quia factor primus et excelsus 

lr eus est, a quo relegatur omnis inuidia, et quia primus largitor est fons esse 

or mae quae est apud se, unde ipsam affluenter influit; et hie fons est coör- 
I! omnia, ambiens et compreh^ndens. Vnde omnes substantiae oboediunt 

«tioni eius et sequuntur eum in dando* snas formas et largiendo suas uires, 

"R'uamdiu inueniunt materiam paratam ad recipiendum eas, —  Fluxus autem 
S ubstantiarım intelligitur motus et desiderium earum dandi formas suas et 
ATmotum, in quo imitantur primum creatorem. Sed sunt diuersae secundum 
Iperfectionem earum et imperfectionem, quia quaedam earum fluunt non in tem- p. 108 
yore, quaedam in tempore; et proportio quarumlibet substantiarum altiorum 
ad inferiores in dando fluxum est, ut proportio primi factoris ad altiores sub- 
stantias et inferiores ad influendum super illas, licet influxus earum in quo- 
libet modo est diuersus; similiter comparatio altiorum substantiarum ad facto- 
rem primum in recipiendo ab ipso, qualis inferiorum substantiarum ad superio- 
res in recipiendo ab illis. Et omnino prima influxio quae complectitur omnes 

substantias fecit necesse ut aliae substantiarum iofluerent aliis, ut sol, qui se 
non fecit influentem radios suos, nisi quia cadit sub prima influxione et oboedit illi, 
Alia autem causa est, quare aliae substantiae inflnunt aliis, praeter illam 
tàusam praedictam, scilicet subtilitas materiae. Quia subtile penetrat oppo- 
situm sibi: ideo forma penetrat per omne sibi oppositum et unitur et dat se 
totam materiae paratae recipere ipsam. — Et hoc^ signum est quod forma 
! qualitatum — * quando; ad sententiam cf. p. 106, 17 sqq. — * dicunt; 
ef. p. 296 * in dando] md'ato 
* Verba et hoc si]gnum est quod forma processit 
a factore primo] et compellitur se dare 
materie parate recipere ipsam 
"n margine adscripta, sed a glutinatore margines nimium amputante truncata 
sunt. ad supplendas lacunas quae ante has uncinas(]) posita sunt ex p. 
408,24 sqq. addidi 















Tractatus ITI. 363 


inde! ut prius. — Item, ommes duae substantiae oppositae in forma cum 
"niuntur, fit forma diuersa a propriis formis earum, quia ex eis resultat unum, 
et amum est aliud a duobus. Et praeterea substantia simplex unitur substan- 
lite compositae, ut impressiones naturae et animae in? substantia composita 
et illi; Et iterum, quia agens unitur patienti, et substantia simplex agit in p. 126 
"ompositam. Item, forma substantiae simplicis fluit continue et recipitur in p.127 
sibi Opposito, et sie sibi unitur. Et item, simplex substantia continet compo- 
"ilam, et est etiam ubique. Et item, substantia composita est subiectum 
"tionis substantiae simplieis in qua manifestatur effectus eius. Ex ommibus 
his patet quod substantia simplex unitur substantiae compositae. Ergo ex 
^niunetione illarum duarum oppositarum fiet forma diuersa a formis illarum, 
rex Primam ?*, Sed fignrae, uires et motus sunt formae in substantia compo- p. 128 
"Ita. &lige a forma substäntiae simplicis et a forma essentiae substantiae 
om positae; ergo illa fiunt ex unione substantiae simplicis et compositae. — 
tem „ forma substantiae compositae  apparet* sensui actu; et similiter, 
IA ando substantia simplex unitur substantiae compositae, formae quae latebant 
en apparent actu. — Item, cum substantiae compositae creatae sint a substantia p. 129 
"i myjiei, multu magis et earum formae. Et iterum, cum substantiae simplices 
"Mit eausa compositae substantiae, imprimunt in eam formam snam, motus 
S@ilicet, uires et figuras. — ltem, diminutum creatum est a perfecto et quietum a p. 130 
Tgbili; sed anima est perfecta et mobilis, substantia composita imperfecta 
=t quieta; ergo haec causatur ab illa, et similiter forma illius substantiae 
""onfluitsimul — Item, causa debet esse plurium formarum et figurarum quam cau- 
Satumz; ergo substantia simplex habet plures formas et figuras quam compo- 
Sita. ^ Potest enim substantia simplex figurari omnibus figuris; unde omnes p.131 
figurae et formae possunt esse in ea. Vnde substantiae simplices, eum sint 
Teceptibiles omnium formarum, non habent aliam formam uel figuram sibi 
Propriam, ut anima, intelligentia, natura et materia. — Item, cum in sub- 
Stantia corporali possint colligi multae figurae: multo plus in spirituali. — 
Item, mis uniuersalis? animae habilior est ad suscipiendas plures formas et p. 132 
figuras, quam uis* particularis; sed uisus recipit plures formas sensibiles; 
*rgo multo plus uis uniuersalis ipsius animae. — Item, cum” intelligentia et* p. 133 
"nima sint* apprehendentes omnes formas rerum, omnes sunt in eis, quia ap- 
mrehendunt spiritualitatem et similitudinem illarum '^; ergo formae omnes 
*unt similes illis; et sic formae inferiorum sunt in formis superiorum grada- 
tim, donec ueniatur ad formam in qua est collectio omnium formarum; et 
istae formae inferiores sunt in loco, et superiores non in loco, — ltem, 
anima recipit formam rerum praeter materiam suam; et hoc est quia materia p. 134 


! uide? in om.  *scil, partem huius probationis * apparens ® uni- 
uersalis om. " quamuis Test (pro?) * et om. ^ * sicut — '^ illorum 





substantiarum ' et formas earum, et relationem* contra esse earum in 

a et causato, et tempus contra sempiternitatem, et locum centra ordinem 
um substantiarum in prioritate et posteritate, et situm contra subsisten- 
|*; et inuenies agentem contra imprimentem harum substantiarum et 
buentem et creantem, el patientem contra impressum ab his et susci- 
tem, et habere contra esse formae uniuersalis in materia uniuersali, 

Et per hoc patet quod formae substantiae compositae fluunt a formis 
tantiae simplicis. "Vnde formae substantiae simplicis sunt similes panno 
"tenui elaro, qui eum* coniungitur corpori nigro uel rubeo, tingitur illo 
re, in se autem non. 

Item, substantia simplex in se apprehendit omnes formas per se, quia p. 145 
à hora apprehendit eas, ut anima, quamuis in ea non sint semper in p.146 
tu, sed in potentia — anima tamen non* apprehendit eas sine instrumento, 
ntelligentia —, et ita per se"; ergo formae omnes sunt in substantiis sim- p. 147 
ibus, quia quando aliquid apprehendit aliud per se, inter apprehendens et p.148 
rehensum non est medium. — Item, substantia simplex apprehendit for- 
per unionem factam cum motu; ergo cum tempore; et eius apprehensio p. 119 
jum formarum est in maiori tempore, quam apprehensio unius formae tan- 

; unde substantia simplex non apprehendit simul diuersas formas disper- 

in diuersis corjoribus. Apprehendit tamen simul multas formas unitas in 

ntia sua; et etiam apprehendit formam aliquantum distantem ab ea, utP.151 
percipit formas sensibiles exutas a suis materiis et imaginatur eas quasi 

sentes. Et unio formae in materia in qua est, est corporalis, unio uero P.!5? 

iei formae illius? cum substantia simplici est spiritualis. | 

Item, quod multae formae collectae possunt esse in una substantia p. 15% 
xici, patet, quia formae multae in substantia simplici spirituales sunt nec 
ipant locum; et sic unum et multa sunt aequalia in ea; unde nihil pro- 

't multas formas simul esse in ea. — Et per eontrarium, formae multae p. !^i 
‚orales non possunt simul esse in eodem corpore, quia corpus est locus 
»oralis illarum. — Item, substantia quanto est unitior*, tanto est collectior p. 155 
jum formarum; et sic intelligentia, cum sit unitior® omnibus aliis, plures 
rehendit formas. 

Quare autem diuersae formae, ut colores, figurae etc., apparent in p.159 
oribus, ratio haec est, scilicet infusio substantiarum simplicium in corpo- 
i$, quia lumen subtile est et spirituale, et non uidetur eius essentia, nisi 


! istarum substantiarum om.  * post relationem add. earum. ? substan- 
| * eum om. ° non additum a manu 2 * híc locus cum ea quae p. 
6—147,0 fusius disputantur in unum contracta sint, nimis obscurus factus 
” post illius add, est * nicinior * uicinior 


la 














Tractatus Ill. 367 


biles Stunt in anima in potentia, in sensibili in effectu; et ideo cum uniuntur, 
Téducmontur de potentia ad actum. 
JD. Proba mihi quod anima habeat formam primam. 
7M. Aliter non haberet esse, cum ferma debet esse cuilibet; et etiam 
non z& Xyprehenderet alias formas, quia' non apprehendit eas nisi per formam p. 169 
sibi Y» xopriam. 
Vnde esse materiae sustinentis nouem praedicamenta exspoliatae a 
frm, non est in re, sed in opinione tantum; anima enim non dieitur ita 
formas secundum opinionem, sed secundum ueritatem et effectum, — 
si formae transirent per animam et non starent in ea, sicut iranseunt p.170 
Per specnlum et non stant: quomodo posset doceri anima. Et iterum, quid 
Posset diei de forma intelligentiae, in qua sunt omnes formae per se, quia scire 
Tes per se est essentiale intelligentiae, quia intelligentia non inuenitur aliquando 
sciens res, — Vnde formae quae sunt in substantia animae sunt mediae p. 171 
nter formas existentes in substantia composita et in forma intelligentiae. Quod p. 172 
Woatet, quia substantia intelligentiae apprehendit esse omnium rerum, scilicet 
"Éormam unientem simplicem, i. e. genera et species, et substantia animae ap- 
prehendit non-esse, i. e. differentias, propria, accidentia, quae attinguntur 
sensibus. Et ideo cum anima uult intelligere esse rei, unitur cum intelligen- 
tia, ut acquireret esse per eam simplex; et uia genus est in forma intelli- 
gentiae, quod est esse, et differentia est in forma animae, et superponitur 
unum alii, ut genus differentiae quae est in anima: tunc anima intelligit? esse 
rei, quia coniunguutur* esse simplicia, i. e, genus et differentia, cum eius essen- 
tia; et tunc scit esse rei, i. e. definitionem eius. 
Et quaelibet substantia subiecta est superiori et agens in® inferius se, p.173 
Vnde sicut hyle recipit formas sensibiles ex anima, similiter anima est uirtus 
recipiens; unde anima, cum se uertit ad materiam corporalem, apprehendit quod p. 174 
est in ea apprehensione corporali in effectu, et apprehendit ea in se apprehen- 
Sione spirituali in potentia; et cum se flectit ad intelligentiam, apprehendit ea 
*apprehensione intelligibili, i. e. cognitione" suarum definitionum, et quid sunt. 
Post manifestationem supradictorum per uiam compositionis, sequitur p.175 
"eorundem manifestatio per uiam resolutionis. Sed praesciendum est, quod cor- 
gpus quiescens est in semet ipso, et non habet actionem unumquodque corpo- p. 176 
rum" ex" eo quod corpus sunt, sed ex eo quod sunt quantitutes * cum suis 
qualitatibus; ut patet in elementis, quia si, in quantum corpus, mouerentur 1%, 
haberent! unicum motum, quia corpus eorum unum est, et diuersi motus sunt 
ex diuersis essentiis. — Et actiones corporis oportet habere aliud agens quam 


p. 168 


! quae  * animae; sed cf. p. 170,11 * intelligitur * eoniungimar 
^ in om. * oiigine — " unumquodque corporum addidi (cf. p. 176,1), wt 
orationi propter nimiam breuitatem hianti succurreretur * in — * qualitates 
ACMN; cf. p. 1762. '* moucretur— !! haberet 








moe 


Tractatus III. 869 


lem sibi, uegetare est mouere partes uegetabilis * a centro nd’ extrema, at- 
irahere autem et pulsare est mouere partes alimenti motu opposito; ergo 
stae sunt sub eodem genere cum motu partium uegetabilis a centro ad ex- 
rema, Item, mutare est conuertere corpus alimenti a sua forma et assimilare y, 185 
irraae eius quod alitur, et hoc est idem cum generare; ergo anima negeta- 
lis, cum sit dignior natura, imprimit in natura unam de suis uiribus per 
z2zxm! agit quod agit. Quod motus animae uegetabilis sit dignior natura, 
&tet quia nobilius est illud in quod agit anima uegetabilis, quam illud in 
»€Od agit natura. — Et similiter patet quod anima sensibilis agit iu animam p. 186 
*zretabilem, et operationes earum sub eodem genere sunt* — Quod patet, quia 
xima sensibilis mouet totum corpus de loco ad locum; similiter anima uege- 
bilis mouet partes corporis de loco ad locum sine mutatione totius; sed ma- 
S est mouere totum corpus de loco ad locum, quam partes; ergo fortior est 
üma sensibilis quam uegetabilis; ergo agit in eam; et patet quod opera- p.187 
>nes sunt similes in illis et unius generis. — Et similiter se habent anima 
Eiomalis et intelligentia. Quod intelligentia agit in eam, patet, quia actio 
lume sensibilis est apprehendere species grossorum corporum in tempore et 
"O et sine ordine, anima uero rationalis apprehendit formas intelligibilium 
| et mouetur in illis in non-tempore et non in loco et cum ordine, 
as: apprehendit intelligentia sine mota et tempore et loco et fatigatione 
"sine causa alia praeter suam essentiam; et sicut anima rationalis est p.188 
"aeter sensibile et uegetabile, sic est intelligentia praeter animam ra- 


"inalem. 
Ex praedictis sequitur quod quiequid est iu substantiis inferioribus, est 
superioribus; sed non ceonuertitur. — Et ut melius pateat hoc, uidendum p, 191 


* de motu sphaerae superioris.  Inuenies enim quod rotae quanto sunt su- 
*riores, tanto sunt maioris corporis et subtilioris essentiae et fortioris actionis 
* simplicioris motus; et motu mouentur illius" omnes sphaerae inferiores; ip- 
am uero a se ipso non mouetur, quia si sic, essentia ipsius eorporis uniuer- 
alis esset praeter essentiam corporum infra ipsum, quod falsum est; et es- 
entia eorum est! una, cuius signum est communio eorum in motu, remanere 
utem et durare eorum differentia est. 

Item, si motus corporis esset per se, mon posset diuersificari motus p. 192 
liquorum corporum inferiorum; quod uidemus falsum. Inde omne mobile 
ion habet motorem usque in infinitum, propter defectum mobilium? in extremo 
nferiori, et quia prohibetur quod omnis motus sit per se et quod omnis mo- 
ms sit causa motus. — Item, si corpas uniuersale esset mobile per se, iam 
esset mouens et mobile; nam” quia non potest esse pars eius mobilis tantum 


! sic! * ad om. ^? quod  * sunt om.  * quae  * illins] i. e. corporis 
uniuersalis; ef. p. 191,8 — ' sit * immobilium — * nam addidi 


-— 

































». 195 sunt substantiae simplices mediae, — Et pro 
linm ad ultimum superius intelligibilium erit ea 
inferioris sensibilium ad ultimum inferius in 

ilm. 

rd, quà misst IRR JO 
sed radii excedunt terminos et I ites pn 
try, qui ella vesiula, i unn SE 
cedit terminos solis, sed sol in se ipso non ex 
animalis effluit a uirtute rationali, otias sees e 
series, eitecia tue uM t diflos sa: si 

substantia simplex influit radios suos in inferic Be = 
un oxi ael Baur sten e ORE RD : 
Ili tamen radii infloxi non sant praeter i 
tamen ita perfecti!? sunt in intellectu si l 

p. 197 tes, But: tenet dran justi dh, 
P.198 fluit a substantia, Vnde corpora non fluunt a corp 
suae quantitatis ; inte ee iplis nm M 
fluxus non est nisi causä subtilitatis luminis et 
dentia, ut lumen, calor et similia, nee 
accidentibus, quae sustinentur in^ illis; substant 
p.199 sicut formae a formis; et sic omme defluxum s 
iterum, anima exit ab intelligentia exite uirhsilt 
essentiam eius: exitus autem a sua essentia non proh. 


! sequeretur ! spissum om., lacuna hiante D ore. X | 
t ad ultimum superius . . . inferioris sensibilium om.; e . p. 195,10—1. 
* sicut ® sie/ (p. 196,10 earum) 1% aére, omisso in in f 
" ita perfecti] imperfecti 14 generis om, ** in om. — 











Tractatus III. 971 


iia fluens ab aliquo exit ab essentia eius a quo fluit, Similiter anima defluxa 
Lab intelligentia et exit ab essentia intelligentiae fluendo ab ea; et iste exitus 
imae sieut nirtutis! a re forti non prohibet quin anima sit substantia, quia 
| fluxa ab intelligentia est substantia im semet ipsa, etsi sit accidens, quia 
ka est a substantia. 

Et propter fluxum substantiarum simplicium aliarum ab aliis, et etiam 
»stantiarum inferiorum ab illis, scilicet exitu uirtutis a re forti et non exitu 
wentiae ab essentia, oportet ut essentiae substantiarum? superiorum non 
&pter hoe minuantur, scilicet propter generationem substantiarum inferiorum 
“is. Nec oportet quod hae uires separentur ab illis substantiis superio- p. $00 
ws, ut calor ignis non minuitur nec discedit ab eo, cum illuminat aörem 
ea eum, et non est calor illemet, quia ignis potest remoueri, remanebit 
Ben calor in aére; et similiter eum infunditur? lumen solis super terram, 

a minuitur* lumen solis, quod est in essentia eius, licet lumen quod est 
ver terram et in essentia solis non sit idem. 

D. Cum uirtus dei sit infinita, aequaliter debet respicere omnia, et non p. 301 
Pis propinquum quam remotum. 

M. Verum est, ubi causatum propinquum magis esset paratum recipere 
Onem primi. Vnde uirtus dei in se non diuersificatur; nee propter hoo 
finita, quia receptio formae in materia non est nisi secundum praeparatio- d, 202 
|! materiae. 

Et seiendum quod ad apprehensionem horum inferius est exemplum 
erioris, et maniféstum facit intelligere occultum. —* Ad sciendum ergo p. 203 
minos aeque distantes.inter substantias simplices et partes corporis uniuer- 

s debemus ponere materiam primam contra substantiam sustinentem? omnes 
mas corporis, quia materia est sustinens* omnium formarum; et ponere 
stantiam intelligentiae contra quantitatem, quia intelligentia habet duas 
i, quare diuisio" aecidit ei; et ordinare* substantiam animae contra figuram 
e continet quantitatem ; et substantiam naturae contra colorem, quod est ulti- 
n partium corporis, ut natura est ultimum substantiarum simplicium, et fit color 
mr per naturam; et sicut" uisus quo plus penetrat colorem, figuram, quan- 
tem et usque ad substantiam, tanto fit obscurior propter subtilitatem '^ suam, 
(mo plus redit ad colorem, tanto fit certior propter grossitudinem suam: 
iliter intellectus quo magis penetrat illud quod est post substantiam susti- p. ?04 
tem nouem praedicamenta, scilicet substantia spiritnalis, donee perueniat !! 
materiam primam, quae est contra substantiam, obseurior fit!? propter 


! uirtus, ut ACHN — ? essentiae substantiarum] substantiae * influitur 
Wnuit ^ sustinentes — * formas corporis quia materia est sustinens om.; 
p. 908, 17  " dimensio * ordinat — " sic *° subtilitate — " perue- 
nt '* sit 
Aueneelrol ed. Baeumker, 24 


T 





n€—" 


Tractatus IV. 373 


stantiae! spirituales conueniunt in materia, differunt autem in forma, quia 
habent diuersos effectus. — Item, non possunt esse forma tantum uel materia 
tantum, quia ambae sunt compositae. — Item, si essent materia tantum, non 
agerent, cum actio sit formae? tantum; mec possunt esse? forma tantum, cum p.213 
forma non sit sine materia. — Jtem, non est possibile ut substantia intelli- 
gibilis sit una res tantum, nec duae materiae, nec duae formae; ergo est ex 
materia et forma. — Item, cum substantiae spirituales differant a compositis p. 215 
et etiam inter se, et differentia non est nisi per formam: habent formam. 
Ynde quamuis omnes substantiae spirituales conueniant in forma spirituali, 
differunt tamen propter materias quae eas sustinent, quia si illa materia 
proxima est primo faetori, est in fine subtilitatis, et forma similiter, et e 
contrario. Sicut lumen solis aliud apparet in aére spisso et claro, similiter 

est forma ad materiam spissam et claram. 

Ordo substantiarum spiritualium patet, quia, sieut substantia corporalis p. 217 
habet triplicem ordinem* — in primo est spissum corpus, in secundo corpus 
subtile, in tertio materia et forma ex quibus componitur —: similiter® et sub- 
stantia spiritualis; in primo ordine est substantia spiritualis quae sequitur 
substantiam corporalem, deinde substantia spiritaalis quae est simplicior illa, 
tertio materia et forma ex quibus hae componuntur. 

Et licet substantiae dicantur compositae quantum ad ea quae sunt supra, p. 218 
sunt tamen simplices quantum ad ea quae sunt^ infra se. — Et intelligentia 
non apprehendit rem nisi per unionem formae illius rei cum forma sua. p. 222 

Quod iterum sit materia et forma in illis, patet, quia post unum sequuntur 
duo; ergo post factorem primum, «quod unum uere est, sequitur quod habet 
duo, scilicet materiam et formam; uel non differret a primo. — Et etiam patet p.225 
per hoc quod res nec omnino sunt diuersae nec omnino similes. — Et intellectus 
eum percipit rem", non apprehendit eam® nisi quia finita est apud eum; res 
mutem non est finita nisi per suam formam, quia res infinita non habet formam 
qua fiat" unum et differat ab alio; et ideo deus est infinitus, et ideo omne 
creatum habet formam qua finitur, cum sit finitum, — Item, partes omnium 
rerum sunt ex materia et forma; ergo et totum omnium rerum oportet esse 
similiter. — ltem, omnia resoluuntur in materiam et formam ;. ergo omnia 
habent materiam et formam. |Item.] Si esset materia tantum, non possent? 
feri formae per eam; et si esset forma tantum, non fierent materiae, nec 
posset existere sola; et si nec est materia nec forma, erit primus factor, p.225 
quod est impossibile; post factorem enim primum nihil est nisi materia et 
forma. — Item, si res resoluuntur ad duas radices, istae radices aut erunt 


! substantiae om, ? forma * possunt esse addidi * ordo ^ simi- 
liter addidi ex p. 217,20  " ad ea quae sunt «addidi —" cum percipit rem 
addidi ex p. 223,20 * ea — " fuit — '" possnt, 


— 


24 * 








| 


Tractatus IV. 375 


na quae snstinet totum, est una, de qua hie est intentio. Vnde patet quod p.?31 
'rsitas rerum nun est a materia, sed a formis, quae sunt diuersae et 
tae, materia autem est una. 


Ostenso quod una materia prima est uniuersalis fantum, ostendendum P-233 
[uod similiter est una forma uniuersalis tantum perficiens illam materiam. 
im istius probationis est unn, scilicet resoluendo omnes formas in primam, 
t maleria. Cum enim materia uniuersalis sit, ut uisum est, et materia 
qpotest esse exspoliata a forma uno ictu oculi, nec forma sine materia: 
tet quod forma uniuersalis sit ex debito unita materiae uniuersali, et e 
tario, Et quamuis forma det! esse materiae, non tamen habet esse per p.234 
"guia, si habet esse et? appropriatur per illud, sie intellectus formae est 
JMeetus esse, nel alind *, Si idem sunt, quomodo ergo alterum est proprietas 
"ins? Si est ita, sicut materia est essentia una, cum* unitas sit^ eius 
»rietas: unitas tamen forma est materiae, et est alia ab ea; et forma non 
nisi unitas, quia materia describitur per eam, et descriptio est aliud a 
Sripto; et licet materia sit una de se ipsa, tamen essentia unitatis aliud 
a materia, quia forma non est nisi debito materiae, Vnde omnes formae p. 235 
t unitas, et ipsa est forma omnibus et non materia, cum sit proprietas 
eriae, — Item, quod unitas sit forma, patet, quia omnes proprietates? 
atis sunt affixae formae, quia unitus est efficiens multitudinem et retinens 
a et dans esse et continens eam et existit in omnibus partibus eius et 
smtata est in eo quod est sibi subiectum. Et ideo dixerunt quod numerus P. ?36 
»incipium omnium, propter unitatem quae est principium numeri et forma 
ium. Sed quamuis unitas sit forma omnium, non tamen radix omnium 
tantum, sed materia et forma; unde melius est dicere quod numerus est 
€ omnium, scilicet binarius, quam unitas. Sed iterum rectius est dicere 
[? tria sint origo omnium, ut* unitas assimiletur formae et dualitas materiae. 
$t quod binarius sit similis materiae, patet, quia proprietates unius illorum 
ieniunt alii; quia binarius ponitur sub unitate, ut materia sub forma, et 
as est supra binarium. Item, binarius est diuisibilis, sic et materia; et 
as est indinisibilik&?, sic et forma. Et etiam, materia diuiditur in duas p.257 
es, in materiam substantiarum simplicium et in materiam substantiarum 
positarum. Et sic tria sunt principia omnium; et sic una est forma et 
est materia. Vnde omnia ordinantur et generantur secundum ordinationem 
erorum^ quod patet. Vnitas enim est forma"! essentialis intelligentiae, quia 


! debet * et om. * post aliud add. est idem intellectus uel aliud 
m| tamen est; ef. p. 25420  * omnis proprietas ^ ut — * ut] quam 
I; ef. p. 236,8 — ? diuisibilis * numerum —! post forma add. animae 
d (2, similis), quae duo uerba ex eis quae insequuntur huc irrepserunt 


ww 











Tractatus IV. 377 


t debilius, ut lumen solis. — Vnde aliquando debilitatur propter materiam, p. 245 
Iquando propter se; et non est contrarietas. 

Et sicut anima sensibilis continet omnes formas sensibiles sub se et ad p.246 
am reducuntur, et anima rationalis sustinet substantiam et ommes formas v. 947 
té sunt in ea, et intelligentia sustinet omnes formas quae sunt infra eam 
pter suam subtilitatem, et sicut omnes materiae reducuntur ad materiam 
nam et suut formae illi: similiter omnes formae reducuntur ad nnam. — 
formae quae uidentur in uigilando sunt exemplum earum quae uidentur in 
mo, et hae formae apprehensae in somno sunt exemplum formarum intelli- 
lium interiorum. Et sic formae! inferiores? defluxae sunt a spiritualibus P-248 
nis, ut sicut formae artificiales sunt in artificialibus ab anima, sie colores 
igrurae diuersae sint? in animalibus et plantis a natura et anima, Si enim 
at ab elementis, numquam diuersificarentur; sed semper essent uno modo 
Sdictae formae. Vnde sicut formae particulares sensibiles sunt influxae a 
Ais spiritualibus partienlaribus, sie formae uniuersales sensibiles substan- p.249 
im uniuersalium sensibilium sunt influxae a formis uniuersalibus substan- 
"um spiritualium. 

Quod una substantiarum simplicium fluat ab alia, patet per actiones 

um quae sunt similes, quia forma intelligentiae apprehendit* formas et p.250 
noscit eas, et forma animae rationalis apprehendit omnes formas intelligi- 
s et cognoscit eas eum motu et transitu per eas, et forma animae sensibilis 
rehendit omnes formas corporales et cognoscit eas mouendo totalitatem 
»orum locis, et forma animae uegetabilis apprehendit essentias corporum 
nouet partes eorum in loco, et forma naturae agit coniunctionem, attracti- 
m, commutationem partium et similia; et hae actiones sunt similes; et 
» una forma harum substantiarum simplicium fluit ab alia®, 

Vnde forma infusa est omnihus formis, ut infusio solis per totum aérem p.251 
apremo superiori usque ad ultimum, ita quod nihil est uacuum ab ea, 
de forma mouendo a supremo superiori usque ad infimum semper ingros- 
ir, ita quod infimum perdit motum neque potest mouere. — Et dinersitas 
mae est^ propter elongationem eius ab origine sua, i. e. forma prima, quae p.252 

unitas secunda, patiens a prima unitate agente; et non fuit prima unitas 
ins per unitatem numeri, sed secunda patiens ab ea. Et quia unitas numeri 
Itiplieabilis est, ideo et diuisibilis'; ideo et prima forma multiplicabilis in 
res formas usque ad infimum. — Et sic lumen defluxum a uoluntate potest 
& propinquius uni quam alii; et quamuis ipsa sit infinita secundum essen- 
n suam, est tamen finita secundum actionem suam siue secundum formam 


! post formae add, intelligibiles. ? interiores; sed ef. p. 248,8 ? sunt 
pprehendens ^ illa 9 est om. —* diuersitas 


WM 








Tractatus V, 379 


telleetus sit infra eas, apprehendit tamen eas, scilicet materiam uniuersalem 
't formam uniuersalem, quia substantia intelligentiae est substantia uninersalis 
implex in extremitate simplicitatis et spiritualitatis; et ideo diffusa est in 
mnibus et unita cum omnibus?*; unde quando infunditur in materin uniuersali® 
| forma uninersali*, et unitur cum eis, apprehendit quamlibet illarum. 
f etiam quia materia uniuersalis et forma uniuersalis sunt de essentia in- 
lligrentiae, affirmandum* est quod intelligentia scit essentiam suam; et ideo 
it materiam uniuersalem et formam uninersalem, quia scit essentiam quae est 
m posita ex materia uniuersali et forma uniuersali; unde apprehendit quae sunt 
Pra eam, secundum tamen modum secundum" quem sunt defixa in ea, et non p. 2^9 
"umndum quem" sunt absolute. Et iterum intelligentia apprehendit materiam 
Uimersalem et formam uniuersalem, quando considerat differentiam illarum in 
Sentia® sua, et etiam differentiam ipsarum ad intelligentiam. — Differentia in 
"sentia ipsarum est, qnia natura materiae est praeter naturam formae in se 
)sa; differentia ipsarum ad intelligentiam est, quia forma intelligentiae seit 
? ipsam et sciendo se ipsam? seit se esse formam, et sciendo se esse formam '? 
tit quod continetur in materia, et quod materia quae eam sustinet est sub- 
lantia!! eius; et sic intellectus hominis potest apprehendere illa duo. 

Materia autem et forma differunt per haec: sustiaere et sustineri, secun- 
1m quod sunt composita inter se. In essentia autem sa differunt quaelibet p. 260 
» alia se ipsa; et intelligo hanc differentiam oppositionis, et!? non conuenien- 
ae, quia non est aliquid super eas in quo conueniant. — Ad imaginandum p. 261 
item diuersitatem inter materiam et formam, quamnis haec sint unita, ponen- 
im est exemplum in corpore et colore, quae differunt in materia et forma; 
ade corpus est simile materiae, et color formae, et sensus inter colorem et 
»pus discernens'* apprehendens colorem, similis est'^ intelligentiae!® discer- 
enti inter materiam et formam et apprehendenti formam per se, Et etiam p. 262 
imersitas materiae et formae similis est diuersitati corporis et animae et 
iuersitati animae et intelligentiae, quia talis est comparatio formae ad materiam, 
nalis animae ad corpus et intelligentiae ad animam est. 

Qui uult ergo materiam imaginari per se, debet eam imaginari tamquam 
em, quae est in ultimo fine eorum quae sunt posita'*, in ultima extremitate 
ubstantiarum sitam, ut locum omnium rerum, scilicet ex intellectu sustinentis. 
militer imagina formam per se tamquam rem continentem omniu continentia 


* simplicis * in omnibus . . . cum omnibus] cum omnibus et unita; 
wrezi er p. 258, 15-16 "una *una "ad affirmandum * secundum 
Zdidi —" secundum quem addidi ® in essentia om., lacuna híante — ? se 
sam addidi ex p. 259,20 ' et sciendo se esse formam addidi *' sub- 
antia addidi '? etiam — '* discernens addidi —"* similis est] lil'e *# intelli: 
entiae addidi — '* sunt posita correri ex p. 262,19; ponuntur 


—: 





Tractatus V. 381 


Et etiam materia prima quae est una non dicitur genus generalissimum. p. 270 

Item, quod omne sit a forma, patet, quia quicquid est, aut est sensibile, v. 271 
sat intelligibile; sed sensus et intellectus non applicantur nisi formae sensibili 
intelligibili, quae sunt obstacula inter formam intelligentiae et animae et 
0er materias formarum sensibilium et intelligibilium. — Formae enim non 
iunguntur nisi formis, quia obuiant illis propter conuenientiam earum sub 
|? genere, Vnde materia sine forma habet esse in potentia tantum, et cum 
"pit formam, exit in actum. Vnde materia in se non habet esse, nec forma P. 275 
liter, sed potentia tantum; cum autem uniuntur', habent esse actu ambo, 
üt ala natura composita, quae prius non erat in illis; et sic est exitus P274 
nium in esse. 

Et sie materia de se idem est quod priuatio, quia postquam? esse non 

xiisi propter formam, et inter esse et? non esse* non est medium, est 
teris priuatio. Et non dieitur priuata, nisi ab esse actuali; est enim im 
»emntia in scientia aeterni, scilicet sicut esse intellectus est in anima. Item, 375 
zmateria esset priuata simpliciter®, impossibile esset exire eam ad actum, 
* intellectum similiter. Et priuatio modo est, sicut tenebrositas aéris, et P- 76 
na materiae sicnt lumen aéris. Vnde materia ante coniunctionem sui habet 
© omne cum forma potentia, et forma cum materia " potentia. p.277 

Et praeterea sciendum quod essentiae omnium formarum quae sunt in p. ?90 
"na uninersali sunt ipsa essentia formae uniuersalis, id est formae intelli- 
tiae, quae magis est colleetiua omnium formarum quam aliqua alia forma, 

a per se ipsam unitur eum omnibus formis; unde uniuersalitas" omnium 
Marım est essentia propria intelligentiae. Et intelligentia non apprehendit r. 2*1 
le per se, sed mediantibus anima et sensibus, quia hyle est extra essentiam 

S; apprehendit autem formas per se, quia sunt in essentia eius, cum 
"ma etiam particularis, ut anima, apprehendat eas. Et iterum, cum formae? ?52 
Inium sint essentialiter in? intelligentia, constituunt essentiam intelligentiae, 

€ connerso, quia simplex constituit compositum, et forma intelligentiae est P. 253 
nplex respectu aliarum. 

Et hoe intelligendum est de rebus spiritualibus, et non de corporalibus, p. 284 
ia res materiales non sunt in intelligentia nisi per sensum. Vnde intelli- 
ntia indiget sensibus ad apprehendendum ea, quía haec sensibilia non sunt 
intelligentia, sed extra, spiritualia uero sunt in intelligentia; et ideo haec 
prehendit per se, Et quod intelligentia non apprehendat sensibilia habentia p. 255 
iteriam, est quia intelligentia est ualde subtilis, et haec est ualde grossa, et 





! unitur — * postquam addidi er p. 274,9 "et om. * ante esse 
ld. est — * simplex — *" £. e. esse cum materia ?° utilitas — * forma 
in om. 


| 


ue 





Tractatus V. 383 
lineatar in quantitate, et substantiae spirituales inferiores in superioribus, 
prima duo quantum ad sensum tantum: tamen! color et figura et cetera 
ra simul sunt in substantia. Et similiter omnium esse formarum simul p, 294 
n prima materia, quia talis est comparatio sustentationis primae materiae 
mnes formas, qualis est sustentationis intelligentiae et animae ad formas 
ectas et substantiae ad nouem praedicamenta et qualitatis ad colorem et 
iem. 

Et quanto aliqua forma magis appropinquatur sensui, magis est mani- 
‚ ut color manifestior est quam figura, deinde figura, tertio quantitas, 
"O substantia, quinto natura, sexto anima, ultimo intelligentia, quae plus 
X occultatur omnibus aliis, scilicet propter spiritualitatem suam. Etp.295 
Pus est speculum superioris? Et formae spirituales latent in corporalibus®, 
(äma rationalis in corpore, et quaelibet uirium suarum coniungitur formae 
Sibi conuenit in subtilitate; et discernit formam qualitatis et quantitatis 
"ma substantialitatis, deinde discernit formam substantialitatis a forma* p, 296 
rae, deinde formam naturae a forma animae, deinde formam animae a 
& intelligentiae, et formam intelligentiae a materia prima et forma prima, 
Et materia prima et forma prima agunt in omnibus, quia sustinent 
a, et superiora in inferioribus, Et ferma prima, quae est forma intelli- 
ae, agit esse in omnibus. Vnde materia prima et forma prima et omnino p. wı 
antiae simplices non habent causam efficientem nisi deum, cum causa 
"ns debeat esse extra effectum siue causatum suum; sed extra substantias 
ices nihil est nisi deus qui eas creavit. 
Et sciendum quod omne esse a deo usque nd infimum omnium diuiditur 
lor modis, scilicet an est, quid est, quale est, et quare est. 
m autem dignissimum est illud de quo quaeritur an est tantum, ut 
deinde illud de quo quaeritur quid est tantum, ut intelligentia; infra p.802 
autem est illud de quo quaeritur quid est et quale est tantum, ut 
1; infra hanc autem est illud de quo quaeritur quid est, quale est, 
'€ est, ut natura et generata ex ea. Et haec ordinantur secundum 
em numeri, quia quaestio* an est similis est" unitati, quia quaerit de 
antum; et quid est duobus assimilatur, scilicet generi et differentiae; 





! tantum tamen addidi ad erplendam lacunam sex litterarum * Verba 
Wferius est speculum inferioris, ad quae cf. p. 295,18—19: et ut esse mani- 
m sit speculum occulti, in codice post werba ut anima rationalis in 
re inueniuntur. Ea huc transponenda esse cum ipsius Auencebrolis 
rum serie, tum inde elucet, quia his inter wocabula in corpore et et 
ibet uirium suarum insertis non habes quo illud suarum (seil. animae; 
. 295,23—24) referas — ? corporibus * a forma (cf. p. 296,1) om, 
estio addidi ex p. 302,9 — " est om. 


i 








Tractatus V. 385 


quitur illud'; et quo? remotius est, tardius assequitur illud et longiori motu 
© tempore. Et motus materiae et aliarum substantiarum nihil aliud est quam p. 317 
"ppetitus et amor mouentis ad quod mouetur, ut materia ad formam propter 
erium primi esse; materia enim acquirit lumen ab eo quod est in essentia p. 318 
"'oluntatig , quod cogit materiam moueri ad uoluntatem et desiderare eam; et 
Am hoc sunt similes materia et uoluntas. Et quia materia est receptibilis 
ae in se ipsa defluxae fluxu uiolentiae et necessitatis: oportet ut moueatur 
Tnuateria ad recipiendum formam; et ideo obligata sunt uoluntati? et oboe- 
Uientia ad inuicem. Vnde per illud lumen quod habet materia a uoluntate, 
Inouetur ad ipsam et desiderat, incomplete tamen; sed quando recipit formam, 
zıihil deficit ei ad cognoscendum et desiderandum illam, et non restat materiae 
quod inquirat; sicut aör in mane habet splendorum a sole imperfectum, sed 
in meridie habet splendorem perfectum et non* restat ei quod inquirat a sole, 
Vnde desiderium motus primi est similitudo inter substantias omues et factorem p. 319 
primum, quia inditum est omnibus moueri ad primum, quia hyle particularis 
desiderat formam particularem, ut hyle herbarum et animalium, quae mouentur 
in generando ad formas herbarum et animalium et patluntur a forma particulari 
agente in ipsa; similiter anima sensibilis mouetur ad formas sensibiles, 
et anima rationalis ad intelligibiles, quia anima partieularis quae uocatur 
intellectus primus, dum est in suo? principio, est receptibilis formae, sed cum p. 320 
receperit formam intelligentiae uniuersalis quae est intellectus secundus, et 
liet intelligentia: tune erit fortis ad agendum et uocabitur intellectus secundus; 
et ex quo animae particulares habent tale desiderium, oportet quod animae 
uniuersales habeant desiderium formarum uniuersalium. Similiter dicendum 
est de materia naturali, i. e. substantia quae sustinet nonem? praedicamenta, 
«Quia haec materia mouetur ad suscipiendum qualitates primas, et postea ad 
formam metallinam, deinde uegetabilem, deinde sensibilem, deinde rationalem, 
xleinde intelligibilem, donee coniungantur formae intelligentiae uniuersalis, 
Et sie materia prima desiderat formam primam; et omnia quae sunt desiderant 
unionem et commixtionem, ut per hoc assimilentur suo principio; et ideo p,a2ı 
genera, species, differentiae et contraria uniuntur pér aliquid in singularibus. 
Vnde materia est ut cedula aperta et tabula cum cera, forma uero est 
ut forma depicta et uerba disposita, ex quibus lector acquirit finem scientiae. 
Et quando anima nouit illa, desiderat cognoscere pictorem mirabilem eorum, ad p. 822 
euius essentiam impossibile est ascendere. Vnde materia et forma sunt duae 
portae clausae intelligentiae, quas difficile est aperire intelligentiae et intrare 
per eas, quia substantia intelligentiae est infra eas et composita ex eis. Et 





! illud] ab alio (p. 316,26: bonit;tem) * quod * noluntate; sed ef. p. 
318,12 — * et non om. — * sf, ad p. 320,1  * legendum tertius; cf. ad p. 
420,3 "habentes ^*".L 


a 


386 Epitome Campililiensis. 


quando anima subtiliauerit se, donec possit penetrare eas, peruenit ad wr. 


bum, i. e. uoluntatem perfectam; et tunc quiescit motus eius, et dunt 


delectatio eius. 
Exemplum autem quod uoluntas uniaersalis agat formam uniuersslen 


in materia intelligentiae est quod uoluntas particularis agit formam intellii — 
p.325 bilem particularem in anima sine tempore, et in materia animae uitam t——— 
motum essentialem, et in materia naturae motum localem et alios motu . 
Sed omnes isti motus deriuati sunt & uoluntate; et sic omnia mouentu mmm 
uoluntate, ut anima mouet et facit quiescere corpus secundum uoluntstem—3 
suam. Et hic motus diuersus est secundum maiorem approximationem uoluntt—-3 
et minorem. — Et remota actione ab ipsa uoluntate ipsa erit idem eucmmr 
p. 326 essentia prima; cum actione uero alia est ab illa. Vnde uoluntas est scam 1 
depictor omnium formarum, et materia cuiuslibet rei sicut tabula, et form am 
cuiuslibet rei est sicut pictura tabulae. Et ligat formam cum materi «-t 
diffunditur per totam materiam a summo usque ad infimum, uot anim ı m 
corpus; et sicut uirtus solis diffundens lumen suum unitur cum lumine et ca xm 
illo descendit in aére: sic uirtus uoluntatis unitur cum forma quam influit 1n 
p.327; omnibus et descendit cum illa; et secundum hoc dicitur quod prim& causas est 


p. 324 


in omnibus et nihil! sine ea. 
Voluntas retinet omnia mediante forma; unde etiam dicitur quod forzm2 


retinet omnia*; unde forma est medium inter uoluntatem et materiam, *€* 
acquirit a uoluntate? et dat materiae. — Et uoluntas agit sine tempore €* 
motu propter fortitudinem suam. Cum actio animae et intelligentiae et infu ss *O 


p 828 


luminis sit subitanea*, multo plus actio uoluntatis. 
Creatio autem a creatore alto et emanatio 5 est sicut exitus aquae mana» 18 


a sua origine; et sequitur alia post aliam sine intermissione et quiete, ‚ale 
autem est sine motu et tempore. Sigillatio autem formae in materia, quare AO 
influit a uoluntate, est sicut sigillatio siue resultatio formae in speculo, qu& 4c 
p.331 cernitur. Et sicut sensus recipit formam sensati sine materia, similiter om» = 
agens in aliud non agit nisi per suam formam quam imprimit in illud tant. ue = 
Vnde genera, species, differentia, propria, accidentia et omnes formae 1 
materia non sunt nisi impressio a sapientia. 

D. Fac ıne scire quare anima priuata est ab hie impressionibus sapien te 
et non habet eas nisi studio multo. 

M. Anima creata est sciens scientiam? quae est ei propria; sed pO-77. 
quam unitur corpori, elongatur a receptione illarum impressionum sibi pp— 2 


p. 330 


l 
1 n (i. e. nisi; scribendum erat n, fi. e. nihil) * post omnia glossema — 
telligitur mediante uoluntate, id est per uoluntatem  * a uoluntate] uoluntat€-——— 


1 subit ** 5 emananatio  °® scientia 


Tractatus V. $81 


m propter tenebrositatem corporis ipsam cooperientem et extinguentem 
eius et ingrossantem, sicut est in speculo claro, quod cum adiungitur 
ntiae spissae, obscuratur lumen eius. Et ideo formauit deus subtilitate! p. 332 
ntiae suae hunc mundum, et disposuit secundum hunc pulcherrimum 

m in quo est, et aptauit animae sensus, in quibus cum exercitatur, 
atum in ea manifestatur actu; et anima apprehendendo sensibilia est 

| homini uidenti multa, et cum discedit ab eis, non remanet in eo nisi 
nationis uisio et memoriae. 

Sciendum est etiam quod materia fit ab essentia, forma uero 8 uoluntate. p. 383 
situr quod materia est kathedra dei, et uoluntas donatrix formae sedet p. 335 
et quiescit super eam. Et per scientiam istorum? ascenditur ad ea quae p. sss 
»ost haec, scilicet ad causam propter quam est quicquid est; et haec 
icientia de saeculo deitatis, quod est totum maximum; et quicquid infra 

ist, comparatione eius est ualde paruum. 


Explicit liber fontis uitae. . 


! subtilitatem — ? post istorum add. et istam * est om. 


meebrol ed. Baeumker, 25 





Falagerae apud Munkium numeri cum ha€ 
Auencebrolis editione comparantur. 








Falaqerae apud Huius editionis Falaqerae apud Huius editior- 3 





Munkium numeri paginae jMunkium numeri paginae 

Liber l. 8. 1 p. 4,1—12 8. 19 p 46,19—47,— 34 
8. 2| p.414—54 8.20 | p. 47,66—13 
8. 3| p. 9,228—10,10 8.21 | p. 47,15-%7 
8. 4 | p. 10928—11,18 $. 292 | p.48,1—10 
8. 5| p.612—23 $ "3 | p. 4819—49,—9 
8. 6| p.13,4—144 | 8.24 | p. 49,7—16 
8$. 7| p. 1518-165 | 8.25 | p. 49,117—19 z 
8. 8| p. 1621-24 | 50,1— 2i 
8. 9 | p. 20,17—23 i $.26 | p.613—625 
8.10 | p. 2024—21,5 | 8.91 | p. 63,77—941 

l $98 | p. 673—17 

Liber Il, 8. 1 P. 23,5— 24,16 | 8. 99 p. 69,16—70,6 
$ 21! p2416—2 | 8.30 | p. 109—9?0 
&. 3| p.9619—28 — | & 31| p. 7021-8 
8. 4 P- 27,3—8 | 
& 5| p. 91-21 Liber IH.8. 1 . p. 73,14— 74400 
8. 6 | p. 30,66—10 & 9 | p. 7420—23; 
$. 7 | p. 31,7-12 | 15,10 —90 
8$. 8| p.3225-33294 | 8& 3| p. 15,28—926 
$. 9 | p. 343—6 Ä 8. 4| p. 75926—164; 
8.10 | p. 34,7—18 | 7615—90,25 98 
8.11 | p.3514—3621  ' $. 5 | p. 77,14—18 
8.19 | p. 3623—37,26 | 8. 6 | p. 7724-784 
8. I3 | p. 381- 39,22 $. 7| p. 7821-796 
$.14 | p.406—4121  : 8$. 8| p. 19396—194,11 
8.15 | p. 42,18- 24 | $. 9 | p.1954—14 
8.16 | p. 43,5—442 i $ 10 | p. 196,5 - 90 
8.17 | p. 4519—46,5  : $. 11 | p. 199,21—900,13 
8. 18 p. 46,5—12 | 8. 12 p. 108,8—12;15 -19 


, 


889 


. f'alaqerae numeri. 








'ae apud Huius editionis Falaqerae apud Huius editionis 
n numeri paginae. Munkium numeri paginae. 
8. 13 p. 110,11—-18 8. 5 | p.21820-24 
8.14 | p. 111,12—26 $& 6 | p. 22904—2212 
8.15 | p. 112,12—114,6 8$. 7 | p.221,1—23 
8. 16 p. 117,17—22 8. 8 p. 222,8—28 
8. 17 p. 120,6—23 8. 9 p. 223,10—224,8 
8. 18 p. 131,18—22 &. 10 p. 224,10—14 
8. 19 | p. 132,26—133,6 ..8& 11 | p. 225,23—220,7 
8.20 | p. 133,15-23 &. 12 | p. 2982-12 
8.21 | p. 143,9—144,19 8. 13 | p. 229,12—94 
8. 22 p. 144,22—145,2 8. 14 p. 230,18—231,15 
8. 23 p. 159,1— 16 &. 15 | p. 221.18—232,17 
8 24 | p. 165,6—12 8.16 | p. 233,7—19 
$.95 | p. 17020—171,8 8.17 | p. 233,22- 95; 
$. 26 p. 1:2,3—21 | 235,18—26 
8.27 | p.1747—18;181,0| 8. 18 | p. 236,5—231,18 
—1,10—11,14— 15; 8. 19 p. 289,5—17 
184,14—17 8.90 | p. 239,20— 240,15 
8. 28 p. 185,11— 14; $8. 21 p. 241,20—21 
186,7 —8,12— 14 8. 22 p. 242,10—245,3 
8. 29 p. 186,18—23 8. 23 p. 246.22— 247,6 
8.30 | p. 187,10—19 8.24 | p. 247,17 -21 
8. 31 p. 189,24—190,19 8. 25 p. 248.3—6 
8. 32 p. 200,20— 201,4 8. 26 p. 248,9— 22 
S. 33 p. | 8. 21 p. 249,9—13 
8. 94 p. 202,19—24 8. 28 p. 2W,7—19 
8.35 | p. 208,9—13 8.99 | p. 25022—9251,21 
8. 36 p. 203,16—204,12 8. 30 | p. 252,1—9 
$. 37 p. 204,13—205,13 | 8. 31 |, p. 254,19—256,11 
3. 38 p. 205,14—18 | 8. 32 | p. 255,15 - 256,8 
8.39 | p. 205,23—92065 | . $.83 | p. 25611—16 
$40 | E 206,107 15 ; | Liber V. &. 1| p. 257,7—13 
8.41 | p. 206,22—207,2 | 20-6 
8.12 | p. 076-2082 | $2: pe 
8 43 | p. 86-13 — | 8. 3 | p. 2686-19 
8.44 | p. 208,15-209,9; | & 4 | P. 261,22--202,14 
909.15—16 | &. 5 | p. 263,21—264,12 
’ & 6 | p. 264,16—265,7 
V. &. 1| p. 211,13: 212,8 $. 7 | p. 267,6—24 
$ 2 | p.21510—20  ' & 8 | p. 280,13-281,6 
8& 3]| p217,12—34  " B. 9 | p. 281,14—18 
$& 4| p. 218,4—14 | 8.10 | p. 281,19 - 24 
26 * 


890 Falagerae numeri. 


BG KEEP En Gr a EEE ru EEE BESPROSECERTESESFEEC SEE HEREESS FE EBBr SEE PEBEBS SPEER ESEBESSESBES PERS FEB) 





Falagerae apud Huius editionis | Falagerae apud Huius e 


Munkium numeri paginae. Munkium numeri pagi 
$. 11 | p. 282,4--8 8. 42 p. 314,1 
8. 12 | p. 271,9—26 8. 43 p. 314,1! 
8. 18 | p. 28415—285,23 8.44 | p. 315,4 
$. 14 | p. 285,24—386,1 8. 45 p. 3152 
8.15 | p. 286,10—17 p. 3 
$. 16 | p. 286,18—287,1 8. 46 | p. 316,1t 
8. 17 | p. 287,9—28821 8. 47 p. 317,4 
$. 18 | p. 288,22—289,7 8. 48 p. 317,1 
8. 18 | p. 289,7—29053 8. 49 p. 317,2 
8.20 | p. 290,4—8 8.50 | p. 3185. 
8. 21 | p. 290,22—292,17 $. 51 p. 318,1! 
8. 22 | p. 292,21—293,5 8.62 | p. 319,14 
8.23 | p. 285—11 8. 58 p. 330, 
8. 94 | p. 293,18—294,10 8. 54 p. 321,18 
8.25 | p. 294,14—17 8.56 | p. 322,7- 
8.26 | p. 294,20—295,9 8.56 | p. 3224€ 
8.97 | p. 295,222—296,6 8. 57 p. 322, 
8. 28 | p. 296,17—18,22— 8. 58 p. 323,31 

23; 297,8—9 8. 59 p. 324,11 

8. 29.| p. 298,10—21 8.60 | p. 326,9- 
$8. 80 | p. 301,1—302,14 $. 61 p. 326,11 
8. 31 | p. 302,16—303,11 8.62 | p. 336,24 
8. 32 | p. 304,5—1; 8. 63 p. 328,1] 
305,1 —21 8.64 | p. 329, 

8. 38 | p. 305,24—3006,8 15; 3X 
8. 94 . 806,7—9; 8. 65 p. 331,1€ 
306,25 —307,7 8. 66 p. 332,17 

$. 3b | p. 307,8—12,15—16 8. 67 | p. 33,3- 
8. 36 | p. 308,17—20; $.68 | p. 334,14 
309,8 — 10 $. 69 p. 335,9- 

8. 37 | p. 3103—12 8. 70 p. 335,20 
8.38 | p. 310,14—23 8. 71 p. 336,1- 
8.39 | p. 311,2—3;311,12 i 
—312,12 $.72| p. 3378- 

8. 40 | p. 312,16 313,8 8. 8 | p. 981,13 
8. 41 | p. 313,9—20 8. 4 | p. 3998,22 








Index auctorum. 


I. Auctores ab Auencebrole laudati. 


ANONYMI. Ac per hoc dictum 


t illud, quod compositio mundi 


"1 euenit nisi ex lineamento numeri 
litterarum II 91, p. 63,22. — Cur 
Xit qui hoc dixit, quod in scien- 
t Xiuina non est probatio? III 12, 
105,13. — Puto quod hae inten- 
me dietum est quod numerus est 
igno rerum IV 11, p. 2361. — Et 
COpter hoc dictum est quod unitas 
C munis est omni rei et est in omni 
XY 13, p. 240,14. — Et propler hoc 
Seripserunt esse, dicentes quod 
Se est existentia formae in materia 

20, p. 274,18. — Et propter hoc 
"lum est quod intelligentia est 
€*us formarum intelligibilium, et hyle 
'& locus formarum naturalium; et 
Adam fuit dictum quod, sicut hyle 
st uirtus receptibilis formarum sen- 
dbilium, similiter anima est uirtus 
*ceptibilis formarum intelligibilium 
” 18, p. 291,18. — Iam audiui saepe 
iei quod non inuenitur in substan- 
iis simplicibus quaestio quare sint, 
ed potius quaestio an sint et quid 
int et qualiler sint V 24, p. 300,27. 


— Et propter hoc dicitur quod lo-| 





per intuitum eius et praeceplum, el 
similia V 27, p. 307,15. — D. Vides 
quod ideo dicatur erealor sublimis 


el sanctus esse in omni? M. Certe 


propter hoe dictum est, quia etc. 
V 38, p. 327,12. — Et propter hoc 
dicitur quod apprehensio substantia- 
rum secundarum el accidentium se- 
cundorum non est nisi per scientiam 
primarum substantiarum et primorum 
accidentium V 41, p. 332,8 (sed for- 
tasse híc ad II 6, p. 35,22 — 36,6 re- 
spieitur). — Et ideo dicitur quod 
maleria est sicut cathedra unius, et 
uoluntas donatrix formae sedet in ea 
et quiescit super eam V 42, p. 335,22, -- 
Et secundum hane similitudinem diei- 
tur quod creator sublimis et sanctus lo- 
cutus est uerbum V 43, p. 356,6. — Quod 
dietum est in logicis, scilicet quod su- 
periores dant inferioribus nomen suum 
et definitionem IV 4, p. 218,7. — Philo- 
sophi solent appellare maleriam pos- 


 sibilitatem V 42, p. 334,18 (ef. V 24, p. 


803,3). — Saepe audiui a sapientibus 
uocari has substantias spirituales cireu- 
los et rotas III 57, p. 206,19. — Vidi sa- 
pientes in hoe conuenire quod intelli- 


um sit per scientiam dei excelsi et|gentia non habet formam quae sit ei 











392 


propria. et reddiderunt rationem, dicen- 
tes quod, si intelligentia haberet for- 
mam propriam. prohiberet ipsa forma 
apprehensionem omnium aliarum for- 
marum praeter se V 16, p. 286,18. — 
Sapientes noluerunt appellare ali- 
quam substantiarum formam cerlissi- 
me, nisi intelligentiam primam quae 
uocatur ab eis intelligentia agens V 
19, p. 294,15 (cf. Add, et Corr.) 
AVENCEBBRBOL*). Non es ıne- 
mor uerborum et probationem quae 
induxinus in tractatu de esse, sci- 
licet quod ens non est genus genera- 
lissimum? V 8, p. 269,23. — Et iam 
disposui uerba de his omnibus in libro 
qui tractat de scientia uoluntatis; et 
hic liber uocatur origo largitatiset 
causa essendi, et debet legi post hunc; 
et per illum scies certitudinem creatio- 
nis de qua interrogasti V 40, p. 330,10. 
PLATO. Materia quae induit 
formam simplex est etiam et spiritua- 


Index auctorum. 


lis, sed est alia ab ea quae non ir 
duit formam, sicut dixit Plato IV 8, 
p. 229,10. — Diuisio Platonis de 
forma, quae est in tres modos: uno 
eorum est forma quae est in potenti, 
adhuc non in materia; secundo forma 
quae est in actu, coniuncta maleriae; 
tertio forma elementorum, scilicet qua- 
tuor primae qualitates IV 20, p. 2564. 
— M. Et summa horum uerborum 
est id quod Plato dixit, D. Quid est 
quod Plato dixit? M. Plato cor 
siderauit quod formae fiunt in intelli 
gentia ex intuitu uoluntatis, et fiunt 
in anima uniuersali ex intuitu intelli 
gentiae uniuersalis; similiter fiunt in 
natura et in substantia ex intuitu ani- 
mae uniuersalis in naturam. et pe 
suit regulam in hoc, quomodo fiunt 


formae intelligibiles, id est cogiaàs 


et imaginata, in anima particulari ex 
intuitu intelligentiae in illam Y l', 
p. 289,17. 


*) Omisi locos quibus de suo opere quale sit ipse loquitur; in quo ww- 
mero marime praecipui sunt hi: D. Non uidi hanc sententiam apud aliquem 
sapientum III 46, p. 183,27. — D. Comple iam, doctor bone, quod promisisti 
de declaratione huius capituli profundi; et dator bonitatis retribuat üb»1 
III 47, p. 184,12. — M. Ne sermo prolongetur, sed exeat in puhlicum, 3 E» 
breuiabo dictionem in hoc III 48, p. 187,6. — D. Iam manifestasti mihi ®% 
hoc tractatu tertio esse substantiarum intelligibilium, quod nullus preet€ 
te potuit reuelare; et consecutus sum ego scientiam illarum, quam nerxX* 
acquisiuit praeter me, secundum posse meum III 58, p. 209,17. — D. Da €« 
bonitatis reddat tibi magnum meritum, quia remouisti magnam ambiguitate 
a corde meo per hoc quod dixisti IV 9, p. 230,25. — am  patefecisti TY» * 
alta secreta V 39, p. 327,12. — D. Quis est fructus quem consequemur 
hoc studio? M. Euasio mortis et applicatio ad originem uitae V 
p. 338,20. 


Index auctorum. 893 


II. Anctores in adnotatione laudati. 


(ed. Vulg.) 314,16. Guttmann 103,3. 106,18. 181,15. 301,7. 
\eles 299,6. 9. 10. 319,5. 326,11. 
i 115. lezira (liber) 63,22. 


Ioannes de Ianua 67,20. 


is. 62,11. 65,17. 19. 2139. 20.||... Israeli 301,18. 


19. Menendez Pelayo 1,5. 267,24. 275,2. 
ra passim. 313,16. 330,24. 

us Cremonensis 301,18. Molinier 339,1. 

nus Aluernus 330,21. Munk 2420 46,17. 63,22. 224,2. 231,8. 


salinus 62,11. 63,18. 9517. 243,9. 964,20. 291,11, 301,18. 
213,9. 20. 267,24. 274,19. 2752.| 319,5. 326,11. 328,20. 332,6. 334,3. 
14. 313,16. 330,24. 16. 335,22. 


Index nominum. ” 


Abbreuiare III 48, p. 187,7. 8. aınodo I 2, p. 3,26. 
*tabsolare (?) III 46, p. 1824. animalis deriuatum ab anima III #2, 
accidentalis II 17, p. 53,7. c. 23, p. p. 173,10. IV 16 p. 24722. 23. 
66,9. 10. III 36, p. 161,17. V 22,|*tanimaliter eodemsensu 111 42, p. 174,14. 
p. 298,24. c. 26, p. 304,24. approximare III 55, p. 201,19. 
*taccidentalitas 1I 17, p. 54,21. 23. *tassecutio?) I 1, p. 2,19. 
accidentaliter II 16, p. 52,28. III 160,| *tassecutrix I 8, p. 11,3. 


p. 99,22. 24. 27. attractiuus III 44, p. 179,1. 
adaptare (ímper. adapta) V  43,| augmentare Il 20, p. 69,9. c. 2l, p. 
p. 336,11. 62,12. 15. 20. 
adinuenire I 2, p. 4,14. Causá (ablat.) ante genitiuum poti 
adinuentio IlI 31, p. 151,24. tum 11 2, p. 27,19 (cf. Add. d 
adinuentor II 7, p. 37,19. III 24, p. Corrig.). III 50, p. 191,12. c. 9, 
138,6. p. 198,6. 
adunatio II 5, p. 33,20. certificare 1 9, p. 12,15. 11%, p. 


*tadunire V 26, p. 305,25 (adunare 4). 126,21. 
*taequidistantia II 9, p. 39,23. III | *fcircumdator I 8, p. 11,15. 
56, p. 203,14. V 17, p. 289,12.| clarificare (i. e. perspicuum facer) 
290,5. V 35, p. 322,14. c. 42, p. 33230, 
aggregatio III 2, p. 77,7. 10. c. 43, p. 337,21. 


!) Index exhibet uocabula, quae aut apud scriptores antiquos — praeler 
Vulgatam et scriptores ecclesiasticos — rarissime occurrunt (leguntur haec im- 
primis apud Apuleium Macrobium Boethium), aut media demum aetate com 
posita sunt. Stellula (*) ea nomina insignita sunt, quae in Lexico totius latinila 
tis ab Aegidio Forcellini lucubrato eta Vincentio De- V it emendato (Prati 18% 
sqq.) non habentur, signo crucis (f), quae etiam in Glossarii mediae e! in 
fimae latinitatis a Domino Du Cange conditi editione Didotiana (Pris 
1840 sqq.) desiderantur. Vocibus a Domino Du Cange praetermissis, sed quae 
a Laurentio Dieffenbach in Supplemento lexici mediae et infimae aelalis 
enumerantur, notulam ,Dieffenb.* adieci. 

» ?) Dieffenb. 


396 Index nominum. 


digestiuus III 44, p. 179,2. 
disgregatio II 22, p. 64,12. 
dispersio III 23, p. 133,20. 
diuersificare!) [ 6, p. 8,19. 23. II 93, 
p. 67,9. TIT 18, p. 119.18. 20. 22. 
24. c. 50, p. 192,9. c. 55, p. 201,24. 
IV 7, p. 227,24. 25. c. 15, p. 245,6. 
246,1. 4. c. 16, p. 24821. c. 19, p. 
252,6. V 8, p. 268,22. 25. 26. c. 21, 
p. 296, 12. c. 25, p. 305,1. 3. 5. c. 
41, p. 315,22. c. 35, p. 321,4. 
*tdiuersificatio IV 19, p. 252,8. 
diuisibiis II 16, p. 52,12. 16. 19. c. 
17, p. 53,9. 15. 22. 23. 24 c. 18. 
p. 56,12. 20. 21. 57,5. 8. 9. 22. 
23. 24. 25. 26 passim. 
*+diuisibilitas IV 11, p. 237,5. 
*tdiuisibiliter III 52, p 172,26. 
diuisiuus II 22, p. 64,10. 
duplicitas III 2, p. 77,7. 11. 12. 
*tEductrix III 22, p. 130,24. 
effluere c. accus. III 15, p. 110,17 
(cf. influere). 
effluxio III 15, p. 109,29. c. 16, p. 112,8. 
c. 52, p. 195,25. V 43, p. 337,17. 
eleuatio V 43, p. 338,18. 
elongare III 55, p. 201,19. IV 15, 
p. 245,8. c. 19, p. 252,9. c. 20, p. 
253,21. 
elongatio ?) II 21, p. 62,18. c 23, p. 
66,20. III 51, p. 194,22. IV 14. 
p 243,10. c. 18, p. 251,17. 24. V 
21, p. 296,12. 297,24. c 26, p. 305,2. 


c. J1, p. 31519. c. 32, p. 31625. | 


c. 34, p. 319,18. c. 36. p. 324,5. 
c 4!, p. 331,14. 

esse plerumque tamquam  substan- 
tiuum indeclinabile usurpatur, tum 
adiectiuo addito, uelut genit.: com- 
paratione esse formalis V 11, p. 
277,3, utriusque esse V 11, p.277,16, 





totius esse V 21, p. 296,23, primi 
esse V 31, p. 316,23. 26; dat.: esse 
agenti V 25, p. 303,26; ablat.: esse 
composito V 14, p. 283,19, ese 
simplici V 13, p. 281,12. c. 14, p. 
983.19, esse simpliciori [II 42, p. 
173,4. IV 16, p. 249,10, esse spiri- 
tuali III 42, p. 173,15. V 13, p. 
281,12, esse subtiliori IV 16, p. 
249,10; tum adiectiuo non appo 
8ito, uelut genit. II 7, p. 3718. II 
97. p. 143, 13. c. 41, p. 172221. c. 
46, p. 184,5. c. 51, p. 194,16. IV 10, 
p. 3934,16. V 4, p. 263.10. c. 5, p. 
265.24. c. 8, p. 270,24. 271,3. c.24, 
p 30221; dat. V 26, p. 30516; 
accus. III 51, p. 195,13. TV 11, p. 
23^, 20. 94. c. 14, p. 241,11. V& 
p. 271,2. 5 saepius; ablat. Y 9, 
p. 335,18. 19; saepe etiam a prae 
positionibus aptum, welut ab esse 
V 9, p. 272,17; ad esse V 6, v 
267,23. c. 10, p. 275,7. 8. 2762. 3 
c. 88, p. 319,10. c. 43, p. 337, 
contra esse III 27, p. 144,12. 1*5 
de esse IV 8, p. 230,7. V 8, p. 269, 2*: 
c. 12, p. 279,17; de non-e-* 
V 33, p. 319,10; ex esse V 1E 
2716. 7. c. 14, p. 283,320.22, c. N 
p. 284,1. c. 21, p. 297, 2. 9; in «e^ 
(ablat.) I 7, p. 9, 28. I1 4, p. 33,1. «e 
p.33,15.24. V 8, p.270,2. c.27, p. 0; 
c. 42, p. 335,15; praeter esse WA" 
p. 274,8; propter esse IV 11 | 
237,8. Aliquotiens tamen genitummm 
essendi legitur, uelut 13, p. == 
III 25, p. 141,11. IV 10, p. 234,2. vasssm 
p. 296,7. c. 29, p. 310,7. c.42,p.33 
essentialis III 40, p. 170,11. 171,—— 
49,p.1749.10. V15,p.986,6 c.1 
291,22. c.37, p. 324,26. c. 42, p. 333 


'| Laudatur apud Forc. Boeth. de unit. p. 966 (ed. Basil. 1546), qui less 


est potius Gundissalini de unit. p. 7,21 ed. Correns, ubi tamen codices 


diuersificetas praebent diuersas. 
Boeth. de unitate laudatur (p. 7,17). 


*) Etiam ad hoc uocabulum personatus 1 





m— 


Index nominum. 


essentialiter III 10, p. 99,23. 25. 27. 
100,7. IV 12, p. 238,14. V 14, p. 
282,13. 94. c. 16, p. 280,13. c. 42, 
p. 333,8. 

euasio V 43, p. 338,21. 

* exemplariter III 42, p. 174,14. 

exemplare (part, exemplatus) III 3, 
p. 80,35. 81,2, 3. 5. V 43, p. 336,25. 

* exemplificare V 3, p. 262,9. c. 27, 
p. 306,25. 307,8. e. 27, p. 306,27. 
c. 41, p. 331,3. 

existentia II 15, p. 50,3. 5. 7. e. 16, 
p. 90,16. c. 19, p. 59,7. lII 28, 
p. 144,21. c. 32, p. 153,10 saepius. 

expulsiuus HI 44, p. 179,2. 

extensio IV 18, p. 251,8. 

*texiraneitas IV 13, p. 239,8. 

Falsificare Ill 40, p. 170,5. 

* falsificatio III 50, p. 192,21. 

lluere, part. fluxus III 54, p. 199,10. 

15 (ef. defluere). 


Generalis, super! generalissimus V 8, 


p. 269395. 270,4. 18. 29. 


grossitudo lI 21, p. 62,25. 
grossus III 48, p. 187,10. 


Hiyle indeclinabile; genit. IV 15, p. | 
246,6. V 15, p. 284,23; dat. V 98, 


p. 309,9; accus. IE 11, p. 43,11. V 4, 
p. 263,12. e. 8. p. 271,20. c. 13, p. 
281,2. 4, c. 15, p. 284.11. 16. 18, 
21. 94. e. 23, p. 300,21. c. 28, p. 
308,19; ablar. III 24, p. 138,7. IV 3. 
p. 216,20. e. 14, p. 243,19. V 19, p. 


293,14; c. 23, p. 300,22. plur. nom. 
V 34, p. 319,21. (ef. Add. et Corr.) 


*ihylearis IV 14, p. 242,14. 18. 30. 
Kdentitas IV 13, p. 239,8. 
imaginabiliter III 49, p. 174,15. 


imaginare saepius in codicibus AUM, 
ubi N praebet imaginari, quod 


397 


bus imaginare, welut imaginasti 
18, p. 11,10, imaginem III 26, p. 
141,22, imaginauerim V 7, p. 268,1. 
Etiam passiue imaginari adhibetur, 
ut imaginatur III 33, p. 155,21. 22. 
V 18, p. 292,16. V 30, p. 311,5; ima 
ginata (neutr, plur.) V Vi, p. 290,2, 
imperfectio HI 57, p. 205,11. 
impossibilitas II 23, p. 66,21. 
incomplexus III 37, p. 163,18, 23. 
incorporare (i. e. corporeum reddere) 
III 28, p. ! 44,33. c. 29, p. 148,5. 
indiuisibilis II 16, p. 52,8. 4. 7. 9. 
16. 24. e. 17, p. 53,10. 11. 14. c. 18, 
p. 58,4. 10. e. 19, p. 58,24 passim. 

*tinferiorilas V 37, p. 324,14. 

infinitiuus a praepositionibus aptus: 
ad consistere V 31, p. 314,5; se- 
cundum posse meum Ill 58, yp. 
209,20; ef. 8. v. esse. 

influere e accus, V 33, p. 319,11. c. 
37, p. 324,24. (cf. eflluere). 

influxio III 13, p. 108,8. 12, 

* inhaerentia III 37, p. 164,9. 
inseparabilitas IV #, p. 328. 7. 18. 
inspector (in speculum) V 4l, p. 

330,24. 331,1. 

* inuestilura V 28, p. 308,12. 

*tirradiatio!) III 16, p. 113,5. 
Libratio II 13, p. 46,18. 
ligatio III 11, p. 104,9, 10. 22. c. 56. 

p. 205,3. V 36, p. 323,19. e. 31, 
p. 325,20. c. 43, p. 332,18. 
lineatio III 34, p. 158,24. 
Mane subst, indeclinabile V 33, p. 
318,25 (in mane). 


| * maneria?) I| 6, p. 35,8. III 23, p. 


157,5. e. 31, p. 163,21. 
materialis V 11, p. 276,24. 25. 271,2. 
3. 17. 19 passim. 




















tunc in werborum seriem recepi; |*}materialitas®) IV 8, p. 230,15. c. 15, 
sed haud raro in omnibus codici- p. 246,14. 


') Dieffenb. *ı De hac uoce cf. Ioann. Saresberiens. Metalog. ll 17 
(Migne, T. 199, col. 876 A — B, ubi perperam materies pro maneries,. *) Dieffenb. 








Index nominum. 


numeralis III 2, p. 77, 7. 8. 9.10. 

Obstaculum II 9, p. 41,10. IV 14, 
p. 243,16. V 8, p. 271,13. c. 16, p. 
281,15. 

ordinatrix V 31, p. 315,12. 

ostensio IV 16, p. 248,10. 13. 

Parificare 1I 23, p. 67,12. 

particularis V 34, p. 319,26 passim. 


398 


materialiter III 42, p. 174,16. 
materiare V 28, p. 308,1. 
mediare, part. mediante (abiat.): 11, 
p. 3,22. III 6, p. 90,9. 15. 91,6. 29. 
92,2. 3. V 15, p. 284,11. 21. 285,4. 20. 
* mensurator V 42, p. 335,26. 
* metallinus V 34, p. 320,10. 
* minoritas III 56, p. 204,23. 


multiplicabilis IV 11, p. 236,19. c. 14, 
p. 242,16. 

multiplicator III 33, p. 155,21. 23. 

multiplicitas II 20, p. 61,11. III 2, 
p. 76,16. 17. 77,16. c. 19, p. 122,23. 
123,1. c. 33, p. 155,14. 19. IV 6, 
p. 225,16. 17. c. 11. p. 237,4. c. 14, 
p. 243,11. V 21, p. 298,6. c. 31, 
p. 315,17. c. 42, p. 33321. 

mundificare III 56, p. 204,16. 

Natiuitas II 6, p. 36,7. 

nigredo 1V 14, p. 244,17. 

non saepe cum nominibus substan- 
tuis aut infinitiuis uerborum ad 
modum Arabum in unum uocabu- 
lum contrahitur, welut non-esse 
III 41, p. 1729. V 9, p. 272,14. 
c. 10, p. 274,10. c. 11, p. 276,13. 
c. 23, p. 300,17. c. 31, p. 315,1. 
c. 33, p. 319,10; non-forma IV 14, 
p. 241,6. V 31. p. 315,2; non-genus 
II 18, p. 57,10; non-locus III 23, 
p. 133,21. c. 48, p. 187,17; non- 
materia II 19, p. 59,10. 11. 17. 
IV 10, p. 233,23. c. 14, p. 241,6. 
V 31, p. 315,2; non-pars II 18, p. 
57,18. 58,19; non-substantia I 14, 
p. 18,20. II 17, p. 54,14; non-susti- 
nens V 25, p. 304,9; non-tempus 
III 3, p. 80,1. c. 5, p. 88,28. 31. 
89,1. 5. 7. 11. 14. 16. 18. 21. 23. 
c. T, p. 93,23. 25. 26. 27. 94,1. 11. 
c. 9, p. 99,4. 5. c. 13, p. 108,1. c. 
15, p. 109,26. c. 48, p. 187,17; non- 
unum II 23, p. 68,5. 





!) Dieffenb. 


particularitas II 24, p. 699. 
*tpenetrabilitas*) III 15, p. 110,20. 25. 
111,13. c. 34, p. 1593. V 37, p. 
324,12. 
penetratio IV 14, p. 244221. (V X), 
p. 313,13 ex coniectura). 
perceptibilis II 3, p. 30,7. 8. III 38, 
p. 166.10. V 40, p. 329,1. 
pluralitas II 22, p. 64,9. 
* ponderositas TI 10, p. 41,23. 25. 
possibilitas III 10, p. 100,26. 101. 
8. 5. c. 25, p. 140,11. V 94, p. 
303,3. c. 42, p. 334,19. 90. 
praedicamentum II6, p. 35,2 passim. 
* prioritas III 27, p. 144,7. 
prolongare I 1, p. 2,15. III 48, p. 187,6 
propriare V 8, p. 270,15. c. 12, X 
279,7. c. 42, p. 333,6. 
* Rationalitas III 49, p. 189,2. 
receptibilis II 8, p. 30.91. 23. 2 
91,1. 3 passim. 
*treceptibilitas V 10, p. 276,4. c- 
p. 299,12. 
receptio III 17, p. 117,17. c. 55, 
202,1. 3. 
recompensare III 44, p. 178,10. 
resultatio V 41, p. 330,24. 
*+retentiuus III 47, p. 185,18. 
retentor V 39, p. 327,22. 
*tretentrix III 44, p. 1783. V 26, 
306,2. c. 31, p. 315,21. 24. c- 
p. 321,17. 
reuoluiio III 57, p. 208,13. 
Sempiternitas IIL 3, p. 78, 2£»- 
19, 1. 2. 3. 5. 


« 
4 





-— 


*cunda ed er accidentia 
“ma II 6, p. 35,2. 36,5. V 41, p. 
2,9. — b, Accidentia materiae Il 
» 19.164,18. Accidentia corporalia 
| 1 p. 49,14. III33, p. 158,5, V 1, 

l. corpus est locus accidentium cor- 
X-alium II 14, p. 49,13. corpus et 
As accidentia sunt unum, ere nn 
V- tamen ab anima V 16, p. 292,6. 8. 
* atio accidentis cum corpore Ill 57, 
206,14. Separatio corporum et acci- 
*mtium sensibilium 

identia substantiae compositae 
LT 41, p. 171,12. Aceidentia spiri- 
ea) m "Xr EI har ar dm 
nima | mI * 10, p. $! un 
V3, p 21812. V 6, p. 97.12. acci- 
entia spiritualia mutant animam IV 
; P. 2 accidentia substantiarum 


| i-o TPEPS V 3, p. 2628. Accidentia 
1mplicia substantiarum simplicium 
L ib 7. accidentia animae I8, 
(ef, IV 3, p. 216,13). unitio 
ecidentis cum anima III 57, p. 206,15. 
pplicatio animae cum necidente V 6, 
" hs gie anima est locus accidenti- 
is IL 15, p. 50,8. formae acciden- 
" Bye a u se diuidunt 
| 2, — e, Infinito non acce- 
Hi aberdena IIl 6, p. 91,14. accidens 
(sp 100, c. 11, p. 103,18. — 8) Actio 
i N », C. 11, p. . 10. — 0 Cilo 
era entis,. Beeidentin attribuunt 
s essentias III 53, p. 198,7. Acci- 
ns quo fuerit fortius, subtilius et lu- 
nosius, erit penetrabilius III 15, p. 


absentia—actio, 


I 5, p. 33,12. 


EH 


m 
m *3 $116 eV SD 1013. 
tur | 1,16 (cf. 1V 5, p. 216,15; 
aD. Arcidentia ocior ad con- 
iumctionem Y 35, p. 321,11. 
ACCIDENTALIS (pp. substantia- 
is). Forma accidentalis potest sepa- 
ari a materia sustinente eam IJ 23, p. 
0. Quomodo generetur ex substan- 
ia spirituali III 36, p. 161,17 sqq. Car 
a forma multae formae acciden- 
ales sint V 26, p. 304,24. — Forma 
est de enr Law = 
astentationis in materia . 298 
M, — Pars accidentalis IL 17, * 58,1. 
J ACCIDENTALITAS, opp. substan- 
ialitas II 17, p. 54,21. 23. 
| BED DG GPER. Quicquid est 
in quo accidentaliter, est in suo 
€ essentialiter III 10, p. 99,22. 
Forma in substantia praedicamentorum 
ntaliter est III 10, p. 99,21. Cor- 
pus non resoluitur geom nisi 
aeeidentaliter II 16, p. 52,28. 
ACQVISITIO essendi V 


— 


401 


ACTIO (cf. agere). 1) Scientia 
actionis. TR ales quare sint 
actio et passio V 36, p. 323,10. actio 
et passio continentur intra scientiam 


p.|de uerbo V 36, p. 227, 11. intellectus 


actionis et passionis uniuersalis sunt 
finis ultimus sapientiae III 58, p. 209,11. 
- 2) Actio quomodo fiat a. Actiones 
rerum aliarum in aliis necessario con- 
cedendae IIl 13, p. 106,4. quid quo- 
modo quare sint III 13, p. 106,7.9. 11. 
l7. e, 14, p. 109,4. Omnis actio fit ab 


[agente IIL 17, p. 115,20. c. 44, p. 176,25. 


esse actionis pendet ab esse uirtutis 
III 44, p. 179,9, Substantia quo fuerit 
subtilior, erit eius actio fortior 11115, 

. 109,20. esse quo magis ascenderit, 
erit eius actio magis una et durabilior 
sine tempore V 34, b 320,21. — Actio- 
nes fiunt a forma IV 1, p. 212,22, €. 
17, p. 249,25. materia non habet actiu- 
nem IV 1, p. 212,23, V 31, p. 314,13, 
sed recipit actionem formae Il 13, p. 
107,5. 8. V 3l, p. 314,15. materia quae 
proximior est fluxui uirtutis est 
tior ad recipiendum eius actionem III 
55, p. 202,10 (ef. II 9, p. 41, 7). (actio 
materiae priuae et formae primae V 
21, p. 12). Omnis auetor, excepto 
primo, indiget subiecto quod sit sus- 
ceptibile suae actionis 1I 9, p. 40,22, 
intra substantiam  praedicamentorum 
non est substantia receptibilis actionis 
II 9, p. 40,23. — Actio conuenit faetori 
|in subiecto, non subiecto I 14, p. 18,15, 
actio agentis per formam conuenit for- 
mae 1V 19, p. . — b. Gorpus in 
se’ non habet actionem III 43, p. 175,25. 
176,5. e. 44, p. 179,17, sed actiones 
quae sunt in corpore agentem habent 
praeter corpus 1H 44, p. 177,1, quia 
omnis actio fit in spirituali III 17, p. 
117,17. aetio particularis in corpori- 
bus particularibus ex substantia parti- 
eulari, actio uniuersalis iu corporibus 
uniuersalibus ex substantia umuersali 
II 44, p. 180,15. — 8) Genera actio- 
nis. a. Actiones substantiarum 
intelligibilium (spiritualium, 
dictu 11 9, p. 41,7. 9. III 15, 
p. 110,19. c. 16, p. 112,13. 18, 26, 113,18. 
|c. 17, p. 114,15, c. 20, p. 1282. 3. c. 
44, p. 178, 1. c. 49, p. 18923. 100.0 
e. bo, . 200,24, IV. 4 1, 


l'ile 


, IV. 4, p. 218,2. c. 
p. 249,24. 25. 250,18. V 20, 
substantiarum mediarum Ill 1, p. 
103,1. 8. rotarum III 50, p. 190,6, — 
Actio substantiae simplicis simplex est 
II] 17, p. 114,15. substantia simplex 
unitur cum subiecto sune actionis, i. e. 


42, p. 334,7. | substantia composita III 20, p. 128,2, 3, 








actor—altus, 408 


III 47, p. 186,8. agens fortius est quam 
patiens IIL 17, p. 117,2. Omne patiens 
recipit uirtutem agendi III 4, p. 82,21. 
quod recipit uirtutem agendi, agens 
est ibid. v, 24. — 3) Omne agens in 
alind agit per snam formam qnam im- 
primit in illud IV 12, p. 237,25. V 
41, p. 331,8. Quicquid est patiens in 
aliquo ab aliquo, est in reagente illud 
III 17, p. 115,14, quiequid est in ali- 
quo accidentaliter, est in suo neente 
essentialiter III 10, p. 29,22, quicquid 
est in agente essentialiter. est pro- 
prium accidens suo agenti ibid. v. 28. 
— 4) Esse agens (opp. esse patiens) 
V 25, p. 303,26, — Substantia praedi- 
camentorum non est agens II 9, p. 40, 
20. c. 10, p. 42,4. 11. 16. III 4, p. 83,1. 
c. 17, p. 117,22. quantitas prohibet 
substantiam praedic. ab agendo II 10, 
p. 41,11. nisi esset nis spiritualis agens, 
non esset substantia caelorum et ele- 
mentorum agens II 10, p. 42,1. — Ma- 
leria prima spiritualis et forma prima 
spiritualis sunt agentes in omni V 21, 
p. 295,10. — Vnitas ngens ef. unitas) 
IV 13, p. 240,9. c, 18, p. 252,3. V 21, 
P 298,2. e. 23, p. 300.21. 24. —  Vo- 
untas agens totum V 40, p. 329,15, 
sine tempore V 39, p. 328.12. Verbum 
agens, i. e. uoluntas V 36, y. : 
— Virtus agentis omnialTI 10, p. 41,14, 
Patiens a primo factore agens est III 
|4, P. 82,95, 

AGGREGATIO nnmeralis duplici- 
tatis III 2, p. 77,7. 10. 12. 

ALIMENTVM, Corpns alimenti III 
47, p. 184,25. partes alimenti ibid. v. 21, 


ALTITVDO substantiarum spiritu- 
alium III 57, p. 206,25. 


ALTVS. 1) Deus altus V 6, p. 
261,22, Creator altus V 40, p. 3293. 
c. 41, n. 330, 17. Scientia alli (altis- 
simi) V 27, n. 307,4. e. 30. p. 313,10, 
Extremum altius II 9, p, 39,24, III 46, 
p. 184.5, — 2) Inferius defluxum est 

| ” . ., [abaltiori IV 1, p.211,13. altiores sub- 

. AGERE (ef. actio). 1) Srientia |stantiae dant inferiorihus suas essen- 
| et patiendi V 40, p 329,11.| tias III 53, p. 198,22. 25. 96, conferunt 
e et pati diffusa sunt in omnibus | nomen sunm et definitionem III 53, p. 
ibstantiis ibid, v. 12. Agens estunum | 198, 23. 24. lumen fluit ab altiori ad 
decem generibus corporalibus IT inferius III 52, p. 197,2 (ef. III 45, p. 
HN. p. 143,11. quid ei in substantiis| 181,6). impressio altiornm substantia- 
ucibus oppositum sit IIT 27, p.|rum in inferiores III 46, p. 181,10, In- 
- Faeilis ad agendum V 34, p.|ferius exemplum altioris Hi T, n. 37,6. 
— 2) Non potest eadem res si- | mundus simplex inferior exemplum al- 
m esse agens et patiens II] 17, n.|tioris IV 16, p. 247,18, Totum quod 
| ne Superius agit in inferius III 42, | est in inferiori, est in altiori IV 1, p. 
13,22. 19, p. 294, 15. c. 21, p.|211,13. essentiae substantiarmm altio- 

; perfentnm in minus perfectum ' rum non minuuntur propter generatio- 


Auencebrol ed. Baeumker, 26 


um 


lumen solis alio modo apparet in aére 
| ili elaro, qnam in spisso non claro 
IV 2, Pa 215,18, lumen solis descen- 
dens in aérem non clarum non est 
ius nirtutis, sicut si aer esset clarus 
IV 14, p. 2452. forma in materia est 
sieut lumen in aére V 11, p. 276,17. 
Aöri commiscetur patum. splendoris 
in mane, completur splendor cum sol 
eleuatnr V 33, p. 318, 94. —  Prínatio 
materiae est sicnt tenebrositas aris | 
-W 11, p. 276, 14. aer tenebrosus ha- 
heus esse in se ipso et habens esse In- 
minosum in potentia, cum caret lumi- 
ne, est exemplum materiae V 11, p. 
276,15. aör nubilus est exemplum 
substantiae praediramentornm ananti- 
tati coniunetae TI 9, p. 41,4. — 3) Aer 
subtilis est medium inter uim uisi- 
bilem et eorpora III 51, n. 194,7. sen- 
fire formas sensibiles mediante aére V 
M, p. 276.17. similitudo acris ad sub- 
stantiam sentientem et formas sensihi- 
les V 15, p. 28521. Aaa magis elon- 
gatur a nisu, incorporatur et uisus im- 
peditur ab intuendo in eum IV 14, p. 
243,13. 16. — 4! Comparatio auis ad 
aerem V 30, p. 311,15. — 5) Dictum 
illud, Em compositio mundi mon 
euenit nisi ex lineamento numeri et 
litterarum in aére II 21, p. 63,22. 
AESTIMARE. Materia aestimata 
per se, opp. cum forma V 9, p. 273,19. 
AETERNITAS dei V 94, p. 301,14. 
AETERNYVS. Essentia aeterna est 
infinita IV 6, p. 224.3. Vtrum materia 
et forma aeterna fnerint V 31. p. 314,23, 
materia habet esse in scientia aeterni 
V 10. n. 274, 21. Caelum non est aeter- 
num III 51, p. 193,13. 
AFFIRMATIO,  Ligatio termino- 
mm. affirmatione III 11, p. 104,11. 
portio theologiea et non theologica 
iffirmatione ligari non possunt IIT 11, 
». 104,16, 
.— AFFIRMATIVVS. Propositio affir- 
matiua III 11, p. 104,5 




































áimoenitas—anima. 
248,5, — Sus- 


animae IV 16, p. 
ad formas intellectas 
u Omnes formae 
unitae sunt III 23, p. |3 
. 170,21. in essentia 
3 coniunctae, non 
sed "ts III 41, p. 171,22. 
nes formae sensibilis sunt in essen- 
animae non singillatim II[ 38, p. 
Wi. unitio formarum in va us 
est m in intelligentia V 16, 
55. — Formae rerum seusibilium 
x uem dacepctes uni- 
simplici |, e A € a 

Pe Por 4 III 23 3315. e 


ere OU, D ISIB e d. x 
Pa n.9 a»), formae sensibilium 


ieius quam in imaginatione 
6. formae sensibiles sunt x 


PEN 


ma subi ius quam in materia quae 
tros sensibiles III 40, 


173,2. — Formae Ul 91, 


itio in in su tia composita sunt 
nima spirituales (wel ecc inter 
porales et spirituales) ef. e y. 
Formae quae sunt in SEHE 
in effectu, prius fuerunt in 
intia animae in potentiu III 24, 
. 135,1). formae in anima 
ar phe sunt in effectu, se 


in effectu "Hl | 
dix 
les 


|- — 


e. dr Ar Pr 11; ef. ut 
Si etii m formas sen- 
s in effectu, cum coniunctae fue- 
; ei III 38, p. 167,10. — Formae 
t stabiles in anima III 40, p. 170,9 
(tra sententiam, qua di dicebatur for- 
aceidentes esse pertranseuntes su- 
essentiam animae, "T€ rp in 
eius III uf 63,4, c. 40, 

. €, 43, T 
nitas su Tria in materia ani- 
M Rua urdinem xL subsisten- 
in materia intellig entiae II 21, (P 62, 


eh 


et ideo m licis ibid. v. 
^p Bs s animae. a. Anima creata 
331,19. deus de uit animae 
\ Va, 3: Anima defluxa 





| ab" intelli igentia II 54, p. 
| Koh exitu uirtutis ans re forti 
a 7 + aeterea 

| M c3, p. Ki 6, c, 41, p. inl 
, Animae lares opus habent. 

mabus nniuersalibns et intelligentia 








xistentia ILI 45, p. 180,29. 
a Animae wires instrg menta 


' wi a, Vires animae III 
Pr á 


IV 16, p. 249,12. V 1, 





| mae n animalibus et herbi 


in essentia &nimae subtilius 


forma animae 





li, quia per illas est esse earum | 


405 

. 263,18. c. 20, p. 

17; penetrait rens i8 8, y. nd 
p animae occultae et stae I 

| p. 6,3. anima latet in corpore cum 
uiribus suis V 90 p. 295,23. Anima 
est uirtus wp tr formarum ıntel- 
ligibilium V 1 A 
pone NE Hl a T 

e. 


er = Ld b 
110 Tod Y instrumenta 


animae UU es e. pe erri p. 63. 
— e, Actio animae in omni sine motu 
et sine tempore V 39, p. 328,15 Actio 
animae in substantiam compositam et 
in eorpus cf. n. 13 e. im Te ^e E 
24811. — Quando uoluntas intendiiie 
in totam materiam animae, fitipsa ma- 
teria uiuens, mobilis, apprehendens 
formas secundum suam uim et secun- 
dum suum n - origine uerita- 
tis et formae V, 16; ef. c. 


ef. 
infra n. 12 a: anima uegetabilis) ve 
luntas agit in materia animae uitam 
et motum essentialem V 37, p. 324,25; 
ii & c. 38, (E 326,16. Anima mobilis est 
I 232 30,9, per se non in loco III, 
21. m est primum mobile 
» se III . animae nens 
uniformis I n p. 82,28, 84,2. 10. 27. 
85,8. actio animae in omni sine y^ 
et sine tempore V 39, p. 328,15, s 
tus est impressio animae lII 22, 
130,4. motus localis, i. e. motus su 
stantiae raedicamentorum, est ex anima 
III 3, p. 79,15. uoluntas animae mouet 
corpus V 57, p. 325,6. anima est causa 
quieti III 92. p. 130,10 


'$ Vita motusque animae 


[ESSI] 

9) Animae sognitio.a.in uniuer- 
m (ef. cognitio, coguoscere, scientia). 
«) Anima est perceptibilis (sciens) om- 
nium rerum P X 
132,26; ef. I 8, p. 11,16. 20). Anima 
riuata aliqua ionis mouetur ad 
inquirendum eam V 32, p. 316,10. Per- 
fectio animae est scientia ipsius im- 
perfectio ignorantia I 3, p. 5,13 (cf. 


praeterea n. 15). — Anima scit in- 
telligentiam 1 5, p. 6,25; substantias 
simplices II 1903 ; deitatem 


ibid. v. 6; esse intellectus 
tionis) in anima V 10, P 
f) Anima est prudengor et perfectior 
| propter lumen infusum in materia IV 
4, p. 243,9. Quando uoluntas infun- 
ditur in totam materiam animae, fit 
ipsa MA apprehendens formas V 

p. 3: — 7) Anima ech 
res per o formas V 8, yp. 


26 * 


5 e, no- 

















iuata sit ab impressionibus sapien- 
tiae et non habeat eas nisi studio 
multo disciplinae et memoriae V 41, p. 
im priuata est scientia se- 

E&undarum substantiarum et secundorum 


331,16, an 


dor 
pore , 
per scientia am 


| | imarum substantiarum 
et primorum yeoct yita II 


6,. P. 30, 


23. 25. 364. V . 93292; ef.. V Al 
332, aD Seientin D eibllie d agit 
in animam nisi memoriam et exitum in 


p. 
Mfectum V 41, p. 332,13. utilitas quam 
anima consequitur ex li 
sensibilibus est 







ibiles, et in ea prodeunt de po- 
"ad effectum. V. 4l, p. 3395. — 





entiae coniunctam  influunt, 
Bons exit de intelligentia et postea 
exit ad animam et unitur cum ea V 27, 
307,3. intelligentia influit formam 
Tatelligibilem super animam et subito 
irat ei sine tempore V 97, p. 
Intelligentia apprehendit esse 
in omnibus rebus, i. e. genera et 
- ’ 
tia 


P anima mon-esre, i. e. 


8 propria accidentia, qnae 


ex quo ligata est enm cor- 
35,35, sed eam recnperat | 10 


igatione cum 
quod clarificatur et 
exercitatur in illis, et quod oceultum 
est in ea manifestatur in actu V 42, 
R 332,17. 20. quando anima appre- 

it formas et ras sensibiles, ap- 
it per has formas et figuras in- 


4) Formae intelligibiles ex in- 
tellirentia in animam intelli- 


407 
bent rar ol formarum V 34, 


. 920,5. 
i 11) Anima uniuersalis etanima 
particularis III 26, p. 142,1. 4. 12. 
Anima particularis est pars. indiuisibi- 
lis substantiae simplicis III 26, p. 142, 
. esse animarum partieularium est 
per animas uniuersales III 181,1. 
— Anima uniuersalis sustinet totum 
mundum. corporalem et uidet quicquid 
est in eo,.sicut animae particulares 
sustinent nostra corpora et uident quic- 
quid est in eis III 57, p. 207,21. scien- 
tia animae particularis est ex anima 
uniuersali et intelligentia uniuersali III 
45, p. 181,3, Formae fiunt in aniına 
uniuersali et particulari ex intuitu in- 
telligentiae V 17, p. 289: 2. 
Animae particulares habent desiderium 
formarum particularium, uniuersales 
uniuersalium V 34, p. 320,5. — Anima 
uninersalis coniungitur corporibus per 
medium caeli III 51, p. 194,8. anima 
uniuersalis habilior est ad sustinendum 
multas formas quam uis sensibilis HI 
23, p. 132,8, — Ordo animae partieu- 
laris sequitur dispositionem mundi uni- 
uersalis III 58, p. 209,8. anima parti- 
cularis quomodo ex intellectu primo 


fiat intellectus tertius V . 019,26 
fe | (cf. m. 9 o 4) piti 


12) Tres animae III 45, p. 180,21, 
quae sunt anima uegetabilis, anima 
ge anima rationalis V 20, p. 


attinguntur sensibus; propterea anima, | 295, 13 


tum noluerit scire esse rei, adiungitur 
intelligentiae III 41, p. 172.6. 19, Anima 
tum se erigit ad intelligentiam, appre- 
| rmas quae sunt in intelligen- 
ia apprehensione intelligibili; eum se 
nclinat ad materiam corporalem, ap- 
»rehendit formas quae sunt in materia 
ipprehensione corporali in effectu et 

pe hendit eas in se ipsa. die 
done spirituali in potentia III 42, p. 
73.27. 1742. Formae fiunt in anima 
immiuersali ex intuitu intelligentiae uni- 


iersalis, in anima particulari ex in- 
mitu intelligentiae in ilam V 17, p. 
289.20, 2902, Anima particularis est 


im principio sicut hyle receptrix for- 
iae uocatur intellectus n eb sed 
m receperit formam intelligentiae 

uersalis, quae est intellectus tertius, 
et fuerit faeta intelligentia, tunc erit 
facilis ad agendum et uocabitur intel- 
lectus secundus V 34, p. 319.26. Prae- 
7 ef. WI 42, BER: 
i A animae mouet cor- 


pus V 37, p. 325,6. — Animae ha- 


HE 


3i 


e 


r 


] 
V 13, Pp. 281, | 48 
(agit in maturam III 46, p. 1 


a, Anima uegetabilis(siveanima 
crescibilis III 46, p. 183,20.22), «) Forma 
animae uegetabilis est alia a forma na- 
turae et a forma animae sensibilis III 
41, p. 216,2. Anima uegetabilis conuenit 
cum corporibus im erassitudine III 48, 
p. 186,22; est perfectior et fortior quam 
natura III 47, p. 185,25. — 8) Actiones 
animae negetabilis sunt uegetare et 
nerare (crescere, alere, generare) Ti 
47, 184,17. c. 46, p. 181,14, uis reten- 
tina in anima uegetabili III 47, p. 185, 
18. Aetio naturae est minus perfecta 
quam actio animae uegetabilis III 47, 
p. 185,11. — o Motus animae negeta- 
bilis in loco HI 48, p. 186,10. Anima 
sensibilis mouetur cirea corpus in om- 
nibus eius extremis III 47, p. 185,15; 
mouet partes corporis sine mutatione 
totius de loco ad locum III 48, p. 186, 
15. IV 17, p. 250,13.; coniungitur es- 
sentiae corporum prope et continue III 
, p. 186,21, — 4) Anima ROC 

LI í 04 
p. 185,27. c. 49, 


47, p. 185,25. c. 48 
p. "188,99, c. 57, p. 201,9. Actio animae 


I 


EE 
cy M = 0 cen 
aetio animae an 


h 
. 





m— 


anima, 


alis per medium spiritus animalis III 
944. 


Llp1 
13) Animae locus in ordine 
orum quae sunt. a. in uniuer- 
um. Anima media est inter utrum- 
(ue extremorum V 4, p. 263,15; inter 
itelligentiam et substantiam praedica- 
aentornm III 3, p. 80,8. 10; ef. III 41, 
X 171,15. 17; inter substantiam intel- 
as et sensum III 37, p. 165,7. anima 
t spiritus sunt media inter intelligen- 
iam et rorpus III 2, p. 7727; cf. V 15, 
285.16. Formae in substantia ani- 
Ma mediae inter formas corporales 
1&e sustinentur in substantia compo- 
ita et formas mule uae sunt in 
übstantia intelligentiae III 41, p. 1722. 
. 42, p. 173.10. — Dinersitas corporis 
nimae intelligentiae V 3, p. 2625. 11. 


2, pus anima intelligentia unita. 
f 3, p. 2625. habitudo animae ad cor- 
Us 3. intelligentiae ad animam talis 
st formae ad materiam V 3, p. 


,19. — Substantia animae ordinatur 
ra figuram III 56, p. 203.20 
inimae cum deo et uoluntate 
ecessitudo, Stahilitas animae in 
cientia deitatis Le eg ad ipsam 
II 49, p. 1906. Ordo animae ab ori- 
ine is et formae V 38, p. 396, 
De uoluntatis in animam actione 
& 7T et B. Impressiones sapientiae in 


H 


1) 


mima V 41, p. 331,17.22. — c. Inter | 138 


cR et animam quae 
it ratio (ef. n. 9 e y. 4. et 12 «). 
est similis intelligentiae I 5, p. 

Il 3, p. 26,6. 7. Forma animae de- 
est ab intelligentia III 54, p. 199, 
cf. n. 6 a. PM intelli- 
na III 57, p. 206,11. 


: dt 
Be. 


5 


: 
: 


B 


5 


267,14. 17. e. 27, p. 307,11. 

igentiae in anima V 43, 

terin et forma est sicut 

tas sicut intelligentia in 
326, 


d 
SP 
E 


3 


i 


: 11.13. substantia 
ntingit substantiam intelli- 
iae III ‚81,8. Forma animae 
nta est in forma intelligentiae IV 
| E 2486. Vnitio formarum in anima- 
is minor quam in intelligentia V 16, 
2884. a intelligentiae magis 
aita et maiorissimplicitatis quam ma- 
mia animae V 42, p. 333.18. 16. Anima 
niuersalis et rg opus habent 
2902. 21, p. 31926 (cf. n. 9 c 4 
1 2. 24, p. " n. 8 ec 
1). — d. aims et natura 
T m. 12 a). Anima occultior quam 
| v n» 29421. Materia ani- 
mae t unita et maioris simpli- 


> 
E 


H 
ng 









t n. 


M 


b.| HII 24, p. 13421. 





citatis quam materia naturae V 42, p. 


333,20. Forma naturae inuenta est in 
forma animae IV 16, p. 2485. — 
e. Animaet substantincomposita 
(subst. pradicamentorum, subst. cor- 
porea, corpus 7, e. corpus uniuersale), 
«) Sem Are ug Ps, 
camentorum (corpus) II p. 81,25. 
V 19, p. 293,7 (f Tl 24, p. 12. sub- 
stantia praedicamentorum contingitur 
ab anima III 8, p. 81,9. Coniunctio 
mies 1090, oo CU (cor- 
rum) - . 126,21. ,p. 194,8 

) Substantia 


cf. eliam n, 14 e). — 


animae subtilior u 7 er 
[ 23, p. d t. 


gu composita II 

24, E 134,16. — y) Anima compre- 
hendit substantiam corpoream et om- 
nem eius formam III 26, p. 142,2. 5. 
11. Substantia animae magis colligit 
formas quam substantia composita III 
23, p. 139,12. 14. 16. Formae quae in 
subst. composita in effectu sunt, prius 
fuerunt in subst. animae in potentia 
formae sustentatae 
in substantia composita sunt in essen- 
tia nnimae esse spirituali III 42, p. 
173,15. forma spiritualis est in anima; 
deinde unitur cam materia V 27, p. 
307,2. formae quae sunt in subst, 
animae jn potentia, spirituales sunt 
quantum ad formas quae sustinentur 
in subst, composita III 24, p. 135,1. 
B, uel mediae inter formas corpo- 
rales quae sustinentur in substantia 
composita et formas spirituales quae 
sunt in substantia intelligentiae LIII 41, 
p. 117253. e. 42, p. 173,10. — 4) Anima 
est causa substantiae compositae et 
formae subsistentis in ea III 23, p. 
190,13. impressiones animae in su 
stantium compositam Ill 20, p. 126,20. 
c, 22, p. 130,5. motus substantiae prae- 
dieamentorum est ex anima III 23, p. 
19,17. — Scientia quae est in anima 
acquisita est ex accidentibus sustentatis 
in substantia composita III 41, p. 171,12 
(Diseip.). — ») Postquam anima unita 
est cum substantia (7. e. mundo; cf. V 41, 
p.9322), elongata est a receptione sapi- 
entiae, quia exstinxit tenebrositas lumen 
eius et spissata est eius substantia V 41, 
p. 391,21, — f. Animae (uniuersalis) 
cum mundo coniunctio, Substan- 
tia animae (unima uniuersalis) sustinet 
totum mundum corporalem in se III 15, 
p. 111.19. III 56, p. 20422, substantia 
animae diffusa est per totum mundum 


III 15, P. 111,418. Anima uniuersalis 
coniungitur corporibus per medium 
caeli III 51, p. 1948, — Ordo animae 





A 


menter 


A V a Tg 29 p. 232,14. 
nihil a it ess 

ta V xn 317, 10, iil appetite 

— efant uniri V 35, p. 321,1. in in- 
E: omnia ap m commisceri V 


m In 2o. p. 1919 Omne | p 
it moneri, ut assequatur 
iquid bonitatis primi esse V 32, p. 


APPETITYS (syn. amor, desiderium, | 


inquisitio. Intentio appetitus et amo- 
ris est inquisitio applicationis ad ama- 
lum et unitionis cum illo V 32, p. 317, 


15, Motus materiae et ceterarum sub- 


re est appetitus et amor V |33, p 


. 317,14. appetitus materiae ad 


APPLICATIO (syn. 
motione similitudinis remouetur apr 
catio siue conuenientia III 1, p. 


applicatio non Xd Ns similium V 32, 
31724 (Diseip). — ^. Applicatio | p, 
Erabe - materiam IV 20, p. 254,10. 


1.3; mater 267,6. 10. e. 1. p. 968, 
silarise ad formam V b, p. 265, 
"formae cum materia prima V 6, 


P. $. Boris: formarum ad substantiam f. 


corpoream III 28, p. 14423, Exempla 
icationis Saistiah et formae (a. 
mae cum corpore, coloris cum sub- 
iecto, intellectus eum intellecto, intel- 
ligentiae cum anima, luminis cum aére, 
sensus eum sensato) V 27, p. 3078. c. 
2 A Ass 316,10. — c. Applicatio acciden- 
itualium - PON spi- 
as II 24, Lr 4, 

accidente V 6,p 18; cum corpore 
96, p 311 V 6, p.967,14. 18. e. 27, 
- eum mundo altiore I 2, P 

iz ad scientiam deitatis 1ll 49, 
uantitate ll 24, Y 
3; cum subiecto 
essentiae cum essen- 
figurae cum quanti- 
p. 70,13. 19. Ill 57, p.2 s 
‚cum aére ]l 24, p. 70, 13. ri- 
Bd impressum "it 31, P. 15 14 
iptéliurins € p 6, p 267.20. 


Ri Mn cum 
tia V^ 


4. 
tate 1l 30 » am 
m 


V 21, 


E 35. 
3 green cum x ll 24. p 
lll 57, p. 206,10. V 6, p. 261 

27, p. 307,10. rtium corporis alia- 
m eum aliis 1194, p. 70,8, lll 57, 


Auencebrol ed, Baeumker. 


C, 
ru 


um bonitatem V 32, p. 316,18. | 38. 


adiunctio). a. Re- | 41. p. 
| durs intelligibiles lb. v. 


| 984,9, 10. 13. 20. 93, 9854. 


animae cum | P- 


. . intelligentiae cum | 
57, p. 206,11. V 6, p. 267,14. 


^s a ML e o intelligen- | P- 
T" m - 96. | secundarum et accidentium secundorum 





411 


p. 206,12. formae MD ad ax 
stantiam pe Fi 31, Kr 
sensus cum sensato V 20. 

27, p. 307,12. sU sj iritalis 
cum Te ll 24, 


p- | p. 206,6. 267.19. su Gel ii 


Prirteslium | aliarum eum aliis ll 

. 70,11. Il en 206,9, Aa 951,11. 
ton cum uoce 201,1. — Appli- 
catio ad amatum Y [^N 317,16. ad 
originem uitae V 43, p. 33831. 


APPREHENDERE (en. ‚comprehen- 
dere). Sensu aut intellectu non appre- 
henditur nisi forma perficiens essen- 
tiam IV 3, p. 2173. ateria acquirit 
ab unitate dikutenn Aapprehendendi V 
. 41821. materia animae infusione 
uoluniatis fit apprehendens formas V 
P nima sensibus appre- 
hendit formas et figuras sensibiles V 
‚5.14, et per M formas et 
6. quomodo 
rehendat anima rationalis, sensi- 
bilis, PA Qr M IV 1, D 250,8. 11.13. 
aeterea cf. anima 12 5 ;. Intelli- 
gentia indiget sensibus ad apprehen- 
dendum formam sensibilium V 15. p. 
forma in- 
telligentiae apprehendit per se omnes 
ormas V 16, p. 287,6; cf. intelligentia, 
APPREHENSIBILIS. Intelligentia 
eis quae sub ea sunt apprehensibilior 
est omnium rerum 1l 3, p. 30,8. 
APPREHENSIO fit similitudine lil 
23, p. 19223, Apprehensio intelligen- 
Mae. fit ap  nlioatibhe formae eius eum 
forma inte tellecti V b, p. 265,25. c. 15, 
p rehensio corporalis, 
spiritualis, intelligibilis Ill 42, p. 174, 
4. 5. 6. Apprehensio eius quod est in in- 
tellectu, — in sensu lll 37, Am 


,|10. — nA goa c animae lll 38, p. 


25; causae a causato, causati a 
causa 1l 9, v. AM ios et diffe- 
rentiae IV e 8; omnium for- 
marum V 16, > pp ieri BIER 
rum sensibilium lll 38, p. 166,14; f 7 
marum intelligibilium Ill 48, p. 
intelligentiae et animae il 28, p. 1452; 
luminis lll 35, p. 160,13; materiarum 
Ill 24, p. 134,1; scientiae lll 50 V 15 
190,20; substantiarum ad formas V 16 
287,4; substantiae simplicis lll 35, 
139,5. e. 49, p. 190,4; substantiarum 


V 41, p. 332,8 (ef. V 42, p. 332,22). 
APPROXIMARE. Vtrum aliquid 


approximare possit rei infinitae Ill 55, 
p. 201,19. 


96 ** 














€. 


—. CAELVM. 1) Caelum cum elemen- 
tis conuenit in corporeitate I 16, p. 
20,8. c. 17, p. 20,29. cael. et elementa 
unum corpus sunt I 17, p. 20,27. 28. 
215. 9. in caelo proprietates et diffe- 
rentiae corporis manifestae I 17, p. 
21,13. materia caelorum et materin 
naturae in essentia eadem IV 8, p. 
294.16. Caelum non est xw qualia 
haec 117, p. 21,14. corpus 


eaeli unitius et simplicius quam cor- 

mentorum V 42, p. 333,22. 
C'aelum est substantia praedica- 
mentorum ll 51, p. 1917. 
2) Forma quae sustinetur in corpore 
eaeli est qnemadmodum formae uni- 





uersales $ armi in corporibus ele- 24, 


mentorum [ 17, p. 2021. De formis 
taeli quae primum occurrit color est, 
deinde figura, post corporeitas, deinde 
substantialitas, deinde intellectus spiri- 
tualitatis, usque ad intellectum rei cre- 
atae, unius, per se existentis, sustinentis 
has omnes formas I 11, p. 14,17. — 


3) Caelum et elementa in quantitate: 
conueniunt I 17, p.20,29. eaelum quan- | 
1132, p. 1 


titate extenditur ll 16, p. 50,13. — Cae- 
lum nom recipit qualitates elemen- 
torum I 17, p. 21,2. — 4) Corpas caeli 
non recipit generationem aut cor- 
ru ptionem I 17, p. 21,6. in materia 
Gnlórum non succedunt sibi diuersae 
formae in actu IV 8, p. super- 
ficies caeli continentioris est initium 
generationis ll 24, p. 69,1. — Caelum 
coepit esse et non aeternum est ll] 
51, p. 193,13. — 5) Esse omnium cor- 

rum constituitur in corpore caeli lll 


| 20810. su caelum non est 
suhetantin Spies quantitatem 11 24.| 


superficies primi caeli est 


68,23 9. 
finis mundi ll 16, p. 513. c. 24, p. 68,14. | 


Caelum cum omni quod in eo est sub- 
sistens est in substantia spirituali ll 
2, p. 26,26. supra caelum est substan- 
tia simplex ll 24, p. 6822. materia, 
intelligentia, anima continent caelum, 
sieut caelum elementa V 30, p. 311,10. 
Quod de materia est supra caelum, est 
spiritualis formae, quod descendens a 


summo caeli, formae corporalis V 29, | 


p. 310,17.20. eael. est medium inter cor- 
ia et spiritualia lll 51, p. 194,9, 
anima uniuersalis coniungitur corpori- 
lus medium caeli lll 51, p. 194.9. — 
Stabilitas terrae in medio caeli V 30, 
p ef. 3123. 11. uisio terrae 
le medio caeli V 30, p. 312,6 — 6) M o- 
tus caeli. Kecursus caeli circa se ip- 


aqaa—causa, 





413 


sum est cum mutatione et reuolutione 
ll 57, p. 208,12. — Caelum non est 
mobile per se lll 51, p. 193,4. non mo- 
uetur sine medio a primo motore ll] 
öl, p. 193,18. magis mouetur quam 
terrà propter gp rupe ad pri- 
mum esse V 2 p. 317,2. 

CALOR non fluit ab essentia, sed 
a uiribus et accidentibus substantiae 


P- | 53, p. 19816. — Calor ignis non 
minuitur, licet generet calorem in aüre 


Il 54, p. 200,3. Calor qui est in igne 
non MU i da aöre hi 54, p. 200,4. 
2 "ns qui est in aire, — 
issimiliter, ergo impressus ab eo 
46, p. 185,4. L^ 

dE occultatur IV 14, p. 


CAPAX omnis rei V 18, p. 291,10. 


CAPTIVITAS naturae 12, p. 5,9. 
ll] 56, p. 204,17. 

CATHEDRA, Materia est cathedra 
unius V 42, p. 33523. 

CAVSA. 1) Omne quod debet fieri 
debito alterius et remouetur ad remo- 
tionem eius, ipsum est causa eius ut sit 

. 154,3 Causae ad 
causatum ratio, a) Causa efficiens 


est extra essentiam causati V 24, p. 
301,11. — Substantiae simplices termi- 


natae sunt unaquaeque a sua causa et 
omnes a prima causa V 28, p. 
B) Perfectior et fortior substantia est 
eausa debiliori et imperfectiori lll 49, 
p. 18821. IV 18, p. 250,23. operatio 
erfectior est causa minus perfectae lll 
;, p. 183,14. — Causa est dignior in- 
telleetu substantialitatis causato lll 52, 
p. 195,27. Omne causatum compara- 
tione causae compositum Ill 18, 
118,24. — 4) Omne causatum inuenitur 
in sua causa lll 30, p. 151,3. omne 
causatum in se est in effectu et iu 
causa in potentia 11118, p. 118,24, Cau- 
satum est in sua causa secundum for- 
mam causae IV 20, p. Compre- 
hensio causae ad causatum lll 57, p. 
207,2. Substantia simplex stat in sua 
causa ll 14, n 41,19, — Causatum sig- 
num causae lll 56, p. 202,23. — 4) Causa 
imprimit figuras et formas suas in cau- 
sato ll] 22, p. 130,25. quicquid fuerit 


alii causa agens, imprimit in eo Fo 
29,25. 


est in sua essentia lll 22, p. 1 

formae quae in causato apparent im- 
)ressae sunt a causa ll] 22, p. 129,12, 
orma omnis causati est in sua causa 
ll] 22, p. 129,21, IV 20, p. 250,12. for- 
mae fiunt in causatis ex intuitu causa- 











causatum—color. 


. 182,5. Cogitatio animae V 13, 
ee 


COGNITIO non est in anima ani- 
mali III 49, p. 189,3: homini propria 
est III 46, p. 182, ex 
est IV 14, p. 243,5; non est nisi prop- 
ter unitionem formarum cognoscentis 
et cogniti sine medio V 15, p. 285,8. 

itio materiae et formae nninersa- 
lis V 1, p. cognitio intelligen- 
tiae ducit ad cognitionem totius V 4, 
p. 264,7. 

COGNOSCERE. Motus cognoscendi 
cogniti V 15, p. 285,9. 

COHAERENTIA substantiarum II 
24, p. 69,24. 

COHAERERE. Anima iuncta est 


sed non cohaerens II 24, p. 
104 ; Wem substantia spiritualis cor- 
pori mundi ib. v. 5. 


COLLA TIO omnium rerum ad unum 
IV 10, p. 232,18, 

COLLECTIO formarum II 23, p. 
133,20. e. 32, p. 153,3. 154,19, 26, c.39, 
p. 157,17. V 13, p. 280, 23. 

gen ge quanto 

superiores, tanto magis co iuae om- 
nium Deum HI 49, p. 189,6. IV 15, 
X Vaitas oollectiua omnis unita- 
tis IV 12, p. 
280,25. Colleotiuns omnium formarum 
III 38, p. 167, 15. IV 12, p. 237,22 
passim; collectiuus omnis rei IV 13, 
p. 239,17. 

COLLECTRIX. Substantia corpo- 
ralis et corporalis collectrices 
multarum formarum III 22, p. 131,25. 
Forma unitior est collectior multarum 
formarum III 32, 
stantiarum simplicium collectiores for- 
marum multarum quam formae substan- 
tiae compositae ib. v. 10, 


COLLIGERE. Quomodo formae mul- 
tae colligantur in uno V 18, p. 200,18, 
Locus impedit, ne formae multae col- 
ligantur in uno V 18, p. 291,1. 

COLLIGIBILIS. Forma intelligen- 
: est gibilior formarum quam 
forma animae III 38, p. 167,18. 

COLOR. 1) Color est qualitas IV, 

p. 229,14. — Applicatio coloris 
eum subiecto V 27, p. 307,11. — Co- 
lor est in substantia composita III 
33, p. 157,8; cf. III 16, p. 112,17; c. 


19, p. 122,13. — Colores sustinentur in | ( 


un 


6. Cognitio ex forma | P 


181,21. Forma cognoscentis, — | 


colleetiua III 24, p.| 
238,19. 21; cf. V 13, p.|! 


| sed 


p. 155,7. formae sub- | 94 


415 


corpore II 1, p. 23,12. c. 16, p. 533. 
reca sit locus colori II 14, p. 49,14. 


color est forma corpori IV 8, p. 229,14, 


color est ultima pars corporis III 56, 
: color accidentaliter Mr 
corporis est II 16, p. 52, 28; ef, 1157, 
p. 206,13. color penetrat totalitatem 


| essentiae corporis et quantitatis IV 14, 


p. 241,23. — Color non est de natura 
eorporis II 16, p. 53,3. color dinersus 
a corpore et a figura, licet unitus in 
esse II 5, p. 33,4. Color a corpore non 
simpliciter separatur II 1, p. 25,3. eo- 
lor comitatur corpus uniuersaliter V 19, 
p. 295,20. color proprius 7 res pot- 
est a substantia II, 1, p. 25.4. c. 8. p. 
39,17. corpora diuersa in coloribus T 
25 p. 141,19. — Color in corpore in 
potentia est III 35, p. 161,6 — Color est 
medium ad apprehendendum corpus TV 
13, p. 239,11. — 3) Color sustentatur 
in Ro ias II 5, p. 34,6. 9. IV 8, 
b ‚13. e. 15, p. 24627. V 19, p. 
‚9. applientio coloris cum quanti- 
tate IT 24, p. 70,13. III 57, p. 206,13. 
color infusus est in totalitate essentiae 
quantitatis II 17, p. 55,24. IV 14, p. 
241,23. — Subsistentia colorum in su- 
erficie II 14, p. 48,20, c. 15, p. 50,5, 

I 35, p. 160,9.17. — Quantitas uide- 
tur mediante colore II 7, p. 56,2. 5; 
cf. III 56, p. 203,24. 204,1. — 4) Colo- 
res in substantia composita actia sim- 
liei HI 16, p. 112,17. e. 19, p. 122,14, 
omnis color fit per naturam III 56, p. 
203,23. colores in animalibus herbis 
lapidibus non ex eoniunectione elemen- 
torum secundum aliquam proportionem, 
ex impressione animae et maturae 
IV 16, p. 248,11. 15. 18. — 5) Colores 
nee corporales absolute, nec spirituales 
absolute lII 16, p. 112,14. 16. 18. In 
colori corporali est color spiritualis III 
24, p. 135,24. color spiritualis subsi- 
stit iu substantia spirituali III 24, p. 
196,1. color in substantia simplici 
modo subtiliori et simpliciori quam in 
substantia composita III 25, p. 140,26. 
141,22. — 6) Color qui in corpore in 
potentia est apparet sensui, quando ad- 
iungitur ei lumen infusum corpori a 
lumine solis III 35, p. 16,6; cf. III 34, 
P. 159,16. e. 35, p. 159,18. 160,5. 12. 
umen solis et lumen uisus coniungun- 
tur colori III 35, p. 160,15. lumen et 
color fiunt unum III 35, p. 161,12, Co- 
lor est manifestior et propinquior sen- 
sui V 20, p. 204,21. nisus si penetrat 
colorem, pertingit ad figuram et quan- 
titatem et a eh 156, p. 203,24 
ef. 204,1). — ^1) Color est exemplum 





416 Index 


formae V 3, p. 261, 24. — Substantia 
naturae ordinatur contra colorem III 
56, p. 203,22. 


COLORARE. Corpus est essentia 
colorata II 1, p. 23,9. 
COMES unius figurae V 16, p. 


281,2). 288,1. 

COMINVS coniungi, opp. eminus 
11 48, p. 186,20. 

COMITARI. Color et figura comi- 
tantur corpus uniuersaliter V 19, p. 
293,20, 

COMMISCERE. In inferiori omnia 
appetunt commisceri V 35, p. 321,8. 
Anima commiscuit se substantiae V 
11, p. 331.21. 

COMMIXTIO est in extremo infe- 
riori V 35, p. 321,8. 

COMMVNIO in motu et in essen- 
tia 111 50, p. 191,25. 27. 

COMMVNIS regula I 10, p. 13,6; 
modus V 12, p. 211,26. 

COMMVNITAS omnium rerum IV 
10, p. 232,17; substantiarum III 49. p. 
189,19. IV 1, p. 212,15.16. 

COMMVTARE (syn. mutare). Possi- 
bilitas commutatur in necessitatem III 
10, p. 101,3. 

COMMVTATIO parium IV 17, p. 
250,16. 

COMPARABILIS (syn. conferibilis, 
consimilis, similis). Existentia forma- 
rum in intelligentia comparabilis est 


existentiae earum in anima et existen- | per se III 17, 


tiae nouem praedicamentorum in sub- 
stantia. V 18, p. 281,17 (ef. V 18, p. 
293,12. 294.6). 

COMPAKATIO corporum sensi- 
bilium cum substantiis intelligibilibus 
II] 57, p. 205,10. deus continet uolun- 
tatem sine comparatione V 19, p. 293,10. 
quiequid est infra saeculum deitatis, 
comparatione eius ualde paruum est V 
43, p. 338,7. comparatio formae ma- 
terialis ad formam uoluntariam IV 20, 
p. 255,6. comparatio formarum sensi- 
bilium ad animam talis est qualis libri 
ad legentem II 6, p. 36,15. compara- 
tio luminis infusi et irradiantis IV 
20, p. 254, 4: luminis ad materiam IV 
15, p. 245,24; luminis quod materia 
arquisinit ex uoluntate et luminis quod 
in uoluntate. est V 16, p. 289,6. ma- 
teria est corporalis comparatione for- 
mae IV 14. p. 214,25; est priuata com- 
paratione esse formalis V 11, p. 2063 
uel vel compositae ib. v. 8. comparatio 
sustentationis materiae primae ad om- 


rerum. 


nes formas V 19, p. 294,5. comp. sub. 
iecti ad corpus I 15, p. 19,12; inter 
subiecta et praedicata ib. v. 18. com. 
paratio altiorum substantiarum ad 
factorem primum est qualis inferiorum 
ad altiores III 23, p. 108,5. compara 
tio substantiae corporalis ad spiritus- 
lem est qualis comp. auis ad aörem Y 
30, P. 311,13. paruitas substantiae cor- 
poralis comparatione magnitudinis sab- 
stantiae spiritualis V 30, p. 311232 
comparatio substantiae corporalis in 
spirituali cum existentia corporis ia 
anima 1l 24, p. 70,1. comp. substan- 
tiae corporalis et spiritualis ad uolan- 
tatem sic est ut comparatio terrae ad 
caelum V 39, p. 312,10. comp. sob 
stantiarum simplicium est qualis comp. 
materiae et formae simplicium IV 2, 
p. 214,2. 4. comp. substantiae spiri 
tualis creatae cum uoluntate V 30, p. 
312,1. comp. uoluntatis ad materiam 
est talis qualis intelligentiae ad aui- 
mam et materiae et formae ad intelli 
gentiam II 13, p. 47,9. 


COMPLEXIO subtilis II 9, p.416; 
terminorum III 1, p. 75,7. 


COMPONERE (cf. compositum). 
Nulla simplex substantia composita est 
ex alia V 15, p. 285,26. — Quicquid re 
soluitur in aliud sensu uel intellect, 
compositum est V 7, p. 269,8. Com- 
ositum signum simplicis III 56, p. 
202,22. Si quid compositum est ex 
duobus, unumquodque eorum petest esse 
p. 117,8. Esse composi 
tum ex materia et forma V 40, p. 3294. 
Intelligentia composita ex materia et 
forma uniuersali V 7, p. 268,8. 14. 15. 
c. 95, p. 322,12. non est totum con- 
positum ex intelligentia V 15, p. 285,3. 
Anima composita est IV 1, p. 212,2. 
Corpus compositum II 14, p. 49,4, ex 
materia et forma III 17, p. 1178. IV 6, 
p. 226,1. V 12, p. 219,10, non ex punctis 
1116, p. 52,14. Materia ubi magis com- 
posita sit II 20, p. 61,15. Substantis 
composita c/. substantia. 

COMPOSITIO. 1) Compositio non 
est nisi motione, attractione et reten- 
tione partium Ill 44, p. 177,8. Quod 
compositum est ex alio, compositio eius 
est in actu V 15, P 286,2. Compos 
tio compositi prohibet illud a formis 
penetrari V 16, p. 287,14. Regula com 
positionis l1II 43, p. 115,21. intellectus 
compositionis III 45, p. 180,6. modus 
ripapositionis opp. nodus resolutionis 
II 25, p. 138,16. c. 43, p. 175,10. ma- 
neriae compositionum ex differentiis, 








eolorare—coniunctor, 417 


mon et accidentibus II 37, p. 163,21. | III 57, p. 207,2; scientis ad scitum ib.; 
tio ex simplicitate in compositio-| substantiae corporalis III 57, p. 208,5; 
m 11 23, p. 66,18. — P empositio substantiae spiritualis III 57, p. 208,4. 
Wperis £1 dz, 64,28. IIL56, p. 205,11;| 7; sustinentis ad sustentatum Ill 57, 
1 45, | 180,1); elementorum in lapi- 


is HI 46, p. 181,17 (cf. | p. 207,1 
bus herbis animalibus III 44, p. 118,4; | g, 




















COMPREHENSOR totius saeculi I 
707. p. 11,16. 


strumentorum animae III 40, 
mia Md. med e lite CONCLVSIO, Anima rationalis mo- 


li ex linenmento numeri et litte- 4 AT | ^ 
n in aére II 21, p. 63, 92: numeri| "etur a propositionibus ad conclusio- 
nem IV 13, p. 239,7. 


| P 

92, p. 64,28, 14; uantitatis con- 

ifta It ^ dr end 1 CONDITIO hominis IIl 58, p. 208,17, 

 COMPOSITOR. Corpus composito-|  CONFERIBILIS (syn. comparabilis, 

m suarum partium habet 111 44. p. 171,5. | consimilis, similis). Materia praedica- 

| COMPOSITRIX. Substantia compo- | wentorum conferibilis est materiae uni- 

trix partium eorporis III 44, p. 177,29. uersali II 7, p. 37,21. Corpus conferi- 

|o a, ndn | bile est numero 1122, p. 64,28. Punctum 

| nd E red o d. tutel rentis conferibile unitati, linea duobus, super- 

te et ues e oe s VES are CET corpus octo I] 22, p. 
m ex illo in quod resoluitur II 16, enc: is "n 

"P118. — 9) Omme compositum es;| _ CONFIGVRARE. Substantia sim- 

isterius simplicibus ex quibus est com- | Plex configuratur omni figurae V 16, 

witum III 2, p. 76,11. simplex est | P- 454,2". 

usa compositi III 2, ? 16,1. AUS CONGREGATIO unitatum III 19, 

ntinet compositum V 30, p. 311,5, | p. 123,5. 

mpositum simplex est ad id quod est CONIECTATOR materiae et formae 

ferius eo, simplex compositum ad id| y 35, p. 321,21. 

dauern en IV & P-918/9.|— CONIVNCTIO, 1) Ex eonlapetione 


x dara "id M oipli da Ynela quorumlibet diuersorum fit forma quae 
mpositi inueniuntur per se V 27, p. | 29? erat in aliquo eorum V 9, p. 274,3 
4. — 3) Compositio compositi pru- | f I TP 125,28, 126,9. 15. 2 
illud a forınis penetrari V 16, p. | ©. 25, p. 145,15. 18). — Dinersa et di- 
‚15. Depietiones colores figurae in | 7/52 tam in superioribus quam in in- 
jsitis unde sint IV 16, p. 248,15. ferioribus mouentur ad coniunctionem 
. — 4) Compositum ex materia et| V 99, p- 321,12. — 2) Coniunetio actio- 
rma 1 8, p. 11,21; diuiditur in sub- | Dis (opp. in loco) U 14, p. 1813; ani- 
intiam corpoream et spiritualem I 9, | mae cum substantia composita III 30, 
123. Compositum diuiditur in ere- | P- 12521; elementorum secundum ali- 
bile et non crescibile, in uiuum et Ls proportionem IV 16, p. 248,16; 
m uinum et in omnes oppositiones | formarum sensibilium cum substantia 
corporea III 25, p. 141,12; formae sim- 
plicis eum substantia spposite III 25, 
p. 141,10; intellectuum duorum V 
. 270.21; luminis cum corporibus III 
2, p. 195,25; luminis cum ınateria IV 
15, p. 245,26; luminis ad uoluntatem 
IV 19, p. 253,14, 16; materiae et for- 
mae (materiarum et formarum) IV 7, 
p. 227,19. c. 10, p. 234,12, 8, p. 
270,23. 2712. e. 10, p. 219,23. 214,7. 
e. 11, p. 276,19, 26; naturae cum sub- 
stantia composita III 20, p. 126,21; 
partium III 44, p. 177,26. IV 17, P 
: DIOS, MU RIPNK I 21, p. 63,20. c. 32, 


yar - 4 * 


ferentiarum quae diuidunt materiam 
13, p. 47,1. — 5) Formae subsisten- 
s in eompositis ex elementis I 17, p. 
3. Corpus est compositum conti- 
um ex partibus III 44, p. 177,4. 


'COMPREHENDERE (syn. spprehen: 
^ Quantitas comprehendit sub- 
s m praedicamentorum 1I 9, p. 41,2. | 
itería intelligentiae comprehendit for- 
is omnium rerum V 38, p. 226,15. 
untas comprehendit materiam et 
| V 38, p. 327,7. c.43, p. 338,13, 
irma est comprehendens rem V 23, 


| COMPREHENSIO animae circa om- | 
»18,p. 11,20; causae ad causatum 


| CONIVN CTOR. Voluntas coniunctor 
materiae et formae V 39, p. 321,22. 




















me 


eóniunctrix—corporeus. 419 


facit contrariam factae. 
rei i S M 67,19. in contrariis si quid 
uni eorum conuenit contrarium eius 


ianenit alter) lll 32, p. 153,25. duae 


uires contrariae Uv conueniunt in| 


eodem V 10, p 5231. — vy er 
mouentur on radi V 38, 
321,12. — Materia contraria unitati 
a, p. 67,20; item separatio ib, v. 23. 
CONVENIENTIA non fit nisi ex 
similitudine lll 1, p. 74,9. remotione 
similitudinis remonetur conuenientia 
ib. v. 8. — Omne quod fit ab alio, ne- 
cesse est ut sit inter illa aliqua con- 


uenientia 1l 12, p. 43,27. inter quae| 


non est Bemenieatie, non uniuntur lll 
38, Den P 168,13. Ratio conuenientiae 
duas formas lli 38, p. 168, 
CoRUeRiéRUR in uno genere V 8, 
in ramis IV 10, p. 232,22; in 
ter Biletkotikns et xalitam 12, p. 
44,1. 16. 21, — "i mn conuenien- 
tiam V 35, p. 
.CONVENIRE. Res nec omnino sunt 
diuersae nec omnino conuenientes IV 
6, p. 223, 11. V 12, p. 279,5. Si res 
non tieiparent aliquid commune, nun 
conuenirent in aliquo 1V 10, y. 239,20, 
res prohibentur conuenire in Ead cum 
nou sint conuenientes in una materia 
IV 10, p. 232,30. si duo in aliquo con- 
ueniunt, illud est in MM Reque illorum 
IV 12, p. Contrariis conueni- 
unt a lil 32 p. 159,25 (ef. V 
10, p. 275,21). — Res non unitur nisi 
cum suo Conuenienti V 32, p.316,4. — 
Quomodo formae multae in uno con- 
ieni fiant V 18 qoM Conuenire ín 
den in uno genere 
7 10, p. dafs. 
CONVERSIO I. "rura ropo- 
doni Lt p. 8521. 2 
38,29€ Hl. Conuersio dimeniorom I 
3, p. 5,98; generationum 13, p. 6 
CONVERTERE corpus date a 
sua forma Ill 47, p. 184,25. Virtus con- 
uertens partes materiae in uegetabili- 
bus et animalibus lll 44, p. 178,14. 
COPVLATIO intelleetuum simpli- 
91, p. 168,20. 
CORPORALIS ( .corporeus). Om- 
receptio fit rima rli I n p. 
117,17. — Differentia. corporalis opp. 
intelligibilis V 37, 30825. F 


















cf. forma n. 33. Bo 8us- 
tentatae im eorporibus sunt corporales | p 
in effectu lll 125 p . 147,1. formae spi- 


ll] 34, p. 158,4 sqq (ef. forma n. 18). 


|  4Auencebrol ed. Baeumker, 
| 


rituales quomodo cte sint corporales | 





formae —: corporales sunt V 15, p. 
285,13. c. 26. p. 305,12. formaein substan- 
tia animae mediae sunt inter corporales, 
quae sunt in substantia praedicamento- 
rum, et irtWreqr. quae sunt in intelli- 
ntia 11 de P. 172,3. e, 42. p. 173,10, 
‚oons corporal ins 9b iritualis 1l 14, 
„42,17. 111 32, p.1 . V8l, p. rg 
umen est corporale V 39, p . 328,17 
Materia corporalis ef. s, v. initedé: 
materia est in se corporalis lll 33, p. 
158,25; est corporalis com aratione 
formae IV 14, p. 244,24. undus 
en Il 56 p. Tu e. 6 3 
205,12. p. 907,22. IV 16, p. 947,1 
P ropiwquitas MU 19, p. 
253,14 otae corporales IV 1, Ü 


“= 211, 15. 18. Sensibilia corporalia 
[Hg p. 284,18. ee IV 16 ln 


241,13. . 249,4. 
Y 2 P. 311,9. Sübstantiah corpora- 
lis ef. &. v. substantia. 
CORPORALITAS hyle (gen.) V 15, 
p. 284,22, c. 28, p 209,9. iuersitas 
substantiarum in spiritualtate et cor- 
poralitate V 37, p. 324,15. 


CORPORARE. Cum essentia rei 
err TR pe res corporatur lll 34, 


Busto" l. Aer corporatur IV 14, p. 
6. 


CORPOREITAS. Intellectus spiri- 
tualitatis est praeter intellectum cor 
y | poreitatis IV 2 213,23. Corporeitas 
oceultior er dier V 20, p 22 
ver, I 11, e — Corporeitas est 
orma ES materine sustinente eam 
IV 8, p. 228,26, substantia quae susti- 
net Ht reitatem mundi est materia 
corporalis ll 1, p. 23,7. 14. corporeitas 
mundi, quae materia est formae sen- 
sibilis, est forma materiae occultae ll 
1, p. 24,10, — Corporeitas substantiae 
a natura usque ad ultimum centrum 1l 

p. 63,9. Materia substantiae com- 
ositae proxima corporeitati lll 16, p. 
112,93. !Co Corporeitas formarum sensibi- 
lium V 15, p. 285,6. Elementa similia 
sunt in corporeitate I 15, p. 19,6. Cae- 
lum cum elementis conuenit in corpo- 
reitate I 16, p. T corporeitas est 
forma caeli I 11, p. 1418. — Mutatio 
ex spiritualitate E pen li 
23, p. 66,19. 


CORPOREVS (syn. corporalis). Magis 
corporeum est forma simpliciori IV 8, 
229,25. Quanto forma fuerit vn, 
o orea, erit sensui manifestior V 2 
,20, us corporeus lll 33, 
1563. ' 157,3. Materia corporea I t, 


21 








El 
rx 





| 





corpulentare—corpus, 421 


ü 19, p. 60,5. Nop est uacuitassiue 
inanitas inter 8 corporis ib, 7 
9. — Partes (a quo fuerint ma- 
Eis coniunetae, ipsum corpus eo erit 

| 65,18, — e. Partes 


37 
Je: 


uu. ua substantia coniunctae 
Hu p. 177,5. 14, 28, Est substan. 


tia una componens et retinens partes 
gp simplicis et compositi 1ll 45, 


T 


4) "Elementorum caelique ad 
corpus ratio. a. Corpus est sub- 
ieetum elementorum Il 5, i 19,5. 21. 
t. 16, p. 19,25, 202 (ef. p. yn 26 
conueniunt in eo quod corpus 


sunt I 17, p. 22,10. corpus se habet | 
juilitas. a. In corpore est multiplici- 
(tas et diuersitas maxima V 42, p 


formas uniuersales ut ass ad 


formae particulares I 16, p. -L 
Caelum et elementa A s 
Corus cac p. 20,29 (cf. I 16, p. 20,9). 


seta non recipit qualitates ele- 


mentorum nec generationem aut cor-|b 
i guten I 17, p. 21,2. 6. Esse om-| 


corporum continetur in esse caeli 
us 57, 751 208,10, Corpus caeli unitius 
B lin est NI eorpora elemen- 


S) Corporia actio, motus, quies. 
s non habet actionem in se lll 


). | esse EPG et subtiliori ] 


corpus inueniretur mobile 1] 10, p. 41, 


.[97. Quantitas est MEI IO 


non fluunt corpora a co 
p. 198,10. Vires et ra ii qui efflu- 
t de eorpore sunt spirituales ll] 15, 
p 
6) Corporis perceptio, Corpus 
est veusibils n1, » 14. 95. m 
jn 112,12. c. 51, p . 1954. c. #7, p. 0o 
Anima sensibilis apprehen it cor- 
pus per medium trium: coloris fi 
iaios IV 13, p. 239, 9. Formae cor- 
porum sunt in wirtute im are 
16, P. 


1) "Corporis multiplieitas et 


21. Corpus subtilius magis unltam ni 
57, ‚17. aliquid c m est 
simplieius alio 1V 2, p. 214,16, — 
orpora sensibilia ooi parans sub- 
stantiarum intelligibilium in ultima ui- 
litate et imperfectione 111 57, p. 205,10, 
Aliqua corporum sensibilium sunt no- 
biliora aliis lll 51, p. 195,4. — c. Cor- 
pet pou est in extremo inferiori 
V 6, p. 225,24. V 12, p. 279,10, sub- 
stantiae propinquiores torno V 16, p. 


44, p. 179,17, sed actiones eius ern 288,14. 


71, 1. actio inbktahtliarım Pr ie. 4 
Pe A6 y T in corpore 


1öio. 
- = iens a uirtute. naturali 
(i uestitum ea ll] 57, p. 207,7. Partes 
is coniun ntur j^ retinentur ab 
Mies substantia 11 44, yp. 177,5. 14. 28. 


Le p. 179,23. (ef. . n. 3-e). — 5. Mo- |9 
co bilibus est corpus uniuersale I 17, p. 


oris nins elía lll 50, p. 191, 


E 112,13. c. uw 
18. Cf. actio 35. — | p 


S) Corpus uniuersale et cor- 
pus particulare lll 45, p. 1 11. 
25. rpus end m iie) a 
ori vis ci ori hominis 
a A rie b. BUS, 18. essentia cor- 
poris ee non est extra essen- 
tiam corporum ee sunt intra ipsum 
E 50, p. 191 us particulare 
us habet ases ] 45, p. 180, 
. — Materia uniuersalis in sensi- 


& 12. 192.3. 19. 19. corpus uniuersale | 22.16. 92 


imouetur motu primo 111 50, p. 191,11. 

uniuersale non mouetur propter 
se ipsum ]ll 50, p. 191,12 sqq. 192, 
6 sqq. 192,19 sqq. 193,5 sqq. 193,11 


— c. Motus corporum a ni sp iri-| 


i 11 10, p. Asa Voluntas (dei) bit 


materia co motum localem et 
X 1 47, p. 925,1; ef. V 38, 










— Corpus unum non moue- 

ir diens motibus 11148, p. 176,13. — 
profunditatem in ea parte 

emt petia s "en motui maturali 
en n. 9 b, — 

uiescens est in se 

i5 m iE p. 175,24. 176,4. 
sy. rn 2A baren peruenit ad 

i 


um a motu et ab agendo, nullum 


-— 


ı Hs 13. — MD 
dk eausa prohibens sub- 





; . Corpus uniuersale contine- 
tur substantiis spiritualibus 1l 24, p. 
70,3, 11 58, p. 208,16. corpus uniuer- 
sale absolotum exemplum substantia- 
rum simplicium 111 56, p. 203,9. — sub- 
stantia uniuersalis agit in corpus uni- 
uersale, particularis in ieulare lll 
45, p. 180,10. substantia uniuersalis 
componit et retinet partes corporis uni- 
uersalis lll 45, 80,1. — "Termini 
ne quidistantiae inter substantias sim- 


ces e A ye "— aniuersalis 1ll 
e 4.894, otus corporis 
"assu cf. n. 

9) Corporis e anima neces- 
situdo. «a. Diuersitas corporis et ani- 
mae V 3, p, 262,5. 11. Corpus animá con- 
tentum, qe animae ligatum cf. anima 
14 b. c. iffusio ea er omnes 
partes corporis Ill 52, p. 196,15. V.38, 


e 


dew 











mM—— 





corruptio— definitio, 423 


p. 925,25. creatio materiae et| 


ER. i. e. principium unitionis V 31, 
Pin ‚315,15. Forma habet esse a factore 
per creationem III 10, p. 100,10; 
Ep. 308,10. 11. 0.42, p. 334,12. 

Y. REATOR. 1) Creator ex nihilo 
non est nisi factor primus III 25, p. 
139,25 (ef. III 3, p. 79,18). creator om. 
xm est unus tantum IV 6, p. 222,25. 
p. 278,3. Essentia creatoris non 
loko initium nec finem V 30, p. j^ 18. 
creator est infinitus III 3, p. 80,18. 
creator non est sustinens a susten- 


tatum (7 e. non constat ex materia et | 


forma) V 25, p. 303,18. Creator unus, 
. creatam multiplex V25,p 


39, p. 327,15. — 2) Creatum diuersum 
est a creatore IV 6, p. 222 
tum quod est, tam spirituale quam cor- 
porale, existit in essentia creatoris 
sicut Ate uis de intellectibus in anima 
V 30, p. 312.19. Virtus creatoris est 
in omni quod est existens in eo V 30, 
‚913,2. creator est in omni V 39, p. 
,13. — Creator huius sapientiae no- 
bilis V 35, . 9224. Creator creauit 
esse compos tum ex materia et forma 
V 40, p. 329,5. — Quomodo dicatur: 
ereator locutus est uerbum V 43, N 
336,7. — 3) Creator altus et magnus 

41, p. 330,17; altos et sanctus V 40, 
- "excelsus et sanctus V 20, p. 


p. 3993; e 
3,9: sublimis et sanctus V 29, p. | 
321,13. c 


43, p. 336,7. 


CREATRIX. Actio creatrix ex ni- | 


EON OFT: enc ie an quod x in 
a imprimentis - 
Vnitas creatrix II 20, ars 'c. 91, 

p. 62, 23. Voluntas aeta est mate- 
Tia E men 13, p. 47,8 (cf. V 56, 


p. : 

CREATVRA. Materia uninersalis et 
forma niu. sequuntur uniuersitatem 
e creaturae V 42, p. 334,3. 


CREATVM (cf. creare). " V 
est diuersum a creatore IV 6, ra 
creatum dehet esse finitum IV 6, S 
; habet forınam ib. v. 8; habet 
itium IV 15, p. 245,10; est patiens V 
y p- 003,2, 304.10; indigens et im- 
n V 25, p. .303,93, — 2) Creatum 
non ilatur uni IV 6, p. 222,21. V 
2 P 300,16: = multi Ex (opp. ere- 
j) v E creatum 
3 Ls: ‚4, c. 5. p . 908,13. 
sustinens et ae 
creatum est com- 
m forma IV 6, p. 


ii 





35. — To-| 





CRESCIBILIS. Compositum dini- 
ditur in crescibile et non erescibile I 
13, p. 47,1. Anima ereseibilis, Z7. e. ue- 
geta ilis TII 46, p. 183,20. 22 
' CVRSVS uoluntatis V 40, p. 330,7. 


D. 
DATOR eq = 47, p. 184,13. 
IV 9, p. 230,25. V ade bor. 
DHIWETLARS in amoenitatibus 
eum intelligibilium III 57, 
p. 


DEBILIS in recipiendo formas V 


| 16, p. 288, 15. Quod magis elongatum 
. 803, | est ab origine, est debilins IV 15, 
— Voluntas est uirtus Eau ae V | E 


245,8. Accidentia debiliora qnam su 
stantiae III 53, p. 198,8. 

DEBILITARE. "Virtus diuina non 
debilitatar III 55, p. 201,6. Materia 
spissa debilitatur ad pus. Mr oc dm 
actionem uoluntatis V 39 


DERILITAS gnantitatis ar enetran- 
dum III 15, p. 110,3; luminis Ms. 
200,13. IV 14, p 242.93, 27. c. 15, p. 946, 
Virtus unitatis diuersifientur in fortitu- 
dine et dehilitate V 31, p. 315,23; item 
motus V 37, p. 325,10. Quies est de- 
bilitas motus "mu 47, p. 185,19. 23. 


DECLARARE formam V30, p.315,18. 


DECREMENTVM opp. augmentum 
III 55, p. 201,24. POM 

DEDVCERE. Forma corporalis de- 
dueta est ex forma substantiae simpli- 
eis III 36, p. 161,26. Formae sensibi- 
les sunt deductae ab essentiis intelli- 
gentiae et animae III 28, p. 145,5. 

DEDVCTIO formae III 16, p. 112,25. 

DEFECTIO, Finis est defectio uir- 
tutis principii II 21, p. 61,5. 

DEFECTVS luminis in ultimo sub- 
stantiarum IV 20, p. 2544; mobiliam 
in extremo inferiori III 50, p. 192,16; 
receptibilis III 14, p. 109,3, 


DEFIGERE. Forma defixa in ma- 
teria V 21, p. 297,23. 


DEFINITIO ura, ps cy à 
scientia esse rei 172.21, 

finitio propria ITI 42, » 1735. Dei. 
nitio terminorum III 11, p. 103,26. 28, 
Definitiones in intelligentia ITE 43, p. 
173,5. 174, 7. — Definitio generis sus- 
cepta a specie III 18, p. 118,13. 14. 
altiores (superiores) substantiae dant 
inferioribus definitionem suam III 53, p. 
198,24, IV 4, p. 218,7; materia prima om- 
nibus substantiis IV 10, p. 232,13. — De- 
finitio materiae et formae uniuersalis non 











nae | 





deflnere— differentia. 


ntiarum aliarum ex aliis III 46, 
xr 31; substantine sustinentis prae- 
III 51, p. 195,22; voluntatis | 135 

Y 40, p. 3302... 
DESIDERARE. Diuersa et diuisa 


tam in superioribus quam in ro, | Dei scientia 


ribus A erant conuenientiam V 


rna: 12. bir particularis desiderat | 
m partieularem, anima sensibilis | 


formas sensibiles, anima rationalis 
formas intelligibiles V 34, p. 319,20. 
24. 25. Materia per Inmen quod de 
Jun in eam fluit. desiderat item 
ER 9; desiderat uolunta- 

318,2, materia prima de- 

"nd t retipere formam primam V 34, 


Pe 


is DEHÜRRITM (syn. amor, appe-|94 


titus, inquisitio). esiderium non 

est nisi similium V 32, p. 317,23 | 57 
(Diseip.), Motus materiae et ceterarum 
earn est motus desiderii V 33, 


materia acquirit ab unitate. 


XM ib. v. 9. desiderium mate- 
riae ad formam V 32, p. 317,18. Desi- 
derium substantiarum eirca dandi acti- 
onem III 13, p. 107,19. Desiderio uir- 
tutis e ei uires erexerunt se III 55, 
p. 201,6. Motus omnis mobilis est 
propter desiderium primi esse V 32, 
p. 317,21. 
DESIGNARE. Materia est desi-|p 
gnata, forma designans V 23, p. 299,19. 


DESTRVCTIO accidentis per ri 1 


rationem a sustinente V 22, p. 
Destructio materiae et Tormae, nisi con- 
iunctae sunt V 28, p. 307,18. 


DESTRVERE, Remota anima va ona) 
destruitur penes (formatum) 
9722 9131. 

MM Forma uenit ad ma- 

teriam desursum, a ex parte uo- 

luntatis V 98, p. 308.2. 

DETEGERE formam rei V 30, p. 
313,18. 


DETERMINATIO. Circumscriptum | E 


habet determinationem V 25, p. 304,2. 
DEVIARE ab incepto I 1, p. 3,4. 


DEVS (syn. aeternus, altus, an- 
, creator, dator, deitas, diui- 


, essentia a, excelsus, factor 
primus, rt i magnus, potens, 


sanctus, scientia, — uer Anger uirtus, | 


eet "holuntas). 1) De deo quae- 
fantum an est, non va est 


ge est nec quare est p. 
sur desc proprietate non-theolo- 
non potest u 11, P. 104, 


n 








16. Deus non est. aletcipasqeh IV. 
ojo: 2,17; est esse uerum V 42, 


largitor); est aeternus 
m L vB dei penetrat om- 


Be Pecishie in omnibus, agit in omni- 


bus sine tn V gn p III 15, p aged scc 
Y 10, p.211, gratia IV. um 1 7 
ta 
soxiliutd III 35, 35, ga ro 
256,23. V 43, p. yr le 
V 43, p. 3394. — 2) Deus continet 
uoluntatem et quiequid materiae et for- 
mae est in ea sine comparatione et 
exemplo V 19, p. 293,19. — Totum est 
per scientiam fi et per intuitum eius 
et praeceptum. V 27, p. 307,16. — Ma- 
teriae primae et formae primae non 
est eausa nisi deus qui creauit eas V 
4, p. 301,10. Esse materiae et formae 
in WE dei uniuseuiusque perse V 
‚25 sqq. esse materiae in sa- 
pin dei quale sit V 10, p. 275,1. 
orma erat in scientia dei per se V 27, 
p. 306,7. 16. 18, productio formae in 
materiam a deo V 6, p. 267,22. — Deus 
creauit substantias simplices V 24, p. 
301,12. 14. Deus formauit substantiam, 
i. e. hune mundum, et disposuit eum 
V 4l, p. 332,22. — 3) Deus altus et 
sunctus V 6, p. 267,22; excelsus V 27, 


' | p. 907,16; excelsus et magnus V 9T, 


p. 306,7. 17; excelsus et sanctus V 19, 
. 293,9: sanctus II 15, p. 111,25. 
MET decas Ars dialectica I 

; p. 3 

DICIO. Esse materiae in dicione 


lest V 31, p. 314,14, 


DIFFERENTIA (syn. wr 


1) Scientia differentiarum II 9 


Apprehensio generis et differentiae est 
ultimum ad re intellectus peruenit 
IV 6, p, 223,18, Differentiae attingun- 
tur sensibus IIl 4l, p. 172,9. Quia 
genus est existens in forma intelligen- 
nae et differentia in forma animae et 
superponitur genus existens in intelli- 
entia super differentiam existentem 
in essentia animae: tunc anima perci- 
pit esse rei, i.e. definitionem, e 
coniunguntur simplicia esse, i. e. 

et differentia, cum eius essentia 

p. 172,14. — i er pore p 
formam III 39 s 6, p. 22 - 
differentia est forma kr 5, p. 270,8 
enge sunt formae constituentes 


[IV 2, p. 215,5. 7. forma, scil. diffe- 


rentia substantialis constituens essen- 
tiam V 5, p. 264,19. — Differentia est 
praeter esse III 41, p.172,16. non-esse, 
L e differerentiae propria accidentia, 








mm—- 


diffundere—diuersitas. 491 


lw 1] 22, p. 64,19 (ef. dis- 
Mtus) unitates disgregatae Il 22, p. 
"DISPARATVS. c gen et ucciden- 


| disparata sunt V 18, p. 202,6, 
DISPERGERE. Forma dispergitur 


materia subtili 111 34, p. 159,6. for- | 


1e sensibiles (corporales, mejerise 


e «1 o 86,12. x "sn. icis | 


rmae 7 indigena LA Amt ie 
133,21). 


MS ERE. Nouem praedicamenta | 


| esse in substantia composita 
sperse III 42, p. 172,26. 
DISPERSIO substantiae corporalis 
| 23, p. 133,22. 
DISPONERE. Deus disponit mun- 
im seeundum pulchrum ordinem V 41, 
. Voluntas disponit omnia V 
p- 326,7. 
"Disposirio Abre opp. idem 
is 111 53, p. 1 18. 198,1. Dispositio 
ardpeic - sobstatiarun simplicium |! 
vr Boo: mundi uniuersalis IIl 
9; inea V 40, p. 330.5. 
HERPYTATIO. Haee praesens dis- 
tatio III 46, p. 182,19, 
DISSIMILIS. Vnitas creata diesi- |" 


ilis ab unitate prima II 20, p, 61,8. | IV 1 
. DISTANT IA 1. Distantia factoris| - 


imi et ultimae "eem e u 
nilitudinis 1111, ar 
iae insunt nocibus "Vis. p. 336 


DISTARE. Om. distantia vet 
bent III 2, p. 75 

qon (y separatio). Sen- 
s apprehendit netionem  forma- 
m pem ei 4, p. 31,21. Intelligentia 
it distinctionem omnium formarum 
4 p. 31,12. 21. Pages non est 
si i propter materiam V 28, p. 3088.| y 
st. facit esse finem V 28, p. 309,9. 


















| 31,17; materiae et formae V 
4, Pa 7 


| P- 
DISTINGVERE (syn. s vis 
nima distinguit coniuncta 


2,8. Cum formae omnium rerum ist 
ánctae apud intelligentiam, sont 
tinctae in semet ipsis II 3, p. 31,10, | 242,10 sqq. c. 15, 246,10. 3. p. 
4. p. 9118. — Materia et forma | Ns 2, 


' sunt V 42, p. 339,13. Distin- 


lere formam a uoluntate difficile est | 
E P 308,7. Essentia prima et eius 


prieas non distinctae sunt V 42, 


Aueneabrol el, Baenmker. 


formarum rerum in semet ipsis. 


321,5, (exemplum 


DIVERSIFICARE. 1) Quiequid di- 


uersificatur diuersitate rei nlterius a 
se, qualitas formae eius pendet ex illa 
re secundum cuius diuersitatem diuer- 
[sificatur III 18, p. 119,20. — 2) Gom- 
posita diuersificantur in depictionibus 


coloribus figuris IV 16, p. 248,20. Fac- 
toris primi uirtus non diuersificatur in 
se ipsa III 55, y Arat rigen sunt 
 diuersificatae IV 7, ER P 
materiam IV 15, p. rd 24 


26, p. 305,5. quomodo AN intelli- 


entiae sciat se diuersificari ab aliis 
formis V 7, p, 268,22. 25. 26. Materiae 
diuersificantur IV 7, p. 927,25. materia 
x magi descenderit, diuersificatur 

urb P 3214. Motus diuersificatur 
IIT 1929. Substantiae non di- 
aduifio tiber in esse substantiarum I6, 

p. 519,  Vnitas diuersificatur IV 19, 


[E 252,6, uirtus unitatis diuersificatur 


ropter materiam V 31, p. 315,22 (eff. 
5l 1). — 3) Dinersiktari in claritate 
et perfectione III 18, p. 119,18; in esse 
"uc uw 03 I 6, 519. 'in subiecto 
123, p. 65,9. — Iuersificari 
elongationem ab origine V 21, 
12. e, 26, p. 305,1 (ef, Hes bh 


159 9455 materiam IL 18 pl 96 vn 


‚pP. 3 
Hhyensirtcano unitatis numeri 
| P- a 
DIVERSITAS, 1) Cognitio e 
versitatis, Dinersitas rerum nis 


| intelli "wes II ^ p. 9911 (ef. 


U 1,18. e. 16, p. SLE 
18, » 292.1 Lid Sensus cognoscit "di- 
ipe rerum zn compositarum 


r 3 33 ET ao Pef. 1L 4, 


2) Gausae ber RN a, Diuer- 
sitas est per formam I 12, p. 15,21. 
a IV 1, p. 213,7. 20. c. 9, p. 931,14. 

30, p. anb, a diuersitas manifesta per 


E Les manifestas, occulta ‚per formas 


occultas I 12, . 15,18. — b. Materia 
sustinet diuersitatem I 10 p. 13,16, 27. 
V 22, p. 298,15. Diuersitas non est 
ex materia IV 9, p. 2314. — Diuersi- 
tas formae non u propter formam in 
se ipsa, sed propter materiam quae 
eam sustinet I 2, p. 215,14. E Mp 


p. 215 e 

| uersitas actionis uoluntatis accidit ex 
materia V 37, p. 324,15 (ef. 325,10), — 
Motus dinersus est propter diuersita- 


tem substantiarum recipientium eum, 


non propter diuersitatem uoluntatis in 


94 ** 














— 


diuersus— durare, 429 


mam Er Mx p. 118,10, omne intelligi- 
bile in formam et formatum IV 6, p. 
ma. forma propter materiam IV 11, 


Vnitas in substantia mundi 


| ien Ti II 21, p. 6221, 


DIVINVS, 1) Omnia rt sunt 
meo diuino III 46, 84,10. Vir- 


[9g 


y p. 201,3; est supplementum et per- 
| Nach totius potentiae et aha ib. 
v. 4: non debilitatur ib. v. yl ae 
interrogantem uomodo 

b r uirtus diuina al oónimatétnr 
corporetur III 55, p. 900,25). Vo- 
/funtas est nirtus diuina V 38, p. 326,4. 
c. 43, p. 337,7. — 2) Homo, eum auima 


E 


se subfilianerit, fit diuinus V 35, 2; 1.1 
e 


ERI — 8 Scientia dinina (7. e. 
NUR IIT - he 05.15, 17. Probatio 
eh, 28. 105,2. 3, 
9. 11. m Propositio diuina, — non 
diuina III 12, p. 104,19 
DIVISIBILIS (opp. indivisihiti) Res 
infinita non est diuisibilis III 3 o 
80.11. Materia est dinisibilis IV 1 
micum 236,19. Multitudo diuisibilis ib. v. 
Pars naturalis ex partibus sub- 
itintios mundi aye dinisibilis sit an 
non II 17, Ir u 
iet dinisibilis II 90, p. 0112. IV 14, 
p. 242,14. 16, — Dinisibili usque in 
infinitum II 18, p. 57. 
DIVISIRILITAS du grip se- 
eunda materiae IV 11, 


pri 
SOSUNETTER. "n praedice- | + sqq. — 2) 1 Moy esse qi fit 
ui 


menta habent esse in substantia Son 
posita dinisibiliter n 42, p. 172 


DIVISIO. 1) Diuisio est propter 
tionem ab origine unitatis V 31, 
pi ve Diuisio quae accidit formis 
est propter formam in se ipsa, 
sed propter materiam quae eam susti- 
wei IV 14, p. 242,10 Aon materia est 
vausa diuisionis rerum IV 11, p. 
Dinisio fit propter esse duorum IV 11, 
p. 237.9. Spiritualitas non est cüusa 
prohibens dinisionis IV 2, p. 214.9. — 
2 Dinisio partis in sua quantitate, 
een in u wor et TOREM 
56,27. — Dinisio arcessit ma- 
S BT 6, p. nn 6, di- 
nisio formarum IV 14, p. 242,10. v. 15. 
Jio; mae formae m ie II 13, 14 
materiae a forma IV 2, p. 214 
prima d iuisio materiae IV 11, p. 237,9. 
formae, i. e. differentiarum con- 
entium m machen et diuidentium eas 
diuisio generis in spe- 


der t 181 p. 118,12 (ef. s. v. coae- 
| 





dinina -— est Aes: uirtutis III. 


8 sqq. Vnitas ereata | p. 126 


quaeuus). — Diuisio corporis in septem 
partes III 44, p. 177,19; in substantia 
mensura figura ib. v. — Diuisio 
consequitur spiritualitatem V 2, p. 214, 
13; accidit intelligentiae III 
20. diuisio substantiae s rituals 35 
intelligentia et anima IV 
diuisio substantiae simplicis. ki bylc ei 
forma IV 3, p. 216, 19. diuisio intelli- 
gentiae et animae IV2, p. 213,27. 214, 
11; substantiarum et accidentium in- 
telligibilium II 5, p. 33,9. 

DIVISIVVS. Numerus diuisiuus Il 
22, p. 64,10. 


DIVISVM (of. diuidere), Omnia di- 
nisa Sg commisceri V 35, p. 321, 


DIVISOR. Voluntas est dinisor V 
42, p. 335,26. Forma eget diuisore ib. 
DOLOR priuationis V 29, p. 310,6, 


DONATRIX. Voluntas donatrix 
formae V 42, p. 335,23. 


DVCERE ad n 19, p. 47, 3; 


'| ad effectum I 3, p. 5,1 


pvo o binarius) 1) S duo- 
e a a natura unius IT] 20, 
2.6. duo sunt post unum IV 6, 

p. 222,28. IV 11, p. als osita sunt 
sub uno V 23, p. 300, nia duo 
eum coniunguntur, fiunt aliud ab uno III 
20, p. 126,6. — Duo sunt multitudo 
diuisibilis IV 11, p. 236,18. "et sint 
ietates E oer IV 1 : 


multitudo et iM 11, p. 237,8. 

Creatum est t duo V 12, p. 9794. c 
303,13. 304,10. Vnitas quae sequi- 

tur unitatem primam agentem est duo, 


| seil. hyle subiecta et unitas sustentata 
V 23, 


— 3) Duo assimi- 


latur. materiae IV il, p. 236,9. 237,14, 
p. 291,19, pro] ritate duorum 
a A materiae 236,13. 


Anima rationalis est Mr uobus IV 
13, p. 239,7. Quaestio nie est habet 


| instar duorum V 24, p. 


DVPLICATIO lineae II 22, p. 65,8; 
puncti ib. v, 5; superficiei ib. v. 10. 
Duplicationem perficere ib. v. 15. 


DVPLICITAS. Aggregatio dupliei- 
tatis III 2, p. d M. proportio du- 
plicitatis ib. v. 12, 

EINE. Actio durabilior sine 
tempore V 34, p. 21. 


2 MM sphaerarum llI 50, p. 





Be 


educere—esse, 


15, p. 179,15, colores et figurae in illis 
nom ex coniunetione elementorum se- 
eundum erem proportionem IV 16, 
p. 248,15. 18. — Compositio et retentio 
elementorum III 44, p. 178,4. 
ELEVARE. Eleuari per gradus sub- 
arum intelligibilium IIT 57, p. 
05,8. Sol elenatur V 33, p. 31 18,95. 


ELEVATIO. Ascendere per eleua- 
em sui V 43, p. 338,18. 


ELONGARE. 
ab 458. Ene IV 30, p. 

DEE Ze 8; substantin ah ordine 

unitatis V 42, p. 333,17 ; anima 

t receptione som ger 
Y 41, p. 331 
sibile ut aliquid possit elongari uel ap- 

ximare rei infinitae III 55, p. 201, 
. (Diseip.). 

j T IB a. 
origine TV p. 
296,12. 297.24. v. y p. E 
18, p. 2529. c. 
ab origine V 21, 

nis in materia ab origine 
substantiae - 
324,5; erioris a su- 
$^ 19129: unitatis a su- 

. 62.18. Elongatio a 
316,25; a factore 

"n Elongatio lu- 
minis infusi in materia IV 14, p. 245,10. 
e. 18, p. 251,17. — Diuersificari propter 

onem ab origine 
sifiere 9, diuersitas 2 c. diuersus 1. 
mou ab origine III 24, p. 
136, 6. V p. 330,20. 
Buanarıo aquae ab origine V 43, 


y 91. . 
ef. IV 


41, p. 
ralis ab ori- 








P. 

46 BED, coniungi, opp. cominus III 
p. 186,20 
EMISSIO intellectus eig n 

tellectam, sensus super sensatum 

p. 267,23, 24. 

ENS (ef. rie non est genus ge- 
oie 8, p. 269,24, 





ERIGERE se ad intelligentiam TIL) 


C ad ultimum intelligibile 
| 15; ad materiam 
MiuereP iem. It Y p. 905,14; ad scien- 


lin eius cM est nltra prion et 
E one, p s ab inferiori 


inca erexerent se LI 50, p. 201 


ESSE (ef. ens). 1) Quid et quale 
sitesse a. Esse est existentia for-|a 
mae in materia V 10, p. 274,19. esse 


we 


Forma (lumen) elon- 


— Quomodo sit pos-| ah 7, 





| quo loco esse significat 
tio formne ab. 


;, materise | 


"296,12: - Bu | 


cf. diner- | 


rimaım fi 


1843. e, 56, p. 
—. Desiderio uirtutis 2 tininse 





431 


usitatum non est nisi quod r1 com- 
Yr ex materia et e an NE 


7,4 (ef. n. 2 c). pore 21319. "E 


rium est formae y 
pri n2 b b. Secundum esse 
opp. vm opinionem,  Ex- 
spoliare secundum esse et effectu, opp. 
secundum opinionem III yp. 169,24. 
diuidere in effectu et esse, opp. in opi- 
nione III 40, p. 170,1, — Esse opp. es- 
sentia. Vnitas in Lu V Eye 
tas in essentia V 27 e, 

e. Esse opp. priuatio qim 


23. V 6, p. 367.23: opp. POI 0, pe 
licet vb: esse V 31, esse 
opp. non-esse V 33, p. 3930. go 


oe omnino fi 726.900 non- 
esse opponuntur p. 
fat iteligibils 
non-esse sensibilia ; ef. n. Y. — Inter 
esse et non-esee non estmedium V, 10, 
p. 274,10 (quomodo esse et non-esse » 
materia simul coniungi possint ef. 2 
a). — d. Delectatio nraondt. opp. 
dolor priuationis V 29, p. 310,6. — 
e. Esse agens est infinitum. esse pa- 
tiens finitum esse 
finitum est in se V 23, p. 300,19. esse 
finitur per formam V 2 p. 300,19. — 
f. Esse duobus modis est: esse in 
potentia, quod est proprium mate- 
riae et formae uniuscuiusque per se, et 
esse in actu, quod est proprium ma- 
teriae et formae cum uniuntur et com- 
nuntur V 9, p. 273,13 (ef. V 11, p. 
6,24 sqq.). A in actu est esse for- 
mae V 11, p. 277,7. esse formale. sei- 
licet esse in actu. V 31, p. 314,20 (ef. 
n. 2 a, b, c; n. 5). 

Esse ma teriae, formae,con- 
iuncti. a. Esse materiae. «) s 
modo materia exeat nd esse V 10, 
276,1 sqq. — Esse materiae est iu 
eione v 31, p. 314, 13. — rd 
habet esse nisi per forma m (ex formn, 
Kay nr — IV 14, ie 241,11. V 8, 


( | . €, 11, 
Dr e. 96, 305,19, e. 99, ‚3104. 
c. 00, p . 318, . e. 81, p. 314,2 e. 42, 
p. "n. materia non habet esse nisi 


ex applicatione (coninnetione) sui ad 
271,1. 


ormam V 5, p. c. 8, 
. 913,91). non dicimus ma- 


6 (ef. V 9. p 


| teriam habere formam, nisi cum con- 


ferimus ei formam spiritualem I 13, p. 
16,21. Si materiae est ex esse for- 
314,22. forma attribuit 
(dat) esse. meterisd V 9, p. 213,10. c. 
1 p. 314,13. materia non potuit. esse 

ue forma uno ictu oenli IV T 
918 219,4.c. 5, p. 221,6 sqq. V 





11 


esse, 


Res non habet esse nisi propter uni- 
tatem V 9, p. 273,4 (de materia .cf, 
n. 2s B). en multitudini dat esse 
quo propin- 
gaiı ı faerit A unitatis, erit eius 
ictio magis una V 34, p. 320,20 ( 
n. 5 b) — p. 2401 ntrum in esse su 
sistat Y p zii Esse non est prius 
nie Y. 3,8 (contra discipuli 
m y 5. 272,16: m est wi 
uni e esse potest separari a 
unita 
var 


= 
„Faß 


E 


Y ge in esse subsistat 
Esse non taeotont eub- 


quae ^ m LY 34, p. 3 
uomodo esse fiat in quae 
Ww. elus causae. a. Esse est ex 
pr uatione, scil. ex non-esse V 31, 
non est nisi eX suo 0 
"V 3L, p. 314,24. Priuatum ud 
solute ad esse exire non potest V 10, 
ESSA. 1. Quomodo materia exeat 
10, x la M MT - Mun 
| p. 3 


V 
e eer oem 

russ : url de pri- 
el esse V 6, 267,22, — 
tenis "wp ab esse uirtu- | 335, 
[ 44, p. 1 — Esse naturae 
ularis est 2. uniuersalem ILI 45, 
, ed animarum partieula- 


DUE 


Er 


i n 


=” 


Ba 


rium est animam uniuersalem et 
intelligents uniuersalem III 45, p. 
compositum est ex sim- 

esse V 14, p. 283,20. c. 15, p. 


ll, — Esse spissi et inferioris est 
Sn esse gahtilir: et superiori V 21, p. 
E erais ioribus esse simpliciori 
IV 6, esse omnis inferioris 
ed 42, p. 174.17. — Quic- 


nee 


est in essentia perfectionis | 6, 
3,20, 


tudinis Il] 42, p. — 
formae intelligentiae V 15, 
. €. 21, p. forma intel- 
it omni formae esse V 15, 
continet omnes formas to- 
va, p. 296,23 (ef. p. 297,6). 
t in iate) uw esse 
(P ef. Add, 
io EI "e 
‚16, 17; 
d, on est im- 
D sed fit 
. 91. Greatio est ac- 
42 p. 834,7. Creator 
| ex materia et 
ra omnium 
321,16. 





uolun- 


314,5. 





non unitas ab esse), — b.8ub-| 


19,10, 


deem inferiores habent esse | 


formarum in se ipsis est ex 
materiae 





e V 39 P 
indigent uoluntate ad | p. 





433 

it in materia intelligentiae esse 

V V acp. 324,19. Esse reram in essen- 
tia uoluntatis non est, nisi in quantum 
sunt causatae ab ea IV 20, p. 15.— 
Quia deus est esse werum, 'o ortet at 
.|esse fluat ab eo V 42, 15. — 


Origo essendi V 42, 14. 

5b) Esse quotuplex ng a, Ge- 
nera eutiu m. In esse non sunt uisi 
haec tria: materiu et forma, essentia 
prima, uoluntas I 7, p. 9,28. cur hoc 
sit 17, p. 10,1. Esse ab extremo su- 
premo usque ad extremum infimum 
distinetum est quatuor ordinibus, sci- 
licet an est, quid est, quale est, quare 
est V 21, p. 301,16. — Esse distinguitur 
in "WC Ya possibile, impossibile 
V 94, p. 302,17. Esse patiens est op- 


| positum agenti; esse agens est infini- 


tum, esse patiens finitum V 
303,27. Esse aut est sensibile aut in- 
telli es xd a? A. 221,4. V 8, p. 
271,10 us perfectionis. 
Forma Tee et Bone et intellectu 
esse quam materia V 5, p. 
Substantia est dignior esse quam acci- 
dent, As ee; uam qualitas V 42, p. 
sse quo propinquius 
faerit origini i. essendi, erit fortius lu- 
men et stabilius in esse V 42, p. 335, 
16, esse quo magis s ascenderit et pro- 
pinquius fuerit origini ML erit eius 
actio 2 is NS 3. ens ior ag tem- 
ore esse qu 
ar Rent pauciora motus "y 
sideria ib. v. 18. — Formae inferiores 
habent esse in formis su do esse 
simpliciori et subtiliori IV 16, iUe 
Cf. praeterea. V x p. f 301, rg — 
Primum esse cf. n. c, Esse m 
"du A formae III DT . 190 ‚17. "IN 
i 223,7. V 4, p. 263,10. e. 31, p. 
314,22 (ef. V & p deu p 004: 
et formae. x Rs 
ormae M pns sd 
version aA per se V 27, p. 
materiae uniuersalis V 11, rm 
14, c. 12, p. 277,21. 25. gn. I5; 
formarum rerum V 15, p. 283,21. om- 
nium formarum V 19, p. 294,2. UM "y 
p 297,8; tormae primae P V 23, p. 
ormae uniuersalis V 11, its TS 
c, 12, p. 277,22, 95. 279,17. 19; formae 
intelligentiae V. 15, p. 39. c. 91, p. 
291,8. — Esse actionis HI 44, p. 179,8; 
animarum particularium ‚DL p. 181, 1; 
caloris in igne III 46, p. 183,3; por- 
orum III . 208, lor inferioris Ill 
; P. 174, 17. V 21, . 297,2; intel- 
lectus (v. e. notionis) in anima V 10, 
275,1; intelligentiae uniuersalis, — 
particularis IV 4, p. 220,8; motus III 








Hintae ab altera V 43, p. 


Ls tiores substantiae dant iuferiori- 
98,25. 







formarum quae 
dee. uni ved: sunt in essen- 
Rae vein V 13, p. 280 
lirentiae I 54. 519959 19 o Ee. | Gtatie 
—^t€ 

sentiae N non sunt de- 
fluxae, sed uires earum et radii III 52,|1 
196,5. essentiae substantiarum al- 

m non minuuntur prop r 
substantiarum inferioram III 


54, j 199,93. 
Essentia Ae s sit, a, Es- 


[ 


rima 


OQ 
2. 5. 6. 


| 42, : - 

254,21; uol ae diinte) IV 96. p 
: uoluntatis p e. 

57. 305,95. IV 20, p. 2^4 
256,10. 14, 1. V 3, p. 3181.3. 
p. 929,26, ce, 4l, p. 331, 









b. itia eorum ae. ag 112 p. 
15,16; eius in quo est V 935.99. — 

xem 13, cs d LE 

7. 11 23, T1221. e. 25. p. 128.37. 

31. p. V 96, p , 305,13; cau- 

sati V 24, p. 301,11; Som pott V. 16, | 

981,16; co m III 48, p. 186,99. 

50, p. 191 19193. IV 14, p. 241,23, cor- 

poris uninersalis III 50, p. 191,90; esse | 

inersalis I 5, p. 7,16; formae (for- 

) V 4, p. 263,8. e. 9, p. 273,15. 

9801. 8 c. 16. p. 287,10. c. 

t, 80, p. 827,19, omnis 

ets Bu v formae 

p x b eun 13, p. 387, HR: 

^ vy 10; inte ligentiae 

i * = 31,1 r[] III 25, P. 

e. 54, p. 199.5. 8. n. V 1. p. 

. e. 2, p. 261,14, c. 4, p. 261,8. 

Baeurmker, 


Essentiae n re fiant ] 


980,7. TIO. e. 4, 


genere- | 


.n.5.— Essentia quae 54, 


* — stai 18,. 


.20. | neterna, altissima 


e]9,21; est tertia 


in 288,8. c. a 


16, 1 P I Wi 
c. p. 
ionis p plenitudinis 
VO. 16, Pa XM 1 uu 
rei omnis re 
p. 296,95. "296,18. 297,1 
ei reci ienti MEO uirtutis III 55, 
; rotarum III 50 BIO; soli 
20, p. 255,5; substantiae II 16, 
51,5. 7, substantiarum III 59, JB 
Itioris III 


IV 18, E 251,9, substantiae a 

23, substantiae compositae 
IH 25. . 139, A aa he xp 
,| Cor is " 
| 1 9 T, p ar Fébélantian "a 
| plieis T 15, p. 111,12, c. 29, Ari 
c. 95, 139, "16, 93, 140,19. 99, c. 26, 

p. 14292. c E 29, p. 14928. ce. 86, 
161,25. c. V 24, p. 301,6, 
, 121,8. 


Add. ei Corrig), 


.| e. 87, 
| Iv 4, a su s V 30, 
| 313,4: 5. ans III 39, . 155,18; u r- 


tatis III 55, p. 202,7, uirtutis agentis 
ef. a; uoluntatis cf. à. — €. A 


^ anita Ill 3. p. 96 as 


120. 97,9. 12. 14. 15. 16. c. 52, p.196,7; 


formata III 14, p. 109,11; infinita, in- 
terminabilis cf. a; occulta (i. e. mate- 
ria prima uninersalis) I 12, p. 15,22; 


I. | prima ef. n. 5; pep. essentialis, 


e rietatis extrariae ^b E 
E an II! 18, x 120,24. 25 


aiu prima fessentia prima 
et sancta V 42, p. 333,12. Al/a n.4a. 
| Aliquotiens uox ar sola, non ad- 
dila woce prima, essentiam primam 
| a/gnificat, "ru ] 5, p. 6,28. 7,8. 12. 
V 42, p. 5) — a. Scientia a 
essentia ime I 4, p. 6,16. c. 7, 
pars sapientiae i 

9.26, 10,13. V 1, p. 257,13. c. 96, p. 
50924. Scientia essentiae est impos- 


sibilis I 5, . TR. ascensio ad 
essentiam primam impossibilis est, ascen- 
sio ad id quod sequitur difficilis ualde 


V 85, p. 322,7, Esyentiam primain scire 
28 


, 








-— 


é&sentialis—exitus. 


irendum scientiam exem- 
s materiae ad recipiendum 
m 32, p ‚316,18. Locutio exem- 

um ireationia V 43, p. 33625. 
ens corporales exemp um spiritua- 
Ill 24, p. wi res sensibiles in- 
teil ibilium lll p. 203,4; sensus 
intelligentiae V 3, 
uisae a uigilante formarum 
animalium apprehensarum in somno; 
iae formarum FE pm interio- 


rum IV 16, p. — Lumen solis 
exemplum formae 1 2, p. 215,17. Re- 
sultatio formae in speculo exemplum 


illationis formae in materia V 41, p. 

lum et terra sunt exem- 

plum diuersitatis motus secundum pro 

Haguitsten 5 er esse aut elon- 

311,2, — Deus con- 

"uoluntatem sine exemplo V 19, 

p. 299,11. — d. Exem plum coloris et 

qoantiatis ll 17, p. 55,23; unitionis 

c a figurae cum quantitate 15, 
; essentise primae 17, 

lio fluxus formae a substantia 


simplici et ee etienin: 3H substantiam 


P. 262,1; formae | 


431 
p. Kur c, 20, 127,25. V8p 

25. p. ira; X S ie al 
esse Y ^. p a 

p. 275,7. 8. 6,2. P "a en, ai 
tionis ad delectationem essendi 

p. 910,6. 

EXISTENTIA (syn. esse, subsisten- 
tia) 1) Existentia essentiae omnium 
rerum non est nisi ex materia et forma 
V 39, p. 327,19. Existentia materiae 
et formae est ex uoluntate ib. v. 90. 
Omnis forma ad existentiam suam eget 
materia 2. sustineat eam ll] 19, 
59,7. — 2) Existentia accidentium sim- 
plicium in substantiis simplicibus lI 15, 

p. 50,7, existentia animarum partica- 
iux est per animas uniuersales et 
intelligentiam uniuersalem lll 45, p. 
181,1. existentia colorum et figurarum 
in superficiebus, ga in cor- 
poribus ll 15, 15 2; formae in ma- 
teria V 10, p 4,19; omnium forma- 
rum in miti prima V 18, p. 291,23; 
formarum corporalium in substantia 
simpliei lll 98, p 144,21; formarum 


| ibilium in "torma (substantia) ani- 
compositam 1ll luminis| mim 40, p. 17021. c. 41, p. 171,18. — 
infusi iu materia a 14 TX 3 p. lll 43, p. 17133. 23. 175,5. mein for- 


teriae et formae I 7, p. 
a 6, p BoT19. m materiae et for- 
13; materiae et formae 

enki V 2, p. 261.1; diuersitatis 
L—r^ n et Lem uniuersalis V 4, 
3: simplicitatis et co eitatis 
Hagrid, Il 21, p - 63,7. c. 23, p. 
xionis Fulsisatlarım Ill 

Or 08,19. spo aere. et 

c E intelligibilium 115, 
ordinis cx mt ei 


mpi cium 
untatis m X: uds infusionis 
bstantiis V 38, p. 326,9; 





luntatis in su 
infusionis uoluntatis simul cum forma 
in materia V 38, p. 327,1. — Prae- 


lerea haec tamquam exempla adhi- 
bentur: ner, anima, applicatio, aqua, 
anicula, b. caelum, calor, charta, 
color, corpus, exitus, figu ra, flamma, 
forma, ignis, intelligentia, EX we 
nauicula, pannus, plumbum, punctum, 
— „Seripor, ser scriptura, sol, specu- 


tonus, transitus, 
o da si uolumen. — I. Exem- 
plum ayn. exem plar. ea et 
exemplatum conueniunt V 43, p. 336,25. 








EXE eod dap uy Anima in sensibili- 
bus pde Y 42, p. 322,90, 
undi proe«dere) de 








p. E wr" rrt id 


| per se V 23, p 





dots 1 3, p. 5,16. | 10 
egent | 54. lll 4, p. 83,6. c, 6,133 


marum in intelligentia comparabilis est 
existentiae earum in anima et existen- 
tiae nouem praedicamentorum in sub- 
stantia V 18 p. 291,16. existentia in- 
quod supra eam est 
Me et formae 
' | uerbi simul Y ja. 39624; multarum 
rerum in una lll: p» 153,10. c. 43, 
p. 175,8; naturae preticularis per uni- 
uersalem lll 45, p. 180,27; substantia- 
rum simplicium aliarum in aliis Il 15, 
p. 50,3. c. 16, p. 50,16. III 56, p. 208,3. 


EXISTERE rs V fr 300,4. 6; 

xistens per 
se est Morris QU tcm per se 
sustentatum V 25, 


e made opp. scientia ll 3, 
p.29,9. 14. Anima formam ueritatis non 
perfecta cognitione cognoscit, sed existi- 
mat ib. v, 9. 


TEAM et e. uis imaginans 
il 37, p. 164,10. 13. actio secundum 
opinionem uel existimationem lll 13, p. 
106,16. existimatio est mansio in cogno- 
scendo ll 37, p. 164,12. In existima- 
tione subtiliantur et attenuantur. for- 


| mae sensibiles ib. v, 


EXITVS in a I 3, p. Yu V 
274,5. c. 27, p. 301,14. c. 41, p. 
2, 3; essentiae ab essentia li 5 p. 


28 * 








expedire— factor 


Formae prac ge Ti 3i | 
p. 151,23. 


, 


FABRICA totius, scilicet corpus 
uniuersale et substantiae spirituales 
continentes illud III 58, p, 208,15. 

FACILIS. Cum anima receperit for- 
mam intelligentiae uniuersalis, erit fa- 
eilis ad ageadum V 34, p. 3204. 

FACTOR ( auctor) I, Omnis 
factor faeit simile sibi III 2, p. 16,25. 

m, opp. factam tantum ILI 
factor et actor III 13, p. 


p. 70.8. 
106,29. — Faetor corporis uniuersalis 
est unus III 45, p. 
faetor V 37, p. ; 

M. Faetor primus. 1) Nomina. 
Factor primus cuius excelsum nomen 


est I 11, p. 14,28; excelsus et sanctus 
IHE 12 for 11, c. 57, p. 208,1. IV 15, 
p. 245,10; sublimis et sanctus V 95, 
P . e. 27, p. 927,13; sublimis et 
uagnus V 24, p, 302,13. 


2) Scientiam de factore primo 
secundum suas proprietates iam la- 
| quamuis non est definitus III 


11, p. considerare proprietates 
factoris primi et proprietates subsran- 
tine ieamentorum III 11, p. 102,25. 


Definitiones terminorum in probationi- 
bus de factore primo factis aut sunt 
de proprietatibus essentiae ipsius, aut 
ex operibus quae dicuntur de ipso, aut 
ex proprietatibus eoruin gn nun di. 
euntur de ipso III 11, p. 103,28. 

3) Essentia et proprietates 


i cf. essentia 4 a.  Proprietates 
ris primi III 11, p. 102,25, 103, 
24. — Factor non facetus est primum 


siue principium rerum Il P 42,12. II 
1, p. 73,18. e. 10, p. 100,11; est ini- 
15,15 est | 


tium omnium rerum IIL2, p. 
summus linis I 11, p. 14d. : Praeter. 
factorem primum nihil est nisi materia 
et forma Iv 6, p. 225,7. — b. Est ne- 
cessarius, unus,simplex. «) Factor 
. est esse necessarium V . 30: 
9: — g) Factor pr. est unus 
| sine multiplieitate 1112, p. 76,15 
(ef. IV 6, p. 224,20). — 7) Essentia 
factor; mi non diuiditur III 3, p. 
80,10, Factor est essentia desiguata 
essentialiter V 42, p. 333,8. in essen: 
tia factoris primi non est accidens Ill 
10, p. 100,3. in factorem primum non 
cadit genus species differentia proprium 


—. 






|94,13; non est patiens 


,(. Voluntas est | 
,22, 


omnia II 51, Pp. 207,21. 


III 10, p. 1004. 
302, | III 2, p. 78, 23, c, 8, p. 96,2. 8, 


439 


accidens III 11, p.108,18. — c. Est in- 
finitus, immobilis, supra actum 
et formam. ^) Factor pr. est infini- 
tus III 6, p. 91,21. 28. c. 8. p. 95,13. 19. 
96,7. 14. c. 9, p. 96,23; non est defi- 
mitus III 11, p. 103.25; est locus in- 
finitus III 8, p. — jp) Factor pr. 

T; n 

II 


non est mobilis 92,7. 93,6. 
8 p 

rimi non recipit pas- 

sionem III 8, p. 54 — 5) Factor pr, 
non est in effecta ir 4, p. a bs 
sentia factoris primi uon habet formam 
HII 6, p. 90,24. — d. Est supra sem- 
piternitatem, perfectus, omnium 
sciens et potens, ubique prae- 
sens, «) Factor pr. est supra sempi- 
ternitatem III 3, p. 79,1. — n F. pr. 
est sufficiens et perfectus V 25, pa, 
. — 7) Scientia factoris primi est a 


essentia factoris 


| omnia fixa 
sunt in scientia factoris primi III 57, 
p. 208,1. — /4) Virtus factoris primi 
en) non est finita III P. 
1,16, 22; non comprehenditur loco 
ib. v. 20; penetrat per totum III 16, 
b: 114,4. Omnes substantiae sunt oboe- 
ientes actioni factoris primi III 13, p. 
107,10. forma est "gn factori 
primo III 14, p. 108,25. Factor primus 
est in omnibus quae sunt et nihil sine 
eo esse potest III 16, p. 114,5. 
e. Voluntas factoris primi. Sub- 
sistentia materiae uniuersalis et formae 
uniuersalis in uoluntate factoris primi III 
32, p. 153,8. — f. Differentia facto- 
ris abessentiis rerum ereatarum, 
a) Differentia inter factorem et factum, 
quia factor est essentia designata es- 


sentialiter, et factum est duae essentiae 
factoris primi. a. Essentia factoris| V 42, | 


333,7; cf. IV 6, p. 224,20, 
225,5, — 5) Factor pr. non est vapax ali- 
euius nec coniunctus ei III 2, p. 78,21. 
e. 9, p. 79,9. Essentia faetoris primi 
non est iuncta substantiae simpliei III 
9, p. 96,24, neque substantiae praedi- 
camentorum ni 9, p. 97,1. 5. Forma 
sustentata in substantia praedicamen- 
torum non est in essentia factoris primi 
substautia praedica- 
rimo 
actor 
pr. disrat a substantia praedıc. Ill 2, 
p. 75,13. 21, ratio distantiae inter 
lactorem primum et ultimam faeturam 
est remotio similitudinis et talitatis III 
1, p. 747, Factor pr. est oppositus 
substantiae praed., quia ipse est furtor 
tautum, illa facta tantum IIL3, p. js 

4) Actio factoris primi, a. Fac- 
tor primus est mouens III 7, p. 93,13; 


mentorum non mouetur in factore 





factum—finis, 441 
natura ll 16, p. 53 est di- HM. Figurae logicae I 1, p. 33, 
uersa a lore et. corpore, ivet unita | III 12, p. 104,26, 
in esse ll 5, p. ; & corpore non|  FIGVRARE. d wes est essentia 
m coral . misil i p. V 19 wa ee d 
RAE > rationes appa- 
> a Lm ir dor P 9T. 99 | rentes ^ — praedicamentarum 


est medium a ad apprehenieniun 
sorpus IV 13. p. 239,11. — 3) Fi 
tatur in quantitate ll 
€ 8. IV 8, p. 229,13. c. CAE 
pM applicatio fignrae cum 


Pob 


figura continet uantitatem IIl 
p. 903.21; est finis formae quanti- | tu 
arp et terminus eircumdans eam ll 8, 
— Subsistentio figurarum in 
perfici, ll 14, p. 4820. c. 15, p. 
saperf 4) Figura non Fahr suum 
simile in ) obetans 1 


ES 


c. 19, p. 
‚ p. 128,15. M 22, m. 

figurae in substantia composita 
act (m ce ^ — un 16. T 
c. 34. n.17 1 dz Pre in Anlmalibun 
herbis lapidibus non ex coniunctione 
ae apa aliquam pro- 


portionem ione animae 
et naturae Iv. 16, p. "21010. 


15.18. Vo- 
aequiri£ materiae corporis figu- 


ram V p. 336,119. — 5) Figurae 
nee corporales absolute nec spirituales 
absolute TIT 16, p. 112,14. 16. 18. Fi- 
m. sensibiles, — intelligibiles V 41, 
332,5. In fignra corporali est 
spiritualis ITI 24, p. 135.24. figura | 
gene subsistit in substantia spiri- 
tuali III 24, p. 136,1. figurae wg 

les sunt in anima spiritualiter Hir 24 
p. 138,8. ra in substantia simpliei 
hodo subtiliori et simnlieiori qnam in 
substantia composita TII 25, p. 140,25. 
d Scientia Intelligente quo- 

sit figura II 

6) Anima sensibus m e hebait & figuras 
sensibiles V 41, p B. — Figura 
orm colore von, p 294.22. Anima | 
cum penetrauit re nertingit ad 

figuram III 56, p. 203,24 (cf. p. 204.1). — 
nima per figuras sensihiles apprehen- 
8 e 41, p. 332,6. — 
| libri E e. mnteriae) 

pra intellectum V 49, 2, 


uid figuratur emtibus figuris. in| p 


| a eius est omnis forma III 99. 
p. 131.15. — Figurae accidentium III 
97. p. 164.20. — Substantia animae 





70,13. 1l 57, p. 


sunt V 1, p. 357. 





03.3; substantiarum aliarum 
ex aliis Pil 46. "p. 181.12. Forma est 
«irit materiam in figuratione III 34, 


FINALIS. Causa finalis generatio- 
nis hominis I 4, p. 6,5. 
E (syn. terminare). Esse fini- 
formam V 23, 18. Omne 
sensibile et intelligibile finitur per 
euam formam et figuram V 29, p. 
309.22, 


FINIS. 1) Finis est defectus uir- 

n principii et terminatio II 21, 
Quod "Ced I finem habet 
I. 15, p. 245,11. n 25322. Dis- 
tinetio facit esse dish 28, p. 3099. 
en ne Alan, conuenire prinei 
finis non est sicut n 

Spes "initum IV 15, p. 245, 

finis est debilior IV 15 


p. "oh, 15. ^ 2) Fnetor primus est finis 
I 11, p. 14,23. Virtus dinina un finis 
totius uirtntis III 55, p. 201,3. Essen- 


tia ereatoris finem Ma habet V 30, 

312,18. Res quae non habet finem es- 
sentine aut uirtutis IV 19, p. 952,153. — 
3) Materia nniuersalis et forma uniner- 
salis sunt finis rerum IV 6, p. 223,19; 
sunt finis ultimus omnium quae creata 
sunt finis ubstantiarum, in sim licitate 
et spiritnalitate ib. v. nteria 


| nniuersnlis est finis e I 11. p. 
14 23. 


26: est finis rerum sensibilium 
II 6, p. 84,22. omnes substantiae pen- 
dent ex nno Ll 1A e. materia uniuer- 
sali IV 9, "n 0, — Vitimus finis 
materiae [ ts . 46,7, materia non 
habet finem V e . 961.5 (Diseip.). — 
Forma hahet a IV 920, p 
finis formae IV 90, p , 954.7. 5 forma 
non habet finem V 6, p. 261,5 (Diseip.). — 
4) Essentia anbstantine stivstfoln non 


| habet finem III 15, p. 111.12. substan- 


tia spiritnalis non habet finem co 

ralem TI 23, p. 69.24. substantia in- 
telligentiae ix habet finem, en quod 
simplex est et non temporalis 51, 
5 — Forma quae sustinetur in 


| substantia spirituali est in fine sim- 


Uere et spiritualitatis IV 2, p. 
5.16. — Substantia praedieamento- 
rum est subiectum finis unitatis II 21, 
dp. 65,9. — 5) Intellectus actionis et 





— FR — 
^ 


M. meo JAN 


ol poeni RE oos E. 
 cnusa 
^N E 


. 
1 
PE 








finitio— forma. 


tia III 25, p. 138,14. forma corporalis | v» F 
non fluxit ab essentia substantiae sim- | \onuenit. 


est deducta ex forma eius 


sm 

4) Forma substantiae simplicis fluit 

I II 20, x ey — flu- 

entes necessario 11] . 41T. — 

Substantiarum aliae flaunt in non- 
, Aliae in tempore lll 13, 


p. 108,1. 

FLVXVS (syn. effluxio, influxus; 
cf. luere e! quae ibi mc iti Flu- 
xus substantiarum aliarum ex aliis lll 


ri pit proportio substantiarum in 
do fluxum Ill 13, 08,2, flu- | materia 


motus |, 
tt desiderium earum circa dandi acti- | uolu 
onem Il 13, p. 107,19. Flaxus rei non | 


fd 
zus substantiarum intelli gitur 


sit accidens 111 55, 


est ex eo quod i 
mus fl 


1982. 4. — 


uxus qui ef- 
uit à uoluntate Ill 52, p. 196,11. — | sensibilium, 


Forma est defluxa in materiam fluxu 
uiolentiae et necessitatis V 33, p. 218,9. 
lum fluxus formae a substantia 
simplici lll 16, p. 112,25. — Materia 


T oer ne est fluxui uirtutis est 
h or ad recipiendum eius actionem 
subtil es uminis et uirtutis lll 53, 
p- 1986. 

FONS (ayn. origo). Prima forma 
ne ont tim specialitatis 


|| 20, p. 60,20. Factor primus est | IV 


coereens omne quod est, ambiens 
et comprehendens ]ll 13, p. 107,14. 


FORMA I. / e. figura. Forma 
est finis corporis IV 20, p. 253,28 (ef. 
V 29, p. 309,23: figura est extremitas 
corpori Videre formam tamquam 
nas depictas V 35, p. 321,23. Forma 

inis, 1 e. compositio membrorum 
eius I 7, p. 10,8. 

FORMA I. opp. materia. 

A. Dicta de forma enel ter, 1) Cogni- 


tio de formis. ei fonns sit, 3) Formae eum 
materia (quomodo fiant, 
A) Formae actio. 6) Formae eum unitate necessi- 


H 


iumdo. 7) Formae ad factorem primum et uolunta- 
tem ratio. 58) Formae quamuis subtilitate simpliei- 
tate perfectione diuerse, iamen multis modis in 
unum coeunt, A, Forma uniuersalis, n 
mina. ] tio formae uni 11) a 
iiu et qualis sit, 12) Omnes formae 
forma uniuersali, 13) Formae uni- 

uersalis cum materia uninersali 6, e, Om- 
BET E p Mens t 


modo econiungantur. e. Formae uninersalis in 
materia uniuerwali effectus quales «int, f. Form 
eniweralis quómodo ipsa ex materia pendeat, 


Aueneebro] ed, l'aeumker, 


161,95 (ef. 1623. 7). — 


ey ‚10, Fluxus est propter 





: 


: 
n 
H 


; a 
j 


i 
: 


i 
: 


$ 
| 





"e 84) € 


Mariae diuisiones, 40) 
ones, 41) Formarum genera, 
A (n. 1—8). Dieta de forma generaliter. 

1) Cognitio formarum (cf. n.10. 
27.34). a. Scientia et cognitio ex forma 
est 111 23, p. 133,7. IV 14, p. 243,5. 
Cognoscendo fotmam cognoscitur quid 
sit res IV 5, p. 217,6, nsu aut in- 
telleetu non apprehenditur nisi forma 
V 3, p. 217,3, sensus aut intellectus 
non applicantur nisi formae sensibili 
aut intelligibili V 8, p. 271,11. quod 
non habet formam, non subiacet sen- 
sui 11 17, p. 55,8. Forma non percipi- 
tur a substantia, nisi unitione earum 
Ill 3, p. 152,2. — ^. Cur formarum aliae 
sint manifestiores, aliae occultiores 
20, p. 294,18sq4. ; cf. 11134, p. 159,5sqq. 
Materia prima est summum occultum 
et formae sensibiles summum  manife- 
stum 1 15, p. 19,20. Quare facta fue- 
rit forma manifesta et materia occulta 
V 26, p. 305,7 8qq. — c. Forma in non- 
materia non est sensibilis Il 19, p. 59, 
10. 12, formae quae subsistunt in sub- 
stantia composita non percipiuntur nisi 
in corporibus lll 17, p. 1184. 

2) Forma quid sit. a. Proprie- 
tates formae uniuersalis, quae inueni- 
untur in forınis eorum quae sunt, sunt 
subsistere in alio et perficere essentiam 
illius in quo est et dare ei esse I 13, 
p. 16,9, — b. Forma differt a materia 


| BUM auicamods nus digna.| eO quod materia est sustinens et forma 
d. Materia uniuersalis et forma uninersalis quo- | 5 
u 


sustentatum V 2, p. 259,25. 260,1, c. 

p. 299,16. e, 33, p. 318,7. c. 42, p 

4,5. forma opus habet sustinente cui 
98 ++ 








m— 


forma. 


n. 13 hr. omné quod est, qno superius 
est, formae similius est III 3 p. 81,11, — 
Substantia inferior est forma superiori 
IV 9, p. 230,20. 231,5. Materia magis 
East est forma simpliciori IV 8, p. 
9,23. materia substantiarum corpo- 
ralium est forma spirituali IV 8, p. 
Manifestum est forma occulti 
IV 8, p. 280,4. 7. — e. Omnis forma 
ad subsistentiam suam opus ha- 
bet materia quae sustineat eam 
ll 19, p. My 7. forma non est in non- 
sustinente ll] 17, p. 117,12. Cf. n. 13 
fe. — f. Forma, quae in se est 
spiritualis, materiae coniuncta 
fit corporea. (ef. n. 18). Formae sunt 


in se ipsis simpliees et spirituales 11129, 


p. 1484. Formae incorporantur propter 
applieationem suam ad substantiam 
(materiam) corpoream lll 28, p. 144,23. 
c, 29, p. 148,5. forma superfusa super 
materiam à substantia simplici est cor- 
poralis III 34, p. 158,25. forma est se- 
quens materiam in lineatione et figu- 
ratione eius Ill 34, p. 158,24. Si ma- 
teria fuerit subtilis, forma diffundetur 
in ea et dis 
non a 


1595. Forma in non-materia non est 
sensibilis II 19, p. 59,10. 12, — y. Di- 
uersitas et multiplicatio forma - 
rum ex materia est. Omnis forma 
sustentata in materia diuersificatur in 
claritate et perfectione secundum ma- 
leriam quae eam recipit III 18, p. 119, 
19. diuersitas et diuisio quae accidit 
formis, non est propter formam in se 
dio v propter materiam IV 14, p. 


sqq. €. 18, p. 251,11. formae in | 


una hyle diuersificantur 1° propter di- 


uersitatem spatii quod habet ipsa hyle, 


2° propter debilitatem et turbiditatem 
luminis IV 15, p. 246,4. Cf. ree As 
n. 19 e », — 4. Formam spoliare (ex- 
spoliare, separare) a materia, cf. s, 
v, spoliare etc. ormae enm h yle 

necessitudo cf. hyle n. 3. 
4)Formae quomodo fiant.a. De 
forma generatim dicta. «) Formae 
subsistentes in materia procedunt de 
stentia ad effectum III 6, p. 90,16. — 
nis forma fit ex forma III 19, p. 
formae sunt defluxae a formis 


est ex non- 


In 5o; p. 199,1 (non - V 81, 
Sinh (non Ku va | 


o. 15,2 : orma, quod 
prima formae uniuersalis creatione 
ex d rans" scilicet non esse [v. 1], 
dictum est), Formae inferiores defluxae 


sapientia essentiae 


rgetur et occultabitur et | 
p: sensui; si autem mate- | 
ria fuerit obtusa, debilior fiet ad pene- | 
trandum, et tunc essentia formae coad- | 
unabitur et apparebit sensui III 24, p. | 


445 


sunt a formis superioribus IV 16, p. 248,3. 
V 18, p. 290,13. forma defluxa est in ma- 
teriam fluxu uiolentiae et necessitatis V 
33, p. 318,9. — 8) Omnes substantiae se- 
quuntur factorem primum in dando 
suas formas, quando inuenerint mate- 
riam paratam ad recipiendum III 153 

. 107,17. — Forma omnis causati est 
in sua eausa III 22, p. 129,2]. 1V 20), 
p. 256,12, Formae non fiunt in causa- 
tis nisi ex intuitu causarum in causata 
et aequidistantia ad illas V 17, p. 289, 
ll. Praeterea cf. causa 2, — y) For- 
mae secundum Platonem fiunt in in- 
telligentia ex intuitu uoluntatis, in 
anima ex intuitu intelligentiae, in na- 
tura et in substantia ex intuitu ani- 
mae in naturam V 17, p. 289,19. — 
Omnes formae quae sustinentur in ma- 
teria sunt impressiones a sapientia (a 
primae) in mate- 
J) Omnes formae deflaxae sunt a forma 
intelligentiae V E p. 2844. forma 
intelligentiae est radix et origo omnis 
formae ib. v. 2, 3. esse formarum re- 
rum est ex esse formae intelligentiae 
V 14, p. 283,22. c, 21, p. 297,8. forma 
intelligentiae dedit omni formae esse et 
quod-est V 16, p. 286,15. — ») Si duae 
substantiae oppositae in forma uniun- 
tur, ex unitione earum fit forma di- 


| uersa a formis posu ipsarum III 20, 


p. 125,23. 126,15. ex coniunctione quo- 
rumlibet diuersorum fit forma quae non 
erat in aliquo eorum V 9, p. 274,3. 
duae formae cum eoniunguntur, fiunt 
aliud ab Une illarum III 20, p. 
126,9. 128,8 (ef. HII 25, p. 141,15, 18). — 
x) Impossibile est ut forma pereat TIL 
20, p. 126,12. — ^. De origine for- 
mae uniuersalis cf. n. 15, formae 
intelligibilis cf. n. 30; formae sen- 
sibilis cf. n. 37. 

5) Formae actio. a. Actiones 
formarum sunt IV 1, p. 212,22, omnes 
formae sunt eer 11] 13, p. 106,28, 
107,1; ef. V 31, p. 314,12. Omnis qui 
agit in aliud, in illud non agit nisi 
per suam formam quam imprimit in 
illud V 41, P 931,7. Forma et sub- 
stantia simplex sunt similes in modo 
agendi III 19, p. 123,22. Si effectus di- 
uersi sunt, etiam formae sunt diuersae 
IV 1, p. 212,4, — In infimo extremo 
motus deficit et forma quiescit IV 18, 
» 251,20. — ^. Formae simplices ha- 


| bent uires fluentes necessario. II 25, 


fi 


141,7, Forma penetrat oppositum 
14, p. 108,18, uel materiam III 34, 
p. 159,2, 7. IV 14, p. 241,21. 26. est 








V 18, - 
tinentur in materia 
existentia omnium formarum in mate- 


re pr nr 


ria prima V 18, p. 291,23; qualis sit 
ib. 292,1 sqq. esse omninm formarum 
sımal in materia prima V 19, p. 294,2; 

unle sit ih. v. 4 sqq. — 7) in una 
forma. Omnes formae in intellectu 
formae numum sunt ]l] 40, p. 171,2. 3; 
= ntur ad unam formam IV 15, p. 


IB, P. 200,18. cf. de forma uniuer- 
mali sub n. 12b. dicta. — 4) in anima. 

nae particulares unitae sunt in 
pose uniuersali, et haec unitur eum 
forma animae lll 40, p. 171,5.7. AU 
loci s. v. anima 4 enumerantur. — 
() in intelligentia. Omnes formae 
sunt in intelligentia; cf. s. v. intelligen- 
tia. Existentia (subsistentia) formarum 
in intelligentia comparabilis est exi- 
stentiae (ubsistentiae) formarum in 
anima et existentiae nouem praedica- 
mentorum in substantia (subsistentiae 
dps 202.13 X V » p. kein e. 
9, p E — [)in uo- 
jen iuis, ef. n. Tb. 


RB (n. 9—25). Forma uniuersalis. 

9) Nomina. Forma uniuersalis I 
b, p. T 8,2. c. 6, p. 9,14 elc. forma 

ma os ‚9, ill 26, p. 14229. c. 


21. c. 215,14. 


3952" 
. €. 91. p. 
? XE 8. c. x. au ein 
e. 23, p. 300,4. c. : 9. v. 26, 
p. 30417. 18, c. 34, : 320,14. forma 
i Uwe Papin 0, p. en. IV 
| 233.2 "ume wor forma 
sola, adiecliuo non addito, usurpatur, 
ubi de forma wniuersali cogitandum 
est, uelut I T. 10,4. "s 13, 20, I B, 
p. 10,23. 11,21. I 9, p. 12,3 ete, 
10) Cognitio formae uniuer- 
i (ef n. 1) a, Scientia de mate- 
22. 26. | 


=» 


vr 
e 
— 
- 
m 


10, p. : | | 
36, p. 322,21. c. 43, p. 337 
feras 18, p. 1029. V 1, p. 211. Ma- 
eras 5 Àl, p. ‚ti. Mü- 
teria et En sunt ini rtae clausae 
intelligentiae, quas difficile est aperire 
p. 322,9. — b, Forma est mani- 
materia occulta V 23, p. 299,17. 


forma. 


. diuersitas formarum non pro-| Re 
hibet quin sint una in semet ipsis IV 
15, p. 969. Quomodo colligantur for- | 
mae multae in uno et quomodo conue- 
niant, cum sint diuersae in se ipsis V | 


| leone sit V 4, p. : 


P. | 
jJ. e, 37, p. 162,11, IV 14, p. | 
ada. V1 4 


.|disti mihi quid est materia et 
.|forma; sed nunc declara qualis est 








quare facta fuerit forma manifesta et 
materia occulta V 26, p. 305,7 pu — 
c, Esse materiae uniuersalis et formae 
uniuersalis non uno modo cognitum I 
9, p. 13,1. unus modus uniuersalis 
communis, alter particularis A Aree I 
9, p. 13,6. V 12, p. 277,26. 278,10. mo- 
dus uniuersalis cognoscendi 19, p. 13,8 


roprius (par- 
12, p. 278,12. 
ula generalis ad inneniendam sci- 
entiam materiarum et formarum 111, 
p. 24,1. Consideratio materiae uniuer- 
salis et formae uniuersalis ex conside- 
ratione formae (essentiae) qualis sit V 
D, p. 264,13, 16 sqq. quomodo intel- 
leetus apprehendere possit materiam 
uniuersalem et formam  uniuersalem, 
eum sit ipse compositus ex eis et ca 
dens infra eas V I, p. 258,8 sqq 
d. Via scientiae materiae uniuersalis 
et formae uniuersalis una est IV 10, 
p. 233,15. Exemplum ad sciendum di- 
uersitatem materiae uniuersalis et for- 
mae uniuersalis Intel- 
ligere essentiam materiae uniuersalis 
et formae uniuersalis uniuscuiusque ex- 
gone ab altera V 43, p. 337,15. 

orma uniuersalis per se quomodo ima- 
17. 21. difficultas 
uius cognitionis V 4, p. 263,16, 

11) Forma uniuersalis quid et 
qualis sit. «, Definitio formae uni- 
uersalis non est possibilis, sed deserip- 
tio V 22, p. 298,10. 12, Forma non est 
composita ex essentia et differentia V 
2, p. 260,3. 9, sed differt a materia per 


V 12, p. 278,1; modus 
ticularis) I 14, p. 17,4. 


se ıpsam ib. v. 14. Quid qualis quare 
«| forma uniuersalis sit V 2). p. 299,14. 
- | 15. 300,13. 


c. 24, p. 301,3. c. 304, 
16 (ef. V 22, » 548,13. 11) — jy ro- 
prietates formae uniuersalis sunt 
subsistere in alio et 
tiam illius in quo est et dare ei esee 
I 13, p. 16,9. 15 (ef. n. 2 a). proprie- 
tas formae una est, scil. constituere 
essentiam IV 11, p. 236,22, Descrip- 
tio formae uniuersalis est quod est 


perficere essen- 


substantia constituens essentiam om- 


nium formarum; et iterum quod est 


sapientia perfecta, lumen purissimum 
| a. p. 298,18. : 


D. Iam osten- 
quid 


— 0 


materia et qualis forma. M. Ma- 
teria est sustentatrix, et forma susten- 
tata; et etiam materia est occulta, et 
forma manifesta; et etiam materia per- 
ficitur ex forma, et forma est ei 
ens essentiam materiae; et etiam ma- 
teria est designata, et forma designans ; 














forma. 


teria et f. uniu. praecedunt omnia et 
in ea resoluuntur omnia l 5, p. 7,25. 
ommia sunt composita ex materia et f. 
IV 6, p. 225,23. 226,7. essentia et na- 
tura omnis rei (omne quod est) con- 
stituitur ex materia et f. IV 11, p. 
236,26. V 12, p. 279,14. existentia es- 
sentiae rerum omnium non est nisi ex 
materia et f. V 39, p. 326,19. Materia 
uniu. et f. un. sunt radix omnium I 5, 
| 1,22. [un f, P. 9,13. IV 11, E 231,15. — 
h sensibilibus non est nis! mäteria et 
forma I 14, p. 17,7. 11 24, p. 69,9, TII 
. HI 57, p. 209,24. IV 4, 

219,10. c. 1, p. 227,17. V 1, p. 251,6. 
h jntelligibilibus non est nisi materia 
et f. I1 24, p. 69,12. 70,21. III. 57, p. 
209,93. IV 4, p. 2199. c. 5, p. ! 
e. T, p. 226,8. 227,16. V 1, p. 257,6; 
ef, 111 50, p. 190,14. IV 7, p. 226,14. 
2272. omne intelligibile diuiditur in 


formam et formatum IV 6, p 225,12. Cf. 
114, p. 17,10, — Materia et for- 


ma sunt finis rerum (7. e. ultimum ad 


quod intellectus in rebus resoluendis per- 
uenit ) IV 6, p. 223,19. — ?) Resolntio om- 
nium in materiam uniuersalem et for- 
mam un, est opinione, non actu I 6, p.84. 
b. Materia et forma uniuer- 
salis diuersae diuersitatisque 
Exerc a) Materia et forma 
rom t 90639. Ar tag ts en 
27, p. ; sunt duae substan- 
tiae dinersae in essentia V 33, p. 318, 
6. 13; distinetae sunt V 42, p. 59,15; 
nou conueniunt in aliquo quod sit su- 
per es V 2, p. 260,17, sed. differunt 
per se 
ry Nen 658 est similitudo V 32, p. 
3165. V 33, p. 3185. 8. Differentia 
materiae et formae in quo sit et quare 
sit V 2, M 259,24; quomodo imagi- 
nauda sit V 3, p. 261, 17 sqq. exem- 
plum ad sciendum diuersitatem mate- 
riae et formae. in unaquaque substan- 
tiarum simplicium et omnino diuersi- 
tatem materiae uniuersalis et formae un. 
V 4, p. 263,21.  Proprietas qua de- 
signatur en. materia et forma, 
per se V 8, p. 270,14, Differentia ma- 
teriae et formae —-— intelligentiam V 
2, P. 260,19 (ef. 1, P- 3 sqq.). 
Esse materiae et formae separatim in 
seientis dei V 97, p. 3065. 7. 95. — 
Materia et forma sunt principium 
*entiae et diuersitatis V 8, p. 270, 
12. prima diuersitas fuit, ex ae coe- 
pit materia et forma V 37, p. 325,15. 
e. Forma (se, uniuersalis) quo- 
dammodo est 
quodammodo minus digna V 23, 


| catio 
254,10. 255,23. V 5, p. 265,23. c. 6, p. 


jb. v. 14. Inter materiam. 


dignior materia, 


449 


P 299,21. 25. 300,10 (ef. UI Y p. 108, 


1V 11, p. 235,26 ; cf. n. 3 d). 

d. Materia uniuersalis et for- 
ma uniuersalis quomodo coniun- 
gantur. «) Forma prima unita est 
materiae primae V 10, p. 275,15. c. 31, 17 
315,14. c. 33, p. 319,12. c. 35, p. 320: 
materia et f. uniuntur in esse V 2T, p. 
306,23 (ef. b a). — Principium unitio- 
nis materia uniuersalis cum forma uni- 
nersali V 29, p. 310,16. c. 30, p. 311,19. 
312,16. c. 31, p. 315,16. forma prima 
materiae primae coniuncta V 9, p. 274,6. 
e. 20. p forma uniuersalis sus- 
tinetur in materia prima uniuersali II 
1, p. 37,18. c. 18, p. 37,25. V 18, p. 
aid, B. c. 29, p. 299,16. infusio primae 
formae in prima materia I11 4, p. 159,4. 
MA creata im mem "don — E 

epicta in ea . p. 336 appli- 
t formae ad materiam IV 9D. p. 


267,6. 10. 16. c. 7, p. 268,1. 3. inue- 


stitura materiae per formam V 28, p. 


308,12, coniunctio formae cum mate- 
ria cf. coniunctio n.2. Vnitio formae eum 
materia quomodo imaginanda sit V 6, 
. 967,9 sqq. exempla applicationis 
ormae cum materia V 6, p. 267,6 sqq. 
e. 27, p. 901,8 sqq. (ef. applicatio 1) 
forma continet materiam sicut intelli- 
gentia animam V 19, p. 293,6. forma 
est sicut anima et materia sicut cor- 
pus V 23, p. 300,12 materia et forma 
sunt sieut corpus hominis et eius forma, 
i ec. compositio membrorum eius I 7, 
p. 10,7. forma diffusa est super mate- 
riam, sieut diffusio luminis solis per 
acrem V 30, p. 313,11. — 3) Forma 
uniu. est infusa in tota materia et 
continens illam IV 13, p. 339,21; cf. 
V 9, p. 309, 28. forma infusa est in 
tota materia et penetrans omnes pur- 
les eius (et penetrans essentiam eius 
et iınplens) IV 14, P 241,20. 25. V 38, 
p. 327, 1 (ef. III 14, p. 108,18. forma 
est in omnibus partibus eius eui dat 
esse IV 11, p. 235,25 non est quic- 
uam materiae exspoliatum a forma IV 
4, p. 241,12. non inuenitur aliquid 
materiae sine forma V 29, p. 309,25; 
probatur ib. p. 310,1 sqq. — nulla pars 
materiae et nullus locus est inanis et 
denudatus a forma, sed uestitus ea IV 
18, p. 251,10, — 7) Compositio mate- 
riae et formae fuit sine tempore V 
21, p. 306,8. 14. 307,5. — Vnitio ma- 
teriae et formae firma et stabilis 
est in earum creatione, i. e. im prin- 
cipio unitionis; e contrario in fine qui- 
etis, seil. ultimo substantiarum V 31, 





forma. 451 


eum materia quam erat super mate- 


riam IV 20, p. 254,13. Forma per ma- 

teriam fuit materiata V 28, p 

90; cf.e a. — #) Forma uninersalis 

sua cum materia coniunctione di- 

uersificatur et multiplicatur; 
. n. 19. 

4. Forma uniuersali et mate- 
ria uniuersali coniunctisaliquid 
compositum fit, cui esse pro- 
prie conuenit. «) Ex coniunctione 
materiae et formae fitalia natura com: 
posita ex illis V 9, p. 273,23. ex com- 
pet materiae et formae fit intel- 

i qui non erat e. in aliqua 
illarum per se V 9, p. 274,1. — Com- 
itum ex materia et forma diuiditur 

(m substantiam corpoream compositam 
et substantiam Qo neq simplicem 
19,p. 12,3. — Materia uniuersali et 
forma uniuersali unitis fit intelligentia 
V 33, E. ef. V T, p. 268, 8. 14. 
15. e. 35, p. 322,12 et infra n. 23 — 
B) Esse est existentia formae in mate- 
ria V 10, p. 274,19. Esse non est nisi 
ex coniunctione materiae et formae, et 
ii esse conuenit imateriae et 

ae simul V 8, p. 270,23. esse per- 
ficitur coniunctione formae et materiae 
IV 10, p. 254,12. esse in actu proprium 
est materiae et formae, cum uniuntur 
v 2n 273,16. — Apparitio omnium 
et exitus eorum in esse, cum coniungi- 


sali V . 214,5. 
h. P uniuersalis et ma- 


teriae uniuersalis qui sit ordo 


in uniuerso. «) Materia et forma 
'mniu. sunt finis omnium quae creata 


sunt V 1, 3. 2517,14; sunt in extremo | cf. V 4 
V 35, p. 


altiori 320,25. Materia uniu. 
et forma uniu, sunt finis esse ex parte 
inferiorum et principium ex parte 
inuentoris earum II 7, p. 37,17. — 
p) Deus continet uoluntatem et quie- 

jid materiae et formae est in ea V 

P "A uoluntas est supra for- 
mam V 42, p. 334,23. forma est me- 
dia inter materiam et uoluntatem V 
99, p. 328,2. materia et forma sunt 
rami uoluntatis 17, p. 10,20, — y) Ma- 
teria et forma sunt ccc ege actionis 
unitatis V 42, p. 333,14; sequuntur 
unitatem sine medio V 31, P. 315,11. 
c. 42, p. 3833,15. — 4) Intelligentia 
est infra materiam et formam V 35 
p. 322,11. — Materia et forma uniu. 
sequuntur uniuersitatem consecuti- 
one ereaturae V 42, p. 334,1. — +) Lar- 
gitor formae est super omnia; unde 
oportet ut materia receptrix formae 


Auencelrol ed. Bueumker, 


i 


est in actu et perf. 





sit infra formam V 42, PS 
ef. IV 11, p. 236,26. 237, 16. forma 


,|uenit a superiore et materia recipit 


eam ab inferiore 2, p. 9, — 
Omnibus quae sunt in ordinem redactis 
summum eorum, i. e. materia uniuer- 
salis, est materia tantum; infimum, i. e. 
forma sensibilis, forma tantum ; medio- 
rum unumquodque est materia eius 
quod inferius est, forma eius quod su- 
perius est II 1, p. 242. — £) Habere 
est contra esse formae uniuersalis in 
materia uniuersali III 27, p. 144,11, 
14) Esse formae uniuersalis 
quale sit (ef n. 13 f). a. Esse for- 


mae uniuersalis quid sit et quale sit 


et quare sit V p. 277,21. — Esse 
est proprium formae V 9, p. 273,21. 
forma est dignior nomiue et intellectu 
esse quam materia V 5, p. 
forma est similior esse, materia priua- 
tioni V 26, p. 305,16. — Forma habet 
esse in actu V 10, p. 275,19. forma 
fectione V 26, p. 306, 
17. — Esse est forma uniuersalis quae 
sustinet omnes formas V SP ag I» 
Esse finitur per formam V 23 ) 
19, — Intellectus formae non est in- 


|tellectus esse [V 10, p. 234,16, sed esse 


est proprietas formae IV 10, p. 234, 


|18. — 4. Forma prima non habet esse 
|in materia absolute, sed in potentia V 
| 10, p. 275,14. 276,6. Forma prima non 
tur materia uniuersalis formae uniuer- | hab 


et esse nisi in materia in qua sub- 
sistit, cf. n. 13 f «, — c. Esse materiae et 


formae separatim quomodo sit V 27, p, 


306,5. Intelligereessentiam materiae uni- 
uersalis et formae uniuersalis uninscuius- 
que exspoliatae ab altera V 43, p. 337,15; 
] , p. 262,17. 21, Forma prima 
non potest existere per se sine mate- 
ria in actu, sed potest in intellectu et 
in potentia V 23, p. 300,4. — Esse ma- 
teriae et formae separatim est in sci- 
entia dei V 27, p. 306,5. 7. 25. Formae 
per se ird est esse in potentia 
9, p. 273,15. — d. Voluntas effluit 
super materiam formam uniuersalem 
in effectu V 33, p. 319,11; ef. V 10, 
p. 275,15. Esse est existentia formae 
in materia V 10, p.274,19. Cf.n. 13 9 8. 
15) Origo formae (sc. uniuer- 
salis) V 38, p. 326,18. a. Vtrum forma 
aeterna faerit aut esse coeperit V 31, 
p. 314,23 pu Materia et forma coe- 
perunt V 37, p. 325,17. — Forma prima 
abebat esse in materia in potentia, 
et ideo processit nd effectum, 
eum unita est ei V 10, p. 275,14. p. 
276,6. exempla exitus materiae et 
formae de potentia in effectum V 27, 


29 











24, c. 7, p. 268,18 
forn lligentiae [/. e. forma uniner- 
m ita est apud materiam). forma 
est finita, unde est creata, i. e. unde 
e one elus unilio cum maleria V 28, 

. 208,11. 14. finitio formae apud ma- 
Dat 0 Agr; eee sit od. 
7,ösqq. — c. Quomod ssibile 

5 ut Fe ll sit ex parte finita et ex 
arte infinita V 
nita ex ea parte unde uenit ad ma- 
teriam desarsum, scil. ex parte uolun- 
tatis; sed ex parte inferiori finita est 
'eundum praedicamenta, quae sunt 
terminus generalionis V 28, p. 308,1. 
17) Formae uniuersalis ab ini- 
lio ad finem descensus, a. Ex- 
ten iae et formae a supremo 
usque ad iofimum est una continua V 
| 6. Forma transit per omnes 
ubstantias secundum ordines earum V 
43, p. 391,17. — Forma spiritualis est 
in m gentia (anima): deinde unitur 
eum anima (materia) V 27, p. 307,1. 
| 3. — Finis formae non est sicut 
. eius initium IV 20, p. 254,7. 9. In 
ultimo inferiori sistit forma V 17, P 


eit et forma quiescit IV 18, p. 25120. 
Ordines formae dinersi sunt in mate- 
ria IV 18, p. 251,11 (ef. n. 21). Forma 

"ndendo fit crassa et multiplex, 
— ef. n. 18 et 19, 

18) Forma uniuersalis in se 
spiritualis quomodo crassescat 
Kiaalis V 30, p. 990. c, 2D. p. 29611. 

iis V 20, p.- . e. 21, p. 296,11. 
Ma et forma sunt finis substan- 

| liarum in spirilualitate V 1, p. 257,15. 

Forma est intelligibilis, non sensibilis 

V 4, p. 263,11. — b. Forma ineipit 

spiritualis perfecta, et post modum con- 

sequenter crassescit, donec in infimo 

extremo motus deficit, et forma quies- 
eit IV 18, p. 251,18. 

| Forma uniuersalis in se 

simplex et una, quomodo mul- 


tiplex et diuersa fiat. a. Forma 
| uniuersalis una est IV 14, p. 
2. forma prima substantialis con- 
iuneta materiae non est nisi una V 26, 
9304,18. forma in se una est, non 
Be Y 26, LAS — Forma prima 
| vstsimplex V 20, p. 2954. materia 
. et forma sunt simplicia I 8, p. 11,21. 
Super materiam uniuersalem et formam 
mersalem non est genus V 22, n 
RII, — Forma prima est unitas 
18, p. 210,9. e. 14, p. 242,14. 19. c. 19, 


( iM . 907,21: materia formae finita 
4 xh "5. p. 266 - 


B 


$ 





i 








28, p. 308,5 sqq. forma | 4, p. 263, 





forma. 453 


* 252.1. v 21, «CQ. Ope An 
bi: cf. n. 22 b te ee 
tas primae formae V 21, p. 2983. — 







simplicitate V 3, p. 261,18. forma 
 uniuersalis simplicior est omni forma 
I 5, p. 8,2. Materia et forma sunt finis 
substantiarum in simplicitate V 1, p. 
257,15. substantia formae est mu 
simplieior qua substantia animae V 
. 263,19. — b. Formae accessit 
mutatio et diuisio IV 6, p. 223,6; 
ef. c. 14, p. 242,10. Forma non est 
una IV 6, p. 223,5. formae sunt mul- 
tae, materia uua IV 9, p. 231,15. — 
c. Quare forma prima sit multae 
V 26, p. 304,17. «) Multiplieatio for- 
mae est ex materia III 2, p. 156,1. 
forına diuiditur et multiplicatur propter 
materiam IV 11, p. 297,5. V 28, B 
307,19. forma non multiplicatur nisi 
m pter multitudinem materiarum IV 
5, p. 246,1. 10. forma uon est diuer- 
sifieata nisi 473 subiectam mate- 
riam V 26, p. 306,5. forma uniuersa- 
lis diuisa est propter materiam susti- 
(nentem, non propter se ipsam IV 14, 
ders 20; probatur ib. v. 21 sqq. 
242 "rds tr 18, wi a. * 
l0sqq. e. . 246,4. c. . d 
(n 2d UN 2, p. D15.14 (n. 29 i^ A 
p. 321,5. — 5g) Causa diuersitatis quae 
cecidit in formam est elongatio for- 
mae ab origine IV 18, p. 251,22, 24, 
Omaimoda unitio materiae et formae 
firma et stabilis et perpetua in earum 
creatione, i. e. principio unitionis, et 
hoc totum propter Lee gen 
earum ad originem unitatis; et e von- 
trario eius multiplieitas, diuisio et di- 
|uersitas in fine quietis, scil. ultimo 
substantiarum, est propter elongatio- 
nem eius ab origine unitatis V 3l, p. 
315,14. Forma quo fuerit superior, 
erit unitior et magis defixa in materiu 
et magis eohaerens ei, et e contrario 
V 91, p. 291,22; causa in hoc est elon- 
gatio ab origine ib. v. 24. 
20) Actio formae uniuersalis. 

a. Forma uniuersalis est factor et actor 
VII 13, p. 106,22; est agens in omni V 
21, p. 296,11; est agens per se III 13, 
p. 106,21; est agens necessario III 13, 
p. 107,10. forma spiritualis prima est 
agens in ommi V 21, p. 296,11, 
dinersificatur propter elongationem ab 
origine ib. v. 12. — 5b, Actio formae 

rimae in toto est esse V 21, p. 296, 

7. 297,15; ef. n. 13 e #5. forma uniu. 
format cf. n. 13 e a; — perfi- 
eit, continet, retinet materiam ib. y. 4; 


29 * 


Forma est in ultima unitione et 








-— 


forma, 


omnia quae sustinentur in corpore I 
17, p. 22,11. 12. II 1, p. 23,16. Hasen 


praedicamenta sunt forma uniuersalis. 
subsistens in materia uniuerali, 7. e. 


substantia nouem praedicamentorum II 
, p. 35,2. — b. Formae animae et intel- 
ligentiae in se sunt formae uniuersales 
38, E 167,22. Praeterea cf. n. 25. 
25) Formae uniuersalis ad par- 
ticularem ratio. a. Formae parti- 
eulares naturales sunt subsistentes in 
forma uniuersali naturali, et forma 
uniuersalis naturalis in forma uniuer- 
sali caelesti, et forma uniuersalis 
in forma uniuersali cor- 
po. et forma uniuersalis corpora- 
is in forma uniuersali spirituali 
HE 2, p. 27,4. — Forma uniuersalis si- 
militer est sicut forma particularis III 
24, p. 135,18, — ^. Formae uniuersales 
in elementis sunt quemadmodum 
formae particulares ad Pe ges 
nerantur ex ipsis I 16, p. 19,28. c. 
7. p. 20,23. Animae particulares ha- 
bent desiderium formarum particula- 
rium, anima uniuersalis uniuersalium 
V 34, p. 320,6. — Exemplum quod uo- 
luntas uniuersalis agat formam uni- 
uersalem in materia intelligentiae hoc 
est, quod uoluntas particularis, i. e. 
intelligentia partienlaris, agit formam 
intelligibilem particularem in anima V 
31, p. 594,90 P 


). Forma intelligibilis. 


C (n. 26—32 

(ef. intelligentia, substantia simplex), 

26) Nomina. Forma intelligibilis 

21 » 143,7. c. 42, p. 113, 6. 25, 

13. IV 5, p. 92,18. c. 7, p. 226, 

.c. 1 ‚an c. 17, p. 249,19. 
17, p. 290,]. c. 18, 


— 
€ 


—— 
z 
JH 


2^ 


a- 
I-r] 

Ss 

Ei, 

BEP 
per 
>. 
u 


. €. 34, p. 319, 
. 41, p. 332,6 etc. 


€. 
IIl 38 p. 167,17. V 


PgEECT- 
Xr 
gr 


ds 


SE 
np 


BE 


s: 


= 
* 
P 


er 
P 
Á- 


* 91. p. 296,11. 997,13. c. 
307,1. c. 99. p. 309,28. 310,8. 17. 
simplex Ill 25, p. 141,13, 
) Cognitio formarum intel- 
ligibilium. a. Esse formae D 
tualis intellectum in anima V 27, p. 
,. — Formae intelligibiles inter- 
onuntur (sunt media obstacula) inter 
bran intellectus. (formam intelligen- 
tiae) et materias formarum intelligi- 
bilium IV 5, p. 221,18. V, 8, p. 211,12 


$5 





455 


(cf. n. 94 b). — b. Anima per formas 
sensibiles apprehendit formas intelligi- 
biles V 41, p. 332,6; ef. anima 9 e t 
Intelligentia influit formam intel igi- 
bilem super animam V 37, p. 324,24; 
cf. anima 9 e /, Anima recipit for- 
mam intelligibilem ab intelligentia iu 
somnis animaliter III 42, p. 174,13; 


— 


| cf. anima 9 à B. formae animales ap- 


prehensae in somno sunt exemplum 
uer intelligibilium interiorum IV 


16, p. : : 

X, Formae intelligibiles qua- 
les sint. a. Forma spiritualis est in 
substantia simplici III "X 160, 
22; ef. 1II 25, p. 141,13 et n. 28 b; est 
contraria formae existenti in substan- 
tia composita III 42, p. 173,6. — Forma 
intelligibilis est substantialis pura 
II 42, p. 173,7. — Forma spiritualis 
comparalur lumini solis III p. 160, 
22; cf. n. 21. — b. Formae spirituales 

uomodo factae sint corporales III 
4 p. 158,4 sqq. c. 36, p. 161,14; cf. 
n. 3 f. — c. Diuersitas non est in 
formis spiritualibus ex ipsis, sed acci- 
dit eis propter materiam sustinentem 
IV 2, p. 215,12; exemplum huius rei ib. 
v. 17. Cf. n.39g; n. 19 c«, — d. Forma 
er uniuersalis,— particu- 
laris V 37 p. 324,21.23; vef. n. 24 a. 

29) Formarum intelli gibilium 
enm materia formisque corpora- 
libus necessitudo. a. Non dicimus ma- 
teriam habere esse, nisi eum conferimus 
ei formam spiritualem I 13, y 16,21, 
forma spiritualis in materia III 18, p. 
119,22. 120,1. materia tota sustinet 
formam spiritualem V 29, p. 309,28, 
Cf. VI 34, p. 159,13, c. 35, p. 160,21. — 
Aliquid materiae caret forma spirituali 


25, | V29, p.310,R. Quod de materia est supra 


caelum, est spiritualis formae V 29, ni 
310,17. — Regula considerandi infu- 
sionem formarum spiritualium super 


22, Em corporalem III 34, p. 159,13. 
.| rom spiritualium propter materiam 


, p. 160,21. —  Diuersitas forma- 


sustinentem IV 2, p. 215,14. — b. For- 


.| mae spirituales habent esse in sub- 


stantiis corporalibusIV 4, p. 218,1, 
Actiones formarum spiritualium in 
corpore V 21, ln : In omni 
est forma spiritualis III 24, p. 135 

forina spiritualis est agens in omni V 
21, p. 296,11 (cf. m. a) —. c. In 
unaquaque forma corporali est 
forma spiritualis III 24, p. 135,23. for- 
mae spirituales subsistunt (sunt laten- 
tes) in corporalibus V 20, P 295,17. 
22; probatur ib. v, 29 sqq. forma spi- 





m 


forma. 


V 8, p. 271,12 (cf. n. 27 a). — Formae 


sensibiles transeuntes persensum uisus 
III 37, p. 165,14. Formae sensibiles. 
v ighacotue i sine 


ab anima facile 
instrumento secun 
38, p. 166,19. — e. Formae sensibiles 
imprimunt aliquid in sentiente II 4, p. 
32,4. Substantia simplex percipit for- 
mas sensibiles exutas a suis materiis 
III 31, p. 15123. anima recipit formas 
sensibiles propter subtilitatem earum 
IV 15, p. 341.1. — Formae sensibiles 
in anima in potentia cf. n. 39 5. 


um opioationem III 


for- 


mae sensibiles in effectu coniunguntur 
in anima in potentia 


formis quae sunt 
II 38, p. 116,26 Inhaerentia for- 
marum sensibilium in sensu (cf. Add, 
et Corr.) et attractiv earum ad uim 
imaginantem et deinde impressio earum 
et perceptio in anima, propterea quod 
subtiliantur in sensu et existimatione 

91, p. 164,9. — d. Formae corpora- 
les uisae a uigilante sunt exemplum 
formarum apprehensarum in somno IV 


241,21. Anima per formas 
> biles ici Brise intelligi- 


biles 


siut. a. Formae sensibiles, sicut quan- 
litates primac I 35, p. 14020 
- | mae | LI * 
b. Forbae sensibiles dii sunt à 
formis simplicibus III 25, p. 141,13; 
à 2, p. 173,6. — Formae sensibi- 
les corporales sunt V 15, p. 285, 
eorporeitas earum ib. v, 6. Forma 
existens in substantia cowposita est 


corporalis pura, sed mon extra intel- 


lectum formae spiritualis III 42, p. 
173,7; non est spiritualis absolute nec 
corporalis absol HII 34, p. 158,14 
(of. III 16, p. 112,14. 18), — Forma quo 
magis accesserit ad formam corpora- 
lem ultimam, erit spissior et manife- 
stior V 20, p. 295,7; cf. I 15, p. 19,20 
Á 94 a) — Forma corporalis est in- 
mun, nec cuiquam est materia, sed 
est forma sustentata tantum Il 1, p. 
A. 6. Forma sensibilis finita est 
20, p. 253,27; est finis corporis ib. 

v, 28. — Forma corporalis comparatur 
colori Il] 35, p. 161,1; cf. n. 21. — 
c. Forma in substantia composita non 
est localis III 20, p. 125,5 (at cf. III 
| ; una simplex est in se 


153,28 
ipsa I1T 30, A 124,20. formae sensi- 


biles sunt una in specie, multae in in- | 14 


diuiduis I 17, p. 22,12. — 4. Forma 
corporalis non est accidens per se, sed 
est substantia sibi ipsi III 3, p. 161, 
20, 1 8; non est accidens nisi com- 


85) Formae sensibiles quales. 


ra et color et qua- | 


12. | tiam compositam 


451 


paratione sui ad materiam quae eam 
DER 161,22, 162,9; ef. 161,24. 
Formae sensibiles, i. e. accidentia subsi- 
stentia in substantia III 37, p. 164,9 
Disc... — e, Patiens est aut essentia 

rmata aut uirtus aut forma corpora- 
lis aut motus III 14, p. 109,11. — 
Forma quae sustinetur in substan- 
tia composita est mouens et agens Ill 


20, p. 125, 

36) Formarum corporalium 
cum materia substantiaque com- 
posita necessitudo, — a. Materia 
spiritualis sustinet formam corporalem 
I 9, p. 12,7. 13. — Quod de materia 
fuerit descendens a summo caeli, erit 
formae corporalis V 29, p. 310,21, 
Forma corporalis, quae est in materia 
corporali in potentia III 35, E 161,1. 
4, — Hyle est uirtus receptibilis for- 
marum sensibilium V 18, p. 291,21; re- 
L it Mri eu yo ex anima 2 

, p. 173,23. — b. Formae corporales 
unitae sunt cum vabitanis DU 18, 
p.119,3. formae sensibiles sustinentur 
(sunt) in substantia composita (co 
rali) III 20, p. 124,17. c. 25, p. | 
139,6. 140,24. c. 41, p. 172,4 ete.; sen- 
tiuntur (ueniunt) in ea III 17, p. 
1189. c. 21, p. 129,8. substantia com- 
posita est locus ad rn formis cor- 
poralibus III 32, p. 153,28; at ef. II 20, 
p. 125,5; cf. n. 95 c). — Forma cor- 

alis penetrat WI n substan- 

1I 20, p. 124,26, 125,1. 

37) Origo formarum sensibi- 
lium. a. Formae sensibiles deductae 
sunt ab origine III 24, p. 136,25. — 
Formae quae inueniuntur in substan- 


'tia composita egrediuntur in effec- 


tum et apparent sensui, quando unita 
fuerit substantia simplex cum com 
sita III 21, p. 128,21 (ef. III n 1 
16). — 5. Omnes formae sensibiles in 
substantia corporali sunt ex actione 
formae spiritualis III 16, p. 112, 
20. Formae corporales (sensibiles) sunt 
per formas spirituales III 24, p. 138,5; 
causatae sunt ex formis spiritualibus 
HI 18, p. 118,24; defluxae sunt a for- 
mis v Peg II 24, p. 136,3. IV 
17, p. 249,14.17. Quia formae simpli- 
ces habent nires fluentes necessario, 
cum infuderint se super substantiam 
oppositam et coniunxerint se illi, ge- 
nerantur formae sensibiles IIl 25, p. 
17. — c. Substantiae spiritua- 
les sunt io" formarum sensibilium 
11T 14, p. 156,10. 14. 19. 13144. 7. 11. 
Substantia corporea recipit formas a 
substantia simplici III 17, p. 115,10, 





| ns 


formi. 458 


intelligentiae III 95, p. 13827. — 
d. Formae — sunt in nolun- 
tate III 42, P 173,18; ef. n. 7 b. —|24 
Forma sustentata in itetantia prae- 

mentorum non est in essentia fac- 
toris primi III 6, p. 90,24 


E. (n. 40-41) Formae uariae di- 
uisiones 


40) Formarum diuisiones. a. De- 


bet ut formae sint tres: 1° forma quae | p. 


est in essentia uoluntatis; 2° forma 
coniuncta materiae in actu, quae est 
forma intelligeutine; 3? forma opinata 
extra materiam, sed 'coniuncta materiae 
in potentia; ceterae autem formae cun- 
— sub forma te 250, 
* d * 1 * B 8 - 

E 15. — Uiuisio Plhtonis' de forma in 
tres modos: 1° formam quae est in m 

tentia, adhuc non in materia, 2" for- 
mam quae est in actu, coniuneta ma- 
teriae, 3° formam elementorum sc. 


uatuor qualitates IV 20, p. 256,4. — | f. 
Diuisiones formae materialis 


(i. e. cum materia coniunctae, oppo- 
sitae formae uoluntariae 7. e. uolunta- 
tis; ef. IV 20, p. 255,0):  Diurfsio in 

era: 1° formae particulares 
naturales, 2° forma uniuersalis natura- 
lis. 3° f. uniuersalis caelestis, 4" f. 
uniuersalis corporalis, 5° f. uniuersalis 


NE II 23, p. 66,9. 10. d 36, 5501; 


161,1 208,24. c. 
f. aonidehalis "iade fixe 


RUP s — non affixa II8, p. 39,14. 
15, 17. 18. uer altior, opp. infe- 


ri II 22, 4, forma animae 

rr " 23, p. 133.12, c. 40, 
169,26. 11039. IV 6, p. 9485. V 

P 1,13 etc. f. animae uegetabilis I 

‚ p, 2162. 3. c. 17, p. 13, V 20, 

5,14, f. auimae sensibilis senti- 


entis lII 38, p. 167,8. 10. IV 3, p. 216,3. 
13. f. 


4. c. 17, p. 350,10. y 20, p. 
animae rationalis IV 3, p. v E p. 9n. 


239,6. c. 17, p. 250,10. V 
13 sine intelligentis v1, = "een 
12. 13. 17, anima est forma I 
81,13. V 19, p. 294,13. forma ieh 
lis j, e. animae cff. n. forma ani- 


dig - V 34, p. 319,9. f. caeli I 

p. 20,21. 213! f. = BE Sa 

$a "en V 18, Ar es f. colo- 
ris I 229.1 * 20, p. 295,16. 


17.21. f. com- 
ositi I 17,. p. 20, . mW 3, p. 81,13. 
ifferentiae sunt formae uoLetiiwin- 

tes IV 2, p. A puc n3 wr ds 

ralis ef, nm. f. corporis 

1, p. 93,11. ir 3s, p. 147,1. IV & 

hec V 15, . 985.18, c. 20, p. 

; formae elementatorum il 

2 ir 39,16. 2 coy o M eT I 


APART: 1 I 14, 


qu II 2, p. 27,4 — Al/a diuisio: . 17,19. c. p. 19,24, c. 17, p. 
forma intelligentiae, 2^ f, animae ra- . 214.11. II [ . 39,16. III 19, p. 
tionalis 3" f. animae sensibilis, 4" f. 122, 12. IV * un x figu- 
animae uegetabilis, 5° f. naturae, 6? f. AP IV 8, ,16. 


substantiae, 7° f. corporis, 8° f. peel 
et coloris V 20, p. 295,11 sqq. Eadem 


'o in breuius contraeta : 1" forma | 26 |» 


intelligentiae, 2° f. animae, 3° f. naturae, 


= - substantialitatis, 5° f, uantitatis, 
MA egi V 20, p. 206,25 8qq.; | 3. 
P. 216,2: forma. naturae, ani- 


Ans uegetabilis, animae sensibilis, 
animae ivt p pc eur — 
Alía: 1° forma Eier prima:um, 
2° f. metallina, 3° f. uegetabilis, 4° f. 
M" 5° f. rationalis, 6° f. intelli- 
is V 34, p. 320,9. — Formae sen- 

i —, intelligibiles. V 41, p. 332, 
ELE spiritual is, — corpora- 
20, p. 296,17 passim; f. spiri- 

-— A airo — media II 41, 
173,10, — e. For- 

E sensibilia quatnor modi: 1" 
forma partienlaris artifeialis, 2? f.| 
partieularis naturalis, 3° f. uniuersalis | 
naturalis, 4° f. "qe caelestis I 


17, p. 21 25 a). 
dn n OCrCM uaria genera, 
Forma accidentalis (opp. substan- 





En for rua * y, estén formae 


m 152,20 T 

ca y emat "Bono f E 
sun dei : 94, p. 319 . f. infe- 
^ on, opp. a Itior, superior li 22, e.g 64, 
4. 5 Itt p. Jo ds p. 
an 18, p 12. 15. uU S. 

d^ His! 0 - dg is 
lit f p. ad 162, IV p. 
E een 


ws T. Eit V 41, mec 6; 
aH f. sensati V p. eias f. in- 
li Burns D^ x t 38,14. 16. 
19. 21. 30. 11. e. E 
62,5. 6. li 2» m 133,19, 24, p 
1382. c. 96 E 492.4. c. 39, p. 13 
passim. int ligentia forma est III 3, 
81,13. f. intelligibilis ef. n. 
6—31. f. vis e p (dba. ir 


I bun 15,19, 
14. a ee I 8, An 
‚19. forma materialis IV 20, 
cf n.405). f.naturaelV 16 Jio. e 
i, p. 216,2. V 20, p. 295,14. 296,1; cf. na- 
tura 35. hyle est locus formarum natu- 


29 ** 








— 


formalis—herba. 461 


GENERATIO, L Generatio i. e. 
actus generandi, a. Generatio 
animalis. Generatio est etiam in 
anima animali III 49, p. 188,27. — 
5, Generatio generaliter dicta 
(syn. natura). «) Generatio ex contra- 
ris fit I 14, p. 18,17. Generatio eget 
subiecto in qno fiat, et re ex qua fiat 
ib. v. 25. — 58) Caelum non recipit ge- 
nerationem I 17, p. 21,3. superficies 


altior caeli contineutis est initium ge- | 


nerationis siue naturae I] 24, p. 69,1, — 
y) Causa generationis hominis est sci- 
entia et operatio I 3, p. 5,5. c. 4, m 
6,5. generatio formarum in anima I 
1, p 163,25. substantiarum aliarum 
ex aliis III 46, p. 185,26. c. 54, p. 199, 
24. — Praedicamenta sunt terminus 
generationis V 28, p. 308,4. 


H. Generatio ;, e. Generatum. 
io elementorum in generationes 

et conuersio aliquarum generationum 
in alias I 3, p. 6,1. 

GENVS, 1) Scientia generum II 9, 
p. 40,8. Apprehensio generis et diffe- 
rentiae est ultimum ad quod intellec- 
tus peruenit IV 6, p. 223,18. V 13, p. 
919.5. Substantia intelligentiae a 

endit esse in omnibus rebus, scil. 
formam unientem peni, ij, e. ge- 
nera et species III 41, p. 
v. 14. u 
in definitione V 22, p. 298,11. Quid- 
est constat ex genere et differentia V 
24, p. 302,11. — Genera et species sunt 
esse in omnibus rebus, differentiae, 
Peopan accidentia sunt non-esse III 31, 
p. 172,7. 15, 20, — 


Diuisio generis in species 


118,11. indinidua et species sunt in 


generibus III 53, p. 157,11. res mul- 
tae habent esse in generibus III 33, p. 
157,12. Nomen et definitio generis a 
speciebus pariter suscipiuntur III 18, 
p. 118,113. 14. — 3) a. Genus com- 
mune, opp. species genere diuersae IV 
16, p. 255 95, conuenientia in uno 
genere V 8, p. 271,19. — 5. Conueni- 
entia eiusdem generis sunt III 5, p. 

,I2. Omne quod procedit (fluit) ex 
alio, eiusdem generis est cum illo III 
9, p. 98,16. c. 53, p. 197,17. Quicquid 
est mutatum in aliquid, eiusdem gene- 
ris est cum re in quam mutatum est 
II 10, p. 100,4, — Possibile et neces- 
sarium eiusdem generis sunt III 10, p. 
101,6. 20; item compositum et simplex 
V 14, p. 28321. substantia praedica- 
mentorum eiusdem generis est cum 


— 


p. 172,6; cf.| V 
Genus ponitur principium | 


Genus superponitur | 
super differentiam III 41, p. 172,18. 
ti 18, p. 





substantia quae est prior ea III 10, p. 
101,21. 102,8. actiones naturae et ani- 
mae, animae et intelligentiae sub uno 
nere sunt [II 46, p. 1842. c. 48, - 
86,1. c. 49, p. 188. Substantia et 
accidens absoluta non conueniunt in 
uno genere IV 10, p. 232,28, — Quae 
unius generis sunt, cadunt sub eo quod 
est genus eorum III 5, p. 88,14. — 
Genera unum sunt II] 33, p. 157,13. 
enera monentur ad coniunctionem V 

p. 921,11. — 4) a. Incomplexi in- 
tellectus, quae sunt decem genera 
III 37, p. 163,18. decem genera cor- 
poralia: materia uniuersalis, quanti- 
tas, qualitas, relatio, tempus, locus, 
situs, agens, patiens, habere III 27, p. 
1143,11. 17 sqq. quomodo decem ge- 
nera corporalia sint in substantia spi- 
rituali ib. v. 11. — 5. Genus i, e. ma- 
teria IV 6, p. 223,18 coll, v, 19, — 
c. Genus in factorem primum non ca- 
dit III 11, p. 103,17. — Genera quae 
sustinentur in materia sunt impressio 
à sapientia in materiam V 4l, p. 
331,8. — 5) Genus generalissimum 
non exstitit ex coniunctione duorum 
intelleetuum V 8, p. 270,21. Ens non 
est genus generalissimum V 8, p. 269, 
24. — Materia prima est genus gene- 
ralissimum V 8, p. 270,4. (Dise.); ef. 4 b. 

nitas est essentia generis generalissimi 
ib. v. 18 (Mag.). Substantialitas et uni- 
tas sunt forma generis generalissimi 
ib. v. 4. 7. 9 (Dise.). 

GRADVS post um III 23, p. 
133,19. Gradus substantiarum simpli- 
cium (intelligibilium) III 56, p. 204,12. 
c. 57, p. 205,8. Substantia praedica- 
mentorum est gradus inferior naturae 
II 12, p. 45,23. 

GRATIA dei IV 20, p. 256,23. 

. GROSSITVDO substantiae inferio- 
ris II 21, p. 52,25. 

GROSSVS, Corpora grossa Ill 48 
p. 187,10, HN. 

GYMNASIVM. Applicatio uiri ad 
gymnasium V 26, p. 305,11. 


HABERE est unum ex decem ge- 
neribus corporalibus III 27, p. 144,11 
coll. p. 143,11. Quid ei oppositum sit 
in substantiis simplicibus III 27, p. 
144.12, 

HABITVDO formae ad materiam 
talis est qualis animae ad corpus et 
intelligentiae ad animam V 3, p. 262,12 

HERBA. Hyle herbarum mouetur 
in generando ad recipiendum formam 


vo 





homo—improprie, 


i simus lll 56, p. 204,13 sqq.; 
quomodo diuersitatem materiae et for- 
mae V 3, p. 261,17 sqq... imaginari ma- 
teriam se et formam per se V 4, 
P. 7. 263,13. 17. imaginari for- 
mas rerum secundum imaginationem 


— Er up uera uisione V 13, p. 


— 2) Vis (nirtus) re 
ill 37, p. 164,10. IV 16, p. 249,11. V 4, 
p. 2 esse formarum in ea IV 16, 


E ‚11. — Imaginata i. e. formae 
intelligibiles V 17, p. 290, 2. 
IMAGINABILITER recipere for- 
mam ll! 42, p. 174,15. 
IMAGINATIO. 1) Vis imagi- 
nans (ef. imaginari 2). Formae sen- 


sibilium sigillantur subtilius et simpli- 


eius in imaginatione quam in instru- 


sensibus), in essentia ani- | 


mentis vé à 
mae subtilins et simplicius quam in 
imaginatione 11 6, p. 36,11. 13. 
imaginationis et memoriae V 41, p. 
332,16. Imaginationem expurgare vi, 
p. 257,11; exspoliare ab accidentibus 
corporalibus V 1,p. 258,11. — 2) Actus 
imaginandi (cf. imaginari 1). Ima- 
ginatio rerum intelligibilium ll 56, 
p. 209,5; spiritualium V 4, p. 263,11; 
materiae respectu formae, formae re- 

materiae ib. v. 3; essentiae ma- 
teriae et essentiae formae per se ib. 
v. 5. 10; applicationis formae cum ma- 
teria V 6, E 261,6. 10. Imaginatio ui- 
gilantis V 13, p. 281,23. 

a uel pictura ll] 18, p. 118, 


4. 15. 
IMMOBILIS, Corpus immobile 1110, 
42,3 


p. 42,3. 
IMPEDIMENTVM inter uisum et 
uisibile IV 14, p. 243,16. 
IMPERFECTIO corporum sensibi- 
lium 1H 57, p. 205,11, 
IMPERFECTVS (opp. perfectus). 
Omne quod p it ex alio, imper- 
fectum est 1l] 9, p» 98,6. 7. Creatum 
m est imperfectum V 25, p. 303, 
— Omni imperfecto inuenitur ali- 
eee perfectius 1119, p. 98,8. Quod est 
mpe m, mouetur ad Sn kn 
formam perfecti V 34, p. 320,17. 
IMPOSSIBILIS, opp. necessarius, 
enges V 24, p. 302,18. Impossibile 


Visio 


94, p. 30221. 
IMPOSSIBILITAS substantiae re- 


eipiendi unam formam in alia forma | 


corporeitatem 1l 23, p. 66,21. 
IMPRESSIO (ef. imprimere). 1) Im- 
pressio non fit nisi applicatione impri- 





mentis ad impressum lll 31, p. 152,1. 
Ben eget sustinente iv 13, p. 
‚19. Impressio eius, quod est in 
substantia imprimentis, opp. creatio 
Il] 25, p. 139,24. 2) Impressio uir- 
tutis agentis lll 13, p. 106,15; sub- 
stantiae simplicis ]ll 20, p. 124,16. 
125,8. 13, 20. c. 21, p. 129,1. 4. 7. 10. 
11. Ds 25, P. 138,17, IV 16, P. 248,17. 
22; ! rds 18110 CPP 2 p 
res , p. 181, . 111 46, p. 
19. c. 49, ; 189,18); naturae H 20, p. 


126,20. IV 16, p. 248,11; animae lll 20, 
p, 126,20. c. o) p. 1304. 5. IV. 16, p. 
Cii; p 


16, p 
rimae materiae in omnibus 
substantiis IV 10, p. 231,25; unitatis 
. €, 39, p. 327,26; ab 
. 917,8; ab uno uero altis- 
3, p. 239,20 ; a sapientia V 
41, p. 331,10, c. 42, p. 333,1; uolunta- 
tis V 40, p. 330,6. diuersi ordines uo- 
luntatis in impressione V 37, p. 324, 
13. — 3) Esse non est impressio IV 13, 
p. 240,19. — Forma impressio unita- 
tis est V 39, p. 327,25. omnes formae 
sunt impressiones a sapientia essentiae 
primae V 41, p. 331,9 — e. 42, p. 333,1. 
forma uniuersalis est impressio ab uno 
uero altissimo IV 13, p. 239,20; ef, V 
32, p. 317,7. unitio materiae et formae 
est ex impressione unitatis in illis V 
3l, p. 315,9. — —Impressio formarum 
sensibilium in anima Hl 37, p. 164,11. 
21; in sensu ib. v. Genera spe- 
cies differentiae propria accidentia sunt 
impressio a sapientia in materiam V 
41, p. 331,8. Impressio in materia di- 
uersa est propter elongationem ab ori- 
ine et propter receptionem aliquo me- 
iante et sine aliquo mediante V 4l, 
p. 931,13. — Impressiones sensibiles in 
substantia corporea lll 21, p. 128,26. 
129,3.5. impressiones in animalibus et 
herbis IV 16, p. 248,11. 


IMPRIMERE (ef. px mm Im- 
primens attribuit quod habet in sua 
essentia lll 25, p. 139,23. Perfectum 
imprimit in minus perfeetum Ill 47, 
p. 185,9. nullum impressum est tale, 
nale id a quo imprimitur, in fortitu- 
ine et perfectione Ill 22, p. 130,26. 
Omnis qui agit in aliud non agit in 


priuatio esse et eius absentia V eue eqe ac My Pe 3317. 


imprimit in illud | 
Forma creata impressa est materiae 
V 43, p. 336,10; ef. forma n. 13 de, 


IMPVLSVS, Effluxio ex impulsu est, 
impulsus ex ui Ill 15, p. 10935. 


IMPROPRIE dicere V 39, p. 327,23, 


- up € 








inanimata—influxus. 465 


230,19. 231,5. — 

sque substantia lll "a P. aan) 
is in inferius V 19, p. 294,15. 
» 2969, im ressio altiorum 
iarum in inferiores lll 46, p. 
Motus inferior substantiarum 
ter motum superiorum illis 111 
09,2, Substantia altior sustinet 
‚seit inferiorem 111 57, p. 207, 
rior "altior ( qon) " ee 
ieruit ori (superiori 

0. 209,6, 1 Moret fecerunt 
in feriotibus Ill 55, p. 201,7. 
atiae substantiarum 'altiorum 


peer p nerklionem | 
ne T m 54, p. 


"Rubstantiae inferiores non se- 
r ab essentiis substantiarum a 
lluunt, etsi sint defluxae ab eis 
» 200,1. — d. Inferius non est 
altiori in intellectu substantia- 
non tamen extra intellectum 
197,8. substantia in- 


od m aliquid er inr T 
ü I 7 | 


aliquid 

— e. Quid qM non 

juae sunt oppositum sit in ex- 

- iori lll 27, p. 143,16. Pro- 
rioris (inferioris) in- 

lium m Ii, p. 195,10. 12. Aequi- 

a extremi Tufiriorie ad extre- 


tius 11 9, p. 39,23, 
à diu fecerunt umbram in in- 
Mi 55, p. 201,7. Inferius 


ia ill 33, p. 157, 16. formae in 
Ja inferiori sunt p. 1220. et 


ri omnia appekunt commisceri 
821,6. tam in superioribus 
inferioribus omnia diuisa mo- 
coniunctionem ib. v. 10. — 
inferior est unitas 1l 92, 
b. Extremum inferius cf. ex- 
E 2. ultimum inferius cf. ul- 
.2. — Erigere se ab inferiori 
t. m 46, p. 1844. 


ORITAS.  Diuersitas sub- 
um in superioritate et inferio- 
91, p. 
MVS (ef. inferior) n ab ex- 
premo us extremum in- 
ctum ^ed natuor ordini- 
p. 301,16. 
| a supremo usque ad in- 
ist una continua V 30, p. 313,6. 
 defluunt ab ultimo AU dp 
d nltimum infimum |] pd 
Substantia ietelligentiae or 
in ultimo supremo, substantia 
in ultimo infimo V 16, p.| 





















tensio mate- 


288,9. In infimo extremo motus de- 
fieit IV 18, p. 251,20, 

IN FINITVS (opp. finitus). 1) Res 
infinita non habet formam IV 6, p. 
224,1. 3. Infinito non accedit accidens 
Ill 6, p. 91,14. Res infinita non mu- 
utor T 6, iE ,15; Hr: est diuisibi- 


tus 111 3, T. 90. ,18. factor primus in- 


finitus 1 91,21. 98, c. 8, p. 959. 
19. 96,4 ; 6, » 


303,26. essentia 
aeterna est infinita NN 6, p. 224,3. — 
Voluntas infinita est secundum essen- 
tiam absque actione, non est infinita 
NACL formam quae fluxit ab ealV 
p. 252,19; «f. ] 51, p. 205,24. — 
an aliquit elongari uel nd ^ 
ximare | ee rei infinitae ll] 55, p 
19.—3) Forma est infinita ex ea parte, 
unde uenit ad materiam desursum, ^n 
licet ex parte uoluntatis V 2B, p. 
quomodo possibile sit ut a sit is 
parte finita, ex infinita V 28, p 
308,5 sqq. — Virtus substantiae an. 


| diae est infinita seeundum suam sim- 


plicitatem, finita De $n est 
substantia creata lll 3 
Vires substantiarum intelli bill in- 
finitae lll 57, p. 205.21 igi 206,5). 
Quomodo intelligentia ab Inferiore 
te sit finita et infinita V 28, p.308, 
1 sqq. — 4) Sabstantiae EUMD non 
est motus infinitus lll 6, p. 91,25. c. 8, 
. 95,9. ab essentia infinita non exit 
motus finitus lll 6, p. 91,10. Locus in- 
finitus tem "o. 1522 finito non potest trans- 
iri 111 8, p. 15,22, Substantia finita non 
test moueri in substantia infinita IIl 
,p.96,11, — 5) Non in infinitum 
omne mobile motorem habet lll 50, p. 
192,15. Essentia substantiarum . sim- 


P. pliciam no non wen: sunt usque in in- 


nitum , p. 1968. Forma non 
habet MEER usque in infinitum 1V 
11, p. 235,14. 


INFLECTERE. Anima se inflecti- 
tur ad intelligentiam 111 42, p. 173,27. 


INFLVERE (ef. fluere, fluxus. et 
quae ibi laudantur). Causae propter 
uas aliae ex substantiis influunt aliis 
Ill 13, p. js p" Ma oo. Vnitas influit in 
materia 
he ef. influere). Influxio 
formae super materiam V 41, p. 330,19. 
Prima influxio complectitur omnes sub- 
stantias lll 13, p. 108,8; fecit ut "e 
substantiarum 'ibiuerent aliis ib. v, 9 
INFLVXVS (ef. fluere, fluxus el 
uae ibi laudantur), Vis et subtilitas 
aciunt influxum 111 15, p. 110,1. 


Creator infini-- 








infra—intellectus. 461 


e. 6, p. 267,16. c. 27, p. 307,12. deprehen- | 


sio intellectus ad intellectum V 27, p. 307, 

15 er ien VE. P. 2023 
c. | . inte ntia recipit for- 
mam intellecti sine uiris Yl, p.31 
6. — Intellecta spiritualia V 15, p. 284,17. 


INTELLECTVS. L Intellectus 


i. e.uis uel substantia intelli- 


ellectus emet. est in princi- 
pio sicut hyle receptrix formae, sed 
cum receperit — formam Ter 
tiae uniuersalis, quae est intellec- 
tus tertius, et fuerit facta intelli- 
gentia, tune erit facilis ad agendum 
et uocatur intellectus secundus V 
34, p. 319,26. Intellectus est ultimus 
terminus substantiae spiritualis V 30, 
p. 312,9. Anima media est inter sub- 
stantiam intellectus et sensum lll 37 
p. 165,7. Animae, cum se inclinat ad 
sensum, eripitur apprehensio eius quod 
est in intellectu; cum ad intellectum 
hensio eius y d est in sensu Ill 


1, p. 1658 (Disc 


.— Applicatio 
intellectus cum flellecto N ED. 267, | fi 


20, e, 27, p. 307,12 f. V 15, p. 284, 
25). vx ensio intellectus ad intel- 
lectum V 27, p. 307,14. emissio intel- 
lectus a sua essentia super rem intel- 
lectam V 6, " 267,23. — Considerare 
*in intellectu V 12, p. 278,2. Esse ma- 
teriae in intellectu, opp. esse in se 
ipsa V 9, p. 272,1. 4. in intellectu exi- 
age p &e, 23, p. 300,6; 


iren in intelleetu V 12, p. 278,13, 
aliquid resoluere in aliud intellectu V 
7, p. 269,8. — Intellectus auditoris V 
43, p. 336,6. — 3) Intellectus non ap- 
prehendit rem, nisi constantem ex 
materia et forma V 6, p. 223,13. 15; 

tur ib. v. 17 sqq. Sensu aut in- 
elleetu non apprehenditur nisi forma 
IV 3, p. 2173, c. 5, p. 221,15. intel- 
leetus non apprehendit rem, nisi cum 
forma eius adiungitur formae ipsius 
rei V 9, p. 2722. Forma intellectus 
conuenit omnibus formis IV 4, p. 218, 
11. forma intellectus coniungitur cum 


formis intelligibilibus IV 5, p. 291,19. |3. 4 


22, apprehensio intellectus non est, 


nisi enm intelligentia apprehendit for- | 305 


mam rei V 5, p. 265,25 (cf. V 15, p. 
28424). inte 5 8 non applicatur niei 
formae intelligibili V 8, p. 271,11. — 
Intellectus non comprehendit rem, nisi 
n finita est apud eum IV 6, p. 223, 

. — Intelleetus discernit formas a 
corporibus IV 4, p. 218,10. abstrahere 


Aueneebro] ed, Baeumker. 


ens intelligentia IL). 1) Ani- 
a As. Mri um d in- 


; p. 208,8 
proprietates 
jest in intellectu, diuiditur in pee 
tatem et propriatum V 12 30, .—_ 
 Pereipere figuras per intelle 


opp. in aetu V 
potentia ib. Resolutio substan- | 26 





formam a materia intellectu V 11 


277,18. — Ad intellectus en 


dit omnia ,p. 2583. Vltimum ad 
quod intelleetus apprehendendo perue- 
nit est genus et differentia IV 06, p. 
223,17. V 12, p. 279,7. Intellectus pe- 
netrat id quod est post substantiam 
praedicamentorum, donec ueniat ad 
materiam primam lll 56, » D: 204,4, Quo- 
modo possit esse ut intellectus appre- 
hendat materiam uniuersalem et for- 
mam uniuersalem, cum sit ipse com- 
ositus ex eis et cadens infra eas V 
. — Intellectus attribuit 
12, p. 278,3. omne quod 
p. 419,9. - 
etum V 43 
p. . — 5) Erigere intellectum ad 
ultimum intelligibile Ill 56, p. 204,15. 
Expedire intelleetum a captiuitate na- 
turae 111 56, p. 204,17. intellectum clarifi- 
care V 43, p. 331,21. pur eintellectum 
a substantia corporali V30, p. 311,17, 
U. Intellectus i, e, id quod 
intelligitur (syn. sensus, signi- 
catio) 1) Esse intellectus in anima 
V 10, p. 275,1. in essentia creatoris 
totum existit, sient aliquis de in- 
tellectibus est existens in anima V 30, 
p.313,1. constitutio formarum in anima 
uocatur intellectus 1ll 37, p. 165,5. — 
Duae res cum similes sibi fuerint in 
aliquo intelleetu, quamuis ille intellec- 
tus aliter fuerit in uno quam in alio, 
tamen debet esse unus lli 46, p. 182, 
Ex compositione fit intellectus 
ui prius non erat V 9, p, 2742, — 
sonare et  modalari sine ordine 
ui significet intellectus 111 48, p, 
87,12 (cf. v. 15). — 2) Intellectus 
in quo eonueniunt operationes naturae 
et animarum unus est lll 46, p. 183, 
12. — Intellectus actionis uniuersalis 
ll] 58, p. 209,11; altitudinis lll 57, P 
206,25; compositionis lll 45, p. 180,6; 
coniunctionis IV 7, p. 227,19; conti- 
nentiae lll 57, p. ; corporeitatis 
IV 2, p. 21324; esse IV p. 234,16. 
V 5, p. 265,24; essendi IV 10, p. 234,1 ; 
formae 117, p. 21,26. lll 40, p. 171,2. 
. 4, IV 10, p. 234,16, c. 11, p. 235,9. 
c. 14. p. 243 d. V 4, p. 26039. c. 26, p. 
‚4; formae uniuersalis IV 11, p. 
240,5.8; intuitus V 18, p. 2905; ma- 
teriae I 17, p. 21,96; ordinationis IV 
7, p. 227,10; passionis uniuersalis lll 
08, p. 209,11; proprietatis V 4, p. 
263,9; retentionis ll] 45, p. 180,6; sci- 
entiae V 5, p. 265,16; spiritualitatis 
IV 2, p. 21353; substantialitatis I 6, 
30 





ntia wi se ipsam scit 
am rei (formam VEU 
em ormai CON A GO. int 
. €. 1, "pen intelli 
gentia sciendo se ait formam scit se 
sustineri in EA V ee c. 
18, — y entia in- 
dr ceci est ex materia 
Suiueresli et E91 uniuersali 


. €. T, p. 268,5. 
" (ef. b et a.v. 





forma. x 95] — n 
gentiae uniuersalis est coniuncta ma- 
teriae in actu IV 20, p. 255,26. Mate- | p 
ria et forma intelligentiae articularis 
sunt exemplum materiae et formae sub- 
stantiarum spiritualium 1V 4, p. 219,23. 

b. qpesligeatae forma. a) Intel- 
A r formam neh ab alio V 

5, p. ,22, 265,2. 3. forma propria 
intelligentiae, i. e. differentia substan- 
tialis constituens eius essentiam V 5, 

p. 264,18. — Forma intelligentiae est 
alia à forma animae IV p. 216,5. 
Differentia formae intelligentiae ab 
aliis formis sic est sicut differentia 
aliarum formarum ab ipsa V 8, p. 268, 
27. — Forma intelligentiae est quod- 
est V 5, p. Forma | p 
in tiae uniuersalis est men 
tertius V 34, p. 3202. — 5) Forma 
intellig tiae est una in se V p. 
304,21; est unitas cf. n. 6 b; ue ui- 
tor in Ja ri et unitatem p. 38, P: 
39,7; ae una Ma Dex 1 8 5 


(cf. M 61,16); est Minas 
uam hos animae . 188 
orma intelligentiae omnibus formis 


est altior ]l | r 39,12, subtilior et 
nore. V 21 296 94. 297,6; est 
cock quam forma ani- 


mae I 4o 170,17; omnium forma- 
rum est perloctissima V 13, p. 280,17, 
prima | » p. 254,1, inidum IV 
yt ra quam omnia cadunt IV 
XT "- sapientia perfecta 
Forma intelligentiae 
2 collectiua AR rel et renes o nh 
dens omne IV 13, p. 239,17 ete; of. n. 
5 b etc. — Forma intelligentiae est 
ecificans res V 14, p. 283,10. 11 (cf. 
V, p. 264,9). ^ wee formae in- 
Hae cf. n. 8 b 4. — y) Intelli- 
gente non est appropriata una forma 
Be, formae omnium rerum sunt 


ei forma essentiae ll 3, p. 31,5. 9. | 
in se formam 


intelligentia non habet 
22, p. 131,21. V 16, p. 

DaB, intelligentia non habet formam 
m partieularem, sed formam 
propriam uniuersalem V 16, p. 286,23. 


intelligentia. 


orma intelli- | 14. 


‚©. | telli 


| telligentiae est extremitas 


| A AD 


| extra essentiam 





287,1. si intelligentia haberet formam 
*| peepriaos, prohiberet d as ew appre- 
ensionem omnium aliarum formarum 
-|praeter se V 16, p. 286,20. forma in- 
telligentiae est uniuersalis forma, i. e. 
in natura et essentia sua est appre- 
hendens omnis formae et sustinens 
illam M 38, p. 167,22; cf. V 14, p. 
oai o. H5, p. 284,5. c. 16, p. 
287,5. — Forma intelligentiae est forma 
uniuersalis ll 8, p. 37 M 
,12. forma prima est fima i in- 
entiae V 21, p. 296, 19 (ef. V 20, 
5,11). forma prium constituit spe- 
Ton IY ZA ul dan n 
esse e y 
coll. p. 1 14; 25). — 4) Forma intelligen- 
tiae initium habet 1 20, p. 254,5; ere- 
ata est d 7 a, — Forma intelli- 
"rw nita a) est IV 20, p. 
— :) Forma intelligentia 
E est secunda forma, n Dann 
materiae in actu IV 20, p. 255,24. 
Forma in entiae est propinquior 
materiae altiori omnibus formis ll 8, 
p. 98,16. 39,12; est prima forma nr 
coniuncta est materiae V p. 295. 
11; non separatur a materia altiori ib. 
pn. sm - " separabilis a mate- 
ria enetrat totam es- 
sentiam Fer » alios ib. p. 38,21 
zw, et circumdat materiam aller: 
ib. v 
e. Intelligentiae materia. «) Ma- 
teria est substantia intelligentiae V 1, p. 
259,22, substantia (i. e. materia) in- 
ntiae est praeter formam (essen- 
tiam) eius V ed ees s 11. 14. 16. — 
B) Materia intelligentiae recipit for- 
Dane intelligentiae a uoluntate V 17, 
23; magis est unita cum forma 
et maioris simplicitatis quam materia 
animae V 42, 15; est materia 
uniuersalis V 7, p. 268, 15. 269,14; est 


telli 


| materia prima, ' simplex uere V B, p 


269,4 sqq. materia propria formae in- 
sublimior 
materiae uniuersalis V 17, p.288,22. — 
7) Voluntas infunditur toti materiae 
intelligentiae V 38, p. 14. — Vni- 
tas ducens ad esse materiam intelli- 
ac ll 20, p. 61,16; » ea subsistens 
21, p. 62,11.14. — yle est 
extra essentiam intellig "si u— 
V 13, p. 81,3. 4. c. 28 
V 15, p. 284,19). materia 
li e. aes corporalis siue hyle) est 
ir C sed forma 
non ita V 26, p. 305 
4 Intelligentia omnia conti- 
net atque per omnia diffusa est 


30 * 


EN 





intelligentia. 


intelligentiae est totum V 4, p. 264,10. 


—— formae unitae sunt essentiae 
inle 


tiae V 13 4. e. 14, p. 
282,6 (ef. V 14, ol c 18, p. 25d 


9); formae sensibiles in essentia intelli- 


colleetae sunt III 25, p. 138,27. — 


entia intelligentiae est forma om- 
nium V 4, p. ‚9 (cf. V 14, p. 281,1); 
est m'y 13. oe coge» MM 
marum ach C. .op , 
7-1.» 983.13. €. 16, p. baeo. C. 
P. 


ef. 
a 290,11) — 7) Substantia in- 
III 9, 


tiae sustinet omnem formam 

98,24. I11 49, p. 188,14. V 14, 

5: est receptibilis omnium formarum 
et sustentatrix earum V 16, p. 28812 
er on et sustentatrix omnis rei V 
BB, p. 291,10); est magis receptibilis 
formarum in sua essentia et unitate 
uam natura et animae V 16, p. 288, 

4. 7. 20. formae quae sunt in sub- 
stantia intelligentiae unitae, sunt in 
sua essentia V 18, p. 291,9 (ef. v. 4). 


formae unitae in substantia intelligen- 


tiae et locus in quo sunt, scil sub- 
stantía intelligentiae, unum suot ib. 
v. 6. formae huius sensibilis mundi 
subsistunt in substantia intelligentiae 
II 25, p. 139,3. Cf. substantia 37. 

e. Omnes formae in forma in- 
telligentiae simplices et unitae 
nec a) Omnes re sunt E vo 
igentia esse simplici spirituali 
p. 281,12; sunt En intelligentia sim- 

i esse quam in seipsis III TE 


ji 

14. V 14, p. 283, 18, 26; cf. 
4 ae rerum in intelligen- 
icius quam in anima III 


tia sunt si 
| 194,15. c. 26, 


. dits 12^, 19 


intelligentia simplicius et 


yxp quam in anima IV 16, p. 249, 


formae sunt in essentia intelligen- 
tiae multo spiritualius quam in anima 
III 42, p. 115,16. — " ormae coadu- 
natae in forma intelligentiae non sunt 


V 18, p. 291,3. 9. formae in- 
s in intelligentia non sunt 






zillatim III 38, p. 167,20. formae 
in igentia non sunt diuersae V 
26, p. omnes formae existunt 


coniunctae in forma intelligentiae V 
16, p. 286,1. — Vnitio formarum intel- 


p. 290,16 (cf. b « aa). formae sunt 
unitae in essentia intelligentiae uni- 


tione spirituali V 26, p. 304,22; cf. 
V 13, P. 980.31. 24. Ars p. 329. 


unitione spirituali essentiali 


 sentialis V 18, 


materia 


9 (sustinet omnia III 49, p. 190, | 


formae unius IV 13, 


esse omnium | 





ligibilium in forma intelligentiae V 18, 


non cor-| 
porali accidentali V 15, p. 286,5. c. 16, | ex intuitu uoluntatis V 17, p. 289 


471 


. 986,13; ef, V 18, p. 291,4. 9. sub- 
stantia intelligentiae sustinet omnia 
unitate sua sustentatione unitionis es- 
p. 291,11. unitio for- 
marum rerum in intelligentia maior 
est quam in ceteris formis III 24, b. 
137,26; quam in anima III 41, p. 172, 
1; TY in natura et animabus V 16, 


a d. Intelli eg dor VAR 9015. 
p. cf. V 41, p.331,5. 

6) Intelligentiae ad ulti fam 
ratio. «a. Vnitas quae duxit ad esse 
materiam intelligentiae est una sim- 
plex, non diuisibilis nec multiplicabilis 
essentialiter, simplicior ceteris unitati- 
bus [I 20, p. 61,16. 19; cohaeret pri- 
mae unitati ib. v. b. Forma in- 
telligentiae est unitas IV 12, p. 238,15, 
16. 238,23. 239,15; est similis 
p. 239,5; resolui- 
tur in materiam et unitatem II 8, p. 
39,7. substantiae infra intelligentiam 
ordinatae sunt propter numerorum or- 
dinationem, qnia sunt infra unum IV 
13, p. 239,1. 13. unitas intelli 
est eius essentia V 18, p. 2 
Vnitas subsistens in materia intelli- 
gentiae est unitas simplieitatis II 21, 
62, 11. — Forma intelligentiae est 
unitas uniuersalis collectiua omnis uni- 
tatis (omnis unae) IV 12, p. 238,19.21. 
unitas intelligentiae est comprehendens 
omnes unitates quae constituunt essen- 
tiam omnium rerum II 20, p. 61,23. 
substantia intelligentiae sustinet om- 
nia unitate sua sustentatione unitionis 


LI 


ntiae 


essentialis V 18, p. 991,11 


7) Ortusintelligentiae. a. For- 
ma intelligentiae initium habet IV 
20, P. 254,5; ereala est ib. v. 6 (cf. 
V 16, p. 286,12); habet esse ab eo 

i eam creauit IV 20, p. 254,3. 

telligentia est defixa in eo quod est 
supra eam (sc. materia et forma), et 
est exislens per illud V 1, p. 259,7. 
11. — b. Voluntas est origo formae 
intelligentiae V 40, p. 329,10. materia 
"xad Tg recipit formam a uolun- 
tate V 17, p. 288,23. uoluntas agit in 
materia intelligentiae esse, i. e. formam 
uninersalem, sine tempore V 37, p. 
324,19. cum influit uoluntas super ma- 
teriam formam uniuersalem in effectu 
et unitur materia cum forma comple- 


‚turque natura eius, tunc fit intelligen- 


tia V 33, p. 319,12. forma intelligen- 

tiae non est talis ante defluxum ab es- 

sentía unitatis qualis postea IV 20, P. 

255,22, — Formae fiunt [in m. ree 
f? 


= 





m 


intelligentia, 
4, p. 32,16, 


V Parr » Yee Se 10. 13 

T . 18, 

€ D 258,20 DE b, p. 266, 
suam . eU, C, 

16. 30; d.e d et £c. Intelligentia lus 

2 anima scit inferiora III 57, p 

‚14; apprebendit e quod est su - 

ra eam 29,1 


| ntia 
riam d em et 


. 959,14; ef, c 9. materia et forma 
sunt yr ven clausae intelligentiae, 
e est intelligentiae aperire 


is di: 
V 35, p. 322.9 


e. Intelligentiae cognitio quo-| 


modo confici atur. 2) Intelligentia 
concipit seientiam ex formis rerum 
IH p. 133,27; non apprehendit res 


nisi suas formas V B, p. 271,16. 
Fee intellectus non est, nisi 
eq oe e ee de me 
rei V 265,25. formae intelligi- 
biles eunt media obstacula inter fo 


rum intelligibilium V 8, p. 271,12, — 
es in apprehensione ; hyle 
habentium opes habet mediantibus for- 
mis V B, p. 271,20. — 3) Intelligentia 
seit formas rerum unitione suae 
formae eum formis rerum III 23, 
p. 133,11; intelligit formas, quia uni- 
tae sont ei I| 3, p. 30,13; non appre- 
hendit rem nisi perconiunctionem suae 
formae cum forma illius IV 15, p. 222, 
l. scientia (apprehensio) intelligen- 


tiae est per applicationem et unitio- | 
- suae formae cum forma intellecti | 


5, I 365,25. c. 6| DeTie. n 





entia recipit for mam intellecti 
sine rg V 41, p. ma (ef Ul 
| T intelligentia — vnlrites- 
litatem rerum). — intelligentia appre- 
hendit omnes formas intelligibiles in 
n-tempore et non-loco III 48, p. 
15,16. — 4) Forma -— ape seit 
omnia per se ipsam ‚1 
intelligentia. TA le intelligentiae) a 
prehendit formas per se m Ill 
». 147,10. 13. V ne ; quomodo 


a V as 
appre endit essentias formarum 
nsibilium per se ipsam lll 24, p. 137, 


I3. e, 95, p. 139,1. — Intelligentia scit 
r se ipsam quod est habens formam 
. 96 T. P. 265,1. —— e In- 









essentiam | 
.| et sen eX 
284,10. 


s ef at vyle et r er le haben. 
e * 
1b, obi. ; ef. c a et Es x) = | 


endit (scit) mate- 
formam 
Eruca V 1, p. 258,12. 17. 21.| V 5, 


sqq. Intelligen- 





telligentia indiget sensibus ad ap- 
rehendendum formas sensibilium 

15, p. 284,4; intelligentia non ap- 
prehendit hyle (res hyle habentes) 
per se, sed mediantibus sensibus (anima 
V 13, p. 281,2. 4. c. 15, 


p. 20; cur hoc sit V 


6.| p. 284,23 sqq. — t) Quomodo forma 


intelligentiae sciat suam essentiam 
et se esse praeter materiam quae eam 
sustineat V 5, p. 266,20 sqq. forma in- 
telligentiae sciendo se i scit se 
esse formam rei (formam sustentatam) 
p. 266,3. 9. 22, intelligentia scit 
er se ipsam quod est habens formam 


V 2, p. Dx c. b, p. 265,1, et 


uod 
per ipsam formam differt ab alio Y 5, 
p. 265,2. 3. intelligentia sciendo se 
esse formam scit se sustineri in ma- 
teria V 1, . eg c. 5, E. 266,1. 17, 
18; ef. V 1, p. 259,12. —  ;) Intelli- 
gentia non apprehendit quod est su- 
pra se nisi apprehensione causae 
a causato Il 3 p. 29,15.  intelligen- 
tia scit quod supra se est secundum 
vem est defixa in eo et existens per 
ilud V 1, p. 259,6. — #) Quomodo 
intelligentia apprehendat materiam 
uniuersalem et formam uniuer- 
salem V 1, p. 258,12 sqq. 259,5 sqq. 
14 sqq. quomodo differat forma a ma- 
teria apud intelligentiam V 2, p. € 
21 sqq. forma intelligentiae, cum seit 
per se ipsam 
propter hoc scit ceteras formas quae 
sunt extra illam V 2, p. 261,8. forma 
intelligentiae scit essentiam materiae, 
quia scit se esse finitam apud mate- 
riam, et quia scit se esse formam alii 
raeter se V 7, p. 268,17; cf. V 5, p. 


4. c. 7, p. 

10) Intelligentiae locus in 
ordine eorum quae sunt. a. Ge- 
neratim dicta.  Intelligentia est in 
extremo superiori V 12, p. 279,12; in 
ultimo supremo V 16, p. 288,9; est 
super omnes substantias ll p. 29, 
21.23, e. b, p. 34,17. intelligentia 
defixa est in eo quod est su 
eam et est existens per illud V 1, 


p. 259,7. 11. — Totum defluit ah in- 


17, | telligentia, sed non est compositum ex 


ea V 15, p. 285,25. Cf. praeterea n, 
B b B. y. H — Ömnes substantiae quae 
mouent corpus hominis sequuntur in- 
telligentiam et sunt oboedientes ei, et 
haec percipit et indicat illas Il 58, p, 
208, 24, — Substantia intelligentiae 
ponitur contra pr eren 11 56, p. 

18. — b. Intelligentiae ad es- 
sentiam primam et uoluntatem 


uod est habeus formam, 


= 








-— 


intelligentia—lectus, 


sunt in abes tia particulari V 13, 
P ra 1.20: c do hoc sit ib, 
20 "s intelligentia particularis 
pprehend t per se omnem formam V 
apre 281,16. — Voluntas particularis, 
i e. Pintelligentia particularis, agit for- 
mam particularem in anima sine tem- 


91, p. 324,22. 
ad intelligentiam 


intelligentiam pa 
nent: Vis pen 5 Ill 56, 
18. intelligentiam clarifi e 
322,14. discerne in intelligentia tua 
discretione certissima V 43, p. 337,20. 
"n ris et intelligentiae v 

d Iuflizentise ef. 10 e 4 

INTELLIGIBILIS (ef. lira 26, ma- 
teria 21, substantia 9; opp. corporalis, 
sensibilis). 1) Esse est —ÓVTUMSUC aut 
intelligibile IV 5, p. 221,14. 
211,10. Substantia nouem MUR 
mentorum est terminus distinguens in- 
ter sensibilia et intelligibilia II 6, p. 
NH: . im speculatione ntelligibilium 
incipiendum a substantia nouem prae- 
dieamentorum ib. v, 12. s sensi- 
biles exemplum intelligibilium ll) 56, 
p. 203,4. — 
sint compositae, sunt tamen separatae 
in sua essentia, quando intelligentia 
inter, eas discernit. 12, 


Praeterea haec 


— 


p. ,B. " ^ 

2 116 T 257,6, in int 
ligibili est materia uniuersalis et for- 
ma uniuersalis IV 7, p. 227,2. omne 
intelligibile diniditur in formam et 
formatum 1V 6, p. 
= m" per suam formam V 99, p. 
3) Formae intelligibiles, 
cd Sb fa tata et imaginata V 17, p. 


ui Dx mm et par- 
tetti ibile | ut "nb, in ar 


Vitimum in- 
ym 
4. Rn 
rentia ione m Le oralis V 
umen -: igibile, o 
seucihüe A T Infundi 
intelligibilibus V 43, p. p 


INTENTIO. I) Intentio / i.e, signi- | 


ficatio: rarum 11 7, p. ; üp- 
coe Y 82, 'P 317, 15, zd 
| Intentio i. e. finis. ntentio no-| 


stra 117, 
est anima humana lll 57, p. 205,17. 


INTERIOR, Formae intelligibiles 
interiores IV 16, p. 217,4. 


— 


rticularem Po, | 


igentine uniuersalis 
Erb in animam partieularem 


262,5. 12 ete. Duvy um corporis | og9 


2) Res intelligibiles, etsi. 


— In| 
ria et forma I 14, p. 


12; terminatur | 1 


p.37,1. intentio propter quam | 


415 


MUR E essentia lll 20, 
" INTERMISSIO. Effluxio aquae sine 
intermissione V 41, p. 330,21. 


INTVITVS (syn. inspeetus) in sub- 
stantias est aequidistantia aliarum ab 
aliis et defluxio uirium et luminum 
aliarum ad alias V 17, p. 290,5 
Intuitus animae uniuersalis i In naturam 

22; causarum in causata 
"18: dei V 27, p. 307,16; intel- 
17, p. 289,21; 


— 
.* 


V 230. p. 2902; uoluntatis V 17, p. 


INTVS (opp, extra). Quicquid ha- 
bet intus et extra, substantia st biam 
est IH 4, 
medii inter factorem 
primum et substantiam praedicamen- 
torum III 13, p. 105,19, 

INVESTITVRA materiae per for- 
mam V 28, p. 308,12, 

IVNGERE. Iungi per se ipsum sine 
medio V 15, p. nt * 


L. 


LACERTVS. TE animalis effluit 
in lacertos III 52, p. 1 

LAPIS. Lapides constant ex mate- 
17,29. 18,4. 24. 
compositio et retentio elementorum in 
29. ap ibus III 41 178,4. Colores et 
figurae in lapidibus suut ex impres- 
sione nalurae, non ex coniunctione 
elementorum seeundum ali TL pro- 
portionem IV 16, p. 248,11, 8, 


ae suas uires m 13, p. 
LARGITAS. Origo largitatis V 40, 


p. 920,12 

LARGITOR. Factor primus est lar- 
gitor formae III 19, p. 107,13, largi- 
tor formae est "a omnia V 42, p. 
335,13; est esse uerum, a quo omne 
esse fluit ib. v. 15. 

LARGVS. Factor primus largus est 
HI 15, p. 107,11. dator bonitatis lar- 
gus erit V 43, p. 338,26. 

LATERE. Anima latet in corpore 
V 20, p. 295,23. formae spirituales la- 
tent in | corporalibes ib. v. 22. 

LATVS. Scientia de uoluntate est 
lata V 40, p 

LECT OR ex nerbis dispositis acqui- 

. 921,24. 


rit finem scientiae V 35, 


LECTVS est particulare artificiale 
I 14, p. 17,13. 


90 ** 











liber—lumen, 


t 
na n apparitionis et occul- 
me uoluntatis V 40, p. 330,7. 
b. Materiae et formae. Vtrum In&- 
AU et forma sint in loco V 31, p. 


materia est locus formae 
yel a tior NR 


eam V 31, P ats d. “8 
spiritualis, non corporalis ib. v 

materia uniuersalis est locus omnium 

rerum ex intellectu sustinentis V 4, 

. — Formae quae sunt in sub- 
stantia altiori, locum non occu 
12.29 in inferiori, occupant lll 

4229. — c. Substantiarum sim- 


plicium. Substantiae simplices non| 


sunt in tali loco qualis est loeus cor- 
porum compositorum cf.4. substantia 

is est in omni loco lll 18, 

1,2 (cf. ll 20, d e di ‚18). 

non Ill p 

156,9; non est locus corporeus ib. v. 
omne simplex et spirituale locum non 
spiritalis IIl 32, p. 153,12. — Substantia 
ritualis 
spiritnalibus cf, 4. Substantiae 
indélligibiles agunl non sine loco 
im 16, p. 113,25, — d. Intelligen- 
tiae. ntelligentia est locus formarum 
intelliribilium V 18, p. 291,6. 19. for- 
mae unitae in substantia intelligentiae 
et locus in quo sunt, scilicet substan- 
tia intelligentine, unum sunt V 1 
p. . — Motus e woman in 
non-loco Ill 48, p. 187,17. — e. Ani- 
mae, Anima est locus accidentibus 
uae subsistunt in ea ll 15, p. 50,8. 
ouere animae animalis est mouere 
totum corpus et commutare de loco ad 
locum alium totaliter, et mouere ani- 
mae uegetabilis est mouere partes cor- 
x (in loco) sine mutatione gr 
loco ad locum 1l! 48, P 186,12; 
ib. v. 10. IV 17, p. 250,1 Bus 
animae rationalis in cree P 48, p. 
187,14. -- f. Substantiae praedi- 
camentorum etc. Substantia praedic. 
mouetur loeo finito lll 8, p. 95,25. 27. 
partes substantiae praedicamen- 
torum inueniuntur in loco, postquam 
non erant in eo lll 10, p. 101,8. Sub- 
stantia composita est omme id quod 
loeus eomprehendit lll 20, p. 127,22; 
est locus corporalis formis is, corporali 
bus Ill 32, p. 153,28. ' Substantia 
is non eet in omni loco Ill 18, p. 


)96. — vulp? composita sunt 
in loco ll i 4; ib. v. 11 
(n. 4, — Hy ie "est locus formarum 


nun 5 p . 291,20, — g. Anima 
est loeus Mes entium cf. e. 
Substantia est locus quantitatis, 





secundum locum lll 16, 


ant, | 


substantia | 


est bon spiritualis for-|T 


se ununi 


| minis 20630. v va II 34, 
cor- ye 
| 10. han 





477 


quia sustinet eam ll 14, p. 49,9.11. in 
p arte locus est quantitati E ; p.95, 

proprietas continuae quantitatis 
est "i ia. t locum aequalem sibi lll 


33, p. 1 


H. er sensu logico dictus. 
Locus generalitatis 381 E 189.21; 
similitudinis ll 8, 49, p. : 189, 


[21. IV 17, p. 250,5. 
LOCVTIO est similitudo creationis 


|y 43, p. 336,21. 


LOGICVS. Quod rn est in lo- 


| gicis IV 4, p. 218,7. rae logicae 
I 1, p. 3 TE 12. . 10428; iium 
tiones In 51, iiis Ill 


49, p. 189, 30; i m 1 219, ll 
1, Pr 151. gu ı P- 
LONGITVDO,  Longitudines cor- 


. irr - iere in infinitum ll 


re Motus longissimus V 32, 
. 316,27. 


LVMEN. 1) Lumen senes 
opp. intelligibile V 30, p. 313,16. 
2) Lumen sensibile. a. Lumen 
est corporale sensibile V 39, p. 328,17. 
Lumen iu c est spirituale ‘et subtile 


HI 35, p. 159,20, — b, Lumen solis 

IH 16, p ' 1237. c . 18, ph 10. c. 25, 
18, | p. 141,19. 91. e. 35, p. 160,14. 15. 23, 

c. 51, p. 196,25. c. 52, P 196,11. c. 54, 

p. 200 IV 2, 2 P 2151 $52. V 3, v 

5. 2452. c. Pd. orga 

313,12. c. 38, — Lumen "s 

lis et lumen diffusum super terram 


non idem III 54, ,I0; lumen so- 
lis in aére distinctum a uirtute solis 
diffundentis lumen V 38, p. 327,9; cf. 
III 25, p 141,20 lumen quod effluit 
a sole in aérem excedit terminos solis 
HI 52, p. 196,11. lumen solis non di- 
minuitur, quamuis generet lumen dif- 
fusum super terram III 54, p. 200,8, 
lumen infusum in aérem comparatione 
luminis in essentia solis ualde paruum 
est IV 20, p. 255,3. — Lumen solis in 
2, p. 215,18; exemplum 
formae ib. v. 17. 90. — e, x s 
luminis solis per aérem V 
313,12. c. 43, p. 337,8. applicatio lu- 
pon 12 DL Ud 97, 
6, p. 261, 


luminis Super Lee PH 
42, p. 174,9. c. 43, p Cum sol 
eleuatur, tömsistar e lumine V 38, 
p. Lumen penetrat uniuersi- 
tatem essentiae aéris nd modum for- 
mae penetrantis essentiam materiae IV 
14, p. 241,22, Diffusio luminis subito 












cationem debilitatum est lumen infu- 
sam et turbidum factum est et cras- 
sum ib. 242,22, — 5) Mutatio luminis 
I elongatione et propinquitate 
IV 18, N 1,16. lumen in supremo 
rum IV 18, p. 251,12; in fine debi- 

. donee in ultimo fine sistat IV 15, 
p. 245,15; in extremo inferiori extinc- 
m, adambratum, turbidum IV 18, p. 
2351,14. Quo magis elongatum fuerit 
née ab origine, erit debilius et spis- 
IV 15, p. 945.5. lumen quo 
Eesonqen fuerit suae origini, erit 
rtius et perfectius IV 15, p. 245,19. 
Quomodo lumen defluxum a uoluntate 
aliud alio esse propinquius ori- 

gini IV 19, psu sqq. e. 90, 
p. 253,19. Esse quo fuerit propinquius 
origini essendi, erit fortius lumen V 
42, p. 335,16. substantiae quo i^ 
| lerint, erunt minus lumen V 16, 
p. 288,15, defectus et absentia lumi- 
nis in ultimo substantiarum IV 20, 


P. fr 
LVMINOSVS. Esse luminosum in 
potentia V 11, p. 276,16. 


MAGNITVDO intelligibilis Ill 56, 
p. 204,24; substantiae spiritualis V 30, 
p. 311,22, 

oe n. - e. deus, Vnus mag- 
nus I 2, p. 4,11. scientia magni 

974.99" v. 91, p. 30.5. c. 30), 
0. creator magnus V 10, 
c. 41, * 330,17. factor magnus V 24, 


p. 90: 
MAIESTAS. Maiestatis proprium 
est efficere perfectum V 25, p. 303,15. 
Perfectio totius potentiae et maiestatis 
Ill 55, p. 201,4. 
MANDATVM. Omnia oboedientia 
sunt mandato diuino lll 46, p. 184,10. 
MANE. Aéri commiscetur parum 
splendoris in mane V 8, p. 318,25. 
MANERIA. Substantia praedica- 


mentorum est magnae nobilitatis et| 
altae maneriae Il 6, p. 35,8. Maneriae | mi 


existendi lI] 33, 


: . 152,5; compositio- 
num lll 37, p. 16921. " 


bus manifestatur in actu 
332,21. 


; luminis , p. 160,12; vir- 


5 "n 56, p. 202,12, 


tutis 


lumen — materia. 





| festa 11 


313, | nife 
. | nifestae 
p. 20495. | V 


| lem, 
MANIFESTARE. Quod occultum. 
est in anima, ligatione pr ted 
| PR 


ci get rg edem V 20, | titus 





419 
MANIFESTVS (opp. occultas). 1) Ma- 


eei een um xou rw 
| " P. .» 0] * . C. | 

70,16. ll 56, p. p edid 
festum speculum occulti V P 295, 
18. manifestum forma occulti 8, p. 
230,4. 7. — Esse fit manifestius r 
erassitudinem suam lll 56, p. 204,2. 9 


(ef. V 20, 295,9). — Quare facta 
ent mauikefe Y 26, p. 305,7 sqq. 
cur formarum aliae sint manifestiores, 
aliae occultiores V 20, p. 294,18 sq1; 
quanto magis forma finita fuerit 

magis corporea, erit sensui manifestior 
ib. v. 20. forma quae magis accesserit 


ad formam corporalem ultimam, erit 


manifestior ib. p. 295,8; cf. 115, p. 
19,20. — Materia quo Pii à est 
sensui, est manifestior Va, p.290,9, — 
2) Manifestus quantum ad sensum, opp. 
uantum ad intellectum Il 20, p. 125, 
36, 126,19 (ef. V 20, p. 94211. — 
Actio manifesta ]ll 16, p. 113,17. 18. 
e. 55, EO color manifes LA 
20, p. 29421.  diuersitas manifesta I 


12, p. 15,8. esse manifestum V 22, p. 
295.18, exemplum manifestum V 


Aa finis manifestus I 11, p. 14, 
. forma manifesta I 12, p. 15,9. 
V 23, p. 299,17. summum manifestum, 
i, e, formae sensibiles I 15, p. 19,20, 
forma manifesta uerbi (pr. forma oc- 
culta) V 43, p. 336,14. 23. locus mani- 
festus 1] 15, p. 50,11. materia mani- 
1, P 2411. uires animae ma- 
I 3, p. 6,9. | unitio manifestior 
16, p. 288,3. — De manifesto N ia 
gredi ad occultum I 11, p. 14,12, 25, 

MANSIO. Dune mansiones, i. e. 
sensus et existimatio lll 37, p. 164,12. 


MANVS, Ante manus ponere lll 
59, p. 204,25. 
MATERIA (opp. forma, syn. hyle, 


substantia). 
n A. Mene de rg rinde genera 
teriao ; ! ug vi 


m E * * ' 
teria uniuersalis at eoe Li, 2X 
+ ae un li A- 
| et qualis si Plate. 
nes quibus demonstratur ese | ı un 
10) Materiae uniuersalis eum forma uniuer- 


na. 7) 
a uni 


EE 0 











materia, 


Saepissime sola woce materia, adiec- 
luo non apposito, materia uniuersa- 
lis designatur, uelut 17, p. 9,25. 28, 
10, 4. 7. 12, 20, 21. 23 ete, — De ma- 
teria particulari cf. n. 20. 


53) Cognitio materiae uniuer- 
salis. Cf. forma 10. In materia 
prima uniuersali est mirabilius omni 
mirabili Ill 57, p. 205,16. — Materia 
est occulta V 23, p. 290,17. c. 96, p. 

7; est summum occultum I 15, p. 
er 230,12. 13); essen- 
12, y 15,22; finis oc- 
cultus I 11, p. 14,29. 26. — Materia 
uniuersalis per && quomodo imaginanda 
sit V 4, p. 262,17 sqq.; cf. V 43, 
391, 15. Difficultas huius cognitionis 
V 4, p. 263,13. — Materia. est intelli- 
gibilis, non sensibilis V 4, p. 263,11, 


8) Materia uniuersalis quid 


— 


P- | 174.18, c. 


et qualis sit. a. Definitio materiae. 


uni sed de- 
non est composita ex essentia et dif- 
ferentia V 2, P» 260,9. 9, sed differt a 
forma per se ipsam ib. v. 14. Natura 
materiae est praeter naturam formae 
in se ipsa V 1, p. 259,18. materia est 
aliud a forma in sua essentia IV 4, p. 
21827. 219,1. Cf. forma 12 b «. — 
Super materiam uniuersalem et for- 
mam uniuersalem non est genus, quod 
poser ee in definitione earum 
22, p. 298, 11. materia prima est 
(em generalissimum V 8, p. 2704 
(Disc.), — Quid jx us materia 
uniuersalis sit V 25, p. 299,14. 15. 300, 
13. e. 24, p. 301,3. c. 26, p. 304,16, 
Materia per se non describitur sicut 
coniuncta formae V 9, p. 27317. — 
b. Descriptio materiae, quae sumpta 
est ex eius proprietatibus, haec 
est, scilicet quod est substantia existens 
per se, sustentatrix diuersitatis, una 
numero; et iterum describitur sic, quod 
est substantia receptibilis omnium for- 
marum V 22, p. 298,13. Proprieta- 
tes materiae uniuersalis sunt quod sit 
per se existens, unius essentiae, susti- 
nens diuersitatem, dans omnibus es- 
zc "Xn et cv "a rp 
B + 6; P. PNE P. Cp 
n, 24 IV 10, p. 232,3. — Proprietates 
materiae duae sunt, 1° sustinere for- 
mam, 2° multiplicitas et «diuisibilitas 
IV 212 23623. 95. 9904. -- Nulla 
it in materiam tantum, 
“ in materiam et formam simul IV 
5, p. 221,4. Proprietates materiae pri- 
mae sunt in toto IV 10, p. 231,23, — 


is non est possibilis, 
scriptio V 22, p. 298,10. 12, Materia | 


481 


c. D. [am ostendisti mihi quid est ma- 
teria et quid est forma; sed nunc de- 
clara qualis est materia et qua- 
lis forma. M. Materia est sustenta- 
trix, et forma sustentata; et etiam ma- 
teria est occulta, et forma manifesta; 
et etiam materia perfieitur ex forma, 
et forma est perficiens essentiam ma- 
terine; et etiam materia est designata, 
et forma designans; et etiam materia 
est discreta, et forma discernens V 23, 
p. 299,14. d. Materia est susti- 
nens V 2, p. 259,25. 260,1. 20. c. 33, 
. 918,7. c, 42, p. 334,5; sustentatrix 
23, p. 299,16; snstinet omnia M) 

I 11, p. 15,7. II 7, p. 37,17. Ill 42, p, 
49, p. 189,8. IV 9, p. 230,24. 
c. 10, p. 231,18. V 21, p. 296,13; om- 
nes formas cf. e. — e. Materia uniuer- 
salis est materia tantum sustinens, 
non forma simul II 1, p. 24,5. 14. Ma- 
teria prima simplex uere est materia 
omnibus materiis IV 15, p. 246,18. 
Materia prima in se caret forma V 
10, p. 28. materia prima non in- 
duit formam IV 8, p. 229,8. materia 
non habet formam propriam in se III 
22, p. 131,21; ef. IV 1, p. 211,8. V 4, 
p. 208,7; est in se receptibilis for- 
mae V 10, p, 275,23 (cf. 276,4); est 
LOU multarum formarum [11 22, 
p 131,20; in se non est nisi recepti- 
ilis tantum, i. e. parata ad recipien- 
dum actionem V 31, p. 314,14. mate- 
ria prima uniuersalis sustinet for- 
mam totius absolute IV 15, p. 247,0; 
omnes formas II 5, Jh 15. IH 56, 
231,8. 12. c. 10, E 

14; 

‚19, 


p. 203,17. IV 9, p. 
232,6. V 19, P >. C. 32, P. 3 6, 

formam uniuersalem V 18, p. 292 

Materia est uestita V 20, p. 205,14; 
est retenta ib. v. 28. — f. Materia 
uniuersalis est sicut locus omnium 
rerum V 4, p, 262,20; est locus for- 
mae, quia sustinet eam V 31, E 314,1. 
8; existit in toto V 21, p. 296,15; con- 
tinet omnia (totum, omnes substantias) 
II 1, p. 245,14. IV 10, p. 232,12. V 30, 
p. 311,4; colligit omnes formas IIL23, 
p. 132,14. essentia materiae non est 
aliud ab essentia eorum quae sunt, sed 
diuersitas est per formas, i. e. diffe- 
rentias quae adueniunt ei I 12, p. 15, 
15. 16,2; quod exemplo declaratur 112, 
p. 15,24 sqq. est communis omnibus 
substantiis 1V 10, p. 232,12, susten- 
tata in materia prima sunt partes illius, 
materia prima ipsa uniuersalis ad illa 
IL 5, p. 34,12, — g. Materia prima 
est simplex 18, p. 11,21; simplex 
uere IV 4, p, 230,22. V 7, p. 269,5. 10, 








quomodo ad esse exeat V 10, p. 276,2. 
materia est ex non-materia V 31, p. 
315,1. exempla exitus materiae et for- 
mae de potentia in effectum V 27, p. 
307,13. — b, Quomodo de materia E 
ma quaeratur quare sit V 24, p. 50 

Causa finalis essentiae materiae et 
formae V 24, p. 303,69. — c. Materiae 


primae non est causa nisi deus qui | IV 


ereauit eam V 24, p. 301,10, mesoría 
creata est I 7, p. 10,4; cf. V 36, p.323,18. 
materia est creata cum forma simul V 42, 
p. 994,10; fuit creata cum creatione for- 
mae av 551. v sine & -. ep 
poris , s Lada — " olum- 
tas est anim diuina, faciens materiam 
et formam V 38, p. 326,4. existentia 
materiae et formae ex uoluntate est, 
ideo qnia ipsa est actor earum et con- 
iunctor et retentor earum V 39, p. 
327,20. uoluntas est factor, materia 
et formae factae V 37, p. 
p. 326,25. materia indig 
tate ad habendum esse et consistere V 
31, p. 314,4. — Verbum, scilicet uo- 
tas, creanit materiam et formam V 
36, p. 323,18. — e. D. Quare fuerunt 
materia et forma? M. Propter pri- 


mam essentiam et eius proprietatem 


V 29, p. 300,13. materia est creata 
ab essentia, et forma est Les i 
essentiae V 42, p. 333,4. 334,24. 335,4. 
iq ur ib. 335,1 sqq. 
13) Maleria uniuersalis a su- 
premo ad imum descendit de- 
scendendoque ex spirituali in se 
et una fit spissa et multiplex. 
a. Descensus us materiae ad infe- 
rius ll 21, p. 


riae et formae a supremo usque ad in- 
fimum est una continua V 30, p. 313, 
6. — Principium inuestiturae materiae 
per formam V 238, p. 308,12. Materia 
quae imior est fluxui uirtutis 111 55, 
P. 20940. — Materia habet duo ex- 
trema, unum ascendens ad terminum 
| nis, aliud descendens ad finem 
quietis V 29, p. 310,14. b. Materia 
ima, i. e. materia simplex, spiri- 
alis, M nulla est simplicior IV 8, 
k 229,3. B; of. n. 8 —_ 
ateria quo magis descenderit, fit 
spissa Mer elongationem luminis 
infusi in illa et propter multiplicitatem 
um IV 14, p. 245,10; ef. V35, p. 

15. materia quo subtilior et supe- 
rior est, propter diffusionem luminis in 
illa substantia fiet prudentior et per- 
fectior IV 14, p. 243,8. materia quando 
fuerit spissa, remota ab origine uni- 
tatis V 39, p. 32821. — Quod de ma- 


Aweneebrol ed, Basamkor. 


materia, 


5. | 309,28 


325,22; ef. 
tuolun- 


se 111 18, p. 1 


18. — Extensio mate-- 





483 


teria est supra caelum, est spiritualis 
formae, quod descendens a summo caelo, 
formae corporalis V 29, p. 310,17. 20 
(cf. V 29, p. 310,8: aliquid materiae 
caret forma spirituali; sed V 29, p. 
materia tota sustinet formam 
spiritualem). — «c. Materia prima est 
una I 12, p. 1523. 16,4. 1l 8, p. 3855, 

* P- 24. 2231,15. C. 10, “ 231, 
19. 93. 232,15. 30. 233,1. 10. 12; una 
numero V 22, p. 298,16; una in essen- 
tia IV 15, p. 215,6; unius essentiae I 
10, 1345. 26; una in se V 30, p. 

; non habet diuersitatem I 12, p. 
15, Quare materia prima sit una 
V 26, p. 304,17. (Materia non est una 
IV 6, p. 223,3). — Materia cum magis 
descenderit et spissabitur, tunc mul- 
tiplicatur et diuersificatur V 35, 
p. 921,3. materiae accessit mutatio et 
diuisio IV 6, p. 223,4. materia quo 
propinquior primae unitati, eo ma- 
gis una et simplex, quo remotior, eo 
ze multiplex et composita 1l 20, p. 


14) Materiae primae actio at- 
ue passio. a. Materia prima spiri- 
Qualis est agens in omni V 21, 206, 
11. 13. per riae A — ER 
ropter elongationem ab origine 3 
» 296.12. TUM ateria non habet actio- 


nem V 3l, p. ^x — b. Materia 
tibilis action 


ima est rece is 
+ 0693. 107,6. Materia qus 
proximior est fluxui uirtutis, est para- 


tior ad recipiendum eius actionem lll 


55, p. 202,10. causa diuersitatis actio- 
nis uoluntatis accidit ex materia quae 
recipit actionem eius V 37, p. 324.16. 
materia quando fuerit spissa, remota 
ab origine unitatis, debilitatur ad su- 
bito recipiendum actionem uoluntatis 
sine tempore et sine motu V 39, p. 
32821. omnes s materiae recep- 
tibiles sunt actionis formae Ill 13, p. 
107,8. — c. Materia, cum forma acces- 


serit, facta est formata et sustentatrix 
formae V 32, p. 316,14. materia est 


receptibilis formae cf. n. 8 e; sustinet 
omnes formas ib.; continet omnia ib. f. 
esse (existentia) omnium formarum in 
materia prima cf. forma 8 5b e pro- 
ductio formae in materiam 6, p. 
267,21. lumen infusum in materia ef. 
forma 21 et lamen3 d. y a. materia formä 
constituitur, perficitur, retinetur, pene- 
tratur, nestitur cf. forma 13 e y. 4. «. — 
d. Forma, cum materiae coniungitur, 
mutatur, diuersificatur, multiplicatur 
ef. forma. n. 13 f ; et 19 e «&,. — Di- 
uersitas actionis uoluntatis ex materia 


91 


"— - 











materia. 


quod in uirtute uoluntatis est, sed se-| 


cundum qu: essentia eius parata est 
recipere V 17, p. 289,2. Lumen quod 
materia uniuersalis de uoluntate acqui- 
rit comparatione eius quod habet uo- 
luntas in » ei IY "ty 20, 

254.26. ? ,9; quod exem- 
* illustratur TV 20, * 254 95. Forma 
1n 


est in uoluntate simplicius D 
materia prima III 16, p. 113,14. 
t) Causa diuersitatis actionis uolunta- 
tis accidit ex materia quae recipit acti- 
onem eius V 37, p. 394.16. ateria 
quando fuerit spissa, remota ab origine 
unitatis, debilitatur ad subito recipien- 
dum actionem uoluntatis sine tempore 
et sine motu V 39, p. l. — «) Ma- 
teria et forma est sicut corpus et aer 
et anima, et uoluntas sicut anima in 
corpore, sicut lumen in aére, sicut in- 
telligentia in anima V 38, r 326,11. 
Voluntas (uirtus uoluntatis) ligata est 
cum materia, sicut est Pene animae 
eum corpore V 36, p. 323,18. c. 37, p. 
325,20 Materia est sicut cathe 
unius, et uoluntas donatrix formae 
sedet in ea et quiescit super eam V 
P. . — c. Materiae cum 
unitate necessitudo. «) cum uni- 
tate diuina (cf. unitas I 3 a, b, c). 
Materia recipit formam ab unitate 
secundum 
in natura V 42, p. 334,3. nitas 
est ligans materiam et formam V 
31, p. . 8; est ordinatrix mate- 
riae et formae ib. v. 12, 
tem et materiam et formam non est 
medium ib. v. 11. Materia et forma 
| A vr ium actionis unitatis V 42, 
p. 14. Materia spissa, remota ab 
origine unitatis V 39, p 2 
f) cum unitate i. e. forma. Materia 
non habet esse nisi pur unitatem 
ae sustinetur in ea V 9, p. 272,19. 
. 23. Materia mouetur ad recipien- 
dum formam propter suam inquisitio- 
nem consequendi bonitatem «quae est 
unitas V p. 918,15. — Materia et 
unitas c nt esse simul V 9, p. 272, 
22. Materia prima est proxima uni- 
tati V 33, p. 20. 31 Vnitas 
influit in materiam V 33, p. 318,20. 
Virtus unitatis diuersificatur Ap 
diuersitatem materiae V 31, p. 316,1. 
18) Intelligentiae cum mate- 
ria uniuersali mecessitudo cf. 
forma n. 23 et intelligentia n. 10 c. 
19) Materiae uniuersales. a. Ma- 
teria uniuersalis sensibilis,— intel- 
ligibilis IV 7, p. 227,7. materia uu. 
in substantiis sensibilibus, — intelligi- 


— 
* 


uersitatem perceptionis 


Inter unita- | 





485 
bilibus V 12, p. 278,19. 28, — b, Ma- 


teria uniuersalis in sensibilibus 


est corpus uniuersale I 17, p. 22,16. 21; 
est finis rerum sensibilium II 6, p. 34, 
23; est exemplum materiae uninersalis 
quae sustinet omnia II 7, p. 37,22. 
sensibilia subsistunt per eam ll 6, p. 
34,24. nouem praedicamenta sunt for- 
ma uniuersalis subsistens in ea II 6, 


p. 953. 

20) Materia particularis.a. Ma- 
teria particularis artificialis I 17, p. 21, 
20. Materia particularis naturalis, opp 
materia uniuersalis naturalis I 17, p. 
21,20. II2, p. 26,19. — 5. Materiae 
ticulares uerbi auditi sunt toni 
p. 336,16, 

C (n. 21—22). Materia intelligibilis 
(cf. intelligentia 3 c, substantia simplex), 

21) Nomina. Materia intelligibi- 

lis IV 7, Ww 2 spiritualis III 


2. 5, p. 220,19. 20; 
simplex spiritualis IV 8, p. 


43, 


229,3. 10, 
materia substantiarum intelligibilium 


IV 8, p. 2285; substantiarum simpli- 
cium fi Ti . 118,10. IV 1, p. 9118 
Y 3, p. oc etc. 


22) Materiae intelligibilis (spi- 
ritualis) genera eiusque uis. 
a. Distinguitur 1° materia simplex spiri- 
tualis, m nulla est simplicior, quae non 
induit formam; 2? materia v spi- 
ritualis quae induit formam IV 8, p 
229,3. 8, 10, — 5. a) In omni est ma- 
teria spiritualis III 24, p. 135,20. In 


"unaquaque substantia corporali est 


materia spiritualis ib. v. 22. materia 
spiritualis, sustinens formam corpora- 
lem I 9, p. 12,5. 12, — 5) Ordinatio 
materiae spiritualis cum materia cor- 
porali IV 5, p. - , Ordinatio 
materiarum intelligibilium IV 7, p. 226, 
12. partes materiae spiritualis uniun- 
tur IV 5, p. 220,19. omnes materiae 
intelligibiles conueniunt in significa- 
tione materiae, fient ergo uniuersale 
IV 1, p. . 23. — c. Materia prima 
spiritualis est agens in omni V 21, p. 
206,10 (cf. n. 14 a). — d. in- 
telligentiae etf animae materia cf. 
sv. anima n. 3 et T c (V 37, p. 324, 
25. e, 98, P 326,16) et intelligentia 
n.3 ec. — In materia caelorum et in- 
telligibilium substantiarum non sibi suc- 
cedunt formae diuersae IV 18, p. 228,5. 


D (n. 285—926). Materia eorporalis. 


23) Nomina, Materia corporea I 


9, p. 12,6. III 34, p. 158,22. materia 
corporalis I 9, p. 1512. iH l, p. 23,6. 
81 * 








— 


materia— mensura. 481 


inferior I1 22, p. 64,5; corporea s/ue 
corporalis ef. n. 23; inferior, opp. al- 
tior II 22, p. 64,4. materia inferior ;. 
ntia praedicamentorum ll 8, p. 
38,20 coll. p, 39,19. 11 8, p. 38,25 coll. 
119, p. 40,20. materia intelligibilis ef. n. 
21; manifesta, opp. occulta II 1, p. 24, 
12; naturalis ef. n.23 et 26; obtusa, opp. 
subtilis III 34, p. 159,7; occulta, opp. 
manifesta II 1, p. 24,11; particularis 


Wk 
ii Bp 202,9. 13; simplex ef.n. 21; | V 


spiritualis cf. n. 21; spissa ef. n. 135; 
subtilis, opp. obtusa III 34, p. 159,5: 
uniuersalis cf. n. 6, ete. 
MATERIALIS. Esse materiale V 
11, p. VA 211.2. 19. forma mate- 
rialis IV 20, p. 255,6; cf. forma 40 b. 
MATERIALITAS. Omnes materine 
conueniunt in sensu materialitatis IV 
15, p. 246,14. materia corporalis non 
reduci'ur in materiglitatem nisi in ma- 
ehr primam simplicem IV 8, p. 


MATERIARE. dem d materiam 


— wateriata fait V 98, p. 


MEDIARE. Receptio aliqno medi- 
aute et sine aliquo ınediante V 41, 
331,15; cf. III 6, p. 91,6. Factor pri- 
mus non facit factum naturale nullo 
mediante III 6, p. 92,9; non est motor 
nullo mediante lü 
Patiens nullo mediante III 6, p. 90,9. 
15, Mediante aére V 15, p. 28520; 
forma V 8, p, 271,20; instrumento V 
15, p. ; Wl I 1, p. 322; 
sensu V 15, p. ‚11. 231. 284,4; uo- 
luntate V 42, p. 335,22. 

DIA duorum IV 11, y. 


— MEDIVM (cf. medius). 1) Si quid |à 


apprehendit rem per se, inter ea non 
est medium III 29, p. 147,22. Media 
tria ad apprehendendum corpus IV 13, 


& p. 239,0. Intersubstantiam simplicem 


et formas quas " rehendit non est 
medium III 29, p. 11.23. — Simplex 
non potest coniungi cum spisso sine 


medio simili utrique V 15, p. 285,3. 


conueniens utrique extremorum 

II 51, p. 194,1. Media qu ligant et 
coniungunt extrema V 20, p. 295,5. 
Anita uniuersalis eoniungitur corpo- 
ribus medium caeli IIT 51, p. 194,8. 
Vis uisibilis coniungitur corporibus per 
ium pupillae et aéris subtilis III 


med 
. 51, p. 194,8. Forma animae intelli- | 
ge 


iungitur eum formis corporis 
per se ipsam sine medio V 15, p. 285, 


E, | 


6, p. 91,29. 92,2, 10, | 


DA coniungitur subtili per me et memoriae V 41, p. 332,16. — 2) Bei- 





18, -- Caelum non mouetur sine me- 
dio a primo motore III 51, p. 193,18, 
Substantia praédicamentorum non est 
mobilis a factore primo sine medio III 
11, P 102,12, — Quicquid recipit ali- 
quid sine medio, magis illud recipit 
uam cum medio IIT 5, p. 85,17. 86, 
. 18, 23. Materia est receptrix for- 
mae ab essentia prima non sine me- 
dio V 42, p. 335,21. 22. — Materia et 
forma sequuntur unitatem sine medio 
42, p. 333,15; ef. V 31, p.315,11. — 
Cognitio non est nisi propter unitio- 
nem duarum formarum, cognoscentis 
et cogniti, sine medio V 15, p. 285,8. — 

Omnia distantia medium — habent 

2, p. 75,16. — Inter nnum et duo 
non est medium V 31, p. 315,10, — 
Inter unitatem et materiam et formam 
non est medium V 31, p. 315,11; ef. V 
42, p. 333,15. 

MEDIVS (cf. medium, substantia 
9) 1) Inter duo extrema diuersi 
ordines medii sunt IV 20, p. 253,23. — 
2) Anima media inter utrumque extre- 
morum V 4, p. 269,15; inter intelli- 
gentiam et corpus Iri 2, p. 71,21. ani- 
ma sensibilis et natura sunt mediae 


F-|inter animam intelligibilem et corpus 


15, p. 285,16. Caelum medium inter 
corporalia et spiritualia III 51, p. 194, 
9. Forma est media inter materiam 
et uoluntutem V 39, p. 3282, Obsta- 
enla media V 8, p. 271,13. — Sensus 
(substantia sentiens) est medius inter 
spiritualitatem intelligentiae et cor- 
heran hyle V 15, p. 284,22, 285,6, 

piritus animalis est medius inter ani- 
mam et corpus III 2, p. 75,24. c. 51, 
. 194,4; inter intelligentiam et corpus 
II 2, p. 77,27. Omnis substantia me- 
ia inter duas substantias contingit 
eam III 3, p. 81,7. Voluntas media in- 
ter essentinm altissimam et formam IV 
19, p. 253,1 (ef. v. 9). 

MEMBRVM. Compositio memhro- 
rum corporis I 7, p. 10,9. Voluntas 
animae quiescere facit aliquod mem- 
brorum corporis V 37, p. 325,6. 

MEMORIA, 1) Visio imaginationis 


entia sensibilis non agit in animam 
nisi memoriam (7. e. araurgew Platonis 
et Platonicorum) et exitum in effectum 
V. 41, p. 332,13 (ef. p, 331,16). 

MENS. Mente infundi intelligibili- 
bus V 43, p. 33824. 

MENSVRA eorporis III 44, p. 177, 
20. Punctum quod mensuram non ha- 
bet V 30, p. 312,6, 








mensurator—mötus. 489 


motus diffusus est in substantiis a uo- 
lantate V 37, p. 325,8. Cf. EP 
323,9. c. 43, p. 337,6 (n. 1 5). Motus 
est à uoluntate et ab umbra eius et a 
radio eius V 36, p. 323,13. — Volun- 
tas agit in materia animae uitam et 
motum essentialem, in materia naturae 
et in materia corporis motum localem 
et ceteros motus V 37, p. 324,25. — 


Motus substantine primae non est ex| V 


essentia factoris primi III 8, p. 


94.34. — b. Motus in substantia com- 
gr actus a substantia simplici 
III 16, ns 112,17. c. 17, p. 116,4. 6. c. 

p. 128,15. 130,2. motus substan- 
tiae corporali inditus a simplici V 36, 
p. 324,1; ef. 323,25. motus qui sunt 
in substantia corporali sunt de nu- 
mero accidentium substantiae simpli- 
eis IIl 17, p. 115,44. — Motus inferior 
substantiarum est propter motum su- 
periorum illis III 58, p. 209,2, — v. Mo- 





2 Motus unde diuersi sint. 
a. Motus dinersi sunt ex essentiis di- 
uersis III 43, p. 176,14. — Motus di- 
uersi sunt secundum diuersitatem or- 
dinum suorum in propinquitate ad 
pues esse ef elongatione ab eo V 
32, p. 316,23; euius rei exemplum cae- 
lum et terra V 32, p. 311,2. Esse quo 
magis ascenderit, fient panciores motus 

34, 320,18. — c, Motus qui dif- 
usus est in substantiis a uoluntate est 
diuersus in fortitudine et debilitate 
propter  diuersitatem — substantiarum 
recipientium eum, non propter uolun- 
tatem in se V 37, p. 325,8. Substan- 
tia corporalis non habet tantam uim 
recipiendi motum a uoluntate quantam 
habet substantia spiritualis, propter 
elongationem sui ab origine V. 36, 
p. 924,4. — Materia quando fuerit 
spissa, debilitatur ad recipiendum actio- 
nem uoluntatis sine motu V 39, p. 


tus est impressio animae in substan- | 328,23 


tiam compositam III 20, p. 130,4. mo- 
e localis en c p II S h 19, 
Í 1 2 E B * E — * 4 otus 
ex uirtute I. HI 47, p. 185,22, — 
Motus primus pulsat secundum III 
51, p. 198.7. Omnes sphaerae (umnia 
corpora) mouentur propter motum pri- 
murn PLE quem mouetur corpus 
primum lll 50, p. 191,10. 192,8. mo- 
tus partium corporis sequuntur ad in- 
uicem III 51, p. 193,6. — Non omnis 
motus est causa motus III 50, p. 192, 
18. — e, Motus omnis rei non est nisi 
e j)ter bonitatem, quae unus est 

3d. p. 317,8. Motus omnium rerum 


est ad unum et propter unum V 32, 


. 316,21. 317,4; probatur ib. p. 317, | 


sqq. Motus non est rei quae moue- 
tur nisi ut perficiatur per ipsum V 
10, p. 275,23. Motus desiderii ad re- 
cipiendum perfectionem est diffusus in 
omnibus V 34, p. 317,7. 10. 14. Motus 
omnis mobilis non est nisi ad reci- 

iendum formam V 32, p. 317,6. 
Motus materiae et ceterarum sub- 
stantiarum est appetitus et desiderium 
formae V p. 917,13. 17. 19. Motus 
omnis mobilis e£ omnino omnis motus 
materiae ad recipiendum formam non 
est nisi propter desiderium primi 
esse V d. p. 317,21. ^Cf. praeterea 
quae de motu materiae primae s, v. 
materia n, 15 allata sunt. — Motus 
animue ad inquirendum scienti- 
am V 32, p. 316,10. — f. Motus cor- 
porum in partem contrariam soo motui 
naturali, eo quod est impossibile 
esse inanitatem II 9, p. 60,8. 








4) Motuum uaria genera. a, Mo- 
tuscorporum,elementorum, lumi- 
mnis, sphaerarum, substantiae 
praedicamentorum obe s 
naturae (cf. mouere 2 a). «) Motus 
corporis naturalis II 9, p. 60,9 (ef. 
n. 2 fJ. III 44, Pp 177,21. Corpus unum 
non mouetur diuersis motibus III 43, 
p. 176,13. Motus corporum sant di- 
uersi III 50, p. 192,4. 10. 22, — Motus 
corporis uniuersalis III 50, p. 191,8. 12. 
192,3. 12, 19. Corpus uniuersale mo- 
uetur motu primo III 50, p. 191,11. 
Omnia corpora sunt mobilia Pre 
motum corporis uniuersalis jp. 
192,3, — Motus corporum a ni spiri- 
tuali II 10, p. 42,1, Voluntas agit in 
materia naturae et corporis motum lo- 
calem et ceteros motus V 37, p. 3251; 
A V 38, p. 326,19. — Motus est me- 

ium ad dne corpns IV 
13, p. 239,11. (Gf. corpus n. D b. c.) — 
B) Motus elementorum diuersi 
sunt III 43, p. 176,9. Motus corporum 
simplicium (lümestaram) non ex eo 
est quod corpora sunt, sed ex eo qnod 
sunt qualitates III 43, p. 176,1. 6. 
19, — 4) Diffusio luminis sine motu 
V 39, p. 328,16. — 4) Motus omnium 
sphaerarum, quae sunt infra corpus 
uniuersale III do 191,9.  Hotae 
quanto sunt superiores, tanto sunt sim- 
plicioris motus ib. v. 6. Omnes sphaerae 
mouentur propter motum primum ib. 
v. 10. Communio sphaerarum et infe- 
riorum in motu ib. v. 25, — :) Sub- 
stantia praedicamentorum mo- 
netur motu locali III 3, p, 79,17, c. 6, 





motus—multiplieitas. , 491 


erit remota a primo esze, quiescit mo- 
tus eius V 82, p. 317,2. in infimo ex- 
tremo notus deficit IV 18, p. 251, 
20. — b. Motus hominis quiescit, cum 
ad ultimum finem x cognoscendo per- 
uenit V 35, p. 322,16. — c. Quanti- 
tas retinet a motu 19, p. 41,1. c. 10, 
p. 41,17; ef. v. 21. 


II. Motus i. e. numerus. Toni, 


motus, distantiae a uocibus V 43, 
p. 936,4; cf. ib. v. 

MOVERE ( Edd motor, mo- 
tus). 1) a. vt non potest se mo- 
Ber non "poteat mouere ; alind I 7, 

— Quaoiequid mouetur ad ali- 





mouetur ad recipiendum formam qua- 
litatum primarum, postea formam me- 
tallinam, deinde uegetabilem, deinde 
sensibilem, deinde rationalem, deinde 
intelligibilem V 34, p. 320,9. — d. Vo- 
luntas est uirtus mouens omnia I 2, 
p. 414. V 38, ur 326,7. Virtus mo- 
uentis omnia ll 10, p. 41,14. Boni- 
ow est mouens dtd ri . 184, 
— e, Bubstantia fin ta non 
pests moueri in substantia infinita 111 
— $8) Moueri in loco (non- 
loc) a 18, p. 187,14. 17; cf. loeus 
x wy 6 d.e; in tempore wr 
re p. 93,26. c. 
p" moueri ris iutelligibilibus 1 ul 48, 
Ee caret illo 10, p. 275,25. — | p. 187,13. — Grauius et ponderosius 
iuersa n. se rd in nce end ad mouendum 1l 10, p. 4 4151. 
quam in inferioribus mouentur ad con- 
iunctionem V 35, p. 321,12. — b. Omne MVLTIPLEX. 1) Omne multiplex 


ltis unis 
nod est ap eo moueri ut assequatur | x EN ICreat mu 
um multiplex, op 
sliguid dor rimi esse V $2, p. Loss umm Y 303,10. Esse 


€ Xo veri ad V Sap. a ^irges tia esse uniuersalis est puse 1 5, 
Motus rei quae mouetur non est nisi [P eat ims hi 28, aniuntar 
ad unam et propter unum V 32, p.|y bi P : 
317,4. — Omnis res mouetur ad in- ateria ubi E multiplex sit 11 20, 
nirendum formam V 32, p. 317,19. — | P 61,18. ntia quo fuerit multi- 
3) a a. Gor us uniuersale non mo- licior, ert  pauciorum formaram lll 
ppt : sum lll 50, p. 191, p. 154,17. Vnitates multiplices 1l 
12sqc 92.19 sqq. 195,5sqq. | ^ P- 635. 
ridus q. e^ us aniueritie ud MVLTIPLICABILIS. — Materia est 
o lll p. 191,11. Omnes| multiplicabilis IV 11, £d 74 ze 
bene (omnia ' corpora) mouentur|tas multiplicabilis IV 14, p 


propter motum prm Mi 80. phl9r| , MVLTIPLICARE. Forma gum 
" men iu 50, p . 191, oue propter materiam lV 11, p. 


10. 11923. bstantia caeli Aa - ele- 
mentorem est mouens ]l 10, p. 41, 7,5. Materia, cum magis descende- 


28, — Caelum, quod est substantia 
praedicamentorum, mon mouetur 
sine medio a primo motore lll 51, p. 
193,18. Substantia praedicamentorum 
monet et mouetur ]l| 10, p. 41,16. 17. 
Necessarium est ut uirtus aut substan- 
tia per quam mouetur substantia 
praedi sit coniuncta ei lll 3, p. 719,7. — 
Anima sensibilis mouet totalitatem | 
corporum, anima uegetabilis partes 
eorum IV 17, p. 250,11. 14. Voluntas 
animae mouet corpus Y 37, p. 325,6, 
Anima rationalis et intelligentia 
mouentur in non-tempore Ill 48, p.| 
187,14. 17. — ce. Materia zm 
1 recipiendum formam V 26 s 
c. 29, . 310,5. c. 32, p. 16,16. 
M10 sine perfectionem. V 
S deat Cf. materia 15. Materia 
dier ad unitatem per lumen acqui- 
situm ab unitate V 33, p. 319,9. Quid 
t xc moueri ad uoluntatem | 
V 22, p, 3182. — Materia nataralis | 





rit, multipliostar V 36, p. 321,4. 


MVLTIPLICATIO formae est ex 
materia lll Au p. 155,1. — 
unius ll 22, p. 65,22; unitatis 1V 19, 
p. 252,7. 

MVLTIPLICATOR. Forma non est 
multiplicatrix lll 33, P rs Materia 
est multiplicatrix ib. 


MVLTIPLICITAS. 2 Vnum (sub- 
stantia Par 129 AS. ix multipliei- 
tatis 1 " 123,1. unitas 
- 0 Maltipl muldilicitatis lll 33, p. 155, 

licitas est inuenta in essen- 
ke unius Pri 33, 155,19. Vnitati 
|ereatae aduenit muitiplieitas 11 20, p 
61,11. Multiplieitas descendendo ve 
pitur ll] 2, p. 77,16.  multiplicitas est 
propter elongationem ab origine uni- 
tatis V 31, A. 17. — Resolutio mul- 
tiplicitatis' l p. 225,16, — 2) Factor 
rimus non M t multiplieitatem 1l 
‚ p- 76,15. —  Multiplieitas est se- 


9] ** 





228 


multitudo—natura. 


MUTABILIS. Omne mutabile re- 
bile est pass 
Possibile est mutabile V 24, p. 303,2. 
MVTABILITAS (cf. mutatio), Vni- 
tati creatae aduenit mutabilitas 1l 20, 
p. 61,11. 

MVTARE (syn. commutare). 1) Ma- 
tari de possibilitate in necessitatem 11] 
10, p. 100,26. 101,1 (ef. v. 3). Quic- 
quid. mutatum est in aliquid, eiusdem 
generis est cum re in quam mutatum 
est lll 10, p. 101,4. — 2) Mutare est 
conuertere corpus alimenti a sua forma 
et assimilare formae eius quod alitur 
ll 47, p. 184,25; est actio naturae ib. 
v. 15; sub uno genere est cum actione 
generandi ib. 185,2. 

MYTATIO (cf. mutabilitas) ex sim- 
plicitate et spiritualitate in composi- 
tionem et corporeitatem 11 23, p. 66,17; 
totius de loco ad locum ll 48, p. 186, 
14. mutatio quae cadit in lumen dif- 
fusum in materia IV 14, p. 244,13. c. 
18, p. 251,16. mutatio accessit. mate- 
riae et formae 1V 6, p, 223,4. 6. He- 
eursus caeli cum mutatione 111 57, 


p. 208,13. 


N. 


NATARE. Mundus corporalis natat 
in substantiis intelligibilibus, sicut na- 
uicula in mari et sicut auicula in aére 
Il] 57, p. 205,11. 


NATIVITAS. Homo apprehendit 
scientiam sensibilium a principio na- 
tiuitatis in hoc saeculo ll 6, p. 36,7. 

NATVRA. L Natura i. e. 


ge- 


naturae ll 24, p. 69,1. 


H. Natura i.e. essentia. Na- 
tura et essentia l| 12, p. 43,14. c. 19, 
p. 59,26 passím. Diuersitas p 
nis in natura . 09944. — Si 
quid diuiditur in aliquid, natura totius 
est in singulis partibus lll 19, p. 123,7. 
naturae uniuersalium  inueninntur in 
partibus eorum Il 13, p. 106,24. Na- 
tura multitudinis est in singulis unis 
Il] 19, p. 123,7. — Natura alia ex con- 
iunctione fit V 9, p. 273,23. — Natura 
omnis rei perficitur ex materia et for- 
ma IV 11, p. 251,1. 
V 1l, p. 259,18. natura materiae V 9, 
p. 273,25. c. 26, p ‚2; formae V 9, 
p. 213,26, — Natura generis generalis- 


| 


ionis lll 8, p. 94,20.|1 


| .— 4 t turae. 
neratio. Superficies altior caeli con- | 5 c) ) Ortus naturae 


tinentis est initium generationis siue|] 
| $10. 


| sibilium 11 12, p. 





493 
8, Ii 27022; intelligentiae V 


5, dr 

. Natura, i. e. substantia 
simplex, media inter substan- 
tiam praedicamentorum et ani- 
mam. 1) Naturae cognitio, Na- 
tura minus oeculta quam anima, occul- 
tior quam substantia praedicamentorum 
V 20, p. 294,21. 23. De natura quae- 
ritur quid est et quale est et quare est 
V 24, p. 302,5. — 2) Quid et qua- 
lis sit natura, Natura est substan- 
tia simplex 111 22, p. 131,20; est ul- 
tima substantiarum simplicium ]ll 56, 
p. 208,23. Simplicitas substantiae ex 
quo incipit usque ad naturam et cor- 
poreitas eius a natura usque ad ulti- 
mum centrum ll 21, p. 63,9. — 3) Na- 
turae materia et forma, a. Mate- 
ria animae est magis unita cum forma 
et maioris simplicitatis quam materia 
naturae V 42, p. 333,20. Materia na- 
turae et materia caelorum in essentia 
una ]V 8, p. 228,17. Voluntas quo- 
modo in materiam naturae agat V 37, 
P 324,26. c. 38, p. 326,19 (cf. n. 6 e).— 
. Forma natarae alia a forma ani- 
mae uegetabilis IV 3, p. "VES similis 
est quatuor IV 13, p. 239,11. Natura 
non habet in se formam propriam Ill 
22, p. 131,21; est receptibilis multa- 
rum formarum ib. v. 20, Forma sub- 
stantiarum corporalium inuenta est in 
forma naturae, forma naturae in forma 
animae IV 16, p. 2484 (ef, V 18, p. 
290,14). — Vnitio formarum in natura 
minor quam in intelligentia V 16, p. 
2884. Formae in natura unde fiant 
V 17, p. 289,21 (ef. n. 5 e). Actio for- 
mae naturae IV 17, p. 250,15 (ef. m. 
nima 
uegetabilis est causa naturae lll 46, p. 
83.90. — 5) Naturae actio et pas- 
raedi- 
camentorum prouenit ex essentia na- 
turae |l 12, p. 43,21. 44,1. 19. 21. — 
b. Impressiones naturae in substantiam 
compositam lll 20, p. 126,20, Substan- 
tia naturae facit accidentia rerum sen- 
44,4. natura sigillat 
et depingit figuras in substantia ib. 


simi V 


a. Essentia substantiae 


v. 11; imprimit formas in eorpore IV 


10, p. 2322. figurae et signa quae ac- 
cidunt ae dm ee 


habent esse in substantia naturae ali- 
ör- | Uv modo ll 12, 

Natura minteriae| 

est praeter naturam formae in se ipsa | 


. 44,12. omnis color 
t per naturam i 56, P 203,23. im- 
pressio naturae in lapidibus lv 16, p. 

. — e Natura habet quatuor 
uires IV 13, p. 239,12. Actio naturae 
est attrahere, retinere, mutare, pulsare 











Materia uniuersalis dat omnibus sub- 
stantiis nomen suum I 10, uU 142, c, 
11, p. 15,10. IV 10, p. 232,13. Nomen 

) um a specie lll 18, 
omen essendi (esse) IV 10, 
Nomina 


reneris susce 
11 13. 14. — 


Ferien "M x 


’ P. 265,24. Fu 
12, p. 104,21. 

NOTVS. Per se nota probatione 
non indigent [ 1, p. 3,20, — Locus 
notus ]] 14, p. 49,15. 

NVBILVS aer ll 9, p. 41,4. 

NVMERALIS aggregatio lll 2, p. 
77,7; duplicitas ib, P I. Drusaris ib. 
v. 8 unuim numerale ib. v. 9. 

NVMERVS, 1) Omnis numerus ca- 
dit sub uno IV 13, p. 239,15. Compo- 
sitio numeri 1l 22, p. 64 numerus 


compositus ex unitatibus ll 22, p. 649. 


unitas numeri IV 19, p. 252,3. 4. c. 22, 
p. 64,12. — Numerus discretus (dis- 
gregatus), cf. s, v. discretus, disgrega- 
tus. Numerus discernit et mensurat 
numerata l| 22, p. 64,22, — 2) Nume- 
rus est origo rerum IV 11, p. 236,2. 
Quaestiones an est, quid est, quale est, 

uare est ordinatae sunt secundum or- 

inem numeri V 24, p. 302,6. Sub- 
stantiae infra intellipentiam ordinatae 
sunt r numerorum ordinationem 
IV p. 239,1.14, Lineamentum nu- 


h " i | V : 
meri in aére ll 21, p. 63,23. — 3) Ini- |: noluntatis V 40, p. 330,7. 


tium numerorum numeratorum 7. e. 
unitas quae sequitur unitatem primam 
IV 13, P. i 2. 

NVTVS. Substantiae mouentur ad 
nutum substantiae altioris lll] 58, 
p. 209,7. 


OBLIGARE. Materia et forma sunt | 


obligatae uoluntati V 33, p. 318,12. 
OBOEDIENTIA substantiarum in- 


feriorum lll 58, p. 209,4; substantiae 
mundi sub unitate creatrice 11 21, 
p. 62,22. 


OBOEDIRE. Omnia oboedientia 
sunt mandato diuino lll 46, p. 184,10. 
Omnes substantiae sunt oboedientes 
aclioni factoris primi lll 13, p. 107,16. 
wi substantia IT Fa altiori 

| L] 208,20. [] l'orma est 
m edis uoluntati V 13, p. 46,8. Ma- 


teria & forma sunt oboedientes uolun- | 


tati V 33, p. 318,12, 

OBSCVRARE, Cum speculum cla- 
rum substantiae spissae por 
obscuratur lumen eius V 41, p. 331,25 

OBSCVRITAS animae I 2, p. 53. 


naturalis—occultus. 


116; formae formis V 8, p. 211, 





OBSCVRVS, Esse obscurius fit 


ropter subtilitatem suam lll 56, p. 
| booroo. 204.6. 


OBSTACVLVM inter uisum et ui- 
sibile IV 14, p. 243,16. Obstacola inter 
formam intelligentlae et aniınae et in- 
ter materias formarum sensibilium et 
intelligibilium V 8, p. 271,18. Com- 
positio compositi est obstaculum inter 


essentiam snam et essentias formarum 


16, p. 287, Sol penetrat obsta- 
eulum n 9, p. 41,10. 

OBSTARE. In substantia simplici 
nihil obstat inter ipsam et formas V 
16, p. 287,17. 


OBVIARE. Substantia simplex ob- 
niat formis sensibilibus Ill 31, p. 151, 
15; intellectus intellectui IV 3 h 216, 


OBVIVS. Substantia (operatio) par- 
ticularis est obuia substantiae S erri 
tioni) particulari 111 45, p. 180,15. 14, 


OCCVLTARE. Res disgregata et 
subtilis oceultatur sensui ll] 34, p. 159, 
19, In materia subtili forma occulta- 
tur ib. v. 6. 


OCCVLTATIO materiae IV 8, p. 
230,10, 12 formarum 


, V 30, p. 313,20; 
20, p. 295,1. Apparitio et occulta- 


OCCVLTVS (opp. manifestus). Ma- 
nifestum signum occulti IIl 56, p. 202, 
22; exemplum occulti 11 5 = 34,10. 

15 10. c. 24, p. 70,16. esse 
eculum occulti V 20, 
p. 295,1 anifestum est forma 
occulti IV 8, p. 230,4. T. — Scientia 
absentium occultorum 11 7, p. 36,24. 
scientia occulti per manifestum ll 7, p. 
31,12. — 2) Anima oceultior quam na- 
tura V 20, p. 294,24. Ligatione ani- 
mae cum sensibilibus — manifestatur 

uod occultum est in ea V 42, p. 332, 

l. corporeitas occultior quam figura 

V 20, i- 294,22. Diuersitas occulta I 
12, p. 5,20. Esse fit occultius propter 
subtilitatem suam lll 56, p. 203,26. 
204,7. Essentia occulta I 12, p. 15,22. 
Figura occultior colore V 20, p. 294 
22. Forma occulta I 12, p. 1521. cur 
formarum aliae sint  manifestiores, 
aliae oceultiores V 20, p. 294,18 sqq. 
forma propinquior primae formae ei 
yr. 

forma oceulta «uerbi est intellectus 


est 


c. P. 
manifestum 


rituali est ocenltior V 20, p. 


T significat V 43, p. 336,18. 23. 


ntelligentia occultior quam anima V 
20, p. 294, Locus oceultior Il 15, 





— 


octonarius—parificare. 


materiae uniaersalis intelligibilis cum 
materia uniuersali sensibili et formae 
uniuersalis intelligibilis cum forma 
uniuersali sensibili ib. v. 9; materia- 
rum et formarum intelligibilium alia- 
rum eum aliis IV 7, p. 226,12. 227,6, 
ordinationes uniuscuiusque materiarum 
et formarum IV 7, p. 227,19. Ordina- 
tio numerorum IV 12, p 299,1; reso- 
nandi et modulandi lll 48, p. 187,15, 
ordinationes operationum lll 46, p. 184,8. 

ORDINATRIX. Vnitas est ordina- 
trix materiae et formae V 31, p. 315,12, 


ORDO. 1) Deus disposuit mundum 
um hune pulchrum ordinem in 

quo est V 41, p. 332,3. Esse ab ex- 
tremo supremo usque ad extremum in- 
fimum distinctum est quatuor ordini- 
bus, scilicet an est, quid est, quale est, 
quare est V 24, p. 301,17. — 2) Ordo 
animae ll] 37, p. 164,7, c, 40, p. 170, 
17; animae particularis lll 57, p. 209,8, 
ordo animae ab origine ueritatis et 
rhe qe 38, sl A creen - 
oris corpus ca corpus ele- 
fusderum) V. 42. p. 35392. ordo for- 
marum substantiarum simplicium uni- 
uersalium IV 5, p. 220,15, ordines sim- 
ma hyle ]V 15, p. 246,6. ordo in- 
rior lll 40, p. 170,17. ordines lumi- 
num IV 19, p. 253,18; materiae ll 21, 
. 62,17. ordines medii inter extrema 
v 2 p. 25835. ordo numeri V 24, 
p. 302, ; probationum ]ll 1, p. 75,4; 
resolutionis lll 43, 


491 


fectius ib. v. 19. — Quomodo lumen 
defluxum a uoluntate possit aliud alio 
esse WO origini IV 19, p. 252, 
|11. e. 20, p. 253,19, —  Elongatio for- 
mae et materiae (substantiae corpora- 
lis) ab origine, cf. n. 3. — 2) Volun- 
m. rose a prima M V 39, p. 
itus formae ab origine pri- 
ma, i. e, uoluntate V 41, p. 501 
| Numerus est origo rerum IV 11, p. 
[235,2. "Tria sunt origo omnium ib. v. 
8. — 3) Emanatio u. ae ab origine 
335, 


V 41, p. 330,20, c. . 336,1. Origo 
essendi V 42, p. 6. Forma in- 
telligentiae est origo omnis formae V 
15, p. 284, 2. 3. uoluntas est origo 
unde uenit forma (origo formae intel- 


Tape V 30, p. 312,2. c. 40, p. 329 
10, origo formae ll 20, p. 60,220. ni 
42, p. 173,19. V 38, p. 326,18. c. 41, 


" ,18. origo formarum sensibilium 
I] 24, p. 136,15. 19. 137,4. 6. 17. elon- 
fatio formae ab origine IV 18, p. 251, 
24. 2529, V 21, p. 296,12. SA. © 
26, p. 305,2; erus causa IV 20, p. 253, 
21 Tu Origo largitatis Y 40, p. 
33012; luminis IV 15, p. 245,8. 20, 
e. 19, E 251,12. c. 20, p. 253,20 (ef. 
n. 1). Elongatio materiae ab origine 
V 21, P. 296,12, Origo motus ll 10, 
p. 41, 19; multiplicitatis lll 33, p. 
155,14; numeri IV 11, p 3; om- 
nium IV 11, p. 285,8; rerum ib. v.2. 
scientiae V p. 18.20; substan- 
tiae (sci/. praedicamentorum) ll 12, p. 


. 175,20. ordines | 4491. elongatio substantiae corpora- 
substantiarum V | ‚48. ordo "* ab ori Ue | . 924,5. rigo 
substantiarum corporalium IV 4, p.|meritatis V 38, P. 18; uirtutis 
217,16; substantiarum simplicium (in-| V 91, p, 9985; uitae V 48, p. 33821; 
oL ED "viU Hl 56, p.|unitatis Il 23, p. 66,20. V à], p.295. 
203,2. 7. 12. 204,11. IV 4, p. 21721.|e, 31, p, 315,17. 90. c. 34, p. 32021. 
ordo substantiarum m in ar e, 39, p. 328,21. v. 42, p. 1i; uo- 
oritate et posterioritate Ill 97, p. 144,7. |Tantatis V 43, p. 233,19. 


ordo unius V 24, p. 3029; unitatis ll 
21, b 62,14; originis unitatis V 42, p. 
I7. diuersi ordines uoluntatis 

37, y. 324,12. 
ORIGO (syn. fons, radix). 1) Quic- 
uid est origo alicui, ei unitum est 11 
n p. 197,5 (ef. v. 10). quiequid fuerit 
origo alicuius per se, est sustinens 
illud 111 33, p. 155,14. — Quicquid ema- 


nat ab origine, circa originem colli- | 


ur, sed procul ab origine dispergi- 
m 94, I5. 186,6. 18. 20. 94. 1871. 
138,1. — Impressio in materia diuersa 

pter elongationem ab origine V 41, 
p. 331,14. Quo magis elongatum fue- 
rit lumen ab origine, 

issius IV 15, p. 545, 8, 20, quo pro- 
finquiss origini, erit fortius et per- 


kw 








erit debilius et | 


OSTENSIO uarietatum colorum et 
figurarum IV 16, p. 248,10; figurarum 
 artificialium ib. v. 13, 


P. 


PALPARE essentiam materíae for- 
má intelligentiae V 5, p. 265,5. 


PANNVS albus tenuis clarus cor- 
pori nigro adiunctus coloratur colore 
eius lll 28, p. 144,24. pannus subtilis 
albus a corpore nigro indutus occulta- 
tur IV 14, p. 244,16. 


PARIFICARE, —. Quando materia 
fuerit subtilis, simplex, parificabitur ei 
una ll 29, Pp. 67,11. 





"— 


pars—perfectio. 


ll 9, p. 41,5. Motus substantiae prae. 
entorum est receptibilis passionis 

lil 8, p. 94,21. 27. 
PATI agere; cf. passio), 1)Sci- 
entis (agendi et) paliendt V 40, p.299, 
11. A et pati diffusa sunt in omni- 


bus ib. v. 12. non est patiens prius | 


substantia simpliei nec posterius sub- 
stantia composita lll 5, p. 89,25. Pati 
est unum ex decem generibus corpora- 
X Ill 27, p. 143,11. 144,10. quid ei 

ı substantiis simplicibus oppositum sit 
11 27, p. 144,11. — 2) Non potest 
I IT Dr 11690 (sed ef Dl 4 p 8290) 

i 8 À p. 

Pations ant est essentia formata aut 


uirtus aut forma epe aut motus 
HI 14, p. 109,10. 


| 1 irtus ndi et) 
iendi est per motum "E p. 323, | 


, 17. Non est patiens a non agente 
Ill 51, p. 193,8. Ar fortius est quam 
patiens ll] 17, p. 117,2. omne patiens 
recipit uirtutem agendi lll 4, p. 82,21 
Quiequid est patiens in aliquo ab ali- 
gen. est in re agente illud lll 17, p. 
15,14. Omne a quo aliquid motum 
fuerit patiens, essentia eius erit pati- 
ens lll 8, p. 94,96. — 3) Patiens sine 
mora lll 4, p. 82,15; sine tempore lll 
2 P 88, 19. 21. 22. 89, 21; in tempore 
, p. 89, 13. quod patitur in non- 
tempore, prius est eo quod patitur in 
lempore, et e contrario ]ll 5, p. 88,28. 
89,5. c. 9, p. 99,5. patiens m non- 
tempore u primum patiens 1115, p. 





89,1. non est patiens mon pr 


ente in tempore lll 5, p. 89,9. 
4) Esse patiens (opp: esse agens) V 
25, p. 309,26, 27. — Patiens a primo 
factore agens est ]l| 4, p. 82,25. pa- 
tiens à primo factore nullo mediante 
perfectum est lll 6, p. 90,11 Pos- 
sibile est patiens V 24, p. 302,20. 
303,19. — Creatum patiens est duo, 
sustinens et sustentatum V 25, p. 303, 
13. 304,10. — Substantia praedicamen- 
torum est patiens, non agens ll 9, P 
40,17. 19. c. 10, p. 425. Ill 4, p. 83,6. 
Vnit&s patiens (cf. unitas) IV 19, p. 
2524. c. 21, p. 2. 
PENETRABILIS. Aceidens pene- 
trabilius ]ll 15 p. 110,6. opus pene- 
trabilius ib. 109,26. 
PENETRABILITAS substantiarum 
simplicium ]l| 15, p. 110,20. 111,13; 
formae primae Ill 3l. p. 159,3. Diuersi 
ordines noluntatis in penetrabilitate V 


37, p. 324,12.  Prohibitio penctrabili- 
tatis substantiarum corporearum lll 15, | p 
p. 110,23. 


Auensebrol el, Baeumker, 


ie 


PENETRARE usque ad saeculum 
intelligentiae V 43, p. 337,22. — Vires 
animae penetrant omnia I 8, p. 11,4, 
Virtus dei penetrat omnia lll 15, p. 
111,225. Virtus factoris primi pe- 
netrat per totum (ll 16, m ila. 
Forma penetrat materiam Ill 34, p. 
159,2, 7. IV 14, d 241,91. 25; opposi- 
tum lll ad . 108,18. compositio com- 
pus prohibet illud a formis peuetrari 

16, p. 287,14. substantia simplex 
penetratur formis V 16, p. 287,18. In- 

elligentia penetrat ef. intelligentia 
11853. Debilitas quantitatis ad pene- 
trandum lll 15, p. 110,3. Voluntas 

netrat totum (omne) ll 13, p. 46,7. 

39, p. 327,15. 328,11; penetrat ma- 
teriam V 38, p. 327,3. 
$us ni rues IV. 14, is 

| ^ .d . uirtutis solis 
V d, p. 2278. 


PERCEPTIBILIS. Quicquid est 

subtilioris essentiae, est perceptibilius 
rerum ]] 3, p. 306. Anima est per- 
ceptihilis a rv RE incrementi corpo- 
ris 111 38, p. 166,10. Intelligentia om- 
nibus quae sub ea sunt est rege ser 
bilior rerum 11 3, p. 30,8. — Percepti- 
bilis scientiae de uoluntate V 40, 
p. 329,1. 
. PERCEPTIO formarum sensibilium 
in (ab) anima lll 37, p. 164,11. 23; 
diuersitas perceptionis in natura V 42, 
p. 334.4. 

PERCIPERE. Intentio percipiendi 
formam est impressio substantiae a 
forma 1l] 31, p. 150,21. 

PERFECTIO (opp. imperfectio) 
animae I 3, p. 5,13. 18: Pr 18 
p. 119,19. forma est in perfectione Y 

‘ » 305,17. perfectio intelligentiae 
lll 57, p. 207,15. 96; materiae lll 18, 

1199. materia mouetur ad haben- 


305,21; c. 


um perfectionem V 26, p. 

33, p. 318,22. 319,10; recipit perfectio- 
nem ab unitate V 33, p. 318,22. 319,10. 
materia proxima erfectioni est subti- 
lis IV 2, p. 215,15. perfectio poten- 
tiae et maiestatis ]ll 55, p. 201,4; sa- 
pientiae V 35, p. 321,24. c. 40, p. 329,9. 
cognoscere perfectionem — unius sub- 
stantiae ex imperfeetione alterius lll 
49, p. 189,23. differentia substantia- 
rum simplicium in perfectione IV 1, 
p. 212,16. 213,5. — Essentia perfectio- 
nis et plenitudinis lll 42, p. 173,20. 
Perfectionem ducere ad effectum I 3, 
. 5,9. — Pauciores motus propter 
perfectionem V 34, p. 320,19. 


32 


























118,24. — Quod est in pötentia, spiri- 
tuale est quantum ad ıd quod est in 
effectu 1l] 24, p. 134, 23. — c. Factor 
pu non est in potentia mec in ef- 
fectu lll 4, p. 83,17. Omnis forma est 
in uoluntate in Y omes respectu facti 
IV 20, p. 254, 24. forma est uoluntati 
ex parte factoris in potentia V 17, p. 
289,9. forma quae est in potentia, adhuc 
non in materia IV 20, p. 2565. forma 
coniuncta materiae in potentia ib. v. 2. 
Materia est (habet esse) in potentia V 


26, p. 305,17; locos s. v. esse 2 
a 4 allatos, — 2) Potentia i. e, uis 
siue uirtus  Diuersitas luminum in 


tentia et debilitate 11154, p. 200,12, — 


Vnitio materiae et formae, quamuis 
non sint similes, magis significat po- 


tentiam potentis V 32, p. 316,6. 
PRAECEPTVM dei V 27, p. 901,16. 


PRAEDICAMENTYV M. Nouem prae- 
dieamenta (/. e. quantitas, qualitas, re- 
latio, tempus, locus, situs, agent, patiens, 
habere, quae 111 26, p. 143,11 post mate- 
riam uniuersalem siue substantiam inter 
decem genera corporalia enumerantur) 
rer gene a) vire — 
sali ; sunt qualitas (qualitates) 
an a ll 13, p. 45,5. 1; t uni- 
uersilas formarum sensibilium Ill 42, 
e cf. ib. v. 25, p. 173,1. 

tentatio substantiae ad nouem prae- 
dicamenta V 19, p. 294,8. existentia 
nouem praedicamentorum in substan- 
tia V 18, p. 291,18. Nouem praedica- 
menta habent esse in substantia com- 
posita corporaliter, disperse, diuisibili- 
ter, in substantia animae simplicius, 
in substantia intelligentiae etiam sim- 
plieius ll] 42, p. 112,95 sqq. — In ce- 
teris praedicamentis praeter quantita- 
tem et aliquas species qualitatis non 
potest dici formas esse substantias Ill 37, 
p. 162,22, — Praedicamenta sunt ter- 
miuus generationis V 28, p.308,4, — Ad 
scientiam materiae et formae non opus 
est scienlia praedicamentorum 11 9, p. 
40,7. — De substantia quae sustinet 


— 


nouem edicamenta cf. s. v. materia. 


n. 24, 26; substantia n. 28—234. 
PRAEPARATIO principiorum Ill 
p. 18222, praeparatio materiae ad 

receptionem formae lll 55, p. 202,2, 
PRAESCIRE, Anima praescit ea 

quae sunt antequam sint lll 38, p. 166,9, 
PRAESENS exemplum ll 7, p. 36, 
c, 9, p. 46,1. 


PRAESENTIA formarum sensibili- | 


perfectus—priuare. 


tus 11 46, p. 1 


561 
PRIMVS, Aceidentia prima V 41, 


. 332,10. c. 42 332,23. 
Drimus 11 9, p. 40.91. 


332, auctor 
| rimum patiens 
f-|a factore Lt ad in 5, a 88,19, 20. 23. 


Praeterea cf. esse 6; essentia D; factor 
ll; forma 9; materia 6; substantia 1 d 
et 8; unitas L 


PRINCIPIVM.L Principium,opp. 


ultimum s/ue terminus (cf.1ll 1, p. 
BD). 1) Mi 


74,1. V 28, p. 308,11). is omnis 
rei non est sicut principium eius IV 15, 
p. 245,12. principium rerum distat ab 
ultimo in essentia et effectu lll 1, p. 
741. quod ex alio procedit, non est 
sic perfectum ut principium a quo 
processit 111 9, P 1.3. principium 
est fortius IV 15, p. 245,14. 2) Prin- 


est 
factor primus ll 1, p. 73,18. c. 10, p. 
100,11. — Substantia intelligentiae ha- 
bet principium eo quod causata est ]ll 
57, p. 206,4. — Quicumque uult scire 
principia, debet diligenter speculari 


cipium eorum p^ sunt \rerum 


substantiam intelligentiae V 4, p. 264,5, 
| Materia et inei 


forma sunt jv gen 

actionis unitatis V 42, p. 333,14. -- 
3) Principium creationis . termi- 
nus creationis) V 28, p. 308,11. c. 29, 
a 310,20. C. P. 311,19, C. 91, L 
15.25: in definitione V 22, p. 298,11; 
differentiae et diuersitatis Y 5, p. 910 


12; formae lll 42, p. 173,18; ineremen- 


ti corporis lll 38, p. 166,11; imuesti- 


turae materiae per formam V 28, p. 
308,12; materiae 1V 20, p. 254,17; mo- 
6; unitatis ll 21, p. 
693,2. V 42, p. 14; unitionis mate- 
riae et formae V 29, p. 310,15. c. 31, 
P. 315,16 (ef. c. 90, I 311,19); uolun- 
tatis IV 43, p. 338,19. 

II. Principium, ie alle, 
Prineipis praeposita in 46, p. 182,22. 
24. Principium est, ut scias quod 
duae res cum similes sibi fuerint in 
aliquo intellectuum, quamuis ille intel- 
lectus aliter fuerit in uno quam in 
alio, tamen debet esse unus ib. v. 36. 


PRIORITAS, Ordo in prioritate et 
posterioritate lll 27, p. 144,7. 


PRIVARE, Prinatum absolute ad 
esse exire non potest quia de eo nulla 
scientia praecessit V 10, p. 215,7. 9, — 
Intellectus priuatus (/. e. notio priua- 
tiua) V 10, p. 275,2. 3, — Materia di- 
citur priuata V 10, p. 274,12; non est 
priuata absolute ib. v. 20. p. 275,6; 
est priuata comparatione esse formalis 
V i p. 277,3, síue esse rei compo- 
sitae ex materia et forma ib. v. 8. 10, — 


32 * 


502 


Anima Panne aliqua scientia V 32, 
p. 316,10. 


PRIVATIO (syn. absentia). Pro- 
ductio de priuatione ad esse V 6, p. 
267,22; cf. c. 29, p. 310,6. Impossibile 
est priuatio (ro?) esse V 24, p. 302,21. 
Dolor priuationis V 29, p. 310,6. — 
Vtrum materia sit priuatio V 10, p. 
274,8. 10. materia est similior priua- 
tioni, forma similior esse V 26, p. 305, 
16. esse materiae comparatioue esse 
rei compositae est priuatio V 11, p. 
277,8. priuatio materiae est sicut te- 
nebrositas aöris V 11, p. 
Priuatio colorum, opp. essentia lll 35, 
if 159,19. 
Il 50, p. 192,23. 

PROBABILIS. Regulae prabebller 
(syn. probationis) I 1, p. 2,12. 

PROBATIO. 1) Probationes lo- 
Rie Mi 51, p. 193,20; necessariae 
V 1, p. 211,7. — Modus loquendi 
currat inler nos iuterrogatio et respon- 
sio secundum regulas probationis I 1, 
p. 2,9 (cf. v. 12). si uoluerimus ob- 
seruare regulas probationis in omni 
proportiones prolongabitur labor ib. 
v. 13. Cauene putes quod aliqua sit 
ex quaestionibus ad cuius certitudinem 
faciendam probatio tibi deficiat, post- 
quam plene dederis arti logicae ius 
suum 1 1, p. 3,10. Quae per se 
nota sunt, non est necesse ad scien- 
dum ea probationes inducere; quae 
uero per se nota non fuerint, fiet cog- 
nitio eorum mediante probatione I 1, p. 
3,20. — 2) Probatio diuina, opp. 
nou diuina lll 12, p. 104,20. 28. 105,2. 
3. 9. 11. 17. 
niens, sed etiam necesse est, probatio- 
nem diuinam «uocari probationem lll 
12, p. 105,11. probatio diuina et non 
diuina in certitudine probationum sunt 
sihi aequales ib. v. 9. quod dicitur in 
selentia diuina non esse probationem, 
intelligendum est de probatione non 


diuina, quae est composita ex nomini- 


bus logicis 1l] 12, p. 105,13. 


PROCEDERE (syn. egredi, exire, 
prodire). Quod procedit ex alio, non 
est sic perfectum, ut principium & quo 
processit ]ll 9, p. 98,1. 3, sed imper- 
fectum est ib. v. 6. 9. omne 
uenitur aliud perfectius, procedit ex 
alio ib. v. 11. Quod procedit ex alio, 
eiusdem greneris est cum illo ib. v. 16. — 
Forma processit a factore primo ]ll 
14, p. 108.24. — Voluntas procedit a 


prima origine V 39, p. 328,4. — Pro- 


riuatio motus, opp. esse 


| factorem 


non solum non inconue- | 


|actio magis una V 3 


quo in- |] 


Index rerum. 


| cedere de potentia ad effectum Ill 6, 
pe sx 


90,6. 17. V 10, p. 275,15. e. 27. p. 


PROCESSYS substantiarum Ill 13, 
p. 106,3; uirtutum substantiarum alis- 


| rum ex aliis lll 11, p. 103,2. 


PROCREARE. 
creare ]lll 47, p. 184, 

PRODIRE (syn. e, i, exire, pro- 
cedere) de potentia aa efecum 
ll] 28, p. 132,2. 4. V 41, p. 333,7. 


PRODVCTIO formae in materiam 
a deo de priuatione ad esse V 6, p. 


Generare est 
19. Du 


276,14. — | 267.21 


PROFVNDITAS corporis lll 44, p. 


PROHIBERE. Compositio compe 
siti prohibet illud a formis penetrari 
V 1d. p. 287, 


PROLATIO uerbi V 43, p. 33621. 

PROLIXVS sermo de uoluutate V 
40, p. 329,9. 

PROLONGARE laborem I 1, p. 2 
15; sermonem ll 48, p. 187,6. 


PROPE coniungi lll 48, p. 18623 


PROPINQVITAS. Vnitio formarum 
cognoscentis et cogniti est secundum 
propinquitatem V 15. p. 285,10. Diver 
sitas substantiarum in propinquitate et 
remotione V 37, p. 894,14. Propinqui- 
tas ordinum luminum IV 19, p. bad. 
ad primum esse V 32, p. 316,94; ai 

rimum V 34, p. 319,18; ad 
originem IV 18, p. 251,17; ad vriginem 
unitatis V 31, p. 315,10. c. 34, p. 390, 
19 (cf. v. 21); ad uoluntatem IV 19, 
p. 253,14. 16. 


PROPINQVVS. Esse quo propi 
quius fuerit origini unitatis, erit eius 
este 
quo propinquius fuerit origini essendi, 
erit fortius lumen et stabilius in esse 
V 42, p. 335,16. Forma propinquior 
primae est subtilior et ocoultior V 30, 
E 295,0; est simplicior et firmior V 

l, p. 2981. Lumen deflaxum a w- 
luntate quomodo possit aliud alio esse 
propinquius origini 1V 19, p. 252,11. 


|c. 20, p. 253,19. Materia quo propin 


gast est sensui, est similtor formae 
8, p. 230, Res un& quomodo 
possit alia re esse propinquior rei quse 
non habet finem essentiae aut uirtutis 
IV 19, p. 252,12. Substantiae propin- 
quiores corpori debiliores et minus lu- 
men sunt V 16, p. 28814. quo sub 
stantia fuerit propinquior primi esse, 


| 


priuatio—proprtum. 


en Bere ei erit facilius V 32, 

Re ve Vnitas quae propinquior 

rit unitati uerae primae, materia 

ta per eam erit unitior et sim- 

At gl dota p. 61,13. Quiequid NE 

rit uolun propinquius, erit perfec- 
s V 17, p. 280,15. S - 


"PROPORTIO icr donante 
rum ad inferiores lll 13, 08,2; 
timi superioris (inferioris) " entibilium 
ad ultimum inferius en intelli- | v 
pon Ill 51, p. 1 19; factoris | Y 

imi ad substantias come et inferiores 

Il 13, p. 1083 ; simplicis ad essentiam 

o DATO simplex I 5, p. 
15. 6. Proportio esed is ^n 2, p 

8; duplicitatis ib. v. — Con- 
iunctio elementorum A TS aliquam 
proportionem IV 16, p. 248,16, 


PROPOSITIO MEM, negatiua 


HI 11, p. 1045. 7 
uina lll 12, p. 104, io. 92 
non theologica. Ill 11, p. 1049. 12. c. 12, 


diuinu, non di- 


p. 104,25. Anima rationalis mouetur 


a propositionibus ad conclusionem IV 
13, p. 239,7. Intelligentia apprehendit 
proportionem unam ib. v. 6. 
PROPRIARE. Qaod est in intel- 
lectu, diuiditur in proprietatem et pro- 
priatam V 12, p. 279,6. Propriatum 
tia iata proprietate V 
PROPRIETAS. 1) Quod est in in- 


telleetu, diuiditur in proprietatem et |5 


propriatum, ef. s. v. propriare, Omnis 
res inuestigata quam u uolumus 
scire non inquiritur nisi pro da 
tates inseparabiles ab ea 10, a 
deseriptio fit per proprietates 
298,19. 14. Scientia ier inr bn le 
9, p. 40,8. — 2) Superior d crum 
inuenta est in inferiort IV 4, 2 
Proprietates corporis | er d 10. 
c. 956. p. 21,13; duorum IV 
236, 13 sqq. c. 12, p. 237,19. — br 


E essentiae primae V TE 
ja í e. sapientia et unitas V 


333,5. essentia prima est alicuius 
jetatis essentialis propter quam 
t ab omni re V 42, p. 334,15; non est 


Rois roprietate extrinseca, sed de- | 4 
signata essentialiter ib. p. 333,6. 8, 
essentia prima et eius proprietas unum 
sunt ib, v. 12. forma est pro gto. pe 
cre essentiae FJ 
, p. 999,4. 334,25, 335, 
4 enis prima est essentia Y, 
m extrariae V 

oh ^08 94. factoris pt M 

ni p. 1 104,1. 4. c. 13, 


ae 


theologica, | v 


per proprietatem V 8, p. 270,15. essen- 
42, p. 





503 
p. 105,21; eorum mrs AE infra facto- 


fos primum 1l Pro- 
rietates a lli Oe Pee era 18; 
ormae ee 113 à 163.15, 25. 
v2, 6. c. 92, p. 399,9; ef. 
V 23, p P- oe 8qq. 37 p in for- 
mis Miri uae sunt I 13, p. 16,12. 26. 


V 12, p. 278,4. 8, esse est proprietas 
formae v 10, p. 234,18. proprietas 
formae una est, Sc. nen essen- 


VET ID E 


1. Eb eas loei eorporei | a 
157,2, Lumen attribuit ei in quo et 
Loi Pecan V 4, p. 263,9, Proprie- 
d, p. 2 materiae m substantiis 
Iv 1 231,25. 232,8. 11: materiae 
ninersali is I UN p. 13,14. 18. 20. c. 11, 
14,22. 15,9. v. 12, Pe 16,7. evi p. 
C =; p. 278,2. v2, 8 
299, "uw ens esse in M 
eri 148. 15,3. c. 12, p. 61. 
uh ; in materia inferiori 
M ug p. P385. proprietas qua designa- 
tur unaquaeque, materia et forma, per 
se proprie, non conuenit alii nisi es- 


|sentiae eius E Y est propriatum per 


eam V 8, p. l4. proprietates ma- 
teriae duae sunt, acil. "AM formam 
et multiplicitas V 11, p. 236,23. 25. 
231,4. unitas est proprietas materiae 
IV 10, p. 234,21. c. 11, p. 225,12. nulla 


6. | proprietas cadit in materiam tantum, 


ie in materiam et formam simul IV 
‚ p. 221,4. proprietas esse non con- 
uenit materiae se, uo a et 
formae simul B, p 271 
9. | ts tie T 16, o. 19, fm pem ba, 
atis p p 1 
‚120 24. Drepceinins a substantiae V 
» p. 299,6. 9, e. 23, p. ge 958. 


stantiae intelli gentiae V na 

11; substantiae. Aree | Kun: 
124,16. 125,8. 1 190 
5; substantiae pes An esed ll 
11, p. 102,26. c. 13, p. ies Qe. 


prietates unitatis IV 1 y 
18 sqq. 286,12. c. 12. p. 231,1 pro- 


 prietas unitatis, quae de genere 
beralissimo diektar x i 


est Y pil 
ris Hg ee irme V 8, 
A icy" extrinseca 
M V 42, p. 334,16; 
Il] 11, p. 104,17. 
PROPRIVM (ef. Er ^y " — 
rem primum non c 
18.  Non-esse, i, e. differential x 
pria accidentia, quae attinguntur sen- 
sibus lll 41, p. 1129. — Propria mo- 
uentor ad AR sen V 35, p. 321, 
ll, Propria (quae sustinentur in- ma- 


an Me 








we qualitates elementorum I 17, 


p. 21,2. — Motus corporum simplicium 
ex qualitatibus 111 43, p. 1762. — 
r qualitates in substantia 


plici modo subtiliori et simpliciori 
sunt VY in substantia composita lll 
95,p. 140,26. 141,2. Qualitas substan- 
tiarum 2% um Ill 43, p. 175,16 (cf. 
= ky 
uniuersalis IV 4, p. 219,19. 
syn, quo- 


VALITER (ef. qualis), 
"IV 4, p. i917. 19; vp. 


o IV 
quid, quare IV 4, | ‚219,19. V 24,p.301,2. 
QVANTITAS. 1) Quid sit quan- 
titas, que certitudo esse ipsius et 
unde orta sit in substantia ll 19, p. 
19, p. 60,16, Essentia quantitatis cf. 
essentia 4 b. Breuis summa de quan- 
titate 1l 20, p. 60,26. — a. Quantitas 
et cetera quae sequuntur accidentia 
Il 2, p. 38,17. weht est accidens 
compositum lll 19, p. 124,12. quantitas 


non absolute potest diei accidens 1ll quid simplex inneniri quod uantita- 


37, ir 162,19. -— b. Quantitas est for- | 
ma ll 1 
P. | 


19, p. 59,3. c. 23, p. 
p. 68,20. TIL 19, p. 123,24; 
inseparabilis essentiae substantiae lll 
37, p. 162,220 (cf. n.24a «) forma 
est altior omnibus formis 
8, Ph 39,9, — c. Quantitas est mul- 
titudo Ill 19, p. 1243; est composita 
ex unitatibus cf. n. 4 5. F 
ma quantitatis est exem 


— d. For- 
lar formae 
uniuersalis ll 8, p. 37 38,8 sqq. 


quantitas in extremo inferiori est con-|] 


tra formam intelligentiae in extremo 
superiori lll 27, p. 143,19. substantia 
intelligentiae ponitur contra quantita- 
tem ll] 56, p. 208,18. | 

2) Quantitatis ad substan- 
tiam praedicamentorum, corpus, 
caelum, elementa, qualitates, 
locum, substantiam simplicem 
ratio. — a. Quantitatis cum sub- 
stantia praedicamentorum ne- 
cessitndo. «) Quantitas diuersa est 
& substantia, licet coniunctae sint in 
esse I 15, p. 19,11. Il 5, p. 33,16.19. 
forma quantitatis non separatur a ma- 
teria inferiori - substantia) ll 8, p. 
38,20, 39,19. Ill 37, p. 162,20. adunatio 
iappl 


1 5, p. 33,20. c. 24, p. 70,13, quanti- 


tas sustentatar (subsistit, sustinetur) 


in substantia nouem praedicamentorum 
N 5, p. 34,3. 6. c. 8, p. 37,23. c. 11, P 
43,13. c. 12, p. 49,15. 17. c. 14, p. 48,17. 

,10. e, 2 * 63,20, C. 22, p.c , 
IV 15, p. 5. materia quae susti- 
net quantitatem, id est substantia 


proprius —quantitas. 


ici 
ualitas materiae et formae | 


an, 
| nibus formis 


tio) quantitatis cum substantia | 


505 
huius mundi 1] 21, p. 62,19.  substan- 
(tia est locus quantitati Il 14, p. 47,21. 


24, quia subsistentia quantitatis est in 
substantia | 14, p. 49,10. quantitas 


westit et circumdat materiam inferio- 
rem (substantiam) ll 


B, p. 38,24. c. 9, 
p. : cf. 1 p exemplum 
adunationis quantitatis cum substantia 
15, p. 33 quantitas est forma 
substantiae cf. y. — Pars quantitaris 
substantiae utrum sit diuidi ll 16, 
p. 52,1; cf. 35. — Forma quantitatis 
est propinquior materiae inferiori om- 
ll B, p. 38,18, 39,9. es 
B) Vtrum substantia praedicamentorum 
sit extra an intra quantitatem 1l 16, 
p. 50,19 sqq. 51,5 sqq. utrum de hac 
substantia remanserit aliquid extra 
mundum quod non receperit quantita- 
tem 11 24, p. 68,16 sqq. essentia sub- 
stantiae est intra essentiam quantitatis 
et intra omnes partes eius ll 16, p. 51, 
15. non potest de hac substantia ali- 


tem nou sustineat ]] 24, p. 68,19. for- 
ma quantitatis (essentia quantitatis, 
quantitas) diffusu (infusa) est per totam 
essentiam inaterine inferioris (substan- 
tiae) ll 8, p. 38,22. c, 9, p. 41,2. c. 17, 
p. 56,6. 1V 14, p. 241,24. essentia sub- 
stantiae mundi infusa est in totalitate 
essentiae quantitatis ]] 19, p. 59,27. 
continuatio totalitatis substantiae cum 
rotalitate quantitatis ll 19, p. 60,14. — 
y) Quantitas forma est substantiae 1l 
66,27. e, 24, p 


9, p. 59,3. v. 23, p. 
68,29. Ill 37, p. 162,3. quantitas per- 


ffieit essentiam substantiae II 37, p. 


162,20; comprehendit substantiam et 
ducit eam ad esse et differre facit eam 
ab alia 11 24, p. 68,20; discernit et 
mensurat substantias ll 22, p. 64,21. 
Substantia attingitur mediante quan- 
titate 1l 17, p. 6. — (lnantitas im- 
pedit substantiam nouem praeılicamen- 
torum ne agat 11 9, p. 10.36. ,l. 1H. 
cf. lll 15, P. 111,6. c. 53, p. 198,11 (n. 
5b) — b.Quantitatis cum cor- 
pore, eaelo, elementis ratio, 
a) Quantitas est proprietas corporis 
I 15, p. 19,10, forma quantitatis con- 
stituit speciem corporis Il 8, p. 38,11; 
sustinet" omnes formas corporis ib. 
v. 2T: — B) Caelum et elementa in 
quantitate conueniunt I 17, p. 20,29. 
quantitas infusa est in superficie primi 
caeli et extendit caelum post caelum 
elementum post elementum usque ad 


61,2. | finem centri ll 16, p. 50,29. c. 24, p. 


68,13. supra caelum siue extra mun- 
dum non est substantia recipiens 





quantitas— quies. 


stantiam nou raedicamentorum ne 
oer p. 40 26; retinet a motu II 
p. 4L1. substantia corporea prohi- 
betur ad conferendum se propter eras- 
situdinem et tenebrositatem quanti- | i 
tatis III 15, 110,11, 111,6. quan-|I 
titas est prohibens ne substantia con- 

suam essentiam, propter crassi- 


$ 


tudinem quantitatis et suam cireum- | 


seriptionem IIL53, p. 198,11. — c. Quan- 
titas est causa ponderositatis II x 
41,25. — d. Quantitas propter d ih- | 13 
tatem et Ld Meng oe non imprimit 
suum simile in obstans III 15, p. 110,2; 
confert umbram suam Y- eia lucido 
opposito III 15, p. 110,13 


6) Genera qusztitatis. a. Quan- 
litatis species septem simplices sunt 
contra numerum septem substantia- 
rum eia re IH 27, p. 143,21. — 
b. Quantitas diuiditur in quan- 
litatem discretam siue nume- 
rum et uantitatem  continu- 
am, cf. Il 22, p. 65,16. a) Continua 
quanlitas non inuenitur nisi in sub- 
zn mus sustinet eam II 22, 

ntinua quantitas aduen t 
een ex unitatibus II 22, 
18. unitates quantitatis continuae ib. 
v. 13. — jg) Radix continuae et dis- 
eretae quantitatis una est II 22, p. 
65,16. compositio numeri discreti et 
- quero continuae non ": it nisi 

E gren duplicationibus Il 22, p. 
65,15. inter unitates numeri disereti 
et unitates quantitatis continuae sub- 
sistenlis in materia non est differentia 
nisi quod illae sunt disgregatae, istae 
continuae II 22, p. 64,12. — — y) Pro- 
prietas continuae nantitatis est ut 
occupet locum aequalem sibi III 33, p. 
156,17. proprietas quantitatis (sc. con- 
tinuae) ét V^ nulla res occupet locum 
igo Du liu ipsa oceupauerit illum 
ib. v. proprietas quantitatis (sc. 
continuae) est ut sit impossibile ip- 
sam coniungi alii rei in uno loco 
ib. v. 24, 


QVANTVS. Substantia a malis 
non est quanta III 18, p. 120 


VA 
nomodo il 15. 


c. 13, 
nns V bob: 


E 


an Kanada) 
45,18, 20 
Bei 17. 


gem, iT 
v4 4, 
y iid 


est 


|quid sint unum fit V 24, p 


Quies ex debilitate est 


507 


Quaerens scire quare sint ea quae sunt 
tpa causam per quam exiit unum- 
quo ue generum specierum indiuiduo- 
e potentia effectum et finem 
quo er unumquodque illorum 
Scire quare est 
Invenitar t pL quid est II 13, 
p. 45 Y 24, p. 301,7. "are 
est elielendud ex qualitate IV 4, p. 
219,19. Scire quare sint ea quae sunt 
continetur in seientia de uoluntate IL 
da 45,31. — Illud de quo quaeritur 
d est et quale est et quare est, sc. 
natura et generata ex ea, est infra ani- 
mam, de qua quaeritur quid est et 
qu» est, non quare est V 24, p. 302,4. 
ubstantiae simplices non habent wes 
sint extra suam essentiam V 2 
301,5. insubstantiis simplicibus 
sint et quid sint unum fit ib. v. 


Br IRRE sh ri duobus t 
tiplicatis II 22, p. Superficies 
quaternario conferri MÀ ib. p. 10. 


QVATVOR. Natura est similis 
quatuor IV 13, p. 239,11, Superficies 
est ex quatuor punetis 1I 22, p. 65,9. 11. 
Quaestio quare tr est ad instar 
quatuor V 24, p. 302 


QVID, . an( ER P rs 
od 5,16. 
er ; lini i. - Er p.06, 


. 19. Hirn. 
L P. 


: 12, ^ zo. c. 28 MENT n 
: c. 28 c. 2 
3012. 18, 20, 302,1. 3. 4, 10. e. 30, 
D. 39130. e, 96, p. 323,10. e, 40, p. 
‚13. Quid est habet ad instar 
duorum, T constat ex genere et dif- 
ferentia V 24, p. 302,10, lllud de 
quo quaeritur quid est, non quale est 
nec quare est, sc. intelligentia, est 
infra illud de quo quaeritur i: = 
tantum, sc, deum vhs, p. 
substantiis simplicibus quare »- Pr 


Motus for- 
T. p. [ana 


Quies cunctorum quae ae gunt 
est ex quiete uoluntatis I 2, p. 4,19. 
quies in generatione hominis et cete- 
rorum est ex causa cogentis uoluntatis 
I 2 22, — Voluntas est in se quies 

vb, — ber motüs uolunta- 
ti T" 


(Quies cum retine- 
tur anhelikus Y V Br p. 925,7. Effluxio 
dece sine quiete V 41, p. 330,21 
Finis quietis V 29, p. 310, 16, 23, : 31, 

. 315,18. ultimus terminus quietis V 


3 3135 


un 


QVIES (opp. À 
tior est quam quies III 4 


82 ** 








169,9. substautia quo subtilior et sim- 
plicior est, eo est magis receptibilis 
multarum formarum V 16, p. 
1. — intelligentia est receptibilis 
)grmarum omnium rerum 1l 3, p. 30, 
21. 23. 25. — Receptibile unitatis et 
substantialitatis V 7, p. 270,9. 
RECEPTIBILITAS diuersitatis V 
22, p. 299,12; formae V 10, p. 276, 


RECEPTIO formae in materia IIl 


5b, p. 202,1. 3; impressionis aliquo. 
mediante et sine aliquo mediante V. 


41, p. 331,14; impressionum sapientiae 
in anima ib. v. 22. Omnis impressio 
fit in corporali III 17, p. 117,17. 
RECEPTRIX. Materia est recep- 
irix formae mediante uoluntate V 42, 
p. 335,22. receptrix formae (7, e. ma- 
teria) est infra eam ib. v. 14. 
RECIPERE, Quicquid recipit ali- 
quid sine medio, magis illud recipit 
uam cum medio nt 5. p. 85,17. 86,1. 
8. 23, Si substantia corporalis reci- 
pit formas ab alia substantia, haec est 
superior ea III 17, p. 117,23. — Mate- 


ria (substantia) recipit formam  cf.|P 


materia n. 15; substantia n. 5 c «. 
n. 20 c y yy; actionem cf. materia 14 b. 


RECOMPENSARE. Vnumquodque 
uegetabilium et animalium opus habet 
materia, ex qua recuperet recompensa- 
tum quod resolutum est ex illo JII44, 
p. 178,9. 

RECVPERARE resolutum [II 44, 
p. 178,9. 

RECVRSVS animae ad id quod est 
in intelligentia V 13, p. 281,22; caeli 
cirea se ipsum III 57, p. 208,12. 


REDIGERE. Omnes formae redi- 
guntur ad unam, sieut et materiae 1V 
15, p. 247,8 (cf. 246,17. 20. 


REDIRE. Vnumquodque redit ad 
suum simile I 2, p. anima sei- 
entia et opere purgata redit ad suum 
saeculum altius I 2, p. 5,4. 


REGVLA. 1) Regula generalis I 
3, p. 5,27 (ad cognoscendam causam 
finalem generationis); II 1, p. 242 
mcum et formarum); III 11, p. 
02,17 (inueniendae substantiae mediae); 
III 50, p. 191,1 (de uniuersitate sub- 
stantiarum simplicium). — 2) Hegulne 
Een I 1, p. 2,10. 14. 3,23; pro- 
biles I 1, p. 2,12; dialecticae artis 
I 1, p. 3,23; logicae I 1, p. 2,19. III 
1, p. uA fignrarum logicarum I 1, 
p. 32. 12, p. 104,26. Regula com- 


281,10. 20. | 28,18 


quiescere— res, 509 


ositionis III 43, p. 175,21; com 
endendi separationem rerum ; 

. — $) Regula ad assignandum 
substantias uninersales IV 4, P 219,25 
(cf. MI 11, p. 102,17. c. 50, p. 191,1). — 
Duae regulae ad inquirendum esse ma- 
leriae uninersalis et formae uniuersa- 
lis, una communis uniuersalis, secunda 


ropria particularis V 12, p. 277,26. 
16,4. EO. \ 


regula (Platonis) quomodo 
liant formae intelligibiles V 17 


290,1. regula considerandi infusionem 
Sens 34, p. 159,13. e. 35, p. 


Sume hoe pro regula I 
16, ali 20,6, v 19, p. 2542. " | 
p. 301,16. 


RELATIO in extremo inferiori est 
contra esse substantiarum simplicium 
in causa et causato in extremo superi- 
ori III 27, p. 144,4. Nomina in rela- 
tione tantum diuisa V 7, p. 269,20 

REMANERE sphaerarum II 50, 
p. 192,1. 

REMOTIO scientiae intelligibilis 
(sensibilis) a substantia animae [II 

: ae 166,13; similitadinis et tali- 
tatis III 1, p. 14,7. 8. Diuersitas sub- 
stantiarum in rn alien et remo- 
tione V 37, p. 324,14. 


REMOTVS. Materia quo remotior 
est a sensu, est similior materiae IV 8, 
. 230,11. materia quanto remotior 
uerit a prima unitate, erit magis mul- 
tiplex et composita II 20, p. 61,15. 
Substantia quo remotior est a primo 
esse, non assequitur bonitatem, nisi 
longissimo motu, et quo magis erit 
remotior, quiescit motus eius V 32, 
p. 316,27. 

REMOVERE.  Hemota anima de- 
struitur corpus V 9, p, 273,2; remota 
forma formatum V 9, p. 272,26. Re- 
motione similitudinis remouetur conue- 
nientia III 1, p. 74,8. 


REQVIES animae rationalis III 49, 


| p. 190,2, 


RES, Intellectus huius quod dici- 
tur res V 8, p. 269,22. Res non sunt 
omnino diuersae nec omnino conueni- 
entes IV 6, p. 225,11. V 12, p. 279 
res PRIME aliquid quod est eis 
commune IV 10, p. o collatio 
omnium rerum ad unum IV 10, p. 232, 
18. Hesolaere res in radices V 12, p. 
279,8. Essentia et natura omuis rei 
constituitur ex materia et forma IV 11, 
P. 236,26. Res non habet esse uisi ex 
orma V 8, p. 211,9. 22 passim. Quic- 








-— 


resoluere—scientia. 511 


22 scientia de uoluntate, 3^ scientia de 


essentia prima V 1, p. 27,19. (cf. 17, 
o4: MT 


scientia n. 4. Scientia materiae et 
formae prima pars sapientiae et ordine 
prior duabus ultimis est I 8, p. 10,22, 
scientia materiae et formae est prima 
pars ienliae et scala ad ceteras I/8, 
10,25. V 1, p. 257,11. scientia ma- 
teriae et formae et scientia uoluntatis 
sunt fundamenta et radices sapientiae 
I 7, p. 10,17. Intellectus actionis et 
ionis sunt ultimus finis sapientiae 

Il 58, p. 209,12. Lector ex uerbis dis- 
tis .... perfectionem sapientiae 
95, p. 32L24. perfectio sapientiae 
est scientia de uoluntate V 40, p. 329, 


9. — Rami sapientiae multiplices sunt 


I 7, p. 10,18. — 2) Differentia sub- 
stanhiarum simplicium in sapientia IV 
l, p. 212,16. Forma intelligentiae est 
sapientia perfecta V 40, p. 329,11. 


IH. Sapientia diuina 7. e. Ver- 
bum siue Voluntas. 1) Sapientia 
est proprietas essentiae jpc: primae) V 
42, p. : (ef. b 335,5). Voluntas, 
id est sapientia V 42, p. 335,5. — 
2) Esse materiae sine forma in sapien- 
tia creatoris excelsi et aX (dei 
quale sit V 10, p. 274,23. 275,1 (ef. 
scientia n. 6 b). — 3) Actiones sapi- 
entiae V 40, y 330,4. Forma est 
a sapientia 42, p. 333,5. omnes 
formae quae subsistunt in materia im- 
pressiones sunt a sapientia essentine 
primae V 41, p. 331,9. c. 42, p. 232,25. 

nera species differentiae propria acci- 

entia et omnino omnes formae quae 
subsistunt in materia sunt impressio a 
sapientia in materiam V 41, p. 331,8, 


SCALA. Scientia materiae et for- 
mae est scala ad secundam et tertiam 
partem sapientiae V 1, p. 257,12. 


SCIENTIA (syn. sapientia, 


; Umi 
1) Scientia quid sit et unde pro-| 


ueniat. a. Scientia scientis est com- 
prehensio ad rem scitam I 5, p. 7,9. — 

cientia est existentia rerum multarum 
in una re simpliei III 32, p. 153,1, — 
b. Scientia est subsistentina formae 
rei scitae in anima et intelligentia III 
23, p. 133,1. Scientia ex forma est IV 
14, 243,5. intelligentia et anima 
concipiant scientiam ex formis rerum 
III 23, p. 193,7. Scientia intelligentiae de 
formis rerum non est nisi quia unitae 
sunt ei II 3, p. 30,13. Scientia intel- 


ligentiae (intelligentiae et animae) de | 


formis rerum est ex unitione (applica- 





tione) suae formae mede — 
a ER ame forma REN 

a ‚1 " 260,22 . 6. ı 
265, 6. C. 19, h 25951. — Ap pre- 
hensio intelligentiae est scien- 
tia (f. e. Zmerjug), animae animalis 
existimatio (/i£a). Anima animalis 
non cognoscit formam ueritatis cogni- 
tione perfecta, sed existimat eam et 
uidetur ei, quia natura eius longe est 
& natura intelligentiae; et cum fuerit 


hoe, sicut dicimus, quod intelligentia 


assequitur formam ueritatis per se 
ipsam, quia subsistit in ea, et appre- 
hensio est scientia rerum: tune o t 
ut cireumdet et comprehendat illas II 
3, p. 29,8 sqq. — d. Discipuli de 
natura et origine. scientiae opi- 
nio. Anima non habet propriam sei- 
entiam III 37, p. 164,14. animae non 
aduenit scientia, nisi quando est super- 
stans materiae, et eius accidentibus et 
quando unitur eius forma cum formis 
accidentium ib. v. 17. scientia quae 
est in anima est acquisita ab aceiden- 
tibus quae sustinentur in substantia 
composita III 40, p. 171,12, scientia 
est attractio formarum sensibilium ad 
uim imaginantem et perceptio earum 
in anima III 37, 1618 scientia est 


| generatio et subsistentia omnium for- 


marum in anima, deinde coniunctio et 
diuisio earum per differentias et per 
n et per accidentia 11137, p. 163, 

. 1645. Cf. anima 9 e «, -- e, Ma- 
gistri de ortu scientiae senten- 
tia (cf. anima 9 e 8—4). «) Anima 
habet in se scientiam quae est ei pro- 
pria V 41, p. 331,20. scientia est in 
essentia hominum II 38, p. 166,6. 
anima est sustentatrix formae scientiae 
V 32, p. 316,13. — 5) Anima priuata 
aliqua scientia mouetur ad inquiren- 
dum eam V 32, p. 316,10. Homines 
apprehendunt scientiam sine disciplina 

I 38, p. 166,7. — s) Seientia sensi- 


bilis (7. e. experientia quae sensibus 


it) non agit in animam nisi nemoriam 


et exitum in effectum V 41, p. 332,12, — 


| 4) Scientia animae particularis est ex 


anima uniuersali et intelligen- 
tia uniuersali III 45, p. 181,3. — 
Verbum est uirtus conferens sub- 
stantiis spiritualibus — scientiam V 
36, p. 323,15, — f. Scientia est finis 
formae intelligentiae et terminus 
cireumdans eam II 8, 12 38,30. scientia 
quomodo sit figura 18, p. 39,1. in- 
telligentia coniungitur intelligentiae 
per scientiam ib. v. 4, — g. Vnitio 
formae uniuersalis cum materia uniuer- 





Zn 


scientia—sensibilis. 


rimorum V 41, p. 332,10. c. 42, p. | 


; secundorum accidentium et 
secundarum substantiarum II 6, p. 

— f. De priuato absolute nulla 
scientia est V 10, p. 275,8. 


6) Scientia dei a. Totum est 
scientiam dei excelsi V 27, 
307,15. -- b. Materia habet esse in 
scientia aeterni V 10, p. 274,21. forma 
erat in seientia dei excelsi et magni 
per se V 27, p. 306,7. 16. 18, esse 
materiae et formae in scientia dei 
uniuscuiasque per se ib. v. 25 sqq. 
Cf. sapientia II n. 2; esse 2 a €; for- 
ma 14 e; materia 17 a. Forma quae 
est in scientia antiqui, alti et magni 
procedit de potentia ad effectum sine 
inkonre V 27, p. 307,4. Materia sta- 
bilis est in scientia altissimi et magni, 


sicut stabilitas terrae in medio caeli V 
90, p. 315,10. 


.BCIRE (ef. scientia). 1) Rerum 
alias ibile est scire, eo scilicet 
nce cadunt sub intelligentia humana, 
alias non est possibile homini scire, 
eo scilicet quod excedunt intelligen- 
tiam eius I 1, p. 3,14. — Quae possi- 


bile est homini scire, aut illa necesse | 


est ut sint per se nota, aut non, quae 
nutem per se nota sunt, nou est ne- 
cesse ad sciendum ea probationes in- 
ducere; quae nero per se mota non 
fuerint, fiet cognitio eorum mediante 
probatione ib. v. 20. — 2) Anima 
P. 316,13, anima creata est sciens V 
H, p. 331,19. —  Seire intelligentiae 
est essentiale HI 40, p. 170,11. forma 
intelligentiae scit formas omnis rei V 
16, p. 286,11; cf. intelligentia 85 2. — 
Vtrum materia uniuersalis sit sciens 
V 18, p. 292,19 «qq. materia non est 
sciens nisi per formam V 33, p. 318, 
18. 33. ^u uoluntas infunditur 
toti materiae intelligentiae, fit ipsa 
materia sciens V . 396,1 
Comprehensio seientis ad scitum III 


| 201,2. Scire principia V 4, p. 
96. Quomodo possimus inuenire 
uiam sciendi an essentia est I 5, p. 


741. — 4) Quod de scientia homini| 


magis necessarium est scire, hoc est 
ut sciat se ipsum, ut per hoc uidelicet 
sciat alia quae sunt praeter ipsum, 
quia eius essentia est comprehendens 
omnia et penetrans et omnia subiecta 
sunt eius uirtuti I 2, p. 


SCRIPTOR. Voluntas est actor, 
sicut scriptor V 38, p. 326,24. 


| camentorum 


1) 
ligibile IV 





513 


SCRIPTVRA, Forma est acta, sicut 
seriptura V 38, p. 326,94. 

SECRETVM uoluntatis II r1 P 
415. magnum secretum II 13, p, 46,1 
It 58, p. 209,1. alta secreta V 39 
p. 327,12, 

SECVNDVS, Snbstantiae secundae 


‚jet accidentia seeunda (opp. prima 


6, p. 3523. 365. V Al, p. e, 
42, * 332,22, 
SEDERE. Voluntas sedet in mate- 
ria V 42, p. 335,24, 
SEMPITERNITAS, Tempus cadit 
infra sempiternitatem III 3, p. 78 
faetor primus est supra sempiternita- 
tem Im 3, p. 79,1. substantia praedi- 
cadit infra sempiternita- 
tem III 2, p. 18,26. 


SENSATVM. Sensus percipit sen- 
satum V 5, p. 265,7.  appiicatio sen- 
sus cum sensato V 6, p. 267,20. c. 27, 
p. 307,12. emissio sensus super sen- 
satum V 6, p. 267,24. deprehensio sen- 
sus ad sensatum V 27, p. 301,14. *For- 
ma impressionis sentientis per sensa- 
tum est secundum formam sensati in 
se . 32,7. 9. sensus recipit 
formam sensati sine materia V 41, 
p. 331,4, 5 

SENSIBILIS (cf. anima 12 5; 
forma 33—39; substantia 35—36). 

Esse aut est sensibile aut intel- 
5, p. 22,14. V 8, p 
Omnia sensibilia constant 


1,10. — 2) 


sciens, i. e, sustentatrix formae V 32,| 17 ee CQ 


II 50, p. 190,15, 
non est nisi materia et forma I 17, p 
22,3. 21. II 64, p. 69,9. 11157, PT > 
IV 4, p. 219,10. c. 7, p. 227,14. V 1, 
p. 251,6. — 3) Substantia nouem praedi- 
camentorum est terminus distinguens 
inter sensibilia et intelligibilia II 6, 
p. 35,11. Materia re is non sen- 
sibilis est ]] 1, p. 23,18; ef. V 26, p. 
305,12 (n. 3). Finis rerum sensibilium est 
materia uniuersalis, per quam subsistit 
Il 6, p. 34,22. — — Materia sensibilium 
est corpus | 17, p. 22,21. — 4) Omne 
sensibile terminatur et finitur per suam 
formam et figuram V 29, p. 309,21. 
Forma in non-materia non est sensibi- 
lis II 19, p. 59,10. 12. Formae sensi- 
biles sunt, quia sunt receptae in ma- 
teria corporeitati proxima lll 16, p. 
112,22, siue propter coniunctionem 
eum substantia corporea III 25, p. 
141,12. In sensibilibus formae corporales 
sunt, sed materia comparatione forma- 
rum spiritualis V 26, p. 305,11, — 
Figura sensibilis V 41, p. 33255 6, 


in sensibilibus 











sensibilitas—similis, 515 


npe indiget sensibus ad appre- | 
en 


dum OMA M 15, 
». 9849. | ni ntia appre- 
iendit res habentes hylo mediani us 
iensibus ib. v. 11. 20. — Animae, cum 
ie inclinat ad sensum, eripitur appre- 
ıensio eius quod est in intellectu, cum 
id intellectun apa eius quod 
ist in sensu IH 87, p. 165,8 (Disc). 


III. Sensus £e. sensuum ani- 
naduersio. a, Sensus est actio ani- 
nae Cr 1610). p III 48, p. 
186,8 ‚ 18/,10). Sensus est etiam 1n 
inima rationali, sed non in uegetabili 


(ll 49, p. 189,1. 2, — 5. Materia. quo| N 27 


| Lp est sensui, est similior 
ormae IV 8, p. 230,8, et manifestior 
. V. 9; quo remotior est a sensu, est 
Wmilior materiae ib. v. 11, et occultior 
b. v. 12. Forma sensui manifestior V 
!0, E 294,21, formae absentes a sensu 
V 16, p 249.12. Color propinquior 
vensni V 20 . — c, Adiacere 
liquid resoluere in aliud sensu V 7, 
». 369,10. 
SENTIRE. Substantia sentiens V 
l5, p. 285,5. — Actio animae animalis 
:st sentire formas grossorum corporum 
in tempore III 48, 187,10, anima 
ist sentiens a paupe incrementi cor- 
is | . 166,10. — Formae sen- 
ibiles imprimunt aliquid in re sen- 
tente II 4, p. 32,4. forma impressio- 
ais sentientis per sensatum est secun- 
lum formam sensati in se ib. v, 6. 


SEPARABILIS forma 1V 8, p. 2289. 


SEPARABILITAS (opp. insepara- 
RE rote a materia IV 3 p. 


SEPARARE (tyn. diuidere; cf. se- 

atio). 1) Inte 3 m separat con- 
uncta V 18, p. 292,10. — 2) Esse pot- 
est eq ab unitate, non unitas ab 
esse V 9, p. 272,16. Formae separatae 
a sua materia lll 25, p. 141,3. Materia 
et forma non sunt separatae ictu oculi 
V 31, p. 314,18 (ef. forma 13 f 8). ma- 
teria separata in se Il 23, p. 68,10. 
Partes separatae aliae ab alis in ef- 
fectu 1| 19, p. 60,4. — partes aéris di- 
uersae et separatae ll] 21, p. 63,18. 
Quantitas separatu est a substantia in 
se et in intelligentia ll 5, p. 33,22, 
Vna quando separata fuerit a materia 
unita per eam, destruetur unitio mate- 
riae ll 23, p. 68,4. una 4 accidens 
potest separari IV 12, p. 238,12. 


Auencebro] ed, Baeumker. 


rantum ad Sensum V 19, p. 293,19. | 43. 





SEPARATIM. Esse materiae et 
formae separatim V 27, p. 306,5. 

, SEPARATIO (syn. distinctio, diuer- 
sitas; cf. separare). 1) mU generá- 
I3 p^ 9818. c. 4, p' 8999 (of. ll 16, 

ı Ls . Cu 4. Be oce. . AU, 
p. str b 6 diuersitas n. X intelli- 
gentia n. 9 5b y. — 2) Res quae tenet 
per se non potest facere separationem 
rerum 1l 23, P: 68,2. Materia facit se- 
parationem Il 23, p. 67,22. — Causa se- 
arationis infusae in extremo inferiori 
35, P 321,1. — 3) Separatio uolun- 
tatis ab unitate V 40, p. 330,1; formae 
, p. 306,12; substantiarum intel- 
ligibilium l1 5, p. 33,25; intelligentiae 
et animae IV 2 p. 214,2. Separatio 
accidentis a sustinente V 22, p. 299,3; 
corporum et accidentium vereihi ium 1l 
5, p. 33,12; quantitatis a substantia 1l 
5, p. 93,22, 34,2; coloris et figurae a 
quantitate ll 5, p. 33,23. 24,1, 

SEQVESTRARI a sensibilibus V 
, p. 338,24. 

. SEQUI. Forma sequitur uoluntatem 
ll 13, P 46,8. Spiritualitas sequitur cor- 
pus IV 2, p. 214,7. 

SERMO de uoluntate V 40, p. 329,8. 


SERVITVS substantiarum 11158, p. 
209,4 (cf. v. 6). - 

SIGILLARE. Natura sigillat figu- 
ras in substantia ll 12, p. 1. 

SIGILLATIO diuisionum formae 1l 


13, don formae in materia V 41, 


p. 

SIGILLVM. Aurum exspoliatum 
forma sigilli est materia sigilli Il 11, 
p. 43,6. 

SIGNIFICATIO (syn. intellectus 1I, 
sensus I) materiae et formae IV 7, 
P. 226,21 

SIGNVM. Manifestum signum oc- 
culti, compositum simplicis, causatum 
causae lll 56, p. 202,23. 

SIMILIS (yn. comparabilis, confe- 
ribilis, consimilis), 1) Omne simile ali- 
cui exemplum eius est Ill 18, p. 119,11, 
Omnia similia aut similia sunt in ge- 
nere aut in specie aut in accidente 
aut in qualitate lll 19, p. 123,18. — 
Quicquid non fuerit quantum aliud in 


uirtute et ups n est simile illi lll 
3 * 


18, p. 1198. — Medium simile extre- 


(mis V 15, p. 285,3. 15. — 2) Omne 


naturale est ex suo simili V 31, p. 
3154. — eer gr redit ad suum 
simile I 2, p. 425. Res non unitur 


33 


214 Int^r 
Be. mm an rn... 3 ZZ 5. n2 
BL *A$ V* Rn. ment G^ 
art LA 5. £5 225925. 2e 2^7in 
e* &nnoti'$S, Lun 9$ Lo (TL IH 95 
4, r «os T 99 c . 

44 42k - 3, Ipj...g:z-a ek 


fn. &5.m& D 5.p 41. vwr3. le 
nun unfer orum sn dorm vezper.cum 
yat cit nie tgo: formari :L- 
li... ut .L Torna ‚Lie.iigeriiae V 
In... ZI, 15. wuistantisr quo rag 
deerendennt, erant aimiiiores corpori V 
6, y. 13. 


"IMHAITVDO  faya. exempise, 
I, I onuensentis non fit nisi ex »miii- 
tudine, 1] 1, p. 74,9.  remotione *imi- 
Ltud:ni»  retnouetur conuoepientia ıb. 
y. FK. 


15:4 cj. V 5, y. 7610.15). unitio for- 


marıım Có;nGok6eblis et cogniti est se-' 
p- 2525.10. : 
temotio »imilitudinis ent ratio distan- ; 
Locus similitudi- . 
| tremitas simplicitatzs V 1. p. BR, 


eundum »imilitudinem V 15, 


tier I 1, p. 74,7. - 
ni» )] ^, p. 38,3. 11 49, p. 189.21. 1V 
IT, p. ZA. Certificare secundum mo- 
dum »immnilitudinis 1l 20, p. 190,24. -— 
2) Ad similitudinem animae V 9, p. 
2732. nimilitudo ad duo extrema 
15, p. 285,21; formarum V 8, p. 211, 
]8; infusionin formae IV 18, p. 251,7; 
^eparationis substantiarum intelligibi- 
lium M 5, p. 33,25. --- 3) Inter mate- 
riam cet. primum esse non est simili- 
tudo V 32, p. 317,25. inter materiam 
et formam non est wimilitudo V 32, 
. 316,5. c. 33, p. 318,0, &, Similitudo 
inter formam. intelligentiae et forinas 
rerum hyle habentium V 8, p. 271,21; 
inter formam animae et formas quae 
transeunt. per eam 11] 40, p. 170,6. Si- 
militudo inter substantius intelligibiles 
in suis actionibus 1V 17, p. 249,23; 
inter netiones naturae et trium anima- 
rum 111 46, p. 184,4. Verbum est si- 
militudo creationis V 43, p. 836,7. 11. 
Arrin cum materia similitudo V 383, 
p. 3018,24. 


SIMPLEX (ef. simpliciter). 1) Sim- 
lex loeum non occupat 111 32, p. 153, 
|». . €) Nimplicin ad compositum ra- 
tin, cf. compositum n. 2. --- Simplex 
non potest coniungi cum spisso sine 
medio simili extremis V 15, p. 285,2. — 
8) Quomodo multae res existant in una 
re simpliei 11] 32, p. 152,20 sqq... Sub- 
Mtantin quo. inagis. est Pimplex, eo ma- 
gis colligit. formas. 1125, p. 132,18. 
e, 32, p. 104,15. V 16, p. 287,9. 288,1. — 
4) Superius. simplicius. est. HI 06, p. 
A220, SNpirituale quo majis asconde- 
rit, erit simplicius V 28, p. 310,13. su- 


Vnitio e«t »imilitudine 11] 23. p. . 


»14..2 042 xac qut 
12.234 7pó772 j€19gCnpiou£. Xa were 
STD. man 3er uiam eri 
ser e super I 2 6113 — 
$ Ceo &mgona.— na 
Eee amer c. eme5d 

sizp.:o Li 3. a 1634 Marermpi 
ma sieylex wre V 34. u, 
Mzrizs sim tr 

15. p. 244.1%. smzrsérzs simpler wem 
ib. v. Ar gesamte exper d. ub 
staztia D. 9. sa igent 
-imp ex L1 57. p. 308,5. melius 

SIMPLICITAS. 1. Fins s : 
tis IV 2. p. 215,16. V 1, p. 351.16. ex- 
ultima simplicitas V 3, p. 
2) Simplicivas animae Ill 15, 
c. 28, p. 1417.10. c. 3., B! 6: i 
ligentiae Ml 28, p. 141, Materis in 
telligentiae est maioris simplicitatis 
quam materia animae, materia animae 
maioris simplicitatis quam materia »4- 
turae V 42, p. 333,18. 20. fortior sim- 
plicitas materiae et formae in substan- 
tiis simplicibus IV 2, p. 214,19. Sim- 

licitas substantiae est eios aliqua qua- 
[itas ll 18, p. 45,12. simplicitas sab- 
stantiae ex quo incipit usque ad ns- 
turam Il 21, p. simplicitas sub- 
stantiae altioris ib. v. 1. Vnitas sim- 
plicitatis 1| 21, p. 62,11.  mntatio 
unius simplicis ex simplicitate in com- 
positionem 1l 23, p. 64.19. 

SIMPLICITER (cf. simplex), id est 
sine materia (exspoliatum sa materia) 
11 23, P 133,15. c. 24, p. 194,14. c. 26, 
p. 142,14. 

SIMVL. 1) Materia est creata cum 
forma simul V 42, p. 334,11. materia 
et forma sunt ligatae (unitae) simul V 
31, p. 314,19. c. 88, p. 818,14. Exi 
stentia materiae et Jormae uerbi simul 
V 43, p. 336,24. — Quautitas et qua- 
litas simul sunt V 19, p. 293 
2) Mouens simul et mobile lli 50, 
192,26. Non potest eadem res esse 
simul agens et patiens lll 17, p. 116, 
22. — 3) Nou est impossibile ut sub- 
sistant in substantia simplici mnltae 
formae simul lll 32, p. 154,7. — Iu 
loco corporali non locantur multa simul 
1l 32, p. 151,1. proprietas est loci 







P i ut multa non coniungantur in 
eo simul lll 33, p. 157,3. 
SISTERE (syn. quiescere). Forma 
sistit in ultimo inferiori substantiae V 
ii, p. 149. 
SITVS in extremo inferiori est con- 
- fra subsistentiam in extremo superiori 
11 27, p. 144,8. 
SOL. 1) Corpus solis confertur 


- materiae primae ll 8, p. 31,225. — 
2) Solis lumen. a, Lumen solis ex- 
cedit terminos solis lll] 52, p. 196,11. 
effluxio luminis solis a sole lll 52, p. 
195,95. sol fecit se effluentem et dat 
I 18, p. 16610. > d. Bol penetrat 
1 , . — b. Sol pene 
alignod obstaculum et 
p. 41,10, — Lumen solis reuerberatur 
& corpore lll 18, p. 121,10. — Cum sol 
elenatur, completur aer splendore et 
lumine V 33, p. 318,25. Lumen solis 
infusum aéri appa 
Ill 16, p. 11237. 
diffusus super sphaeram terrae 1l 8, P. 
37,26. —Lumen solis mutatur, quando 
permiscetur tenebris IV 14, p. 244,15. — 
€. Penetratio uirtutis solis, i. e. uirtu- 
tis diffundentis lumen, et unitio eius 
eum lumine solis in aére V 
8. — Sol in se ipso non excedit finem 
suum lll 51, p. 196,13. Lumen solis et 
lumen diffusum super terram non idem 
11 54, p. 200,10. — Lumen infusum 
in aérem comparatione luminis in es- 
sentia solis ualde paruum est IV 20, 
. 255,4. — d. Lumen solis exemplum 
ormae IV 2, p. 215,17. Infusio (diffu- 
sio) solis in aérem exemplum infusio- 
nis formae IV 18, p. 251,7. V 30, p. 
313,12, Vnitio luminis solis cum cor- 
pom similis est unitioni substan- 
P. 





Ne 19, 


iae simplicis cum composita 1lll 25, 
141,18, 


SOLIDVS. Corpus solidum ]1ll 16, 
p. 113,2. c, 35, p. 160,3. 


SOMNVS, Anima recipit formam 
intelligibilem ab intelligentia in som- 


nis lll 42, p. 174,13. Formae anima- 
les apprehensae in somno IV 16, p. 
247,22. 23. 


SORDES. Purgare intellectum a 
sorde sensibilis Ill 56, p. 204,16, 


SPATIVM quod habet hyle IV 15, 
IV 20, p. 


. 246,5. spatia materiae 
554.16: temporis V 42, p. 334,12. 


SPECIALITAS, Fons specialitatis 


11.20, p. 60,21. 


similitudo—spes. 


ret in corpore solido | 
infimus radius solis | 


517 


syn. ge- 
119^ 5. 40. 
P s sit res V 4, p. 
) Diuisio generis in species 
x NOM ; ren sunt in qu 
ribus ‚12. species multae 
sunt ib. v. 11. — Nomen et definitio 
generis a emp recipiuntur lll 18, 
p. 118,13. 14, — Omnis species differt 
ab aliis speciebus quae continentur sub 
eodem genere communi lll 2, p. 77,20, 
Species genere diuersae mon conueni- 
unt in uno genere communi IV 10, p. 
A s ) Esse in ey nts rebus, 
scil. forına uniens simplex, i.e. genera 
et species lll 41, p. 127. Du epi 
cies conueniunt in intellectu formae 
uniuersalis IV 13, p. 240,5. — Species 
mouentur ad coniunctionem V 35, p. 
321,11. — 4) Lumen attribuens intal- 
lectum speciei V 4, p. 263,9. Species 
quae sustinentur in materia sunt im- 
pressio a sapientia in materiam V 41, 
. 331,9. — Res pura magis seruabit 
eciem suam fortius 1V 14, p. 244,5. — 

Species in factorem primum non ca- 
dit 111 11, p. 108,17. 


Il. Species, syn. figura, Figura 
et spec bs est siiremits inlotantins 


SPECIES. L Species 
nus. 1) Scientia specierum 
8 apa cuius speciei 
Ill 18, p. 

i 


P 
8B 
b 


327, | sensibilis V 29, p. 309 


SPECIFICARE. Formae rerum spe- 
cificantes res V 14, p. 283,10. Forma 
intelligentiae est specificans res ib, 


SPECIFICATIO rerum est uniuer- 
salitas suarum formarum V 14, p. 
283,12. 

SPECVLARL Clauis speculandi 1l 
Sb eux porta speculandi Ill 50, p. 

L 7 * 


Speculari quid est res uel 
cuius speciei V 4, p. 1; intelligen- 
tiam V 4, p. 9X 


SPECVLATIO substantiarum sim- 
plicium lll 49, p. 190,8. c. 50, p. 190,18. 


SPECVLATOR materiae et formae 
V 35, p. 321,21; libri (si. e. materiae) 
per intelligentiam depictionum V 43, 
p. 938,1. 


SPECVLVM recipit formam ab in- 
spectore V 41, p. 331,1.  resultatio 
formae in speculo V 41, p. 330,24. c. 
49, p. 936,2. transitus formarum in 
speculo lll 40, p. 170,4. Cum speculum 
clarum substantiae spissae adiungitur, 
lumen eius obscuratur V 41, p. 331, 


|24. — Esse manifestum est speculum 


occulti V 20, p. 295,18. 
SPES nobilis V 43, p. 338,22, 
33 * 








teria stabilis est in scientia altis- 
simi V 30, p. 3139. 

STABILIMENTVM animae in sci- 
entia deitatis ]ll 49, E 190,6; formae 
v2 ; inferiorum in 
ıperioribus et partium in toto Ill 3: 
E UM: AM in medio caeli 

y p» aAA. 


STAGNVM. zu in stagnum den- 
sata 1] 21, p. 63,11. 

STATVA est particulare artificiale 
I 14, p. 17,13. 

STATVS cursüs uoluntatis V 40, 
p. 330,7. 

SVAVITAS animae rationalis 11] 
49, p. 1 | 

SVBIECTIO substantiae mundi sub 
unitate creatrice 1] 21, p. 62,22. 

SVBIECTV M. 1) Omnis auctor ex- 
cepto prime auctore in suo opere in- 
diget Sablacto quod sit cie tibile 
suae actionis Il 9, p. 40,21. effectus 
non apparet nisi in aliquo subiecto lll 
20, p. 127,27. — Substantia non est 
in subiecto V 22, p. 299,9. — 2) Sub- 
tilius ex substantiis est subiectum 
spissiori IV 9, p. 2307. Primum sub- 
iectam est materia uniuersalis I 15, p. 
19,16. — 3) Subiectum actionis I ab, 
p. 128,2. 3; coloris V 27, . 307,11, Sub- 
iectum corporis est substantia I 15, 
p. 19,11. Subiectum elementorum est 


unum I 14, p. 182. 7. 19. 96; est cor- | entia de 


us I 15, p. 19,5. 21. c. 16, y. 19,25. | 
502. Subiectum in quo fiat generatio | 1 


I 14, p. 18,25. Subiectum luminis lll 
54, p. 200,12. 


SVBIECTVS. Substantiae subiectae 16) 


sunt sibi ipsis, donee uenias ad pri- 


mum subiectum I 15, p. 19,15. Omnin |i 


subiecta sunt uoluntati unius magni 
1 2, p. 4.11. 
SVBITO. Lumen subito diffundi- 
r V 328, Debilitari ad 
subito recipiendum ib. v. 22. 


SVBLIMIS. m. de uoluutate | su 


est sublimis V 
LL vn 
sublimis V ; 
909,92 d 


SVBSISTENTIA. 1) Subsistentia 
eorum quae sunt est in nouem ordini- 


P. 4 ]. — Crea- 
. 327,13. factor 
19% c. 25, p. 


bus: 1° subsistentia omnium rerum in | $5; su 


scientia creatoris, 2" formae uniuersa- 
lis in materia uniuersali, 3° substan- 
tiarum simplicium aliarum in aliis, 
4? nccidentium simplicium in substan- 


1 





sphaera—substantia. 519 


tiis simplicibus, 5* quantitatis in sub- 
stantia, 6" superfieierum in corpore, 
linearum in saperficie, punctorum in 
linea, 7? colorum et figurarum in su- 
perficiebus, 8* aliquarum um cor- 
porum similium sibi in partibus in 
aliis per 9^ aliquorum corporum 
in aliis corporibus ]l. 14, p. 48,11. — 
Situs in extremo inferiori est contra 
subsistentiam in extremo superiori lil 
27, p. 1448. — 2) Omnis forma ad 
subsistentiam suam opus habet mate- 
ria quae sustinet eam ll 19, p. 592. 
subsistentia omnium formarum in ma- 
teria uniuersali lll 32, p. ^ sub- 
sistentia formarum in anima lll 23, p. 
3. €. p. 163,26; in intelligenti 
ll 4, p. 33,7. Ill 93, p. 133,3. subsi- 
stentia formarum in anima et intelli- 
gentia est sicut subsistentia forma- 
rum in hyle V 19, p. 293,12. Subsi- 
stentia materiae uniuersalis et formae 
uninersalis in uoluntate lll 32, p. 153,7; 
quantitatis in substantia ll 14, p. 49,9; 
substantiarum spiritualium aliarum in 
aliis 11 24, p. 70,17. 


SVBSTANTIA. 
A. De substantia generaliter dieta. 
1) Quid sit substantia. 9) Substantiae cum acti- 
dente quae intersit ratio, 3 n 
Substantiarum 3 Bubetantiae 
epe cn mem Nem e qn 
P. 5)Bubstantia prima, C. Sub- 
stantia media siue simplex siue spiri- 
tualis TEE 9) Nomina. 10) &i- 
subs! an simplicibus — 11) 


ce, Eius anti compositam 

ratio. 21) Substantia sentiens, D. Substantia 

eomposita De Rare ds eorporen). 22) No- 
Quid et qualis sit «»u ; 


composita 
posita ex maleria ue constituta, — 26) Sub- 
tiae compositae m . 
eum eis quae supra eam sunt necessitudo, 
. Bubstantia praedieamentorum, 28) No- 
mina, 29 quo- 
Rp d I 
qu A " 
rum 32) De formis 
quae in substan insunt, 


praedicamentorum 
t meme uirtutes, pas- 
ne - ordine, Z E 
8 &, 35) Propriotas enera eius, 36) Eius 
maleria et forma. — E. és Patanilqn uaríae 
diuisiones (n. 37). 









€undum actionem primam ll 16, 
113234, — b. Quo substantia pen pro- 
pinquior primi esse, assequi bonitatem 
Beat fadilius V 39, 

stantia quo fuerit subtilior, fortior et 
uminosior, erit actio eius fortior lll 
15, p. 109,25. 110,21. Substantia non 
est altior et rnipak cuius operatio 
non est ita lll 44, p. 178,24. — c. Per- 
fectior et fortior substantia est causa 
er in dehiliorem et imperfectiorem 
Il 49, p. 188,221. Substantia altior 
continet et cognoscit inferiorem lll 57, 
| p. 20721. Inferior ex substantiis est 
; iens altiori et deueruiens, donec 
motus peruenit ad intelligentiam (sub- 
stantiam altiorem) lll 55, ,20; 
209,4. 14. Omnes substantiae inueni- 
untur seruientes et oboedientes sub- 
stantiae altiori et sequentes eam et 
mouentes se ad nutum eius lll 58, p. 
209,6. Substantiarum — uniuersalium 
aliae continent alias et omnes conti- 
nent substantiam compositam lll 57, p. 
207,16. 20. — d. Quantitas retinet 
substantiam ab Mum et conferendo 


se cf. quantitas | 
& E unbise a summo ad 


imum descensus. a. Substantia 
descendendo magis multiplex, ascen- 
dendo magis unita fit lli 2, p. 77,14. 
In supremo substantia spiritualis, sub- 
tilis, in extremo inferiori corporalis, 
spissa IV 18, p. 251,12. 14. Substan- 
tia tor z sua s vermes 
grossitudine fuit opposita substantiae 
altiori in sua subtili 
tate, quia haec substantia est sub- 
iectum principii et initii unitatis, et 
haec alia substantia est subiectum finis 
et extremitatis unitatis ll 21, p. 62,25 
. 197,11 (n. 1 a 8). — 





g ll] 52, 
emplum simplicitatis substantiae ex | 


quo incipit usque ad naturam et cor- 
poreitatis substantiae a natura usque 
ad ultimum centrum est aqua decur- 
rens ll 21, p. 63,7 (cf. 11 24, p. 68,14). — 
Substantiae quo sunt superiores, sunt 
similiores materiae primae IV 10, p. 
2 Cf. V 16, p. 288,13 (of. infra e). — 


na substantia est sapientior et 


perfectior alia propter spissitudinem 
et torbationem materiae, non ee 
formam in se ipsa 1V 14, p. 243,5. 7. 
Cf. praeterea n. 4 b, e. — c. a) Sub- 
stantiae quo sunt superiores, 
sunt magis collectiuae formarum 
IV 10, p. 232,5. omnis substantia 
quanto magis fuerit simplex et subtilis, 
tanto magis erit colligens formas lll 
23, p. 132,13. Substantiae quanto fu- 


substantia. 


p. 316,25, Sub-|49, p 


tate et simplici- | P 


.| formam eorporalem I 9, p. 12,3. 





521 


p.|erint superiores, tanto erunt magis 


collectiuae omnium formarum et com- 
muniores et magis comprehendentes lll 
. 189,6, substantia quo magis 
alta et clarior fuerit, erit eius forma 
magis colleetiua formarum et magis 
comprehendens illas IV 15, p. 24 


substantia quo fuerit subtilior et sim- 


plicior, erit receptibilior multarum for- 
marum et diuersarum, et ipsae formae 
sunt in ea melius et pulchrius; et e 
contrario V 16, ek ; probatur ib. 
v. 14 sqq.  Substantiae quo magis 
Jescenderint et propinquiores corpori 
fuerint, erunt debiliores iu recipiendo 
formas et minus lumen et similiores 
corpori V 16, p. 288,13. — 5) Quicquid 
est in substantiis inferioribus, est et 
in superioribus; sed non e conuerso 
ll] 49, p. 188,25. 


6) Substantiae genera prae- 
cipua (ef. n.1e£37). a) Substantia est 
duobus modis, simplex scilicet et 
composita ll 15, p. 49,20. Diuisio 
substantiae in simpliei et composita, et 
diuisio simplicis in intelligentia et 
anima et forma et hyle, et diuisio 
compositi in erescibile et non cresci- 
bile et in uinum et non uiuum et in om- 
nes oppositiones differentiarum quae 
dinidunt materiam et ducunt ad esse 
I| 13, p. 46,26, Compositum ex mate- 
ria et Gran diuiditur in duo, quorum 
unum est substantia corporea coin 
sita, aliud substantia spiritualis sim- 
lex; et substantia corporea diuiditur 
in duo, quia eius aliud est materia cor- 
porea sustinens formam qualitatum, et 
aliud materia spiritualis quae m 
stantiam spiritualem cum  antecedat 
substantia siue essentia prima, haec 
existit substantiarum diuisio : 


1) substantia 
prima 
2) substantia (a) intelli- 
media s. gentia 
spiritualis 4b) animae 
8, simplex substantia 
le) natura — ( intelligibi- 
3) substantia (a) substan- | U^ 
corporea tía nouem 
8, compo- praedica- 
sita mentorum 
b) corpua ) substantia 
sensibilis, 


Quibus substantiae sensu principali ac- 


| ceptae generibus accedunt ettam substan- 


Lia i.e. forma et substantia i,e, materia, 








substantia. 


liter sint V 24, p. 300,27 (Disc.), Sub- 
stantiae simplices non habent quaesti- 
onem quare sint extra suam essentiam ; 


sed Im sint et quid sint in eis unum 
est ib. p. 301,5. —  Quantitas (7. e. 


numerus, et qualitas substantiarum 
simplicium lll 43, p. 175,16. - Essen- 


tia substantiae simplicis (spiritaalis) 
ef. essentia 4 5. Praeterea ef. n. 
14. — Substantiae spirituales circuli 
et rotae appellantur, quia aliae aliis 
sunt continentiores lll 57, p. 206,19.23.— 
b. Probationes quibus demon- 
stratur inter factorem primum 
et substantiam compositam esse 
substantias medias. Tractatus ter- 
tius de asseueratione substantiarum 
simplicium I 9, p. 12,17. 
rem primum et. substantiam praedica- 


mentorum substantias medias esse eget. 


me 3a, "LY et Lola en 
n d .— a gene- 
ale de inquisitione a inueni- 
endi substantiam mediam inter facto- 
rem primum et substantiam qnae sus- 
tinet praedicamenta 1l] 11, p. 102,17. 
Regula generalis de uniuersitate sub- 
stantiarum intelligibilium ll 50, p. 
191,1. — Inquirere scientiam de istis 

bstantiis quae sunt mediae inter 
factorem primum et substantiam quae 
sustinet praedicamenta possumus duo- 
bus modis. unus eorum est conside- 
rare proprietates substantiae quae sus- 
tinet praedicamenta. secundus mo- 
dus est e inuentionem substan- 
tiarum mediarum inter factorem pri- 
mum et substantiam quae sust, praed. 
secundum opera istarum substantiarum 
et actiones earum et secundum proces- 
sum uirtutum earum aliarum ex aliis 
m 11, p. 10222; «cf. lll 13, p. 105,20. 
25. differentia horum modorum est, 
quia primus duxit nos ad scientiam 
inueniendi substantiam mediam abso- 
lute inter factorem primum et sub- 
stantiam quae sustinet praedicamenta ; 
secundus duxit nos ad sciendum quid 
est et qualis est et quare est substan- 


tia 
probationes m 

tur lll 1, p. 73,14 sqq. Ill 51, p. 193, 
17 sqq. 194,15 sud: 
tiarum intelligibilium certificatum se- 
cundum modum considerandi actiones 
diuersas et secundum modum genera- 
litatis harum actionum et similitudinis 
earum ll] 50, p. 190,22. iam certifica- 
tae sunt substantiae simplices secun- 
dum modos quos propalasti Ill 72, 
p. 195,15. 


inter facto- 


ia lll 11, p. 108,6. — Ipsae 
, ae et uariae exhiben-. 


— Esse substan- 


593 
12) Substantia simplex unde 
originem accipiat, Substantia me- 
dia est creala ]ll 3, p. 80,117. — 
Factor primus non facit nisi substan- 
tiam simplicem lll 2, p. 76,27.  Volun- 
tas est uirtus efficiens substantias in- 
telligibiles lll 57, p. 205,23. Ceterum 
inferior quaeque snbstantía — intelli- 
lis a superiore defluxit; cf. anima 

a; natura 4 ef infra m. 18. At 
substantiae simplices terminatae sunt 
unaquaeque a sua causa, et omnes à 
prima causa V 28, p. . 

13) Substantia spiritualis ex 
materia et forma composita. 
a, In substantiis simplicibus est ma- 
teria et forma (substantiae simplices 
constant siue compositae sunt ex ma- 
teria et forma e£ similia) 11 24, p. 69, 
12. IV 1, p. 211,8. c. 2, p. 213.14. e. 4, 

. 217,10. 218,17. 219,11. c. 5, p. 200, 
0. 222,16. c. 6, p. 2249. c. 7, n 226, 
17; quod probatur IV 1, p. 211,9 sqq. 
e. Z, p. 213,17 &qq. e. 4, p. 217,11 sqq. 
218,15. V 12, P 3815 sqq. substan- 
tiae simplices habent materiam uniner- 
salem et formam uninersalem IV 7, p. 
226,14. substantiae simplices non sunt 
materia lantum nec forma tantum IV 
l, p. 212,18. 24. c. 5, p. 222,15, 
Substantia simplex diuiditur in mate- 


riam et formam secundum diuisionem 


eneris in species lll 18, p. 118,10. 

xemplum ad sciendum diuersitatem 
materiae et formae in unaquaque sub- 
stantiarum simplicium V 4, p. 263, 
21. — Substantiae spirituales quomodo 
sint simplices, cum sint tg ex 
materia et forma IV 4, P 18,17; cf. 
IV 2, p. 213,26 sqq. — Ö. Materiae 
substantiarum simplicium sunt praeter 
suas formas V 2, p. 261, 4. —  Mate- 
ria substantiarum intelligibilium eadem 
est IV 8, p. 228,14. Materia substan- 
tiarum intelligibilium et materia sub- 
stantiarum sensibilium una est IV 8, 
p. 230,1. — In substantia simplici non 
est materia (/, e. hyle) Ill 33, p. 156.2. 
Praeterea cf. c y. — c, a) Omnis 
substantia spiritualis habet formam 
lll 18, p. 120,6. Forma constituit es- 
sentiam substantiarum simplicium V 
29, p. 310,10. — Resolutio substantia- 
rum intelligibilium in suam formam in 
intellectu V 12, p. 278,112. — Extremi- 
tas substantiae intelligibilis est diffe- 
rentia et forma V 29, p. 309,24. — 
B) Substantia simplex habet formam 
sibi propriam lll 39, p. 168,21. 25. 
1694. 14. — Subst. simplex non ha- 
bet in se formam propriam lll 22, p, 


3g ** 








- fae sunt unaquaeque a sua causa et 
omnes a prima causa V 
Substantiae simplices per se coniunctae 


finitae sunt, scil. ubi coniunguntur lll 
9, p. 96,17. — 7) Essentiae uniuscuius- 
ue substantiarum simplicium sunt 


t e et terminatae, non extensae us- 
que in infinitum; sed radii earum flu- 
unt ab illis et excedunt terminos suos 
et limites lll 52, E 196,1. — Vires 
substantiarum — intellig 

finitae an infinitae sint lll 57, p. 206, 
19, uirtus substantiae mediae est in- 


finita secundum suam simplicitatem, 


finitn secundum quod est creata lll 3, 
80,15, — e. Accidentia substan- 
tiarum spiritualium. 
accidentium simplicium in substantiis 
simplicibus Il 15, p. 50,7. applicatio 
substautiarum spiritualium cum acci- 
dentibus spiritualibus 1] 24, p. 70,14. 
V 6, p. 267,12. — Diuersitas 
tiarum spiritualium et accidentium 
uae sustinentur in eis V 3, P 262,7. — 
ecidens corporale quomodo genera- 
tum sit a substantia spirituali lll 34, 


p. 1585. e vos 
15) Substantia simplex quo- 
modo omnes formas een res) 
in secomprehendat. a. Substantia 
simplex est omnes res lll 32, p. 152, 
26. In substantia simplici sunt om - 
nes formae lll 39, p. 169,18. subst. 
simplex figuratur omnibus figuris lll 
22, p, 131,16.  Substantiae spirituales 
colleetiuae sunt formarum sensibilium 
li 24, p. 136,17. Praeterea ef. n. 20 
€ y yy—44. — b. Subst. simplex re- 
cipit omnes formas lll 5, p. 87,15; 
est ibilis multarum formarum 11 
22, p. 131,20. c. = p. 169,8; deoa 
erit superior, erit magis receptibilis 
en 19 b 0. en e. In sd belao- 
tia simplici sunt multae formae in 
potentia Ill 22, p. 180,21, Subst. sim- 
plex appetit quod habet in potentia 
exire in effectum lll 20, p, 127,25, 
subst. simplex formas quae in ea 
in potentia sunt in effectum educit lll 
22, p. 19023. e. 31, p. 15222. — 
d. Forma substantiae simplicis (sub- 
stantia simplex) unita est cum om- 
nibus formis lll 29, p. 148,8. c. 30, p. 
150,16. 18, — subst. simplex unita est 
cum essentia formarum simplicium I] 24, 
. 136,16. 18. — Formae quas apprehen- 
lit subst. simplex uniuntur cum es- 
^q ur rn ee I 
* " " H Cf. ; , * 
149,35. nA formae sustentatae h 
materia cum substantia simplici non 


substantia. 


, p. 9303,25, — | p 


sunt ib. v. 25. Ä l 
(inuentae sunt) in essentia substantiae 


simplicis I1 22, p. 131,17. c. 29, p. 
147,17. 148,11. 149,99. c. 30, p. 1530 
,14; etiam formae sensibi- 


ibilium — utrum | 


Existentia 


substan- | 141,2 





est eocpeqed, sed spiritualis lll 31, 
. 152,16. e. Formae inuentae in 
substantia simplici non sunt intus uel 
extra essentiam eius lll 29, p. 148, 
21, sed ipsae et essentia eius unum 
omnes formae sunt 


p. y z | 

les 1l] 31, p. 151,8. Cf. d. fet 11 e.— 
In substantia simplici nihil obstat in- 
ter ipsam et formas V 16, p. 287,17, — 
f. Formae mul!ae collectae in su - 
tia simpliei sunt simplices et spiri- 
tuales ll] 32, p. 152,11. c, 33, p. 156, 
15. formae sensibiles, id est forma 
quantitatis, figura, color et qualita- 
tes, sunt in substantia simpliei modo 
subtiliori et simpliciori quam in sub- 
stantia composita lll 25, p. 140,22. 25. 
Formae quae sunt in substan- 
tia simplici non habent quantitatem 
ll] 33, p. 156,27, Subst. simplex est 
capax omnium rerum sine coa 

tione et densitate lll 32, p. 15231; pe- 
netratur formis V 16, p. 287,18. 
Formae unitae non inueniuntur nisi in 
substantia simplici 111 29, p. 149,25, in 
substantia simpliei sunt formae unien- 


tes se, non multiplicantes se lll 33, p. 


156,3. 4. 
est locus 
Il] 32, p. 15444, 
16) Substantiarum simplici- 
um uires, actiones, passiones, 
a. Vires substantiarum simplicium in- 
fusae sunt et penetrant per totum lll 
16, p. 114,2. Vires substantiarum in- 
telligibilium quomodo finitae, quomodo 
infinitae sint. of, 14 d y. 

b. ee le ne ech 
plicium lll 15, p. 110,19. a) Gene- 
ratim dicta. aa) Se meer intel- 
nen sunt agentes ]| 9, p. 40,18. 
substantia simplex est mouens et agens 
ll] 20, p. 125,6. Substantia spiritualis 
est agens per se lll 16, p. 112,6. — 
Substantia spiritualis est — (f. e. 
tiens) et agens lll 22, p. 130,16. — 
Substantia simplex appetit, quod habet 
bouge exire in effectum Ill 20, p. 
19735, substantiae simplices educunt 
quod habent in potentia et dant cor- 
poribus lll 16, p. 113,20. — de) Actio- 

igib 


Cf. d. — Substantia simplex 
7 P formis spiritualibus 


nes substantiarum intell um sunt 
similes IV 17, p. 250,18. Aetio sub- 
stantiae simplicis simplex est Ill 17, p. 
114,15. Substantiae simplices agunt 
secundum actionem primam lll 16, p. 
113,24, — 7) Substantiae intelligibiles 








rg sunt TUM ab La du p. 
249,1 250,2 - * C. * I * ’ P 
batur IV 17, P 54921 sqq. Ex 
substantia simplici fluit forma eius 11118, 
p. 120,8. 9. Formae quae sustinentur 


im substantia composita fluunt et adue- | p 


niunt à substantia simplici lll 25, p. 
38.10. 14. formae substantiarum sen- 


sibilium defluxae sunt a formis sub- 
stantiarum simplicium IV 16, p. 249,1. 
hi cur 


e. 17, p. 249,17. Cf. 16 ^ 
19) Substantiarum simplici- 
um genera, a. (uantitas (7. e. nu- 
merus) substantiarum simplicium Ill 
43, p. 175,15. ^») Substantia media 
non est una, sed multae ll] 11, p. 102 
um uinum simplices : 
ia, forma, intelligentia, tres ani- 
mae, natura lu 97 2 143,22. Sub- 
stantia spiritualis disposita est tri- 
bus ordinibus: primo eorum substan- 
tia spirituali quae sequitur substanti- 
am corporalem, deinde substantia spi- 
rituali quae est spiritualior illa, deinde 
materia et forma ex quibus composita 
sunt ]V 4, p. 217,20. — Diuisio sub- 
stantiae simplicis in intelligentia et 
anima et forma et hyle ll 13, p. 46, 
26. — Sabstantiae spirituales sunt na- 
tura et tres animae et intelligentia 
Il 24, p. 69,16, Enumerantur materia 
(materi prima), intelligentia, anima, 
natura lll 22, P 131,20. e. 56, p. 208, 
16 sqq. — f. Substantia simplex uni- 
uersalis, — partieularis lll 26, 


1421.4. IV 16, p. 248,24. 492. — |, 


b. Differentia substantiarum sim- 
cow IV 1, p. 212,16. c. 2, p. 214,23. 
215,4. c. 3, p. 216,7, 9. 20. 24. 25. V 
dh p. 262,6. ^) Ordo substantiarum 

mplicium 111 56, p. 2032. 7. 12. 204,11. 
IV 4, n 217,21. exemplum huius or- 
dinis Ill 56, p. 205,7—9204,12. Gradus 
substantiarum simplicium ef, 8. v 


gradus. — 8) Aliqua substantia in- | 


telligibilis est superior et subtilior 
alia Ill 51, p. 194,27. Substantiae sim- 
plices sunt diuersae in perfectione et 
in imperfectione IV 1, p. 213,7. — 
y) Substantiue simplices non se ipsis 
diuersae sunt IV 1, p. 213,5; commu- 
nes sunt in materia, sed diuersae in 
forma IV 1, p. 212,2. c. 4, p. 219,12, 
c. 6, p. 22220; quo magis descendunt, 
fiunt «crassiores et gear donec 
liant corporeae 111 55, p. 200,20, 

J) Subst. simplex quo fuerit superior 
et purior, erit magis receptibilis for- 
marum multarum V 16, p. 287,19; cf. 
ll] 22, p. 131,3. 7. 23. substantiae in- 
telligibiles quod fuerint simplieiores 





substantia, 521 


et clariores, erunt formarum recepti- 
biliores V 16, p. 2881. — c, Con- 
iunctiosubstantiarum simplici- 
um, «) Diuersitas substantiarum spi- 
ritnalium, quamuis sint unitae V 3, 
. 262,6, Nulla substantiarum simpli- 
cium composita est ex alia V 15, p. 
285,26, — 9) Existentia (subsistentia, 
sustentatio) substantiarum simplicium 
aliarnm in aliis ll 5, p. 34,4. 11 15, p. 
49,26, C. 16 P. 50,16. c. 24, p. 10,11.1 * 
lll 56, p. 203,3; explicatur 11 24, p. 
10,12. pM substantiarum spiri- 
tualium aliarum eam aliis 1] 24, p. 70 


11. ll 57, p. 2069. V 6, p. 967,11; 


Queen exemplis imaginari possit lll 
7, p. 206,9; cf. ll 24, p. 70,12 sqq. 
Substantiae simplicis alia species est 
locus alii ll. 15, p. 50,2; exemplis illn- 
stratur ib. v. 4 sqq. 


20, Substantiae simplicis ad 
en quae supra eam et quae infra 
sunt ratio. a. Eius ad deum di- 
uinamque  noluntatem ratio, 
«) Extra substantias simplices nihil est 
nisi deus V 24, p. 301,12. Subst. sim- 

lex est similis primo factori lll 
2, p. 76,26. — B) Substantiae simpli- 
ces continentur sub primo fluxu, qui 
effluit a uoluntate lll >; P. 196.10. 
omnes substantiae spirituales et cor- 
porales sunt mobiles a uoluntate V 37, 

325,3. — Comparatio substantiae 


| spiritualis et corporalis ad uoluntatem 


sic est ut comparatio terrae ad cae- 
um V 30, p. 322,11. — Verbum est 


|uirtus infusa substantiis spiritualibus, 


conferens eis scientiam et uitam V 36, 
p. 323,14. 

b. Eius ad hominem ratio. 
Quomodo homo sit pars substantiarum 
spiritualium et quomodo omnes illae 
esse putetur 111 56, p. 205,3, 5, 


c, Eius ad substantiam com- 
prm corpusque ratio (cf. m, 
4 c) a) Substantiae simplicis 
a composita differentia ans 
cum ea similitudo. ae) Diffe- 
rentia inter substantiam simplicem et 
substantiam compositam V 16, p. 387, 
23. Substantia simplex et composita 
contrariae (oppositae) sunt lll 20, p. 
127,9. e. 32, p. 163,24. c. 84, p. 15s, 
11. — Subst. simplex in sua forma 
nou est similis substantiae compositae 
1l 25, p. 140,28, — $88) Subst. sim- 
plex s e rojpsos substantiam composi- 
tam lll 16, p. 112,10. substantiae spi- 
ritaales sunt post substantiam prae- 
dicamentorum 1l 56, p. 2045, — 














substantia. 599 


icis in corpore est sensibilis 
TEC . 112,13; non corporalis ab- 
solute Le spiritualis absolute, sed 
media ib. v. 14. 18. — 2) Substan- 
tiae compositae cum simpliei 
e aa) Subst. simplex | 
est superior (altior) P» dp 
I n» » 117.25. : 
51 21713 — 


P sim lex di = est ad intellec 
= Xn subst. 
Sisemectorum Iu 91,3. bet. 

ibilis est su ilior uam subst. | 


s I 51, p. L Substan- 
tiae -oegead bd u en substantiae pl 


corporales diffusae 11 96, p. 149,22. 


subst. simplex est similior uni quam. 


subst. composita lll 19, p. 123,14; est 
plurium figurarum et formarum quam 
subst. composita lll 22, p. 131,3. 7. 
Subst. corporalis non habet tan- 
tam uim recipiendi motum eem 
er. subst. spiritualis V 36, p. 
st. composita diminuta A ü 
substantia simplici Ill 22, p. 130,7. 
comparatione substantiarum intelligi- 
bilium corpora sensibilia in ultima ui- 
litate sunt lll 57, 3 205,10. paruitas 
substantiae co comparatione 
ete 8 x ier spiritualia V 


vero gi 20,» com tioni 
d ee caelum 3193. Om- | 12 


nes formae substantiae donee: sunt | 
uasi punctum indiuisibile ad substan- 
tiam simplicem ll 26, p. 142,7. — 


Subst, praedicamentorum est quasi | P 


centrum ad ceteras substantias intel- 
ligibiles Il 9, p. 40,25. Totus mundus 
natat in su stantiis intelligibilibus 
sicut nauienla in mari et auicula in 
aére ll] 57, p. 205,12. materia corpo- 
ralis talem habet comparationem ad | " 
iritualem, qualem auis ad aérem V 
3, . 811,13. — +) Substantiae 
spiritualis ad corpus ratio, 
Subst. spiritualis corpus mundi (eor- 
n" uniuersale) continet et sustinet ll 
p. 70.2. Il 58, p. 208,16. subst. 
spiritualis corpori mundi iuncta, 
non rigat iram ] 24, p. 70,5. Ratio 
essendi substantias spiritnales in cor- 
re V 21, p. 296,7, — Termini aequi- 
Tistantine inter simplices substantias 
corporis uniuersalis ]ll 56, 
4$ — — erc ef. lll 57, 

A 206.10 ( 


21) EL sentiens me- 
dia est inter corporeitatem formarum | 
rg et spiritnalitatem intelli- 
gentiae V 15, p. DR5.5. 





D (n.22—36). Substantia pos 
(n. 23.00). Babetnntia eespudi 


Nomina.  Sobstantía composita 
Ill 1 '4 p. 1 D. 9, 13. 16. 18, 95. 
11 m; era T 24, 


4.6 
22 10. 18, 11 17, p. 114,19. 


50. 24 ele. cor pores 19 
Ill 3, p. T830. c. fh v. noe ia 


s corporea composita 
1 9 Interdum substantia cor- 
[pores P (corporslis) et substantia prae- 
ieamentorum in habentur, 
no d x c. 2 p. 114 

quae infra n.93 c a ex- 
icabuntur. 


23) Quid et qualis sit sub- 
stantia composita quaeque sint 
eius Zo. et partes. a. Quid 
sit. bstantia composita est omne 
id quod locus A gus e endit ]ll 20, P 
127,22, — Subst. —— esl cor 
sensibile compositum Il 16 p. 112,1 
Essentia substantiae corporalis 
sentia 4 5, — 5. Qualis sit. © Om- 
nis substantia pru sensibilis est 
ll] 21, p. 12824. — 8) Substantiae 
cempesilen quanto mag Ta 
200,23 7 ef. ll 15, p. H2 (nva 21 — 

ra — 

Subst. 'corporalis di iffusa est Ill m 
,29. dispersio substantiae ais 
lis lll 23, p. 133,22. — y) Omnis sub- 
stantia eorporalis habet intus et Rp 
Il] 29, p. 148, 15. Subst, corporea 
otest esse ubique lll 15, p. 111 16; 
non est in omni loco lll 18, ed 
finita est ib. v. 24. — Subst. compo- 
sita locus corporali est formis corpo- 
ralibus Ill 32, p. 153,28, — Subst. com- 
Dux uieta est lll 22, p. 19,0: «f. 

33 2); prohibita est a conferen 
se e ter crassitudinem et tenebrosi- 
tatem lll 15, p. 111,2; debilis est ad 
penetrandum res ib. v. 17. Subst, cor- 
poralis est recipiens tantum et com- 
posita tantam Ill 22, p. 130,15. — 
c. Substantiae compositae ge- 
nera et partes, «) Tresordines sub- 
stantiae corporalis, id est corpus 
spissum, corpus subtile, mate- 
ria et owe IV Be p- 217,18, — 
Substantia co (corporea com 
sita v. 4) diuid itur in 4 quia aliud 
eius est materia corporea sustinens 
formam qualitatum (7. e. substantia 
sensibilis) et a\iud materia spiri- 
tualis quae sustinet formam cor 
lem (7. e. substantia yraedicamentorum) 
I9, p. 125.  Sóstantia corporea 
cum et substantia m praedi orum 








| 





-——À— — 





| 
| 





9?) Substantine compositae 
cum eis quae supra eam sunt ne- 
cessitudo. a) Substantia corporalis 


ngata est ab origine V 36, p 


45. — b) Comparatio substantiae 


Hu 


tem sie est, ut comparatio terrae ad 
eselum V ' p. 312,11. 
stantiae corporales sunt 
luntate V 37, p. 3254. — c) Substan- 
tia composita ad substantiam sim- 
licem quomodo se habeat cf. 20 c. — 

io animae est in substantia 


substantia. 


is et spiritualis ad uolunta- | II 


881 


entia substantiae nouem praedicamen- 
torum praecedit scientiam omnium 
substantiarum intelligibilium II 9, 
40,13. in speculatione intelligibilium 
incipiendum est a substantia praed. 
6, p. 35, 12, subst. praed. est cla- 
uis speculandi ea quae sunt remota a 
sensibus II 6, p. 35,26; est exemplum 
praesens, subiectum significationi rerum 
non sensibilium Il 6, p. 35,18. c. T, p. 
30,20. 23. e. 9, p. 40,1; est exemplum 
extremi superioris, sc. materiae uni- 
uersalis quae sustinet omnia II T, p. 


composita lil 22, p. 130,5. Formae|37,14. 22 


quae sunt in substantia composita, 
prius fuerunt in substantia animae in 
potentia III 24, p. 134,22. Ligatio ani- 
mae humanae cum substantia corporali 
II p. 205,4. — Forma substantia- 
rum corporalium inuenta est in forma 
naturae IV 16, p. 248.4. 


LSubstantia praedicamentorum. 


28) Nomina. Substantia quae 
sustinet nouem praedicamenta 
II 6, p. 35,1. 7. 14. c. 7, p. 36,19, 37,14, 
c, 9, p. 39,26 passim; substantia quae 
sustinet praedicamenta III 2, p. 
83.5. e. 3, p. 7822, 24. 26 passim. 
substantia sustinens nouem prae- 
dicamenta III 2, p. 76,21 etc. sub- 
stantia sustinens praedicamenta 
HI 4, p. 85,4. 10. 16. c. 51, p. 194.11. 
14, c. 52, p. 195,19 elc. substantia 
praedicamentorum ]ll 8, p. 96,8. 
€, 10, p. 102,8 ete. Persaepe | nomine 
substantiae nulla adiectione facta sub- 
stantia praedicamentorum 'gnatur, 
uelut I 15, p. 19,11. II 7, p. 39,17. 19, 
c, 10, p. tib. c, 12, p. 44,1. 15. 18. 19. 
91 eie V 90, p. 29429. c. 4l, p. 391, 
21.  ltaque interdum substantia 
mundi ?dem sonat ac substantia prae- 
dieamentorum, welw 1l 19 
69,14. 19. 23, e. 21, p. 62,20 (materia 
quae sustinet quantitatem, id est sub- 
stantia huius mundi); II 24, p. 68,12 
(substantia mundi infusa est in omni 
quantitate quae sobsistit in illa); II 1, 
p. 23,6 (materia corporalis, hoc est 
substantia quae sustinet corporeitatem 
mundi); cf. V 41, p. 332,2: deus for- 
mauit substantiam, id est hunc mun- 
dum (ef. n. 24 b), 

29) Substantia praedicamen- 
torum quomodo cognoscatur, a. 
Subst. praedicamentorum remota est a 
- "ood: Sensus dee 
e. . ; est occultior corporei- 
tate V 20, P. 294.23: est intelligi 
non sensibilis ef. n. 30 ^ f, -- 
Auencebrol ed, Baoumker, 


Sci- 


, p. 58,25.| 


p. 95,10, | 





bilis, | 


30) Substantia praedicamen- 
torum quid et qualis sit, a, Sub- 
stantia praed, quid sit II 12, p. 43,14, 
a) Materia uniuersalis quae sus- 
tinet sensibilia et quae subiecta 
est illis, est substantia quae sustinet 
nouem praedicamenta, et nouem prae- 
dicamenta sunt forma uniuersalis sub- 
sistens in illa II 6, p. 34,23. 27. Ma- 
teria naturalis, — seilicet substantia 

uae sustinet praedicamenta V 34, p. 

‚7. materia corporalis, hoc est 
substantia quae sustinet A rs nes 
mundi II 1, p. 23,6; ef. v. 14. Mate- 
ria quae sustinet quantitatem, id est 
substantia huius mundi II 21, E 63, 
19. — Substantia praed. aliquando ma- 
teria uel hyle, iquando substantia 
nominatur ll 11, " 42,18. 43,2. 8. 11; 
cf. materia n, 2c. 24 a. — 5$) Substantia 
praed. est gradus inferior natu- 
rae aut uis inferior eius II 12, p, 
43,22. Subst. inferior seeundum ali- 
quid est uirtus, secundum aliquid sub- 
stantia III 52, p. 197,11. 25, Subst, 
praed. est uirtus receptibilis formae 
suae ipsius III 5, p. 81,13. — y) Cae- 


lum est substantia sustinens praedi- 


camenta III 51, p. 194,17. 


b, Substantiae praedicamen- 
torum proprietates, a) Quali- 
tas = substantiae praed. in se 
est simplicitas substantiae et susten- 
tatio accidentium II 13, p. 45,12, No- 
uem praedicamenta sunt qualitas sub- 
stantiae ib. v. 5. 7. — 5) Subst. praed. 
eiusdem generis est cum ilo a 
quo procedit III 9, p. 98,16;  eiusde:n 
generis est cum substantia nr est 
prior ea III 10, p. 101,21. 1€ — 


y) Subst. praed. est species cum 
| differentiis, 


propriis et accidentibus 
III 2, p, 77,19; sustinet genera, spe- 
) ifferentias, proprietates II 9, p. 
40,11. — 4) Subst. praed. est corpus 


II 7, p. 9,9; est corporea III 17, p. 
34 








532 


117,21; in se non est corpus II 14, y. 
41,20. 27; est subiectum corporis I 15, 
p. 19,11. -- &) Subst. praed. est com- 
posita III 3, b- 82,5 (er. p. 79,19): 
est multiplex III 2, p. 76,28: est in 
maxima multiplicitate 111 2, p. 16.16. 
Multitudo quae est in substantia praed. 
non est eiusdem geueris cum uno uero 
IIl 2, p. 76,23. — E-sentia substantiae 
est una continua II 19. p. 53,30. 60,5; 
est aggregata ex multis unis IlI 2, p. 
146,3; est subiectum finis et extremi- 
tatis unitatis II 21, p. 63,3; nnitatem 
recipere non potest. nisi. compositam 
et corpoream. I]. 23. p. 660.21. 
5) Subst. praed. est intelligibilis, 
non seusihilis HH 9, p. 10.12; est 
materia non sensibilis quae. sustinet 
formam corporis II 1. p. 22,18: sus- 
tinet omnia sensibilia [E 6, p. :55,9; 
est terminus. distinguens. inter »ensi- 
bilia et intelligibilia 1I 6, p. 55,11; 
ef. 1 7, p. 27,11. 14; est prima sub- 
stantiarum | intelligibilium 11.9, p. 40.2. 
Cf, DÀ à 3. 5; Subst. praed, est pos- 
sibilis [IE 10, p. 101,11. 18. 102,1. 71; 
est procedens. de potentia ad effeetum 
III 6, p. 99,16. — Subst, praed. non 
est perfeetalll 6, p... 80,8, 15; est 
inagnae nobilitatis II 6. p. 55.7; non 
est tantae dipuitatis quantae ceterae 
substantiae intelligibiles 119, p. 40,15, — 
Subst. praed. uon est agens, sed pa- 
tiens ef. u. 9) h^; quieta est in se 
cf. ib. — 9) Tenebrositas substan- 
tiae extinxit lumen. animae V 41, p. 
331,29. substantia mundi 
corpulentata, coadunata [l 21, p. 62, 
35. eius spissitudo et erossitudo ib. 
v. 25. Subst. praed. est similis flam- 
mae ignis obseurae propter humidita- 
tem Il 9, p. 41,3: est sieut. aer nubi- 
lus qui prohibetur penetrari Inmine ib. 
v. 4. — o) Suhstantiae praedica- 
mentorum cum loco et tempore 
necessitas. ad) Substantia. praedi- 
camentorum finita est 111 8, p. 96,10. 
e. 9, p. 97,16. — 5,7) Subst. praed. non 
eget loco corporali al statum — uel 
esse suum II 14, p. 47, 15. 17, in se 
non esf corpus, ut loco egeat, sed illa 
est locus quantitatis, in qua est locus 
certissime ib. v. 20. 21: non habet in 


ee superficiem. ib. v. 20; mouetur 
motu locali er. de y. inueniuntur 
partes eius. in loco, postquam non 


erant in co [II 10, p. 101,8. — 7;) Mo- 
tus substantiae praed, in teinpore 
est III 3, p. 78,205. 03,28. c. 4, p. 82.16. 
subst, praed. non est mobilis in non- 
tempore II 7, p. 04,1; non est patiens 


densata,. 


[ndex rerum. 


^ine mora III 4, p. 82,15; transit lo 
cum in quo mouetur tempore finito Ill 
8, p. 95,23. 96,2; cadit infra sem- 
piternitatem III 2, p. 18,26. — x. De 
substantiae simplicis cum 
quantitate coniunctione cf. quan- 
titas 2 a. 


31)Substantia praedicamente 
rum unde proficiscatur. a. Quare 
sit substantia nouem praed. lI 13, p. 
15, ]8. — b. Substantia sustinens prae- 
dicamenta est ex alia essentia a qna 
tluit I1I 51, p. 194,21 ; er. 1119, p. 86 
16 (n. 30 ^ 3); exemplata est ad 
exemplar, quod est prius ea Ill 3, p. 
80,24; cf. III 10, p. 101,21. 102,8 (n. 
30 b s — c. Subst. praed. non est 
creata ex nihilo, sed composita ex 
suis simplieibus IL 3. p. 79,19. — 
d. Subst. praed. non fluit a motore 
primo 11I 51, p. 194,26 (substantiam 
praed. a deo esse creatam /Ascipulus 
contendit 11 12, p. 4,25; cy. Ill 1, p. 
14,17). eius essentia prouenit ex es 
sentia naturae II 12, p. 43,21. 4. 
19. 21 (y. Da?) 


32) De formis quae in sub. 
stantia praedicamentorum in- 
sunf. u. Subst. praed. sustinet aliquas 
ex formis III 9, p. 99,1; est uirtus 
receptibilis formae suae ipsius Ill, 5, 
p. 87,13. Substantia sic est constituta 
ut aliquid eius magis receptibile for- 
mae sit quam aliud III 5, p. 86,9. 87,6 
(cf. 86,0). — b. Ex formis substantiae 
praed. quaedam sunt affixae, quaedam 
non affixae II 8, p. 39,17. 18. — For 
ma quae subsistit in substantia praed. 
in ca accidentaliter est III 10, p. 99, 
21. — Subst. praed. inuenitur uestita 
aliqua forma, postquam non fuerat 
uestita ex illa II[ 10, p. 101,9. For- 
mae in ea subsistentes procedunt de 
potentia ad effectum I1I 6, p.90,16. — 
c. Formae substantiae sunt obuiantes 
sensui II 8, p. 39,20. Cf. 25 c 3. — 
d. Formae quae subsistunt in substan 
tia praed. patientes sunt a substantiis 
simmplicibus et aduenientes ex eis III 
17, p. 114,2; impressae sunt a sub 
stantiis simplicibus et deductae ab 
illis 111 52, p. 195, 18. Cf. n. 25 c y 
7, et dd. — Forma sustentata in substan- 
tia praed. non est in essentia factoris 
primi Ill. 10, p. 100,1. figurae uires 
motus, quae subsistunt in substantia 
praed., non sunt acquisita ab essentia 
factoris primi Il 17, p. 116,6. 106. 
Formae, quae fiunt in substantia, fiunt 
ex intuitu animae uniuersalis V 11, 












in substantia 11 12, p. 44, 





tia naturae aliquo modo ib. v. 12. 


: 


a. Su 
tutis II | 
est de end: factoris primi ib. 12. — 


Subst. doe in se non habet uolun- 
tatem 1l] 7, p. 92, 4. — Subst. praed. 


sustinet omnia sensibilia ll 6, p 
3 


35,9; sustinet formam corporis ll 
25.18: sustinet quantitatem |l 21, P 
£19 (ef. quantitas 2 a «). — b. Sub- 
stantia praed. non est age ns ll 9, 
p. 40,20. c. 10, p. 42,4. 11. 16. III 4, 
83,1. c. 17, 
jhibet substantiam 
ab agendo II 9, p. 
210 p. i1 15. c. 7. p. 93,11 
ed E ie, C. d, P. Un 1 
tiens ll 9, p. 40,17. 19. 41,5. 114, p 
11 sqq. 42,10, 
patiens a factore primo sine medio lll 
4, p, 82,17, 83,2. c. 5, p. 8825. c. 6, 
bo.15. e. 9, p. 99.90 ; est patiens 
in tempore cf. 30 b ı yy; est poste- 
> quod patitur in non-tempore 
II] 5, p. 89,15. c. 9, p. 99,10, non est 


| | rius substantia — praed, 
hi 5, 89.19. 26; cf. 119, b 4053. — 
raed, est mobilis Ill 4, p. 

3,4. 4) Bubst. 
uario siue seeundario, non uniformi 
M] 4 p. 83,13 : 
substantiam quae mouetur motu uni- 
formi ib. v. 27. motus secundarius 
substantiae praed. recurrit ad motum 


tus substantiae praed. est finitus ll] 
6, ba 91,11. 25. c. B, p. 95,9. 17; est 
mutabilis lll SP. 94,19; est receptibi- 
lis passionis ib. v. 21. — Substantia 
sic est constituta ut aliquid eius ma- 
gie receptibile motus sit quam alind 
| b, p. 86,7 ef. 86,9. 81,6), == Y Sub- 
stantia praed. mouetur motu locali 
Ill 3, p. 19,15. e. 6, p, 90,3; cf. c. 10, 
p. 101,8; pertransit locum in quo mo- 
uetur tempore finito lll 8, p. 95,23. 
96, 2; non monetur loco infinito 1118, 
p. 95,25. 27. unaquaeque 
stantige praed. recurrit ad loeum unde 
mota est, et tunc unitur motus eius lll 
4, p. 85,6 (innuit. dvrinegiotaniv Ari- 
stotelis et Stoicorum). — Motus sub- 
stantiae praed, in tempore est II] 3, p. 


substantia. 
. 289,22. Natura sigillat et depingit | 
rae et signa quae accidunt sab- 

ae praed. habent esse in substan- 


Substantiae praedicamen- 
torum nirtutes, passiones, mo- 
tus. Subst. pied . est finitae uir- | 

4. Eius uirtus non | 


p. 1722, quantitas. 

raedicamentorum | 
26. c. 10, p. 41, 
. quieta est in se 
ef. e. 
‚10, — Subst. praed. est pa- 


ur 1 9, p. 4021 sqq. 4L, 
1 4; p. 88,6. non est|351 


praed. mouetur motu | 
sequitur ordine |( 
rum non coniun 


uniformem lll 4, p. 85,1. 4. — 7) Mo-| 
| 164, 


artium sub- | 


|B, p. 94,24 





18325. c. 7, p. 941 (ef. 30 b ı y). — 
i) Subst, ud. non eu is fac- 
tore primo lll 2, p. 78,23. c. 8, p. 96, 
2, 8, 15. motus eius non est ex es- 
sentia factoris pri e. 


anima uirtus ant sub- 
stantia per quam mouetur coniuncta 
est ei ul p. 79,7. 
=) Substantiae praedicamen- 
lorum locus in rerum ordine, 
a. Generatim dieta. a) Subst, 
praed, est extremum inferias ll 7, 
37,20. c. 9, p. 40,6. 24; est ultimum 


" 6. ! 

extrema) rerum 11 2, p. 75,11. c. 10, 
p. 100,15. Non est patiens posterius 
substantia praed. lll 5, p. 89,19. 26. 


Subst. d. est exemplum extremi 
superioris, sc. materiae uniuersalis 
uae sustinet omnia 1ll 7, p. 37,14. 
— ® Prior quam substantia 

est substantia necessaria lll 10, p. 
101,18. 102,2. 3. — Subst. praed. se- 
ee sensibilia in ordine ll 
‚p- 95,10; est terminus distinguens 
inter sensibilia et AA ll 6, p. 
1; ef. ll 7, p. 37,11. 14; est prima 
substantiarum intelligibilium ll 9, 
p. 40,2; est quasi centrum ceteras 
substantias intelligibiles 11 9, p. 40,25; 
non est tantae dignitatis quantae ce- 
lerae substantiae intelligibiles Il 9, p. 
40,15. in speculatione intelligibilium 
ineipiendum a substantia nouem pes. 
16, p. 3512; cf.119, p. 40,13. — 
b. Subst. praed. factori primo op- 
posita est 111 10, p. 100,16; non est 
coniuncta factori primo r 2, p. 79,6 
5 e. nom est prooima a factore pri- 
mo; itaque non r illud if a, 
p. 76,4: si substantia praedieamento- 
geretur factori primo, 
non existeret uno ictu oculi lll 2, p. 
loco illud coniungi factori 
rimo /dem walet ae pendere ab eo), 
inter factorem primum et substantiam 
ya est subst. media ll 24, » 11,8. 
Il 51, p. 184,11. 14; probatur Ill 1594. 
P: 73,14 s c. 11, p. 102,17 sqq. c. 
3 sqq. p. 105,25 sqq. — Subst. usos 
non fluit a motore primo ll] 51, p. 
194,26; non recipit substantialitatem 
a primo factore sine medio lll 6, p. 
91,5. Virtus eius non est de essentia 
factoris primi lI13, p. 80,12. motus eius 
non est ex essentia factoris primi lll 
94,24. figurae uires motus quae 
subsistunt in subst praed. non sunt 
acquisitae ab essentia factoris primi 
Il] 17, p. 116,16. forma sustentata in 
subst. praed. non est in essentia 


is primi Ill 8, p. 94,24. € 
Ill 17, h 1155 (cr. n. 3455, sed ex — 


684 Index 


factoris primi 111 10, p. 100,4. Subst. 
raed. non mouetur in factore primo 
1 2, p. 78,23. c. 8, p. 96,2. 8. 15. 
factor primus non est motor substan- 
tiae praed. nullo mediante 11] 6, p. 91, 
29. c. 7, p. 9232. 9. 93,7. 942. 17. 954. 
c. ll, p. 102,12. subst. praed. non est 
atiens a primo factore sine medio 
fn 4, p. 82,17. 832. c. 5. p. 8825. c. 
6, p. 9515. c. 09, p. 99,20, — c. Eius cum 
substantia simplici necessitas. 
«) Subst. praed. sequitür substan- 
tiam simplicem 1ll 3, p. 828; cf. 
lll 4, p. 84,27. — Subst. praed. conti- 
netur substantiis spiritualibus — s/ue 
simplicibus Il 24, p. 69,16. 1114, p. 81, 
16. Subst. simplex est forma aubstan- 
tiae praed. Ill 3, p. 81,22. Forma sub- 
stantiae spiritualis penetrat et circum- 
dat formam substantiae praed. 1ll 18, 
p. 120,17. 19. — Formae sustentatae 
in substantia praed. impressae sunt a 
substantiis simplicibus et deductae ab 
illis Ill 52, p. 195,18: patientes sunt 
& substantiis simplicibus et aduenien- 
tes ex eis ]ll 17, P 114,99; probatur 
ib. v. 11 sqq. — Praeterea cf. nm. 
ec. — j) Subst. praed. animá et in- 
telligentiä continetur ]ll 3, p. 81,25; 
contingitur a substantia animae Ill 3, 
80,8. anima unita est cum sub- 
stantia et commiscuit se illi V 41, p. 
331,21. motus substantiae praed. est 
ex anima 111 3, p. 79,17. "Tenebrositas 
substantiae extinxit lumen animae V 
41, p. 331,23. — 7) Subst. praed. pro- 
uenit ex essentia naturae ]l 12, p. 
43,21. 44,1. 19. 21; est gradus inferior 
naturae aut uis inferior eius ll 12, p. 
43,22. inter substantiam praed. et na- 
turam conuenientia est l| 12, p. 44,1. 
16. 21. — Natura sigillat et depingit 
figuras in substantia ll 12, p. 44,11. 
figurae et signa quae accidunt sub- 
stantiae praed. habent esse in sulstan- 
tia naturae aliquo modo 11 12, p. 44,12. 


II. Substantia sensibilis, 


3) Proprietates et genera 
eius. a. Extremitas substantiae sen- 


sibilis est figura et species V 4, p. 309, 
23. — Denudatus a substantia sensibili 
est quasi ignarus eius factus 111 56, p. 
204,20. — 
compositas ex elementis e! substantias 
quae sunt supra elementa V 21, p. 297, 
Inductio omnium substantiarum 
sensibilium V 12, p. 278,11. 
396) Eius materia et formae. 
a. In substantiis 
uniuersalitate siue particularitate non 


sensibilibus in sua 


rerum. 


20 | 288 


264,6. 


n. 9; naturae ll 


. Diulditur (n substantias 5 


est nisi materia et forma II 24, p. 69 
9; cf. V 12, p. 278,16. — 5. Reductio 
substantiarum — sensibilium in suam 
formam in intellectu V 12, p. 27812. 
abstrahere formas substantiarum sen. 
sibilium a suis materiis V 12, p. 278, 
18. — Subst. sensibilis propter suam 
spissitudinem non est receptibilis mul- 
tarum formarum V 16, p. 287.24, sed 
est comes unius formae ib. 2881. — 
Formae substantiarum sensibilium de- 
fluxae sunt a formis substantiarum 
simplicium IV 17, p. 249,17. 


E. Substantiae uariae diuisiones. 


37) Substantia altior (syn. superior, 
OP: inferior) cf. n. 5 a. c; aninse 
15, p. 111,18. c. 29, p. 13212. 15. 
16. c. 24, p. 134,16. 22. 24. 135,1 3. 
c. 25, P 139,9. c. 40, P 169,23. c. 41, 
p. 172.8. c. 43, p. 175,1. c. 49, p. 1809. 
c. 56, p. 20320. IV 1, p. 212,11 
passim; caeli ]l 10, p. 41, 38. com- 
posita (opp. simplex) cf. n. 22; corpo- 
rea siue corporalis (opp. spiritualis), 
ib.; corporis ll] 17, E 117,9. V 16. p. 
,10; corporis mundi 1] 17, p. 53220; 
elementorum 1] 10, p. 41.28; inferior 
(opp. altior, superior) cf. n.5 a.c; 
iutelligentiae 1] 20, p. 61,21. 1 2, p. 
11,25. c. 9. p. 98,24. 99,2. 6. 9. 13. 19. 
c. 15, p. 111,20. 23. c. 95, P 139,9. c. 
20, p. 142.16. c. 41, p. 172,5. 6. c. 43, 
P. 173,3. c. 48, p. 187,20. 24. c. 49, p 
88,13. 190,9. c. 56, p. 203,18. c. bI. 
eher 26. IV 12, ob: 2381. V 1,p. 
‚12.13. c. 2, p. 261,1. 2. c. 4. p. 
c. 11, 5 8. c. 13, p. 280,20. 
c. 14, p. 282,9. c. 16, p. 288.6. 12. 19. 
c. 18, p. 291,4. 7. 8. 9. c. 28, p. 308, 
17. c. 35, p. 322,11. 12; intelligibilis 
(opp. sensibilis) cf. n. 9 et b i 
materiae V 39, * 323,19; media cf. 
2, p. 44,4. Ill 56, p. 
203,21; particularis (opp. uniuersalis) 
cf.n. (; praedicamentorum cJ. n. 28; 
prima (opp. secunda) cf. n. 1! e; 
ima (opp. media), cf. n. 8; secunda 
fn». prima), cf. n. 1e; sensibilis 
opp. intelligibilis) ef. n. 35 —36; sim- 
plex (opp. composita), cf. n. 9; spiri- 
tualis (opp. corporea) cf. n. 9; supe 
rior (syn. altior, opp. inferior) y. n. 
a. € j uniuersalis (opp. particularis) 
cf. u. 


SVBSTANTIALIS. Forma substan- 
tialis cf. forman.41. Forma prima est for- 
ma substantialis, non substantia absolate 
11 37, p. 162,11. V 22, p. 298,16. Forma 
prima substantialis non est nisi una 


m 


substantialis—superior. 535 


V 26, p. 304,18. Formae substantiales 
non possunt separari a materia quae 
sustinet eam nisi intellectu resoluendo 


et componendo Il 23, 6611. — 
Diferentin substantialis dis ul 37, p. 162, 


5, p. 264,19. 


SVBSTANTIALITAS. 1) Intellec- 
tus substantialitatis I 6, p. 8,13. 22, 


M 59, p. 196926. 1971. 3. 7. 9. 
Substantialitas est praeter accidentali- v 


tatem 1l 17, L21. Virum substan- 
tialitas subsistat in esse V i. p. 210,1. 
Substantialitas non est rata ab 
essentia materiae V 7, p. 263,17; mon 
est Ba materiae t. v. 18 (ef. 
V 8, p. 270,6. 9). materia dedit om- 
nem substantialitatem V 16, p. 286, 
16. — 2) Communitas substantiarum 
simplieium in substantialitate IV 1, p. 


212,15. Radii qui Ow quae) fluunt 


a substantiis simplicibus, non sunt 
praeter intellectum | substantialitatis ui |P 


52, p. 1 26, — Substantia prae-| 


dicamentorum mon recipit substantia- 
litatem a primo factore sine medio lll 
6, . — 8) Causa dignior est 
intellecta substantialitatis eausato Ill 
52, p. 197,1. substantia simplex di-| y 
gnior est ad intentionem substantiali- 
2. M iam — rue: praedicamento- | 6 


6, p. 91,3 
SVBTILIARE animam V 36, 
322,13. Formae sensibiles subtiliantur m 
sensu et in existimatione Ill 37, p. 164,12. 


SVBTILIS ( (opp. spissus). er Ex 
omni ix m orma eius lll 18, p. 
ertransit AE X 
lll 14, p ud xd Spissum non con- 
EORR Pobtili nisi per medium 11151, 
_ A Aer subtilis IIl 51, 
194,7. AN 2, p. 215, 18. Corpus su 
tilius je. is walten Ill 57, p. 206,17. 
Esse subtile, subtilius cf. esse 5 d. 
Forma subtilior est quam materia lll 
14, p. 108,15, formae PX: a 
materia subtiliores lll 25, 141 
vo P Unger primae est "subtilior 
‚. Forma intelligentiae 
4 a vitis V 21, p. 296,24 ; er intel- 
ligentia 3 b 3. Materia nan erfec- 
tioni est subtilis IV 2, p. 215,15 Sei- 
entia de uoluntate ar subtilis .V 40, 
p. 929,22, Substantia quo magis est 
subtilis, eo pagi colli rn formas lll 28, 
. 132,13. V [i substantia 
Sy pe E Kabtilte V 15, p. 285, 
2: ef. intelligentia 2 b. 


SVBTILITAS 1) Sobtilitas facit 
influxum 11 15, p. 110,1. Esse fit 





obscurius et vocem pro 
tatem suam ll] 56 ‚26, "LT. 
Deus formauit subtilitate sun mundum 
V 41, p. 3322. — Mame in MP. 
litate V 20, x Hi dn 
subtilitatem V ue "t — 2) ub- 
tilitas cs I Ill 15, p. 
111,19. 229. c. 37 gto 6: animae 
animalis (sensible) m 48, p. 186,20. 
15, 2; uirium animae V 20, 
| p. ‚25; formarum V 20 
formaram seasibülum. WAS, 
9463; intelligentiae lll 15, p. 111,22. 
c. 51, al ,15; substantiae altioris ll 


SVFFICIENS indigens). 
ir iie est C iciens V 95, 


p 


SVMMA breuis ll 20, p. 60,27. V 
30, e gBot ‚14; horum Poets. V 17, 
sufficiens V 94, p. 301,15. 

conficere quandam summam 
fi quand IV 13, 


p. 239,4, 


SVPERFICIES. 1 Superficies Ls 
ex quatuor punctis ll 22, p. 65,9. 11 
-— hip 8 quatuor numeri ib 
ires dit superficierum 
itor - 14 RAN c. 15, p. 50, 
y: est locus su- 
superficies 
ars N est 11 16, 
ies substantiae Ill 18, 
" 121. 19. ges figura, linea, super- 
eies in substantia composita eoniuncta 
sunt Il] 33, p. 157,8. — 3) Forma ex- 
xnl u superficiem ll] 34, p. 158, 
Color sustinetur in superficie 
corporis ll] 35, p. 161,17. in € 
ficie corporis apparet lumen Ill 16, 
-) 1134, lumen apparet cum coninngi- 
tur superficiei eorporis lI] 35, p. 161,8. — 
4) acer pu in superi primi 
caeli ll ,29. Ei primi 
caeli Ev; finis sts 51,3. 
Superficies altior caeli Morale: ll 


erfioiei wn M, p 
secientaliter 


59. | 94, p. 69,1. 


SVPERFLVVS, Virtus expellens 
foras superfluum materiae in uegeta- 
bilibus et animalibus lll 44, p. 178,16. 


SVPERIOR (syn. altior, opp. infe- 
rior) 1) Superius est unum 38, p. 
157,17. multa habent esse in superiore 
v. 16, — Forma superior est 
unitas ll 32, p. 64,5, Vnitas est su- 
Ye materià et formà V 31, 
15,8. — 2) Superius est formae simi- 


Ef 


lius MI 3, p. 81,17, forma est superior 


materia ] 11, p. 285,26. Forma uenit 


536 Index 


a superiore V 42, p. 335,9. — Vna- 
quaeque substantia est materia sub- 
ierta ei quod est superius ea 1ll 42, p. 
173,21. — Substantiae quo sunt su- 
periores, sunt similiores materiae pri- 
mae IV 10, p. 232,6. Materia est in 
extremo superiori V 4, p. 263,15. — 
8) Continens superius est contento ll] 
3, p. 81, 26. Substantiae quanto fue- 
rint simpliciores, tanto erunt magis 
collectiuae Mrecoph en) formarum ]li 
49, p. 189,6. IV 10, p. 232,5. V 16, 
p. 287,19. Substantiae simplices sunt 
superiores compositis IV 4, p. 217,13. 
Simplex compositum est ad id quod 
superius est eo IV 4, p. 218,23. Su- 
perius ex elementis est unitius et sim- 
paene quam inferius V 42, p. 333,24. 
"'orma quo superior, 

magis defixa in materia V 21, p. 297, 
22. Superius est nobilius inferiori lll 
51, p. 195,5; est subtilius, simplicius, 
fortius, unitius inferiori 111 56, p. 202, 
20. Rotae quo sunt superiores, tanto 
sunt maioris corporis et subtilioris es- 
sentiae et fortioris actionis et simpli- 
cioris motus 111 50, p. 191,4. — 4) Su- 
perius est agens in inferiori V 19, p. 
294,15. c. 21, p. 296,9. Si substantia 
corporalis recipit formas ab alia sub- 
stantia, haec est superior ea ll 17, p. 
117,23. Virtus superioris eorum qnae 
sunt et eius essentia est in inferiori 
V 80, p. 3134. — 5) Esse superius, 
cf. esse 4 d; extremum superius, cf. 


extremum 2; forma superior, cf. for-| 


ma 41; substantia superior cf. sub- 
stantia 5 a. c. 
SVPERTORITAS, Diuersitas sub- 


stantiarum in superioritate et- inferio- 
ritate V 37, p. 324,14. 


SVPERPONERE. Genus super- 
ponitur super differentiam ]ll 41, p. 
173,11. 

. SVPPLEMENTVM et perfectio to- 
flus potentiae et maiestatis lll 55, 
p- 201,4. 

SVPRA (opp. infra). Voluntas est 
supra formam V 42, p. 334,28. Quo- 
modo intelligentia apprehendat quae 
supra eam sunt V 1, p. 259,5 sqq. 

SVPREMVS cf. s. v. iufimus. 

SVSCEPTIBILIS multarum forma- 
rum V 16, p. 287,25. 

SVSPENDERE. Suspendi a datore 
benitatis V 43, p. 338,25. 

SVSPENSIO animi in uirtute V 43,. 
SiS. | 


" 


erit unitior et | P 


rerum. 


: SVSTENTARE (syn. sustinere). 
Sustinens est dignius sustentato V 23, 
p. 299,22 sqq. Sustinens indiget su 
teutato et sustentatum  sustinente V 
25, p. 309,24. Substantiae intelligi- 
biles sustentantur aliae in aliis ll 5, 
P 34,4. Forma est sustentata ef. 
orma 2 b. 


SVSTENTATIO  accidentiumV 29. 

p. 29922.  sustentatio accidentium est 
aliqua qualitas substantiae  praedica- 
mentorum 1] 13, p. 45,12. Sustentatio 
coloris et figurae .in quantitate Il 5, 
P» 34,6; quantitatis ad colorem et 
iguram V 19, p. 294,9. Forms propter 
sustentationem sui in materia accidens 
(accidentalis) est ll] 36, p. 162.6. V 22, 
298,24 (sed ef. ib. p. 299,4. 11). 
sustentatio substantiarum ad formas 
V 18, p. 291,14; intelligentiae et ani- 
mae ad formas intellectas V 19, P 
294,6; materiae primae ad formas ib. 
\v. 9. Sustentatio substantiae ad no- 
uem praedicamenta V 19, p. 2948; 
| quantitatis in substantia ub E 34, 
V 18, p. 


.6; unitionis essentialis 

SVSTENTATRIX diuersitatis V 29, 

p. 29815; formae (formarum) V 16, 

p. 287,22. 288,13. c. 18, p. 292,5. c. 39, 

. 9316,15; scientiae V 32, p. 316,13. 

ateria est sustentatrix et forma sus- 
tentata V 23, p. 299,16. 


SVSTINERE (syn. sustentare). 1) Cur 
creatum patiens sit duo, sustinens et 
sustentatum V 25, p. 303,13 sqq. sus- 
tinens indiget sustentato et sustenta- 
tum sustinente V 25, p. 303,24. Sus- 
| tinens et sustentatum sunt finita V 25, 
p. 904,8. sustinens terminatur & non- 
sustineute, non-sustinens a sustinente 
ib. v. 9 ) Anima sustinet corpus 
‚I 24, p. 70,1. substantia animae 
(animae et intelligentiae) — sustinet 
omnia I 8, p. 11,10. 12. III 49, p. 190, 
9. Color, figura et similia accidentia 
sustinentur in quantitate, quantitas in 
substantia Il 5, p. 34,9. Materia est 
sustinens, sustinet formam etc. cf. 
forma n. 2 b. n.13 da; materia n. 8e. 
omnes formae sustinentur in materia 
prima Il 5, p. 34,7. formae diuersae 
| non prohibentur in uno sustinente, 
nisi cum locus impedit V 18, p. 290, 
22. Substantia altior sustinet inferio- 
rem III 57, p. 207,21. Praeter sub- 
stantiam non est sustinens nisi sub- 
stantia simplex III 17, P 117,14. Vni- 
tas sustinet omnia V 31, p. 315,21. 


superioritas—terminus. 


an, 
TABVLA. Videre materiam tam- 
uam tabulam propositam V 35, p. 
. Materia subiecta — uoluntati 
et est, sicut tabula V 38, p. 


TALITAS. Remotione talitatis re- 
mouetur conuenientia III 1, p. 74,8. 
epe talitatis est ratio distantiae 

[3 v. . 


TEMPORALIS. 
plex non temporalis III 57, p. 206,5, 


TEMPVYS. 1) Tempus caditinfrasem-| 14; luminis materiae infusi 


piternitatem 1I 3, p. . tempus in ex- 
tremo inferiori est contra sempiterni- 
tatem in extremo superiori IIl 27, p. 
1445. — 3) 
II 29, p. 149,1. Quicquid mone- 
tur à mouente in non-tempore, est mo- 
bile in non-tempore Ill 7, p. 93,26. 
si est aliquid mobile in tempore, opor- 
tet ut sit aliquid mobile in non-tem- 
pore III 7, p. 9 
inobilis 2, mouere 3, motor 2. — P 
tiens in non-tempore prius est eo quod 
pom in tempore, et e contrario III 
, p. 85,228. M95. c. 9, p. 99,5. non 
est patiens posterius pes in tem- 
magıs ascenderit, 

bilior sine tempore V 34, p. 320, 


Cum una fuerit actio, faciet multa sine | P 


tempore V 34, p. Locus in- 
finitus tempore finito transiri non po- 
test III 8, p. 95,22. 06,4. — Opus pe- 
netrabile in non-tempore lll 15, p. 
109,26. — 3) Virtus dei agit in om- 
nibus sine tempore III 15, p. 111,26, 
Voluntas agit omnia sine tempore 
IH 16, p. 113,22. V 39, p. 328,12. uo- 
luntas egit sine tempore in materia 
esse V 37, p. 324,20. exitus formae : 
uoluntate sine tempore V . 


4l, p. 330, 
22, — Materia fuit creata cum crea- 
tione formae sustentatae in ea sine 
spatio temporis V 42, p. 334,12, for- 
ma composita est cum materia sine 
tempore V 27, p. 306,8. 14. materia 
spissa debilitatur ad subito recipien- 
dum aetionem uoluntatis sine tempore 
V 39, p. 928,22. materia est mobilis 
a uoluntate in tempore V 39, p. 

4, quomodo materia et forma sint in 
tempore V E 314,7, — Substan- 
tiarum aliae fluunt in tempore, aliae 
in non-tempore III 13, p. 108,1. | 
stantiae intelligibiles quomodo 


,). — Cf. motus 4 e«,| 
a- 


erit elus actio dura- à à À . 
29.| ma intelligentiae est terminata IV 20, 







328, | 6, p. 267 


Sub- 


16bayy. — Actio indere et 

animae sine tempore est V 39, p. 328,25, 
intelligentia et anima mouentur in 
non-tempore IIl 48, p. 187,14. 17, in- 
telligentia inspirat animae formam 
intelligibilem sine tempore V 37, p. 
92425. — Substantiae praedica- 
mentorum eum tempore ratio cf. sub- 
stantia 30 b «yy. — Diffusio luminis 
subito sine tempore V 39, p. 328,16. 


TENEBRAE animae I 2, p. 5. 3. 
Lumen solis permiscetur tenebris IV 


Substantia sim-|14, p. 244,15, 


TENEBROSITAS aöris vt P has 
243,1. tenebrositas prohibet de As 
tiam corpoream a conferendo se 1II 15, 
p. 110,13. 111,3. tenebrositas substan- 


Omnis motus est in tem-|tiae extinguit lumen animae V 41, 


p. 331, 
TENVITAS animae III 37, p. 164,16. 
TERMINABILIS «cf. essentia 4 c. 


TERMINABILITAS in fine quietis 
propter elongationem ab origine uni- 
tatis V 31, p. 315,18. 

TERMINARE (syn. finire). Susti- 
nens terminatur a non-sustinente et 
non sustinens a sustinente V 24, p. 
304,9. Substantiae simplices sunt ter- 
minatae a causa Y 28, p, 308,25. For- 


254,6. Omne sensibile et intelligi- 
bile terminatur [ed suam formam et 


figuram V 29, p. 


TERMINATIO uirtatis principii II 
21, p. 63.5. 


TERMINATHIX. Forma est termi- 
natrix materiae V 29, p. 309,19. 

TERMINVS. I, Terminus /, e. 
finis. Termini aequidistantiae 
III 56, I 203,14. Terminus superior 
caeli Il 24, p. 68,14. terminus cre- 
ationis, i.e. principium unitionis 
materiae et formae V 2i I 308,11. c, 
| 29, p. 310,15. c. 30, p. 312,16 (ef prin- 
cipium creationis, principium I 3). ter- 
mini dispositionis uoluntatis V 40, 
p. 330,5. terminus conueniens utrorum- 
que extremorum II 7, p. 37,11. forma 
et materia non habent terminum V 
(Disce) terminus genera- 
tionis V 28, p. 308,4 figura est ter- 
minus circumdans quantitatem II 8 
p. 38,29, termini intelligentiae V 
2B, J 308,18. ultimus terminus quietis 
V 30, p. 313,5. substantia praedica- 


ad tempus se habeant cf. substantialmentorum est terminus distinguens 





688 


inter sensibilia et intelligibilia 
II 6, p. 35,11. terminus simplex I 
16, p. 52,6. ultimus terminus sub- 
stantine spiritualis V 30, p. 311, 
9. radii substantiarum simplicium 
excedunt terminos suos et limites III 
52, p. 196,9. 


IH. Terminus, /.e. ultimapars 
orationis.  Complexiones termino- 
rum Ill 1, p. 75, 7. definitio termino- 
rum propositionum IIl 15, p. 103,26. 
28. termini definiti III 11, p 103,15. 
inuentio terminorum I 1, p. 2,19. liga- 
tio terminorum jn affirmatione et ne- 
gatione 1II 11, p. 104,11. 13. medium 
terminum ponere IV 11, p. 235,27. 
ordinatio terminorum in propositioni- 
bus I 1, p. 3,3. positio terminorum 
secundum regulas figurarum logicarum 
III 12, p. 104,25. 


TERRA. Corpus solidum sicat 
terra III 16, p. 113,2. c. 35, p. 160,3. — 
Terra quiescit propter elongationem a 
primo esse V 32, p. 317,3. — materia 
stabilis est in essentia altissimi sicut 
stabilitas terrae in medio caeli V 30, 
p. 313.19. -— Lumen diffusum super 
terram III 54, p. 200,10. — Terra de 
ultimo caeli altiore uisa non esset 
nisi quasi punctum V 30, p. 312,6. 
comparatio substantiae corporalis ad 
spiritualem, corporalis et spiritualis ad 
uoluntatem, est sicnt comparatio terrae 
ad caelum ib. v. 3. 11. 


THEOLOGICVS. Propositio theo- 
logica III 11, p. 104,9. 12. 


TONVS non habet finem V 6, 
p. 267, 9. toni insunt uocibus parti- 
cularibus V 43, p. 336,14. applicatio 
toni, i. e. motus, cum uoce 6, p. 
267,7. materiae particulares uocis sunt 
toni V 43, p. 336,7 


TOTALITAS corporis II 16, p. 52, 
15; corporum 1V 17, p. 250,12; essen- 
tiae corporis IV 14, p. 241,23; essen- 
tiae partis II 17, p. 55,17; essentiae 

uantitatis II 17, p. 55,24. c. 19, p. 60, 
5; substantiae II 19, p. 60,14. 


TOTVS. 1) Pars non est nisi to- 
tius IV 6, p. 224,11. pars signum est 
totius IV 16, p. 249,3. — 2) Totum, 
/ e.mundi uniuersitas (cf. mun- 
dus). a. Fabrica totius, scil. corpus 
uniuersale et substantiae spirituales 
continentes illud III 58, p. 2 
b. Totum quod est, est continuum et ex- 
tensum ab extremo superiori usque ad 
extremum infimum IV 6, p. 226,3. — 


uod 
1 forma m 6, 


index rerum. 


Totum est, est ex materis et 
p. 224,13. 226,5. non erst 
rectum ut diceretur quod unitas esset 
radix totius, quia unitas est forma 
tantum, et totum non est forma tan- 
tum, sed forma et materia IV 11, p. 
236,5. — Forma prima existit in toto 
V 21, p. 296,15. actio formae in toto 
est esse V 21, p. 296.17. Materia pri- 
ma sustinet totum IV 9, od; 330,24. c. 
10, p. 231,23. V 21, p. 296,13. mate- 
ria continet totum et totum existit in 
eo V 30, p. 311,4. proprietates primae 
materiae sunt in toto IV 10, p. 231, 
23. — o. Totum est per scientiam dei 
et per intuitum eius et praeceptum V 
21, p. 307,15. totum quod est, tam 
spirituale quam corporale, est existens 
in essentia creatoris sicut aliquis in- 
tellectus in anima V 30, p. 312,19. 
uirtus factoris primi penetrat per to- 
tum III 16, p. 114,4. —  Vnitas prima 
totum retinet et totum existit in ea V 
26, p. 305,24. — Voluntas est pene- 
trans totum et continens totum 1I 13, 
P. 46,1. uoluntas est totum et totum 
in illa V 17, p. 289,2. uoluntas est 
agens totum et mouens totum V 40, 
p. 329,15. totum paratum est ad re- 
cipiendum formam uoluntatis III 43, 

. 173,25. — d. Totum est in essentia 
intelligentiae V 4, p. 264,10. c. 15, p. 
285,24. totum defluit ab intelligentia 
V 15, p. 285, 25. totum non est com- 
pesitum ex intelligentia ib. v. 96. 
cognitio intelligentiae ducit ad cogni- 
tionem totius V 4, p. 264,12. 


TRANSCENDERE sensus et sensi- 
bilia V 1, p. 2582. 


TRANSIRE (cf. pertransire, tran- 
situs) Voluntas transit per omnia V 
39, p. 328,8. Forma transit per om- 
nes substantias V 48, p. 337,17. For- 
mae transeuntes super animam (per 
essentiam animae) 91, 5,1612. 13. 
c. 40, p. 170,4. c. 43, p. 337,17. 


TRANSITVS animae rationalis per 
formas intelligibiles IV 17, p. 240,9; 
formarum super animam i 37, 
164,25. c. 40, p. 170,4. c. 42, p. 1748: 
formarum in speculo III 40, p. 170,4; 
formarum resultantium in politis cor- 
poribus super ipsa corpora III 87, 
163,10; luminis super aérem III ^3 
p. 174,9. c. 43, p. 17556. 


TRES, TRIA. Tria sunt ori 
(radix) omnium IV 11, p. 236,8. 237,16. 
Anima sensibilis est similis tribus IV 





/ 
| 





13, p. 289,9. Quaestio quale est est 
ad foster in V 24, * 302,12. 


TVRBATIO luminis materiae in- 


materiae ib. sita V 35, 


^ 14, p. 242,27; 


 TVRBIDITAS luminis IV 14, p. 
245,1. c. 15, p. 246,7. 


V. 

VACVITAS (syn. inanitas). Inter 
partes corporis non est uacuitas siue 
inanitas Il 19, p. 60,8. 

VARIETAS colorum et figurarum 
in animalibus, herbis, lapidibus IV 16, 
p. 248,10, 

VBIQVE, Omne cuius essentia ex- 
tensa est, essentia eius ubique est [II 


20, } 127,17. essentia substantiae 
simplicis ubique est ib, v. 18; ef. III 
‚ p- 121,3. 


"VEGETABILIS. 1 
constant ex materia et 


Vegetabilia 
orma I 14, p. 


17,10. 29. 18,3. 24.  Vegetabile opus | ah eis et penetrauit a summo usque 


habet materia ad recompensandum 
qued resolutum est, ui coagulante, 
uirtute assimilante, nirtute superflu- 
om expellente III 44, p. 178,10. 12. 
15. 16. Substantia componens partes 
uegetabilium una est III 44, p. 179,11. 
motus crescendi, alendi, generandi in 
y ET ab anima uegetabili est 
46, - 181, 14 (ef. III 47, p. 184, 
16) — 2) Anima uegetabilis cf. ani- 
ma 12 a, forma uegetabilis V y p. 
41, p. 


320,10; uegetabiles III 
184, 90. 94. c. 48, p. 186,6. 14, 


VEGETABILITAS mec corporalis | 


absolute, nec spiritualis absolute III 
16, p. 112,14. 18; in substantia com- 

ita m substantia simplici acta 
ib. v. 17. 


VEGETARE est actio animae ue- | 


getabilis III 47, p. 184,17; est mouere 

rtes uegetabiles a centro ad extrema 
ıb, v. 19; est sub uno genere cum 
actionibus  attrahendi et pulsandi 
ib. v. 22. 

VEGETATIO est etiam in anima 
animali Ill 49, p. 188,27. 

VERBVM, L Verbum, ;. e, uo- 
cabulum humana uoce prolatum 
er. uox) Cum homo loquitur uerbum, 

rma eius et intellectus imprimitur 
auditu — auditoris et in intel- 
V 43, p. 336,5. intellectus 
uerbum significat ib. v. 18. 


in 
lectu eius 


forma manifesta, — occulta uerbi ib, 


v. 14. 18, 23, cum prolatione uerbi 
habet esse materia quae sustinet for- 


terr&—uidere. 





mam uerbi manifestam et occultam 


| et existentia earum simul ib. v. 21, — 


Videre formam tamquam uerba dispo- 
> creatio assimi- 


lator a noch loquitur homo V 49, 


p. 336, 

II. Verbum diuinum (cf.sapientia 
II; uoluntas I). 1) b e sit uerbum 
diuinum. Scientia de uerbo agente, id 
est uoluntate V 36, p. 322,23. uerbum, 
scilicet uoluntas V 36, p.328,17. — Ver- 


|bum lumen est, scilicet intelligibile, 


non sensibile V 30, p. 313,16. — Quo- 
modo dieatur: creator locutus est uer- 


bum V 43, p. 336,1. — Praeterea cf. 
V 36, p 393.4 (n.2) — 9) Verti 
diuini actio, a. Verbum est uirtus 
infusa substantiis spiritualibus, con- 
ferens eis scientiam et uitam V 36, p 
323,14. uerbum postquam ereauit ma- 
teriam et formam, ligauit se cum illis, 
sicut est ligatio animae cum corpore, 
et effudit se in illis et non discessit 


ad infimum ib. v. 17. intellectus uerbi 


C Y irr est in materia V 43, p. 
36,8. per inspéctum uerbi insita 
est forma V 30, p. 313,15. —  &. Mo- 
tus est uis insita a uerbo V 36, p. 
323,9. differentia inter motum et uer- 
bum ib. v. 12.13. dietio de motu 
continetur sub dictione de uerbo ib. 
v. 8, — Actio et passio continetur 
intra scientiam de uerbo ib. v. 11. 

VERITAS. Origo ueritatis V 38, 
p. 326,18. 

VERVS. Esse uerum V 42, p. 335, 
15. locus uerus V 31, p. 314,6. 


VESTIRE. Corpus uestitum uir- 
lute naturali III 57, E 2018. — For- 
ma est uestiens V 26, p. 305,15. ue- 
stiri forma III 10, p. 101,9. V 8 p 
211,1. Materia uestitur IV 15, p. 246 A 
V 26, p. 905,15. materia uestitur In- 
mine formae V 42, p. 334,21. Lumen 
uestire III 45, p. 181,6. 7. 

VIA eliciendi scientiam materiae 
et formae IV 1, p. 201,10; ad scien- 
dam diuersitatem materiae uniuersalis 
el formae uniuersalis V 5, p. 264,13; 
ascendendi ad scientiam eius quod es 
supra materiam et formam V 35, p 

2,5; perneniendi ad scientiam de 
saeculo deitatis V 45, p. 338,8. In- 

uisitio in cuius uia sumus IV 8, p. 
250,18. V 39, ores — Viae uolun- 
tatis V 40, p. 330,3. 

VIDERE, Forma quae uidetur à 
nigilante IV 16, p. 24121. 


34 ** 





uigilare—uisus. 541 


44, Dr 17 “ 1795. — Substantia Mae- 
Cs aa est finitae uirtutis III 


3, p. 804. -- d. Virtutes hominis, 


animalium,uegetabilium. a) Omnia 


subiecta sunt uirtuti hominis I 2, 
p. 4,6. Vis animalis effluit a uirtute 
rationali, cuius sedes est cerebrum 
III 52, p. 196,14. Virtus imaginans 
est una de uiribus animae V 4, p. 263, 
18. formae subsistentes in uirtute 
imaginante IV 16, p. 249,11. Aer 
quo magis appropinquauerit uisui, pe- 
netrabitur uirtute uisibili et rum- 
petur IV 14, p. 243,17. —  ;) Virtus 
retinens partes materiae et assimilans 
eas in uegetabilibus et animali- 
bus Ill 44, p. 178,13. 15. 
perfluum expellens ib. v. 16. Cf. e 4, — 
e, Virtus solis, id est uirtus diffun- 
dens lumen V 38, p. 327,8. 

VIS (ayn. uirtus). 1) Vires unde 
proficiscantur. a. Omnia T 
sunt conferunt uires suas lll 15, p. 109, 
19. defluxio uirium aliarum ad alias 
V 17, p. 2906; cf. ll 11, p. 108, 2. 
e, 55, p. 200,15. — ^. Desiderio uirtu- 
tis diuinae uires erexerunt se et fece- 
runt umbram in inferioribus lll 55, | 
201,7. Motus est uis insita a uerbo 

. — e, Quae fluunt a sub- 


stankiis Himelieibus,, sunt uires lll 52, | ( 


196,22 (Disc.) uires quae defluunt 
3 substantia simplici Kun substantiae 
propter uirtutem earum in a og 
et quia fluunt ab eis aliae uires 11] 55, 
p. 200,14. Vis animalis effluit a uir- 
tute rationali 11] 52 | 

uae fluunt a substantiis, fluunt a uiri- 
En earum, non ab essentiis lll 53, p. 
198,15. wires et radii substantiarum 
simplicium effluunt et effunduntur, 
non essentiae ll 52, p. 1966. — 
Substantia composita acquirit uires 
a simplici ll] 17, N 116,4. 6. c. 20, p. 
128,15. e. 22, p. 130,2. uires substan- 
tine corporalis sunt de numero acci- 
dentium substantiae simplicis lll 17, 
p. 1144. — Substantia praedicamen- 


torum est mnis inferior naturae Il 12, 


P. — d. Vires quae efflunnt de 
corpore lll 15, p. 110,9. — 2) Virium 
Lis a. Vires dinersae sant propter 

iuersitatem operationum 11145, p. 179, 
26. — Duae ujres contrariae non con- 
ueniunt in eodem V 10, p. 275,21. — 
b. Septem uires substantiarum sim- 
plieium lll 27, p. 144,2. uires sub- 
stantiarum simplieium et omnino uires 
eorum quae sunt infusae suut et pene- 
trantes per totum |l) 16, p. 11442. 
uires substantiarum simplicium utrum 


uirtus su-| 


14. uires|cf. n. 1 c. 
à patiendi V 36, p. 
ritualis 


 finitae sint an infinitae Il] 57, p. 205,19, — 


Vires substantiae corporalis lll 
17, p. 1144; cf. 1 c. — vc. Intelli- 
gentia habet duas uires lll D6, p. 

19. Accedere cum ui intelli any 


ad ultimum quod sibile est 
204,18, Vis intelle 


E d ıs intellectus est compre- 
ıiendens omnia V 1, p. 2583. — d. Vi- 
res animae 1 UP 112. IV 16, p. 
249,12. V 4, p. 263,18. uires animae 
oecultae et manifestae I 3, p. 6,3. uis 
uniuersalis (anima uniuersalis *; cf. 
Add. et Corrig.) colligens uires ani- 
mae habilior est ad sustinendum mul- 
tas formas quam aliqua suarum uirium 
lll 25, p. 1825. Anima latet in 
corpore cum uiribus suis, et unaquae- 
m uirium suarum coniungitur illi 
formae quae sibi conuenit in subtililate 
V 20, p. 295,23. Quando uoluntas in- 
funditur in materiam animae, fit ipsa 
materia uiuens, mouens, apprehendens 


|formas seeundum suam uim V 38, p. 


326,16. — Vis sensibilis ll] 23, p. 
132,9. wis V ey formas sensibiles 
ib. Vis uisibils animae lll 23, p. 


(1396. c. 51, p. 194,6; ef. IV 14, p. 
243,17. Vis rri a f o1 E 161, 
10; ef. IV 16, p. 24912. V 4, p. 963, 


18. — e. Natura habet quatuor uires 
scil. attrahendi, retinendi, mutandi, 
pulsandi ll] 47, p. 184,15) IV 13, p. 

12. Vis attrahens partes materiae 
Ill 44, p. 178,11; coagulans ib. 178, 
12; retentiua lll 44, p. 184,18. — 


Vis inferior naturae ll] 12, p. 43,23; 


— f. Varia. Vis agendi et 
323,16. Vis spi- 

a corpora mobilia I 
10, p. 1. — Vis simplex susti- 
nens quantitatem partis I1 17, p. 54, 
27. — Effluxio est ex impulsu, impul- 
sus ex ui lll 15, p. 109,29. nis it 


influxum 1I] 15, p. 110,1. 


. VISIBILIS.  Impedimentum inter 
uisum et uisibile IV 14, p. an 
Virtus (uis) uisibilis, ef. uirtus 2 de; 
uis 25 ormae uisibiles IV 14, p. 


VISIO i 
V 41, p. 332,16. 
sione V 13, p. 
VISVS penetrat colorem et pertin- 
git ad figuram et quantitatem et sub- 
stantiam lll 56, p. 303.24. uisus im- 
peditur ab intaendo in aérem, si aer 


inationis et memoriae 
Imaginari uera ui- 


magis elongatur ab eo IV 14, p. 243, 


13. Inter uisum et d gw medium 
upilla et aer subtilis 51, p. 194,6. 


Lumen uisus roniangilur lumini solis 


542 


ropter similitudinem 111 35, p. 160, 
n Formae sensibiles transeuntes 
super sensum uisus 1l] 37, p. 165,14. 


VITA. Origo uitae V 43, p. 338, 
21. Verbum confert substantiis spi- 
ritualibus uitam V 36, p. 328,15. Vo- 
luntas agit in materia animali uitam 
V 37, p. 324,26. — Quid homo debeat 
inquirere in hac uita I 2, p. 3,30 sqq. 

VITREA. Lumen penetrans tres 
uitreas IV 14, p. 244.18. 

VITRVM. Lumen transiens per 
multa uitra IV 14, p. 245,1. 


hibentia  penetrationem 
244.21. 


luminis 


VIVERE. Materia animae infusione | 


uoluntatis fit uiuens V 38, p. 326,17. 


VIVVS. Compositum diuiditur in 
uiuum et non-uiuum II 13, p. 47,2. 


VLTIMVS. 1) Vltimum rerum ab 
initio distat 11 2, p. 75,11. Substantia 
praccicamentorum est ultimum rerum 
11 2, p. 75,12. Materia uniuersalis et 
forma uniuersalis sunt finis ultimus 
eorum quae sunt (creata sunt) V 1, 
p. 257,14. c. 4, p. 262,19. — 2) Vltima 
extremitas V 4, p. 262,19; factura ll 
1, p. (47; forma V 20, p. 295,4. ul- 
timum quod intellectus apprehendit V 
12, p. 279,7. ultimum substantiarum 
IV jo, p. 254,4. V 31, p. 315,19. ul- 
timum substantiae inferius V 17, 
289,16. ultimum supremum, — infi- 
mum IV 18, p. 251, 5. 6. V 106, p. 
288,9. 10. ultiina unitio et simplicitas 
V 3, p. 202,19. 

VMBHA materiae Pme ll] 57, 
» 205,15; uoluntatis V 36, p. 323,24. 
DésideFio uirtutis diuinae uires fece- 
runt umbram in inferioribus lll 55, p. 
201,1. Quantitas confert umbram suam 
(4. e. formam suam) topo ribus quae 
opposita sunt ll] 15, p. 110,14. 

VNA (syn. unitas; cf. unus). 1) Vna 
facit unitatem 1] 23, p. 67,21. una est 
forma 1 23, p. 67.20. 68,6. IV 12, p. 
237,19. 21; probatur IV 12, p. 237, 
28 sqq. — 2) Vna non recipit partitio- 
eni ll 23, p. 67,4; non est diuisa in 
quantitate nisi propter substantiam 
subiectam 1] 23, p. 67,0. 9, — Vna 
simplex (prima simplex) 1l 8, p. 38,15. 
c. 23, p. 60,16. unae compositae ll 8, 
p. 38,16 (una composita neutr. plur. ll 
23, p. 66,15). Causa mutationis unius 
simplicis ex simplicitate et spirituali- 
tate in compositionem et corporeitatem 
et elongatio ab origine unitatis et im- 


uitra pro- | P 


ib. | 


33, p. 


Index rerum. 


ossibilitas substantiae recipiendi unam 
in alia forma praeter hanc formam Il 
28, p. 66,17. — 3) Vna est forma ma- 
teriae 1] 28, p. 67,20; contraria est 
materiae ib.; materiam ducit ad esse 
ib. v. 10; tenet et unit materiam ib. 
68,1. 3. quando una separata faerit 
a materia unita per eam, destruetur 


|unitio eius et fiet non-unum 1l 23, p. 


68,4. — 4) Formae substantiarum sim- 
plicium compositae sunt ex multis 
unis ll 23, p. 61,1 (cf. substantia 13 c e). 
Vna est in forma intelligentiae IV 12, 
. 238,9. forma intelligentiae et una 
unum sunt ib. v. 14. — Forma quanti 
tatis est multae unae compositae Il 8, 
p. 38, 15. forma substantiae praedica- 
mentorum, id est quantitas, composita 

6621 (ef. 


est ex multis unis 11 23, p. 
VNIFORMIS. Motus animse uni- 


| qnantitas 4 2.). 


formis 1Il 4, p. 88,23. 84,2. 10. 27. 85,8, 


VNIRE (cf. unitus). 1) Quicquid 
unit id non multiplicat illud 1il 
33, p. 155,21. mnia multa a 
tunt uniri IV 10, p. 220,14. 16. — 
non unitur nisi cum suo simili V 392, 
p. 316,3. Continens unitur cum con- 
tento 111 20, p. 127,12. Cuiuscumque 
effectus Apparet in subiecto, unitur ei 
11 20, p. 1281. Quicquid unitur 
cum alio unitione spirituali, hoc et 
illud unum sunt V 14, p. 283,4. Si 
duo substantiae oppositae in forma 
uniuntur, ex unitione earum fit forma 
uiuersa a formis propnia ipsarum 111 20, 
p. 125,23. — 2) De natura formae est 
ut uniatur materiae paratae recipere 
eam lll 14, p. 108, 19. Forma prima 
unita est materiae primae cf. forma 
13 d a. materia et forma appetunt 


| uniri V 35, p. 321,1; uniuntur simul Y 
| 93, p. 318,13: 


uniuntur in esse V 27, 
p. 306,23. uniuntur, quamuis non sit 
similitudo inter illas, propter poten- 


tiam potentis V 32, p. 316,4. &Ci- 


lieet qua obligatae sunt uoluntati V 
18,12. — Forma intelligentiae 
unitur per se ipsam cum omni forma 


V 18, p. 280,18 etc.; cf. intelligentia 5a. 


b a. substantia simplex unitur composi- 


tae cf. substantia 20 c 3 a«. Anima unita 


est cum substantia praedicamentorum 


V 41, p. 331,21. — Esse in omnibus 


rebus, id est forma uniens simplex lll 
41, p. 172,7. — 8) Vniri unitione spi- 
rituali V 13, p. 280,24. c. 14, p. 
uniri per se ipsum sine medio V 15, 
p. 285,18. 
p. 280,12. — Vnire, i. e. cogitando in 


A. 
uniri V 16, 


essentialiter 





unum redigere pass ; 

220,18: re unitae nobis fuerint 

rtes materiae spiritualis et partes 
e spiritualis. 


VNITAS. 1, Vnitas prima. 1) Quid 
sit. «a. Vnitas est proprietas essen- 
tiae (2e/], primae) vg p. 333,5 
b. Voluntas est ex unitate V 37, p. 
325,15, immo ipsa est uirtus unitatis 
ib. v. 16. e. 39, p. 327,26. uoluntatis 
ab unitate separatio V 40, p. 329 
27, — e. Bomitas quae est M S V 
33, p. 318,16; cf. V 32, p. 317,9. — 
2) Qualis.sit. a. Vnitas prima est 
unitas uera et ngens per se ipsam IV 
13, p. 239,22. unitas prima pura in- 
dinisibilis agens per se ipsam IV 14, 
P. 242,12. unitas prima est in se suf- 

ciens : " V x y ds er Ä 
agens IV 13, p. 240,9. OP 

c. 23, P 300,21. actio unitatis ve 
p. 333,14. non fuit prima unitas agens 
per unitatem numeri IV 19, p. ‚3 
(cf. Add, et Corrig.). — b. Vnitas prima 
non habet hyle V 23, p. 300,21. Vni- 
tas prima retinet totum et totum exi- 
stit in ea V 26, p. 305,25; est reten- 
trix omnium et sustinens omnia V 31, 
p. 315,21. 24. unitas vincit omnia et 


est diffusa in omnibus «t retentrix | ti 


omnium V 35, p. 321,16. — c. Prima 
unitas uera non habet prineipiom 
nec finem neque mutationem nec di- 
uersitatem 1] 20, p. 61,5. — d, Vnitas 
prima est origo omnis unitatis et uir- 
tutis V 21, p. 298,4. origo unitatis 
ef. vM 3.— 3) Quomodo mate- 
ria et forma ceteraque creata 
ab ea pendeant. «. Materia et for- 


ma sunt principium actionis unitatis 
V 42, p. 333,14. materia uniuersalis 
et a uniu. sequuntur unitatem 


consecutione «creaturae ib. p. 334,1 
(ef. Add. et Corrig.). unitas est superior 
materià et formà, quia unitio formae 
et materiae non est nisi ex impressione 
unitatis in illis V 31, p. 315,8; ef. v. 
5—'7. unitas (sc. prima) est ordina- 
trix materiae et formae ib. v. 12. — 
b. Forma est ab unitate V 42, p. 333,5; 
est impressio unitatis V 39, p. 327,25; 
96 unitas - pw ab unitate prima V 
- P- ' = LJ , * - 

teria recipit formam ab unitate V 49, 
p. 994,3. — Quia materia est proxima 
unitati, et unitas influit in ea, facit 
debere ut acquirat ab ea uirtutem ap- 
prehendendi, et facit moueri ad eam 
ad recipiendum ab ea perfectionem; et 
cum recipit formam, fit per eam sciens 


im, uelut IV 5, p. |: 





9, p. 252,4. ma- 


| ennda impressa (patiens) ab unitate pri- 
d 


543 
et perfecta V 33, p. 31820. De lu- 
atio ul vieiaét d fluit in mate- 


riam V 33, p. 319,3. 8. c. Omnia 
appetunt «unitatem V 32, p. 317,11 
(ef. ib. v. 8: motus omnis rei non est 
nisi propter bonitatem, quae unus est). 
Materia mouetur ad unitatem V 

318,22. 519,3; desiderat unitatem ib 
319,4. 9; acquirit ab unitate desideri- 
um ib. v. 9. inquisitio materiae con- 
sequendi unitatem ib. 318,16. — d. Pri- 
ma unitas, quae est unitas sibi ipsi, 
fuit ereatrix alterius unitatis quae est 
infra eam 1l 20, p. 61,8. unitas ueni- 
ens à bye: unitate quae creauit eam 
ib. v. 2. unitas xen creata est ab 
unitate prima 1V 14, p. 242,18. unitas 
creata a prima unitate 11 20, p. 61,5. 7. 
62,2. prima unitas fecit unitatem intelli- 
gentiae ll 20, p. 61,20. — e. Propinqui- 
tas ad originem unitatis V Udo 
elongatio ab origine unitatis ib. v, 19. 


MH. Vnitas erenta. 1) Vnitas 


creata est unitas numeri, facta 


ex una, a. Vnitas patiens a prima 
unitate est quasi unitas numeri, hoc 


|est debet ut sit multiplicabilis et diui- 


sibilis V 19, p. 2524. unitas quae se- 


quitur unitatem primam ueram est ini- 


. 240,2; cf. 11 22, p. 64,9. IV 11, p. 
536,3. — b. Vna facit unitatem ef. 
nna 1. —  Vnitates coniunctae diui- 
duntur in una secundum diuisionem 
totius in partes lll 19, p. 123,5. 

$136. IV 10, p. 29433. c. 11b. 

61, r | bk 0 4 * 
17. 29. . Dag ; & c. 13, p 
| ; E 13. 29; vi 

p. 155,5. IV 12, p. 238,15. 1 
ro a E 
unitas est forma mate- 
: p. 994,22; est forma tan- 
tum IV 11, p. 236,5. unitas formae V 
21, p. 298,6. forma superior et infe- 
rior est unitas 1] 22, p. 64,5. unitas 
est forma existens in materia, quae 
perficit essentiam omnis rei et per 
quam factum est unumquodque quie- 
quid est 11 20, p. 60,28. formae omni- 
um generum et omnium specierum et 
indiuiduorum unitates sunt ib. 61,26, 
intellectus unitatis non est praeter in- 
tellectum formae IV 11, p. 235,9 sqq. 
cf. V 8, p. 271, 1. proprietates unita- 
tatis affixae sunt formae IV 11, p. 
235,18. 236,12. forma est unitas se- 


ma agente IV 14, p. 240,23. c. 19, p. 252,1, 


544 


3) Vnitatis ad materiam ra- 


tio. a. Essentia unitatis est aliud a 
materia IV 10, p. 234,22. 27. materia 
non facit unitatem, sed separationem 
11 23, p. 67,22. 23. — Vnitas est pro- 
prietas materiae 1V 10, p. 234,21. c. 11, 
» 295,12. b. Vtrum unitas sit 
orma generis Reneralissimi, id est ma- 
teriae primae V 8 P 210,6. proprie- 
tas unitatis, quae de genere dicitur 
generalissimo, non est aliud quam sua 
essentia, sed est sua essentia; et cum 
hoc sit, falsa est dictio qua dicitur 
uod haec est res quae est receptibi- 
lis. intellectus | unitatis, . scılicet 
formae, quia materia non habuit esse 
nisi per coniunctionem formae sibi ib. 
v. 17. p. 271,1. — c. Materia non est 
nisi propter unitatem quae sustinetur 
in ea V 9, p. 279,20. 21. 23 (sed 11 22, 
p. 64,26: unitates non subsistunt in 
materia, eo quod eunt intelligibiles; 
quod de uniatibus quae. numerum 
componunt dictum est, ita ut hae unt- 
tates punctis opponantur. quippe quae 
materia sustineantur). materia et uni- 
tas coeperunt esse simul V G, p. 272, 
22. Materia coaptabilis est proprie- 
tati unitatis propter unitatem V 9, 
272,24. — d. Vnitas uestit materiam 
IV 19, p. 252,9. materia unitur et re- 
tinetur ab unitate V 26, p. 306,3. 
Inter unitatem et materiam et formam 
non est medium V 31, p. 315,11. — 
e. Vnitas diuersificatur propter diuer- 
sitatem materiae cf. 5 a ;. 

4) Proprietates unitatis cre- 
atae. V 11, p. 235,19. V 8, p. 270,17. 
c. 9, p. aa a. Vnitas creata ha- 
bet principium et finem 1l 20, p. 61, 


7. ll. principium et initium, — finis 
et extremitas unitatis 11 21, p. 63. 
2.3. — b. Esseutia unitatis una est 


ll] 33, p. 155,18. —  Vnitati creatae 
aduenit mutatio et diuersitas ll 20, p. 
61,8; aduenit multiplicitas et diuer- 
sitas et mutabilitas ib. v. 10; cf. n. 5 
a p. y. — c. Vnitas est origo multi- 
plicitatis per se 1ll 33, p. 155,14; est 
sustinens multiplicitatem per se ib. 
v. 15.; est efficiens et retinens mul- 
titudinem IV 11, p. 235,19; multitu- 
diui dat esse ib. v. 20; est existens 
in omnibus partibus multitudinis ib. 
p.21; est dignior multitudine IV 11, 
p. 235,22. Vnitas est origo numeri IV 
11, p. 236,3. numerus componitur ex 
unitatibus 1! 22, p. 64,9. non est ra- 
dix totius, quia est forma tantum IV 11, 
p. 236,5. — Propter multiplicationem uni- 
tatis multiplicatur numerus formarum 


Index rerum. 


IV 19, p. 252,7. — d. Vnitas comma- 
nis est omni rei et est in omni re ]V 
13, p. 240,14. Vnitas retinet et con- 
stituit omnia 1V 13, p. 240,11; est 
collectiua et  unitrix essentiae ib. 
v. 12 (cf. )) 20, P. 118. ll 39, 
. 154,24. IV 12, p. ,19. 21); col- 
ectiua est multarum formarum Ill 32, 
p. 155,1 (cf. V 13, p. 280,2. c. 16. y. 
288,8); adunit et coniungit rem V 26, 
p. 305,21; unit materiam V 6, p. 3063 
(cf. 3 d). uirtus retinendi unitatis est 
V 39, P 327,26. — e. Vnitas est causa 
rei V 9, p. 273,8. 5. 6. — Vonitas du- 
cit ad esse ll 20, p. 61,16. 20. 23. 
Vtrum unitas subsistat in esse V 8, 
p. 270,1. unitas non existit in non- 
esse V 9, p. 272,14. esse est ante uni- 
tatem, quia esse potest separari ab 
unitate et unitas non potest separari 
ab esse ib. v. 16 (Disc.). esse non est 
prius unitate ib. 273,8 .). esse 
quo propinquius faerit origini units- 
tis, erit eius actio magis uns et dura- 
bilior sine tempore V 34, p. 329021. — 


f. Vnitas creata est patiens 1V 19, & 


252,1. V 21, p. 298,2. c. 23, p. 3906 
(cf. 5 b a). 

D) Vnitatis creatae a superi- 
ori ad inferius descensus; ge- 
nera unitatum. a. Generatim 
dicta. «) Vnitas creata sequitur 
unitatem primam. Vnitas patiens 
sequitur unitatem agentem V 21, p. 
2982: cf. M 20, P 61,20. IV. 
240,9. c. 14, p. 242,18. V 21, p. 2985 
c. 93, p. 300,22. 25. Origo unitatis 
cf. origo 3. — P) Vnitati creatae ad- 
uenit mutatio et diuersitas cf. 4 b. 
unitas creata est diuisibilis habens 
uarios ordines ll 20, p. 61,12; cf. IV 
14, p. 242,12. — ;) Secundum descen- 
sum gradus materiae ad inferius et 
elongationis suae a superiori fuit ne- 
cesse ut augmentaretur unitas, et ad- 
ueniret ei mutatio et diuersitas Il 21, 
p. 62,15. unitates diuersae in materia 
simplicitate et aequalitate ib. 63,14. 
unitas diuersificatur in fortitudine et 
debilitate propter diuersitatem mate- 
riae V 31, p. 316,1. cf. IV 14, p. 249, 
16 (cf. b .). Elongatio ab origine 
unitatis causa est mutationis unius 
simplicis ex simplicitate et spiri- 
tualitate in compositionem et cor- 
poreitatem li 29, Mul- 
titudo accidit formae, quanto magis 
substantia elongauerit se ab origine 
unitatis V 42, p. 333,17. quaecumque 
unitas fuerit propinquior unitati uerse 
primae, materia formata per illam 





unıtas, 


erit unitior et simplicior, et e contra, 
nto remotior fuerit a prima uni- 
tate, erit multiplicior et compositior 11 
20, p. 61,13. — Vnitas intelligentiae 
est simplex, et formae omnium rerum 
non sunt nisi unitates augmentatae 1l 
Vnitatis uarii 


ordines. «) Vnitas i.e, forma uni- 


uersalis. Vnitatem primam puram 


indiuisibilem agentem per se ipsam. 


bet sequi unitas hylearis diuisibilis, 
i. e, forma  uniuersalis sustentata in 
materia uninersali IV 14, p. 242,12. 


Forma uniuersalis (prima) est unitas. 


sequens unitatem agentem (primam) 
IV 13, p. 240,9. c. 14, p. 242,18. V 21, 
p. 298,7. furma est unitas impressa 
ab unitate prima V 14, p. 94023; est 
unitas secunda patiens ab unitate 


rima agente IV 19, p. 252,1. V 26, p. 
30094. — Vnitas quae sequitur uni- 
latem primam est hylearis, divisibilis; 
et haec est forma uniuersalis susten- 
tata in materia uniuersali IV 14, p. 
242,13; est hylearis, quia est sequens 
unitatem primam, hoc est quia est 
creata ab ea ib. v. 18; est multi- 
plicabilis et diuisibilis propter materi- 
am quae eam sustinet, etsi sit in se 
una ib. v. 17 (cf. v. 20); quod pro- 
batwr ib. v. 21 sqq. unitas quae se- 
quitur unitatem primam agentem facta 
est duo, i. e. hyle subiecta et unitas 
sustentata V 23, p. 30023; indiget 
sustinente, 7. e. hyle quae eam susti- 
neat ib. v. 23. 26. — Inter uni- 
tatem et materiam et formam non est 
medium V 31, p. 315,11. — 5) Vnitio 
substantiae simplicis est ex uni- 
tate quae est in ea lll 32, p. 15424. 
substantiae simplices sunt simplices 
unitates V 24, p. 301,8. unitas sub- 
stantiae simplicis est forma eius 11132, 
p. 15055. —  Vnitas intelligentiae 
est eius essentia V 18, p. 291,11. uni- 
fas est forma intelligentiae IV 19, P 
238,15. 16, c. 13, p. 238,228. 239, 
forma intelligentiae resoluitur iu ma- 
teriam et unitatem 1l B, p. 39,7. uni- 
tas duxit ad esse materiam intelligen- 
tiae Il 20, E 61,16. 28; est una sim- 
rg non diuisibilis nec multiplicabi- 
is essentialiter, sed accidentaliter ib. 
v, 17; est simplicior et unitior cete- 
ris unitatibus ih. v. 19; cohaeret pri- 
mae unitati quae fecit eam ib. v. 20. 
Vnitas intelligentiae — comprehendit 
omnes unitates quae constituunt essen- 
tiam omnium rerum ib. v. 23, unitas 
simplex intelligentiae per se est con- 
iungens omnes unitates ib. p. 62,7. 


generum et 


545 


forma intelligentiae est unitas uniuer- 
salis collectiua ommis unitatis (omnis 
unae) IV 11, p. 238,19. 21 ; est forma 
uniens et collecetiua omnis formae in 
sua unitate V 13, p. 280,25. c. 16, p 
288,8.  Essentiae unitatum quae sub. 
sistunt in partibus materiae habent 
esse et existere in essentia unitatis 
primae (scil. Miei doce qnoniam 
omnes unitates multiplicantur ex pri- 
ma unitate creala, et prima unita 
creata facit subsistere essentias earum, 
quia essentiae unitatum multiplicium 
nom coeperunt nisi ex essentia unita- 
tis unius ll 20, p. 61,25 Vnitas 
subsistens in materia animae augmen- 
tatur et multiplieatur ll 21, p. 62,13. — 
y) Vnitates quae subsistunt in parti- 
bus materiae, scilicet formae omnium 
omnium speciernm 
et omnium indiniduorum |l 20, p. 


61,26 (cf, P). formae omnium rerum 


non sunt nisi unitates augmentatae ib. 


62,27. — 4) Vnitas numeri discreti 
et quantitatis continuae. ae) Nu- 
merus compositus ex unitatibus Il 22, 

. 64,9; resoluitur in unitates ib. v. 
bs. quae non subsistunt in materia 
(opp. puncta), eo quod sunt intelli- 
gibiles ib. v. 26. — 35) Forma quan- 
titatis resoluitur in punctum et uni- 
tatem Il 8, p. 39,6, quantitas sub- 
sistens in substantia constat ex unita- 
tibus 11 22, p. 05,24; non est nisi 
unitates coniunctae ib. 64,2. effecta 
est ex coniunctione nnitatum — multi- 
plicatarım 11 21, p. 63,20; aduenit 
substantiae ex unitatibus ll 29. p. 64, 


18; non uenit in substantiam misi ex 
| coniunctione et constrictione unitatum 
. Probatur |l 


in illa ıl 22, p. 65,22. | | 
22, p. 64,3 sqq, Puncta sunt unitates 
quae sustinentur in materia quae est 
substantia l| 22, p. 64,25. Vnitates 
quae quantitatem efficiunt non habue- 
runt esse per se np in materia 
componantur 11 23, p. 66,1 cod. v. 8. 
yy) Inter unitates numeri disereti 
et unitates quantitatis continuae 
subsistentis in materia non est diffe- 
rentia, nisi quod illae sunt disgrega- 
tae, istae continuae ll 22, p, 64,12, — 
e) Varia. Vnitates augmentatae ll 
20, p. 62,8. prima unitas creata 1120, 
2. unitas hylearis IV 14, p. 242, 
4. 18. 20. unitates Tug (mul- 
tiplicatae) 11 20, p. 62 6. e, 21, 
. 63,21. unitas numeri IV 19, p. 352, 

4; cf. 11 22, p. 64,9 (n. 4 c); sim- 
plieitatis 11 21, p. 62,11, 


546 Índex 


VNITIO (syn. adunatio). I. Vni- 
tio i. e. eonlunetio. 1) Vnitio 
unde fiat. a. Vnitio materise et 
formae fit et retinetur unitate V 31, 
p. 315,7; non est nisi ex impressione 
unitatis in illis ib. v. 9. Vnitas quae 
sequitur unitatem primam agentem 
recipit unitionem et facta est duo, 
hyle et unitas V 23, p. 300,22. — 
b. Vnitio formarum cum intelligentia 
inde est, quia recipit illas ll 3, P 90, 
14. — Vnitio est similitudine 1ll 23, 
p. 133,4. unitio formae cognoscentis 
et cogniti est secundum similitudinem 

15, p. 285,8.  Vnitio substantiae 
cum forma fit motu lll 29, p. 148, 
: v. Omnia diuersa et diuisa 
quam in iu- 


tam iu superioribus 
ferioribus  inquirunt unitionem V 
35, p. 9321,13.  unitio materiae et 


formae est ideo quod appetunt 
uniri V 35, p. 32025. — b Vni- 
tione quid efficiatur. a. 

duae substantiae oppositae in forma 
uniuntur, ex unitione earum fit forma 
diuersa a formis propriis ipsarum ll 
20, p. 125,283. — corpora simplicia et 
substantiae simplices cum uniuntur, 
fit ex eorum unitione forma alia a 
forma cuiusque eorum lll 25, p. 141, 
15; item substantiae simplices et sub- 
stantiae compositae cum uniuntur ih. 
v. 16. — 5. Quicquid unitur cum alio 
unitione spirituali, hoc et illud unum 
sunt V 14, p. 283,4. Substantia 
simplex apprehendit formam per uni- 
tionem ul 29, p. 14828; cf. c. 31, p. 
152,3. V 15, p. 285,1. 8. Vnitio for- 
mae uniuersalis cum materia uniuer- 
sali non uocatur scientia V 19, 
293,2. — Ex unitione luminis solis 
cum corporibus diuersis proueniunt 
lumina diuersa lll 25, p. 141,18. — 
8) Gradus unitionis. a. Quicquid 
receperit multiplicitatem | descendendo 
et unitionem ascendendo, peruenit ad 
unitionem ueram ]ll 2, p. 77,15. — 
b. Vnitio materiae et formae in earum 
creatione firma, stabilis, perpetua est 
V 31, p. 315,14. Vnitio formarum 
maior et manifestior est in substantia 
intelligentiae, quam in natura et in 
animabus V 16, p. 288,3. unitio for- 
marum rerum maior est in forma in- 
telligentiae quam in formis ceteris lll 
24, p. 137,26. c. 41, p. 172,1. Vnitio 
formarum intelligibilium cum intelli- 
gentia non est nobilior quam unitio 
formae uniuersalis cum materia uni- 
uersali V 19, p. 293,4. — Vnitio in 
corpore maior, ubi est subtilius 1l] 57, 


Si | 14 


p-|V 13, p. 


rerutn. 


E 206,17. — c. Vnitio spiritualis 
ll 30, p 150.2. 3, 5.7. c. 31, p. 
152,20. V 13, p. 280,24. c. 14, "a 2984. 
c. 15, p. 286,6. c. 16, p. 286.13. c. 36, 
p. ‚2; corporalis lll 31, p, 198 
17. Vnitio essentialis ll] 24, 
137,5. 10. 11. 15, p. 286,6. c. 3 
P. 291,12. Vnitio in esse, opp. di 
uersitas in essentia V 97, 23. 
Vnitio particularis V 19/ p.992,23. — 
4) Kes unitioneconiunctae. Vnitio 
cum amato V 82, p. 317,16. unitio 
accidentis cum anima lll 57, p. 206, 
15, cum corpore ib. v. 14; animae cum 
corpore ib. v. 15, cum substantia com- 
posita ]]] 20, P 126,21: coloris cum 
quantitate ll 5, p. 33,21; corporum 
simplicium et substantieram simpli 
cium ll] 25, p. 141,155 esseutiae ho- 
minis cum  essentiis substantiarum 
spirituglium ]ll 56, p. 200,6; intelli- 
gentiae cum formis omnium rerum V 
; P ‚3; essentiarum substantia 
rum simplicium Ill 26, p. 142,22, fi- 
gurae cum quantitate ]] 5, p. 3591. 
nitio formae et materiue (formae 

primae s/ue uniuersalis et materiae 
rimae s/ue uniuersalis) V SP; 261, 

8. c. b, p. 266,25. c. 6, p. ‚4. 16. 

315,7. 14. 


c. 19, p. 292,23. c. 31, p. 
c. 35, p. 320 25; 1v 5, p. 221,1 
unitionis ma- 


c 

principium initium] 

teriae et formae 29, PR 310,16. 
c. 30, p. 311,19. 312,16. c. 31, p. 315, 
16. c. 31, p. 325,26. Vnitio formarum 
cum intelligentia 1l 3, p. 30,14; for- 
marum rerum in forma intelligentiae 
ll 24, p. 137,26. formae intelligen- 
tiae cum formis onmnium rerum 
280,24. formae intelligen- 
tiae cum forma intelleti V 2, p. 
260,23. c. 15, p. 2851; cf. hi 
29, p. 148,28; formarum intelligibi- 
lium in substantia (forma) intelligen- 
tiae lll 4 od: 1721. V 16, p. 

c. 18, p. 290,20, in natura et anims- 
bus V 16, p. 2884; omnium forma- 
rum in forma animae lll 40, p. 170, 
22. unitio formae sustentatae in ma- 
teria cum substantia simplici qualis 
sit 111 31, P. 152,16.  Vnitio formae 
cognoscentis et cogniti V 15, p. 285,8; 
formae perceptae cum substantia 
percipiente ]l 31, p. 152,3.  Vhnitio 
formarum inferiorum in formis superi- 
oribus V 18, p. 290,15.  Vnitio lumi- 
nis solis cum corporibus diuersis 11] 
25, p. 141,18; materiae cum forma 
cf. unitio formae cum materia; na- 
turae cum substantia composita lil 
20, p. 126,21; «ubstantiarum spi- 


tnitio—unns, 647 


ritaalium inter se lll 57, p. 206,16; |1V 7, -p. 226,21. Proprium est uni- 
reg 8 iti substantia versälium, n. naturae warn 
composi substan- in partibus eorum 
tiae cum forma 159 148,29; nir-|94. Si Aa uniuersale est ad multas 
tutis solis cum eei solis in aére | res multae res inueniuntur in 
Y 38, p. 3979; noluntatis cum to 1n 39. p. 10,24. — Res uniuersa- 
unitate 40, I» 330,1 . — b) Vnitio lis omnibus AE E ip rer 
id est coniunctio mente facta. |ticipant IV 10, p 
Vnitio materiae uniuersalis et formae | omnium uninersalium V3 p. a 
uniuersalis V 5, p. 221,1. x s Forma n ceptum na omni- 
us formis uniuersalis es 
II. Vnitio i. e. simplieitas. . 150, 


formas quibus unita est lll 30, p. 
1) Materia necesse habet una ad suam |20, forma substantiae simplicis io: 
unitionem 11 28, p. 68, T. quando |telligentiae) uniuersalis est ad omnes 
una separata fuerit a materia unita | formas us unita est lll 30, p. 150, 
per eam, destruetur unitio eius et fiet| o1, V (wa ‚283,15. c. 15, p. 284,5. 
non-unum ib.v.4. — Vnitio substantiae | c, 16, p. 255.14. 287,5. Materna prima 
u- Y^ est ex A, -. est m uniuersalis est ad omnia sustentata in 
— nitio su 


15, p. 3413. T : 
irm "est causa colleetionis multa- | 'e B p. res scientiae uni 


uersales V 36, p. 323,1. Voluntas uni- 
rum formarum inea 111 32, p. 154,23. — | uersalis V 37, p E ‚324,21. — Continen- 
DN mm o qus maior esse non potest 


qol. ; D une Li i. Veni - 
us ige superiori | Praet / 1 
est vallo E: "Bo, p — Materia Sen darem Kies 5i 


forma 9—25; intelligentia ll 1 
et forma sunt in L3 e et|teria 6—19; modus; natara ll ii me re- 
Bee V3 : "aj "RB. Pra gula 3; substantia 7. 
primae formae e orma 
de fuerit Ata rimae formae,| |^ VNIVERSALITAS (opp. particula- 
rit simplici Heior et firmior et similior | ritas 3 2 T a 69,9) formarum V 1 
LE imae in unitione et stabili- | p. ; materiae et formae 
43, p. 37,8 ; specierum IV 13, p. 240,3. 


VNIVERSALITER comitari V 19, 
p. 29321. 


VNIVERSITAS, Vniuersitas essen- 
tiae aéris IV u p. Mid bU 
c) t > 

Vs irmarim 
Konsum IH ibi i 223; ma 
et formae V Heri p 
materiae 1V d D Een rerum V 


18, p. 290,11; qr vem intelligi- 
bilium 1ll 50, p. 190,25 









tate V P. 1.  Vnitio substan- 
tiae simplicis Ill 52, p. 154,24; substan- 
tiae spiritualis Are aru substan- | 
tiae corporeae) 


VNITRIX. Vnitas est unitrix es- 
sentiae IV 13, p. 240,13. 


VNITVS (cf..unire). 1 ve uo 

| Rud ur ERDE est 21, P 7, 
uo magis ascen erit, 

erit iue V V 29, p. B0 0,19, Quae- 
cumque unitas fuerit propinquior uni- 
tati uerae primae, materia unita per 
illam erit mitior ll 20 , p. 61,13, ma- VNVS. 1) a. Omnis numerus ca- 
teria intelligentiae magis est unita| dit sub uno IV 13, p. 239,15. Vnum 
nàm materia naturae V 42, p, 383, jest radix multiplicitatis lll 19, p. 
corpus caeli unitius et sim- 122,23. una s sunt multitudinis 
plicius est, quam corpora elementorum,|ll] 19, p. 125,8. natura multitudinis 
Superius ex pev unitius quam in- | est in ' singulis unis ib, v. 9. — Omnia 
ferius ib, v. 22. — 2) Substantia quo|una in quibus dfajditur quantitas 
unitior foerit, erit nos collectiua | ar gegen in forma unius ll 


multarum formarum | p. 154,15, Mi Y b. Multa ex uno sunt 
Formae unitae non eco nisi in | lll 82, p MM —  Kxistentia multa- 
materia simplici lll 29, p. 149,25. |rum Ka "€ y re simplici lll 32, 
Vnita singula non habent tantum uir- p. 152,28 59,10 sqq. multa in- 


Ar (ha lint ee) in uno ll] 32, 

12, e, 33, p. 157,18, 20, 

Formae multae T9 nd in 390: 
VNIVERSALIS Cp: ehr de nisi locus impedit 18, p. 

1) Quae conueniunt, fiunt uniuersale| 18, 22, — c. V na composita e ex 


Aueneebrol ed, Baeumker. 35 


tutis et perfectionis quantum forma 
simplex per se lll 18, p. 119,4. 


A 





uolumen—noluntas. 549 


eonsnlis quaerere de scientia uolunta- 
tis, postquam iam noui scientiam ma- 


terise et formae? M. Oportet ut su- 


eas ab inquisitione — scientiae 
de noluntate longo tempore, eo quod 


omnis scientia non est nisi in illa.| 


unde non oportet tantum intendere in 
aliquam seientiarum, quantum in sci- 
entiam de uoluntate, quia est sublimis 
et lata et subtilis, et opera eius multa 
et actiones diuersae. — D. Ergo qui 

opus est speculari in seientia de uolun- 


tate? M. Postquam concesseris uo- | 
luntatem esse, opus habes scientia de | 


noluntate ad considerandnm essentiam 
eius, et quid est et quousque peruenit, 
et quae eius actio et eius ab unitate 
separatio, et quae eius enm ea unitio, 
et differentia quae est inter eam et 
materiam et formam, et inductio sua- 
rum descriptionum et suarum uiarum 
et actionum in substantiis spirituali- 
bus et corporalibus, et ad sciendum 
actiones sapientiae et opera eius et 
terminos porca et aequalitatem 
in suis motibus et in suis impressioni- 
bas, et ad sciendum quietem sui mo- 
tus et statum sui cursus et loca suae 
doge im et suae occultationis, et 
Sciendum qualiter est forma ab ea, 
ante quam appareat et postea quam ap- 
areat, et cetera quae hoc sequuntur 
e quibus nondum inquisinimus in hac 
disputatione. et iam disposui uerba 
de his omnibus in libro qui tractat de 
scientia uoluntatis; et hic liber uoca- 
tur origo largitatis et causa essendi, 
et debet legi post hunc V 40, p. 329, 
16. — d. In scientia de uoluntate con- 
tinetur scientia quare sint ea quae 
sunt |] 13, p. 4521. intelligere um 
sunt substantiae et quales sunt et 


quare suni et cetera quae accidunt eis 


non elicitur nisi ex scientia uoluntatis 
5 a P. — mare haec seien- 
ia (sc. eri possit ut uirtus 
quae defluit a faetore primo, quo lon- 
gius procedat, eo magis debilitetur) 
non est praesentis negotii, quia contine- 
tur sub scientia de uoluntate 1l] 55, p. 


13. — e. Diuersitas quae est inter | 


materiam et formam significat esse no- 
luntatem V 25, p. 304,5. Discernere 
formam a uoluntate et uoluntatem a 
motu in intelligentia discretione cer- 
issima V 43, p. 337,19. 

2) Voluntas piis sit et quo- 
modo ad essentiam primam se 


habeat V 37, p, 326,1. a. Essentia | 37 


uoluntatis T. essentia 4 a. —  Descri- 
bere (/. e. definire) uoluntatem impos- 





sibile est; sed paene  deseribitur, 
cum dicitur quod est uirtus diuina, 
faciens Berl ue et formam et ligans 
illas, et diffusa a summo usque ad 
imum, sicut diffusio animae in cor- 
pore; et ipsa est monens omnia et dis- 
ponens omnia lll 38, p. 326,3. uolun- 
tas est uirtus diuina adinueniens om- 
nia et monens omnia I 2, p. 4,14; est 
uirtus diuina omnia 4I et dif- 
fusa in omnibus V 43, p. 337,7. uo- 
luntas est uirtus dans formam Ill 16, 
. 113,13; est uirtus efficiens substan- 
ias intelligibiles Ill 57, p. 205,23; est 
uirtus spiritualis, sed multo excellen- 
tior quam spiritualis V 38, p. 327,5.— 
Voluntas est causa agens IV 920, p. 
256,11. — Voluntas est essentia per- 


fectionis et plenitudinis Ill 42, 


ls 173,20. — b. Voluntas qua ratione 
orma dici possit: Debet ut formae 
sint tres; una earum forma quae est 
in essentia uoluntatis; et haec forma, 
licet uocetur forma, non est nisi in- 
nuendo eam et appellando; sed se- 
eundum neritatem non est forma. quia 
non sustentatur in aliquo IV 20, p. 
255,15; cf. v. 10. Forma uoluntaria 
(opo. forma materialis) ib. v. 6. — 
€. Voluntas est lumen primum IV 
20, p. 255,8; est lumen quod est in 
essentia uirtutis IV 20, p. 254,20, — 
d. Voluntas est uirtus unitatis V 
, p. 327,26. uoluntas est ex unitate, 
immo ipsa est uirtus unitatis V 37, p. 
325,15. uoluntatis ab unitate separa- 
tio et eius eum ea unitio V 40, p. 329, 
27. — Voluntas unius magni I2, p. 
411. — Voluntas non est diuersa in 
se V 37, p. 325,13. — e. Verbum, 
scilicet uoluntas V 36, p. 323,17. uer- 
bum agens i. e. uoluntas ib. | 
Voluntas i. e. sapientia 42, 
8) Voluntas quomodo ad es- 
sentiam primam se habeat. a. Vo- 
luntas est media inter essentiam A 
| P 


mam et materiam formamque I 
9,29. 10,4. uoluntas est media inter 
essentiam altissimam et formam quae 


2n eh. eee: M 19, p. 
Jl. — Voluntas procedit a prima 
origine V 39, p. 328,4. — b. Voluntas 
quando intelligitur non agens, est 
idem cum essentia 1V 19, p. 253,3. 
remota actione a uoluntate, uoluntas 
et essentia sunt unum; considerata 
cum actione est alia ab essentia V 
A ‚3. — Exemplum uoluntatis 
est anima, exemplum essentiae primae 
intelligentia I 7, p. 109. — e. Non 


550 


est possibile ut uoluntas faciat contra 
id quod est in essentia V 42, p. 335,1. — 
d. Deus continet uoluntatem et quic- 
guid materiae et formae est in ea V 
9, p. 293,19. 


4) Voluntas qua ratione infi- 
nita, qua finita sit. a. Voluntas 
finita est secundum effectum, et non 
est finita secundum essentiam lll 57, 

. 205,24. uoluntas infinita est consi- 

erata tantum secundum essentiam 
absque actione IV 19, p. 252,19. 253,4; 
non est infinita secundum formam quae 
est defluxa ab ea ib. 252,21. — b. Es- 
sentia uoluntatis initium non habet lll 
57, p. 206,2. — c. Voluntas finita est 
secundum actioneın 1V 19, p. 253,5. 
actio uoluntatis habet initiam et ideo 
sequitur uoluntatem lll 57, p. 206,1; 
est finita, unde habet initium IV 19, 
p. 252,22. effectus uoluntatis est fini- 
tus !ll 57, p. 205,25. — Voluntas non 
est finita nisi secundum hoc quod creata 
est (leg. nisi secundum quod creatrix 
est uel nisi secundum quod forma quae 
ex ea est creata est; cf. Add.et Corrig.) 
V 28, p. 3089. 


5) Voluntas omnia continet 
mouet penetrat. a. Omnia sub- 
iecta sunt uoluntati unius magni I 2, 
p. 411. omnia quaecumque sunt, co- 
artata sunt sub uoluntate, et omnia 

endent ex ea ]l 18, p. 46,14. 19. — 
Nihil est sine uoluntate, quoniam ex 
ea est esse omnium et constitutio 
eorum V 39, p. 327,16. non est pos- 
sibile ut aliquid fiat sine ea I 2, p. 
415. - Origo prima, i. e. uoluntas 
V 41, p. 330,18. b. Voluntas est 
totum et totum in ipsa V 17, p. 289,2. 
Esse rerum in essentia uoluntatis non 
est nisi iu quantum sunt causatae ab 
ea IV 20, p. 256,15. — Voluntas con- 
tinet totum ll 13, p. 468; retinet 
et sustinet essentiam omnium I 5, p. 
7,15. uirtus retinendi uoluntatis est 
39, p. 327,27. — Voluntas penetrat 
totom 1113, p. 46,7; est zopenetrans 
omne V 39, p. 327,15; cf. 328,11; pe- 
netrat materiam cf. n. 6 a 3 ae. In 
substantiis spiritualibus et  corpora- 
libus sunt diuersi ordines uoluntatis in 
enetratione et impressione V 37, p. 
324,11. — Voluntas infusa est in 
omui V 39, p. 32715; est diffusa a 
summo usque ad imum, sicut diffusio 
animae in corpore V 38, p. 326,5. in- 
fusa est materiae c/.n.6 a ? aa. exem- 
plum infusionis uoluntatis in snbstan- 
tiis V 38, p. 326,8 sqq. — c. «a Voluntas 


Index rerum. 


est agens totum et mouens totum 
V 40, p. p. 329,15; est mouens omnis 
et disponens omnia V wo 326,7; 
est causa agens IV 20, p. 256,11. actio 
uoluntatis 40, p. 329,21. 3303. uo- 
luntas adinuenit omnia et mouet om- 
nia I 2, p. 4,14; est motor, mensura- 
tor, diuisor V 42, p. 335,26. motus 
est uirtus defluens & uoluntate V 43, 
p. 337,6; est a uoluntate et ab umbra 
eius et a radio eius V 36, p. 323,23. 
discernere uoluntatem a motu V 43, 
p. 937,19. omnes motus deriuati sunt 
& uoluntate V 37, p. 325,2. omnes sub- 
stantiae spirituales et corporales mobi- 
les sunt a uoluntate V 37, p. 3354. 
Primus influxus effluit a uolantate 
111 52, p. 196,11. — 3) Qui& motus per 
quem cuncta generata sunt alligatus 
est uoluntati, necesse est ut motus 
eorum sit ex motu eius et quies 
eorum ex quiete eius I 2, p. 4, 17. 
Voluntas stare facit secundum termi- 
nos et fines li 13, p. 46,19. "Voluntas 
est in se quies V 39, p. 328,7, sed fit 
motus propter substantiam materiae 
quae ei est subiecta ib. v. 19. Quies 
motüs uoluntatis V 40, p. 330,6. 
7) Diuersitas actionis uoluntatis 
accidit ex materia qnae recipit actio- 
nem eius, non ex uoluntate in se V 
37, p. 324,16. Motus diffusus in omni- 
bus substantiis a voluntate est diuer- 
sus in fortitudine et debilitate propter 
diuersitatem substantiarum recipien- 
tium, non propfer diuersitatem uolun- 
tatis in se V 37, p. 325,9. — 4) Non 
est possibile ut uoluntas faciat contra 
id quod est in essentia V 42, p. 385,3. — 
*) Voluntas agit sine tempore, 
motu, instrumento, loco lll 16, 
113,22; penetrat omnia et agit omnia 
sine tempore propter suam magnam 
fortitudinem et unitatem V 89, p. 
328,11. z) Voluntati conuenit fa- 
cere rem et eius oppositum V 25, 
P 304,6. Termini dispositionis uo- 
untatie V 40, p. 330,5. — Voluntatis 
apparitio et occultatio V 40, p. 330,7; 
uiae ib. v. 4; descriptiones ib. v. 9; 
opera ib. v. 4; umbra et radii V 36, 
p. 929,24; uirtus IV 20, p. 254,20. Ae- 
qualitas in motibus et impressionibus 
uoluntatis V 40, p. 33055. 5) Quo- 
modo lumen defluxum a uoluntate pos- 
sit aliud alio esse jropinquius origini 
IV 19, p. 252,11. 9 sqq. Propin- 
quitas luminis ad uoluntatem non est 
corporalis ib. 253,14. — Quicquid fae- 
rit uoluntati propinquius, est perfectius 
V 17, p. 289,15. 


noluntas. 


6) Materia uninersalis et for- 
ma uniuersalis quomodo ad uo- 
luntatem se habeant, a. Volun- 


tas, a materia et formadiuersa, 


nihilominus intime cumeiscon- 


iuncta est. a) Voluntas a mate-| 


ia et forma diuersa, a«) Vo- 

tas est aliud quam materia et 
forma V 37, p. 325,8. 21; est 
aliud a forma V 42, p, 335,25, 
probatur ib. v. 2^5 sqq. differentia 
inter uolentatem et materiam et 
formam V 38, p. 226,21. 23. c. 40, 
p. 330,1: discernere formam a uo- 
feninie V 43, 337,18. — distin- 
guere formam a uoluntate difficile 
est V 28, p. 3087, Materia prima 
in natura sua diuersa est ab essentia 
uoluntatis Ill 16, p. 113,15. — Volun- 
tas qua ratione forma dici Dus 

a ratione non possit IV 20, p. 
368.10 16. 18, — gf) Voluntas est 
media inter essentiam primam et ma- 
teriam formamque cf. 3 a. forma est 
media inter materiam et uoluntatem V 
39, p. 328,2, uoluntas est supra for- 
mam V 42, p. 334,23, — 7) oluntas 
cum nihilo materiae et formae per- 
mixta est V 43, p. 338,16. Materia 
non recipit essentiam uoluntatis a qua 
recipit formam V 41, p. 331,2. mate- 
ria non mouetur ad consequendam es- 
sentiam uoluntatis, sed mouetur ad 
consequendam formam quae creatur ex 
ea V 39, p. 3188. — jn Voluntas 


cum materiaformaque coniuncta. | 


oe) Voluntas infusa est materiae 
et for mae V 39, p. 3294 ; 
materiam et formam V 43, T 
in tota materia V 38, p. ‚do. mo- 
luntas penetrat materiam V 38, p. 


327, 9. quod forma infusa est in tota 


materia, non impedit, quominus etiam 
uoluntas sit hg 3. tota A Hs et 

netrans in i p. ; quod 
Fimilitudine explanatur ib. v. 7 $qq. — 
Voluntas ligauit se cum materia et 
forma V 36, p. 18; ef. V 37, 
p. 925,19. uirtus uoluntatis defluxit 
in materiam et ligata est cum ea V 
31, p. 92519, — Materia et forma 
sunt rami uoluntatis I 7, p. 10,20. — 
Voluntas donatrix formae sedet in ma- 
teria et quiescit super eam V 42, p. 
335,23. — 8B) Subsistentia mate- 
riae uniuersalis et formae uni- 
uersalis in uoluntate factoris 

rimi lll 32, p. 153,7. deus continet 
forman et quicquid materiae et for- 
mae est in ea V 19, p. 293,19. uo- 
lnntas est locus materiae et formae V 


quod | 


in totam | 





551 
31, p. 314,3. 8. uoluntas continet for- 
mam p. 293,8. omnes formae, 


tam Vide quam materiales, sunt 
in uoluntate lll 42, p. 173,18, formae 
in essentia uoluntatis IV 20, p. 254, 
25 s d IV 16, p. 113,13. forma uni- 
uersalis quomodo sit in essentin uo- 
luntatis IV 20, p. 256,9 «qq. — Forma 
est simplieius in essentia uoluntatis 

uam 1n materia prima quae recipit 
illam lll 16, p. 113,13. in woluntate 
est omnis forma plene et perfecte V 
17, p. 289,1. formae sunt in noluntate 


rima perfectius, quoad esse et 
entities et eem V 11. p. 989, 
]3. — Omnis forma est in uoluntate 


in actu respectu ag 
res facti IV 


in potentia 


forma absoluta est dolanteli in aetu 


ex parte facti, et est uoluntati ex parte 


factoris in "vei V. 17, p. 289,8. — 
yy) Exem plum ligationis uolun- 


itatis cum materia formaquelT,p. 


10,5. exemplum materiae et formae 
est sicut corpus hominis et eius forma, 
exemplum uoluntatis est anima ib. v, 7. 
dietio uoluntatis talem habet compa- 
rationem ad dictionem materiae et 
formae, qualem comparationem babet 
dietio intelligentiae ad dictionem ani- 
mae, et qualem habet dictio materiae 
et formae primae ad dictionem intel- 
ligentiae 11 13, p. 47,9. 

b. Voluntas creat materiam 
et formam, a) Voluntas ereatrix est 
materiae et formae ll T p 47,8; 
creauit materiam et formam V 36, p. 
323,17. existentia materiae et formae 
est ex uoluntate V 39, p. 327,21, ma- 


-|teria et forma indigent uoluntate ad 


babendum esse et consistere V 31, 

314,5. uoluntas est uirtus diuina, 1 

ciens materiam et formam V 38, p. 
326,4. uoluntas est factor, materia et 
forma factae V 37, p. 325,22, uolun- 
tas est actor materiae et formae V 39, 
p. 327,21. uoluntas est actor, sicut 
scriptor, et forma acta sicut scriptura, 
et maleria subiecta illis sicnt tabula 
aut charta V 38, p. 326,24. — Materia 
et forma sunt rami voluntatis I 7, p. 
10,20. — 5) Forma est a uoluntate 
V 40, p. 330,8. c. 42, p. 335,5. uolun- 
tas est donatrix formae V 42, p. 335, 
22. est uirtus dans formam lll 16, p. 
113,13; est principium et origo formae 
111 42, p. 173,18; est origo unde uenit 
forma V 30, p. 312, orma creatur 
ex uoluntate v 32, p. 318,4. uoluntas 
eduxit formam de potentia ad effectum 
IV 20, p. 254,22. Forma aduenit ma- 





uoluntas— utilitas. 


toti materiae intelligentiae, fit 
ipsa materia sciens et comprehendens 
formas omnium rerum; et quando 
uoluntas infunditur in totam  mate- 
riam animae, fit ipsa materia ui- 
uens, mobilis, apprehendens formas se- 
cundum suam uim et secundum suum 
ordinem aborigine urritatis et formae;et 
quando infunditur materiae naturae et 
materiae (cf. Add.et Corrig.) corporis, 
attribuit ei motum, figuram et for- 
mam V 38, p. 326,14. — c. Compa- 
ratio substantiae corporalis et spiri- 
tualis ad uoluntatem sic est, ut com- 
poratio terrae ad caelum V 30, p. 
12,12. Hoc quod materia uniuersa- 
lis acquisiuit ex uoluntate, scilicet 
omnes formas sustentatas in ea, licet 
luminosae sint, multae et magnae, 
comparatione eius quod habet uolun- 


668 


tas in se, est sicut quod acquisiuit 
aer ex lumine solis IV 20, p. 251,26. 
Id luminis quod materia acquisiuit ex 
uoluntate ualde minimum est compa- 
ratione eius quod in uoluntate est V 
17, p. 289,5. 


VOX est materia uniuersalis susti- 
nens omnes uoces particulares - V 43, 
p. 936,13; est similis materiae uni- 
uereali ib. v. 12. uocibus particulari- 
bus insunt toni, motus, distantiae 
ib. v. 14. applicatio toni cum uoce 
V 6, p. 267,8. 


VSITATVS. Esse usitatum V 11, 
p. 277,4. 


VTILITAS quam anima consequi- 
tur ex ligatione sui cum sensibilibus 
V 42, p. 332,17. 20. 


. u ae e 


Addenda et Corrigenda. 


p. 1 v. 12 dele cum M de ante forma; cf. p. 12,22, 256,23. 

p. 1 ad v. 6 praeponi, quod ex coniectura scripsi, in epitome Campi- 
liliensi exhibetur; cf. p. 341. 

p. 6 v. 27 pro Falaquera leg. Falaqera. 

p. 4 v. 3 pro intelligentiae fortasse cum Campililiensi legendum animae. 

p. 11 ad v. 26 pro 'la leg. cop/la. 

p. 12 v. 8 pro tractatatus leg. tractatus. 

P. 19 v. 4 pro fn his ep. Camp. legit in qualitatibus, qua uoce glos 
sema contineri mihi probabile est. 

p. 19 v. 5 pro in eis leg. cum A M N et Campil. in illis. 

p. 20 v. 18 pro nunquam leg. numquam. 

p. 23 v. 13 pro aliquid fortasse leg. aiiud, quae uox cum AM (aliud) et A 
(aliquid aliud) etiam Campililiensi copuenit. 

p. 24 v. 2 codicum émagina retinendum erat. 

p. 24 v. 11 pro sustineturin leg. sustinetur in. 

p. 24 ad v. 20 ad hunc usum participii declarantem illustrandum etiam 
loci III 17, p. 115,6. 7. c. 44, p. 177,2 aliique conferri possunt. 

p. 27 v. 4 uerba particulares naturales spatiis singulis litteris inter- 
iectis eminentiora facere debui. 

p. 27 v. 19 pro sua conicio causa. ablatiuus eausd ante nomen quod 
&b eo pendet etiam III 50, p. 191,12. c. 53, p. 198,6 positus est. 

p. 29 v. 9 comma post eam delendum, post e/ addendum. 

p.31 v. 5 quod ex coniectura posui  ?n£elligentiae, in epitome 
Campil. (p. 347) legitur. 

p. 31 ad v. 10 pro intellellectiuae C leg. intellectiuae C. 

p. 96 ad v. 19: praedicti] cf. p. 35,11—19. 

p. 39 ad v. 15 pro SIG leg. 92V (1. 

p. 40 v. 29 pro Falagera I, 8 14 leg. Falagera II, $ 14. 

p. 42 in annot. crit. dele numerum 27. 

p. 43 v. 22 pro uiribus suis leg. suis uiribus (cum 4 M N). 

p. 43 ad v. 2 leg. materia uel hyle AMN (ut fere semper). Versu 
proximo ante expoliatam adde 3. 

p. 44 v. 5 pro fundet leg. cum ACM fundat. ' 

p. 43 v. 20 pro superficie leg. superficiebus. 


p. 48 ad v. 20 pro MI} leg. ı 1l- 


Addenda et Corrigenda. ! 555 


p.90 v. 4 pro zmaginare leg. imagina. 

p. 57 v. 10 inter uerba non et genus pone copulandi signum. 

p. 64 v. 20 pro substantiae leg. substantia. 

p. 96 ad v. 13 pro Huic leg. huic; similiter ad v. 20 pro Pro- 
ponam leg. proponam. 

p. 99 v. 28 post essentialiter comma addendum. 

p. 102 v. 22 pro uina leg. una; ib. v. 28 pro stis leg. istis. 

p. 103 v. 7 pro horum modorum couicio harum probationum ; cf, v. 19. 

p. 108 v. 11. pro necdantem leg. nec dantem. 

p. 122. Numerus 10 in margine positus in suum locum transferendus est. 

p. 123 v. 14 contra codicum consensum similior pro similus re- 
stituendum esse nune arbitror. 

p. 132 v. 5 pro Vis uniuersalis conicio Anima uniuersalis ; ef. v. 8, 

p. 141 v. 7. sqq. Sententia sie distinguenda: et quia hae formae sim- 
plices habent uires fluentes necessario, sicut praedicta est eoruin probatio: 
cum infuderint se ete. Ad fluentes necessario cf. III 20, p. 127,6, 

p.141 v. 88 ante a /umine solis adde 21—22; ib. v. 39 ante ima- 
ginem adde 22, post V 7 adde p. 268,1. 

p. 151 v. 4 pro in substantia simplici argumentationis conexu in 
forma substantiae simplicis postulatur. 

p. 151 v. 39 ante tamen adde 24. 

p. 164 v. 10 post in substantia uerba in sensu supplenda uidentur esse. 

p. 169 v. 22—25. Locum nune non codicum uitiis deprauatum, sed in- 
terpretatione minus idonea obscuratum esse puto, Videtur enim essentia esse 
haec: non dicimus, substantiam animae secundum opinionem a forma exspo- 
liari non posse, sed dicimus eam secundum effectum et esse a forma exspo- 
lari non posse. 

p. 172 ad v. 1: manifestabo] cf. V 16, p. 288,3. 

p. 174 v. 15 an pro eas reponendum eam 

p. 181 ad v. 13: promisisti] of. III 43, p. 175,20. 


p. 181 ad v. 16: contestatus es] cf. p. 179,1—180,2, 

p. 1855. in summa pagina pro III, 47—48 leg. III, 46—48. 

p. 187 v. 35 pro v. 7 leg. v. 17. 

p. 191 in summa pag. dele signum $, post III. 

p. 191 v. 31 pro p. 198,5 leg. p. 198,6. 

p. 193. v. 32 pro v. 1—2 leg. v, 2—3. 

p. 195 v. 26 pro p. 194,4 leg. p. 195,4. 

p. 198 v, 5. Verba quod . . . fluxa nune sana esse arbitror. 

p. 204 v. 25 pro oeculos leg. oculos. 

p. 205 v. 27 insere: p. 205,14—18 = Falaqera III, &. 38. 

p. 208 v, 3 pro animae codicum legi debet substantiae, 

p. 217 ad v. 14: saepe praedixi] cf. II 7, p. 37,6, 9. III 38, p. 157,15. 
c. 56, p. 203,10. v. 57, p. 208,6. 

p. 220 ad v. 16: ad sententiam cf. I 17, p. 21,17—27. 


35 ** 


h 





066 Addenda et Corrigenda. 


p. 222 ad 14: declaraui] cf. IV 1, p. 212,18 sqq. 

p. 223 v. 22 leg. Falagera IV, 8. 9. 

p. 224 v. 26 leg. Falaqera IV, &. 10. 

p. 226 v. 16 ante intelligibiles inserendum uidetur esse substantiae. 

p. 226 ad v. 17. Locus fortasse ex usu ad p. 314,16 commemorsto 
explicari potest. 

p. 227 ad v. 16: praemisi] cf. II 24, p. 69,9. 12. III 57, p. 209,4. 
IV 4, p. 219,9. 

p. 229 ad v. 18: Ablatiuus corpore, quem ex coniectura scripti, epi- 
tome Campililiensi approbatur. 

p. 242 post v. 27 adde: p. 242,10—245,3 = Falagera IV, 8. 22. 

p. 246 ad v. 22: praemissarum] cf. p. 218,1 sqq. (cf. p. 133,18; 142,251. 

p. 252 v. 3 nisi cum N et epit. Camp. delendum. Apud Falaqeram 


pro 1302371 DYTTINS fortasse legendum "502571 MT IIND; namque in 


codice Parisino prima littera utrum 72) an 2) significet, hoc loco certo diiudi- 
cari non potest. Sed utcumque de Falagera iudicandum est: seutentiam hanc 
esse oportet: et non fuit prima unitas agens per se ipsam ut per unita- 
tem numeri. | 

p. 256 v. 7 post materiae semicolon ponatur. 

p. 261 v. 32 ante materia add. 11. 

p. 262 v. 5 pro rntellectus leg. intelligentia; cf. v. 12. 

p. 262 ad v. 5 pro cf. 120,6. 9 leg. cf. v. 12; 13—14. 

p. 264 v. 5 leg. quicumque. 

P. 270 v. 14 ante uerba materia et forma et post ea commata po- 
nenda sunt. 

p. 270 v. 22 leg. exstitit. 

p. 272 v. 14. itemque p. 274 v. 10, p. 276 v. 13, p. 300,17 scribere 
debui non-esse, similiter p. 286 v. 16 quod-est. 

p. 277 ad v. 25: posuimus] cf. 110, y. 13.16. 

p. 281 ad v. 22: inemor esto] cf. III 42, p. 17321. 174,5. 13 (V 
16, p. 247,20). 

p. 283 ad v. 15 pro delui leg. deleu:. 

p. 285 ad v. 24: dicitur] cf. V 4, p. 264,10 et supra p. 283,25. 

p. 286 v. 4 pro in eo contra codicum consensum scribendum est in va. 

p. 289 ad v. 5: feci te] ad sententiam. ey. IV 20, p. 254,20. 

p. 290 v. 11 ante rerum desidero. formarum; cf. V 14, p. 283,15 
c. 16, p. 2869. 

p. 293 ad v. 12: dixistij es. V 18, p. 291,16 «qq. 

p. 294 v. 15 pro uoluerunt leg. noluerunt. 

p. 297 ad v. 24 pro 261,21 leg. 251,21. 

p. 301 v. 15 pro cap! tulo leg. cajritulo. 

p. 302 v. 28 ante non leg. 3. Ib. v. 31 ante post leg. 7. 

y. 304 v. 9 scribendum mon-susténente et non-sustinens. 

p. 506 v. 27 pro p. 306,25 - 300, leg. p. 306,25--307,7. 


568 Addenda et Corrigenda. 


p. 454 col. b, v. 7—8 dele locum V 42, p. 334,23 iterum positum. * 

p. 460 col. a, v. 28 adde f. rationalis V 34, p. 320,11. Ib. v. id 
pag. adde f. uegetabilis V 34, p. 320,10. | 

p. 462 col. a, v. 46 insere: HVMIDITAS. Flamma ignis obscura ef 
humiditatem I[ 9, p. 41,3. 

p. 465 col. b, «. v. infinitus adde in fine: Longitudime^ corporia u 
diuisibiles in infinitum II 18, p. 57,7. 9. 

p. 466 col. b, v. 11 leg. V 34, p. 319,14. 

p. 487 col. a, v. 2 ab ima pag. ante /ungitur adde non. 

p. 487 col. b. v. 27 pro III 2, p. 77,27 leg. III 2, p. 77,26. 

p. 518 col. a, v. 15 ab ima pag. post cf. unitio adde: I 3 c. 

p. 518 col. b, v. 13 pro III 2, p. 77,27 leg. III 2, p. 77,26. 

p. 528 col. b, v. 19 pro spirituali leg. corporali ; ib. v. 20 pro ce 
rali leg. spirituali. 

















- BRITRÁGR ZUR GESCHICHTY. DER. PHILOSOPHIE 
| DES MITTELALTERS, 


=> ——— 


TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN. 


HERAUSGEGEBEN 


Dr. CLEMENS BAEUMKER, 


0. Ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT STRASSBURG, 


Dr. GEORG FREIH. VON HERTLING, 
0. Ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT MÜNCHEN, 
UND 


Dr. MATTHIAS BAUMGARTNER, 


0. 6. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT BRESLAU. 


SECHSTER BAND. 


et u m—— u. rn 


MÜNSTER 1909. 


DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFFSCHEN BTECHHANDLUNG. 


282107 


IIl. 


IV.jV. 


VI. 


. Dr. Hgisn. ÖstLer: Die Psychologie des Hugo von St. Viktor. 


. Dr. Larre: Nicolaus von Autrecourt. Sein Leben, seine 


Philosophie, seine Schriften. 


Dr. GEoRG GnuNwALD: Geschichte der QGottesbeweise im 
Mittelalter bis zum Ausgang der Hochscholastik. Naclı 
den Quellen dargestellt. 


Dr. Epvanp Lutz: Die Psychologie Bonaventuras. Nach 
den Quellen dargestellt. 


P. RovssELoT, docteur cs lettres: Pour l'histoire du pro- 
bléme de l'amour au Moyen Age. 


BEITRÄGE ZUR GESCHICHTE DER PHILOSOPHIE 
| DES MITTRLALTERS, 





TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN. 


— — M —— 


HERAUSGEGEBEN 
VON 


Dr. CLEMENS BAEUMKER, 


O. Ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT STRASSBURG, 
UND 


. Dr. GEORG FREIH. VON HERTLING, 


O. Ó, PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT MÜNCHEN. 


(mn a — MM er 


BAND Vl. HEFT t. 


DR. HEINRICH OSTLER, DIE PSYCHOLOGIE DES HUGO VON 
ST. VIKTOR. EIN BEITRAG ZUR GESCHICHTE DER PSYCHOLOGIE 
IN DER FRÜHSCHOLASTIK. 


1 rs DB LI —  — o —- 


MÜNSTER 1906. 


X UND VERLAG DER ASCHENDORFFSCHEN BUCHHANDLUNG. 


DIE 


DYCHOLOGIE 


DES 


HuGO VON ST. VIKTOR. 


EIN BEITRAG ZUR GESCHICHTE DER PSYCHOLOGIE 
IN DER FRÜHSCHOLASTIK 


VON 


DR. HEINRICH OSTLER. 
/ 


— _— 1... -— — Ja AC St. v--- 4 ern un 


MÜNSTER 1900. 


DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFFSCHEN BUCHHANDLUNG. 


(Tegenwärtige Arbeit über die Psychologie des Hugo vou St. Viktor 
entstand auf Anregung Sr. Exzellenz des Herrn Universitätsprofessors uud 
Beichsrats Dr. Georg Freilierrn von Hertling. Für diese Anregung, so- 
wie für manche freundliche Weisung zur endgültigen Fassung der Arbeit 
sch hiemit gebührender Dank ausgesprochen. Ebenso fühlt sich der 
Verfasser zu aufrichtigem Danke verpflichtet den Herren Universitäts- 
professoren Dr. Clemens Baeumker in Straßburg und Dr. Matthias 
Banmngartner in Breslau, eisterem für das gültige Entgegenkommen bei 
Drucklegung und Korrektur, letzterem für freundliche Übernahme der 
Mitkorrektur. 


Inhaltsübersicht. 


Einleitung 1—13. 


Die Schule von St. Viktor 1. Lebensgang des Hugo von St. Viktor 1--2, 
Zur Ehrenrettung Hugos; dessen wissenschaftliches Streben; Würdigung 
bei der Nachwelt 2— 4. Die Psychologie bei Hugo 5. Neuere Dar- 
stellungen der Psychologie Hugos 6. Hugos Schriften 6—11. Schema 
der Abhandlung 12—13. 


Dasein der Seele 14— 22. 


Definition der Seele 14—15. Frage nach dem Dasein der Seele 16. Das 
Dasein einer Seele verbürgt durch den christlichen (Glauben 16—17. Das 
Dasein einer geistigen unsterblichen Seele wird nach Hugo nur durch 
den Glauben erkannt; Einschränkung dieses Satzes 17—18. Zeugnis der 
Sinneswahrnehmung für das Dasein einer Seele 18—20. Zeugnis des 
SelbsibewuBtseins 20—22. 


Substantialitit der Seele 22—30. 


Das Sein der Dinge und das wahre Sein 22--26. Anwendung auf die 
Seele 26—27. Sinn der Frage nach der Substantialität der Seele 27. 
Zeugnis des Selbstbewußtseins 27--29. Verschiedene Reminiszenzen an 
andere Beweisgünge 29— 830. 


Geistigkeit der Seele 31— 43. 


Wesensmerkmale des Geistes 31— 92. Begriff der Einfachheit 82 —33. 
Zeugnis des Selbstbewußtseins für die Einfachheit der Seele 33— 34. 
Traditionelle Beweise für die Einfachheit und Iminaterialität des Geistes 
394—985. Hugo verwirft eine geistige Materie 535—986. Unterschied 
zwischen der Einfachheit des Geistes und der des Atoms 36—38. Begriff 
der Pereon und Anwendung desselben auf die Seele 89 —40. Bedeutung 
der Vernünftigkeit für Einfachheit und Persönlichkeit 44-41. Vernunft 
und Wille Wesensmerkmale des Geistes 42. Verschiedene Vollkommen- 
heit der geschaffenen Geister und Verhältnis derselben zum göttlichen 
Geiste 42— 48. 


VI 


Inhaltsübersicht. 


Uusterbliehkeit der Seele 43—49. 


Einteilung der Wesen nach ihrer Dauer 43-44. Die Seele ist in und 
über der Zeit 44—45. Beweis für die Unsterblichkeit aus der Einfachheit 
der Seele 45. Fortdauer des Seins und Fortdauer des Lebens 45 —46. 
Die Notwendigkeit der Vergeltung und der Glücksdrang des Menschen- 
herzens sprechen für die Unsterblichkeit 46 -.48 Die Gottebenbildlichkeit 
als Beweis für die Unsterblichkeit 47-48. Beweis gegen die Anfangs- 
losigkeit der Seele aus dem Wesen der Zeit; Frage nach dem Anfange 
der Seele 48--49. 


Ursprung der Seele 49 —57. 


Entstehung der Seele des ersten Menschen 49. Entstehung der übrigen 
Menschenseelen; Kreatianismus und Generatianismus 49--51. Darstellung 
der Kontroverse nach Hugo; der Glaube entscheidet 51-53. Beweis für 
die Entstehung der Seelo auf Grund. des Selbstbewußtseins :3--56. Zeit- 
punkt der Enistehung der Seele 56-57. Frage nach dem Lebensprinzip 
des Embryo und nach der Einheit der Menschenseele 57. 


Einheit der Seele 57--- 62. 


Die Lehre von zwei Seelen im Menschen; das Leben des Embryo 57 59. 
Der Glaube ist für die Einheit; Widerlegung der entzegenstehenden 
Gründe 59-69. Material zum Beweise für die Einheit der Seele 60-61. 
Anklänge an Dichotomismus 61 —62. 


Leib und Seele 62— 89. 


Die 


Augustinische Formel für die Gegenwart der Seele im Leibe 62. Ver. 
hältnis der Seele zum Raume überhaupt 63 - 65. Sitz der Seele 65 . 66. 
Leib und Seele der ganze Mensch; Art ihrer Verbindung 65— 67,  'l'heo- 
rieen hierüber 67. Wunderbarkeit der Verbindung; der göttliche Wille 
Grund derselben 67—65. Vereinigung durch Zahl und Harmonie; Sinn 
und Anwendbarkeit dieser Formel 68— 78. Verbindung durch ein phy- 
sisches Medium 73 —80. Versuch des Wilhelm von Conches, die Art der 
Verbindung zu hestimmen 80--81. Hugos Formel: Verbindung in einer 
Person; Begründung dieser Formel durch Hugo 31—87, — Allgemeine 
Annahme der Formel 87. Vorbild für dieselbe in der Christologie 88, 


Würdigung der Formel 88 —89. 


SNeelenvermógen im allgemeinen 89 - 96. 


Zahlen-Symbolik 580— 90. Verhältnis der Seelensubstanz zu ihren Potenzen 
90-92. Hugos Lehre hierüber 92- 93. Der Habitus 92—94. Einteilungen 
der Seelenvermögen 94 — 96. 





VIII 


Inhaltsübersicht. 


Gut des Menschen; Streben nach (ilück und Streben nach Gerechtigkeit: 
Konflikt und Ausgleich in der freien Wahl 159— 162. Keine Beweise für 
die Willensfreiheit; die Freiheit Grundlage der Verantwortlichkeit 162— 
168. Hugos Darstellung der Freiheit; Kritik mit Rücksicht auf den Ter- 
minus ,liberum arbitrium* 164.—167, Wesen der Freiheit das Freisein 
von Zwang und die Spontaneitüt des Willens; theologische Gründe für 
diese Bestimmung; die Wahlfreiheit gleichwohl nicht unbekannt 167—-170. 
Ablauf der Wahl nach Hugo von St. Viktor und Anselm von Canterbury 
170--172. Rolle der Vernunft bei der Wahl 172--175. Objekt der 
Freiheit das kontingente Zukünftige 175. Zweck und Mittel 175 —176. 
Affekte; ihr Verhältnis zur Freiheit 176- 177. Unvollkommenheit der 
geschöpflichen Freiheit; Macht des Willens 177- 178. Primat des Willens; 
Wesen der Glückseligkeit 178 -179, 


Einleitung. 


Wilhelm v. Champeaux, der bekannte Vertreter des extremen 
Realismus in der Universalienlehre, zog sich i. J. 1108 von seiner 
Lehrtätigkeit an der Pariser Domschule zurück und errichtete 
außerhalb der Stadt auf den Trümmern eines alten verfallenen Klo- 
sters, das dem hl. Viktor v. Marseille geweiht war, ein Chorherren- 
stift nach der Regel des hl. Augustin. Auf vielseitiges Drängen 
nahm er hier seine Lehrtätigkeit neuerdings auf und legte so den 
ersten Grundstein zur Schule von St. Viktor. Nach Wilhelms 
Erhebung zum Bischof von Chalons-sur-Marne (1113) folgte als 
Abt sein Schüler Gilduin, während ein anderer Schüler, der Prior 
Thomas, der Schule vorstand. Nach Thomas’ Ermordung (1133) 
erlangte unter seinen Nachfolgern, „den beiden Viktorinern^ Hugo 
(1133—1141) und Richard (1141--1173) die Schule von St. Vik- 
tor ihre höchste Blüte, um jedoch alsbald an Bedeutung zu ver- 
lieren und schon mit Beginn des 13. Jahrhunderts, wie es scheint, 
gänzlich zu erlöschen. !) 

Von dem ersten der beiden Viktoriner, mit dem sich vor- 
liegender Versuch beschäftigen will, seien die wichtigsten Lebens- 
daten angegeben. — Hugo ward geboren im J. 1096 in Harting- 
ham in Sachsen aus dem Geschlechte der Grafen von Blankenburg. 
Die erste Ausbildung genoß er im Kloster Hamersleben bei Halber- 
stadt. Sein Onkel, Bischof Reinhard von Halberstadt, schickte ihn 
zur Vollendung der Studien nach Paris, wo er selbst unter Wil- 
helm von Champeaux den Wissenschaften obgelegen hatte. In Be- 
gleitung eines anderen Onkels, des Archidiakons Hugo, kam unser 
Hugo auf dem Umwege über Marseille an die Stätte seiner stillen 


') Vgl. Heimbucher, Art. „Victor, Saint* in Wetzer u. Weltes Kirchen- 
lexikon 2. Aufl. XII, 913 ff. — Zur Gründungsgeschichte von St. Viktor vgl. 
Hugonin in der Einleitung z. Ausg. d. Werke Hugos v. St. Viktor in Mignes 
Patrologia Ser. Lat. tom. 175, pag. XIll sqq. 

Beiträge VI, 1. Ostler, Hugo v. St. Viktor. 1 


2 et Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Wirk ‘zum Kloster St. Viktor in Paris. Als Lehrer schon 
„der Seite des Priors Thomas tätig (seit 1195), wurde er nach 
* dessen Tode sein Nachfolger in der Leitung der Schule. Er starb 


" am 11. Februar 1141 im Alter von 44 Jahren. 21 


Man hat sich gewóhnt, in Hugo vor allem den, Mystiker zu 


sehen, womit natürlich über ihn das Verdikt gesprochen war, so- 


bald mit dem Worte „Mystik“ der Begriff. einer der Vernunft 


. feindlichen Richtung: verbunden wurde. So konnte gegen unseren 


Viktoriner der Vorwurf erhoben werden, er habe, trotz seines 
ursprünglichen Eifers für die Wissenschaft, an dieser schließlich 
Ekel bekommen ?) und die Geltung jeder logischen Beweisführung 
geleugnet; sein Grundsatz sei gewesen: ,Rerum incorrupta veritas 
ex ratiocinatione non potest inveniri.^?) Zur Entkräftung dieser 
Anklage genügt es, den ganzen Satz herzustelen: ,Nisi enim 
prius ad scientiam venerit, quae ratiocinatio veram teneat semi- 
tam disputandi, quae verisimilem, et nísi!) agnoverit, quae fida 
el quae possit esse suspecta, rerum incorrupta veritas ex ratioci- 
natione non potest inveniri.“ 5) Es handelt sich also im Gegen- 
teil um die Rechtfertigung einer eigenen Wissenschaft der logischen 
Beweisführung. Zudem ist die ganze beanstandete Stelle wörtlich 
von Boéthius herübergenommen, der sie in seiner Einleitung zum 
zweiten Porphyrius-Kommentar bringt." In Wahrheit ist Hugo 


ı) Hugonin l. c. pag. XL sqq. — A. Liebner: Hugo v. St. Viktor u. d. 


theolog. Richtungen s. Zeit (Leipzig 1832) S. 1ff. — J. Kilgenstein: Die 


Gotteslehre d. Hugo v. St. Viktor (Würzburg 1898), S. 8ff. — A. Mignon: 
Les origines de la Scolastique et Hugues de Saint- Victor (Paris o. J.), 
I, 7 sqq. 35. 

*) B. Hauréau: Histoire de la philosophie scolastique (Paris 1872), 1, 424: 
»... Hugues de Saint-Victor à pris en dégoüt la science elle-méme . . . Hugues 
n'est, en réalitó, qu'un mystique." 

5) L. c. I, 426. — Nach Hauréau hat wohl auch Überweg - Heinze: 


. Grundriß d. Gesch. d. Philos. II. Bd. (9. Aufl. Berlin 1905), S. 223, Hugo 


diesen Satz zugeschrieben. 

*) „et nisi" ist einzufügen nach dem Text bei Boöthius. 

5) Eruditio didascalica 1. I. c. 12 (PL. 176, 749 C — Migne: Patrol. Ser. 
Lat. tom. 176, col. 749 C. Diese Abkürzungsweise wird forthin beibehalten). —- 
Schon A. Bringmann Art. „Hugo v. St. Viktor“ in Wetzer u. Weltes Kirchen- 
lexikon V1?, 894 weist auf die Verstümmelung des Textes hin. 

*) PL. 176, 749 B—D = Boöthius: Comment. in Porphyr. a se translat. | 
(PL. 64, 72 C—78 B). 


Einleitung. 3 


ein begeisterter Verehrer der echten Wissenschaft. „Ich wage zu 
behaupten ,* sagt er, „daß ich niemals etwas verachtet, was 
zu meiner Ausbildung dienen konnte, dagegen oft gar manches 
gelernt habe, was anderen eher als kindischer Plunder erschien.“ !) 
Mit Wohlgefallen erinnert er sich seines jugendlichen Wissensdurstes 
und bereut in keiner Weise sein eifriges Streben.?) An den Ge- 
lehrten stellt er hohe Anforderungen; er verlangt für den Philo- 
sophen die Kenntnis aller Wissenschatten: „Wenn eine fehlt, 
können die übrigen keinen Philosophen machen; es irren darum, 
die ohne Rücksicht auf den engen gegenseitigen Zusammenhang 
der Wissenschaften sich die eine und andere auswählen und so 
ein vollkommenes Wissen zu erreichen wähnen.“ 3) Überhaupt 
darf beim Studium nichts überstürzt werden; ) wie in der Tugend 
führt auch in der Wissenschaft der Weg auf Stufen empor. 5) 

Kein Wunder, wenn darum Hugo gelegentlich auch scharfe 
Kritik übt: ,Viele haben das Streben, vor der Zeit weise zu er- 
scheinen; daher dann der aufgeblasene Stolz, der zu heucheln be- 
ginnt, was er nicht ist, und sich dessen, was er wirklich ist, 
schámt ... Solcher kenne ich viele, die, kaum in den Anfangs- 
gründen unterrichtet, nur mehr die Beschäftigung mit den höchsten 
Problemen ihrer würdig halten. Schon dadurch allein meinen sie 
groß zu werden, daß sie die Schriften der großen Weisen gelesen 
oder ihr Wort gehört haben. ‚Wir haben sie gesehen,‘ sagen 
sie; ‚wir haben von ihren Werken gelesen; oft haben sie mit 
uns gesprochen; jene Größen, jene Berühmtheiten haben uns ge- 
kannt‘ Wenn doch von mir niemand wüßte und ich alles 
wüBte!* 9 Dem Scheinwissen und falschen Wissensdünkel gilt 
die Geringschätzung des bescheidenen Gelehrten, der sich der 
engen Schranken selbst des begabtesten Menschengeistes wohl 
bewußt wird. Mit Recht bemerkt Mignon: „Ohne Zweifel erhebt 
er (Hugo) die natürliche Vernunft nicht so weit, daß er 
für sie in der Gesamtheit der moralischen und metaphysischen 
Wahrheiten gegenüber der Offenbarung volle Unabhängigkeit be- 


1) Erudit. didasc. VI, 3 (PL. 176, 799 C). — ?) L. c. (799 C—800 C). 

5) L. e. III, 5 (PL. 176, 769 C). — *) L. c. III, 14 (PL. 176, 774 B). 

5) L. e. VI, 8 (PL. 176, 800 C). — *) L. c IIl, 14 (PL. 176, 778 CD). 
. 1* 


4 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


anspruchte... Aber hier haben wir es nicht mit einer Hugo 
von St. Viktor eigentümlichen Ansicht zu tun; das ist eben die 
christliche Anschauung über die Wichtigkeit der Offenbarung 
für die Erkenntnis auch der natürlichen Wahrheiten... Hugo 
hat über diesen Gegenstand nichts gesagt, was nicht die 
Lehrer des 13. Jahrhunderts in ähnlichen Ausdrücken dargelegt 
hätten.“ !) 

Verdienterweise hat es Hugo nicht an Anerkennung gefelilt, 
weder bei seinen Zeitgenossen noch später. „Hugo war in den 
Kirchen, in den Klöstern, in den Schulen der angesehenste der 
neuen Theologen bis zum Auftreten des hl. Thomas“. „Hugo ist 
‚die Harfe Gottes‘, ‚das Werkzeug des hl. Geistes‘, der christliche 
Philosoph xav' &&oyrv, ein zweiter Augustin.“ ?) Thomas von Aquino 
nennt ihn mit gro&er Achtung,?) und Bonaventura ehrt in 
Hugo zu gleichen Teilen den gelehrten Theologen, wie den 
Moralisten und Mystiker. ) Und auch die neuere Zeit hat mit 
dern Lobe des Viktoriners wahrlich nicht gekargt.°) So kón- 
nen wir uns füglich der Pflicht entschlagen, unseren Autor 
in seinem liebenswürdigen, harmonischen Charakter näher 
zu schildern. 


!) Mignon: Les origines etc. I, 67. 

*) B. Hauréau: Les auvres de Hugues de Saint-Victor (Paris 1386), 

*) S, theol. IlI—1íIq. 5. a. 1. ad 1: ,Quamvis dicta Hugonis de Sancto 
Victore magistralia sint et robur auctoritatis habeant, tamen" etc. 

*) Sein Urteil vgl. Mignon l. c. Il, 343sq. -- Andere ehrende Zeugnisse 
vgl. Hugonin in der gen. Einleit. (PL. 175, XLIX sq. CLXIII sqq.). 
. 5) Vgl. Liebner: Hugo v. St. Viktor u. d. theol. Richt. s. Zeit (Leipzig 1832), 

S. 29 ff. 36 ff. — A. Stóckl: Gesch. d. Philos. d. Mittelalters Bd. I (Mainz 

1864), S. 804 f. 355. — Derselbe: Lehrbuch d. (iesch. d. Philos. (Mainz 1888) 
], 408. Neben dem begeisterten Urteil Stöckls über Hugos Stil ist auch die 
Bemerkung berechtigt: ,Die geistreiche Sprache bietet eine Fülle von ldeen; 
jedoch vermißt man vielfach Schärfe und Bestimmtheit, besonders in den Defi- 
vitionen und in der Beweisführung; häufig ist eine gewisse Breite und Weit- 
schweifigkeit bei ihm fühlbar. Deshalb machen Hugos Schriften oft mehr den 
Eindruck eines Entwurfes als eines fertigen Ganzen“ (Bringmann 1. c. in Wetzer 
u. Weltes Kirchenlex. VI?, 395). — Joh. Hettwer: De fidei et scientiae discri- 
"mine et consortio iuxta mentem Hugonis a Sancto Victore (Vratislaviae 1875), 
psg. 6sqq. — Mignon: Les origines etc. 1, 3 sqq. u. passim. — J. E. Erdmann: 
Grundri& d. Gesch. d. Philos. (4. Aufl. Berlin 1896), I, 304. — J. Kilgenstein: 
D. Gotteslehre d. Hugo v. St. Viktor, S. 15 ff. 





6 Die Psychologie Hugos von: St. Viktor. 


Von Arbeiten aus neuerer Zeit, die sich mit unserem Gegen- 
stand beschäftigen, sei in erster Linie genannt Karl Werner: „Der 
Entwicklungsgang der mittelalterlichen Psychologie von Alkuin bis 
Albertus Magnus.“ !) H. Siebeck in seiner „Geschichte der Psycho- 
logie* stützt sich zumeist auf De anima lib. II.?) Die Schrift ist 
aber unecht; das 2. Buch führt sonst den Titel „De spiritu et 
anima' und wird jetzt gewöhnlich dem Alcher von Clairvaux zuge- 
schrieben. 3) Freilich hat Alcher neben anderen auch Hugo zur 
Vorlage genommen. — Mignon in seinem bereits zitierten Werk 
„Les origines de la Scolastique et Hugues de Saint-Victor* geht 
"auch auf Hugos Psychologie ausführlicher ein;*) die Verwertung 
des zerstreuten Materials ist jedoch zu mangelhaft. 5) Die beste 
Darstellung Hugonischen Denkens gibt immer noch A. Stóckl in: 
der „Geschichte der Philosophie des Mittelalters“. $) 

Quellen für die Kenntnis der Psychologie Hugos sind natür- 
lich dessen Schriften. Solcher, die seinen Namen tragen, sind 
übergenug. Allein, wie Hauréau mit Übertreibung sagt, „die 
Zahl der heutzutage hestrittenen ist so groß, daß man geneigt 
sein möchte, sie samt und sonders für zweifelhaft zu halten, und 
"kaum mehr wagen könnte, in irgend einem Punkte sich auf die 
Autorität dieses Lehrers zu berufen.“ ?) Haurcau selbst hat sich 

1) Denkschrift. d. kais. Akad. d. Wissenschaften. Philos.-hist. Kl. (Wien 
1876), Bd. 25, S. 69. 101 ff. ' 

*) H. Siebeck: Gesch. d. Psychologie I, 2 (Gotha 1884), S. 415 fl. 

3) B. Hauréau: Hugues de St. Viclor. Nouvel examen de l'édition de 
ses cuvres (Paris 1859', pag. 66sqq. — Derselbe: Les cuvres de Hugues de 
St. Victor (Paris 1886. Bildet die zweite Auflage des vorhergegang. Werkes), . 
pag. 180 sqq. — Stöckl: Gesch. d. Philos. d. Mittelalt. 1, 389 f. — K. Werner 
l. c. S8. 1098. — Erdmann: Grundr. d. Gesch. d. Philos. 1*, 392. — 
M. de Wulf: Histoire de la philosophie médiévale (Louvain 1900), pag. 160. 

*) Mignon |]. c. I, 101 sqq. 
| 5) Zu hart scheint das Urteil l. c. I, 144: ,C'est en vain, qu'on y cher- 

cherait une ontologie . .. Sur l'áme, son unité, sa spiritualité, son immortalité, 

son rapport avec le corps, sur ses facultés enfin, combien de problémes posés 
qui ne sont pas résolus, combien de solutions indiquées qui manquent de 
preuves définitives!* Jedenfalls ist mehr zu finden, als Mignon gefunden hat. 
Entsprechender über die Metaphysik jener Zeit urteilt M. Baumgartner: Die 
Philosophie des Alanus de Insulis (Münster 1896. — Baeumker und v. Hertling: 
Beitr. z. Gesch. d. Philos. d. Mittelalt. II, 4), S. 39. 

9) I, 804 ff. 

") B. Hauréau: Les cuvres etc. (Paris 1886), pag. VII. 





Einleitung. 7 


der Aufgabe unterzogen, diese ‚Unsicherheit zu beseitigen, so na- 
mentlich 1859 in einer eigenen Schrift „Nouvel examen de l'édi- 
lion de Hugues de Saint-Vietor*, die umgearbeitet 1886 aber- 
mals erschien unter dem Titel „Les cuvres de Hugues de Saint- 
Vietor^. Auf diese Untersuchungen müssen wir bezüglich der 
Eehtheit der Werke Hugos verweisen. In folgendem führen wir 
nur kurz diejenigen Werke auf, die für Hugos Psychologie beson- 
ders wichtig sind. !) 

1. „De sacramentis christianae fidei* gibt sich schon durch 
seinen Umfang ?) als Hugos Hauptwerk zu erkennen. Den Inhalt 
bildet die gesamte christliche Glaubenslehre, weshalb es Hugo 
selbst als ,brevem quandam summam  omnium* bezeichnet; °) 
manches aus den früheren Schriften sei darin aufgenommen, teil- 
weise überarbeitet; etwaige sachliche Differenzen sollen nach die- 
sem letzten Werke korrigiert werden. *) Die psychologisch wich- 
tigsten Abschnitte sind: Lib. 1. p. V. (Engellehre); p. VI. u. VII. 
(Der Menseh vor und nach dem Sündenfalle), welche die Psycho- 
logie am meisten im Zusammenhang bieten. 

2. Ähnlichen Inhalts, aber weitaus nicht so umfangreich und 

selbständig ist die „Summa Sententiarum*,?) die viel früher ab- 
gefaßt ist. 
] ') Über Gesumtausgaben der Werke Hugos v. St. Viktor v. Wetzer u, 
Weltes Kircheulex. VI *, 397f. — Mignon |. e. I, 26 sqq. — Die letzte Aus- 
gabe in Mignes Patrol, Ser, Lat. tom. 175—177, nach der hier zitiert wird, ist 
eim Abdruck der Ausgabe von Rouen 1648. 

*| PL. 176, 173—618. — Zitiert wird forthin beispielsw, Sacr. 1, X, 
2 = De sacram. christ. fidei lib. I. pars X, caput 2. 

*) Prologus (PL. 176, 183). 

*) Praefatiunceula (PL. 176, 173). 

*) PL. 176, 41—174. — Wir zitieren: Sent. 

Eine Kontroverse über die Echtheit der Sentenzen wurde durch Denifle 
angeregt in Denifle-Ehrle: Archiv f. Lit. u, Kirchen-Gesch. d. Mittelalt. (1887) 
II, 634 ff. Der tractatus Vll. De matrimonio scheidet hiebei aus, da er 
sicher Walter von Mortagne zum Verfasser hat. Gegen die übrigen 6 Traktate, 
die Hauréau: Les cuvres ete. (1886) pag. 70 sqq. namentlich unter Hinweis 
auf die weitgehende Übereinstimmung mit Sacr. als echt erklärte, glaubte 
Denifle ein positives Zeugnis gefunden zu haben in der Einleitung zu den 
Sentenzen des Robert von Melun; dieser Autor erklärt nämlich, er wolle aus 
den Sentenzenbüchern zweier Männer, die manchmal scheinbar voneinander 
abweichen, ein großes Sentenzenwerk schaffen. Die zwei Sentenziarier werden 
bezeichnet als ‚duo praecipui, qui tam de Sacramentis fidei quam de ipsa fide 


aL. 





8 Die Psychologie Hugos von St Viktor. 


3. „Bruditionis didasealicae libri VII*, !) eine Enzyklopädie der 
Wissenschaften, der profanen (I—IIl) wie der heiligen (IV — VI), 
die ganz als Schriftstudium gefaßt werden. L. VII. gehört eigent- 


ae caritate ratione inquirenda ad (? wohl: ac) reddenda omnibus, qui post illos 
sacrae seripturae expositores extiterunt, omnibus omnium iudicio praepollent*. 
Nun hat Robert zweifellos Hugos Sacr. benützt, und Denifle vermutet unter 
dem zweiten Werke die unter dem Namen des Viktoriners gehenden Sentenzen, 
deren Ineipit lautet: „De fide et spe, quae in nobis est, omni poscenti rationem 
reddere,^ Da aber Robert „von zwei verschiedenen Autoren zweier Traktate* 
spreche, würden unsere Senlenzen nicht Hugo angehören können. — Allein 
zugegeben, daß es sich um unsere Sent. handelt, der Text zwingt nicht, „zwei 
verschiedene Autoren zweier Traktate* in dem Sinne anzunehmen, daß je ein 
Autor einen Traktat verfaßt habe; vielmehr ist der erste Sinn, daß jeder der 
beiden Autoren über beides (tam de sacramentis fidei quam de ipsa fide) 
geschrieben habe; sofern nun in der Inhaltsangabe zugleich eine Titelangabe 
gesehen werden darf, kann man wenigstens keine Schwierigkeit mehr 
erblicken gegen die Autorschaft eines einzigen für beide Titel- Werke, — 
Denifle ist auch mit seinem Zweifel nicht durchgedrungen. A. M. Gietl: Die 
Sentenzen Rolands (Freiburg i. B. 1891), S. XXXIV ff, tritt für Hugo ein, 
wenn er auch voraussetzt, das zweite Titelwerk gehöre nicht Hugo an (l. c. 
S, XXXIX Note 2). — Durch die Güte des Herrn A. M. Gietl, dem hiefür 
ausdrücklich gedankt sei, wurde Verf. auf ein durchschlagendes positives Zeugnis 
für die Echtheit der Sent. aufmerksam gemacht. Bereits 1886 hat Paul Fournier 
auf einen bisher unbekannten anonymen „Liber de vera philosophia*, ungefähr 
aus d.J. 1190, hingewiesen (P. Fournier: ,Un adversaire inconnu de St. Bernard et 
de Pierre Lombard* in Bibliotheque de l'école des chartes Bd. 47 pag. 399), in welchem 
unter anderen auch Hugo von St. Viktor, freilich ohne Namensnennung, ange- 
griffen wird: ,Fuit vero alius multa bona conseribendo faciens, qui seripsit 
inter cetera hec sequentia verba* (l. c. pag. 410) — es folgt eine Reihe von 
16 Thesen, die aus der Sent. ausgehoben sind (vollständig aufgeführt in einer 
zweiten Abhandlung Fourniers: „Une preuve de l'authenticité de la Somme 
attribuée à Hugues de St, Vietor* in Annales de l'université de Grenoble. 
Jhrg. 1898. Bd. 10, pag 1785qq); dann führt der Kritiker fort: „Iste vero 
postquam ista et multa alia in hunc modum scripsit, aliud quoque magnum 
volumen scribendo composuit, quod sententie eius dicitur et liber eius de sacra- 
mentis intitulatur, in euius prologo se confitetur multa scripsisse, que postulat 
lectorem secundum sententiam huius voluminis corrigere, in quo nichil horum 
scripsit* (I. e. pag. 411 5q.). Es ist kein Zweifel, daß hiemit Hugos Sacer. 
gemeint ist (cfr. Praefat. PL. 176, 173), also kannte jener Anonymus auch die 
Sent. als ein Werk Hugos, — Über einen zweiten Beweis für die Echtheit ‚der 
Sent. vgl. P. Fournier: Une preuve etc. |. e. pag. 173sq. Auch Fournier sucht 
den m. E. nicht notwendigen Ausweg, das von Robert von Melun genannte zweite 
Titelwerk sei nicht identisch mit den Sent. (Une preuve etc. |, c. pag. 177). — 
Auf Mignons Sondermeinung, Hugo habe Sent. erst nach Sacr, geschrieben 
(Les origines ete, I, 174. 181), brauchen wir nach obigem nicht mehr eigens 
einzugehen. — ') Zitiert; Did. 





me 


Einleitung. 9 


lieh nicht zur Did.!), ist aber sicher echt und eines der besten 
und schönsten Opuskeln des Viktoriners. 

4. „In Salomonis Ecclesiasten. Homiliae XIX* ?) bilden einen 
Kommentar zu Ecclesiastes 1, 1 —1V, 8. 

>, ,Commenlariorumin Hierarchiam caelestemSt.Dionysii Areo- 
pagitae libri X* enter Zugrundelegung der Übersetzung Eriugenas.") 


! Hauréau: Lok a cuvres eie. (1886), pag. 98 sq. Indessen erscheint VI, 
13 (Kap. 14 u. 15 stehen außer dem Zusammenhang) als ein Hinweis auf 
lib. VII, so daß dessen Anfüguog nicht rein willkürlich sein dürfte. 

*) Zit,: Hom. 

*) Zit.: Hier. — Daß Hugo such Eriugenas Kommentar vorgelegen, daran 
erinnert uns sogleich der erste Satz: ,Primus liher Dionysii theologi Areopa- 
gitae, qui de caelesti hierarchia, i. e. caelesti prineipatu inscribitur, quindecim 
capitulis contextus est* (PL. 175, 935 C), der fast wörtlich mit dem ersten Satz 
hei Erimgena übereinstimmt (PL. 122, 125 sq.). Man würde aber irren, wollte 
man glauben, auch die sachliche Übereinstimmung in der weiteren Durch- 
führung nach dem Anfang bemessen zu dürfen. Vielmehr scheint für Hugo 
die Exegese Eriugenas geradezu Anlaf gewesen zu sein, seinen Gegensatz 
gegen den des Pantheismus zum mindesten verdächtigen Eriugena, wenn auch 
nicht in ausdrücklicher Polemik, hervorzuheben, Auch sonst bestrebt sich ja 
Hugo, den Pantheisınus abzuweisen und seine Lehren dagegen scharf abzu- 
grenzen; z. B. Saer. 1, Il, 3; IV, 26; VII, 30; X, 5; 2. I, 13. — Did. VII, 19 
(PL. 176, 207; 246 AB; 300 AB; 334 BC: 413; 414 B - 416 A; 828 BC). Eine 
vergleichende " Begenüberstellung der ersten Glieder der beiderseitigen Kommen- 
kare wird den Unterschied sofort zeigen: Zum Titel des 1. Kapitels: „Quod 
divima illuminatio ..... varie proveniens manet simpla .. . et unificat illu- 
 minata* — betont Eriugena die geheimnisvolle Einigung der Geschöpfe mit 
dem göttlichen Lichte — „ineomprehensibili adunatione uniuntur* (PL. 122, 
197 AB). Hugo erklärt das Lieht als die Gnade, welche den Menschen Gott 
ähnlich macht, und auf diese Ähnlichkeit reduziert er die Einigung — „ut 
unam sint in illo qui unam trahunt similitudinem ex illo* — -multa in una 
similitudine et imitatione uniuntur* (PL. 175, 935 C—936 A), — Weiter: , Omne 
- datum optimum et omne donum perfectum desursum est descendens a Patre 
luminum (Jac. 1)“ Beide Kommentatoren beziehen den doppelten Ausdruck 
„Gabe, Geschenk“ auf die doppelte Ausstattung, zuerst in der Erschaffung der 
, dann in der Erhöhung derselben durch die Gnade (PL. 122, 127 BC; 
175, 036 B). Eringena zieht nun die ganze Schöpfung, überhaupt die PEU. 
Reins-Welt herein, Das ‚sehr gut* der Gabe ._n er mit Verweis auf das 
Behriftworl: „Gott sah, daß es sehr gut war*; die Vervollkommnung der Ge- 
‚schöpfe besteht ihm durin, daß alle, wie sie von Gott ausgegangen sind, 
-so auch wieder zu Gott zurückkehren, die vernünftigen direkt, die unvernünftigen 
d insofern von den Vernunftwesen deren Abhüugigkeit von Gott erkannt 

Den „Vater der Lichter" deutet er auf die erste Person in der Gottheit, 
ui das, dessen Vater sie ist, ist Licht, angefangen von den trinitarischen 
'SHarvorgliogen bis herab zum leblosen Steine; auch dieser ist Licht, denn er 

erleuchtet den Menschen, indem er ihn daran denken läßt, wie auch der Stein 








"- 





10 Die Psychologie Hugos von St, Viktor, 


6. „De unione corporis et spirilus*, ') klein an Umfang, aber 
sehr wichtig für die Psychologie. 


seinen letzten Grund in Gott hat (PL. 122, 127 C-—130 A). Hugo dagegen will 
„die beste Gabe* ausschließlich auf die vernünftige Natur bezogen wissen; 
denn auch „das vollkommene Geschenk“ lasse sich nieht auf die vernunftlosen 
Wesen anwenden, da sie ja nach ihrer Erschaffung keiner weiteren Erhöhung 
mehr fähig seien; überhaupt sei nur die vernünftige Kreatur nach Gottes 
Ebenbild gemacht. Wie nach unten die vernunftlosen Wesen, so werden nach 
oben die göttlichen Personen von dem Einigungsprozeß durch die Gnade aus- 
geschlossen; diese Einigung selbst wird wiederum nur eine solche in ge- 
wissem Sinne, ihr Resultat eine Einheit der Ähnlichkeit genannt (PL. 175, 
936 B—937 B). — ,Sed et omnis Patre moto manifestationis luminum pro- 
cessio .., iterum ut unifica virtus restituens nos replet ac convertit ad con- 
gregantis unitatem et deificam simplicitatem," Eriugena hebt abermals durch 
eine lläufung von Ausdrücken die Einigung hervor: „et in se unificat diversa 
et deificat sibi eonformia et simplificat veluti in infinitam numerositatem mul- 
liplicata*, während Hugo ebenso konsequent auf das Uneigentliche dieser 
Einigung und Vereinfachung hinweist und nicht mehr als bloße Ähnlichkeit 
zugibt, Nicht weniger deutlich ist der Gegensatz bei ,Patre moto" ersichtlich, 
Eriugena redet von ,ineffabilis paternus motus*, den er im geheimnisvollen 
Dunkel läßt: ,superessentialiter super loca et tempora movetur a seipso", „ipse 
est motus et status, motus stabilis et status mobilis*; auf die Bewegung deutet 
er den Namen ‚pater* — ‚rärra rgoóc»' i. e. omnia servans, und den Namen 
Oróc von Vf ableitend, sagt er von Gott: ,currit per omnia implens et sub- 
stantificans omnia,^ Auch das trinitarische Leben gehört der allumfassenden 
Bewegung an (PL, 122, 130 A —131 A). Hugo kommentiert: „Die Bewegung des 
Vaters ist seine väterliche Liebe und Güte, die allein ihn bewegt, sein Licht 
über uns auszugießen, Movetur non eonturbatione sui, sed miseratione nostri; 
movetur non se concutiens, sed nos colligens, non se evacuans, sed nos replens; 
movelur ergo, ut ad nos veniat, et non movetur, ut a se recedat; movetur, ut 
nobis esse incipint, quod non erat, et non movetur, ut sibi desinat esse, quod 
erat," Auch auf unser schwankendes, in Bewegung befindliches Gotteserkennen 
kann nach Hugo ,die Bewegung des Vaters* bezogen werden (PL. 175,937 C —938 D). 
Diese Proben dürften genügen, um die Abhüngigkeit Hugos von Eriugena 
- und seine durchaus gegensützliche Richtung zu illustrieren, Überhaupt wird 
sich schwerlich ein Punkt in Hugos Lehre aufzeigen lassen, der zu einem Rekurs 
auf Eriugena zwünge. A. Liebner: Hugo v. St. Viktor ete. sieht sich denn 
auch zu dem (Geständnis gezwungen: „Daher ist auch, was er (Hugo) aus 
ihm (Eriugena) hat, nur abgerissenes Glied, und meist in eine etwas nie- 
drigere Sphäre heruntergedeutet. Vielleicht nahm er auch nur das, was ihm 
schon aus Augustin, Dionysius Areopagita und Boöthius befreundet war. Hugo 
konnte dem Eriugena, der übrigens auch weniger innig war, nie ganz trauen, 
Im Kommentar zum Dionysius streift er, wie zu erwarten, noch am meisten 
an sein System“ (?) (L c. S. 72). Aber an anderem Orte (l. c. S. 324 f.) 
sah sich Liebner selbst genötigt, Hugos Gegensatz zum ,System* anzumerken; 
so bleiben nur ,abgerissene Glieder*, für die zudem Augustin und Boéthius mit 
gleichem Recht in Anspruch genommen werden können. — ') Zit.: Un. 














Einleitung, 11 





7. „Explanatio in cantieum Bealae Mariae*,!) interessant 
wegen der eingeflochtenen Kontroversen über die Einheit der Seele 
und den sog. Optimismus. ?) Dies sind die für die Psychologie 
Hugos bedeutungsvollsten Schriften; andere werden uns im Laufe 
der Darstellung gelegentlich begegnen. ?) | 


") Zit.: Magnif. ] 

*) Die Polemik gegen den Optimismus hat Hugo wörtlich in sein Haupt- 
werk hinübergenommen (Magnif; PL. 175, 425 A—427 A — Sauer, 1, 1,22; — 
PL. 176, 214 B— 216 A). 

* Zwei noch ungedruckte Schriften hat iieirésn 1859 im ME zu 
seinem ,Nouvel examen' ediert, nümlich die ,Epitome in philosophiam*, eine 
sorgfültigere, in Dialogform gefabte Überkcbeitune des ersten Teiles der Did,, 
und „De eontemplatione et eius specibus*. — Die Münchener Hof- und Staats 
Bibliothek besitzt einen Traktat zum llohen Liede in Cod. lat. n. 26818 fol. 
208s5qq. (saec. XV). Daß Hugo das Hohe Lied kommentiert hat, scheint sicher 
(Hauréau: Les cuvres etc, 1886, pag. 165q.); allein das von Hauréau gegebene 
Ineipit stimmt nicht mit dem unserer Handschrift, die überhaupt mehr eine 
weitschweifige Paraphrase zu einigen Versen, besonders des zweiten Kapitels, 
bildet, die von der Kirche auf die allerseligste Jungfrau angewendet werden. 
Unser Incipit Inutet: ,Accipe, carissime frater, munusculum sponsionis mee et 
in eo, quamquam preterquam decet, deinveneris tamen pauca, qui me coögisti, 
illud eulogium, quod in laudem matris virginis de cantico canticorum sumptum 
canit ecclesia, compendiosa tibi exposicione reserari; flagitasti illa vel maxime, 
ut tu ipse mihi confessus es, causa adductus, quod monasterium tuum in honorem 
eiusdem virginis consecratum est, Et ideirco omnino decens sit eos, qui spiri 
tuali titulo illius insignes sunt singuli, quoque devocione carissimos invenire." 
Das Explicit fol. 210 ist: ,... ibi vox turturis audita est in terra nostra; 
surge, propera, amica mea, veni de libano, dein eoronaberis,* Das Ganze steht 
zwischen Hugos Magnificat-Kommentar und jenem zu den Trauerliedern des 
Jeremias, An der Echtheit zu zweifeln, liegt kein Grund vor. 

Unecht dagegen dürfte ein Kommentar zur mystischen Theologie des 
Pseudo-Areopagiten sein (cfr. Haurdan: Les @uvres ete. pag. 56 8q.): Cod, lut. 
Monac. n. 18210 (saec. XV), fol. 94-102. Der Titel: „In nomine Domini 
-ineipit commentum domni magistri llugonis de St. Vietore super translacionem 
lohannis Seoti in misticam theologiam St. Dyonisii episcopi ad Tymotheum 
, cum textu interlineariter glossato," Nach mehreren Stichproben zu urteilen 
scheint es sich großenteils um eine einfache Übersetzung des einschlägigen 
Kommentars von Maximus Confessor zu handeln. Auch findet sich im Kontext 
eine Verweisung (fol. 97r col. 1) auf vorausgehende Kommentare des Ver- 
‚cellensis (Thomas von Vercelli, gest. 1226) und des Linconiensis (Kobert 


Jd d 


 Grosseleste, gest, 1253), wodurch der Gedanke an eine spätere Kompilation 
' Noch ein weiteres Werckchen findet sich in der Münchener Staats-Bibliothek 
unter dem Namen Hugos, nämlich ein ,Compendium philosophiae", in 6 Bücher 
eingeteilt, in Cod. lat. n. 23529 (saec. XIV. 12 fol. Die Handschr. enthült ' 



















12 Die Psychologie Hugos von St. Viktor, 


Unserer Arbeit legen wir das Schema zu grunde: Dasein, 
Wesen und Eigenschaften der Seele — ihr Ursprung — Verhält- 
nis von Seele und Leib — die Seelenvermógen: Verháltnis zur 


sonst nichts) und Cod. lat. n. 18215 (saec. XV), fol. 161—191; letzteres Exem- 
plar dürfte direkte Abschrift von dem ersten sein; beide stammen aus Tegern- 
see, beide stimmen vollkommen überein, auch in Fehlern, wie einmal fons statt 
sonus, lohicius statt lohannicius (während an anderer Stelle beide Codd. den 
Namen richtig geben) Das Incipit: ,Potissimum universorum expetendorum 
est sapiencia, per quam acquiritur perfectorum omnium bonorum forma.“ Das 
Explicit; „Ut animus lectoris alacrius ad cetera discenda accedat, huius sexte 
partieule longitudinem terminemus,* Die ältere Handschrift gibt am Schlusse 
die Genesis des Autornamens: ,Explieit compendium philosophie compositum 
per Hugonem priorem Parisiensis monasterii sancti Victoris, ut creditur a 
monachis monasteri siti in districtu civitatis Mutine in villa Notantula, ubi 
est idem liber de multum antiqua littera,^ Ohne Zweifel hat das 1. Buch nahe 
Beziehungen zu llugos Didascalica, Eine bemerkenswerte Differenz ist jedoch 
zu statuieren in der Frage nach dem Umfange der Philosophie. Wüährend Hugo 
die mechanischen Künste (Did. I, 5. 9; PL. 176, 745 A. 747 C) zwar nicht nach 
ihrer praktischen Ausübung (,administratio*), wohl aber nach ihrer „ratio“ zur 
Philosophie rechnet und mit Berufung auf Boéthius (Comment. in Porphyr. a 
se transl. IL. — PL. 64, 74 C—75 A) die Grammatik zugleich als Teil und als 
Organ der Philosophie gelten läßt (Did, IT, 29; PL. 176, 763 BC — Boéthius 
sagt dies von der Logik), welche Ansicht später in der „Epitome ad philoso- 
phiam* ausdrücklich verteidigt wird (Hauréau: Hugues de St, Victor ete, 1859. 
pag. 171 sq.), stellt das Kompendium dies als Anschauung ,Gewisser* hin und 
läßt Grammatik, Logik und Rhetorik nur als Anhang und Organ (,Heec tres 
appendices et instrumenta philosophie sunt*), nicht als Bestandteil der Philo- 
sophie gelten, Mithin kann Hugo nicht der Autor des 1. Buches, und weil 
das Ganze fest ineinander gefügt isi, auch nicht des Kompendiums überhaupt 
sein — Der größte Teil des Komp. nun ist der Naturlehre gewidmet, und eine 
Umschau unter den Naturphilosophen des 12, Jahrhunderts ergab, daß wir in 
unserer Handschrift eine, wie es scheint, bisher unbekannte Redaktion der 
.Philosophia* des Wilhelm von Conches vor uns haben (Über die Schriften 
Wilhelms vgl. Überweg-Heinze: Grundriß etc. II^, 213. — Cl, Baeumker: Art, 
.Wilh. von Conches* im Wetzer u. Weltes Kirchenlex. XII,?* 1600, — C. Prantl: 
Gesch, d. Logik im Abendlande. Bd. ll (2. Auflage. Leipzig 1885) S. 127, 
Note 94, wo über die Besonderheiten des Baseler Druckes), Eine ins einzelne 
gehende Vergleichung wurde allerdings nicht durchgeführt, Allein nach ver- 
schiedenen Stichproben und den Inhaltsangaben der Kapitel ist die Identität 
durchaus nahegelegt. Dazu kommt: Der Autor verweist auf seine Glossen zu 
Boöthius und Plato, die beide Wilhelm von Conches kommentiert hat; es finden 
sich so persönliche Stellen wie: „Si quis tamen est, cui ariditas nostri sermonis 
displicet, si nostri animi occupaciones cognoverit* ete, mit geringen Text- 
varianten im Kompendium und in Wilhelms , Philosophia* (PL. 172, 57 BC); wörtliche 
Übereinstimmung bieten die letzten Kapitel, die die Psychologie geben; auch 
die von Wilhelm von St Thierry an Wilhelm von Conches beanstandeten 


4 


Einleitung. 13 


Seele selbst — Einteilung der Seelenvermögen — die Seelen- 
vermögen im einzelnen. Rechtfertigung und weitere Gliederung 
der Disposition bleibt der Ausführung überlassen. 


Lehren über die Erschaffung des ersten Menschen und der Eva (De erroribus 
Guillelmi de Conchis ad St. Bernardum — I’L. 180, 340) enthält wörtlich unser 
Kompendium. — Differenzen zwischen dem Kompendium und der bekannten 
Rezension der Philosophie seien folgende namhaft gemacht: Neu ist das 
1. Buch des Kompendiums; gerade die oben angeführte Ansicht aber über den 
Umfang der Philosophie ist Wilhelm von Conches eigen (nach dem Fragment 
des Boöthius-Kommentars, das Ch. Jourdain ediert hat in: Notices et extraits 
des manuscrits de la bibliothéque impériale. Paris 1862. t. XX, 2. pag. 72 sq.). 
Der Anfang des 2. B. des Komp. füllt zusammen mit dem Anfang der Philos 
Der Abschnitt über Gott und Trinität ist stark umgearbeitet; es findet sich 
ein eigenes Kapitel „De questionibus trinitatis". Die in der Anklageschrift des 
Wilh. von St. Thierry (PL. 180, 333 sqq.) zitierten Sätze bringt das Komp. nur 
zum Teil. Bedeutend erweitert ist ferner das Kapitel „De anima mundi* und 
überdies ein eigenes Kapitel „De questionibus anime mundi*, auf die Attribute 
der Weltseele im Timäus bezüglich, eingeschoben — alles Differenzen, die nicht 
gegen, wohl aber zum Teil für die Autorschaft des Wilh. von Conches sprechen. 
— Vom ersten Buche des Komp. fügen wir hier die Kapitelüberschriften an 
(das dem Buche vorausgehende Verzeichnis zieht sie zum Teil zusammen): ,De 
hominis excellencia. De tribus malis, quibus natura humana est subiecta. De 
tribus remediis contra suprascripta tria mala. De sapiencia, De eloquencia et 
eius speciebus De virtutibus et speciebus earum. De mechanica. De mecha- 
nice speciebus. De magica. De speciebus magice." — Von den in der Münchener 
Stasts-Bibliothek befindlichen Handschriften der „Philosophia* hat keine das 
1. Buch unseres Kompendiums. 


—— — A — ——  — —— 


Dasein der Seele. 


Giht es eine Seele? — Wer diese Frage stellt, muß zuvor 
die andere beantworten: Was ist die Seele? An Definitionen als 
Antwort fehlte es der Zeit Hugos von St. Viktor nicht. Aus 
Chaleidius kannte man die Definition der Seele nach Plato !) und 


"nach Aristoteles. ?) Der hl. Augustinus hat eine beigetragen; ?) 


Cassiodori?) und nach ihm Rhabanus Maurus5) sowie Wilhelm 
von St. Thierry?) bringen sogar zwei Definitionen, eine der 
„Philosophen“ und eine der „wahren Lehrer“. Was Isidor von 


—— 


) In Platonis Timaeum cap. 226 (ed. Wrobel pag. 263): „Est 
igitur anima iuxta Platonem substantia carens corpore, semet ipsam movens, 
rationabilis.* 

?) L. c. cap. 222 (pag. 258): „Anima est prima perfectio corporis natu- 
ralis organici possibilitate vitam habentis.^ — Es geht also nicht an, aus der 


. Kenntnis der Definition des Aristoteles auf die Kenntnis von dessen Schrift 


„De anima“ zu schließen, wie Hauréau tut (Notices et extraits des quelques 
manuscrits de la bibliotheque nationale. Bd. IIl. pag. 256). Daß die Seele als 


:  entelechia definiert wurde, wußte wohl Simon von Tournay aus Chalcidius; und 


gerade die Ablehnung mit der Begründung, Entelechie sei Form, die Seele 
aber sei mehr als Form -- bezeugt die Abhängigkeit von Chalcidius (l. c. 
"eap. 225, pag. 262 8q.). — Dieselbe Kritik machte sich schon Gilbert de la 
Porrée zu eigen (In libr. de duabus nat. et una persona Christi c. 8. .— 
PL. 64, 1371 D). — Cfr. Manegold von Lautenbach: Opusc. contra Wolfelm. 
Coloniens, III (PL. 155, 154): ,Entelechia, quod interpretatur corporis forma." 

‘9 De quantit. an. c. 18. n. 22 (PL. 32, 1048): , Animus est substantia 
quaedam rationis particeps regendo corpori accomodata.* 

*) De anima c. 2 (PL. 70, 1288 A): ,Magistri saecularium litterarum 
aiunt: Animam esse substantiam simplicem, speciem naturalem, distantem a 
materia corporis sui, organum membrorum et virtutem vitae habentem. Anima 
autem hominis, ut veracium doctorum consentit auctoritas, est a Deo creata 
spiritalis propriaque substantia, sui corporis vivificatrix, rationabilis quidem 
et immortalis, sed in bonum malumque convertibilis." 

5) Tract. de anima c. 1 (PL. 110, 1110 CD). 

*) De natura corp. et animae II (PL. 180, 707 sq.). 





Dasein der Seele, 15 


Sevilla‘) und ähnlich Alkuin *) bieten, ist fast eine Psychologie - 
in nuce, Kurz fat sich Wilhelm von Conches;*) das psychologische 
Saimmelwerk des Alcher von Clairvaux!) bringt nicht weniger als 
vier Definitionen. Wesensdefinitionen nach den strengen Regeln 


"der Logik haben wir hier natürlich nicht immer vor uns; die 


Definition geht über in Beschreibung.*) Was bei Hugo als Defi- 
nition angesprochen werden kann, trägt den gleichen Charakter 
und zeigt den Anschluß an die Vorzeit, Eine solche Umschrei- 
bung des Seelenwesens lesen wir in seiner Christologie: Der Sohn 
Gottes hat alles angenommen, was zur wahren menschlichen 
Natur gehört. „Er hat also mit dem Fleische und im Fleische 
eine vernünftige Seele angenommen, die dem Fleische selbst das 
vegetalive und sensitive Leben geben und mit freiem Willen die 
Sünde zurückweisen und den Weg der Gerechtigkeit wandeln 
sollte.“ *) 


') Different. II, 27 (PL. 88, 88 BC): „Anima est substantia incorporea, 
intelleetualis, rationalis, invisibilis atque mobilis et immortalis, habens ignotam 
originem, nihil tamen in natura sua mixtum, concretum vel terrenum, nihil 
humidum, nihil flabile vel igneum.* | 

*| De animae rat. c. 10 (PL. 101, 643 D—644 A): , Anima seu animus est 
spiritus intellectualis, rationalis, semper in motu, semper vivens, bonae malae- 
que voluntatis capax, seeundum benignitatem Creatoris libero arbitrio nobili- 
tatus, sua voluntate vitiatus, Dei gratia liberatus, ad regendum carnis motus 
ereatus, invisibilis, incorporalis, sine pondere, sine colore, circumseriptus, in 
singulis suae carnis membris totus, in quo est imago Conditoris spiritaliter 

va erentione impressa* ete. — Cfr. infra Note 5. 

- *) Philos. IV, 29 (PL. 172, 97 B): „Anima est spiritus quidam coniunctus 
eorpori, idoneitatem (korrigiert st. idoneam rationem) discernendi et intelli- 
gendi conferens," - 

*) De spiritu et anima c. 1. 8. 13. 24 (PL. 40, 781. 784, 788, 796), — 


- Die Definition der Seele bei Alanus de Insulis, vgl. Baumgartner, Die Philos, 


des Alanus de Ins, (Baeumker-v. Hertling: Beitr. z. Gesch. d. Philos. d. Mittel- 
alters Il, 4) 8. 95, — Wilhelm von Auvergne, vgl. Baumgartner, Die Erkennt- 
nislehre d, Wilh, v. Auv. (Baeumker-v. Hertling: Beitr. ete. II, 1) S. 12, — 
Alexander von llales, vgl. Endres, Des Alexander von Hales Leben und psy- 
ehoölogische Lehre (Philos. Jahrbuch d. Görres-Ges. Bd. I. 1888) S. 45. 

5| Gerade Alkuin bringt eine gedrängtere Definition De an. rat. c. 10 
(PL, 101, 645 A): „Quid sit anima, nil melius occurrit dicere quam spiritus 
vitae, sed non eius vitae, quae in pecoribus est, sine rationali mente; sed vita 
nune minor, quam angelorum, et futura quidem angelorum, si ex praecepto 


5 


‘ sui Creatoris hic vixerit.* 


*) „Accepit ergo cum carne et in carne ipsa animam rationalem, quae et 


. earnem ipsam vegetaret et sensificaret ad vitam et secundum liberam volun- 


BEN  —— 


. 


16 Die Psychologie Hugos von St Viktor. 


Darnach würde sich nun die Frage nach der Existenz der 
Seele auflösen in die Fragen nach der Existenz der mannigfachen 
Merkmale, die uns für die Seele gegeben sind, wozu noch der 
Nachweis der Identität des Trägers der einzelnen Bestimmungen 
treten müßte. Allein das ist nicht der gewöhnliche Gang des 
menschlichen Denkens; die Definition steht erst am Schlusse des 
Denkprozesses. Gewisse Erscheinungen veranlassen uns, etwas 
über das unmittelbar Wahrgenommene hinaus anzunehmen; Natur 
und Eigenschaften dieses Etwas zu finden, ist dann weiterer For- 
schung vorbehalten. Solcherweise ergibt sich im vorhinein die 
Existenz gewisser Bestimmungen ebendadurch, daß sie als dem 
Träger einer Grundbestimmung anlıaftend erfunden werden. Das 
schließt nicht aus, daß wir von verschiedenen Seiten an das Ob- 
jekt herankommen und verschiedene Begriffskomplexe gewinnen, 
deren Zusammenhang als Gesamtinhalt eines einzigen realen 
Wesens erst zu erweisen ist. Dies wird sich uns auch in der 
Seelenlehre zeigen. 

Da& das Sein des Menschen sich nicht in dem erschöpft, 


. was die Augen sehen, dali noch ein Etwas hinter der körper- 


lichen Hülle sich verbirgt, war wie heutzutage auch im Mittel- 
alter allgemeinste Volksanschauung, die sich, abgesehen vom ge- 
meinsamen Glauben der Menschheit, vor allem auf den biblischen 
Bericht über die Erschaffung des ersten Menschen und überhaupt 
auf die Lehre der katholischen Kirche stützte. Wo darum lIIugo 
auf die Seele des Menschen ausführlich zu sprechen kommt, wo 
er im Systeme seine Psycliologie geben will, !) findet er es nicht 
für nötig, erst den Beweis für die Existenz einer Seele zu geben. 
Das Sechstagewerk der Schrift ist ihm sichere Bürgschaft für das 
Dasein der unsichtbaren Geisterwelt. Auf Grund der Offenbarung 


talem peccatum respueret et sectaretur iustitam.^ — Sacr. 2, I, 6 (PL. 176, 
888 B). -- Cfr. De sapientia animae Christi (PL. 176, 847 C): ,Quaeris de 
anima Christi, i. e. de illo rationali spiritu, qui humanam in Christo homine 
carnem vegetavit.“ — Magnif. (PL. 175, 419 D —420 A): „Nam unus et idem 
spiritus ad seipsum spiritus dicitur et ad corpus anima. ... Sed anima dicitur, 
in quantum est vita corporis, spiritus autem, in quantum est ratione praedita 
substantia spiritualis.^ — Vgl. die Beschreibung des Engelgeistes Sacr. 1, V, 7 
(PL. 176, 249 aq.) 
!) Sacr. 1, VI (PL. 176, 263 sqq.). 





18 Die Psychologie Hügos von. Rt, Vikter, 


nämlich der Glaube an die Unsterblichkeit, der eben dadurch 
verdienstlich werden soll dafs diese dem Menschenauge verborgen 
ist, !) Dasselbe lehrt aber Hugo auch vom Glauben an Gott, jedoch 
mit dem Beifügen, daß Gott nicht ganz verborgen ist, damit der 
Glaube eine Stütze habe und der Unglaube keine Entschuldigung 
fände.?) Das muß auch für die Seele gelten; auch sie darf nicht 
ganz verborgen sein. In der Tat, gleichwie zur Erkenntnis Gottes, 
des höchsten, allwallenden Geistes, von außen und von innen ein 
Weg emporführt,*) so führt auch ein doppeller Weg zur Er- 
kenntnis jenes Geistes, der da waltet im Menschen, dieser Welt 
im kleinen. *) 

Schon durch die sinnliche Wahrnehmung wird uns das Da- 
sein der Seele verbürgt. Mit dem sichtbaren Leibe wird zugleich 
die unsichtbare Seele erfaßt.) Im mensehlichen Leibe erscheint 
das Unsichtbare in sichtbarer Gestalt. Die Sinne trennen näm- 
lich nicht, was im Objekt vereinigt ist; sie erfassen ihren Gegen- 
stand mit allem, was an ihm sich darbietet, ohne zu unterscheiden 
etwa zwischen Wesentlichem und Unwesentlichem, ?) und so er- 
fassen sie auch zumal Leib und Seele, weil beide zumal ihnen 
entgegentreten.*) Natürlich kann es doch nicht die unsichtbare 


') Hom, XVIII (PL. 175, 251 B). 

7) Sacr. 1, HI, 1. 2. 5 (PL, 176, 217 sq). 

?) Saer. 1, III, 3. 5. 10 (PL. 176, 217 C. 218 D. 219 D). 

*) „Nam et ipse homo mundus est et minor mundus dictus est homo,“ 
Hom. XII (PL. 175, 191 C), — Ofr. Sacr, 1, I, 19; Did. VII, 19 (PL. 176, 200. 
826 sqq.). — Die Bezeichnung des Menschen als Mikrokosmos war sehr beliebt, 
und es wurden dabei mannigfache Auslegungen gegeben; eine Zusammenstellung 
derselben bietet Baumgartner: Die Philosophie d. Alanus de Ins, (Baeumker- 
v. Hertling: Beitr. etc. 11, 4). 8. 88 ff, 

5) „Solum enim corpus in homine videtur et in solo corpore homo 
videtur ... lterum quia in eo, quod videtur, aliud esse percipitnr, quod non 
videtur, duo in homine esse deprehenduntur, i. e, corpus et anima, quae quo- 
niam simul iuncta et unita inveniuntur, einsdem unionis in homine eorpus et 
anima partes nominantur." Sacr. 2, I, 11 (PL. 176, 410 C), 

*) Did. VII, 17 (PL. 176, 824 D). 

*) Sacer. 2, I, 11 (PL. 176, 408 CD). 

*) ,Quia vero sensus hominis in homine vivente corpus et animam 
simul percipit, non animam per se aut corpus per se, sed animam simul et 
'eorpus personam dicere humanus sermo consuevit," L. c. (409 C) — Cfr. 
loannes Saresberiensis: Metalog. IV, 16 (PL. 199, 925 D), 


Dasein der Seele. 19 


Seele an sich sein, was der Sinn erfaßt. Es ist nur eine Inter- 
pretation der Lehre Hugos, die in unserem Viktoriner selbst ihre 
Stütze hat,!) wenn Isaak von Stella erklärt, die unsichtbare Seele 
werde im Leibe gesehen wie im Buchstaben seine Bedeutung, 
wie Golt in der Schöpfung von dem, der Augen hat zu sehen. ?) 
Insofern der Leib eine Manifestation der Seele ist, wird diese in 
ihm gesehen. Das ist aber der Leib durch sein Leben; denn die 
allgemeinste Vorstellung von der Seele ist schließlich die, dalà sie 
Prinzip des Lebens ist.?) Das Leben hinwiederum äußert sich 
für den Sinn in der Bewegung. Darum sagt Hugo: ,Die Schón- 
heit der Geschöpfe umfalit viererlei: Lage, Bewegung, äußere Ge- 
stall und innere Beschaffenheit. ) Aber unter diesen vieren ragt 
ohne Zweifel die Bewegung besonders hervor, weil das Beweg- 
liche dem Leben näher steht als das Unbewegliche. Die Bewegung 
ist gleichfalls eine vierfache: räumlich, natürlich, animalisch, ver- 
nünftig.^* „Die räumliche Bewegung geht nach vorwärts und 
rückwärts, rechts und links, aufwärts und abwärts und im Kreise. 
Die natürliche Bewegung besteht im Wachstum und Welken; die 
animalische in Empfindung und Begehren; die vernünflige in Tat 
und Überlegung.*") „Die natürliche Bewegung steht höher als 
die räumliche, weil in ihr nicht bloß ein Bild des Lebens sich 
darstellt, sondern das Leben selbst in gewissem Sinne schon be- 
ginnt. Die animalische Bewegung dann steht so viel höher über 
der natürlichen als die Empfindung über dem Empfindungslosen; 
die Vernunftbewegung schließlich steht über allen, weil in ihr 
nicht bloß die Empfindung sich zur Beseelung, sondern auch die 


*' Hom. II (PL, 175, 142 B). — Saer. 1, VI, 5; Did. VII, 4 (PL. 176, 
266 sq. 814 BC). 

*) Isaak von Siella: De anima (PL. 194, 1883 A— C). — Cfr. Alcher 
won Clairvaux: De spir et an. c. 2 (PL. 40, 781). 

") Vgl. die oben gegebenen Definitionen. 

*) Ofr, Did, VII, 1 (PL. 176, 812 €). 

*| Did. VII, 16 (PL. 176, 824 C): ,Sed in his quatuor motam excellen- 
tiorem locum habere dubium non est, quia viciniora vitae sunt mobilia quam 
e$, quae moveri non possunt,“ 

*| Did, VII, 1 (PL. 176, 812 C): „Motus est quadripertitus: localis, 
maburalis, animalis, rationalis, Localis est ante et retro ... Naturalis est in 
cremento et decremento. Animalis est in sensibus et appetitibus. Hationalis 
‚est in factis et consiliis." 


üL 


jh 


- 





. 90 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Vernunft sich zur Einsicht bewegt." !) Nicht jede Bewegung also 
ist Lebensäußerung; auch die Elemente liaben ja ihre Bewegung: 
das Feuer strebt nach oben, die Erde nach unten. Aber wir 
nehmen eben an den Kórpern Bewegungen wahr, die sich nicht 
auf die Bewegung der Elemente zurückführen lassen. Dies und 
die Notwendigkeit eines eigenen Lebensprinzipes kommt uns 
besonders deutlich zum Bewuftsein durch die Erscheinung des 
Todes, der sich gerade durch Bewegungsunfähigkeit charakterisiert. 
Ein toter Mensch ist überhaupt nicht Mensch zu nennen, ?) 
Lassen wir nun außer acht, daß die verschiedenen Arlen 
der Lebensbewegung auf verschiedene Lebensprinzipien hinweisen 
— in erster Linie ist es uns doch um die vernünftige Menschen- 
seele zu tun —, für alle gilt, daß sie nur insoweit Gegenstand 
der Sinneswahrnehmung sind, als sie gleichsam in den Raum 
projiziert und zur räumlichen Bewegung werden. Uns liegt es 
nahe, hier von einem Schluß von der Bewegung auf das Leben 
und auf dessen Prinzip zu reden, wie schon Gregor der Große 
gelan;?) allein für gewöhnlich nehmen wir diesen Schluß nicht 
vor, sondern unmittelbar verbinden sich uns mit dem sinnlichen 
Anschauungsbilde die ergänzenden Vorstellungen und Begriffe, 
mag auch ursprünglich dieser Assoziation eine Art Schluß zu 
grunde liegen. Jedenfalls war sich Hugo bewußt, so wenig die 
äußere Form des Wortes schon das Verständnis des inneren 
Sinnes vermittelt, ebensowenig geslatlen äußere Bewegungen, eine 
vernünftige, freie Seele zu folgern, wenn nicht eine solche Seele 
zuvor an sich erschaut wurde. Und weil jede Seele nur sich 
selbst unmittelbar sehen kann, bildet die individuelle Selbsterkenntnis 


'*) Did, VII, 16 (PL. 176, 824 C): ,Sed motus naturalis localem motum 
superat, quia in naturali motu non solum imago vitae exprimitur, sed ipsa 
quodammodo vita inchoatur. Rursus animalis motus tantum naturali praecellit, 
quantum insensibili id quod sentit. Postremo rationalis cunctis superponitur, 
quia in eo non solum sensus ad animandum, sed ratio quoque ad intelligen- 
dum movetur,* 

*) Baer, 2, 1, 11 (PL. 176, 410 D). — Cfr, Augustinus: Retract. 1, 26 
(PL 32, 626). — Boéthius: In lib. de interpretat, edit. prima. 11 (PL. 64, 361 A, 
Ed. Meiser pag. 164). — Abaelard: Dialectica p. I. lib. IIl (Cousin: Ouvrages 
*inédits d'Abélard. Paris 1856, png. 214). — Robert von Melun (Bulaeus: Historia 
Univers. Paris. Il, 613), 

*) Dialog. IV, 6 (PL. 77, 328 B). 





Dasein der Seele. E 91 


für jede Seele die notwendige Voraussetzung dafür, auch in der 
AuGenwelt Seelen finden zu können; und auch dann bleibt die 
Wahrnehmung der Seele und der inneren Vorgänge in anderen 
immer noch eine Art Glaube.!) Der fundamentale Beweis für 
das Dasein einer geisligen Seele kann mithin jedem nur durch 
sein Schauen der eigenen Seele geliefert werden. 

Mit besonderer Vorliebe behandell Hugo die Selbstschauung 
der Seele. Hier ist ja der Haupteingang zur Erkenntnis Gottes.?) 
Als der einzige Geist, den wir direkt erkennen, bringt uns unsere 
Seele die geistige Natur Gottes nahe.") Die Seele kann aber sich 
selbst nicht verborgen bleiben. „Jeder Weise wenigstens muli 
sehen, dal er selbst existieri. Und wenn der Mensch darauf 
achtet, was er wahrhaft ist, kommt er zur Einsicht, daß er nichts 
von all dem ist, was an ihm gesehen wird oder gesehen werden 
kann. Denn dasjenige an uns, was Träger der Vernunft ist, mag 
es auch sozusagen dem Fleische eingegossen und mit ihm ver- 
mischt sein, scheidet sich selbst durch das eigene Denken von 
der Substanz des Fleisches, indem es sein anders geartetes Sein 


^) Sacr. 2, XVIII, 17 (PL, 176, 614 C. 615 D-616A): „Inter videre et 
eredere hoc distare dicimus, quia praesentia videntur, creduntur absentia. 
Plane forsitan satis est, si praesentia illa hoc loco intelligamus dieta, quae 
praesto sunt sensibus sive animae sive corporis .. . Sicut enim hane lucem 
corporis sensu, sic et meam voluntatem plane video, quia praesto est animi 
mei sensibus atque intus mihi praesens est, Si quis vero mihi indicet volun- 
tatem suam, cuius os et vox mihi praesens est, tamen, quia ipsa voluntas, 
quam mihi indicat, latet sensum corporis et animi mei, credo, non video.“ 
„Satis, ut puto, ista mea prolocutione recognovisti, quid sit videre vel mente 
vel eorpore, et quid ab eis distet credere, quod quidem fit mente et videtur 
mente, quoniam menti nostrae fides nostra perspicua est. Sed tamen quod 
endem fide creditur, abest et ab aspeetü corporis nostri, sicut abest corpus, in 
quo Christus resurrexit, et ab aspectu mentis alterius, sicut abest ab aspectu 
mentis nostrae fides tua, quamvis eam esse in te credam, cum non videam 
corpore, quod nec tu potes, nec mente, quod tu potes, sicut ego meam, quod 
tu non potes," — Cfr. Augustinus: De Trinit, X, 9. n. 12 (PL. 42, 980). 

*) Did. VII, 17. 19 (PL. 176, 824 sqq.). 

?) Hier. III (PL. 175, 977 C): „Et novimus, quid sit spiritus, quantum 
animam novimus et angelum novimus; et per animam angelum novimus, quan- 
tum nosmetipsos novimus, quamvis et hoc modicum et vix dici possit cognitio. 
Cum ergo audimus, quod Deus spiritus est, cogitamus animam et angelum et 
existimamus similitudinem, quoniam tale aliquid Deus est, qualis anima est et 


angelus, «quia anima et angelus spiritus est,“ 














22 Die Paychologie Hugos von St. Viktor. 
e 


erkennt. Warum also sollte der Mensch an dem Dasein unsicht- 
barer Wesen zweifeln, da er doch sieht, daß jenes unsichtbar 
ist,-was er selbst wahrhaft ist, an dessen Dasein er nicht zwei- 
feln kann?" !) 

An dieser Betonung des Selbstbewußtseins erkennt man 
den Schüler des hl. Augustinus. Auch in der Folge werden wir 
Hugo bei den wichtigsten Bestimmungen des Wesens der Seele 
auf das unmittelbare Bewußtseins-Ich rekurrieren sehen. ?) 


Substantialitát der Seele. 


Es gibt eine Seele, und ihre erste Vollkommenheit ist, daß 
sie eben ist.5) Allein was heißt das: Die Seele ist? Sein scheint 
den Begriff des Bleibens in sich zu schließen, und darnach wäre 
es möglich, von verschiedenen Graden und Stufen des Seins zu 
sprechen. Die Dinge, welche sich unseren Sinnen darstellen, 
stehen auf einer recht niederen Stufe des Seins, kaum kommt 
ihnen ein Sein zu. Diese schon der griechischen Philosophie ge- 
läufige Auffassung fand für die Väter und Scholastiker eine 





') Did. VII, 17 (PL. 176, 825 A): „Nemo enim est sane sapiens, qui se 
esse non videat. Et tamen homo, si vere, quod ipse est, attendere coeperit, 
omnium, quae in se vel videntur vel videri possunt, nihil se esse intelligit. 
lllud namque, quod in nobis rationis capax est, quamvis, ut ita dicam, infusum 
el commistum carni sit, ipsum tamen se a substantia carnis propria raiione 
secernit et alienum esse intelligit, Cur ergo homo invisibilia esse dubitet, 
qui idipsum, quod vere homo ést, de cuius existentia nequaquam dubitat, invi- 
Bibile esse videt" (Korrektur st. videtur) — Sacr. 1, Ill, 7 (PL. 176, 219): 
„Non enim (ut id loquamur, quod primum occurrit, et scientibus nihil 
minus (manifestius vermutet Baeumker, Beiträge Ill 1. S. 321 Anm. 2] 
esse potest) seipsam esse aliquid ignorare potest“ (sc. mens), „cum ex his 
omnibus, quae in se (hoc est in corpore suo) visibilia videt, nihil se esse vel 
esse posse videt. Secernit ergo et dividit se per se ab eo toto, quod visibile 
videt in se; et invisibilem omnino se esse videt in eo, quod se videt, et tamen 
videri se non posse videt. Videt ergo invisibilia esse, quae tamen visibiliter 
non videt, quia se invisibilem esse videt et tamen visibiliter non videt.* 

.3) Demgemäß darf auch der dem Wilhelm von Auvergne (Baumgartner: 
D. Érkenninisl. d. W. v. Auv. S. 89) vindizierte Ruhm der Priorität in aus- 
gedehnter Verwendung des Selbstbewußtseins für unseren Viktoriner in An- 
spruch genommen werden. — Vgl. auch Baeumker a. a. O. 

*) Cfr. De arrha animae (PL. 176, 961 AB). 


Substantialitit der Seele. 23 


autoritalive Bestätigung in Äußerungen der Hl. Schrift. Keiner 
aber unter den hl. Schriftstellern hat die Unbeständigkeit und 
Vergänglichkeit des Irdischen so sehr belont wie der Prediger 
des Alten Bundes, dessen Ausruf zum geflügelten Worte ward: 
„O Eitelkeit der Eitelkeiten und alles ist Eitelkeit!* !) Im An- 
schluß hieran hat denn auch Hugo das Thema von dem unvoll- 
kommenen Sein der sinnlich-körperlichen Welt aufgegriffen und 
seine Erörterung des Seinsbegriffs gegeben. 

Von der unmittelbar erscheinenden Welt gilt: „Was ist, ist, 
während es ist, fast nichts; ?) denn der gegenwärlige Augenblick 
entgleitet und entflieht so eilend und schnell, daß er nicht ein- 
mal das Wort derer abwarten kann, die über ihn sprechen: 
Wenn auch manchmal die Frage in gewissem Sinne mit Recht 
sagen kann: ist es? — die Antwort wird doch immer richtiger 
sagen müssen: es war — und nicht: es ist. So sucht die Frage 
nach der Antwort, die noch nicht ist, die Antwort dagegen findet 
bei ihrem Kommen die Frage nicht, weil sie nicht mehr ist. 
Eine gründliche Überlegung zeigt also das Nicht-sein gerade 
dessen, was allein zu sein scheint. Indem es zugleich anfängt 
zu sein, was es noch nicht ist, und aufhört zu sein, was es 
sehon nicht mehr ist, ist, was ist, beinahe nichls. Darum frage 
nicht, was das sei, was ist, weil es nur für den Fragenden ist; 
für die Antwort, sie mag noch so nahe sein, heilt es schon: es 
ist gewesen — und nicht: es ist.^?) Näher lassen sich dann 
zwei Weisen der Eitelkeit und Nichtigkeit der Dinge unter- 
scheiden: „Entweder sind sie leer oder vergänglich. Im einen 
Fall sind sie eitel, weil sie zur Schau tragen, was sie nicht 
haben; im andern, weil sie in dem nicht verharren, was sie 
haben. Dort sind sie eitel, weil sie eine bloße Form haben ohne 
Wesen, hier sind sie eitel, weil sie, wenn auch ein Wesen, doch 





") Ecclesiastes I, 2. 

?) Cfr. Anselm von Canterbury: Monolog. c. 28 (PL. 158, 181 BC) und 
dazu Odo von Cambrai: De peccato orig. c. 3 (PL. 160, 1097 CD). 

— 3) Hom. II (PL. 175, 149 AB). — Cfr. Chalcidius: Plat. Tim, 49 E 50A 
(ed. Wrobel pag, 615q.); Comment, in. Plat. Tim. c. 106 (pag. 174). — 
Alcuin: Epist. 162 (PL. 100, 421 C), — Joannes Saresber.: l'olicrat. VII, 5; 
-Metalog. Il, 17 (PL. 199, 646 C. 875 B). 





24 ^ Die Psychologie Hugos von: St. Viktor. 


keinen Bestand haben. Das eine Mal. zeigen sie einen Schein 
ohne Wahrheit, das ändere Mal heucheln sie Stillstand und 
vergehen. So ist alles hinfällig und vergänglich, falsch und 
trügerisch.'* !) 

Das Nicht-sein oder Fast-nicht-sein des Zeitlichen hat aber 
auch seine Kehrseite. Ist das Sein der Dinge ein flie&endes und 
deshalb ein fortwährendes Nicht-sein, so ist umgekehrt, weil das 
Fließen kontinuierlich ist, auch das Sein kontinuierlich. Die 
Dinge hören zu sein auf, was sie waren, aber zugleich werden 
sie etwas, und so sind sie immer etwas und haben ein dauern- 
des Sein, wenn auch mit wechselndem Inhalt.?) Ferner — ab- 
gesehen davon, dal der Wechsel erst alles zur Offenbarung 
bringt, was in einem .Dinge ist: von den körperlichen Wesen 
namentlich bemerkt Hugo, daß für sie der Wechsel notwendig, | 
damit sie, die nicht auf einmal ihre ganze Schönheit entfalten 
können, wenigstens: im Laufe der Zeit: Gelegenheit finden, ihre 
mannigfaltigen Formen zu entwickeln und den vollen Reiz der 
Schöpfung zur Geltung zu bringen?) — abgesehen von diesem 
teleologischen Momente, nimmt der Wechsel sogar teil an der 
Beständigkeit, weil er sich nur nach einem unveränderlichem 
Gesetze vollziehen kann, das Gott ihm auferlegt hat.') Weiter- 
hin aber fordert gerade das vergängliche Sein ein wahres bleiben- 
des Sein. 5) „Das Vergängliche hätte keinen sicheren Halt, wenn 
nicht das Haltende dauernden Bestand hätte. Was wahrhaft ist, 
ist immer, und ist immer das, was es ist. Daneben gibt es an- 
deres, das nicht wahrhaft ist und dem wahrhaft Seienden ge- 
‚wissermaßen nacheifert ... Es irrt an dem wahren Sein umher 
und in eiligerm Vorüberhuschen scheint es am Sein teilzunehmen, 
das es doch nicht faßt und ergreift, mag es dasselbe auch zu 
berühren scheinen, um. nicht gar nichts zu sein. Es taucht dort 
‘auf, und suchst du es, ist es nicht da, weil es verschwunden ist 





— — — ——— —— — en 


') Hom, I (PL. 175, 120 AB). — Cfr. Chalcidius: Plat. Tim. 27 D. 28A 
(ed. Wrobel pag. 23). 
?*) Sacr. 1, VI, 37; 2, I, 9 (PL. 176, 285 D. 397 AB). 
3) Hom. I (PL. 175, 119 AB). — Cfr. Hom. II (PL. 175, 1415q.*; Did. 
VII. passim (PL. 176, 811 sqq.). 
. . *) Hom. XIV (PL. 175, 215 C—216 A). 
*) Cfr. Chalcidius: Plat. Tim. 50 AB (ed. Wrobel pag. 62). 








Substantialität der Seele. 25 


ins Nichts, woher es gekommen, und weil es nicht aus dem war, 
an dem es war. Denn nur jenes selbst, an dem es war, war 
wahrhaft und war selbst alles, was es war, und halte nicht 
anderswoher emplangen, was es war; und an ihm ward all dies 
zugelassen, damit aus ihm, dem selbst wahrhaft Seienden, auch 
dieses elwas wäre. Und all dies, was in sich kein walıres Sein 
hat, ist so weit, als es am wahren Sein teilnimmt; und darin be- 
steht sein ganzes Sein, daß es das isl, was ein wahres Sein hal. 
Das wahre Sein aber, obwohl in sich eins, scheint in jenem nach 
dem Make der Teilnahmsfähigkeil ein anderes zu sein, weil jenes 
an ihm, das kein anderes ist, ein anderes ist. So hat jegliches 
je nach dem Maße der Teilnahme an dem, was immer isl, eine 


‚größere oder geringere Ausdehnung seines Bestehens, je nachdem : 


es eben an dem ist, was selbst weder kleiner noch größer, sondern 
immer dasselbe ist.“ !) 

An dieser breiten Umschreibung, die eine feste klare Ter- 
minologie ersetzen muß, ersehen wir Hugos Bestreben, durch alle 
möglichen Wendungen sich verständlich zu machen. Um alles 
zusammenzufassen: für das wahre Sein ist erfordert eine gewisse 
h 4) Hom. XIII (PL. 175, 208 4 —C): „Et ipsa quae transeunt, esse suum 
meliuntur ex ipsis, quae subsistunt; quia non esset certa subsistentia trans- 
euntium, si subsistentium status non esset perpetuus. llla enim, quae vere 
sunt, semper sunt; et semper sunt, quod sunt; et sunt alia, quae vere non 
sunt, et ea, quae vere sunt, quodammodo nemulantur, ut sint aliquid in eo, 
quod sunt; et cum esse coeperint id, quod sunt, transeunt in id, quod non 
munt; et non vere hoc sunt, quod sunt, quia desinunt hoc esse et iam non 
Bunt, nee vere hoc sunt, quod esse incipiunt, quia incipiunt tantum hoc esse et 
nondum sunt. Ita sunt ista in vero esse errantia et participare videntur in 
ipso transitu, in quo eurrunt, esse, quod non capiunt nee comprehendunt, licet 
attingere videantur, ne omnino nihil sint. Apparent enim ibi et, cum quae- 
runtur, non sunt, quia abierunt in nihilum, unde venerant, et non erant ex 
eo, ubi erant, Ipsum enim, in quo erant, solum vere erat, et totum, quod 
eral, ipsum erat, nec aliunde acceperat, quod erat Et in ipso admissa sunt 
haec omnia, ut ex eo, quod ipsum vere erat, essent et haec aliquid. Quantum 


ergo participant verum esse, tantum sunt omnia haee, quae non habent in 


seipsis verum esse, quibus hoc tantum est esse, quod sunt ipsum, quod habet 
werum esse. Et cum in se unum sit, in ipsis tamen pro capacitate participan- 
fium aliud videtur esse, cum sint ipsa alia in eo, quod non est aliud. Habet 
ergo singula secundum participationem eius, quod semper est, spatia subsi- 
stendi alia maiora et alia minora, prout sunt in eo, quod nec maius nec minus 


est, sed idem semper ipsum est,“ 


26 Die Psychologie Hugos von St, Viktor. 


Seinsfülle, d, h. diejenige, welche der Schein verspricht, Dauer 
der Seinsfülle und Identität der Seinsfülle in der Dauer, kurz — 
um uns eines Hugonischen Ausdruckes zu bedienen — eine 
„essentia solida et permanens".!) Hugo beschreibt uns dann 
zunächst den Gegensalz von Substanz und Akzidenz; das ,enlis 
ens* klingt deutlich dureh. Allein mit dem Hinweis auf die Ein- 
heil des wahren Seins und die verschiedenen Stufen der Verwirk- 
lichung der an das Sein gestellten Forderungen greift er darüber 
noch hinaus. Es tritt uns der den christlichen Lehrern ?) geläufige 
Gedanke nahe, daß im wahrsten und höchsten Sinne Gott allein 
ist.?) Denn, erklärt Augustinus, „man muß sagen, dasjenige ist 
am meisten, was sich immer gleich verhält, was in jeder Weise 
sich selbst ähnlich ist, das der Zeit nicht unterliegt, das jetzt sich 
nicht anders verhalten kann, als es sich vorher verhielt. Das 
ist's nämlich, von dem man im wahrsten Sinne sagen kann: es 
ist. Denn diesem Worte liegt die Bedeulung des In-sich-bleibens 
und Unveränderlich-seins zu grunde. Das aber können wir nicht 
anders als Goll nennen.“ *) 


Auf die Seele angewandt führt uns der Begriff des wahren 
Seins zunächst zur Substantialitàt der Seele, dann zur Geistigkeit 
und Persönlichkeit als den Manifestalionen ihrer Einfachheit, end- 
lich zur Unsterblichkeit. Aber die Seele ist nieht das höchste 
und wahrste Sein, es haften ihrem Wesen Unvollkommenheiten 
an. Die Seele ist endlos, aber nicht anfangslos; sie ist immate- 
riell, aber sie steht in inniger Beziehung zu räumlich-körperlichen 
Wesen; sie ist einfach, aber es gibt in ihr Unterschiede und 


^) Hom. I (PL. 175, 124 B). 

?) Vgl, z. B. Gregorius Magnus: Moral, XVI, 37 (PL. 75, 143 B); Homil. 
in Ezech. 11,5 (PL. 76, 990 C). —  Aleuin: Epist. 161 (PL. 100, 418 A). — 
Anselm von Canterbury: Monol. 3. 28. Proslog. c. 22 (PL. 158, 148 A, 181B. 
228 0). — Bernard von Clairvaux: De considerat. V, 7 (PL. 182, 797 A. 798 B: 
Si diei possit, unissimus est |sc. Deus] C). — Richard von St. Viktor: De "Trinit. 
IV, 19 (PL. 196, 942 D). — Über die spätere Scholastik vgl. J. Kleutgen: Die 
Philosophie d, Vorzeit (2. Aufl. Innsbruck 1878). S. 7 If. 

" Deum „esse et verius omnibus, quae sunt, esse necesse est credi“, 
Sacr. 1, III, 17 (PL. 176, 223 D—224 A). 

*) De moribus eccles. eathol. et de moribus Manich. I, l. n. 1 
(PL. 32, 1345). 





8 . Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


'" einem zum andern über, er schwankt und wechselt zwischen 
Freude und Schmerz, Reue und Wohlgefallen; sein Wissen mehrt 
sich, und dann wieder befällt ihn Vergessenheit; unstet ist sein 
: Denken und sein Verstehen nur folgeweise. Und so findet aller- 
dings eine Art Formänderung im Geiste statt durch diesen 
Wandel des Wollens und Erkennens.'!) Indem aber die Seele 
diese Wandlungen erkennt, tritt ihr das eigene sich selbst gleiche 
Wesen nur um so deutlicher ins Bewußtsein. Wurde der Leib 
als. etwas Fremdes erkannt, so jetzt àuch noch, wenngleich in 
geringerem Maße, diese. psychischen Akzidenzien. Die Vernunft 
„sieht, daß, was im Geiste ist, nicht wahrhaft dasselbe ist, wie 
. der Geist. Denn zuweilen trennt sich dies vom Geiste, es ver- 
schwindet,. nachdem es da gewesen, und es kehrt wiederum 

zurück, nachdem es verschwunden; es huscht an ihm herum und 
ist nicht wahrhaft‘ dasselbe mit ihm, sondern gleichsam eine Art 

Eindruck (affectiones) und Form, denen es nicht zukommt, dieses 

Etwas zu sein, sondern nur — an dem zu sein, was dieses Etwas 
jst". So unterscheiden sie sich von dem persönlichen Geiste, 
. dem sie nur anhangen und auf dessen Oberfläche sie ihr Dasein 
fristen.?) Die ganze Ausdrucksweise erinnert an die obige) 
Schilderung von Substanz und Akzidenz. Nicht erst durch einen 
. Schluß also ist die Seele ihrer Substantialität gewiß, unmittelbar 


. 4 Sacr. 1, III, 16 (PL. 176, 222 B). — Did. VII, 20 (PL. 176, 829 C— 
880 B). —' Cfr. Claudianus Mamertus: De statu animae I, 18 (PL. 53, 720 A. 

Ed. Engelbrecht pag. 65). — Cassiodor: De anima c. 2 (PL. 70, 1286 D— 

87 A). — Gregorius Magnus: Moral. V, 84 (PL. 75, 713 B). — Alcuin: De an. 

‚rat. c. 10 (PL. 101, 648 B) — Hhabanus Maurus: Tract. de anima c. 1 
(PL. 110, 1111 D—1112 A). 

N Sacr. 1, III, 25 (PI.. 176, 227 1): „Videt enim (sc. ratio), quoniam, 
quae in mente sunt, non vere idem sunt, quod est ipsa mens. Separantur 
enim a mente haec aliquando, et cum adfuerint, recedunt et redeunt iterum, 
eum abierint, et variantur cirea ipsam nec vere sunt idem cum ipsa, sed 
quasi affectiones quaedam et formae ipsius, quibus non sit hoc aliquid esse, 
sed adesse tantum ei, quod est hoc aliquid. Itaque cum sit homo ipse per- 
sona, haec autem tantum affeotiones quaedam adhaerentes personae et circa 
ipsam existentes inveniantur, non est omnino eis proprium esse persona, sed 
personae inesse tantum. Cum autem, quae in Deo sunt, aliud ab ipso esse 
Bon possunt, quasi nec accidentia aut affectiones ex tempore mutabiles sive 
separabiles natura incommutabili essentiae, et cui idem sit totum esse, quod 
est" eie. — *) S. 24f. 





-—— 


Substantialitüt der Seele. | 99. 


erschaut sie dieselbe, die sich in der Identität des Ich unter dem 
Wechsel der Akte mil besonderer Deutlichkeit offenbart. 

Hier sei noch ein eigentümlicher, in Auguslinischen Geleisen 
sich bewegender Gedankengang angefügt, der in einen Beweis 
für die Unsterblichkeit ausläuft, aber wegen seines Ausgangs- 
punktes schon jetzt angebracht werden darf. — Die „vanitas 
vanitlatum“ war für Hugo Anlal, den Wechsel der Dinge zu 
schildern und eine Erklärung des Werdens zu geben. Die 
„vanilas vanitalum** gibt ihm auch Gelegenheit, einen Punkt in 
der Seele aufzuweisen, der dem beständigen Wechsel nicht unter- - 
worfen sein kann. Das Ganze beginnt mit einer dialektischen 
Spielerei, die bei Hugo sellsam anmutet. „Vaniltas vanilatum et 
omnia vanitas!* sagt der Prediger. Wie nun? „Wenn alles, 
ist auch der Eitelkeit, welcher dieses Wort gesprochen. Und 
warum sollte dann nicht eitel sein, was die Eitelkeit über die 
Eitelkeit sagt? Wenn es aber wahr, dal er Eitles gesprochen, 
dann ist nichts darauf zu geben, sein Wort ist abzuweisen ... 
Entweder also ist nicht alles Eitelkeil, wie er gesagt, dann hat 
er Falsches gesagt, oder alles ist Eitelkeit, wie er gesagt, dann 
hat er doch, weil selber Eitelkeit, Eitles gesagt." Die Lösung isl 
diese: „Sicherlich ist, wie er gesagt hal, alles Eitelkeit, und er 
selbst, der es gesagt hat, ist Eitelkeit, und nicht bloß Eitelkeit, 
sondern lauter Eitelkeit. Und doch ist, was er gesagt hat, nicht 
Eitelkeit, sondern Wahrheit; denn in dem, was er gesagt hat, 
war er selbst nieht Eitelkeit, weil er gegen die Eitelkeit sagte, 
was er über die Eitelkeit sagte; und es ist doch gewiß, dali er - 
nicht gegen die Eitelkeit sein konnle, soweil er selbst Eitelkeit 
war. Es war also etwas in ihm, was nicht Eitelkeit war, und 
das konnte gegen die Eitelkeit ohne Eitelkeit reden. Aber was 
war dies, oder wo war es?" Soll es der Körper sein, der ganz 
der Eitelkeit lebt? Der Psalmist sagt: „Universa vanitas omnis 
homo vivens." !) „Was stirbt, das ist's, was lebt... Also was 
im Menschen stirbt, das ist's, was im Menschen lebt, das eben 
deshalb, weil der Sterblichkeit verfallen, der Eitelkeit unterworfen 
ist, Mithin konnte der körperliche Sinn die Eitelkeit nicht über- 
führen ... Also die Seele?‘ Aber war nicht gerade sie durch 


1) Ps. XXXVII, 6. 


dil. 





'80 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


ihre Eitelkeit, d. h. Bosheit, die Ursache der Sterblichkeit? Oder 
ist noch etwas in ihr frei von Eitelkeit? Und ist das falsch: 
Lauter Eitelkeit ist jeder lebende Mensch? Welcher Mensch? 
Jeder lebende Mensch, nicht jedes Leben des Menschen (homo 
vivens — homo vita). „Denn Leben ist der Mensch und lebend 
ist der Mensch . .. Leben in dem, was belebt, lebend in dem, 
was belebt wird. Es lebt aber das Fleisch von der Seele und 
die Seele vom Fleische, und beides lebt. Allein das Fleisch hat 
von der Seele sein ganzes Leben, aber nicht auch die Seele vom 
Fleische ihr ganzes Leben; denn sie lebt auch in Gott, sollte es 
wenigstens! Was im Fleische lebt, ist eitel; was in Gott lebt, 
ist nicht eitel, sondern wahr, weil es von der Wahrheit lebt. 
In dem Teile also, in dem sie von der Wahrheit lebt, überführt 
sie wahrhaft die Eitelkeit; und so lóst sich, wie die Eitelkeit durch die 
Wahrheit, nicht durch Eitelkeit die Eitelkeit überführt. Mit Recht 
also hat der Prediger, der im Geiste über alle Eitelkeit empor 
entrückt und zur Wahrheit selbst gelangt war, in eben dieser 
‚Wahrheit gesehen, was er zur Überführung der Eitelkeit wahr- 
. haft gesagt hat.‘ Und nun erst bringt Hugo die einfache und 
nüchterne Lösung des Dilemmas, «die Sentenz sei eine Über- 
treibung, die auf die Erreichung eines Affektes abziele; denn es 
gebe verschiedene Stufen, und nicht alles sei lautere Eitelkeit. !) 
Nicht einen formellen Beweis, sondern eine Reihe von Reminis- 
zenzen an Beweise haben wir vor uns, von denen eine in die 
andere überspringt.  Originell erscheint der Gedanke, daß die 
Seele, weil sie Wechsel und Vergänglichkeit erkennt und beur- 
teilt, außer und über ihnen stehen mu&. Daß die Seele teilhat 
an der Wahrheit, da& sie Leben ist und nicht blo& lebend, aber 
doch wieder lebend und belebt ist durch Gott, sind durchweg 
Augustinische Gedanken, die dem Mystiker besonders gefielen. 
Hugo hat sonst diese Punkte nicht weiter zu Argumenten aus- 
gestaltet, und so mag es gerechtfertigt sein, sie hier in dem Ge- 
wande und Zusammenhange hergestellt zu haben, in denen sie 
sich beim Viktoriner finden. 


— nm 








— 0 — 0$ 


!) Hom. I (PL. 175, 123 A—124 A). — Über die entsprechenden Gedanken 
bei Augustinus vgl. J. Storz: Die Philosophie des hl. Augustinus (Freiburg i. B. 
1882). 8, 147 ff. 


Geistigkeit der Seele. 31 


Geistigkeit der Seele, 

Die Seele isl, wie sich ergeben hat, eine vom Körper ver- 
schiedene selbständige Substanz. Wollen wir für die Unkörper- 
lichkeit einen positiven Namen, so haben wir die Geisligkeil. 
„Ein und derselbe Geist heißt Geist für sich selbst, Seele nach 
seiner Beziehung zum Leibe.“ '!) Das ist wenigstens der eigent- 
liche und engste Sinn des Wortes „Geist“: ein überkörperliches 
Wesen. Darum sagt Hugo: „Jene Geister, die zuerst geschaffen 
worden, die in ihrer Reinheit verblieben und sich nicht mit 
Körpern vermischen sollten, können Geister genannt werden, aber 
nicht Seelen, weil sie Geistnatur haben, aber keinen Körper 
beleben. Die Geister der Tiere dagegen sind wesentlich Körper 
und haben außer der Belebung des Körpers kein Sein, weshalb 
sie eigentlicher Seelen heißen denn Geister. Die Menschenseele 
jedoch mit ihrem Sein in und außer dem Körper wird mit Recht 
Seele sowohl wie Geist genannt, Seele, insolern sie Leben des 
Körpers, Geist, insofern sie vernunftbegabte geistige Substanz 
isL**) Als wesentliche Merkmale des Geistes zählt Hugo ins- 
gesamt vier auf: einfache, immaterielle Substanz — Persönlich- 


*) Magnif. (PL. 175, 420 A, 418 BC), 

*) L. e. (420 A). — Ob die Tierseele nun noch substantiell zu nennen 
sei, nuchdem sie körperlich ist, ist weniger von Bedeutung. Herkömmlich 
wurde ihr Unkörperlichkeit, wie Substantialität in gleicher Weise abgesprochen, 
weil man das Leben der Tiere ins Blut verlegte. Cfr. Cassiodor: De anima 
€. 1 (PL. 70, 1282 AB), — Isidor. Hisp: Different. II, 16 (PL. 83, 77). 
Rlıabanus Maurus: Tract, de anima e. 1 (PL. 110, 1110 B); De universo IV, 10 
(PL. 111, 99 A). — Bernard von Clairvaux: Serm. in Cant, cant. 5 (PL. 188, 
799 A). — Aleher von Clairvaux: De spiritu et an. e. 48 (PL. 40, 815). 
Über die Tierseele überhaupt vgl. Baumgartner: Die Philosophie des Atem 
9 Ins. (Baeumker-v. Hertling: Beitr. ete. 11, 4) S. 841r. Gestützt auf die 
mologie anima — vea (Cnssiodor 1. c. Rhabanus Maurus ]. c) hatte 
ide Cassiodor behauptet, eine Seele komme eigentlich nur dem Menschen 
zu, nicht dem Tiere, und zur Zeit Hugos hat Wilhelm von St. Thierry sich 
sehr entschieden gegen das Dasein einer Tierseele nusgesprochen; denn eine 
Seele sei immer unkörperlich (De natura corp. et an, 1. — PL. 180, 702 BC). 
Immerhin war dies nicht allgemeine Ansicht, sondern jedenfalls kontrovers 
{Robert von Melun bei linlaeus: Histor. Univers, Paris, IT, 611). Adelhard 
‚von Bath (Quaestiones naturales c. 13. 14. — Inkunabel der Münchener Staats- 
Bibliothek) trat mit Berufung auf die sinnliche Wahrnehmung, das Affekt- 


ail. 





82 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


keit — Vernunft — freier Wille!) Mit der Einfachheit kommen 
wir wieder zurück zu den Eigenschaften des wahren Seins. 
„Alles, was ist, ist eins, und alles, was aufhört, eins zu 
sein, hört eben dadurch, dal es eins zu sein aufhört, überhaupt 
zu sein auf. So kann nichts ohne Einheit Bestand haben.“ ?) 
Es gibt aber verschiedene Arten der Einheit: Einheit der Samm- 
lung — der Zusammensetzung —- der Ähnlichkeit — der Wesen- 
heit — der Identität. Als Beispiele für die ersten drei Arten 
dienen: eine aus vielen Tieren bestehende Herde, der aus vielen 
Gliedern zusammengesetzte Leib, ein von vielen ausgesprochener 
Laut. ,Aber von all diesen Dingen ist nichts wahrhaft eines. 
Doch hat man ihnen beziehungsweise den Namen der Einheit 
gegeben, weil sie in gewissem Sinne der Einheit sich nähern... 
Wahrhaft eines aber ist, was wesentlich eins ist, in dem alles, ' 
was es ist, ein einiges und einfaches Sein ist. Was immer also 
. wahrhaft eines ist, ist einfach und kann überhaupt nicht in 
irgend welche Teile aufgelöst werden; es läßt deshalb keine 
Trennung in Teile zu, weil es auch keine Zusammenselzung aus 
Teilen annimmt ... Aber noch müssen wir beachten, daß 
manche Dinge wahrhaft eins sind, ohne doch den hóchsten Grad 
der Einheit zu besitzen, wie die Seelen, die eins sind der Wesen- 
heit nach, aber nicht wechsellos eines sind. Was aber wahrhaft 
und in höchster Weise eines ist, ist wesentlich und unveränder- 


Leben und die willkürliche Bewegung mindestens ebenso entschieden für eine 
immaterielle Tierseele ein, ja, er scheint für das Tier fast vernünftige Unter- 
scheidungsgabe zu beanspruchen. Immaterialität nimmt später auch Robertus 
Pullus an (Sent, II, 18—15. — PL. 186, 739 C—740 D), und schon Augustinus 
hatte ein unkörperliches Lebensprinzip gefordert (De quantit. an. c. 31. n. 62. — 
PL. 82, 1069 2q.). 

' I) Sacr. 1, V, 8 (PL. 176, 250). — Peter von Poitiers (Sent. II, 3. — 
PL. 211, 943 A) reduziert Hugos Bestimmungen auf drei: essentiae subtilitas, 
intelligentiae perspicacitas, liberi arbitrii habilitas. 

*) Sacr. 1, VI, 87 (PL. 176, 285 D). — Cfr. Boethius: Consolat. philos. 
lib. IIT. pros. 11 (Pl. 68, 772 A. 774 B. Ed. Peiper pag. 78. 80); In Porphyr. 
a se translat. I. III (PL. 64, R8 B. 110A), De persona et duab. naturis in 
Christo c. 4 (PL. 64, 1346 A. Ed, Peiper pag. 198). — Augustinus: De ordine 
II, 18, n. 48 (PL. 32, 1017). — Thierry von Chartres (liauréau: Notices et 
extraits etc. I, 64). — Bernhard von Clairvaux: De considerat. V, 7 (PL. 182, 
791 s4.). 








34 Die Psychologie Hugos von St. Viktot. 


Gegen diese Einheit der Seele kann nicht eingewendet wer- 
den, daß die Seele über den ganzen Körper ausgegossen sei, wie 
die Empfindung beweise. Denn gerade aus der Empfindung er- 
gibt sich wiederum ein Zeugnis für die Einheit des beseelenden 
Geistes, „Welcher Teil des beseellen Leibes auch verletzt wird, 
eines ist's, auf das sich jede Schmerzempfindung zurückbezieht, 
was ganz und gar nicht geschehen könnte, wenn nicht ein und 
dasselbe überall ausgegossen wäre.“ !) 

Das ist kurz und bündig; das Vertrauen auf das Ich-Be- 
wußtsein entscheidet. Dürftig erscheint dies fast gegenüber dem, 
wie sich ein Augustinus?) und nach ihm mit größter Energie 
Glaudianus Mamertus ?) bemühten, die Einfachheit und Immate- 
rialität der Seele nach allen Seiten zu sichern und klarzulegen. 
Bei den späteren Trägern der psychologischen Tradition finden 
wir die Erörterungen über Einfachheit und Unkörperlichkeit der 
Seele meist im Zusammenhang mit den aufgestellten Seelen- 
definitionen.*) Das Fehlen der drei Dimensionen — das freilich 
stillschweigend das Selbsterkennen als Zeugen voraussetzt —, die 
Unabhängigkeit im Erkennen und Denken, die Menge des Er- 
kannten und im Gedächtnis Aufgespeicherten, sowie nicht zuletzt 
die Offenbarungswahrheit von der Gottebenbildlichkeit der Seele 
sind beliebte Beweise. Daneben wird dann noch erinnert an die 
Uneinigkeit derjenigen, die bald Feuer, bald Wasser, bald Blut 
oder Äther als Lebensprinzip und Seelensubstanz ausgeben.) 
') A.a.0.(828 AB): „Deum autem ubique esse multa sunt indicia, Primum 
ipsa anima nostra, quam et *atio simplicem essentiam esse non dubitat et sensus 
per omne, quod vivifieat, corpus diffusum esse probat. ^Quaecunque enim 


animalis corporis pars laeditur, unus est, ad quem sensus omnis doloris retor- 
quetur, quod omnino non fieret, si unus et idem ubique non diffusus esset." 

*) Storz a. a, O. S. 104 ff. 

*, In der eigens zu diesem Zweck verfaßten Schrift: De statu animae; 
die sümtlichen Beweise sind kurz zusammengestellt III, 14 (PL. 58, 775 sq. 
Ed. Engelbrecht pag. 185 sqq.). 

*) Vgl, oben S. 14 f. 

*) Augustinus: De Trinit. X, 7. 10. n. 9, 13 sq. (PL. 42, 978, 9808qq.). — 
Ambrosius: De No& et area XXV; De Isaac et anima II (PL. 14, 408 D. 
504 C); Epist. I, 34 (PL. 16, 1074 AB). — Isidor. Hispal: Different, II, 30 
(PL. 83, 85 A), — Manegold von Lautenbach: Contra Wolfelm. Coloniens, c. 3 
(PL. 155, 154). 





$6 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Daneben existierte aber, offenbar im Anschlu& an Augusti- 


' ;nus,!) eine zweite Richtung, die wenigstens die Möglichkeit einer 


geistigen Materie offen ließ. Odo von Cambrai kannte diese 
Lehre, ohne sie unbedingt zu verwerfen;?) Honorius von Autun 
nimmt positiv eine von Anfang an geschaffene unsichtbare Materie 
an, aus der in der Zeit die individuellen Seelen gebildet würden. 5) 
Die spátere Franziskanerschule hat sich mit ihrem ersten Lehrer, 
Alexander von Hales, dieser zweiten Richtung angeschlossen, +) 
während die erste von den Thomisten fortgeführt wurde. 5) 
Eriugenas seltsame Spekulation ©) steht wohl überhaupt außer- 
halb der Überlieferungsreihe. Nicht identifiziert mit der zweiten 
Richtung darf der hl. Bernhard werden, der für die Wahrschein- 
lichkeit von Engelleibern eintritt; denn eine innere Notwendigkeit 
bestreitet auch er, nur für den Dienst in der sichtbaren Welt 
bedürften die Engel solcher Organe. ?) 

Wenn nun aber die Kórper nach Hugo aus Teilen bestehen, 
so gibt es doch letzte Bestandteile, die nicht weiter teilbar sind, 
die Atome. 5) Die Atome konstituieren die Körper, sie sind die 
Substanz der Körper; ihre Bewegung führt die Änderung der 
Formen herbei. An positivem Sein geht jedoch bei allem Wechsel 


!) De Genesi ad litt, VII, 6—9 (PL. 34, 858sqq.). Vgl. Correns, Domi- 
nicus Gundisalvi De unitate (Beiträge I, 1) S. 42 ff. 

*) De peccato orig. c. 8 (PL. 160, 1091 A—D). 

3) Elucidarium 1I, 14 (PL. 172, 1144 D). Über den Verfasser des Eluci- 
dariums vgl. Überweg-Heinze: (irundriß etc. II^, 178 f. Nach der ganzen Art 
dürfte Honorius der Autor sein; auch Schródl: Art. ,Honorius von Augusto- 
donum^ in Wetzer u. Weltes Kirchenlex. V1?, 273 ist für llonorius. 

*) J. Endres: D. Alex. v. Hales Leben u. psycholog. Lehre (Philos. 
Jahrb. d, Görresges. I. Bd. 1888). S. 208 ff. 

5) M. de Wulf: Hist. de ]a philos. médiévale pag. 268. 

*) Stöckl: Gesch. d. Philos. d. Mittelalt. I, 78. 92. 

') De considerat. V, 4 (PL. 182, 791 BC). — Sermon. in Cant. cant. 5 
(PL. 188, 799 B—802 A). — Vgl. Richard von St. Viktor: De Trinit. IV, 25 
(PL. 196, 947 C—948 C). 

5) Vgl. Isidorus Hispal: Etymol. XIII, 2 (PL. 82, 472 sq.). — Odo von 
Cambrai: De pecc. orig. c. 1 (PL. 160, 1080 A». — Über Wilhelm von Cham- 
peaux, der diese Betrachtungen sogar auf die mathematische Linie ausdehnte, 
vgl. Abaelard: Dialectica pars l. lib. II (Cousin: Ouvrages inédits d'Abélard. 
Paris 1886. pag. 1788qq.). Vgl. Kurd Laßwitz: Geschichte der Atomistik. 
Hamburg und Leipzig 1890. I. S. 67—78. 





mmm 


38 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Wie diese naturphilosophische Ansicht auch beurteilt werden 
mag, !) jedenfalls ist dadurch der Gegensatz zwischen Körper und 
Geist scharf ausgeprägt. Und so fein auch der feinste Körper 
und so geistähnlich und fast unkörperlich er sein mag, der Geist 
kann niemals Körper werden und der Körper niemals Geist. ®) 


') Es ist nicht ganz klar, wie sich Hugo überhaupt die Atome gedacht 
hat, als mathematische Punkte oder als kleinste, noch ausgedehnte Teilchen. 
Für ersteres spricht das zitierte Kapitel (auf das sich alle in der Anmerkung 
nicht eigens belegten Angaben beziehen), sowie der Umstand, daß eben rein 
begrifflich „die Vermehrung in sielı selbst* bereits ausgedehnte Atome zur 
Erklärung der Kürperwelt überflüssig machen dürfte. Diese Vermehrung ist 
nicht bloß eine Verdünnung — rarefactio —, sondern eine positive Zunahme 
des Seinsgehaltes. Denn Hugo redet mit Rücksicht darauf von einem „de 
aliquo aliquid facere in maius*, das er zwar von dem ,de nihilo aliquid facere* 
als minder großes Werk unterscheidet, aber doch gleichfalls für Gott — wenn 
auch unter Mitwirken der Natur — in Anspruch nimmt, wie das ,de aliquo 
aliquid facere in minus“. Während er das wirkliche Vorkommen der Ver- 
minderung und Vereinfachung dahingestellt sein läßt, sieht er Beispiele für 
die Selbstvervielfültigung im Wunder der Brotvermehrung, in der Erschaffung 
der Eva aus einer Rippe des Adam (Sacr. 1, VI, 86. — PL. 176, 284 D), 
die ihm gerade zu seinen Ausführungen Gelegenheit bietet. Dabei meint 
Hugo, wäre die Rippe nicht innerlich vermehrt worden zum Leibe der Eva, 
wäre dus Fehlende von außen ergänzt worden, dann wäre Eva nicht eigentlich 
aus der Rippe des Adam, sondern aus dem dazugekommenen Stoffe als aus 
dem mehreren geworden. Unter Mitwirkung der Natur vollzieht sich durch 
solehe Vermehrung die Entstehung des ganzen Menschengeschlechtes aus einem 
Paare und wohl überhaupt alles Wachstum (Vgl. Hom. XIV; PL. 175, 216. — 
Did. I, 10; PL. 176, 747). — Dagegen scheint die behauptete Einfachheit der 
Atome illusorisch, wenn Hugo erklärt, anders werde der Geist, anders der 
Körper einfach genannt, der Geist wegen seiner Einheit, der Körper wegen 
seiner Kleinheit (Did. VII, 19. — PL. 176, 828 D—829 A). — Wilhelm von 
Conches bezieht die Einfachheit auf die Einheit der Art des Stoffes, quantitativ 
sind sie ,das Kleinste*: ,Elementum est simpla et minima pars alicuius cor- 
poris, simpla ad qualitatem, minima ad quantitatem* (Philos. I, 21. — PL. 
172, 48 D), — In seinem Dragmaticon wird die Definition wiederholt (Dialogus 
de substantiis physicis ... a Vuilhelmo Aneponymo philosopho. Industria 
Guilielmi Grataroli Mediei, Argentorati 1567. pag. 26), zugleich den Elementen 
die Dreidimensionalität abgesprochen (a. a. O. S. 30). 

*) Un. (PL. 177, 2860 —287 C). — Vgl Augustinus: De Genesi ad 
litt, VII, 9. n. 12; X, 4. n. 7 (PL. 34, 360, 411); De immortal. an. c. 13. n. 
20sqq. (PL. 32, 1031 5q.). — Chaleidius: In Plat. Tim. c. 320 (ed. Wrobel 
pag. 944). — Beda Venerab: In Genesim II (PL. 91, 206 AB), —  Abaelard: 
Introductio ad theol. III, 6 (PL. 178, 1107 AB). — Gilbert de la Porrée: In libr. 
de duab. nat, et una persona Chr. c. 6 (PL. 64, 1398 B), 





40 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


genau sich anschließende Simon von Tournay, !) sowie Alanus 
von Lille?) als Gegner Hugos bezeichnet werden können, ist nicht 
so ganz sicher, weil sie nur von der Seele als Teil des Menschen 
reden, den Fall der getrennten Seele nicht eigens erwähnen. 
Immerhin betonen sie vor allein die Trennung und Geschieden- 
heit des Individuums von allem andern, d. h. nicht so fast die 
Unteilbarkeit, als die Unmiitteilbarkeit, die ltichard von St. Viktor ?) 
klar hervorhebt, und so dürfen sie mit großer Wahrscheinlichkeit 
als Leugner der Persónlichkeit der getrennten Seele genommen 
werden.) Unser Magister dagegen sielıt mehr auf die Grundlage 
der Unmitteilbarkeit, das einfache, in sich abgeschlossene, Sein 
der Seele; die Unmilgeteiltheit und das tatsächliche Für-sich- 
bestehen der Seele fordert auch er für die Persönlichkeit. Sagt 
er doch geradezu: „Persona notat discretionem," » und für Per- 
sönlichkeit bedient er sich des Ausdruckes ,,personalis discretio'*. ") 
Darum ist auch die vernünftige Natur, wo sie nicht mehr für 
sich besteht, wie in Christus, keine eigene Person melır,?) und 
die Seele im Leibe ist zwar Person aus sich, aber nicht für sich, 
sondern mit dem Leibe. ") 


Die „persönliche Unterscheidung“ ist nun eine doppelte: 
eine passive und eine aktive, wenn wir so sagen sollen. Die 
passive Unterscheidung ist die numerische Unterschiedenheit, die 
auf die einfache Wesenheit sich gründet, weil diese nicht Materie 
sein kann, sondern in sich abgeschlossen und für sich ist. Die 
aktive Unterscheidung besteht iu dem Bewußtsein der passiven 
Unterschiedenheit.") Dieses Selbstbewußtsein ist, wenn auch nicht 





!) Hauréau: Notices et extraits ete. III, 256 sqq. 

*) Baumgartner: D. Philos. d. Al. de Insulis (Beiträge I, 4). 5. 45. 

?) De Trinit. II, 12 (PL. 196, 907 sq.). 

*) Vgl. Thomas von Aquin: S. th. I. q. 29. a. 1. ad 5. 

5) De Verbo incarnato c. 2 (PL. 177, 319 D). 

*) Sacr. 1, V, 8 (PL. 176, 250 AB). 

" De Verbo incarnato c. 2 (PL. 177, 319sq.. -: Sacr. 2, I, 1 
(PL. 176, 411). 

*) Sacr. 2, I, 11 (PL. 176, 411 A). 

?) Sacr. 2, I, 11 (PL. 176. 406 B): ,Hic itaque spiritus rationalis proprie 
persona dicitur, et numero discretus et ratione discernens . .. Ecce ergo 


Geistigkeit der Seele. 4l 


gerade konstitutives Prinzip der Person, doch ganz und gar nicht 
zufällig. Denn einmal ist es die Vernunft, die die Einfachheit 
und Abgeschlossenheit des Geistes erkennt; der Vernunft aber ist 
es eigentümlich, das Zusamrnengesetzte zu unterscheiden und zu 
trennen und nur das wirklich und wahrhaft Eine als eines zu 
erfassen. !) Der Geist als Objekt der Vernunft erweist sich also 
mit Sicherheit als ein in sich abgeschlossenes einfaches Sein. 
Zugleich ist aber der Geist Subjekt der Vernunft, und weil er 
es mithin selbst ist, der die wahre Einheit erkennt, mufi er um 
so mehr in sich selbst einfach und für sich abgeschlossen sein. ?) 
Darum hören wir wohl, daß nur der Geist Träger der Vernunft 
sein kann.?) Ja, in gewissem Sinne konnte Hugo im Selbst- 
bewußtsein tatsächlich ein Person-bildendes Moınent erblicken 
und im Versenken in die sinnliche Wahrnehmung und im Ver- 
gessen auf sich seibst ein Aufgeben der Persönlichkeit sehen, weil 
der Geist in der sinnlichen Wahrnehmung gleichsam sich ausgießt 
und seine Einfachheit verliert, in der Selbsterkenntnis dagegen 
sich wieder zu seiner naturgemäßen Einheit sammelt. !) 

Wir haben hier einen gewiß sehr anerkennenswerten Ver- 
such vor uns, das Moment der Vernünftigkeit im Personbegriff zu 
rechtfertigen. Nicht um eine Willkür des philosophischen Sprach- 
gebrauches handelt es sich, wie Gilbertus Porretanus gemeint; ') 
sondern weil die Individualität der vernünftigen Wesen unver- 
gleichlich höher steht als jene der vernunftlosen, können diese 
von der Ehre des gleichen Personnamens mit jenen mit innerem 
Rechte ausgeschlossen werden. Es bleibt nur zu bedauern, daß 
die Denkarbeit Hugos in diesem Punkte bei Zeitgenossen und un- 
mittelbaren Nachfolgern so wenig Würdigung und Fortbildung 
gefunden hat. 5) 





nn —— nn nn 


secundum hanc definitionem proprie dicimus, quod spiritus rationalis persona 
est, per se discernens se.“ -- Vgl. 1, V, 7 (PL. 1:6, 249 D). 
!) Sacr. 2, I, 11 (PL. 176, 408 CD). 
- *) Vgl. oben S. 29 f. 
*) Sacr. 2, I, 11 (PL. 176, 406A). — Vgl. Did. Vll, 19 (PL. 176, 825 A). 
*) Did. I, 2; II, 4. 5 (PL. 176, 742. '/53sq.). — Vgl. Un. (PL. 177, 288CD). 
5) In l. de duab. nat. et una pers. Chr. c. 2 (PL. 64, 1374 BC). 
*) Vgl. Thomas von Aquin: S. th. I. q. 29. a. 1. 


42 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Wollen wir den Begriff des Geistes vollkommen umschreiben, 
so müssen wir, wie bereits beinerkt, !) zur Immaterialität und 
Persönlichkeit noch die beiden Merkmale der Vernünftigkeit und 
Willensfreiheit fügen. Vernunft und Wille nennt uns Hugo auch 
sonst als dem Geiste wesentlich: Erkenntnis und Streben, Weis- 
heit und Liebe füllen den ganzen Geist aus, in ihnen wirkt sich 
das Wesen der vernünftigen Seele aus.?) In ihrem Komnien und 
Gehen erschöpft sich die Wandelbarkeit der geistigen Natur. ?) 
Dazu tritt noch die bekannte Augustinische Trinität: der Geist 
und seine Weisheit und Liebe.*) Wie glücklich Hugo die Ver- 
nunft mit der Einfachheit des Geistes zu verbinden wußte, haben 
wir gesehen. Wie er den Willen zur Vernunft und zur Wesen- 
heit des Geistes in Beziehung setzte, muß der späteren Dar- 
stellung überlassen bleiben. 

Zum Schlusse dieses Kapitels sei noch aufmerksam gemacht 
auf die mannigfachen Stufen der Vollkommenheit innerhalb des 
Geisterreiches. Wie die Körper die reichsten Abstufungen vom 
Grob-materiellen bis zum Geistartigen zeigen, °) so lassen sich ähn- 
liche Verhältnisse auch bei den Geistern annehmen. ") Wenigstens, 
meint Hugo vorsichtig, sei kein Widerspruch darin zu finden, dab 
nicht alle Geister die gleiche Einfachheit des Seins, die gleiche 
Klarheit der Erkenntnis, die gleiche Kraft des Willens besäßen; 
jedem komme all dies zu, aber nicht jedem in gleicher Vollkom- 
menheil; im einzelnen diese Grade zu bestimmen, gehe über 
Menschen-Kónnen hinaus; jedenfalls seien auch die Engel endlich, 
weil geschaffen, endlich darum auch ihr Sein, Erkennen und 
Wollen. *) 


!) S. oben S. 31f. 

2) lom. II (UL. 175, 141 BC). 

3) S. oben S. 27 f. 

*) Sacr. 1, Ill, 21 (PL. 176, 225). -— Augustinus: De Trinit, IX, 4 sqq. 
(PL. 42, 963 sqq). 

5) Sacr. I, V, 9 (PL. 176, 250 CD). -- Hier. III (PL. 175, 967 D). — 
Un. (PL. 177, 285 sqq.). 

$) Vgl. Claudianus Mamertus: De stat. an. IIT, 13 (PL. 53, 775 A. Ed. 
Engelbrecht pag. 184: — Richard von St. Viktor: Beniamin maior Ill, 2 
(PL. 196, 110 Dj. - Petrus von Poitiers: Sent. 1I, 3 iPL 211, 943 Y). 

7) Sacr. 1, V, 8—12 (PL. 176, 250 sq.). — Vgl. Isidorus Hispal: Sent. I, 10 
(PL. 88, 555 A. 556 A). 





4 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


und Wirklichkeit einer jenseitigen Vergeltung begründen.!) Merk- 
würdigerweise finden wir bei Hugo für die Unsterblichkeit keinen 
formell durchgeführten Beweis. Indessen die Prämissen zu einem 
solchen ‚haben wir, ebenso Andeutungen für die herkömmlichen . 
Argumente. 

Hugo gibt folgende Einteilung aller Wesen nach ihrer Dauer: 
Einige haben Anfang und Ende, und die heißt man zeitlich; an- 
dere haben zwar einen Anfang, aber kein Ende, und das sind 
die immerwáhrenden; was ohne Anfang und ohne Ende ist, ist 
ewig.?2) Alles, was einen Anfang hat, wird eingeteilt in solches, 
das mit der Zeit, und in solches, das in der Zeit geworden; zu 
ersterem gehören die Engel und die formlose Materie, die im 
ersten Augenblick der Schöpfung ins Dasein traten, denen also 
keine Zeit voranging. Alles übrige ist in der Zeit geworden und 
ist wiederum bloß in der Zeit entstanden, wenn es kein Ende 
hat, oder es ist in und unter der Zeit, wenn es auch ein Ende 
hat in der Zeit. Bei diesem wird dann schließlich noch unter- 
schieden zwischen dem, was bloß für die Zeit ist, und dem, was 
zwar unter der Zeit, aber für die Ewigkeit ist, d. h. in seinen 
Wirkungen und Früchten die Zeit überdauert. 9) 

In eine dieser Kategorieen ist nun die Seele einzureihen. 
Die Seele ist veránderlich, wie wir bereits gehórt; es gibt in ihr 
einen Wechsel des Denkens und Wollens.:) „Diese Änderungen 
im Denken und Wollen sind gleichsam eine Formánderung; und 
aus dieser folgt die zeitliche Änderung. Es unterliegt also der 
. Geist der Zeit wegen dessen, was in ihm wechselt.'* 5) Denn wo 
Veründerlichkeit, da ist Zeit, das Ewige dagegen ist überzeitlich, 
weil unveränderlich.*) Der menschliche Geist ist also in der Zeit, 


!) Hom. XVIII (PL. 175, 249 aqq.). 

*) Did. I, 7 (PL. 176, 745 D). — Vgl. Chalcidius: In Plat. Tim. c. 380 
(ed. Wrobel pag. 355). — Isidorus Hispal: Sent. I, 12 (PL. 83, 562 B, wohl 
unmittelbare Vorlage Hugos) — Alcuin: Epist. 162 (PL. 100, 419 C—420 C). 

3) Hom. I (PL. 175, 128 D—129 A). 

*) 8. oben S. 27 f. 

*) Sacr. 1, III, 16. 15 (PL. 176, 222 B. 221 D—222 A). 

*) „Immensitas enim aeternitatis temporales angustias infra se claudit, 
quia ei prius tempore est, quod nunquam coepit, et posterius tempore, quod 
finem nescit, et supra tempus est, quod mutabilitatem nescit.^ De contem- 





46 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Einfachheit und Leben der Seele als Prämissen eines Schlusses 
auf die Unsterblichkeit benutzten. Sonst hielt man diese Kombi- 
nation nicht immer für nötig, sondern begnügte sich mit dem 
Hinweis, daß die Seele aus sich selbst lebe, also Leben sei, und 
als solches den Tod nicht dulde, so wenig wie der Schnee die 
Wärme oder das Licht die Finsternis!) Auch Hugo kannte 
diesen, wie schon die Beispiele zeigen, nicht eben glücklichen 
Beweis.?) — Zwar auch das Tier lebt, aber die Tierseele hat 
nur die Belebung des Körpers zur Aufgabe, sie hat kein Eigen- 
leben und ist selbst ganz körperlich. 3) Jedenfalls wurde auch 
dort, wo man eine unkórperliche Tierseele annahm, ) deren 
Sterblichkeit betont.5) Der Mensch dagegen hat schon in seinem 
Leibe ein Leben unabhängig vom Leibe in seinem Denken und 
Wollen. Dieses Leben wird nicht berührt durch den Tod des 
Leibes. Nur der Leib stirbt, wenn ihn die Seele nicht mehr be- 
lebt; „die Seele aber stirbt nicht und hört nicht auf zu leben, 
auch wenn sie aufhört zu beleben“. ?) 


Gott könnte, wie gesagt, allein Sein und Leben der Seele 
vernichten. Dies führt uns zu weiteren teleologischen Gründen 
für die Unsterblichkeit der Seele. — Die Ungerechtigkeit der Ver- 
hältnisse des gegenwärtigen Lebens weist hin auf einen künftigen 
Ausgleich und eine jenseitige Vergeltung. Jetzt ist kein Unter- 
schied zwischen gut und bös, ja, der Ruchlose erntet unverdienten 
Lohn, und der Fromme büßt für fremde Schlechtigkeit. Das ist 


— Gern Gm CÓ UENUSA (rn EEE m am ne gen 


!) Ambrosius: De bono mortis c. 9 (PL. 14, 559 B). — Vgl. Cassiodor: 
De an. c. 2 (PL. 70. 1285 C). — Rhabanus Maurus: Tract. de an. c. 1 (PL. 
110, 1111C ; De universo IV, 10 (PL. 111, 99 A). -— Alcher von Clairvaux: 
De spir. et an. c. 48 (PL. 40, 815). — Über die „Selbstbewegung“ siehe Chal- 
eidius: In Plat. Tim c. 57. 108. 227 (ed. Wrobel pag. 125. 172. 265). — 
Maorobius: In Somn. Scip. l II. c. 18. n. 1—5. 11—12 (ed. Eyssenhardt 
pag. 015sqq.. — Claudianus Mamertus: De statu an. lI, 7 (PL. 53, 747 C. 
Ed. Engelbrecht pag. 123 sq.). — Cassiodor: De an. c. 2 (PL. 70, 1285 D). 

*) 8. oben S. 29 f. u. Hom. I (PL. 175, 129 CD). 

3) Magnif. (PL. 175, 420 A). — Vgl. Un. (PL. 177, 286 BC). 

*) 8. oben 8. 81*. 

*) Claudian. Mam: De stat. an. 1, 21 (PL. 58, 724 C. Ed. Engelbrecht 
pag. 74). — Robertus Pullus: Sent. Il, 14 (PL. 186, 739 D—740 C). 

*) Sacr. 2, I, 11 (PL. 176, 410 B). 

*) A. a. O. (410D). 





48 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


die Schrift selbst hinweist, !) den Claudianus Mamertus an die 
Spitze seiner zahlreichen Beweise stellte, 2) mußte natürlich Hugo 
so gut kennen, wie sonst jemand, hat sich aber desselben nicht 
ausdrücklich bedient.?) --- Inwieweit die Augustinische Übertragung 
der Unvergänglichkeit der Wahrheit auf die Scele als Trägerin 
der Walırheit bei Hugo sich findet, ist bereits gesagt. !) 


Die Seele ist mithin mindestens in die Kalegorie der immer- 
währenden Wesen einzureihen; ist sie auch ewig? Die ,,Philo- 
sophen‘‘ hatten von der Selbstbewegung ») auf die Ewigkeit der 
Seele, der Weltseele und der individuellen Seele geschlossen. 
Hugo wußte um diesen „wunderbaren Unsinn von der Ewigkeit 
der Zeit". ) Ihm ist es ganz einleuchtend: Jede Zeit hat einmal 
angefangen, ist also irgend einmal nicht gewesen; also war ein- 
mal, da keine Zeit war. Eine immer gegenwärtige Zeit wäre ja 
nicht mehr Zeit, sondern Ewigkeit." Das anfangslose Sein vin- 
diziert Hugo Gott allein.*) Allein, Hugos Argumentation mag 
gelten gegen den ewigen Kreislauf der Dinge, also gegen ewige 
Bewegung und Veränderung. Aber cben nur soweit die Ver- 
änderung reicht, reicht die Zeit, und nur soweit die Seele einen 
Wechsel in sich duldet, ist sie in den Fluß der Zeit eingetaucht. *) 

!) Sap. II, 21—23. — Vgl. Claudian. Mamert. a. a. O. 

*) De statu an. III, 14 (PL. 53, 775 C. Ed. Engelbrecht pag. 185:. — 
Isaak von Stella (De anima. -. PL. 194, 1875 B. 1883 B) will überhaupt Gott 
besser kennen als die Seele und erblickt darum in der Gottebenbildlichkeit 
das Mittelglied für den Rückschluß auf die Unsterblichkeit der Seele. 

?) Schon Cassiodor (De an. 2. .— PL. 0, 1286 A) und mit ihm Rhabanus 
Maurus (Tract. de an. c. 1. — PL. 110, 1111 CD) wehrten sich gegen die 
Einrede, warum der Mensch als Ebenbild Gottes nicht auch erschaffen kónne: 
auch das Bild eines Menschen könne nicht tun, was der Mensch tun kann. 

*j S. S. 29f. 

5) S. S. 46'. 

$j Hom. II (PL. 175, 144 B). 

') A. 8. O. (144 D— 145 A). -- Vgl. Isidorus: Sent. I, 6 (PL. 83, 547 B). — 
Für Augustinus vgl. Storz: D. Philos. d. hl. Aug. S. 214 If. 

*; Did. I, 7 (PL. 176, 745 D). — Richard von St. Viktor (De Trinit. 
II, 4; PL.. 196, 903 D) und Petrus von Poitiers (Sent. II, 7. — PL. 211, 959 B) 
sahen wenigstens einen begriftlichen Unterschied zwischen „ewig sein“ und 
„von Ewigkeit sein“. — Vgl. Boéthius: Consol. philos. |. V. pros. 6 (PL. 63, 
8585q. Ed. Peiper pag. 139sq.). — Thomas von Aquin: 5. th. I. q. 46. — 


S. c. Gent. II, 31—385. 
9?) Sacr. 1, IIl, 16 (PL. 176, 222 BC). 


Ursprung der Seele. 49 


So gut dieser Wändel und Wechsel einmal aufhören wird,!) so gut 
konnte er früher einmal nicht gewesen sein. Die Seele war dann, 
aber ohne Veränderung und Zeit. Was ist also vom Anfange 
der Seele zu halten? 


Ursprung der Seele. 


„Über den Ursprung der Seele," sagt Hugo, „werden sehr 
viele Fragen vorgelegt, wann, wo, woraus und wie sie erschaffen 
worden sei.“ Er hält es für unfruchtbar und überflüssig, an Ort 
und Stelle auf die mannigfachen Ansichten hierüber einzugehen; 
es genüge, vorzulegen, was in dieser Sache angenommen werden 
muß. „Die katholische Lehre hat sich dafür entschieden und 
dies als der Wahrheit besser entsprechend erachtet, die Seele 
des ersten Menschen sei bei ihrer Entstehung nicht aus einer 
vorliegenden Materie geworden, sondern aus nichts erschatfen 
worden; auch sei sie nicht geworden von Anfang an, als die 
Engel wurden; sondern erst später, nachdem der Leib gebildet 
war, dem sie eingegossen werden sollte, sei sie vom Schópfer 
selbst ins Dasein gerufen und zugleich mit dem Leibe vereinigt 
worden. Ob sie im Leibe oder au&erhalb des Leibes geschaffen 
worden, das zu wissen ist ebenso schwierig, wie ungefährlich, es 
nicht zu wissen. Es verdient Mißbilligung, wenn der Mensch mit 
seiner Geisteskraft sich hartnäckig auf dunkle Fragen versteift, 
anstatt vielmehr klug sich jenes Wissen anzueignen, das er haben 
soll. Gleich tóricht ist's, waghalsige Behauptungen aufzustellen 
über Dinge, die man nicht wissen kann, und zu versagen in dem, 
was man wissen muß.‘ ?) 

Im angeführten Kapitel handelt es sich zunáchst um die 
Seele des ersten Menschen; aber was von ihr in der Schrift er- 
zählt wird, wurde vorbildlich und normgebend für die cnt- 
sprechenden Fragen bei jeder einzelnen Menschenseele. — Die 


!) Sacr. 2, XVIII, 19 (PL. 176, 616), — Vgl. Gregorius Magnus: Moral. 
XII, 83 (PL. 75, 1004 A). -- Isidorus Hispal: Sent. I, 6. 10 (PL. 83, 544 A. 
547 B. 548 A). 
*) Sacr. 1, VI, 8 (PL. 176, 264 sq.). 
Beiträge VI, 1. Ostler, Hugo v. St. Viktor. 4 


50 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Entstehung der Menschenseele überhaupt ist durch die Entstehung 
der Seele Adams verbürgt. Nun kommt aber die weitere Frage 
hinzu: Wie stellen sich die individuellen Menschenseelen zur Seele 
des Stammvaters der Menschheit? Stammen die Kinder auch der 
Seele nach in gleicher Weise von ihren Eltern ab wie dem Leibe 
nach? Oder wird jede einzelne Seele neu von Gott erschaffen? 
Die Theorien des Generatianismus und Kreatianismus stehen sich 
‚hier gegenüber. Hatte das christliche Denken vor dem antiken 
zur Lósung des Problems deu Schópfungsbegriff voraus, so stand 
ihm im Dogma von der Erbsünde eine Schwierigkeit entgegen, 
die den genannten Vorteil hinfállig machen konnte. Denn wie 
sollte die Seele des Kindes von den Eltern die Sünde ererben, 
wenn sie nicht von den Eltern stammte? Wie konnte sie von 
Anfang an mit der Sünde behaftet sein, wenn sie unmittelbar 
aus Gottes Hand hervorging? Bekanntlich hat gerade dieses Be- 
denken den hl. Augustinus abgehalten, sich für den Kreatianis- 
mus zu entscheiden, und noch in seiner letzten Schrift erklärte 
er, nicht zu wissen, welche Lösung die rechte sei.!) Augustins 
Autorität wirkte hier lange nach.  Cassiodorius,?) Gregorius 
Magnus, 3) Isidorus v. Sevilla, :)) Alcuin,? Rhabanus Maurus *5) 
lobten die Bescheidenheit des großen Kirchenlehrers und sprachen 
von einem göttlichen Geheimnis. Nach der Darstellung des Odo 
von Cambrai müssen die Generatianisten nicht wenig rührig ge- 
wesen sein; mit Geschick wiesen sie bereits auf die Vererbung 
nicht bloß leiblicher, sondern auch seelischer Eigenschaften hin, 
die ohne Übergang auch eines Scelensamens nicht erklärlich 
schien. ) Und wie Odo solche Gründe wohl der Beachtung wert 


!) Retractat. I, 1. n. 8 (PL. 32, 587. -— Vgl. Storz: D. Philos. des 
hl. Aug. S. 228. 

* De an. c. 2 (PL. 70, 1292 BC. 12383 B. redet: nur von dem für die 
Existenz der Dinge allgemein notwendigen Mitwirken Gottes). 

3, Epist. IX, 52 (PL. 77, 990). 

*) Different. II, 30 (PL. 83, 85 D—86 B). 

5) De an. rat. c. 18 (PL. 101, 645 B). 

9) Tract. de an. c. 2 (PL. 110, 112CD); vgl. De universo IV, 10 
(PL. 111, 98 D. 99 B). 

’) De pecc. orig. c. 3 (PL. 160, 1098 D—1099 C). Vgl. das ganze 2. 
u. 8. Kap. passim. 


— 


Ursprung der Seele. 51 


hielt!) so wagt auch Hugo kein entschiedenes Urteil, sondern 
bietet mehr ein Referat. Er führt uns in die Kontroverse ein 
im Zusammenhang mit der Lehre von der Erbsünde. 

„Manche glaubten,?) die Erbsünde gehe nicht nur durch 
das Fleisch, sondern auch durch die Seele von den Vätern auf 
die Kinder über, weil sie meinten, nicht bloß das Fleisch, sondern 
auch die Seele stamme aus der Herübernahme von Materie. 
Wie nämlich bei der Erzeugung des Kindes die Substanz des 
Fleisches aus dem Fleische des Vaters genommen wird, so, 
meinten sie, werde auch aus der Seele des Erzeugers die Seele 
des Erzeugten dem Wesen nach herübergenommen.* „Dagegen 
haben nun manche Lehrer von allen Seiten vielerlei Vernunft- 
und Autoritätsgründe zusammengetragen, durch die sie dartun 
wollen, nieht die Seele, sondern nur das Fleisch sei durch Her- 
apeebae- " Der erste Grund beruht auf der Einfachheit und 
Immaterialität der Seele: „Eine einfache Natur pflanzt sich nicht 
bd: da für das Erzeugte kein Teil vom Erzeugenden genommen 
werden kann, außer es geht das Ganze über. Ist also für beide 


*) A. a. O, (1102 CD). 

*; Saer. 1, VII, 29 (PL. 176, 299: ,Quidam originale peccatum non 
solum per carnem, sed eiiam per animam a patribus in filios descendere puta- 
werunt, quoniam non solum carnem, sed animam quoque ex traduce materiae 
esse erediderunt. Sicut enim in generatione prolis de carne paterna substan- 
tialiter caro trahitur, ita de gignentis anima anima geniti essentialiter deduci 
ab istis existimatur* etc, — A. a. O. VII, 80 (299): ,Hie autem quidam doctorum 
multas hine inde rationes et auctoritates opposuisse inveniuntur, quibus non 
animam, sed solam carnem ex traduce esse astruere conati sunt. Et haee 
quidem ratio prima est, quod spirituali naturae non convenit neque ex materia 
esse, quoniam essentialiter simplex est, sed neque materiam esse, quoniam in 
unitatis suae simplicitate individue semper consistens augeri vel multiplicari 
ommino non potest. Simplex enim natura propagationem: non facit, ubi ad 
illud, quod propagandum est, ex eo, a quo propagandum est, pars sumi non 
potest. nisi totum transierit. Quod ergo unum est inter duo, si totum trans- 
derit, nihil ex eo remanet illi, a quo est. Si autem totum permanet, nihil 
confertur illi, ad quod est. Si igitur anima ex nnima gignitur sicut cnro ex 
earne, dicant, quomodo simplex illa substantin aut tota in gignente remaneat, 
si in genitum. transierit, aut tota in genitum transeat, si in gignente remanserit, 
Nisi forte. omnes animas consubstantiales dicere velint et illam naturam sim- 
plicem in propagatione filiorum personaliter quidem multiplicari, sed essentialiter 
mon dividi, non attendentes, quanta inconvenientia hanc assertionem sequantur, 
E et eadem essentia simul beatitudini et damnationi, gloriae et poenae 


‚ eredatur.* 


Pr j* 
















5à Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


nur eines vorhanden, so bleibt, im Falle das Ganze übergeht, 
nichts im Ausgangspunkte zurück; bleibt aber das Ganze dort, 
so geht nichts über. Wenn also Seele aus Seele erzeugt wird, 
wie Fleisch aus Fleisch, so muß erklärt werden, wie jene ein- 
fache Substanz ganz im Erzeuger bleibt, wenn sie auf das Er- 
zeugte übergeht, oder ganz in das Erzeugte übergeht, wenn sie 
im Erzeugenden bleibt. Man mü&te denn behaupten, alle Seelen 
seien konsubstantial, und ihre einfache Natur vermehre sich zwar 
bei der Fortpflanzung der Kinder der Person nach, werde aber 
der Wesenheit nach nicht geteilt, ohne zu beachten, welche Un- 
zukómmlichkeiten aus dieser Aufstellung sich ergeben, wenn ein 
und dieselbe Wesenheit zugleich der Glückseligkeit und Ver- 
dammnis, der Glorie und Strafe anheimfallen soll.“ Es folgen 
Verweise auf einige Schriftstellen, von denen hier nur der Be- 
richt über die Erschaffung des ersten Menschen hervorgehoben 
sei. Indem man daraus durch Analogie schloß, daß der Leib 
menschliche Form haben müsse, um für die Seele empfänglich 
zu sein, wurde die Erzeugung der Seele sehr unwahrscheinlich, 
da dann deren Zeitpunkt nicht melr mit dem Augenblick der 
leiblichen Zeugung zusammennfiel. !) 

All diesen Gründen schenkt jedoch Hugo nicht unbedingtes 
Vertrauen: „Durch diese und ähnliche Beweise ist es wahrschein- 
lich geworden, daß die Seelen nicht durch Zeugung entstehen, 
sondern daß täglich neue Seelen aus nichts erschaffen werden für 
die neu aus dem väterlichen Samen stammenden und im Mutter- 
schoße zur menschlichen Form entwickelten Körper, denen sie 
als Lebensprinzip eingegossen werden. Doch keiner von diesen 
Gründen, mag er der Vernunft oder der Autorität entnommen 
sein, konnte jemals solches Übergewicht gewinnen, daß jeder 
Zweifel in dieser Frage geschwunden wäre; nur dali der katho- 
lische Glaube sich mehr für die Neuerschaffung und gegen die 
körperliche Fortpflanzungsweise der Seele entschieden hat. Ent- 
ständen die Seelen durch Zeugung, so bestünde ja keine so große 
Schwierigkeit für den Übergang der Erbsünde von den Vätern 
auf die Söhne, da die Gerechtigkeit weniger verletzt schiene. 


') Vgl. dagegen Odo von Cambrai: De pecc. orig. c. 3 (PL. 160, 1094 A—C). 





Ursprung der Seele. — 53. 


Allein wenn unsere Vernunft die geheimnisvollen Ratschlüsse 
Gottes nicht zu begreifen vermag, dürfen wir nicht zur Lösung 
von Zweifeln zu anderen zweifelhaften Behauptungen unsere Zu- 
flucht nehmen.**") Durch die Proklamierung dieses methodischen 
Grundsatzes, der das Geheimnis durchaus richtig au seiner Stelle 
Kant. gibt Hugo dem kreatianistischen Beweisgang ein gul Teil 
seiner Kraft zurück. Nur die. Bescheidenheit des demütigen Ge- 
lehrten hat gleich Augustin den Magister Hugo abgehalten, der 
- ^: or PNE aus der Einfachheit der Seele rückhaltlose 
ligung zu schenken. Als Anhänger des Kreatianismus reiht sich 
unser Viktoriner jenen glünzenden Namen ein, die im 12. Jahr- 
hundert einhellig diese Theorie zur ihrigen gemacht haben. ?) 








- 


') Saer, 1, VII, 30 (PL. 176, 300 D—301 A): „His igitur et huiuscemodi 
rationibus probabile factum est animas ex traduce non esse, sed novas de 
nihilo ereatas novis quotidie corporibus de paterno semine sunt (?) et rursum 
in vulva formatis ad vivificationem infundi. In quibus tamen omnibus nulla 

. unquam ralio sive auctoritas in tantum praevalere potuit, ut dubietatem tolleret 
quaestionis, excepto eo solo, quod fides catholica magis credendum elegit 
animas quotidie corporibus vivificandis sociandas de nihilo fieri quam secundum 
naturam et carnis humanae proprietatem de traduce propagari ... 

Sed. nos, si occulta Dei iudieia ratione comprehendere non possumus, tamen 

pro solvendis dubiis dubia alia asserere. non debemus.* — Vgl. Huher: Art. 
nismus* in Wetzer u. Weltes Kirchenlexikon III,* 1178f. — Inter- 
dins ist an der Widerlegung des Generatianismus das Auftauchen der Idee 
won der substantiellen Einheit der Seelen. Man denkt unwillkürlich an die 
Einheit des Intellektes bei den Arabern, gegen welche die Hochscholastik zu 
kämpfen hatte. Vgl. Stöckl: Lehrb. d. Gesch. d. Philos. I, 335. 339 (Avicenna 
u. Averroes) — Thomas von Aquin: 8. th. I. q. 76. a. 2; — q. 79. a. 5. — 
8, e. Gent. 1. II. e, 73— 78. Allein an solchen Einfluß dürfen wir noch nicht 
denken. Wir haben nur eine der logischen Móglichkeiten vor uns, die sich 
für die Lösung des Problems ergaben, die überdies, worauf schon die Aus- 
drücke hinweisen, nur eine Anwendung des Dogmas von der Dreipersönlichkeit 
des. einen Gottes auf unsere Frage ist. „Consubstantialis war als offizieller 
Terminus für die Wesenseinheit der Personen schon durch das Symbolum 
Niesenum festgelegt. Zu ,personaliter multiplicari, sed essentialiter non dividi* 
vgl. Sacr. 1, II. Ilf. passim (PL. 176, 209 sqq.). 

. *) So Adelhard von Bath (wie wenigstens H. Willner: Des Adelhard 
von Bath Traktat De eodem et diverso. 8. 79. —  Baeumker-v. Hertling: 
‚Beiträge IV, 1 — glaubt, wiewohl die zitierten Stellen nieht so klar sprechen). 
— von Conches (Philos, IV, 32. — PL. 172, 98 C). — Wilhelm von 
Ühampeaux (De origine an. c. 2. 8. — PL. 163, 1043 BC. 1044 A}, — Abaelard 
| .— PL. 178, 770 A). — Petrus Lombardus (Espenberger: D. Philos, 
d. Petrus Lomb. 8. 97, — Baeumker-v. Hertling: Beiträge III, 5). — Roland 
















54 Die Psychologie Hugos von St, Viktor. 


Wo übrigens Hugo nicht die Schwierigkeiten bezüglich der 
Erbsünde noch der Streit der Autoritäten vor Augen schweben, 
wo er von seiner Seele aus unmittelbar zur Erkenntnis Gottes 
vordringen will, erschließt er in kühnem Gedankenfluge wie das 
Werden der Seele überhaupt, so auch ihr Entstehen durch un- 
mittelbare göttliche Schöpfung. „Jenes !) in uns, das des Fleisches 
Wesenheit nicht hat, kann auch nicht vom Fleische die Materie 
haben; sondern wie es verschieden ist vom Fleische, so fühlt es 
sich auch dem Ursprunge des Fleisches ‘fremd. Daß es aber 
einen Anfang hat, erkennt es mit voller Sicherheit, weil es trotz 
des Wissens um sein Dasein sich nicht erinnert, immer gewesen 
zu sein, während doch das Bewußtsein nicht unbewußt sein 
kann.... Es kann aber, wie gesagt, wegen seiner geistigen 
Wesenheit nicht einen kórperlichen Ursprung haben; denn was 
immer aus einer vorliegenden Materie übernommen wird, ist 
offenbar wieder kórperlich. Hatte also das Unsichtbare in uns 


unter Berufung auf Ambrosius und Hieronymus (Gietl: Die Sentenzen Rolands 
8, 120. — Zu Ambrosius vgl. In Paradisum liber. c. 11. — PL. 14, 299 B). — 
Robertus Pullus (Sent. II, 8. 9. — PL. 186, 729 8qq.). -- Robert von Melun 
(Bulseus: Histor. Univers. Paris. Il, 597) . — Richard von St. Viktor (De 
Trinit. IV, 6. — PL. 196, 940 A). — Peter von Poitiers (Sent. II, 19. — 
PL, 211, 1016 AB). — Alanus von Lille (Baumgartner: D. Philos. d. Al. de 
Ina, 8. 96 ff.). 

!) Did. VII, 17 (PL. 176, 825): „Illud namque in nobis, quod carnis non 
habet essentiam, a carne non potest habere materiam; sed sicut diversum est 
a carne, ita alienum se sentit a carnis origine. Initium tamen se habere in 
hoe verissime agnoscit, quod cum se intelligat esse, semper se fuisse non 
meminit, cum tamen nesciens intellectus esse non possit. Si ergo intellectus 
ewe non potest nisi intelligens, restat, ut, quem non semper intellexisse cog- 
poscimus, non semper fuisse ac per hoc aliquando coepisse credamus, Sed 
alout inm dictum est, quod spiritalem habet essentiam, non potest originem 
hahere corpoream, quia quidquid ex materia praeiacente traducitur, corporeum 
ense comprobatur, Si igitur invisibile nostrum initium habuerit, superest, ut 
non de praeiacenti materia, sed de nihilo factum sit. Quod autem nihil est, 
enne nihi dare non potest; et idcirco quidquid initium habuerit, dubium non 
est, quin ab alio esse acceperit. Quod autem a semetipso non est, esse aliis 
dere non potest. Igitur quisquis ille est, qui rebus esse contulit, ab alio esse 
wen werepit. Quod inde quoque liquido comprobatur, quia si, quidquid est, 
«ewm esu credimus, nullum in rebus finem invenimus. Nostra ergo nos 
wahre instruit, quod Creatorem habemus aeternum. cui suum et proprium est, 

weheistit, quia, si ab alio esse accepisset, prima rerum origo veraciter 

füu pk. — Vgl Sacr. 1, III, 8. 9 (PL. 176, 219). 


Ursprung der Seele, 55 


einen Anfang, so bleibt nur, daß es nicht aus einer vorliegenden 
Materie, sondern aus nichts geworden isl. Aber was nichts ist, 
kann sich nicht selbst das Sein geben; deshalb hal, was immer 
einen Anfang genommen hat, ohne Zweifel das Sein von einem 
anderen erhalten. Was aber nicht aus sich selbst ist, kann an- 
deren das Sein nicht geben. Wer immer es also sein mag, der 
den Dingen das Sein gegeben, er selbst hat das Sein nicht von 
einem anderen erhallen. Dies läßt sich auch aus dem klar be- 
weisen: Wenn wir alles, was ist, für geschöpflich halten, finden 
wir kein Ende in den Dingen. Unsere eigene Natur also lehrt 
uns, dal wir einen ewigen Schöpfer haben, dessen eigenstes 
Eigentum es ist, zu subsistieren; hälte er von einem anderen das 
Sein empfangen, so könnte er nicht mit Recht Urgrund der Dinge 
genannt werden.‘ 

Im ganzen verleugnet sich der Schüler Augustins nicht. !) 
Doch scheint der Schluß: Kein Bewußtsein ohne Bewußtsein, also 
bei mangelnder Erinnerung kein Dasein des Bewußitseinsträgers — 
Hugos Eigentum zu sein. Kilgenstein verteidigt Hugo: „Die Zeit, 
bis zu welcher gewöhnlich das Bewuätsein erwacht, ist im all- 
gemeinen verhältnismäßig so unbedeutend, daß der Satz: keine 
Denkkraft ohne Denken, wenigstens im Sinne und zum Zwecke 
des angeführten Beweises, wohl berechtigt ist.‘ ?) Allein selbst 
dies zugegeben, und wenn man auch eine Kritik nicht in die 
Worte Liebners fassen will, Hugo unlerscheide nicht „das ewige 
Wesen des Geistes von seinem Erscheinungsleben in der Zeit‘, ®) 
so genügt es doch nicht zu bemerken, der Geist könne nicht die 
ganze Ewigkeit ein untätiges Dasein gefristet haben, das habe 
nicht einmal die Platonische Existenzlehre angenommen; *) denn 
ebendies wünschten wir, da& der Beweis auch gegen die Hypo- 
these Platos Kraft hätte. So sehr wir geneigt sein mögen, „im 
Sinne und zum Zwecke‘ des Beweises, den Schlu& vom Nicht- 
wissen des Seins auf das Nicht-sein gelten zu lassen und so zum 
Wissen des Nicht-seins zu gelangen, es ist eben dann ein Wissen 


-——— — — ——— 


!*) Vgl. Storz: D. Philos. d. hl. Aug. S. 158 f. 172 f. 

#) D. Gotteslehre d. Hugo v. St. V. 8. 64. 

?) Hugo v. St. V. u. d. theolog. Richtungen s. Zeit, S, 370. 
*) Kilgenstein a. a. O. 


Za 





56 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


„mit Glauben untermischt";!) im Grunde ist jenes Nicht-wissen 
“ mehr ein Anstoß zum Nachdenken über unser früheres Sein oder 
Nicht-sein und über unseren móglichen Ursprung.?) Die Einfach- 
heit der Seele führt uns zwar zum Kreatianismüs, wenn die 
‚ Seele angefangen hat; ob sie angefangen hat, ob diese Voraus- 
setzung gegeben ist, dafür kann wohl die mangelnde Erinnerung 
für sich allein keine absolute Gewáhr geben; in dieser Frage übt, 
falls sie nicht auf dem von Hugo angedeuteten metaphysischen 
Wege entschieden werden soll, der Zusammenhang mit der ge- 
samten Weltanschauung maBgebendsten Einfluß. 

Die Seele ist nach allgemeiner Lehre entstanden und zwar 
von Gott erschaffen worden. Wie verhält es sich nun mit dem 
Zeitpunkt des Werdens der Seele? Die Ansicht, daß die Seele 
im Augenblick der Zeugung eingegossen werde, war bekannt; 
Cassiodor ®) und Rhabanus Maurus*) erwähnen sie. Die vor- 
‚herrschende Meinung ging jedoch dahin, daß sie erst später, un- 
geführ am 40. Tage nach der Empfängnis, eingegossen werde; 
dies sagten die Ärzte, wie Cassiodor und Rhaban 5) berichten, 
weil sich von dieser Zeit an der Fötus im Mutterschoße bewege. 
Auch darauf berief man sich namentlich, daß bis zu dieser Zeit 
der Embryo menschliche Gestalt annehme; und dies schien so 
notwendige Bedingung für den Eintritt der Seele, daß Odo von 
Cambrai®) sagen konnte, mit der Figur ändere überhaupt die 
Materie ihre Art, und so sei auch der Mensch, wenn er seine 


1) 8. oben 8. 47. 

*) Vgl. Augustinus: Confess. 1, 6 (PL. 32, 663 sqq.). 

*) De an. c. 7 (PL. 70, 1288 B). 

*) Tract. de an. c. 2 (PL. 110, 1112 BC). 

5 A. &. O. — Vgl. Augustinus: De div. quaest. 56 (PL. 40, 39). -- 

. Anselm von Canterb.: De conceptu virg. et orig. pecc. c. 7 (PL. 158, 440 C*. — 

. Petrus Lombardus (Espenberger: D. Philos. d. Petrus Lomb. S. 98). — Robert 

von Melun .(Bulaeus: Histor. Univers. Paris. II, 596). — Roland (Gietl: D. Sen- 

tenzen Rol. S. 164f.). — Petrus von Poitiers: Sent. II, 19 (PL. 211, 1015 C). 
*) De pecc. orig. c. 3 (PL. 160, 1097 D—1098 A). — Vgl. Robertus 

Pullus: Sent. UI, 7 (PL. 186, 728 B): ,Sed nec adhuc homo est, quippe huma- 

nitas deest, unde et membra et forma et quantitas humanitati debita absunt.* 

Vgl. das ganze Kapitel, das sich einläßlich über den Gegenstand verbreitet. — 

Wilhelm von Conchee: Philos. IV, 15 (PL. 172, 90) handelt über die Entwick- 

. Inngsstadien des Fötus; IV, 38 (PL. 172, 98) verlegt er ebenfalls die Eingießung 

der Seele in die Zeit nach Ausbildung der menschlichen Form. 





58 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


- Seele mit der Seele als solcher, d. h. mit dem Prinzipe der 
Lebensbewegung des Leibes zu erweisen. 

In eingehenderer Besprechung referiert Hugo von St. Viktor 
über die Einheit von Geist und Seele im Menschen anschlie&end 
an den ersten Vers des Magnifikat: ‚Hoch preiset meine Seele 
den Herrn, und mein Geist frohlocket in Gott, meinem Heilande.“ 
Wir erfahren hier, daf „es solche gibt, die behaupten, in jedem 
Menschen wohnten zwei Seelen, eine vernünftige und eine ver- 
nunftlose sinnliche, áhnlich der Seele der Tiere‘. Die Gründe 
dafür sind folgende: Die vernünftige Seele wird erst dem bereits 
geformten Leibe eingegossen; damit aber der Embryo sich zur 
menschlichen Form entwickeln kann, braucht er bereits eine 
Seele, und das ist die sinnliche Seele, die ihm Leben, Wachstuin 
und Gedeihen gibt. Würde die vernünftige Seele nicht hinzu- 
kommen, so würde ein Tier in Menschengestalt geboren werden, 
das sich in nichts von anderen Tieren unterschiede als nur durch 
seine Abstammung von einem Menschen. Da man ferner dem 
tierischen Samen die Erzeugung des sinnlichen Lebens zugesteht, 
kann man diese Kraft dem vornehmeren menschlichen Samen um 
so weniger absprechen. Dazu kommen noch Schriftstellen wie die 
obige, in denen scheinbar Seele und Geist getrennt werden. !) — 
Wir haben hier, wie es scheint, eine Korrektur jener hichtung 
des Traduzianismus vor uns, die eine Entwicklung der im Samen 
mitgeführten vegetativen Kraft zur Vernunftseele lehrte.?) Später 
wurde eine abermalige Korrektur angebracht, indem man zwar 
die vegetative Kraft übergehen ließ, wie auch die sensitive, dann 
aber weder eine Entwicklung noch eine Fortdauer, sondern einen 
Ersatz durch die intellektive Seele annahm.?) Prinzipiell ist diese 
Lehre des hl. Thomas von Aquin kaum entgezen der Erklärung 
der ,Orthodoxen" bei Odo von Cambrai, der Same habe seine 
Kraft von seinem früheren Zusanımensein mit der Seele, wie 
auch sonst die Kórper nach dem Scheiden der Seele manche 
Eigenschaften bewahren, die sie nur durch die Seele erhalten 





') Magnif. (PL. 115, 4180 —419 B). 
*) Odo von Cambrai: De pecc. orig. c. 3 (PL. 160, 1094 A—C). 
3) Thomas von Aquin: S. th. I. q. 118. a. 1. 2. 





60 ' Die ‚Psychologie Hugos von St. Viktor. 


. zwei verschiedene Seiten ein und desselben Seins. „Denn ein 
-und derselbe Geist heißt für sich selbst Geist, mit Beziehung auf 
den Körper aber Seele.‘ !) | | 

| Hugo entzieht also der gegnerischen Anschauung den Boden, 
indein er darauf hinweist, daß die Entwicklung des Embryo eine 
. rein vegetative Erscheinung ist, also nicht eine Tierseele erfordere, 
sondern nur das, was man allenfalls Pflanzenseele nennen kann; 
später aber bei Erwachen des sensitiven Lebens ist schon die 
' Vernunftseele gegeben, und so bleibt für die Tierseele kein Platz 
mehr. Daß Hugo einer vegetativen Seele skeptisch gegenüber- 
steht, ist wohl begründet in der scheinbar mangelnden Indivi- 
dualität der am Erdboden haftenden Pflanzen. Ihr Wachsen 
nannte Hugo „natürliche Bewegung, deren Ursache er in der 
allgemeinen Naturkraft suchte.?) Ihr überläßt er auch die Aus- 
- bildung des Embryo,®) dessen eigene innere Anlage die allgemeine 
Naturwirkung spezifiziert. *) 

. Dieser defensiven Rechtfertigung der Einheit der Seele lassen 
sich aus Hugos Werken positive Momente anfügen, die, wenn 
auch der Magister die Konsequenzen nicht ausdrücklich gezogen 
hat, schon dem gewóhnlichen Denken die Einheit der Seele all- - 
zeit.nahe legen. Ein solcher einleuchtender Grund scheint das 
gleichzeitige Aufhóren des vegetativen,. sensitiven und rationalen 
Lebens im Tode.;) Warum dies, wenn nicht eine einzige Seele 
. allen drei Lebenskreisen zu grunde liegt? Müßte nicht sonst tat- 
sáchlich das Tier in Menschengestalt móglich und wirklich sein? — 

Ferner, in dem von Hugo betonten teleologischen Mangel der 


 — Háa— in — MH —À —— 





. . .' *) Magnif. (PL. 175, 419sq.) vgl. oben S. 15*. — Vgl. Augustinus (Storz: 
D. Philos. d. hl. Aug. S. 125 ff). — Cassiodor: De an. c. 1 (PL. 70. 1282A—C). 
— (Gregorius Magnus: Moral. XI, 5 (PL. 75, 956 sq. über den Gebrauch von 

‚anima und spiritus in der Hl. Schrift). — Isidorus Hispal: Etymol. XI, 1 (PL. 
82, 898 BC); Different. Il, 29. 30 (PL. 83, 84). — Alcuin: De an rat. c. 11 
(PL. 101. 644 C). — Rhabanus Maurus: Tract. de an. c. 1 (PL. 110, 1110 B). — 
Richárd von St. Viktor: De exterminat. mali III, 18 (PL. 196, 11140). — 
Petrus von Poitiers: Sent. II, 20 (PL. 211, 1025 BC). 

*) Sacr. 1, VII, 30 (PI, 176, 300 CD). 
- 5) Vgl. Thomas von Aquin: S. th. I. 4. 118. a. 1. ad 8. 
... *) Vgl. Hom. 1I (PL. 175, 186 C— 137 A). 
, *) Vgl. Sacr. 2, I, 11 (PL. 176, 410 D). 





72 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


argumentiert, das Lebensprinzip des Tieres, der „spiritus physi- 
«3s. müsse körperlich sein, sonst ergäbe sich die Ungereiintheit 
541 zwei Seelen im Menschen.!) Ähnlich spricht Isaak von Stella, 
nicht ohne Schuld unseres Hugo von St. Viktor,?) von einem 
doppelten. sinnlichen Erkennen und Begehren im Menschen, dem 
jeislichen und dem seelischen; ?) Dichotomist glaubte er deshalb 
»x, wenig zu sein, als der Körper eine Seele ist. Wir sind hier 
dan auf dem schwierigsten Gebiete angelangt, wo Psychologie 
ul Physiologie zusammenstoBen, beim psychologischen Problem 
zer 2zoyyr, beim Verhältnis von Leib und Seele. | 


Leib und Seele. 


Die Seele ist ein einfaches Wesen; sie entdeckt in sich 
xeibmt nichts von Teilen, von Ausdehnung, von irgend welchen 
krugarlichen Eigenschaften. Und doch steht sie zweifellos in 
hieraus inniger Beziehung zu einem Körper; sie ist in einem 
Krurger, zie empfindet mit, was immer der Körper leidet, ja, sie 
xl dam Körper Lebensgrund sein. Wie aber zwei so ganz ver- 
hehe Naturen aufeinander wirken, wie sie sich vereinigen 
krass, sel kaum zu verstelien. Und selbst abgesehen von der 
nig kei der wunderbaren Vereinigung, schon das ist schwer zu 
Inyreiten, dab die ihrem Wesen nach unausgedehnte Seele eine 
Uuyenaur im ausgedehnten Raume hat. 

Allgemein: angenommen war die Augustinische Formel: Die 
Mur 1:3 ganz im ganzen Körper und ganz in jedem einzelnen 
^ud de. Körpers. Dies sehien der passendste Ausdruck für die Iden- 
tn den Seh in den räumlich verschieden lokalisierten Empfindungen.) 


', Buumpgusiner: D. Philos; d. Al. de Ins. S. 86. 

5, Vul Un. (PL. 177, 287 sq. namentl, 288D). 

"fm nn. ' FL. 194, 1881 D--1882 D). 

t Augustinus: De immortalit. an. c. 16. n. 25 (PL. 32, 1034) — Clau- 
Mamma Maineifun— De statu. an. T, 17 (PL. 53, 719 A. Ed. Engelbrecht pag. 
qw (ieyerii Magnus: Homil. in Ezech. Il, 5 (PL. 76, 999 A). -— 
Whahewws Maurus In Ecclesinstic. IV, 5 (PL. 109, 874 BO). — Wilhelm 
wb Nea. P'Inlon, IV, 32 (PL. 172, 98 B). — Wilhelm von St. Thierry: 





Leib und Seele. 63 


Auch Hugo schlie&t sich dem an.!) Die wesentliche Verschieden- 
heit von Geist und Körper war gewahrt. Aber ob man deswegen 
den geistigen Wesen jede Räumlichkeit absprechen dürfe, schien 
Hugo nicht so ausgemacht. Man liebte zu sagen, blolá die Kate- 
gorie der Qualität, nicht die der Quantität sei auf Geister an- 
wendbar, die Geister seien nicht räumlich, ihnen käme keine 
räumliche Veränderung zu, unräumlich und unbewegt bewegten 
sie den Kórper.?) Das räumliche Sein sei überhaupt kein eigenes 
positives Sein und existiere nur im Körper; die Seele sei also 
eigentlich nirgends, da sie weder von Raum umschrieben werde 
noeh einen Raum erfülle; denn wo eine Seele ist, kann auch 
noch eine zweite sein." — Hugo kannte diese Gründe, aber die 
Folgerungen schienen ihm doch zu weit zu gehen; er erklürte 
zwar diese ,sublimen* Überlegungen nicht für falsch, aber die 
Ausdrucksweise übersteige doch die Fassungskraft eines gewöhn- 
lichen Verstandes und könne irreführen.‘) Namentlich in Bezug 
auf den göttlichen Geist nahm er — um die ,frivole* Behaup- 
tung, wenn Gott im Raume wäre, würde er auch vom Schmutze 
im Raume befleckt werden, *) zu übergehen — Anstoß zu sagen: 
Gott ist nirgends. *) Statt also zu sagen: Gott ist an keinem 
Orte, weil er nicht umschrieben ist, *) wollte er lieber die Worte 
wählen: Gott ist an jedem Orte ohne Umschreibung, *) obwohl 


De nat. corp. et an. II (PL. 180, 719 D). — Petrus Lombardus (Espenberger: 
D. Philos d. Petrus Lomb. 8. 92 f.). — Robertus Pullus: Sent. I, 10 (PL. 186, 
690 3qq.). — Isaak von Stella: De an. (PL. 194, 1883 D). 

'; Did. VH, 19 (PL. 176, 828 AD. 

*| Für Augustinus vgl. Storz: D. Philos, d. hl. Aug. S. 118; ferner Confess, 
VIE 1 (PL. 32, 733 sq.). — Claudianus Mamertus: De stat. an. I, 14. 18; III, 14 
(PL. 58, 716 C. 720 A, 775 C, Ed. Engelbrecht pag. 58, 65. 185). — Boéthius: 
Quomodo substant. bonae (PL. 64, 1311 B. Ed. Peiper pag. 169). — Isidorus 
Hispal: Sent. I, 12 (PL. 83, 563 A). — Gilbert de la Porrée: In libr, Quomodo 
subst. bonae; In |, De duab. nat. et una pers. Chr, e. 1 (PL. 64, 1317 B. 
1365 AB); De sex principiis (PL. 188, 1260 CD), — Isaak von Stella: De 
an. (PL. 194, 1880 C). 
*; Gilbert de la Porrée: De sex prineip. (PL. 188, 1264 BC). 
*) Baer. 1, III, 16 (PL. 176, 222 sq.). 
?) Sacer. 1, IIl, 17 (PL. 176, 223 BC). 
*) A. a. O. (223 D— 224 A). 
7) A. a. O, 16 (223 A). 
*) A. a. O. 17 (223 B). 


a 


) 4 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


auch die Gegner einräumten, Gott sei allem wahrhaft und wesent- 
lich gegenwärtig, was an irgend einem bestimmten Orte ist. !) 
Für den geschaffenen Geist dagegen beanspruchte Hugo ohne Be- 
. denken nicht bloß das Im-Raume-sein, sondern auch das Ráum- 
lich-sein, „weil er, während er irgendwo ist, nicht überall sich 
befindet. Denn alles, was begrenzt ist, ist beziehungsweise ráum- 
lich, weil es eben dadurch, daß es Grenze und Ende hat, einen 
Raum hat und einen Raum bestimmt, wie es im Raume be- 
stimmt ist. Der Kórper freilich mit seiner Ausdehnung wird vom 
Raume umschrieben, weil an ihm dem Raume nach Anfang, Mitte 
und Ende sich aufzeigen lassen; der Geist jedoch nimmt keine 
Ausdehnung an, sondern wird bloß durch seine Endlichkeit be- 
grenzt; er nimmt keine räumliche Umschreibung an und ist doch 
in gewisser Weise im Raume eingeschlossen, weil er, während 
er an einem bestimmten Orte ganz gegenwärtig ist, nicht zugleich 
anderswo ist". 2) | 
Daß alles Endliche notwendig räumlich sein müsse, ist zu 
weil gegangen. Aber sonst handelt es sich wohl weniger um 
‚sachliche Differenzen als um einen den eigentümlichen Verhält- 
nissen entsprechenden sprachlichen Ausdruck, der eben durch 
den Gebrauch fixiert werden muß, aber damals noch nicht fixiert 
war. Gregor der Gro&e z. B. nannte die geschaffenen Geister 


oA oS 





!) A. a8. O. 16 (223 A). D. 

*) A. a. O. 18 (224): ,Sane de spiritu creato hoc commodius dictu et ad 
intelligentiam hoc accomodatius esse fatemur, ut non solum in loco esse, sed 
localem esse pronuntiemus sine dubitatione. |n loco quidem, quoniam hic 
alienbi praesens cernitur; localem vero, quoniam, cum sit alicubi, non ubique 
invenitur. Omne enim, quod definitum est, secundum aliquid locale est, quo- 
niam in eo ipso, quod finem et terminum habet, locum habet et determinat 
locum sicut determinatum est in loco. Sed corpus dimensionem habens loco 
circumscribitur, quoniam ei secundum locum principium, medium et finis assi- 
. goantur. Spiritus vero, quoniam dimensionem non capit !sed definitione sola 
terminatur), circumscriptionem quidem non recipit loci, et tamen loco quodam- 
modo concluditur, quoniam cum hic alicubi praesens sit totus, alibi non inve- 
uitur. ltaque corpus locale est, quoniam loco circumscribitur; spiritus autem, 
' quoniam in loco per praesentiam naturae et operationis concluditur, localis et 
'ipse iure nominatur. Spiritus autem inereatus, quoniam omni loco praesens 
est, nec tamen ullo in loco concludi aut circumscribi potest, veraciter in omni 
loco esse dicitur, nec tamen localis aliquando ratione ulla appellatur." — 
Vgl. Did. VII, 19 (PL. 176, 828 A. 829 A). 





66 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


“von Gott nach der Schrift, sein Sitz sei im Himmel, obwohl er 
überall zugegen ist und alles erfüllt. Vom Haupte aus also 
regiert die Seele, und die runde Form des Gehirns scheint ein 
Abbild der Himmelssphäre zu sein. Im Gesichte auch zeigt sich 
Freude und Leidenschaft, die selbst auf die Sinneswahrnehmung 
zurückwirken.!) Und nun zum Hauptproblem! 

Das Verhältnis der Seele zum Raum ist abstrahiert von 
ihrem Dasein und Wirken im Leibe, dessen Lebensprinzip sie ist. 
Mit ihrem Leibe vereinigt bildet aber die Seele ein neues Wesen, 
den Menschen. Der Mensch besteht wesentlich aus Leib und 
Seele. Der Sohn Gottes wäre nicht wahrhaft Mensch geworden, 
wenn er nicht Leib und Seele angenommen hátte.?) Denn ‚der 
Mensch ist ein Ganzes, das aus zwei Teilen besteht, aus Seele 
und Fleisch. Das sind die zwei Teile des Menschen, und in 
diesen zwei Teilen besteht der ganze Mensch... Wo diese 
zwei sind, ist der ganze Mensch, wo nur das eine von beiden, 
nur ein Teil des Menschen".?) Der Mensch bildet also zwar 
eine Einheit, aber keine Einheit der Wesenheit, sondern eine 
| Einheit durch Zusammensetzung. *) Sind ja zwei grundverschie- 
dene Wesenheiten in ihm verbunden."*) Wie ist nun diese Zu- 
sammensetzung zu denken? Die Seele besitzt für sich die Ein- 
heit der Wesenheit, sie ist persönlich, also in ihrem Sein abge- 
schlossen; der Leib dagegen besitzt für sich selbst wieder nur 
eine Einheit durch Zusammensetzung. Verbindet sich die Seele 


———M — — — —— —— — o 


! De an. c. $ (PL. 110, 1114 B--D). - Vgl. Augustinus (Storz: D. Philos. 
d. hl. Aug. S. 122). — Cassiodor: De an. c. 2. 8 (PL. 70, 1284 BC. 1293 C-— 
1294 B). -— Isidorus Hispal: Etymol. Xl, 1 (PL. 82, 414 C); Different. II, 30 
(PL. 88, 85 C). — Chalcidius: In Plat. Tim. c. 218 sqq. (ed. Wrobel pag. 
251sqq.). — Adelard von Bath: De eodem et diverso (ed. H. Willner pag. 32. -— 
Baeumker-v. Hertling: Beiträge ete. IV, 1). — Wilhelm von Conches: Drag. 
maticon lib. II (Dialogus de substant. physicis . . . a Vuilhelmo Aneponymo philo- 
sopho. Ed. Guil. Grataroli. Argentorati 1567. pag. 44). - Petrus Lombardus 
. (Espenberger: D. Philos. d. Petr. Lomb. S. 93). - Isaak von Stella: De an. 
(PL. 194, 1882 A). 

*) Sacr. 2, I, 6 (PL. 176, 383 B). 

*) Sacr. 2, I, 11 (PL. 176, 408 B). 

*) S. oben S. 32. 

5) Sacr. 1, VI, 1 (PL. 176, 263 D). - De sapientia animae Christi 
(PL. 176, 847 C). 





68 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


sollen, daher folge oft auf eine schwere Wunde die Genesung, 
während eine leichte den Tod bringe. ') Ein Befehl Gottes ist 
es auch bei Hugo, der einen Teil der geistigen Natur in seiner 
Reinheit verharren ließ, einen anderen mit kórperlichem Gewande 
und einem irdischen Hause umgab. So erwies Gott seine Macht 
und offenbarle seine Gnade, „damit der Mensch wisse, wenn 
Gott die so ungleiche Natur des Leibes und der Seele zu einem 
Freundschaftsbunde vereinigen konnte, wird es ihm gewiß nicht 
unmöglich sein, die Niedrigkeit der vernünftigen Kreatur — mag 
sie auch weit tiefer stehen — zur Teilnahme an seiner Herrlich- 
keit emporzuheben".?) Mag nun oftmals von einer natürlichen 
Feindschaft zwischen Leib und Geist die Rede sein, wie sie durch 
den Platonismus proklamiert und wenigstens für den durch die 
Sünde korrumpierten Leib aus ethischen Gesichtspunkten durch 
die Hl. Schrift bis zu einem gewissen Grade bestátigt wurde, es 
genügte, da& Gott diese Vereinigung von Leib und Seele von 
Anfang an gestiftet hatte, daß auch der Leib an der Erhöhung 
der Seele teilnehmen sollte, um den Gedanken nahe zu legen, 
die Vereinigung von Leib und Seele sei natürlich, und in natür- 
licher Liebe hange die Seele ihrem Leibe an.?) Hugo sagt: 
„Dem Geiste ist es von Natur aus gegeben, das Wohl seines 
Leibes zu lieben, und von Natur aus hat er es, dessen Leid 
nicht lieben zu kónnen."*) Man mußte demnach suchen, welche 
Ähnlichkeiten etwa zwischen Leib und Seele bestehen, um ihre 
Liebe und Verbindung begreiflich zu machen; denn die große 
Unähnlichkeit, der schroffe Gegensatz, in dem man Leib und 
Geist zu betrachten gewohnt war, ließen ihr Zusammenfließen zu 
einem Wesen so mysteriós erscheinen. 


I) De an. c. 2 (PL. 70, 1284 C. -. Vgl. Alcuiu: De an. rat. c. 10 
(PL. 101, 644 A). 

*) De Sacr. 1, VI, 1 (PL. 176, 268 CD). — Vgl. Wilbelm von Cham- 
peaux: De orig. an. c. 8 (PL. 168, 10480 —1044 A». — Wilhelm von St. Thierry: 
De nat. corp. et an. II (PL. 180, 712A —C). 

*) Augustinus: De Genesi ad litt. VII, 27. n. 33 (PL. 34, 369). — 
Cassiodor: De an. c. 2 (PL. 70, 1283 A). -— Rhabanus Maurus: Tract. de an. 
c. 1 (PL. 110, 1111 A). — Honorius von Autun: FElucidar. lI. 14 (PL. 172, 
1145 A). — Richard von St. Viktor: De Trinit. IV, 25 (PL. 196, 947 B). 

*) Sacr. 1, VII, 19 (PL. 176, 296 A). 


Leib und Seele. 69 


„Lieb ist das Ähnliche, verhaßt aber und feindlich das Un- 
ähnliche.“ !) Aus der Freude am Körperlichen cerschloß inan 
dann umgekehrt, daß irgend eine Ähnlichkeit mit der Seele be- 
stehen inüsse. Was aber am meisten an der Körperwelt erfreut 
und ergötzt, ist Musik und Harmonie, in den Tönen nicht blo&, 
sondern überhaupt in den schönen Verhältnissen. Gerade durch 
Harmonie fügt sich ja auch das Unähnliche passend zusammen; 
denn „Harmonie ist die zur Einheit zurückgeführle Übereinstim- 
mung der unter sich unähnlichen Tóne".?) Die Harmonie drückt 
sich nun abstrakt aus in Zahlenverhältnissen; die Zahl beherrscht 
die Harmonie. Es kommt daher auf dasselbe hinaus zu sagen: 
Harmonie — Musik -- Zahl verbindet Leib und Seele. Aber 
was heißt das? 

Einmal ist das eingeschlossen und uns am verständlichsten: 
der Leib muß eine bestimmte Organisation haben, die Säfte, aus 
denen er sich zusammensetzt, müssen in bestiminter Anordnung 
gegeben sein, damit die Seele den Leib beleben kann und an 
ihm ein gefügiges Werkzeug findet; sie wird ja auch erst dem 
geformten Leibe eingegossen. Wird die rechte Organisation ge- 
stört, dann fühlt sich die Seele beleidigt, und diese Beleidigung 
der Seele heißt Schmerz, sagt Alcuin. Und wenn die Seele so 
sehr betrogen wird um den Dienst der Glieder des Leibes, daß 
sie nichts ınehr in ihnen wirken kann, entweicht sie, gleichsam 
unwillig über ihre Wohnung.?) Seine Musik muß also der 
menschliche Leib bewahren, d. h. seine angemessene Organisa- 
tion. Auch Hugo kennt diese Musik; sie ist ihm ein Teil der 
Musik des Menschen, die „eine andere ist im Körper, eine andere 
in der Seele, eine andere in der Verbindung beider: die im Kör- 
per ist eine andere in der Vegetation, nach welcher das Wachs- 
tum vor sich geht, ... eine andere in den Sáften, aus deren 


— — A ——— 


!) Boéthius: De musica I, 1 (PL. 63, 1168D. Ed. Friedlein pag. 180!. -- 
Vgl. Quomodo substantiae bonae sint (PL. 64, 1311C. Ed. Peiper pag. 16954): 
.-Oninis diversitas discors, similitudo vero appetenda est; et quod appetit 
aliud, tale ipsum esse naturaliter ostenditur, quale est illud hoc ipsum, 
quod appetit." 

*) Boéthius: De musica I, 3 (PL. 63. 1173 D. Ed. Friedlein pag. 191‘. 

*) De an. rat. c. 12 (PL 101, 645 A). 


70 - Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Mischung der menschliche Leib besteht, .. . eine andere in den 
äußeren Handlungen".!) Die „Zahl“ des Leibes ist also die Be- - 
dingung der Vereinigung von Leib und Seele; und wir tinden es 
begreiflich, daß diese Verbindung sich löst, wenn „die gewisse 
und bestimmte Zahl" aufhórt.?) Denn der Organismus ist kon- 
krete Zahl und Musik. 

. Allein diese Ausdrucksweise läßt doch das Moment der 
praktischen Brauchbarkeit des Leibes für die Seele etwas zurück- 
. treten. und wurde auch tatsächlich mehr ästhetisierend ausge- 
deutet. So schreibt Wilhelm von Conches: „Gott hat jeder Seele 
eine solche Liebe zu harınonischen Verhältnissen eingepflanzt, daß 
sie dieselben sogar in den Tönen, die außer ihr sind, überaus 
schätzt. Und das wollte Plato andeuten, als er die Seele aus 
musikalischen Akkorden bestehen ließ. Die menschlichen Körper 
aber bestehen aus den vier Elementen in wohl proportionierten 
‘harmonischen Verhältnissen. Verhältnis und Harmonie locken 
die Seele an, verbinden sie mit dem Körper und halten sie im 
Körper zurück; und wenn wir der Wahrheit gemäß und im 
eigentlichen Sinne sprechen wollen, müssen wir sagen: Die Seele 
schätzt nicht den Körper, nicht die Eigenschaften des Körpers, 
sondern Verhältnis und Harmonie, in welchen die Teile des Kör- 
pers mitsammen verbunden sind; daher strebt sie nach dem, 


!) Did. II, 18 (PL. 176, 756). — Vgl. Boöthius: De musica I, 2 (PL. 63, 

1171 sq. Ed. Friedlein pag. 187 sqq.). — Claudianus Mamertus: De stat. an. 
I, 8 (PL. 58, 711 B. Ed. Engelbrecht 'pag. 47). — Rhabanus Maurus: De uni- 
: verso VI, 1 (PL. 111, 142 AB). — Adelard von Bath: Quaest. natural. c. 48 
(Inkunabel d. Münchener Staatsbibliothek); De eodem et diverso (ed. H. Willner 
pag. 28sqq.) — Wilhelm von St. Thierry: De nat. corp. et an. I. Il (PL. 180, 
6968q. 712 BC). — Richard von St. Viktor: De statu inter. hominis 1, 34 
(PL. 196, 1141 BC), — Alanus von Lille (Baumgartner a. a. O. S. 104). — 
Isaak von Stella: De an. (PL. 194, 1882 CD): „Ad quod dicimus: Dum illius 
 sensualitatis integritas et temperantia congruens vivificationi manserit, nunquam 
recedere animam: cum autem distemperata et disrupta, invitam recedere, secum 
' emnia sun ferre... Corpus autem organum, quod prius integrum, contem- 
perstum ac dispositum erat, ut melos musicae in se contineret et tactum 

‚resonaret, nunc confractum et inutile e regione iacere. Periisse quidem 
. eganum, sed non periisse melos sive cantum, nisi tantum sonum cantum 

240 98 


*) Macrobius: In Somn. Scip. 1. I. c. 13. n. 11 (ed. Eyssenhardt 
p. 935). 


Leib und Seele. 71 


was jenes Verhältnis erhält, und flieht, was selbes zerstört. 
Und sobald die Elemente ihre Übereinstimmung aufgeben, be- 
kommt die Seele Abscheu vor dem Körper und trennt sich von 
ihm." 1) Nur ästhetisches Wohlgefallen scheint hier die Seele 
dem Leibe zuzuführen; fast wie eine persönliche Tat der Seele : 
wird die Verbindung mit dem Leibe geschildert, ein Nachklang 
der Präexistenzlehre. 

Hat die Seele Wohlgefallen an der Llarınonie des Leibes, 
so ergibt sich nach dem Prinzip: Ähnliches gefällt dem Ähn- 
lichen, ein Rückschluß auf die Seele. Es konnte darauf hinge- 
wiesen werden, die einfache Seele liebe die in der Harmonie 
liegende Einheit.?) Allein diese Ähnlichkeit stand nicht im 
Vordergrund des Interesses; man bemächtigte sich vielmehr der 
Mannigfaltigkeit der Harmonie, um auf die Mannigfaltigkeit in 
der Seele zu schließen: ‚Indem wir dasjenige aufnehmen, was 
in den Tönen passend und angemessen verbunden ist, und daran 
uns freuen, erkennen wir, daß auch wir selbst in ähnlicher 
Weise zusammengesetzt sind. 3) Plato sprach sogar von einer 
„Blutsverwandtschaft zwischen den Regungen der Seele und den 
Melodieen".1) Daher erkläre sich auch der große Einfluß der 
Musik auf den Menschen. 5) — Dies wieder auf den Leib ange- 
wandt, hat die Liebe der Seele zu ihm ihren Grund nicht bloß 
darin, dals er überhaupt Mannigfaltigkeit und Harmonie aufzu- 
weisen hat, sondern daß seine Verhältnisse denen der Seele 


!) Dialogus de substant. physicis ... a Vuilhelmo Aneponymo philos. 
Ed. Guil. Grataroli. Argentorati 1567. lib. VI. pag 304 sq. — Auch Augustinus 
hat die Schönheit des Leibes stark betont und vorausgesetzt, daß die Verbält- 
nisse des Leibesinnern, wenn auch uns unbekannt, noch viel vollkommener 
seien, als die der äußeren Gestalt (Storz a. a. O. S. 124). 

7) Vgl. Claudianus Mainertus: De statu an. Il, 7 (PL. 53, 746 AB). 
Ed. Engelbrecht pag. 120 sq.), wo der Satz des Archytas zitiert wird: „Anima 
ad exemplum unius composita est, quae sic illocaliter dominatur in corpore 
sieut unus in numeris.* 

*) Boéthius: De musica I, 1 (PL. 63. 1168 CD. Ed. Friedlein pag. 180). 

*) Chalcidius: Plat. Tim. 47 D (ed. Wrobel pag. 58). 

5, Boé&thius: De musica 1, 1 (PL.63, 1168sq. Ed. Friedlein paz. 180sqq.). — 
Adelard von Bath: De eodem et diverso (ed. H. Willner pug. 25 sqq.). - Abae- 
lard: Introd. ad theol. I, 17; 'lheolog. christ. 1 (PL. 178, 1017. 1147 sq.). — 
Hugo von St. Viktor: Hom. 1I (PL. 175, 141 D). 


72 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


korrespondieren. In der näheren Ausführung freilich läßt uns 
Hugo im Stiche; wenigstens hat er seine Musik der Seele, die 
er teils in den Tugenden, teils in den Seelenvermógen: Vernunit, 
Zorn und Begierlichkeit — sucht, nicht zur Musik des Körpers 
in Beziehung gesetzt. ') Um so konsequenter hat Isaak von Stella 
einen Parallelisimus zu schaffen gewußt, indem er das Höclıste, 
was das Körperliche zu leisten vermag, in den niederen Seelen- 
vermögen sich wiederholen läßt, also eigentlich eine Verdoppelung 
dieser Vermögen iin Menschen annimmt.?) Eine so mechanische 
Harmonie würden wir freilich nicht erwarten, sondern eine Har- 
monie in dem Sinne, daß der Leib mit seinen Organen eine Er- 
gänzung der Secle zur Aktualisierung ihrer Vermögen bilden 
würde. Daß dieser Gedanke nicht fehlte, wurde schon aus- 
gesprochen; ?) und bei Claudianus Mamertus wird uns hiefür 
sogar der Pythagoreer Philolaus zitiert: „Die Seele liebt den 
Leib, weil sie ohne ihn die Sinne nicht gebrauchen kann.“ !) 
Allein diese Abhängigkeit der Seele vom Leibe ward zwar als 
tatsächlich, aber nicht auch allgemein als notwendig anerkannt. 
Man war eher geneigt, im Leibe ein Hindernis zu sehen als ein 
notwendiges Organ. Wenn darum Hugo die Musik zwischen 
Leib und Seele in ‚jene natürliche Freundschaft‘ setzt, „vermöge 
welcher die Seele an den Körper nicht durch körperliche Fesseln, 
sondern durch gewisse Neigungen gebunden ist, um dem Körper 
Bewegung und Emptindung zu geben, und wegen welcher nie- 
mand sein Fleisch hassen kann“, so anerkennt er zwar ein Be- 
dürfnis nach Beseelung auf Seite des Leibes, aber nicht auf 
Seite der Seele. Die „Natürlichkeit“ der Freundschaft wird be- 
hauptet, aber nicht im Sinne eines physischen Bedürfnisses der 


| — (6 [T— -——— 


') Did. II, 18 (PL. 176, 756 D). 


*) De an. (PL. 194, 1881 D—1882 D). — Vgl. Chalcidius: In Plat. Tim. 
c. 88 (ed. Wrobel pag. 98): ,Quippe corpus animalium, quod inspiratur animae 
uigore, habei certe superficiem, habet etiam soliditatem. Quae igitur cum 
uitali uigore penetratura erat tam superficiem quam soliditatem, similes soli- 
ditati, similes etiam superficiei uires habere debuit, siquidem paria paribus 
congregantur." 

*) 8, oben 8. 69. 

*) De stat. an. lI, 7 (PL. 53, 746 A. Ed. Engelbrecht pag. 120). 


Leib und Seele. 73 


Seele.!) Allein auf dieses Kapitel über die Musik dürfen wir für 
Hugos Ansicht kein zu groBes Gewicht legen, wenn er es sonst 
verstand, den losen Zusammenhang zwischen Leib und Seele 
fester zu knüpfen. Die Idee der „Musik“ hätte einen solchen 
wohl zugelassen. — Hugo hat auch gekannt, was Plato in seinem 
Timàus an psychologischen Zahlen, wenn der Ausdruck gestattet 
ist, darbot,?) aber seine Ausdeutung ist durchaus nüchtern. ?) 
Manchem mochte es zudem bedünken, eine solche Verquickung 
der Psychologie mit der Arithmetik sei zu dunkel, als dat es sich 
lohnen kónne, um das Verstándnis sich lange zu bemühen. !) 
Da& Ähnliches sich nur mit Ähnlichem verbinde, war das 
treibende und zugleich Richtung gebende Moment für die Er- 
klàrung des Zusammen von Leib und Seele. Man begnügte 
sich nun keineswegs mit der abstrakten Ähnlichkeit der Har- 
monie, wie Wilhelm von Conches meinte, die Seele liebe nicht 
den Körper, sondern die Harmonie des Körpers; man suchte 
doch auch nach einer Áhnlichkeit schon im physischen Wesen, 
da zudem die Harmonie mehr den Charakter einer Voraus- 
setzung der Verbindung von Leib und Seele trug; und weil der 
grob materielle Erscheinungsleib eine solche Ähnlichkeit nicht er- 
warten lie&, brauchte man ein Medium zwischen ihm und der 
geistigen Seele. Augustinus 5) hatte ein solches gelehrt; Cassiodor 
und Alcuin nahmen die Lehre an; Eriugena begegnet mit dem 
ätherischen Seelenleibe der "Tradition." Das Opuskel Hugos 
von St. Viktor: ‚De unione corporis el spiritus* gab das Über- 
lieferte in reicherer Ausbildung weiter; und, wie uns Peter 


') Did. II, 18 (PL. 176, 756 D). — Vgl. Alcher von Clairvaux: De spir. 
et an. c. 14 (PL. 40, 789). 

?) Chalcidius: Plat. Tim. 35 A —36 B; Commentar. c. 32 sqq. (ed. Wrobel 
pag. 32 sq. 96 sqq.). 

?*) Did. II, 5 (PL. 176, 753 sq). 

*) Manegold von Lautenbach: Opusc. in Wolfelm. Coloniens. c. 2 (PL. 
155, 153 D). — Über die Platonischen Zahlen vgl. Ed. Zeller: Gesch. d. Philos. 
d. Griechen II, 2 (8. Aufl.) S. 653 ff. 

5) Storz a. a. O. S. 123f. — Vgl. Cassiodor: De an. c. 2 (PL. 70, 
1284 B). — Alcuin: De an. rat. c. 12 «PL. 101, 645 A). 

9) Stóckl: Gesch. d. Philos. d. Mittelalt. I, 93. 102. — Vgl. Claudianus 
Mamertus: De stat. an. I, 22 (PL. 53, 727 C. Ed. Engelbrecht pag. 80 sq.). 


74 Die Psychologie IHugos von St. Viktor. 


von Poitiers berichtet, !) warfen die Theologen sogar die Frage 
auf, ob dieser vermittelnde ,,Geist* auch an der Auferstehung 
des Fleisches teilnehme; Peter leugnete freilich diesen „Geist“ 
überhaupt; denn unmöglich könne neben dem hl. Geiste uud 
dem Seelengeiste noch ein dritter Geist im Menschen sein. 
Übrigens dürfte weder seine noch des Alexander von Hales ?) 
Opposition gegen ein Medium zwischen Leib und Seele von prin- 
zipieller Bedeutung sein.?) Denn die feinere Organisation der 
Sinne und des Gehirns konnte doch nicht bestritten werden. 
Und ob man Luft und Feuer dem Leibe gegenüber als Medium 
bezeichnen wollte, hing schließlich davon ab, ob man sie im 
Gegensatz zum Erscheinungsleibe oder als Teil des Gesaintleibes 
betrachtete. Wurde freilich dem Einfluß der Seele das Ver- 
bleiben dieser reineren Elemente im Körper zugeschrieben, !) 
dann traten sie als Medium selbstándiger heraus, sie konnten als 
das unmittelbar Beseelte gelten gegenüber dem erst durch sie 
belebten erdhaften Leibe; immerhin hießen auch so Luft und 
Feuer nur „die feinere Natur des Leibes".*) Doch kehren wir 
zu Hugo zurück, von dei Isaak von Stella und sein Freund 
Alcher sichtlich gelernt haben! 

Hugo stellt in seiner Schrift „Über die Vereinigung von 
Körper und Geist‘ eine Reihe der Wesen nach ihrer Vollkoinmen- 
heit auf, angefangen von der grob materiellen Erde hindurch 
durch die feineren Elemente bis hinauf zum höchsten Gottesgeiste.") 


'} Sent. V, 19 (PL. 211, 1267 A - C). 

?) Endres: D. Al v. Hales Leben u. psychol. Lehre (Philos. Jahrb. d. 
Görres-Ges. 1888. Bd. I, S. 214). 

3) S. oben S. 61 f. 

*) Augustinus: De quantit. an. c. 31. n. 62 (PL. 32, 1069 sq.). Vgl. 
Cassiodor: De an. c. 2 (PL. 70, 1281 C. - Alcher von Clairvaux: De spir. et 
an. c. 15 (PL. 40, 791). 

5) Alcher a. a. O. 

*) Un. (PL. 177, 285 sqq.) 286 B: „In his ergo quatuor |sc. elementis] 
quaecunque magis sensui subiacent, magis corpora dicuntur; quae vero a sensu 
plus longe sunt, magis a natura corporum recedunt et ad naturam spirituum acce- 
dunt.* 287A —289 A: , Summum est corpus et spirituali naturae proximum, quod per 
ge semper moveri potest (Korr. st. habet), extra nunquaın cohiberi potest (Korr. st. 
habet); quod quidem, in quantum sensum praestat, imitatur rationalem vitam, in 
quantum imaginationem, format vitalem sapientiam. Nihil autem in corpore altius 











PESE tud Bocka, 75 


Was der Sinneswahrnehmung unlerliegt, ist in gleichem Maße 
körperlich; und in gleichem Grade, als es der Sinneswahrnehmung 
sich entzieht, entfernt es sich von der Körperlichkeit und rückt 
der Natur des Geistes näher. So wird die Luft, obwohl Körper, 
Sept guannnt, weil sie dem Geiste ähnlich ist wegen ihrer Fein- 


Vil Okhaal! sakerto violas cae potest (881 B) q quam id, ubi post sensum el 
supra senrum vis imaginandi concipitur. Quod quidem in tantum sublime est, 
ut quidquid supra illud est, aliud non sit quam ratio. Ipsa utique vis 
ignea, quae extrinsecus formata sensus dicitur, eadem forma 
usque ad intimum traducta imaginatio vocatur. Forma namque rei 
sensibilis per radios visionis foris concepta operante natura ad oculos usque 
er atque ab eisdem suscepta visio nominatur. Deinde per septem ocu- 
lorum tunicas et tres humores transiens, novissime purificata et collata intror- 
sum ad cerebrum usque traducitur et imaginatio efficitur. Posten eadem ima- 
ginatio ab anteriore parte capitis ad mediam transiens ipsam animae ratio- 
nalis substantiam contingit et (287 C) excitat discretionem in tantum 
jam purificata et subtilis effecta, ut ipsi spiritui immediate coniungatur, vera 
eiter tamen naturam corporis retinens et propietatem, ut constet, quod seriptum 
est: Quod natum est ex carne, earo est (Joh. 1IL.). Sicut enim de spiritu cor- 
pus non nascitur, sie etiam de corpore spiritus non proereatur. Quamvis enim 
corpus usque ad spiritum sublimetur et spiritus usque nd corpus humilietur, 
nee spiritus tamen in corpus nec corpus in spiritum transmutatur. Sed quod 
uim est ex carne, caro est, et quod natum est ex spiritu, spiritus est (Ibid.). 
Tamen quod summum est iu corpore, propinquum est spiritui, et in ipso vis 
winandi fundatur, supra quam est ratio. |287 D) Quod enim imaginatio 
extra substantiam animae rationalis sit, argumentum est, quod bruta 
animalia vim imaginandi habere probantur, quae rationem omnino non habent, — 
Est itaque imaginatio: similitudo sensus, in summo corporalis 
spiritus, et in imo rationalis corporalem informans et rationalem 
contingens, Sensus namque, sive per visum sive per auditum sive per 
vlfaetum sive per gustum sive per tactum, extrinsecus corpus contingens for. 
matur ipsamque formam ex corporis contaetu conceptam intrinsecus reducens 
per meatus singulis sensibus emittendis et revocandis introrsum dispositos ad 
eolligit eamque illi parti puriori corporei spiritus impri- 


cellam. phantasticam 
ov BER imaginationem facit. Quae quidem imaginatio in brutis anima- 
cellam non transcendit; in rationalibus autem usque ad 


tina progreditur, ubi ipsam incorpoream animae substantiam 
ıtingit et excitat discretionem. Ergo imaginatio nihil aliud est quam 
imilitudo corporis, per sensus quidem corporeos ex corporum contactu concepta 
irinsecus atque per eosdem sensus introrsum ad partem puriorem corporei 
iritu: reducta. eique impressa. Haec autem in rationalibus purior fit, ubi 
rationalem et incorpoream animae substantiam contingendam 
r, t nc | illie quoque extra substantiam illius manens, quia similitudo 
is est et fundatur in corpore. Rationalis autem substantia in- 
orea (Korrektur statt corporea) lux est; imaginatio vero, (288 B) 



















76 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


heit und Unsichtbarkeit. Mit noch größerem Rechte führt das 
Feuer den ‘Namen „Geist“, weil es mit den Geiste auch noch 
die Selbstbewegung teilt, alles durelidringt und von keiner Seite 
eingeschlossen werden kann. Das Feuer hat aber wieder ver- 
schiedene Stufen: Es ist ein anderes in den Pflanzen, denen es 


inquantum corporis imago est, umbra est. Et idcirco postquam 
imaginatio usque ad rationem ascendit, quasi umbra in lucem 
veniens et luci superveniens, inquantum ud eam venit, mani- 
fostatur et circumscribitur, inquantum illi supervenit, obnubilat 
eam et obumbrat et involvit et contegit. Et siquidem ratio ipsa sola 
contemplatione eam susceperit, quasi vestimentum ei est imaginatio extra eam 
et circa cam, quo facile exui et spoliari possit. Si vero etiam delectatione 
illi adhaeserit, quasi pellis ei fit ipsa imaginatio, ita ut non sine dolore exui 
possit, cui cum amore inhaesit. Hinc est, quud animae corporibus exutae cor- 
poralibus adhuc passionibus teneri possunt, quia videlicet a corruptione cor- 
poralium affectionem nondum mundatae sunt. (288 C) Habet namque et 
ipse spiritus quamdam in sua natura mutabilitatem, secundum 
quam corpori vivificando appropinquat, in qua illa spiritualis et 
incorporea substantia nonnihil suae puritatis deponit ct quasi 
quadam (Korrektur statt quamdam; grossiori proprietate corpori 
assumendo occurrit. Quae quidem coaptatio, si secundum solam 
naturam fit, mutationem habet, corruptionem non habet. Sin 
autem vitiosa est, in hoc ipso puriorem naturam corrumpit, quod eam ad 
consortium ignobilioris terminos naturae transire compellit. Et hoc vitium 
quanto altius animae in corpore manenti inhaeserit, tanto difficilius a corpore 
discedentem deserit: et non tollitur passio, etiam cum tollitur causa passionis. 
lpsa quippe anima, inquantum delectatione corporis afficitur, quasi quamdum 
corpulentiam trahens (288 D) in eadem phantasiis imaginationum corporalium 
deformatur eisdemque alte impressis etiam soluta corpore non exuitur. Quae 
vero in hac vita se ab eiusmodi faeculentia mundare studuerint, hine exeuntes, 
quia nihil corporeum secum trahunt, a corporali passione immunes persistunt. 
Sic itaque ab infimis et extremis corporibus sursum usque spiritum increatum 
quaedam progressio est per sensum et imaginationem, quae duo 
in spiritu corporeo sunt. Postea in spiritu incorporeo proxima 
post corpus est affectio imaginaria, qua anima ex corporis coniunctione 
afficitur, supra quam est ratio in jmaginationem agens. Deinde ratio 
pura supra imaginationem, in qua ratione supremum est animae (289 À) a cor- 
pore sursum. Quando autem ab anima sursum itur ad Deum, prima est in- 
telligentia, quae est ratio ab interiori formata, «quia rationi concurrens con- 
iungitur praesentia divina, quae sursum informans rationem facit sapientiam 
sive intelligentiam, sicut imaginatio deorsum informans rationem scientiam 
facit.^ Dieser merkwürdige Text, auf den in der Darstellung der Lehre vom 
Erkennen weiter einzugehen ist, wurde wegen seiner Wichtigkeit hier im 
ganzen Zusammenhang gegeben, um eine volle und unabhüngige Würdigung 
desselben zu ermöglichen. 


Leib und Seele. 77 


bloß Wachstum und Gedeihen gibt; ein anderes in den Tieren, 
denen es auch Empfindung schenkt; in manchen Tieren erhebt 
es sich über die Empfindung hinaus zur Vorstellung, und das ist 
das Höchste, was ein Körper erreichen kann. Denn das Vor- 
stellungsvermögen ist so hoch, dafs über ihm unmittelbar die 
Vernunft kommt. Immerhin ist auch noch im Bereiche der Vor- 
stellung ein Unterschied zu statuieren; reiner wird die Vorstellung 
in den vernünftigen Wesen als in den Tieren, weil sie hier be- 
stimmt ist, unmittelbar an die geistige Vernunftsubstanz heran- 
zureichen und ihr ein Bild einzuprägen. Gleichwohl muß auch 
so der Geist noch niedersteigen, etwas von seiner Reinheit ab- 
legen und körperähnlich werden, so daß der Körper von unten 
und der Geist von oben aneinander grenzen und stoßen, ohne 
ineinander überzugehen. „Der Geist selbst hal also in seiner 
Natur eine Art der Veränderlichkeit, die ihn der Belebung des 
Körpers nahe bringt", vermöge deren er „gleichsam mit einer 
sröberen Natur dem Körper zur Aufnahme entgegenkommt“. 
Isaak von Stella hatte zweifelsohne das Werk des Viktoriners 
vor sich, als er seine Schrift „Über die Seele“ abfafite. Auch 
ihm verbindet sich das Höchste des Körpers und Unterste des 
Geistes; „denn das Ähnliche erfreut sich am Ähnlichen, und 
leicht hängt und knüpft sich aneinander, was sich nicht durch 
Unähnlichkeit abstóBt". Die beiderseitigen ‚Extreme‘ nennt er 
„phantasticum animae“* und ,,ensualitas carnis", dabei gleich 
Hugo eifrig bedacht, sowohl die Ähnlichkeit als die trotzdem be- 
stehende substantielle Verschiedenheit hervorzuheben. !) Auch 
den Beweis Hugos, daß die Vorstellung noch nicht über die 
Substanz des Körperlichen hinausgehe, weil auch das Tier Vor- 
stellungen habe, das sicher keine geistige Seele besitze, ?) eignet 
sich Isaak an.?) Er geht aber noch einen Schritt weiter, wenn 
er auf das allerdings nahe liegende Gebiet der gegenseitigen Ver- 
bindung der Elemente hinweist: „Durch zwei übereinstimmende 
Mitteldinge werden zwei Gegensätze leicht und fest verbunden, 


A — —— —— — — o o ——À 


!') De anima (PL. 194, 1881 BC). 
*) Un. (PL. 177, 287 D). 
*) De an. (PL. 194, 1881 D— 1882 A). 


78 Die Psychologie Hugos von St Viktor. 


was leicht zu ersehen ist an dem Bau des, wie manche meinen, 
gro&en Lebewesens, d. h. dieser Welt.*!) Die Elemente haben 
nämlich je zwei Eigenschaften: „Die Erde ist trocken und kalt, 
das Wasser kalt und feucht, die Luft warm und feucht, das 
Feuer trocken und warm. Durch diese gemeinsamen Eigen- 
schaften verbinden sich die Elemente miteinander; sie strecken 
gleichsam die Arme nacheinander aus, daher auch trotz des 
Gegensatzes ihre Harmonie und gegenseitige Vermittlung.‘ *) 
Das war allgemeine Lehre der Naturphilosophie. Die Verbin- 
dung von Leib und Seele wäre demnach zu erklären nach Art 
der auf der Affinität beruhenden Verbindung der Elemente: oder 
auch, auf das gegenseitige Wirken angewandt, die Lebensbewegung 
geht von der Seele aus auf den Körper über, wie sich im Ma- 
krokosmus die Bewegung von den feineren Elementen zu den 
gröhberen fortpflanzt. ?) 

Blicken wir kritisch auf diesen Lösungsversuch zurück, so 
werden wir gestehen müssen, daß ein entscheidender Fortschritt 
nicht gemacht ist. Zwar eine Affinität des menschlichen Geistes 
mit dem Leibe ist zugegeben, und diese Affinität unterscheidet 
ersteren wohl von den reinen Geistern. !) Aber die Seele muß 
doch aus der ihr eigentlich natürlichen Sphäre herniedersteigen. 
Hat später Thomas von Aquin die Art der Fortexistenz der getrennten 
‚Seele mit dem Hinweis auf die leichten Körper illustriert, deren 
natürlicher Ort die Höhe ist, zu der sie Eignung und Neigung 
. bewahren, auch wenn sie gegen ihre Natur in der Tiefe zurück- 
gehalten werden, °) so konnte die Frühscholastik diesen Vergleich 
akzeptieren, nur daß für Thomas der natürliche Ort der Seele 


1 A. &. O. (1882 BC). 

*) Ambrosius: Hexaémeron III, 4 (PL. 14, 163C— 164A). — Vgl. Thierry 
von Chartres (Hauréau: Notices et extraits ete. 1, 58. - Wilhelm von Conches: 
Philos. J, 21 (PL. 172, 51 C—52 D). -- Gilbert de la Porrée: In lih, Quomodo 
subst. bonae (PL. 64, 1822 BC). 

®) Alcher von Clairvaux: De spir. et an. e. 15 (PL. 40, 791). 

*) Vgl. Magnif. (PL. 175, 420 A); Sacr. 1, IV. 26; Vl. 1 (PL. 176, 240 C. 
268 C). — Isidorus Hispal: De ord. creatur. c. 2 (PL. 83, 917 A». -- Rhabanus 
Maurus: Tract. de an. c. 1 (PL. 110, 1111 Ax. -— Richard von St. Viktor: De 
Trinit. IV, 25 (PL. 196, 947 C—948 A). 

5) S. th. IL q. 76. a. 1. ad 6. 


Leib und Seele. 79 


der Leib war, für die Frühscholastik dagegen die Trennung vom 
Leibe als natürlicher Zustand galt. Allerdings versichert Hugo, 
„diese Verbindung schließe zwar, soweit sie sich nur natur- 
gemäß vollziehe, einen Wechsel in sich, aber kein Verderbnis‘. !) 
Allein der normale Zustand des Geistes ist sie doch nicht; der 
Geist muß seine Einfachheit in der sinnlichen Vorstellung auf- 
geben und wird erst wieder glücklich, wenn er diese ablegt, sich 
in seine Einfachheit zurückzieht und das Himmlische und Geistige 
und Einfache betrachtet.?) Wie Ambrosius?) und Gregor der 
‚Große #) gelehrt, ist das Fleisch bloß das Gewand und der Man- 
tel der Seele, und die Seele sollte auch alles Körperliche wieder 
so leicht und ‚schmerzlos ausziehen und ablegen können wie ein 
Kleid. ) In Wirklichkeit aber wird die an sich geordnete Liebe 
der Seele zu ihrem Kleide zu einem verhängnisvollen leidenschaft- 
lichen Zuge nach unten zum Leibe, der „die reinere Natur 
verdirbt, weil er dieselbe antreibt zu einer Gemeinschaft mit dem 
Unedleren, welche die Grenzen der Natur überschreitet'*.*) Indem 
die Seele dem Leibe mit übergroBer Liebe anhängt, wird das 
Kleid zur „Haut“, die ohne Schmerz nicht mehr ausgezogen 
werden kann, und die Seele selbst wird in gleichem Maße mit 
Korperlichkeit verunreinigt, je tiefer sie sich die sinnlichen Vor- 
stellungen einprägt,’) so zwar, daß infolgedessen selbst die vom 
Leibe getrennte Seele noch für körperliche Leiden empfänglich 
bleibt.*) Die Liebe also, die uns als so loses Band zwischen 
Leib und Seele erscheinen wollte, knüpft beide sogar physisch 
über die Grenzen der Natur hinaus aneinander. 

Fragen wir nach der Art der physischen Vereinigung von 
Leib und Seele, so führt uns das Bisherige über ein Aneinander- 


) Un. (PL. 177, 288 C). 

?) Did. II, 4. 5 (PL. 176, 753sq.). — Vgl. Ambrosius: Epist. I, 34 
(PL. 16, 1075 A). 

*?) Hexaémeron VI, 6 (PL. 14, 256 CD). 

*) Moral. V, 38; IX, 36 (PL. 75. 718€. 38915q). — Vgl. Claudianus 
Mamertus: De stat, an. I, 26 (PL. 53, 734 B. Ed. Engelbrecht pag. 94 sq.*. 

5) Un. (PL. 177, 288 C). 

$9 Honorius von Autun: Elucidar. II, 14 (PL. 172, 1145 A). 

7) Un. (PL. 177, 288 B- D). 

*) Sacr. 2, XVI, 2. 8 (PL. 176, 584 BC. 585 C). 


80 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


lagern noch kaum hinaus. Mögen Leib und Seele ein Kontinuum 
bilden, mag die Berührung so enge sein, daß nur die Vernunft 
allein mehr die Grenzscheide zu erkennen vermag, ein mehr als 
mechanisches Aneinander-sein und Aufeinander-wirken ist nicht 
gewonnen. Indessen dürfen wir nicht ungerecht sein. Gerade 
das Bestreben, eine scharfe Grenzlinie zu ziehen und dem Detail 
der geheimnisvollen Verbindung nachzugehen, mußte den Lósungs- 
versuch scheitern lassen. Was wissen wir heutzutage von diesen 
Dingen, die in undurchdringliches Dunkel gehüllt sind? Sollen 
wir als ein Außereinander begreifen können, was innigste Durch- 
dringung ist? 

Wo man die verschiedenen Arten von Verbindungen zu- 
sammenstellte, wandte inan sich auch in der Frühscholastik ganz 
entschieden gegen ein bloßes Aneinander von Leib und Seele. 
Schon Ambrosius, der in einer bezeichnenden Stelle sagt: „Du 
bist nicht das Kleid, sondern der, welcher das Kleid trágt'*, !) 
hatte sich gerade mit Bezug darauf veranlaßt gesehen, der Zu- 
sammensetzung von Leib und Seele eine Mittelstellung zwischen 
rein äußerlichem Besitz und der Wesensidentität der Naturen 
anzuweisen.?) Honorius von Autun erklärt ausdrücklich, der 
Leib ist Kleid und Wohnung und Werkzeug der Secle, aber 
letzteres nicht so wie die Flóte dem Flótenspieler. sondern die 
Vereinigung beider ist so innig, daß man alles, was die Seele 
tut, auch dem Körper zuschreibt. ?) --- Aber welche Formel oder 
welchen Terminus hatte man, um die eigenartige Verbindung 
zwischen Leib und Seele zu bezeichnen? Ein bemerkenswerter 
Versuch hiezu liegt bei Wilhelm von Conches vor. Nach seinem 
offenbaren Vorbilde, dem Timäus-Kommentar des Chalcidius, 1) 
wählte er die Methode der Exklusion. Er zählt vier Arten von 
Verbindungen auf: appositio, concretio, commixtio, coniunctio. 





!) Hexaémeron VI, 6 (PL. 14, 256 D): „Non igitur tu vestimentum es, 
sed qui vestimento uteris.* 

*) L. c. VI, 7 (PL. 14, 258 A): ,Aliud enim sumus nos, aliud. nostra, 
aliud quae circa nos sunt. Nos sumus, hoc est anima et mens; nostra sunt 
corporis membra et sensus eius; circa nos autem pecunia est. servi sunt et 
vitae istius apparatus.* 

?) Elucidar. IIT, 3 (PL. 172, 1159 A). 

*) c. 221 (ed. Wrobel pag. 257). 








82 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


könnte, wenn die Seele so für sich gestellt wurde. Auch die 
,Dialektiker* hatten sich der Frage nach der Einheit des Men- 
sehen bemächtigt, und im Kampfe gegen sie bietet uns der Vik- 
toriner in breiter Darlegung seine Lösung: 

„Hier gibt es nun manche, die sich auf bloße Wortklau- 
bereien verlegen und in so mannigfache Wirrnisse geraten, dali 
nicht leicht über dem Wust von Worten ins klare zu kommen 
wäre, wenn nicht am Ende sich der Irrtum offen zeigte. Sie 
sagen, der Mensch ist ein Ganzes, zusammengesetzt aus Leib und 
Seele, vollkommen unterschieden und verschieden von Leib und 
Seele, so dab dieses Ganze weder Seele ist noch Leib, noch die 
Summe von Seele und Leib; denn, sagen sie, das Ganze ist 
nicht diese beiden, sondern ist aus diesen beiden. Dieses Ganze 
also, meinen sie, ist der Mensch, und der Mensch, der dieses 
Ganze ist, ist vernünftig durch eine Vernünftligkeit, die im Ganzen 
ist, verschieden von der des Teiles, d. h. der Seele, wie das 
Ganze selbst verschieden ist vom Teile. Und so ist schließlich 
alles, was im Ganzen ist, vollkommen verschieden von dem, was 
in den Teilen ist, wie das Ganze selbst verschieden ist von den 
Teilen.* Wie mit der Vernunft, ist es auch mit der Güte, mit 
der Schlechtigkeit, mit den Handlungen. ‚So oft das Ganze 
handelt und der Teil handelt, mögen sie auch zugleich wirken, 
ist doch eine andere die Handlung des Teiles, die im Teile ist, 
und eine andere die Handlung des Ganzen, die im Ganzen ist, 
wie das Ganze selbst etwas anderes ist und etwas anderes der 
Teil.‘ Und ‚wenn der Mensch stirbl und die Seele vom Leibe 
scheidet, ist nach Trennung der Teile das Ganze, das aus ihnen 
zusammengesetzt ist, sofort nichts, und dadurch ist auch der 
Mensch selbst, der dieses Ganze war, nichts und nirgends mehr 
zu finden“.!) Nur die Seele also, nicht der Mensch verfällt dem 


' Vgl. Odo von Cambrai: De pecc, orig. e. 3 (PL. 160, 1092 CD): „Et 
dieitur totum pluribus modis. Uno modo integrum, quod naturaliter constat 
compositione partium, utens compositione tamquam forma, partibus vero tam- 
quam materia. Partibus enim adveniens compositio perficit totum. Nam sine 
compositione nihil partes efficiunt," — Gilbert de la Porrée: In l. de Trinit. 
e. 1 (PL. 64, 1263 C). — Robertus Pullus: Sent. IT, 10 (PL. 186, 733 C) führt 
als Ansicht mancher an, der Mensch sei eine Zusammensetzung aus Seele und 
Leib, von beiden der Natur nach verschieden und der Zahl nach ein Drittes; 





84 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


der Mensch Person ist, hört auch die Person mit dem Tode zu 
sein auf. !) 
| Der gesunde Gedanke, dag der Mensch nicht die bloß 
äußerliche Summe von Leib und Seele ist, erscheint in der 
Theorie der Dialektiker so verhüll und verzerrt, daß wir 
Hugos herben Tadel begreiflich finden: „So erdichten sie 
allerlei Redeweisen und lassen sich durch trügerische Wort- 
dichtungen zu wirklichen Irrtümern verleiten.*?) Scharf und 
bitter bekämpft Hugo die Ausdrucksweise, nach dem Tode 
sei der Mensch nichts. ,Was ist törichter, als zu sagen, 
der Mensch höre dann auf zu sein, wenn er erst wahrhaft 
zu sein anfängt und um soviel wahrhafter ist, als das wahr- 
hafter ist, in dem er zu sein anfängt“, nämlich Gott. Und 
„was ist denn der Mensch mehr als Seele? Das klingt natür- 
lich ihren Ohren ungewohnt, der Mensch sei vielmehr das, 
was der vorzüglichere Teil des Menschen ist. Sie, die Christen, 
wissen nicht, was schon der Heide bezeugt: Der Geist eines 
jeden, das ist er selbst“.?) Hugo führt die Polemik mit 
dramatischer Lebhaftigkeit; er schont selbst iden Charakter 
des Gegners nicht; ein gewisser praktischer Materialismus ist 
ihm der tiefere Grund für die hartnäckige Zurückweisung 
einer an sich schon viel besser begründeten sprachlichen 
Wendung. Daß diese überdies nicht nur oberflächlich das 
Recht für sich hat, sondern zudem den tiefsten Kern der 
Sache trifft und genau zum Ausdruck bringt, wird alsogleich 
gezeigt. 

„Anders t) vereinigen sich Dinge, die zur Bildung einer Ver- 
einigung als koordinierte Glieder zusammentreten, und dadurch, 


—— m nn — 


!) Sacr. 2, I, 11 (PL. 176, 406 R-407 B. 408 AB. 410 B-D). 

*) A. a. O. (405 CD). — Vgl. Sacr. 1, Ill, 17 (PL. 176, 223 D). 

3) Das Zitat steht Cicero: Somnium Scipionis VIIl, 2 (Macrobius, ed, 
Eyssenhardt pag. 650). — Sacr. 2, I, 11 (PL. 176, 407 B—408 B). 

*) Sacr. 2, I, 11 (PL. 176, 408 D—409 RB): , Verumtamen sciendum est, 
quod aliter uniuntur ea, quae ad unionem faciendam pariter conveniunt, ut ex 
eo, quod simul esse incipiunt, unum quodammodo esse incipiant; aliter vero 
illa, ubi ante unionem unitas praecessit, et quod additum est de reliquo, ad 
ipsam unitatem per unionem accessit. Aliud quippe est aliqua simul 
per unionem ad unitatem componi, atque aliud aliqua per unio- 





86 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


die vorhandene Person, so daß der Körper durch die Teilnahme 
an der Einheit der Person in der Vereinigung ein und dieselbe 
Person mit der Seele zu sein anfängt. Insofern also der Körper 
mit der Seele vereinigt ist, bildet er mit der Seele nur eine 
Person. Doch hat die Seele das Person-sein aus sich, weil sie 
vernünftiger Geist ist, der Leib aber hat es von der Seele, indem 
er nit einem vernünfligen Geiste vereinigt ist." Die Seele des 
Menschen hat mithin „im eigentlichen Siune Persönlichkeit, aus 
sich als vernünftiger Geist, für sich, wenn sie leiblos ist. Ist 
aber ein Leib mit ihr verbunden, so bildet sie in dieser Ver- 
bindung mit dem Leibe nur eine Person. Scheidet sie vom 
Leibe, dann hört sie nicht auf Person zu sein, und zwar ganz 
dieselbe Person, die sie vorher war, weil der Leib von der Ge- 
meinschaft mit dem Geiste scheidend diesem das Person-sein 
nicht nimmt, wie er es ihm nicht gegeben, da er mit ihn ver- 
bunden wurde Es bleibt mithin die vom Leibe geschiedene 
Seele dieselbe vernünftige geistige Person, die ja freilich nach 
dem Sprachgebrauch nicht mehr Mensch genannt werden kann, 
weil der erdhafte Teil aus der Vereinigung ausgetreten ist, die 
aber trotzdem nicht weniger Person ist, und zwar die gleiche 
Person wie früher, da sie noch mit jenen vereinigt und wegen 
der Vereinigung eine Person mit ihm war“. !) 

Dies ist die Lehre Hugos über die Einheit von Leib und 
Seele. Es ist keine vollkommene Einheit, weil keine Einheit der 
Wesenheit, aber doch auch nicht eine gewöhnliche Zusammen- 
setzung koordinierter Teile, eine Einheit, die blofi im Vereinigt- 
sein besteht. Vielmehr die wesentliche Einheit des einen Teiles 
flie&t gleichsam über auf den andern; die Seele nimmt den Leib 
in ihre Einheit auf, sie ist Prinzip der Einheit; der Leib nimmt 
an ihrer Einheit teil, gliedert sich ihrer Einheit ein und bildet so 
ein Ganzes mit der Seele, die für sich vorher schon ein Ganzes 
war. Die Seele gibt, der Leib empfängt und wird vervollkomm- 
net. Und mit der Einheit geht auch die Persónlichkeit auf den 
Körper über; denn die Persönlichkeit ist nichts anderes als die 
dem vernünftigen Geiste eigentümliche Einheit. — Von hier aus 


!J A. a. O. (410 D--411B), 





88 . Die Psychologie Hugos von st. Viktor. 


verschaffte, was unserem Magister ohne Zweifel vorschwebte, war 
die kirchliche Lehre über die Vereinigung der göttlichen und 
menschlichen Natur in der einen Person Christi. In die Be- 
sprechung eben dieses theologischen Problems ist die ganze breite 
Episode eingeschoben, sie knüpft unmittelbar an an die Worte des 
sogenannten Symbolum Athanasianum:!) „Sicut anima rationalis 
et caro unus est homo, ita Deus et homo unus est Christus." ?) 
Ganz parallel nun der Lehre der Christologie stellt Hugo das 
Verhältnis von Seele und Leib in der einen Person des Menschen 
dar; er mochte im Dogma eine Bestätigung seiner Ansicht er- 
blicken. Denn immerhin stützte er dieselbe nicht auf die Kirchen- 
lehre, sondern gab sie in durchaus selbständiger philosophischer 
Ableitung. Viel weniger diskret verfuhren hier Robertus Pullus 
und Robert von Melun, während Isaak von Stella und Alcher in 
der Christologie sogar eine Gewähr für ihre Personalunion der 
Medien suchten. 3) 

Was ist nun damit geleistet für das Problem der Vereinigung 
von Leib und Seele? Es verdient jedenfalls Anerkennung, daß 
nicht mehr bloß verschiedene Arten von Zusammensetzung aus- 
geschlossen werden, sondern positiv eine Art der Vereinigung 
angegeben wird, die ihrem Begriffe nach wenigstens das Band 
zwischen Leib und Seele eng und fest knüpft. Das Überfließen 
der Einheit, die der Seele durch ihre Einfachheit eignet, auf den 
Leib, steht gewiß nicht in durchaus feindlichem Gegensatz zur 
Aristotelischen Form. Die Schwäche liegt darin, daß die Seele 
doch ihre naturgemäße Einfachheit in etwas aufgeben muß, um 
den Leib aufnehmen zu können, ') daß sie durchaus nur das 
Gebende ist und kein tieferes Bedürfnis nach einem Leibe 
empfindet. Freilich hat schon Richard von St. Viktor einen 


1) Vgl. O. Bardenhewer: Patrologie (2. Aufl. Freiburg i. B. 1901) S. 222f. 

*) Sacr. 2, I, 11 (PL. 176, 405 AB). 

3) S, vor. S. — Über die Lehre d. kathol. Dogmatik, daß der Logos ,me- 
diante anima" mit der menschlichen Natur verbunden sei, vgl. Simar: Lehr- 
buch der Dogmatik (3. Aufl. Freiburg i. B. 1893) S. 400. — Über einschränkende 
Erklürungen des Athanasianum vgl. Bernhard von Clairvaux: De consider. V, 9 
. (PL. 182, 800 B—D) und Roland (Gietl: D. Sentenzen Rol. S. 172 ff.). 

*) Did. II, 5 (PL. 176, 754 BC). 





Die Seelenvermögen im allgemeinen. 89 


entscheidenden Schritl nach vorwärts gemacht; er hat die Ver- 
einigung von Leib und Seele als natürlich, das Für-sich-sein der 
Seele als unnatürlich bezeichnet, Weitere Folgen hat diese 
Stellungnahme Richards nicht nach sich gezogen. Hugos Auf- 
fassung des Personenbegriffes fand bei der Hochscholastik keine 
Annahme, ®) und für die Seele als Lebensprinzip war ja auch 
der Begriff der Form besser verwendbar. 


Die Seelenvermögen im allgemeinen. 


Die heilige Tetraktys der Pythagoreer?) regte die mittelalter- 
lichen Denker zu manchen Erklärungsversuchen an. Hugo war 
geneigt, sie zu deuten auf die Vierzahl der Wissenschaften, in 
die er das gesamte Wissensgebiet aufteille. *) Aber auch jene 
Deutung fand er annehmbar, die in der heiligen Vierzahl den 
Hinweis auf die vier Stadien des Kreislaufes der Seele sehen 
wollte. Diese vier Stadien sind: Entfaltung der einfachen Wesen- 
heit zu den Seelenkräften — Verbindung mit dem Körper — 
Sinneswahrnehmung und Versenkung in die Außenwelt — Samm- 
lung in sich selbst. Symbolisiert war dieser Kreislauf durch die 
Progression der Zahlen, die, von der Einheit ausgehend, durch 
fortgesetzte Multiplikation mit 3 immer das vierte Mal an der 
letzten Stelle die Einheit bringt: 1X 3 = 3; 3x 3 — 9; 
95x 323—297 27 X 3—81... Die nähere Erklärung dieser 
Zahlen bietet kein weiteres Interesse; ^) nur das erste Stadium 
ist zu besprechen. — Die durch die Monas versinnbildete ein- 
fache Wesenheit der Seele dehnt sich aus zu einer Kräftedreiheit, 
indem die Begierde anstrebt, was der Zorn zurückweist, wührend 


') De Trinit. IV, 25 (PL. 196, 947 B): ,Econtra vero proprium est hu- 
manae naturae pluralitatem substantiarum habere in unitate personae, Nam 
quod humana persona in simplicitate substantiae quandoque invenitur, non 
de naturae ipsius conditione, sed de conditionis ipsius corruptione fore de- 


* 
* 


=) Vgl Thomas von Aquin: S, th. I. q. 75. a. 4 und III. q. 50. a. 4. 
*) Vgl, Überweg-Heinze: Grundriß 1°, 69. 

*) Did. I, 18 (PL. 176, 750 sq). 

*) S. oben S. 73. 


NER 








90 Die Psychologie Hugos von St. Viktor, 


die Vernunft zwischen beiden entscheidet. Und mit Recht geht 
die Richtung von der Einheit zur Dreiheit, weil jede Wesenheit 
der Natur nach früher ist, als ihre Potenz. In der dreimaligen 
Wiederkehr der gleichen Einheit wird angezeigt, daß die Seele 
nicht bloß einem Teile nach, sondern ganz in jeder einzelnen 
Potenz enthalten ist. ‚Denn wir können weder die Vernunft 
allein, noch den Zorn allein, noch die Begierde allein ein Dritlel 
der Seele nennen, da der Substanz nach weder die Vernunft, 
noch der Zorn, noch die Begierde etwas anderes oder weniger 
ist als die Seele, sondern ein und dieselbe Substanz erhält je 
nach ihren verschiedenen Potenzen verschiedene Benennungen.* !) 
Ein Zweifaches haben wir im Anschluß hieran zu erörtern, das 
Verhältnis der Seelenvermögen zur Seelensubstanz und die Ein- 
teilung der Seelenvermógen. 

Für das Verhältnis der Seelenvermógen zur Seelensubstanz 
war Augustinus ?) für lange hinaus maßgebend, und zwar hob 
man einseitig nur die von ihm statuierle substantiale Identität 
der Seelenvermógen untereinander und mit der Seele selbst her- 
vor, die einfach für Identität überhaupt genommen wurde. Man 
kannte nur mehr einen Wechsel der Akte und nicht eine Ver- 
schiedenheit zugrunde liegender Potenzen. Schon Claudianus 
Mamertus sieht nur das jeweilige Gedankenbild und die jedes- 
malige Richtung des Willens als Akzidenzien an, das Denken 
und Wollen selbst ist ihm Substanz und identisch mit der Seele, 
der er darum die Möglichkeit des Nichtdenkens abspricht. *) Das 
Interesse für die Einfachheit der Seele, die Seele als Abbild des 
einen Gottes, die Identität des Ich in den verschiedenen Akten 


uni — zm 


') Did, II, 5 (PL. 176, 753584.): ,... Rursum quod eadem unitas in 
ternario multiplicante ter invenitur, hoc significat, quod anima non per partes, 
sed tota in singulis suis potentiis consistat. Neque enim vel rationem solam 
vel iram solam vel concupiscentiam solam tertiam partem animae dicere possu- 
mus, cum nec aliud nec minus sit in substantia ratio quam anima, nec aliud 
nec minus ira quam anima, nec aliud nec minus concupiscentia quam anima, 
sed una eademque substantia secundum diversas potentias suas diversa sor- 
titur vocabula.* 

*) Vgl. Storz a. a, O. S. 116 ff. 

"| De stat. an. I, 24. 26 (PL. 58, 729 D. 784 C— 735 C. Ed, Engelbrecht 


pag. 85. 95 sqq.). 


Die Seelenvermögen im allgemeinen. 9 


treten allenthalben in der Begründung hervor und waren das 
treibende Motiv auch in der Folgezeit bei Gregorius Magnus, !) 
Isidor von Sevilla,?) Aleuin,®) Rhabanus Maurus.*) Zur Zeit 
Hugos stellte Wilhelm von St. Thierry den Satz auf: „Die Seele 
ist selbst ihre Potenz“, ’) und noch Wilhelm von Auvergne trat 
mit Nachdruck für die alte Richtung ein.*) Die Bezeichnung der 
Seele als eines virtuellen Ganzen, das aus verschiedenen Kräften 
besteht, geht wohl auf Boéthius?) zurück und findet sich bei 
Odo' von Cambrai,°) Isaak von Stella lehrt analog dem Ver- 
hältnisse der drei göttlichen Personen zur göttlichen Wesenheit 
für Seele und Seelenvermögen Identität des Seins, aber Ver- 
schiedenheit der „Proprietät“, während ihm die Tugenden Akzi- 
denzien der Seele sind und darum auch in ihrem Sein nicht mit 
dem der Seele zusammenfallen.") Die Mannigfaltigkeit der Be- 
tätigungsweisen ließ sich auf dem Identitätsstandpunkt namentlich 
für das Gebiet der sinnlichen Wahrnehmung scheinbar unge- 
zwungen erklären als Anpassung an und Modifizierung durch 
die leiblichen Organe. !?) Freilich um alles zu erklären, mußte 
man doch schließlich von einer Art Organe in der Seele selbst 
sprechen, durch welche die Seelentätigkeilen differenziert wer- 
den.) Schon bald nach Hugo muß diese Richtung, die 
nicht blo& eine Verschiedenheit der Namen, sondern auch 
des Seins annahm, viele Anhänger gezählt haben; !?) Richard 


y Homil. in Ezech. Il, 5 (PL. 76, 990 AC), 

*) Etymol. XI, 1 (PL. 82, 399 A). — Different. II, 29 (PL. 88, 84 A—C). 

*| De an. rat. c. 6. 11 (PL. 101, 641 C—642 A. 644 BC). 

*| De universo VI, 1 (PL. 111, 141 AB). 

5) De nat. corp. et an. II (PL. 180, 720 BC). 

*) Baumgartner: D. Erkenntnislehre d. Wilh. v. Auvergne (Baeumker- 
Hertling: Beiträge etc. II, 1) S. 14 ff. 

7) Lib. de divisione (PL. 64, 888 AC). 

*; De peee. orig. c. 3 (PL. 160, 1098 B—1094 A). 

*) De an. (PL. 194, 1876—1878 B. 1879 D— 1880 A. 1887 CD), — Vgl. 
Alcher von Clairvaux: De spir. et an. c. 4. 13 (PL. 40, 782. 7885q.). — 
Hugo von St. Viktor: Hier. IX (PL. 175, 1106 C). 

'") 8. unten Kap, über das Sinneserkennen. | 

") VgL Isaak von Stella: De an. (PL. 194, 1887 CD). 

#2) Robert von Melun (Bulaeus: Histor, Univers, Paris. II, 607): „Quod 
mutem eadem sit essentia rationis et animae, in admodum paucorum aesti- 
matione est,* 


—— 


3 





92 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


von St. Viktor!) und Johannes von Salisbury?) gehórten zu 
ihnen. Aber schon viel früher hatte Anselm von Canterbury 
wenigstens bezüglich des Willens einen Unterschied zwischen 
Seelensubstanz, Potenz und Akt gelehrt. Es là&t sich nach ihm 
nicht leugnen, daß Wille und Willensrichtung etwas sind; sind 
sie auch nicht Substanzen, so läßt sich doch nicht beweisen, daß 
sie kein Sein (essentiae) sind.?) Und Anselm bezeichnete den 
Willen als Organ, durch welches die Seele will, von dem er 
ausdrücklich den Willen als habituelle Willensrichtung und den 
Willen als Akt unterschied. *) 

Für die Stellung Hugos innerhalb dieser Parteien bilden die 
oben gebrachten Sätze einen Hauptanhaltspunkt. Hugo betont 
auch die Einheit und Identität der Substanz. Aber damit ist 
nicht jede Verschiedenheit geleugnet; sind die Seelenkräfte der 
Seele selbst nicht wie eine Substanz der andern entgegenzustellen, 
so kónnen sie sich von derselben unterscheiden, wie eine Dispo- 
sition der Seele von der Seelensubstanz; sie sind ja Entfaltungen 
des Wesens, der Natur nach später als dieses. ‘) 

Wie die Potenzen Entfaltungen des Wesens, so sind die 
Akte Entfaltungen der Potenzen. Ihr Dasein tritt viel klarer ans 
Licht als das der Potenzen. Das unmittelbare Bewußtsein erkennt 
nur den Gegensatz von Substanz und Akt in der Seele.*) Auch 
kommt den Akten nicht bloß ein Nacheinander der Natur nach, 
sondern auch der Zeit nach zu; ja sie sind wesentlich der zeit- 
liche Ablauf der Veränderungen in der Seele. So wurden die 
reinen Geister zwar mit Kraft und Willen ausgestattet, aber im 
ersten Augenblicke ihres Daseins waren sie noch nicht handelnd 
und wollend. Denn das Wollen schließt Bewegung in sich; der 
erste Zeitmoment aber ist ganz einfach und unausgedehnt und 


!) Beniamin minor c. 17 (PL. 196, 12 AB). — Vgl. Beniamin maior III, 18 
(PL. 196, 127 A). 

*) Metalog. IV, 9 (PL. 199, 922 AB). 

*) De casu diab. c. 8 (PL. 158, 336 B). 

*) De concept. virg. et orig. pecc. c. 4 (PL. 158, 436 C, — De volun- 
tate (PL. 158, 487 AB. 488 B). 

5) Vgl. Sacr. 1. III, 21. 27 (PL. 176, 225. 228sqq). — Did. VII, 21 
(PL. 176, 881). 
©) Sacr. 1, Ill, 25 (PL. 176, 227). 








ppm 


94 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


dabei eine Verschiedenheit im Wesen selbst zugrunde, so auch 
schließlich bei der Tugend, bei der wir am ehesten dem Habitus 
zu begegnen hoffen. Die Tugend ist Hugo gleichsam die Gesund- 
heit und Unversehrtheit der vernünftigen Seele, wie das Laster 
die Verderbtheit derselben; aus beiden gehen die entsprechenden 
Akte hervor.!) Träger dieses Habitus ist der Wille, dessen Ver- 
háltnis zu den vielen Tugenden uns in einer Weise beschrieben 
wird, die durchaus an das Verhältnis von Substanz und Potenz 
nach der Beschreibung der Früheren erinnert.*) Wir finden 
übrigens die Tugend doch auch als Habitus bezeichnet, und 
zwar soll das Bleibende des Habitus, offenbar im Gegensatz zu 
den Akten, hervorgehoben werden, wenn definiert wird: Die 
Tugend ist ein naturartiger, mit der Vernunft übereinstimmender 
Habitus.?) Endlich finden wir auch noch, da& der Habitus eine 
Folge vorausgehender Akte, also der Gewohnheit sein kann; *) 
und eine Wirkung des Habitus ist es, wenn auch nach dem 
Falle noch Anhänglichkeit an das Gute und umgekehrt nach der 
Bekehrung eine Art Liebe zum Bósen im Herzen zurückbleibt. 5) 

Wir kommen nun zur Einteilung und Zahl der Seelen- 
potenzen. Im allgemeinen war die Betonung der Identität von 
Substanz und Potenz in der Seele einer festen Einteilung der 
Seelenvermögen, bezw. einer sicheren Klassifizierung der Seelen- 
tätigkeiten nicht besonders günstig, Jedoch waren zwei Eintei- 

') Sacr. 2, XII, 1, 2 (PL. 176, 525 3q.). 

?) Sacer. 1, VI, 17 (PL. 176, 273 BC): ,Virtus namque nihil aliud est 
quam affectus mentis secundum rationem ordinatus, qui secundum varias eius- 
dem mentis-applicationes plurimi esse dicuntur, unam tamen radicem et ori- 
ginem habentes, voluntatem. Una enim voluntas, secundum quod se ad varia 
vel appetendo vel fugiendo inclinat, varias format affectus, et diversa secun- 
dum eosdem affeetus nomina sortitur, cum tamen omnia haec in una sint 
voluntate et una voluntas.* 

?*) De contemplat. et eius specieb. c. 4 (Hauréau: Hugues de St. Victor etc. 
1859, pag. 189): ,Virtus est habitus animi in modum naturae consentaneus 
rationi, vel virtus est habitus animi liber sui, vel hahitus mentis bene consti- 
tutae,^ — Vgl. Did. VII, 16 (PL. 176, 824 AB). — Die erste Definition ist 
wohl aus Marius Victorinus: De definitione (PL. 64, 902 C) genommen, der 
sie wiederum aus Cicero zitiert. 

5j Sent. IIL*17 (PL. 176, 114D). 

*) Sacr."2, XIII, 12/(PL. 176, 548 B— D). 





— 9 


Die Seelenvermügen im allgemeinen. 95 


lungsweisen zu allgemeiner Annahme gelangt. Die erste ist die 
Platonische Dreiteilung: Begierlichkeit, Zorn, Vernunft.! Wenn 
Hugo der Begierlichkeit das Verlangen, dem Zorn das Zurück- 
weisen, der Vernunft die Entscheidung zwischen beiden zuteilt, ?) 
scheint er freilich den „Zorn‘‘ noch höher als die Vernunft zu 
stellen; an anderer Stelle nämlich läßt er in gleicher Weise die 
Vernunft Schiedsrichterin sein zwischen der Begierlichkeit des 
Fleisches und der ausschließlich nach dem Höchsten strebenden 
Intelligenz; ) denn dem Geiste ist auch die Sorge für das 
Fleisch von Gott anvertraut, und es dürfen nicht einseitig bloß 
die geistigen Bedürfnisse berücksichtigt werden. *) Doch spielt 
diese Platonische Einteilung der Seelenkräfte bei Hugo weiter 

Eine zweite, ebenso bekannte Dreiteilung ist die Aristotelische in 
vegetalive, sensitive und vernünftige Kraft der Seele, ’) welche Hugo 


'| Vgl. Chaleidius: In Plat. Tim. c, 229 (ed. Wrobel pag. 266). — 
Ambrosius: Exposit. in Evangel sec. Lucam VII, 189 (PL, 15, 1785 D). — 
Gregorius Magnus: In 7 Ps. poenitent. Praefat. (PL. 79, 5510): „Anima tribus 
vegetatur naturis. Est enim rationalis ad discernendum, concupiscibilis ad 
virtutes a appetendum, irascibilis ad vitia aversandum,* Solche ethisch-teleolo- 

Erklärungen waren überhaupt sehr beliebt. — Isidorus Hispal: Different. 
11, 30 (PL. R8, 85 Bi. — Aleuin: De an. rat. c. 3. 4 (PL. 101, 639D—640D). — 
Anselm von Laon: Epist. ad H, abb. (PL. 162, 1589 A). — Adelard von Bath 
(H. Willner: D. Ad. v. Bath Traktat De eodem et diverso, S, 80). — Petrus 
Lombardus (Espenberger: D. Philos. d. Petr, Lomb. S. 89) — Robertus 
Pullus: Sent. II, 11 (PL. 186, 734 D—735 C). — Isaak von Stella: De an. 
(PL. 194, 1877 B. 1878 B- D). — Petrus von Poitiers: Sent. II, 19 (PL. 211, 
1024 BO). — Alanus von Lille (Baumgartner a. a. O. S. 93 f.). 

*) 8. oben S. 89 f. 

*) Saer. 1, I, 19 (PL. 176, 200 sq.). 

*; Saer. 1, VI, 18. 27 (PL. 176, 275sq. 280) — Vgl. Did. UI, 13 
(PL. 176, 756 sq.). 

*) Vgl. Chaleidius: In Plat. Tim. c. 29, 54. 182 (ed. Wrobel pag. 94. 
122. 229). — Macrobius: In Somn. Seip. 1. I. e. 14. n. 10—12 (ed. Eyssen- 

udi pag. 52959.) — Augustinus: De quantit. an. c. 33, n. 70 sqq. (PL. 32, 
1078 sq.). — Claudianus Mamert.: De stat. an. I, 21 (PL. 53, 723 B. Rd. Engel- 
brecht pag. 715q). — Dionys. Areop.: De div. nomin. c. 6 (PL. 122, 1151 D, 
1152 BO). — Odo von Cambrai: De pecc. orig. c. 3 (PL. 160, 1093 B—D). — 
Abaelard: Dialectica pars V (ed. Cousin 1836. pag. 471s5q.. — Adelard 
von Bath (H. Willner a. a. O. S. 81). — Wilhelm von St, Thierry: De nat, 
corp. et an. II (PL. 180, 710 D). — Bernard von Clairvaux: De grat. et lib, 
arb. c. 2 (PL. 182, 1003 D—1004 A). 


alib. — 





96 Die Psychologie Hugos von St, Viktor. 


wörtlich aus Boéthius herübernimmt.') Das vegetative Leben 
hat der Mensch mit den Pflanzen, das sensitive Leben mit den 
Tieren gemeinsam, die Vernunft stellt ihn an die Seite der reinen 
Geister. ?) | 

Zieht man bloß die Sphäre des bewußten Seelenlebens in 
Betracht, so fällt das vegetative Leben weg, da es, soweit es 
bewußt wird, mit seinen Bedürfnissen eben in das Reich des 
sensitiven Lebens eintritt; dann haben wir die geläufige Ein- 
teilung in Sinnlichkeit und Vernunft. ?) Beide Sphären zerfallen 
wieder in Erkennen und Streben. Mit Bezug auf das sensitive 
Leben bemerkt dies Hugo nur ganz nebenbei; die Zusammen- 
gehórigkeit und der Parallelismus des Erkennens und Strebens 
wird als selbstverstándlich behandelt. *) Mit Bezug auf den 
Geist aber werden Vernunft und Wille ausdrücklich hervor- 
gehoben. 5) 

Im folgenden wird der Reihe nach das vegetative Leben, 
das Sinnenleben und das Vernunftleben behandelt. 


!) Did. I, 4 (PL. 176, 743 sq.) = Boöthius: In Porphyr. a se translat. I 
(PL. 64, 71 8qQ.). 

*) Magnif. (PL. 175, 419B) — Vgl. Did. VII, 1. 16 (PL. 176, 
812 C. 824 C). 


*)) Un. — Miscellan. I, 174 (PL. 177, 287. 572 8qq.. — Augustinus: 
vgl. Storz a. a. O. S. 129. — Gregorius Magnus: In I. Reg. exposit. VI. 2 
(PL. 79, 418 A). — Honorius von Autun: Elucidar. II, 13 (PL. 172, 1144 A). — 
Petrus von Poitiers: Sent. II, 20 (PL. 211, 1026 A). — Alanus von Lille 
(Baumgartner a. a. O. S, 94). 


*) Did. I, 5; VIL, 1. 18 (PL. 176, 744 D. 812 C. 826 A). — Hier. IX 
(PL. 175, 1119 AB). 


5) S. oben S. 42. — Vgl. Ambrosius: De off. ministr. I, 22 (PL. 16, 
52D—58 A). — Augustinus (vgl. Storz a. a. O. S. 129). — Isaak von Stella: 
De an. (PL. 194, 1878 C. 1887 CD). — Richard von St. Viktor: Beni. minor 
c. 3; Beni. maior III, 12 (PL. 196, 3 AB. 122 A). — Petrus von Poitiers: Sent. 
II, 20 (PL. 211, 1025 CD). 





Das vegetative Leben. 97 


Das vegetative Leben. 


Die niedrigste Stufe des Lebens ist das vegetative Leben, 
„die natürliche Bewegung*, nach Hugos Ausdruck, die sich zeigt 
im Kreislauf des Wachsens und Welkens.') Doch bildet sie eben 
die niedrigste Stufe, nur den Anfang des Lebens, ?) und es kommt 
Hugo nicht darauf an, sie ein andermal aus der Stufenfolge des 
Lebens stillschweigend auszuschalten. *) Bildung, Entwicklung und 
Ernährung des Körpers ist die Aufgabe der vegetaliven Kraft. !) 
Bildung und Entwicklung zusammen heißen Wachstum. Nicht 
bloß um das Größerwerden überhaupt handelt sich's bei ihm, 
sondern um eine Fortbewegung nach einem bestimmten Gesetze 
zu einer bestimmten Form, die von Beginn der Schöpfung an ein 
für allemal unveränderlich festgelegt ist." Kein Wesen über- 
schreitet in seiner Entwicklung die Grenzen seiner Gattung. *) 
Als Vorbild dieses inneren Formgesetzes und Anfangsglied der 
Zeugungsreihe wurde bei der Erschaffung der Welt von jeder Art 
ein vollkommenes Individuum ins Dasein gesetzt. Alle anderen 
Individuen aber stanımen von diesem ab und können nur im 
Laufe der Zeit zu ihrer Vollkommenheit gelangen. So ist es bei 
Pflanze, Tier und Mensch; von Kleinem fängt alles an und gelangt 


') Did. VII, 1 (PL. 176, 812€). 

*| Did. VII, 16 (PL. 176, 824 C). 

^) Hier. IX (PL. 175, 1119 A), — Man war nicht einig, wie der Ehren- 
name des Lebens verwendet werden dürfe. Chaleidius: In Plat. Tim. c. 193 
(ed. Wrobel pag. 236 sq.) macht die Empfindung zur spezifischen Differenz des 
Lebens. — Claudianus Mamertus: De stat. an. I, 6. 21 (PL. 53, 709 B, 728 B. 
Ed. Engelbrecht pag. 43, 72) will den Pflanzen Leben, aber keine Seele zuge- 
stehen, indem er für letztere spontane Bewegung und Empfindung fordert. — 
Isidorus Hispal: Etymol. XI, 1 (PL. 32, 397 Cj und Rhabanus Maurus: De 
universo VI, 1 (PL. 111, 188 D —139 A) erkennen im Wachstum eine Offen- 
barung des Lebens. — Odo von Cambrai: De pece. orig. c. 3 (PL. 160, 1093 C) 
legt auch dem Pflanzenleben ein seelisches Prinzip zu grunde. — S. oben 5. 59f. 

*) Did. I, 4 (PL. 176, 743 C). 

* Hom. XIV (PL. 175, 215 C—216 A). 

*) Hom. 1 (PL. 175, 145 €). — Did. VII, 11 (PL. 176, 820 BC). — Vgl. 
Macrobius: Saturnal |. VIL, e. 1. n. 1— 14 (ed. Eyssenhardt pag. 4585qq). — 
Über Augustinus vgl. Fr. Graßmann: Die Schöpfungslehre des hl. Augustinus 
und Darwins (Regensburg 1889) S, 59 ff. 

Beiträge VI, 1. Ostler, Hugo v. St. Viktor. “ 


AEN. - 


98 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


allmählich durch immer stärkeres Wachstum zur Vollendung. !) 
Hugos eigentünliche Erklärung des Wachstums ist uns bereits 
begegnet; nicht durch Zuführung äußeren Stoffes soll es zustande 
kommen, sondern durch innere Selbstvermehrung des ursprüng- 
lich gegebenen Stoffes. *) — Nun wissen wir bereits, dab Hugo 
die Ausgestaltung des Fótus zur menschlichen Gestalt der allge- 
meinen Naturkraft überlassen will.?) Von dieser heißt es: „Sie 
nährt und belebt alles unsichtbar und führt jegliches zu seinem 
bestimmten Ziel und gesetzmäßigen Ende.“ Diese geistartige ge- 
heime Naturkraft durchdringt alles, sie ergießt sich unsichtbar 
durch alle Wesen und ihre Teile und teilt jedem gemäß der 
Aufnahmefähigkeit seiner Natur von ihrer Beschaffenheit mit, 
Jedes bringt sie so zum Entstehen und Wachsen, entwickelt es 
nach einer bestimmten Norm, und indem sie sich danh mehr 
und mehr wieder zu ihrem Ursprung zurückzieht, verwelken die 
Wesen und nehmen ab.') Diese allgemeine Naturkraít wird 
durchaus feuerarlig gedacht,5) sie geht aus von der Sonne,*) 
überhaupt von der Sternenwelt." Die Aufnahmefähigkeit der 
Wesen für die Wirkungen, die Anlage, durch die der Gang der 
Entwicklung bereits vorgezeichnet ist, müssen wir suchen in der 
Feuchtigkeit und in der Mischung der verschiedenen Säfte im 
Organismus; Wasser und Feuer, scheinbar so  widerstreitend, 
wirken in wunderbarer Eintracht zusammen.*) In solchem Zu- 


') Saer. 1, VI, 26 (PL. 176, 279). 

?) Sacr. 1, VI, 87 (PL. 176, 286 CD). 8. oben 8S. 88'. 

") 8. oben S. 59f. 

*) Hom, II (PL, 175, 136 D—137 B) nach Isidorus Hispal: De nat. rerum 
c. 27 (PL. 83, 1001 AJ, — Vgl. Hom. XVII (PL. 175, 288); Did. I, 11 (PL. 
176, 748). 

5) Un. (PL. 177, 286). 

*) Hom, II (PL. 175, 136 CD). 

7) Did. I, 8 (PL. 176, 746), — Vgl. Ambrosius: Hexaömer. I, 6; II, 8 
(PL. 14, 135A, 150C). —  Cassiodorius: De an. c. 2. 3 (PL. 70, 1284 B. 
1287 D—1288 A). 

*) Hier. IX (PL. 175, 1118D—1119 A). — Hom. II (PL. 175, 187 CD). — 
Did, I, 9; VII, 4 (PL. 176, 749, 815 C), — Vgl. Beda Venerab: In Genesim 1I 
(PL. 91, 198 B). — Claudian. Mamert.: De statu an. I, 21 (PL. 53, 723C—724 A. 
Ed. Engelbrecht pag. 725q.). — Thierry von Chartres (Hauré&u: Notices et 
extraits ete. I. 55. 57 sq. 62). 


| | 


Das vegetative Leben. 9n 


sammenwirken kónnen sogar gewisse niedere Tiere unmittelbar 
aus der toten Materie erzeugt werden; ') und die verschiedenen 
Stufen des tierischen Lebens führen sich auf die Mischungsver- 
hältnisse von Wasser und Feuer zurück.?) Ja, auch im Menschen 
wird noch das sensitive Leben als Wirkung des Lebensfeuers 
beschrieben, Was nun neben dieser allgemeinen Naturkraft, die 
auch im Menschen wirkt, die vegetative Kraft der Vernunftseele 
noch zu tun hat, darüber gibt Hugo keinen weiteren Aufschluß, — 
Auch über die Ernährungsphysiologie, die bei Wilhelm von Gonches ') 
und Wilhelm von St, Thierry *) einen ziemlich breiten Raum ein- 
nimmt, finden wir bei Hugo nur nebenbei ein paar Andeutungen. 
Unter Berufung auf die „Physiker“ sagt er, in der Leber habe 
die Verdauungswürme ihren Silz; die Verdauungswürme verkocht 
im Magen die rohe Speise und gibt von da den Nahrungssaft an 
alle Teile des Körpers hinaus.*) Indem so die Speisen diesen 
Prozeß durchmachen, sind sie imstande, auf dem Wege durch 
den Körper das Abgehende und Abfließende immer wieder zu 
ergänzen. 7) 

Auch die generative Tätigkeit gehört noch in das Bereich 
des Vegetativen. Die Zeugung ist bedingt durch die Vereinigung 
des väterlichen Samens mit dem mütterlichen Fleische; das Kind 
verdankt also wahrhaft beiden Eltern Dasein und Leben, *) Doch 
hat die Vereinigung von Mann und Weib keinen Erfolg, wenn sie 


' De area. No& morali I, 3 (PL. 176, 628 B), — Vgl. Augustinus: De 
Genesi ad litt, IIT, 14. n. 23 (PL. 34, 2885q.). — Macrobius: Saturnal. I. VII, 
€. 16. n. 12 (ed, Eyssenhardt pag. 460). — Rhabanus Maurus: De magicis art. 
(PL. 110, 1099 D). — Thierry von Chartres (Hauréau: ‚Notices et extraits etc. 
I, 5754. — Wilhelm von Conches: Philos. I, 22 (PL. 172, 55). 

*) Hier. IX (PL, 175, 1118 D —1119 A). 

*) Un. (PL. 177, 286 sqq.). 

*) Philos. IV, 19 (PL. 172, 91 sqq.). 

?) Vgl. K. Werner: D. Entwicklungsgang d. mittelalt. Psychologie ete. 
(Denkschr. d. kais. Akad. d. Wissensch. Phil. histor. Kl. Wien 1876. Bd. 25. 
S. 82 ff.). 

*) Adnotationes in Threnos Jeremiae (PL. 175, 285 D). 

?) Hom. H (PL. 175, 138 AB). 

*) Saer. 2, ], 8 (PL. 176, 392 A). — Vgl. Rhabanus Maurus: De univ, 
VL 1 (PL. 111, 174). — Robertus Pullus: Sent. II, 7 (PL. 186, 726 D). — 
Robert von Melun (Bulaeus: Histor, Univers, Paris. 11, 605). 


- 
i * 








100 Die Psychologie Hugos von St. Viktor, 


erzwungen ist; sie muß bei beiden Teilen aus spontaner Neigung 
und Liebe hervorgehen. Darum sagt man auch vom Weibe, es 
habe empfangen, obwohl es nicht alles Fleisch herübernimmt, 
weil auch das eigene Fleisch erst durch die Liebe zum Manne 
für das neue Lebewesen verfügbar wird, '!) Freilich ist die ur- 
sprünglich reine Liebe seit dem Sündenfalle stark mit sinnlicher 
Lust und Begierlichkeit untermischt und ist die Macht des Willens 
gerade hierin am tiefsten verletzt. °) 

Von einer physiologischen Vermittlung der willkürlichen Be- 
wegung des Leibes schweigt Hugo ganz; diese steht in direkter 
und alleiniger Abhängigkeit vom Willen. ?) 


L] 


—— —— — —— 


Das sinnliche Erkennen. 


Viele Dinge hat Golt erschaffen, damit in ihrer Mannigfaltig- 
keit seine unendliche Schönheit sich widerspiegle. So hat er auch 
mannigfache Arten von Leben ins Dasein gerufen, die alle sein 
hóchstes Leben nachahmen; eine Leiter führt hinauf von den 
niedrigsten Stufen zum höchsten göttlichen Leben. „Die erste 
Stufe des körperlichen Lebens ist die Wahrnehmungsfähigkeit, 
die zweite die durch den Sinn eintretende Vorstellung, die dritte 
das Gedächtnis des durch die Vorstellung Erfaßten, die vierte 
eine Art Voraussicht in der von der Wahrnehmung aufgedrängten 
Richtung ohne Verstandesunterscheidung. In ihr liegt gleichsam 
ein Abbild der Vernunft, aber Vernunft ist sie nicht. Auf Grund 
dieser Fähigkeit erscheinen auch gewisse vernunftlose Tiere 
schlauer als andere ihrer Gattung, indem sie durch die Fein- 
heit der Sinneswahrnehmung die Voraussicht des vernünftigen 
Geistes nachabmen. Doch erweist sich dies mehr als ein Leiden 
des Sinnes denn als Wirken eines Verstandes. In all diesem 


') Sacr. 2, I, 8 (PL. 176, 392 C--398 A). — Vgl. Rhabanus Maurus: In 
Libr. Sapientiae II, 2 (PL. 109, 697 AB), — Wilhelm von Conches: Philos. 
IV, 12 (PL. 172, 89). 

7) Saer. 1, VIII, 13 (PL. 176, 316 B—818 A). — Vgl. Richard von 
St. Viktor: Beniamin major II, 17 (PL. 196, 97 A), 

*) Sacr. 1, VI, 4 (PL. 176, 265 sq.). 





Das sinnliche Erkennen. ^- 77. - 101 
aber ahmt das kórperliche Leben das geistige Leben hsch, erstens 
nämlich durch das Wahrnehmen, zweitens durch Erfassurig des 


Wahrgenommenen, drittens durch Aufbewahrung des Erfaßten; © - 4 


viertens durch eine Art vernunftähnlicher Entscheidung für An- 
streben oder Fliehen des Vorgestelllen oder Wahrgenommenen 
auf Grund des sinnlichen Eindruckes.* !) 

. Die erste Stufe des körperlichen Lebens ist die sinnliche 
Wahrnehmung. Nicht in einem einzigen Akte und nicht bloß 
durch einen Sinn steigt die Seele zur Sinnenwelt nieder, in zahl- 
losen Akten?) giebt sie sich durch die Tore von fünf Sinnen *) 
über die sichtbaren Dinge aus. Eine eigene Rechtfertigung der 
Fünfzahl dürfen wir bei Hugo nicht erwarten; er zàhlt die Sinne 
einfach auf als Gesicht, Gehör, Geruch, Geschmack und Tast- 
sinn.*) Er setzt sie symbolisch in Beziehung zur Fünfzahl der 
Finger an Hand und. Fuß; endigt der Leib des Menschen mit 
fünf Gliedern, so sind die fünf Sinne gleichsam die Fortsetzung 
dieser, weil der Mensch durch sie noch weiter in die umgebende 
Welt hinausragt und hinausdringl. Und wie die fünf Finger von 
der einen Hand auslaufen und selbst wieder dreigliedrig sind, so 
gehen auch die fünf Sinne von der einen sinnlichen Kraft (sen- 


!j Hier. IX (PL. 175, 1118 D—1119 B): ,. .. Primus enim gradus cor- 
poreae vitae est sensificatio; secundus per sensum ingrediens imaginatio; ter- 
lius per imaginationem conceptorum memoria; quartus secundum  passibilem 
applicationem sensus quaedam sine intelligentiae discretione providentia. In 
qua quidem quasi rationis imago est, sed ratio nulla est. Secundum hane et 
bruta quaedam animalia aliis sui generis callidiora videntur et quadam quasi 
sensus facilitate rationalis mentis providentiam imitantia. Quod tamen magis 
sensus passio quam intelligentine operatio esse probatur. In his autem omni. 
bus. vita corporea vitam spiritualem imitater, primum videlicet in eo, quod 
sentit: secundo in eo, quod sensum concipit; tertio in eo, quod concepta retinet ; 
quarto im eo, quod sive in imaginatione sive in sensibus per sensus passionem 
secundum quandam rationis similitudinem vel ad appetendum vel nd fugiendum 
se infleetit.* — Vgl. Augustinus: De quantit. an. c. 38. n. 71 (PL. 32, 1074), — 
Botthius: Consolat. philos. 1. V. pros 5 (PL. 63, 854. Ed, Peiper pag. 137), — 
Chaleidius: In Plat, Tim. c. 54 (ed. Wrobel pag. 122). 

*) Did. II, 4. 5 (PL. 176, 753 BC. 754 C). 

*j Did. I, 4 (PL. 176, 743 CD). 

*) Z. B. Did, VII, 1. 7. 13 (PL. 176, 812. 817 sq. 821). — De scripturis 
et scriptoribus sacris c. 14. — Hom. II (PL. 175, 21 BC. 140 D). — Un. 
(PL. 177, 287 D). 


"Um 





-* a 





1009 — f. "Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


** 


sualias) ns gius "und teilen sich gleichsam ab als Wahrnehmungs- 
ergan;. Wahrnehmungsakt und Wahrnehmungsgegenstand (sensus, 


-Sentire, sensibile). !) 


Den fünf verschiedenen Arten von Sinneswahrnehmung láge 
also eine einzige Kraft zu grunde, eine Auffassung. die jedenfalls, 
und nicht blo& in dieser Beschränkung, diejenigen adoptieren 
mußten, denen Seelenkraft Seelensubstanz war, aber auch von 
jenen angenommen werden konnte, die einem realen Unterschied 
das Wort redeten, weil für die Sinneswahrnehmung eine Er- 
klärung der Verschiedenheit möglich schien durch den Hinweis 
auf die Verschiedenheit der leiblichen Organe, bezw. der elemen- 
taren Konstitution der Organe, durch welche die Wahrnehmung 
differenziert werden mußte. Indem zugleich die Elemente als 
Bestandteile des Wabhrnehmungssubjektes der Art nach das 
Wahrnehmungsobjekt erschöpften, mochte, damit eine Gewähr 


gegeben sein für die Erschöpfung der möglichen Sinnesobjekte - 


durch die Sinne.?) Hugo, der die eben erwähnte Begründung 
nicht bringt, war geneigt, die Spaltung des sinnlichen Erkennens 
auf Kosten der Organe zu setzen, während die Seele aus sich 
alle sinnlichen Qualitäten zumal erfassen würde. Einen Satz 
Gregors des Großen,°) daß die leiblosen Seelen Feuerqualen 
leiden, weil sie sehen, daß sie brennen, kommentiert er in fol- 
gender Weise: „In den übrigen Körperdingen ist es nicht so, 
dal das Brennen des Feuers empfindet, wer es sieht. Was ist 
also das für ein Sehen der Seele, durch welches sie alles empfin- 
det, was sie sieht? ... Etwa weil der Sinn der Seele, wenn er 





' Did. VII, 7 (PL. 176, 817 D). — Vgl. Augustinus: Soliloquia 1, 6, 
n. 12 (PL. 32, 875 — oculi, aspicere, videre). 

*| Vgl. Chaleidius: In Plat. Tim, e. 51 (ed, Wrobel pag. 119 5q.). — 
Augustinus: De Genesi ad litt. IIT, 5, n. 7 (PL. 84, 382) — Claudianus 
Mamertus: De stat. an. I, 7 (PL. 53, 710 B—711 A. Ed. Engelbrecht pag. 
44sqq.). — Odo von Cambrai: De pece. orig. c. 3 (PL. 160, 1093 BC), — 
Bernardus Silvestris: De mundi univers. Il, 13 (ed. Barach pag. 645q. — 
Isaak von Stella: De an. (PL. 194, 1880C — 1881 A), — Wilhelm von Auvergne 
(Baumgartner: D. Erkenntnislehre d. Wilh. v. Auv. S. 25). — Alexander von 
Hales (Endres: D. Al. v. Hales Leben u. psychol. Lehre, — Philos, Jahrb. d. 
Görres-Ges. Bd. I. 1888, 8, 257 #.). 

*| Dialog. IV, 29 (PL. 77, 368 A). 





Das sinnliche Erkennen. 103 


durch den Körper hinaustritt, deshalb auf verschiedene Weise 
erfaßt, weil er durch verschiedene Organe erfaßt und deshalb 
manches fern Gelegene mit dem körperlichen Sinne nicht erfaßt, 
weil dazu die körperlichen Sinnesorgane nicht genügen? Denn 
dort versagt der Sinn, wo das Organ nicht mehr genügt, Darum 
haben diejenigen Sinne, die entsprechende Organe besitzen, eine 
gró&ere Wahrnehmungskraft. Das Auge sieht ferne Gelegenes, 
det Tentsinn dagegen kann nicht wahrnehmen, was ihn nicht 

ittelbar berührt. Wäre nun das Tastorgan ebenso scharf- 
siehtig. wie das Sehorgan, so würde der Tastsinn ebenso wie das 
Gesicht fern Gelegenes erlassen. Warum also sollte nicht, wo es 
keine Verschiedenheit der Organe mehr gibt, alle Sinneswahr- 
nehmung gleich sein, so daß dort Sehen und Berühren, Be- 
rührung und Schmerzempfindung ein und dasselbe wäre?“ !) — 
Einen inneren Sinn, der vergleichend und zusammenfassend über 
den äußeren Sinnen stände, nennt Hugo nicht.?) Das wäre eben 
die ungespaltene Sinneskraft.*) Was uns aber noch sonderbarer 
anmutet, ist, daß Hugo für die sinnliche Wahrnehmung die körper- 
lichen Sinnesorgane ganz entbehren zu können glaubt, während 
doch sonst bei aller Betonung der Seele als Lebensprinzip der 
Leib als notwendige Bedingung für das Zustandekommen der 
Sinneswahrnehmung erklärt wurde.*) Doch ist auch Hugo seiner 
Sache keineswegs so, sicher; die Leidensfähigkeit schränkt er ein 
auf diejenigen Seelen, welche wegen ihrer Anhänglichkeit an den 
Körper gleichsam etwas Körperliches mit sich genommen haben; 
im dicke bekennt er hierin seine Unwissenheit. 5) 





») Baer. 2, XVI, 8 (PL. 176, 585 A—C). 

*) Vgl. Augustinus (Storz a. a. O. S, 43f). — Claudianus Mamertus: 
De statu an. I, 6 (PL. 58, 710 C. Ed. Engelbrecht pag. 43). 

*| Gregorius Magnus: Moral. XI, 6 (PL. 75, 957 B). 

*) Augustinus (Storz a. a. O. S. 120 f). — Uhaleidius: Plat. Tim. 46 D 
ed. Wrobel pag. 55). — Claudianus Mamertus: De statu an. I, 23; II, 4. 7; 
HI 9 (PL. 58, 728 B—D. 742 D—743 A. 746 A, 7700. Ed. Engelbrecht pag. 
B2sq. 113sq. 120. 174) — Rhabanus Maurus: De univ. IV, 10 (PL. 111, 
99 B). — Abaelard: Exposit. Symb. Apost. (PL. 178, 626 D). — Wilhelm von 
Conches: Philos. IV, 30 (PL. 172, 97), — Gilbert de la Porrée: In l. de duab. 
nat, et una pers, Chr. e. 1 (PL. 64, 1363 B). — Robertus Pullus: Sent. II, 11 
(PL. 186, 785 CD. 786 CD). — Petrus von Poitiers: Sent. II, 19 (PL. 211, 
1019 BC). — °) Sacr. 2, XVI, 2. 3 (PL. 176, 584. 585 C). 


All. — 





104 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Die Objekte der einzelnen Sinne werden in der gewöhn- 
lichen Weise angegeben, „In der äußeren Form,* sagt Hugo, 
„ist die Gestalt und Farbe der Dinge eingeschlossen, die wir 
durch das Gesicht erfassen; zur inneren Natur gehören die übrigen 
Eigenschaften der Dinge, die wir durch die übrigen Sinne be- 
greifen,^ wie die Süßigkeit im Geschmack, den Duft im Geruch, 
den Wohllaut des Tones im Gehór, Weichheit und Rauhheit des 
Körpers im Tastsinn.!) Besonders werden wir aufmerksam ge- 
macht auf die Güte Gottes, die sich offenbart in der Sorge, daß 
jeder Sinn in seinem Objekt seine Befriedigung finden kann. Wie 
(Geschmack, Geruch und Tastsinn an der Süßigkeit, dem Dufte 
und der Weichheit der Dinge sich sättigen und freuen, so sind 
auch Sehen und Hóren nicht gleichgültig gegen die Harmonie der 
Welt. Es weidet sich das Auge an der Schónheit und Mannig- 
faltigkeit der Farben und bewundert die Anmut der Gestalten, 
die gleichsam eine besondere Sorgfalt des Schöpfers verraten. 
Das Ohr entzückt sich an lieblichen Melodieen, an Vogelsang und 
Menschenlied und all den Meisterwerken der Musik. Und ver- 
gessen wir nicht die Sprache! Das Wort ist Offenbarung. Was 
der Bruder denkt und will, was der Mann gehört und gesehen, 
was der Weise in der Tiefe der Wesen schaut und der Prophet 
von der Zukunft ahnend raunt, das Wort schließt alles in sich 
und bringt's dureh das Ohr in unser Herz. ?) 

Wichtig ist nun die Beschreibung des Wahrnehmungsvor- 
ganges und seiner Bedingungen. Dazu gehórt gewissermaben 
schon die Lokalisation der Sinnesorgane am menschlichen Kórper. 
„Den höchsten Platz nimmt das Gesicht ein in den Augen; dann 
kommt das Gehór in den Ohren, darnach der Geruch in der 


') De seriptur. et scriptor. sacr. c, 14. — Hom. II (PL. 175, 21 BC. 
139 Dj). — Did. VII, 1 (PL. 176, 812). — "Vgl. Augustinus: Confess. X, 10. 
n. 17; De quantit. an. c. 33. n. 71 (PL. 32, 786. 1074). — Cassiodorius: De 
an, c. 9 (PL. 70, 1296 A—C). — Claudianus Mamertus: De stat. an. I, 6 (PL, 
58, 709 CD, Ed. Engelbrecht pag. 43). — Isidorus; Etymol, XI, 1 (PL, 82, 
399 C—400 C), — Rhabanus Maurus: De an. e. 12 (PL. 110, 1120 AB); De 
univers, VI, 1 (PL. 111, 148 B—D), — Odo von Cambrai: De pecc. orig. e. 3 
(PL. 160, 1098 BC). — Isaak von Stella: De an. (PL. 194, 1881 A). — Joannes 
Saresber: Polyerat. IT, 18 (PL. 199, 436 D —437 A). 

*) Did. VII, 11. 18 (PL. 176, 820 sq.). 





Das sinnliche Erkenuen. 105 


Nase und der Geschmack im Munde. Wie wir wissen, gehen 
alle übrigen Wahrnehmungen von außen nach innen, einzig das 
Gesicht geht von innen nach außen und erfaßt auch vor den 
übrigen Sinnen mit wunderbarer Beweglichkeit das ferne Gelegene. 
Mit Recht also hat es gleich einem Türmer den höheren Platz 
vor allen erhalten, um die Gefahr, die den anderen droht, voraus 
melden zu können... Der Tastsinn hat keinen besonderen Sitz, 
er ist gemeinsam und wirkt bei allen Sinnen mit; daher hat 
auch unter den Fingern der Daumen als Symbol des Tastens 
allen anderen gegenüber, die in eins verbunden sind, seine 
Stellung erhalten, weil ohne Tasten keine Sinneswahrnehmung 
stattfinden kann.“ ') Dies führt uns bereits weiter zum Ablauf 
des einzelnen Wahrnehmungsvorganges. 

An sich schon erregt das Gesicht als der geistigste Sinn 
das meiste Interesse, das nur noch gesteigert wird durch die 
Aporie, da& der Sehende das Gesehene dort sieht, wo er selbst 
nicht ist.) Ist nun auch beim Sehen der Tastsinn beteiligt, ja, 
sind die verschiedenen Sinne überhaupt nur Modifikationen des 
Tastsinns, #?) so ist eine Lösung der Schwierigkeit bereits ange- 
deutet: Es muß lür das Auge zur Wahrnehmung des Fernen 
eine Vermittlung geben. Das gewöhnliche Denken freilich küm- 
mert sich um solche Fragen nicht, obwohl alle Menschen den 
Gesichtssinn gebrauchen; aber der tiefere Denker sieht sich hier, 
wie Bo&thius bemerkt, sogleich vor ein neues Problem gestellt, 
ob das Sehen zustande kommt durch Bilder, die an das Auge 
herantreten, oder durch Strahlen, die das Auge nach dem Gegen- 
stande der Wahrnehmung aussendet.*) Adelhard von Bath *) 
und Wilhelm von Gonches") hatten die verschiedenen Möglich- 
keiten abgewogen, ob das Auge ohne weitere Vermittlung direkt 


' Did. VII, 7 (PL. 176, 817 aq.). 

*) Vgl. Augustinus: De quantit. an. c. 23. n. 43 (PL. 32, 1060). — 
Richard von St. Viktor: De Trinit. IV, 12 (PL. 196, 981€). 

*, Vgl. Chalcidius: In Plat, Tim. c. 214 (ed. Wrobel pag. 252). 

*) Boéthius: De musica I, 1 (PL. 63, 1167 CD, Ed. Friedlein pag. 179). 

^) Quaestiones natural. c. 23 (Inkunabel der Münchener Staatsbibl.). 

*) Philos, IV, 26 (PL. 172, 96). — Vgl. Chaleidius: In Plat. Tim. c. 
996 &qq. (ed. Wrobel pag. 271 sqq.). 


EE —— 






106 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


in die Ferne sehe, ob der Gegenstand durch abgelöste Bilder an 
das Auge herantrete, ob diese Bilder etwa unterwegs dem vom 
Auge ausgehenden Sehstrahl begegnen und ihm die entsprechende 
Form geben, oder ob endlich der Sehstrahl als Tastorgan des 
Auges unmittelbar am Gegenstand selbst sich einen Abdruck 
hole. Die letzte Annahme fand Billigung. Auch Hugo darf 
wohl für diese Richtung in Anspruch genommen werden, Das 
deutet schon obige Bemerkung an, das Gesicht gehe von innen 
nach außen. Auch sagt er noch ausdrücklich: „Die Form des 
Wahrnehmungsgegenstandes wird nach den Gesetzen der Natur 
durch die Sehstrahlen außen erfaßt und zu den Augen zurück- 
gezogen, und jetzt von diesen aufgenommen, wird sie Sehen 
genannt.“ !) Im Prinzip ist bei allen Sinneswahrnehmungen der 
äußere Teil des ganzen Ablaufes derselbe. „Mag der Sinn Sehen, 
Hören, Riechen, Schmecken oder Tasten heißen, jeder wird außen 
durch das Zusammentreffen mit einem Körper formiert,*?) und 
der Sinn selbst ist nichts anderes als die feurige Naturkraft, in- 
sofern sie von außen die Form des Gegenstandes angenommen 
hat.?) Die Sinneswahrnehmung ist also, abgesehen von dem 
Entgegenkommen der Feuerkraft beim Sehen, wesentlich ein 
passiver Vorgang) und besteht darin, daß die Form des Gegen- 
standes sich dem Sinnesmedium eindrückt. Der Sinn erhält 
einen Abdruck, ein Bild von seinem Gegenstande. Denn das ist 
allgemeine Bedingung alles Erkennens, daß im Erkennenden ein 
Bild des Erkannten ist. 5) 

') Un. (PL. 177, 287 B) Text s. oben 8. 75, 

*) A, a. O. (Dy Text s. oben S. 75. 

?) A. a. O. (B). 

*) Vgl. Chaleidius: In Plat. Tim. c. 193sq. (ed. Wrobel pag. 2368qq.). — 
Adelhard von Bath: Quaest. natural. c. 13: „Et est sensus definitio . . . animi 
atque corporis exteriorum applicatione non levis mutatio,* 

*) Did. 1, 2 (PL. 176, 7415q.). — Vgl. Chaleidius: In Plat. Tim. c. 51 sq. 
(ed. Wrobel pag. 119 sq.). — Augustinus: Confess, X, 8. 15. 17. n. 13sq. 23. 
26 (PL. 32, 785. 789. 790); De Trinit. IX, 11. n. 16; XI, 2sqq. n. 28qq. 
(PL. 42, 969 8q. 9855qq.). — Boéthius: In 1. de interpretat. editio prima I; 
edit. secunda I (PL. 64, 297 BC. 409 C—410 B. Ed. Meiser pag. 37. 34sq.). — 
Adelhard von Bath: Quaest, natur. c. 28, — Isaak von Stella: De an. (PL. 
194, 1885 D—1886 B). — Über diesen Grundsatz in der Scholastik überhaupt 
vgl Kleutgen: Die Philosophie der Vorzeit (2. Auflage. Innsbruck 1878) 
Bd. I, 8. 23 ff. 





Ge er 
u 


Das sinnliche Erkennen, 107 


Wir kommen zur zweiten Stufe des sinnlichen Erkennens, 
zur sinnlichen Vorstellung — imaginatio. — Mit der Aufnahme 
des Wahrnehmungsbildes in das Sinnesorgan ist der Erkenntnis- 
vorgang noch nicht abgeschlossen; bloß der äußere Abschnitt 
desselben ist erledigt und findet jetzt seine Fortsetzung nach 
innen. „Die feurige Naturkraft, die, von außen formiert, Wahr- 
nehmung genannt wird, heißt Vorstellung, wenn sie mit eben 
dieser Form bis zum Innersten sich fortleitet,^ So dringt z. B. 
das Gesichtsbild, durch die sieben Häute und drei Flüssigkeiten 
des Auges gereinigt und gesammelt, nach innen bis zum Gehirn 
vor und wird zur Vorstellung. Hernach geht dieselbe Vorstellung 
vom Vorderhaupt zum mittleren Teil des Hauptes über, trifft hier 
auf die Substanz der Vernunftseele selbst und regt das Urteil an; 
sie ist nun so rein und fein geworden, daß sie sich mil dem 
Geiste unmittelbar verbindet, aber sie behält doch wahrhaft die 
Natur und Eigentümlichkeit des Körpers bei. Denn der Geist 
kann nicht Körper, der Körper nicht Geist werden. Aber es gibt 
im Körper nichts, was höher und der geistigen Natur näher 
stünde als die Vorstellung. So hoch steht sie, daß über ihr so- 
gleich die Vernunft kommt. Daf jedoch die Vorstellung noch 
außer der Vernunft bleibt, erhellt daraus, daß die Tiere, obwohl 
durchaus vernunftlos, Vorstellungskraft besitzen. Übrigens bleibt 
bei den Tieren die Vorstellung doch auf einer niedrigeren Stufe 
stehen, weil sie eben nicht für die Einwirkung auf die Vernunft 
bestimmt ist; sie geht bei ihnen nicht hinaus über die cella phan- 
lastica, während sie bei den vernünftigen Wesen fortschreitet bis 
zur cella rationalis, in der sie auf die Vernunft selbst trifft. !) 

Nach der physiologischen Seite haben wir hier eine Skizze 
dessen vor uns, was Adelhard von Bath,?) Wilhelm von Conches ®) 
und Wilhelm von St. Thierry *) ausführlicher und exakter geben. 
Hugo ist es eben nicht um die physiologisehen Einzelheiten zu 
tun, sondern um die Fortpflanzung und steigende Verfeinerung 
der Erkenntnisform überhaupt. Er kennt darum insofern keinen 


?) Un. (PL. 177, 287 8q.) Text &. oben 8. 74 ff. 
'*) Quaest. natural. c. 17 sqq. 

*) Philos. IV, 24 (PL. 172, 95). 

*) De nat. corp. et an. I (PL. 180, 702). 


ue 





108 Die Psychologie Hugos von St, Viktor. 


wesentlichen Unterschied zwischen der Vorstellung als unmittel- 
barem Erzeugnis der Wahrnehmung und der Vorstellung als Er- 
innerungsbild; als solches pflegte sie aber gefaßt zu werden, in- 
dem man sie im Gegensatz zur Wahrnehmung auf Abwesendes 
bezog und zugleich an ihre Verwendbarkeit zu freien Kombina- 
tionen der Phantasie dachte.!) Indessen schon Boöthius hatte 
den wesentlichen Unterschied zwischen Wahrnehmung und Vor- 
stellung darein verlegt, daß die eine die am Körper haftende 
Form, die andere die Form für sich ohne Materie zum Gegen- 
stand habe.?) — Die Funktion der Vorstellungskraft als frei 
kombinierende Phantasie schildert Hugo mit den Worten des 
Boéthius: „Die Wesen mit sinnlicher Wahrnehmung erfassen nicht 
bloß die Formen der Dinge, wie sie sich durch die Gegenwart 
des wahrnehmbaren Körpers einprägen; sondern auch, wenn die 
Wahrnehmung aufhórt und der Gegenstand verschwunden ist, 
halten sie die Bilder der in der Wahrnehmung erkannten Formen 
fest und bilden das Gedächtnis. Je nach seinem Vermögen be- 
wahrt sie jedes Tier länger oder kürzer; es nimmt die Vor- 
stellungen in buntem Durcheinander ohne feste Umrisse auf, so 
daß es aus ihnen durch Verbindung und Zusammensetzung nichts 
Neues bilden kann. Und deshalb können auch die Tiere sich 
nieht an alles in gleicher Weise erinnern, und was sie einmal 
vergessen haben, können sie nicht mehr wiederherstellen und 
zurückrufen. Auf die Zukunft geht ihr Erkennen überhaupt 
nieht." Dagegen verschafft sich der Mensch unter Mitwirkung 
der Vernunft wohl geordnete Sinnenbilder, prägt sie sich fest ein, 
ruft sie sich nach Belieben ins Bewußtsein zurück, kombiniert und 
trennt und nimmt das niedere Erkennen in den Dienst des hóhe- 


') Vgl. Augustinus: De Trinit, XI, 9. 10. n. 16. 17 (PL.492, 996 sq.). — 
Ulaudianus Mamertus: De stat. an. 1, 24 (PL. 53, 7290. Ed, Engelbrecht 
pag. 55), — Wilhelm von Conches: De substantiis physicis ete. lib. VI (ed, 
Wewtareli pag. 300 sq.). — De intellectibus (ed. Cousin in Petri Abaelardi Opera 
Wm. Il, Paris 1859. pag. 735 sq. — Über den Traktat vgl. Überweg-Heinze: 
rum II*, 209). — Isaak von Stella: De an. (PL. 194, 1880 CD. 1881 B). — 
Kiehard von St. Viktor: Beni, minor c. 5. 16 sqq. (PL. 196, 40—54A. 11B—D. 
MR 190. — Joannes Saresber: Metalog. IV, 95qq. (PL. 199, 921 D— 
"i 938 A). 

% De sonsolat, philos. |. V. pros. 4 (PL. 68, 849, Ed. Peiper pag. 184). 





Das sinnliche Erkennen. | 109 


ren. !) Der Mensch also beherrscht dank seiner Vernunft frei 
seine Wahrnehmungs- und Vorstellungstätigkeit, während das Tier 
passiv ist, wahllos die Bilder aufnimmt, die Vorstellungen in sich 
kommen und gehen läßt, ganz dem Zufall überlassen. 

Was über die dritte Stufe, das sinnliche Gedächtnis, zu 
sagen ist, ist damit auch schon erschöpft. Über das Gedächtnis 
überhaupt bietet Hugo nicht mehr als ein paar praktische 
Regeln. ?) 

Die vierte Stufe endlich, die sich beim Tiere kundgibt als 
Unterscheidungsfähigkeit zwischen nützlich und schädlich und 
sogar eine Art Voraussehen in die Zukunft einzuschlie&en scheint, 
ist nicht sinnliche oder vernünftige Urteilskraft, sondern ange- 
borner Instinkt und gehört als soleher schon zum  Triebleben 
oder sinnlichen Begehren. Doch mögen ein paar Daten, die wir 
bei Hugo finden, hier Platz haben. „Die Natur des vernunft- 
losen Tieres wird durch keinerlei Vernunfturteil geleitet, sondern 
richtet sich in ihrer Bewegung bloß nach dem sinnlichen Ein- 
druck, im Anstreben und Fliehen von der blinden Neigung des 
Fleisches getrieben.* *) Gott hat jeden Tiere die Norm einge- 
schaffen, was und wieviel es begehren soll.*) Zeugen der gött- 
lichen Weisheit sind Ameise und Spinne mit ihrer scheinbaren 
Vorsorge und Klugheit. °) 

Zum Schlusse des Kapitels sei noch eine Würdigung der 
Vorzüge und Mängel des sinnlichen Erkennens gegeben. — Das 
sinnliche Erkennen hat einmal den Vorzug großer Klarheit und 
Sicherheit. Während das geistige Auge durch den Sündenfall 
teils ganz ausgelöscht, teils in hohem Grade geschwächt wurde, 
ist das körperliche Auge klar und hell geblieben; es bedarf nur 
des Lichtes, um sicher zu urteilen. Darum läßt sich auch über 
sinnlich wahrnehmbare Dinge viel leichter eine Einigkeit im Ur- 
teil erzielen, als über Dinge, die nur dem Urteile der Vernunft 


") Did. 1, 4 (PL. 176, 748D—744 B) — Boäthius: In Porphyr. u se 
translat. 1 (PL. 64, 71 C—72 A). 

*) Did. III, 12 (PL. 176, 772 8qQ.). 

*) Did, I, 5 (PL. 176, 744D). 

*) Did, VII, 8 (PL. 176, 818 D—819 A. 

s, Did, VII, 11 (PL. 176, 820 B). 





110 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


unterstehen.') Denn das Sinnliche kann meist unmittelbar ge- 
schaut werden, und das direkt Geschaute ist immer sicherer als 
das bloß Erschlossene, und die beste Bestätigung des Denkens ist 
es, wenn die äußere Wahrnehmung mit seinen Resultaten über- 
einstimmt. *) — Das sinnliche Erkennen geht auch dem geistigen 
der Zeit nach voraus;?) es entwickelt sich bei jedem Menschen 
zuersl. ) So wäre es auch im Urstande ohne Sündenfall ge- 
wesen; auch da hätte der Mensch mit dem Sinnenerkennen an- 
gefangen und wäre, von ihm angeregt, erst im Laufe der Zeit 
zur Erkenntnis des Geistes und Gottes fortgeschritten; freilich 
ohne die Sünde hätte sich diese Entwicklung mühelos und ganz 
naturgemäß vollzogen. ^) Um so mehr sind wir jetzt auf diesen 
Weg angewiesen, da das leibliche Auge allein noch ungetrübt ist. 
Von außen müssen wir angeregt werden zur Erkenntnis unserer 
selbst und zur Erkenntnis Gottes. %) — Umgekehrt wiederum 
zeigt sich die Wichtigkeit unseres Sinnenerkennens für die Mög- 
lichkeit der Offenbarung geistiger Gedanken. Was einer sich 
denkt, sieht nur er selbst; darum muß er, um seine Gedanken 
anderen mitzuteilen, ein äußeres, sinnlich wahrnehmbares Mittel 





—— 


') Saer. 1, X, 2 (PL. 176, 829 C—330 A). 

" Hom. VI! (PL. 175, 162 AB). — Vgl. Saer. 1, VI, 32 (PL. 176, 283). 

?) Baer. 1, VI, 26 (PL. 176, 280 A). — Vgl. Chaleidius: In Plat. Tim. 
c, 802 (ed. Wrobel pag. 331). — Boöthius: In |, de interpretat. edit. secunda I 
(PL. 64, 406 D—407 A. Ed. Meiser pag. 285q.). — Alcuin: De an. rat. e. 7. 8 
(PL, 101, 642), — Bernard von Clairvaux: Serm. in Cant. cant. 5 (PL. 188, 
799 AB. 800 AB), — Isaak von Stella: De an. (PL. 194, 1875 CD). — Richard 
von Bt. Viktor: Beni. minor c. 5; Beni. maior II, 17 (PL. 196, 40—5 A. 
96 A—C), — Joannes Saresber: Metalog. IV, 8 (PL. 199, 921 AB). 


*) Vgl. Chaleidius: In Plat. Tim. c. 208 (ed. Wrobel pag. 247). — 
Augustinus: De Trinit. XIV, 5. n. 7 (PL. 42, 10405q4.), —  Cassiodorius: De 
an, e, 5 (PL. 70, 1290 D—1291 A), — Rhabanus Maurus: Tract. de an. c. 4 
(PL, 110, 1118D—1114 A). — Wilhelm von Conches: Philos. IV, 85 (PT. 
172, 99), 

^ Saer, 1, VIE, 33; II, 13; VI, 5 (PL. 176, 302. 211 B. 266). — Did. 
VII], 4 (PL. 176, 814 BC). — Ebenso Roland (Gietl: D. Sentenzen Hol. 
B, 1221); dagegen Honorius von Autun: Elucidar. I, 14 (PL. 172, 1118 B) 
und Robertus Pullus: Sent, II, 13; III, 21 (PL. 186, 789 A—C. 798 D—794 A) 
nehmen die Priorität der Sinneserkenntnis und die allmähliche Entwicklung 
als Folge des Sündenfalles, 


") Saer. 1, IT, 13, — Did. VII, 25 (PL. 176, 211 B. 835). 








Das sinnliche Erkennen. 111 


haben.?) Ein solches Mittel aber ist der Laut der Sprache, ohne 
welche die Menschen nicht miteinander verkehren kónnten; ohne 
Sprache wäre das Leben der Menschen mit dem der Tiere ver- 
gleichbar.?) — Und wie für das Denken, ist auch für das mensch- 
liche Handeln und die menschliche Kunstfertigkeit die Erkenntnis 
der Sinnenwelt äußerst wichtig. Ist der Mensch überhaupt schon 
darauf beschränkt, der vorliegenden Materie eine andere Gestalt 
zu geben,®) so gehl er auch noch bei der Auswahl der Gestalt 
am Gängelbande der Natur. Wer eine Statue gegossen, hat 
einen Menschen gesehen. Wer ein Haus gebaut, hat sich einen 
Berg zum Vorbild genommen; wie der hochragende Berg die 
Wasser ablaufen läßt, so mußte auch das Haus einen Giebel er- 
halten, um das Ungemach der niederstürmenden Wetter sicher 
aushalten zu können. Wer zuerst Kleider erfand, wurde darauf 
geführt durch die Beobachtung, dal jedes Wesen mit seinen 
eigenen Schutzmitteln zur Welt kommt; der Baum hat seine 
Rinde, der Vogel sein Gefieder, der Fisch die Schuppen, das 
Schaf die Wolle. Und so sind die mannigfachen Arten der 
Malerei, Weberei u. dgl. entstanden. Nicht dem Künstler allein, 
auch der Natur gebührt unsere Bewunderung. !) 

Diese umfassende Bedeutung der Sinnenerkenntnis hat aber 
auch ihre Kehrseite. Die Sinne sind beschränkt und erschöpfen 
ihr eigenstes Gebiet in keiner Weise. Nehmen wir das Auge! 
Ist es seinem Gegenstande nahe, so ist der Gesichtskreis ein sehr 
enger; steigt es in die Höhe und erweitert es damit sein Blick- 
feld, so leidet die Deutlichkeit und Klarheit darunter. Und so 
bleibt der Kreis des tatsächlich Beobachteten im Vergleich zur 
Gesamtheit der Dinge sehr klein, auch das wirklich Wahrge- 
nommene wird nur an der Oberfläche gesehen; der Sinn erkennt 


') Saer. 1, HL 20 (PL. 176, 225), —  Aleuin: Epist. 162 (PL. 100, 
422 AJ. — Odo von Cambrai: De peec. orig. c. 3 (PL. 160, 1087 C), 

?) Did. VII, 18 (PL. 176, 8210). 

?) Vgl. Hom. XIV (PL. 175, 216 A), — Anselm von Canterbury: De 
conceptu virg. et orig. pecc. c. 11 (PL. 158, 446 A), — Richard von St, Viktor: 
Beni. maior II, 5 (PL. 196, 88 A—C). 

*) Did. I, 10 (PL. 176, 7475q.. — Vgl. Lueretius: De rerum nat, 
Vv. 1348— 1380. 


alib. 





112 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


nicht die verborgenen Eigenschaften und Kräfte, nicht die innere 
Natur, die Ursache und den Zweck der Dinge; für all dies ist er 
auf die ergänzende Tätigkeit der Vernunft angewiesen. ') — Auch 
die Sprache, dieser Ehrenvorzug des Menschen, bleibt sinnlos, ja 
unmöglich, ohne Vernunft. Der Gedanke der Vernunft muß zu- 
erst da sein, um ausgesprochen werden zu können.?) Und da- 
mit das Ausgesprochene aufgefa&t und verstanden werden kann, 
ist wiederum die Vernunft im Angesprochenen vorausgesetzt. Das 
Wort ist ja nur willkürliches Zeichen des Gedankens,?) es ist 
gleichsam das Futteral und Gehäuse des geistigen Begriffes, und 
wenn der Geist nicht wach ist, wenn auch er in einem Gehäuse 
steckt, kann das Wort dem Menschen die Wahrheit nicht ver- 
mitteln.) Was wir nicht zuvor selbst innerlich geschaut, kann 
uns das bloße Wort auch nicht zum Bewußtsein bringen, ’) Ja, 
so vorzüglich die Sprache ist, weil sie in erster Linie Sinnliches 
bedeutet und nach dem Gange der sinnlichen Erkenntnis sich 
richtet, wird sie vielfach geradezu zur Quelle des Irrtums.*) Zur 
Quelle verderblichsten Irrtums wird das sinnliche Erkennen selbst 


— 


') Hom. II (PL. 175, 139 D—140 B. 143). — De vanitate mundi I, — 
Did. I, 4 (PL. 176, 703 sq. 744), 

*) Hom, II (PL. 175, 140 B). — Saer. 1, III, 20; X, 2; 2, XVIII, 19 
(PL. 176, 225. 329 AB. 616 B). — Hier. III (PL. 175, 976 BC). — Vgl. Dionys. 
Areopag.: De divin, nomin. c. 4 (PL. 122, 1134D —1135 B). — Claudianus 
Mamertus: De stat, an. I, 26 (PL. 53, 784 B. Ed, Engelbrecht pag. 94 sq.). — 


Cassiodorius: De an. e. 2 (PL. 70, 1285 BC). — Anselm von Canterbury: 
Monolog. e. 10; Proslog. c. 4 (PL. 158, 158 B—159 A. 229 A). 
*| De scriptur. et scriptor. sacer. c. 14 (PL. 175, 21A). — Vgl. 


Augustinus: Confess, I, 8. n, 18; X, 12. n. 19 (PL. 82, 666sq. 787); De 
quantit. an. c, 18. n. 32 (PL. 32, 1053 sq.). 

*) Sacer. 2, I, 9 (PL. 176, 397 C). — Vgl. Richard von St. Viktor: Beni. 
maior VI, 12 (PL. 196, 976 D). 

^) Hier. IX, III (PL. 175, 1130 B. 9765q4.). — Sacr. 1, X, 2 (PL. 176, 
329 AB). — Vgl Richard von St, Viktor: Beni, maior VI, 12 (PL. 196, 
976 C—977 A). 

*) Sacr. 2, I, 11. 9 (PL. 176, 405 CD. 408 BC. 410 A. 397 C). — Vgl. 
Anselm von Canterbury: De casu diab. c. 12 (PL. 158, 342 D—848 A). — 
Odo von Cambrai: De peec. orig. c. 1 (PL. 160, 1076 C). — Abaelard: Dialee- 
tica pars l. lib. III (ed. Cousin 1836 pag. 216). — Gilbert de la Porrée: In 1. 
de Trinit, (PL. 84, 1260 D), — Hiehard von St. Viktor: Beni. maior IIT, 18 
(PL. 196, 217 B). 





-*Y 
' 


u 





Das sinnliche Begehren, 113 


eben wegen seiner einzigen Klarheit und Unmittelbarkeit gegen- 
über dem getrübten, verschwommenen Blicke des Geistes, weil 
die Seele durch die sinnlichen Formen gleichsam sich selbst ent- 
freındet wird, so daß sie ihres eigenen Wesens vergißt; und weil 
sie sich nicht erinnert, jemals anderes als das Sichtbare gesehen 
zu haben, glaubt sie, anderes existiere gar nicht, ') Die Natur 
des eigenen Ich ist fast zum Glaubensgeheimnis geworden, ?) und 
damit ist auch der wahren Gotteserkenntnis die Grundlage ent- 
zogen.") Und was das schlimmste dabei ist, die Seele stürzt 
sich auf die Sinnenwelt und versenkt sich in Sinnenlust, sie wird 
mitgerissen vom ewig wechselnden Strom des Zeitlichen, sie ver- 
wächst so fest mit dem Körperlichen, daß sie es selbst beim 
Tode nicht ganz ausziehen und zu ihrer Reinheit zurückkehren 
kann.*) In der sinnlichen Begierde erreicht also die Gefährlich- 
keit des Sinnenerkennens ihren Gipfelpunkt. 


j——H € 


Das sinnliche Begehren. 


Das rein sinnliche Erkennen, wie es im Tiere zutage tritt, 
kommt da der Vernunft am nächsten, wo es sich in praktischer 
Fürsorge für Wohlergehen und Erhaltung des Individuums wie 
der Art betätigt, indem es zwischen Nützlichem und Schädlichem 
unterscheidet und gewandt und leicht das Rechte zu finden und 
zu treffen weiß. In dieser Hinsicht lassen sich sogar gewisse 

') Did, 1,3; II, 4. 5 (PL. 176, 742 CD. 753. 754 C). — Vgl. Hom. XVII 
(PL. 175, 297 D — 238 A). — Ambrosius: De lsaac et anima c, 2 (PL. 14, 
504 D—505 A); De bono mortis c. 9 (PL. 14, 558 B). — Augustinus (Storz a. 
a 0. 8. 105 f£). — Claudianus Mamertus: De stat. an. LIT, 2 (PL. 58, 761 CD. 
Ed. Engelbrecht pag. 1555q.). — Gregorius Magnus: Moral, VIII, 82 (PL, 75, 
#35 A—0C); Homil in Ezech. II, 5 (PL. 76, 989 C). — Chaleidius: In Plat. 
Tim. e. 207 (ed. Wrobel pag. 246). — Dionys. Areop.: De div. nom. e. 7 
{PL. 122, 1158 B). — Boethius: Consol. philos. 1. [. pros. 2. 3; 1. V. pros. 2 
(PL. 63, 600. 604, 837. Ed. Peiper pag. 7. 8. 124). 

1 Hom. XVII (PL. 175, 250 D —252 €). . 

^y Vgl. Did. VII, 17 (PL. 176, 825 A). — Hier. III (PL. 175, 977 CD). 

*) Hom. I. XVIII (PL. 175, 120 CD, 2515q). — Sacr, 2, XVI, 2. 3 
(PL. 176, 584 BC. 585 C). — Un. (PL. 177, 288 B—D\. 

Beiträge VI, 1. Ostler, Hugo v. 5t. Viktor. 3 


- 


n 








114 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Rangstufen unter den Tieren unterscheiden. Allein, wie wir be- 
reits gehört, es handelt sich nur um ein Abbild der Vernunft; 
nieht ein eigentliches Urteilen konımt den Tieren zu; ihr Benelı- 
men macht nur den Eindruck, als ob sie urteilen würden. In 
Wirklichkeit haben wir es nur mit besonders fein ausgebildeten 
und differenzierten blinden Trieben zu tun, deren Tätigkeit durch 
die Erkenntnis oder Einwirkung der entsprechenden Sinnenobjekte 
ausgelöst wird. Die Erkenntnis ist also nur notwendige Bedin- 
gung des Trieblebens; aber so wenig Erkennen und Vorstellen 
selbst in der Gewalt des Tieres sind, ebensowenig hat das Tier 
Gewalt über seine Triebe, die einmal geweckt sind; es muß ihnen 
widerstandslos folgen. So hat die Natur vieles, was sie den 
Menschen versagte, von Anfang an den Tieren gegeben, weil sie 
sonst nicht für sich sorgen könnten, und was die Tiere tun, ist 
darum auch nur Naturanlage, nicht Überlegung und Kunst. !) 

Das Stadium des rein sinnlichen Trieblebens durchwandert 
auch der Mensch; „es ist der menschlichen Natur bestimmt, sich 
in der frühesten Jugend nur durch sinnliche Neigungen leiten zu 
lassen*. ) Und wenn auch später die Sinnlichkeit nicht mehr 
allein herrscht, so verschwindet sie doch auch nicht, sondern übt 
den größten Einfluß aus. 

Objekt des sinnlichen Begehrens ist zunächst das Wohl- 
ergehen und Gedeihen des Leibes.*) Was dazu in Beziehung 
steht, positiv oder negativ, also nützlich oder schädlich ist, dar- 
auf kann das sinnliche Begehren sich richten in posiliver oder 





l—— 


' Hier. TX (PL. 175, 1119 AB). — Did. I, 4. 5. 10 (PL. 176, 743 sq. 
748). — Magnif. (PL. 175, 419 D). — Vgl. Chaleidius: In Platonis Tim, c, 220 
(ed, Wrobel pag. 256). — Macrobius: In Somn. Scip. |, I. c. 14. n. 12. 13 (ed. 
Eyssenhardt pag. 529) —  Rhabanus Maurus: De univ. IV, 10 (PL. 111, 
99 B). — Anselm von Canterbury: De lib. arb, c. 5 (PL. 158, 497 B), — 
Wilhelm von St. Thierry: De nat, corp. et an. I (PL. 180, 702 B), — Isaak 
von Stella: De an. (PL. 194, 1881 Dl, — Joannes Saresber: Metalog. IV, 15 
(PL. 199, 925 BC). 

*) Sacr. 1, VI, 26 (PL. 176, 279 D—280 A). 

? Sacer. 1, VI, 1. 6. 27. 28; VII], 19; 2, XIII, 7 (PL. 176, 263 sq. 
2678q. 2805q. 295. 5381D —532 AJ. — Vgl. Ambrosius: De officiis minist. 
I, 27 (PL. 16, 61 A). — Augustinus (Storz a. a. O. S. 135f.). — Robertus 
Pullus: Sent. II, 11 (PL. 186, 754 D.- 735 D), — Petrus von Poitiers: Sent. 
II, 21 (PL. 211, 1026 B), 


Bu — n 


Das smnliche Begelireu. 115 


negaliver Weise, d.h. hinstrebend oder fliehend und abweisend.?) — 
Nach der Nützlichkeit im weitesten Sinne teilt Hugo die Dinge 
ein in notwendige, zuträgliche, angemessene und angenehme. 
.Notwendig ist, ohne was ein Ding nicht gut exislieren kann, 
wie z. B. für den Menschen Brot und Wasser zur Nahrung, 
Wolle und Felle zur Kleidung notwendig sind. Zuträglich ist, 
wodurch das Leben annehmlicher wird, mag es auch ohne das- 
selbe gefristet werden können, wie Wein und Fleisch als Speise, 
feines Linnen, Seide oder überhaupt weichere Gewandung als 
Kleid. Angemessen und passend ist, dessen Verwendung zwar 
keinen Nutzen bringt, was aber doch zur Verwendung sich eig- 
net, wie gefärbte Stoffe, kostbare Steine und was es sonst der 
Art gibl. Angenehm ist, was zwar nicht zu freier Verwendung 
dient, aber doch schön zu schauen ist, wie manche Arten von 
Pflanzen und Tieren, Vögeln und Fischen und ähnlichen Dingen.“ 
All das hat Gott dem Menschen gegeben, um nicht bloß seine 
Güte, sondern auch seinen Reichtum und den Reichtum seiner 
Güte zu zeigen. ?) 

Das Streben und Verlangen nun nach dem, was dem 
Fleische wohl tut und notwendig ist, ist so sehr auch der Natur 
des Geistes eingepllanzl, daß es ihm unmöglich ist, sein Fleisch 
zu hassen; das Streben nach dem Zuträglichen ist unzertrennlich 
mit der Nalur verbunden und verlierl sich nicht, auch wenn es 
nicht gestillt wird.?) Und so tief wurzelt dieses Streben in der 
Natur, dab es selbst bei Christus dem Herrn mit aller Gewalt 
sich gellend machte: es ist ja auch dieses Widerstreben und 
dieser unbedingte Abscheu des Fleisches gegen sein Übel keine 
Sünde, weil sie gegen das Übel als solches gerichtet sind, wenn 
nur dabei der Wille sieh Golt und der Pflicht unterwirft.*) Die 
Tendenz freilich, ohne Überwindung und Schmerz zur Tugend zu 
gelangen, ohne Unterdrückung des Fleisches die Reinheit zu 
wahren, läßt sich nicht auf dieser Höhe erhalten, sondern nur 


') Baer. 1, VI, 8; 2, XIII, 7 (PL. 176, 268 D, 582 €). 

*) Did. VII, 14 (PL. 176, 822). 

*) Sacr, 1, VII, 11. 19 (PL. 176, 291 sq. 295 sq.). 

*) Sauer, 2, I, 11. — De quattuor voluntatibus in Christo (PL. 176, 
404 CD, 841 sqq.). 


Mx 


AEN. 





116 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


zu schnell wird sie dem Ungestüm des Fleisches weichen müssen, 
wenn sie nicht noch hóher zielt. Dabei isl aber anzuerkennen, 
daB auch ein ausschließlich geistiges Streben ohne Rücksicht auf 
die Gebrechlichkeit des Fleisches nicht durchführbar ist, !) 

Im idealen Urstande der Menschheit war die ganze Natur 
in schönster Harmonie. Damals trug auch das Fleisch seine 
Norm in sich selbst; es war weder stürmisch und überschäumend, 
noch träge und lässig; es war mit wenigem zufrieden, so daß es 
dem Geiste trotz seiner Bestimmung für Höheres eine Freude und 
Wonne war, für das Fleisch zu sorgen. ?) Zwar war der Leib 
auch damals von Natur aus nicht unsterblich, aber einerseits 
waren Verderben und Schwäche noch nicht in ihn eingedrungen, 
andererseils hatte der erste Mensch am Baume des Lebens ein 
Mittel ewiger Jugend und schützte ihn Gottes besondere Fürsorge 
vor den Gefahren durch äußere Gewalt." Mit dem Sündenfall 
wurde dies anders. Zur Strafe für die Sünde „brach“ Gott die 
Unsterblichkeit des Menschen, indem er ihm seine besondere 
Fürsorge entzog, ihn vom Baume des Lebens verbannte und 
ihm zudem die Gesundheit und Unversehrtheit des Leibes raubte. 
Die Folge davon ist, daß der Leib nunmehr einer viel weiter 
gehenden Fürsorge des Geistes bedarf als ursprünglich.*) Dazu 
kommt, daß, wie der Geist sich gegen Gott empört hat, auch 
das Fleisch gegen den Geist sich empört; die erste Norm ist ge- 
brochen, die Begierde ist entfesselt und strebt über das Notwen- 
dige und Nützliche hinaus; und weil der Geist das Fleisch lieben 
muß, läßt er sich oft und leicht von dessen Ungestüm fort- 
reißen, °) 

In vierfacher Weise kann das Begehren die rechten Schran- 
ken überschreiten, nach Gegenstand, Art und Weise, Menge und 


') De arca Noé morali 1, 4 (PL. 176, 633 C—634 C). — Vgl, Saer. 1, I, 19 
(PL. 176, 200 aq.). 

*) Saer. 1, VII, 19 (PL. 176, 295). 

*) Sacr. 1, VI, 9, 18. 27. 28. 31 (PL. 176, 269. 275 sq. 280 sq. 283). — 
Vgl. Augustinus: De Genesi ad litt, IV, 25. n. 86 (PL. 34, 354). 

*) Sacer, 1, VII, 19 (PL. 176, 295 D). — Vgl. Did. I, 6 (PL. 176, 745). 

?) Sacr. 1, VI, 4; VII, 17. 27. 56; VIII, 13; 2, XIII, 7 (PL, 176, 265 8q. 
294sq. 298. 3025q«. 316 C. 532 B) — Vgl. Richard von St. Viktor: Beni. 
minor e. 5. — De statu interioris hominis I, 10 (PL. 196, 4C, 5B. 1123€), 








Das sinnliche Begehren. 117 


Zeit.!) Die näheren Ausführungen hiezu gibt Hugo nicht im An- 
schluß an dieses Schema, sondern im Anschluß an herkömmliche 
Einteilungen wie die sog. sieben Hauptsünden oder die Dreiheit: 
Augenlust, Fleischeslust und Hoffart des Lebens.?) Das meiste 
davon gehört natürlich in die Ethik. Nur einiges sei ausgehoben: 
Hugo verlegt allerdings das ganze Verderbnis in das Fleisch, von 
dem aus es erst auf die Seele übergeht.) Aber doch ist das 
Wort „Fleisch“ nicht immer in diesem physischen Gegensatz zu 
nehmen, sondern in weiterem Sinne, wie er durch den moralischen 
Gegensatz von Fleisch und Geist gekennzeichnet ist, „Fleischliche 
Regung ist nichts anderes als die Regung der Seele, die dem 
Geiste nicht gehorcht.* *) Der Natur nach sind alle Regungen 
der „Liebe“ (amor) gleich, sie alle entstehen aus dem Herzen, 
aber nach ihrer Richtung sind sie geteill. Wenn die Liebe un- 
geordnet ist, d. h. nach dem verlangt, wonach sie nicht ver- 
langen soll, hei&t sie Begierde; wenn sie aber geordnet ist und 
auf Gott und Göttliches sich richtet, heilt sie im höchsten Sinne 
Liebe (charitas).*) Dann begehren wir mit dem Fleische, wenn 
das Herz fleischliche Begierden hegt, deren Wurzeln allerdings 
im Fleische selbst sind, deren Verantwortung aber dem Willen 
anheimfällt. 5) 

Der Ethiker drángt hier den Psychologen zurück. Dem 
Ethiker handelt es sich vor allem um die Stellung des Willens 


!) Saer. 1, VII, 14 (PL. 176, 293. 

*| L Joh, ll, 16. — Hom. l. XIV. — Expositio in Abdium, — De quin- 
que septenis seu septenariis opusculum. — Exposit. orationis Dominicae (PL, 
175, 1208q. 217 AB. 384, 400sqq. 405sqq. 7745qq.) — Sacr. 2, XIII, 1 
(PL. 176, 525 8q.). — Miscellanea |, 178 (PL. 177, 569 C—570 D). 

?) Sacr. 1, VII, 84 (PL. 176, 302 sq.). 

*) Exposit. in Abdiam (PL. 175, 383 B - D). 

^; De substantia charitat. (PL. 176, 15 B). — Sacr. 2, XIII, 4 (PL. 176, 
527 D—528 A). — Vgl Ambrosius: In Pa. 118. exposit, XV, 37 (PL. I5, 
1423 A). — Gregorius Magnus: Moral. XVIII, 9 (PL. 76, 46 D). — Isidorus: 
Different. II, 31 (PL. 83, 86 BJ. — Anselm von Laon: Epist ad H, abb, (PL, 
162, 1589 A). — Bernard von Clairvaux: De grat. et lib. arb. c. 1 (PL. 182, 
1002 C). — Wilhelm von Conches: Philos. IV, 31 (PL. 172, 97 sq.). — Honorius 
von Autun: Elucidar. II, 13 (PL. 172, 1144 AB): ,Dicitur (sc, caro) concupiscere 
sieut auris audire," — Robertus Pullus: Sent. 1I, 12 (PL. 186, 738 CD). 

*| De area No& moral, IV, 7 (PL. 176, 6:3 B). — Vgl. Gregorius Magnus: 
Moral. XXI, 2 (PL. 76, 189 BC). 


-—— 





: z vr EE 


118 Die Psychologie Hugos von St Viktor. 


den fleischlichen Regungen gegenüber, insoferne diese Gegenstand 
des Verdienstes und der Verantwortlichkeit sind, während der 
Psychologe das sinnliche Begehren dem Wesen nach vom Willen 
zu trennen sucht. Hugo kennt natürlich die sinnlichen "Regun- 
gen nach ihrer eigenen Natur; sie sind gar ofl vom Willen un- 
abhängig und gehen ihm voraus und widerstreben ihm, '!) sind 
also ihrem Sein nach vom Willen unterschieden. Auch nennt 
uns Hugo die fleischliche Begierlichkeil im engeren Sinne; dazu 
gehört ihm: Wollust, Unmäßigkeit und Augenlust, die unmittelbar 
der Befriedigung der sinnlichen Triebe dienen. ?) Die Augenlust, 
d. h, die schrankenlose Neugier, alles in der sichtbaren Welt zu 
sehen und zu hören, beschreibt Hugo eingehend, wie sie bestän- 
dig jagt und hascht und den Menschen bald mit leerer Furcht, 
bald init eiller Hoffnung erfüllt und das Herz hineinreibl in den 
Strudel des ewigen Wechsels.*) Sie ist auch der Anfang auf 
dem Wege abwärts, der zur tiefsten Erniedrigung des Menschen 
in der widerlichsten Sinnenlust führt.) Nach der negativen 
Seite, als Trägheit, wird das sinnliche Begehren bloß angedeutet; 
wie der Leib des Zügels bedarf, bedarf er auch des Spornes zur 
Erfüllung der Pflicht und schuldigen Arbeit.) Wir schließen 
dieses Kapitel und gehen über zum höheren Teile der Seele, der 
ja auch die Verantwortlichkeit für die Sinnlichkeit trägt und Ur- 
sache ihres Verderbnisses war.) 


'| Exposit, in Abdiam (PL. 175, 388 B—D). — Sacer. 1, VI, 4; VII, 9; 
VIII, 18 (PL. 176, 266 A. 290. 315 D—816 A, 317 A). 

*) Exposit. in Abdiam (PL. 175, 384 BC). 

^) Hom, I (PL. 175, 120 C —- 121 A). 

') Hom, Il. — Exposit. im Abdiam (PL. 175, 151 sqq. 401 C —402 €). — 
De area Noé mor, Ill, 10 (PL. 176, 655 C - 657 A . 

*) Saer. 1, VIL, 19 (PL. 176, 295) — Exposit. in Abdiam (PL. 
175, 384 A), 

*) Baer. 1, VI, 4; VII, 23 (PL. 176, 265sq. 397), — Hom. I (PL. 175, 
119 BC. 123 C). 


Die Vernunft, 119 


Die Vernunft. 

Die Vernunft bildet den Grundvorzug des Menschen vor 
dem Tiere.!) Sie bildet neben dem Willen das Siegel der Gott- 
ebenbildliehkeit,?) durch sie wird der Mensch Mittelpunkt der 
Schöpfung als Glied des Geisterreiches in kórperlichem Gewande. ?) 
Durch die Vernunft unterscheidet sich der Mensch von allem an- 
deren in der Selbsterkenntnis und wird so erst zur vollen Per- 
sónlichkeil. Die Vernunft endlich dringt durch die Hülle der 
Sinnenwell wie durch die Pforte der Selbsterkenntnis zu Gott, 
dem Schöpfer des Kórper- und Geisterreiches, vor. >) 

Es war traditionelle Übung, die verschiedenen Erkenntnis- 
stufen zusammenzustellen, um sie in ihrer Verschiedenheit wie 
gegenseitigen Verwandtschaft und Abhängigkeit deutlicher ver- 
stehen und beslimmter abgrenzen zu kónnen. So stellt beispiels- 
weise der hl. Augustinus sinnliche Wahrnehmung als unmittelbare 
örkenntnis des gegenwärtigen Körpers, sinnliche Vorstellung als 
Erkenntnis in körperähnlichen Bildern und das Erkennen ohne 
alle körperlichen Bilder als untereinander wesentlich verschiedene 
Arten auf.") Desgleichen bietet uns Boéthius eine klassische 
Stelle: „Anders schaut den Menschen der Sinn, anders die Vor- 
stellung, anders wieder die Vernunft (ratio), anders endlich der 
Verstand (intelligentia). Der Sinn nämlich schaut die Form an 
der zu grunde liegenden Materie; die Vorstellung beurteilt die 
Form allein ohne die Materie; die Vernunft geht darüber noch 
hinaus und erkennt die Wesenheit der Einzeldinge im Allgemein- 
begriffe; das Auge des Verstandes schließlich steht noch höher: 





') Hier. IX (PL. 175, 1119 AB). — Did. I, 4 (PL. 176, 744). 

* Sacr. 1, VI, 2 (PL. 176, 264). — Vgl. Augustinus: De div. quaest. 51 

*) Saer. 1, IV, 26 (PL. 176, 246). 

*) Baer. 1, II, 6. 7; 2,1, 11. — Did. VII, 17 (PL. 176, 219. 406. 
825) — Vgl. Augustinus: De lib. arb. 1,7. n. 16; II, 8. n. 8 (PL. 32, 
1230. 1244). 

*) Saer. 1, III, 18qq. — Did. VII, 178qq. (PL. 176, 217 sqq. 825 sqq.). 

"Da auima ek ejus origine IV, 20. n. 81 (PL. 44, 542). — Vgl. De 
quantit. an. c, 33, n. 71sqq. (PL. 32, 1074 qq.). — De Genesi ad litt, Xll, 7. 
n. 16 (PL, 84, 459). 


AE 





120 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


es steigt hinauf über den Umkreis des Alls und schaut jene ein- 
fache Form selbst mit reinem Geistesblicke,* ') — Zur Zeit Hugos 
hat der Kommentator des Boéthius, Wilhelm von Conches, in 
dem oben erwühnten?) Compendium philosophiae diese Vier- 
teilung des Erkenntnisvermógens im wesentlichen wiederholt. *) 
Derselbe Autor weil am Schlusse desselben Werkes in Über- 
einstimmung mit der bekannten Redaktion seiner Schrift von 
drei Seelenkräften — ratio, intelligentia, memoria —; !) die sinn- 
lichen Kräfte übergeht er gemäß dem dorl eingenommenen Stand- 
punkt, Seelenkräfte seien nur diejenigen zu nennen, die der 
Mensch nicht mit dem Tiere gemein hat. In seinem Dragma- 
ticon vermehrt er die Dreizahl wieder durch Einfügung von 
ingenium und opinio, letzterer wohl mit Rücksicht auf Plato- 
Chalcidius. Der Traktat „De intellectibus^ hat dann konse- 
quenterweise neben der existimatio auch die scientia eingereiht. *) 
Isaak von Stella suchte Ordnung zu schaffen durch Aufstellung 
eines doppelten Einteilungsgrundes; mit Rücksicht auf die Zeit 
bezieht er ingenium, ratio, memoria auf Zukunft, Gegenwart und 
Vergangenheit; mit Rücksicht auf die Natur des Objekts nennt 
er sensus corporis, imaginalio, ralio, intellectus, intelligentia. ") 
Neben dieser Tendenz zur Differenzierung der Erkenntnisfunk- 
tionen wurde auch die auguslinische Dreiteilung, überlieferl durch 


!') Consolat. philos. |, V. pros, 4 (PL. 68, 849 AB, Ed, Peiper pag. 134). — 
Vgl. Anselm von Canterbury: Monol. c. 10 (PL. 158, 158 €). 

*) 8, oben 8. I1f. 

*j Liber I, eaput: De hominis excelleneia (Cod. lat. Monae, n. 23529 
fol, Ir col. 1. — Cod. lat, Monac. n. 18215 fol. 161* eol. 1); „Quattuor enim 
anime nostre vires sunt: sensus. imaginacio, racio, intelligeneia. Sensus est 
quedam vis anime, qua percipimus corporalia presencia, Imaginacio est vis 
anime, qua percipimus corporalia absencia. Per sensum et imaginacionem ... 
non differimus a ceteris animantibus, sed per racionem et intelligenciam, Ho- 
rum enim altero, sc. racione, discernimus, in quo res conveniant et in 
quo differant; altero vero, i. e. intellizencia, contemplamur invisibili cum 
certa racione, * 

*) Philos. IV, 34 (PL. 172, 98). 

?*) Chaleidius: Plat. Tim. 57 BC, 51 BE. — Commentar, c. 104. 304 sqq. 
(ed. Wrobel pag. 35. 65 sq. 172, 363 sqq). 

*) Cousin: Petr. Abaelardi Opera tom. Il (Paris 1859) pag. 733. 

') De an. (PL. 194, 1878 B —1880 C). 





Die Vernunft, 121 


Isidor von Sevilla ') und Alkuin, *) noch beibehalten, so von Jo- 
hann von Salisbury?) und Petrus von Poitiers.*) Freilich darf 
man nicht eine gleichsinnige Verwendung der Ausdrücke erwarten, 
überhaupt war man auf eine bestimmte Einteilung nicht so unbe- 
dingt eingeschworen. Derselbe Johann von Salisbury bringt später 
unter Berufung auf Plato eine andere Dreiteilung, welche das 
niedere Erkennen in eins zusammenfalit und dafür das hóhere in 
zwei spaltet, in Vernunft und Verstand.°) Als der klassische 
Vertreter dieser letzten Einteilung darf unser Hugo von St. Viktor 
betrachtet werden. Zum Teil in wörtlichem Anschluß an ihn 
wird die Theorie von den „drei Augen“ des Menschen erwähnt 
von Wilhelm von St. Thierry, ") Richard von St. Viktor, ’) Isaak 
von Stella) und Alcher von Clairvaux,") sowie von Petrus von 
Poitiers! und dem, wohl fälschlich dem Johann von Salisbury 
ERERTIERIEON., Traktat „De septem septenis*, der überhaupt 
Schriften stark benützt. !!) 

Eos Lehre vom dreifachen Auge des Menschen hat eine 
gewisse Berühmtheit erlangt und findet sich wohl in den meisten 
Darstellungen der Geschichte der mittelalterlichen Philosophie 
berücksichtigt, auch wenn sie noch so knapp und exzerptenhaft 
gehalten sind.) „Es waren drei Dinge,“ schreibt Hugo, !") 





Different. II, 29 (PL. 83, 84 B). 

Epist. 204 (PL. 100, 478 BC). 

) Polyerat. II, 18 (PL. 199, 436 D—437 D). 

) Sent. II, 20 (PL. 211, 1025 € —1026 Aj. 

. IV, 18 (PL. 199, 926 D). 

. corp. et an. II (PL, 180, 720 D). 

i Bor f. 3. 7; III, 8 (PL. 196, 66 C—67 C, 72 C, 118 CD). 
(PL. 194, 1875 C —1876 B). 

» spir. eb an. c. 10. 24 (PL. 40, 785 sq. 796 sq.). 

It, 9 (PL. 211, 968 C). — Vgl. Honorius von Autun: Elucidar. 
1, 3 (PL. 172, 1111 C). 

"5 (PL. 199, 968 BC). — Über den Traktat vgl. C. Sehaarschmidt: Jo- 
hannes Saresberiensis nach Leben und Studien, Schriften und Philosophie 
(Leipzig 1862) 8, 278 ff. 

1%) So erwähnt sie neuestens auch K, Vorlünder: Gesch. d. Philosophie. 

1. Bd. (Leipzig 1903) S, 247. 

" Sacer, 1, X, 2 (PL. 176, 829 C—380 A): ,Erant enim tria quaedam, 
corpus et spiritus et Deus; corpus quidem mundus erat, anima spiritus. Et 
ipsa anima quasi in medio quodam erat habens extra se mundum, intra se 


ni 


ee 
HH 
8. dh 


BE 








122 Die Psychologie Hugos von St, Viktor. 


„Körper, Geist, Gott, Körper war die Welt, Geist die Seele. Und 
die Seele war gleichsam in der Mitte, außer sich die Welt, inner 
sich Gott; und sie hatte ein Auge erhalten, womit sie außer sich 
die Welt sähe und was in der Well war, und das war das Auge 
des Fleisches. Ein anderes Auge halte sie erhalten, damit sie 
sich selbst sähe und was in ihr war, und das ist das Auge der 
Vernunft. Ein drittes Auge endlich hatte sie erhalten, womit sie 
inner sich Gott sähe und was in Gott war, und das ist das 
Auge der Beschauung. Solange nun diese Augen offen und 
nicht verdüsterl waren, sah die Seele klar und konnte richtig 
unterscheiden.  Nachdein aber die Finsternisse der Sünde in sie 
eingedrungen waren, erlosch das Auge der Beschauung, so daß 
es gar nicht mehr sah. Das Auge der Vernunft ward krank, so 
dab es nur mehr unsicher sah. Einzig jenes Auge, das nicht 
erlosch, verblieb in seiner Klarheit und hat kein unsicheres Ur- 
teil, solange es klares Licht hat. Das Auge der Vernunft da- 
gegen kann es zu keinem sicheren Urleil bringen, solange sein 
Lieht dunkel ist, weil es nur unsicher unterscheidet, was es nicht 
klar sieht. Daher kommt es, daß die Menschen leichter in den 


a 
Deum, et aeceperat oculum, quo extra se mundum videret et ea, quae. in 
mundo erant; et hic erat oculus carnis, Alium oculum acceperat, quo 
seipsam videret et ea, quae in ipsa erant; hie est oculus rationis, Alium 
rursum oculum acceperat, quo intra se Deum videret et ea, quae in Deo erant; 
el hic est oculus contemplationis. Hos igitur oculos quandiu anima 
apertos et revelatos habebat, clare videbat et vecte discernebat; postquam 
autem tenebrae peccati in illam intraverunt, oculus quidem contemplationis 
exstinctus est, ut nihil videret; oculus autem rationis lippus effectus, ut dubie 
videret. Solus ille oculus, qui exstinetus non fuit, in sua claritate permansit, 
qui quandiu lumen habet clarum, iudicium dubium non habet. Oculus vero 
rationis, quandiu lumen eius est nubilum, iudicium certum habere non potest, 
quia, quod clare non videt, discernit ambigue. Hinc est, quod corda hominum 
facilius sibi consentiunt in his, quae oculo earnis percipiunt, quam in his, quae 
acie mentis et sensu rationis attingunt, quia, ubi in videndo non caligant, in 
iudicando non discrepant. Homo ergo, quia oeulum carnis habet, mundum 
videre potest et ea, quae in mundo sunt. ltem quia oculum rationis ex parte 
habet, animum similiter ex parte videt et ea, quae in animo sunt. Quia vero 
oeulum contemplationis non habet, Deum et quae in Deo sunt, videre non 
valet." — Vgl. Hier. III (PL. 175, 976 A). — Miscell. I, 1 (PL. 177, 471 BC), — 
Auch die Einteilung des Erkennens der ersten Menschen und der Engel in 
Welt-, Gottes- und Selbsterkenntnis gehört hieher. Sacr, I, VI, 12—15; V, 14 
(PL. 176, 270 sqq. 252). 





-— Die Vernunft, 123 


Dingen eins werden, die das fleischliche Auge erfaßt, als in denen, 
die Geistesschärfe und Vernunftbetätigung erfordern; denn wo 
kein Dunkel für das Schauen, dort kein Zwiespalt für das Urteil. 
Weil also der Mensch das Auge des Fleisches hat, kann er die 
Welt sehen und was in der Welt ist; weil ihm das Auge der 
Vernunft zum Teil erhalten blieb, sieht er ebenso zum Teil die 
Seele und was in der Seele ist; weil er das Auge der Beschau- 
ung verloren hat, vermag er nicht Golt zu sehen und was in 
Gott ist,* 

Die von Hugo gegebene Einteilung, die mit dem geistigen 
Auge gerade an die Einteilung des Boéthius erinnert, hat zum 
Einteilungsgrund das Erkenntnisobjekt, und zwar in bezeichnendem 
Gegensatz gegen Boöthius, das Materialobjekt. Wir haben uns 
hier nur mit dem Auge der Vernunft und mit dem Auge der 
Beschauung zu beschäftigen, und zwar natürlich mit dem ersteren 
zuerst und vorzüglich. 

Die Zuteilung des Materialobjektes in obiger Einteilung will 
nicht exklusiv genommen werden, als ob das geistige Auge nicht 
auch anderes als den Geist selbst erkennen könnte; erkennt ja 
doch die Vernunft auch die Sinnenwelt und urteilt über sie, !) 
und kann sich auch ohne das Auge der intellektuellen Schauung 
zu einer wenigstens schwachen Gotteserkenntnis erheben.?) Für 
die Richtung nach unten gilt ja überhaupt der von Boöthius ®) 
sehr nachdrücklich zur Geltung gebrachte Grundsatz, daß das 
höhere Erkennen immer auch das Vermögen des niederen um- 
fa&t;*) denn das Vollkommenere schließt das Unvollkommenere 
in sich. Die angegebenen Objekte stellen also sozusagen das Nor- 
malobjekt der betreffenden Erkenntniskraft dar. Indessen fehlen 
uns auch für ein Formalobjekt der Vernunft nicht alle Anhalts- 





*) Did, I, 4 (PL. 176, 744). 
*) Baer. 1, fll, 15qq.; X, 2. — Did. VII, 17 sqq. (PL. 176, 217 qq. 
894 sqq. 329 AC). — Hier. III (PL. 175, 976 sq. . 
-*) Consol philos. l. V. pros. 4 (PL. 68, 849B 850, Ed. Peiper 
pag. 184). 

7 — 74) Baer. 1, VI, 5 (PL. 176, 266 CD). — Miscell. I, 1 (PL. 177, 471€). — 
Vgl. Richard von St. Viktor: Beni, maior I, 3 (PL. 196, 67 A — C). — Robertus 
Pullus: Sent. I, 5 (186, 722 B). — Joannes Saresber: Polycrat. II, 18 (PL, 
199, 487 Ci. | 


-—A 








v 
124 Die Psychologie Hugos von St, Viktor. 


punkte, wie folgende Stelle zeigt: „Wie die Vernunft das, was 
wahrhaft eins ist, beim Erfassen nicht teilt, so unterscheidet 
auch der Sinn beim Erfassen nicht, was zumal verbunden und 
vereinigt ist. Und wie dort die Vernunft in dem, wo eines das 
Ganze ist, das Sein nicht teilt, so teilt auch der Sinn da, wo 
das Ganze durch Vereinigung ist, nicht die Form. Dort erfaßt 
die Vernunft zumal, was eines ist, weil in ihm nicht dies und 
jenes ist; hier erfaßt der Sinn zumal, was vereinigt ist, weil es in 
ihm nicht da und anderswo ist.^') Nicht das räumlich und 
äußerlich Eine, sondern das innerlich und wesenhaft Eine und 
wahrhaft Seiende wäre demnach als Formalobjekt der Vernunft 
anzusprechen. Und es wird dann begreiflich, dab sich gegen- 
über den zusammengesetzten Wesen der Sinnenwelt die Vernunft 
vor allem unterscheidend und trennend betätigt, und daß das 
„discernere* und ,dividere* gewöhnlich als Funktion der Ver- 
nunft erscheint, ) Auch das Selbsterkennen der Vernunft ist ein 
Unterscheiden und "Trennen ihrer selbst von anderen. *) 

Es frügt sich, ob Hugo unter diesen: Unterscheiden und 
Trennen auch die Abstraktion einbegriflen wissen will. Der 
Ausdruck „Abstraktion* ist ihm nicht eben geläufig. Von der 
Sache redet er im Didascalicon im offenbaren Anschluß an 


') Baer. 2, I, 11 iPL. 176, 408 CD): „Nam sicut ratio id, quod vere 
unum est, in pereipiendo non dividit, ita quoque sensus, quod simul iunctum 
est et unitum, in percipiendo non discernit. Et quemadmodum illic ratio in 
eo, quod unum est totum, non dividit essentiam, ita quoque sensus hic in eo, 
quod unitum est totum, non dividit formam.  lllie percipit ratio simul, quod 
unum est, quia non in eo aliud et aliud; hie vero sensus simul percipit, quod 
unitum est, quia non est in eo alibi et alibi.* 

*| Z. B. Sacr. 1, 1, 3. 7. 19 (PL. 176, 189 A. 192 C. 200 D), — Vgl. 
Augustinus: De ordine II, 11. n. 30 (PL. 32, 1009): „Ratio est mentis motio 
ea, quae discuntur, distinguendi et connectendi potens," — II, 18, n. 48 -(PL. 
32, 1017): „Ego quodam meo motu interiore et occulto ea, quae discenda sunt, 
possum discernere et connectere et haec vis mea ratio vocatur. Quid autem 
discernendum est, nisi quod aut unum putatur et non est aut certe non tam 
unum est quam putatur? Item cur quid connectendum est, nisi ut unum fiat, 
quantum potest? Ergo et in discernendo et in connectendo unum volo et 
unum amo." — Anselm von Canterbury: Monolog. c. 68; Proslog. c. 18 (PL. 
158, 214 B, 237 A), 

7) Baer. 1, III, 7; 2, I, 11. — Did VIT, 17 (PL. 176, 219. 406 B. 
825 A) — Vgl Richard von St. Viktor: Beni. maior I, 4 (Pl. 196, 71 6), 





Die Vernunft 125 


3oöthius. !) Dort wird dargelegt, die einzelnen Wissenschaften 
haben ihre eigenen Betrachtungsweisen. Die Logik betrachtet die 
Dinge, indem sie auf deren Begriffe merkl, sei es mit dem Ver- 
stande, so dal sie weder die Dinge selbst noch deren Bilder 
erkennt, sei es mil der Vernunft, so daß sie zwar nicht die 
Dinge selbst, wohl aber deren Bilder besitzt; sie geht also auf 
die Arten und Gattungen der Dinge. Die Mathematik, die immer 
die Vorstellungsbilder zu Hilfe nimmt, betrachtet für sich, was 
nicht für sich und getrennt ist, wie elwa eine Linie, eine Fläche 
für sich, während in Wirklichkeit nur Körper mit drei Dimen- 
sionen existieren. Auch die Teilung des Kontinuums ins Unend- 
liche und das Wachsen des Diskreten ins Unendliche rechnet 
Hugo hieher, insofern auch hier die unlerscheidende Tätigkeit 
der Vernunít sich geltend macht.*) Die Abstraktion der Physik 
aber besteht darin, das Vermischte unvermischt zu untersuchen; 
d. h. während die Welt aus allen Elementen in buntem Durch- 
einander besteht, betrachtet die Naturwissenschaft Wesen und 
Wirksamkeit des einzelnen Elementes und beurteilt daraus Wesen 
nnd Wirksamkeit des Ganzen.") Der Sache nach war also die 
Abstraktion Hugo wohl bekannt; sie ist ihm ein Betrachten eines 
Inhaltes für sich, der in der Wirklichkeit nicht für sich existiert. 
Und nach der historischen Grundlage steht die Abstraklion in 
unmittelbarem Zusammenhang mit der Einheit als dem wahren 
Objekt der Vernunfl. Denn ausdrücklich bezeichnet Boéthius !) 
das göttliche Wesen als nicht mehr der Abstraktion unterworfen, 
weil es wahrhaft eines isl. 

Kennt nun Hugo olıne Zweifel das Wesen der Abstraktion — 
und er mußte sie aus Boéthius kennen —, so ist es doch ebenso 
ohne Zweifel durchaus unrichlig. ihm den Begriff jenes Abstrak- 
one zuzuschreiben, das in der Geschichte der Scho- 





? De Trinit, e, 2 (PL. 64, 1250. Ed. Peiper pag 152) —  ilberts 
Kommentar dazu ‘PL. 64, 1265 aqq.). — Comment. in Porphyr. a se translat. I 


(PL. 64, 84 sqq). 
. Boöthius: De arithmetica I, 1 (PL. 63, 1081 CD. Ed. Fried. 





id, I], 18 (PL. 176. 758); vgl. II, 2—4 (PL. 176, 752 sq.). 
'| De Trinit, e. 9 (PL 64, 1250. Kd. Peiper pag. 152 8q.). 











Die Vernunft. 127 


bedeckt sie das Licht. Und wenn die Vernunft in bloßer An- 
schauung die Vorstellung annimmt wie ein Kleid, bleibt die Vor- 
stellung außer ihr und um sie, und kann wieder leicht ausgezogen 
und abgelegt werden.“ Der Geist kann infolge seiner veründer- 
lichen Natur sich dem Körperlichen anpassen, so daß er bis zum 
höchst stehenden Körper herabreicht. „So ist von den untersten 
und niedrigsten Körpern hinauf bis zum körperlosen Geiste eine 
Art Fortschritt, hindurch durch die sinnliche Wahrnehmung und 
Vorstellung, die beide im körperlichen Geiste sind. Hierauf 
kommt im körperlosen Geiste zunächst nach dem Körper der 
Abdruck des Bildes, der sich der Seele einprägt infolge ihrer 
Verbindung mit dem Körper, und über ihm steht dann die Ver- 
nunft, die auf das Vorstellungsbild einwirkt; dann kommt die 
reine Vernunft über aller Vorstellung, in der der äußerste Punkt 
der Seele vom Körper aufwärts erreicht wird.“ !) 

Fügen wir zu sofortiger Vergleichung die Darstellung des 
intelleetus agens nach Thomas von Aquin ein.?) Für den 
hl. Thoinas ergibt sich aus der Verschiedenheit des sinnlichen 
Phantasmas und des geistigen Begriffes die Notwendigkeit einer 
eigenen Krafl des Intellekts, welche die Phantasmen erst intelli- 
gibel macht; diese Kraft ist der tätige Intellekt, dem in Analogie 
mil der bekannten Bedingung der sinnlichen Wahrnehmung die 
Funktion des Lichtes zugesprochen  wird.") Die wesentliche 
Differenz aber zwischen den konkreten Phantasmen einerseits 
und den geistigen Begriffen anderseits besteht darin, daß die 
ersteren, weil selbst körperlich, auch nur das einzelne Körper- 
ding repräsentieren, unsere Verstandesbegriffe dagegen allgemein 
sind, weil ihr Inhalt absiehl von der Individualität der Materie. 
Und die Kraft, welche die Abstraktion von den individuellen Be- 
dingungen vollzieht, ist eben der tätige Verstand.*) Erst durch 


') Un. (PL. 177, 288) Text &. oben S. 75 f. 

" Über Albertus Magnus vgl. A. Schneider: Die Psychologie Alberts 
des Großen 1. Teil (Münster 1903, — Baeumker-v, Hertling: Beiträge ete, 
IV, 5). 8. 187 ff. 

?| S. th. L q. 79. à. 3. — q. 85. a. 1. 

*) À, d, aa. OO, — q. 79. a. 4. ad 4. 


BEEN. 





Die Vernunft, 129 


Die Beschreibung ist gleichsam vom Standpunkte eines fremden 
Beschauers aus gegeben, der die Vorstellung der Vernunftsonne 
sich nähern, die Sonne der Vorstellung entgegenkommen sieht; 
die Umrisse des relativ dunkleren Bildes treten dadurch schärfer 
heraus, während die Sonnenfläche im Umfange des Bildes ver- 
hällt und verdunkelt wird. Für Vernunft und Phantasma aber 
ist das Wesentliche des Vorganges nicht auf dem Verhältnis von 
Licht und Schatten als solcher gegründet, sondern auf der un- 
mitlelbaren Berührung ihrer Substanzen, die allerdings ent- 
sprechend der Feinheit der Substanzen als überaus zart und 
über die Sphäre des grob materiellen Zusammenstoßes erhaben 
gedacht werden darf, aber eben doch dem Wesen nach Stoß 

Berührung darstellt. Die Vernunft nimmt zwar keine körper- 
liche Substanz, in sich herüber, aber sie nimmt sich und bekommt 
einen Abdruck von der Form der körperlichen Bildsubstanz, so 
gut wie der äußere Sinn sich einen Abdruck vom Körper nimmt, 
den er doch nicht selbst in sich aufnimmt,!) oder wie das Metall 
naeh der Prägung aus sich selbst, nicht infolge eines aufgeklebten 
Bildes, die bestimmte Gestalt zeigt. *) Nicht eine Inhaltsdifferenz 
tritt also beim Übergange von der sinnlichen Vorstellung zum 
geistigen Begriffe hervor — unter diesem allgemein eine beliebige 
Erkenntnisform mit geistigem Substrat verstanden —, sondern 
nur eine Fortpflanzung der inhaltlich identisch bleibenden Form 
auf ein neues Substrat. Auf das nunmehr in den Geist aufge- 
nommene — nicht erst aufzunehmende — Bild wirkt dann die 
Vernunft ein; aber wir haben nicht den geringsten Anhaltspunkt 








') Un. (PL, 177, 287 DJ. 
*) Did. 1, 2 (PL. 176, 742 BC): „Nam sicut Varro in Periphysion dicit : 
Non omnis varietas extrinsecus rebus accidit, ut necesse sit, quidquid variatur, 
aut amittere aliquid, quod habuit, aut aliquid aliud et diversum extrinsecus, 
quod non habuit, assumere. Videmus, quod paries extrinsecus adveniente 
forma imaginis cuiuslibet similitudinem accipit; cum vero impressor metallo 
figuram imprimit, ipsum quidem non extrinsecus (Korrektur statt intrinsecus), 
sed ex propria virtute et naturali habilitate aliud iam aliquid repraesentare 
incipit. Sie nimirum mens rerum omnium similitudine insignita omnia esse 
"ee atque ex omnibus compositionem suscipere, non integraliter, sed virtua- 
atque potentialiter continere.* — Vgl. Augustinus: De Trinit, XIV, 15. 
n. es "PL. 42, 1052), 


Beiträge Vl, i. Ostler, Hugo v. 8t. Viktor, T 


uin. 





130 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


bei Hugo, nun in dieser „ralio agens* ein Abslraktionsvermógen 
im Sinne des „intelleetus agens* zu verstehen, es dürfte sieh 
vielmehr um die gesamte wissenschaftliche Verarbeitung des in 
den geistigen Körperbildern gebotenen Stoffes durch: die Vernunft 
handeln. !) 

. Das Problem in der Fassung des hl. Thomas berührt Hugo 
überhaupt nicht; geht er doch an der Universalienfrage fast ganz 
vorüber. Mignon glaubt den Viktoriner für den gemäßigten 
Realismus in Anspruch nehmen zu dürfen, gesteht jedoch, dat 
Hugo diese Materie nirgends ex professo behandelt. und ver- 
mutel, Hugo habe es seinem ganzen Charakter nach verschmähl, 
sich in den Streit der Parteien zu mischen. habe wohl auch 
dem extremen Realismus seines verehrten Lehrers, Wilhelm von 
Chainpeaux, nieht zustimmen können, aber aus Pietäl dessen An- 
sicht nicht offen bekämpfen wollen.*) Sicherlich mochte Hugo 
von dem Kampfe zwischen Wilhelm und Abaelard?) nieht sonder- 
lich erbaut sein. Wahrscheinlich unterschätzte er überhaupt in 
etwas die Bedeutung des ganzen Streites. „Machen die Worte 
die Wahrheit aus?* fragt Hugo. „Siehe, um von Gott einst- 
weilen zu schweigen, wie kommt es, dal die Dialektik so ver- 
schiedene und so entgegengesetzte, um nicht zu sagen verkehrle 
Meinungen aufweist? Kennen vielleicht alle das eine, was ist, 
und haben sie nur aus Liebe zum Irrtum Verschiedenes erdichtet ? 
Das glaube ich nicht. Sondern sie zählen ihre fünf Träume auf 
und mit der Ansicht, mit der sie zuerst sich selbst getäuscht 
haben, verführen sie nachher auch andere Unwissende.* *) Die 
„fünf Träume* sprechen tür keine besunders hohe Wertung des 
Problems. Indessen sind wir doch in stand gesetzt, mit genügen- 
der Wahrscheinlichkeit anzugeben, welche Lösung Hugos Beifall 
gefunden. Es ist jene, die bereits Boéthius?) gegeben, auf die 
sich Wilhelm von Champeaux schließlich zurückgezogen hatte, ") 


-— — 


———n. -— — 


') Vgl. Did, I, 4; III, 11 (PL. 176, 744. 772). 
"| Mignon: Les origines ete. I, 86. 

"| M. de Wulf: Histoire de la philos, médiévale S, 191 ff, 
*) De sapientia an, Chr. Práfat. (PL. 176, 846 D). 

*) Comment. in Porphyr. a se translat. I (PL. 64, 82 sqq.). 
" De Wnlf a. a. 0, 


b] 





mem - 


Die Vernunft. 181 


die als Einheit des Allgemeinbegriffes die Einheit der Ähnlichkeit 
bezeichnele und so die Verschiedenheit und Vielheit der Indivi- 
duen zu wahren suchte. Hugo nennt als eine Art der Einheit 
die Einheit der Ähnlichkeit, die ihm aber keine echte Einheit 
ist. Als Beispiel dieser Einheit bringt er: ein Wort, das von 
vielen ausgesprochen wird.!) Dieses Beispiel dürfte nicht ohne 
Absicht gewählt sein. Wenn wirklich die Universalien jemals 
als bloße „flatus vocis* erklärt wurden, ?) dann ist durch dieses 
Beispiel der extreme Nominalismus abgewiesen, weil eben doch 
die „flatus vocis* Ähnlichkeit, also Einheit haben. Die Einheit 
der Ähnlichkeit ist aber bei weitem noch keine Einheit der 
Wesenheit; damit ist auch der extreme Realismus vermieden.- 
Hugo gelten natürlich nicht die Worte allein ähnlich; mit deut- 
licher Beziehung zur Universalienfrage erklärt Hugo: „Ähnlich 
ist, was unter derselben Gattung enthalten ist, wie dieser und 
jener Mensch, dieser und jener Löwe... Diese Einzelwesen und 
die übrigen derartigen Dinge nach ihren Gattungen sind ähnlich. 
Was ist verschieden? Was dureh unähnliche Differenzen formiert 
wird, wie Mensch und Löwe, Löwe und Adler... Wie ist im 
Ähnlichen Unendliches? ...*) Höre! Der Mensch ist eine Gat- 
lung, aber es gibt nicht bloß einen Menschen; wer kann sie 
zählen? Der Löwe ist eine Gatlung, aber es gibt nicht bloli 
einen Löwen; wer kann sie zählen?“ *) Die „Ähnlichkeit* 
scheint allerdings geeignet, jede Verwischung der Selbständigkeit 
der Individuen auszuschließen, und doch die Richtigkeit des Er- 
kennens zu wahren; auch das Erkenntnisbild ist eine, und zwar 
sehr vollkommene Ähnlichkeit mit dem erkannten Gegenstände; 5) 
es ist ein Ähnliches neben den übrigen Ähnliehen, nur daß es 
eben für uns in erster Linie nach seiner Ähnlichkeitsbeziehung 


') Did. VII, 19 (PL. 176, 827 A). 

*) De Wulf a. a. O. 8. 177. 

?) Vgl Bo&thius: In Porphyr. a se translat. Il] (PL. 64, 110C. 111AB), 

*) Did. VII, 2 (PL. 176, 813). — Vgl. Saer, 2, 1, 3; XIV, 9, — De 
area Noé morali IV, 8. — Did. VII, 11 (PL. 176, 375 AB. 572 D—513 A. 
675 B. 820BC). — De scripturis et seriptor. sacr. e. 14. — Hom. Il. — Hier. 
IX (PL. 175, 21 A. 145 C — 146 A, 149 B. 1100 D). 

*) 8, oben S, 106, 


"T" 


g* 











> -: — à —: 
! 
- 
| 


132 Die Psychologie Hugos von St. Viktor, 


als Repräsentant der übrigen Dinge in Betracht kommt!) und 
dadurch vor diesen herausgehoben wird. Dal die Ähnlichkeit 
die Allgemeinheit konstituiert, sagt Hugo ziemlich deutlich, wenn 
er bemerkt, selbst dort, wo Wesen mit verschieden abgestufter 
Vollkommenheit sind, dürfe, eben weil die Verschiedenheit im 
Grade, nicht in Art und Inhalt der Vollkommenheit sich findet, 
von einem Gemeinsamen gesprochen werden, das allen zukommt, 
weshalb auch der Name des Einzelwesens zur Bezeichnung 
aller, die an derselben Vollkonmimenheit teilnehmen, gebraucht 
werden kónne.?) Überhaupt kann die Ähnlichkeit eine voll- 
kommene Gleichheit dem Inhalle und Grade nach sein, so daß 
nur mehr eine Verschiedenheit der Zahl nach vorhanden ist.?) 

Das ist's, was über Hugos Stellung zum Universalienproblem 
sich beibringen läßt. Von einem Allgemeinbegriff, gewonnen 
durch naturnotwendige Abstraktion von den individuellen Be- 
dingungen, ist keine Rede.!) Es fehlt also für den intellectus 
agens bei Hugo auch die Voraussetzung, auf die sich seine An- 
nahme beim hl. Thomas gründet, Die Interpretation, die Mignon 
dem Viktoriner zu leil werden läßt, dürfte damit als unhistorisch 
erwiesen sein. Wir gehen nunmehr auf die „tätige Vernunfl* 
im Sinne Hugos weiter ein. 

Durch die Sinne dringt die Außenwelt in uns ein und 
steigt vermittels der Vorstellung bis zur Vernunft empor, Die 
sinnliche Erkenntnis geht der Vernunfterkenntnis voraus und regl 
diese erst an.) Diese Anregung aber darf bezüglich der Körper- 
welt zunächst nicht als so. heterogen bezeichnet werden, wie 
etwa das Wort seiner Bedeutung gegenübersteht. Mag Hugo 
sich auch stellenweise extrem ausdrücken, die Ähnlichkeit mit 
allen Diugen, und damit die Erkenntnis derselben, komme der 

!) Vgl. Hier. III (PL. 175, 975sqq.). — Sacer. 1, X, 2 (PL. 176, 329 AB) 

*) Hier. IX (PL. 175, 1109 C—1110 A). 

*) Saer. 1, V, 8sqq. (PT, 176, 250 sq.). 

') Vgl. Ode von Cambrai: De pecc. orig. c. 1 (PL. 160, 1079 0), — 
Anselm von Canterbury: Monolog. e. 10 (PL. 158, 158 C). — Ianak von Stella: 
De an, (PL. 194, 1884 A—C), — Johann von Salisbury: Polycrat. II, 18 (PL. 
199, 437 € —439 C). 

*) S, ohen 5, 110, 





— 


Die Vernunft. | 133 


Seele nicht von außen her zu, sie könne in sich selbst alles 
erkennen, !) so ist damit doch nur das gemeint, daß sie nieht - 
die körperhaften Bilder selbst in sich aufnimmt, sondern in sich 
selbst sich zur Ähnlichkeit mit den Dingen gestaltet, aber unter 
dem oben geschilderten Einfluß der Sinnenbilder.?) Allein mit 
dieser Verähnlichung und Umgestaltung der Seele in sich selbst 
ist noch nicht alles getan; wir stehen damil erst am Anfange der 
Vernunflerkenntnis. Die Vernunft beginnt nun das dargebotene 
und aufgenommene Material zu verarbeiten. Und gerade diese 
Verarbeitung, die Auflösung in die Bestandteile, in der sich das 
Streben nach dem wahrhaft Seienden und Einen offenbart, dann 
aber auch das Unternehmen der Vernunft, aus den so gewon- 
nenen Bausteinen sich neue Vorstellungen und Begriffe zu ge- 
stalten, wurde überhaupt als das der Vernunft Eigentümliche und 
Wesentliche bezeichnel.?) Dabei handelt es sich keineswegs um 
bloße Spielereien müßiger Phantasie, sondern der Vernunft wohnt 
der Trieb inne, vom Bekannten ausgehend das Unbekannte zu 
finden; indem sie ihren Stoff nach allen Seiten wendet, sucht sie 
beständig Ursachen, Wesen, Eigenschaften und Zweck der Dinge 
zu erforschen.) Also das Wesen der Dinge bietet sich der | 
Vernunft nicht zu unmittelbarer Abstraktion dar, die Kenntnis 
desselben ist vielmehr erst Resultat reicher Bemühungen. ) 


' Vgl. Augustinus (Storz a. a. O. S. 59. 62) — Beäthius: Consol. 
philos, I. HI. metr 11; 1. V. pros. 5 (PL. 63, 7765q. 854A. Ed. Peiper 
pag. S1, 136) — Adelhard von Bath: Quaest. natural. e. 28 (Inkunabel der 
Münchener Staatsbibl.); De eodem et diverso (ed. Willner pag. 10). — Joannes 
Saresberiensis: Polycrat. III, 1 (PL. 199, 478 D —479 A). 

*) Did. I, 2 (PL. 176, 742). — Vgl. Isaak ven Stella: De an. (PL, 194, 
1886 AB. 1887 C) — (Johann von Salisbury) De septem septenis c. 4 (PL. 
199, 952 0— 958 C). 
à *) Did. I, 4; III, 11 (PL. 176. 744. 772). — Vgl. Augustinus (s. oben 
B, 124°). — Cassiodorius: De an. c. 2 (PL. 70, 1284 D): , Rationem dieo animi 
probabilem. motum, qui per ea, quae conceduntur atque nota sunt, ad aliquid 

ducitur, proveniens ad veritatis arcanum," — Rhabanus Maurus: 

Wine de un. c. 1 (PL. 110, 1111 B). — /Abaelard) De intellectibus (Cousin: 
Opera Petri Abaelardi t. Il. 1859. pag. 734 .eq.). — Isaak von Stella: De an. 
(PL. 194, 1884 B). — Joannes Saresber,: Polycrat, II, 18 (PL. 199, 437 CD); 
Metalog. IV, 15. 16 (PL. 199, 924 D —925 D). 

*) A. d. aa. 00. 

?) Hom. II (PL. 175. 139 D —140 A). 


AL 








154 Die Psychologie Hugos von St, Viktor. 


Wenn Hugo sagl, daß mil dem Gesichtsbilde die Wesenheit der 
Dinge in den Geist einziehe wie mit dem Worte seine Bedeu- 
Lung,!) so gilt dies nur für die ausgebildete Vernunfl. Denn so 
gut das Verständnis der Sprache, deren Zeiehen willkürlich von 
den Menschen eingeführt wurden, *) erst erlernt werden muß, 
indem sich die Bedeutung mit dem Laulzeiehen dauernd assoziiert, 
muß die natürliche Bedeutung des unmittelbar Wahrgenommenen 
erst erlernt und erschlossen werden, bevor es ohne weileres in 
uns einen reicheren Gedankenkomplex wachzurufen imstande ist. 
Wird ja doch dem Gesichte geradezu die Erkenntnis nur der 
Oberfläche der Dinge zugeschrieben, den übrigen Sinnen aber 
schon die Erkenntnis der inneren Qualitäten und der verborgenen 
Natur der Dinge’) Auch „die ganze sichtbare Welt ist ja 
gleichsam ein Buch, von Gottes Finger geschrieben, d. h, durch 
göttliche Macht erschaffen, und die einzelnen Geschöpfe sind 
gleichsam die Figuren, nicht durch menschliche Willkür erfunden, 
sondern durch Gottes Willen angeordnet, um die Weisheit des 
unsichtbaren Gottes zu offenbaren. Und wie der Ungebildete, 
der ein Buch aufschlägl, zwar die Figuren sieht, aber ihre Be- 
deutung als Buchstaben nicht versteht, so sieht auch der tórichte 
und sinnliche Mensch, der das, was Gottes ist, nicht erfaßt, an 
den siehtbaren Geschöpfen zwar die äußere Gestalt, aber er be- 
greift nicht ihre innere Bedeutung“. ') Man muß also auch diese 
Schrift lesen lernen, und dann kommt man allerdings auf ihren 


!) A, a. O. (141 BC). 

*) De seriptur. et seriptor. sacr. c. 14 (PL. 175, 20 D—21 A). 

*) A, a. O. (PL. 175, 21 BO, — Did. VII, 1 (PL. 176, 812CD). — 
Vgl. Richard von St. Viktor: Beni. maior |I, 15 (PL. 196, 93 C). 

*) Did. VII, 4 (PL. 176, 814 BC): ,. .. Quemadmodum autem, si illite- 
ratus quis apertum librum videat, figuras aspicit, litteras non cognoscit: ita 
stultus et animalis humo, qui non percipit ea, quae Dei sunt (I. Cor. II), in 
visibilibus istis creaturis foris videt speciem, sed intus mon intelligit rationem. 
Qui autem spiritualis est et omnia diiudicare potest, in eo quidem, quod foris 
sonsiderat pulchritudinem operis, intus concipit, quam miranda sit sapientia 
Ureatoris. Et ideo nemo est, cui opera Dei mirabilia non sint, dum insipiens 
in eis solam miratur speciem; sapiens autem per id, quod foris videt, profun- 
dam rimatur divinae sapientiae cogitationem, velut si in una eademque serip- 
tura alter colorem seu formationem figurarum commendet, alter vero laudet 
sensum et significationem," — Vgl. Sacr. 1, VI, 5 (PL. 176, 266 D—267 A). — 
Hom. IT (PL. 175, 142 A—€). 





| 2i 


Die Vernunft. 135 


tieferen Sini, und nicht bloß auf die innere verborgene Natur der 
Dinge selbst, sondern noch weiter zur unsichtbaren Well. 

Die innere, wahre Natur der Dinge wird? erkannt durch 
Zerlegung des Zusammengesetzten, durch gesonderte Belrachlung 
der Elemente, die in der Wirklichkeit nur in gegenseitiger Ver- 
immisehung gegeben sind, überhaupt durch gesonderte Betrachtung 
eines Seins, das im Denken sich heraussondern läßt, obwohl es 
in der Natur nur mit anderem verbunden sich findet. Wenn 
nun aber der menschliche Geist fernerhin durch das Sichtbare 
zur Erkenntnis des Unsichtbaren angeregt wird, wenn er dani 
nieht bloß überhaupt vom Sinnlichen zum Übersinnlichen ; auf- 
steigl, sondern in der siehtbaren Welt ein Abbild der „unsicht- 
baren erkennt, ?) so fragt es sich, wie denn diese: Bedeutung der 
sichtbaren Welt erkannt werden könne, Hugo antwortet darauf: 
„Was im Geisle ist, ist unsichtbar, wie der Geist selbst unsicht- 
bar ist; und dennoch erzeugen in ihm, dem Unsichtbaren, die 
sichtbaren Dinge Freude und Liebe und Zuneigung; die einen 
von ihnen schätzt er als sich ähnlich und befreundel und ver- 
wandt, ihnen gibt er sich willig hin und ergötzt sich an ihnen; 
andere dagegen verschmäht er und habt und flieht er, er hält 
sich ferne von ihnen mil seiner Liebe und Wertschätzung und 
beurteill sie als sich fremd und unpassend und unähnlich. Und 
auf diese Weise wird unser Geist durch seine eigene Natur be- 
lehrt, dal das Sichtbare dem Unsichtbaren verwandt und ähn- 
lich ist.* ci Aus dem ^ ise unseres Geistes an der sicht- 


di —À— 


') S. oben 8. 124. 

*; Hier, Il (PL. 175, 948 D — 949 C). 

*| À. a. O. (949 D— 950 A): ,Quod enim in animo est, invisibile est, sicut 
ipse animus invisibilis est; et concipit tamen ipse, qui invisibilis est, ex iis, 
quae visibilia sunt, gaudium et amorem et affectum; et diligit ex his quaedam 
quasi similia et amica et cognata et praestat se illis voluntarie et exultat in 
ipsis. Alia autem aspernatur et odit et refugit et longe se facit ab illis amore 
et dilectione, et iudicat peregrina a se et disconvenientia et nullam secum 
habentia similitudinem. Atque in hune modum noster animus ex propria 
matura docetur, quod visibilia ad invisibilia cognationem habent et similitu- 
dinem.* — 8, oben S. 68f. 71f. — Adelhard von Bath: Quaest, natural. c. 48. — 
Gilbert de la Porrée: In 1. Quomodo subst, bonae sint (PL. 64, 1321C—1322€). 
— Richard von St. Viktor: Beni. minor e, 5. 14. 22. 23, 24; Beni. maior II, 17 
(PL. 196, 4 D. 10 BC, 15B— D. 16B 17 4. 96 AB), 


EL. 








| bs = Ti 
| 


136 Die Psychologie Hugus von St, Viktor, 


baren Natur also wird deren Ähnlichkeit mit dem Geiste er- 
schlossen, und weil unser Geist eben Geist und unsichtbar ist, 
wird die Ähnlichkeit zwischen sientbarer und unsichtbarer Well 
überhaupt gefolgert. Voraussetzung ist freilich, daß unser Geist 
sich selbst in seiner unsichtbaren geistigen Natur erkennt. Die 
Selbsterkenntnis ist der notwendige Durchgangspunkt zur Ver- 
wertung des Sichtbaren für das Unsichtbare.. Darum sagt Hugo 
auch: „Wir wissen, was Geist ist, insoweit wir Seele und Engel 
kennen; und durch die Seele kennen wir den Engel, insoweit 
wir uns selbst kennen, wiewohl auch diese Kenntnis sehr gering 
ist und kaum eine solche genannt werden kann. Wenn wir also 
hören, dat Gott Geist ist, denken wir an Seele und Engel und 
stellen uns etwas Ähnliches vor, weil Gott etwas Solches ist wie 
Engel und Seele; denn auch Seele und Engel sind Geist,“ !) 

Der Erkenntnis des eigenen Selbst, des, wie wir es genannt, 
Normalobjekts der Vernunft, wenden wir uns nunmehr zu. Die 
Psychologie des Viktoriners baut sich ja zum großen Teil auf 
das Selbstbewußtsein auf: das Selbstbewußtsein bezeugt das Da- 
sein der Seele, die Substantialität und Geistigkeit der Seele, die 
Gegenwart der Seele im ganzen Leibe und der ganzen Seele 
auch in jedem einzelnen Teile des Leibes, die Seele als sich 
gleich bleibendes Prinzip der mannigfach wechselnden Akte des 
Menschen, Die Seele ist ja nichts anderes als das Ich, das sich 
selbst als Subjekt von all dem erkennt. Indessen, wie wir schon 
gehört, ?) nur der Weise erkennt also sich selbst. Während es 
darum einerseits heißt: Wie kann doch der Mensch an dem Da- 
sein von etwas Unsichtbarem zweifeln, da er doch sich selbst 
kennen mul; und seine eigene unsichtbare Natur?) — wird ander- 


') Hier, III (PL. 175, 977C) Text s. oben S. 21°. — Vgl. Augustinus 
(Storz a. a, O. S. 28). — Gregorius Magnus: Moral. V, 34 (PL. 75, 712 D— 
713A), — Anselm von Canterbury: Monolog. c. 66 (PL, 158, 212C —213 A), — 
Isaak von Stella: De an. (PL. 194, 1886 CD). — Richard von St, Viktor: 
Beni. maior Ill, 6 (PL. 196, 116 Dj: ,Nescit omnino, nescit, quid de spiritu 
angelico, quid de Spiritu divino sentire debeat, qui spiritum suum prius 
non cogitat." 

?*) 8, oben 8. 21. 17 f. 

*) Did. VII, 17, — Sacr. 1, III, 7 (PL. 176, 825 A. 219). — Ebenso 
Peirus von Poitiers: Sent. I, 1 (PL. 211, 798 CD), — Vgl. Augustinus (Storz 





Die Vernunft. 137 


seits dieses Wissen als, Produkt des Glaubens bezeichnet. !) — 
Was nämlich die wahre Selbsterkenntnis verhinderl, ist die Auf- 
dringlichkeit der Sinnenbilder und noch mehr die Anhänglichkeil 
der Seele an dieselben. Mithin ist Bedingung der Selbsterkenntnis 
die Loslösung vom Sinnlichen und die Zurückdrängung der Sinnen- 
bilder. Denn solange die Seele diese sieht, sieht sie sich selbst 
nicht, Das bringt schon die Natur des Erkennens mit sich, das 
Verähnlichung ist. Die Seele muß sich also bei der Selbster- 
kenntnis in sich selbst zurückziehen und ihre naturgemäße Ein- 
fachheit und normale Form annehmen, während sie sich in der 
Sinnenerkenntnis ausdehnen und körperähnlich werden ınul.?) 
Wie nun dieser Prozeß der Loslósung und Sammlung konkret 
sich vollzieht, muß hier übergangen werden; dies gehört in das 
Gebiet der Mystik und Aszetik. Hingewiesen sei nur noch aus- 
drücklich darauf, daß der scheinbare Widerspruch zwischen der 
zugleich behaupteten Sicherheit und Unsicherheit der Selbster- 
kenntnis sich löst durch die Unterscheidung des Sein-sollenden 
und Seienden, des Weisen und Toren. Wenn andere mehr die 
Unwissenheit der Seele über sich selbst hervorheben, ?) so haben 
sie die tatsächlichen Verhältnisse im Auge, während Hugo, wenn 
er auf das Selbstbewufitsein sich beruft, eben an dasjenige des 
Weisen denkt, für den der Glaube in dieser Beziehung schon in 
Schauen übergegangen ist; für die sinnlichen. Menschen ist aber 
gerade der christliche Glaube das vorzüglichsle, wenn nicht 
vom Mittel, das eine gewisse Geringschátzung des Irdischen 


zs. x O0. S. 107f5. — Bernhard von Clairvaux: De considerat. V, 12 
(PL. 182, 803 C). 

!| Hom XVIII (PL. 175, 250 D—251 B. 

*, S, oben S. 113. Ferner De arca Noé morali I], 1; IV, 2 (PL. 
176, 635 AB, 644B) — Vgl. Chalcidius: Plat. Tim. 43D-—44€ (ed. 
.Wrobel pag. 485q0q4.) — Ambrosius; Epist. I, 31 (PL. 16, 1068 BC) — 

: Confess. Il, 1. n. 1 (PL. 32, 675). — Gregorius Magnus: Moral, 

Y, 34: XXXI, 12 (PL. 75, 712D —718 A; 76, 5383 C); Homil. in Ezech. Il, 5 
APL. 76, 989 D—990 B). — Dionys. Ps.-Areop.: De div. nom. c. 4 (PL. 122, 
1183 CD). — Richard von St. Viktor: Beni. minor c. 84 (PL. 196, 60 AC), 

?) Isidorus Hispal: Sent, I, 13 (PL. 83, 564 A). — Aleuin: De an. rat, 
c. 1 (PL. 101, 639 A). — Isaak von Stella: De au. (PL. 194, 1875 C—1876 B). — 
Joannes Saresber.: Metalog. IV, 20 (PL. 199, 927 D —928 A). — Richard von 
St. Viktor: Beni. maior ll], 14 (PL. 196, 123 DJ). 


UM 





138 Die Psychologie Ilugos von St, Viktor. 


herbeiführt und so die Losschälung der Seele von der Sinnlich- 
keil bewirkt. 

Wie steht es aber mit dem Verhältnis des Selbstbewußt- 
seins zum Wesen der Seele? Hugo behauptet, der Geist könne 
nicht ohne Selbstbewußlsein sein, ja, er schliebl von dem Nicht- 
wissen um das Dasein auf das Wissen des Nicht-Daseins des 
Geistes.!) Damit wäre aber auch ausgesprochen, daß die Seele, 
wenn sie ihr Selbstbewußtsein verliert, zugleich ihre Natur verliert. 
In der Tat hatte schon Boöthius gelehrt, der Mensch, der auf- 
hört, sich selbst zu erkennen, sinke unter das Tier herab, weil 
beim Tiere das Fehlen des Selbstbewußtseins kein Mangel sei, 
beim Menschen aber sei das Vergessen seiner selbst eine Krank- 
heil.?) Auch unser Hugo redet deutlich genug von einer Ent- 
artung der sich selbst vergessenden Seele.?) Allein wie schon der 
hl, Augustin sich init einem habituellen Selbstbewußtsein als natür- 
lichem Zustande der Seele begnügt hatle,') so will auch Hugo nicht 
jedes Aufhören des aktuellen Selbstbewußtseins als Degenerierung 
bezeichnen und im sinnlichen Erkennen immer den Untergang 
des Ich erblicken; nur wenn die Anpassung an die Sinnenbilder 
die Grenzen des Normalen überschreitet, wenn nicht bloß die 
Oberfläche der Seele vom Sinnlichen berührt wird, sondern die 
Seele sich selbst liebend an das Sinnliche hingibt, so daß sie an 
demselben klebt und damit verwächst und nicht mehr nach Be- 
lieben und mit Leichtigkeit sich in sich selbst zurückziehen und 
sammeln kann, also die Fähigkeit der Selbsterkenntnis verliert, 
darf von wirklicher Entartung der Seele gesprochen werden.5*) 

Au die Selbsterkenntnis reihl sich die Gotteserkenntnis. — 
Aus der Sinnenwelt und von sich selbst aus sleigl der Geist 
zur Erkenntnis Gottes empor. Es ist nicht unsere Aufgabe, die 


' Did. VII, 17. — Saer. 1, Ill. 7. 8 (PL: 176, 825, 219) — 8, 
oben S, 54 f. 

? Consolat. philos. 1. I. pros. 6; I. Il. pros 5 (PL. 68, 653. 694 sq. Ed, 
Peiper pag. 22. 88). 

*) Did, 1, 2; Il, 4. 5 (PL. 176, 742 D. 758 sq.). 

*) Storz a. a, O. 8. 131. — Vgl. Domet de Vorges: Saint Anselme 
(Paris 1901) S. 104 f, 

*) Un. (PL. 175, 288 B— D) Text s. oben 8. 76. 





Die Vernunft. 139 


Gollesbeweise Hugos hier einzeln wiederzugeben. ') Es isl auch 
nicht dieses schlußweise Gotteserkennen, das Hugo der Well- 
und Selbsterkenntnis gegenüberstellt. So sehr sich auch Hugo 
dieser Art der Gotteserkenntnis freut, drückt er dieselbe doch 
relativ herunter, wenn er auf das Schauen Gottes kommt. — 
Gott ist unsagbar, weil undenkbar. „Denn was immer gesagt 
oder gedacht wird, wird beziehungsweise gesagt oder beziehungs- 
weise gedacht. Und was nicht beziehungsweise gesagt und ge- 
dacht werden kann, ist überhaupt unsagbar und undenkbar.* 
In diesem Sinne wird dann selbst die Erkenntnis der Geistnatur 
Gottes als äußerst dürftig bezeichnet, auch wenn wir unseren 
eigenen Geist genau erkännten, weil Gott ungleich weiter über 
dem geschaflenen Geiste steht als dieser Geist über dem Körper.?) 
„Du nennst ‚Gott‘ (Deum) und bildest zwei Silben, und du glaubst 
alles gesagt zu haben, was er ist. Was hast du gedacht? Denn 
was du gedacht hast, das hast du gesagt. Du sagst: Ich habe 
gedacht, was über alles ist. Was ist dies? Wenn du es denken 
kannst, was es ist, kannst du es sagen." Sagt man: Gott sieht 
alles, sein Sehen ist sein Sein, so kehrt die Frage wieder, welches 
ist sein Sein? Sagt man: Gott ist der Schöpfer aller Dinge, so 
denkt man seine Werke, aber nicht ihn selbst. So kommen wir 
in diesem Leben über das Bild nicht hinaus.?) „Das Wesen 
Gottes ist also undenkbar für die menschliche Vernunft, die nur 
erfaßt, was sie kennt oder nach dem, was sie kennt, was in ihr 
oder außer ihr ist. Die aber den Geist Gottes in sich haben, 
haben auch Gott, sie sehen Gott, weil sie ein erleuchtetes Auge 
haben, mit dem Gott geschaut werden kann; und sie nehmen 
ihn wahr nicht in einem anderen oder nach einem anderen, das 
nicht er selbst ist, sondern ihn selbst und in ihm selbst, was er 
ist, weil er gegenwärtig ist.“ t) Erst dieses Schauen, nicht das 





4) Vgl Sacr. 1, I, 12. 18; II, 1sqq. — Did. Vil (PL. 176, 211, 
2]75qq. Bllsqq). — Kilgenstein: Die Gotteslehre des Hugo von St, Viktor. 
S. 37H. 571. 

2) Sacer. 1, X, 2 (PL. 176, 329 AB), — Hier. III (PL. 175, 977 CD). — 
S, oben 8. 43. 

*) Hier. III (PL. 175, 976 C—978 B). 

*) A.a.0.(976AB): „Ergo Deus, quod est, incogitabilis est, sed hominum 
et humanae rationi, quae non pereipit, nisi quod novit, vel secundum id, quod 


ee 





140 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


schlußweise Erkennen, das mit den größten Irrlümern über das 
Wesen Gottes verbunden sein kann, !) setzt gleichsam ein neues 
Erkenntnisvermögen voraus. Die Bedingungen für seine Erlangung 
und Betätigung sind zum Teil dieselben wie für die wahre Selbst- 
erkeuntnis, vor allem also Losschälung vom Sinnlichen und von 
den Sinnenbildern. Doch kann hier auf weitere Einzelheiten nicht 
eingegangen werden. — Wie wir gehört, ?) ist das Auge der In- 
telligenz, das eben auf Gott sich bezieht, im gefallenen Menschen 
' ganz erloschen. Sehen wir, wie uns Hugo dieses geheimnisvolle 
Auge bei den ersten Menschen beschreibt: „Die Natur des ersten 
Menschen war von Gott so geordnet und eingerichtet, daß die 
Seele, welche dem Körper vorstand, zwar nach außen durch die 
Sinne den Dienst des Körpers versah, aber innerlich durch die 
Vernunft ... ihr Denken und Sehnen auf den Schöpfer allein 
richtete und nichts nach außen tat, was nicht aus der Liebe zu 
ihm hervorgegangen wäre oder auf seine Liebe sich bezogen 
hätte. Jede Handlung war von der Liebe befohlen, von der 
Vernunft geleitet, vom Sinne erfüllt und ausgeführt. Solange 
also der Mensch an dieser Ordnung seiner Natur festhielt, blieb 
er, mochte er auch nach außen in seinem Handeln dem Wechsel 
unterworfen sein, dennoch innerlich durch die Richtung seiner 
Liebe unverändert, weil er nach Einem verlangte, um Eines 
willen alles tat, Eines liebte, das Ziel aller seiner Wünsche und 
Handlungen auf Eines bezog und unermüdet mit dem Auge des 
Geistes auf Eines hinblickte, auf seinen Schöpfer. Deshalb konnte 
er keinem Zweifel unterliegen betreffs seines Schöpfers, dem er 
immer innerlich durch die Beschauung gegenwärtig war, dessen 
Anblick seinem Herzen durch die Erkenntnis Erleuchtung und 
durch die Liebe Beständigkeit und Ruhe gab.“ ») Hugo versucht 


novit, quod est in se vel extra se, Qui autem spiritum Dei in se habent, et 
Deum habent; hi Deum vident, quia oculum illuminatum habent, quo Deus 
videri potest, et sentiunt non in alio vel secundum aliud, quod ipse non est, 
sed ipsum et in ipso, quod est, quod praesens est.* 

' Hier. I, 1. — Hom X (PL. 175, 928 A, 177 CD). — Vgl. De area 
Noé mor. IV, 6 (PL. 176, 672). 

?) 8. oben S. 1214ff. 

^ De arca No& mor. IV, 5 (PL. 176, 670C -671 A). — Vgl. De vanitate 
mundi II (PL. 176, 718 B—719 C). | 





0 I — — 


Die Vernunft, 141 


hier mit Glück, die irdische Bestimmung der Seele mit ihrem 
hóheren Streben in Ausgleich und Übereinstimmung zu bringen, — 
Um das Schauen weiter zu erklüren, vergleicht. Hugo die. Seele 
mit einem Spiegel, der das Bild Gottes zurückwirfl, freilich nur, 
wenn er rein ist,!) Es handelt sich also zwar um ein höheres 
Erkennen Gottes, als es die Erkenntnis der eigenen Gottebenbild- 
lichkeit gewähren kann, aber doch nicht um das unmittelbare 
Schauen Gottes von Angesicht zu Angesicht, das dem Jenseits 
vorbehalten ist.*) Auch über die durch den Offenbarungsglauben 
vermittelte Gotteserkenntnis geht natürlich die mystische Schau- 
ung hinaus. Abschließend bemerkt der Viktoriner: „Die Weise 
der Golteserkenntnis des ersten Menschen zu erklären, ist schwie- 
rig, nur daß er, wie gesagt, durch innere Erleuchtung unsichtbar 
belehrt, in keiner Weise über seinen Schöpfer in Zweifel sein 
konnte.“ ®) Jedenfalls handelt es sich um eine Gotteserkenntnis, 
welche die Seele nicht aus sich selbst zu erzeugen vermag, son- 
dern die in ihr ähnlich erzengt wird, wie von unten herauf die 
Erkenntnis der Sinnendinge, mit der sie Hugo in eine Stufenfolge 
zusammenschlie&t. Bis zur reinen Vernunft, dem höchsten Punkte 
des Geistes für sich, wurde diese Stufenfolge bereits angeführt. *) 
Hugo fährt fort: „Steigt man von der Seele aufwärts zu Gott, 
so ist das Erste die Intelligenz, d. h. die von innen her formierte 
Vernunft; denn mit der Vernunft kommt zusammen und ver- 
bindet sich die Gegenwart Goltes, welche die Vernunft von oben 
formiert und zur Weisheit oder Intelligenz macht, wie die Vor- 
stellung die Vernunft von unten formiert und ihr das Wissen 


') De area. Noé mor. III, 6 (PL. 176, 651 D—652 AJ, — Saer. 1, X, 9 
(PL. 176, 342 C). 

*) Saer. 2, XVIII, 16 (PL. 176, 613 q.). — Vgl. Rhabanus Maurus: De 
univ. VI, 1 (PL. 111, 147 CD); De videndo Deo (PL. 112, 1269 BC), 

*j Saer. 1, VI, 14 (PL. 176, 271). — Vgl. De contemplatione et eius 
speciebus, namentlich e. 14. 20. 22. 23 (Hauréau: Hugues de St. Victor etc. 
1859. pag. 193. 200. 203. 206 sq.). — Ambrosius: De Isaac et an. VI (PL. 14, 
519 8q.). — Augustinus: Confess. VII, 17. n. 23; De quantitate an. e. 33. 35. 
36 n. 73. 79. 80 (PL. 32, 745. 1075, 1079 sq.). — Gregorius Magnus: Moral, 
XXII 20; Homil in Ezech. Il, 5 (PL. 76, 240 sqq. 989 D—990 B). Gregorins 
wird überhaupt als wichtigste Quelle für Hugos Aszetik und Mystik in Be- 
tracht kommen (vgl. Did. V, 7; PL. 176, 794 D). 

*) 8. oben 8, 126f. 


Fr Á 








| | 


142 | Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


gibl.*') Daraus folgt, dali das Auge der Kontemplation nicht 
ein von der Vernunft wesentlich verschiedenes Vermögen ist; nur 
die mitwirkenden Bedingungen sind wesentlich verschieden. Die — 
Vernunft reicht herab bis zur sinnlichen Vorstellung, der sie sich | 
selbst anpalit; sich wieder in sich selbst sammelnd, erkennt sie | 
sich selbst; endlich besitzt sie die Fähigkeit, eine noch höhere, 
ihre Natur an sich übersteigende Erkenntnis in sich aufzunehmen. 
Da nämlich jedes Erkennen eine Verähnlichung in sieh schlielt, 
mub die Seele in der Gotteserkenntnis eine Vervollkommnung 
ihrer natürlichen Form erhalten; sie muß „mit dem Siegel der 
besten Gestalt^ gezeichnet werden.?) Und wie die Liebe zum 
Sinnlichen die Seele an die Sinnendinge klebt und die eigene 
Form ganz aufgeben läßt, so hinwiederum wird die Seele durch 
die Liebe zu Gott, die der Erkenntnis vorauseilt, *) gleichsam ge- 
sehmolzen und in die beste Form umgegossen,*) freilich dies 
alles schon unter Einwirkung des göttlichen Lichtes. 5) Aber 
eine neue Erkenntniskraft neben der Vernunft ist damit nicht 
gegeben, wie denn Richard von St. Viktor ausdrücklich für die 
Identität der sich selbst erkennenden und der Gott schauenden 
Vernunft eingetreten ist. ") 
| | Wir müssen hier einiges zur Terminologie einfügen. Schon 
| Boéthius sprach von einem eigenen Auge der Intelligenz, welches 
,den Umfang des Universums überschreitet und mil reinem Geistes- 
blick jene einfache Form selbst schaut*.7) Allein auch bei ihm 
schon darf dieses eigene „Auge“ nicht urgiert werden; kann sich 
doch Hugo auf ihn berufen für die Zusammenfassung von Gott 
und Geisteswesen überhaupt unter den einen Begriff des „In- 
























!) Un. (PL. 177, 289 A) Text s oben S. 76. — Darnach Isaak von Stella: 
De an. DEM ET 1888 B) und Alcher von Clairvaux: De spir. e£ an. e. 11 
(pL. 40, 786 
*) Did. m. 6 (PL. 176, 755 A). 
*j Hom. II (PL. 175, 142 A—143 A), 
*) De area No& mystica c. 9 (PL. 176, 697 Bj. — Miscell. I, 173 (PL. 
7, 72a). — Vgl. Bernhard von Clairvaux: De dilig. Deo e, 15 (PL, 182, 
ga). — Riehard von St. Viktor: Beni. maior V, 5 (PL. 196, 174 AB). 
=) Did. I, 8 (PL. 176, 743 B) = Boethius: In Porphyr. a Victorino 
alor I (PL. 64, 11 A). 
leni, maior II, 9 (PL. 196. 119 BO). 
Consol. philos. 1. V. pros, 4 (PL, 63, 849, Ed. Peiper pag. 134). 


UN a 





Die Vernunft, 148 


Lellektiblen* als Gegenstand der einen Wissenschaft der „Theo- 
logie*, dem gegenüber das „Intelligible* der Mathemalik angehört, 
zwar nicht eigentlich sinnlich, aber dem Sinnlichen ähnlich ist 
und mehr erkannt wird als selbst erkennt.!) Einigermaßen deckt 
sich die Unterscheidung zwichen dem Auge der Vernunft und dem 
der Intelligenz bei Hugo mit dem Gegensatz der ,reinen* und 
„einfachen“ Intelligenz bei Richard von St. Viklor.*) Isaak von 
Stella dagegen weist der Vernunft (ratio) die Erkenntnis des „last 
Unkörperlichen“ zu, d. h. der mathematischen Verhältnisse und 
der Gattungsbegriffe der Körperwesen; den Intellekt nimmt er in 
Anspruch für das „wahrhaft Unkórperliche*, den veränderlichen, 
geschaffenen Geist; endlich die Erkenntnis des „rein Unkörper- 
lichen*, des unendlichen Gottes, rechnet er der Intelligenz zu.) 
Der Autor des Traktats „De septem seplenis* *) wiederum läßt 
die Vernunft das Wahre und Falsche unterscheiden und die Be- 
griffe erarbeiten, der Intellekt besitzt die reinen Begriffe und er- 
falät das Unkörperliche am Körperlichen, während die Intelligenz 
auf das durchaus Unkörperliche geht. Das Erkennen des Un- 
körperlichen und Geistigen, und zwar in übersinnlichen Begriffen, 
hat man jedenfalls immer mit dem Worte „Intelligenz“ ver- 
bunden. 5) | 

Wie die Intelligenz, so beziehl sieh auch die „Weisheit auf 
Goll und Göttliches, schlielit jedoch noch mehr das praktische 
Erkennen und Streben nach dem Göttlichen mit ein: Die Liebe 
zur Weisheit ist die Erleuchtung des erkennenden Geistes durch 
die reinste, höchste Weisheit, sie ist das Streben nach dem Gött- 
lichen und die Freundschaft zu jenem reinsten Geiste, sie ist die 


') Did. II, 2—4 (PL. 176, 752 q.) nach Boéthius: In Porphyr. a Victor, 
transl. dial. I (PL. 64, 11). — Dagegen Richard von 8t. Viktor: Beni. maior 
], 7 (PL. 196, 72 0): ,Sensibilia dico quaelibet visibilia et sensu corporeo 
perceptibilia. Intelligibilia autem dico invisibilia, ratione tamen comprehen- 
sibilia, Intellectibilia hoe loco dieo invisibilia et humanae rationi incompre- 
hensibilia.* 

*| Beni, maior 1, 9 (PL. 196, 74 C); ,Simplicem intelligentiam dico, 
quae est sine officio rationis, puram vero, quae est sine occursione ima- 
ginationis.* 

*) De an, (PL. 194, 1885 B. 1886 A. — Vgl. 1886 D—1887 A), 

*) c. 4 (PL. 199, 951 D—952 A). 

*) S, oben 8, 119#, — Über Augustinus vgl, Storz a. a, O, S. 132 ff. 





144 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Quelle aller Wahrheit und der Heiligkeit und Lauterkeit alles 
Handelns. !) Wer sie findet, ist glücklich, und wer sie besitzt, 
selig. ) Die „Weisheit“ hat das gleiche Ziel mit der Intelligenz. 
ist aber umfassender und kann auch das niedere Wissen in sich 
schließen, das im Gegensatz zum höheren, der „intelligentia‘, 
„seientia‘* genannt wird.?) — Ebenso gewöhnlich war die Gegen- 
überstellung der auf Gott gerichteten Weisheit, und der well- 
lichen, mit dem Leibe beschäftigten Klugheit (prudentia), der 
auch die Aufgabe oblag, die widerstrebenden Tendenzen der Weis- 
heit und des berechtigten fleischlichen Begehrens auszugleichen. !) 
Ebenso herkömmlich bezeichnete man den Mann als Sinnbild 
der Weisheit, das Weib als Sinnbild der Klugheit, ohne daß 
man deshalb für die Seele einen Unterschied zwischen beiden 
Geschlechtern aufstellen wollte. *) 

Gehen die bisher erwähnten Unterscheidungen und Bezeich- 
nungen auf die nach den mannigfachen Objekten bestimmten 
Fähigkeiten der Seele, so bezieht sich eine andere Einteilung auf 
die Art und Weise der Erkenntnisbetätigung, bezw. auf die ver- 
schiedenen Stadien des auf ein gewisses Ziel gerichteten Erkennens. 
Es ist die Unterscheidung von cogitatio, meditatio, contemplatio, 
an die wir denken. Gewöhnlich werden in der Darstellung 





'| Did. I, 3 (PL. 176, 743 B). 

*) Did. 1.2 (PL. 176, 742 D); nach Boéthius: In Porphyr. a Victor. 
transl, dial. I (PL. 64, 11). — Vgl. Hom. X (PL. 175, 177 sq.). 

*j Did, I, 9 (PL. 176, 747). — Vgl, Augustinus (Storz a. a. O. S, 18f.). — 
laidorus Hispal: Different. II, 38 (PL. 83, 93 BC). 

*) Sacer. 1, I, 19 (PL. 176, 200 q.). — Vgl. Chaleidius: In Plat. Tim. 
c, 137. 180 (ed. Wrobel pag. 198. 229). — Khabanus Maurus: Tract. de am. 
e. 7 (PL. 110, 1115 D—1116 B). — Joannes Saresber: Metalog. IV, 13 (PL. 
199, 923 D), — Richard von St. Viktor: Beni. minor c. 87 (PL. 196, 62 Dj. — 
Petrus von Poitiers: Sent, II, 20 (PL. 211, 1026 A). 

^| Sacer. 1, VIII, 18 (PL. 176, 315 D—316 AJ. — Vgl, Chaleidius: In 
Plat. Tim. c. 191 (ed. Wrobel pag. 2855q4.). — Augustinus: Confess, XIII, 32. 
n. 47 (PL. 82, 866). — Beda Venerab: In Genesim I (PL. 91, 202 B); Hexaé- 
meron | (PL. 91, 48 AB). — Rhabanus Maurus: In Genesim I, 11 (PL. 107, 
475 A). — Abaelard: Exposit. in Hexac&meron (PL. 178, 760D —761 A), — 
Honorius von Autun: Elucidar, TI, 18 (PL. 172, 1144 B). — Isaak von Stella: 
De an. (PL. 194, 1886 C). — Alcher von Clairvaux: De spir, et an. c. 11 (PL. 
40, 786 sq.). — Richard von St, Viktor: Beni, maior IT, 17 (PL. 196, 96 C), — 
Petrus von Poitiers: Sent. II, 21 (PL. 211, 1026 C), 





"u— 





Die Vernunft. 145 


Hugoniseher Philosophie diese drei Betätigungsweisen der Vernunft 
in unmittelbaren Zusammenhang gebracht mit dem dreifachen Auge 

Menschen und werden ihnen demgemäß die entsprechenden 
Objekte CORN !'| Hugo selbst deutet die Parallele offenbar 
an: „Drei sind die Sehauungen der vernünftigen Seele, Vorstellen, 
Nachdenken, Beschauung. Das Vorstellen (cogitatio) ist gegeben, 
wenn der Geist sich vorübergehend der Dinge bewußt wird, 
wenn das Ding selbst sich plötzlich in seinem Bilde der Seele 
darstellt, sei es, daB es durch den Sinn eintritt oder aus dem 
Gedächtnis emportaucht. Das Nachdenken ist die andauernde 
und eindringende Beschäftigung des Denkens (cogilatio) in der 
Absicht, etwas Verhüllles zu enthüllen oder zu Verborgenem vor- 
zudringen. Die Beschauung ist der durchdringende und freie 
Bliek der Seele auf die erkennbaren Dinge, der sich nach allen 
Seiten ausbreitet.* *) Richard von St. Viktor, der sachlich über- 





") Vgl. Stöckl: Gesch. d. Philos. d. Mittelalt. I, 352 f. — J. E. Erdmann: 
Grundri& d. Gesch. d. Philos. 1*, 306, — Überweg-Heinze: Grundriß etc, 1I ", 
224. — M. de Wulf: Hist. de la philos. médiévale pag. 221. 

2) Hom. I (PL. 175, 116D-—117 A): ,Tria sunt animae rationalis 
visiones: cogitatio, meditatio, contemplatio. Cogitatio est, cum mens notione 
rerum transitorie tangitur, cum ipsa res sua imagine animo subito praesentatur 
vel per sensum ingrediens vel à memoria exsurgens. Meditatio est assidua et 
sagax retractatio cogitationis aliquid vel involutum explieare nitens vel scru- 
lans penetrare oecultum,  Contemplatio est perspieax et liber animi contuitus 
in res perspiciendas usquequaque diffusus. Inter meditationem et contempla- 
tionem hoc interesse videtur, quod meditatio semper est de rebus ab intelli. 
gentia nostra oceultis; contemplatio vero de rebus vel secundum suam naturam 
vel seeundum capacitatem nostram manifestis; et quod meditatio semper cirea 
unüm aliquid rimandum occupatur, contemplatio ad multa vel etiam ad uni- 
versa comprehendenda diffunditur. Meditatio itaque est quaedam vis mentis 
vuüriosa et sagax, nitens obseura investigare et perplexa evolvere, Contem- 
platio est vivaeitas illa intelligentiae, quae euneta in palam habens manifesta 
visione comprehendit. Et ita quodammodo id, quod meditatio quaerit, contem- 
platio possidet, Contemplationis autem duo sunt genera: unum, qnod et prius 
est et ineipientium, in creaturarum consideratione; alterum, quod posterius et 
perfectorum. est, in contemplatione Creatoris. (118 B): ,Ut igitur tria haec 

| abulis distinguamns: prima est meditatio, RER speculatio, tertia 
contemplatio, — Vgl. Did. III, 11 (PL. 176, 772). — Bernhard von Clairvaux: 
De considerat, 11, 2 (PL. 182, 745 B): „Et primo quidem ipsam considerationem 
E  eonsidera Non enim idem per omnia quod contemplationem in- 
| volo, quod haee ad rerum certitudinem, illa ad inquisitionem magis se 
heal. luxta quem sensum potest contemplatio quidem definiri verus certus- 
Beiträge VÍ, 1 Ostler, Hugo v. St. Viktor 10 



















146 Die Psychologie Hngos von St. Viktor. 


einstimmende Definitionen gibt,!) bezeichnet direkt als Prinzip 
der cogitatio die imaginatio, als Prinzip der meditatio die Ver- 
nunft, als Prinzip der contemplatio die Intelligenz. )) Allein wie 
schon die Definitionen ersehen lassen, ist doch nicht das drei- 
fache Objekt der drei Augen: Körper, Seele, Golt — der Ein- 
teilungsgrund, und deshalb erklärt auch Richard als ausschlag- 
gebend für die drei Funktionen den ,Modus*, nicht die „Ma- 
terie“ der Erkenntnis.*) Demgemäß ist der cogitatio das ober- 
flächliehe und mühelose Hinhuschen über die Gegenstände eigen, 
die meditatio dagegen ist sehr mühevoll und beschäftigt sich 
immer nur mit einem, nicht mit vielen Gegenständen, während 
die contemplatio wieder auf vieles geht, aber mühelos mil einem 
Blicke alles in der Tiefe seines Wesens erfaßt.*) Darum kann 
nach Richard, wie auch nach Hugo,?) das Körperliche Gegen- 
stand der Kontemplation sein, was ausdrücklich gegen diejenigen 
von Richard aufrecht erhalten wird, die es für unwürdig erachten, 
diese niederen Dinge der Intelligenz als Objekt zu geben; das 
Objekt des niederen Erkennens müsse ja vom höheren mitumfafit 
werden, und eben der Modus, wie das Objekt erkannt werde, sei 
auf die höhere Erkenntniskraft zurückzuführen. Im speziellen 
Sinne freilich gehe die Kontemplation auf das rein Übersinnliche 
in übersinnlicher Weise. ") Das letzte Ziel alles Erkennens ist 
nun einmal das Übersinnliche, im Göttlichen muß schließlich alles 
Erkennen zur Ruhe kommen, Gott ist sozusagen der tielste Sinn 
der Welt überhaupt.?) Auch Hugo unterscheidet deshalb von 
der Kontemplation im strengsten Sinne die auf die niederen Dinge 





que intuitus animi de quacumque re sive apprehensio veri non dubia. Consi- 
deratio autem intensa ad investigandum cogilatio vel intentio animi vestigantis 
verum. Quamquam solebant ambae pro invicem indifferenter usurpari.* 

') Beni. maior I, 3. 4 (PL. 196, 66 CD, 67 D). 

*) Beni, maior I, 3 (PL. 196, 67 A), 

?) A. a. DO, (66 CD). 

') Beni. maior I, 4 (PL. 196, 672 D—68 B). — Vgl. Hom. I (PL. 175, 
117 AB) Text s, oben 8. 145 

^j Hom, I (PL. 175, 117 AB). — De arca No& morali II, 4 (PL. 176, 63734.). 

") Beni. maior I, 3 (PL. 196, 67 A—C). 

' Hom. II (PL. 175, 142 AB). — Did, VII, 4 (PL, 176, 814 BC), — 
Saer, 1, VI, 5 (PL. 176, 266 D—267 A). 








Die Vernunft. 147 


bezügliche Beschauung, die er speculatio nennen will.!) Die 
Identifikation der cogitatio mit der sinnlichen Vorstellung ist 
verständlich aus der Tatsache, daß alles menschliche Erkennen 
von den Sinnen seinen Anfang nimmt. Daraus erhellt aber auch, 
daß die drei Funktionen nicht scharf voneinander getrennt sind, 
sondern ineinander übergehen. Sobald das planlos herumirrende 
Denken bei einem einzelnen Objekt, das sein Interesse erregt, 
stehen bleibt, geht es in die Meditation über; desgleichen mündet 
die Meditation durch die klare Erkenntnis der gesuchten Wahr- 
heit in die Kontemplalion aus.?) „So besitzt gewissermaßen die 
Kontemplation,^ sagt Hugo, „was die Meditation sucht.“ ®) 
Bemerkt mag hier noch werden, daß Hugo nirgends ein 
„intellektuelles Licht* für die Möglichkeit abstrakler und über- 
sinnlicher Erkenntnisse im allgemeinen fordert, ausgenommen 
jenes Licht der göttlichen Weisheit, das auf die Erkenntnis Gottes 
selbst hinziell. ) Sonst sieht der Geist durch sich selbst und 
bedarf keines fremden Lichtes.) Dies schließt nicht aus, dali 
die Seele, welcher jenes göttliche Licht leuchtet, in diesem Lichte 
auch alles übrige sieht, wie dies bei den Engeln überhaupt der 
Fall ist.") Jedenfalls wird dies von der verklärten Seele gelten, 
die Gott selbst schaut, *) „Denn wer mit dem Auge der Be- 
sehauung sieht, sieht Gott und was in Golt ist... Wer aber 
das sieht, was dem Auge der Beschauung sichtbar ist, sieht auch 
das, was dem Auge der Vernunft und dem Auge des Fleisches 
sichthar ist, weil im Höheren das Niedere erkannt wird.* *) Dies 
ist sehon damit gegeben, dal in Gott die Vorbilder aller Dinge 


y Hom. I (PL. 175, 117 B. 113 B) Text &, oben 8. 145 *, 

*) Beni. maior 1, 4 (PL. 196, 68 H). 

^?) Hom. I (PL. 175, 117 AB), 

*| Vgl. De sapientia animae Christi (PL. 176, 845 sqq.). 

^) De vanitate mundi I (PL. 176, 704 B), — Vgl. Hier. IT (PL. 175, 
949 D); Saer. 1, VI, 7. 18 (PL. 176, 268C. 271 AB). — Cassiodorius: De an. e. 3 
(PL. 70, 1288 CD). — Hhabanus Maurus: In Genesim I, 7 (PL. 107, 461 C). 

*) Saer, 1, V, 14; VI, 5 (PL. 176, 252. 266 CD). 

*) Sacr. 2, XVIII, 16 (PL. 176, 613 sq.). | 

*j Miscell. I, 1 (PL. 177, 471 BC), — Vgl Gregorims Magnus: Moral. 


iu” 


- 
- 








148 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


sind.') Ob aber deshalb die Geister der Seligen die ganze kon- 
krete Welt erkennen, *) ob sie mit oder ohne körperliche Bilder 
erkennen, ?) wagt Hugo nicht sicher zu entscheiden, Schon im 
Körper ist die Seele im Denken und Wollen olıne den Leib 
tätig, *) indem sie gleichsam sich selbst Organ ist; aber auch 
wenn sie ganz vom Leibe getrennt ist, wenn sie auch der 
sinnlichen Vorstellungen nicht mehr bedarf und in ihr selbst der 
Wechsel des Denkens und Wollens aufgehört und dem dauernden 
Zustande der besten Form Platz gemacht hat, wird sie doch nie 
die Einfachheit Gotles erreichen, in denı nur reine Form ist, und 
nichts, was eine Form empfangen oder verlieren könnte; denn 


die Kreatur bleibt immer etwas Gelorıntes, ?) 


Noch erübrigt uns, zum Schlusse das Verhalten des mensch- 
lichen Erkennens gegenüber der Wahrheit, bezw. die mannig- 
[achen Gewißheitszustände der Vernunft zu betrachten. — Rein 
negativ verhält sich die Vernunft zur Wahrheit im Nicht-wissen; 
dieses besteht eben im Fehlen eines Wissens, des Bekannt-seins 
einer Wahrheit. Das einfache Nichtwissen (neseire) ist zu unter- 
scheiden von der Unwissenheit (ignorantia) als der Abwesenheit 
eines Wissens, das vorhanden sein sollte. " Dem Nichtwissen ist 
entgegengesetzt das Wissen oder Kennen einer Wahrheit. Es ist 
aber etwas anderes, den Inhalt einer Wahrheit wissen, und etwas 


anderes, die Wahrheit eines Inhalles wissen. Das zweite kann 


nicht ohne das erste sein, wohl aber umgekehrt.‘) Kennt der 


Geist den Inhalt eines Salzes, so kann er sich verschieden zu 


') Saer, 1, IH, 3; IV, 26; V, 8 (PL. 176, 207. 246. 247 sq.). 

*) Sacr. 2, XVI, 11 (PL. 176, 596). 

*) Sacr. 2, XVI, 2 (PL. 176, 584 A —Cı. 

*) Saer. 2, I, 11 (PL. 176, 410 B). 

^) Sacr. 2, XVIII, 19 (PL. 176, 616), 

*) Saer. 1, VI, 26 (PL. 176, 279 C). — Vgl. Wilhelm von Conches: 
Compendium philosophiae l. I, cap, De tribus malis, quibus natura humann 
est subiecta (Cod, lat, Monac. n, 23 529 fol. Ir col. 2. — n. 18215 fol, I6I v 





col. 2): „Ignorancia est eius cognicionis, que inesse debuit, prevacuatio, Et 
novimus, quod alind est nescire et aliud est ignorare, Non enim ignoramus 


nisi ea, que cum scire deberemus, nescimus, Nescire est, quorum cognicionem 
non habemus.* — Petrus von Poitiers: Sent, II, 9 (PL. 211, 968 C). 
7) Baer, 1, X, 3 (PL. 176, 331 D). 


E k 








Die Vernunft, 149 


ihm stellen. „Manche!) weisen das Geliörte solort ab und wider- 
sprechen dem Gesagten, und das sind die Leugnenden. Andere 
neigen sich mit ihrer Meinung zu einer der beiden Möglichkeiten, 
ohne jedoch eine entscheidende Behauptung zu wagen. Denn 
auch wenn sie das eine davon als das Wahrscheinlichere er- 
kennen, vermessen sie sieh doch nichl, zu sagen, dal eben dies 
auch das Wahre sei; und das sind die Meinenden. Wieder andere 
entscheiden sich so für die eine Möglichkeit, daß sie ihre Ent- 
scheidung auch als Behauptung aufstellen, das sind die Glauben- 
den. An diese Arten der Erkenntnis reiht sich die vollkommenere, 
wenn der Gegenstand nicht durch bloßes Hören, sondern dureh 
seine unmittelbare Gegenwart bekannt wird. Denn eine voll- 
kommenere Erkenntnis besitzen die, welche den Gegenstand er- 
lassen, wie er selbst ist, und das sind die Wissenden. Zuerst 
also kommen die Leugnenden, dann die Zweifelnden, an dritter 
Stelle die Meinenden, an vierter die Glaubenden und an fünfter 
die Wissenden.^ Hugo bemüht sich, möglichst vollständig zu 
sein. Gewöhnlich begnügle man sich, Meinen und Wissen ein- 
ander gegenüber zu stellen.*) Doch behandelt auch Hugo die 
einzelnen Glieder nieht eingehender, nur das Glauben wird aus- 


') A. 2. 0.2 (330CD): , Sunt enim quidam, qui audita statim animo repellunt 
et contradicunt his, quae dicuntur: et hi sunt negantes. Alii in iis, quae audiunt, 
alteram. quamcunque partem eligunt ad existimationem, sed non approbant ad 
nem. Quamvis enim unum ex duobus magis probabile intelligunt, 
utrum lamen. adhuc idipsum verum sit, asserere non praesumunt: hi sunt opi- 
nantes. Alii sic alteram partem approbant, ut eius approbationem etiam in 
assertionem assumant: hi sunt credentes, Post ista genera cognitionis illud 
perfectius sequitur, cum res non ex auditu solo, sed per suam praesentiam 
notificatur. Perfectius enim agnoscunt, qui ipsam rem, ut est, in sua prae- 
sentia comprehendunt: hi sunt scientes. Primi ergo sunt negantes, secundi 
dubitantes, tertii opinantes, quarti credentes, quinti scientes.* 

?| Vgl. Chaleidius: Plat. Tim. 51 DE (ed. Wrobel pag. 655q.). — Clau- 
dianus Mamertus: De stat. an. III, 2 (PL. 53, 762A. Ed. Engelbrecht pag. 156). 
— lsidorus Hispal: Etymol. Il, 24 (PL. 82, 141 A) — Alcuin: De Dialectica I 
(PL. 101, 952 AB). — Rhabanus Maurus: De univ. XV, 1 (PL. 111, 416 A), — 
8. oben 8. 120. — Augustinus: De utilitate credendi c. Il. n. 25 (PL. 42, 83 
— intelligere, credere, opinari — Bernhard von Clairvaux: De considerat. 
y» 3 (PL. 182, 790 C—791 A: opinio, fides, intellectus). 











150 Die Psychologie Hugos von St, Viktor. 


Hugo bespricht erst die bekannte Definition Hebr. XI, 1: 
„Est autem fides sperandarum substanlia rerum, argumentum 
non apparentium.* Hier kann „Glaube* für Inhalt und Gegen- 
stand des Glaubens stehen, sagt Hugo, oder, nach einer anderen 
Erklárung, die Wirkung des Glaubens bezeiehnen, die darin be- 
steht, daf dasjenige, was wir weder unmittelbar wahrnehmen 
noch im Bilde besilzen können, durch das Glauben in unseren 
Geiste Dasein gewinnt.!) „Allein weil diese Beschreibung nicht 
zeigt, was der Glaube ist, sondern was er wirkt, noch der Glaube 
definiert wird, der sich auf Vergangenes oder Gegenwärtiges be- 
zieht, sucht Hugo nach einer „vollständigen und. allgemeinen 
Definition des Glaubens*, die er in folgendem gefunden zu haben 
glaubt: „Glaube ist eine Art freiwilliger Gewißheit der Seele über 
Abwesendes, die über der bloßen Meinung, aber unter dem Wissen 
stleht.**) Als Gewißheit schließt der Glaube jede Unsicherheit 
aus; „wo noch Zweifel ist, ist kein Glaube.“ *) Eben durch seine 
Gewißheit erhebt sich der Glaube über die Meinung, ohne jedoch 
das eigentliche Wissen zu erreichen, wie schon der hl. Augustinus *) 
und der hl. Bernhard von Clairvaux ?) gelehrt hatten. An Ver- 
diensllichkeil freilich kann der Glaube das Wissen überragen, 
aber in der Ordnung der Erkenntnis und für die subjektive Be- 
friedigung und Beseligung steht das Schauen des Gegenwürtigen 
über dem Glauben des Abwesenden, wie der sichere Glaube selbst 
über der schwankenden Meinung.") Wissen und Glauben unter- 
scheiden sich also bezüglich des Objektes; der Glaube kann nur 


') Sacer. 1, X, 2 (PL. 176, 32754.). — Vgl. Peter von Poitiers: Sent. 
III, 21 (PL. 211, 1090 A). 

*; Sent. I, 1 (PL. 176, 43 Bi: „Fides est voluntaria certitudo absentium 
supra opinionem et infra scientiam constituta,^ Ebenso De sacram, legis 
naturalis et seriptae dialogus (PL. 176, 35D). — Sacr. 1, X, 2 (PL. 176, 330€) 
redet er von ,certitudo quaedam*, das ,voluntaria^ fehlt, — Vgl. Espenberger: 
D. Philos. d. Petrus Lombardus (Baeumker-v. Hertling: Beitrüge III, 5) S. 35. 

*) Saer. 1, X, 2 (PL. 176, 330 D). — Vgl. Richard von St. Viktor: De 
Trinit. I, 2 (PL. 196, 891€). — Joannes Saresher: Polyerat. VIT, 2 (PL. 199, 
638 D—689 A). 

*) Vgl. Storz a. a. O. S. 90, 

^j De considerat. V, 3 (PL. 182, 790 C, 791 A), 

*) Baer. 1, X, 2 (PL. 176, 531 AB). 





Die Vernunft. 151 


auf Abwesendes gehen; von ihm gilt: „Nam si vides, non est 
fides.*!) Gleichwohl wird mißbräuchlich die aus unmittelbarem 
Schauen erwachsende Gewißheit Glaube genannt, ?) wie wir um- 
gekehrt nicht mit Unrecht uns auch ein Wissen von dem zu- 
schreiben, was wir auf hinreichende Bezeugung hin glauben. *) 
Doch im strengen Sinne und im Gegensatz zum Glauben bezieht 
sich das Wissen nur auf das Gegenwürtige.') Gegenwärtig aber 
ist uns die Außenwelt, soweit sie nach Zeit und Raum unmittel- 
bar der sinnlichen Wahrnehmung sich darbietet, sowie die eigenen 
psychischen Zuslände, soweit sie uns zum Bewußtsein kommen. 
Doch auch das räumlich und zeitlich Ferne gehört zum Inhalt 
des strengen Wissens, wenn es nur uns selbst einst gegenwärtig 
war und sich unserem Gedächtnisse einprägte. Denn dann sind 
wir uns selbst Zeugnis und brauchen nicht anderer Erzählung zu 
verlrauen.*) Dagegen gehört ins Gebiet des Glaubens alles, was 
uns nicht in dieser Weise bekannt geworden, also das geogra- 
phisch und geschichtlich Abliegende, unsere eigene Abstammung 
um [rüheste Jugend und das weile Reich des Seelenlebens unserer 

jenmenschen.“) Das Gebiet des Glaubens ist demnach sehr 
a: ganz abgesehen von den Öffenbarungswahrheiten. ?) 
„Ohne Glauben leben offenbar auch die Ungläubigen nicht, weil 
jeder Mensch in diesem Leben, so gut er manches durch un- 
mittelbare Erfahrung inne wird, ebensogut manches, was er 
weder gesehen, noch erfahren hat, mit bloßem Glauben an- 
nimmt. ®) - 





1) A. a. O. — Vgl. Gregorius Magnus: Dialog. IV, 6 (PL. 77, 329 A). — 
Abaelard: Introd. ad theol. I, 2 (PL. 178, 984 sq.). 

*) Saer, a. a. O, — Vgl. Augustinus: Soliloquia 1, 3. n. 8 (PL. 32, 873). 

^| Baer, 2, XVIII, 17 (PL. 176, 615 A). — Vgl. Augustinus: Retract. 
I, 14. n. 8 (PL. 32, 607) 

*) Vgl. Hom. Am (PL. 175, 250 D). 

*) Saer, 2, XVIII, 17; 1, X, 2 (PL. 176, 614 CD. 328 CD). 

*| Baer. 2, XVIII, 17 (PL. 176, 614CD. 615C— 616A). — Vgl. 
Augustinus: Confess. I, 6. n. 7sqq. (PL. 32, 6645q); De Trinit. XIII, 2, 3. 
n, 5. 6 (PL. 42, 1016sqq.) — Petrus Lombardus (Espenberger a. a. O. 
8, 18£). 

*) Sacr. 1, X, 2 (PL. 176, 328 sq.). 

*) Baer. 1, X, 5 (PL. 176, 333D —334 A): ,Sine fide enim etiam infideles 
mon vivere manifestum est ex hoc, quod omnis homo in hac vita vivens, sicut 


EE 








zz 


— 


152 Die l'syehologie Hugos von St, Viktor. - 


Wenn nun auch Glaube und Wissen die Gewißheit gemein- 
sam haben, so ist doch diese Gewibheil bei beiden von verschie- 
dener Art, weil sie auf verschiedener Grundlage beruht. Ab- 
wesenheit und Anwesenheit des Objekts kommen schließlich auch 
nur deswegen in Betracht, weil sie die Gewiliheit in verschiedener 
Weise bedingen. Während die Anwesenheit des Objekts dureli 
sich die Gewißheit erzeugl, verhält sich die Abwesenheit rein 
negativ; sie kann also die Glaubensgewiliheit nicht begründen. 
Diese ist darum nicht dureh das Objekt erzwungen, sondern frei- 
willig, d. h. durch die freie Entscheidung des Willens geschaffen. 
Hugo legt dies in der Analyse des Glaubensaktes auseinander: 
„Zwei Dinge gehören zum Glauben, Kenntnis und Willigkeit, d. h. 
Beharrlichkeit und Festigkeit des Glaubens. Im einen besteht 
der Glaube, weil er dieses selbst ist; im andern, weil er auf 
dasselbe geht. Im Willen findet sich das Wesen des Glaubens, 
in der Kenntnis die Materie. Ein anderes ist der Glaube, durch 
den geglaubt wird, ein anderes, was durch den Glauben geglaubt 
wird. Deshalb hat der Glaube in der Willensneigung sein Wesen, 
weil diese Hinneigung selbst der Glaube ist; in der Kenntnis hal 
er die Materie, weil er über das und auf das geht, was in der 
Erkenntnis ist.^ Es ist also immer ein Wissen mit dem Glauben 
verbunden, nämlich das Wissen des Objekts, das Verstehen der 
Worte, in denen der Glaubensinhalt ausgesprochen wird. Aber 
das Gehórle und Verstandene muß dann erst im Glauben ange- 
nommen und als wahr anerkannt werden.  Einiges Wissen setzt 
der Glaube immer voraus. Man kann zwar auch glauben, was 
man nicht versteht, aber dann muß der Glaubensinhalt wenigstens 
äußerlich umschrieben sein, dab man glauben will, was ein anderer 
weiß oder glauht, mag man auch in diesem Falle mit gewisser 
Berechtigung von einem Glauben ohne Erkenntnis sprechen, !) 


habet quaedam, quae per experientiam sentiat, ita quaedam etiam habet, quae 
nec visa nec experta sola fide credat.* 

') Sacer. 1, X, 3 (PL. 176, 3315q.): „Duo sunt, in quibus fides constat: 
cognitio et affectus, i. e. constantia vel firmitas credendi, In altero constat, 
quia ipsa illud est; in altero constat, quia ipsa in illo est. In affectu enim 
substantia fidei invenitur, in cognitione materia. Aliud enim est fides, qua 
creditur, et aliud, quod fide creditur. In affectu invenitur fides, in cognitione 








Die Vernunft 153 


Zweierlei unterscheidet also Hugo im Glauben, Kenntnis des 
Glaubensinhaltes und Glaubensgeneigtheit des Willens; und je 
nachdem die eine oder andere geringer oder größer ist, ergeben 
sich im Konkreten verschiedene Stufen und Arten des Glau- 
bens.!) Das Formale des Glaubens jedoch liegt nur in der 
er a wie dies schon der hl. Augustin bestimmte. ®) 

xüglieh des mit dem Glauben verbundenen Wissens trilt, wie 
bei Angnslians, *) das Wissen um die Glaubwürdigkeit stark zu- 
rück. Ganz übergangen ist jedoch dieses Moment nicht. „Wenn 
ich der Ansicht bin,* sagt Hugo, „daß einer lügt, glaube ich ihm 
nicht, auch wenn es so sein mag, wie er sagt.“ ') Der ethische 
Charakter des Zeugen, seine intellektuelle Befähigung, die Ein- 
stimmigkeit vieler sind Glaubwürdigkeitsgründe. Dazu kommt 
noch, und nicht zuletzt, die innere Möglichkeit und Wahrschein- 
lichkeit der bezeugten Wahrheit selbst. Hugo unterscheidet dies- 





id, quod fide creditur. Propterea fides in affectu habet substantiam, quia 
allectus ipse fides est; in cognitione habet materiam, quia de illo et ad illud, 
quod in cognitione est, fides est, Credere igitur in affectu est; quod vero 
ereditur, in cognitione est.  Cognitionem autem hie intelligimus scientiam 
rerum non illam, quae ex praesentia ipsarum comprehenditur, sed illam, quae 
auditu solo percipitur et ex verborum signilicatione manifestatur. Cum illu, 
quod dieitur, et ab illo, qui audit, intelligitur, quod dicitur, etiam si neseiat, 
utrum sit an non sit ita, ut dicitur, scientia tamen est, inquantum intelligit et 
seit, quid est, quod dieitur — Haec autem scientia cognitio est, qnae sicul sine 
scientia esse polest, qua res esse vel non esse scitur, ita sine fide 
potest, qua res esse vel non esse creditur. Ad hanc cognitionem si fides 
ig credatur, quod audiebatur et intelligebatur, est credulitas in cog- 
et invenitur in credulitate fidei substantia, in cognitione materia. 

em cognitio huius sine omni fide esse; fides autem sine omni cogni- 
tion. e esse non potest, quoniam qui audit aliquid et intelligit, non semper 
credit; qui autem nihil intelligit, nihil credit, quamvis aliquando credere possit, 
quod non intelligit. Nam et fides etiam est de fide, qua creditur, quod nesei- 
tur, quia. scienti et credenti creditur. llle enim, qui eredenti eredit, non incon- 
venienter eredere dicitur, quod ille eredit, cui credit; et si nesciat illud, quid 
sit, quod credit, et seit, cui credit . . . Sic ergo fides aliquando eum cogni- 
tione est, quando scitur, quod oreiiur: aliquando sine cognitione, quando 
seienti tantum et credenti creditur.* 

!) Saer. 1, X, 4. — De arca Noé morali 111, 4 (PL. 176, 332sq. 6495qq.). 

*) Storz a. a. O. 8. 85 ff. 

?) Storz a. a. O. S. 96 ff. 

3) Saer. 2, XVIII, 17 (PL. 176, 614 CD). — Vgl. Sacr. 1, X, 2; Sent. 
1, 1 (PL. 176, 330 B. 43 AB). 


mure 


"n 


NL 








154 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


bezüglich, vor allem mit Rücksicht auf die Offenbarungswahrheilen: 
Was aus der Vernunft (ex ratione) ist, das Notwendige — was 
gemäß der Vernunft (secundum rationem) ist, das Wahrschein- 
liche — was über die Vernunft (supra rationem) ist, das Wunder- 
bare — was gegen die Vernunft (contra rationem) ist, das Un- 
glaubliche.') Weder das letzte noch das erste kann Gegenstand 
des Glaubens sein, sondern nur das zweite und dritte, Und nur 
das Vernunflgemässe wird durch innere Gründe zum Glauben. 
nahe gelegt, während das Übervernünftige nur durch äußere 
Gründe, durch das Ansehen der durch Wunder verbürgten gött- 
lichen Offenbarung glaubwürdig gemacht wird.?) — Über das Ver- 
hältnis von Offenbarungsglauben und Vernunftwissen brauchen 
wir hier nicht weiter zu sprechen.) Bemerkt sei nur, daß vor 
allem für die übervernünftigen Glaubensgeheimnisse gilt, der 
Glaube sei „ein Argument für das, was nicht offenbar isl*, wie 
die Paulinische Definition besagt. „Denn welches Argument kann 
es für das geben, dem nichts ähnlich und vergleichbar sein kann?* 
Wir können uns nur auf unseren, wenn auch wohl begründeten, 
Glauben berufen.*) Indessen um logische Notwendigkeit handell 
es sich bei dieser Begründung nicht; der Glaube bleibt freiwillig 
und kann nicht erzwungen werden.*) Und so bleibt schließlich, 
mag auch der Zeuge und sein Wort und der Buchstabe der 
Schrift Gegenstand unmittelbarer Wahrnehmung sein, gegenüber 
dem zum Glauben Vorgelegten, das wahr oder falsch sein muß, 
dem Willen die Wahl, entweder zu glauben oder nicht zu glauben.*) 
Aber für das eine oder andere sich zu entscheiden, zwingt nicht 


', Vgl, Petrus Lombardus (Espenberger a. a. O. S. 34), — Richard 
von St, Viktor: De Trinit. I, 1 (PL. 196, 891 A) betont mehr das oft scheinbar 
Widerverntinftige des Übervernünftigen. 

*j Sacr. 1, III, 80 (PL. 176, 2315q.). — Vgl. Sent. I, 1 (PL. 176, 48 B). 

?*| Vgl. Kilgenstein: D. Gottesl. d. H. v. St. V. S. 47 ff. — Hettwer: 
De fidei et scientiae discrimine et consortio iuxta mentem Hugonis a St. Victore 
(Vratislaviae 1875) p. 24 sqq. 

*) Sacr. 1, X, 2. — Sent. I, 1 (PL. 176, 330 AB. 43 AB). — Abaelard: 
Introd. ad theol. I, 2 (PL. 178, 984 C) verwendet das tatsächliche Dasein eines 
Glaubens als Beweis für das Dasein von Unsichtbarem, weil sonst der Glaube 
objektlos würe. 

5) Sent, I, 1 (PL, 176, 43 C), — Vgl. Isidorus Hispal: Sent. IT, 2 (PL. 
88, 601 C), — ^") Sacr. 2, XVIII, 17 (PL. 176, 615 AB). 








Die Vernunft. 155 


bloß das religiöse Leben, sondern schon das prolane Wissen, das 
äußerst beschränkt wäre, wollte es auf allen Glauben verzichten.') 
Wie gesagt, auch die Ungläubigen kommen olıne Glauben nicht 
aus.?2) Auch die Wissenschaft muli sich oft mit bloßer Wahr- 
seheinlichkeit, und damit mit bloßem Glauben begnügen, und es 
gelingt ihr keineswegs, bei allen ihren Aufstellungen jeden Zweifel 
zu überwinden.*) Allein sie muß immerhin, wie überhaupt das 
Denken und Wissen des Menschen, sichere, unmittelbar gewisse 
Prinzipien und Normen haben. „Denn jeder, der urteilt, urteilt 
nach einer Norm. Sonst hätte er überhaupt kein Urteil, hätte 
er nicht etwas anderes Gewisses und Bekanntes, mit dem er das 
Zweifelhafte zusammenhalten und so es unterscheiden könnte.“ t) 
Und nur das fest Umschriebene und bestimmt Begrenzte, nicht 
der ununterbrochene, selbst unsichere Wechsel der unendlichen 
individuellen Dinge kann Gewifheil erzeugen.°) Nicht nur auf die 
Erkenntnisweise in erster Linie, sondern auf den durch die Er- 
falhrung bezeugten Seinsunterschied zwischen den Objekten des 
Sinnes und der Vernunft gründet sich das verschiedene Verhalten 
dieser Erkenntniskräfte zur Erzeugung der Gewilbheit.") Darum 
soll auch der Betrieb der Wissenschaft nicht mit der „Plysik* 
beginnen, deren Objekt veränderlich ist, sondern mit der Logik 
und Mathematik. In der Vernunft allein nämlich hat die uner- 
schütterliche Wahrheit ihren Platz, und wenn hier die festen 
Normen erkannt sind, kann das Denken zur Beurteilung des sinn- 
lichen Erfahrungsstoffes niedersteigen. 7) 


——— Áo —Q —— - 





' A, a. O. (6815 C), — Vgl. Augustinus (Storz a. a. O. S. 6). — 
Joannes Saresber: Metalog. IV, 18 (PL. 199, 924 A). 

*) Saer. 1, X, 5 (PL. 176, 333 D—334 A), — Vgl. Gregorius Magnus: 
Dialog. IV, 2 (PL. 77, 820 C), 
| =) Vgl Baer. 1, 1, 8; IIl, 11. 16—18; V, 8-12; VI, 3. 11. 22. 26 
(PL. 176, 188 sq. 220 A. 223 sq. 251sq. 264 sq. 270 C. 277 A. 280 B). 

*| Miscell. I, 1 iPL. 177, 472 BC\. 

^| De area Noé mor. IV, 2. — Did. HII, 10 (PL. 176, 665 CD. 772). — 
Vgl. Boéthius: De arithmet. I, 1 (PL. 63, 1081 CD. Ed, Friedlein pag. 9); 
Porphyr. a se translat. III (PL. 64, 110 C, 111 AB). 

*) Vgl. oben S. 28 (f, 1101. — Vgl. Chaleidius: Plat. Tim. 51DE; 
Commentar. e. 104. 3405qq. (ed. Wrobel pag. 655q. 1725q. 363 qq.). — 
Augustinus (Storz a. a. O. 8. 40 ff.). — Boethius: De musica V, 1 (PL. 63, 
1286 sq. Ed. Friedlein pag. 352 sqq.) 

*j Did. H, 18 (PL. 176, 758 D- 759 A). 








EE | 





156 Die Psychologie Hugos von St, Viktor. 


Aus weiteren ganz zerstreuten Sátzehen noch mehr über die 
Erkenntnislehre zusammenzustellen, wäre unfruchtbar. Wie falselı 
die in der Einleitung erwähnte!) Beurteilung Hugos ist, als wäre er 
ein vollendeter Skeptiker gewesen, erhellt aus dem Gebotenen zur Ge- 
nüge. Auch dies mag noch zu seiner Ehrenrettung angeführt werden: 
Hugo läßt den Errungenschaften der heidnischen Philosophie auf dem 
nalürlichen Gebiete volle Anerkennung und Bewunderung zuteil 
werden, wenn er auch immer zugleich auf ihre Irrtümer gerade 
bezüglich der höchsten Wahrheiten hinweist.?2) Verlangt Hugo, 
daß man zuerst nach der Glaubenswahrheit frage,*) sagt er, die 
menschliche Vernunft kann den Weg der Wahrheit nicht sehen, 
wenn sie nicht durch das Wort Gottes erleuchtet ist,') so ist 
dies eben von jenen höchsten Wahrheiten in erster Linie gemeint, 
Hat Hugo sich auf den Glauben berufen auch für natürliche 
Wahrheiten wie für die Einheit der Seele,°) ihren Ursprung, *) 
für ihre Geistigkeit und Unsterblichkeit, ') so handelt es sich da- 
bei teils nur um eine relative psychologische Unmöglichkeit und 
Schwierigkeit der Wahrheitserkenntnis, teils drückt sich das 
demütige Geständnis des persönlichen Unvermögens aus und jenes 
gesunde Miltrauen auf menschliches Wissen, das um so mehr 
erwacht, je kühner und dreister andere ilıre Lehren vorbringen 
und mit dem Scheine der Wissenschaft den Irrtum zu bemänteln 
verstehen. Freilich, die innige Überzeugung von der Wahrheit 
des katholischen Glaubens, den auch die Gegner allgemein be- 
kannten oder doch bekennen wollten, ist für Hugo nicht erst 
zuletzt maßgebend gewesen. 


!) 8, oben 8, 2. 

*) De seriptur. et scriptor. sacr. c. 1. 2. — In Pentateuchon e. 4. — 
Hom. X. — Exposit. in Abdiam. — Hier. I, 1. — Saer. 1, I, 1 (PL. 175, 9sq. 
11 CD. 33 B. 177 sqq. 378 AB. 925 sqq. — 176, 167 B). 

?*) Sacr. 1, Hi, 22 (PL. 176, 216 D). 

*) Sacr. 1, III, 31 (PL. 176, 234 C). 

^ Magnif. (PL. 175, 419 B). 

*j Saer. 1, VI, 3; VII, 50 (PL. 176, 265 A, 300 D), 

' Hom. XVIII (PL. 175, 250 D—251 A). 





Der Wille, 157 


Der Wille. 


Vernunft und Wille sind die beiden Grundkräfte des Geistes, 
Die Lehre Hugos von St. Viktor über die Vernunft wurde eben 
dargelegt. Es erübrigt noch die Darstellung des Willens, und wir 
versuchen zuerst, das physische Wesen des Willens und das Wesen 
seiner Tätigkeit- zu beschreiben. 

Was oben!) über die Identität von Seelenvermögen und 
Seelensubstanz gesagt wurde, gilt auch vom Willen. Und zwar 
steht der Wille der Seelensubstanz besonders nahe. „Drei Be- 
wegungen sind im Menschen, die Bewegung des Geistes, die Be- 
wegung des Körpers und die Bewegung der Sinnlichkeit. Die 
Bewegung des Geistes ist im Willen, die Bewegung des Körpers 
im Werk, und die Bewegung der Sinnlichkeit in der Lust. In 
der Bewegung des Geistes allein ist Wahlfreiheit, die Bewegung 
des Körpers und der Sinnlichkeit folgt auf die freie Wahl. So 
nämlich war es die erste Einrichtung der Natur; denn die Be- 
wegung des Geistes ist willensgemäßes Streben... Der Geist 
selbst bewegt sich und die erste Bewegung ist die Bewegung des 
Willens.*?) Hugo identifiziert hier die Bewegung des Willens 
mit der Bewegung des Geistes selbst, und zwar nicht bloß mit 
der Bewegung des Geistes in irgend einer Hinsicht, sondern mit 

. jener Bewegung, durch die der Geist selbst sich bewegt. Die 
Willensbewegung greift viel tiefer und geht aus viel größerer Tiefe 
des Geistes hervor als das Erkennen. Daher auch die Erschei- 
nung: so lange das sinnliche Erkennen blo&es Erkennen bleibt, 
wird der Geist in seinem innersten Kern nicht angegriffen, nur 
die Form seiner Oberfläche ändert sich, im Mittelpunkt bleibt er 
fest und unverändert in sich gesammelt; dagegen wenn auch der 
Wille das sinnliche Objekt erfa&t, gibt sich der Geist selbst hin 
und verliert seine eigene Natur.) 

') S. oben 8. 90 ff. 

7) Baer. 1, VI, 4 (PL. 176, 265 C). — Vgl. Sacr. 1, V, 26 (PL. 176, 
957 D). — Augustinus: De civit, Dei XIV, 6 (PL. 41, 409). — Storz a. a. O. 
8. 139: „In der Fähigkeit zu wollen liegt der eigentliche Kern und Mittelpunkt 
der menschlichen Persönlichkeit, Im Willen besitzt sich der Geist in seiner 
Vollkraft,* 

7j Un. (PL. 177, 288 B—D), — Did II, 4. 5 (PL. 176, 753 sq.), 


EE 








158 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Anselm von Canterbury halte den Unterschied von Willens- 
vermögen und Willenstätigkeit nachdrucksvoll hervorgehoben. !) 
Auch Hugo kennt diesen Unterschied: der Mensch hat zwar 
immer einen Willen, ohne deshalb immer zu wollen, wie er auch 
immer das Auge hat, ohne damit immer zu sehen, etwa wenn 
Finsternis herrscht.) Doch tritt die Aktivität des Willens stark 
in den Vordergrund. Das Wesen des Willens ist Bewegung.) 
Diese Bewegung hat, bei den reinen Geistern wenigstens, mil dem 
ersten Augenblick ihres Daseins begonnen; und wird sie auch 
als Bewegung des Willens bezeichnet, so erscheint der Wille 
doch mehr als die Spannung, die ausgelóst werden soll, als ge- 
hemmte Bewegung, die sich aktualisiert, sobald die Bahn frei ist.*) 

Ist nun das Wollen eine Bewegung, so muB es auch eine 
Riehtung haben, die durch das Ziel, hier durch das Objekt des 
Strebens, bestimmt wird. Das Wollen muß immer auf elwas 
gehen, und wenn der Wille will, kann er es nur, indem er etwas 
will. Hat er kein Objekt, so ist er verhindert, sich zu betätigen. 
Das Objekt aber wird dem Willen verschafft durch die Vernunft; 
das Erkennen des Objekts öffnet gewissermaßen dem Willen die 
Bahn,*) Schon beim Tiere ist das Erkennen des Objekts Vor- 
ausselzung des Begehrens; der sinnliche Eindruck löst bei ihm 
den blinden Trieb, den fast vernunftartigen Instinkt aus.*) Eben 
so gut gilt für das vernünftige Begehren oder Wollen der, wenn ° 
auch nicht im systematischen Zusammenhang ausgesprochene, 
sondern mehr als selbstverstándlich vorausgesetzle Grundsalz: 
Nil volitum nisi praeeognitum.’) Nur was man kennt, kann man 


') De voluntate. — De cone, virg. et orig. pece. c. 4 (PL. 158, 487 A. 
436 C—437 A). — Vgl Richard von St. Viktor: Beni, maior II], 18 (PL. 196, 
127 AB), — Petrus von Poitiers: Sent. II, 18 (PL. 211, 987 DJ. 

*) Sacr. 1, V, 29 (PL. 176, 259 CD). 

?) Sacr. 1, V, 20 (PL. 176, 255 AB). — Vgl. Augustinus; De duahus 
anim. contra Manich, c, 10, n. 14 (PL. 42, 104): ,Voluntas est motus animi 
cogente nullo ad aliquid vel non amittendum vel adipiscendum," De div. 
quaest, 8 (PL. 40, 13). 

'*) Sacr. 1, V, 20 sq. 238q. 28 sq. (PL. 176, 255 8qq. 259 sq.). 

^) Sacer, 1, V, 29 (PL. 176, 259 sq.). 

*; Did, I, 5 (PL. 176, 744 D). — Hier. IX (PL. 175, 1119 AB). 

' Vgl. Augustinus: De Trinit. IX, 3. n. 8; X, 1—8 (PL. 42, 962 sq. 
971 5q0.). — Anselm van Canterbury: De voluntate (PL. 158, 487 AB), — 


Der Wille. 159 


lieben;!) nur das erkannte Übel kann man fliehen.?) Darum ist 
auch die Seele und die aus ihr hervorgegangene Weisheit zumal 
Prinzip der Liebe." Aus dem gleichen Grunde wird auch bei 
den Engeln die verschiedene Vollkommenheit des Willens jener 
des Wesens und Erkennens proportional gesetzt.') Für die Askese 
wird die praktische Anweisung gegeben: Soll das Verlangen nach 
einem Gegensland unterdrückt werden, so ist es am besten, den 
(Gedanken daran zu unterdrücken. Aus dem Gedanken entsteht: 
die Begierlichkeit, aber auch aus den guten Gedanken das Feuer 
der Liebe. Wie das Holz die Flamme, nährt das Nachdenken 
die Sehnsucht. ‘) 

Aber nicht jedes Erkenntnisobjekt ist zugleich Willensobjekt. 
„Etwas anderes ist etwas denken und elwas anderes zu wollen, 
was man denkt. Denn denken kann man, was man nicht will, 
wollen aber kann man nicht, wenn nicht das Gedachte gefällt.“ *) 
Ein Gegenstand muß also eine besondere Eigenschaft haben, ver- 
möge welcher er gefällt und den Willen anzieht. Das ist die 
Güte des Dinges, die darin besteht, daß es dem Menschen zu- 
träglich ist nnd seine Natur befriedigen kann. Der Mensch kann 
sein Übel nieht lieben und seinen Vorteil nieht hassen. Was 
immer er anstrebt, ist gut, und er strebt es an, weil es für ihn 


Anselm von Laon: Epist. ad H. abb, (PL. 162, 1589 B), — Joannes Saresber: 
Polyerat, I, 1 (PL. 199, 478 Dj. — Petrus von Poitiers: Sent. I], 20. 21 
(PL. 211, 1025 CD, 1080 AB). 

' De area. Noé mor, I, 1l. 2. — De arrha animae (PL, 176, 620 A. 
621 D. 958 BC. 954€). — Do contemplat. et eins speciebus e. 8 (Hauréan: 
Hugues de St. Victor ete. 1859. pag. 185). 

*| Hauréau: Les «wuvres ete. (1886) pag. 23 (in dem dort edierten 
Prolog zu Hugos „De quinque septenis* ). 

?) Saer. 1, III, 21. 27. — Did. VII, 21 (PL. 176, 225. 229. 831). 

*) Baer. 1, V, 11 (PL. 176, 251). — Vgl. Boethius: Consol. philos, l, V, 
pros. 2 (PL. 63, 886 sq. Ed. Peiper pag. 124). 

*) De area No& mor. IV, 8 (PL 176, 676 B). — Vgl. Miscell, IT, 11 
(PL. 177, 595). — Chaleidius: In Plat. Tim. c. 187 (ed. Wrobel pag. 232 sq.). 
— Öiregorius Magnus: Moral. XIV, 20 (PL. 75, 1052 A), — Isidorus Hispal: 
Bent. II, 25 (PL. 83, 626 B), — Richard von St. Viktor: Beni, minor c. 27 
(PL. 196, 19 B). | 

— *) Baer. 2, XII, 2 (PL. 176, 520 D). — Vgl, Gregorius Magnus: Moral. 

XXI, 4 (PL. 76, 215 B). — Richard von St. Viktor: Beni. minor e. 11 
(PL. 196, 8 B). e 


GEL. 





16U Die Psychologie Hugos von St, Viktor. 


gut ist.!) Das Streben nach dem Guten im Sinne des eigenen 
Vorteils und der eigenen Glücksbefriedigung ist also naturnot- 
wendig und untrennbar mit dem Willen verbunden, wenn auch 
der Erfolg dem nicht immer entspricht.?) Wird auch etwas an- 
gestrebt, was zum Üblen ausschlägt, so wird es doch nur des- 
halb angestrebt, weil es gut scheint und insofern es gut scheint. 
Und da die Dinge nicht allseitig gut sind, sondern nur bezieh- 
ungsweise gut und auch beziehungsweise nicht gut und schlecht 
sind, so ist es erklärlich, daß auch Ungutes angestrebt wird, 
weil es doch nicht als Ungutes, sondern wegen seiner Gutheit 
angestrebt wird.?) „Wenn wir also sagen, daß die Natur über- 
haupt nichts begehren kann, als was ihr zuträglich ist, so ist 
das deshalb noch nicht falsch, weil sie manches anstrebt, in 
welchem sich nichts Gutes findet, wenn sie sich täuscht, oder 
weil sie manches anstrebt, in dem zwar etwas Gutes ist, das aber 
nicht in der Ordnung ist, wenn sie sündigt. Wir sehen manchmal 
einen Kranken nach Arznei oder nach einer Operation verlangen, 
aber er verlangt nicht nach Bitterkeit oder Schmerz, sondern 
nach der Gesundheit... Und manchmal hat das Süße etwas 
Gutes in sich und erzeugt viel Übles aus sich, und so ist ein 
kleines Gut in ihm und ein großes Übel aus ihm; umgekehrt 
hat das Bittere etwas Übles in sich und erzeugt viel Gutes aus 
sich, und so ist ein kleines Übel in ihm und ein großes Gut aus 
ihn... In allem jedoch wird nichts als das Gute angestrebt.“ 1) 


') Sacr. 1, VIT, 20 (PL. 176, 296). — Vgl. Cassiodorius: De an. c. 6 
(PL. 70, 1292". 

*) Sacer. 1, VII, 11; 2, XIII. 7 (PL. 196, 291sq. 531C). — Vgl. 
Augustinus: Confess. Il, 5. n. 105q.; IV. 13. n. 20; X, 20. n. 29 (PL. 32, 
679. 1701. 792); De Trinit. XIII. 4. n. 7 (PL. 40, 1018sq.). — Boäthius: 
Consol. philos. 1. III. pros. 2. 10 (PL. 63, 723sq. 68C. Ed. Peiper pag. 
51sq 76). — Bernhard von Clairvaux: De dilig. Deo c. 7 (PL. 182, 985 A). 
— Petrus Lombardus (Espenberger a. a. O. S, 124). — Joannes Saresber: 
Polycrat. VII, 8 (PL. 199, 651 BC). 

*) Sacr. 1, VII, 21 (PL. 176, 296). — Vgl. Chalcidius: In Plat. Tim. 
c. 165 (ed. Wrobel pag. 218sq.). -. Honorius von Autun: lnevitabile :PL. 
172, 1212 €. 

*) Sacer. 1, VII, 22 (PL. 176, 297). — Vgl. Anselm von Canterbury: De 
voluntate; De lib. arhitrio c. 5 (PL. 158, 487 B. 496 Bi. - Abaelard: Scito 
te ipsum c. 3 (PL. 178, 637 B—D). 





| 





ber Wille. jei 


Gemäß der doppelten Natur des Menschen schliefit das Streben 
nach der Glückseligkeit- ein Streben nach einem doppelten Gute 
ein, naclı dem, was dem Leibe, und nach dem, was der Seele 
zuträglich ist, nach einem sichtbaren und einem unsichtbaren 
Gule. Das Endziel alles Strebens aber ist Gott allein; denn der 
Mensch genügt sich selbst niemals, noch genügt ihm die Well, 
nur das absolut höchste Gut kann ihn voll befriedigen.!) Wenn 
nun Hugo dem Streben nach dem Guten, d. h. Zuträglichen, das 
Streben nach Gerechtigkeit als koordinierte Willensrichtung an die 
Seite stellt, indem er den Trieb nach Glück mit Notwendigkeit, 
den Willen zur Gerechtigkeit mit Freiheit sich betätigen läßt, so 
würde an sich diese Unterscheidung noch nicht zusammenfallen 
mit jener des Strebens nach einem sichtbaren und einem unsicht- 
baren Gute. Auch das unsichtbare Gut ist ja ein Gut; Gott wird 
geliebt, weil er für uns gut ist.?) Allein tatsächlich besteht doch 
im gegenwärtigen Zustande des Menschen die Ungerechtigkeit fast 
ausnahmslos in dem überwiegenden Streben nach dem Irdischen, *) 
in der Verkehrung der Ordnung, indem die Sorge für die Seele 

der Sorge für den Leib nachgestellt wird,!) wie das Streben nach 
Gott und seiner Liebe trotz aller Hindernisse, trotz der schreck- 
liehsten Qualen ‘des Leibes heroische Gerechtigkeit offenbart.) 
Aber es schließen sich die Begriffe ,gul* und „gerecht“ auch 
nicht aus. Denn das wahre Streben nach Glückseligkeit wird 
sich als Streben nach Gerechtigkeit betätigen müssen, weil lal- 
sächlich die Glückseligkeit nur durch die Gerechtigkeit erreicht 
werden kann.*) Allein Hugo kehrt hier mehr den Gegensatz 
hervor. Gerechtigkeit ist Maß und Ordnung.?) An sich ist ja 
überhaupt alles gut, weil es Gottes Werk ist, und es kommt nur 


A *) Sacr. 1, VI, 6. 27 (PL. 176, 267 sq. 280). — Miscell. I, 1. 171 (PL. 

177, 473 D—474 A. 563 D—564 A), 

*; Saer. 2, XII, 7. 8 (PL. 176, 533 sq.). 

?) Hom. XVIII (PL. 175, 251 sq.). 

*) Saer. 2, XIII, 7 (PL. 176, 531 sq.). 

. 5 De laude charitatis (PL. 176, 971 &q.). 

A.» 0, — Sacr. 1, VII, 11 (PL. 176, 291 D—292 A), 
7] Saer. 1, VII, 13—15. 21. 22 (PL. 176, 293 sq. 296 sq.). 
e VI, 1 Ostler, Hugo v. St. Viktor. T 














162 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


darauf an, es geordnet zu verlangen und zu lieben.!) Auch für 
das Streben nach Gott, dem höchsten Gule, gelten Mab und Ord- 
nung.?) Maß und Ordnung bedeuten aber Schranken, und so 
tritt gegebenenfalls das Streben nach Gerechtigkeit dem reinen 
unbedingten Glücksstreben hindernd entgegen. Wird nun auch 
das Streben nach der Gerechtigkeit als ursprüngliche Willens- 
neigung bezeichnet, vermöge welcher dem Menschen die Ordnung 
nicht mibfállt, in der er sein Gut genießen soll,®) ist es also nur 
eine Modifikation des Glücksstrebens, so doch keine untrenn- 
bare Bestimmung; vielmehr lassen sich praktisch das Streben 
nach dem Zuträglichen (commodum) und das Streben nach dem 
Gerechten (iustum) wie zwei selbständige Kräfte behandeln. Schon 
Anselm von Canterbury, auf dem Hugo offensichtlich aufbaul, 
hat diesen Gegensatz, vielleicht nur etwas schärfer, hervorgekehrt. *) 
Damit ist aber die Möglichkeit eines Konfliktes gegeben, nicht 
bloß eines ethischen, sondern auch eines psychologischen. Wir 
müssen nun sehen, wie die beiden Richtungen zu einem Aus- 
gleich kommen können, nach welchen Gesetzen die psychische 
Mechanik hier arbeitet. Es ist das liberum arbitrium, die Wahl- 
[reiheit, mit der wir es zu tun haben werden. 

Beweise für die Willensfreiheit hat Hugo nicht für nötig ge- 
funden. Wir finden nicht etwa — um dies hier vorwegzunehmen — 
irgend eine psychische Tatsache, wie etwa das so ofl verwendete 
Gefühl der Verantwortlichkeit®) zum Zwecke eines Beweises ver- 


!) De substantia charitatis. — Sacr. 1, V, 25; VII, 16 (PL. 176, 16 A. 
17 sq. 257 C. 294 B, — Vgl. Miscell. I, 1 (PL. 177, 477 A). 

*) Sacr. 1, VII, 15 (PL. 176, 293 sq ). 

") A. a. O, (293 CD). 

*, De casu diab. c. 12sqq. (PL. 158, 3445qq.). — Vgl, Bernhard von 
Clairvaux: De dilig, Deo c. 1 (PL. 182, 975 AJ. — Honorius von Autun: 
Inevitabile (PL. 172, 1212 B—1213 B). — Joannes Saresber: Polyerat. VIII, 5 
(PL. 199, 720 CD). 

*) Vgl, Ambrosius: Hexa&mer, I, 8 (PL. 14, 140 D—141 A). — Augusti- 
nus: De div. quaest. 24 (PL. 40, 17). — Boéthius: Consol. philos. l. V. pros. 3 
(PL. 63, 8415q. Ed. Peiper pag. 1285q.); In Il. De interpretat. edit, secunda, 
IIl (PL. 64, 506 C, 507 B. 509 A. Ed. Meiser pag. 224. 226. 280) — Chalci- 
dius: In Plat. Tim. c. 151. 157 (ed. Wrobel pag. 208 sq. 213). — Aleuin: In 
Genesim (PL. 100, 517 D. 523 B. 525 C). — Odo von Cambrai: De peec. orig. 
e. 8 (PL, 160, 1089 BD). — Anselm von Canterbury: De casu diab. c, 13; De 





mi 








Der Wille. 163 


wendet, wiewohl ofl genug gesagt wird, daß nur, wo Freiheit, 
auch Verantwortlichkeit, Verdienst und Schuld sich finde. „Wenn 
der Geist sich bewegt, bewegt er sich frei, weil nach seinem 
Willen und durch sich, und je nachdem wird es ihm zum Ver- 
dienst oder zur Schuld sein. Der Körper aber bewegt sich mil 
Notwendigkeit, weil er von einem anderen, d. h. vom Geiste be- 
wegl wird; und nicht sein ist die Bewegung, sondern des Be- 
wegers, sei es zum Verdienste, sei es zur Schuld. So herrscht 
die Bewegung des Geistes über die Bewegung des Körpers, der 
ihm von Natur aus unterworlen ist. Und wenn ein Mißbrauch 
vorkommt, ist es der Fehler des Befehlenden, von Seite des Ge- 
horchenden aber Pflichterfüllung, Die Schuld trifft nicht den, 
der geführt wird, weil er unter. dem Drange zwingender Not- 
wendigkeit steht, sondern den, der führt, weil er mit Freiheit 
seinen Untertanen mißbraucht.“*!) „Was vollkommen notwendig 
ist, ist nieht mehr zurechenbar*,?) dagegen kann Tadel und An- 
klage nicht erhoben werden;?") und nach dem Maße der Freiheit 
richtet sich auch das Ma& der Verantwortlichkeit.*) Auch wo 
Hugo gegen den Irrtum der „Mathematiker“, die von inkarnierten 
Dämonen, wie Herkules, Atlas, Prometheus, erfundene Astrologie 
sieh wendel, leugnet er einfach den zwingenden Einfluß der Ge- 
slirne und slatuierl die Unabhängigkeit des Willens. °) 





cone, virg. et orig. pece. e. 4 (PL. 158, 346 BC. 437 A. 438 AB), — Abnelard: 
Beito te ipsum c. 3 (PL. 178. 640 B, 642 B. 643 A. 645 CD). — Bernhard von 
Clairvaux: De grat. et lib. arb. e. 2 (PL. 182, 1003 CD. 1004 B). — Richard 
von St. Viktor: Beni, maior Ill, 18 (PL. 196, 127 C). — Petrus von Poitiers: 
Sent, I, 9. 22 (PL, 211, 966 C. 1031 D— 1082 A). 

" Baer, 1, VI, 4 (PL. 176, 265 D—266 D). 

*) Sacr. 1, VII, 35 (PL. 176, 303 Bj. 

?) Saer. 1, VII, 20 (PL. 176, 296 BC). 

*) Saer. 1, VII, 9 (PL. 176, 290). — Vgl. Saer. 1, V, 20, 23. 95; VI, 
1. 28. — Sent. III, 8 |PL. 176, 255 B. 257. 980A. 291€, 


In Pentateuchon (PL. 175, 36 CD), — Vgl. Did, IT, 4. 11 (PL. 176, 
153A. 756). — Ambrosius: Hexaömer. IV, 4 (PL. 14, 192sqq.). — Augustinus: 
De doctrina christiana Il, 21—24; De Genesi ad litt. II, 17 (PL. 24, 51 sqq. 
278); De civit, Dei "y, 1—7 (PL. 41, 1415qq.). — Gregorius Magnus: Moral. 
XXXIII, 10 (PL. 76, 684 A). — Rhabanus Maurus: De magicis art. (PL. 110, 
9908CD); De univ. XV, 4 (PL. 111, 423 CD); De clericorum institut. (PL, 
892b) — Abaelard: Exposit. in Hexaemeron (PL. 178, 754 8q.), — 
11* 









164 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Über die Freiheit selbst nun, das ,liberum arbitrium*, gibt 
uns Hugo in seiner Summa Sententiarum folgende Darstellung, 
die sich später noch Peter von Poitiers!) zu eigen machte: „Das 
liberum arbitrium ist die Fähigkeit des vernünftigen Willens, 
vermóge welcher man unter Mitwirkung der Gnade das Gute oder, 
von ihr verlassen, das Böse wühlt.?) Es besteht in zweien, im 
Willen und in der Vernunft. Frei nämlich wird es genannt be- 
züglich des Willens, Entscheidung (arbitrium) bezüglich der Ver- 
nunft. Aufgabe der Vernunft ist, zu sehen, was gewáhlt werden 
darf, was nicht; Sache des Willens ist das Streben. Und so zeigt 
die Vernunft gleichsam als Dienerin den Weg, indem sie das 
anrät, was sie als Pflicht erkennt, und das Gegenteil widerrät; 
der Wille aber als der Herr führt die Vernunft mit sich, wohin 
er sich auch neigen mag. Denn der Wille wird nicht gezogen 
von der Vernunft, sondern die Vernunft zeigt bloß, was der Wille 
anstreben soll; wohl aber wird die Vernunft vom Willen ge- 
zogen auch in den Dingen, die wider die Vernunft sind. Natur- 
gemäß nämlich widerspricht die Vernunft d. h. sie sagt, das 
dürfe man nicht tun; und doch läßt sie sich überwinden und 
gibt ihre Zustimmung. Und weil nun in diesen beiden das 
liberum arbitrium besteht, ward es nur der vernünftigen Kreatur 
gegeben. Denn diese allein unter den Geschópfen hat Wille und 
Vernunft. Die unvernünftigen Tiere baben sinnliche Wahrneh- 
mung und sinnliches Streben, aber Wille und Vernunft haben sie 
nicht und darum auch nicht das liberum arbitrium. Während 
wir also mit den Tieren Sinn und Begehren gemeinsam haben, 
unterscheidet uns von ihnen das liberum arbitrium, in dem alles 
Verdienst seinen Platz hat. Da es nämlich durch keine Gewalt 
und keine Notwendigkeit gezwungen wird, verdient es nicht un- 
verdient Glück oder Unglück.“ ?) — Wie man sieht, ist das Ganze 


Honorius von Autun: De lib. arb. c. 1 (PL. 172, 1223 BC, — Das ganze Buch 
wird mit dem Aberglauben der Astrouumen motiviert). --- Joannes Saresber: 
Polycrat. I, 9-11; 1T, 19 (PL. 199, 406 sqq. 440 sqq.). 

!) Sent. II, 22 (PL. 211, 1031). 

?) Vgl. Sacr. 1, V, 7 (PL. 176, 250 A). 

*) Sent. 11T, 8 (PL. 176, 101sq.): ,.. . Sie potest diffiniri: Liberum 
arbitrium est habilitas rationalis voluntatis, qua bonum eligitur gratia coope- 





Der Wille, 165 


auf die Ethik, und zwar auf die Lheologische Elhik und die 
Gnadenlehre zugeschnitten, In diesem Zusammenhang erregle ja 
die Willensfreiheit seit Augustins Kampf gegen den Pelagianismus 
vor allem das Interesse der christlichen Denker, Wir wenden 
uns zunächst dem Terminus für Willensfreiheit, „liberum arbi- 
irium*, zu. 

Nach Hugo gehört das „liberum* dem Willen, das „arbi- - 
trium‘* der Vernunft. Letzteres besteht in einem Urteil über den 
sittlichen Charakter einer Handlung; und zwar redet Hugo zunächst 
nur von dem der Handlung selbst vorausgehenden Urteil, nicht 
von der nachträglichen Verurteilung durch das Gewissen; jeden- 
falls ist diese Vernunftentscheidung init objektivem Charakter nicht 
identisch mit der definitiven praktischen Entscheidung. Denn 
diese ist Sache des Willens, der selbstherrlich seine Wahl trifft; 
die Vernunft hat nur etwa die Rolle eines Pädagogus, an dessen 
wohlgemeinlen Rat der Wille sich nach Belieben hält oder nicht. 
Allein man sieht hier nicht, wie dadurch das grammatische Ver- 
hällnis der Bestandteile des Terminus verständlich sein soll, da 
doch dasjenige, worauf .arbitrium* gedeutet wird, nicht frei ist, 
und die freie Entscheidung nicht ,arbitrium* heißt. Hugo scheint 
dies selbst gefühlt zu haben. In seinem Hauplwerk bezog er 
darum auch das ,arbitrium* auf den Willen. Zwischen Akt und 


rante vel malum ea deserenie. Et consistit in duobus: in voluntate et ratione, 
Liberum namque dicitur quantum ad voluntatem, arbitrium quantum ad ratio- 
nem. Rationis est videre, quid sit eligendum vel non; voluntatis est appetere, 
Et ita ratio tamquam pedissequa monstrat viam consulendo illud, quod videt 
faciendum, dissuadendo eontrarium; voluntas tanquam domina ducit secum 
rationem, ad quodcunque fuerit inclinata (Korrektur statt inclinatur) — Non 
enim trahitur voluntas a ratione, sed solummodo monstrat ratio, quod appetere 
debeat voluntas. Ratio vero trahitur a voluntate, etiam in iis, quae sunt 
contra rationem, Naturaliter namque ratio contradicit, h. e. non illud esse 
faciendum, indicat; et tamen vincitur et consentit. Et quoniam in his duobus 
consistit liberum arbitrium, soli rationali creaturae datum est. llla enim sola 
inter ereaturas voluntatem habet et rationem. Bruta animalia habent sensum 
et appetitum, videlicet sensualitatis; sed voluntate et ratione carent et ideo 
liberum arbitrium non habent. Cum itaque habeamus cum pecoribus commu- 
uem sensum et appetitum, liberum arbitrium nos ab eis discernit, penes quod 
omne meritum eonsistit, Cum enim nulla vi, nulla necessitate cogatur, non 

beatitudinem seu miseriam promeretur,^ — Vgl. Bernhard von Clair- 
vaux: De. grat. et lib. arb. e. 2 (PL. 182, 1003 B — 1004 A). 


die 





166 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Potenz uulerscheidend, sagt er: „Die spontane Bewegung oder 
das willensgemäße Streben (voluntarius appetitus) ist das liberum 
arbitrium; frei dadurch, daß es willeusgemäß isl, arbitrium  da- 
durch, daß es ein Streben isl. Aber auch die eigene Macht und 
Fühigkeit des Willens, vermóge welcher er sich zum einen wie 
zum andern bewegt, ist Freiheit und wird liberum arbitrium 
genannt.“ !)  Indessen ist hier nicht ersichtlich, warum das 
Streben ein arbitrium sein soll. Die Sache wird auch nicht 
klarer durch die Beifügung: „Dem Willen gemäß sich bewegen 
und von spontanen Streben getrieben werden, das heißt aus 
eigener Macht wählen und mit Freiheit urteilen, worin das 
liberum arbitrium besteht.“ Die Vernunft, der erst ein beschei- 
dener Anteil eingeräumt war, wird jetzt ganz ausgeschaltet. 
Ein Urteil bedeutet indessen sicher der Ausdruck ,arbitrium* ?) 
und als solches gehört es offenbar der Vernunft an. Nur meta- 
phorisch könnte das bloß tatsächliche Streben des Willens in 
einer Richtung ein Urteil oder eine Entscheidung des Willens ge- 
nannt werden, während doch im eigentlichen Sinne die Entschei- 
dung für eine Richtung dem Streben nach dieser Richtung vor- 
ausgehen müßte. Der hl. Bernhard von Clairvaux umgeht die 
Schwierigkeit, wenn er das ,arbitrium^ auf das der freien Ent- 
scheidung des Willens nachfolgende richterliche Urteil des Ge- 
wissens bezieht, das auch wirklich insofern frei genannt werden 
kann, als es selbst durch den vorangehenden freien Willensent- 
scheid unmittelbar bedingt ist.?) Allein den natürlichen Siun gibt 
uns doch nur die als Definition der „Philosophen“ angeführte 
Erklärung: „Liberum arbitrium est liberum de voluntate iu- 





') „Quoniam spontaneus motus vel voluntarius appetitus liberum arbi- 
trium est: liberum quidem in eo, quod est voluntarius; arbitrium vero in eo, 
quod est appetitus. Sed et ipsa potestas et habilitas voluntatis est libertas, 
qua movetur ad utrumque, et liberum arbitrium dicitur voluntatis. Voluntarie 
autem moveri ct ferri spontaneo appetitu, hoc est potestate eligere et libertate 
iudicare, in quo conatat liberum arbitrium." Sacr. 1, V, 21 (PL. 176, 255 CDi. 
— Vgl. Sacr. 1, VI, 4 (PL. 176, 265 C*. — Isidorus Hispal: Different. II, 32 
(PL. 88, 87 C): „Atbitrium est voluntas liberae potestatis, que per se sponte 
vel bona vel mala appetere potest." 

*) Honorius von Autun: De lib, arb. c. 2 (PL. 172, 1224 A). 

*) De grat. et lib. arb. c. 2. 4 (PL. 182, 1004 A. 1007 C1. 








Der Wille. 167 


dicium.*!) Boölhius ist der Vater dieses Salzes, und er hat 
„liberum arbitrium* mil aller wünschenswerten Deutlichkeit auf 
die dem Streben selbst vorangehende freie Überlegung und Ent- 
schließung der Vernunft bezogen.?) Der Terminus war also wohl 
allgemein bekannt und angenommen, aber die Auslegung war 
keine einhellige. Sachliche Unklarheiten über das Wesen des 
freien Akles, seine Genesis, die Kolle der Vernunft hierbei liegen 
dem zugrunde. Was ist denn das Wesentliche der Freiheit? 
Wir haben bereits gehört, frei ist ein Akt, wenn er aus 
dem Willen hervorgeht. Frei und willensgemäß werden als 
identisch gefaßt. Die Freiheit ist mit dem Willen innerlich ver- 
bunden, „seit es einen Willen gab, gab es auch Freiheit*. 
„Denn er besaß die Fähigkeit, sich selbst zu bewegen nach dahin 
oder dorthin ohne Zwang,“ er bewegte sich frei, „weil er durch 
sich selbst bewegt wurde und nieht durch fremden Antrieb*. *) 
Der Wille ist also durchaus Ursache seines Wollens, er wird zur 
Tätigkeit von außen nicht gezwungen, noch kann er gezwungen 
werden. „Der Wille kann keinem fehlen, als nur wer selbst 
will; er kann keinem wider Willen weder gegeben noch ge- 
nommen werden. Darum ist der Wille Eigentum des Menschen, 
die äußere Macht Eigentum Gottes; und deshalb ist der Wille 
Eigentum des Menschen, weil das Wollen in der Macht des 
Menschen ist, Keine von außen anstürmende Gewalt kann dem 
Menschen den Willen nehmen; weder Krankheit noch irgend ein 
Ungemach noch Armut kann dem Menschen den Willen nehmen, 
wenn er selbst nicht will. Das äußere Werk kann ihm ge- 
nommen werden, auch wenn er selbst nicht will, der Wille 
nicht... Deshalb sagt man, daß es am Menschen selbst liegt, 


!) Abaelard: Introd. ad theol Ill, 7 (PL. 178, 1110A). — Robertus 
Pullus: Sent. II, 4 (PL. 186, 720 C), — Petrus von Poitiers: Sent. II, 22 (PL. 
211, 1081 C). — Vgl. Anselm von Canterbury: De concordia praesc. Dei cum 
lib. arb. q. 1. e. 6 (PL. 158, 515€). — Honorius von Autun: Inevitabile; De 
lib. arb. c. 3 (PL. 172, 1200 BC. 1224 B). 

?*) In L de interpretat. edit. secunda IIl (PL. 64, 492—493 A. Ed. 
Meiser pag. 196 sq. — PL. 64, 492 D: ,Sed est liberum arbitrium, quod ipsa 
quoque vocabula produnt, liberum nobis de voluntate iudicium*). 

3) Sacr. 1, V, 20; VI, 4 (PL. 176, 255 BC. 265 D). 


. 


168 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


wenn er will, weil von außen sein Wollen nicht verhindert werden 
kann. Und zum Wollen braucht er auch nichts von außen; alles, 
wessen er dazu bedarf, ist in ihm.*!) „Die ganze Hölle, die 
ganze Welt, die himmlischen Heerscharen mögen sich zunıal ver- 
schwören, nicht einen einzigen Akt der Zustimmung in irgend 
einem Stück vermögen sie der Freiheit gegen ihren Willen ab- 
zuringen.* „Die Freiheit kann durch keine Schuld, durch kein 
Unglück, ich will nicht sagen zerstört, nein, nicht einmal ver- 
‚mindert werden. Und wie Gott niemand über sich hat, nocl 
haben kann, so duldet auch die Freiheit keine Herrschaft und 
kann keine dulden, weil die Anwendung von Gewalt gegen sie 
für den Schöpfer nicht ziemlich, für das Geschöpf nicht möglich 
ist.*2) Die Unabhängigkeit von äußeren Ursachen und gegen 
äußeren Zwang soll hier mit größtem Nachdruck hervorgehoben 
werden. Der Wille ist lebendige Kraft, die keiner äußeren An- 
regung bedarf und keine annimmt. Daß dies im Willen und 
seiner Freiheit eingeschlossen liege, wurde allgemein gelehrt.?) . 

Allein es frägt sich, ob damit die Freiheit erschöpft ist; 
ob der Wille schon frei genannt werden darf wegen der Spon- 
taneität allein, auch wenn seine Tätigkeit nur die natürliche Ent- 
faltung seiner bereits gegebenen inneren Bestimmtheit bildet; oder 
ob der Wille sich selbst erst bestimmen kann und muß. Hugo 
scheint sich mit der bloßen Spontaneität zu begnügen. Bemerkt 
er doch ausdrücklich: „Man muß wissen, daß die Wahl nicht 
deshalb frei heit, weil sie ganz gleich sich verhält zu beiden, 
nämlich zum Guten wie zum Bösen, da jemand wohl durch sich 
fallen kann, aber nicht aufstehen kann ohne Gnadenhilfe Christi. 
Frei wird also die Wahl genannt, weil sie willensgemäß ist.* 





') Sacr. 2, XIV, 6 (PL. 176, 560 D—561 A). — Vgl. Odo von Cambrai: 
De pecc. origin. c. 3 (PL. 160, 1059 BC). 

*) Miscell. VI, 33 (PL. 177, 831 C). Darnach Richard von St. Viktor: 
De statu interioris hominis I, 3. 23 (PL. 196, 1118 C-- 1119 A. 1123 D). 
3) Boé&thius: In 1l. de interpretat. edit, secunda III (PL. 64, 508 B. Ed. 
Meiser pag. 218). -— Anselm von Canterbury: De lib. arb. c. 2 (PL. 158, 
492 A). — Abaelard: Introd. ad theol. III, 7 (PL. 178, 1110 A). — Bernhard 
von Clairvaux: De grat. et lib. arb. c. 1 (PL. 182, 1002 C—1003 A). — Petrus 
Lombardus (Espenberger a. a. O. S. 120). — Petrus von Poitiers: Sent. II, 22 
(PL. 211, 1081€). 





“ 





Der Wille, 169 


Obwohl die gulen Engel nicht böse und die bösen nicht gut 
werden können, sind sie doch frei, weil nicht ein äußerer Zwang, 
sondern der Zustand ihres Willens der Grund hievon ist.!) Eine 
eigentliche Wahl ist mithin nicht gefordert. Hugo steht hier im 
Banne seiner Zeit, die dem hl. Augustin?) folgend, sich allgemein 
dahin aussprach, die Fähigkeit zum Bösen gehöre nicht zum 
Wesen der Freiheit; denn auch Gott und die Engel seien frei, 
ohne daß sie die Fähigkeit zur Sünde besüben, und zudem invol- 
viere die Möglichkeit zur Sünde eine Unvollkommenheit, während 
die Freiheit eine Vollkommenheit sei, Diese Erwägungen 
führten zur berühmten Anselmianischen Definition der Freiheit 
als ,polestas servandi rectitudinem voluntatis propter ipsam rec- 
titudinem*.*) — Unter „Freiheit“ dies zu verstehen, mochte für 
die (heologische Spekulation von Vorteil sein, indem man eben 
mit den in der Definition gegebenen Momenten als einem Be- 
Sg operieren wollte und dann zur Bezeichnung dieses 

zriffes auch eines Terminus bedurfle. Es mochte dieses Ver- 
fahren eine gewisse Berechtigung haben, wenn man neben der 
so verstandenen Freiheit die Wahlfreiheit und überhaupt die 
Freiheit in rein natürlichen Dingen bestehen ließ. In der Tat, 
bemerkt gerade der li. Anselm’) und nach ihm Honorius von 
Autun," es gebe verschiedene Arten von Freiheit, Freiheit 
zu gehen oder zu stehen, zu essen und zu trinken. zu reden und 
zu schweigen u. dgl.; aber keine von diesen Arten gehe an sich 
auf das Heil der Seele, um dessentwillen doch eigentlich die 





") Sent. III, 9 (PL. 176, 104 C—105 A). Ganz ähnlich Bernhard von 
Clairvaux: De grat, et lib, arb. c. 10 (PL. 182, 1019 D). 

?) Btorz a. a. O. S. 139 ff. 

?) Aleuin: In Genesim (PL. 100, 528 B). — Anselm von Canterbury: De 
lib. arb. e, 1 (PL. 158, 489 B. 491 A). — Abnelard: Introd. ad theol, III, 7 
(PL. 178, 1110 CD. — Honorius von Autun: Inevitabile; De lib. arb. c. 3 
(PL. 172, 1199 D—1201 A. 1224 B, — Petrus Lombardus (Espenberger a. a. 
0.8, 120 f£). — Robert von Melun (PL, 186, 1053 sq. Ein Fragment, in den 
Nolen zu Robertus Pullus von Mathoud mitgeteilt), — Richard von St. Viktor: 
De statu interior, hom. I, 18 (PL. 196, 1125 D—1126 B). 

*) Anselm von Canterbury: De lib, arb, c. 10 (PL. 158, 502 Bj. 
concordia praese. Dei eum lib. arb. q. 1. c. 6 (PL. 158, 515 CD). 
ib, arb. c. 3; Inevitabile (PL. 172, 1224 B, 1200 C). 











170 Die Psychologie Hugos von St, Viktor, 


Freiheit gegeben sei. Uns obliegt jedoch nicht, die den Theo- 
logen inleressierende Freiheil zum Guten und ihr Verhállnis zur 
göltlichen Gnadenhilfe näher darzulegen. Trotz der einseiligen 
Definition dieser Freiheit!) mußte doch in ihrer konkreteren Dar- 
stellung selbst Anselm von Canterbury die Möglichkeit des Bösen 
heranziehen und so talsächlich den freien Akt zu einem Akt der 
freien Wahl zwischen Verschiedenem machen.*) Gerade auf die 
Wahl als solche, gleichgillig zwischen welchen Objekten, kon- 
zentriert sich unser psychologisches Interesse. Und wenn wir 
dieselbe bei unseren Scholastikern nicht in Bezug auf das natür- 
liche Gute oder sittlich Indifferenle*) oder überhaupt allgemein, 
sondern nur als Entscheidung zwischen Gut und Bös dargestellt 
finden, so läßt sich doch daraus Gesetz und Ablauf der Wahl 
im allgemeinen abnehmen. 

Hugo legt sich die Frage vor, ob der Mensch das ihm ur- 
sprünglich eingepflanzte Streben nach Gerechtigkeit gegen oder 
mit Willen aufgegeben habe; wenn ersleres, sei er dafür nicht 
verantwortlich; wenn letzteres, dann setze dies schon einen 
schlechten Willen voraus, während doch der Wille von Anfang 
an gerecht und gut gewesen sein soll. Hugo antwortet darauf: 
„Es ist zu bedenken, dat das Streben nach dem Gerechten nichts 
anderes ist als das Wollen der Gerechtigkeit, also auch das Auf- 
geben des Strebens nach dem Gerechten identisch ist mit dem 
Aufhören des Wollens der Gerechtigkeit. Wer aber zu wollen 
aufhört, hört es nieht auf durch Wollen, sondern durch Ablassen 
vom Wollen, wie derjenige, der etwas zu tun aufhört, aufhört 
nicht durch Tun, sondern durch Ablassen und Ruhen von dem, 
was er tut, Weil also der Mensch, indem er das Streben nach 
dem Gerechten aufgab, nicht etwa zu wollen anfing, was er vor- 
her nicht wollte (noluit), sondern bloß aufhörte zu wollen, was 
er vorher wollte, braucht man nicht zu sagen, er hat dies getan 
mit oder gegen seinen Willen (volens, nolens). Dennoch hat er 


' Vgl, Domet de Vorges: Saint Anselme p. 203 sq. 208 sqq. 

*, De concord. praesc. Dei cum lib. arb. q. 1. c. 6 (PL. 158, 
516 € —517 B). 

*) Vgl. Sent, II], 9. — Sacr. 1, VI, 8. 17. — Did. VII, 14 (PL. 176, 
103 D. 268sq. 273 D—274 A. 822 AB). — Hom. X (PL. 175, 177 D—178 B). 








Der Wille. 171 


etwas gewolll, und weil er dies mil jenem nicht zugleich wollen 
konnte, hörte er auf, das zu wollen, was er gewollt hatte. Und 
nicht elwa wollle er jenes, weil er dies zu wollen aufhórle, 
sondern vielmehr deshalb hörte er auf, dies zu wollen, weil er 
jenes wollle.*!) Nicht durch ein positives Nicht-wollen also, 
sondern durch Ablassen vom früheren Wollen hat der Mensch 
die Gereehligkeit verlassen, und — dürfen wir allgemein sagen — 
entscheidet sich der Mensch gegen eines von zwei Gütern. Insofern 
es sich um zwei Güter handelt, ist der Wille auf beide gerichtet; 
aber weil infolge der Enge des Willens, um uns dieses Ausdruckes 
zu bedienen, nur eines von den zweien angestrebt werden kann, 
wird sich der Wille schließlich auch nur auf eines richten und 
das andere abweisen, aber nicht durch posilives Ablehnen, sondern 
indem er eben das erste will und anstrebt und so notwendig das 
andere zu wollen aufhört. Vollständig befriedigend ist diese 
Lösung nicht; wir erfahren nur, da& ein Nicht-wollen als posi- 
liver psychischer Akt nicht notwendig ist; allein wenn es auclı 
ohne Ablehnen und Verabscheuen des einen Objektes abgeht, 
wie kommt der Wille dazu, dies anzustreben und nicht jenes? 
Er sieht sich doch erst vor die Wahl zwischen beiden Objekten 
gestellt, und ein positiver Akt der Entscheidung scheint doch an 
diesem Scheidewege dem latsächlichen Einschlagen der einen Rich- 
lung vorausgehen zu müssen. Dieses Moment der Wahl übergeht 
aber Hugo. Anselın von Canterbury, auf den Hugos Lösungsversuch 
deutlich genug zurückweist, hat sich allerdings die Frage nicht 
erspart, warum denn der Wille dieses wolle und nicht das andere. 
Vollständig klar herausgearbeitet ist aber auch seine Lösung 


!') Saer. 1, VII, 12 (PL. 176, 292): ,. .. Sed eonsiderandum est, cum 
iustum appetere nihil aliud sit quam iustitiam velle, appetitum iusti deserere 
idem est quod iustitinm velle desinere. Qui autem velle desinit, non volendo 
velle desinit, sed a voluntate cessando, quod quemadmodum ille, qui aliquid 
facere desinit, non faciendo desinit, sed cessando et quiescendo ab eo, quod 
faeit, Quia ergo homo appetitum iusti deserens non velle coepit, quod prius 
noluit, sed tantummodo quod prius voluit, velle desiit, non necesse est, ut hoc 
aut volens aut nolens fecisse dicatur. Voluit tamen aliquid, quod quia cum 
isto velle non potuit, desiit istud velle, quod voluit, Nee imo illud voluit, 
quia istud velle desiit; sed potius ideo istud velle desiit, quia illud voluit,* — 
Vgl. Sacr. 2, XIII, 12 (PL. 176, 548 AB). 





172 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


nicht: ,Nur eben weil er wollte; eine andere Ursache hat dieser 
Wille nicht, ... sondern er war sich selbst, wenn man so sagen 
darf, Wirkursache und Wirkung.^!) Hugo mochte in dem: „Er 
wollte, weil er wollte*^ — vielleicht keinen Fortschritt in der 
Erklärung sehen. Bei näherem Überlegen dürfte sich jedoch er- 
geben, daß keine leere Tautologie vorliegt und tatsächlich ein 
Fortschritt angedeutet ist. Das „Wollen“ hat nicht jedesmal den 
gleichen Sinn; es kann wenigstens heißen: Er wollte, weil er 
wählte. Eine weitere Analyse des freien Aktes ist also noch 
möglich. 

Es wurde bereits bemängelt, daß Hugos Darstellung des 
freien Aktes die Vernunft eigentlich nur äußerlich mit der freien 
Entscheidung in Verbindung setze. Indessen darf nicht unbeachtet 
gelassen werden, daß der Wille doch auch die Vernunft zu seiner 
Entscheidung herüberzieht. Warum aber bewirbt sich der Wille 
überhaupt um die Zustiinmung der Vernunft? Wir dürfen sagen, 
bei der Wahl handelt es sich zunächst nicht um ein Bewerben, 
sondern ohne die Vernunft konint ein Willensentschluß und eine 
Willensentscheidung gar nicht zustande. Hugo selbst bezeugt 
uns dies an ziemlich abgelegener Stelle: „Es kommt nicht selten 
vor, daß, was der sinnlichen Lust gefällt, nicht die Billigung der 
Vernunft findet, und daß die Vernunft nicht ruhig darauf eingeht 
zu tun, was Lust bringt. Zwar ist mit der Lust selbst schon 
eine Art Wille zur Tat gegeben, allein die Vernunft hat doch 
noch nicht den Entschluß zur Tat gefaßt. Wenn aber zum 
Willen auch noch der Entschluß kommt, daß der Geist zur Lust 
seine Zustimmung gibt, ist er sofort gebunden an Schuld oder 


') „Si proprie vis loqui, non recessit ab eo (sc. iustitia ab angelo), sed 
ipse deseruit eam, volendo quod non debuit... Cum dico, quia volendo quod 
non debuit, eam deseruit, aperte ostendo, cur et quomodo illam deseruit. Nam 
ideo illam deseruit, quia voluit, quod velle non debuit; et hoc modo id volendo, 
quod non debuit, illam deseruit . . . Nulla causa praecessit hanc voluntatem 
nisi quia velle potuit. — An ideo voluit, quia potuit? — Non, quia similiter 
potuit bonus angelus velle nec tamen voluit. Nam nullus vult, quod velle 
potest, ideo quia potest. — Cur ergo voluit? — Nonnisi quia voluit. Nam 
haec voluntas nullam aliam habet causam, qua impelleretur aliquatenus aut 
attraheretur, sed ipsa sibi efficiens causa fuit, si dici potest, et effectus." De 
casu diab. c. 27 (PL. 158, 359 B—360 A). 








Der Wille, | 173 


Verdienst, je nachdem es sich um Böses oder Gutes handelt.“ !) 
Damit ist die Schranke, welche die Tätigkeit der Vernunft auf 
das objektive Urteil über Gut oder Bös einengen will, durch- 
brochen. — Wir haben uns von dem Einflusse der Vernunft un- 
gefähr folgende Vorstellung zu machen: Auf alles, was die Er- 
kenntnis als für uns irgendwie gul vorstellt, reagiert der Wille 
mit einer, wenn auch noch so leisen Regung. Ein Widerspruch 
der Vernunft gegen diese auflauchende Willensregung hal nur 
dann einen Sinn, weil nur dann Wirksamkeit, wenn er das er- 
kannle Gut in irgend einer Hinsicht als nicht gut hinstellt oder 
zugleich ein anderes Gut vorslellt, und dadurch eine andere 
Willensregung wachruft, den Willen in der Schwebe hält oder 
ganz ablenkt.?) Die Vernunft kann nur dann den Menschen über 
das blinde Streben des Tieres emporheben, wenn ihr ein un- 
mittelbar wirksamer Einfluß auf das Streben des Menschen 
möglich ist.*) Je weniger der Vernunft Gelegenheit bleibt, sich 
geltend zu machen, desto melır ist das Streben blind und desto 
weniger kann von Freiheit die Rede sein. Und wenn die Er- 
regung des Willens oder des sinnlichen Begehrens sofort eine 
solche Stärke gewinnt, daß sie das ganze Bewußtsein ausfüllt 
und einen anderen Gedanken nicht melir aufkommen läßt, haben 
wir keinen freien Akt mehr.') Es wäre in diesem Falle auch 
nieht eine eigentliche Zustimmung der Vernunft gegeben, sondern 
nur der Mangel ihres Widerspruches. Auf die Zustimmung der 
Vernunft kommt es aber bei der Freiheit wesentlich an. 





?) Sacr. 9, XII, 2 (PL. 176, 520 D - 521 A): , Verum aliquoties contingit, 
ut id, «d secundum delectationem placet, secundum rationem non placeat, et 
abor rationi (wohl: ratio) acquieseat ad illud, ut faciat ipsum, qnod 


vo Et est quidem in ipsa delectatione quasi quaedam voluntas facti, 
sed ir dpsa ratione necdum tamen est propositum faciendi, Si autem secutum 
propositum, ut mens in id, quod delectat, assensum 


, iam tenetur sive ad culpam, si malum est, sive ad meritum, si bo- 
st. Br 9 (PL. 176, 104 B;. 
* Sur. 1, VII , 92 (PL. 176, 297). 

ere - NI, 8. — Baer. 1, VII, 21. — Did. I, 5 (PL. 176, 102 D— 









114 Die Psychologie Hugos von St, Viktor. 


Hugo hat es unterlassen, die praktische Vernunft als Organ 
des Willens dem System einzufügen, bei ihm Lrilt der Wille in 
seiner Selbstherrlichkeit und im Gegensatz zur objekliven Ver- 
nunft in den Vordergrund. Allein eine konsequente Durchfüh- 
rung des Axioms: „Nil volitum nisi praecognitum* wird nicht 
stehen bleiben können beim bloßen Erkennen des Willensobjektes. 
Freilich je nach der Willensstimmung wird schon das Objekt 
nach seiner Güte im Bewußtsein eine Veränderung erleiden und 
das Schwanken in dem Widerstreit zwischen objektiver und sub- 
jektiver Wertung miterleiden müssen; aber die Willensstimmung 
muß eben im Bewußtsein sich geltend machen, um den Streit 
beeinflussen oder überhaupl hervorrufen zu kónnen. Der Wille 
will mit Bewußtsein.!) Der Wille ist, wie der hl. Bernhard mit 
Recht betont, immer mit der Vernunft zusammen, nicht als ob 
er alles gemäß der Vernunft d. h. nach den Normen der Ver- 
nunft, vollbrächte, sondern weil er nichts ohne sie zu tun ver- 
mag, ja selbst gegen sie entscheidet er sich durch sie, d. h. durch 
ihren Dienst gegen ihren Rat.?) In ähnlicher Weise erklärt Peter 
von Poitiers die Zustimmung der Vernunft; der blinde Wille be- 
dürfe eines sehenden Führers auf allen Wegen.*) Die Vernunft 
ist eben nicht bloß Stimme des Gewissens, sie ist zugleich -— 
und diese Funktion ist von ersterer wohl zu unterscheiden — 
Organ des Willens überhaupt weil des wollenden Menschen, und 
als solches stellt sie nicht ihre Entscheidung der des Willens 
gegenüber, noch legt sie ihm dieselbe zur notwendigen Annahme 
vor, sondern ihre Wahl ist die Wahl des Willens, wie das Wort 
des Mundes das Wort des Menschen ist. Der Wille verliert da- 
durch nichts an Würde und Macht. Boöthius allerdings hat den 
Schwerpunkt durchaus in die Vernult verlegt!) und den Willen 


!) Vgl. Anselm von Canterbury: De voluntate (PL. 158, 487 AB): 
„Dieitur enim voluntas opus instrumenti, cum cogitando vult aliquid . . . 
Voluntas, quae usus dicitur vel opus instrumenti . . . non nisi in cogitante 
est... Haec igitur voluntas aut est propter rem, quam velle dicitur, ut cum 
cogitando salutem eam volumus . . .* 

?) De grat. et lib. arb, c. 2 (PL. 182, 1003 B), 

?) Sent. II, 21 (PL. 211, 1030 AB). 

*) In 1. de interpretat, edit. secunda lll (PL. 64, 492€ -493 A, Ed, 
Meiser pag. 196 sq ). 








Der Wille, 175 


fast ganz zurücktreten lassen; allein wenn es auch vollauf zu 
billigen ist, daß die Vernunft nicht einfache Zuschauerin bei 
unseren Entscheidungen bleibt, im Gegenteil Grundlage der Frei- 
heit ist,!) so darf doch nicht übersehen werden, daß die Ver- 
nunft bei der praktischen Überlegung auch nicht selbstherrlich 
nach bloBen Erkenntnisprinzipien entscheidet, sondern als Organ 
des Willens tätig ist. Ohne Vernunft als Organ bleibt aber auch 
eine Wahl und Entscheidung des Willens unverständlich. Weiter 
in der Analyse der freien Wahl zu gehen, ist nicht nötig, da wir 
nicht eine eigene Theorie geben sollen, sondern uns an das hislo- 
risch dargebotene Material halten müssen. 

Im Anschluß an Aristoteles-Boöthius?) hat Hugo für das Objekt 
der Freiheit die Bestimmung aufgenommen, es müsse immer ein kon- 
tingenles Zukünftiges sein; in der Begründung kommt er jedoch 
über die Berufung auf das Kontradiktionsprinzip nicht hinaus. ®) 
Wahrscheinlich sehwebte ihm dabei mehr die Möglichkeit des 
äußeren Werkes, als die psychologische Möglichkeit des inneren 
Wollens vor. Die Bedeutung der Vernunft als des auch auf die 
Zukunft gehenden Erkenntnisvermógens?) für die Freiheil wird 
nur gelegentlich betont, indem bemerkt wird, manches in sich 
Üble wird nur um der guten Folgen willen begehrt. In zahl- 
reichen Wendungen zwar wird gesagt, dali etwas überhaupt bloß 
um eines anderen willen gut sein und deshalb nur um dieses 
anderen willen angestrebt werden kann,^) wir erfahren auch, dali 
schließlich alles Gute gewertet wird nach seinem Verhältnis zu 


-— [| 


!) Consol. philos. I. V. pros. 2 (PL. 63, 835. Ed. Peiper pag. 124). — 
Vgl Abaelard: Introd. ad theol III, 7 (PL. 178, 1110 AB). — Honorius von 
Autun: Inevitabile (PL. 172, 1200 C), — Robertus Pullus: Sent. II, 12 (PL. 
186, 736 D —737 A). 

*) In L de interpretat. edit. prima I. — edit. secunda III (PL. 64, 338 sqq. 
518 sqq. Ed. Meiser pag. 121 sqq. 240 sqq.). 

?| Baer, 1, V, 22. — Bent. III, 9 (PL. 176, 256. 102 BJ. — Vgl. Petrus 
von l'oitiers: Sent, Il, 3. 9, 22 (PL. 211, 943 C. 966 C, 1032 A». 

*j Saer. 1, VII, 22, — Did. 1,4 (PL. 176, 297. 744 A). — Hier. IX 
(PL. 175, 1119 AB). 

?) Saer. 1, IV, 175qq. (PL. 176, 2415q4.). — Miscell, I, 1 (PL. 177, 
4728qqJ. — Vgl. Anselm von Canterbury: De lib. arb. c. 5 (PL. 158, 496 B). 
— Abaelard: Scito te ipsum e, 3 (PL. 178, 637 B—D). 


u— 


176 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


einem wahren oder vermeintlichen hóchsten Gute,!) aber eine 
eingehendere Darlegung über das Verhältnis von Zweck und 
Mittel gibt uns Hugo nicht. 

Das Verhältnis des Wollens zum angestrebten Objekte je 
nach Richtung und Erfolg bestimmt Art und Zahl der Affekte. 
Diese sind eigentlich als Zustände des Willens zahllos,?) indessen 
pflegte man doch vier Grundaffekte aufzuführen, die auch Hugo 
erwähnt: Liebe oder Verlangen oder Sehnsucht, Haß oder Furcht, 
Freude oder Genuß, Schmerz oder Traurigkeit.?) Furcht und 
Liebe sind jene Regungen des Herzens, „durch welche die ver- 
nünftige Scele zu allem, was sie tut, getrieben wird“.') „Liebe 
ist die ITinneigung des Herzens zu einer Sache um einer Sache 
willen; sie ist Sehnsucht im Streben, Freude im Genuß“; in der 
Sehnsucht eilt sie auf ihr Gut zu, in der Freude ruht sie in 
ihm.*) Die Liebe strebt nach Besitz und Vereinigung.*) Und 
„die liebende Vereinigung mit einer Sache um ihrer selbst willen 
ist der Genuß*, wie Hugo aus Augustinus zitiert.) Analog 


Pa - — — — 0-0. 


1) Miscell. I, 1 (PL. 177, 472 D —473 B). 

?) „Una enim voluntas, secundum quod se ad varia vel appetendo vel 
fugiendo inclinat, varios format affectus et diversa secundum eosdem affectus 
nomina sortitur.^ Sacr. 1, VI. 17 (PL. 176, 273 C. — Vgl. Augustinus: De 
civitate Dei XIV, 6 (PL. 41, 409). -- Richard von St. Viktor: Beni. maior 
IIl, 18 (PL. 196, 127 A). 

*) Sacr. 1, HII, 16; 2, Il, 11. — Did. VII, 20 (PL. 176, 292 B. 404C. 
829 CD). —— Vgl. Augustinus: Confess, X, 14. n. 22 (PL. 32, 788). — Isidorus: 
Different. IT, 40 (PL. 83, 95), — Isaak von Stella: De an. (PL. 194. 1878 D— 
1879 A). — Alcher von Clairvaux: De spir. et an. c. 4 (PL. 40, 782, — 
Richard von St. Viktor: De statu inter. hominis I, 34 (PL. 196, 1141D); 
dagegen werden Beni. minor c. 7 (PL. 196, 6 B) sieben Affekte aufgezälılt.: 
Spes, timor, gaudium, dolor, odium, amor, pudor. — Vgl. auch Chalcidius: In 
Plat. Tim. c. 194 (ed. Wrobel pag. 237 sq.). 

*) Sacr. 2, XIII, 3 (PL. 176, 527). 

^) De substantia charitatis (PL. 176, 15 D. 16 D. 18 B). — Vgl. Augusti- 
nus: De div. quaest. 35. n. 1 (PL. 40, 23). — Isidorus Hispal: Different. Il, 37 
(PL. 88, 92 CD). 

5) De substantia charit. — Sacr. 2, XIII, 6. 7. 8 (PL. 176, 16. 529 A. 
534 A: „Quid est diligere nisi concupiscere et habere velle et possidere et 
frui.^ 534 sq.). .— Vgl. Augustinus: De Trinit. IX, 2. n. 2 (PL. 42, 962). 

?) Sent. I, 10 (PL. 176, 57 AB). — Augustinus: De doctrina christ. 1, 4. 
n. 4 (PL. 34, 20); De moribus eccles. cathol. et de mor. Manich. I, 3. n. 5 
(PL. 82, 1312). 





mu 


Der Wille. 177 


würden wir auch den Gegensatz von Furcht und Schmerz zu 
fassen haben. 

Die freie unbefangene Entscheidung wird durch die Affekte 
beeinträchtigt. Darum haben nach Hugo weder die Engel noch 
die Menschen ihr etwaiges Schicksal nach Bestehen oder Nicht- 
bestehen der von Gott auferlegten Prüfung vorausgewußt, damit 
sie desto freier für oder wider ihre klar erkannte Pflicht wählen 
konnten.!) Den höchsten Grad und das Vollmaß der Freiheit 
besitzt allein Gott, der erhaben ist über jede Veränderung und 
jeden Zwang und absolute Macht sein Eigen nennt. „Alles Ge- 
schaffene aber ist Stückwerk und nur zum Teile mächtig und 
weise und nur zum Teile frei; denn nicht jegliches Werk ist 
der Macht des Geschöpfes unterworfen und nicht jedes Geheimnis 
ist seiner Weisheit offenbar und nicht immer entspricht der Erfolg 
der Wahl und ist er dem Willen dienstbar.*?) Relativ freilich 
ist die Macht des Willens grob und kostbar. Die Bewegungen 
des Körpers sind ihm von Natur aus untertan, und wenn auch 
die sinnlichen Regungen ohne den Willen entstehen, so vermag 
der Wille doch ihnen zu widerstehen und sie bis zu einem ge- 
wissen Grade unter seine Herrschaft zu zwingen und zu unter- 
drücken.) Im Urzustande war die Herrschaft des Willens un- 
bedingt; damals erhob sich überhaupt keine Regung ohne den 
Willen, alles stand in seinem Dienste, der Leib bedurfte weder 


*) Sacer. 1, V, 18; VI, 15 (PL. 176, 253 sq. 272 BC). — Anselm von 
Canterbury: De casu diab. e, 21. 23—25 (PL. 158, 352. 355 sqq.). 

?| Saer, 1, V, 12 (PL. 176, 251CD). — Vgl. Boéthius: In l. de interpretat, 
edit, secunda Ill (PL. 64, 506 AB. Ed. Meiser pag. 2235q.) — Robertus 
Pullus: Sent. I1, 4 (PL. 186, 720B—D). — Was sonst liber mannigfache 
Hindernisse und Schranken der Freiheit und ihre mannigfachen Arten und 
Stufen bei Hugo sich findet, ist durchaus auf das spezielle Objekt des sittlich 
und übernatürlich Guten bezogen und bleibt der Darstellung der Ethik und 
Mystik des Viktoriners überlassen. — Zu den viel erórterten, in die Theologie 
gehörigen Fragen über das Verhältnis der Willensfreiheit zum göttlichen Vor- 
auswissen und zur Prädestination vgl. Kilgenstein: Die Gotteslehre des Hugo 

von St. Viktor 8. 168 ff. | 

") Baer. 1, VI, 4 (PL. 176, 265 sq.). — Vgl. Anselm von Canterbury: 
De cone, virg. et orig. pece. c. 4 (PL. 158, 437 A. 438A) — Richard von 
St. Viktor: Beni. maior II, 17; De statu inter. hom I, 2. 3. 6 (PL, 196, 
96D—97B. 1118B—-1119 A. 1120 A—C), — Petrus von Poitiers: Sent. Il, 21 
(PL. 211, 1030 CD). 

Beiträge VL, 1 Ostler, Hugo v. St. Viktor. 12 


um 





Der Wille, 179 


die Seele wird gleichsam selbst zur gölllichen Form umgeschaffen 
und dadurch glückselig.') Die Liebe ist hier geradezu Werkzeug 
der Erkenntnis, indem in ihrem Feuer «lie Starrheit der Seele 
gleichsam gebrochen und erweicht und so die Seele fähig wird, 
zum vollen Ebenbilde Gottes umgegossen zu werden.?) Die Liebe 
eilt dem Erkennen voraus, und im nachfolgenden Erkennen erst 
findet der Geist seine Sáltigung. ?) 

Allein es hätte nun wenig Zweck, diese Stellen oder die 
vorhergehenden einseitig zu berücksichtigen oder gar Widersprüche 
zu finden. Hugo redet zwar vielfach von dem, was glücklich 
macht; aber indem er das eine nennt, schließl er das andere 
nicht aus, Zum wahren Glücke gehört ihm eben beides, dali 
Verstand und Wille befriedigt werden. Sind Verstand und Wille 
in der rechten Verfassung, dann ist die Seele glücklich; mangelt 
ihnen etwas, ist die Seele notwendig unglücklich.*) Wahrheit 
und Güte konstituieren das höchste Gut, und wie das Feuer zu- 
mal erleuchtet und erwärmt, so erleuchtet das höchste Gut den 
Geist, den es erfüllt, zur Erkenntnis der Wahrheit und entllammt 
ihn zur Liebe seiner Güle. ) Wahrheit und Güle, Verstand und 
Wille stehen also gleichberechtigt nebeneinander und greifen in- 
einander über. In diesem Sinne klingt die Lebensarbeil des 
Mystikers von St. Viktor gleich der seines groben Meisters 
Augustinus in den Himimelsjubel aus: „Dort werden wir ruhen 
und schauen, schauen und lieben, lieben und loben. Siehe, was 
sein wird am Ende ohne Ende.“ *) 

— 3 Did. II, 4. 6 (PL. 176, 753. 755 A). 

*) 8, oben S. 142. 

*) Hom. Il (PL. 175, 1425q.). — Vgl. Richard von St, Viktor: Beni, 
minor c. 13 (PL. 196, 10 AB): „Ubi amor, ibi oculus. Libenter aspieimus, 
quem multum diligimus. Nulli dubium, quia qui potuit invisibilia diligere, 
quin velit etiam statim cognoscere et per intelligentiam videre, et quanto plus 
crescit Judas (affectu scilicet diligendi), tanto amplius in Rachel fervet deside- 
rium pariendi, h. e. studium cognoscendi.* 

*j Hom. II (PL. 175, 141 BC). 

5) Miscell. I, 1 (PL. 177, 471 D). 

*) Saer. 2, XVIII, 22 (PL. 176, 618 B). — Augustinus: De civitate Dei 


XXII, 80. n. 5 (PL. 41, 804). 





12* 


wu 


Namenregister. 


(Autoren, welche nur als Editoren in Betracht kommen, sind nicht aufgeführt.) 


Abaelard 20. 36. 33. 43. 53. 65. 71. 
95. 108. 112. 130. 141. 151. 151. 
160. 163. 167. 168. 169. 175. 

Adelard von Bath 31. 53. 66. 70. 71. 
95. 105. 106. 107. 133. 135. 

Alanus von Lille 15. 40. 45. 54. 61. 
62. 67. 70. 87. 95. 96. 

Albertus Magnus 126. 127. 

Alcher von Clairvaux 6. 15. 19. 31. 
46. 65. 73. 74. 78. 87. 88. 91. 121. 
142. 144. 176. 

Alexander III., Papst s. Roland. 

Alexander von Hales 15. 36. 74. 102. 

Alkuin 15. 23. 26. 28. 44. 45. 50. 60. 
68. 69. 73. 91. 95. 110. 111. 121. 
137. 149. 162. 169. 

Ambrosius 34. 45. 46. 54. 67. 78. 79. 
80. 95. 96. 98. 118. 114. 117. 137. 
141. 162. 163. 

Anonymus s. Intellectibus, De; Septe- 
nis, De septem; Philosophia, Liber 
de vera. 

Anselm von Canterbury 28. 206. 33. 
43. 47. 56. 65. 92. 111. 112. 114. 
120. 124. 132. 136. 138. 158. 160. 
162. 168. 167. 168. 169. 170. 171. 
172. 174. 175. 177. 

Anselm von Laon 95. 117. 159. 

Archytas 71. 

Aristoteles 14. 38. 95. 175. 

Augustinus 8. 14. 20. 21. 22. 26. 27. 
29. 30. 32. 34. 35. 36. 8. 42. 43. 


45. 48. 50. 53. 55. 56. 60. 62. 63. 
66. 67. 68. 71. 78. 74. 81. 90. 95. 
96. 97. 99. 101. 102. 103. 104. 105. 
106. 103. 110. 112. 113. 114. 116. 
119. 120. 124. 129. 183. 136. 137. 
138. 141. 143. 141. 149. 150. 151. 
158. 155. 157. 1583. 160. 162. 163. 
169. 176. 179. 

Averroés 58. 

Ávicenna 53. 


Bardenhewer, O. 88. 

Baumgartner, M. 6. 15. 22. 31. 67; 
s. f. Alanus von Lille u. Wilhelm 
von Auvergne. 

Baeumker, Cl. 12. 22. 

Beda Venerabilis 85. 38. 45. 98. 
144. 

Bernhard von Ulairvaux ?6. 31. 32. 
36. 45. 88. 95. 110. 117. 137. 142. 
145. 146. 149. 1:0. 160. 162. 163. 
165. 166. 168. 169. 174. 

Bernhard Silvestris 87. 102. 

Boöthius 2. 10. 12. 20. 32. 33. 39. 
45. 43. 61. 63. 6». 69. 70. 71. 81. 
88. 91. 96. 101. 105. 106. 108. 109. 
110. 113. 119. 120. 123. 124. 130. 
181. 133. 138. 142. 143. 144. 155. 
159. 160. 162. 167. 168. 174. 175. 
177. 

Bonaventura 4. 

Bringmann, A. 2. 1. 


Namenregister. 181 


Cassiodorius 14. 28. 31. 35. 45. 46. 
47. 48. 50. 56. 57. 60. 65. 66. 67. 
68. 73. 74. 98. 104. 110. 112. 133. 
147. 160. 


Chalcidius 14. 28. 38. 44. 46. 66. 72. 


73. 80. 95. 97. 101. 102. 105. 106. 
110. 113. 114. 120. 141. 155. 159. 
160. 162. 176. 

Cicero 84. 94. 

Claudianus Mamertus 28. 34. 42. 43. 
45. 46. 47. 48. 62. 63. 67. 70. 71. 
72. 73. 79. 90. 95. 97. 93. 102. 
103. 194. 103. 112. 113. 149. 

Correns, P. 36. 


Denifle, H. 7. 8. 

Dionysius Pseudo - Areopagita 9. 10. 
11. 95. 112. 113. 187, 

Domet de Vorges 188. 170. 


Endres, J. 36; s. f. Alexander von 
Hales. 

Erdmann, J. E. 4. 6. 145. 

Eriugena, Johannes Scotus 9. 10. 
36. 73. 

Espenberger, J. N. 39; s. f. Petrus 
Lombardus. 


Fournier, P. 8. 


Giietl, A. M. 8. 57. 

Gilbert de la Porrée 14. 38. 38. 39. 
41. 63. 65. 78. 81. 82. 108. 112. 
124. 135. 

Graßmann, Fr. 97. 

Gregorius Magnus 17. 20. 26. 28. 48. 
45. 47. 49. 50. 60. 62. 64. 65. 79. 
91. 95. 96. 102. 108. 113. 117. 
136. 187. 141. 147. 151. 155. 159. 
163. 


Haurcau, B. 
126. 
Heimbucher, M. 1. 


3. 4. 6. 7. 9. 11. 14. 


Heinze, M. s. Überweg-lHeinze. 

Hettwer, J. 4. 154. 

Hieronymus 54. 83. 

Honorius von Autun 36. 65. 68. 79. 
80. 96. 110. 117. 121. 144. 160. 
162. 164. 166. 167. 169. 175. 

Huber, M. 53. 

Hugonin 1. 2. 


Intellectibus, De 108. 120. 133. 

Johannes von Cornwallis 83. 

Johannes von Salisbury 18. 23. 37. 
45. 92. 104. 108. 110. .114. 121. 
123. 132. 133. 137. 144. 150. 150. 
159. 160. 162. 161. 

Johannes Scotus Eriugena s. Eriugena. 

Jourdain, Ch. 18. 

Isaak von Stella 19. 43. 49. 62. 64. 
65. 66. 70. 72. 74. 77. "I8. 87. 88. 
91. 95. 96. 102. 104. 106. 103. 
110. 114. 120. 121. 132. 133. 136. 
187. 149. 143. 144. 176. 

Isidorus von Sevilla 14. 15. 31. 34. 
36. 42. 41. 45. 48. 49. 50. 60. 63. 
66. 78. 91. 95. 97. 98. 104. 117. 
121. 137. 141. 149. 154. 159. 166. 
176. 


Kilgenstein, J. 2. 4. 55. 139. 151. 
177. 
Kleutgen, J. 26. 106. 


Laßwitz, K. 36. 
Liebner, A. 2. 4. 10. 55. 
Lucretius 37. 111. 


Macrobius 37. 46. 70. 84. 95. 97. 
99. 114. 

Manegold von Lautenbach 14. 34. 73. 

Maximus Confessor 11. 

Mignon, A. 2. 3. 4. 6. 7. 8. 126. 
128. 130. 182. 

Morgott, F. 83. 


182 Die Psychologie Hugos von St. Viktor. 


Nestorius 83. 


Odo von Cambrai 23. 36. 39. 50. 52. 
56. 57. 58. 59. 82. 83. 87. 91. 95. 
97. 102. 104. 111. 112. 182. 162. 


163. 
Ovidius: 37. 


Y*ersius 37. 


Petrus Lombardus 39. 45. 53. 56. 63. 
65. 66. 53. 95. 150. 151. 154. 160. 


168. 169, 


Petrus von Poitiers 32. 59 42. 48. 
14. 95. 96. 108. 


83. 56. 60. 73. 
114. 121. 136. 144. 148. 150. 158. 


159. 163. 164. 167. 163. 174. 175. 


177. 

Philolaus 72. 

Philosophia, Liber de vera 8. 

Plato 55. 68. 70. 71. 95. 121; s. f. 
Timäus. 

Prantl, C. 12. 

Pythagoreer 89. 


Bhabanus Maurus 14. 23. 31. 45. 46. 
48. 50. 56 57. 60. 62. 65. 66. 68. 
70. 78. 91. 97. 99. 100. 103. 104. 
110. 114. 183. 141. 144. 147. 149. 
163. 

Richard von St. Viktor 1. 26. 36.740. 
42. 43. 54. 60. 67. 68. 70. 78. 87. 
84. 89. 91. 92. 96 100. 105. 108. 
110. 111. 112. 116. 121. 123. 124. 
134. 135. 136. 137. 142. 143. 144. 
145. 146. 147. 150. 154. 158. 159. 
163. 168. 169. 176. 177. 178. 179. 

Robert Grosseteste 11. 

Robert von. Melun 7. 8. 20. 31. 8^. 
94, 56. 83. 87. 88. 91. 99. 169. 
Robertus Pullus 32. 46. 54. 56. 57. 
68. 82. 83. 87. 58. 95. 99. 108. 
110. 114. 117. 123. 167. 175. 

177. 
Roland 53. 56. 65. 83. 110. 


Sichaarschmidt, C. 121. 

Schneider, A. 197. 

Schrift, Heilige 9. 17. 23. 29. 30. 43. 
97. 58. 59. 60. 66. 68. 75. 117. 

Schrödl, K. 86. 

Septenis, De septem 121. 133 143. 

Siebeck, H. 6. 

Simar, Th. H. 88. 

Simon von Tournay 14. 40. 

Stöckl, A. 4. 6. 36. 45. 53. 67. 73. 
145. 

Storz, J. 30. 34. 48. 45. 48. 55. 60. 
63. 66. 67. 71. 73. 90. 96. 113. 
114. 133. 186. 137.5188. 143. 144. 
150. 158. 155. 157. 169. 

Symbolum Nicaenum 53. 

— Pseudo-Athanasianum 88. 


'"Fhierry von Chartres 32. 78. 94. 99. 

Thomas von Aquino 4. 40. 4]. 4*. 58, 
27. 58. 59. 60. 78. 79. 89. 126. 
127. 128. 130. 182. 

Thomas von Vercelli 11. 

Thomas von St. Viktor 1. 2. 

Timaeus, Platonis 14. 23. 24. 71. 73. 
103. 120. 137. 149. 158. 


12. 86. 85. 8). 


Uberweg-Heinze 2. 


105. 145. 


Varro 129. 
Victorinus, Marius 94. 
Vorlünder, K. 121. 


Walter von Mortagne 7. 

Walter von St. Viktor 53. 

Werner, K. 6. 99. 

Wilhelm von Auvergne 15. 22. 91. 
102. 

Wilhelm von Champeaux 1. 36. 53. 
65. 180. 

Wilhelm von Conches 12. 13. 15. 38. 
48. 53. 56. 61. 62. 66. 70. 73. 78. 


Namenregister. 188 


*0. 81. 99. 100. 108. 105. 106. | Willner, H. 53. 

107. 108. 110. 117. 120. 148. Wulf, M. de 6. 36. 130. 131. 145. 
Wilhelm von Hirschau 61. 178. 
Wilhelm von St. Thierry 12. 13. 14. 

31. 62. 63. 68. 70. 91. 95. 99. 107. | Zeller, Ed. 73. 

114. 121. 


Beriehtigungen. 


Seite 55 Zeile 10 von unten lies ,Prüexistenzlehre* statt ,Existenzlehre*. 
Seite 85 Zeile 17 von oben lies „Nicht so aber“ statt „So nämlich‘. 


BEITRÄGE ZUR GESCHICHTE DER PHILOSOPHIE 
DRS MITTRLALTERN. 


—— 280 — ——— 


TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN. 


HERAUSGEGEBEN 


VON 


Dr. CLEMENS BAEUMKER, 


O. Ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT STRASSBURG, 


UND 


. Dr. GEORG FREIH. VON HERTLING, 


O. Ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT MÜNCHEN. 


BAND VI. HEFT 2. 


DR. JOSEPH LAPPE, NICOLAUS VON AUTRECOURT. 
SEIN LEBEN, SEINE PHILOSOPHIE, SEINE SCHRIFTEN. 


Te D Mies S rM E 


MÜNSTER 1908. 


DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFFSCHEN BUCHHANDLUNG. 


A vl CU YA el 


NICOLAUS YON AUTRECOURT. 


SEIN LEBEN, SEINE PHILOSOPHIE, 
SEINE SCHRIFTEN. 


VON 


JOSEPH LAPPE 


DR. PHIL. ET RER. POL. 


MÜNSTER 1908. 


DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFFSCHEN BUCHHANDLUNG. 


D 
SuSE 


- 


Dem Andenken meines teuren Vaters 


gewidmet. 


Inhaltsverzeichnis. 


‘ 


a — 


A. Leben und Schriften des Nieolaus von Autreeourt 


B. Die Philosophie des Nicolaus von Autrecourt. 
J. Die Erkenntnislehre. 


l. Die Grundlage der Gewißheit; das Gesetz des Widerspruchs . 


2. Kritik des Kausalbegriffs . 
3. Kritik der Zweck- und Wertbegriffe 
4. Kritik des Substanzbegriffs . 
5. Der skeptische Phänomenalismus des Nicolaus. von Autrecourt 
6. Verhältnis zu Aristoteles. Aufgaben der Forschung 
II. Die sachlichen Probleme. 
1. Die Gotteslehre 
2. Die Psychologie 
3. Die Atomistik 


Texte 
Prima epistola ad Bernardum 
Epistola Magistri Nicolai de Autricort ad Bernardum . 
Epistola Egidii ad Nicholaum 
Excerpte aus dem Briefe des Nicolaus : an Fgidius 


Anhang  Discussio et reprobatio errorum magistri Nicolai de 
Ultricuria 


11 
16 
18 
21 
22 


28 
25 
29 


9* 

6* 
14* 
24* 


31* 


Inhaltsverzeichnis. 


‘ 


A. Leben und Schriften des Nieolans von Autreeourt 


B. Die Philosophie des Nicolaus von Autreconrt. 
J. Die Erkenntnislehre. 


. Kritik des Kausalbegriffs . 

. Kritik der Zweck- und Wertbegriffe 

. Kritik des Substanzbegriffs 

. Der skeptische Phänomenalismus des Nicolaus von Autrecourt 
. Verhältnis zu Aristoteles. Aufgaben der Forschung 


u O05 tà 


II. Die sachlichen Probleme. 
1. Die Gotteslehre 
2. Die Psychologie 
8. Die Atomistik 


Texte. 
Prima epistola ad Bernardum 
Epistola Magistri Nicolai de Autricort ad Bernardum 
Epistola Egidii ad Nicholaum 
Excerpte aus dem Briefe des Nicolaus i an Fgidius 
Anhang  Discussio et reprobatio errorum magistri Nicolai de 
Ultricuria 


l. Die Grundlage der Gewißheit; das Gesetz des Widerspruchs . 


11 
16 
18 
21 
22 


25 
29 


9* 

6* 
]4* 
24* 


3l* 


Personenverzeichnis. 


Ailly 5. Geulinex 24. 
Argentré 1, 3, 6, 29, 4'*. 

Aristoteles 8, 22, 23, 87*, 39*, 40*, 47*, | Hauréau 6.  ., 
Averroes 22, 27, 37”. Höfler 3, 48*. 


Huber 48°. 
Baeumker 6, 7, 9, 23, 3* ff, 31*. 
Benedikt Xll. 2. - | Jourdain 3. 
Bernhard von Arezzo 2-5, 12, 13, 
35*. 46*. Kant 11. 
Bertrandus (Notar) 45*. . 
Böhmer 48*. Laßwitz 7, 31. 


Locke 20. 


Boulay 3, 6, 31, 46*, 47*. . 
on Y Ludwig von Bayern 2. 


Bradwardin 24, 47*. 


Malebranche 24, 27. 


Chatelain s. Denifle. . \ 
Mirecuria 4. 


Clemens Vl. 2, 31*, 33*, 34*, 35*, 
86*, 45", 4T", 48". Occam 25, 46*, 48*. 


Damiani 9. Prantl 3, 5, 7. 
Denifle 1, 3, 6, 8, 81*, 

Navile 47*. 
Egidius 3, 4, 5, 13, 15, 46*. 


Eymericus 29. Wicierus 4, 41*. 


Wilhelm Curti 2, 85*, 42*, 45*, 46*, 
Fabricius 3. 41*. 
Franklin 1, 29. Wilhelm von Paris 2. 


>. 


Texte. 


Erster Brief des Nicolaus von Autrecourt an Bernhard 
von Arezzo. 

Zweiter Brief des Nicolaus von Autrecourt an Bernhard 
von Arezzo. 

Brief des Egidius an Nicolaus. 

Excerpte aus dem Briefe des Nicolaus an Egidius. 


Anhang: Die verurteilten Sätze des Nicolaus. 


Beiträge Vi, 2. Lappe, Nicolaus von Autrecouit. a 


1 


20 


( 


— 


Prima epistola ad Bernardum. T 


. . L] . à 
Amantissime Pater Fr. Bernarde, cum omni reverentia, a 


. . A4 . . ... li- 

quam vobis exhihendam sum Fratrum exigentibus meritis 6 L — 
e . . e. L . S- 
gatus, volo in presenti cedula explicare dubia, imo ut quib. ——— ^ 


. . . . . | 
dam videtur. aperta inconvenientia, que ad dicta vestra sc 
. . . . . T . S 
videntur, quatenus ex eorum dissolutione michi et aliis verit a 

in 


clarius ostendatur. Legi enim in quadam scriptura, quam 
scola Fratrum Minorum legistis et pro vera omni volenti habe * 
roncessistis, propositiones que secuntur. Prima, que ponitı. T 
a vobis I. Sentent. dist. 3. qu. &.. est ista: Noticia intuitiva ea 
est, per quam iudicamus rem esse, sive sit sive non sit. Ss 
cunda propositio vestra, que ponitur ubi supra, est talis ' 
Ohiectum non est, igitur non videtur; non valet consequentix.  —— 
nec ista: Hoc videtur, ergo hoe est; imo utrobique est falsa — 
sicut in hiis consequentiis: (Cesar est in opinione, igitur Cesae” 
est; Cesar non est, igitur Cesar non est in opinione. Tertia 
propositio ibidem posita est ista: Notitia intuitiva non requirit 
necessario rem existentem. 

Ex istis infero unam propositionem quartam, quod omnis 
apparentia nostra quam habemus doe existentia obiectorum extra, 
potest esse falsa, ex quo per vos potest esse, sive obiectum sil 
sive non sit: et unam aliam propositionem, que quinta est et 
talis est: In ]umine naturali non possumus esse certi, quando 
apparentia | nostra de existentia obieclorum extra est vera vel Rt. er 
falsa, quia uniformiter. ut dicitis, representat rem esse, sive sit 
sive non sit. Et ita, cum quieunque ponat antecedens, habeat 
ponere consequens, quod formali consequenlia infertur ex illo 
antecedente, sequitur, «quod vos non habetis certitudinem evi- 


A = cod, Parisin. Bibl. nat. lat. 16 408. 
B = cod. l'arisin. Bibl. nat. lat 16 409, 


6 earum BR. 9 concessisti .1. 10 nohis A und B. 21 potest 
esse] niinlich die apparentia. 


Texte. Prima epistola ad Bernardum. 3* 


dlentie de existentia obiectorum extra, et etiam habetis omnia, 
mie ad illa secuntur, concedere. Quod non habetis certitudinem 
vielentie de existentia obiectorum sensus, patet, quia nullus 
a*E»et certitudinem de aliquo consequente virtute alicuius con- 
^«g wentie, in qua manifeste committitur fallacia. Sed sic est 
ic 3 nam per vos hic est fallacia: albedo videtur, ergo albedo est. 

Sed forsan dicetis, prout michi videtur, volebatis innuere 
t «quadam disputatione apud Predicatores, quod, licet ex visione 
Orı possit inferri obiectum visum esse, quando visio ponitur in 
SSe a causa supernaturali vel conservatur ab ipsa, tamen quando 
Osita est in esse a causis naturalibus precise, concurrente in- 
Ita e»ntia generali primi agentis, tunc potest inferri. 

Contra: Quando ex aliquo antecedente, si esset positum in 
'"SSsse ab aliquo agente, non poterit inferri consequentia formali 
^t — evidenti aliquod consequens: nec ex illo antecedente poterit 
"ferri illud consequens, a quocunque fuerit positum in esse. 

Patet ista propositio exemplo et ratione. 

Exemplo: Sicuti si albedo esset posita in esse ab agente 4, 
et non posset formaliter inferri: albedo est, igitur color est: igi- 
Ua nec posset, a quocunque agente esset posita in esse. 

Patet etiam ratione, quia antecedens in se non esl propter 
hoe variatum, a quocunque sit positum in esse, nec res sigti- 
ficata per antecedens. 

Item, ex quo ex illo antecedente mediante noticia intuitiva 
^ non potest inferri evidenter: igitur albedo est, tunc oportet ali- 

quid addere ad antecedens, scilicet illud, quod supra innuistis, 
Seilicet: quod albedo non est supernaturaliter in esse posita aut 
conservata. -- Sed ex hoc manifeste habetur propositum. Nanı 
quando aliquis non est certus de aliquo consequente nisi me- 
9 diante aliquo antecedente, de quo an ita sit, sicut significat, non 
est certus evidenter, quia nec illud est notum ex terminis nec 
experientia, nec ex talibus deductis, ! sed tantum est creditum: 
. lalis non est evidenter certus de consequente. Sic est, si consideretur 
illud antecedens cum sua modificatione, ut clarum est; igitur elc. 


— —— —À — o— —— u _ — u 


2 Vor concedere in A und B et etium. 7 prout| As fehlt etwas. 
Vielleicht iet zu lesen prout, ut michi videtur. Bacumker. 14 potest 77. 
18-20 4 — agente frhit in B. 31 und 34 illud] id A. 


Lr 22 V. 


BEN. 


10 


— 
lt 


30 


4* Nicolaus von Autrecourt. 


Item, secundum istam responsionem: Qui infert ex illo arY 
tecedente sine illa modificatione adiecta, male infert, sicut p» Vw 
losophi et Aristoteles et alii non addebant hoc ad antecede € * 
cum non crederent deum posse impedire effectum causarum z = 
turalium. — Sequitur ergo, quod non erant certi de existerm. ® 
rerum sensibilium. 

Item, quero a vobis, si vos cognoscatis omnes causas ı Je 
turales, que sunt et que possibiles sunt esse et quantum possu Zu 
et quomodo vos scitis evidenter evidentia reducta ad certituec—— 
nem primi principii quod aliquid est, quod fieri non implic—— 
contradictionem et tamen non potest fieri nisi a Deo? Sup 
hiis libenter vellem certificari certitudine descripta. 

Jtem, dicitis, quod noticia intuitiva imperfecta naturalit —— 
poterit esse rei non existentis. Nunc quero de intuitiva vestr — 
quomodo estis certus evidentia descripta, quando est perfec — 
usque ad illum gradum, sic quod non potest esse naturalil® 
rei non existentis; et bene volo de hoc doceri. 

Sic igitur clarum est ae michi videtur, quod ad diet=—= 
vestra sequitur, quod vos habetis dieere, quod vos non esti = 
certus de existentia obiectorum quinque sensuum. Sec7 
quod gravius suslineri posset, habetis dicere, quod vos nora 
estis cerlus de actibus vestris, utpote quod videatis, quod 
audiatis, imo quod non estis certus, quod aliquis appareat vobis 
vel apparuerit vobis. Nam, ubi supra, l. Sentent. dist. 3. dicilis, 
quod intelleetus vester de actibus vestris non habet intuitivam 
noticiam, et probatis per istud. medium: Omnis noticia intuitiva 
est clara; sed noticia, quam habet intellectus. vester de actibus 
vestris non est clara; ergo ete. Nune secundum hoc arguo sic: 
llle intellectus, qui non est certus de existentia rerum, de qui- 
bus magis claram noticiam habet, nec de illis erit certus, de 
quibus minus claram noticiam liabet. Sed, ut dietum est, vos 
non estis certus de existentia obiectorum, «de quibus magis cla- 
ram noticiam habetis quau de actibus vestris; igitur ete. 


] rationem A. inferunt 2. 3 audebant 2. 8 i esse B, 
13-- 15 imperfecta -- evidentia fehlt i» B. — 21 gravius Barumker; gravis .& B 
23--24 imo — apparuerit fehlt iu B. 26 probatur B. — 29 de quarum noticia 
A und B. 31 nos 4. 


Texte. Prima epistola ad Bernardum. o* 


Et si vos dicatis, quod aliquando aliqua noticia abstractiva 
est ita clara sicut noticia intuitiva — utpote: omne totum maius 
est sua parte —, istud non proficit, quia expresse dicitis quod illa 
noticia quam habemus de actibus nostris, non est ita clara 

» sicut intuitiva, | et tamen intuitiva, saltem imperfecta, non certi- (44. 
ficaa t naturaliter evidenter. Patet per vos. Et ita sequitur evi- 
derıter, quod vos non estis certus de evidentia vestri apparere, 
et per consequens non estis certus, an aliquid appareat vobis. 

Et eliam sequitur, quod non estis certus, an aliqua pro- 

U positio sit vera vel falsa, quia non estis certus evidenter, an 
ali«qua propositio sit vel fueril. Ymo sequitur, si vos essetis 
Interrogatus de articulis fidei an eos credatis, vos haberetis 
dicere: ,Dubito*, quia de actu vestro credendi non possetis 
esse certus secundum dicta vestra. — Et confirmo, quia, si 

15 esselis certus de actu vestro credendi, vel lioc esset mediante 
IDseomet actu, et tunc actus rectus et reflexus essent idem, quod 
FOs non vultis concedere: vel per alium actum, et tunc secun- 
dum dieta vestra non essetis similiter certus, quia tunc non 
eSset contradictio plus quam quod visio albedinis esset el albedo 

Non esset. etc. 

Sic igitur, recolligendo dicta, apparet quod vos habetis 

i cere, quod vos non estis certus de illis, que sunt extra 

V os, Et ita nescitis, si sitis in celo vel in terra, in igne vel in 

WUe«ua, et per consequens nescitis, si hodie sit idem celum, quod 

heri fuit, quoniam nec scitis, si celum fuerit, vel sicut. etiam 

Yiescitis, si Cancellarius vel Papa sit, et si isli sint, an sint alii et 

alii homines in quolibet inomento temporis. Similiter nescitis. 

Que sint intra vos, ut si habetis barbam, caput, capillos etc. 
Ex isto sequitur a multo fortiori, quod vos nou estis certus de hiis, 

% que transierunt in preteritum, ut si legistis, vidistis vel audistis. 
Item dicta vestra videntur ad destructionem civilitatis et poli- 
tive, quia, si testes deponant de visis, non sequitur: vidimus. 
ergo ita fuit. --- Item secunduin hoc quero, quomodo Apostoli 
fuerunt certi, quod Christus pateretur in cruce el quod resur- 
$ rexit a mortuis; et sic de aliis. 


8 illo] nulla B. 19 quod fehlt in B. 25 sitis (und B. — 28 sunt .t. 
intra Bueumker; infra. A und B. Aber rl, c. ?2 extra. caput, barbam .f. 
34 quod ror resurrexit fehlt in B. 


^* 
ww 


10 


pod 
pi 


9 


1) 
Lt 


30 


6* Nicolaus von Autrecourt. 


Super onmibus istis opto, quod intellectus vester declaret 


‘se, el miror mullun, quomodo dicitis | vos esse certum evidenter ri* 


de quibusdam conclusionibus magis occultis, ut est de existentia 
primi motoris et de talibus, et tamen vos non estis certus de 
istis etc., de quibus tactum est. Item mirabile est secundun 
dicta vestra, quomodo creditis ostendere, quod cognitio distingualur— 
a cognito, cum nec sitis certus secundum dicta vestra, quod cognitio» 
aliqua sit, nec, quod alique propositiones sint, et per consequens nec. 
quod alique propositiones contradictorie sint, cum, ut ostendi. — 
de actuum vestrorum existentia non habeatis secundum dicta. 
vestra, et ulterius nec de intellectu vestro habebitis certitudinem, 
et ita nescitis, an sit. Et ut mihi apparet, absurda sequuntur— 
ad positionem vestram que ad positionem Achademicorum. Et 
ideo ad evitandum tales absurditates sustinui in aula Sorbone in 
disputationibus, quod sum certus evidenter de obiectis 
quinque sensuum et de actibus meis. 

Hec et plura alia concipio contra dicta vestra in tantuni, 
quod quasi non esset ibi finis. Supplico, Pater, ut doceatis ıne, 
licel ignarum, desideriosum tamen super exquirenda noticia veri- 
tatis. Valete in eo, qui lumen est, et in eo tenebre non sunt ulle. 
Irylicit. prima. epistola Nicolai ud. Bernardum. 


Epistola Magistri Nicolai de Autricort ad Bernardum. » 


Reverende Pater Fr. Bernarde, subtilitatis vesire  profun- 
dilas admiranda menti mee merito redderetur, si scirem vos 
habere evidentem noticiam de substantiis abstractis; et nedum 
si scirem, verum etiam si in animo levi credulitate tenerem ; et 
non solum si estimarem | vos habere. veram. noticiam de ab-mı 
stractis, verum etiain si de coniunctis. Ideirco vobis, Pater, affir- 
manti vos habere evidentem noticiam de scibilibus sic altis, volo 
animum meum dubium et anxiunm aperire, quatinus habealis 
materiam tralendi me et alios ad consortium sic magnorum. 

Et primum, quod. occurrit. in origine dicendorum est istud 
prinum: Contradictoria non possunt simul esse vera. 


5 secundum vestrafehltin B. 9contradictorie J«cionkeer; eontra dictione .4 BR. 
10 actuum Bueumker; actum A und B, 14ideo fehlt in B. 21 nach Bernardum: 
et cetera B. 2'/ et estimarem B. 28 si fehlt in B. Pater Becinkeer: patet AB. 


Texte. Epistola Magistri Nicolai de Autricort ad Bernardum. 7° 


Circa quod occurrunt duo. Primum est, quod istud esl 
primum principium negative exponendo, quo nichil est 
prius. Secundum quod occurrit est, quod istud est primum 
affirmative vel positive, quod est quocunque alio prius. 

5 Hec duo probantur uno medio sic: Omnis certitudo a nobis : 
habita resolvitur in istud principium, et ipsum non resolvitur 
in aliquod aliud sicut conclusio in principium suum; igitur se- 
quitur, quod ipsum est primum duplici primitate. CGonsequentia 
nota est ex quid nominis primum secundum utramque exposi- 

XO lionem datam.  Antecedens probatur quoad duas partes. Et 
primo quantum ad primam parten, scilicel quod omnis certitudo 
nostra citra istam certitudinem resolvitur in istud principium, 
de quo tu dicis te esse certum, propono istam consequentiam: 
Possibile est sine aliqua contradictione, que exinde sequatur, 

15 quod apparebit tibi sic esse et tamen non sic erit; igitur non 
es certus evidenter, quod sic sit. Clarum est michi, quod, si 
admitterem antecedens esse verum. quod ego toncederem con- 
sequentiam esse veram, el per consequens non essem simpli- 
Citer evidenter certus, de quo dicebam me esse certum. 

20 Ex hoc clarum est, «quod in nostrum principium dicturi 
Omnis nostra certitudo resolvitur et ipsum non resolvitur in 
aaliud. sicut conclusio in principium. Patet ex lioc, quod omnia 
resolvuntur in ipsum, ut dictum est, et sequitur: [stud est prius 
omni alio, quod non est ipsum: ergo nichil est eo prius. Et ita 

2 rimum est duplici primitate supradicta. 

Tertium quod occurrit est, quod contradictio est affir- 
ınatio et negatio unius et eiusdem elc., ut solet communiter dici. 

Ex istis infero corollarium, scilicet quod certitudo evi- 
dentie habita in lumine naturali est certitudo simpliciter, quia 

30 est certitudo habita virtute primi principii, eui lex nulla vera 
contradicit nec contradicere potest. Et ideo, quod est demon- 
stratum in lumine | naturali, est demonstratum simpliciter; nec nid. 
per aliquam potentiam posset fieri, «uod oppositum consequen- 
tis staret simul cum antecedente, sicut nec aliqua potentia po- 

35 test facere, quod contradictoria sint simul vera. 


—M M —À — — —— ——— — A a — 


5 Et duo 4. 3 eat fehlt in B. 9 expositionem] acceptionem .1. 13 pro- 
ponam 4. 16 est A «d B. 21 in ipsum et non 3. 23 Das zıreite est feh!t in D. 


Texte. Epistola Magistri Nicolai de Autrieort ad Bernardum. + 


Sexlum corollarium est, quod in omni consequentia 
evidenti reducibili in primum principium per quotvis media con- 
sequens est idem realiter cum antecedente vel cum parte signi- 
ficali per antecedens. Ostenditur sic, quia, si ita sit, quod aliqua 

> conclusio reducatur per tria media in certitudinem primi prin- 
cipii, consequens erit idem realiler cum antecedente. vel. cum 
parte ' significati per antecedens per quintum corollarium, etz“. 
similiter in secunda propter idem; et ita sequitur, cum in prima 
consequentia consequens sit idem realiter cum antecedente. vel 
W eum parle significati per antecedens ct in secunda similiter et 
similiter in tertia, sic a prima ad ullimum sequitur, quod in 
istis consequentiis ordinatis ullimum consequens erit realiter idem 
cum primo antecedente vel cum parte significati per antecedens. 
15 Iuxta ista dicta posui alibi inter celeras conclusiones unam, 
que fuit ista; Ex eo, quod aliqua res est cognita esse, 
non potest evidenter evidentia reducta in primum prin- 
cipium vel in certitudinem primi principii inferri, quod 
alia res sit. 
"uU Inter cetera media, que multa fuerunt, adduxi istud. ine- 
dium: In tali consequentia, in qua ex una re infertur alia, con- 
Sequens non csset idem realiter cum antecedente vel cum parte 
significati per antecedens; igitur sequitur, quod talis consequentia 
non essel evidenter nota evidentia primi prineipii descripta. 
Antecedens est ab adversario concessum et positum; consequentia 
apparet ex descriptione contradictionis, que est affirmatio et 
negalio unius et einsdem elc. (um igitur nunc consequens non 
sit idem realiter cum antecedente vel cum parte antecedentis, 
manifestum est, quod, esto, quod oppositum consequentis et anı- 
tecedens forent simul vera, at hoc non esset affirmatio et ne- 
gatio unius et eiusdem etc. 


p 


‚> 


30 


Sed respondet Bernardus dicens, «quod, licet ibi non sit 
contradictio formalis propter causam dictam, tamen est contra- 
dietio virtualis; virtualem autem contradictionem | appellat. ex 
qua potest evidenter inferri formalis. 


|] est fehlt in A und B. 21 re parte B. 25 adversariis B. 
90 adhuc .1. 


vu? Nicolaus von Autrecourt. 


sed contra istud manifeste argui potest ex quinto et sexto 
corollariis supradictis. Nam ibi ostensum est, quod in ommi 
consequentia redueibili in certitudinem primi principii immediate 
vel mediate oportet, «quod consequens prinio datum vel ultimo 

5 sit idem realiter cum antecedente primo dato vel cum parte eius. 
ltem ex alio potest manifeste redargui. Nam sic dicit, quod 
licel. in consequenlia, in qua ex una re infertur alia, non sil 
contradictio formalis, est tamen virtualis, ex qua potest evi- 
denter inferri formalis. Sit igilur exempli gratia proposita 
10 consequentia: „| est, ergo B est^. Si igitur ex istis pro- 
positionibus: „A est, B non est^ posset contradictio formalis 
evidenter inferri, vel igitur hoc esset recipiendo consequens, vel 
consequentia unius istarum propositionem | vel utriusque istarum nta 
propositionum. Sed qualitereunque, non habetur propositum. 
15 Nam ipsa consequentia vel essent idem realiter cuin ipsis an- 
tecedentibus vel non. Si eadem, igitur sic non erit contradictio 
formalis inter ipsa consequentia, propter quod non esset ibi 
affirmatio et negatio unius et eiusdem, et sic nec inter ante- 
cedentia; sicut si non est contradictio formalis dicere, quod ani- 
20 mal rationale esset et quod animal hinnibile non esset propter 
eandem rationem. Si aulem dicatur, «quod ista consequentia 
differunt a suis antecedentibus, procedetur eodem modo sicut 
prius consequenlia non evidenter reducta ad certitudinem primi 
principii, cum oppositum consequentis possel stare cum quolibet 
25 significalo per antecedens sine conlradictione. Et si dicatur, 
quod est contradictio virtualis, ex qua potest inferri formalis, 
procedelur ut prius; et ita procederetur in infinitum, vel opor- 
tebit dicere, quod in consequentia evidenli simpliciter consequens 
sit idem in significando cum antecedente vel cum parte sig- 
80 nificati per anlecedens. 

Et verum est, quod Pater iste circa istam materiam dixit. 
quod non esset verum «dicere, «quod in consequentia evidenti sim- 
plieiter oporteat, quod opposilum consequentis et antecedens non 
possunt | simul esse falsa, et ita non opponuntur contradictorie; 


f- 


9 Sit] sie .1 und B. 18 et ror sic fehlt in A und. B roder ist dus 
hundschriftliche sic in sieut zu rerändern?# Die ganze. Stelle scheint rerderbt, 
vielleicht durch eine Lücke.  Buaeumker). 20 et propter I und B. 22 pro- 
cedetur eodem fehlt in A und B. 34 non Baeumker; fehlt in AB. 


Texte. Epistola Magistri Nicolai de Autricórt ad Bernardum. 11* 


sed in rei veritate istud. nullo modo impedit. Nam non volo 
dicere, quod oppositum consequentis debeat esse contradictorium 
antecedenti -— nam in multis consequentiis antecedens potest 
plus significare quam consequens, licet consequens significet. par- 

» tem illius, quod significat antecedens, ut est in proposita con- 
sequentia: Domus est, igitur paries est; et ideo ratione huius 
oppositum consequentis et antecedens possunt simul esse falsa: 
-- sed volo, «quod in consequentia evidenti oppositum conse- 
quenlis et antecedens vel pars significati eius opponuntur 

lU contradictorie. Manifestum est, quod sic est in omni bono sil- 
logismo ; nam cum nullus terminus recipiatur in conclusione, 
quin fuerit receptus in premissis, oppositum conclusionis cl 
aliquod significatun per preinissas opponuntur contradictorie. 
kt ita debet esse in omni eutimemale bono, quia entimema 

15 non concludit nisi virtute proposilionis subintellecte, et ita est 7r. i1 *. 
mentarius quidam sillogismus. 

ltem ad conclusionem principalem adduxi talem rationem: 
Nunquam  virlute alicuius consequentie potest inferri maior 
ydemptitas extremorum ad invicem quam sit extremorum ad 

U medium, quia hoc non infertur nisi viriute illius. Sed opposilum 
huius continget, si ex eo, quod una res est ens, posset evidenter 
inferri, quod alia res esset ens, quia conclusionis predieatunı 
el subieetun: significant idem realiter, ista vero nou sunt idet 
realiter cum medio, quod ponitur alia res. 

» Sed contra propositam regulam instat. Bernardus, quia. se- 
quitur evidenter evidenlia reducta ad certitudinem primi prin- 
cipii: Albedo est, ergo alia res est, quia albedo non posset essc. 
nisi aliquid teneret ipsam in esse. Item sequitur: Albedo est 
non primo, ergo alia res est. Item: lgnis est approximatus 

L stuppe et non est impedimentum, ergo calor erit. 

Ad istas instantias alias dedi multas responsiones, — Sed 
pro nunc dico, quod si instaret mille talibus instantiis, vel 
oportet. quod dicat, quod non sint ad propositum, vel quod, si 
sunt ad propositum, nichil tamen concludunt. contra me, (quia 

5 vel in talibus consequentiis, quas ipse facit, consequens est idem 


12 Vor oppositum haben 4 B et itu (us 14 n. 18): yetilgt ron Baeumker. 
19 sint 1B. 27 Albedo Baeuwmker; Handschriften a. 33 siut Hocker ; sit .1 1H. 


12° Nicolaus von Autrecourt. 


realiter in signilicando cum toto antecedente vel cum parte ante- 
cedentis, et sic niehil ad propositum, quia tune concederein eas 
esse evidentes et nichil contra me. Si vero dieatur, quod con- 
sequens non est idem cum antecedente aut parte eius, turc, -i 
concedo | oppositum — consequentis cum antecedente. esse simul 
vera, patet. quod non concedo contradictoria, quia, cum contra- 
dictio sit unius et eiusdem ete. Et sic talis consequentia non est 
evidens evidenlia primi principii, quia hec appellabatur evidentia 
primi principii, quando, si concederetur oppositum consequentis 
10 stare cum. antecedente, concederentur contradictoria simul esse 
vera. Licet enim concedens in ista consequentia: „Domus est, 
ergo paries est^, quod domus sit et paries non sit, non concedat 
contradictoria simul esse vera ex eo, quod iste propositiones non 
sunt contradictorie: „Domus est et paries non est^, eo quod simul 
15 possunt esse false, tamen concedit | contradietoria ex alio, quia /.42*. 
significans domum esse, significat parieten esse, et tunc contra- 
dictio est, quod paries sit et paries non sit. 


" 
ww 


Ex ista regula sic declarata cuicunque habenti intentionem 
2U infero, quod nunquam Aristoteles habuit noticiam evi- 
dentem de aliqua substantia alia ab anima sua, intel- 
ligendo substantiam quandam rem aliam ab obiectis 
quinque sensuum et a formalibus experientiis nostris. 
Et ideo est, quia de tali re habuisset notieiam ante omnem 
20 discursum - - quod non est verum, cum non appareant intuitive; 
et item rustici scirent lales res esse -- ; nec seiuntur ex diseursu, 
scilicet inferendo ex perceptis esse ante. omnem discursum, quia 
ex una re non potest inferri. quod alia res sit, ut dicit con- 
clusio supra posila. 
30 Et si de coniunctis non habuit, multo minus de abs- 
tractis habuit noticiam evidentem. 

Ex lis sequitur, placeat vel non placeat, nec michi impo- 
nant, sed rationi vigenti, quod Aristoteles in tota philoso- 
phia sua naturali et metaphysica vix habuit talem cer- 

35 titudinem de duabus conclusionibus et fortasse nec de 


4 et tunc I und Jj. 9 consequentis feh/t in B. 


Texte. Epistola Magistri Nicolai de Autricort ad Bernardum. 13* 


una, et equaliter vel multo minus Fr. Bernardus, qui non pre- 
lerret. Aristoteli. 
Et non solum non habuit evidentem noticiam, ymo -- licet 
non teneam, sed habeo unam rationem, «uam nescio solvere, 
5 ad probandum, quod nec habuit noticiam probabilem. 
Nam aliquis non habet noticiam probabilem de aliquo consequente 
virtute alicuius antecedentis, de «uo non est evidenter certus, 
utrum consequens fuerit aliquando simul cuni antecedente. Sie 
enim si quis bene consideret realiter noticia probabili, ut, «quia 
10e ınichi fuit evidens aliquando, quod quando ponebam manum ad 
ignem, eram calidus, ideo probabile est michi, quod si nunc 
ponerem, quod essem calidus. Sed ex regula supra dieta sequi- 
tur. quod nunquam fuit alicui evidens, quod positis istis rebus 
apparentibus ante omnein discursum essent quedam alie res, 
15 utpote alie, que dieuntur substautie. lgitur sequitur, quod de 
existentia. earum non habeamus probabilem noticiam. Non teneo 
conclusionem; solvat - - certe occurret solutio -- «dictam ra- 
tionem. 


Et quia de substantia coniuncta materiali alia ab te 

?! anima nostra non habeamus certitudinem, apparet, quia 
demonstrato ligno vel lapide clarissime deducetur ex uno credito 
coaccepto. Nam cum apparentibus ante huiusmodi discursum 
potest esse per aliquam potentiam, utpole «divinam, quod ibi 
substantia non sit: igitur in lumine naturali non infertur. evi- 

255 (enter ex istis apparentibus. quod subslantia sit ibi. Apparet 
consequentia ex supra declaratis. Nam «dictum est, quod. conse- 
quentia evidens sit, quod contradictio est, per aliquam potentiam 
posset fieri, quod oppositum consequentis slat cum anlece- 
dente. Et si dicit, quod eonsequentia est evidens, addito ad 
°C antecedens, «quod Deus non faciat miraculum: istud. reprobatur 
secundum ea, que dicta sunt in simili in epistola prima ad 


Bernardum. 

] preferret| /;e* prefertur oder Ahinliches, — Baeumbker. 4 est nach 
dem Briefe des Egidius p. 17, 6 hinzugesetzt; es fehlt in 4 nnd B. 
8-10 Lexung nicht ganz sicher. 19 de alia anima A und B. 28 irohl 


posse zu lesen. | Baeumker. 31 sunt fehlt in A und B. 


10 


15 


20 


25 


14* Nicolaus von Autrecourt. 


Suscipiatis, queso, pater, ista dubia, et consulalis insipi- 
entie mee; et promitto, quod non ero obstinatus in fugienda 
veritate, ad quam viribus totis anhelo. 


Anmerkung zu A fol. 22". unten. ron derselben Hand: 


Ideo istius doctoris solvitur ex eo. quod ad probabilem noticiam de 
aliquo non sequitur .... aliqua evidentia, imo ex primis probabilibus scitur 
conclusio probabilis. Ideo prima propositio, quam premittit de probabili no- 
ticia, est. falsa, nec exemplum tuum videtur ad propositum et regula non tollit 
nisi evidentiam, non probabilitateim. 


Epistola Egidii ad Nicholaum. 


Magister mi reverende, magister Nicholae, duas epistolas 
vestras venerabili Fr. Bernardo «directas pietate vestra inihi con- 
cessistis. In quibus inter alia, prout michi apparet, conamini 
probare aliquas conclusiones, quarum una est, quod Aristoteles 
nunquam habuit noticiam evidentie de aliqua substantia alia 
ab anima sua, intelligendo per substantiam quandam rem aliam 
ab obiectis quinque sensuum exteriorum et a formalibus expe- 
rientiis nostris, et ulterius ex hoc sequitur, ut dicitis, quod Ari- 
stoteles in tota sua philosophia naturali et metaphysica vix ha- 
buit evidentem noticiam de duabus conclusionibus nec forsan de 
una. Propter quod dicitis vos habere rationem  insolubilem, 
quod nec habuit de substantia probabilem noticiam; quam ab- 
horreo, nisi aliter fuero inferinatus. — Propter que vestre pro- 
funde subtilitati transmitto hane cedulam tripartitam, — euius 
prima pars repetit | dicta vestia, non omnia, sed quedam. que 
magis faciunt ad propositum, secunda aliqualiter respondet. ad 
ea, tertia solutionem postulat aliquorum inconvenientium, que 
videntur sequi ad dicta vestra. 


(I). Circa primum igitur ponitis pro primo principio, quod 


30 contradietoria non possunt simul esse vera, et quod hoc 


est primum principium positive et negative, scilicel. om- 


8 hanelo 4 «nd B. 6 Ideo] vielleicht Conclusio, Baeumker. 6 Zwischen 
sequitur nd aliqua ein Wort mleserlich, Il reverende frhlt in HB. 
17 experientiis Bacumker; experientis I B, 21 quod fehlt » A und B. 
20 repetat A. 29 p. 6, 32 ff. 


As 111 
Ht.4 


Bf. 45 


10 


m 
Nl. 


20 


IV 
* c. 
w 


„Zu 


«-— 


35 


Texte. Epistola Egidii ad Nicholaum. 15* 


nibus principiis prius et eo nichil prius, et ulterius. quod contra- 
dielio est affirmatio et negatio unius et eiusdem de eodem etc., 
ut communiter solet dici. 

Ex istis infertis sex corollaria. 

Primum est, quod certitudo habita in lumine naturali est 
certitudo simpliciter, eo quod est certitudo habita virtute primi 
principii antedicti, cuius principii oppositum nulla virtute potest 
esse verum. 

Secundum, quod certitudo evidentie non habet gradus, 
ymo omnes conclusiones nobis evidentes equaliter sunt ac certe, 
et non magis una quam altera. Quod probatis, quia positis 
duabus conclusionibus, de quibus sumus evidenter certi, vel iste 
eque immediate reducuntur in primum principium, et tunc non 
habemus, unde simus magis certi de una quam de alia; vel una 
reducitur mediante alia. et tunc reductione facta equaliter sumus 
certi de una sicut de reliqua. 

Tertium corollarium est, quod, excepta certitudine fidei, 
nulla est certitudo nisi certitudo primi principii vel que in ip- 
sum potest resolvi. 

Quartum est, quod aliqua forma sillogistiva immediate 
redincitur in certitudinem primi principii. — Aliter esset. processus 
in infinitum. 

Quintum est, quod in omni consequentia immediale re- 
ducta ad primum principium consequens et ipsum totum ante- 
cedens vel pars antecedentis sunt. idein. realiter, «quia aliter. non 
esset iminediate evidens, quin sine contradictione antecedens. el 
oppositum consequentis possent stare simul in veritate. 

Sextum est, quod in omni consequentia evidenti el redu- 
cibili in primum principium per «quecunque media consequeus 
est idem realiter cum antecedente. vel eum parte significati per 
antecedens, «quia qua ratione lioc est necessarium) in prima con- 
sequentia immediate reducibili. eadem ratione in secunda et in 
terlia et sic deinceps. 

Ex istis infertis talem conclusionem, quod ex eo. quod 
una res est cognita esse, non polest evidenter evi- 


2 et negatio fehlt in A und B. — A Vgl. p. ;, 24 ff. | 1] probatur. DB. 
34 Vgl. p. 9, 16 ff. 


10 


15 


20 


30 


35 


16 "Nicolaus von Autrecourt. 


dentia redueibili in certitudinem primi principii | in- 
ferri, quod alia res sit. Probatis, quia in tali consequentia 
consequens non esset idem realiter cum antecedente nec parte 
signifieati per antecedens; igitur consequentia non est evidens 
evidentia dicta. 

Ex hiis conamini probare, quod Aristoteles non habuit 
evidentem noticiam de aliqua substantia etc, quia de 
tali vel habuisset noticiam ante omnem discursum, quod non 
potest esse, quia non apparent intuitive, et etiam rustici scirent 
tales substantias esse, nec per discursum, inferendo ex per- 
ceptis esse anle omnem discursum, nam probatum est. 
quod ex una re non potest evidenter inferri alia. — Item demon- 
stralo ligno vel lapide arguitur sic: Cum omnibus apparentibus 
ante omnen discursum potes! esse per aliquam potenliam, puta 
divinam, quod substantia non sit ibi. Patet consequentia. Nani 
certitudo evidentie luminis naturalis est certitudo simpliciter. ila 
quod per nullam potentiam potest fieri oppositum, etsi dicatur. 
quod ymo infertur evidenter hoe, addito ad antecedens, «uod 
Deus nullum faciat. miraculum, ita quod talis res sit posita et 
conservala in esse a causa naturali. 

. Ex hiis fortiter arguitis epistola prima ad Bernardum. 

Primo sie: Quandocunque ex aliquo antecedente, si 
sit | positum in esse ab aliquo. agente, non polest inferri. conse- 
quentia formali et evidenti aliquod consequens, nec etiam poterit 
inferri, a quocunque antecedens fuerit positum in esse. : Patet: 
nam si albedo sit posita in esse ab agente „4, et non potest in- 
ferri evidenter: albedo est, ergo color est, nec poterit inferri, a 
quocunque alio albedo sit positi in esse. -— Patet etiam rati- 
one, quia significatum per antecedens non variatur, a quocun- 
que sit positum in esse. 

Item, quicunque non est evidenter certus de aliquo consequente 
nisi mediante aliquo antecedente, de quo non est certus, an ita 
sit sicut. significatur per antecedens, vel sieut significat. anteee- 
dens, eo quod non est notum ex lerminis, nec experientia. nec ex 
talibus deductum: talis non est evidenter certus de consequente. 

6 vgl. p. 12, 20ff. 10 substantias Deeiumker; substantia .( B. 11—12 ryl. 


p. 9, 16 ff. p. 11, 17. 19 1f. vgl. p. 19, 21 ff. 19 vgl. p. 13, 30. 22 rl. 
p. 8, 13 ff. 33 ryl. p. 31, 29 ff. 34 nec] vel 2. 


H4» V. 


.A f. 1 


pu-— 


Texte. Epistola Egidii ad Nicholaum. 17* 


Item Lertio arguitis sic, quod secundum istam respon- 
sionem quisquis infert ex illo antecedente sine additione illius 
modificationis, male infert. Hoc palet, quia Aristoteles et alii | non nr.4e*. 
addebant hoc, cum non crediderint Deuni posse impedire effec- 

5; lum causarum. naturalium. 

Hee sunt que adducitis pro principali conclusione. Ex qua 
inferlis secundam, videlicel quod Aristoteles non habuit 
evidentem noticiam de substantiis abstractis, quia hoc 
minus videtur. Et ex hiis infertis tertiam, scilicet quod Ari- 

10 stoteles in tota philosophia sua naturali et metaphy- 
sica vix habuit evidentem noticiam de duabus conclu- 
sionibus, et forsan quod nec de una. 

Ulterius pretenditis rationem, quod nec de substantia 
habuit probabilem noticiam. Nam nullus habet probabilem 

15 noliciam de aliquo consequente virtute alieuius antecedentis, 
de quo non est evidenter certus, utrum consequens aliquando 
fuerit cum antecedente. Sic enim, ut dicitis, recipitur noticia 
probabilis; verbi gratia, quia aliquando ponebam manum meam 
ad ignem, eram calidus, ideo probabile michi est, quod si nunc 

20 ponerem, essem calidus. Sed Aristoteles non [uit certus evi- 
denter, quod positis apparentibus ante omnem discursum essent 
quedam alie res, que dicuntur substantie. Hoc patel ex supra 
probatis. Dieitis tamen, quod hanc non assertive tenetis, 


(ll). Ad hec dicta, subintellecta reverentia, respondebo, 
25 premittendo, quod nos experimur nos habere duplicem cogni- 
tionen, scilicel sensitivam et intellectivam; et hanc du- 
plicem: scilieet simplicem apprehensionem, et compo- 
silionem el divisionem. 
Sed apprehensio simplex duplex est. Quedam est pre- 
30 cisiva, qua scilicet una res cognoscitur cum precisione ab omni 
eo, quod non est ipsa; alia est coacceptiva, que perfecta ma- 
gis est quam prima, qua scilicet aliqua res intelligitur cointellecta 
alia re eadem simplici apprehensione, quod contingit propter de- 
l vgl. p. 4, 1/f. arguitur B. quia 4, 2 quiequid A und B. 3 Hae A. 
6 vol. p. 12, 30. 9 vgl. p. 12, 33 f. 13 Ulterius fehlt in B. 14 vgl. p. 
13, 5f. 19 in ignem B. 23 vgl. p. 13, 3—4f., 16—18f. 26 et intellec- 
tivam Baeumker; fehlt in A wu. B. 52 res Baeumker; fehlt A B. 
Beiträge Vl, 2. Luppe, Nicolaus von Autreeonrt. 


u———— — 


18* Nicolaus von Autrecourt. 


pendentiam seu attributionen: aliquam unius ad alteram vel 
cuiuslibet ad quamlibet. Verbi gratia, qui perfecte apprehen- 
dit relationem, necessario cointelligit terminum, nec oportet, 
quod sit alia intellectio relationis et alia termini. Et sic corre- 

9 spondenter duplex est significatum, quoniam significatum nichil 
aliud est quam intellectio rei, vel aliquid existens in intellectu 
consequens intellectionem illam. 

Adhuc compositio vel divisio, que est secunda operatio 
intellectus, est duplex: quedam discursiva, scilicet conclusionis, 

10 alia non discursiva vel sine discursu, ut intellectio | primi Br.«' 

principii complexi, quodcunque sit illud, sicut varie et diversi- 

mode esse ponitur a diversis. 

Ex hiis infero quedam corollaria. 

Primum, quod certitudo evidentie habet gradus, contra 
secundum vestrum corollarium. —. Probatur: Nam aliquod est 
primum principium, ex cuius evidentia dependet evidentia aliorum; 
etiam multe sunt conclusiones, ex quarum evidentia dependet evi- 
dentia aliorum; igitur certitudo evidenlie habet gradus. Antecedens 
quantum ad primam partem a vobis est concessum, et quantum ad 
20 secundam partem patet et geometria et arithmetica. Consequentia 

videtur nota ex terminis; nam dependens in sua evidentia ex 
alio est minus evidens eo, quia semper probatur minus notum 
per magis notum. Et si dicatur, quod hoc est verum ante re- 
ductionem factam ad primum principium, sed non reductione 

25 facta: hoc non potest stare, quia reductio alicuius conclusionis 
ad principium magis notum non tollit dependentiam ex illo prin- 
cipio: igitur semper manet minus evidens ipso primo princip:o. 

Secundo ad idem secundum dicta vestra: Necesse est, quod 
cognitio intuitiva sit eadem cum re cognita, quia aliter non 

30 sequeretur: res intuitive apparet, ergo res est. Sed res intuitive 
apparentes habent gradus, ut ad sensui apparet, in sua appa- 
rentia et evidentia; igitur certitudo evidentie habet gradus. 

, Tertio ad idem: Habens visum acutiorem evidentius in- .ır.ı 
tuetur colorem quam habens visum minus acutum; igitur certi- 

85 tudo evidentie habel gradus. 


bb 
u 


6 existens intra consequens A und B; rerbessert nach p. 25, 25. 15 rgl. 
p. 8, 1ff. 33 visum fehlt in 4 und B. 


-o. oh dd 





Texte. Epistola Egidii ad Nicholaum. 19* 


Quarto: Unus et idem aliquando intuetur clarius colorem, 
et aliquando minus clare. 

Ratio etiam vestra el conclusio vestra quinta non evidenter 
procedit, quoniam, licet esset possibile aliquas conclusiones eque 

5 immediate reduci in primum principium, propter hoc non re- 
pugnat, quin una evidentior sit alia ex parte terminorum vel 
intellectus. Quiequid sit tamen de hoc: manifestum est, quod 
in conclusionibus dependentibus ab aliis semper, sive ante re- 
ductionem sive post, dependens est minus evidens illo prin- 

10 eipio, a quo dependel. 

Secundum corollarium est, quod ex una re, scilicet sig- 
nificato perfecto seu coacceptativo significato, infertur evidenter, 
evidentia primi principii, res alia ab inferente, si ipsa res 
inferens sub significato precisivo accipitur; id est: positis dua- 

15 bus rebus, que due sunt, qualibet precisive sumpta, tunc 
una earum perfecte significala evidenter poterit inferre aliam. 
Verbi gralia: relatio est res alia a termino; tamen non per- 
feete potest apprehendi | nisi termino cointellecto, eo quod ft.**. 
relationis est ad aliud se habere; et ideo qui ponit re- 

20 lationem esse, ponit necessario terminum, et sic relatio evi- 
denter infert terminum. — Et probatur evidenter hoc corol- 
larium, quia in tali consequentia consequens est idem realiter 
cum parte signifieati per antecedens, quia cointelligitur et con- 
significatur in antecedente, licet non sil pars quantitativa vel 

25 integrans vel subiectiva; et per consequens nulla virtute posset 
oppositum «consequentis stare eum antecedente. gitur talis est 
consequentia bona. 

Tertium corollarium est, quod transmutatio naturalis in- 
fert subiectum propter eandem rationem. 


8 quinta zu streichen (das zweite Corollarium des Nicolaus hat nur 
einen Beweis). Vielleicht ist es indes Verderbnis aus einem vor Ratio ge- 
schriebenen Quinto, Baewmker. 6 sit fehlt in A und B. 12 seu Baeumker; 
sue A B. 18 Der Satz: si ipsa res ... accipitur erläutert das vorher- 
gehende alia. Jas Consequens ist vom Antecedens verschieden, wenn das 
Antecedens nicht in seinem vollen Sinne, mit Einschluli des Mitbezeichneten, 
genommen wird, sondern wenn es in seiner prüzisen Bedeutung steht, Baewnker, 
15 praeeisive Bacumker, entsprechend dem folgenden perfecte; precisiva A B. 
23 eum fehlt in A und B, 


b* 


20* Nicolaus von Autrecourt. 


Quartum corollarium, quod secundum hunc modum agentia 
et patientia cum debitis cireumstanciis inferunt suas actiones 
propter eandam rationem esse; nam in significato perfecto na- 
turalis transmutationis includitur subiectum. 

5 Quintum corollarium, quod secundum hunc modum ac- 
cidens non miraculose, sed a causa naturali positum in esse et 
conservatum infert subiectum esse, scilicet substantiam esse. Et 
sic, ad unum dicere, secundum hunc modum tenent conclusiones: 
diverse et multe. 

10 Et per hoc patet de vestris corollariis quinto et sexto et 
de conclusione, quam infertis ex eis, cum suis rationibus, qua- 
liter veritatem habeant et qualiter sint corrigenda. Et hoc facile 
est inspicienti meum corollarium secundum. 

Ad rationem igitur, qua probatur, quod Aristoteles non 

15 habuit evidentem noticiam de aliqua substantia etc., 
cum queritur, utrum illam cognitionem habuisset ante discursum 
vel cum discursu, dico, quod utroque modo. Et quando pro- 
batur, quod non ante discursum, quia non apparet intuitive, 
dico, quod hoc antecedens non est probatum nec per se notum, 

20 el consequentia peccat per fallaciam consequentis, quoniam non 
quelibet cognitio, que habetur ante discursum, est intuitiva, sci- 
licet ante discursum argumentativum, de quo nunc loquimur; nec 
habeo probare, sed ad vos pertinet probare, ut videtur. Et cum 
probatis vel confirmatis illud membrum, quia rustici, ut dicitis, 

2$ non cognoscunt huiusmodi substantias, igitur non apparent ante 
discursum, dico, quod hie est fallacia consequentis, quia, ut 
michi videtur, non est necessarium, quod rustici cognoscant om- 
nia, que apparent ante discursum. Ulterius etiam dico, quod 
Aristoteles habuit noticiam evidentem istarum per discursum. 

80 Ad | probationem, quia ex una re non infertur evidenter pri; 
alia, iam patet quid sit dicendum, visis meis corollariis supra 
positis. 


10 egli. p. 8, 29ff., p. 9, If. l1 conclusione: rgl. p. 9, 16ff. 
12 habent 4'wd B. 18 inspicienti Baeumker; imperienti A B. 14 Zu 
diesem Abschnitt s. oben p. 16, 6— 11. 19 cum dico discursu A. 19 perso- 
natum A und B. 30 S. oben p. 16, 12 und die dortige Nachiceisung. 





Texte. Epistola Egidii nd Nicholaum. T4917 


Ad secundam ralionem dico, quod omnibus apparentibus 
anle omnem diseursum positis et conservalis in esse a causis 
naturalibus, necessario infertur ibidem substantia, nec per ali- 
quam potentiam posset impediri, licet non sequatur aecidens 

5 esse positum in esse a causa supernaturaliter agente. Igitur 
ipsum est in substantia. 

Contra hanc responsionem sunt tria argumenta fortissima 
super narrata. 

.Ad primum igitur, quando dicitur: ,Cum ex aliquo an- 

10 tecedente posito in esse ab aliquo agente non infertur aliquod 
consequens, nec, a quocumque alio ponatur in esse, infertur etc.*. 
dico, quod verum sit, si quodlibet agentium illorum virtutibus 
equalibus indigeat in sua actione. Nunc autem non est ita; 
nam agens naturale indiget subieclo in quod agit, agens vero 

15 supernaturale non. — Intimius autem profundendo me in hoc, 
invenio planissimum defectum; nam isla ratio videtur supponere, 
quod hoc quod est «ecidens in esse positum sit anlecedens, et 
non in esse positum miraculose, sed a causa naturali sit quedam 
condilio ipsius. Et non est ita, ymo hoc totum, scilicet: acei- 

20 dens est positum in esse el conserratum a causis. naturalibus, 
habet rationem antecedentis integri, ita tamen, quod in eo non 
est nisi unum subiectum et unum predicatum, sicut est in qua- 
libet proposilione. Et seeundum hoc concedo maiorem et dico, 
quod antecedente posito per quamcunque virtutem, necessario 

25 infertur consequens illud. 

Ad seeundum, quando dieitur: ,Quieunque non est evi- 
denter certus ete,*, tunc dico, quod de aliquo consequente ha- 
bere certitudinem contingit duobus modis, vel de possibili vel 
de facto, et hoc dupliciter, vel absolute vel in habitudine ad 

30 suum antecedens. Dico igitur ad maiorem, quod ymo bene ha- 
bebo certitudinem de possibilitate consequentis vel de facto vel 
in habitudine ad antecedens. Verbi gratia, bene scio, quod 
quandocunque nubes condensantur, pluvia generatur, et ideo, 
lieet non sciam, utrum nune nubes condensentur, et per con- 


- 1 S, oben p. 16, 12—20 und die dortige Nachweisung. 9 rgl. p. 3, 


HR. p.16, 22. 20 ut positum B. 22 de qualibet 4. 24 necessario 
fehlt im B. 26 vgl. p. 3, 29 ff, p. 16, 31 ff. 33 quotiescunque A. 


um 


99* - | Nicolaus vou Autrecourt. 


sequens nesciam de facto, utrum pluvia generetur, tamen scio, 
quod hoc est possibile et quod de facto pluvia generatur, quando 
nubes condensantur. Ad minorem etiam dico, quod naturales 
transmutationes esse, quibus accidentia sensibilia generantur | na- 
5 turaliter, est michi experimentaliter notum, et per consequens est 
michi notum certissime, quod illa in subiecto generantur et pro 
aliqua mensura etiam in subiecto conservantur. 
Ad tertium dico, quod ratio illa imaginatur, quod poni in 
esse a causa naturali sit modus antecedentis; et non est ita, ymo 
10 pars antecedentis, ut supra. Dici etiam potest ad minorem, 
quod quiequid sit de aliis philosophis, Aristoteles non videtur 
negasse Deum posse impedire effectus causarum naturalium, ymo 
forte ipse invenitur hoc magis posuisse. Sed bene hoc scivit 
Aristoteles, quod effectus causarum naturalium ordinationi na- 
15 turali derelictarum Deus impedire non potest, quoniam hoc im- 
plicat contradictionem. 
Propter ista non possum adherere vestre prime conclu- 
sioni et per consequens nec secunde. 
Sed ımiror, quomodo hic innuilis tale argumentum: "Talis 
20 scit substantias abstractas esse, ergo scit substantias naturales 
esse, et non infertis idem per idem, quod tamen in omni con- 
sequentia evidenti dicitis esse necessarium. 
Sed de tertia conclusione incomparabiliter est plus mi- 
randum, quomodo ponitis ignorantiam in tanto philosopho et 
25 cum hoc male infertis: Aristoteles nullam conclusionem 
scivit de substantia, ergo nec de aliquo ente. Potuit 
enim scire plurimas conclusiones de accidentibus, sicut de facto 
Scivit. Verbi gratia, optime scivit, quod omnis motus localis 
habet successionem, quoniam omnis motus habet successionem, 
80 et scivit hanc reducere ad primum principium; et similiter hane: 
Nullus motus rectus unus numero est eternus, quia omnis talis 
motus habet principium et finem. Et similiter optime scivit hane 
rem, que est Socrates, et hanc rem, que est Plato et Brunellus, 


2 et fehlt in B.  quando]si 4. 8 rgl. p. 4, 1ff., p. 17, 1ff. 17 prime 
ventre B. prima conclusio: p. 15, 34 ff., rgl. p. 9, 14 ff., secunda: p. 17, 6 ff., 
"wl. p. 12, 30f. 22 evidenter B. 23 plus est B. 25 p. 17, 9, vgl. p. 12, 33ff. 


B f. $$ 


Texte. Epistola Egidii ad Nicholaum. 23* 


sive vocentur substantie sive accidentia sive qualitercunque sint 
appellata, esse diversa numero, cum Socrates possit desinere 
esse Brunello remanente vel e contra. Et breviter non esset dif- 
ficile declarare scienti doctrinam Aristotelis mille conclusiones 

5 ab ipso scitas. Nec plus de hiis discurro. 

Deinde respondebo ad rationem, que videtur probare, quod 
de substantia non habuit Aristoteles evidentem noti- 
ciam, ymo nec probabilem. 

Et primo dico, quod falsitas maioris patet ex dictis. 

10 Secundo quero, quid in maiori intelligatur per evidentem 
certitudinem. Nam aut intelligitur talis evidentia cum possibili- 
tate aliter se habendi, ! et tunc maior est falsa, quia hoc solum »r.4s“. 
proprium est processui discursivo; vel intelligitur de evidentia 
possibilitatis et congruitatis sic se habendi, et sic vera est, sicut 

15 in exemplo: Maria est mater Petri, ergo diligit eum. Sed tunc 
minor non sumitur sub maiore, sicut patel intuenti. 

Hec sunt pro nunc ad obiecta contra sanam doctrinam 
Aristotelis, non recusando melius iudicium. 


(III). Nunc in hac tertia parte ... utrum conclusiones 
20 quedam, quas narrabo, sequantur ex diclis vestris. Et videtur 
inichi, quod sic. 

Quarum prima est, quod principium a vobis vocatum 
primum, scilicet quod contradictoria non possunt simul esse 
vera, non scitis evidenter esse verum. Et probatur per mo- 

25 dum vestrum arguendi, quia, quicunque non est certus de 
aliqua propositione nisi stante antecedente aliquo, de quo 
non est certus evidenter, utrum sit vel non sit, sicut signi- 
fieatur, ile non est certus de illa propositione. Hane, ut mich; 
apparel, babeo ex dictis vestris. Sie est de vobis respectu 

30 primi principii, quia hoc evidenter scire non potestis nisi stante: 
quod Deus miraculose non annichilet omnem creaturam vel oin- 
nem propositionem, quod tamen facere potest. Quo facto pri- 
mum principium verum non esset, quia nec esset, ut notum 


um  —— — €— MÀ —— o Ó— ——— — 


6 p. 17, 13ff. (vgl. p. 13, 5f). 12 quia tunc hoc 4 und B. 
19 Hinter parte ist inquiratur oder Ähnliches ausgefallen. Bueumker. 


10 


15 


20 


25 


30 


24* Nicolaus von Autrecourt. 


est; at tunc scire non potestis evidenter aliquid de illo ante- 
cedente. 

Et si dixeritis, quod Deus omnipotens primum principium 
non potest adnichilare, et hoc bene scitis, ut dicitis: hoc non 
videtur sufficere, quia secundum hoc non maiori certitudine 
sciretis primum principium esse verum quam quod navale bellum 
esse est verum, quia pro mensura, qua navale bellum est, Deus 
non potest ipsum adnichilare. 

Et si dixeritis, quod esto, quod Deus adnichilet omnem 
creaturam, tamen adhuc primum principium erit etc., non valet, 
quia hic loquimur de processu discursivo, in quo virtute primi 
principii complexi ex quodam antecedente infertur consequens. 
Nunc autem, si Deus adnichilet omnem creaturam, non rema- 
nebit nisi una simplex veritas, in qua nec discursus nec com- 
plexio. Et si aliter respondeatis, eodem modo respondebo ad 
obiectum quod facitis contra Aristotelem. 

Secunda conclusio sequitur ex ista, videlicet quod evi- 
denter nichil scitis, quia oinnis certitudo evidentie est certitudo 
primi principii seu que in ipsum potest resolvi, ut dicitis. Igitur, 
cum illud principium non scitis evidenter esse verum etc. 

Tertia conclusio, que sequitur ex secunda, videlicet quod 
Aristotelem non habuisse evidentem noticiam de substantiis, 
vos non evidenter scitis, et ulterius, quod non scitis evidenter, 
utrum sitis homo vel angelus vel leo vel huiusmodi, et uni- 
versaliter omnia inconvenientia, que adducitis | contra Bernar- 
dum, contingerent vobis. Super hiis, si placeret, ab excellentia 
vestre doctrine appeterem edoceri. ' 


Exerpte aus dem Briefe des Nicolaus an Egidius. 
Sequitur de epistola Nicholay ad Egidium. | 
Carissime magister et amice, epistolam vestram gaudiose 


suscepi, in qua animadverto multa per vos profunde et subti- 
liter explicata contra ea, que scripsi in duabus epistolis contra 


3 Deus in hoc omnipotenti, in quo primum principium est, non potest 
A und B. 13 adnichilaret 41. 27 appeterem Bueumker; appelere A B. 


41.10 


Bf. 4 


4 f. 1r 
Bft.4 





Texte. Excerpte aus dem Briefe des Nicolaus an Egidius. 25* 


Bernardum, Ac cum non apparet michi, quod per ea, que 
«dicitis, ea, que sibi seripsi, sua destituantur virtute, idcirco 
conlra dieta vestra volo aliquas obiectiones ponere dubitando, 
Propter quod seiendum est, quod in quadam epistola 
5 seripla ad Bernardum dixi, quod ex eo, quod una res est, 
non potest evidenter inferri, quod alia res sit, evi- 
denlia reducta ad certitudinem primi principii. ‚Nam 
ut dixi, consequens in significando debet esse idem cum ante- 
cedente in bona consequenlia vel eum parte significati per ante- 
10 cedens. Ex qua regula volebam postea multipliciter concludere, 
quod Aristoteles non habuit evidentem noticiam de 
substantiis abstractis, sed nec de coniunctis, 
Ideo ad obviandum isti regule et per consequens quas; 
loti processui meo premittilis hoc preambulum, «quod operatio 
15 intellectus, que est simplex apprehensio, duplex est. Nam que- 
dam est precisiva, qua scilicet una res apprehenditur cum pre- 
eisione ab omni eo, quod non esl ipsa, alia est coacceptiva, que 
perfecta ınagis esl quam prima, qua res aliqua simplici appre- 
hensione apprehenditur et cointelligitur cointellecta alia re eadem 
20 simplici apprehensione, quod contingit propter dependentiam seu 
attributionem unius rei ad alleram. Verbi gratia, qui perfecte 
apprehendit relationem, necessario cointelligit terminum, nee 
oportet, quod alia sit intelleetio relationis, alia termini. Et sic 
correspondenter est duplex significatum, quod significatum nichil 
25 aliud est nisi intelleetio rei vel aliquid existens in intellectu con- 
sequens ipsam intelleetionem . . 
Et reliqua*dicta eius, ut supra. premissa sunt, repetit, — Omitto, 
Nune restat, ut dicam intentionem meam circa hoc. Et 
primum, quod occurrit, est, quod vos non contradicitis regule 
30 mee. Nam in regula mea nolo plus habere nisi quod, si sit 
aliquis terminus vel aliqua propositio significans precise unam 
rem esse, nunquam ex lali antecedente poterit inferri alia res 
esse, "Tunc apparel celare, quod instantie vestre non sunt ad 
propositionem. Nam per vosmet, quando relatio infert ter- 





vol. p. 9, 16 T. 11 vgl. p. 12, 30 f. 14 vgl. p. 17, 25 ff. 84 proposi- 
; ; ? (wie p. 11, 33. 34). Baeumker. 94 rgl. p. 19, 11 f., 


Li 


Coroll. II. 





UL NN 


26* Nicolaus von Autrecourt. 


minum, hoc est, quando est perfecte significata; et dicitis | eam 2 c. #". 
tunc perfecte significatam, quando simul eadem intellectione sig- 
nificatur relatio et terminus, et per consequens tunc non est 
precise significata ... 

5 Item, sic dicendo conceditis intentionem meani. Nam opinio 
mea, ut apparet epistola secunda ad Bernardum, est, quod in 
omni bona consequentia consequens debet esse idem iu signi- 
ficato cum antecedente vel cum parte significati per antecedens. 
Nunc hoc precise conceditis; nam pro tanto dicitis, quod relatio, 

10 quando est perfecte significata, tunc infert suum terininum esse, 
quia in tali consequentia consequens est idem cum antecedente 
vel cum parte significati per antecedens. 

Item, ex alio videtur michi, quod habeam intentum, quia, 
quando est aliquod antecedens significans duas res esse, ex quo 

15 antecedente infertur aliquod consequens, si consequens sit aliqua 
illarum, est consequentia necessaria, si non, non est bona etc. 
Et per consequens non debet dici, quando ex una re infertur 
alia, quia illud, ratione cuius tenet consequentia, est idem realiter 
consequenti. Sic igitur propositio supra assumpta est vera. 

20 Hoc amplius declarat. Obmitto; nam «atis. patet. 

| Item, sicut vos dicitis, quod una intellectio «st duarum 4 r. ı1s' 
rerum, ita fide tenemus, quod una est intellectio divina et Deus 
ex sibi apparenti potest inferre alia esse, et tamen non obstante, 
quod intellectio sua sit alterius rei, non propter hoc semper 

25 ex una infertur quelibet alia evidenter. Sic est in proposito. 
Licet una sit intellectio paternitatis et eius termini, et. ideo, qui 
istam habet intellectionem, posset ex sibi apparentibus inferre 
terminum esse, tamen non propter hoc debet dici, quod ex una 
re evidenter inferatur alia esse. Ideo posset sic argui: In ista 

80 consequentia, si sit bona: Paternitas est, igitur eius terminus 
est, in antecedente significatur per vos terminus esse. In hac 
consequentia ex una re infertur evidenter alia. 


8 relatio et fehlt in A und B. 4 Die Fortsetzung nach significata ist in 
den Handachriften ausgefallen. 11 cum tali antecedente B. 17 nach quundo 
sind die Worte: antecedens significat duas res esse, quod (oder Ähnliches) ausge- 
fallen, oder es ist quod statt quando zu schreiben. Baeumker. 21 Im Folgenden 
scheint der Text mehrfach verderbt und lückenheoft zu sein. 23 inferri B. 


Texte. Exerpte aus dem Briefe des Nicolaus an Egidius. 27* 


Item, secundum ista: Quecunque est res apparens esse 
consequenter discursui, est apparens ante discursum. Nam per 
vos ex eo, quod paternitas est, non infertur terminus esse, nisi 
quando paternitas est perfecte significata, et tunc terminus signi- 

5 ficatur per vos. Igitur sequitur conclusio. Et ita secundum 
jsta diela stat, quod non est vobis notum consequenter dis- 
cursui esse aliquod, quod non erat notum ante omnem discur- 
sum. Sic igitur est vera regula, ut videtur, quod ex antece- 
dente significanti "aliquam rem esse precise nunquam infertur 

10 consequens esse, quod esl alia res, evidentia descripta. Nee 
credo, quod vultis hoe negare sub hoc sensu, quia, si velitis 
negare | sub hoe sensu, tunc respondissetis ad rationes pro con- n.5o*. 
firmatione huius conclusionis adductas epistola secunda ad Ber- 
nardum. 

15 Item, cum per vos relatio significatur perfecte, quando una 
jntelleetio simplex est ipsius relationis cum acceptione termini, 
equali facilitate possetis dicere, quod illa intellectio non est termini 
nisi coaccepta relatione, nec maius inconveniens posset concludi 
de uno quam de alio, 

20 Item, non apparet, quod una res perfectius intelligatur ex 
eo, quod una res secum cointelligatur, quia nec una res cognos- 
eilur ex eo, quod altera cognoscitur, quia, si sunt diverse res, non 
est contradictio, quod una cognoscatur et alia non cognoscatur, 

Item, non apparet bene, quod aliqua una cognitio sim- 

25 plex et indivisibilis possel esse duorum cognitorum, quin equa- 
liter illorum eognitorum sit ita, quod non unius primo et alte- 
rius ex consequenti, quia non est, unde talis primitas esset ibi. 

Et quando ulterius dicitur, quod transmutatio natu- 
ralis infert subiectum esse, eo quod in significato eiusdem in- 

30 cluditur subiectum esse, et certe concedo, quod sicut potest 


— —— —— 


7 esse de aliquo A und B. 9 significati A und B. 10 alia Baeum- 
ker; talia A B. 11 velletis A. 12 sub fehlt in B. ad fehlt in A 
und B. 15 quando] wach p. 26, 2 hinzugesetzt; fehlt in AB. Baeumker, 
16 est ipsius] ipsi B. relationis fehlt in A und P. 24 non] vero non A. 
28 rgl. p. 19, 28 f., Coroll, III. 80 wenn nicht ein größerer Satzteil aus- 
gefallen ist, so dürfte eb zu tilgen und statt sicut, vielmehr sie zu lesen sein, 





98* - Nicolaus von Autrecourt, 





describi, quod in eius descriptione poneretur subieclum, ut 
dieatur: Transmutatio naturalis est acquisilio alieuius rei in 
aliquo subiecto cum destruclione prioris rei in eodem subiecto; 
el lunc concedo, quod est valde bona consequentia: Transmu- 
5 latio naluralis est: igitur subiectum est. Sed non est tunc contra 
regulam supradielam, ut manifestum est, quia, quiequid erat 
signifieatum in consequente, eral eliam significatum in ante- 
cedente, ut patet. | 
Et secundum istum modum concessi in principio Sen- 
10 tentiarum: Aecidens est: igitur subiectum est, deseribendo acci- 
dens, ut intelligamus, quod accidens significat aliquid esse in 
subieelo. Sed hoc non obstat regule, quia in tali consequentia 
consequens est idem) realiter cum antecedente, nec illud, scilicet 
quod talis consequentia sit bona, valet ad ostendendum rem 
aliam esse ab obiectis quinque sensuum et ab experientiis for- 
malibus nostris, sicut aliqui credunt, imperfecte considerantes. 
Nam cum eis proponitur, quod non poles! evidenter ostendi, 
quod sit aliqua substantia, credunt, quod ymo eo, quod isla 
consequenlia est bona: Accidens est: ergo substantia est; sed 
20 albedo est accidens, ut dicunt, igitur ete, Et certe licet con- 
cedam consequentiam esse bonam, describendo aecidens ul dixi, 
lunc consequenlia est bona. Sed quando dicitur, quod albedo 
est accidens, tunc sensus propositionis est secundum descrip- 
tionem datam de illo termino «accidens, quod albedo est | in gr sw 
subiecto, Dico, quod isla non est evidens ex se nec per expe- 
rientiam. Sic in proposito dico, quod describendo transmutationem 
naturalem, ut dixi, optime sequitur: Transmutatio naturalis 
est: igilur subiectum est; sed describendo transmutationem 
huiusmodi ut dixi, tunc dico, quod non est evidens, utrum 
aliqua talis transmutatio sit, licet concedatur, quod aliqua res 
aequiratur de novo vel corrumpatur de novo. Et faciliter 
secundum hunc modum, ut videtur, probaretur bene unum- 
quodque. Nam ponatur, quod ista vox homo significaret hominem 
esse cum asino, manifestum est, quod tunc | sequitur: Homo .t x ım' 
35 est: ergo asinus est. 


1 


en 


2 


c 


3 


= 








— — 


20 Et certe etc.] der Tert ist verderbt. 26 Sie in Baeumker, sicut A B. 
32 bene fehlt in A. 


— — ial 





pn-—— 


Texte. Excerpte aus dem Briefe des Nicolaus an Egidius. 29* 


Et consimili modo respondeo ad id, quod ulterius dicitur, A 
quod agentia naturalia et passiva cum debilis cireum- 
stantis inferunt actiones suas esse. Dico hie, quod, si per 
agentia naturalia intelligatis: „Ista agentia, que sunt approximata 

5 passivis et non impedita sunt, ponunt suas acliones esse*, quia - 
dicendo, quod optime sequitur: Agens naturale est approxima- 
tum passivo et non est impeditum, ergo est aclio. Sed dico, 
quod non est evidens evidentia descripla alicui, quod in rerum 
universitate sint talia agentia, ymo nec, quod sint ponibilia. 

10 Nam demonstratis omnibus, que sunt requisita ad effectus, po- 
tero sustinere sine aliqua contradictione, que posset inferri contra 
me, quod effectus huiusmodi non erit. Item in concursu éau- 
sarum potero rationabiliter credere, vel dubitare saltem, utrum 
ibi sit aliquod agens, cuius actio sit necessario requisita ad po- 

15 sitionem talis effectus, et per consequens non debeo credere, 
quod omnibus islis rebus positis necessario effectus debeat esse 
necessilale tali, quod sit contradictio alio modo se habere, ut 
ex premissis satis palet. 

Hiis preintellectis revertor ad regulam supradictam, qua 

20 dicilur, quod ex eo, quod una res est etc. Ex veritate istius 
regule inferebam alibi corollarium hoc, quod aliquis philo- 
sophus, utpole Aristoteles vel quicunque alter, non 
habuit evidenlem noticiam descripta evidentia, quod 
aliqua substantia esset, quia nec ante omnem discursum, 

25 — ut recipiebalur quasi pro noto, et post revertar super illud — ; 
nec post discursum, quia hoc esset ex illis rebus, que apparent 
ante omnem discursum, que accidenlia dicuntur, | Etiam non est nri. 
ila, quia ex una re non infertur evidenter alia. 

Item inducebam aliam rationem, quia omnibus positis, que 

30 sunt in ligno vel lapide apparentia ante discursum omnem, po- 
lest esse sine contradictione, quod ibi nulla res sit, que dicatur 


2 vol. p, 20, 1/f., Coroll, IV, | 5—6 quia dicendo] statt dessen ist viel- 
leicht concedo zu lesen, für das der Schreiber des Archetyps ron. AB auf 
Grund eines Mileerstndnisses der Abkürzung jenes quia dicendo gesetz! 
haben mag, Bacumker, 10 effectus lies effectum. Badumker., 14 hinter 
agens ein Wort wnleserlich, 20 vgl. p. 9, 16./f. 21 vol, p. 12, 20 ff. 
27 re fehlt in B. — 29 vgl. p, 13, ?1ff. 


ei — 


10 


15 


20 


80* Nicolaus von Autrecourt. 


substantia, quia hoc Deus potest facere, cum tamen non possit 
contradictoria simul vera facere; igitur ex istis apparentibus non 
potest evidenter inferri, quod ibi sit aliqua substantia. 

Ad illam regulam respondetur et dicitur, quod omnibus 
apparentibus ante discursum positis in esse et conservatis a 
causis naturalibus, evidenter inferri potest, quod ibi sit sub- 
stantia, licet non, si a causis supernaturalibus ponerentur in esse, 
ut dicit pars adversa. 

Contra illam regulam induxi plura argumenta in simili 
casu prima epistola ad Bernardum. Primum fuit, quando 
ex aliquo antecedente posito in esse non infertur consequens, 
si sit positum in esse ab aliquo agente, nec, a quocunque po- 
natur in esse, ut deducebatur. 

Ad illud argumentum dupliciter respondetur, primo, quod 
verum est, si quodlibet agentium illorum virtutibus equalibus 
indigeat in sua actione. Sed non est sic hic. 

Ista responsio nichil valet, licet colorem haberet, ubi in 
antecedente reperirentur agentia et modi agendi ipsorum vel 
effectus acciperentur in comparatione ad tale agens. Sed non 
erat sic hic, ymo precise sumebam ipsum effectum in se et ab- 
solute, et ideo, cum idem sit in se, a quocumque fuerit positus 
in esse, manifestum est, quod ex eo equalia consequentia po- 
terunt inferri. 


Hec de illa epistola reperit, nec plus pro nunc. 


4 vgl. p. 20, 5 ff., Coroll. V. ^ si fehlt in B. de B. 10 p. 5, 14 ff. 
14 primo: vgl. p. 21, 12f. 15 virtutibus fehlt in A und B. 20 hie 
fehlt in A. 21 positum A und B. 22 eo fehlt in A und B. 


u — — ——— nn 


Anhang”. 


Discussio et reprobatio errorum magistri Nicolai de Ultri- 
curia, licentiati in theolugia, in Romana curia, — Magisterio in ar- 
tibus privatur et inhabilis ad magisterium theologiae declaratur. 

1346, ante Maii 19, Avenione. 
[Prima cedula !]. 

V[e michi. E]go Nicolaus de Ultrieuria, Virdunensis diocesis, 
infra s[eripta vel dicta], lieet nullum eorum asseruerim animo 
pertinaci, [si aliquid dixi m]inus bene seu scripsi, paratus sum 

5 el semper f[ui, sicut et publi]ee ubi oportuit protestatus sum 
el potissime hii[s ad quos pertinet], ea revocare ad mandatum 
beatissimi patris ae domini [nostri Clement]is summi pontificis. 

Dixi et serip[si quod] hee propositio: homo est animal, non est 

- necessaria secundum fidem, non attendens pro tunc connexionem 
10 necessariam predictorum terminorum (4). — Falsam et revocandam *?, 

Item, dixi, proh dolor, in primo principio ® quando legi 
Sententias et in epistola secunda el sexta, quas seripsi contra 
Bernardum *, quod ex eo quod una res est, non potest evidenter 
evidentia deducta ex primo principio inferri, quod alia res sit (5). 

15 — Falsam et revocandam. 

Item, dixi in locis predictis quod ex eo, quod una res est, 
non potest evidenter inferri quod alia res non sit (6). — Falsam 
el revocandam. 

Item, dixi in loeis predictis quod ex eo, quod una res non 

20 est, non potest evidenter evidentia deducta ex primo principio 
inferri, quod alia res non sit (8). — Falsam et revocandam. 





*) Denifle-Chatelain: Chartularium Universitatis Parisiensis, Tom. 
ll, 1, Paris 1891. No. 1124. — /Denifles Tert ist an manchen Stellen nicht 
verständlich. Eine Nachprüfung seiner Vorlage wear nicht möglich; es ist 
deshalb die Lesart des S. 47 * f. erwähnten Auszuges, wo sie Hilfe bietet, nach 
dem Druck der Sentenzen des Lombarden, Basel 1488, mit dem Zeichen A 


re 


93 + Nicolaus von Autrecourt 


Item, dixi locis predictis quod ex eo, quod una res non 
est, non potest evidenter inferri, quod alia res sit (7).- Falsam 
el revocandam, quanquam aliqui dicant eam veram esse. 

Item, dixi in epistola secunda ad Bernardum quod certi- 

5 tudo evidentie non habet gradus (9). -- Falsam. 

Item, dixi eadem epistola quod excepta certitudine fidei 
non erat alia certitudo nisi certitudo primi principii vel que in 
primum principium potest resolvi (11). — Falsam et revocandanı. 

Item, dixi epistola secunda ad Bernardum quod de suh- 

10 stantia materiali alia ab anima nostra non habemus certitu- 
dinem evidentie (10). — Falsam secundum finalem concordiam. 

Item, dixi quarta epistola ad Bernardum quod hec conse- 
quenti[a : a est et prius n]on fuit, igitur alia res ab a est, non 
est evidens eviden|tia deducta ex primo] principio (12). --- 

15 Falsam et hereticam applicatam ad fidem. 

Item, dixi epistola quinta ad Bernardum quod hec con|se- 
quentia non est evidens evi]dentia deducta ex primo principio : 
Ignis est approx[imatus stupe et nullum e]|st impedimentum : 
ergo stupa comburetur (13). — Falsam et erroneam, quia dicit 

20 omni impedimento aınoto subtracta influentia Dei. 

Item, dixi epistola predicta quod nescimus evidenter, quod 
ali[a a Deo possint] esse causa alicuius effectus 5. —- Falsam et 
revocandam. 

Item, dixi epistola predicta quod nescimus (A hier, sowie 

25 30 u. 33, logischer: non scimus) evidenter, quod aliqua causa 
causet efficienter que non sit Deus (14). — Falsam et revocandam. 

]tem, dixi epistola predicta quod nescimus evidenter, quod 


aliqua causa efficiens naturalis sit vel esse possit". — Falsam 
et revocandam. 
30 ‘ Item, dixi epistola predicta quod nescimus evidenter, utrum 


aliquis effectus sit vel esse possit naturaliter productus (15). .— 
Falsam et revocandam. 
Item, dixi epistola predicta quod quibuscunque acceptis, 
que possunt esse causa alicuius effectus, nescimus nevidenter quod 
85 ad positionem eorum sequatur effectus positio (16). — Falsam 
et revocandam. 





— 


Texte. Anhang. 33* 


Item, dixi quod nescimus evidenter, quod in aliqua produc- 

tione concurrat subiectum (17). — Falsam, erroneam et hereticam. 

Item, dixi in epistola predicta quod nulla potest esse simpli- 

citer demonstratio, qua existentià tantam (lies mit A causarum) 

5 demonstretur existentia effectus (18). — Falsam, erroneam et 
hereticam. 

liem, dixi epistola predicta quod non est nobis evidenter 
notum, quod possit esse aliqua demonstralio a priori differenti 
realiter (19). — Falsam, erroneam et hereticam. 

10 ltem, dixi epistola predieta quod non potest evidenter 
ostendi nobilitas unius rei super aliam (20). — Falsam. 

Item, dixi in epistola prediela quod quacunque re demon- 
sirata nullus seit. evidenter, qui[n excedat no |bilitate omnes 

"alias (21). — Falsam, herelicam et blasfemam. ! 

15 lem [dixi quod quaeun|que re demonstrata nullus scit 

evidenter, quin ipsa sit D[eus, si per Deum int]elligamus ens 
nobilissimum (22). — Falsam, hereticam et blasfemam. 

Item dixi in epistola predicta] quod aliquis nescit evi- 
denter, quod una res sit finis allterius] (23). — Falsam, here- 

29 ticam et blasfemam. 

Ite[m dixi quod nulljus seit evidenter qualibet re ostensa, 
quin sibi debea[t impendere maximum ho]norem (24). — Fal- 
sam, hereticam et blasfemam. 

Item, dix[i in epistola predieta] quod aliquis nescit evidenter, 

25 quin isla possit rationabiliter conce[di: si aliq]ua res est pro- 
ducta, Deus est productus (25). — Falsam, hereticam et blasfemam. 


Et hec omnia dixi, proh dolor, epistola predicta precise 
causa collationis, ut ibidem expresse continetur, et hec omnia 
sum paratus revocare ad mandatum beatissimi patris ac domini, 

20 domini nostri Clementis saerosancte Romane ac universalis ec- 
clesie summi pontificis. 

Item, dixi in vieo Straminum quod non potest evidenter 
actin qa quelibet res sit eterna (26). — Falsam, hereticam 





35 Item, dixi epistola sexta ad Bernardum, quod pane de- 
monstrato non potest evidenter ostendi, quod ibi sit aliqua res, 


que non sit accidens (27). — Falsam. 
Beiträge Vi, 5. Lappe. Nicolaus von Antreeonrt, C 





j 


10 


ums . 
Z 


20 


ro 
or 


30 


35 


94* Nicolaus von Autrecourt. 


Item, epistola septima dixi quod potest dici sine contra- 
dictione, ad quam quis possit duci, quod omnis res de 
mundo est producta (28). -- Falsam, hereticam et blasfemanı. 

Item, eadem epistola dixi quod hec consequentia non est 
evidens: «a est productum, igitur aliquis producens a est vel 
fuit (99). — Falsam, hereticam et erroneam. 

Item, epistola nona ad Bernarduin dixi quod iste conse- 
quentie non sunt evidentes: actus intelligendi est: ergo intel- 
lectus est; actus volendi est: igitur voluntas est (30). — Falsam. 

Item, dixi semel in vico Siraminum quod non potest evidenter 
ostendi, quin omnia, que apparent, sint vera (31). — Falsam. 

]tem, dixi in quadam disputatione quod contradictoria ad 
invicem idem significant (33). — Falsam. 

Item, dixi in quadam disputatione quod Deus et creatura [non 
sunt ali|quid (32)*. — Falsam et scandalosam prout verba sonant. 

Hec omnia dixi disputative el causa collationis, nich[il 
asserendo pertijnaciter, que paratus sum revocare ad nıanda- 
tum beatissimi [domini nostri] Clementis sacrosancte Romane 
ac universalis ecclesie summi pontificis, [sicut et omnia | alia, 
si que fuerint per me male dicta vel scripta. 

O beatissime pater ac domine domine Clemens, isti s[unt 
articuli quos dixi] disputative et causa collationis, nichil pre- 
dictorum perti[naciter asserendo]^. Vehementius desidero pro- 
stratus cadere ante pedes ve[stre cleinentie et san]ctitatis et 
cum predictorum  detestatione cordiali exemplo filii [prodigi 
dicere]: ,Pater, peccavi in celum et coram te, iam non sum 


.dignus vocari filius tuus^ *. Ve michi, quia pollutus labiis ego 


sum, ut potius iudicari debeam mortuus quam vivens, nan pec- 
catum cum in me consummatum fuit generavit mortem !%, | Sed 
quia, sanctissime pater, innata vobis realis clementia non sinit 
vos velle mortem peccatoris, sed potius facit zelare ferventius 
ut convertatur et vivat!!, attendit ipsa namque solertius quod 
principaliter a Deo missa est propter peccatores qui male ha- 
bent!? ut ipsius salubrius (sic) medicamentis curentur : eapropter 
eidem humillime supplico cum gemitibus lacrimosis, ut ad me 
oculos sue sanctissime pietatis convertat, ut per eam sua niti- 
dissima puritate sordes meas abluat, ut mundus existam, et ut 





Texte, Anhang 35 + 


me ad plenitudinem sue gratie et misericordie recipere dignetur, 
quatinus ab infinitis miseriis, in quibus positus langueo usque 
ad interitum, valeam efficacius liberari. 
Beatissime pater, licet ego Nicholaus de Ultrieuria superius 
> posila non scripserim manu mea, eo quod littera quam ego 
seribo inepta est et cum difficultate potest legi, de voluntate mea 
scripla sunt, et in huiusmodi rei testimonium hane subscriptionem 
feci manu mea ac eliam in eadem apposui sigillum quo utor. 


Alia cedula, 

10 Reverendissimi patres, quia dominationes vestre paterne 
michi Nico[lao de UltricuriJja preceperunt ut in scriptis vobis 
traderem motiva propler qu[asdam scilicet] conclusiones quas 
seripsi in novem epistolis per me, quando le[geram in scoli]s, 
contra magistrum Bernardum de Aretia, Ordinis f[ratrum Mi- 

15 norum, alquje desiderans vestris preceptis obedire in omnibus, 
illad pr[eceptum in quantum poj|ssum adimpleo in modum qui 
sequitur. Reverendis[simis patribus notum sit] quod, quando ma- 
gister Bernardus predictus et ego debui[ssemus disputare, conc Jor- 
davimus ad invicem disputando conferre de primo cons[ensu om- 

20 nium principio], posito a philosopho IIII® Metaphisice, quod est: 
„Impossibile est aliquid ei[dem rei inesse] et non inesse ''!*, 
loquendo de gradu evidentie qui est in lumine natur[ali st]ric- 
fissimus, — Istis suppositis dixi in prediclis epistolis, eo (sic) 
quod lales conclusiones nee implicite continebant contradietionein 

25 nece explicite, ul tune dicebam causa collationis. Et in hoc con- 
sistit Lotum motivum quod tunc habui; prediela enim non dico 
animo defendendi aliquid quod dixerim, quinimmo paratus sum 
omni defensione et eliam disputatione postpositis revocare, quic- 
quid beatissimus pater et dominus noster dominus papa realis- 

30 sime Clemens simplici motu decernet me (lies per me) esse 
revocandum, et etiam quiequid dominationes vestre paterne 
decernent per me esse revocandum. Dixi igitur predicta precise, 

ut in hoc vestris obedirem mandatis. 


LÀ * 
* 


Et deinde dicto negotio ad memoriam dieti domini 
35 nostri pape reducto idem dominus noster commisit nobis dicto 
Guillelmo # til. Sanetorum quatuor Goronatorum presbitero 


Ü 


LER — 








Anlınng. 91* 


quod seeundum hee videtur dicere quod senseril divinam in- 
spirationem, per quam cognoverit beneplacitum divine volun- 
latis (ap. Bul. ante 1 art.) — Presumptuosum in se, suspectum, 
quoad dicentem periculosum et revocandum. 

5 Item, quod de rebus per apparentia naturalia quasi nulla 
certitudo potes! hab[eri; illa tamen] modica polest in brevi 
haberi tempore, si homines convertant in[tellectum suu]m ad 
rs, el non ad intellectum Aristotilis et commentato[ris] '5 (1). 
— Falsum, erroneum et revocandum. 

lü Item [quod non potesl ev]identer evidentia predicta ex 
una re inferri vel conc[ludi alia res, vel ex non] esse unius non 
esse alterius] (2). — Falsum, erroneum et revocandum univer- 

Ite[ m quod propositiones]: Deus est, Deus non est, penilus 

5 idem significant, licet [alio modo| (3). — Falsum. 

Deinde [per] prelatos ac magistros discussi fuerunt alii 
articuli dati et assignati conlra ipsum magistrum Nicolaum, quo- 
rum aliquos simpliciter, et aliquos sub forma qua ponuntur se 
dixisse negavit, qui secuntur per ordinem sub hiis verbis. 

© Item, quod vidil in dielis Aristotilis et commentatoris mille 
conclusiones delerminalas, contra quas non invenit rationes de- 
monstratas; sed bene occurrérunt sibi alique per quas videtur 
sibi, quod ita possunt teneri raliones opposite, sicut proposite 
ab eis, quas tamen dicit esse determinatas, el oppositas non 

% (non hinter esse A), sed solum probabiles (34). — Falsum. 

yu: quod cum noticia, que potest haberi de rebus secun- 

pparentia naturalia, possit haberi in modico tempore, 
CUM Voca quod aliqui student in Aristotile et eommen- 
latore usque ad etatem decrepitam, el propler eorum sermones 
30 logicos. deserant res morales et curam boni communis, et in 
lantum quod, eum insurrexerit amicus veritatis, scilicet ipsemet, 
et fecit sonare tubam suam ut dormientes à sompno excitaret, 
contristati sunt valde, et quasi armati ad capilale bellum contra 
eum irruerunt (35). — Presumptuosum. 
85 Item, quod res absolute permanentes, de quibus dicilur 
communiter | generantur et corrumpuntur, sunt eterne, sive sint 
substantie sive accidentia (36). — Falsum, erroneum et heretieum. 


EM — 





38% Nicolaus von Autrecourt. 


Item, quod in rebus naturalibus non est nisi motus localis, 
scilicet [congregation]is et disgregationis, ita quod quando ad 
talem motum sequitu[r congregatio] corporum athomalium na- 
turalium, colliguntur ad invicem [et sortiuntur n]aturam unius 

5 suppositi, dicitur generatio; quando seg[regantur, dicitur cor- 
rupcio; et quando per motum localem athomalia sun[t cum aliquo 
supposito, que fiunt talia, quod nec adventus illorum facere 
vi[detur ad motum supp]ositi vel ad id quod dicitur operatio 
naturalis eius, t[unc dicitur alteratio] (37). — Falsum, erroneum 

10 et hereticum. 

Item, quod lumen nichil aliud est, quam quedam corpora 
[que nata] sunt sequi motum solis, seu etiam allerius corporis 
luminosi, ita quod fit per motum localem talium corporum ad- 
venientium ad presentiam corporis luminosi. Et si dicatur quod 

15 non potest fieri per motum localem, quia in instanti fit, re- 
spondet, quod ymo fit in tempore sicut sonus, licet non per- 
cipiaınus, «quod (quia .1) fit subito (38). — Erroneum. 

]tem, quod universum esl perfectissimum secundum se et 
secundum omnes parles suas, et quod nulla imperfectio potest 

20 esse in toto nec in partibus, et propter hoc oportet tam totum 
quani partes esse eterna, nec transire de non esse in esse, nec 
e converso, quia ad istud sequitur necessario in universo vel in 
partibus eius imperfectio (39). -- Falsum et erroneum. 

ltem, quod quicquid est in universo est melius ipsum, 

25 quam non ipsum (40). — Falsum. | 

Item, quod due albedines vel quecunque duo individua 
eiusdem speciei. cum veniunt ad sensum et intellectum ut eadem 
res omnino. sunt eadem oinnino, nec debet in eis negari aliquis 
gradus idemptitatis, quantumcunque sint in diversis sitibus vel 

30 suppositis (41). -- Falsum et hereticum. 

Item [quod premiatio] bonorum et punitio malorum per 
hoc fit, quia quando corpo[ra atlıomalia] segregantur, remanet 
quidam spiritus qui dicitur in|tellectus, et alius] qui dicitur 
sensus, et isli spiritus sicut in bono s[e habebant in optima] 

85 dispositione, sic se habebunt infinities secundum quod [illa indi- 
vidua in|]finities congregabuntur, et sic in hoc bonus premi[abitur, 
malus autem] punietur, quia infinities quando iterabitur con- 


Texte. Anhang. 39 * 


greg[atio suorum atho]malium habebit semper suam malam 
dispositionem. — Vel [potest], dicit, aliter poni, quia illi duo spi- 
ritus bonorum, quando dicitur corrumpi suppositum eorum, fiunt 
presentes alteri supposito constituto ex athomis perfectioribus. 

> EL tune, cum lale suppositum sit maioris flexionis et perfec- 
tionis, idcirco intelligibilia magis quam prius veniunt ad eos (42). 
— Erroneum et hereticum. 

Hie '* tamen fecit unam excusationem vulpinam, sicut el supra, 

et rogat quod ista nullum male moveant, nam et appareant longe 
10 magis probabilia dictis articulis, que tamen multo tempore visa 

[sunt] probabilia, licet modo forsan per doctrinam suam dimi- 

nuetur eorum probabilitas. Sic veniet forsan aliquis alius, qui tol- 

let probabilitatem a dietis suis. Et ideo dicit quod adhereamus 

legi Christi, et eredamus quod non aliter fiet premiatio et pu- 
15 nilio nisi per illum modum, qui est expressus in lege sacra. 

Item, quod esse corruptibile includit repugnantiam et con- 
tradietionem (43). — Erroneum et heretieum. 

Item, quod isti conclusioni, quod res permanentes sunt 
eterne, magis est assentiendum quam opposite; el si aliqui dicant 

20 eum ex hoc negare pro se, non dicit quod (wohl negare fidem, 
ostenditur quod, nach A) hoc non possunt dicere nisi mentiendo 
(44). — Erroneum el hereticum. 

Item quod supposita redeunl eodem numero per red[itum 

corporum] supracelestium ad eundem situm (46). — Erroneum 
25 et heretieum. 

Item, quod actus anime nostre sunt eterni. Sed[quod ali- 
quando intel]igamus, aliquando non, hoc pro tanto e[st, quia 
per motum]| spiritualem redditur res aliqua intelligibi[lis, cum 
Poirier aliqua cirea sensus, sicut etiam, ut dicit, in reb[us 

entibus materialibus nichil est novum de novo in esse 

positum; tamen aliqua res est aliquando presens alicui per motum 

localem, cui primo non erat presens (45). Et sic, ut dicit, est 

in anima nostra per motum spiritualem. Et per istam positionem, 

ut dieit, cessat Lotus lercius liber Aristotilis de Anima. — Erro- 
35 neum et hereticum. 

Item, quod intellectio eadem que nunc est presens michi, erit 
postea presens alleri supposito (47). - Erroneum et hereticum 








10 


15 


20 


80 


. 


&^ 


40* Nicolaus von Autrecourt. 


]tem, quod potentie nichil recipiunt ab obiectis, sed pre- 
sente obiecto et aliis concurrentibus ad operacionem potentie 
aliqua realitas efficitur presens anime, que prius non erat pre- 
sens, et tamen eral in se, nec fit presens, ut dicit, per reso- 
lutionem corporum athomalium, sed solum per quendam motum 
spiritualem iuxta gratiam (48). -- Falsum in se et in ordine 
ad precedentes (precedentem .1) heresim sapientem. 

]ltem, quod sieut vilia vadunl ad centrum et ad terram 
propter unigeneitatem «quia sunt terrea, ignis autem ad ignein 
et alia nobilia corpora sibi similia: ita videtur quod ad animas 
nobiles veniant nobilia exemplaria, ad viles vilia, et qui sunt 
de terra, de terra locuntur. Unde talis adventus exemplaris no- 
bilium vel vilium videtur attestari perfectioni vel imperfectioni 
animarum, quia talia exemplaria, ut dicit, non veniunt nisi 
propter unigeneitatem (49). — Falsum et erroneum. 

Item, quod si poneret generationem, non poneret sub- 
iectum, sed solum ordinen ipsiu[s cause post] non esse, puta 
hoc ens est, et prius non fuit. Vel si alliquem modum] (mo- 
tum 4) intelligerem (intelligeret 1), hoc esset respectus fundatus 
in ente, [nec sub alio intellec]tu coneederet communem opinionem 
philosoforum: ex nichilo [nichil fit] (50). -- Falsum et hereticum. 

ltem |dixit in quadam disputa tione, quod quia desiderium 
naturale non est frustra, ide[o quicquid desidera]mus, aliquando 
adipiscemur. Unde quicunque appetit ire [ad Nostram Dominam] 
aliquando ibit (51). - Hereticum. 

Item an[no secundo], quo fecit istum tractatum, fecit, ut 
dicitur, proclamari quod legeret librum Pollitice Aristotilis sub liae 
forma: ,Quicunque voluerit audire librum Pollitice Aristotilis una 
cum quibusdam questionibus, iu quibus disceptatur de iusto et 
iniusto, per quas .. polerat (poterit .4) novas leges condere, con- 
ditas, si que sint corrigende, corrigere, veniat ad talem locum, 
et inveniet magistrum Nicolaum de Ultricuria qui docebit omnia 
ista in lectura hac predicta^. In quadam questione dicitur [de-] 
terminasse, quod in aliquo casu furtum erat licitum, et exein- 
plificat in casu qui sequitur. Ponatur quod sit aliquis iuvenis 
hene natus, qui inveniat aliquem qui in brevi velit ipsum in- 
struere in omni scientia speculativa que potest haberi de rebus 


peu 


creatis, el non velit facere nisi ille iuvenis del sibi centum libras, 
quas ille iuvenis habere non potest nisi per furtum. Dixit, quod 
illo easu furtum erat licitum illi iuveni, quod probat sic. Quod 
est amabile Deo, est faciendum; sed quod isle iuvenis acquirat 
5 suam perfectionem in prediclis, est amabile Deo; et non potest 
per alium moduin |fieri], ut dietum est, quam per furtum: ergo 
furlum est faciendum (52). Mulla etiam alia dicitur scripsisse 
el dixisse in conclusionibus super librum illum erronea. Ft 
dictas questiones, et mulla alia opera sua dicuntur habere qui- 
10 dam monachus M [....] Ordinis sancti Benedicti, qui vocatur 
Wicierus, et ille suus Od... — Fatuum quoad preconisationem, 
falsum quoad probationem, et heretieam quoad determinationem. 
Omnes predieti articuli extracti fuerunt de libello q[ui 

incipit: £ri]git, etc. 


Texte. Anhang. 41* 


15 Neeuntur articuli missi de l'arisius. 


Quod in lumine naturali intellectus  viatoris non [potest 
habere nolijeiam evidenlie de existenlia rerum evidencia reducta 
[seu redueibili] ad evidentiam seu certitudinem primi principii !^. 
— Falsum et erroneum. 

20 Item, quod hoc est primum principium et non aliud: si 
aliquid est, aliquid est (53). — Falsum. 

ltem, quod Deus et ereatura non sunt aliquid !" (54). — 
Falsum et scandalosum prout iacet. 

Item, quod significabile complexe per istud complexum: 

35 Deus et erealura distinguntur, nichil est (55). — Falsum et 
scandalosum. 

Item, quod est transitus de contradietorio in contradietorium 
sine mutatione reali cuiuscunque intrinsice (56), — Falsum. 

Item, quod queeunque distinguntur, summe distinguntur 

so et equaliter distinguntur (57). — Falsum. 

Quod Deus potesl precipere ralionali ereature quod habeat 
ipsum odio, et ipsa obediens plus meretur, quam si ipsum dili- 
gerel ex precepto, quoniam hoc faceret cum maiori conatu, el 
magis contra proprium inclinationem (58). — Falsum, erroneum 

35 et scandalosum quantum ad antecedens el consequens; quantum 
ad eonsequentiam possel tolerari. 


aS 


42* Nicolaus von Autrecourt. 


ltem, si quis velit conformari voluntatem suam voluntati 
divine, sequitur necessario altera pars istius distinctive: vel quod 
Deus ipsum instrueret de omnibus necessariis et concernentibus 
salutem suam ita quod errare non posset, vel (vel quod 4) 
5 non erraret, et si erraret, in quocunque actu suo ille error non 
essel sibi (sibi imputandus A), nec peccaret, ymo mereretur in 
omni actu consequente talem errorem, immo plu[s vel tantu ]m 
quantum eliciendo actum oppositum sequendo iudi[cium rationis] 


(59). — Falsum et erroneum sicut iacet. 
10 Item .... in artibus tenuisse dicitur quod omne quod ap- 
paret e....?%. — Falsum. 


Item, [in ecclesia S. Sepu |lcri Parisius predicasse dicitur quod 
quilibet plus tene[tur diligere proxim]um meliorem se quam seipsum 
(60). — Falsum. 


* 
* 


15 Subs[equenter ver]o?! dicti prelati et magistri una nobis- 
cum ad discutionem propositionum [con|tentarum in predicta 
cedula que incipit: Ve michi, processerunt singulariter et distincte, 
que propositiones superius exprimuntur. 

Quibus quidem articulis et propositionibus discussis singu- 

20 lariter et distincte per dictos prelatos et magistros ad hoc una 
nobiscum successive multis vicibus congregatos, ac demum inter 
eos una nobiscum habita finali concordia super illis, nos Guillelmus 
cardinalis predictus visis et diligenter inspectis omnibus et sin- 
gulis articulis et propositionibus, responsionibus, declarationibus, 

ys cedulis et processibus supradictis, ac predictorum prelatorum et 
magistrorum in sacra pagina qui per nos vocati pluries predicta 
omnia et singula non absque laborum onere tractaverunt consi- 
liis super hoc nobis dalis, eisque et eorum quolibet cum dili- 
gentia recensitis, quia de huiusmodi articulorum et propositionum 

wo falsitatibus, erroribus et perieulo nobis constitit et constat ad 
plenum, decisionem ipsius negotii in longius protelare nolentes, 
de ipsorum prelatorum et magistrorum omnium unanimi con- 
allia et assensu concordi, dicto magistro Nicolao, quem ad 
audiendum hanc nostram sententiam et ordinationem citari per- 
a5 emptorie mandavimus ad hanc diem, in nostra presentia con- 
stitulo, de ipsius correctione et prompta obedientia plene con- 
isi, Christi nomine invocato, pro tribu[nali sedent]es et ha- 








Texte. Anhang, 48* 


bex3les pre oculis solum Deum, per eà que vlidimus et cogno]vi- 
Te el nünc eognoseimus et videmus auctoritale apostoliea [nó 
bs in hat parte] commissa in hiis Seriplis per hant nostran 
**-arilenliam [diffinimus prontihejiamus, decernimus et etianı Ofs 
5 3a;amus, li[bellos, quos composuls]se dieitur supradictus ma- 
Zister Nicolaus de Ultrieu[ria, et qui ascribu]ntur eidem, vide- 
licei epistole ad Bernardum, et illum qui infeipiti Brfigit ordo 
facecultonis, ete., tanquam multa falsa, perieulosa; prest[ mptuos Ja, 
Suspecta et erronea et heretica continentes, fore in Prato Glerl» 
! «orum seu Sancti Germani Parisius comburendos et postmodurm 
per dictum magistrum Nicolaum huiusmodi quatuor articulos 
per eum, ul predicitur, confessatos, nec non omnes et singulas 
propositiones predictas contentas in cedula: Ve michi, tanquam 
erroneos, erroneas, falsos et falsas, dubios, dubias, presuinptuosos 

15 et presumptuosas, suspectos et suspectas hic et Parisius in dictó 
Prato, vocato el eongregato inibi ad hoc elero, infra tempus per 
nos staluendum eidem in scriplis, revocandos esse ac revocan- 
das publice, solenniter el expresse, omnes et alios artieulos su» 
perius positos falsos, suspectos el erroneos asserendo, ila quod 

20 in revocalione huiusmodi facienda diclus magister Nicolaus dicere 
debeat alte et intelligibiliter quod propter ipsos artieulos et 
proposiliones et multos alios articulos dicti libelli combusti 
fuerunt. Et iurare habeat hic post dietam suam revocationem 
et eonsimiliter Parisius ad saneta Dei euvangelia quod nunquam 

25 tenebit nec docebit contenta in dictis libellis seu aliquod eorun- 
dem, neque ipsos articulos nec propositiones huiusmodi vel 
eorum aliquem vel aliquam elam vel palam, mandantes et in- 
hibentes exp[resse ne ul|lus decetero doctrinam huiusmodi seu 
libellos vel artieulos aut propo[siliones defendal a ]ntedietos. 

30 Et ne ipsius magistri Nicolai effusa locac|itas et] temeritas 
remaneat penilus impunita, ipseque iuxta se[ripturam non plus 
sapiat] quam oporteat, sed ad sobrietatem sapere ** ulterius non 
all[emptet omittere: magistrulm Nicolaum honore magistrali ?" 
certis ex causis per han[c sententiam apostolicà auctorit]ale pri- 

35 vamus, eumque ad ascendendum ad magistral[em honorem] in 
lheologiea facultate specialiter tenore presentium inhabilem 
re[ddimus] el indignum, omnibus et singulis lam presentibus 





44* Nicolaus von Autrecourt, 


quam futuris ubilibet constitutis, ad «quos ad magisterium in 
dieta theologica facultate deputatio, electio, presentatio, pro- 
motio seu quevis alia dispositio in quibuscunque studiis et Uni- 
versitatibus pertinent de consuetudine vel de iure, auctoritate 
5 predicta distrietius inhibentes, ne prefatum magistrum Nicolaum 
ad huiusmodi magisterii honorem et gradum quoquomodo de- 
putare, promovere, assumere el presentare presumant absque 
sedis apostolice licentia speciali. 
Ceterum antedictum magistrum Nicolaum in nostra presentia 
10 constitutum primo, secundo, tertio peremptorie et precise ınone- 
mus, sibique auctoritate predicla precipimus et mandamus, ut sta- 
lim dictos quatuor articulos et propositiones huiusmodi, quos et 
quas confessus extitit, prout superius exprimitur, se dixisse, 
revocet expresse tamquam erroneos, falsos, suspectos, dubios et 
periculosos, ac erroneas, falsas, perieulosas, dubias et suspectas, 
el quod ipse iuret ad Sancta Dei euvangelia quod nunquam Lene- 
bit contenta in diclis libellis seu eorum aliquod, neque ipsos 
articulos nec conclusiones seu eorum aliquem vel aliquam asserel 
nec docebit. Et quod ipse infra *' , .... Parisius se personaliler 
20 conferendo, has nostras litteras se[u instrumentum] presentium, 
hanc nostram sententiam et ordinationem sie auctoritate apo- 
stolica pe[r nos pronuntiatam conti]nens, venerabilibus viris . . 
cancellario Parisiensi ac universit[ati magistrorum et sco [larium 
Parisius regentium et studentium trade[t efficaciter et] realiter 
25 assignabit, ac omnia alia et singula su[perius scripta iuxta 
intilmationis predicte continentiam absque cuiuscunque ex|eusa- 
tionis obstacu]lo faciet, implebit, observabit, tenebit et legitimo 
impe[dimento cessa]nte compleri etiam procurabit. Que si 
dietus magister Nicolaus non [fecerit] et predieta omnia et sin- 
30 gula, prout exprimuntur in dieta nostra ordinatione superius, non 
adimpleverit, vel integraliter non observaverit, aut si, quod ab- 
sit, in premissis seu eorum aliquo se negligentem vel inobedientem 
exhibuerit aut remissum, seu si contra premissa vel eorum. ali- 
quod venire presumpserit aliqua ratione vel causa: nos ipsum 
35 in hoc casu ultra penas alias secundum iura infligendas eidem 
predieta canonica monilione premissa ex nunc autoritate pre- 
dieta excommunicationis vinculo innodamus, penas predictas in- 


1 


on 


ui 





Texte. Anhang. 4s* 


fligendi eidem, et alias contra ipsum ut iustum fuerit procedendi, 
reservantes nobis expresse plenariam poleslatem. Monemus in- 
super modo et forma premissis auctoritate predicta generaliter 
omnes et singulos, cuiuscunque status, gradus, ordinis, premi- 
^ nentie, dignitatis vel conditionis exislanl, ne ipsi vel eorum ali- 
quis seu aliqui contenta in dietis libellis seu eorum aliquod, 
neque articulos et propositiones predictos seu eorum aliquem 
decetero lenere presumant seu defendere elam vel palam. In 
singulares aulem personas in premissis seu eorum aliquo neg- 
10 ligentes seu contrarium facientes singulariter in singulis excom- 
municationis, in uni[versas v]ero quascunque, que seu quarum 
maior pars contrafecerint auc[toritate nobis ut pre]dieitur in hac 
parte commissa in hiis scriptis interdi[cti sententias pronuntiam]us, 
absolutione omnium et singulorum qui prefatas in[current sen- 
1? tenlias, si ali]quam  incurrerint quoquomodo per manifestam 
resist[entiam et inobedienliam], nobis vel superiori nostro tan- 
tummodo reservata. 
Gonce[dimus nichilominus dicto ma]gistro Nicolao has 
nostras litteras seu publicum instrumentum nostro sigilla[tas 
20 sigillo, quas volumus per eum in virtute prestiti iuramenti 
antedielis cancellario el universitati magistrorum et scola- 
rium actu regentium et studenlium Parisis infra dictum sibi 
superius per nos assignatum terminum efficaciter et realiter ex- 
hiberi. In quorum omnium lestimonium presentes nostras lit- 
25 teras seu publicum instrumentum scribi et publicari mandavimus 
per Berlrandum nostrum notarium infrascriptum et sigilli nostri 
appensione muniri. Lecta, lata et in scriptis pronuntiata fuit 
huiusmodi nostra sententia et ordinatio Avinione in hospitio ha- 
bitationis nostre sub anno a Nativitate Domini millesimo tre- 
30 centesimo quadragesimo sexto, indiclione xiiij, die **...., men- 
sis ...., pontificatus dieli domini Clementis pape VI anno iiij^, 
presentibus ** . , . , 


Charta originalis prima, sed non perfecta, in Arch. Vat. Instrum. 
an. 1346, nunc folia 9 continens, quibus olim unum saltem etiam in 
'eoblanotum erat. Omnia folia in parte superiori dilacerata sunt, 

ita ut in omnibus paginis per septem vel octo lineas verba desint. Sed omnin 

restituere potuimus, — In aliis mss. omnia quae ad discussionem in Rom. 
curia et ad Guillelmum card, referuntur, omissa sunt, relictis tantum erroribus 

Nicolai de Ultrieuria, qui ibid, insuper abbreviati atque mutili et in illa forma 


* 





46* Nicolaus von Autrecourt 





inveniuntur, qua eos an. 1347. Parisiis revocavit, Sie v. g. in Bibl. Amplon , 
Fol ms. 179. fol. 114; Bibl. Autissiod. ms. 248, fol. 82. Quandoque differens 
ab his Bibl. nat. Paris. ms. lat. 16533 (quo etiam D'Argentré, Coll. jd. 
l. 855, usus est). Hos mss. sequuntur edd, (in fine libr. Sentent, Bibl. mur. 
pet. XXVI, 483, Bulaens 1V, 308, D'Argentré, qui tamen, exceptis quibusdam 
ab ipso allatis eorreetionibus, textum mendosissimum et magis quam apud 
ceteros mutilatum praebet.) Numeri supra uncis inclusi ad numeros errori- 
bus praefixos apud Bulaeum referuntur. Cum in his mss, et edd. de errori- 
bus Parisiis revocatis agatur, forma reprobationis et iam in fine cuiuslibet 
erroris diversa est ab illa supra edita, et v. g. sie scribitur: „Revoco tan- 
quam presumptuosum, suspectum et perieulosum*. Apud D'Argentré desunt 
hae appendices. 

In mss, inscriptio „An. Dom. MCCCXLVIII, post festum omnium 
Sanctorum, hii sequentes articuli fuerunt in Romana curia condempnati et 
per magistrum Nycolaum de Ultricuria publice in Universitate Paris. revo- 
eunti. Haec inscriptio tam quantum ad condemnationem in curia, quam 
quantum ad revocationem Parisiis errore imbuitur, Revocatio enim errorum 
Parisiis an. 1847, Novemb, 25, evenit, ut e Reg. procurat. not. Anglic. 
(in Archie f. Litteratur- u. Kirchengesch., V, 824) ad an. 1947 apparet: „In 
die S, Edmundi (Nov. 20) .... fuit facta congregatio Universitatis, scil. re- 
gencium et non regencium, apud Sanctum Maturinum ad audiendum literas 
papales ei processus super quibusdam articulis, quos mag. Nicholaus de Ultri- 
euria (sie), baehalarius in theologia, die 3. Katarine proximo sequente (Nov. 25) 
in sermone apud Predicatores publicere vocavit, aliquos tanquam falsos, et 
aliquos tanquam falsos, erroneos et hereticos. Et ibid. in sermone ipsos arti- 
eulos una cum uno tractatu suo seeundum mandatum apostolieum idem magi- 
ster Nicholaus comburebat*. 

Discussio vero errorum, qui partim ex erroribus Guillelmi Ockam pro- 
venerant, Nicolao iam an. 1340 accusato (v. n^ 1041) in Rom, euria ante Iul. 
19 an. 1342, i. e. antequam Guillelmus legatus in Italiam profectus esset 
(de quo infra in nota 15), incipiebat, et condemnatio an. 1346, ut e documento 
liquet, subsecuta est. V. infra notam 25, 


l. lam monuimus chartam nunc mancam esse, Prima linea praesentis 
primi folii, ante „Vfe michi]*, sic expressa est: „md .... continens sequitur 
in hec verba* . E fragmentis folii deperditi colligere debemus, ibi et nomina 
eorum, qui in discussione praesentes erant, v. g. cardinalium, descripta esse, 
— 2, Reprobatio semper in margine, et quidem alia manu, scripta est, — 
3. De quatuor principiis Sententiarum v. statuta facult. theol. n^. 1188 not. 6, 
— 4, Nicolaus de Ultrieuria seripsit novem epistolas contra magistrum Ber- 
nardum de Aretia, ut ipse postea p. 579 (oben 5. 35*, 14) exponit. Duo 
exstant in Bibl. nat. Paris, mss. lat. 16408, fol. 21 et 22^; 16409, fol. 39 
et 42^, Praeter has ibid. in ms. lat. 16409 fol. 44*, epistola Egidii ad 
Nicholaum et fol. 49 epistola Nicolai ad Egidium (similiter in altero ms.) 
Cf. de his epistolis D'Argentré, Coll. iud, I, 858 sqq. In ms. 6559 fol. 
191, est ,Questio de qua respondit magister N. de Ultricuria^: Utrum visio 
ereature rationalis beatificabilis per Verbum possit intendi naturaliter. — 








pm 


Texte. Anhang. 41* 


5. Deest in aliis mss. praeler Arch. Non est dubium hane et plures e sequen- 
is propositionibus cobaerere cum sententia Thomae Bradwardine, prae- 
sertim eum illa infra n^ 1147, not, allata /nämlich: quod voluntas divina 
est necessitas antecedens cuiuslibet elfectus, Vgl, Brad wardinus De causa 
Dei, ed. Lond. 1618, cur. Savile, lib. 1, e, 32, fol. 283; lib. III, e. 2.) — 
6. Deest in edd., sed exstat etiam in mss. Autissiod, — 7. V. ad hoc supra 
n* 1042 statutum facult. artium. | Dort wird (p. 506) bestimmt: ltem, quod nullus 
asserat absque distinctione vel expositione, quod Socrates et Plato, vel Deus et 
ereatura nichil sunt.]. Quae deinde sequuntur, desunt in mss. praeter Arch. Vat, et 
in edd. usque „Item quod de rebus per apparentia*, i. e. usque ad errorem primum. 
ap. Bulaeum. — 8. Deest adhuc quoddam verbum, cuius duae litterae finales os, — 
9. Luc. XV, 21—10. — 10. Isai, VI, 5; Jac. 1, 15—11. — 11. Ezech. XXXIX, 11, 
— 12. Cf. Luc. V, 31. — 18: ABivarov yào óvrivobv rabtór ixoAauflàvem elvai xai 
pi eivai, Metaphys, P, 4, 1005'*, 23, ed, Bekker, — 14. Cistere,, de quo n^ 992 
et infra Addenda, [Über diesen Guillelmns, der bei den Verhandlungen tätig 
war, die zur Bulle Benediets XII. über die Ordnung im Cisterzienserorden 
rom 1335, Juli 12, führten, bemerkt Denifle p. 450 f.: Inter consiliaros de 
studiis reformandis certe et Guillelmus Curti, abbas Bolbonae, erat, qui in 
netis Cap. general saepe tantummodo „magister Bolbonae* nuncupatur, an, 
1337, April. 30 facetus est episcopus Nemausens. (Reg. Comm. Bened. XII. 
an. 3, p. 1, fol. 12^, ep. 4), Decemb. 3 eiusd, anni episcopus Albiensis (ibid. 
fol. 23, ep, 24), anno sequenti, Decemb. 18, presb, card. IV Coronat,, et an 
1350 episcopus Tusculanus (Contelori). — 15. Clemens VI eum an. 1342, 
Julii 19, in Lombardiam misit (in Reg. Comm,, n° 152, fol. 27 sqq., exstant 
super hoc 53 epistolae, Cf. et Rayn. Ann. eccl. an. 1342, nis 16—19). — 
16, I. e, Averrois, — 17. ,Hic .... lege sacra* deest in mss, praeter Arch, 
Vat. — 18, Deest in edd., sed exstat etiam in mess, Autiss. — 19. V. supra 
errorem (32). — 90. Deest in mss. praeter Arch. Vat, Sed. v, supra errorem 
(31). — 21. Quae usque in finem sequuntur, in mss. et edd, desunt. Ibi tan- 
tum brevissima admonitio, ut Nicolaus suos errores revocet, se praesentans 
eoram cancellario et magistris Paris, et prohibitio ne ipse vel quisquam 
errores istos teneat. — 22. Nom., Xll, 3. — 23. In artibus. — 24. Spatium in 
charta relictum. — 25. Spntium hic et posten in charta relictum. Cum anno 
1346 sententia prolata sit, et quidem anno quarto pontificatus Clementis VI, 
qui Maii 19, au. 1342, coronatus est et a die coronationis suae annos com- 
putavit, hoe documentum minime post Maii 19 scriptum est, eum tunc ad an. 
1345 pertineret, quod et indictioni repugnaret. Nemo est qui non intimum 
connexum inter hoe documentum et sequens |n^ 1195: Litterae. Clementis VI 
ad magistros et scholares Paris. quos de studio et doctrina. nounullorum 
recentiorum philosophorum «et. theologorum Paris. obiurgat], quod ad Maii 20 

, videat. Verisimiliter Clemens VI occasione condemnationis errorum 
Nicolai de Ultricuria suas litteras ad Universitatem Paris. direxit, ex quo 
eoneludere possemus condemnationem mense Maii pronuntiatam esse, — 
26. Sieut notam temporis, ita et nomina astantium seu praesentium seriptor 
postea addere voluit; sed imperfectam ehartum reliquit. 


—]— — 


48* Nicolaus von Autrecourt. 


Zu diesen Anmerkungen fügt Denifle unter den Addenda et Corrige se ida 
p. 720 noch hinzu: 

Collationi Clementis VI (?) 1848, Jul. 11, Avenione habitae (e «€-—- «d. 
Kichstett, no 269, fol. 494, ap. Höfler, Aus Avignon, p. 20, in Abhandl. e£ K\. 
böhm. Gesellsch. d. Wissensch. 1868; Prag 1869), in qua narratur, Nicol za ame im 
de Ultricuria posuisse multos errores et haereses contra sedem apostolic zum m, 
de Rom. curia fugisse, a Ludovico Bavaro receptum magnos errores ibi «wm im 
quibusdam religiosis (inter quos Guill. Ockam) praedicare, vix absoluta fie Bes 
adhibenda est. Cur enim in Rom. curia ab an. 1342 usque ad an. 123—436, 
quando errores Nicolai discutiebantur, de istis erroribus ne unum quidem vw «r- 
bum prolatum est? Cur altum silentium de fuga ad Ludovicum Bavar-wmm. m, 
aliisque? — Merito dubitare debemus, an ista collatio sit Clementis VI. FI «meu- 
ricus de Diessenhoven (apud Böhmer-Huber, Font. rer. Germ., IV, 39. ——123) 
aliarum quidem, non tamen huius collationis Clementis VI mentionem fait. 
Certum tamen est ut iam supra .... monuimus Nicolai de Ultricuria erre» wares 
philosophicos partim ab erroribus philosophicis Guillelmi Ockam depend = re. 
Fortasse inde confusio subsecuta est. 


-— -——ee9 «99 - --- 








\, Leben und Schriften des Nicolaus von Autrecourt. 





Nicolaus wurde um die Wende des 13. Jahrhunderts in 
lem Dorfe Aulrecourl! in der Diözese Verdun an der Meuse 
reboren. Seine Studien machte er an der Universität Paris, wo 
r zwischen 1320 und 1327 in der Sorbonne leble?, Dem 
Xudiengange jener Zeit entsprechend, wurde er „Magister in artibus, 
3accalarius et Licentiatus in theologia et in legibus* ? und hielt 
‚nächst Vorlesungen über die Sentenzen des Petrus Lombardus, * 
päter über die verschiedensten Gebiete, z. B. über die Politik 
les Aristoteles ^, Nach der im Mittelalter herrschenden Sitte, 
derikern unter Befreiung von der Residenzpflicht ein kirchliches 
Benefizium zu verleihen, welches ihnen das Studium und die 
Lehrtätigkeit an den Hochschulen ermöglichte, erhiell auch Nico- 
aus am 4. März 1338 eine Präbende am Dome zu Metz , 
Durch seine Lehren erregle er bald die Aufmerksamkeit der 
ürchlichen Behörde. Schon in seiner Antrittsvorlesung über 
die Senlenzen? und der hierbei üblichen Kollation * halte er 
sine von der bisherigen Philosophie abweichenden Ansichten 


' Deshalb lateinisch: Nicolaus (Nicholaus) de Autrieuria, Aurituria, 
\itrieuria, Ultricuria, Utricuria. 

* Nach dem ,Catalogus Provisorum, Sociornm et Hospitum Sorbonne* 
ei Franklin, La Sorbonne, Paris 1875, 8. 224. 

* Denifle-Chatelain, Chartularium Universitatis Parisiensis. Tom. 
L 1. Paris 1891. Nr. 1041, p. 505 not. 1. Weiterhin einfach zitiert unter: 


hart. 11, 1. * 8. 31*, 11: in primo principio, quando legi Sententias. 
^ S, 40*, 26: fecit, ut dieitur, proclamari quod.legeret librum Polli- 
ce Aristotilis. 


* Chart. II, 1, Nr. 1041, p. 505 not. 1. 

*8. 31*, 11; in primo principio, quando legi Sententias, Vgl. 
arüber die „Statuta facultatis theologice*, Chart. II, 1, Nr. 1188, not. 6. 

* 8, 34*, 16: dixi... causa collationis. — Über die Bedeutung von 
eollatio* s Chart, Il, 1, p. 694, not. 6, wodurch die Erklärung von 
l'Argentré (Collectio iadieiorum, Tom. I, p. 354 col. a. unten) MM wird, 

Beiträge Vl, 2. Lappe, Nieolaus von Autrecourt. 





—— 


2 Nieolaus von Antrecourt. 


geäußert, in Disputationen !, Vorlesungen? und Schriften gegen 
den Franziskaner Bernhard von Arezzo? den Kampf gegen die 
Scholastik fortgesetzt. Infolgedessen sah sich die kirchliche Be- 
hörde veranlaßt, gegen ihn vorzugehen. Der zu Avignon resi- 
dierende Papst Benedikt XII. schickte am 21. November 1340 
ein Schreiben an den Erzbischof Wilhelm von Paris mit der 
Aufforderung, den Nicolaus von Autrecourl und andere wegen 
ihrer gegen den kalholischen Glauben gerichteten Lehren inner- 
halb eines Monats in Avignon erscheinen zu lassen', Da Bene- 
dikt bald darauf starb, zog sich das Verfahren gegen Nicolaus 
hin und wurde erst wieder aufgenommen, nachdem Clemens VI. 
am 19. Mai 1342 zum Papste gekrönt war. Dieser übertrug 
die Angelegenheit einem zahlreichen Kollegium von kirchlichen 
Würdenträgern und Gelehrten?, an dessen Spitze der Kardinal 
Wilhelm Curti stand *. In wiederholten Zusammenkünflen wur- 
den die Nicolaus zur Last gelegten Lehren untersucht und seine 
Antworten und Erklärungen vernommen?. Es wurde Nicolaus 
Gelegenheit gegeben, sich in Gegenwart des Papstes Clemens VI, 
selbst zu verteidigen ‘, Über den Ausgang nicht mehr zweifel- 
haft, entzog sich Nicolaus der Verurteilung durch die Flucht an 


' S, 85*, 17: quando magister Bernardus et ego debuissemns disputare. 

* 8, 95*, 13: quando legeram in scolis. 

? 8. 35*, 12: conclusiones quas scripsi... contra Bernardum de Are- 
tia, Ordinis fratrum Minorum. 

* Chart. Il, 1, Nr. 1041, p. 505: contra quos (se, Nicholaum: et alios) 
apostolutui nostro aliqua catholicam fidem tangentia sunt relata, . . . fraterni- 
tati tue... mandamus, quatenus eosdem magistros... citare procures, ut 
infra unius mensis spntium post citationem huiusmodi personaliter compareant 
coram nobis. | 

^ 8, 36*, 11: vocatis et citatis ,. . multis prelatis et doctoribus ac 
sacre theologie professoribus et magistris, 

" 8, 35*, 35: idem dominus noster (sc. papa Clemens) commisit nobis 
dicto Guillelmo tit, Sanetorum quatuor Coronatorum presbitero cardinali, ut 
ete. Vgl. auch S, 47* not. 14. 

^S, 36*, 14: pluribus vicibus super hoc congregatis, visis alicotiens 
et discussis articulis contra ipsum magistrum Nicolaum ... traditis, necnon 
et visis responsionibus et declarationibus ipsius magistri Nicolai. 

* S. 36*, 19: coram ipso domino nostro Clemente papa VI, eum eum 
(sc. Nieolaum) sub oculis suis haberet. 











A. Leben und Schriften des Nicolaus von Autrecourt. 3 


den Hof Ludwigs von Bayern!. Erst im Jahre 1346 erfolgte 
der formelle Abschluß des Verfahrens?. Nicolaus wurde ver- 
urteilt, seine Schriften in Paris öffentlich zu verbrennen und die 
verurteilten Sätze zu widerrufen", was am 25. November 1347 
geschah *, Aus dem Lehrkórper der Universität wurde er eben- 
falls ausgestoBeen *. Aus seinem weiteren Leben ist nur noch be- 
kannt, daü er am 6. August 1350 Domdekan zu Metz gewor- 
den ist". 


Von den Schriften des Nicolaus werden erwähnt: 

I. Neun Briefe an den Franziskaner Bernhard von 
Arezzo. | 

9. Ein Brief an einen gewissen Egidius, der auf die bei- 
den ersten Briefe des Nicolaus an Bernhard von Arezzo geant- 


Worlel hatte *. 
3. Eine Schrift, die anfängt: Exigit ordo erecutionis *. 


! Vgl. Höfler, Aus Avignon, Abhandlungen der Königl. bóhm, Gesell- 
schaft der Wissenschaften 1868, 6, Folge, Band Il, 8. 20: Erat quidam licen- 
tiatus in theologia et vocatur Nicolaus de Utrieuria vel Aurituria, qui posuit 
multos errores et multas hereses contra istam sanctam sedein, fugit de Romana 
curia et statim ab ipso (se. Ludovico Bavaro) receptus fuit. — Die Zweifel 
Denifles (s. unten 8, 47* u, 48*) an der Zuverlässigkeit dieses Zeugnisses sind 
nicht hinreichend begründet. 

* 8. 45*, 27; pronuntiata fuit huiusmodi nostra sententia et ordinatio 
Avinione sub anno a Nalivitate Domini millesimo trecentesimo quadra- 

?* 8. 44*, 10-19. 

* &, 46*, Danach ist die oft gemachte Angabe, Nicolaus sei 1348 ver- 
urteilt und habe in diesem Jahre die verurteilten Sätze widerrufen, zu be- 
richtigen, Sie findet sich bei Jourdain, Index chronologieus chartarum ad 
Universitatem Parisiensem. pertinentium p. 144; Du Boulay, Historia Uni- 
versitatis Parisiensis Tom. IV p. 308; d'Argentré, Collect, iud. Tom. | 
p. 955; Fabricius, Bibliotheca mediae et infimae latinitatis, ed. Florent. 
1858. Tom, V p. 129; C. Prantl, Geschichte der Logik, Bd. IV S. 2 
u, 3, u, à. m 

* S, 43*, 33 ff. 

* Chart. 1l, 1, No. 1041, p. 505 not. 1. 

* S, 35*, 12: conelusiones quas scripsi in novem epistolis , . . contra 
magistrum Bernardum de Aretia, Ordinis fratrum Minorum. 

* S, 24*—30*, 

* S. A15, 13: Omnes predieti artieuli extraeti fuerunt de libello, qui 


incipit: Erigit ete. 


EN 


| 


4 Nicolaus von Autreconrt. 


4. Quaestio de qua respondit magister N. de Ultricuria: 
Utrum visio creature rationalis beatificabilis per Verbum possit 
intendi naturaliter !. 

5. Noch „viele andere Werke“, die ein Benediktiner namens 
Wicierus besitzen sollte ?. 

Von diesen Schriften sind nur die beiden ersten Briefe an 
Bernhard von Arezzo? und Exzerpte aus dem Briefe an Egidius * 
erhalten. Die Quaestio Ufrum visio creature rationalis beatifica- 
bilis per Verbum possit intendi naturaliter ist freilich erhalten 5, 
wurde aber wegen ihres ausgesprochen theologischen Charakters 
für diese Untersuchung nicht benutzt. 

Außerdem kommen für die Darstellung der Lehre des 
Nicolaus in Betracht: 

1. Der Brief des Egidius an Nicolaus *. 

2. Die verurteilten Sätze des Nicolaus *. 

3. Eine Notiz des Johannes von Mirecuria über die Lehre 
des Nicolaus betreffend das Kausalitätsprinzip ®. 

Von diesen Quellen scheiden noch mehrere aus. Der erste 
Brief des Nicolaus an Bernhard von Arezzo geht von einigen von 
Bernhard aufgestellten ''hesen aus und sucht durch die daraus 
gezogenen Folgerungen ihn und seine Lehre ad absurdum zu 
führen. Egidius faßt in seinem Briefe zunächst den zweiten 
Brief des Nicolaus an Bernhard kurz zusammen, stellt dann seine 
eigenen Ansichten auf und sucht so Nicolaus zu widerlegen. 


1 S. 46*, n. 4. 

? S. 41*, 9: et multa alia opera sua (sc. Nicolai) dicuntur habere qui- 
dam monachus M[...] Ordinis sancti Benedicti, qui vocatur Wicierus, et 
ille suus Od... 

5 S. 2*—14*. 

* 8. 24*--30*. — Daß dieser Brief nur Exzerpte enthält, zeigt schon 
die Überschrift: Sequitur de epistola Nicholay ad Egidium; ebenso die Be 
merkung des Schreibers am Schlusse: Hec de illa epistola reperii, nec plus 
pro nunc. Auch innerhalb des Textes wird vom Schreiber zweimal ausdrücklich 
auf Auslassungen hingewiesen (S. 25*, 27 u. 26*, 20). 

5 In ms, Parisin. Bibl, nat. lat. 6559 fol. 191. 

e S. 14*- 24*. ' S. 31*— 45*. 

5 Cod. Parisin. Bibl. nat. lat. 16 409 fol. 132v: Quod nulla demonstratio 
seu philosophica inquisitio de effectibus quibuscunque, unde proveniunt, vel 
causis naturalibus, quos vel quales effectus producunt vel producent, est aliquo 
modo evidens sive certa. 





pu» | 


A. Leben und Schriften des Nicolaus von Autrecourt. 5 


Beide Briefe können daher nur wenig zur folgenden Untersuchung 
benutzt werden. Auch die Antwort des Nicolaus auf die Streit- 
schrift des Egidius bereichert unsere Kenntnis wenig, weil darin 
die Sälze des Egidius zum großen Teil resumiert und widerlegt 
werden. 

Am wichtigsten isl der zweite Brief an Bernhard von Arezzo. 
Darin gibt Nicolaus die Prinzipien seiner Lehre und die daraus 
zu ziehenden Folgerungen, so dali dadurch sein System in den 
Grundzügen zu erkennen ist. 

Die verurleilten Sätze sind mit Vorsicht zu benutzen. Zu- 
nächst ist es schwierig, diese aus dem Zusammenhang heraus- 
gerissenen Sätze richtig zu deuten, da sie erst durch den Kontext 
ihre Erklärung finden und, aus diesem herausgerissen, zum Teil 
ganz sinnlos sind!. Dazu kommt, dal nach der Behauptung des 
Peter von Ailly die Ankläger sich nieht von den lautersten Motiven 
leiten ließen und daher vielleicht dem Nicolaus Behauptungen unter- 
schoben, die er vielleicht überhaupt nicht oder wenigstens nicht 
in dem ihnen untergelegten Sinne aufgestellt hat?, So scheint 
es in der Tat, daß man die absurden Folgerungen, die Nicolaus 
aus einzelnen Thesen des Bernhard von Arezzo gezogen hal, als 
seine eigene persönliche Meinung ihm zur Last gelegt hat. Auch 
Nieolaus selbst hat während des Prozelüverfahrens erklärt, ein- 
zelne der gegen ihn eingereichten Sätze überhaupt nicht, andere 
nicht in der Form, in der sie vorgetragen wurden, aufgestellt zu 
haben®. Doch läßt sich im allgemeinen mit Sicherheit eruieren, 
was die Meinung des Nicolaus ist, und von den verurteilten 
Sätzen können weitaus die meisten für die Darstellung seiner 
Lehre benutzt werden. * 

Da die Schriften des Nicolaus verbrannt und bis auf wenige 
Bruchstücke vernichtet sind, die Verbreitung der verurteilten 
Sätze aber unter Androhung der schwersten Strafen verboten 


! B. 34* 14: quod Deus et creatura non sunt aliquid. — Falsam et 
seandalosam prout verba sonant. 

* Wenigstens berichtet Peter von Ailly: quod multa fuerunt condem- 
mata contra eum (sc. Nicolaum) causa invidiae, Prantl, Geschichte der 
Logik im Abendlande, Bd. IV, Leipzig 1870, 8. 112 Anm. 470. 

? 8, 37*, 16: alii articuli , . ., quorum aliquos simpliciter, et aliquos 
sub forma qua ponuntur se dixisse negavit. 


—Üü n8 





Ö Nicolaus von Autrecourt, 


wurde !, so kann von einem nachhaltigen Einfluß auf das Denken 
seiner Zeit und von einem Nachwirken auf die Folgezeit keine 
Rede sein. Es ist daher erklärlich, daß er in der bisherigen 
Literatur über die Philosophie des Mittelalters fast ganz unbe- 
rücksichtigl geblieben ist, Die verworfenen Thesen des Nicolaus 
waren freilich schon seit langer Zeit dadurch bekannt, daß sie 
auszugsweise in die Sammlung der verschiedenen Serien von 
,arlieuli eondemnati* aufgenommen waren, welche man den 
alten Drucken der Sentenzen des Petrus Lombardus beizufügen 
pflegte?. Einen anderen Abdruck fanden sie in der zweiten 
Hälfte des XVII, Jahrhunderts durch Du Boulay *. Fast hundert 
Jahre später wurde durch d'Argentré der erste Brief des Nico- 
laus an Bernhard von Arezzo bekannt*. Im Jahre 1895 veröffent- 
lichte Barthelemy Hauréau den Brief des Egidius an Nicolaus. 
Die verurteilten Sätze gab dann Denifle „vollständiger und kor- 
rekter mit mehreren bislang unbekannten Beigaben* nach dem 
Original in der Vatikanischen Bibliothek heraus®, Der zweite 


—— ————À— 


! 8. 45*, 

* Für den S. 31* ff. nach Denifle gegebenen Abdruck der Thesen ist 
jener Auszug in der Ausgabe des Lombarden, Basel 1488, benutzt (Exemplar 
im Besitz von Professor Baeumker zu Straßburg). 

? Historia Universitatis Parisiensis . . . autore Caesare Egassio Bulaeo. 
Tom. IV, Parisiis: MDCLXVIIT, p. 308—312. Es werden hier 61 Artikel 
aufgezählt, Ferner in Maxima Bibliotheca veterum Patrum et antiquorum 
scriptorum Tom. XXVI. Lugduni, 1677, p. 483—485. Auch hier dieselben 
Artikel, 

* Colleetio Indieiorum de novis erroribus ... opera et studio Caroli du 
Plessis d'Argentré Tom. I, Lutetiae Parisiorum MDCCLV p. 358—360. Auf 
Seite 355—358 sind die bekannten 61 Sätze abgedruckt. Am Schlusse (p. 360) 
findet sich ein kurzer Hinweis auf den zweiten Brief. 

^ Notices et extraits des Manuscrits de la Biblioth. nat. Tom. XX XIV 
29 part, Paris 1895, p. 332—339. In diesem Abdruck fanden sich bei Ver- 
gleichung mit dem Original mehr als 50 zum Teil sinnverwirrende Fehler. 
An derselben Stelle (S. 331—332) findet sich ein Auszug aus dem zweiten 
Briefe an Bernhard von Arezzo.  Hauréau hält diesen Brief, verleitet 
durch die Reihenfolge in den  Manuskripten, für den ersten Brief, ob- 
wohl schon d'Argentré auf diesen Irrtum aufmerksam gemacht hatte. 
Am Schlusse (S. 339 —340) gibt er kurz den Inhalt der Antwort des Nico- 
Inus an Egidius. 

* Chartularium Universitatis Parisiensis . .. collegit et cum authenticis 
ehartis contulit notisque illustravit Henricus Denifle, auxiliante Aemilio 
Uhatelain, Tom. II, sect. 1. Ab anno MCCLXXXVI usque ad annum MCCCL. 








pouue-— 


A. Leben und Schriften des Nicolaus von Autrecourt. " 


Brief des Nicolaus an Bernard und seine Antwort auf den Brief 
des Egidius werden in den beigegebenen Texten zum ersten Male 
veröffentlicht !. 

Zu einer syslematischen Darstellung ist dieses Material bis- 
her noch nicht verwendet worden. Prantl hat die Stellung des 
Nieolaus in der Geschichte der Logik kurz charakterisiert * und 
La&wilz seine atomistischen Ansichten erwähnt®, Cl. Baeumker 
hat dann im Anschluß an eine Besprechung von Denifles Publikation 
eine Übersicht über die Lehre des Nicolaus gegeben und die 
grundlegenden Thesen im Zusammenhange vorgeführt. Insbe- 
sondere hat er zuerst die grolie Bedeutung des Nicolaus von 
Autrecourt für die Geschichte der Erkenntnistheorie dargelegt *. 

Das gesamte bisher schon bekannte und jetzt neu ver- 
öffentlichte Material soll in der folgenden Untersuchung zu einer 
systemalischen Darstellung der Philosophie des Nicolaus von 
Autrecourt verwendet werden ^. 


Parisiis 1891, No. 1124, p. 576 ff. Nach dieser Ausgabe sind 65, nicht 
61 Sätze verurteilt, —  Denifles Text hat den großen Vorzug, daß er 
unmittelbar auf das Original im Vatikanischen Archiv zurückgeht, Im 
übrigen läßt er hie und da zu wünschen übrig. So ist die für die Erkenntnis- 
theorie des Nieolaus so wichtige These S. 33%, 3—5 dadurch ganz unver- 
stündlich geworden, daß statt des durch den Auszug gesicherten causarum — 
wohl infolge unrichtiger Lesung und Auflösung einer Abkürzung — tantum 
gesetzt ist 

! B8. 6*— 14* und 24*— 30*. 

* O, Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande, Bd. IV, Leip- 
zig 1870, S. 2, 

* Kurd Laßwitz, Geschichte der Atomistik, Bd. I, Hamburg und 
Leipzig 1890, S. 256 — 259. 

* Cl. Baeumker, Bericht über die abendländische Philosophie im 
Mittelulter, 1891—1896, I, Artikel. Archiv für Geschichte der Philosophie, 
Bd. X, (N. F. Bd. Ill), Berlin 1897, S, 252—254, — Auch in seiner 1898 als 
Manuskript ausgegebenen „Allgemeinen Geschichte der Philosophie* und in 
der „Kultur der Gegenwart“, I. Abt. Bd, V, S. 345, hat Baeumker den 
Nicolaus von Autrecourt behandelt. 

* Eine vorläufige Darstellung habe ich unter dem Titel: Die Philosophie 
"des Nicolaus von Autrecourt (Bonn 1905) gegeben. 





pou 


B. Die Philosophie des Nicolaus von Autrecourt. 9 


es nämlich ein anderes Denkgesetz, auf welches das Gesetz des 
Widerspruchs sich zurückführen ließe, so wäre es ohne Wider- — 
Spruch denkbar, daß sich dieses Gesetz so zu verhallen schiene 
und sich doch nicht so verhielte, weil dieses höhere Denkgesetz 
Ja dem Gesetz des Widerspruchs vorhergeht, ihm also auch nicht 
Umterworfen ist!., Das Gesetz, daß zwei Gegensätze nicht zu- 
®leich wahr sein können, ist also das erste in dem angegebenen 
*loppellen Sinne, und alle unsere Gewißheit läßt sich auf dieses 
Gesetz zurückführen ®, 

Deshalb ist auch die Gewißheit der Evidenz eine Ge- 
wißheit schlechthin, weil sie eine Gewilbheit vermöge des 
ersten Denkgeselzes isl, dem nichts widersprechen kann. Und 
ebenso ist das, was bewiesen ist, schlechthin bewiesen, und 
durch keine Macht wäre es möglich, da& das Gegenteil des 
Konsequens zugleich mit dem Antezedens bestände, weil keine 
Macht kontradiktorische Gegensätze zugleich wahr machen kann ®, 

Infolgedessen hat die Gewißheit der Evidenz keine Grade. 
Sind nämlich zwei Schlüsse evident gewiß, so besitzen wir von 
dem einen keine größere Gewibheit als von dem anderen. Weil 
alle unsere Gewißheit sich auf dasselbe erste Denkgesetz zurück- 
führen läßt, so werden entweder jene beiden Schlüsse gleich un- 
mittelbar darauf zurückgeführt — und dann ist nicht einzusehen, 
weshalb der eine gewisser sein soll als der andere — oder der 
eine mittelbar und der andere unmittelbar, Aber auch in diesem 
Falle besitzen wir von dem einen die gleiche Gewißheil wie von 
dem andern. So sind ja auch in der Geometrie alle Schlüsse 
und Lehrsätze gleich gewiß, obschon vielleicht wegen der großen 
Zahl der Schlußfolgerungen auf den ersten Blick die dritte oder 
vierle von ihnen nicht so gewiß ist, wie die erste, 

Es gibt ferner nur eine Gewilheit, nämlich die des ersten 
Denkgesetzes oder doch eine solche, die sich darauf zurückführen 

', S. 7*, 10-19. *) 8. 7*, 20—25. 

= 8. 7*, 81—35. — Petrus Damiani hatte es bekanntlich als eine 
AnmaBung der Philosophen erklärt, zu behaupten, das Gesetz des Wider- 
spruchs finde auch auf Gott Anwendung und seine Allmacht könnte nicht 
z. B. Geschehenes ungeschehen machen, Vgl. Baeumker, S. 297 der 8, 7, 

* 8, 8*, 1—14, Secundum corollarium. 


ui. 


10 Nicolaus von Autrecourt. 


läßt. Denn nur diese Gewißheit ist eine solche, in der nichts 
Falsches enthalten ist, weil sonst von einer Gewißheit gar keine 
Rede sein könnte. Gäbe es also eine andere Gewißheit als die 
soeben angegebene, so könnte auch das kontradiklorische Gegen- 
teil wahr sein, und damit wäre jede Gewißheil illusorisch !, 
Weil sonach alle Gewilheit, wie soeben gezeigt ist, sich 
auf das Gesetz des Widerspruchs zurückführen läßt, so muß 
irgendein Syllogismus unmittelbar auf dieses erste 
Denkgesetz zurückgeführt werden können. Denn wäre 
das nicht der Fall, so müßte er sich mittelbar darauf zurück- 
führen lassen.. In diesem Falle aber kämen wir entweder zu 
einem. processus in infinitum, so daß alle Gewiliheit aufgehoben 
wäre, oder aber, weil das unmöglich ist, zu einem Syllogismus, 
der unmittelbar auf das erste Denkgesetz zurückgeführt ist *. 

In einem solchen Schlusse aber muß das Konsequens 
und das ganze Antezedens oder doch ein Teil des Ante- 
zedens realiter identisch sein, weil im andern Falle nicht 
unmittelbar gewiß wäre, daß das Antezedens und das Gegenteil 
des Konsequens nicht zugleich wahr sind®, Denn in diesem 
Falle wären Antezedens und Konsequens etwas verschiedenes, 
und es wäre kein Widerspruch, das Antezedens und das Gegen- 
teil des Konsequens für wahr zu halten. Nehmen wir nun an, 
es würde ein Schluß durch drei Mittelglieder auf die Gewißheit 
des ersten Denkgeselzes zurückgeführt, so müßte im ersten Schlusse 
das Konsequens ınit dem Antezedens oder einem Teile des An- 
tezedens identisch sein, ebenso im zweiten und dritten, und die 
weitere Folge wäre also, dab in diesen Schlüssen das letzte Kon- 
sequens, d. h. das Konsequens des letzten Schlusses, mit dem 
ersten Antezedens, d. h. dem Antezedens des ersten Schlusses, 
ganz oder teilweise identisch ist *. 

Fassen wir diese Erörterungen kurz zusammen, so lehrt 
also Nicolaus Folgendes: Das Gesetz des Widerspruchs ist das 
erste Denkgesetz, und nur solche Sätze sind gewiß, die sich auf 





— ——Á a 


! B, 8*, 15— 22, Tertium corollarium. 
* 5, 8*, 28 —28, Quartum corollarium. 
* S. 8* 29—34, Quintum corollarium, 
*8.9*, 1-13, Sextum corollarium. 











B, Die Philosophie des Nicolaus von Autrecourt. 11 


dieses Geselz zurücklühren lassen. Eine solche Zurückführung 
ist aber nur möglich, wenn in dem betreffenden Schlusse das 
Konsequens und das Anlezedens ganz oder teilweise idenlisch 
sind, und so muß auch in jedem anderen evidenten Schlusse 
zwischen Anlezedens und Konsequens eine ganze oder leilweise 
Identitàt bestehen. 


2. Kritik des Kausalbegriffs. 

Soll, wie die Metaphysik, welche dem Nicolaus vorlag, es 
will, alle Denkgewißheit auf die Gewiliheit des ersten logisch- 
metaphysischen Prinzipes zurückgeführt werden, so sind an die- 
sem alle metaphysischen Geselze zu prüfen. Einer solchen Prü- 
fung ist zuerst das Kausalgeselz zu unterwerfen. 

Diese Prüfung konnte nun in sehr verschiedener Weise an- 
gestellt werden und ist in der geschichtlichen Entwickelung der 
Philosophie bekanntlich in sehr vielfacher Art vorgenommen worden. 
Unser Autor sucht dem Probleme in der Weise näher zu kom- 
men, daß er fragt, ob aus dem Dasein eines Dinges auf 
Grund der Gewißheil des ersten Prinzipes (d. h. des 
principium contradictionis) auf das Dasein eines anderen 
Dinges geschlossen werden kónne. Es ist dieselbe Frage, die 
Kant in seinem „Versuch, den Begriff der negativen. Größen in 
die Weltweisheit einzuführen* so stellt: ,wie soll ieh es ver- 
stehen, daß, weil elwas ist, etwas anderes sei?* I, 

Nicolaus beantworlet die Frage negativ, und das ist der 
Kardinalpunkt seiner Lehre. Aus dem Dasein eines Gegenstandes 
kann nicht mit der Gewißheit des ersten Denkgeselzes auf das 
Dasein eines anderen Gegenstandes geschlossen werden?. Denn 
in einem solchen Schlusse wäre das Konsequens nicht realiler 
idenlisch mit dem Antezedens resp. einem Teile des durch das 
Antezedens Bezeichneten, weil ja von einem (egenstande auf 
einen andern, davon verschiedenen geschlossen wird. In 
diesem Falle könnten das Gegenteil des Konsequens und das 





! Kants gesammelte Schriften, Ausg. der Berliner Akademie Bd. ll 
S. 202, 20. 

28. 9*. 16-19: Ex eo, quod aliqua res est cognita esse, non potest 
evidenter evidentia reducta in primum principium vel in certitudinem primi 
principii inferri, quod alia res sit. 


— — 


12 Nicolaus von Autrecourt. 


Antezedens ohne Widerspruch wahr sein; denn der Widerspruch 
ist die Bejahung und Verneinung desselben Prädikates bezüglich 
desselben Subjektes; hier aber ist nicht ein und dasselbe 
Subjekt, sondern es sind zwei verschiedene Subjekte vorhanden. 
Eine Bejahung des Antezedens und eine Verneinung des Konse- 
quens und umgekehrt würde also kein Widerspruch sein. Da 
es nun aber nur eine Gewißheit des ersten Denkgesetzes gibt, bei 
der Bejahung des Antezedens und der Verncinung des Kon- 
sequens aber gegen dieses Gesetz nicht verstoBen wird, so kanu 
aus dem Dasein des einen Gegenstandes nicht das Dasein eines 
andern erschlossen werden !. 

Hiergegen hatte sich Bernhard von Arezzo gewandt, in- 
dem er Beispiele anführte, in denen aus der Existenz des einen 
die Existenz eines andern nach dem Prinzipe des Widerspruchs 
sich ergebe; z. B.: Es ist da eine Weißfärbung, also gibt es auch 
ein anderes Ding, weil die Weißfärbung nicht dasein könnte, 
wenn nicht etwas da wäre, was sie im Sein hielte. Ferner: 
das Feuer ist dem Werg genähert und es ist kein Hindernis 
vorhanden; also wird der Werg brennen ?. 

Darauf erwidert Nicolaus, daß diese Einwände entweder 
nicht zur Sache gehören oder aber nichis beweisen. Denn ent- 
weder ist in diesen Schlüssen das Konsequens mit dem Anteze- 
dens (oder mit einem Teile des Antezedens) identisch oder nicht. 
Im ersteren Falle wäre natürlich die Evidenz der Folgerung 
zuzugeben; aber dann treffe der Einwand die Sache nicht, da es 
sich dann ja nicht mehr um verschiedene Dinge handeln 
würde. Im zweiten Falle aber könne nicht mehr davon ge- 
sprochen werden, dafs die Sätze durch die Evidenz des ersten 
Denkprinzipes gewiß seien. Denn nehme ich jetzt an, daß 
das Gegenteil des Konsequens zusammen mit dem Antezedens 
wahr sei, so behaupte ich ja nicht mehr kontradiktorisch Ent- 
gegengesetztes. Eine Zurückführung auf die Evidenz des ersten 
Denkprinzipes liegt aber nur dann vor, wenn sich herausstellt, 
daß das Gegenteil des Konsequens und das Antezedens kontra- 
diktorisch entgegengesetzt sind und darum nicht zusammen wahr 


!$8.9* 21-27.  *S. 11%, 25—30. 


B. Die Philosophie des Nicolaus von Autrecourt, 13 


sein konnen !, Nur in dieser Weise werden güllige Schlüsse ver- 
mittels des Prinzips des Widerspruchs gezogen. Scheinbare Aus- 
nahmen sind in Wahrheit keine. Man könnte z. B. einwenden, 
in dem Schlusse: das Haus ist da, also ist die Wand da, seien 
das Gegenteil des Konsequens und das Antezedens nicht kon- 
tradiktorisch entgegengesetzt; denn beide Sätze: die Wand 
ist nicht da, und: das Haus ist da, könnten falsch sein, z. B. 
wenn zwar schon eine Wand, aber noch nicht das ganze Haus 
steht (während von konlradiktorischen Gegensätzen immer einer 
wahr sein muß). Aber hier ist zu erwägen, dali ein Teil des 
Antezedens: das Haus isl da, die Behauptung ist: die Wand (als 
zum Hause gehörig) ist da; und zu dieser Behauptung bildet der 
Salz: die Wand ist nicht da, den kontradiklorischen Gegensalz. 
So ist also der Schluß: das Haus ist da, also ist die Wand da, 
nur wegen einer leilweisen Identität des Antezedens mit dem Kon- 
sequens auf das Prinzip des Widerspruchs und dessen Evidenz 
zurückzuführen ?. — Einen durch das Prinzip des Widerspruchs 
evidenten Schluß von dem Sein eines Dinges auf das Sein eines 
anderen Dinges, das ist also das Hesultat der Polemik gegen 
Bernhard von Arezzo, gibt es nicht. 

In anderer Weise halle der zweite Gegner des Nicolaus, 
Egidius, darzutun versucht, daß wir von der Existenz eines 
Dinges auf die Existenz eines von ihm verschiedenen Dinges 
schlie&en könnten. Er geht aus von einer Einteilung unseres 
Erkennens, das er in ein sensitives und ein intellektives 
zerlegt. Das letztere ist ein doppeltes, die einfache begriff- 
liche Vorstellung (simpler apprehensio), und das Urleil (com- 
positio et divisio). Die Apprehension oder begriffliche Vorstellung 
zerfällt wieder in die präzisive, durch die ein Gegenstand unter 
Ausschlu& jedes andern, und die koakzeptative, durch die ein 
Gegensland zugleich mit einem andern in demselben Erkenntnis- 
akte erfaßt wird. Wer z. B. die Beziehung (Relation) erfaßt, erfaßt 
zugleich den Terminus der Beziehung, ohne daß hierzu ein be- 
sonderer Erkenntnisakt erfordert wäre®. In einem solchen Falle 
nun, meint Egidius, kónne aus der Existenz eines durch einen 


t$. 11* 31—12*, 11. *s.12*, t1—17.— 8. 17%, 24 ft, 


EE 


m-—-—— 


B. Die Philosophie des Nicolaus von Autrecourt. 15 


Wirk enden (eines Agens) und eines Leidenden auf das Vor- 
haursdensein eines Wirkens (einer Aktion) schließen, wenn ich 
scel» on vorausgesetzt habe, dali es ein solches Wirkendes in 
der INatur latsüchlich gebe!. Aber, fügt unser Autor hinzu, es ist 
ja zar nicht evident, ob es überhaupt eine solche Naturver- 
änderung, d. h. eine Veränderung an einem Subjekte, gibt, 
wern auch zugegeben werden mag, daß ein Gegenstand von 
neuem entsteht und wieder zugrunde geht?. — Ebensowenig 
ist es evident, dal in der Welt solche Agenzien wirklich 
existieren, ja nicht einmal, daß sie überhaupt möglich sind. 
Demn wenn auch alle Bedingungen, die zu einer Wirkung 
erfordert werden, erfüllt sind, so liegt doch nicht ein Wider- 
SP 1 uch darin, wenn ich behaupte, daß trotzdem die betreffende 
Wirkung nieht eintrelen wird *. Auch könnte man darauf hin- 
Weisen, daß der Kausalzusammenhang ein höchst komplizierter 
ist, und da& ich daher niemals sagen kann: ,Alles Notwendige 
'St vorhanden; daher wird die Wirkung notwendig eintreten“ #. 
— Auf einer ähnliehen Erschleichung beruht der Schluß; das 
Akzidens existiert, also auch die Substanz. Auch hier ist das 

à! Beweisende schon von vornherein in die Definition hineinge- 
legt. Doch hierüber später bei Besprechung des Substanzbegriffs. 

Sonach selzt Egidius in seiner Polemik überall voraus, was 
er beweisen will. Seine Schlüsse sind Zirkelschlüsse. Sein 
Reltungsversuch ist ebenso mißlungen, wie der des Bernhard 
von Arezzo. 

So wenig, wie ich positiv mit der Evidenz des principium 
contradictionis aus dem Sein eines Dinges auf das Sein eines 
anderen schließen kann, ebensowenig sind derartige Schlüsse 
möglich, die auf das Nichtsein sich beziehen. Durch die Kom- 
bination der verschiedenen Möglichkeiten ergeben sich vier 
Formen. 

L Daraus, da& ein Gegenstand ist, kann nicht mit der 
Evidenz des ersten Denkgesetzes geschlossen werden, daß ein 


' 8S. 29*, ı#. * 8. 28*, 26 —31. ! 8. 29*, 7—12. 
* Bo dürfte wohl die wenig durchsichtige Auseinandersetzung S. 29*, 
12 —18 zu verstehen sein. 

^ 8. 28*, 9-35. 


a 


B. Die Philosophie des Nicolaus von Autrecourt. 17 


mit dem Antezedens ganz oder teilweise identisch ist; es kann 
daher aus einer Sache nur das geschlossen werden, was in ihr 
absolut und an sich enthalten ist. Wird aber von einer Sache 
behauptet, da& sie die Ursache einer anderen ist, insofern als 
diese ihretwegen ist oder geschieht, so wird aus ihr etwas ge- 
schlossen, was nicht in ihr enthalten ist. Es ist also das Kon- 
sequens mit dem Antezedens weder ganz noch teilweise identisch. 
Daher kann denn auch nicht behauptet werden, daß eine Sache 
der Zweck einer andern sei!. Hiermit ist der Zweckbegriff gefallen. 

Auf Grund desselben Axioms, daB aus cinem Dinge nicht 

auf ein anderes, davon verschiedenes geschlossen werden kann, 

Wird der Wertunterschied der Dinge geleugnet. Werden 

Nämlich zwei Dinge miteinander verglichen und wird auf Grund 
dieser Vergleichung von dem einen behauptet, dab es vollkom- 
Mener sei als das andere, so wird gegen das obige Axiom ver- 
Stoßen. Denn die größere Vollkommenheit des einen Dinges 
gegenüber dem anderen ist nicht schon in dem Dinge an und 
für sich enthalten, weil sie sonst auch ohne die Vergleichung 
aus dem einen Begriffe eines Dinges müßte gefolgert werden 
können; sie ist also etwas von dem Dinge Verschiedenes. Daher 
kann aus der Vergleichung zweier Dinge nicht mit Evidenz ge- 
schlossen werden, daß das eine vollkommener sei als das andere ?, 
weil in diesem Schlusse das Konsequeus mit dem Antezedens 
weder ganz noch teilweise identisch ist. Da somit alle Dinge 
gleichwertig sind, unterscheiden sie sich auch alle in gleicher 
Weise von einander, und der Unterschied eines Dinges von dem 
einen ist nicht größer als der von dem anderen, so daß, wenn 
die Dinge von einander unterschieden werden, die Unterscheidung 
bei allen die gleiche und hóchste ist’. 

Mit der Gleichwertigkeit aller Dinge aber ist es gegeben, 
daß kein Ding unvollkommener als ein anderes sein kann. 
Wenn so alle Dinge gleich gut und vollkommen sind, ınuß diese 
Welt sowohl in sich als auch hinsichtlich aller ihrer Teile die 
beste sein, und eine Unvollkommenheit ist in ihr nicht möglich !, 
so daß nur die optimistische Weltauffassung berechtigt ist. Daher 





! S. 39*, 18-19. ? S. 88*, 10 - 11. * S. 41*, 29 30. 
* S. 38*, 18 —20. 


Beiträge VI,2. Lappe, Nicolaus von Autr«court. z 





B. Die Philosophie des Nicolaus von Autrecourt. 21 


stas»z und der Materie nicht fallen lassen. Wenn Nicolaus die 
atornistische Kórperlehre sich zu eigen macht, wenn er von den 
Körperatomen weiterhin einen sensibelen und einen intellektiven 
„Spiritus“ unterscheidet, so hat er offenbar trotz seiner Erkennt- 
misthheorie die körperlichen und geistigen Substanzen als Mittel 
für die Erklärung der Erscheinungen festgehalten. Ganz analog 
ist «es, wenn er trotz seiner Kritik des Kausalbegriffes doch un- 
bec enklich von der göttlichen Kausalität redet !, 


t». Der skeptische Phánomenalismus des Nicolaus von Autrecourt. 


Unsere Kenntnis fließt uns aus zwei Quellen zu, der 
“un Seren und inneren Erfahrung? Aber durch die äußere Er- 
fat, zung lernen wir nur die Erscheinungen der Dinge kennen, 
Yoın den Dingen an sich gewinnen wir keine Gewißheit 3. 
*-»* einer körperlichen, von unserer Seele verschiedenen Sub- 
Sta nz haben wir keine gewisse Erkenntnis!, ja wir wissen nicht 
*YYamgl ob es eine reale Außenwelt gibt^. Es fehlt daher auch 
As Kriterium der Wahrheit (für unsere Wahrnehmungen; es 
K unn nicht bewiesen werden, daB nicht alles, was erscheint, 
€uch wahr ist". Ebenso lernen wir durch die iunere Erfahrung 
Qur die einzelnen Seelenakte kennen, von den Seelenkráflen und 
der Seele selbst gewinnen wir keine Gewißheit 7. 

Auch von einem Kausalzusammenhange zwischen diesen 
Erscheinungen der äußeren und inneren Erfahrung kann keine 
Rede sein, wie die Erörterungen über das Kausalgesetz darge- 
lan haben. Wir müssen uns damit begnügen, die Abhängig- 


m mn 


! Darüber unten 8. 24. 

* S. 6*, 15: Sum certius evidenter de obiectis quinque sensuum et de 
actibus meis. 

3 S. 87*, b: De rebus per apparentia naturalia quasi nulla certitudo 
potest haberi. 

* S. 82*, 9: De substantia materiali alia ab anima nostra non habemus 
certitudinem evidentie. 

* S. 41*, 16: In lumine naturali intellectus viatoris non potest habere 
noticiam evidentie de existencia rerum evidencia reducta seu reducihili ad 
evidenciam seu certitudinem primi principii. 

* S. 84*, 10: Non potest evidenter ostendi, quin omnia, que apparent, 
sint vera Vgl. S. 42*, 10: In artibus tenuisse dicitur quod omne quod ap- 
paret e[st verum]. So ist wohl zu ergänzen. 

* Vgl. oben 8, 20. 











B. Die Philosophie des Nicolaus von Autrecourt. 25 


hebung der Wertunterschiede ergeben hatte, rückt von diesem 
Gesichtspunkte aus in neue Beleuchtung und bestärkt uus zu- 
gleich in der Annahme, daß jener Occasionalismus wirklich der 
Ansicht des Nicolaus entspricht. 


2. Die Psychologie. 


Schon bei der Erörterung des Substanzbegriffes haben wir 

gesehen, dab Nicolaus zwar erkenntnistheoretisch die Bündigkeit 
des  Sehlusses von den erscheinenden Akzidentien auf eine zu- 
&£runde liegende Substanz auf das entschiedenste in Abrede 
stellt, daß aber damit eine Leugnung der Substanzen selbst 
Keineswegs ohne weiteres gegeben ist!. Wie wir ihn auf dem 
Gebiete der Körperwelt unbedenklich von Atomen reden hören, 
SQ spricht er ebenso unbedenklich von einem von diesen Atomen 
Unterschiedenen „Geist“ (spiritus) als scelischem Prinzipe ?. Und 
Wa das psychische Leben in ein sensitives und ein intellektives 
Sich gliedert, so ist ausdrücklich auch von einem zweifachen 
.spiritus* die Rede, einem spiritus, der „Sinn“ (sensus) genannt 
wird, und einem anderen, der „Vernunft“ (intellectus) heißt. 
Seinen Tráger (suppositum) hat dieser Geist an dem aus Atomen 
bestehenden Körper ?. 

Wie dieser „Geist“ (spiritus) näher zu denken sei, wie es 
kommt, daß der Sinn und: die Vernunft, also zwei Vermögen, 
selbst als „spiritus* erscheinen (es dürfte da wohl die nominali- 
stische Bestreitung der thomistischen und scotistischen Unter- 
scheidung der Seele und ihrer Vermögen als zweier Realıtäten 
in Betracht kommen), in welchem Verhältnis diese beiden 
„Geister“ selbst zueinander stehen (Occam nimmt bekanntlich 
eine reale Verschiedenheit der sensitiven und der intellektiven 
Seele an, und ihm scheint Nicolaus zu folgen), darüber erfahren 
wir aus unserem Quellenmaterial nichts Bestimmites. 

Aus der Lehre von den Seelentätigkeiten wird uns wieder 
eine Einzelheit, und zwar eine nicht unwichtige, bekannt. Sie 
betrifft den Ursprung unserer Erkenntnis. Die Erkenntnis, lehrt 
Nicolaus, kommt nicht dadurch zustande, daß das sinnliche Er- 


! S. oben S. 20 f. * 8. 88*, 32-34. * S. 39*, 3— 4. 





B. Die Philosophie des Nicolaus von Autrecourt. 29 


8. Die Atomistik. 


Waren schon die bisherigen Ausführungen dazu angetan, 
Nicolaus eine in seiner Zeit recht eigenartige Stellung einnehmen 
zu lassen, so dürfte unser Staunen noch größer werden, wenn 
wir sehen, daß hei ihm auch der alte Atomismus wieder 
auflebt. 

Ob Nicolaus etwa durch eigenes Nachdenken darauf geführt 
ist, oder ob er durch Schriften älterer Atomisten dafür gewonnen 
Oder von Zeitgenossen darin eingeweiht wurde, das mit Sicher- 
heit zu entscheiden ist nicht möglich. Werke, in denen der 

tomismus vertreten wurde, standen ihm in den beiden Biblio- 
theken der Sorbonne, in der er von 1320 --1327 wohnte, zur 
*'rfügung, wie sich aus dem im Jahre 1338 angefertigten Kata- 
Ore ergibt !; und daß auch zu seiner Zeit der Atomismus nicht 
Suy ausgestorben war, beweist die Tatsache, daß, abgesehen 
Yon anderen, Eymericus in scinem „Directorium inquisitionis“ 
Um 1300 unter anderen Irrtümern auch die Ansicht verwirft, 
Aa jedes Ding aus den kleinsten Teilen besteht, und daß, wenn die 
Atome sich trennen, ein Ding vernichtet wird, und wenn sie sich 
vereinigen, ein Ding entsteht?. So ist es denn jedenfalls hóchst 
wahrscheinlich, da& Nicolaus die erste Anregung zu seiner Ato- 
mistik von fremder Seite empfangen hat. Folgendes ist der 
Inhalt seiner Lehre, soweit wir dieselbe rekonstruieren können. 
In den natürlichen Dingen gibt es nur eine Ortsverän- 
derung, nämlich eine Vereinigung und Trennung von Atomen. 
Wenn sich die Atome zusaimmenscharen und dadurch die Natur 
eines Suppositums bilden, so nennt man dies Entstehung, wenn 
sie sich trennen, Vernichtung, und wenn sich durch Ortsbewe- 
gung Atome mit einem Subjekte derart vereinigen, daß dadurch 
nicht eine Tätigkeit oder Bewegung hervorgerufen wird, so nennt 
man es Veränderung? Die Atome selbst sind ewig. Damit 
ist ein Entstehen aus dem Nichts und ein Werden zu dem 
Nichts ausgeschlossen. Das Werden besteht darin, daß sich 
schon vorhandene Atome vereinigen, die Veränderung darin, 


! Franklin, a. a. O. S. 283. 

* D'Argentré, Coll. iud. p. 245 (12): Quod res quaelibet ex atomis 
minutissimis constituitur, et quando atomi dividuntur, res corrumpitur, et 
quando uniuntar, generatur. " 8. 38*, 1—9. 


B. Die Philosophie des Nicolaus von Autrecourt. 31 


Aus solchen Atomen besteht auch der Körper des 
Menschen, dessen Leben damit beginnt, dali mit einem Atomen- 
komplexe sich die menschliche Seele vereinigt. Zu diesem Kom- 
plexe treten dann neue Atome hinzu, während andere aus- 
scheiden. Dadurch ist das Wachsen bedingt. Schließlich lösen 
sch die Atome wieder auf, wodurch der Tod eintritt. Nach 
diesem Leben beginnt dann ein neues in einem anderen Körper, 
eine Lehre, die schon bei Besprechung der Psychologie des 
Nicolaus näher ausgeführt ist!. In seiner Atomistik scheint 
Nicolaus sich in etwa dem Materialismus zu nühern, indem er 
behauptet, daß infolge der Konstitulion eines Körpers aus 
leineren Atomen die rein geistige Tätigkeit der Seele vollkom- 

Wiener ist als in einem Körper, der aus gröberen Atomen zu- 
Säinmengesetzt ist, so dali auch die Verstandestätigkeit abhängig 
Wire von der Beschaffenheit der Atome eines Körpers ?. 

Sein Alomismus macht Nicolaus, wie nebenbei bemerkt sei, 
auch zu einem Anhänger der Emissionstheorie des Lichtes. 
Dieses besteht nämlich darin, daß, wenn ein leuchtender Körper 
vorhanden ist, die Atome in Bewegung gesetzt werden und durch 
diese Ortsbewegung das Licht verbreiten. Wenn dagegen einge- 
wendet wird, daß dies nicht durch Ortsbewegung geschehen kaun, 
weil dasLicht sich plötzlich verbreilet, so ist dem entgegenzuhalten, 

dab die Verbreitung des Lichtes in der Zeit gesehieht, wie die 
des Sclialles, wenn wir es auch nicht wahrzunehmen verinógen 7. 
So stellt sich uns denn die Geschichte des Weltalls 
dar als ein ewiges Wechselspiel von Entstehen und Vergehen. 
Im Werden eines Dinges ist schon sein Untergang besiegelt. 
Woler es gekommen, dalin strebt es zurück. Und was von 
den einzelnen Dingen gilt, gilt auch von dem Universum; es 
strebl zu seinem Ausgangspunkte zurück. Einmal wird der 
Augenblick kommen, wo alles seinen Plalz einnimmt wie im 
Anfange, um dann das Spiel von neuem zu beginnen 1. 





! 8. 28. ? 8.89*,2.- 6. -- Bei Bulacus findet sich hier ein sinnverwir- 
render Fehler, minoris perfectionis statt maioris (39*, 5), was Kurd Lufiwitz, 
Geschichte der Atomistik, I, S. 208 Anm. unten, nachdruckt, ohne den darin 
liegenden Widerspruch zn sehen. ? 8S. 88", 11--17. * 8S. 39*, 23.- 24. 


BEITRÄGR ZUR GESCHICHTE, DER PHILOSOPHIR 
DRS MITTRLALTERS 


- me ——— — 


TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN. 


HERAUSGEGEBEN 
VON 


Dr. CLEMENS BAEUMKER, 


O0. Ó. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT STRASSBURG, 
UND 


Dr. GEORG FREIH. VON HERTLING, 


0. Ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT MÜNCHEN. 


BAND VI. HEFT 3. 


Dr. GEORG GRUNWALD, GESCHICHTE DER GOTTES- 
BEWEISE IM MITTELALTER BIS ZUM AUSGANG DER 
HOCHSCHOLASTIK. NACH DEN QUELLEN DARGESTELLT. 


U SL Erna 


MÜNSTER 1907. 


DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFFSCHEN BUCHHANDLUNG. 


GESCHICHTE 
DER GOTTESBEWEISE 


IM MITTELALTER 


BIS ZUM AUSGANG DER HOCHSCHOLASTIK. 


NACH DEN QUELLEN DARGESTELLT 
VON 


Dr. GEORG GRUNWALD. 
/ 


EV 7 


MÜNSTER 1907. 
DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFFSCHEN BUCHHANDLUNG. 


S. 


SEINEM LEHRER, 


HERRN UNIV.-PROFESSOR DR. CLEMENS BAEUMKER, 
IN TIEFSTER DANKBARKEIT UND VEREHRUNG 


GEWIDMET. 


Inhaltsverzeichnis. 


Seite 
Vorbemerkungen —3 
Einleitung. Gottesbeweise Augustin . . . . . . 4-15 
Biblische und theologische Motive 4 
Philosophische Quellen . b 
Augustinus E 
Psychologisches 6 
Erkenntnistheoretisches 7 
Teleologische Argumente 7 
Mystik 9 
Beweis aus der Veränderlichkeit 11 
Noétische Beweise 11 
Psychologischer Beweis 13 
Einteilung 14 
I. Die ersten Ansätze zur Ausbildung von Gottesbeweisen vor Anselm 16 
Isidor von Sevilla 16 
Die Beweise in den Dicta Candidi und bei Benedikt von Aniane 18 
Erster Beweis . 20 
Zweiter Beweis: in dialogischer Form 21 
Atto von Vercelli 24 
ll. Anselm; die selbständigste Ausbildung von Gottesbeweisen im 
Mittelalter . 26 
Beweise des Monologiums . 27 
Beweis aus dem Begriffe des Guten . 27 
Beweis aus dem Begriffe des Seins 29 
Beweis aus der Gradverschiedenheit der Dinge 30 
Der ontologische Beweis 31 
F- Neue Ansätze bei den nachanselmischen Seholastikern bis gegen 
«Xie Mitte des 12. Jahrhunderts; spätere hänflige Verwendung 
«ler Begriffe Ganzes und Teil, sowie des (:edankens der Zusam- 
mensetzung 36 
"*'Wrus Abaelard 36 
"Ampert von Deutz . 40 


Inhaltsverzeichnia. IX 


Beweis aus dem Begriff der Ursache . . . . 96 
Beweis auf Grund von Sap. 13,5 . . . . . 96 
Beweis aus dem Anfang der Menschenseele nach Hugo von 
St. Victor . . . 96 
Beweise aus dem Wahrheitebegritf nach Anselm und Augustin . 96 
Ein dem ontologischen verwandter Beweis  . . . . . 98 
Der ontologische Beweis Anselms . . 100 
Beweise aus der Gradverschiedenheit nach Anselin und Richard von 
St. Victor . . 100 
Beweise aus der Veränderlichkeit nach Isidor von Sevilla und Jo- 
hannes von Damaskus . . . . . . 100 
Beweis aus der Idee der Possibilität . . . . 101 
Albert der Grofe . . . . . . 102 
Die Beweise des Petrus Lombardus . . . . 102 
Beweis aus der Bewegung . . . . 109 
Beweis aus der Unterscheidung zwischen Wesenheit und Dasein, nach 
Boéthius . . . . . . . . . . 110 
Ontologischer Beweis . . . . . . 111 
Vincenz von Beauvais . . . . . . . 112 
Heinrich von Gent . . . . . . . . . . 113 
Witelo . . . . . . . . . . 116 
Siger von Brabant . . . . . . . . . . 118 


VI. Bonaventura; Synthese von Heterogeuem, annlihernd unter 


einem einheitliehen Gesichtspunkt vollzogen . 120 
Beweise des Petrus Lombardus . . . . . 121 
Bonaventuras eigene Beweise . . 123 
Beweise für das Angeborensein der Gottesidee: aus den Quaestiones 

disputatae de mysterio Trinitatis . . . . . . 124 
Die Beweise im Itinerariun: . . 00. 00. . 198 

1. aus den Begriffen . . . . . . . 1238 

2. aus den Urteilen . . . . . . . . . 130 

3. aus den Schlüssen . . . . . 131 
Der ontologische Beweis . T . 132 

VIN. Thomas von Aquino; volles Eindringen des aristotelischen Realis- 

mus, der aristotelischen Physik und Metaphysik . . 133 
KXeweise aus der Bewegung . . . . 134 
Erster Beweis aus der Bewegung in der Summa philosophica . 135 

1. Begründung des Obersatzes . . . . . . . 135 

2. Begründung des Obersatzes . . . . 140 

3. Begründung des Obersatzes . . . 141 
Begründung des Untersatzes . . 141 

1. Begründung des Untersatzes . . 142 

2. Begründung des Untersatze . . 143 


3. Begründung des Untersatzes . . . . 143 


Inhaltsverzeichnis. 


Zweiter Beweis aus der Bewegung in der Summa philosophieä : 
indirekt geführt . 
Widerlegung zweier Einwände 
Der Beweis aus der Bewegung in der theologischen Sunime . 
Beweise aus dem Ursaclibegriff . . 
Beweis aus der Unterscheidung zwischen Möglichkeit und Not- 
wendigkeit . 
Beweise aus der Gradverschiedenheit der Dinge 
Beweis der philosophischen Summe 
Beweis der theologischen Summe 
Teleologischer Beweis . 
Schluß 


4 I EI — -—— 


144 
148 
149 
150 


u buub 
a I$ 
e 


be P 
C' &t 
-? Ct 


160 


Geschichte der Gottesbeweise im JMittelaffer 


bis zum Ausgang der Mochscholastik. 


Vorbemerkungen. 3 


ezug auf unser Problem bestehen. Eine gewisse Ausführlich- 
eit freilich lie& sich, wenn wir keinen Essay schreiben wollten, 
iim vermeiden, und wo die Eigenart der Schriftsteller mehr in 
er Form als im Gedankengehalt hervortrat, glaubten wir im 
ıteresse konkreter Anschaulichkeit die Autoren möglichst selbst 
«len lassen zu sollen. Von einer Kritik der einzelnen Beweise 
aben wir grundsätzlich Abstand genommen. Von vielen der- 
el ben gilt: sie vom vertieften philosophischen Denken der Neu- 
eit abwerten zu wollen, wäre ebenso verfehlt und überflüssig, 
i& wenn man etwa an die Homóomerienlehre des Anaxa- 
oras den Maßstab der modernen Naturwissenschaft anlegen 
wollte. Was aber die späteren gründlicheren Beweise anbetrifft, 
so möchten wir uns die Kritik derselben für eine spätere Schrift 
iber die Gottesbeweise in der Spätscholastik aufsparen. In den 
(ottesbeweisen der letzten Periode des Mittelalters handelt es sich 
a vorzugsweise um eine Kritik der Argumente aus der früheren 
eit, und indem wir die Einwendungen und Bedenken gegen die 
iottesbeweise der Hochscholastik auf ihre Richtigkeit prüfen, sind 
rr gezwungen, jene Argumente für Gottes Dasein selbst zu 
ritisieren. 


l* 


Einleitung. Gottesbeweise Augustins. 


—— 


Wo immer das beginnende Mittelalter mit philosophise 2€ 
Ideen sich befaßte, treten diese, wie erwähnt, zunächst in mehr 
oder weniger engem Zusammenhange mit der Theologie auf. Es 
entsprach dies der ganzen Richtung jener Zeit, die auf dem Fu 2°” 
damente der durch die Kirche vermittelten Kultur einen Neubae *" 
in Geistesleben aufzuführen hatte und dazu naturgemá& de 
Material sowohl wie nicht minder die Architektonik von ihre 
Lehrmeisterin übernahm. Daher treffen wir nicht selten di 
ersten Keime philosophischer Fragen in. Bibelkommentaren an, 
indem man sich vorerst damit begnügte, an geeigneter Stelle 
über die verschiedenen Meinungen der Philosophen des Alter- 
tums zu berichten und mit Berufung auf die hl. Schrift ihre 
Irrtümer zurückzuweisen. 

Was so von der Behandlung der Philosophie in der Vor- 
und Frühscholastik überhaupt gilt. trifft noch mehr zu bei einem 
Problem, das fast ebensosehr theologischen wie philosophischen 
Charakter zu haben scheint, nämlich bei der Frage nach der 
‚rkenntnis Gottes, der Beweisbarkeit seines Daseins. Ward hier 
anfangs mehr die Tatsächlichkeit der Wunder als Beweis für die 
Existenz eines allmächtigen Wesens angesehen, so brachte die 
weitere Entwicklung sehr bald es mit sich, daß man mit Ge- 
danken kosmologisch-teleologischer Natur sich eine Brücke zu 


iblische und yauen suchte vom Universum zum Schöpfer. Den mächtigsten 


heologische 
Motire. 


Anstoß zu solchen Reflexionen gab ohne Frage das Wort des 
Völkerapostels Paulus in seinem Briefe an die Römer (I. 20): 
... quod notum est Dei, manifestum. est in illis; Deus enim 
illis manifestavit. — Invisibilia enim | ipsius a creatura. mundi. per 
ea quae facta sunt, intellecta conspiciuntur. sempiterna. quoque 





Gottesbeweise Augustins. 5 


virtus eius el divinitas. Daneben gaben zum Nachdenken über 
die Erkennbarkeit des Daseins Gottes Anlaß andere Bibelstellen 
wie im Buch der Weisheit 13,5: A magnitudine enim spe- 
ciei el creaturae potest eognoscibiliter ereator eorum videri, fer- 
ner Genesis I, 1: In principio ereavit Deus coelum et lerram, 
später namentlich auch Psalm 13, 1: Dixit insipiens in corde 
suo: Non est Deus. Auch dogmatische Gesichtspunkte wie die 
Lehren von der Gottebenbildlichkeit der Menschenseele, vom 
Gottschauen der. run von Gottes Allgegenwart im allgemeinen 
und seiner gnadenhaften Vereinigung mit dem Menschen im be- 
sonderen haben zu einer allmählich bestimmteren Fixierung un- 
res ge und auf seine Lösung Einfluß ausgeübt. 








die Gottesbeweise des Mittelalters in der ersten Zeit namentlich Hs 
Augustinus, daneben Cicero und Boéthius, später auch 
Aristoteles und die lerabisch- jüdische Philosophie. Der 
Einflu& Augustins auf unser Problem hat bis zum Ende der 
Tfortgedauert, und selbst bei einem so ausge- 

Sprochenen Aristoteliker, wie es Thomas von Aquino war, 
findet sich eine letzte Spur davon. Haben ja die seit mehr als 
einen Jahrzehnt wieder eifriger betriebenen Studien zur Geschichte 
eos) En üön Mittelalters überhaupt immer klarer zu der 
"nntnis geführt, daß die mittelalterliche Philosophie sich nicht 

in ‚So starr Weise, wie man früher annahm, bis zum Ausgang 
ıolastik in zwei große Perioden scheidel, deren we- 

| die Quellen bilden, auf die man in ihnen 
zurückging, nämlich Plato bezw. Augustin und 
RU nem rq jedenfalls tritt das Über- 
er (Gedanken bis lief in die Hoch- 



















in date aa 


istins ! wäre vielleicht an sich schon er- 





 Augustins stellt ausführlich dar C. van En- 
we * in der eich Zeit; vgl. auch Th. Gangauf, 
a Lehre von Gott dem Dreieinigen. 


1 
a 





scher Beziehung waren die Hauptquellen für een 


ir der hier in Betracht kommenden ugustinus. 















hm ein erkenntnistheoretischer riv 
iin Gottesbeweisen wohl die wich- | 
i xen he PPP bins 























nin L[ 


ul a. 
- 


eel n s V Len. a Schönen El Ue | 
h erscheint so das Wissen der Seele um sich " 
ATA este (80 Zwar, daß selbst, wenn alles 
könnte, die Existenz der Seele davon 
si ^. Bildete dieser Gedanke einerseits 

n Ausgangspunkt zur Widerlegung 
sel . 0 nien wir darin andererseits die 
us es Do »’erblicken. An diese evidente 
it der Se ent nun Augustin unmittelbar ein 
| je es ; Dasein, das für seine Art zu philo- 
lings nieht besonders charakteristisch ist, das aber 
n. ein eigene Gepräge. zeigt... Es ist. das: bald 
ufig anzutreffende und nicht selten auch in der 
en übe m kosmologisch-teleo- 





| unsern Philosophen das Schluß- Trleologische 
ei fach abgestuften Natur, nämlich der "mente, 
nd qa Denkens. Wenn darum schon 

fc Ponaeh den ófter wiederkehrenden 
Be : Lob verkünden, so muß dies in 


che Darstellung enarratio in Psalm. 41 n. 7 


La 





8 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


erhöhlem Maße beim Menschen der Fall sein. Er betrachtet die 
Natur und ihre Formen, ihre Fruchtbarkeit und ihre Kräfte, ihre 
Schönheit und ihre Gewaltigkeit, und so fragt er gleichsam dae 
Natur, wer sie gemacht habe; denn daß sie nicht bei sich ur ac 
von sich selbst diese Potenz haben könne, scheint nach ihn ba = 
weilen ohne jede weitere Reflexion klar zu sein. Einstimsae ^ 
tönt ihm daher die Natur im ganzen und die einzelnen Art= 
von Wesen in ihr entgegen: Nicht ich habe mich gemacht; was" 
ihre positive Antwort, getragen gleichsam vom Bewuftsein «3-4 
ihnen gesetzten Bestimmung. lautet: Gott ist unser Schópfer. 

In dieser einfachsten Art der Argumentation haben wir = 
zu tun mit dem Anfang eines auf dem Glauben gründenden Ph 
losophierens, mit einer Weiterentfaltung biblischer Gedanken 
Vor allem aber war es die schwungvolle Poesie der Psalmen,— 
die ihn. den ehemaligen Rhetor, anzog, die ihn, zumal bei sei- 
nen teleologischen Ausführungen, in der Regel gerade an den 
Wendepunkten zu einem Worte des biblischen Sängers greifen 
ließ, wo daun aber die poetische Einkleidung das Verständnis 
des philosophischen Gehaltes nicht selten erschwert. Ich erinnere 
nur an jenes immer wieder wie ein Leitmotiv anklingende .ipse 
fecit nos, et non ipsi nos* sowie das als Folgerung daran sich 
anschließende „quaere super nos*!). Selten hat jemand nit 
lühenderen Farben ein Bild entworfen von der Majestät der 
Natur, die in ihrer imponierenden Gewaltigkeit und ihrem kunst- 
vollen Gefüge im größten wie im kleinsten einen Wegweiser 
darstellt, um uns zu dem großen Weltenkünstler zu führen. der, 
unendlich erhaben über das von ihm geschaffene Kunstwerk, 
ein schwaches Bild seiner Herrlichkeit uns bietet in der Welt des 
Seins, des Lebens und des Denkens. Gar oft haben hier mittel- 
alterliche Denker, wenn sie teleologisehe Gedanken zum Erweis 
von Gottes Existenz verwertelen, bei Augustin eine Anleihe ge- 
macht, ohne die Energie und Kraft seiner Sprache, die Kühnheit 
seines Gedankenfluges auch nur entfernt erreichen zu können 
oder zu wollen. 


!') vgl. etwa Sermo 241 JL 38, 1133 und enarratio in Psalm. 41 PL 
36, 464 ff. 


Einleitung. Gottesbeweise Augustins. 9 


Als Analogie für die Unsichtbarkeit Gottes gebraucht Augu- Mystik. 
Sin gern die unsichtbare Menschenseele, deren Dasein man aus 
Ihrem Wirken erkenne). Ja, er spricht von einem Sehen oder 
Schauen Golles durch die Seele, das nicht der körperlichen 
dugen bedarf und nicht allen möglich ist?). Es wird vielmehr 
"ir besondere Disposition des Herzens und Intellektes verlangt, 
verrm wir zu diesem Ziele gelangen sollen. 

Damit sind wir bei jenem Punkte angekommen, wo Augu- 
sims Lehre von der Erkenntnis des Daseins Gottes in eine ge- 
Wisse mystische Anschauung einmündet. Es erscheint nicht 
M4sSgreschlossen, daß die Bibelworte Psalm #1, 31.: Fuerunt mihi 
la-r-anae panes die ae noete, dum dieitur mihi quotidie: Ubi est 
Deas tus? Haee recordatus sum, et elfudi super me animam 
einn für unsern Philosophen das Motiv zu jener mystischen 

bildeten, wenn auch die bei ihm unfraglich vorhandene 
nexa platonische Unterstrómung ihn bei der Exegese jener 

Ne) leiten mochte. Nicht daß er gerade hierbei solche Ge- 

mit besonderer Deutlichkeit vorträgt, veranlasst uns zu 

Vermutung, sondern die Tatsache, daß seine sonstigen 

Aa Zwecke dienenden Ausführungen sich dem hier bestimmt 

E Rahmen leicht und ungezwungen einfügen, ja zum 

=] das hier Gesagle zum vollen Verständnis voraussetzen. 

Schon das der Frage: Ubi est Deus tuus? korrespondie- 

Pec pesi weist darauf hin, da es sich hier nieht um 

philosophischen Nachweis des Daseins Gottes 

Len nsi sondern um ein Ausspinnen mystisch-kontemplativer Ge- 
"lanken. Die Frage lautet nicht mehr: Wie erkenne ich Gotles . 






Vi EMEN ac ctt 
M Enarratio in Psalm. 73 PL 36, 944: ex operibus corporis agnosco 
viv ; ex operibus ereaturae non potest agnoscere Creatorem; Sermo 


197 PL 1022: Sieut ergo ex motibus et administratione corporis ani- 
VARI, quam non vides, intelligis: sie ex administratione totius mundi, et ex 
ipsarum animarum intellige Creatorem. Antike Quellen für diesen 
ce 4. Geyser, Das philosophische Gottesproblem in seinen 

Auffassungen. *) Enarratio in Psalm. 73 PL 36, 944: Videat 
qui t, eredat qui non potest, esse Deum. Etsi videt qui potest, numquid 
veulis ı  Intelleetu videt, corde videt. Enarratio in Psalm. 41 PL 
36,469: Non quidem videri Deus nisi animo potest, nec tamen ita ut ani- 
otest. *) Enarratio in Psalm. 41 PL 36, 464 ff. Augustin 
statt in me, 














10 Geschichte der Gottosbeweise im Mittelalter. 


Dasein?, sondern: Wo finde ich Gott? So sucht er Gott in der 


sichtbaren, körperlichen Dingen und findet ihn dort nicht: eme* ' 


cO» 


sucht ihn in sich selbst und findet ihn auch hier nicht. Nus * — 
erkennt er, daß Gott etwas über seiner Seele Stehendes ist, dk? - 


darum die Seele, falls sie ihn ergreifen will, über sich hinaus 
gehen muß: denn wenn sie in sich bliebe. würde sie ja nichts 
anderes als sich ‚selbst sehen. und wenn sie nur sich selbst sähe, 
würde sie ja nicht ihren Gott sehen. Erhebt sich aber die Seele 
über sich selbst, so bleibt kein anderer übrig als ihr Gott !). In 
diesem über der Seele befindlichen Gebiet ist Gottes Wohnung. 

Fragen wir nun nach der näheren philosophischen Begrün- 
dung dieser wesentlich imystischen Anschauung, so finden wir bei 
Augustinus selbst darüber keinen klaren Aufschlu&; denn wenn 
wir im Zusaminenhange mit solchen Ausführungen auch öfters 
rein philosophische Gedanken antreffen, so ist diese Verknüpfung 
doch, wie sich aus der Sache selbst und dem in der Regel ge- 
sonderten Vorkommen der eigentlichen philosophischen  Argu- 
mente ergibt, eine äußerliche, welche die treue Wiedergabe sei- 
ner wirklichen Meinung nur erschwert. Es hat hier wohl van 
Endert?) den richtigen Grund erkannt, wenn es ihm scheint, 
aß Augustinus „beim Geiste nicht klar unterscheidet zwischen 
der Gegenwart (Gottes, vermöge deren er als das schöpferische 
und erhaltende Prinzip in allem Geschaffenen und daher 
auch im Geiste gegenwärtig ist, und einer Gegenwart, die 
sich im Bewußtsein des Geistes. kundgibt^. Nach van Endert 
scheint Augustin „der Ansicht zu sein, daß erstere Art der 
Gegenwart Goltes im Geiste auch irgendwie in das unmiittel- 
bare Bewußtsein des (Geistes. trete, und daß der Geist durch 
Verinnerung die Klarheit dieses BewuBtseins steigern könne, wie 
es andererseits durch Versinnlichung mehr und mehr zurück- 
trete“. Damit läßt sich sehr wohl vereinigen, wenn unser Phi- 
losoph an der oben angeführten wie an manchen anderen Stellen 
nicht von einem „in*, sondern von dem „über der Seele” redet: 
denn abgesehen von der dabei offenbar vorhandenen Anpassung 


I) a. a. O.: effudi super me animam meam; et non iam restat quem 
tangam, nisi Deum meum. 
?) Der Gottesbeweis in der patristisehen Zeit. S. 172, Anm. 2. 


— 7 


>: 


„a 
> 
Li 


Einleitung. Gottesbeweise Augmestins. 11 


4n die Bibelworte, kann das „über“ nur im Sinne der Rang- 
bestimmung gebraucht sein, während die Möglichkeit, Gott durch 
die Seele zu schauen, einfach vorausgesetzt ist. 

Logiseh von dieser mystischen Richtung verschieden und 

dzamzaın auch in unserer Darstellung davon zu trennen sind alle 
neha oder minder begrifflichen Spekulationen, namentlich jene 
"*3f — plato fußende von Gott als dem höchst Wahren, Guten 
Uxr*«4 Schönen, der das über der Seele stehende allgemeine Prin- 
zip» des Wahr-, Gut- und Schönseins im einzelnen Menschen 
Veacä weiterhin in der Natur ist. Wir möchten auf diese hier 
UG erkennbar notwendige Schnittlinie um so mehr hinweisen, 
“Rz: wir diese beiden Richtungen später auch tatsächlich sich 
ger werden entwickeln sehen, aber die scheinbare Verwandt- 
—*17 E at und tatsächliche Verknüpfung derselben bei Augustin ihre 
WV e ssontliche Verschiedenheit nicht immer klar hervortreten läßt. 

Das Nebeneinander von Mystik und Philosophie und zu- Beweis au 
en, deu Übergang der einen in die andere finden wir in der Sn 
ee zugrunde gelegten Rede an das Volk!). Fragt man näm- 

Y, woraus es denn folge, daß man in dem Gottsuchen nicht 

W der Seele stehen bleiben dürfe, so ist der Grund ihre Ver- 

*derlichkeit, Mit diesem Begriffe aber setzt ein neuer Gedanke 

Sr den "Augustin in mannigfachen Variationen in seinen Be- 

benutzt, aber seiner psychologischen Richtung entsprechend 

ichst auf die Seele anwendet, um ihn erst in zweiter Linie 
uf den Makrokosmos zu beziehen. 

In unserm Zusammenhang nun begegnet uns diese Idee in 
feygender Gedankenreihe ?). Die Seele macht Fortschritte und 
Brückschritte, sie besitzt Erkenntnis und ist in Unkenntnis, sie 
==rinnert sich und vergißl, sie will bald dieses, bald will sie es 
“yicht. Eine solche Veränderlichkeit kann nieht. in Gott stalt- 
haben; sonst könnte man jenen, welche fragen: Ubi est Deus 
Xuus?, keine genügende Antwort geben. Die Seele sucht eine 
"nveründerliche Wahrheit, eine defektlose Substanz. 

Ihre volle und ganze Kraft zum Erweis des Daseins Golles Noätische 
entfaltet jedoch die Wahrheitsidee nach Augustin ?) erst in ihrem Preise. 


) PL 9$, aft ?) PL 36, 469. 
s über die hier zugrunde liegende Erkenntnistheorie Augu- 
stins s. ei van Endert, Der Gottesbeweis in der patristischen Zeit. 






















_ 





12 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


Charakter der Notwendigkeit, der jeden vernünfligen Geist 
Anerkennung zwingt !). 


zn 


Es gibt nämlich gewisse Denknotwendigkeiten, die Bü) 
Mensch umgehen kann, so verschieden auch im übrigen sein ir 
dankenleben sich gestalten mag. Jeder findet in sich gew = 
Schönheitsgesetze *) vor, nach denen er über die verschiedt eem" 
artige Schönheit der Körper auf der Erde sowie am Hinmel =" 


teilt, indem er erklärt, dies sollte so sein, das andere so. 


solches Urteil wäre nach unserm Philosophen nicht möglich oka- 


Voraussetzung einer über unserem Geiste stehenden, 

ewigen Wahrheit. — Ebensowenig könnte man ohne jedes 
denken erklären, das Unveränderliche müsse dem Ver licher 
vorgezogen werden, wenn man nicht auf irgend eine Weise das Un- 
veränderliche selbst erkennen könnte. Das gleiche gilt auch von 
der Idee der Zahl, die, weil von der Einheit ausgehend ®), nicht 
aus der uns nur Vielheiten bietenden Sinneserkenntnis geschöpft 
sein kann, insbesondere von der mathematischen Reihe *). Und 
nicht anders verhält es sich endlich mit dem Begriff der Gleich- 
mäßigkeil und des Ebenmaßes überhaupt 5). Man kónnle weder 
nach Gleichmäßigkeit der Körper streben noch behaupten, daß 


!') confessiones 1. 10, c. 24. PL 32, 794: Ubi enim inveni veritatem, 
ibi inveni Deum meum ipsam veritatem. 


?) Quaerens enim unde approbarem pulchritudinem corporum, sive 


eaelestium, sive terrestrium ; et quid mihi praesto esset integre de mutabi- 
libus iudicanti, et dicenti: Hoc ita esse debet, illud non ita: hoe ergo quae- 
res unde iudiearem, eum ita indiearem, inveneram ineommutabilem et ve- 
ram veritatis aeternitatem, supra mentem meam commutabilem; eonf. L 7. 
e. 7. PL 32, 745. 

?) de libero arbitrio l. 2. e. 8. n. 22, PL 32, 1252: Unum vero quis- 
quis verissime cogitat, profeeto invenit eorporis sensibus non posse sentire. 
Quiequid enim tali sensu attingitur, iam non unum, sed multa esse con- 
vincitur: eorpus est enim, et ideo habet innumerabiles partes. 

*) a. à, O. ecol. 1253: Et haec ratio per omnes caeteros numeros cer- 
tissima et incommutabili lege pertenditur, ut post unum, id est post primum 
omnium numerorum, ipso exeepto primus sit, qui duplum eius habet ... quod 
per omnes numeros esse immobile, firmum, ineorruptumque econspieimus. 

^) de vera religione c. 30. n. 55. PL 34, 146: Porro ipsa vera aequa- 
litas ac similitudo atque ipsa vera et prima unitas non oeulis carneis, 
neque ullo tali sensu, sed mente intellecta conspicitur. Unde enim qualis- 
eunque in corporibus appeteretur aequalitas, aut unde eonvineeretur, longe 
plurimum differre a perfecta, nisi ea quae perfeeta est, mente videretur? 


PT o 


um 





— 


Pp E — 


| Einleitung. Gottesbeweise Augustins. 13 


etwas von vollendeter Gleichmäßigkeit entfernt sei, wenn man 
nicht die vollkommene Gleichmäßigkeit im Geiste schaute, End- 
lich setzt das Gesetz der Quadratur !) wie überhaupt das Gesetz 
der Künste nach Augustin wegen seines unveränderlichen Cha- 
rakters ein über dem veränderlichen Menschenverstand stehendes 
Gesetz?) voraus, welches die Wahrheit genannt wird. 

Wenn vorstehendes Argument der Seele als erkennender 
Kraft Rechnung trügl, so sucht dagegen das folgende, von Augu- 
SUrxxas mit großer Liebe vorgetragene, das man heute mit einem 

inbestimmten Namen vielfach als psychologisch bezeichnet, 
auch y vom | Gemütsbedürfnis - aus sich einen Weg zur Erkenntnis 
Gottes : m bahnen. Demgemäß ist darin an die Stelle des Wahr- 
die mehr aufs Praktische beziehbare Idee der Weis- 
heit green, welche sich dem menschlichen Herzen als das 
höchste, erstrebenswerteste Gut und Glück darstellt. Wir fassen 
Kliesen Gottesbeweis folgendermaßen kurz zusammen ?). 

Alle Menschen streben nach Glück, nach einem Gute, Es Peycholo- 

darf aber dieses Glück und dieses Gut nieht veränderlich und "n 
nicht endlich sein. Auch diejenigen Menschen, welche in den 
Gütern der Welt ihr Glück suchen, wollen damit das höchste 
Gut erreichen. Doch höher als die irdischen, materiellen Güter 
stehen die geistigen, die Erkenntnis der Wahrheit, die Weisheit, 
weshalb es auch niemand gibt, der nicht weise sein wollte, So 
verschiedenartig aber die Menschen es anstellen mögen, um weise 
zu sein, allen schwebt die Idee einer vollkommenen Weisheit 





!) a. a, O .n. 56. eol. 147: Nune vero eum seeundum totam quadraturáe 
legem iudieetur et forum quadratum, et lapis quadratus, et tabella et 
gemma quadrata, ... quis eam dubitet locorum intervallis ae temporum, 
nee maiorem esse, nee minorem, eum potentia superet omnia * 

?) Ebd. : Haee autem lex omnium artium eum sit omnino ineommnutabilis, 
mens vero humana eui talem legem videre coneessum est, mutabilitatem 
pati possit erroris, satis apparet supra mentem nostram esse legem, quae 
veritas dieitur. 








7) vgl z. B. de libero arbitrio 1. 2. e. 9. n. 96. PL 32, 1254: Ut 
ergo eonstat nos beatos esse velle, ita nos eonstat velle esse sapientes, quia 
nemo sine sapientia beatus est Nemo enim beatus est, nisi summo bono, 
ea veritate, quam sapientiam vocamus, cernitur et tenetur. Sieut 
ergo...) ibus ... nostris impressa est notio beatitatis ..., ita etiam 
sapientiae - habemus impressam. 








Einteilung. 








14 Geschichte der Gottesboweise im Mittelalter. 


vor, nach welcher sie streben nnd deren Erreichung ihnen zw» # le 

mit dem vollkommenen Glücke identisch ist. Jedoch veram x» wv 

niemand auf Erden zu dieser vollkommenen Weisheit und Gl «*- 

seligkeit zu gelangen, vielmehr erreicht jeder die Weisheit inm ie 

nur in höherem oder niederem Maße, wie der mannigfaehe — € 
tum in der Welt beweist. . Es setzt nun aber dieses Mehr me 
Weniger ein Höchstes voraus, die Teilnahme an der Wahre weil 
verbürgl die Existenz der Wahrheit selbst. Also existiert (m m s 
die ewige Wahrheit. 


Versuchen wir zum Sehlusse der Einleitung den umfae er 
reichen Stoff zu gliedern, so sind zunächst Anselm, 
Viktoriner, Bonaventura und Thomas von Aquino à 
ihren Gottesbeweisen eigenartig genug, um in unserer Darstellimt 97 
Einschnitte zu rechtfertigen. Die Originalilàt von Anselms ce" 
tologischem Argumente wird von niemand bestritten. Aber aue 
die Beweise des Monologiums sind in ihrer prägnanten Fassu gr m 
gegenüber einzelnen zerstreuten Bemerkungen desselben Inhalte ^7 
hei Augustin durchaus selbständig und haben eine tiefgreifende 
Wirkung auf die Entwicklung der Goltesbeweise ausgeübt. Eine 
solche spezielle monographische Behandlung wie bei Anselm hat 
das Problem im Mittelalter überhaupt nicht mehr gefunden. 

Am nächsten würde dem Vater der Scholastik in dieser 
Beziehung wohl Bonaventura stehen, in dessen Schriften die 
Frage nach der Erkenntnis Gottes eine wichtige Rolle spielt und 
für seine ganze Richtung maßgebend ist. Doch handelt es sich bei 
ihm um die Frage der Gotteserkenntnis im weitesten Sinne, und 
kann ihm daher eine Geschichte der Goltesbeweise kaum ge- 
recht werden. 

Bestimmter haben ihre Gottesbeweise umrissen die Vikto- 
rner Hugo und Richard und Thomas von Aquino. Bei 
ersteren tritt deutlich das Bestreben hervor, von der Spekulation 
mit bloßen Begriffen loszukommen und in der Empirie, in der 
inneren und äußeren Erfahrung, einen sicheren Ausgangspunkt 
zu gewinnen. Mit dem Aquinaten dagegen gelangt der volle 
aristotelische Realismus auch bei den Gottesbeweisen zum Durch- 
bruch. Thomas führt mit einer Ausnahme konsequent die Ge- 
danken der aristotelischen Plıysik und Metaphysik dureh, 


-— 






Eorum annähernd unter 
E lbi dos arai atdisdén 
(n Physik und Metaphysik. 


enne 
“ 











I. Die ersten Ansätze zur Ausbildung von Gottesbeweisen 
vor Änselm. 


Isidor von Sevilla. 


An die Spilze der (Geschichte mittelalterlicher (Grottesbeweise 
stellen wir Isidor von Sevilla, der als Verfasser eines Sen- 
tenzenwerkes Anlaß hatte, auf unser Problem einzugehen. Frei- 
lich begnügt er sich in seinen Ausführungen mit mehr allge- 
meinen Andeutungen und beschäftigt sich so im Anschluß an 
Gregor den Großen!) eher mit der Frage nach der Beweis- 
barkeit überhaupt. Ähnlich wie dieser hat er offenbar die Bibel- 
stelle im Weisheilsbuch 13, 5: „Per magnitudinem enim crea- 
turae. et speciem polest intelligibiliter creator videri* im Auge. 
wenn er unter den Eigenschaften der Welt, welche uns auf den 
Schöpfer hinweisen sollen, gerade ihre Größe und Schönheit her- 
aushebt. Von Gregor entlehnt er auch ein dogmatisches Motiv. 
das die Bedeutung der Sinnenwelt für unsere natürliche Gottes- 
erkenntnis aus ihrer Bedeutung für die erste Abkelır des Men- 
schen von Gott herleitet: Die Rückkehr zu Gott soll auf dem- 
selben Wege erfolgen. auf dem die Abwendung von ihn sich 
vollzog. 

Isidor schreibt nun folgendes 2): „Oft wird mit der un- 
körperlichen Größe des Schöpfers der Geschöpfe körperliche Größe 
verglichen, damit Großes auf Grund des Kleinen betrachtet und 
nach Sichtbarem das Unsichtbare geschätzt und aus der Sehön- 
heit der Werke der Werkmeister erkannt werde, nicht jedoch 
nach Weise der (Gleichheit oder Ähnlichkeit, sondern auf Grund 


'ı vgl. z. B. Moral. l. 26. e. 12. n. 17. PL 76, 819. 
?) sent. 1. 1. c. 4. PL 83, 543f. 





18 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


ebenfalls ein Sentenzenwerk schrieb, und zwar erblickt auch r 
in denselben eine Art von Gottesbeweis !). 

Da zum Verständnisse des Textes nichts hinzuzufügen gr —t 
und uns derselbe sachlich hier wenig Interesse abgewinnen kan ar). 
gehen wir sogleich zu einem weit mehr beachtenswerten zweite n! 
Beweise aus der Zeit vor Anselm über. 


Die Beweise in den Dicta Candidi und bei Benedikt von AnianemE—- 
Es ist dieser Beweis im wesentlichen eine Weiterentfaltung de——* 
von Cicero?) dem Chrysipp zugeschriebenen Argumentes. Voss! 
Augustinus ist namentlich die bekannte Dreiteilung 3%) über —— 
nommen, aber in durchaus organischer Weise dem antiken (e——7 
dankengebilde eingefügt worden. Wir begegnen diesem Beweis 
in zweifacher Fassung, einmal in gedrängter, streng deduktiv ^ — 
folgernder und dann in breiterer dialogischer. Daß letztere der 
bekannten Art der Beweisführung Augustins in De libero ar- 
hitrio ) nachgebildet ist, unterliegt kaum dem Zweifel, aber 
ebenso steht es fest, da& der eigentliche Kern des Beweises, der 
ja in beiden Formen derselbe ist, nicht von Augustin herstamnt. 
Dieses Argument findet sich nun in einer Pariser Handschrift 
aus dem 10. Jahrhundert 5), und zwar auch in der zweiten Fas- 


!) s. vorige Anm. 

?) De natura deorum II, 6: Chrysippus quidem, quamquam est acer- 
rimo ingenio, tamen ea dicit, ut ab ipsa natura didicisse, non ut ipse rep- 
perisse videatur. ‚Si enim,‘ inquit, ‚est aliquid in rerum natura, quod ho- 
minis mens, quod ratio, quod vis, quod potestas humana efficere non possit, 
est certe id, quod illud efficit, homine melius; atqui res caelestes omnesque 
eae, quarum est ordo sempiternus, ab homine confiei non possunt; est igi- 
tur id, a quo illa conficiuntur, homine melius. Id autem quid potius dixe- 
ris quam deum? Etenim si di non sunt, quid esse potest in rerum natura 
homine melius? in eo enim solo est ratio, qua nihil potest esse praestantius. 
Esse autem hominem, qui nihil in omni mundo melius esse quam se putet, 
desipientis arrogantiae est; ergo est aliquid melius; est igitur profecto deus‘. 

?) vgl. oben S. ?f. 

*) 1. 2. c. 3 ff. PL 32, 1243 ff. 

5) Bibl. nat. lat. 13953. Herr Professor Dr. C. Baeumker hat mir 
die von ihm angefertigte Abschrift gütigst zur Verfügung gestellt. Der erste 
Abschnitt der Dieta Candidi ist abgedruckt in den Mon. Germ., Epistolae E 
Karolini aevi III, 615 f., ein neuerer Druck liegt vor in den Epistolae Ka- — 
rolini aevi II, 552 ff.; vgl. Philos. Jahrbuch, herausg. von C. Gutberlet, _ 
19. Band, S. 447. 





£ 
("» 


" 
" E 
^l LU ! 
i " &clb-— TI RI 
BET 


III] — Ju" Te 
rw 


I 
- 7 

















. de de ch deri 

syeraredusidani soar 
len ie Wissenschaft zu gelangen. 
n wir mit der Vernunft fest, und 
costis eim der Kenntnis 
iio de die Vernunft im Lichte der Wahr- 
y s st in der Art üher den inneren —— 

































it. dm Verhältnis BR RG 
nichts Besseres und Mäch- 
rim, vai un ne, besser und mäch- 
E Tuve die beiden sich 
gt unler alle, was unter den Natur 
ı aber erklärt der eine, wenn es 
he bem ni mächtiger 
EE ees so sei 
] der andere sucht diesen Nachweis 
1 erbringen ?); Die Vernunft kann 


Bios ime wäre sie ja allmáchtig. 


a seeum rerum examinatione absque falsitate 
Ev. 
i$ uoentur; quo in natura hominis nihil 
8 in nn.. . 
erg n due aliquid quod huie rationi multo 
| Minetur, quam ipsa ratio sibi subiectis sensibus : 
Ls. Non equidem dubitauerim, 
ipsa ratio uelit, sed efficere nom possit, 
S; noueris oportet esse potentiam, que ipsam 
n fieri non permittat. Esset autem om- 
t efficere. 8i uero uult aliquid, sed 
orofeeto potentia est, eui ita ipsa ratio sub- 
pit, sed queeunque debet, ualet efficere. 
coim uera esse confiteor. uult siquidem 
ati MEME ee 
ı perseuerare, sed legem (l. lege) quadam 
) ineffabili prohibente non sinetur, eogiturque 
10d non pateretur, si posset queeunque uellet, 








en vor Anselm. se Bw 





| 
| 











26 seschichte der Gottesbeweire im Mittelalter. 







gegründet hat, daß die Menschen sie als Götter anbeleten, *° 
konnte leicht eingesehen werden, daß unvergleichlich schön 
jener sei. der sie gegründet hat. 


II. Anselm; die selbständigste Ausbildung von Gottesbewis—! 
im Mittelalter. 


Ist das 10. Jahrhundert entsprechend seinem allgemenee 1 
Charakter auch an Gedanken für die Gottesbeweise im höchst Rt 
Grade arm, so hat hingegen das folgende darin relativ Herva—— -— — I 
ragendes geleistet, nicht in dem Sinne, als ob damals eine grüBe— —— 7" 
Anzahl von Schriftstellern sich mit unserm Problem selbstándg— —l 
beschäftigt oder wenigstens ältere Ausführungen sich zu eig ^" 
gemacht hätte, sondern aus dem Grunde, weil gegen Ende dies- ———7* 
Säkulums Anselm von Canterbury seinen originellen Gedankt! 
des sogenannten ontologischen Gottesbeweises in die zu jenem =! 
Zeit kaum beginnende theologisch-philosophische Spekulation hir ee " 
einwarf — ein Gedanke, der, entsprossen dem kühnsten Philosc—» A 
phieren eines von der Allgewalt der Philosophie Überzeugter we —" 
getragen. von dem  Seharfsinn. und der Abstraktionsgabe eine" c 
Feuerkopfes. eben wegen seiner eminenten Originalität die ere—— - a 
langsam diesen Fragen sich zuwendenden Geister zur Stellung =— * 
nahme wenigstens gegenüber dem  Gottesbeweis als solchen sm. # T 
geradezu zwingen mußte. Doch nicht mit diesem in seiner ge— —7— 9 : 
schichtlichen Tragweite ungleich bedeutenderen Argumente be — - 
schäftigen wir uns hier an erster Stelle, sondern bringen — au - 
chronologischem !) Gesicehtspunkte. — zunächst den oder richtiger». 77 
die Beweise des Monologiums zur Sprache. Dieselben wollen ss = 
ausgesprochenermaßen?) augustinisch sein und fußen darum 4 -«- 
naturgemäß durchweg auf dem Steigerungsgedanken. 


e- 


') vgl. Domet de Vorges, Saint Anselme p. 68 ff. 

?) ... quam (sc. seripturam) ego saepe retractans, nihil potui inve- 
nire me in ea dixisse, quod non eatholicorum Patrum, et maxime beati 
Augustini, scriptis cohaereat. Monologium, praefatio PL 158, 143. 












IT. Anselm ; die selbständigste Ausbildung v. Gottesbeweisen 1. Mittelalter, 27 


Beweise des Monologiums. 
Ausdrücklich beruft sich der Vater der Scholastik in der 
Einleitung zu dieser Schrift!) auf die Tradition, speziell auf 
Augrustinus, und bittet denjenigen, welcher neue Aufstellungen 
oder falsche Gedanken in seinem Werke zu finden glaube, vorerst 
Augeuslins Bücher De Trinitate genau einzusehen, ehe er dasselbe 
beurteile; und wie wichtig ihm hier der Anschluß an diese 
Autorität erscheint, erhellt noch daraus, daß er auch den Ab- 
schreiber?) seines Schriftchens dringend ersucht, diese Vorrede 
an der Spilze desselben wiederzugeben. Und in der Tat sind 
es im wesentlichen augustinische Gedanken, die uns hier wieder 
begegnen, nur in größerer systematischer Ausführlichkeit vor- 
gelragen. Wenn wir von den häufigen Wiederholungen absehen, 
können wir den Kern seiner 7M don *) wohl in folgender 
Weise herausheben. 
h Da alle Menschen nur an jenen Dingen teilzuhaben streben, 
die zul sind, liegt es nahe, einmal das Geistesauge auf jenes zu 
Ken, woher jene Dinge gul sind, die man ja nur deswegen 
weil man sie als gut beurteilt. So vollzieht sich unter 
Leitung des Verstandes der vernünftige Fortschritt zu dem, was 
man ohne Vernunftbetätigung nicht erkennt. Weil es unzählig 
Viele Güter gibt, deren so große Verschiedenheit wir mit den 
MC MNT Lr t 


') Quapropter, si eui videbitur quod in eodem opuseulo aliquid pro- 
ve derim, quod aut nimis novum sit, aut a veritate dissentiat, rogo ne statim 
rn ant praesumptorem novitatum, aut falsitatis assertorem exelamet; sed 
libros praefati doetoris Augustini de Trinitate diligenter perspieiat, 
Feinde seeundum eos opuseulum meum diiudicet; a. a. O. 
*) Precor autem et obsecro vehementer, si quis hoe opusculum volue- 
Tit S discesa, ut hane praefationem in capite libelli ante ipsa capitula 
"i'ugeat praeponere. Multum enim prodesse puto ad intelligenda ea quae 
Meri à m si quis prius, qua intentione, quove modo disputata sint, eo 
Puto etiam quod si quis hane ipsam praefationem viderit bold 
[meprin temere iudieabit, si quid eontra suam opinionem prolatum invenerit, 
Welch einen entscheidenden Wert er der Tradition beimißt, zeigt auch der 
Satz in eap. 1: In quo tamen si quid dixero, quod maior non monstret 
“uetoritas, sie volo aceipi: ut quamvis ex rationibus, quae mihi videbuntur, 
Quasi necessarium eoneludatur, non ob hoe tamen omnino necessarium, sed 
interim videri posse dieatur. 
ey. 1: Quod sit quiddam optimum et maximum et summum om- 
nium e at 4. à. O. col. 144. 





Beweis anus 
dem Begriffe 
des Guten. 








































do pe 


von n Fall zu Fall zu entscheiden haben. 
n geneigt sein, den Grund für dieses 

onde Schweigen in der Ablehnung des 
zu "s "ken. "Wenn wir die ganze Art mitlelalter- 
stellerei 3 E t ziehen, scheint es uns jeden- 


Ems ahlerikeh verführen, von dem 
si Gebrauch gemacht, aber durch dieses 
g hätten bekunden wollen. 

m unsere Absicht, nach all dem 
it schon geschrieben ist, noch ein- 
ER Kanten Ausführungen Anselıns und 
n Ro bon sondern wir beschränken uns 


A Tationaline ehrétien à la fin du XIe siöele, 
» 1893, O. Willmann, Geschichte des 
tl lich B. A M dlhoch im Philosophischen Jahrbuch B. 8, 
und 1 h; E ‚auch Matthias Esser, Der ontologische 
« eschich te, 8. 46 ff. Dagegen Baeumkera. a, O. S. 304 fI. 
EO ge » dahin, daß alle großen Seholastiker und daß 
| ‚ontol schen Beweis akzeptiert habe. 
bibe deutlich bei Adlhoech. 

Eee auf deo Sean: Qui tacet, econsen- 
B. ' rag 54. Anm. 1, . *) Lehrreieh ist neuestens 
| Sel ft - Augustinus-Citate bei Thomas von Aquin-. 
cms ald, Gesch, d, Gottesbeweise. 8 


LE i 


SA 


"a 




















m. #1 





* lans nich an de in Wirklich 
Bus dee Wie auch. Aoseig 


re! 























£ | | 
Kan Schluß, jenes müsse nicht 
Ed Wirklichkeit existieren. 
ien t der Kern des Beweises voll- 
, was Mum im Anschluß daran vor- 
: dieser Grundgedanken und Zurück- 
o» di cad auftauchen konnten. Daß 
na irgumentes in der Anschauung ruht, 
D Exi t vollkommener als das 
. ergibt sich auch aus der wieder- 
elbon » . Wir erkennen hier, daß es deni 


seines Argomenies 


tari esse et in re: quod maius est; e. 9. 


Eoo . ehristiana 1. 1. e, 7: Omnes eertatim 

"retain inveniri potest, qui hoe Deum 
sit eee 6. e. 7: Deus eogitatur ut aliquid, 

! sabti | libero arbitrio, l. 2. e. 6: Hune plane 
Hi L3 s ene constiterit A. a. O. L. 2. e. 6, n. 14: 
hi | t Deum appellare, quo mea ratio est in- 

su werior. Daß die Definition Anselms sich von 

ieh unterscheiden soll, vermögen wir 


8* 











36 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


Gottesbegriff, nicht in einer auf extrem realistischer Erkenntnis 
theorie!) fu&enden Grundanschauung, sondern in der vom Aulor 
unbedenklich vorgenommenen Vergleichung und Absehátzung des 
bloß gedachten Seins gegenüber dem zugleich wirklichen Sein. 
Daher setzte auch bei dieser Unterscheidung die Kritik sowohl 
von seiten des ersten Gegners, des Mónches Gaunilo?) aus dew 
Kloster Marmoutier, als auch von allen späteren, die sein ArgW 
ment verworfen haben, ein. | 





III. Neue Ansätze bei den nachanselmischen Scholastikern bis gegz" 
die Mitte des 12. Jahrhunderts; spätere häufige Verwendung «3 
Begriffe Ganzes und Teil sowie des Gedankens 
der Zusammensetzung. - 


Petrus Abaelard. 


In ausführliclier Weise behandelt unsern Gegenstand Pe € €" 
Abaelard, der erste Philosoph des Mittelalters, welcher ein 
selbständiges System der Theologie aufzustellen versucht E»z*. 
An drei Stellen, nämlich im 3. Buche seiner Einführung in di 
Theologie und im 5. seiner Theologia christiana®) sowie — 1 ! 
Konimmentar zum Rómerbriefe 3), sucht er das Dasein Gottes p»XE 9* 
losophisch zu begründen. Dabei liebt er es, mit mannigfach «€ 
Zitaten seine Darlegungen zu schmücken. wodurch er sich de >= 
von den Summisten, die in kurzer, gedrängter Form die c ** 
zelnen Argumente vorzutragen. pflegten, immerhin unterschei# 4 \ 
Besonders selbständige Gedanken wird man allerdings bei if ^ - 
vergebens suchen,  uur über die Tragweite der Gottesbewe- -— 
und das Problem ihrer Möglichkeit hat er sich besser beson 
als andere. 


!) vgl. dazu Matthias Esser, Der ontologische Gottesbeweis — 
seine Geschichte 1905, :S. 41, Anm. 10. 

?) Näheres darüber s. Matth. Esser a. a. O. S. 23—33 und oss 
Paschen, Der ontologisehe Gottesbeweis in der Seholastik 1903, S. 30 _ 

*) Ausgabe von V. Cousin, Band 2. S. 115 ff. und 552 ff. 

*) a. a. O S. 173ff. 


"ar LI S- — E I mA > ' 3 
ha an^ 

ps i» "06399" A (" ! 

cv EIKE EX ? M 




























pr 


Besen wird. das lasj — welches nach einem Plane 
al Dime da Tp verwallet wird. Das Haus, 

. mit Vernunft — geleitet RE dst Ahn Ta 

ılfertig und nach bui Plane verwaltet 
in desen Spar cin weier und Hr Pad 
t seinen "Teiler bequemer regiert, als 
Acker und Torheit Va 
ei dia ganze Welt 
comte Untergang hält eine be- 
gu" die jährlichen Veränderungen ge- 
suem V er geicen Ner immer in 
; b vonden | auch dem Nutzen aller Dinge 
l ER in keinem Slücke veränderte 
sit geschadet, was alles zeigt, 
iram (0 cesare piii 
wol nun aber diejenigen Dinge 
^ mit Einsicht, als jene, die ohne 
1 doch nicht unter allen Dingen besser 
^L wird, so wird daher die Welt mit 





y der Zweck- und Regelmäßigkeit im 
Bor mittelalterliche Denker auch auf 


r lesser Ri utehing nicht eine gesetzmäßige 

"vor engine (, Was nämlich in bezug auf 
| zustandekommend genannt wird, 
Ti e eit genet ze in Gott festgelegt, und alles 


d. G. Baiter u. L. Kayser vol. I. p. 132 f. 
|1ieus entlehnte Satz wird auch von späteren Scho- 
$9 von Alanus ab Insulis, Contra haereticos 











38 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


Diesen Plan nun, dureh welchen alles aufs beste geschieht 
und geleitet wird — so führt Abaelard historisch orientierend 
fort — pfleglen die einen Gott !), die anderen die Natur der 
Dinge selbst ?), andere den Verstand *) oder die Seele der Welt *% 
zu nennen. Alle jedoch sahen ein, daß es das höchste Gul s«-*. 
wie dies Sokrates) bekannt hat, Der erste unter allen Pia» 
sophen aber, welcher den göttlichen Geist als Bewirker All 
Naturdinge angesehen, war nach dem Berichte des hl. Augustini 7l 
Anaxagoras?) Doch als wollle unser Philosoph vor eim! 
Überschätzung des Wertes dieser historischen Zeugnisse für Be 
Beweis selbst warnen, zitiert er sogleich ein anderes Wort M ** 
gustins 5): Nicht deswegen muß die Wahrheit mir teuer ses 
weil sie dem Anaxagoras nicht verborgen war, sondern weil i 
Wahrheit ist, auch wenn keiner von jenen Philosophen sie «— ** 
kannt hälle, 

Ist so Abaelard einerseits durch teleologische Erwägung 
zu dem Resultate gelangt, daß es ein höchstes Gut gebe, hat t 
aber andererseits die historische Betrachtung einen Widerspria «— ! 
der Meinungen darüber gezeigt. worin man dieses höchste (xw on 
zu erblieken habe, so liegt ihm nunmehr die Aufgabe ob, nac E 
zuweisen, daß dieses nur ein außerweltliches Prinzip, das ase 
Welt gemacht hal, sein könne. Es geht deshalb hier seine | 
Erfahrungstatsachen beruhende Beweisführung in die Form ream 
begrifflicher Deduktion über, indem die Merkmale des Aus- 
Dureh-sich-seins als dureh den Begriff des hóchslen Gutes logi 
geforderle aufgezeigt, dagegen der Erfahrungswelt, d. h. der W 



















ac 


') vgl. dazu J. Geyser, Das philosophische Gottesproblem in sei sm 
wichtigsten Auffassungen. 


*) vgl. J. Geyser a. a. O. 8. 

') vgl. J. Geyser a. a. O. 8. E 

*) vgl. J. Geyser a. a. O. 8. 10ff. und 8S. 46. 
^) vgl. J. Geyser a. a. O. 8. 42 ff. 


") De civitate Dei l. 8. c. 2. PL 41, 226: Anaxagoras vero . p 
rum rerum omnium, quas videmus, effectorem divinum animum a ve^ 
?) vgl. August. epist. 118, PL 33, 443: Item Anaxagoras sive cc 
libet, si mentem dieit ipsam veritatem atque sapientiam, quid mihi ee 
verbo eum homine contendere ? 
*) Epistola ad Dioscorum PL 33, 440. Irrtümlich zitiert Abaep — 
die Briefe au Macedonius. 





«m n n nw 









IT. Neue Ansätze bei den nachanselmschen Scholastikern ete. 39 


sowohl der Natur als auch des Geistes abgesprochen werden. 
Diesen Gedanken führt Abaelard von einem eigenartigen anthro- 
Pozentrischen Gesichtspunkte aus in folgender Weise durch. 
Was von sich selbst ist, ist seiner Natur nach offenbar 
Würdiger als dasjenige, welches von einem anderen ist, und 
alles, was der Vernunft und Einsicht fähig ist, wird hervor- 
ragemnieder als alle anderen Dinge befunden. Man braucht daher 
| nicht zuzugeben, daß die vernünftige Substanz von einem anderen 
sei, wenn wir annehmen wollten, daß die der Vernunft ent- 
behrende von sich sei. Keinen aber gibt es unter uns, der nicht 
wüßte, daß er selbst keineswegs von sich sei, sondern von einem 
anderen gezeugt werde. Wie sollten wir also leugnen, daß jene 
Dinge, welche der Vernunft entbehren, von einem anderen seien ? 
Darzauıs folgt, daß die Teile der Welt, welche natürlicherweise 
früher sind, gemacht wurden, und weiterhin, daß die Welt von 
eine anderen ihren Anfang genommen hat und gemacht wor- 
dem ist, Ist sie ferner wegen des Menschen gemacht worden, 
deny sie mit ihren einzelnen Teilen dient, so folgt, daß sie weit 
"nNwwexdiger als er ist, und deswegen kann keineswegs zugegeben 
Wen, daß sie nieht gemacht, da er gemacht ist. Auch kann 
*5 wiel weniger als bei vernünftigen Wesen bei nicht vernünfligen 
der Fall sein, daß sie sich selbst leiten. Vom Menschen aber, 
Obwohl er vernünflig ist, steht fest, daß er keineswegs zu seiner 
*igresnen Leitung genügt, da er sich selbst, wie er will, in dieses 
Lebens Meer nieht zu leiten vermag. Noch viel weniger also 
Beh es an, daß der eigenen Leitung diejenigen Dinge anvertraut 
Werden, welche der Vernunft, durch die sie sich leiten könnten, 
ntpehren. Das aber ist die Welt oder ihre einzelnen Teilchen. 
Aus diesen oder ähnlichen Gründen ergibt sich nach Abae- 
larg mit Klarheit, daß alle Dinge, die in der Welt sind, einen 
egründer oder Leiter haben, den wir Gott nennen. 
—  —Auf die weitläufigen Erörterungen unseres Scholastikers 
über die Einzigkeit Gottes !), so enge sie auch mit dem Beweise 
für seine Existenz zusammenhängen mögen, gehen wir hier nicht 
näher ein. Im Grunde laufen dieselben in mannigfachen Varia- 
u. 
) Intr »duetio in theologiam 1. 3. ed. Cousin, B. 2, 8. 118. 


























40 Geschichte der Gottesbewoise im Mittelalter. 


tionen auf den Gedanken hinaus, welchen Aristoteles im Sch bui 
kapitel des 12. Buches seiner Metaphysik ') in das Homerisehe 
Wort zusammenfaßt: Nichts gutes ist die Vielherrschaft, «in 
Herrscher nur walte! Außerdem hält Abaelard eine Mehrkaeil 
von Göttern auch mit dem Begriffe des höchsten Gutes?) für 
unvereinbar, 







Rupert von Deutz. 


In ähnlichen populären teleologisehen Bahnen wie Abaelzcwacd 
bewegt sich auch Rupert von Deutz (T 1155), der zwar mei 
die Absicht hat, einen Gotlesbeweis zu bieten, sondern nur TT 
legentlich unser Problem streift, nämlich bei der Kommentierc3 
von Ecclesiastes 14, 15°), Da es sich hier also um einen aes 
biblisch-exegetischen Zweck handelt, der den Autor bei unse er 
Frage nicht lange verweilen, sondern gar bald mit dem Gedanke e" 
der Unsterblichkeit der Seele schließen läßt, so hätten wir keine «—"* 
Anlaß zu einer Berücksichtigung Ruperts, wenn nicht die 4 
dieser Gelegenheit hervortretende Betonung der Konstanzid © 
einen Faktor darstellte, der später in der Geschichte der Golle-——7 
beweise eine gewisse Rolle gespielt hat, dessen biblische Queue Ve 
aber hier zu suchen sein dürfte, Die bezeichnete Stelle a 
also: Gelern! habe ich, daß alle Werke, welche Gott gemae 
hat, für immer bleiben; wir können ihnen, die Gott 
hat, um geehrt zu werden, weder etwas hinzufügen noch u 
nehmen. Was gemacht ist, bleibt, die Dinge, welche sein 
sind schon gewesen, und Goll erneuert, was verging. 

Nachdem unser Exeget erwähnt hat *), daß über diese V. | 
in sehr verschiedener Weise disputiert worden sei, spricht — 
zunächst von den Gottesleugnern, welche sähen, daß in ar U gr 











' 1 e. 10. 10762. | 
?) a, a. O.: Qui (se. Deus) quomodo summum diceretur, nisi — 


omnibus praecelleret bonis? Quod verum omnibus aliis praecellit, unun* 
profeeto et unieum esse eonvenit ete. 

?  Didiei quod omnia opera, quae fecit Deus, perseverent in perpe— 
tuum, non possumus eis quiequam addere, nec auferre, quae fecit Deus ut 
timentur. Quod faetum est, ipsum permanet, qune futura sunt, iam fuerunt, 
et Deus instaurat quod abiit; c. 3. PL 167, 1231. 

*) In Eeelesiasten e. 3. PL 167, 1229 ff. 








42 iesehiehte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


Zinsen wieder auf, und alles besteht in einer solchen Ur ver- 
sehrtheit, daß wir nicht imstande sind, ihm etwas hinzuzultagren 
oder wegzunehimen. Gott aber hat zu dem Zwecke dies zalles 
gemacht, damit man ihn fürchte, damit man an ihn als an «den 
wahren (Gott glaube. 






Tritt auch in diesen Ausführungen der philosophische 4 =*- 
sichtspunkt stark zurück, so spricht der Verfasser doch mit — E 
stimmmtheit die Beweisbarkeit aus, und beschränkt sich hier m 2 «1 
auf bloße Aufzeigung der Tatsache, sondern deutet zugleich ei sw €^" 
Weg an, den das vernünftige Denken zu gehen hal, un € Im 
Existenz Gottes zu erkennen. Gewiß schwebt ihm hier zunäc — M » 
jene Gleichmäßigkeit und Ordnung des Weltgeschehens vor Au «= 
wie sie uns nach seinen eigenen Worten überall entgegentri&- &- N 
aur Riesenbau der Welt, an der Wölbung des Himmels, an «- 4€ 
Schwere der Erde, falls sie hängt, oder an ihrem Gleichgewic — B o». 
falls sie ruht, am Auf» und Untergang, am Auseinander- ı zx 
Rücklauf der Sterne, an den sieben gegen die Bahn laufen # +" 
Planeten, am Blitz, aii. Windeswehen und Donnerschal we # Bl 
schließlich an allem. was Gottes Weisheit gemacht hat. AP 7 « 
in letzter Linie soll für das Dasein Gottes doch der imn m “' 
dauernde Fortbestand der Welt sowie unsere Ohnmacht ihr £— t 
genüber, sei es in praktischer, sei es in theoretischer Hinsic HE s 


. . . «m ll 

sprechen. Welcher Mensch, der sich von seiner Vernunft leit 4 
m . . . . . C»4€ 2 
läßt, vermöchte zu finden, wie jene Dinge bestehen, weshalb u ii 

] ie 


wie sie werden ?)? so ruft er darum aus. So erscheint ihm «. 
Welt und alles, was im Himmel und auf der Erde enthalten i 
als eine Art klarster Zeichen für Gottes Weisheit ?). 


it, 


Robert Pullus. 
Ebenfalls teleologisch argumentiert auch Robert Pulluz— » 


. a. —. Al 
der erste, welcher im Mittelalter nach längerer Zeit wieder ersse i 


!) a. a. 0. 7) a. a8. O.: ... quis homo ratione directus reperit — 
queat quomodo subsistant, quare et quomodo fiant? 

3) Comment. in Genesim l. 1. c. 5. PL 167, 204: At vero mundu=® 
et omnia quae coelo et terra continentur, quaedam clarissima sapientia 
Dei signa sunt. - 


— 








II. Neue Ansätze bei den nachanselmischen Scholastikern ete. 43 


Senlenzenbueh !) verfabte, worin er naturgemäß einen philoso- 
phischen Gottesbeweis nicht wohl umgehen konnte. Auch er 
geht von der Zielstrebigkeit im Naturgeschehen aus und be- 
zeichnet dasselbe mit einem sehr prägnanten Ausdruck als 
inrationabilium ralionabilis progressus?), gleich als wollte er 
schon dadurch diejenigen, welche aus dem vernünfligen Fort- 
schritt in der Welt nicht auf eine vernünftige Leitung schließen, 
ee offensichtlichen Widerspruches zeihen. Doch scheint ihm 
so «lie Vernunftbezeugung Gottes im Weltprozeß eine mehr selbst- 
verständliche, keines besonderen Nachweises bedürftige Tatsache 
aa — sein, so liegt ihm ungleich mehr daran, zum eigentlichen 
Goftteshegriff zu gelangen durch Sicherstellung der beiden wich- 
ligerssten Bestimmtheiten in demselben, nämlich des anfanglosen 
uxmsel des allverursachenden Seins. Wir bringen hier zunächst 
dex Wortlaut des kurzen Beweises selbst ?). 

Der unvernünftigen Dinge vernünftiger Fortschritt und un- 
erısamnideler Rücklauf in sich selbst tut zweifelsohne dar, daß ein 
OrsAner ihre maschinenähnliche Tätigkeit leitet. Wer aber den 
Disc men ihre Ordnung mitgeteilt hat, hat der selbst einen Anfang 
Seismer Existenz gehabt? Aber was zu sein anfängt, verlangt 
Mo# wendig eine Ursache seiner Subsistenz; denn wer sieht ein, 
Wä&e= (dasjenige, was des Seins entbehrt, zum Sein käme, wenn 
nic ein solehes voranginge, von welchem es den Anfang des 

hälte® Wer aber wollte leugnen, daß dasjenige, 
e" für ein anderes Ursache des Seins ist, vorzüglicher als 
"lw. andere sei? Entweder wird also Gott der Anfang der 
EX qu; fehlen, oder er wird etwas haben, das vorzüglicher und 
ON a 


!') vgl. oben Tajus und Isidor von Sevilla. 
*) sent. PL 186, 674. 

?) Irrationabilium rationabilis progressus et indefessus in se reeursus, 
suae praesidere machinae indubitanter evineit, Qui vero suum 
Tebus. ordinem indidit, num ipse existendi initium habuit? Sed quae esse 
piunt, eausam necessario subsistentiae prosequuntur. Nam quis intelligit, 
"le eo quod esse earet, quomodo ad esse veniret, nisi aliquid tale praece- 
"eret, unde exordium subsistendi haberet? Quod autem alii causa est ut 
sit, quis eo excellentius esse negabit? Aut: igitur Deus existendi principio 
tarebit, aut excellentius se et antiquius aliquid habebit. Constat itaque 

Deum esse, et initium subsistendi non habere; a. a. O. 








44 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelaiw:. 


älter ist als er. Es steht daher fest, daß Gott existiert 1*1 LS 
einen Anfang des Subsistierens nicht hat. 

lın Anschluß an diesen eigentlichen Beweis erörtert A“ 
Autor mit Hilfe der aristotelischen Kategorien der Substanz aa »»i 
des Akzidens die Unfaßbarkeit und Unnennbarkeit Gottes mit «* 
genden Worten !): 

Was aber immer ist, ist entweder Substanz, wenn — it 
Aristoteles folgen. oder Akzidens: welches von diesen bei dGHüü — e" 
ist Gott? Wenn er Akzidens ist, ist durch ein anderes, der CHE e" 
übrigen das Sein verleiht; wenn er Substanz ist, ist Träger v— on 
Entgegengesetztem, der ununterscheidbar und unveränderlich se. :. 
Die Substanz hat nämlich ihren Namen davon, daß sie dE cı 
Akzidenzien zugrunde gelegt ist. Oder sollen wir etwas Subst 17 
nennen. nicht weil es einem anderen zur Grundlage dient, sc- ^ —»'- 
dern weil es durch sich und nieht durch ein anderes existiemmeme —1? 


Wenn dem so ist, findet er sich nicht unter den uns bekannt__— N 
Substanzen ?), die wir nicht anders kennen denn als den Ak zn 


denzien zugrunde liegend. Wenn dem so ist, wird er dur——7 h 
keinen Namen  bezeiclmet, weil jeder Name eine Substanz imeem zit 
(Qualität bedeutet, und daher ist dieses zweisilbige Wort De - 
nicht Teil einer Rede, weil es nichts gibt, für welches der Nas ? 
mehr zutrifft. Oder wenn es etwas gibt, welches ist seine (las 
Qualität zugrunde liegende Substanz? Der Name nämlich be 
stimmt. wie Aristoteles in bezug auf Gattung und Art dartut, a —— 
einer Substanz die Qualität. 


Petrus Lombardus. 


Mit dein Sentenzenmeister Petrus Lombardus?) tritt ei 
gróberes. Bedürfnis. nach Gottesbeweisen insofern ein, als mars 
sieh von nun an in der Regel mit einem einzigen nicht mehr” 


') Nach Adlhoch, Philosophisches Jahrbuch VIII, 54 Anm. 1 spricht— 
Robert Pullus hier in einer Weise, welche der Erklärung von Anselm 
cap. 4 des Proslog. dienen kann . Tatsächlich haben diese beiden Stellen 
nichts miteinander zu tun. 

?) vgl. Augustinus De Trinitate l. 7. c. 5. PL 42, 942: In Deo sub- 
stantia abusive dicitur, essentia. proprie. 

* vgl. J. N. Espenberger, Die Philosophie des Petrus Lombar- 
dus etc. p. 103—107 in diesen Beiträgen Bd. III Heft 6. 


- 


























III. Neue Ansätze bei den nachanselmischen Seholastikern ete. 45 


begmügle, und es läßt sich in der Folge mehr und mehr das 
Bestreben beobachten, den traditionellen Bestand der Argumente 
durch neue zu vermehren, mochten sie manchmal auch eher 
dem Worllaute denn der Sache nach neu sein. Zunächst war 
die weite Verbreitung des Sentenzenwerkes, das für die Theo- 
logie des Mittelalters das eigentliche Grundbuch bildete, der An- 
laß, daß man die Beweise des Lombarden mit mehr oder weniger 
Genauigkeit gern reproduzierte, und später brachte der mittel- 
alterliche Schulbetrieb es mit sich, daß man dieselben eingehend 
kommentierte, nieht als ob Petrus in seinen Argumenten eine 
besondere Originalität entfaltet hätte — sind dieselben ja doch 
lerligelich aus Augustinus!), bez. dem sogenannten Ambro- 
siaster?) übernommen —, sondern nur darin kann man bei 
ihm ein Neues finden, daß er aus einem längeren Gedankengang 
des Philosophen von Hippo durch Teilung drei selbständige kurze 
Beweise zu machen gesucht hat, freilich ein Neues, das gegen- 
aber Augustin einen entschiedenen Rückschritt bedeutet. Immer- 
härı wird es aber wohl gerade diese übersichtliche Art der Dar- _ 
ng gewesen sein, die seine Sentenzen zu einem so viel 
Zelesenen Buche machte. Mit welchem gesteigerten Interesse 
"an sich überhaupt damals unserm Problem zuwandte, zeigt 
die "Tatsache, daß die Mehrzahl der sich damit befassenden Sehrift- 
""er. sofern sie zugleich Bibelkommentare schrieben, die Be- 
nicht nur in den Eingangskapiteln ihrer theologischen 
^"rlbüeher, sondern auch bei der Exegese des Römerbriefes mit 
am geringerer Ausführlichkeit wiederholte. Abaelard?*), der 
? n barde!?) und Hugo von St. Viktor), jene drei Männer, 
Weis vielleicht den nachhaltigsten Einfluß auf die Entwicklung 
‘er Frage ausgeübt haben, mögen als Beispiele gelten. 
| Gehen wir nach diesen Vorbemerkungen zur Darstellung 
der “inzelnen Beweise selbst über, so schließt der erste Ambro- 


Slaunnasche in folgender Weise *): 
poc cm c N 


J) vgl. De civitate Dei 1. 8. e. 6. 7^ I, 41, 231. 
ro *) Comm. in epist. ad Rom. PL 17,59; vgl. O. Bardenhewer, Pa- 
?) s. oben p. 36ff. — *) s unten. — *) s. unten. 

T ee /*) Nam sieut ait Ambrosius, ut Deus qui natura invisibilis est, etiam 
- Müsibilibus posset seiri, opus feeit quod opifieem visibilitate «ui mani- 


"A 









ater Beweis: 


nach 


Lmbrosius, 





46 Gesehiehte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


Gott, der von Natur unsichtbar ist, hat, um vom Sic— K- 
baren aus erkannt werden zu können, ein Werk gemacht, wele 8H x» «* 
den Werkmeister dureh seine Sichtbarkeit offenbart hat, due mil 
durch Gewisses Ungewisses erkannt werden könne und man = 
die Existenz jenes Gottes aller glaube, der gemacht hat, ww = 
von Menschen unmöglich gemacht werden kann, Man konme mele 
also erkennen, bez. man hat erkannt, daß über aller Kress "it 
jener stehe, der gemacht hat, was keine Krealur zu mache I! 
oder zu vernichten vermag, Es frete eine beliebige Kreat- — "" 
heran und mache einen solchen Himmel und eine solehe Erc— e, 
und ich werde sagen, daß sie Gott ist. Doch weil keine Krent —— W 
solehe Dinge zu machen vermag, so steht fest, dab über | | 
Kreatur jener ist, der diese Dinge gemacht hat, und 

konnte der menschliche Verstand erkennen, daß jener Gott —ä, 






Man sieht leicht, daß der Schwerpunkt dieses Beweises » 
dem Gedanken liegt, der Mensch könne die Welt nicht gemac® - 
haben, und eine Begründung hierfür war allerdings nicht j 


aber dieser Gedanke birgt in sich die Voraussetzung, daß eet 
Welt gemacht sei, d. h. ihren Ursprung einem anderen, ipee 3 
nicht immanenten Wesen verdanke, und darin liegt allerding ' 
ein vollendeter Zirkel!) vor. Doch dürfen wir wohl ne ap 
diese formal-logische Seite hervorkehren als vielmehr in der 
eumentation den Ausdruck jener zuversichtlich räsoni 

Art des naiven Bewußlseins erblieken, das zu allen Zeiten "-— 
Wege des Anthropomorphisierens gegangen ist und es darum 7 2 
einfach als selbstverständlich betrachtete, daß die Entstehun 

der Welt und die Veränderung in ihr nach der Analogie 








festavit; ut per certum incertum posset sciri, et ille Deus omnium eme ore——— 2 
deretur, qui hoe feeit quod ab homine impossibile est fieri. pereo 
eognoseere, sive cognoverunt, ultra omnem ereaturam esse illum qui ew — 
feeit, quae nulla ereaturarum facere vel destruere valet. Accedat quaeeum-— 
que vis ereatura, et faciat tale eoelum et terram; et dieam quia Deus est-— sii 
Sed quia nulla ereatura talia faeere valet, constat super omnem ereaturan- 
esse illum qui ea fecit, ne per hoe illum esse Deum humana mens eognos— 
eere potuit; a. n. O. 
I) Spätere, z B. Bonaventura, haben erkannt, daß der Sentenzen- 
meister das Geschaffensein der Welt voraussetze, und nach ihrer Weise die 
Sehwierigkeit zu lösen gesucht; s. unten, 













ren auch, daf was es unter den Substanzen 
"Km ee sé oder Gin und daß etwas Besseres Beweis 
M Ere aber" weit besser noch, wer Geist 














At Mw 
en: 
ia TR 
ZEIT 


"o 
B im) 


m vollen Verständnisse mancher Got- 
ccm daß der für die Vor- und 
le Philosoph Augustinus von einer 


X duetu rationis eognoseere po- 
h Senken ait in lib. de Civ. Dei, vide- 

« esse Deum, et ideo euneta eorpora 
runt etiam quiequid mutabile est, non 
MN. et ideo omnem animam mu- 
Deinde viderunt omne quod mutabile 
Ii men et simplieiter est. In- 
fecisse, et a nullo fieri potuisse; 8. a. O. 

quid est in substantiis vel eorpus esse, 


come I e 


uid & esse quam eorpus, sed longe me- 











50 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


vielleicht ihm gar ein etwas mechanisches Verfahren zur Last legz €^ 
sollen. kann füglich dahingestellt bleiben. Tatsache ist jedenal V. 


daß seine beiden letzten Modi der Argumentation bei Augustin eg. ae 
einzige Beweisführung bilden, und daß der letzte Modus dadur- «m 
einen von diesem abweichenden Sinn erhalten hat, daß en Ni 
diesem Zusammenhange wichtiger Zwischengedanke des Augus i 
nischen Textes !) ausgelassen ward, eine Änderung, welche ver n 
Peter kaum beabsichtigt sein dürfte. Auch die fruchtlosen' Ez—* 
mühungen späterer Konimentatoren ?), das fundamentum di 
sionis für die Beweise aufzudecken, sprechen nicht dafür, di ab 


der Sentenzenmeister bei der Gliederung der Argumente bis u" 


vollen Klarheit durchgedrungen ist. Eine ausreichende Deutlicl 


1-7 


M . * . Y - [34 
keit vermißt man endlich auch in der logischen Verknüpfuwe77*- 
u 


der Sätze, womit er seine. Ausführungen über die Gottesbeweis 
schließt ?) : 


Siehe, auf so viele Arten konnte die Wahrheit Gottes e | 


kannt werden. Während also Gott eine einzige und einfache 
Wesenheit ist, welche aus keiner Verschiedenheit von Teilen 
oder Akzidenzien besteht, so spricht dennoch der Apostel im 
Plural von invisibilia Dei, weil auf mehrfache Arten die Wahrheit 
(iottes dureh. die Dinge, welche gemacht sind, erkannt wird. 
Aus der immerwährenden Dauer der Kreaturen wird  niümlich 
der Schöpfer als ewig erkannt, aus ihrer Größe als allmáchtig. 
aus der Ordnung und Anordnung als weise, aus der Leitung als 
veut. Dieses alles aber dient dem Zwecke, die Einheit der (ott- 
heit zu zeigen. 

Während der Anfang dieser Erörterung eine biblische Be- 
stätigung für die Mehrzahl der aufgestellten Gottesbeweise scheint 


') s. S. 49 Anm. 2. 

?) s. z. B. die betreffenden Stellen in den Sentenzenkommentaren 
Alberts des Grofien, Bonaventuras und des Aquinaten. 

*) Ecce tot modis potuit eognosei veritas Dei. Cum ergo Deus una 
sit et simplex essentia, quae ex nulla diversitate partium vel accidentium 
eonsistit, pluraliter tamen dicit Apostolus, invisibilia Dei, quia pluralibus 
modis cognoscitur veritas Dei per ea quae facta sunt. Ex perpetuitate 
namque ereaturarum intelligitur eonditor aeternus; ex magnitudine ereatu- 
rarum omnipotens; ex ordine et dispositione sapiens; ex gubernatione 
bonus. IIaee autem omnia ad unitate deitatis pertinent monstrandum ; a. a. O 


P d 


$ 











54 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


begriffliche Zweiteilung, von welcher sie ausgehen, wie sie sich 
denn überhaupt als eine formal-begriffliche Spekulation in höhe- 
rem: Maße charakterisieren, als mag es in dieser Zeit und zumal 
von einem Schüler des Lombarden vermuten sollte. 
Zweiter Be- So teilt unser Philosoph die Gesamtheit der veränderlich en 
ln Dinge und Akzidenzien ein, wobei er unter Akzidens alles ve t- 
dung ron Sub- steht. was nicht Substanz ist. Darum kann er aus dem Begri £ Te 
stanz und des Akzidens deduzieren, daß es nicht durch sich d. h. oham e 
Akzidens, Subjekt und noch weniger von sich d. h. von keinem andere 
sein kann, da dies eine größere Vollkommenheit in sich schlieBese-—1 
würde als jenes. Auch der Substanz spricht er das Durch-se 3#h- 
sein ab. Möge man nämlich auch sonst sagen, daß Substanz 
eine durch sich d. h. nicht in einem Subjekt existierende Sci xe 
sei, so stützt er sich demgegenüber auf die Etymologie des Was r- 
les, das von substare oder subsistere abzuleiten ist, um zu zepe— F2. 
daf sie mitnichten im strengen Sinne durch sich selbst existicwmr7t , 
daß sie vielmehr das Dasein von anderen Dingen erfordert. weme az! 
sie eben ihrem Begriffe gemäß unter Akzidenzien stehen sc 1. 
Die körperliche Substanz aber kann nach ihm nicht ohne ( Dart 
und Farbe und die geistige nicht ohne eine mit ihr nicht ide x »- 
tische Affektion sein. Darum stellt er es als Forderung des De? 1 2- 
kens hin, ein durch sich und aus sich existierendes. von keiner" 
anderen seiendes, vielmehr allen Dingen das Sein mittellend®* 
Wesen anzunehmen, und dies ist Gott, der übrigens. soll «1«** 





Unzulässige einer unendlichen Reihe vermieden werden, nur €^*P 
einziger sein. kann. 
lin. Grunde sind hier diejenigen Gedanken zum Erweis € 1e: 


. 1 LJ -—Á WM 
Daseins Gottes verwendet, welche bei Robert Pullus!) 2—* 


. . e . . 1. 
negativen Bestimmung des góttlichen. Wesens gedient hatte * 
u 


Doch verliert das Argument dadurch nichts von seiner I 2 


ginalitit, die nicht sowohl in der Zugrundelegung des Unt—” » 


. . . . x - ae 
schiedes von Substanz und Akzidens, als in der Gegenüberstellu 


des per se und a se gipfelt. 


ad infinitum procederet. Den zum Teil verderbten Text bei Migne haber. z 
wir durch Vergleichung mit einer uns von Herrn Professor Dr. C. Baeumker99- 
gütigst überlassenen Abschrift aus dem Codex Trecensis n. 455 (Gar— 
nerius, s. unten) zu verbessern gesucht. vgl. S. 44f. 


— 





56 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


und so scheint der Sinn der einzelnen Partitionsglieder nicht bv 

zum letzten Rest geklärt. Das universale Ganze soll wohl det 

unfassendere Begriff sein gegenüber dem integralen Ganzen, ut RS 
die an erster Stelle eingeführten Begriffe Ganzes und Teil sim 4 
offenbar rein als solche zu fassen, die erst durch die spálerc —V 
Glieder ihre Anwendung auf die wirkliche Welt erhalten. Worassese N 
es unserin Scholastiker jedenfalls ankommt, ist, zu zeigen. va | 
das Universum im ganzen wie im einzelnen mit Notwendigke 77 
einen Schöpfer zu seiner Voraussetzung hat. Darum berück 

sichtigt er auch. was sonst gewiß auffallend wäre. im folgendes ^ 
nicht mehr alle Glieder, sondern nur die drei allgemeinsten 8 


3 


wie im vorigen Argumente, nur direkt, ohne Vermittlung der 7* 


Ganzes, Teil und Proprietät, von denen er nun ganz ähnliche 


Idee des Für-sich-seins, das Von-sich-sem ausschließt. Am leich- 
lesten gelingt ihm dies bei den Proprietäten, niógen sie Bestim- 
mungen eines Ganzen oder eines Teiles sein; denn mit Recht 
beruft er sich dafür auf das im früheren Beweise von den Akzi- 
denzien Gesagte. In ähnlich einfacher Weise stützt er sich bei 
der Idee des Teiles. welche notwendig die des Ganzen. von 
welchem er eben ein Teil ist, einschließt, vom Gesichtspunkte 
der Wertung aus auf den wie ein Axiom klingenden. im Grunde 
aber wohl ein analytisches Urteil bezeichnenden Satz: Jedes 
Ganze ist würdiger als jeder seiner Teile. So bleibt denn der 
Schwerpunkt und die Schwierigkeit auf dem Gedanken ruhen. 
daß nichts Ganzes von sich sei. Hier geht der Autor von der 
Anschauung aus. daß das Ganze immer später ist als seine 
Teile, und darum kann er dasselbe nicht als ein Von-sich-seiendes 
velten lassen, weil dieses naturgemäß das erste der Zeit nach 
ist. Zugleich. ergibt sich ihm auf diesem Standpunkte, daß von 
keinem Ganzen die Zusammensetzung seiner Teile ausgehen 
kann, weil es eben später als seine Teile ist. Nachdem unser 
Philosoph so begründet hat, daß weder Ganzes noch Teil noch 
Proprietät von sich existieren können, ergibt sich ebenso wie 
am Schlusse des vorigen Argumentes die Notwendigkeit eines 
anderen. von welchem alle jene Dinge sind. und dies ist ihnı 
einzig nnd. allein Gott. 





58 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


erediens der Gottesbeweise der gesamten Scholastik auf wie itn 
unserer Periode die Idee der Zusammensetzung. Der eben be- 
handelte Peter von Poitiers!), der Verfasser der „Isagogar 
theophaniarum symbolicae* 2), Wilhelm von Conches ?. 
Honorius von Autun?) und Alanus ab Insulis?) müssen 
hier in einer Reihe genannt werden, als Vertreter der logisch- 
grammmatischen Verwertung, die aber von ungleich geringerer 
Tragweite war, auch Wilhelm von Auvergne?) und Bon a- 
ventura?) Sehen wir zunächst von den beiden letzten ab. 
so unterliegt es keinem Zweifel, daß unter jenen Scholastike xn 
eine Abhängigkeit besteht, wenn es auch im einzelnen nichi 
immer leicht ist, dieselbe mit Bestimmtheit nachzuweisen. 

Am klarsten tritt sie zutage bei Garnerius (Garnier) v «»n 
Rochefort®), dem späteren Bischof von Langres, welcher die E»«-i- 
den selbständigen Beweise des Pariser Kanzlers fast wortgetreu, W a c- 
dergibt*) und auch den Ambrosianischen !) zitiert. Charakte Y'- 
stisch aber für die Neigung jener Zeit zu Gedankengängen, wuie 
wir sie eben bezeichnet haben, ist es zugleich, wenn der Aza € OT 
mit jenen Argumenten sich nicht begnügt, sondern sich vielua «7 13! 
bewogen fühlt, zwischen dieselben ein neues einzuschiet »«—* * 
welches im allgemeinen mit den gleichen Begriffen operiert -——É M 
das auf der Unterscheidung von Ganzem und Teil basiere am. «- 31€ 
dabei aber nicht die Unmöglichkeit des Von-sich-seins bei « Ae 
urgierl, sondern aus der Zusammensetzung als allumfassen a e 
Tatsache die Notwendigkeit einer einfachen ersten Ursache = » 
schließt 11). Es ist also weiter nichts als die positive Wendı az 2# » 


— 





der negativ gehaltenen Vorlage. Wenn Peter von Poitie= m 
4 - - a- 
gefolgert hatte: Nichts, weder Ganzes noch Teil noch Eigentü x 897 


^ 


l 


—7 x 


lichkeit, kann von sich sein; also muB es ein anderes geben, d: 
von sich ist, so schließt Garnerius: Alles ist zusammengesetz 
und fordert daher einen einfachen Urheber seiner Zusammen— 


!) s. S. 52 ff. ?) s. im folgenden. >) s, unten. *) s. unten. 
*) s. im folgenden S. 61 ff. 9) s. weiter unten. ?) s. weiter unten. 

*) Isagogae theophaniarum symbolicae l. I. Codex Trecensis n. 455 fol. 
1rff. Die Mitteilung des Textes verdanke ich der Güte des Herrn Professors 
Dr. C. Baeumker. *) vgl. oben S. 53 ff. 10) vgl. oben S. 46. 

!") Si ergo omnia composita sunt ab aliquo: ergo a non composito, 





al i Li A » 1 

A $e 

* fr Pe * P. 
| Jar 












62 Gesehiehte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


sei. Zur Veranschaulichung verwendet er die Buchstaben à, b.— x 
und schließt dann in folgender Weise!); Es möge a verursuchu gp. 
b sein Ursache und die Ursache von hb e sein. Dann hal ——— 
dessen Ursache b ist, das Sein durch e. Nach dem 1. Axor, 
nämlich hat jede Sache das Sein durch jenes, wodurch im. 
Ursache zum Sein geführt wird. Es wird nun aber a durch p, 
und b dureh e zum Sein geführt, weil b die Ursache von à um» 
e die Ursache von b ist, Also hat nach diesem Axiom a das 5e-3y, =‘ 
dureh e; mithin ist gemäß der Definition von Ursache auch e ie E arte 
Ursache von a, und so ergibt sich die vorstehende Behauplneng, eM .n 

Hieraus folgert unser Scholastiker zweitens, daß jede E 7r- 1 
sache des Subjektes Ursache des Akzidens sei*), Das Akziüde*ns | 
nämlich hat seinem Begriffe nach das Sein durch den Träger, $50 
ist zufolge der Definition von Ursache der Träger Ursache «des 
Akzidens. Aber das vorhergehende "Theorem lautet: Alles, wen= 
Ursache der Ursache ist, ist Ursache des Verursachten. Also $9! 
jede Ursache des Subjektes Ursache des Akzidens, 

Nach diesen zwei Deduktionen mehr einleitender Natur 
bringt die dritte den ersten Hauptgedanken zum Gotlesbewei= =}: 
Nichts hat sich selbst zusammengesetzt oder zum Sein gern En r^ 
Der Autor führt hier den Beweis indirekt, indem er die ges" 
leilige Annahme folgendermaßen widerlegt *):; Wenn em Gegr m" 











. 3" 
sngen wollte, etwas habe sich selbst zusammengesetzt oder zz *—* [e 
N 
') Sit enim eausatum a, euius eausa b, enusa autem b sit e; a 1» - ar 
esse per c, euius (falls diese Lesart richtig ist, kann sich das Relativuns 1 m 
auf a beziehen) eausa est b. Sed seeundum primam animi conceptionc — LU 


omnis res habet esse per illud, quod eausam eius ad esse perducit _ Sed 
perdueit a ad esse: est enim eius eausa. C autem est eausa b. Ergo entro 
eundum illam animi eonceptionem, a habet esse per e. Ergo a FE 
causae e etiam eausa a: el sie patet. propositum. 2 
*) Aeeidens enim ex deseriptione ipsius habet esse per subieetunm, ergo * - am 
a deseriptione eausae subieetum est emusn nceidentis, Sed praecedens tlieo-  " 
rema est: Quiequid est eausa eausae, est eausa eausati, Ergo omnis causa 
subieeti est eausa accidentis. | 


^) Nihil seipsum composuit, vel ad esse perduxit, Lt 
*) Immo dieit adversarius: aliquid se ipsum eomposuil, vel ad esse per- _” 
duxit. Ergo ipsum habet esse per se: ergo est eausa sui ipsius ex «deserip- er 
lione eausae: ergo est prius et dignius se ipso per seeundam animi concep- - 


tionem. Sed hoe est eontra tertiam eommunem animi conceptionem. — Nihil 
enim est prius vel dignius seipso. Ergo impossibile est quod aliquis se 
ipsum eomposuerit, vel ad esse perduxerit, 








f an indios a vir dmi di 










sine forma, neque forma sine subieeta 


eta nat ergo res disereta est: ergo a deserip- 
a^ ps $ facit. Sed non differre faeit, quia neque 
ma MM borum ua ques ek 
etatibus; ergo est formae subiecta; ergo 


| sut eetum esse aliud a qualibet alia sub- 
0; ergo in subieeta materia. Et sie ha- 














66 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


spricht Alanus endlich in den Worten aus!): Die oberste Ursach se n 
muß im höchsten Grade einfach sein. Daraus erhellt, daB e. -—— 
nur eine oberste Ursache aller Dinge gibt, welche wir. um sie» *^ 
rational zu bestimmen, Gott nennen.  Beruft sich der Verfassers * 
für die Richtigkeit des ersten Satzes mit Recht auf die 10. These.— ^^ — 
so beweist er das Corollar dagegen etwas ausführlicher in folgen- — € 
der indirekter Form: Wenn der Gegner mit dem Häretiker. dem * * - 
Manicháer. behaupten wollte, es gebe nicht bloß eine oberste > 


Ursache, so möge man mehrere, also wenigstens zwei annehmen. - £7 
Diese unterliegen naturgemäß dem Binar und fallen unter die ># 
Zahl. Also sind sie verschieden, oder bewirken eine Verschieden- —# 
heit, nach dem 7. Theorem. Aber keines von beiden bewirkt 4 
eine Verschiedenheit, weil sie weder Eigentümlichkeit noch Form ga 
sind, wie der vorige Lehrsatz zeigte. Demnach müßten sie sich B. 
unterscheiden. Es müßten also nach der Definition dessen. was = 
unterscheiden heißt. jene Ursachen durch Eigentümlichkeiten und E» 
Formen informiert, und folglich ihnen Formen eingefügt sein. 1 
Aber für jede Zusammensetzung gibt es irgendeine höchste Ur- — 
sache. Also hätten sie eine oder einige Ursachen und wären 2! 
darum nicht die hóchsten Ursachen, was der Voraussetzung wider- -— 
streiten würde. 

Von anderen Gottesbeweisen bei Alanus wird man schwer- -— 
lich reden können. Wenn einzelne Sätze?) an spätere Gottes- — 
beweise anklingen, so dienen sie doch bei unserm Autor nur dem 5 
Erweis der Einzigkeit Gottes. Er geht in der Schrift Contra si 
haereticos. auf unser Problem nicht eigentlich ein. Sein Autori- — 
tàtsbeweis?) für die Schöpfung der Welt durch Gott kommt 3. 


über Andeutungen kaum hinaus. 


!) Causam supremam simplieissimam esse oportet. Unde manifestum ss 
est unam tantum esse omnium causam supremam, quam ratiocinandi gratia z= 
dieimus Deum. 

2) s. namentlich Contra haereticos l. 1. c. 5. PL 210, 311: Omne -— . 
enim mutabile insinuat aliquid esse immutabile; omne mobile insinuat ali- — . 
quid esse quietum; c. 8. eol. 315: Item, eum omnes creaturae sint muta- — 
biles, oportet unam causam esse immutabilem, a qua omnia mutabilia pro- —— 
cedant; eum ergo Lucifer mutabilis sit, ab immutabili, scilicet Deo, est; vgl. — 
Baeumker, Witelo S8. 322.A. 4 und 323 Anm. 2. gegen Baumgartner. — 
3) a. 8. O. e. 7. col. 314. 


























1IL Neue Ansätze bei den nachanseimischen Scholastikern ete. #7 


Wilhelm von Conches. 

A Gedanken der physischen Zusammensetzung der 
Dinge in der Welt haben endlich, wie oben erwähnt, Wilhelm 
von  €onches und Honorius von Autun Gottesbeweise auf- 
zubzwaaen gesucht. Ersterer schreibt !) : 

Da die Welt aus entgegengesetzten Elementen gemacht ist, 
dem warmen, kalten, feuchten und trockenen, so müssen sie 
entweder durch die wirkende Natur oder durch Zufall oder durch 
phum Künstler bei der Zusammenfügung der Well ver- 

rx«len worden sein. Aber es ist der Natur eigen, Entgegen-- 
gesetztes zu fliehen und Ähnliches zu erstreben. Es hat also 
nichht die Natur die entgegengesetzten. Elemente verbunden. Auch 
cho Zufall sind sie nieht verbunden; denn wenn der Zufall die 
Woeht gewirkt hätte, warım macht er dann nieht ein Hans oder 
icgeed etwas derart, was ja doch leichter ist. Desgleichen wä- 
rer, wenn er die Welt gewirkt hätte, irgendwelche Ursachen 
Veorrzanisgegangen, deren Vereinigung den Zufall gewirkt hätte; 
derira der Zufall ist der unerwartete Erfolg von zusammenfließen- 
dert Ursachen. Da also der Welt nichts außer dem Schöpfer 
Yverzinging, so ist sie nieht durch den Zufall gemacht, daher 
dare] irgendeinen Künstler. Dieser Künstler aber war entweder 
ein Mensch oder ein Engel oder Gott. Früher aber ist die Welt 
Äicht als der Mensch, der Engel aber mit der Welt. Also 

hat Gott allein die Welt geschaffen. 

Als Quelle dieses Beweises wird man wegen des am An- 
Fang stehenden Motivgedankens von der Gegensülzlichkeil der 
Elermente zunächst die in jener Zeit gut gekannte und viel be- 

Schrift des Boöthius De consolatione philosophiae?) an- 
n geneigt sein?). Gewiß handelt es sich bei jener Idee 











des !) bei Migne gedruckt unter den Werken Bedas t. 90, col. 1128 f., und 
Honorius von Autun 172, 44 f.; vgl. C. Baeumker in Wetzer 
eltes Kirehenlexikon, 2. Auflage herausg. von Kaulen B. 12, 1600. 
91 ur metr. 9, 10—12: 
Tu ios elementa ligas, ut frigora flammis, 
Arida eonveniant liquidis: ne purior ignis 
Evolet, aut mersas dedueant pondera terras. 
12: Mundus hie éx tam diversis contrariisque partibus in unam 


' Pg prosa. 
porte iw convenisset, nisi unus esset qui tam diversa eoniungeret, 
? Baeumker, Witelo S. 318. 


5" 


* 





68 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


im letzten Grunde um eine aus dem Augenschein geschöpf”#e 
und darum nicht nur bei den alten Griechen, sondern auch he! 
anderen Völkern des Altertums sich findende Naturauffassung! — V 
Aber wührend Empedokles, der erste Philosoph, welcher qst 
Vierzahl aufstellte, durch Abstraktion zu der Lehre gelangte, dà. 

die Elemente an sich gegeneinander sich gleichgültig verhieltenss- " 
finden wir bei Boéthius mit voller Klarheit das Widerstreha #” 
der einzelnen Elemente untereinander gelehrt. 


MEM . « 

Übrigens hat eine ganz ähnliche Argumentation aueh Jo- — 
hannes von Damaskus in seinem Werke De fide orthodoxa ?). 1 
Von Späteren wurde die von Burgundio von Pisa angefertigte ^^ 
f 


lateinische Übersetzung benutzt, aber schwerlich schon von 
Wilhelm von Conches. 

Der dem ersten analoge zweite Gottesbeweis Wilhelms 
schließt teleologisch aus der Ordnung in der Welt auf eine Weis- 
heit, die nicht die Weisheit eines Menschen. auch nicht eines 
Engels, sondern Gottes ist. 


Honorius von Autun. 


Beide Argumente finden wir in einer Schrift, die man früher 
init Unrecht dem Honorius von Autun zugeeignet hat 3), über 
dessen Lebenszeit keine übereinstimimnenden Ansichten herrschen 1). 
Daneben aber finden sich in einem Werke, das ihm ist zuge- 
schrieben worden 5), auch zwei eigene Beweise. deren erster 
wenigstens insofern selbständig ist, als er zwei verschiedene 
Motive, nämlich den Substanzgedanken und die Idee der Zu- 
summensetzung kombiniert. 

Da die Welt aus Teilen verbunden ist, kann sie nach un- 
serm. Scholastiker nieht dureh sieh existieren. sondern sie muß 
angefangen haben, also Geschöpf sein. Geschöpf aber hat Bezug 


!') vgl. C. Baeumker, Das Problem der Materie in der griechischen 
Philosophie S. 69, Anm. 3. ?) ]. 1. e. 3. PG 94, 796 C. 5) vgl. S. 67 
Anm. 1. *) Die äußersten Grenzen für seine Blüte sind 1100 und 1200. 

*) Cognitio vitae, bei Migne unter den Werken Augustins gedruckt: 
PL 40, 1011. Im Vorwort zu dieser Schrift sagt der Herausgeber: Nemo 
vero est qui hie Honorium Augustodunensem, si modo alia ipsius opuscula 
viderit, non facile agnoseat. -— Vgl. jetzt über diese Schrift J. A. Endr es 
Honorius Augustodunensis, Kempten und München 1906, S. 43— 45. 





IV. Die Vietoriner. 69 


auf etwas, nämlich auf den Schöpfer. Dieser allein also existiert 
durch sich selbst und in sich selbst, Er kann das Sein von kei- 
nem anderen haben, weil ein solches ja größer sein müßte als er, 

Der zweite Beweis will ganz nach der Art Anselms aus 
dem verschiedenen Abgestuftsein der Gutheit das Dasein eines 
höchsten Gutes, das ohne weiteres dann als Quelle alles Guten 
Ert wird, folgern. 


IV. Die Victoriner; bewußtes Anknüpfen an die 
Erfahrungstatsächlichkeit. 


Hugo von St. Vietor. 

Eine neue Phase in der Geschichte mittelalterlicher Gottes- 
beweise bezeichnen die Argumente der beiden berühmtesten Ver- 
Ireter aus der Schule der Vietoriner Hugo und Richard !). 

Neue, was ihre Richtung in der Behandlung unseres Problems 
besonders charakterisiert, ist die entschiedene Ablehnung von 
“ein dlialektischer, abstrakt-begrifflicher Spekulation und die voll- 
ste Hinwendung zu einem auf der Empirie basierenden 

erfahren. Welche Schätzung ihnen deswegen von späteren 
Schotastikern entgegengebracht wurde, werden wir in der Folge 
Zeigen haben: so häufig sind wohl kaum die Beweise eines 
Anderen miltelalterlichen Schriftstellers wiedergegeben worden 
Wie Jene Hugos und Richards von St, Vietor. Vielleicht hat nicht 
Ana das Bekanntwerden mit der Physik und Metaphysik des 
Arist oigo. auf die sachliche Ausgestaltung und Weiterbildung 
— Goltesbeweise in so hohem Maße eingewirkt; denn die enge 
"rr bindung des begrifflichen Denkens mit der Erfahrungswirk- 
v ei, wie sie das aristotelische System auszeichnet und im 
ww. \aufe der Scholastik noch gesteigert wurde, war in gewisser 
^v füse bereits durch Richard von St. Vietor vollzogen worden, 
und selbst bei Thomas von Aquino wird, abgesehen von 
P ae 


!) vgl. W. Kaulich, Die Lehren des Hugo und Richard von St. Victor 
| handlungen der k. bóhm. Ges. der Wiss. V. Folge XIII. Band), der die 
. "esbe eise Hugos 8. 20f. kurz berührt, aber von denen Richards keine 
Noti; nimmt. Ferner Baeumker, Witelo, 8. 312. 321. 





TX 











70 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


seinem rein aristotelischen Beweise aus der Bewegung, die Fra... # 
nicht ohne weiteres zurückzuweisen sein, ob nicht selbst ee 
berühmteste Scholastiker — eo seiner - \bhängi; 

vom Stagiriten — dem Vietoriner Anregung 

begreift sich leicht, daß dieser gemäßigte Roaliiniie Hu cl 


Richards außer Beziehung zu ihrer sonstigen mystischen Ric—34— 
tung steht, durch welche sie vor allem in der Geschichte E»e- 
kannt sind !). 
ster Be- Dies schließt jedoch keineswegs aus, daß bei He "ren 
Nd x St. Vielor?) in seinem ersten und wichtigsten Gottesbeweise 
enschen- ausgeprägte Innerlichkeit und Konzentration auf das Selbsibewuaat- 
seele. sein sich geltend macht. Er berührt sich hier enge mil 7&«a- 
gustin, insofern als auch ihm die Unsichtbarkeit der Seele em 
Analogon für die "Unsichtbarkeit Gottes bildet 5. Wie jener be 
trachtet auch er die Außenwelt als Führerin zur Gottheit eas 


an zweiter Slelle*); sie soll ihm die Bestätigung, der beri: 
innerlich geschauten Wahrheit sein?) Die erste Quelle ie 


Gotteserkenntnis ist ihm ebenso wie dem platonischen pate 


—————————————áÓÓ— 


!) Bei Richard findet es auch W. Kaulich a. a. O. 8. 29 
mystiseh lautenden Erklärungen gegenüber .sehr merkwürdig, daß it 
in»der Schrift über die Trinität nur Vernunftgründe zur Anwendung brirs mt 
will und sogar die Überzeugung ausspricht, daß sich für Alles hinreiches 
Vernunftgründe vorfinden müssen, welehe zur Anerkennung der Wapr Eom 
nötigen, wenn uns dieselben auch noeh unbekannt sein mógen- 

?*) Über seine Gottesbeweise handelt (außer den 8. 60 À 1 ee) 
J. Kilgenstein, Die Gotteslehre des H. v. St. V. 8. 57—77. 

?) Augustinus, Sermo 197, PL 38, 1022: Attendis terram PORT u 
tem ... et non quaeris tanti operis artificeem? Sed dieis mihi: peii vi 
illum non video. Ad ista videnda corporis oculos dedit, ad se vidend- 
mentem dedit.  Sieut ergo ex motibus et administratione corporis € 
quam non vides intelligis: sie ex administratione totius mundi, et ex ream 
iine ipsarum intellige Creatorem. 

*) An drei Orten bringt Hugo das teleologisehe Argument nach du—" 
psycehlologisehen. 

*) vgl. De saeramentis III, 10. P 176, 219: Sie respondent quas $m" 
sunt iis quae intus videntur ad veritatem comprobandam et audiorem MEM s 
natura elamat quae se ab illo faetam ostendit. — Auf die Frage nach cmm 
Echtheit einzelner dem Vietoriner zugesehriebenen Schriften kann hier 
näher eingegangen werden. Die Literatur darüber &. zuletzt bei H. Ostle 3 
Die Psychologie des Hugo von St. Vietor, S. 7ff. in diesen Beiträgen vi. 2 


Als echt zugrunde gelegt haben wir die Schriften: De sacramentis christinre#® 
fidei, Summa sententjarum und Eruditio didascaliea. 












































ee wie 
5 Dschafne Verbindung unserer Sere 
1 überhaupt eine gewisse Rolle 
u fidet man bei Hugo; vielmehr it 
Erfa ırungsmäßigen — und zwar handelt 
"um die mere Erfahrung — vollomum 


13 


eS - 5 = 5 
- = | £e ich i im "P 
4 j 1 


. den a | 


le #), welches ihm zugleich das 


z "darstellt, zum  Ausgangspunkle 
ses mache Aoc dre ctts cipe a Dee 


nünfti Geist elwas sei 5), und zwar 


Einsich hr en Dent i dem Augue ge 
| Ai, d Eg Ton allem, was er an sich d. h 
B wes siehl, nichts sei oder sein Ro 


# vgl. oben 8. 9 ff. ®) vgl. oben 8. 10, 
d primum oceurrit; De sacramentis III, 7. 


om potest; a. a. O. 

D raton -.. Se ipsam esse aliquid ignorare 
, | quae in se (hoe est in eorpore suo) visibilia 
sse videt. Secernit ergo et dividit se per se 
tin se; et invisibilem omnino se esse videt. 
; quae tamen visibiliter non videt, quia se invi- 
biliter non vidct. 


= [m ln nn u u u ee 


eben? hmm 
"C 
"E e E LR 4 
2 ar 








IV. Die Vietoriner, 18 


welehen es. das Sein erhielt, Es steht also fest und kann in 
keiner Weise bezweifelt werden, daß jener, durch welchen anfing, 
was nicht immer war, niemals angefangen hat, sondern immer 
gewesen ist. Jenen Urheber der Dinge aber und ihr erstes 
Prinzip erforscht auf diese Weise die Vernunft, und wenn sie 
ihn gefunden, verehrt ihn die Frömmigkeit, und den anbetungs” 
würdigen bekennt der Glaube als Gott. 

Die Hinwendung Hugos zur äußeren Erfahrungswelt zeigt Beweis aus 
sich in seinem zweiten Beweise !), wenngleich ihm die Bedeutung Es D ee 
desselben gegenüber dem ersten merklich zurücktritt und er sich 
hier auf kurze Andeutungen beschränkt. Immerhin ist der Vie- 
loriner einer der ersten, der das Argument aus den Verände- 
rungen in solcher Form vorgetragen und auf die spätere Zeit 

dadurch gewirkt hat, ohne daß er darum freilich eine eigentliche 
Originalität für sich in Anspruch nehmen könnte. 

In Anknüpfung an den Augenschein betont er?), daß wir 

alle Tage entstehen sehen, was noch nicht war, und vergehen, 
Was war, und erklärt dann, daß alle Dinge, welche einen Auf- 
Fang und einen Untergang hätten, ohne Urheber weder Ursprung 
noch Wiederherstellung haben könnten. Daß sie aber einmal 
^e Fänzen angefangen haben, ist ihm deswegen nicht zweifelhaft, 
[eg ja auch die Teile unaufhörlich entstehen und vergehen. 
ie Veränderliche muß nach ihm einmal nieht existiert haben. 
. diesem Resultate gelangt er an der Hand einer A-fortiori- 
LOW ung. Was keinen Bestand haben kann, nachdem es schon 
| ist, zeigt ihm damit an, daß es einmal nicht gewesen ist, 
"ver as war. Den Schluß auf den darum notwendigen Schöpfer 
icht hier Hugo nieht mehr eigens, weil er diesen Beweis jenem 
"PSten aus dem Anfang der Seele als parallel betrachtet und in 
eg Mn —— > 


.!) De sacramentis III, 10. PL 176, 219; sent. I, 3. PL 176, 45. 

?) Hoe autem ratio inventum in se probat, et in his quae videt extra 
Se; quia ortum et oceasum habentia euneta, sine auctore nee originem ha- 
Vene possent nee reparationem. Quae in toto aliquando coepisse ideireo du- 
lam esse non potest; quia et in partibus suis sine cessatione quotidie et 
"viri videtur quod non est et praeterire quod est. Omne autem quod mu- 
-ubile est, aliquando. non fuisse necesse est; quia quod stare non potuit eum 

| Waraesens fuit, indicat se aliquando non fuisse priusquam fuit. 









74 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


der Tat die zu ergänzende Conclusio durchaus die nämliche # =! 
wie bei jenem. 

So unscheinbar dieser zweite Beweis des Vietoriners u—P 
auftritt, so enthält er doch Elemente, die unserer Beachtunsess t" 
wert sind, weil sie über das bisher in dieser Beziehung Geleistet +, 
in elwa hinausgehen. Lehrreich dürfte hier ein Vergleich er 
dem entsprechenden Argumente des Johannes von Damaskus! 
sein, dem Hugo jedenfalls auch die Anregung verdankt. 

Es teilt jener alles Existierende in geschaffenes und er 
schaffenes ein und legt dem ersteren das Altribul der Veränder- u 
lichkeit bei, da ja dasjenige, dessen Sein mit einer Veränderung 75* 
beginnt, nach ihm notwendig auch der Veränderung überhaupt 
unterstehen muß, mag es nun untergehen oder durch Willen 
akte anders und anders werden, Daraus folgt ihm ohne weiteres, — 
daß das Ungeschaffene sich keineswegs verändern kann, Dies == A 
erschließt er eben rein begrifflich aus dem vorhandenen Gegen- 
salz; denn er ist der Meinung, es müsse bei denjenigen Dingen, e! 
deren Sein entgegengesetzt ist, auch der Modus, in welchem sie 
exislieren, oder ihre Eigentümlichkeiten entgegengesetzt sein. Erst ya 
jetzt weist er darauf hin, daß alle Dinge, Engel und Dämonen 
mit einbegriffen, tatsächlich veränderlich sind, und indem er mun 
gerade umgekehrt wie früher folgert: „Da also die Dinge ver- 
änderlich sind, müssen sie in der Tat geschaffen sein,“ gelangt 
er zu einem ungeschaffenen, unveränderlichen Schöpfer, 

Die hier ohne besondere Motivierung vollzogene Umkehr #2 2 
des die Begriffe „geschaffen“ und „veränderlich* verknüpfenden sax E 
Urteils überrascht, weil dabei eben die Frage, in welcher das — 4A» 
Problem eigentlich ruht, ob nämlich die Veründerlichkeil der Koi 
Dinge ihren Anfang erweist, ohne Begründung gelassen wird.  — E&o»—3& 30d 








') de fide orthodoxa 1. 1. e. 3. PG 94, 796 A: Harra xà vr $ <= 25 
zriora Eorw d dxnora, Ei ner obv »riord, sürroc xai rpextd" dw yüp (0 Te ra 
* & 5 = LI - d. - # * Li ' — . 2 
era &a0 worns Nosaro, rabra rj rpomj baxoxriorra: mürrc, 5 qÜeodurra p = "4 


xara zooaloeoıwr diAow6urva, Ei d& dxnuora, xarà rów rijs dolovÜjag Lóyor noy 
cürrec xai äroernra, "(vr vüp ro eivra £rarvríor, roltor xai ó roD zu rn me a 
ar * [ a # , * " # L] ) -- 
Auyos drarrios, nyovv al Norntes, Tic obv or ovrüjortat, cüüvra rà Óyra ng cm ti 
(a6 rv Zuerfpar aloÜnow, alla uw xai dyyfAovc, roinzoda xai dAÀowDoÜRa: m 

" = Li - E] * , 
«ai zolvroözwe xivriolar; ... Tosarà rowwvvv óvra, závrog xai xnoni, Kr a 
ds Övra, müvrog ba0 nwvog dänmovoyndnoar, 


E 





IV. Die Vietoriner. 75 


Anders verfährt hier Hugo von St. Victor. Er zieht nur den 
eben angedeuteten Schluß aus dem veränderlichen auf das be- 
finnende Sein und sucht denselben zugleich durch die oben 
erwähnte A-lortiori-Erwägung zu rechtfertigen. Diesen Gedanken 
aber implicite auch bei dem Damaseener finden zu wollen. 
bietet der Text keinen Anlaß, und wird man bei ihm an einer 
gewissen Unklarheit wohl kaum vorbeikommen. Es liegen hier 
Zwei verschiedene Antriebe vor, welche die Einheitlichkeit des 
Beweises gefährden mußten, die aber später ihre gesonderte Ent- 
wieklung gefunden haben: nach ihrer empirischen Seite bei 
ders Vieloriner, nach ihrer formal-begrifflichen bei Hugo 
vor: Rouen. 
Noch in einer anderen Beziehung ist Hugo von St. Victor 
Üb»-x- den Damascener hinausgegangen, die jedoch sachlich mit 
der — ersten nahe zusammenhängt. Dieser spricht nur von den 
eeldingen und konnte insofern allerdings ihr Entstehen als 
mit ihrer Veränderlichkeit gegeben betrachten. Was aber dabei 
Aarıfer acht gelassen wird, ist der Unterschied zwischen der Welt 
der Einzeldinge als soleher und der Welt als Ganzes. Diese 
Le ke füllt nun unser Mystiker in seiner Weise mit der Bemer- 
Erro, aus, daß alle Dinge, welche als einzelne unaufhörlich ent- 
Stehen und vergehen, auch in ihrer Gesamtheit einmal zu exi- 


SEE en müßten angefangen haben!) So zeigt sich auch hier, 
Aa 85 der morgenländische Philosoph mit seiner begrifflich-abstrak- 


en dort, wo er die Verbindung mit der Erfahrung 

sucht, in eine etwas schwankende Stellung gerät, 

Wahrend Hugo den Schwerpunkt des Problems richtig erkannt 
MR und sich mil einer allerdings rein populären Erwägung die 
| aus der muipirie zur Transzendenz zu schlagen bemüht 
ie konsequent begriffliche Durchführung des Gedankens 
ne Rekurs auf die Erfahrung finden wir dagegen, wie schon 
oe pedeutet, bei Hugo von Rouen, und es möge daher gestattet 


uns vorerst kurz mit ihm zu beschäftigen, bevor wir zu 


a, Ion St Vielor übergehen. 
po. T CENE 


') vgl. 8. 73 Anm. 2, 











oe 


‚Au 1 AI 








IV. Die Vietoriner. 17 





der Autor eine zu üäußerliche, zu wenig naturwissenschaftliche 


Hugo von Rouen, 


Abt Hugo aus dem Kloster St. Reading in England, der 
im Jahre 1130 als dritter seines Namens auf den erzbischöf- 
lichen Stuhl von Rouen erhohen ward und denselben bis 1164 
innehalle, kommt in seinem Traktat zum biblischen Sechstage- 
werk!) zwar nur gelegentlich auf unsere Frage zu sprechen. 
Auch leitet ihn dabei nieht die Absicht, einen Gottesbeweis zu 
bieten, vielmehr will er nur, wie dies seit den ersten Zeiten des 
Mittelalters bei der Exegese des ersten Kapitels der Genesis 
üblich?) geworden war, die Annahme von drei gleich ewigen 
Prinzipien, nämlich Gott, Materie und Formen, zurückweisen ®). 
Doch indem er so den theistischen Schópfungsbegriff gegen die 
Amnmgrile derer, welche die Macht Gottes nach ihrem eigenen 
Unvermögen abschätzen, sicherzustellen sucht, gelangt er zu 
einigen kurzen Erwägungen, die in die Geschichte der Gottes- 
beweise einzubeziehen ihre Knappheit nicht verbietet, wohl aber 

Eigenart dem Victoriner und Damascener gegenüber er. 
heischt, 

Es ist ein kühner, weiltragender Gedanke, den er an die 
Spitze seiner Argumentation #) stellt, nämlich daß alles Veränder- 





Ima s ege oder das Wachstum aufzühlt: ra d& Aourd, xará re yérrow xai 

‚ alönoir re xal uro, xai rv xatà aodenra erafloAgr, xai rw 
Irene Ea xivnotv ; 

PL 192, 1240 ff. — ") vgl. z B. Rhabanus Maurus PL 107, 443. 

XN Fuerunt homines suis opinionibus sus sensa probantes, tria esse 

 dieentes, Deum seilicet, atque materiam, et formas omnes, Deum 

733  erentorem sed opificem aestimantes, qui materiam et formas minime 


ere esee, sed coniungere nosset, sed simul aptare potuisset. Dicebant aliquid 
POSS«* [fr de aliquo, non aliquid de nihilo ... Sed res ipsae mutabiles: 


" Tas arnoscendo- eonsideres, eorum manifeste destruunt errores. 

4) Omme namque mutabile necesse est de nihilo faetum esse, Probat 
ie Znutabilitas quam divina neseit aeternitas. Quod enim vere aeternum 
su Tie natura, nee aetu mutabile est. Semper enim id ipsum est, non ali- 
dedo, non alieubi aliter est. Mutabile vero non semper est: unde quan- 
"que protrahas, de nihilo processisse necesse est. Si enim de nihilo 
Im fäne_ provenisset hoe est absque initio permansisset, aeternum utique 

foret qe. Immutabile permaneret  Quiequid ergo mutatur, «de nihilo fuisse 














IV. Die Vietoriner. 19 


der Autor sich seiner Selbständigkeit und Eigenartigkeit gar wohl 
Gt isl 1). 


als aus bloßen abstrakten Begriffen das Dasein Gottes. dedu- 
5zeren zu wollen, vielmehr hat ihm die eingangs gebrachte Ein- 
leilung nur den Zweck, unter einem bestimmten Gesichtspunkt 
das Gesamtgebiet des Möglichen und Denkbaren zu umfassen 
und zu gliedern. Darum begibt er sich auch alsbald auf empi- 
rischen Boden und sucht erst am Schlusse in methodisch wohl 
überlegler Weise aus diesem nach seiner Ansicht dem Zweifel 
nicht zugänglichen Erfahrungsgebiet ?) in das über der Erfahrung 
liegende, übersinnliche hinüberzukommen. Damit hängt zu- 
smimen, daß der erste und wichtigste Begriff des am Beginn 
entworfenen logischen Schemas aus der Empirie geschöpft wird: 
es ds der uns schon bekannte des anfangenden Seins, dem er 
als kontradiktorisches Gegenteil das ewige Sein entgegenstellt. 
Diesen beiden Arten des wirklichen setzt er aber noch das mög- 
liche Sein zur Seite und gelangt so zu einer Dreiteilung ?), die 
freilich eines einheitlichen Divisionsgrundes entbehrt. Mit dieser 
Unterscheidung in mögliches, ewiges und zeitlich beginnendes 
Sein glaubt unser Mystiker in klarer und durchsichliger Weise 
ee 


*) Haee ommia (se. quod non sit Deus nisi unus, quod sit aeternus, 


eS ent, imimensus, quod sit omnipotens ete.) frequenter audio vel lego, 
"de haee ommia probentur me legisse non recolo: abundant in his om- 
I PME &uetoritates, sed non aeque et argumentationes; in his omnibus ex- 
Mer Hana  4desunt, argumenta rareseunt: puto itaque me non nihil fecisse, 
aq _ Puperius iam dixi, si in huiusmodi studio studiosas mentes potero vel 
Pr "*aodieum adiuvare, etsi non detur satisfacere. De Trinitate I. 1. e. 5. 
"P 196, 893; vgl dazu ec. 4 die Überschrift (a. a. ©. 892): Modus agendi 
opere, non tam auetoritates inducere, quam ratioeinationi insistere. 
| ') Omnia quae coeperunt esse ex tempore pro beneplacito Conditoris, 
tar bile est esse, possibile est non esse: unde et eo ipso eorum esse non 
Py X*atioeinando eolligitur, quam experiendo probatur; De Trinitate 1, 1. c. 4. 
.— X96, 892. Ab illo itaque rerum genere ineipere debemus, de quibus 
v? modo dubitare possumus, et per illa quae per experientiam novimus, 
Bie inando eolligere quid de his quae supra experientiam sunt, oportet 

PIER, qe a a. O. eol, 894, 
^ Omne quod est vel esse potest, aut nb neterno habet esse, aut esse 

| Aempore; n, a. O. cap, 6. col. 893. 


a 


Zwar bildet auch bei ihm den Anfang des ersten Beweises Beweis aus 
öne begriffliche Unterscheidung; doch liegt ihm nichts ferner, rho: 







RÜ Geschiehte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


einen festen, gleichsam unbeweglichen Grund!) gelegt zu habeme- an, 
auf dem die Schlußfolgerung in einer Weise ihren Anfang 
nimmt, daß niemand zweifeln könne oder zu schweigen wage. 
Der eben genannten Dreiteilung stellt nun Richard eine zwei =: 
rücksichtlich des Umfanges der einzelnen Glieder mit der ersten 
sich völlig deckende, aber auf einem anderen mehr der Verei— mme 3- 
heitlichung zustrebenden fundamentum divisionis aufgebaute gecmee—- 
genüber, indem er erklürt?): Alles, was ist, kann entweder sei #1 
oder hat das Sein von sich selbst oder von einem anderer meme 
Hier ist als erstes Glied das mögliche Sein beibehalten, und m —\ 
einer Wendung zum Abstrakt-logischen werden die beiden andereg ———7" 
(Glieder ewiges und zeitliches Sein durch Sein-von-sich und Sein — 77 
von-einem-anderen ersetzt. Gewiß fehlt auch dieser Einteilung ** — i 
ein logisch genügender Divisionsgrund; aber gegenüber der frü— | 
heren scheint dieselbe sieh insofern einem solehen zu nähern 

als der Gesichtspunkt des Selbständigen und des Abhángigenac 7 75. 
mit dem Begriffe des Möglichen eine größere Verwandtschaft hat # 2 EM 








denn der dem Begriffspaar Zeit-Ewigkeit zugrunde liegende. Um # a -— 
nun aber diese beiden Einteilungen auf eine einzige zurückzu- ——T ne 


führen, kombiniert er beide Gesichtspunkte und gelangt so zu- EN 
nächst zu vier Divisionsgliedern. Es kommt nämlich jedem Exi- — — 
stierenden das Sein zu 


entweder I. von Ewigkeit und von sich selbst, 


oder 2, weder von Ewigkeit noch von sich selbst, 
oder Jj. zwar von Ewigkeit, aber nicht von sich selbst, - 
oder 4. zwar nichl von Ewigkeit, aber von sich selbst. = 


Ist damit zweifelsohne das Gesamtgebiet des Möglichen als === als 
erschöpft anzusehen, so zeigt nun der Autor, daß in Wirklichkeil 4: 
nur die drei ersten. Glieder existieren kónnen *), indem er nacli- — geilen 


' Ut. igitur plane et perspieue veritatis solido, et veluti immobili xXx) 
fundamento insistat, unde ratioeinationis nostrae ordo initium sumat, unde —E> ande 
nemo dubitare valeat, vel resilere praesumat, sie possumus dicere; m. a, O0, — « 3» 0. 

" Omne quod est, aut esse potest, aut habet esse a semet ipso, aut 3e ee m 
habet esse ab alio quam a semet ipso; a. a. O. 

?) Universaliter itaque omne esse tripliei distinguitur ratione, Erit ——i 
enim esse euilibet existenti aut ab aeterno et a semet ipso, aut econtrario er 
nee ab aeterno nee a sem etipso, aut mediate inter haee duo ab aeterno qui- ——Àam. c 
dem, nee tamen a semet ipso. Nam illud quartum, quod huie tertio membro ee 


E 





82 , Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


tiert er, so gäbe es überhaupt nichts, woher jene Dinge. die ihr 
Sein von sich selbst nicht haben und auch nicht zu haben ver- 
mögen, hätten existieren können. Darum gibt es ein Sein von 
sich selbst, das somit zugleich ewig ist. Sonst hätte es eıme 
Zeit gegeben. in welcher nichts gewesen wäre, und dann hätte 
von den später existierenden Dingen in Wirklichkeit nichts exi-. 
stieren können, weil jemand, der sich oder anderen den Anfar a£ 
der Existenz gab oder hätte geben können, damals überhau pp! 
nicht dagewesen wäre. Diese Annahme wird aber nach Richa z7d 
in evidenter Weise durch die Erfahrung widerlegt, und so z#- 
langen wir durch Vernunftschluß von dem, was wir sehen, U 
dem, was wir nicht sehen. von dem Vorübergehenden zum Ew-— 1- 
gen, vom Weltlichen zum  Überweltlichen, vom Menschliche"! 
zum (söttlichen. 

Mit der wünschenswertesten Klarheit und Präzision it 





hier die Methode rationaler Gottesbeweise dargelegt. Mit au €—- 
fallenden Wiederholungen !) wird betont, daß der Ausgangspunlilills * 
die aus den Weltdingen geschópfte Erfahrung sei. daß erst dme .< 


denkende Überwältigung?) des Erfahrungsmateriales uns daz——m— 


. . . . - . . - d 
zwinge, auf das Dasein eines überweltlichen, ewigen Wesens z ———' 


schließen. Dieses Auftreten einer vollständig klaren Überzeugungge + 9 
daß die Gottesbeweise nur a posteriori geführt werden könne w& — 9S" 


daß aus bloßen abstrakten Begriffen als solchen sich das Daseir # — " 


4 . . . ge I. 
(Gottes nicht erschließen läßt. bezeichnet einen wichtigen, viel = _— 


leicht den wichtigsten Wendepunkt in der Geschichte mittelalter7 3K * “ 


Ve 
P -4 -T 


licher Gottesbeweise. Hier tritt der ganze Gegensatz —- wenige = 


em . Be 
stens grundsätzlich - in seiner vollen Schärfe uns entgegeis “ 
x e. Zn. 
zwischen Anselm und Richard von St. Victor, a in um- se # 


t . . M - «m 
lassenderer Betrachtung. nur mit gewissen Einschränkungen. kam s € 


!) De Trinitate l. 1. c. 4: ... non tam ratiocinando colligitur, quanr se # -— 
experiendo probatur. c. 5: in his omnibus experimenta desunt. e. 7: per» ^- E" 
illa quae per experientiam novimus, rativeinando colligere (seil. debemus£K ——7 - 
quid de his quae supra experientiam sunt, oportet sentire . . . quotidianoc pm 
et multiplici certificamur experimento . . . quotidianis probamus experimentis = . 
... quotidiana experimenta latere non sinunt. c. 8: rerum existentium ex— 
perientia convincit. e. 10: omnis ratiocinationis nostrae processus initium sumit -— . 
ex his quae per experientiam novimus. c. 11: convincit itaque rerum exper-— ^ 7. 
tarum. evidentia, ?) vgl. vorige Anm. 


sit 























ides € ipta dafi allerdings die diesei 
í ten n Bt. Wiederun p er von elwas nus- 
h - inun konnen gewiß ist und nicht 
n kann, die "s nämlich von der Erwägung), 
| irgendein Hóchstes geben 
'hste n^ versteht er, der Sache, 
vut ch mit Anselm ’) überein- 
nichts Größere, nichts Besseres 
n Zweifel, daß die vernünftige 
in en und daraus schließt er, 


?) a. a. O0, e. 10. 
, quod sit a semet ipsa, et eo ipso ab 


uten rm n est, et unde, ut eredo, nemo dubi- 
Mac ^ rerum existentium et tam multiplici 
uid summum. 


dis quo nihil est maius, nihil melius. 


^ P 


or est natura rationalis quam natura ir- 
rationalis substantia sit omnium summa, 
6* 























IV. Die Vietoriner. 85 


und empirisch basierter Deduklion und das darin liegende Pro- 
ble: zum vollen Bewußtsein gekommen | ist. 

Um so mehr müßte es wundernehmen, wenn Richard in 
einen: neuen Argumente in die abstrakt formale Denkweise zu- 
rückgesunken wäre. Und doch scheint es sich um ein solches 
zu handeln. Jedenfalls geht dasselbe in der Anlage mit dem 
zweiten durchaus parallel, kündigt sich als ferneren Beweisgrund 
für das über die höchste Substanz Gesagte an!) und trägt eine 
Überschrift, die sich mit der des zweiten berührt?). Wenn daher 
dieses als Beweis für Gottes Dasein gelten soll, werden wir die 
Annahme kaum ablehnen können, daß hier ebenfalls ein solcher 
beabsichtigt ist. Eine befriedigende Erklärung für einen derartigen 
Rückfall in die alte Methode zu geben, hält allerdings schwer, 
Sollte etwa der Ausgang von einer sehr gewissen Erfahrungs- 
latsache und später die starke Betonung des Kausalgesetzes un- 
sern Scholastiker über den wahren Charakter des Beweises hinweg- 
getäuscht haben? -Doch legen wir zunächst den ungekürzten 
Text selber vor. . 


Aber was über die höchste Substanz gesagt ist, kann noch Beweis aus 
dureh einen weiteren Grund bewiesen werden?) Das aber ist der Iuos wax 


gewiß, da& im ganzen Universum nichts sein kann, wenn 
*5 mücht die Möglichkeit des Seins entweder von sich selbst 
- #ehabst oder von anders woher empfangen hätte. Was nämlich 
nich sein kann, ist überhaupt nicht. Damit also etwas existiert, 
nu& es von der Seinspotenz das Sein-kónnen empfangen. Von 


 TSeinspolenz*) empfängt daher jedes, das in der Gesamtheit 
- —=— RZ. 

' e. 12: Sed illud quod de summa substantia dictum est, adhue 
"M Dior ratione probari potest. 

% e. 12: Item quod una sola substantia sit a semet ipsa, a qua et 
ter, ommia, et quod non nisi a semet ipsa habet totum quod habet. 

?) Hlud autem certissimum est quod in tota rerum universitate nihil 
se potest, nisi possibilitatem essendi vel de se ipso habuerit, vel aliunde 

ri Quod enim esse non potest, omnino non est; ut igitur aliquid 
Salut, oportet ut ab essendi potentia posse esse accipiat. 
— 4) Ex essendi itaque potentia esse accipit omne, quod in rerum uni- 
Wersitate subsistit. Bed si ex ipsa sunt omnia, nec ipsa quidem est nisi a 


Tesis c mp habet nisi a semet ipsa. Si ex ipsa sunt omnia, ergo 
sentia omnis potentia, omnis sapientia. Si omne esse ab illa est, 


















































. Die Gottesbeweise d. ausgehenden 12. u. d. beginnenden 13. Jahrh. 97 


welcher Anselm nur die Anfang- und Endlosigkeit der Wahr- 
heit — EN indem er diese ihre ESTER aus ihrem un- 
möglich hinwegzudenkenden Geltungscharakter erschließt. Alexan- 
der regt die Stelle i in zwei Teile nd pow so zwei nicht 
wesentlich verschiedene Gottesbeweise. Wird er dabei auch 
der Absicht Anselms, die hier auf eine Wesensbestimmung Gottes 
als der konkreten Wahrheit geht, nieht gerecht, so liegt doch 
die Verwendung jenes Zitates zu Gottesbeweisen durchaus inner- 
Iulb der realistischen Denkart des Begründers der scholastischen 
Philosophie. Das erste Argument führt aus !):. Es denke sich, 
Wer kaum, es sei einmal walir gewesen, daß etwas künftig sein 
sollle, oder es würde einmal aufhören und nicht mehr wahr sein, 
dab etwas vergangen ist. Wenn nun keines von beiden gedacht 
werden und das Gegenteil von beiden ohne Wahrheit nieht wahr 
sein Kann, so ist es unmöglich zu denken, daß die Wahrheit 
Anfang oder Ende habe. Also gibt es eine ewige Wahrheit, 
nd diese nennen wir göttliche Wesenheit. 
Kaum mehichieden von diesem Argumente ist in seinem 
das folgende ?); Wenn die Wahrheit einen An- 
linge gehabt oder in Zukunft ein Ende hätte, so würde es wahr 
sein, daß, bevor sie selbst anfing, Wahrheit nicht existierte, und 
we dem. sie beendigt sein würde, wäre es wahr, daß es keine 
Wahrheit geben würde. Doch Wahres kann nicht ohne die 
Wahrheit sein, Es hätte also Wahrheit gegeben, bevor die Wahr- 
heit. existierte, und es würde Wahrheit geben, nachdem die Wahr- 
heit beendet wäre. Dies aber ist im höchsten Grade ungereimt. 
wie also existiert die Wahrheit, 





') Cogitet qui potest, quando fuit verum hoe, seilicet quia futurum 

Fat aliquid, aut quando desinet et non erit hoe verum, seilicet quia prae- 
eium erit aliqua. Quod si neutrum horum eogitari potest, et utrumque 
verum sine veritate non potest esse: impossibile est cogitare, quod 
s principium vel finem habeat. Ergo est veritas neterna; et hane di- 









T 
9 8i veritas habuit prineipium aut habebit finem: antequam ipsa inei- 
peret, verum erat, quia non erat veritas; postquam finita erit, verum erit, 
"quia non erit veritas, Sed verum non potest esse sine veritate, Erat igitur ve- 
tas, antequam esset veritas; et erit veritas, postquam finita est veritas, Quod 
i iissimum est. Aeternaliter ergo est veritas. 
"artius Vr Grunwnld, Gesch. ıl. Gottesbewoise. 1 
























w. Die Gottesbeweise d. ausgehenden 12. u. d. beginnenden 13. Jahrh. 99 


Alexander folgen läßt. Wollte man nämlich die Richtigkeit der 
Konsequenz bestreiten und behaupten, die Aussage ‚Dies ist 
wahr involviere nieht die aktuelle Existenz, sondern nur die 
Wesenheit oder das habituelle Sein, wie aus dem Satze ‚Cäsar 
ist Cäsar“ nicht folge, daß Cäsar sei, so antwortet ?) unser Scho- 
lastiker darauf: Im Begriffe dessen, was das Beste ist, wird ein 
notwendig in Wirklichkeit Seiendes begriffen, weil der Begriff 
dessen, was das Beste ist, ist, worüber es hinaus nichts Besseres 
gibt. Doch besser ist ein Seiendes in Wirklichkeit als ein Seien- 
des in Möglichkeit und beides besser als ein nicht Seiendes. Es 
möge gestaltet sein, so zu sprechen. Wenn also ein Seiendes, 
über das hinaus es nichts Besseres gibt, ein notwendig in Wirk- 
; Seiendes setzt, dann setzt also aneh das Beste ein in 
Wirklichkeit Seiendes. Wenn demnach kein Verstand leugnen 
kann, daß das Beste das Beste ist, dann muß er also zugeben, 
daß das Beste ist. 

Jeder Zweifel an dem ontologischen Charakter dieses Be- 
weises wird durch den Satz beseitigt: Besser ist ein Seiendes in 
Wirklichkeit als ein Seiendes in Möglichkeit. Hier wird An- 
sel s Unterscheidung des Seins in re und in intelleetu solo durch 
(ie wwesentlich parallele zwischen ens in actu. und ens in potentia 
— lediglich eine nene Ausdrucksweise ?), wie der Verfasser selbst 
Anxzxa«lenten scheint — ersetzt. Wie auch bei Aristoteles der 
Begriff der Potenz im Näheren verstanden werden mag, so fällt 
er Hoch bei unserem Scholastiker mit dem des bloß Gedachten 
vollig zusammen. Dies dürfte auch aus der Erwähnung des 





Nichtsejenden folgen; denn se haben wir die lückenlose Reihe: 
Nichitsciendes d. h, auch nieht einmal gedachtes bezw. zu den- 
ARX 


*) Contra: Intelleetu eius quod est »optimum« intelligitur ens actu 

PPS vio, quia intelleetus eius quod est -optimum-, est: :quo nihil est 
un Sed melius est ens actu quam ens in potentia, et utrumque me- 
b am non ens (licent sie loqui) Si ergo -ens quo nihil melius- ponit 
ed meeessario: ergo et »optimum« ponit -ens aetu-. Si ergo nullus 


potest negare optimum esse optimum, ergo mecesse habet 
nee dere optimum esse. 
— 3) lieeat sie loqui, das sieh allerdings zunächst wohl auf das non ens 
beiet, er ird; vgl vorige Anm. 


m* 
[ 





100 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


kendes Sein. potenzielles oder bloß gedachtes Sein und aktue=lles 
oder wirkliches Sein. 
Der ontologi- Nach dieser Paraphrase des ontologischen Argumentes ba ete; 
es Alexander das ontologische von Anselm selbst durch eine an- 
" nühernd wörtliche Zitation des 2. Kapitels des Proslogum=s "1. 
Seine unbedingte Billigung desselben bezeugt er noch eigen= in 
dem Sehlußsatze 2): Und den zwingenden Charakter dieses Be- 
weises erklärt Anselm selbst vielfach in dem Buche Contra 
respondentem pro insipiente. 
Beweise aus Der elfte Beweis ist der bekannte Anselmıs aus der Viel- 
MM stufigkeit 35). Von demselben Grundgedanken geht endlich: auch 
nach Anselm der letzte aus. der sich an eine Erwägung Richards von 
nd "^. St. Victor hält. Es ist sehr gewiß‘) — so hören wir — and 
“ etwas, woran, wie ich glaube, niemand zweifeln kann, dafs 1" 
der so großen Menge existierender Dinge und der so vielfacha EN 
Verschiedenheit der Grade irgendein Höchstes sein muß. Al eT- 
höchstes aber nennen wir etwas, im Vergleich mit welchem «- 
nichts Größeres, nichts Besseres gibt. 

Daß unser Scholastiker es bei allen diesen verschiede = 
Argumenten nicht etwa nur auf ein geschichtliches Referat ab i 
sehen hat, sondern denselben durchweg zustinint, lehrt auch — A 
Bemerkung. mit welcher er diesen Abschnitt schließt »): Mit die —— *" 
Gründen also zeigen sie in zwingender Weise, daß Gott existie—- T. 





Beweise a. d. Drei weitere Beweise für das Dasein Gottes scheint, 1 77* 

. , - . , e 
Veränderlich- wir oben 5) andeuteten. Alexander von Hales an anderer Ste——77 N 
keit n. Isidor | er 


eon Serillau, bieten zu wollen. Die beiden ersten operieren mit der Idee c 
Johannes v. ZEN . 
Damaskus. !) Übersehen hat diese Stelle O. Paschen, Der ontologische Gott ———— 
beweis in der Scholastik. Daher ist das Resultat seiner Untersuchung, : 
Alexander nicht für das Argument des Proslogion angeführt werden. kó 
(a. a. O. S. 56), falsch und seine Exegese einer anderen Stelle bei Alexan 
gegenstandslos. 
7) et necessitatem huius rationis ipse Anselmus multiplieiter de 
in libro contra respondentem pro insipiente. 
*) Monol. c. 4. vgl. oben S. 30 f. 


ne 
--jer 


. . d 
*) Illud. certissimum est et unde, credo, nemo dubitare potest, qu 
. . . . . . . . . . —778- 
in tanta multitudine rerum existentium et tam multiplici differentia ge 
8, 


duum oportet aliquid esse summum. Summum autem omnium dieim 
quo nihil est maius, nihil est melius. 

5) His igitur rationibus ostendunt de necessitate deum esse. 

$) s. S. 95. 





V. Die Gottesbeweise d. ausgehenden 12. u. d. beginnenden 13. Jahrh. 101 


Veränderlichkeit, der erste unter Bezugnahme auf Isidor von 
Sevilla, der zweite in durchgängiger Anlehnung an Johannes 
von Damaskus, sind aber nur wenig voneinander verschieden, 
lner zeigt die Veränderlichkeit bei der Materie, bei Engeln und 
Menschen auf; dieser geht sofort von Engeln und Seelen aus. 
Fine neue tiefere Erfassung des Problems liegt nicht vor, viel- 
mehr endigen beide Argumente rein formal logisch. So schließt 
das erste!): Da das gänzlich Unveränderliche früher ist als das 
Veränderliche, so hängt dies auch von jenem ab. Also gibt es 
imendein Prinzip, welches unveränderlich ist, Derselbe nur in 
eine andere Form gekleidele Gedanke ist es, in den das zweite 
Argument ausläuft, wo es heißt?): Da aber alle diese Dinge 
Wandelbar sind, so müssen sie aus etwas sein, das gänzlich un- 
Wandelbar ist. Also eignet es ihm Prinzip zu sein, da jede Ver- 
änderung zuletzt von einem gänzlich Unveränderlichen abhängt. 


Kaum anders in erkenntnistheoretischer Hinsicht verfährt Beweis a. d. 
der dritte Beweis, der die Idee der Possibilität von Richard Possibilität. 


von St. Victor aufgreift, aber eigenartig verwendet ®). Alle Ge- 
schöpfe haben nach Alexander ohne Ausnahme naturgemäß die 
| ic keit zu irgend einer Vollendung. Nichts vollendet sich 
selbst. Darum muß etwas vollendend sein. Es wird also 
irgendein Prinzip geben, dureh das die anderen Dinge vollendet 
Werden, das aber selbst nicht anderswoher vollendet wird. Die 
rein formal grammalische Schlußweise zeigt sich hier namentlich 
in der Begründung der Unfähigkeit der Kreatur, sich selbst zu 
vollenden, dureh den Satz: Die vollendende Natur und das Voll- 


*rnidbare sind unterschieden !). 
.—-— TEN 
| !) Cum. immutabile omnino sit prius mutabili, et hoe ab illo depen- 
der; igitur est aliquid prineipium quod est immutabile. 
? Omnia aulem haec cum sint vertibilia, necesse est esse ex aliquo, 
ves. st invertibile omnino. Ergo ei convenit esse principium, eum omnis 
*umutatio ultimo dependeat ab omnino intransmutabili. 
| ?) Non est aliqua ereatura, quae non habeat possibilitatem ad aliquam 
maturaliter. Nihil autem se ipsum perficit; distant enim natura 
Perficiens et perfectibile. Ergo necesse est aliquid esse perfeetivum: Erit 
"rgo nliquid principium, quo alia perficientur, quod non aliunde perfieietur. 
*) & vorige Anm. 













| c 


Die Beweise 
des Petrus 
Lombardus. 


102 Geschichte der Gottesbeweise inı Mittelalter. 


Albert der Grofe. 


Albert der Große bietet in seiner theologischen Summ- — «e 7 
zunächst die fünf Beweise des Lombarden ?), indem er sie =Z——ı. 
gleich auf ihre Beweiskraft hin untersucht. und ihren Gedanke ı - 
gang klarlegl. Es laufen diese Ausführungen im Grunde — ar 
eine kurze Zusammenfassung dessen hinaus, was er im Sentenzee—11- 
kommentar 3) in breiterer Weise erörtert. Doch wird hier wie 
dort die populäre Sprech- und Denkweise Peters in die Sprae. 7 lie 
einer abstrakteren und tieferen Spekulalion übertragen, oe der 
richliger, es wird seinen einfachen Gedanken eine Tiefe bei z—«-- 
legt, die wir bei ihım vermissen. 

Wenn Albert z. B. das vom Lombarden au erster Ste--1le 
vorgetragene Ambrosianisehe Argument auf den GedanE— «^n 
aufgebaut sein läßt*), daß in allen Teilen gemacht sei, was a! 
Ganzes gemacht sein ınußte, und daß nichts sich selbst scha EFT €- 
so kann man das nur vom zweiten zugeben, während der er— €* *'- 
zumal mit seiner Begründung, daß sonst ein und dasselbe U 
gleich in der Potenz und im Akt sein, zugleich sein und Diem — Ir 
sein müßte, eine Spekulation darstellt, welche erst in späte a! 
Zeit anhebt und namentlich dem 13. Jahrhunderte geläufig wur ie. 


Auch von der weiteren Erwägung ®), daß, wie der Teil eine p.—— *** 
X 


ch 


likuläre, so das Ganze eine universale bewirkende Ursache hc * 

und daß auch die universale Ursache sich weder im ganzen nl" 
zum Teil mache, findet sieh bei Petrus Lombardus ke m" 
Spur. Trotz dieser Bemühungen, Peters Argument zu vertiefen I: 
ist der eigentlich springende Punkt derselbe geblieben, nal 


'!) Wir zitieren nach der Ausgabe von Borgnet, Paris 1890 (38 Qu asm ne 
bánde) Band 25 enthält den 1. Teil des Kommentars zum 1. Buch er 
Sentenzen, Band 31 den 1. Teil der theologischen Summe. 

?) s. S. 44 ff. ") vgl. Anm. 1. 

!) S. theol. I tr. 3 q. 18 m. 1, p. 117: Haec ratio fundatur At T 
ordinem causae efficientis sic, quod in onınibus partibus factum est, q —À 
in totum factum esse oportebat, et quod nihil est factivum sui ipsius. z——— 
queretur enim, quod idem esset potentia et actu, et quod idem esset et r-349958— n 
esset simul; quod est impossibile, quia aliter contradictoria simul essent ve” 

5) pag. 118: Ex quibus tertio accipitur, quod sicut pars causam ha WE— ^ 
efficientem particularem, ita totum causam habet universalem efficiente # a; 
et quod eausa universalis nec factiva sui est in toto vel in parte. 






V. Die Gottesbeweise d. ausgehenden 12. u. d. beginnenden 13. Jahrh. 108 


die Vorausselzung von dem Geschaffensein der Welt, was sich 
auch deutlich aus der Bezugnahme auf die Bekämpfung des 
Arius durch Augustin und Chrysostomus!) ergibt, Immer- 
hin scheint unserm Scholastiker die Schwäche des Beweises nicht 
ganz entgangen zu sein. Darauf dürfte der etwas dunkle Schluß- 
salz hindeuten 2): Und dieser Beweis zeigt nur durch den Modus 
der Ursache, daß Gott ist. Jedenfalls schreibt Albert dem zwei- 
len Beweise größere Gewißheit zu ®). Einer noch kühneren In- 
lerpretation des ambrosianischen Argumentes begegnen wir im 
Sentenzenkommentar. Hier hat Albert aus demselben einfach 
den Kausalitätsbeweis *) gemacht, wie wir ihn von Wilhelm 
ron Auxerre?) und Alexander von Hales®) her kennen, 
ind wie ihn das unserem Scholastiker zugeschriebene, in Wahr- 
heit von seinem Anhänger Hugo von Straßburg verfaßte „LGom- 
pPendium theologieae veritatis* *) — nur sieh enger an seine Vor- 
lage haltend — auch vorträgt, Daß beide Argumente sachlich 
licht s gemein haben, bedarf keiner weiteren Begründung. 
Der Gesichtspunkt, unter welchem der Lehrer des Aqui- 
IA ea an die Goltesbeweise des Sentenzenmeisters herantrilt, ist 
ATIS otelisch 5). Besonders springt dies beim zweiten Argument 
"Sie Augen, das Albert bezeichnenderweise mehr physisch ") 
"era, Er deutet nämlich dasselbe in das des Aristoteles aus 


au ———————-—— 
qu . !) ebd.: Simili ratione probant Augustinus et Chrysostomus eontra Arium, 
— "O»«] Verbum, quod erat in principio, Deus sit. Omnia enim per ipsum 
fac. sunt: et ideo ipsum faetum esse non potest, sed relinquitur, quod ipse 
an sit omnium. . 
?) Et haee ratio non probat, nisi quod Deus est per modum causae, 
?) Haee ratio plus certificat quam prima. 
*) I Sent. d. 3 a. 6, tom. 25, p. 97: Causatum est — hoe patet ad 
m —; ergo habet aliquam eausam. Illa ergo causa est prima, aut ha- 
Net aliam. 8i est prima: ergo habeo propositum, quia nos hoc vocamus 
Deum, quod est ita eausa quod non est eausatum; et hoe est prima eausa. 
Si nutem habet aliam eausam: de illa iterum quaero, utrum habeat causam, 
vel non. Constat autem, quod hoe non vadit in infinitum; ergo necesse est stare 
in aliquo, quod ita eausa est, quod non est causatum. Quod autem non est causa- 
lum, est inereatum; ergo illa eausa non est creata; et hoe vocamus Deum. 
9?) & oben 8. 881, *) « oben S. 90. 
7) Lk. d. e. L, tom. 34, p. 4. | 
5) vgl. zum 1. Beweise eomm. in sent. 1. I. d. 3. art. 7. tom. 25, p. 97. 
*) Et haee ratio est magis physiea quam praecedens, a. a. O. art. 8. 
lom. 25, p. 98. 


104 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


der Bewegung hinüber, welches dem Lombarden gänzlich fremd 
ist. Weniger deutlich tritt dies zunächst in der theologischen 
Summe hervor, wenngleich auch hier Gott als das allgemein \- 
tige und bewegende Prinzip betrachtet wird, eine Auffassung, 
die sich eben bei Peter nicht findet, wo vielmehr die Unver- 
änderlichkeit und Einfachheit Gottes hervorgehoben wird, zwei 
Wesensbestimmungen, die es ohne weiteres einleuchtend machen. 
daß das Gottsuchen nicht bei den Körpern, aber auch nicht bei 
den veränderlichen Geistern stehen bleiben kann. Albert dagegen 
sucht zu zeigen, daß beide nicht allgemein tätiges und bewegen- 
des Prinzip sein können. Ein Körper !) nämlich ist ihm als zu- 
saminengesetztes Ding nicht das erste und darum nicht allge- 
mein tätiges Prinzip und ebensowenig das Veränderliche über- 
haupt, weil es entweder inbezug auf das Sein oder auf den (>! 
gegenüber dem Verändernden oder Bewegenden in der Pote-x * 
sich befindet. Damit ist neben dem Begriff der Bewegung ana 
der aristotelische Begriff der Potenz aus dem vorigen Bewer = 
eingeführt und somit ein neues fremdes Element in das Arg ** 
ment des Lombarden hineintragen. 





Eine kritische Scheidung zwischen dem, was Petrus in == 
nem Beweise vortrügt, und jenem, was unser Scholastiker zs. *5 
Eigenem hinzusetst, nimmt Albert dagegen im Sentenzenkoe - 7" 
 mentar vor, wo er es unverhüllt ausspricht, daß das Arguim«e—7!! 
des Sentenziariers sich auf zwei Behauptungen gründe, die er 
nicht beweise, sondern als durch sich bekannt annehme ? 
Darunter sind die beiden Sätze gemeint: Kein Körper ist Gl =” t 
und Gott ist kein veränderlicher Geist. Albert begründet sie» snl 


rel 
')S. theol. I tr. 3 q. 18 m. 1. tom. 31, p. 118: Omne quod est, — 


corpus est velnon corpus est. Corpus ergo non potest esse primum, cum » 
compositum, et nullum compositum est universaliter activum ... Vide d 
etiam, quod omne quod est, vel mutabile vel immutabile est vel ad esse 

ad locum. Tertio etiam viderunt, quod omne quod mutabile est vel ad ex 
vel ad loeum, in potentia est ad id quod ımutat ipsum vel movet. Et sel 
his arguerunt, quod nec corpus nec mutabilis spiritus, sicut anima 

angelus, universaliter motivum esse potest, nec universaliter activum. Pr 


?) f Sent. d. 3 a. 8. tom. 25, p. 98: (haec ratio) fundatur super du. 
propositiones quae non hic probantur, sed accipiuntur ut per se notae. 


' Gottesbeweise d. ausgehenden 12. u. d. beginnenden 13. Jahrh. 105 
Mitteln aristotelischer Physik. Zum ersten führt er aus !): 
bewegte Bewegende ist ein zweites Bewegendes, Also isl 
»ewegende bewegte Körper ein zweites Bewegendes und 
ein erstes. Mit Berufung auf die Philosophen erklärt nun 
Seholastiker, daß jeder bewegende Körper, wie der Him- 
ind alle bewegenden Dinge, aus Beweger und Beweglichem 
imengesetzl werde, und schließt, an Boöthius erinnernd: 
so Golt die erste bewegende, nicht bewegte Ursache ist, so 
Gott nicht ein Körper sein. 

Den zweiten Salz beweist Albert ähnlich ?2): Jeder veränder- 
Geist wird durch sich oder akzidenteller Weise verändert: 
rsle Bewegende wird nicht durch sich verändert, auch nicht 
enteller Weise. Also ist das erste Bewegende nicht ein 
derlicher Geist. Den Untersatz begründet unser Philosoph 
besonders: Das erste Bewegende ist ein in keiner Weise 
stes Bewegendes: also weder durch sich noch akzidenteller 
“  Geselzt den Fall nämlich, das erste Bewegende werde 
mteller Weise verändert d. h. durch Bewegung des anderen, 
lie Seele durch Bewegung des Körpers, so folgt, daß das 
der Aufnahme einer akzidentellen Veränderung fähig sei, 
o würde es nicht in der Natur des ersten liegen, weil das 
ein sic durchaus immer in er Weise ver erhaltendes ist, 


iott nicht: sah, eine Kraft im Jd sei, wie die Seele 
der Intellekt des Himmels, wie gewisse Philosophen be- 
et haben, weil unter dieser Vorausselzung er akzidenteller 
; verändert würde, was nicht sein kann. 

Diese Bearbeilung des Sentenzenargumentes zeigt den doctor 
salis wiederum auf dem Boden der älteren Problemstel- 
die bezüglich Gotles mehr die Frage naeh dem Was? und 


| 

!) ebd.: Nullum eorpus movet nisi motum: omne immovens motum est mo- 

eundum: ergo eorpus movens motum est movens seeundum, et non 

nos Probatio primae est, quod omne corpus movens eomponitur ex 

et mobili, ut eaelum, et omnia moventin, ut probant Philosophi: 

ir Deus sit prima eausa movens non mota (sieut dicit Boéthius : 
Jin dat euneta moveri:), non potest Deus esse eorpus. 















Y, Die Gottsbeweise d. ausgehenden 12: u. d. beginnenden 13. Jahrh. 107 


Am deutliehsten dürfte uns der vierte Beweis erkennen 
lassen, daß unser Scholastiker ungleich mehr als Augustin und 
darum erst recht mehr als der Lombarde geneigt ist, die Wesens- 
bestimmung Gottes mit dem Argument für sein Dasein zu ver- 
wechseln. Wenn nämlich Augustinus gerade an jener Stelle 
einen Gedanken vortrügl, der zum Erweis von Gottes Existenz 
fmellbar und geeignet erscheint !), so macht Albert davon keinen 
Gehrauch, Zwar betont auch er im Sinne Augustins ganz rich- 
lie®): Alles kann nur dureh eine Form sein, dureh welehe es 
sowohl ist als auch erkannt wird; doch bald darauf erklärt er®); 
Was in jedem besser ist, muß Gott zugeschrieben werden, Daraus 
ersehen wir, daß es im Grunde sieh hier um Attribute Gottes 
handelt, nieht eigentlich um sein Dasein. So begnügt sich Albert 
damit, eine zum Teil stark begrifflich konstruierte Rangordnung 
der verschiedenen Dinge aufzustellen, und erblickt dam in der 

Auffindung des Höchsten die Aufgabe des Gottesbeweises. Höher 
mm als die sinnliche Substanz stehen ihm die geistigen, unter 
diesen stehen ihm höher diejenigen, welche intelligent und in- 
lelligeäbel, als jene, welche nur intelligibel sind, und unter dem 
Intelligenten ist ihm wiederum das Schönste, was jeder Intelli- 
fernz Ursache und nieht verursacht ist. Durch diese Steigerung 
fabua-t ums Albert zum Begriffe Gottes als einer intelligiblen, in- 
lelligrenten Substanz, welche Ursache jeder Intelligenz ist, indem 
ge Aurel den Intellekt aller allgemein wirkt *). 

Die Erklärung dieses Beweises im Sentenzenkommentar 
bietet keine wesentlich neuen Gesichtspunkte, 
MM lm Loo we ERR 

*) vgl de eivitate Dei l. 8. c. 6 PL 41, 231: Proinde intelligibilem 
per sensibili praetulerunt ... animus iudicet, Quod profeeto non pos- 


nisj melior in illo esset TS speeies ... Sed ibi quoque nisi muta- 
Pia **mast, non alius alio melius de specie sensibili iudiearet: melius in- 
Enfosg e quam tardior ... et idem ipse unus eum proficit, melius utique 
Pontem, e auam prius. Quod. vitm recipit magis et minus, sine dubitatione 
ce dins *) & theol L ce, p. 119: Corpus est per speciem eorporis 
"USIts E16 sonsu communi vel partieulari vel per aceidens, speeies sive sub- 
D ep oed per speeiem intelligibilem, et nihil potest esse nisi per 
"eeieen qua et sit et cognoscatur. 
^ Sed in unoquoque quod melius est, Deo attribuendum est ... hoe 
me Deo attribuendum est, quod sit substantia intelligibilis intelligens, om- 
causa per intellectum omnium universaliter factiva. 


) s. vorige Anm. 


. 
le 
le 
] 





















— . A 









stolelischen Schriften in den Gesichtskreis der Seholastik ein. 
Diese historische Tatsache findet in unserm Problem ihren Aus- 
dmek durch das Auftreten des Gottesbeweises aus der Bewegung!). 
Dem Grundgedanken dieses Beweises begegneten wir bereits im 
Sentenzenkommentar ?), wo unser Scholastiker aus dem zweiten 
Argumente eine ralio magis physiea gemacht hatte, Mehr der 
Neneruing bewußt wird sich Albert in der theologischen Sumne, 
wo er eigens hervorhebt, daß er zu den Beweisen des Lombar- 
den zwei hinzufüge?), deren ersten er aus dem 8. Buche der 
Physik entnehme. 





selzungen des Beweises mit Berufung auf Aristoteles ohne 
Begründung vorzutragen, und auf ihnen seinen Schluß aufzu- 
hauen, Es sind die Sätze 3 Der erste Beweger kann nicht von 
einem bewegt sein, und ferner, das bewegte Bewegende hat so- 
Wohl das Bewegen wie das Bewegtwerden nur von dem ersten 

Beweger, und desgleichen hat das ausschließlich Bewegtwerdende 
das Bewegtwerden pur durch Beeinflussung von dem ersten durch 
alle mittleren Bewegenden und Bewegten hindurch bis zum letzten, 
das nur bewegt ist. Auf Grund dieser Theorie schließt nun 
Albert also 5): Wenn die Bewegung im ersten, sofern es der Akt 
des Bewegenden ist, aufhörte, so würde sie in allen mittleren 
aufhören, in denen die Wirklichkeit des Bewegenden wie des Be- 
Wegrlichen ist, und sie würde im letzten, in welchem nur die 
Wirklichkeit des Beweglichen ist, aufhören. Diese Konseqnenz 


vgl G. von Hertling, Albertus Magnus. Beiträge zu seiner Wür- 
Köln 1880. 8. 81. 8. Baeumker, Witelo, $. 323. 
vgl. oben 8. 103 f. 

»x . theol, 1. eit, p. 119: His viis ego addo duas. 

* Una (se. via) quae sumitur ex oetavo physicorum, in cuius prin- 
io probatur, quod motor primus non potest esse motus ab aliquo. Deinde 
quod movens motum nee movere nee moveri habet, nisi a mo- 
" pmo Similiter motum tantum moveri non habet, nisi per influentiam 
su omnia media moventia et mota usque ad ultimum, quod est 


- 


Al 


mum 


giro quod, si cessaret motus in primo secundum quod est actus 
moventis, cessaret in omnibus mediis, in quibus est actus moventis et mo- 
bilis, et eessaret in ultimo, in quo est actus mobilis tantum. 


bd 





V. Die Gottesbeweise d. ausgehenden 19. u. d. beginnenden 13, Jahrh. 105 . 


Der magister universalis begnügt sich aber dort, die Voraus- Beweis a, d. 
eiwegung. 





V. Die Gottesbeweise d. ausgehenden 12. u. d. beginnenden 13. Jahrh. 111 


heit. Also hat es von einem anderen Sein und Wesenheit. 
Von einer begrenzten Ursache aber hal es die Wesenheil: 
also hat es nicht von ebenderselben das Sein. Nun ist aber 
jede zweite Ursache begrenzt, und darum kann von keiner zweiten 
Ursache die Wesenheit das Sein haben. Es gibt aber irgend 
eine Ursache dafür, daß das Sein in dem geschaffenen Seienden 
ist, Da es jedoch nur erste und zweite Ursache gibt, so muß 
das Sein von der ersten Ursache verursacht sein in allem, was 
ist. Die erste Ursache aber nennen wir Gott, 

Außer der Schrift des Boethius gibl unser Scholastiker als 
weitere Quellen. für seinen Beweis den Liber de eausis!) und 
einen Brief des Aristoteles‘), welcher über das Prinzip des 
gesamten Seins handeln soll, an. Aus jenem zitiert er den Satz, 
daß das erste unter den geschaffenen Dingen das Sein sei, wor- 
aus er’ folgert, daß das Sein eine Wirkung der ersten Ursache 
ist in allen Dingen, die existieren. _ 

Nicht vollkommen bestimmt ist Alberts Stellung zum onto- Ontologischer 
logischen Argument. Er läßt es gelten ®) für die Weisen, denen Preis 
bekannt ist, was Golt bedeutet und was das Sein, und daß Golt, 
Insofern er Gott ist, Prinzip und Qnelle des Seins ist. Über die Be- 
deutung und Tragweite dieses letzten Zusatzes wird man ver- 
*hiedener Meinung sein können. Doch dürfte ©. Paschen !) 
7/1 wweit gehen mit der Behauptung, Albert verstehe hier unter 
den Weisen „diejenigen, welchen durch aposteriorisches Verfahren 
las Dasein Gottes klar geworden ist*, 

















') Et haee ratio fundatur super quartam propositionem Libri enusa- 

mnm, quae dieit, quod prima rerum ereatarum est esse, Et ex eadem via 

; ^ quod esse est effectus primae eausae in omnibus his quae sunt. 

- val. Bardenhewer, Die pseudo-aristotelisehe Schrift über das reine 

| unter dem Namen Liber de causis, 8. 166, 19: Prima rerum 
"ren tapas est esse, et non est ante ipeum ereatum aliud. 

alin ?) Et est Aristotelis in quadam epistola quam fecit de principio universi 

nes. UNDIS ctus prima simplex in fine simplieitatis existens, et nullo 

est , "t ad seeundum contracta, potest esse eausa seeundum quod 


EE oxi tr. 3. q. 17, tom 31, p. 116. 


8. *) a. s. 0. &, 48. Vgl. auch Baeumker, Siger von Brabat (Beitr. II, 6) 
13:2 qr; Witelo, 8. 301. 310. 


i 









112 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


Vincenz von Beauvais. 






In buntem Durcheinander führt uns Vincenz von Be= au- 
vais!) die Meinungen der verschiedenen Theologen und PFhils- 
sophen über die Erkennbarkeit des Daseins Gottes vor .Aıu gre. 
Johannes von Damaskus?) und Dionysius?), Gregor der 
Große!) und Isidor von Sevilla), Lactanz*) und Augusta nı °). 
Hugo?) und Richard von St. Victor?) und der Sentenzen- 
meister !9) müssen ihm ihre Worte leihen zur Darstellung der 
vielfachen Art und Weise, wie man das Dasein Gottes auf ma- 
türlichem Wege, durch die Vernunft erkennen könne. Sell»-t 
der aristotelische Bewegungsbeweis !!) wird bereits angedeutet. 
Daß bei solehem Verfahren eine völlig klare Stellungmahne in 


!) Speculum naturale, Ausgabe 1657 (Freiburger Universitäts- B3i- 
bliothek) p. 6. 

*) c. 11. Beweis aus der Gegensätzlichkeit der Elemente, vgl. oben S- e8. 

?) e. 14: Deum itaque non ex sua cognoscimus natura, sed ex «»92-^ 
nium existentium ordinatione ex ipso proposita ... ipsa (scil. inscruta E» 8 lis 
sapientia) est... omnium factrix semper compaginans omnia, et insolu Io € 115 
omnium congruentiae et ordinationis eausa: semper propinquorum fi x»€* 
saeculorum connectens et unam universitatis conspirantiam harmoniam» <a u€ 
pulchram faciens. 

4) von dem er wenige Sätze aus Moral. l. 27. c. 5. n. 8 P], 76, 85» €» ^ 
übernimmt, die uns indessen hier kaum etwas angehen. 

5) vgl. Isidor sent. 1. 1. c. 4. P 7, 83, 543f. . 

*) Vinzenz zieht aus seiner Schrift de falsa religione lediglich «3e 
Worte heran: Omnes quoque Sibyllae unum deum praedicasse inveniurm € mar 
maxime autem Erythraea, quae inter ceteras celebrior atque nobilior habe € nr 

'" von dem er zahlreiche Stellen übernimmt, insbesondere auch «M 
von Petrus Lombardus gebotene, nur in weiterer Ausführung. 

*) namentlich die allgemeineren Erórterungen über die Erkennbar- Bes * 
Gottes macht er sich zu eigen; vgl. Hugo von St. Victor, Excerpti« ? ax€—À 
allegoricae 1. 2. c. 2. PL 177, 203f. und de sacram. pars 3. c. 1. PL 176, = ^77 
'") Den ersten Beweis gibt er annähernd vollständig wieder, €^ -- 
zweiten nur den Anfang. » 

! vgl. Anm. 7.  Eigens zitiert wird der Lombarde mit seiner At^» 
tung verschiedener Attribute Gottes aus den entsprechenden Eigenschas- 
der Welt; s. oben 8. 50 f. 4 

! Ceterum quid est quod movet caelum? Nam omne quod mov "7 
ab alio movetur. Et illud iterum a quo inovetur? Sie est in infini € in 
quaerendo procedere, donec ad aliquid perveniamus immobile. Prin 29-— 
enim movens immobile est; quod Deus est. Wegen der Quelle vgl. Bacvme 
ker, Witelo S. 323 A. 6 (gegen Schindele). 


ac 






V. Die Gottesbeweise d. ausgehenden 12, u. d. beginnenden 13. Jahrh. 113 


unserer Frage und eine einheitliche abgerundete Behandlung der- 
selben nicht zu erzielen war, liegt auf der Hand. Es verrät 
dies schon die Disposition des Stoffes, die wir als ausreichend 
logisch motiviert nieht betrachten können. Während sich schon 
cap. 10 zum Teil mit der philosophischen Erkenntnis der Trini- 
lil befaßt, handelt eigens davon erst cap. 12, ohne sich aber 
wieder darauf zu beschränken. Desgleichen zeigen die Aus- 
Thrungen in den capp. 11, 13, 14, 15, daß sieh unter den 
„Qualiter ex ereaturarum consideratione cognoscitur 
5se summa essenlia*, „De gradibus creaturarum quibus homi- 
es ned dei eognilionem aseendunt*, „Deum multis modis homi- 
Nes eognoverunt* und „Qualiter ad unius dei cognilionem philo- 
sophi pervenerint* ein streng gesonderter Stoff nieht immer be- 
handeln ließ. Eine nähere Besprechung der einzelnen Argu- 
ente erübrigt sich, da neue wichtige Gedanken nicht vorge- 
ragen werden, 


Heinrieh von Gent, 


Unter jene Scholastiker, die sich bei der Darbietung der 
Üottesbeweise mehr auf eine Sammeltätigkeit beschränkt haben, 
Müssen wir auch Heinrich von Gent reelmen. Über seine 
Stellung in der miltelallerlichen Philosophie im einzelnen sind 
die Ansichten noch geleilt, wenngleich man ihn einstimmig für 
den hhervorragendsten Repräsentanten des Platonismus im 13. Jahr- 
enun XDMEdE Indes kommt dieser Platonismus in seinen 
| xsbeweisen *) nur teilweise zum Ausdruck, da Heinrich nicht 
nur die platoniseh-angustinisehen, sondern ebenso auch die rein 

Argumente bietet, Neu ist bei unserm  Sehola- 

Ses nur der Versuch, die verschiedenen Beweise nach be- 
inten Gesichtspunkten, nach dem Gewißheitsgrad, nach der 
Verschiedenheit der Ursachen zu gruppieren, Diese Gruppierung 

























Vv T3 
iulichen wir in folgendem Schema : 


| y 8. Ueberweg- Heinze, Grundriß der Geschichte der Philo- 
I1*, 331. 





befinden sich in der Summa quaestionum ordinariarum 


aes Dam ma 4. Ed. von Jodoeus Badius Ascensius 1520, fol. 
CER agn 


Beiträge VI, 4. Grunwald, Gesch. d. Gottesbeweise. 8 


—— — — . NN 








V. Die Gottesbeweise d. ausgehenden 12. u. d. beginnenden 13. Jahrh. 115 


b) nach Anselm (Monol. Anfang), 
nach Aristoteles (Metaph. 4) aus der Steigerung 
des Wahrheilsbegriffes !). 
II. Induktive oder Wahrscheinlichkeilsbeweise (rationes. ana- 
leticae et probabiles): 
Beweis Richards von St. Viktor aus der Unterschei- 
dung zwischem zeitlichem und ewigem Sein ?), 
der entsprechende Beweis des Johannes von Damaskus ?), 
Beweis aus der Erhaltung der Dinge nach Johannes von 
Damaskus!). 
Beweis aus der Leitung der Dinge nach Aristoteles 5), 
Beweis aus dem  Wahrheilsbegriff nach Anselm*) und 
Augustin‘). 
| Eine nähere Besprechung der einzelnen Beweise dürfle sich 
a «dieser Stelle erübrigen, da die meisten derselben uns sehon 
Miher begegnet sind und manche von unserm Seholastiker mit 
kurzen Andentungen und Hinweisen erledigt werden. Auch sind 
Mehrere Argumente untereinander nicht sonderlich verschieden, 
sersclern scheinen nur der Klassifizierung wegen mehrmals heran- 
Fezogeen zu werden, Manche Berührungen zeigt Heinrich von 
ient in seinen Goltesbeweisen auch mit Thomas von Aquino. 








»si aliquid fuerit maioris veritatis et minoris falsitatis: necesse est 
ali eqxrid esse verum simpliciter, respectu euius dieitur magis et minus. Cum 
nina illud, quod est maioris veritatis et minoris falsitatis, propter admix- 

Pontrarii necessario habet aliquid magis verum supra se: quod si 
libus non sit simpliciter verum, sed habet aliquid falsitatis, habet similiter 
Miquid magis supra. se, et procederet in infinitum; aut est stare in id quod 
"St werum simpliciter, et est illud quod est maxime verum et causa veri- 
'atis quae sunt post, ut dieitur II. Metaphysieae, ubi dieit Commentator, 
quod hoe est prima emusa omnium, quae deus est. Ergo ete. 

(0 Ts. oben 8. 79 ff. 
| *) vgl. S. 74 Anm. 1. +Materialiter« lautet dieser Beweis nach Hein- 
ve Omne quod est aut potest esse, eausa est aut enusatum aut utrum- 
=> Sed omne causatum habet esse a esusa nlia a se, quia nihil est enusa 
son Pius ut sit ‚Aut ergo erit proeessus in infinitum; aut erit aliqua enusa 
“on Cawsata; et illa est quae dieitur deus, Ergo deus est. 
> vgl. oben 8. 68, Anm. 9. 
ch beruft sich auf das II. Buch der Physik. 
VE d ran. 8. Außerdem zitiert Heinrieh noeh »de vera 
ie und de libero arbitrio. 








S* 








— 








V. Die Gottesbeweise d. ausgehenden 12. u. d. beginnenden 13, Jahrh. 117 


„Wenn man etwas anzunehmen hat, das Ursache und ver- 
wsacht ist, muß es auch eine erste Ursache geben. Die Be- 
ründung hierfür liegt darin, daß der Charakter der Kausalität 
len anderen Ursachen von einer ersten Ursache her innewohnt. . 
Väre deshalb nicht eine erste Ursache anzunehmen, dann auch 
eine anderen Ursachen, und falls dies, dann auch kein Verur- 
ichtes* , 

Der Satz, „Der Charakler der Kausalität wohnt allen an- 
ren Ursachen von einer ersten Ursache her inne*, scheint zu- 
chst eine schlimme petitio prineipii einzuschließen, wie sie 
ieumker!) dem Witelo so ohne weiteres nicht zutrauen möchte, 
des ungeachtet der Frage, wieweit darauf die neuplatonische 
ehtung*) Witelos eingewirkt hat, dürfte der Schwerpunkt des 
weises vielmehr in der Ablehnung einer unendlichen Reihe 
" Ursachen zu suchen sein. Denn wenn auch in den wenigen 
Lzen des Beweises davon mit keinem Worte die Rede ist, so 
'&&nt doch Witelo selbst denselben erklären 3) zu wollen, 
Hr er in indirekter Beweisführung fortfährt: 

„Wenn es nämlich keine erste Ursache gäbe, und dennoch 
schen und Verursachtes angenommen würden, würde man 
rıer eine Ursache vor dem Verursachten ins Unendliche an- 
kerıen ‚müssen. Man könnte also, da das Unendliche nicht 
Schhschritten werden kann, nicht irgend ein erstes Verursachtes 
rehmen; und wenn es kein erstes Verursachtes gäbe, so könnte 
zxwich nicht Mittelursache für die folgenden sein. Daher würde 
Kein erstes oder folgendes Verursachtes geben. Ähnlich aber 
*Ex keine Ursache. Deshalb muß man eine erste Ursache an- 
1ixen, wenn man Ursache und Verursachtes annehmen soll“, 
— Mit Recht macht Baeumker !) darauf aufmerksam, daß es 
Hat recht klar werde, ob Wilelo mit seinem Satze »infinita 
ee 
‚220,8 341. 


à ®) Baeumker geht a. a. ©. den neuplatonisehen Motiven bei Witelos 
| genau naeh und kommt zu dem Resultat, daß auch das, was 


dem Aristoteles entnimmt, von neuplatonischen Anschauungen in- 
eaim ist (a. a. O. 8. 342). 
=) Quod evidentius patet deducendo ad impossibile (Baeumker 
7 €. 8 23). 
*) a. a. O. S. 343. 





Bonaventura. 121 


Evidenz vermittelten und die Wahrheit des Beweisgegenstandes 
selbst an den Tag legten. Von hier aus wird die ungewöhnlich 
starke Betonung des Gewißheitsgrades !) bezüglich der Erkenntnis 
des Daseins Gottes nur dann verständlich, wenn man erwägt, 
daß derselbe nicht eigentlich auf einen Beweis gestützt werden 
soll, sondern auf den zwingenden Charakter einer unaustilg- 
huren Idee. 

Freilich ist dieser Standpunkt nicht überall mit gleicher 
Bestimmtheit vertreten. Bonaventura hat zu viel und zu ver- 
schiedenartiges Material von seinen Vorgängern herangezogen, 

ıs daß es nicht gegenüber seiner eigenen Anschauung bisweilen 
den Eindruck des Fremdartigen und Heterogenen machen sollte. 
Doch läßt sich so viel behaupten, daß seine Art der Darbietung 
und Gruppierung fremder Beweise vorwiegend den Stempel seines 
pswehologiseh und erkenntnistheoretisch, mystisch und zugleich 
auch ontologistisch gerichteten Geistes trägt, so zwar, daß die 
Argrasmente der Vorgänger nicht selten dadurch auch ihre Wer- 
usrıgr finden. Aber gerade seine Stellungnahme zu anderen läßt 
seien eigenen Standpunkt deutlicher erkennen. 

Schon bei der Interpretation des Lombarden *) zeigt sich Beweise des 
sede auf die innere Erfahrung gern zurückgehende Denkweise, Pd. 
Richtig hat er zunächst jene Argumente als aposteriorisch er- 
karınıl, und die ihnen zugrunde liegenden Voraussetzungen und 
darnit verknüpften Bedenken beleuchtet er in zutreffender Weise. 
Mit Recht hebt er als Grundgedanken des ersten. Beweises her- 
YOr *). daß der Lombarde aus der Unfähigkeit der Kreatur, diese 

Et zu machen, auf eine überweltliche Ursache derselben schließe, 
| er aber dabei einmal das Geschaffensein der Welt und so- 
dann eben die Unfähigkeit der Dinge, das Universum hervorzu- 
brin gren. voraussetze. Bonaventura stützt diese letzte Voraus- 
C^ veo. es RCM 
dace" ' Auf der unbezweifelbaren Gewißheit mancher Urteile baut schon 
= wastinus seine Gottesbeweise auf. 


2 Comm, in sent, Opern I, 77 ff. 
.: In ísta ratione videtur supponi duplex dubium, videlicet 


a. a. 
Bra mundus iste sit facetus, et quod creatura ipsum non possit facere, quo- 
TRIER, utrumque est valde dubium. 









P 





Bonaventura. 123 


Desgleichen würden ad und ,besser* auf das Beste zurückgeführt, 
weil es ein Haltmachen in der Kategorie des Zweckes nur beim 
Besten gebe, wie man auch rücksichtlich der Gestalt und Form 
nur bei demjenigen stehen bleiben könne, das die Schönheit selbst 
in Wesenheit ist. 

Hier haben wir es mit Gedanken zu tun, wie sie auch 
Thomas von Aquino nicht ganz fremd sind. Doch führt uns 
Bonaventura zur Annahme des Superlativums von einem psycho- 
logischen Bedürfnis aus, während der Aquinate den erkenntnis- 
Iheoretischen Gesichtspunkt in den Vordergrund rückt. Man 
könnte darin ein Motiv aus der Mystik insofern erblicken, als 
eine erst im Höchsten Ruhe findende Seelenstimmung und ein 
erst beim Hóchslen zur Ruhe gelangender Denkprozek psycho- 
logisch schwer zu scheiden sind. — Bonaventura sucht auch ein 
fundamentum divisionis für die Beweise des Lombarden festzu- 
stellen! Er meint, dieselben unterschieden sich nicht allein nach 
der Art der Ursache, auch nicht ausschließlich nach den Erkennt- 
Nisweisen, sondern nach beiden Gesichtspunkten zugleich. — Bei 
dem ersten findet er eine „ratio causae*, bei den anderen eine 
"alio causae et excellentiae*, und zwar sollen sich diese letzten 
auf die „causa efficiens sive movens*, auf die „eausa finiens* 
Und auf die „causa exemplaris* stützen. 














Bonaventuras eigene Beweise. 
Stellten die Ausführungen unseres Mystikers im Sentenzen- 
koninentar den Versuch dar, den Beweisen des Magisters ihre 
Geltung zu wahren, so haben wir es in der Schrift De mysterio 


Trinitai wenigstens was den systematischen Aufbau und kon- 

-eCuenlen. Ausbau anbetrifft, mit den vorzugsweise selbständigen 

"Iegun; | Bonaventuras zu lun.  Bedeutsam für die Art, wie 

e dra Problem behandelt, ist schon die neue Fragestellung. 

ob A3ümlieh Gottes Existenz eine unbezweifelbare Wahrheit sei, 
U 








a» Non enim possunt (seil. rationes) distingui penes genus eausarum 
nec penes modos eognoscendi tantum, sed penes utrumque. Prima 


titia, do sumitur seeundum retionem causae; aliae sumuntur penes ra- 
| ae et exeellentiae, quia considerant ordinem et distinguuntur se- 


hs. ordinem in triplici genere causae, efficientis sive moventis, finientis 


io eese nir a. a. O. *) Opera (ed. ad Claras Aquas) V, 45 ff, 


EN 















Bonaventura. 125 


So zieht er von Boéthius!) das Wort heran: „Einge- 
lanzt ist dem Geistern der Menschen die Begierde nach dem 
fahren und Guten* und schließt: Die Neigung zum Wahren und 
aten setzt die Kenntnis desselben voraus, Also ist den Men- 
hengeistern eingepflanzt die Kenntnis des Wahren und die Be- 
de nach dem am meisten Wünschenswerten, und dies ist Gott. 

Sodann leitet er mit Berufung auf Augustin?) aus der 
‘ologischen Lehre von der Gottebenbildlichkeit ?) der Seele eine 
ser von Natur eingepflanzte Gotteserkenntnis ab, die sich an 
ter Stelle aut Gottes Dasein bezieht; denn das erste an Gott 
&ennbare ist nach Bonaventura seine Existenz, 

Eine kühne Verwendung macht unser Scholastiker von fol- 
1dem Worte des Aristoteles*): Unpassend wäre es, wenn 
* «lie vornehmsten Habitus hätten und sie uns verborgen wären. 
raus folgert er nämlich: Da Gottes Dasein das vornehmste, 
* gegenwärtigste Wahre ist, so ist es unpassend, «daß dieses 
clare dem menschlichen Intellekt verborgen sei. 

Mehr sachlicher Natur wollen offenbar die folgenden Er- 
gungen sein, deren erste sieh übrigens mit einer vorhergehen- 
= enge berührt, während eine spätere nur ihre negative Seite 
exe 

gepflanzt — so vernehmen wir weiter — ist den Geistern 
ji Mapchon das Streben nach Weisheit, weil der Philosoph 
2: Alle Menschen begehren von Natur aus zu wissen. Doch 
am meisten erstrebenswerte Weisheit ist die ewige Weisheit, 
© ist vorzüglich nach dieser Weisheit das Streben dem Men- 








!) De eonsol. philosophiae 1. III. prosa 2: Inserta est mentibus homi- 
"weri bonique eupiditas 
! rennt. 1 9. e. 2. n. 2ff, |. 12. e. 4. n. 4ff.; L 14. c. 8. 
1 fL 
en Augustinus ... dieit, quod imago consistit in mente, notitia et 
et quod Flo mazinio attenditur in anima per comparationem ad 
em. Bonaventura a. a. O. 
Philosophus dicit, quod -ineonveniens esset, nos habere nobilissi- 
SEN A ipe latere nos: a. a. O,; vgl. Aristoteles, Analyt. post, 
SED (19): xai zótrpov oix drodonı ai Fznic Fyyivorrai, 7) £roboat AtÀijDacev ; 
eI) y Fyourv abrác, dtonor, Xveufaive yào dxodleorfoac ÓFyorrac yroarig 


Bed JavBirti, 


Br 








Bonaventura. 127 


Gewiß findet sich die Lehre vom Angeborensein der Gottesidee 
in so bestimmter Weise bei Augustin nicht, am wenigsten in 
Verbindung mit dem Beweise aus der Selbstgewißheit der Seele, 
doch ist dieser Beweis als solcher durchaus augustiniseh: was 
Vir bei dem antiken Mystiker zwar nicht ausgesprochen fanden, 
aber mit van Endert!) als eine zum Verständnis mancher Stellen 
notwendige Voraussetzung betrachteten, gelangt bei dem mittel- 
alterlichen zum bestimmten Ausdruck. Beiden ergibt sich un- 
mittelbar aus der Gegenwart Gottes in der Seele die Erkenntnis 
derselben durch die Seele. Bonaventura spitzt den Gedanken 
insofern noch mehr zu, als er Gott der Seele gegenwärtiger sein 
läßt, als sie es sich selbst ist. Es hängt das unfraglich mit seiner 
denn  Ontologismus zuneigenden Denkweise zusammen, nach 
welcher die Voraussetzung aller übrigen Erkenntnis oder doch 
wenigstens der Erkenntnis der obersten Prinzipien die Kenntnis 
or Dasein Gottes ist. 
2 Für die zweite Gruppe von Argumenten, die Gottes Dasein 
als wnzweifelhafte Wahrheit nachweisen sollen, entlehnt Bona- 
rveriktura von Augustin den Ausdruck, daß jede Kreatur das- 
selbe laut ausrufe, ohne sich indes der Sache nach mit ihm 
nälser zu berühren. Seine Vorlage wird vielmehr bei Wilhelm 
vor Auvergne?) zu suchen sein. Denn wenn auch mit Recht 
betont worden ist®), das in der augustinischen und boöthia- 
mischen Philosophie die Elemente gegeben waren, aus denen 
er Feicht auch ohne Vermittlung Wilhelms die nämlichen Fol- 
Fersingen hätte ziehen können, so zeigt doch die ganze Anlage 
der Beweisführung bei Bonaventura eine so auffallende Ver- 
wandtschaft mit jener Wilhelms, daß wir schwerlich annehmen 
dürfen, er habe die Erörterungen seines Vorgängers nicht 
gekannt, 
Zehn „eonditiones entis* zieht er hier heran. Im Denken 
Wie axicht minder im Sein setzt nach ihm voraus 


———ÀM—————— 


7?) & oben 8.10. ) s. oben S. 92f. 
>. von Bt Schindele, Beiträge zur Metaphysik des Wilhelm von 


4l & 
IY e Fam ne S. 54. 


— 



























Bonaventura. 129 


Voraussetzung Höheres, und. so gelangt man schließlich zum 
Höchsten und Allgemeinsten, ohne dessen Kenntnis man die un- 
lergeordneten Dinge nicht begreifen kann. Wir könnten eine 
besondere Substanz nicht ausreichend definieren, wenn wir nicht 
das durch sich Seiende mit seinen allgemeinsten Beschaffenheiten, 
der Einheit, Wahrheit und Güte, erkännten, Es kann nun nach 
unserm Seholastiker alles Sein gedacht werden 
als ens diminutum — und als — ens completum 


ens imperfectum ens perfectum 
ens in potentia ens in actu 
ens seeundum quid ens simpliciter 
ens in parte ens. totaliter 
ens transiens ens manens 
ens per aliud ens per se 
ens permixtum non-enti ens purum 
ens dependens ens absolutum 
ens poslerius ens prius 

ens mutabile ens immutabile 
ens eompositum ens simplex. 


Indem sich nun Bonaventura auf den Satz beruft, daß 
Privationen und Defekle nur durch Positionen erkannt werden 
können 1) schließt er 2): Unser Intellekt könnte nieht. den Begriff 
"rendeines der geschaffenen Seienden voll erfassen, wenn er 
melt von dem Intellekte des reinsten, aktualsten, vollständigsten 

absoluten Seienden unterstützt würde. Wie sollte unser 
eit wissen, ruft Bonaventura aus, dieses sei ein mangel- 
amd unvollständiges Seiendes, wenn er keine Kenntnis 


"uo oo M 


fol !y vgl. Averroes, in Ll 3. de anima, com. 25 (ed. Venet. 1562, 
- 1 Lj 
nte es E: Et universaliter omnes privationes non cognoscuntur nisi per 


Ster = Itinerarium e. 3. n. 3. Opera V, 304: ... non venit intelleetus no- 

ab XN plene resolvens intelleetum alieuius inimi ereatorum, nisi iuvetur 

| en tu entis purissimi, actualissimi, eompletissimi, et absoluti; quod 

npli iler et aeternum, in quo sunt rationes omnium in sua puri- 

m o autem seiret intelleetus, hoe esse ens defeetivum et ineoin- 
7 si nullam - haberet cognitionem entis absque omni defeetu? . 

I Crüge VL, 4. Ürüuw all, Gesch, d, Gottesbeweise. 4 











4 LI 


in nit + 


u, b 





Bonaventurä. 131 


heit, daß dieselben wahr sind. Dieses Wissen um die Wahrheit 
bedewntet die Gewißheit, daß man nieht getäuscht werden könne, 
daß die Wahrheit sich nicht anders verhalten könne, mithin un- 
veränderlich sei. Da aber unser Geist selbst veränderlich ist, 
kann er die unveränderlich leuchtende Wahrheit nur durch ein 
gänzlich unveränderlieh strahlendes Licht sehen, das unmöglich 
eir weränderliches Geschöpf sein kann. 
Auf diesen Charakter der Notwendigkeit bei der Wahrheit 3. «ws den 


ist endlich auch das dritte Argument gebaut !). Eine wahre Ein- SCHIRM, 
sieht beim Schlusse liegt nur dann vor, wenn man sieht, daß 
der Sehlußsalz notwendig aus den Prämissen folgt. Das gilt 
nicht nur im Gebiele des Notwendigen, sondern auch bei zu- 
fallizzen Bestimmungen, wie in dem Satze; Der Mensch läuft, er 
wird also bewegt. Dieser Notwendigkeitscharakter zeigt sich 
Dxxre-Rc nich! bloß bei existierenden Dingen, sondern auch bei nicht 
excä=st ierenden. Der Satz: Wenn der Mensch läufl, so wird er 
bewwegl, ist nicht minder wahr, auch wenn kein Mensch existiert. 
FHirze- solche Notwendigkeit 2), so schließt Bonaventura, kann aber 
rasch von der wirklichen Existenz des Dinges kommen, weil diese 
zufällig ist, auch nicht von der Existenz des Dinges in der Seele, 
Wil es sich ja sonst um eine Einbildung handelte, wenn es nicht 
"c Wirklichkeit existierte. Sie kommt also von der Ur- und 
Veorbildlichkeit in Gott, Daraus ergibt sich nach unserm Autor 


EE am n 


Dunn ag, mutabilem. Seit igitur in illà luce, quae illuminat omnem hominem 
"pug un in hune mundum, quae est lux vera et Verbum in prineipio 
— ^ Intelleetum vero illationis tune veraciter percipit noster intellectus, 
ST. RR © videt, quod eonelusio necessario sequitur ex praemissis; quod non 
== videt in terminis necessariis, verum etiam in contingentibus, ut: homo 
homo movetur. Hane autem neeossariam habitudinem percipit non 
in rebus entibus, verum etiam in non-entibus. Sieut enim, homine 
e, sequitur: si homo eurrit, homo movetur; sie etiam non exi- 
. &. a. O. 
? & a. 0.: Huiusmodi igitur illationis necessitas non venit ab exi- 
a rei in materia, quia est eontingens, nee ab existentia rei in anima, 
lune esset fietio, si non esset in re: venit igitur ab exemplaritate in 
aeterna, seeundum quam res habent aptitudinem et habitudinem ad 


seeundum illius aeternae artis repraesentationeim. 





i 


j 


| 


)* 














P— 


Thomas von Aquino. 138 


WH. Thomas von Aquino; volles Eindringen des aristotelischen 
Realismus, der aristotelischen Physik und Metaphysik. 


Einer besonderen Beachtung haben sich stets die Beweise 
des Thomas von Aquino!) erfreut, so zwar, daß dieselben 
gern in scholastischen Lehrbüchern Aufnahme fanden und sich 
allmählich eine privilegierte Ausnahmestellung errangen. Es war 
dies hauptsächlich eine Folge der Schätzung des „Fürsten der 

Scholastik* überhaupt, welcher zuerst unter den christlichen 
Scholastikern den vollen Aristotelismus in seinem philosophisch- 
theologischen Lehrsystem zur Geltung brachte, Bei dieser Be- 
Vorzugung seiner Gottesbeweise vor allen anderen der ganzen 
Scholastik legt uns die geschichtliche Betrachtungsweise die dop- 
pete Pflicht auf, einerseits den historischen Zusammenhang der 
Argumente des Aquinaten mit denen seiner Vorgänger aufzu- 
decken, andererseils das Neue, mit welchem er über diese hinaus 
Franigen ist, genau darzulegen. Daß wir zu diesem Zwecke von 
der zuerst verfaßten 2) philosophischen Summe ausgehen müssen 
"hd nicht die theologische mit gleichem Recht zu grunde legen 
können 1), dürfte sieh von selbst verstehen und müssen wir 
dieses methodologischen Gesichtspunkt um so mehr hervorkehren. 
als Seine Annahme oder Ablehnung für die Auffassung und Wer- 
tung des vierten Beweises, sofern sich dieselbe überhaupt die 
vorliegenden Texte aus sich heraus zu interpretieren bestrebt, 
schlechterdings entscheidend ist. 

Thomas von Aquino stellt sich nun in der Summa contra 
gentiles *) die Aufgabe 5), die Gründe darzulegen, mit welchen die 
. "O'Sophen sowohl wie die theologischen Lehrer das Dasein 

| erwiesen haben. Seine drei ersten Beweise schreibt er 
Eug. *3 Eine ausführliche monographische Darstellung derselben gibt 
Vgl. s Erolfes, Die Gottesbeweise bei Thomas von Aquin und Aristoteles. 
“ach Baeumker, Witelo, S. 332 ff. u. 6. 
x vgl. Ueberweg-Heinze II”, 302. 
?*)& Ueberweg-Heinze II", 302. — *) L L e. 13. 


Yuazı, -.. procedamus ad ponendum rationes, quibus tam philosophi 
MWoctores eatholiei Deum esse probaverunt. 


re 





134 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


dem Aristoteles!) zu, den vierten glaubt er aus Gedanken dc. ee >, 
Stagiriten zusammenstellen 2) zu können, und als Quelle dc —mm—: 
fünften gibt er Johannes von Damaskus?) an, indem er sic —-Hı 
zugleich auf eine arabische Parallele*) beruft. Damit stel BE 
sich der Schüler Alberts des Großen bezüglich der Gotte————— 
beweise selbst in den historischen Zusammenhang hinein. Wen mri 
Albert zum erstenmal den ganzen Kreis der aristotelische— z1 

Schriften behandelt, aber die Physik und Metaphysik nur z—cu 

einem einzigen kurzen Argumente verwertet hatte, so zieht Thon _>- 

ınas dagegen für unser Problem alles heran, was Aristoteles a _n 

brauchbaren Elementen für die Gottesbeweise bot. In den Vommm-— 

dergrund treten dabei die Grundgedanken der aristotelische—— à 

Kosmologie, wie sie namentlich im 7. und 8. Buche der Phy-aeumm k 

und in den Schlußkapiteln des 12. Buches der Metaphysik vo—— r— 

getragen werden. Daher sind es auch die Argumente aus demmm.-,- 

Bewegung, welche in der philosophischen Summe den weit ı- 

größten Raum einnehmen und eine dementsprechende Beachtumm 1 gr 

verlangen. In der theologischen Summe dagegen erscheinen je 

speziell physischen Anschauungen des Stagiriten zurückgedräinzgrt, 

und es machen sich wieder mehr die Begriffe der aristoteliscmmm, e=n 

Logik und Ontologie geltend, woraus auch erhellt, daß sich an 

der theologischen Summe mehr Berührungspunkte mit den Goll ==; 

beweisen der vorhergehenden Scholastik finden als in der phum ® o- 

sophischen. Übrigens verwendet Thomas die aristotelischen Wl. me 

danken vielfach in der Formulierung, die sie bei Avicenna t» 3 

namentlich bei Maimonides gefunden hatten. 


Beweise aus der Bewegung). 
Auf zweifachem Wege sucht Thomas mit Aristoteles v^ 
Bewegungsgedanken aus das Dasein Gottes zu erweisen, vl" 


mmi 


!) Primo autem ponemus rationes quibus Aristoteles procedit ad mme——" 
bandum Deum esse, qui hoc probare intendit ex parte motus, duabus 
— Procedit autem Philosophus alia via, in secundo Metaphysicorum. ndo 
?) Potest. etiam et alia ratio colligi ex verbis Aristotelis, in sect 
libro Metaphysicorum. 
?) Adhuc etiam inducitur a Damasceno alia ratio sumpta ex rerum gu 7 
natione. *) quam (sc. rationem) etiam innuit Commentator in secundo m 
corüm. 5) Über die historische Entwickelung und die verschiede 
Fornien des Beweises aus der Bewegung vgl. Baeumker, Witelo, S. 32 


pss 








Thomas von Aquino. 135 


das Unierscheldende des zweiten darin liegt, daß er zunächst in 
rer Richtung verläuft. Die Grundlinien des 


icum zieht eem schien in bestimmter Weise, indem er schreibt !) : 
Alles, was bewegt wird, wird von einem anderen bewegt. Beweise in 
Er zeigen aber die Sinne, daB etwas bewegt wird, wie z. B. die 7, rior 
Sonne; also wird sie durch ein anderes Bewegendes bewegt. Krater Beweis 
Entweder wird nun also jenes Bewegende bewegt oder nicht- oes der 
Wenn es nicht bewegt wird, haben wir also das Behauptete, Mer 
daß man irgend ein unbewegliches Bewegendes setzen muß, und 
dies nennen wir Gott, Wenn es aber bewegt wird, wird es 
ilo wieder von einem anderen Bewegenden bewegt. Entweder 
gihl es also ein Fortschreiten ins Unendliche, oder man muß zu 
gend einem unbeweglichen Bewegenden gelangen. Es gibt aber 
kein Fortschreiten ins Unendliche; also muß man irgend ein 


erstes unbewegliches Bewegendes setzen. 
Nachdem Thomas so das logische Gefüge dieses Beweises = Beyrün 
ung. des 





klargestellt hat, geht er dazu über, die beiden Prämissen Ded Obordiisus: 


selben durch Heranziehung ausgewählter Stellen aus der Physik 


des Aristoteles zu begründen. Auf dreifache Art sucht er den 
Übersautz, welcher lautete: „Alles, was bewegt wird, wird von 
einem anderen bewegt“, zu beweisen, nämlich indirekt, indem 
# den Begriff der Selbstbewegung als widerspruchsvoll hinstellt: 
induk:tiy, indem er ihre Unmöglichkeit an den verschiedenen 
des Bewegten aufzeigt, endlich durch Zerlegung des 
| Bewegungsbegriffes in seine beiden wesentlichen 


en der Möglichkeit und Wirklichkeit. 
Die indirekte Begründung stellt zunächst mehrere Bestim- 


ER gen 2) des Sich-selbst-bewegenden fest. Es muß — so führt 
— 
Patet autem sensu aliquid 


. ! Omme quod movetur ab alio movetur. 
Aut ergo illud movens 


dam solem; ergo, alio movente movetur. 
aut non. Bi. non movetur: ergo habemus propositum, quod ne- 


est ponere aliquod movens immobile, et hoe dieimus Deum, Si autem 
ur: ergo ab alio movente movetur. Aut ergo est procedere in infini- 
ut est devenire ad aliquod movens immobile; sed non est procedere 
nitum; ergo necesse est ponere aliquod primum movens immobile. 

9. .. O,: Si aliquid movet se ipsum, oportet quod in se habeat 


m motus sui; aliter manifeste ab alio moveretur. Oportet etiam 





- 


Ics 


Ai 





in 







*l sit primomotum, seilicet quod moveatur ratione sui ipsius et non ra- 


suae partis, sieut movetur animal per motum pedis. Sie enim totum 








— 














zo Thomas von Aquino. 137 


Uns haben jedoch die scharfsinnigen Ausführungen des Autors 
nieht zu überzeugen vermocht, weil dieselben dem Texte zu viel 
Gewalt antun und auch auf die aristotelische Vorlage sich mit 
Unmrecht berufen !). Eine solche Korrespondenz, wie sie Weber 
für die einzelnen Glieder des Beweises mit den entsprechenden 
vorhergehenden Bestimmungen des Sichselbstbewegenden ver- 
\angt, liegt nieht vor. HRolfes neigt dazu, die Schwäche des 
Beweises im der nicht voll begründeten Behauptung von der 
Teilbarkeit alles Bewegten zu finden ?2). Thomas hat in diesem 
Argumente jedenfalls bestimmte Sätze aus der aristotelisehen 
Theorie der Bewegung übernommen und dieselben zu seinem 
Zwecke zu verknüpfen gesucht. Den eigentlichen Kern des Be- 
Neises #) glauben wir in folgendem Syllogismus wiedergeben zu 
| : Bei demjenigen, das angenommenermaßen von sich 
selbst bewegt wird, folgt auf die Ruhe eines Teiles die Ruhe des 
Nichts aber, das ruht, sobald ein anderes ruht, wird 
"on sieh selbst bewegt. Also wird dasjenige, was als ein von 
sich selbst» "bewegles angenommen wurde, nicht von sich selbst 
: darum muß alles, was bewegt wird, von einem an- 
Dieser Schluß ist an sich vollkommen durchsichtig. Auch 
hedlza w-f keiner weiteren Erklärung die Begründung seines Unter- 
slze=, welche lautet: Dessen Ruhe auf die Ruhe des anderen 
folgt, dessen Bewegung muß auch auf die Bewegung des an- 
dea-e-x1 folgen; denn dieser Parallelismus der Folgeverhültuisse bei 
dea- Kiuhe und bei der Bewegung hat zur gemeinsamen Grund- 
le “lie Abhängigkeit eines Teiles vom anderen. die sich natur- 
ne  — — 


> Wir halten es also für verfrüht, wenn Weber im Anhang zu seiner 
ik 8 14 er ausruft: »Die jahrhundertalte Streitfrage 












. 7 9a. x0. 8:801. und 8. 84. 

=) Summa €. G. I, 13: Hoe quod a se ipso ponitur moveri, est pri- 
am; ergo ad quietem unius partis eius sequitur quies totius Si 
pee una parte, alia pars eius moveretur, tune ipsum totum non 
, Sed pars eius quae movetur, alia quiescente, Nihil autem 
| quiescente alio, movetur a se ipso. Cuius enim quies ad 
tur alterius, oportet quod motus ad motum alterius sequatur; 
on movetur a se ipso. Ergo hoc quod ponebatur a se ipso moveri, 
"Ca ovetnr n se ipso; necesse est ergo omne quod movetur ab alio moveri. 


t 























Thomas von Aquino. 139 


Aus diesen Ausführungen ergibt sich zur Genüge, daß 'Tho- 
mas dm Begriffe der Selbstbewegung einen Widerspruch aul- 
zeigen will und zu diesem Zwecke die Bestimmung der jedem 
Bewegenden, also auch dem sich selbst Bewegenden zukommen- 
den Teilbarkeit verwendet, Wir können darum nunmehr den 
ganzen Beweis auch folgendermaßen zusammenfassen: Ursprüng- 
lieh Bewegtsein und das Prinzip der Bewegung in sieh selbst 
haben sind unvereinbar mit der Eigenschaft der Geteiltheit oder 
Teilbarkeit. Diese Eigenschaft aber kann nun in zweifacher 
Weise in dem sich selbst Bewegenden zur Geltung kommen. 
Entweder wird, während der eine Teil ruht, der andere bewegt, 
oder er ruht, wenn der andere ruht, ebenfalls. In beiden Fällen 
haben wir kein sich selbst Bewegendes. Im ersten wäre näm- 
lich mächt das Ganze ein ursprünglich Bewegtes, im zweiten hätten 
wir eizı sich selbst Bewegendes aus dem Grunde nicht, weil bei 
denjenigen, dessen Ruhe auf die Ruhe des anderen folgt, auch. 
die Bewegung auf die Bewegung des anderen folgt, was eben 
bei «er Selbstbewegung ausgeschlossen ist. Sind somit die bei- 
den  zxlleim denkbaren Fälle in dem sich selbst Bewegenden un- 
möglich, weil mit den zwei anderen Wesensbestimmungen des- 
selber unvereinbar, so stellt sich dadurch sein Begriff als un- 
realisierbar heraus, und somit scheint der Satz bewiesen, dafi 
alles Bewegte von einem anderen bewegt wird, 
Wir glauben gegenüber S. Weber!), daß nur durch diese 
iion. die von Thomas gebotene Lösung des Einwandes 
wd zumal das darin vorgetragene Beispiel genügend verständ- 
lich Wird, tragen zugleich aber kein Bedenken, in dem Argu- 
mente eine petitio principii zu konstatieren oder es als nicht 
Conc UU ss dE 


se R. "> Weber findet in der das non streichenden Textinterpretation, wie 
*»1 fes gibt, einen Harrassprung, eine staunenswerte Verwirrung, die 
izere; eines inneren Widerspruchs (Nochmals die Textfrage u. s. w. 8. 9), 
Wr idersinnigkeit des Gedankenganges (a. a. O. S. 11); er warnt davor, 
m heiligen Aquinaten solche VergeßBlichkeit zuzumuten; solche Scherze, 
I— er, habe Thomas von Aquin nicht gemacht (a. a. O.); es hiefle 
* smnderes als Gedankenlosigkeit und Verworrenheit zum leitenden Grund- 
"Ee, Bewoisführung erheben und sie vereiteln (a. a. O. 8. 12). — Aber 
TU mm ken Ausdrücke können die nicht ausreichend überzeugende Begrün- 
nicht ersetzen. Rolfes verteidigt sich gegen diese Angriffe im Jahr- 
"E ur Philosophie und spekulative Theologie, B. 22. 8. 80-94. 


du} 


| 





Thomas von Aquino. 141 


Der dritte von Thomas beigebrachte Beweis des Aristoteles 3. Begründung 
gegen die Möglichkeit eines sich selbst Bewegenden fußt auf der Pal " 
aristotelischen Definition der Bewegung, welche ihm die Wirk- 

lick keit des der Möglichkeit nach Seienden als solchen ist, und 
herautzt die darin enthaltenen Grundbegriffe der Möglichkeit und 
Wirklichkeit. 

Beide müßten — das ist der Gedankengang des Argu- 
meentes!) — in ein und derselben Beziehung in dem sich selbst 
Be-weegenden realisiert sein; Weil aber niehls in derselben Be- 
zie-hung in Wirklichkeit und Möglichkeit zugleich sein kann, so 
ist ein sich selbst Bewegendes undenkbar. Alles nämlich, was 
beswvegt wird, ist als solches gemäß der obigen Definition in der 
Moglichkeit, und alles, was bewegt, ist als solches in der Wirk- 

lie-Fa eit, weil alles nur wirkt, insofern es in Wirklichkeit ist, 
Folglich sind ein aktuell Bewegendes und ein potenziell Bewegtes 
al= solche in einem Dinge unvereinbar, 
Damit schließt der Aquinate die Begründung für den Satz, 
da 6 ein sich selbst Bewegendes nicht geben könne und daß 
Qdzxdkaer alles Bewegte von anderem bewegt werde, indem er nur 
re>«e-F# mit Berufung auf Aristoteles hinzufügt, zwischen der 
Lehıre Platos von der Selbstbewegung aller Dinge und insbe- 
—«»*«1lere des ersten Bewegenden und der Auffassung des Stagi- 
riter) hectehe kein Widerspruch, da jener den Begriff der Bewe- 
PUDOR d weilerem Umfange gebranehe und darunter jede beliebige 
T tigkeit, auch das Einsehen und Tun verstehe, wie sich denn 
hierin in der Tat die Anschauungen des Plato und des Aristo- 
Wie für die erste Prämisse unseres Bewegungsbeweises, so Begründung 
findet Thomas auch für die zweite, welche die Unmöglichkeit - des 
- | ;nlersatzes, 
einer unendlichen Reihe bewegender und bewegter Dinge be- 
hauıptete, einen dreifachen Grund. Der erste führt den Gesichts- 


















') a. a, O.: Nihil idem est simul in netu et in potentia, respeetu eius- 
dem; sed omne quod movetur, in quantum huiusmodi, est in potentia, quia 
"ORIS st netus existentis in potentia seeundum quod huiusmodi, Omne 

: AR «juod movet, est in aetu, in quantum huiusmodi, quia nihil agit, 
Aa *cundum quod est in aetu. Ergo nihil est, respeetu eiusdem, movens 
"AE qut awnotum; et sie nihil movet se ipsum. 











Thomas von Aquino. 143 


liches in endlicher Zeit bewegt werden, was unmöglich ist, wie 
im 6. Buche der Physik bewiesen wird, 

Sachlich, zumal vom Standpunkte der modernen Natur- 
forschung, bietet dieses Argument große Schwierigkeiten, ja man 
karan es ohne Bedenken als unhaltbar bezeichnen. Thomas selbst 
lest ihm an anderer Stelle!) geringere Beweiskraft bei, als es in 

| m Zus nhange der Fall zu sein scheint. 

Finleuchtender als diese erste dürften die beiden folgenden 2. Vocent) 
Begründungen für die Unmöglichkeit einer unendlichen Reihe sein. 7,,,,, sa u 
Bison suchen zu zeigen, daß eine erste, oberste Ursache exi- 
stieren muß, wofern es überhaupt Bewegung geben soll, daß 
aber bei einer unendlichen Reihe von einer ersten Ursache 
nicht die Rede sein kann. Diesen Gedanken drückt Thomas zu- 
miichst so aus: [ 

Unter den geordneten Bewegenden und Bewegten, bei 
welchen nämlich eines der Reihe nach vom anderen bewegt 
wird, kommt man notwendig zu dem Resultate, daß, wenn das 
erste Bewegende entfernt wird oder von der Bewegung abläßt, 
keines der anderen bewegen oder bewegt werden wird; denn 
das erste ist die Ursache des Bewegens für alle anderen. Doch 
wenr es Bewegende und Bewegte der Reihe nach ins Unend- 
liche gibt, so wird kein erstes Bewegendes existieren, sondern 
alle werden gleichsam mittlere Bewegende sein. Also würde 
keines unter den anderen bewegt werden können, und so würde 
nichts in der Welt bewegt werden. 

Nicht sehr verschieden von diesem Argumente scheint zu-3.Begrändung 
nächst das dritte zu sein, nur daß es nach unserm Scholastiker ENS. 
mit «lem Höheren beginnt. An die Stelle der formalen Unter- 
scheidung zwischen dem ersten Bewegenden und den anderen 
Intt lediglich die mehr sachliche zwischen dem principaliter und 
iustrurnentaliter Bewegenden. Doch ist zu beachten, daß dieser 
Beweis für die von Thomas als denkbar bezeichnete Annahme 
einer ewigen Schöpfung berechnet ist. Im übrigen freilich wird 
ganz. arıalog geschlossen: Was nach Art eines Werkzeuges be- 

wegt, kann nur bewegen, wenn etwas existiert, das ursprünglich 
——— A 
ie "wmm. in phys. L 8. leetio 9, vgl. Rolfes a. a. O. S. 97. 




















| dabei. an Kristoisles®. an, | ae 
pes einen Free Sete voraus- 


ie andere findet, so ist es wahrscheinlich, 
ae ein un un mn ie 

B' und ‚gebildet‘ sich an Sokrates finden und 

‚sich MER PUE Quis. «c Snheoehieinli wt 
E | aen ‚weiß‘ ohne ‚gebildet‘ finden 
' und ‚bewegt‘ in einem Dinge in 

Bi da: Dewodio aha M cien 
NO dh findet, dann ist es walır- 
de sich findet ohne jenes, das be- 


78 dne S 


iE e»t EA 


" 4-2 naue 
wi 
Li | 2 u 
" "auk Ou Nub 
^W E 
i Vi» 
E 


— 
nas 
j| . 


fg Auvergne; s. o. S. 94. 

) 20: drei ^ domper 10 Poyaror, Ö real ir 
* EE Uu od ner pi» 62’ &ow 8b ıveitat, 
' ad 22, ei yon, dva gu; ävayzalov elnwser, xai to rotor slvai 6 
4 gn it metaph, 1. 12. c. 7, 10722 24 und de anima 1. 3, 


FW 


^2 ag  jehnt sieh Thomas offensiehtlieh an Mai- 
LE guide des égarés IL p. 36ff.: Aristote a 
rinei pi si l'on trouve une ehose eomposée de deux 

qe une des deux ehoses existe isolément en dehors 
le s Los nécessairement que l'autre existe également 
r lose ex posée „.. Si, par exemple, l'oxymel existe, et 
on 





la 
! 


diste seul, il s'ensuit nécessairement que le vi- 


D, ^ 
ui 
m 


runwald, Gesch. d. Gottesbeweise. 10 


DOE 
LI 



























Thomas von Aquino. 14? 
lastiker zu einem Ersten gelangt, das nicht von einem Äußeren 


bewegt wird. 

Die weiteren Darlegungen bezwecken den Nachweis, dafi 

das erste Bewegende überhaupt unbeweglich sei, indem sie uns 
zunächst zeigen, in welcher Weise die Bewegung in dem sich 
selbst Bewegenden zustande komme und daß dieselbe nach Ari- 
stoteles als ewig zu denken sei. Wir glauben von einer nä- 
heren Besprechung dieser uns tief in die Kosmologie des Stagi- 
ritex»* führenden Gedanken im Rahmen unserer Schrift absehen 
zu können und wenden uns sogleich dem Schlusse des Beweises 
zu, bei welchem Thomas die Physik verläßt und sich eine Er- 
wäigrung des 12. Buches der Metaphysik !) zu eigen ami Etwas 
unvernnttelt klingt es, wenn er schreibt: 

Doch da Gott nicht Teil eines sich selbst Bewegenden ist, 
so sucht Aristoteles weiter von diesem Beweger aus, welcher 
"Teil eines sich selbst Bewegenden ist, nach einem anderen gänz- 
lich getrennten Beweger, welcher Gott ist, Da nämlich alles 
sich selbst Bewegende durch Begehren bewegt wird, muß der 
Beweger, welcher Teil eines sich selbst Bewegenden ist, wegen 
des Begehrens nach einem Begehrenswerten bewegen, das im 

Bewegen über ihm steht; denn das Begehrende ist gewissermaßen 
ein Bewegt-Bewegendes, das Begehrenswerte aber ist ein gänz- 
lich — unbewegtes Bewegendes, Es muß also einen ersten 
getrennten gänzlich unbeweglichen Beweger geben, welcher 

Die Verknüpfung des Gedankens von der physischen Be- 

Pe mit der anthropomorphisierenden psychologischen Idee 
des Appetiblen bildet bei Aristoteles eine wichtige Grundlage 
‘einer Theologie, von deren sachlicher Würdigung jedoch wir 
hier Abstand nehmen. Bemerkt sei eigens, daß es unstatthaft 
"o. a Fi Gottesbegriff des motor immobilis die Attribute des 
purissimus oder der Immaterialität als eine im Sinne des 

Fe a innerhalb des Beweises liegende Ergänzung hinzuzu- 
fügen, Dieser vollzieht vielmehr die Gleichsetzung des unbeweg- 
m de Bewegers mit Gott gleiehsam als etwas Selbstverständ- 






') e. 7, 1072 a. 
10* 




















Thomas von Aquino. 149 


Welchem man sogleich zu dem ersten unbeweglichen getrennten 
Bewegenden gelangt. 

Damit haben wir die beiden langwierigen Beweise der phi- Der Beweis 
losophisehen Summe aus der Bewegung, soweit es der Zweck nn 
inserer Schrift uns zu fordern schien, zur Darstellung gebracht, We 


Zu den kürzeren Argumente aus der Bewegung, wie wir es in 
theologischen Summe antreffen, haben wir danach nur we- 
nig zu FRE Es entspricht dem ersten Beweise der Summa 
contra Gentiles und hat mit diesem die beiden Prämissen ge- 
meinsam: Alles, was bewegt wird, wird durch ein anderes be- 
Wegt: und man darf keine unendliche Reihe annehmen. Dem 
Obersatz gibt jedoch unser Scholastiker hier nur eine einzige 
ng, nümlich jene, die er in der philosophischen Summe 
"n dritter Stelle vorträgt, die die Bewegung als eine Eduktion 
Aus der Polenz in den Akt faßt. Es spielen hier also die schwie- 
"igen und teilweise nicht haltbaren sonstigen Lehren des Ari- , 
stoteles über die Bewegung wie die Definition des ursprünglich 
Bewegten und die verschiedenen Arten der Bewegung keine Rolle, 
"ni es ist allein die beim Bewegungsproblem kaum zu um- 
febreswde Unterscheidung von Möglichkeit und’ Wirklichkeit ge- 
Somit fallen hier jene Bedenken fort, die bei dem län- 
Bere Beweise der philosophischen Summe, zumal vom Stand- 
Per aa Kte der modernen Naturwissenschaft aus, sich geltend machten. 
Da einzelnen Gedanken, aus denen sieh der Beweis zusammen- 
faget „ sind, wie wir oben andeuteten, gelegentlich schon von 
ftx Feeren. Scholastikern vorgebracht worden. Ihrer Übersichtlich- 
k«-31 und Klarheit wegen heben wir hier die Stelle heraus, welche 
dexrx Nachweis führt, daß alles Bewegte von einem anderen be- 
Nichts — so legi Thomas ganz im aristotelischen Geiste 
imas. wird bewegl, außer insofern es in der Möglichkeit zu 
jener, ist, wozu es bewegt wird. Es bewegt aber etwas, sofern 
ia Werärklich ist. Bewegen nämlich ist nichts anderes als etwas 
Fan der Möglichkeit in die Wirklichkeit herausführen. Aus der 
gib aber kann etwas in die Wirklichkeit geführt werden 


- durch elwas, das wirklich ist, wie das wirklich Warme, 
"Ras das Feuer macht, daß das Holz, das der Möglichkeit nach 























Thomas von Aquino, : 151 
da derselbe durch die Empirie keine, auch nicht eine scheinbare 
In der Summa contra Gentiles nun schließt der Aquinate 
ähnlich wie Alanus von Lille?!) folgendermaßen: In allen ge- 
ordneten wirkenden Ursachen ist das Erste Ursache des Mittleren, 
und das Mittlere ist Ursache des Letzten, möge es nun ein oder 
möge es mehrere Mittlere geben. Entfernt man aber die Ur- 
sche, so entfernt man dasjenige, dessen Ursache sie ist. Also 
wird nach Entfernung des Ersten das Mittlere nicht Ursache sein 
können. Doch wenn man bei den bewirkenden Ursachen ins 
Unendliche geht, so wird keine der Ursachen die erste sein; also 
werden alle anderen, welche mittlere sind, aufgehoben werden. 
Das aber ist offenbar falsch; also muß man behaupten, daß es 
eine erste bewirkende Ursache gibt, welche Gott ist. 

Mit diesem Beweis stimmt das Argument der theologischen 
Summe in den Gedanken und vielfach auch im Wortlaut über- 
ein. Nur ist dort ausdrücklich der Begriff der eausa sui zurück- 
Eewiesen?), was in der kleineren Summe als selbstverständliche 
Voraussetzung unausgesprochen bleibt. 

Nach dem, was wir über die enge Verwandtschaft des Be- 
Wesurnesheweises mil dem Argument aus der Kausalität sagten, 
cn man vielleicht geneigt, nach einer besonderen Vorlage für 

: nieht. mehr zu suchen. Aber schon in dem pseudo-ari- 
teslisehen Buche « der Metaphysik schiebt sich die Deduktion, 
die nit der bewegenden Ursache beginnt, leise und unvermerkt 
auf das Gebiet der Ursache überhaupt, bezw. der bewirkenden 
Urszadhe hinüber. Desgleichen kommt, wie Baeumker?) zeigt, 
A VÀ eenna in dem auf jenes Buch sich stützenden Gottesbeweis 
auf die bewirkende Ursache allein hinaus, da ihm die 

Ma esi. Formal- und Zweckursache überhaupt nicht absolut 
Üitéache sein können. So ist es wahrscheinlich, daß Tho- 
nern Aristoteles Avicenna für diesen Gottesbeweis direkt 
bem at hat, und seine Eigenart liegt auch hier, wie so oft, nicht 
- sehr in der Neuheit des Gedankengehaltes, als vielmehr in 


"lem bündigen, straffen Form. 
s It voor lm 


!) &. oben 8. 65. ?) a. a. O.: nee tamen invenitur, nee est pos- 
aliquid sit eausa efficiens sui ipsius; quia esset prius se ipso, 


esser 3) a, ga. O. S. 328 f. 














Thomas von Aquino. 153 


Wenn Thomas die gleiche Erörterung zum Nachweis der 
Ewigkeit Gottes verwendet hat, so liegt darin ein Fingerzeig für 
ihre Tragweite als Gottesbeweis. Daß damit das Dasein eines 
ewigen notwendigen Wesens bewiesen ist, wird kaum bestritten 
verden; die Aufgabe blieb, die Gleichsetzung desselben ınit dem 
theistischen Gottesbegriff zu begründen !). 

Das volle Verständnis für diesen Beweis wird übrigens auch 

her erst durch die geschichtliche Betrachtungsweise erschlossen. 
Auf die Beziehung dieses Argumentes zu Maimonides und 
Avicenna hat Cl. Baeumker?) aufmerksam geinacht. Mit 
Recht findet er in demselben mit kleinen Modifikationen die Be- 
weisführung bei Maimonides Schritt für Schritt wiedergegeben. 
Die Unterscheidung. zwischen bloß möglichem, zufälligem, kon- 
Ingeritem Sein einerseits und notwendigem Sein andererseits 
leitet sich aus verschiedenen Quellen. her und hatte sich erst 
allmählich in der Scholastik ausgebildet. Baeumker3) zieht 
hauptsächlich zwei Motive heran: die aristotelische Gegenüber- 
stellung von potentiellem und aktuellem Sein. zumal die ent- 
*prech enden Formulierungen bei Boéthius, und dann die Unter- 
scheichumg von Wesenheit und Dasein als metaphysischer Be- 
“tandsstücke des wirklichen Dinges, wie sie in der Unterscheidung 
^Wlscki en wesentlichem und partizipiertem Sein grundgelegt, aber 
erst — «Xurch die arabische Philosophie. namentlich durch A vi- 
cenn *, den lateinischen Scholastikern vermittelt worden war. 


Beweis aus der Gradverschiedenheit der Dinge. 
a Der vierte Gottesbeweis sowohl in der philosophischen als 
one ER in der theologischen Summe bereitet der Erklärung nicht 
eriknebliche Schwierigkeiten. Der Grund hierfür liegt nicht so 


ae ! m den Texten beider, als vielmehr in der Tatsache, daß 
bei z—Sehlu&folgerungen beider Argumente sich nicht, wie man es 
Sor, omas sonst gewohnt ist, auf dem Boden aristotelischer 
klar «m platonischer Erkenntnislehre bewegen. Und doch er- 


unser Scholastiker vom ersten, es könne aus Worten des 


!) Weiteres s. bei Rolfes a. a. O. S. 190 ff. 
Na. a. O. 8. 337 f. 5) a. &. O. S. 335 f. 
eiträge VI, 3. Grunwald, Gesch. d. Gottesbeweise. 10 ** 






Thomas von Aquino. 155 


ausgehen müssen, zumal Thomas nur bei diesem den Anspruch 
ehebt, es aus nur aristotelischen Gedanken zusammenfügen 
zu wollen. Überdies hat E. Rolfes!) bezüglich des Beweises 
der theologischen Summe gezeigt, dab der Aquinate Anregungen 
dazu nicht bloß dem Stagiriten, sondern auch Augustin und 
Anselm verdankt. In der philosophischen Summe führt nun 
unser Scholastiker folgendes aus ?): 
Es kann auch noch eine andere Beweisführung aus den Beweisd. phi- 
Worten des Aristoteles im 2. Buch der Metaphysik gewonnen — g,,, — 
werden. Er zeigt nämlich dort, daß dasjenige, was am meisten 
wahr ist, auch am meisten seiend ist. Im 4. Buche der Meta- 
physik ferner zeigt er das Dasein eines am meisten Wahren 
dzrzın, daß wir sehen, wie von zweierlei Falschem eines mehr 
Falsch ist als das andere; daher muß auch dieses andere wahrer 
Sex als jenes. Das aber gilt gemäß der Annäherung an das- 
Jenige, was schlechthin und am meisten wahr ist. Hieraus kann 
weiterhin geschlossen werden, daß es etwas gibt, das am meisten 
Sseiend ist, und dieses nennen wir Gott, 
Der diesem Beweise zugrunde liegende Syllogismus ?) springt 
leicht in die Augen: 
Was am meisten wahr ist, ist auch am meisten seiend. 
Es gibt ein am meisten Wahres. Also gibt es auch ein am 
meisten Seiendes, Gott. 

Es unterliegt keinem Zweifel, daß wir es hier mit einem 
rein abstrakt begrifflichen Beweisverfahren zu tun haben, das in 
idealistischer Art aus bloßen Begriffen auf die Wirklichkeit schließt, 
und zwar mit einer überraschenden Offenheit und Schroffheit: 
wie ER sie nur in der Frühscholastik antrafen. An dieser Be- 

kann auch der abweichende Inhalt, den man hier mit 
Recht dem Wahrheitsbegriff ') gibt, nichts ändern, Gewiß kann 
hie: Wahrheit nicht im erkenntnistheoretischen Sinne als Überein- 
MIT von Denken und Sein, sondern in letzter Linie nur in 
hysischer Bedeutung als Seinsfülle und Seinsvollkommenheit 

I cum C an 

*?)a.a. O. 8. 231 ff. ?) L 1. c. 13. 

d ea quae sunt maxime vera, sunt et maxime entia ... esse aliquid 


... Ex quibus coneludi potest ulterius, esse aliquid quod 


"XRabxime ens 4) vgl Rolfes a. a. O. 8. 2131. 








156 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


und dadurch bedingter Denkgehalt verstanden werden. Dabe ——- 3 
spielt aber der Begriff des Wahren im erkenntnistheoretischer ux = ı 
Sinne innerhalb des Beweises eine sehr wesentliche Rolle. Eigen= aam = 
begründet wird ja in demselben nur der Untersatz, welcher da: em 5 
Vorhandensein des am meisten Wahren behauptet, und gerade ER: 
diese Begründung trägt durchgängig erkenntnistheoretischen Cha sr — v 
rakter. Thomas nimmt dabei von Aristoteles den im alltäg u Zu 
lichen Leben gebräuchlichen Begriff des mehr oder minder Fal- M sssem- 
schen!) herüber, das ja, wie übrigens auch die Beispiele he er v 
Aristoteles lehren, uur als geringere oder größere Überein- x wr - 
stimmung von Denken und Sein gedeutet werden kann. Zi s ——— 
dieser Steigerung des Falschen zieht er wiederum in Anlehnung x su 4 
an den Stagiriten die Parallele der Koniparation des Wahren?)« = 
Aus dieser Abstufung des Wahren schließt er endlich, auch hiem <> # 
nur ein Motiv seiner Vorlage weiterbildend ®), auf das Vorhanden- « = —— 
sein eines schlechthin und anı meisten Wahren‘). Man wirc»>-= me 
selbst in dieser Folgerung den Begriff des Wahren nur erkennt- 3 s = 
nistheoretisch zu nehmen und darum unter dem am meister x. — -+ 
und schlechthin Wahren die vollkommenste Übereinstimmung ser ı 
von Denken und Sein zu verstehen haben. Aber während die m Be ii 
Wahrheitsidee im Untersatze und seiner Begründung rein in er.—19- ——-r- 
kenntnistheoretischer Bedeutung verwandt wird, will sie Thoma sr =: 
im Ober- und Schlußsatz im  metaphysischen Sinne verstan- a mmmmmn- 
den wissen. Man könnte insofern von einer quaternio termino«r mem - 
rum sprechen. 

Tiefer in das Verständnis des ganzen Beweises dringen wir ———— a 
indessen ein, wenn wir noch dem Obersatze unsere Aufmerksan- er 21 
keit zuwenden. Unser Scholastiker beruft sich für denselben a” u wi 
Aristoteles. Doch findet sich an der betreffenden Stelle 5) d: #2 e 
2. Buches der Satz, daß das am meisten Wahre auch am meist m «en 
Seiend sei, nicht, sondern nur im Positiv wird erklärt 5), e eil 


D) ... videmus duorum falsorum unum altero esse magis falsum... —— 

?) unde oportet ut alterum sit etiam altero verius. 

*) vgl. S. 154 Anm. 4. 

') Hoc autem est seeundum approximationem ad id quod est si——X nx pli- 
citer et maxime verum. 

5) vgl. S. 154 Anm. 5. 6) ebend. 


Thomas von Aquino. 157 
jedes verhalte sich der Wahrheit wie deın Sein nach. Die Ver- 
knüpfung dieser beiden Begriffe ist also beim Stagiriten gerade 
umgekehrt. Wie man aber auch über die Berechligung dieser 
Umkehr denken mag, so glauben wir, daß man dem lückenlos 
fortschreitenden Texte, der irgend welche Ergänzung — etwa im 
Sinme der theologischen Summe — nicht gestattet, nur dann 
gerecht werden kann, wenn man das Argument, wie es der 
Wortlaut allein zuläßt, streng idealistisch faßt und sich von allen 
verfehlten Bemühungen, dasselbe auch für den Standpunkt des 
zZemmäßiglen Realismus zu retten, fernhält. 
Erst von diesem Beweise der früheren Summe aus eröffnet Beweis der 

ich uns das Werden des betreffenden Argumentes der späteren. a 
Thomas hat hier iu dasselbe den Gedankengehalt des ersteren j 
völlig herübergenommen, aber nur als einen Bestandteil des 
weiter ausholenden und am Schluß vertieften Argumentes. Die 
historischen Motive für diese Erweiterung und Vertiefung sind zu 

sachen bei Augustin?) und Anselm?) einerseits und in einer 
arrssgeiebigeren Verwerlung der betreffenden Stelle des Metaphysik- 
hachkes a?) andererseits, Doch dürfen wir daneben wohl auch 

naccha psychologischen Motiven fragen, und wir sind geneigt, diese 

in «ler dem Aquinalen sich aufdrängenden Erkenntnis von dem 
Ungenügenden und Ergänzungsbedürftigen jenes Beweises der phi- 
losopplischen Summe zu erblicken. In der nachträglichen Ein- 
führung des Ursachbegriffes als des für eine Reihe höchstgradigen 

Seins und in dem zum Beleg bestimmten Beispiele vom Feuer 

als der Wärmsten und der Ursache alles Warmen glauben wir 

bei Thomas das Bestreben beobachten zu können, dem Beweise 

eg "empirische Stütze zu geben und ihn aus der Höhe des 
Kühnen dealisimus auf den Boden des besonnenen Realismus 
hera, mäßigen. Wie weit ihm diese nachträgliche Modulation 
Folurazsen ist, möge man aus dem Wortlaut des Beweises selbst 
D hee tübn. Thomas führt aus *): 


. &. ') Rolfes a. a, O. 8. 235 f. verweist speziell auf De eivit. Dei, 1. 8. 
z.. Du diese Stelle mehr als andere in der Frühscholastik herangezogen 
gl. Petrus Lombardus), so könnte dieselbe allerdings zuerst in 

















?) s. oben die Beweise des Monologiums 8. 27 ff. 
de] vgl. 8. 154 Anm. 5. *) summa theol. p. 1. q. 2. a. 3. 


ia 











Thomas von Aquino. 159 


ih keiner Weise verändert. Es möge uns hier gestattet sein, die 
ereinstimmungen nebst den Abweichungen beider Beweise kurz 
heranszuheben. Beide suchen zunächst zu einem am meisten 
Wahren zu gelangen, und zwar indem sie beide für die Tat- 
sıche der Komparation einen höchsten Grad für notwendig er- 
achten und erklären, das Mehr oder Minder bestimme man nach 
der größeren oder geringeren Annäherung an diesen höchsten 
Grad!). Der erste sucht die Möglichkeit und den Sinn der Stei- 
grung des Wahrheilsbegriffes mit Aristoteles an der Grad- 
abstufung des Begriffes ,falsch* darzulegen ?). Der zweite unter- 
läßt diesen Nachweis wohl aus dem Grunde, weil er die Kom- 
paralion nieht nur für den Begriff ‚wahr‘ urgiert, sondern ebenso 
für ‚gut‘, ‚edel‘ und ähnliche, hier aber dieselbe nicht zweifelhaft 
ee Dabei darf man aber die Bedeutung dieser neu 
nzugekommenen Begriffe keineswegs überschätzen. Wir stehen 
nicht an, dieselben als eine unorganische Einfügung zu bezeichnen. 
Wird doch in beiden Beweisen das maxime ens ausschließlich 
aus dem Begriff des Wahrsten abgeleitet *). Zwar scheint der 
Wortlaut in der theologischen Summe unserer Aufstellung zu 
hen. Thomas sagt dort: Es gibt ein Wahrstes, Bestes 

und Exctéistes, und folglich ein am meisten Seiendes. Daß sich 
aber die Folgerung nur auf den Begriff des Wahrsten bezieht, 
ie Begründung: Denn was am meisten wahr ist, ist auch 

am Meisten seiend. Mit dieser Idee des maxime ens schließt, 
a ER, der Beweis der philosophischen und der erste 
les Beweises der theologischen Summe. Beide sind voll- 
Kann kongruent. Die neuen Begriffe des ,bonum* und ‚nobile‘ 
Region spielen im Gedankenfortschritt keine Rolle, und der 
ich weiter begründete Satz, daß das hóchslgradige Sein einer 





*) Mit 8. 156 Anm. 4 vgl. aus der summa tlıeol.; Sed magis et minus 
m de diversis, seeundum quod appropinquant diversimode ad aliquid 
Ymaxime est. 
*) vgl. 8. 156 Anm. 1 und 2. 
| *| Invenitur enim in rebus aliquid magis et minus bonum, et verum, 
cs, ro; et sie de aliis huiusmodi. 
*) vgl. S. 155 Anm. 3 mit summa theol: Est igitur aliquid quod est 
taa mum (et optimum et nobilissimum); et per eonsequens maxime ens. 
*quae sunt maxime vera, sunt etiam maxime entia. 


lm 





160 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


Seinsreilie Ursache für alles zu derselben gehörende Seiende sera m 
müsse, bringt eine neue Schwierigkeit. 


Teleologischer Beweis. 


An letzter Stelle trägt Thomas in der philosophischen w—— .— t 
in der theologischen Summe den teleologischen Gottesbeweis vommr . mi. 
indem er sich dabei naturgemäß in den seit Beginn der Scheme — — 
lastik 1) und auch in der Patristik ?) wohl bekannten Bahrnc—seemmmeen 
bewegt. Im ersten Werke gibt er zugleich unter Hinweis as _mmmul 
den Kommentator?) das Argument des Damasceners Jc = 0 
hanues?) dem Sinne nach in folgenden Worten wieder: Um an 
möglich ist es, daß irgendwelches Entgegengesetzte und Wide —————' 
streitende sich immer oder meistenteils zu einer Ordnung einig et 
wenn es nicht durch die Lenkung irgendeines geschieht, aum  —--muü 


welcher allem und dem einzelnen verliehen wird, daß es »— A 
einem bestimmten Ziele hinstrebt. Aber in der Welt sehen wis ———ir 
daß Dinge von verschiedener Natur zu einer Ordnung sich einige: — — —' 





nicht wie selten und durch Zufall, sondern so, daß es imme» me! 
oder doch zum größten Teil geschieht. Es muß also etwas gebem ——7—. 
durch dessen Vorsehung die Welt regiert wird, und dieses nennez—mse—" 
wir Gott. 

Kaum verschieden von diesem Argumente ist jenes de BEE € 
theologischen Summe, weshalb seine Besprechung sich erübripe ee! 


Zum Schlusse beinerken wir noch eigens, daß Thomas dee 
ontologischen Beweis in der summa c. g. l. I. c. IO.u. | 
mit vollster Deutlichkeit ablehnt, ohne Anselms Namen hier = E 
nennen?) Daß Thomas „ganz mit Unrecht unter die Gem s 


I) s, namentlich Abaelard und die späteren Scholastiker. 

*?) vgl. C. van Endert, Der Gottesbeweis in der patristischen Ze — — 

7?) Averroés, s. E. Rolfes a. a. O. S 263f. 

*) de fide orthod. 1. 1. c. 3. PG 94, 7965 ff. 

5) Wohl aus Respekt vor dem Vater der Scholastik; vgl. auae ac 
oben $. 33. B. Adlhoch, Philosophisches Jahrbuch B. VIII S. 54 ET 
meint: — Warum er (Thomas) unter seine Gottesbeweise der Sumn -.* -"— 
theologica die Anselmische Form nicht einreihte, dürfte ohne zu viel MüWMÉ mm — 
eine genügende Antwort finden. Alle Motive freilich, vom ersten bis zu s# 
letzten, könnte nur er selber uns sagen:. Wir fanden nun freilich — 
Adlhoch überhaupt keine Antwort und wissen nicht, was für viele Moti- — 957 








Thomas von Aquino. 161 


gumentes eingereiht* werde, hat B. Adlhoch „durch- 
Le zu erweisen* gehofft!|. Sein Versuch darf als miß- 
lungen. gelten ?). 

Schluß. 


Wir stehen am Ende unserer Ausführungen und haben die 
positive Fortentwicklung der Gotlesbeweise im Mittelalter 
zur Darstellung gebracht. Was die Spätscholastik an positiven 
Gedanken zu unserm Problem bietet, ist gegenüber den Argu- 
menten der Hochscholastik kaum etwas wesentlich Neues. Das 
gilt auch von Duns Scotus?), der drei frühere Beweise zu 
einem einzigen kombiniert. Seine drei „Primitäten* bedeuten im 
Grunde nichts anderes als die Auffrischung des Causalitäts- oder 
kosınologischen, des teleologischen und des Beweises aus der 
Steigerung des Vollkommenen, Auch die wichtigsten Beweismittel 
sind die nämlichen: die Negation der Selbstverursachung und vor 
allem die Stellungnahme zu einer unendlichen Reihe. Zwar un- 
terscheidel Duns Scotus zwischen akzidenteller und essentieller 
Reihe und erklärt nur die Unendlichkeit der letzteren als un- 
1©grlich; aber verwandte Gedanken begegnen uns schon vor ihm, 
dea — xman nieht nur eine unendliche Reihe zurückwies, sondern 
auch hei Annahme einer solehen die Notwendigkeit einer über 
ihr stehenden ersten Ursache darzutun suchte. Jene Beweismittel 
bilden zugleich die Bindeglieder, um die drei Grundgedanken, die 
in «ler Scholastik der Regel nach zu selbständigen Gottesbeweisen 

mußten, zu einem einzigen zusammenzuschimelzen. Man 

a hier Duns Scotus ein tieferes Eindringen in das Problem 
Er eine geistvolle Behandlung desselben kaum absprechen können. 
“edersfalls rollt eine Vergleichung zwischen ihm und seinen Vor- 


Fangen, die Frage auf: ob Gottesbeweis oder Gottesbeweise? 
ee, © 


ARES "Auf Thomas sollen eingewirkt haben. Aber die Frage ist vielmehr, 
==» Thomas in der philosophischen Summe den Beweis nicht einreihte, 
ó- "Em doch ein historisches Ziel sieh setzt; s. oben 8. 133 f. 





') Philosophisehes Jahrbuch B. VIII 8. 54; vgl. B, X 8. 262 ff. 

- *) Näher auf die umständlichen Erörterungen einzugehen, ist im Ralı- 
ue — "unserer Abhandlung kaum möglich; vgl. übrigens Baeumker, Witelo 
2 73 

| ?) Näheres & bei R. Seeberg, Die Theologie des Johannes Duns 
1900, S. 143—152; vgl. auch A. Stöckl, Geschichte der Philosophie 


ee IT S. 814 ff. 






162 Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. 


Bekannt ist die Stellungnahme des Scotus zum ontologisches=— « 
Argument!): er glaubte es „kolorieren“ zu sollen und hzzz— 
damit in gewisser Weise den entsprechenden Gedanken bm 
Leibniz?) vorweggenonmen. 

Eine eingehende Kritik der Gottesbeweise setzt dagegen e—————in 
init Wilhelm von Oecam ?). den sein skeptischer Nominalisi: mu: 
dazu führte, den Gottesbeweisen den zwingenden Charakter a  —memmmh- 
zusprechen und ihneh höchstens Wahrscheinlichkeit beizumesseez———-—. 
Gewi&heit vom Dasein Gottes können wir nach ihm nur dure— — t^ 
den Glauben gewinnen. Im einzelnen wendet er sich gegen dew» Mei 
Kausalitätsbeweis, den Bewegungsbeweis und das teleologisc ——he 
Argument. Eine causa prima scheint ihm die causae secund— "llle 
überflüssig zu machen, und umgekehrt betrachtet er die Himmel Mili -— 
körper und die Dinge auf der Erde mit ihrer Kausalität als au sse  . '* 
reichend. Die Ewigkeit der Welt und eine unendliche Reihe ve 0! 
Ursachen hält er nicht für absolut undenkbar. Ähnlich urtee ——=il 
er über die bewegenden Ursachen. Leicht macht sich Wilhel: BE 
die Kritik des teleologischen Argumentes. Eine oberste Zweck —— 
ursache soll deshalb überflüssig und somit ihr Dasein undemom «amm 
strierbar sein, weil die freien, vernünftigen Wesen sich selb «a cH 
ihre Zwecke setzen, die unfreien aber mit Notwendigkeit, d BE ii 
dureh ihre Natur bedingt ist. Bis zu dem eigentlichen Proble —— —" 
ist Wilhelm hier nicht vorgedrungen; denn dasselbe liegt in de» BF. le 
Frage, woher die Zweckmäßigkeit in der Welt trotz der Nor =! 
wendigkeit ihres Wirkens komme. 

Die eingehendere Darlegung dieser kritisierenden Bedenke—» — 
fällt außerhalb des Rahmens unserer Arbeit, die sich nur d. ea 
Aufgabe stellte, den positiven Werdegang des Problems im Mitte "e 
alter bis zu seiner vollen Entfaltung zu verfolgen. 





!) vgl. Comm. in Sent. Id. 2 q. 2: Per illud potest colorari ir =! 
ratio Anselmi de summo cogitabili, Proslog 2; et intelligenda est eiwes an 
descriptio sie: Deus est, quo cogitato sine contradictione maius cogitas ^ r 
non potest sine contradictione. Et quod addendum sit "sine contradie— mic 
tione«, patet etc. 

*) s. z. B. Monadol. $ 45. 

*) s. Stóckl a. a. O. S. 1010 ff. 


Namenregister. 


Abaelard 36—40. 45. 160. 
Adamus Scotus 76. 


Adlihoch, B. 31. 32. 33. 44. 57. 160. 161. 
Alanus von Lille 37. 58. 60. 61— 66. 


88. O6. 151. 


Albert der Grofie 50. 102—111. 114. 


118. 119. 134. 142. 
Alexama der von Hales 95—101. 103. 
Alkuixa 19. 


(Pseu «3 €-)Ambrosius 25. 45. 46. 51. 53. 


58. 309. 103. 
Anax za goras 3. 38. 


Ansek EX1 von Canterbury 14. 15. 26—36. 
£7.69. 78.82.91. 95.96.97. 98. 100. 
114& .. 115. 119. 132. 155. 157. 160. 162. 


44. 


Apubes gs 110. 


Arien geles 5. 15. 40. 44. 69. 70. 76. 
109. 
117. 
135. 
145. 
153. 


87 


108. 
116. 
134. 
144. 
151. 


94. 99. 103. 104. 106. 
- 112. 113. 114. 115. 
. 124. 126. 130. 133. 
137. 140. 141. 142. 
147. 148. 149. 1650. 
. 155. 156. 157. 159. 
= 103. 
von Vercelli 24 —26. 


A 


Au 


> stinus 4. 5—14. 17. 18. 19. 20. 
0. . 24. 26. 27. 35. 38. 44. 45. 47. 
* X& 49. 50. 51. 52. 68. 70. 71. 76. 
SX. 95. 98. 103. 106. 107. 110. 112. 
70.3. 114. 115. 116. 121. 124. 126. 


Ale. 127. 130. 185. 187. 
A, => yroös 94. 129. 146. 160. 
> 
X ecenna 116. 134. 138. 151. 163. 


Xx 


"IM epumker, Cl. 18. 31. 33. 63. 54. 58. 
*X 1. 66. 67. 68. 69. 78. 92. 95. 109. 
CA 11. 112. 116. 117. 118. 119. 120. 
A 33. 134. 150. 151. 152. 153. 161. 


: Bandinus 51. 52. 

ı Bardenhewer, O. 45. 111. 
Baumgartner, M. 60. 61. 66. 92. 130. 

Beda Venerabilis 67. 

Benedikt von Aniane 18—24. 25. 

Boéthius 5. 15. 21. 67. 68. 105. 110. 
111. 124. 125. 127. 153. 

Bonaventura 14. 15. 46. 50. 58. 92. 
98. 119. 120—132. 

Bouchitté 33. 

Brennecke, A. 32. 

Bruun 19. 

Burgundio von Pisa 68. 


Candidus 18—24. 25. 
Chrysipp 18. 
Chrysostomus 103. 
Cicero 5. 15. 18. 20. 37. 
Cipolla 119. 


 —Áa€ I ——À MÀ — t À. à a a M 


Descartes 32. 

Dionysius Pseudo-Areopagita 112. 
Domet de Vorges 26. 

Duns Scotus 161. 162. 


Empedokles 68. 

van Endert, C. 5. 6. 10. 11. 127. 160. 
Endres, J. A. 19. 

Espenberger, J. N. 44. 48. 

Esser, M. 33. 36. 


Giangauf, Th. 5. 6. 

Garnerius von Rochefort 57 —61. 65. 
Gaunilo 33. 36. 132. 

Geyser, J. 9. 38. 

Gioberti 116. 130. 

Grabmann, M. 130. 

Gregor der Große 16. 25. 96. 112. 
Gutberlet, C. 18. 


164 Namenregister. 


Heinrich von Gent 113—116. 

Hertling, G. von 33. 109. 

Homer 40. 

Honorius von Autun 58. 67. 68—69- 

Hugo von Rouen 75. 77—78. 

Hugo von St. Viktor 14. 45. 57. 69 —77. 
95. 96. 112. 124. 

Hugo von Straßburg 103. 


Johannes von Damaskus 68. 74. 75. 
76. 77. 90. 95. 96. 100. 101. 112. 
115. 124. 134. 160. 

Isidor von Sevilla 16. 17. 43. 95. 96. 
100. 101. 112. 


Kant 32. 

Karl der Grofle 19. 
Kaulich, W. 69. 70. 78. 
Kilgenstein, J. 70. 76. 
Kleutgen, J. 154. 


Lactanz 112. 
Leibniz 32. 162. 


Mlaimonides 116. 134. 145. 146. 150. 
152. 153. 

Malebranche 130. 

Munk, S. 145. 146. 150. 152. 


Ostler, H. 70. 


Paschen, O. 36. 100. 111. 132. 

Paulus, der Apostel 4. 41. 

Petrus Lombardus 44—53. 87. 102. 
103. 104. 106. 107. 109. 112. 121. 
123. 157. 

Petrus von Poitiers 53—57. 58. 60. 

Plato 5. 7. 11. 31. 37. 113. 117. 141. 
153. 154. 

Plenkers, H. 19. 


| Magey 33. 


Rhabanus Maurus 77. 
Richard von St Yiktor 14. 69. 70. 


78—87.95.96. 100. 101. 112. 114. 115. 
Robertus Pullus 42—44. 54. 
, Rolfes, E. 133. 136. 137. 139. 143. 
' 148. 152. 153. 154. 155. 160. 
| Rupert von Deutz 40—42. 51. 





Schindele, St. 92. 93. 94. 112. 127. 146, 
| Schrift, Heilige 4. 5. 7. 8. 9. 17. 34. 
' 40. 41. 45. 51. 62. 77. 
! Sehultze, H. 32. 

! Seeberg, R. 161. 

| Siger von Brabant 116. 118—120. 

, Sokrates 38. 

| Spinoza 61. 

| Stóckl, A. 161. 162. 

Tajus 17. 18. 43. 96. 

| Thomas von Aquino 5. 14. 15. 33. 50. 
, 69. 70. 78. 83. 92. 94. 96. 103. 114. 


| 115. 118. 119. 123. 128. 133—161. 
| 

; Überweg-Heinze31.87.88.113.118.133. 
|a. 

| Vincenz von Beauvais 112—113. 


| Weber, S. 136. 137. 139. 

| Wetzer und Welte 67. 

| Wilhelm v. Auvergne 58.92 —94.127.145. 

| Wilhelm von Auxerre 87—91. 96. 103. 
Wilhelm von Conches 58. 67——68. 
Wilhelm aus dem Kloster St. Mon- 

; toire 52. 

| Wilhelm von Occam 162. 
Willmann, O. 33. 

Witelo 116—118. 

| Wizo 19. 


BEITRÄGE ZUR GESCHICHTE DER. PHILOSOPHIE 
Dis MITTELALTERS. 


TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN. 


HERAUSGEGEBEN 
| VON 
Dr. CLEMENS BAEUMKER, 


0. Ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT STRASSBURG, 


Dr. GEORG FREIH. VON HERTLING, 
0. Ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT MÜNCHEN, 
UND . 
Dr. MATTHIAS BAUMGARTNER, 


0. Ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT BRESLAU. 


-——— -————— 


BAND VI. HEFT 4—5. 


DR. EDUARD LUTZ: DIE PSYCHOLOGIE BONAVENTUR Am 9. 


NACH DEN QUELLEN DARGESTELLT. 


1 —— e - - - mm va P Then ————————————. — 


MÜNSTER 1909. 


DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFFSCHEN BUCHHANDLUNG. — 


PSYCHOLOGIE DONAVENTURAS. 


NACH DEN QUELLEN DARGESTELLT. 


VON 


DR. EDUARD, LUTZ. 


9 BCE 


MÜNSTER 1909. 


DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFFSCHEN BUCHHANDLUNG. 


EN 
ML. 


u oo 


Inhalt. 


Or wort 

>rbemerkungen. 

- JPhilosophiegeschichtliche Stellung Bonaventuras 
-  Quellenmaterial . 
- Die Methode Bonaventuras 


Erster Abschnitt. 


Begriff und Definition der Seele 
Die Seele als Form 
Die Seele als perfectio und motor des Kürpers- 
Die Seele ist nicht forma corporeitatis 
IDie Lehre Bonaventuras von den Keimformen . 
Xie Stellung Bonaventuras zur Medienlehre 
EU ntstehung der Seelen: frühere Ansichten 
K ie Tierseele 
as „agens Dpaturale* ala erster anregender factor bei der 
K*zduction der Formen . 
- Entstehung der Menschenseele . 
- MEinlieit der Form im Compositum und speziell i im Menschen 
- Sitz der Seele 
" Unsterblichkeit der Secle . 
'- Meben und Tätigkeit der Seele nach dem Tode 
-  WNerschiedenheit der Seelen 


Zweiter Abschnitt. 
Die Seelenstufen. 
WV erhältnis der einzelnen Seelenstufen und Seelenvermögen zur Seele 
- R'itigkeitsbereich der einzelnen Seelenstufen 
| ie vegetative Seele und ihre Funktionen . 
’ Sy sinnliche Seele. 
**^) Äußerer und innerer Sinn. Gemeinsames 
43^) Zahl und Einteilung der äußeren Sinne 
=”) Objekt der einzelnen Sinne 
>) Die inneren sinnlichen Seelenkräfte. 
l. Die Phantasie 
2, Der Gemeinsinn 
3. Die vis imaginativa 
4. Gedüchtnis und Erinnerung 
9. Schlaf und Traum . 
ie vernünftige Seele. 


**' Abhängigkeit des Vernunftvermügens vom Körper . 


VII 


Q» o o 


90 
94 
95 


96 
97 
99 
100 
102 


104 





Vorwort. 


m 


Man hat sich vielfach daran gewöhnt, Scholastik und ari- 
otelische Philosophie miteinander in engste und ausschließliche 
Beziehung zu bringen. Und doch ist Aristoteles keineswegs die 

ige Autorität und Quelle der Denker und Forscher des 
Mittelalters. Dies werden die Quellenuntersuchungen des Miltel- 
llers immer mehr bestätigen. Die Geschichte der Philosophie 
eses Zeitalters hat nicht lediglich psychologisches und kultur- 
storisches Interesse, wie Windelband sich ausdrückt!). Wir 
tdecken beim Studium der scholastischen Philosophie doch 
eh ganz selbständige und neue Punkte, von denen aus Fäden 
ar bis zur neueren Philosophie herüberführen. 

Doch wenn wir von Selbständigkeit und von neuen, von 
hellenistisch-römischen Philosophie verschiedenen Elementen 
lem, so gil das nicht von allen Richtungen innerhalb der 
ıolastik in gleicher Weise und in gleichem Umfange. Windel- 
"«1 mochte bei seinem soeben erwähnten Urteile vorzüglich an 
- gelehrten Vertreter des Dominikanerordens gedacht haben, 
Iche ihre Bahnen klar und scharf vorgezeichnet sahen vom 
#Zalsten Systematiker des Mittelalters, von Thomas von Aquino. 

Wie ganz anders aber muten uns die Schriften des Fran- 
Kanerordens an, dessen größter Lehrer Bonaventura selber 
Irae befriedigende Verbindung zwischen seinem Lieblingsautor 
IBustin (Plato) und dem in allen Schulen gelesenen Aristoteles 
FZustellen wußte! 







- 





') Vgl. Windelband, Lehrbuch der Geschichte der Philosophie S. 218, 
age, Tübingen und Leipzig 1903. 


vi Vorwort. 


Dafür fehlt es ihnen andererseits allerdings an jener inneren 
Einheit und Geschlossenheit, welche der thomistischen Philosophie 
von jeher den bekannten Vorzug gaben. Ob es mir nun überall 
gelungen ist, soweit es die gestellte Aufgabe erforderte, die 
speziellen Eigentümlichkeiten des großen Lehrers des Franzis- 
kanerordens ins rechte Licht zu setzen, darüber möge der ge- 
neigte Leser urteilen. 

Ich folge einer angenehmen Pflicht, wenn ich an dieser 
Stelle Herrn Professor Dr. Baeumker meinen tiefempfundenen 
Dank ausspreche. Er hat mir die Anregung zu dieser Arbeit 
gegeben. Er hat mich ferner während der ganzen Zeit der 
Fertigstellung der Arbeit, welche sich besonders wegen ganz 
anders gearteter beruflicher Inanspruchnahme in die Länge zog. 
stets in gütigster Weise mit seinem Rate unterstützt und auf so 
manches aufmerksam gemacht, das dem Anfänger als unbe- 
deutend entgangen wäre. In gleicher Weise fühle ich mich zu 
großkem Danke den Herren Professoren Frhr. Dr. von Hertling 
und Dr. Baumgartner verpflichtet, welch letzterer an der 
Vollendung der Arbeit den regsten Anteil nahm. 


Scehiltigheim bei Straßburg i. Els., im Juni 1909. 


Der Verfasser. 





Vorbemerkungen. 


|. Philosophiegeschichtliche Stellung Bonaventuras. 


Johannes Fidanza oder Bonaventura (1221—1274), 
der Sehüler des Alexander von Hales, dessen er in seinem 
Sentenzenkommentar als seines Lehrers und geistigen Valers ge- 
denkt !), der Zeilgenosse und Freund des Thomas von Aquino, 
gehört unbestritten zu den hervorragendsten Vertretern der Hoch- 
Sch&laslik. Er lebt zu einer Zeit, in welcher die in scharf nüch- 
lerra esr Analyse mehr von der Welt der Erfahrung ausgehende 
Philosophie des Aristoteles über den im höchsten Lichte des 

Sóttlichen Intellektes oder in der Offenbarung seine Erkenntnis 
Schcpfenden augustinisch-platonisehen Idealismus den Sieg 
errirgt, 

L Ist darum Bonaventura Arisloteliker, wie man aus seiner 
*eitlichan Stellung und aus den engen Beziehungen, in denen er 
zu Thomas stand, schließen möchte? Oder ist er noch An- 
hänger der Philosophie des vorausgehenden früheren Mittelalters, 
ap che nach der gewöhnlichen Ansicht erst in Thomas ihren 
! "gültigen Überwinder gefunden haben soll? Diese Fragen 
gen sich, wie wir im Laufe unserer Abhandlung näher sehen 

erden, nach keiner Seile hin in ausschließlichem Sinne beant- 
Worten. 
Uds Zunüchst müssen wir aber eine kleine Berichligung vor- 
hinge, Wir stellten soeben dem in der Zeil Bonaventuras 
ix Herrschaft gelangenden Aristotelismus als ihm vorausgehende 
3. Uenophie den augustinisch-platonischen Idealismus gegenüber. 
**x*it sol indes keineswegs gesagt sein, daß dieser die ganze 


m 


— 
— — on 





lie ' Bonaventura II Sent, d, 23. a. 2. q. 3. Zugrunde gelegt ist stets 
JGxmeue Ausgabe der Werke Bonaventuras, Quaracchi 1882— 1902, 
Ax “ilräge Vl,4—5. Lutz, Die Payehologie Bonaventuras. | 


2 . Die Psychologie Bonaventuras. 





Denkungsart des Mittelalters vor dem Eindringen der peripate- 
tischen Philosophie charakterisiert. Es ist nicht allein jener 
platonische Idealismus, welcher uns in Augustins Schriften ent- 
gegentritt, wenn er auch eine vorherrschende Stellung darin 
einnimmt. Wir finden daneben in eigener Weise stoische Ele- 
mente verarbeitet, wie sie schon vor ihın ein Justin, Minucius 
Felix, ein Tertullian und ein Arnobius zur Erklärung der 
Beziehung Gottes zur Welt, der Offenbarung zum natürlichem — 
Wissen, verwendet hatten. Wir finden darin vor allem au, 
neuplatonische und neupythagoreische Elemente, welche ame- ,i, 
hellenistisch-alexandrinischen Einfluß zurückweisen und die I—,_ 
wohl in die Erkenntnislehre Augustins, als auch in seine Kom —._ 
mologie, Psychologie und Ethik bestimmend eindrangen. &——s, 
können wir sagen, daß mit Ausnahme der aristotelischen Phil. 
sophie die hauptsächlichsten antiken Gedankenstrómungen an 
Augustin zusammenlaufen und von da aus sich auf das chri &- 
liche Mittelalter verbreiten. Jene durch die Schriften Auguli ass | 
überlieferten neuplatonischen Elemente erfahren eine Verstärku mr»z | 
einerseits durch die Schriften des sogenannten Dionysius Are «» - 
pegita, andererseits, freilich in späterer Zeit, durch das E3»€-— | 
kanntwerden mit der arabisch-jüdischen Philosophie, in welch? €T : 
die neuplatonischen Lehren neues Leben und neue Ausbildu X*£ 
gewonnen hatten. 

Und noch ein weiteres Element trágt dazu bei, das pat 
der philosophischen Bestrebungen schon im früheren Mittelal € €* 
mannigfaltiger zu gestalten: die Beschäftigung mit den em x 
rischen Wissenschaften. Wir erwähnen hier nur Gerbe =‘ 
der auf das Studium der Natur hinweist; dessen Schüler Fulbe 3 1 
welcher die durch Pflege des Naturstudiums sich auszeichnee 9» «t 
platonisierende Schule von Chartres begründet, aus der Wilhe- 
von Conches hervorging und an der Bernhard von Charta _ 
lehrte; ferner den weitgereisten naturkundigen Engländer Ad «—— ke 
hard von Bath sowie die Schule des Klosters von Mo e 
Cassino mit ihrem als Übersetzer und Bearbeiter medizinisch ^. ' 


Schriften verdienten Constantinus Africanus. Gerade = B 


diesem naturwissenschaftlichen Gebiete begegnet uns zuerst c - 
Eindringen der vom Orient kommenden neuen Wissensbewegum 


gi 









Vorbemerkungen. 3 


Welche dem von den Griechen Ererbten neues Leben gegeben 
halte: bei Constantinus Africanus, bei Adelhard von Bath, bei 
Wilhelm von Conches. 

Fügen wir noch hinzu, daß auch mit Aristoteles wenig- 
Slens einige Bekanntschaft schon früh hervortritt, die teils aus 
dessen logischen Schriften geschöpft war, teils durch die Schriften 
des Boöthius vermittelt würde, so werden wir nicht leugnen 
können, da& Windelbands Wort von der „farbenreichen Lebendig- 

keit, in der die Philosophie dieses Jahrtausends vor der histo- 
tischen Forschung erscheint“ !), schon auf die frühere Scholastik 

Anwendung findet. 
Hatte trotz dieser Mannigfaltigkeit bis zum Ende des 
I2. Jahrhunderts unter dem vorwiegenden Einflusse Augustins 
dock» vor allem Plato bezw. der Neuplatonismus die Lösungs- 
Vyersssaeche der im Vordergrunde des wissenschaftlichen oder reli- 
Fösen Interesses stehenden Fragen bestimmt, so brach jetzt 
zur £zxehsb ebenfalls dureh die Verbindung mit den arabischen 
P hi lbosophen ein anderes System allmählich durch, der Aristo- 
teläsmus. Wir sagen „allmählich“, denn es war keineswegs 
ZU «erwarlen, daß man in den Fragen, mochten es rein philo- 
SOophhische oder gar theologische sein, in denen man sich an der 
Hand überlieferter Anschauungen selber eine feste Ansicht ge- 
bildet hatte, und zu denen die neue Lehre oft in direkten 
Gegensatz Iral, nun ohne weiteres aus reiner Begeisterung und 
ung vor dem neuen System seine persönliche Über- 

zeugung preisgab. 
So sieht also Bonaventura wie Thomas an der Grenze 
ner Philosophischen Perioden in einer Zeit, in der die An- 
der verschiedensten, sich mitunter widersprechenden 
Systeme durcheinanderwogen und einen ordnenden, sichlenden 
Geist geradezu herausfordern. Während aber '"lhomas das 
!erspruchsvolle in diesem Gewoge klar erkennt und die Vor- 
| teile des neuen aristotelischen Materials für Philosophie und 
The. vie abmißt, glaubt Bonaventura aus Achtung besonders 
Sto - xlen Vertretern der bisherigen Anschauungen manch veral- 
| tetes Stück mit unter die Quadern des neuen Baues verarbeiten 











)w. Windelband, Geschichte der Philosophie, 3. Aufl. S. 219. 
1 & 











Vorbemerkungen. 5 


Vorinden, entnehmen wir alles seinen theologischen Schriften, 
Nur insofern die Philosophie dazu dienen kann, die theologischen 
Wahrheiten zu beleuchten und dem Verstande näher zu bringen, 
zieht er sie herbei. Allerdings geschieht dies in echt augusti- 
hisehem Sinne, wonach der Glaube ein rationale obsequium sein 
Soll, zuweilen in ganz ausführlicher Weise. 

Bei dieser Ausbildung und Verständlichmachung der theo- 
logischen Wahrheiten schlägt Bonaventura, wie sein groher 
Lehrer Augustin, unter der Einwirkung verschiedener philo- 
sophischer Ideen eine doppelte Richlung, zwei völlig verschie- 
dene Wege ein. Seine Schrilten tragen zunächst — und unter 
den» Einfluß der aristotelischen Dialektik und der Schulwissen- 
schaft tritt dieses Moment wohl stärker als bei Augustin hervor — 
den Charakter systematisch wissenschaftlicher Kirchenlehre. Da- 
nebenher dringt, wie bei Augustin, ein dem Einfluß des Neu- 
platonismus zuzuschreibender Gedanke immer wieder durch, der 
sich um die wissenschaftliche Begründung der Lehre wenig 
kümmert, sondern darauf hinzielt, das Individuum dureh un- 
mittelbare Erkenntnis und Erhebung über die Sinnenwelt hinaus 
^u inniger Lebenseinheit mit Gott selber zu führen !). 

Letzteres ist ein mystisches Moment, welches von Augustin 
"PF und unter bedeutenden Einfluß des Neuplatonismus das 
Mittelalter ebenso bestimmte, wie die ,wissenschaflliche Scho- 
"EStik * und besonders auf die psychologischen Untersuchungen 
— rucbhtend einwirkte. 

Weil Bonaventura, wie schon bemerkt, die philosophischen 
Probleme durchweg nur im Anschluß an theologische Fragen in 
der Kreis seines Interesses zieht, so ist es ganz natürlich, dal 
diejenigen Punkte der Philosophie, welche mit der Theologie 
eniger in Berührung standen oder für dieselbe nicht verwendet 
pn Werden brauchten, entweder gar nicht zur Sprache kommen 
= * doch oft nur gestreift werden. Es folgt ferner aus dieser 
| €T à estens methodisch unlergeordneten Behandlung  philoso- 
Phi; yer Probleme, daß eine systematische Darstellung des 
DHL ec ich zusammengehórigen, aber nach außen ganz zerstreulen 


— 


nn EB 
) Vgl. Jean Richard, Étude sur le mysticisme spéculatif de S. 
he iiis Heidelberg 1869. 


i. 




















Vorbemerkungen. 7 


luas sind die beiden in Frage stehenden Systeme in solchem 
Maße in gleicher Weise herrschend geworden, wie dies bei 
unserem Philosophen der Fall ist. Bonaventura steht, wie wohl 
kein anderer Scholastiker, einerseits noch voll und ganz auf dem 
Boden des zu seiner Zeit rasch aussterbenden augustinischen 
Plalonismus, was ihn aber nieht hindert, andererseits auch der 
‚seit einem Jahrhundert immer mehr durchgreifenden aristote- 
lischen Philosophie mit größter Begeisterung anzuhangen und in 
"Aristoteles einen ebenso großen Gewährsmann zu erblicken, als 
in Augustin. Darum möchten wir den so oft bei ihm wieder- 
kehwenden Versuch der Vermittelung zwischen Augustin und 
Aristoteles als etwas ihm Eigentümliches bezeichnen, weil nach 
unserer Meinung in keinem andern die Gegensätze mit solcher 
Übe-xzeugung als gleichberechtigt aufgenommen wurden und so 
in #hrem gleichen Anspruche auf Gültigkeit zu einer Synthese 
gleichsam aufforderten. 

Freilich gelingt Bonaventura diese Synthese aus mancherlei 
Gr&riden selten in befriedigender Weise. Er besitzt nicht die 
hirna-eiehende philosophische Kraft und Selbständigkeit, wie etwa 
sein Freund Thomas. Auch die allumfassende Kenntnis eines 
Albertus Magnus geht ihm ab. Wenn wir damit keineswegs 
gen wollen, daß es seinen philosophischen bezw. psycho- 
Bischen Auseinandersetzungen an eigenem Gepráge und Selb- 
ándigkeit völlig mangelt, so gelangt er doch nicht dazu, zwi- 
hen den in Frage stehenden oft diametralen Gegensätzen 
IStotelischer und platonisch-augustinischer Auffassung es zu 
iery, wirklich wertvollen Ausgleich zu bringen oder wenigstens 
"o mit Überzeugung auf eine der beiden Seiten zu stellen. 






| 
























Seele untersuchen, so it d Sr dmr 


liche Seele gedacht. »denkl 
in denen zunüchst ker; a rationa 
Definition und nähere Bestimmu ge 
menschlichen Seele finden sich meist nur 
weise in den Schriften Bonaventuras, ol 
daran anknüpfende, weitere E en làrungen - 
führungen. Bonaventura spricht « 
cher mit einem überlieferten 2 
nicht als nötig erachtet, jedesmal d 
phisehe Hilfsmaterial auf seinen 
In diesen kurzen Wesensbestimmungen der 
der Zeichnung ihres Verhältnisses zum Körper 
Einflüsse verschiedener und sich größtentei 
philosophischer Auffassungen geltend. Es lehn! 
wie bereits eingehend angedeutet, je nachdem 


N a E C 
D 


m— 


yald mehr an Augustin, bald mehr an Aristoteles an. Oft 
ı die überkommenen Begriffe durch die christlichen An- 
ungen bereits eine Umänderung erfahren, so dali ursprüng- 
Gegensätze zurücktreten, oft auch. bilden neuplatonische 
"mte ein geeignetes Bindeglied zwischen beiden Grundan- 
ungen. 

Wir lassen die hauptsächlichsten Definitionen Bonaventuras 
die Seele hier kurz folgen. An ihrer Hand werden wir 
nn seinen Standpunkt zu charakterisieren versuchen. 

Il. Anima est forma ens, vivens, intelligens, libertate utens 
iloq. Il. c. 9). 

ll. Anima non tantum est forma, immo eliam est hoc 
id (Sent. I. d. 17. a. 1. q. 2). 

Ill. Anima est perfectio corporis nati vivificari vita ralio- 
(Il. d. 2. p. 2. a. 2. q. 3. ad 3). 

IV. Anima est perfectio quantum ad substanliam el molor 
lum ad potentiam (Ebd. IV. d. 44. p. 1. a. 2. q. 2). 

Die Seele ist mithin: 

1) eine Form, welcher Sein zukommt, die lebt, vernünftig 
rei ist. 

2) Sie isl nicht nur eine Form, sondern auch ein Bestimm- 
. h. ein in Wirklichkeit existierendes Einzelding. 

3) Sie ist die Vollendung des entstandenen Körpers, dem 
as vernünftige Leben verleiht. 

4) Sie ist dessen Vollendung bezüglich der Substanz, Be- 
rin aber der Potenz nach. 

Auf den in diesen Definitionen liegenden Doppelsinn des 
ffes ,Form* und auf deren von Aristoteles abweichende 
ütung werden wir alsbald näher eingehen. Zunächst sei 
erwähnt, dab außer obigen Definitionen sich noch eine 
re im zweiten Sentenzenkommentar findet, welche fast wört- 
aus Aristoteles herübergenommen ist (d. 18. a. 2. q. 1): 
na rationalis est actus el entelechia corporis humani*. 
' findet sieh aber an betreffender Stelle unter den fingierten 
ürfen und ist nirgends von Bonaventura seinen eigenen 
lerungen über das Wesen der Seele zugrunde gelegt. Wir 
in dieselbe darum für unsere Zwecke hier auber acht lassen, 


1. Die Seele. J 


-— 








1. Die Seele, 11 





Wns über das diesbezügliche Verhältnis Bonavenluras zu Aristo- 
lees und zu Thomas Rechenschaft geben würden. Da aber 
eine solehe Untersuchung nicht in den Rahmen unserer Arbeit 
gehört, wie sehr wir auch der Meinung sind, daß in den der 
Frage von Malerie und Form bei Bonaventura gewidmeten 
Spezialuntersuchungen !) gerade das Verhältnis Bonaventuras zu 
Aristoteles bezüglich dieser Frage zu wenig zur Ausführung ge- 
langt, so sei nur das Notwendigste kurz hervorgehoben. 

Sehr scharf betont Bonaventura an verschiedenen Stellen, 
daß den Formen sowenig als der Materie für sich allein und 
von «einander getrennt irgendein Sein zukäme. Außerhalb der 
Materie existieren die Formen nur als Ideen im Geiste Gottes ?). 
Die Materie selber ist nach unserem Scholastiker, für sich allein 
betrachtet, als das rein Potentielle, — welchen Ausdruck Bona- 
- ventura auch im Anschluß an die Schule gebraucht, — ein 
| leeres melaphysisches Gedankending. beinahe ein Nichts, welchem 

keinerlei Realität zuzuschreiben ist"). Bonaventura steht dabei 
gewil mehr auf der Seite Platos bezw. Augustins, als der des 
Aristoleles. Jedoch ist es weniger die logische Konsequenz in der 
Erfassung vorliegenden Problems, welche ihn Plato näher bringt. 
Bonaventura ist, wie wir wissen, seiner ganzen Zeit ent- 
Sprechend vor allem Theologe. Schon dieser Umstand allein 
hinderte ihn, das Problem der Malerie und der Form in der 
Weise und bis zu diesem Punkte durchzuführen, wie etwa Plato 
und Aristoteles. Wir brauchen die Gründe wohl nieht ausführ- 
lich wr Darstellung zu bringen. Es genüge das eine. Für Plato 
Wie für Aristoteles sind Malerie und Form zeit- und anfangslos, 
Werdeproze& selber ein ewiger. Daraus ergab sich aber 
ses, Es ließ sich einerseits die Materie denken als stets mit 
einer Form vereint, darnach kam ihr eine konkrete Realität zu. 
"- ae so die Bannülsge für eine höhere, erst später ein- 


y Ya uns. "Die Lehre des hl. Bonaventura über die Natur der 
bo lrlchen und geistigen Wesen und ihr Verhältnis zum Thomismus. Pader- 


1888, — Kurt Ziesché, Die Lehre von der Materie und Form bei 
Borm, ME. Philos, Jahrbuch, hrsg. von Gutberlet XIII. 1900, S. 1— 21. 


? Sent. u d 1,p. Là. 1. q. 1: ,formae rerum extra Deum a singu- 
areas nihil omnino faciunt nec ad operationem nec ad cognitionem.* 


EE ormamuher 


— 








1. Die Seele, 13 


aueh Bonaventura dort, wo er allgemein!) das Verhältnis der 
Formen zur Materie behandelt, aus. Hier läßt er die Form 
nicht ohne die Materie existieren, wie die Materie nicht 
ohne Form. 

Werfen wir dagegen jetzt einen Bliek auf die Definitionen 
der Seele, welche diese als Form des Körpers bestimmen, so 
sehen wir alsbald, daß hier ein ganz anderer Begriff sich mit 
dem Worte „Form“ verbunden hat. Es handelt sich hier nicht 
um eine Form im allgemein üblichen, aristotelischen Sinne, viel- 
mehr wird hier der Form ein „freies, selbständiges Sein“ zuge- 
schrieben. Diesen Unterschied zu der Form im gewöhnlichen 
Sinne bringt vor allem die zweite Definition zum Ausdruck ?). 
Nach ihr ist die Seele nicht nur Form, sondern auch ein „hoc 
eligaeid‘. Dieses „röde n* des Aristoteles erklärt Bonaventura 
an Hbelreffender Stelle näher als ein Wesen oder in unserem 
Falle als eine Form, die durch sich selbst existieren kann, Einen 
Bewvreis für diese eigene Existenz, das hoc aliquid. der Seele, liefert 
ihn vor allem seine theologische Überzeugung von der Unsterb- 
lichkeit der Seele '). 

Gewisse Vorstufen zu dieser Fassung der Seele lassen sich 
freilich schon bei Aristoteles aufweisen. 

Zuweilen werden der Seele als Form Bestimmungen bei- 
Eelegt, welche doch auf eine eigene Realität derselben zu schließen 
Seneigt machen. So, wenn sie im Gegensatz zur Materie, dem 
| «de zum Sein, geradezu als Wesen des Dinges bezeichnet 
wird, Es macht sieh an solchen Stellen*) der Mangel einer 
klar Unterscheidung zwischen Form und Wesen sehr fühlbar. 
nn. EEE 
as =leiche nicht von der Form. Die Kugelgestalt ist nicht da, bevor der 
j "& elformige Körper geworden ist... Zugleich mit dem konkreten Einzel- 
ding ast vielmehr die Form, ohne eigenes Werden ist sie, indem jenes ge- 

ax ist, Ebenso hat sie auch keine eigene Bewegung, sondern sie ist 
dm **der das unbewegte Ziel einer solchen, oder sie ist per accidens bewegt, 
"den, das in Bewegung ist, dessen Form sie ist." 
') Die Stellen später. 
') Sent. Il d. 17. a. 1. q. 2: Anima rationalis, eum sit hoec aliquid , , . 
*| Breviloq. 1. e.: ,Quoniam autem ut beatificabilis est immortalis, ideo 
mnitur mortali corpori, potest ab eo separari; ae per hoc non tantum 


Torn a ost, sed hoc aliquid." Ferner Sent. I. d, 1. p. 2. a. 9. q. 1. 
*) Vgl. v. Hertling a. a. O. 8. 130 -31. 









14 Die Psychologie Bonaventuras. 


vh 


Doch ist von einer Selbständigkeit der Seele als Form des 
Körpers nirgends ausdrücklich die Rede, wenn auch bei Erklá- 
rung sinnlicher‘ Vorgänge, z. B. der Empfindung, dieselbe in 





eigentümlicher Weise dem Körper gegenübergestellt wird, wobei N 
der ursprüngliche Formbegriff mehr die Gestalt eines konkreten. Ü 
Einzeldings annimmt !). ^n 

Selbständig steht dem Leibe nur der rovc gegenüber. Die=- E. 


ser aber ist weder die ganze Seele noch hat er bei Aristotel «s 
mit der Form des Leibes etwas zu tun. 

Bonaventuras Formbegriff, soweit er auf die Menschensee—le 
angewendet wird, erweist sich also als verschieden von demjer—asi- 
gen des Aristoteles. Aber, wie alsbald zu zeigen sein wird, F 881€ 
Verschiedenheit ist, soweit der Formbegriff als solcher in Bese-€^7 
tracht kommt, doch nur eine scheinbare; sie erstreckt sich vie V- 
mehr auf etwas ganz anderes. Von einem ganz anderen Stanc t 
punkt als dem aristotelischen ist Bonaventura in der aristotel sS v 
schen Anschauung von dem Wesen der Form zurückgehalte-———— n 
worden. Er sagt sich nämlich, daß die Seele ein bestimm -€ 0-0 
tes Einzelding nur sein kann, wenn sie aus Materi 9» 
und Form zusammengesetzt ist; denn nur (Gott allein al Ww u 
dem actus purissimus komme ein in keiner Weise zusammen- m 
gesetztes Sein zu ?). 

Für die Zusammensetzung der Seele aus Materie und Forn- s* 9. J 
spricht unserem Scholastiker vor allem der Umstand, daß der* 

Seele, wenn auch nicht in derselben Weise wie dem Leibe, Lei— $ uu 
densfähigkeit und Veränderung zukommt?) Als ein weiteres ^9 


3 
') Vgl. Aristot., De sens. 436 bh. 6. Phys. 244 b. 11. Top. 128 b. 18._ = 
Nie. Eth. 1102 b, 8. 
.?) Vgl. [ d. 9. a. un. q. 1; Il d, 1. p. 2. 4. 8. q. 1. — Wir werdene ^ - 


hier wohl auf neuplatonischen Einfluß schließen müssen. Aristoteles erkannte» 
aufer Gott z. B. dem r«r: gleichfalls als inmateriellea Wesen selbständig —— 
Existenz zu. 


11 d. 17. a. 1. q. 2. fund. 5 (pag. 414 a): „Omne illud, quod secun— -- n 

dum sui mutationem est susceptibile contrariorum, est hoc aliquid et substantiasese 9 
per se existens in genere; et omne tale compositum est ex materia et formas 9 - 
. sed anima secundum sui mutalionem est susceptiva gaudii et tristitiaez  ——9" — 
ergo anima rationalis composita est ex materia et forma, Wir werden anm. a 
spüterer Stelle sehen, daß Bonaventura das Verhältnis so zu wenden web ER # 





1, Die Seele. 15 


Grund für die Materialität in der Seele gilt ihm ferner die eigene 
Tätigkeit derselben und das Vermögen, entgegengesetzte Eigen- 
Schalen in sich aufzunehmen !). Die Materie ist dabei sicher 
als der noch unbestimmte Stoff gedacht, welchem die Form 
Bestimmtheit, esse, o?oía gibl; sie aber bildet das Prinzip der 
Existenz und mithin eines für sich existierenden Wesens. 

Ein anderes Argument Bonaventuras für die Annahme einer 
psychischen Materie verdient noch erwähnt zu werden, weil er 
auf Grund desselben auch Aristoteles für diese Ansicht in An- 
spruch nimmt. Die begründete Unterscheidung nämlich eines 

intellectus agens und possibilis spreche auch für eine Zusammen- 
selzung der Seele aus Materie und Form, Infolgedessen stehe 
auch der „Philosoph“ auf seiner Seite bezüglich dieser Meinung ?). 
Trifft nun dies bei Aristoteles sachlich auch nicht zu, so 
müssen wir doch auf diesen folgerichtigen Schluß Bonaventuras 
besonders aufmerksam machen. Denn die eigenlümliche Bestim- 
mung der Materie als des der Möglichkeit nach Seienden, das 
ale® noch seiner Verwirklichung entgegensieht, führle zu dem 
berechtigten Schluß, da& auch unserem „Geist* Materie zuge- 
i werden müßte, „insofern das Denkvermögen noch «er 
Verwirklichung dureh die Denkakte harrt* !). 
m = em 


daß der Seele „Kontrarietätslosigkeit* zukommt und daß sie deshalb 
nin wxneerblich bezeichnet werden müsse. Solche Verwendung eines Gedankens 
im = zulgegengesetztem Sinne findet sich bei Bonaventura oft; je nach Bedarf 

Werden Ausführungen oder Gedanken bald in diesem, bald in einem andern 
Sinne verwendet. Vgl. Abschnitt über Unsterblichkeit der Seele. 

" Vgl. Il d, 17. a. 1. q. 2, wo besonders such die Materie als das 
Prinz der Existenz bezeichnet wird, ein neuer bereits erwühnter von Ari- 
Stotels abweichender Gedanke: ldeo est tertius modus dicendi, quod anima 

cum sit hoc aliquid et per se nata subsistere et agere et pati, 

noo vero et moveri, quod habet intra se fundamentum suae existentiae et 

Principium materinle, a quo habet existere et formale, a quo habet 

= -.. Cum igitur principium a quo est fixa existentia creatura in se 

- Principium materiale, concedendum est animam humanam materiam habere. 

*j Vgl. II d. 17. a. 1. q. 2. ad 2: „non removet (Philosophus) materiam 

"nives ior immo ponit, cum dicit, quod in intellectu est natura, qua est 

dicere et qua est fieri.^ Im übrigen verweisen wir auf Krause, welcher 

Gründe zur Annahme einer geistigen Materie ausführlich zur Darstellung 
S (a. à. 0. S, 51 fr). 

?) Vgl. v. Hertling a. n. O. 8. 22 u. 23. 

















1. Die Seele. I? 


Albertus Magnus verwarf den Namen ,Materie* für die 
Geisterweit, lehrte aber, dal das „[undamentum primum* in 
Allen Kreaturen das gleiche sei')| Welche Bedeutung nun Alber- 

lus diesem Iundamentum auch beilegt, sicher folgt aus der An- 
lühme eines solchen, daß auch er zu der Frage Stellung nahm, 

»ob die Seele schlechthin einfach zu bestimmen“ sei ?). 


Thomas von &quino war entschieden gegen diese Auf- 
fassung®). Er bezeichnet den Unterschied zwischen Materie und 
Forn:s in den geistigen Substanzen als identisch mit dem, 
Welebwr zwischen Wesenheit und realem Sein bestche*) — Tat- 

Sächslich entging ihm aber die Schwierigkeit der Frage nicht, - 
Welcekae nicht so leicht lösbar scheint ohne Zugeständnis der 

Feist ägen Materie, sobald man einmal Golt allein als das abso- 
lut Einfache zu slaluieren sich gewóhnt hatte. Darum erweist 
er «Aie Unsterblichkeit der Seele auch für den Fall, daß man, 
Wie einige sagen*, die Seele aus Materie nnd Form zusammen- 
SeSsetzt sein läßt’). Älnlich entscheidet Heinrich von Gent*). 


' Sent, II d. 8. a. 4: Et in hane opinionem ego bene concordo (seil. 
"tiia licel fandamentum primum in se sit unum, tamen materia non est una) 
et R»aeeipne propter hoe: quia videtur impossibile, quod aliqua proprietas sit 
- * Y iversis, quae non grátia alicuius substantiae communis sit in eis; pro- 
Prise as autem multis et spiritualibus et corporalibus communis est substare 
et = ustinere formam: ergo necesse est ponere substantiam communem 
Tan sit in eis: et hnec meo iudicio non dicetur materia, sed fundamentum. * 
——  *uttmann in: Die Philosophie des Salomon ibn Gabirol, Göttingen 1889, 
| =») führt aus, daß Albert drei Arten von Formen unterschied: die 
Kommen im Üeiste Gottes als Urbilder für das Geschaffene, die mit der 
Mater die geschaffenen Wesen konstituierenden Formen und diejenigen, 
"Eee der Verstand ans den Dingen abstrahiert. Die zweite Art, um die es 

**» hier nur handelt, spräche offenbar zugleich für eine Zusammensetzung 
aller geschaffenen Wesen aus Materie und Form, 

*; Über diesen Punkt bei Albert: Wittmann a. a. O. 8, 96 ff. 

- 54 H Sent. d. 17. q. 1. à. 2: Mihi non videtur in anima vel in aliqua 
ZP'riuali substantia aliquo modo esse materinm, sed ipsas esse simplices 
forma, et naturas quamvis quidam aliter. dient. UF. De spiritualibus 
"vaturis a, 1. 

*) H Bent, d. 3. p. I. a. 1; 8. e. Gent, IT c, 50; und besonders De 
iiis separatis c. 5— 8, 

” 8. I q. 75. a. 6, 

k^ Quodl, 4, q. 16, 


- M oeitag Vf, 4—5. Lutz, Die Peychologié Bonaventuras, 3 


















1. Die Seele. 19 


Materie und Form bestehenden koınpleten Substanz !) mit einer 
andern in gewissem Sinne gleichfalls selbständigen und unabhän- 
gigen Subslanz überhaupt denkbar? Bonavenlura erklärt die 
Möglichkeit dieser Verbindung aus dem Begehren (,appetitus* ), 
welches jede der beiden komplelen Substanzen zu der andern 

habe?) Das „Wie* der in Frage stehenden Verbindung ist da- 

mit aber keineswegs beantwortet, sondern nur ein mehr bedeu- 
ltınmgzsloses „Warum ?*. 

Die Frage nach dem „Wie* der Verbindung ist überhaupt 
eine solche, welche bei manchem Scholasliker nichl gerade leicht 
um in einheitlichem Sinne beantwortet werden kann. Denn die 
Vors=lellungen verschiedener Systeme kreuzen sich da oft. Brin- 
rer wir diese zweite Art von Seelendefinitionen Bonaventuras 
zummdichst nämlich in Beziehung zu anderen Stellen, an denen 
von dem Verhältnis zwischen Leib und Seele die Rede ist, so 
könnnen wir nicht umhin, platonische bezw. neuplatonische Ein- 
Hasse in denselben zu vermuten. So werden im Breviloquium 
Körper und Seele als zwei selbständige Substanzen in den größ- 

ter Gegensatz zu einander gestellt"). Von solcher Vorstellung 
zeht der Neuplatonismus aus, und es läßt sich von derselben 
"us kaum denken, wie sich die beiden völlig heterogenen Elemente 
(Substanzen) zu einer neuen substanzialen Einheit verbinden kön- 
Den. Auch Plato und die Platoniker faßten bekanntlich das Ver- 

tnis zwischen Leib und Seele als ein feindseliges und darum 
rein: uberes auf, und die hierzu verwandten Bilder von dem Verhält- 
MS wes Fährmanns zum Nachen, des Reiters zum Pferde, des Be- 
Wohners zum Hanse usw. blieben ja bis auf Thomas herab für 
die Bestimmung des Verhältnisses zwischen Körper und Seele 

Ma &eeebend, Unter dem Einfluß dieser Anschauungen dürfte 

Bona ventura auch stehen, wenn er die Seele als die Bewegerin 
*5  Leibes bezeichnet!) oder die vernünftigen Geister als die 

*"" tores corporum* 5), 


E 


' Hl d. 18. a. 2. q. 3. *i II d. 17. a. 1, q. 3; II d. 31. a. 2. q. 3. 


?) P. Il. e. 10: .. . unum est substantia corporea, alterum vero, seilicet 
nia, est substantia spiritunlis et incorporea, quae in genere snbstantine 


!j I d. 17. a. 1. q. 3: ,unitar sient. motor mobili.* 
»" Hu d. 14, p. l. ik. 8. 1. l. 


i 








l, Die Seele. 21 


gangsperiode charakterisiert, daß nämlich die Elemente der 
unterliegenden Zeit mil denen der neu anhebenden ofl in wider- 
spruchsvoller Weise und, was leicht begreiflich ist, meist unbe- 
 wult verbunden werden. Dali dies nun bei Bonaventura, dem 
groben Lehrer des Franziskanerordens, dem Freund und Zeit- 
genossen des Thomas, wider Erwarten ebenfalls zutrifft, darf 
us keineswegs "abhalten, den Tatsachen gerecht zu werden. 

Es wäre vielleicht nicht überflüssig, darauf hinzuweisen, 
dab Bonaventura in der Auffassung der Seele als Bewegerin 
des  Leibes wirklich von Aristoteles abweicht. Auch für 
diesen ist nämlich die Seele Bewegerin des Leibes „und 
zwar in der dreifachen Gestall der Ortsbewegung, der 
quzxliativen Änderung und der quantitativen Vermehrung !). 
Aush wird der Seele dadurch, dali sie als Prinzip dieser Bewe- 
gaxz hypostasiert wird, eigentlich eine Tätigkeit zugeschrieben, 
welcle andere Formen nicht zu leisten vermögen und darnil 
auıch eine grófere Realität, als im Begriffe der Form ursprüng- 
lich: gelegen war* :). — Zu berücksichtigen ist aber, dali Aristote- 
les sich dies nicht eingesteht, sondern die Seele als vegetative 
Ur sensitive den andern Formen gleiehstellt, Sie hat keine 
eigene Selbständigkeit. | 

Ein weiteres Attribut, welches der Seele kraft ihrer Bezie- 

"g zum Leibe zukommt, haben wir in der ,perfeclio* ken- 
nen xzelernt. Bonaventura verwendet diesen Ausdruck häulig 
and nicht ohne jeden Grund, wie wir gleich sehen werden. 

*1s (las Geschichtliche hierzu anlangt, so sei nur beiläufig be- 
Merkt, daß diese bei Chaleidius und in arabisch-lateinischen 
Übertragungen sich findende Übersetzung des  aristotelisehen 
ai TPARAE Y vor Thomas vielfach dazu verwendet wurde, um das 
Verhältnis der Seele zu dem menschlichen Körper zu kenn- 
*“ichnen. Den Ausdruck .perfectio* konnten auch Platoniker 
Sebrauchen, denen die Seele nicht als erste Form des Körpers gall. 
Mit ihm war auch jene andere plalonische Anschauung eines 
Nicht substanzialen Verhältnisses zwischen beiden verträglich. 
ee — 


— — 3 Wel. v. Herkling a. a. O. S, 137, ebenso die dort erwähnten 
*llen ") v, Hertling a. a. O. 8. 139. 
% Auch Wilhelm von Auvergne hat sie. 


in — 









1. Die Seele. 38 


4. Die Seele ist nicht forma corporeitatis !). | 
Wir machten vorhin geltend, daß der Ausdruck perfectio 
geeigmet sei, um eine von Thomas?) grundverschiedene Meinung 

Bonz venturas zu kennzeichnen. Dies soll nun unter diesem Ab- 
schritt näher gezeigt werden. 

Die Seele tritt nach unserem Scholastiker erst dann ver- 
vollKommmnend in den Körper ein, wenn dieser selber eine ge- 
wisse Vollkommenheit, die Entwickelung der Glieder und Organe, 
erreicht hat. Die Form nun, welche vor dem Eintreten der 
Seele im Leibe war, wird als forma corporeitatis bezeichnet. Zu 
dieser Lehre von einer eigenen im Leibe vor dem Eintrelen der 
Seele läligen Forın mußte Bonaventura unbedingt greifen, wenn 
er für die substanziale Einheit zwischen beiden im Sinne des 
Arisloteles einstehen wollte. Wir möchlen dies besonders her- 
vorrheben. dal sein Platonismus es war, welcher ihn so ent- 
schaieden zu dieser Aushilfe greifen ließ. Man achte nur im 
Folgenden darauf, wie sorgfältig er jede Lücke auf dem Verbin- 
Jurigswege zwischen Körperliche und Geistigem auszufüllen und 
*'uszueleichen sucht. Überall schwebt ihm offenbar dabei der 
Platonische bezw. neuplatonische Gedanke von der vollständigen 
Heterogeneität der beiden in Frage stehenden Elemente vor. 

Gewiß, auch Aristoteles hat die Lehre von den der ver- 
Hünftigen Seele vorausgehenden niederen Formen angebahnt. 

Vir - können auf das einzelne hierbei nicht eingehen. *) 
Er das Verhältnis des »o?c zu den übrigen Seelen- 
Stufen sei einiges hervorgehoben. Dieser ist nach Aristoteles 
die Vollendung des Menschen. Als solche selzt er vor seinem 
Eintreten in den Körper die vegelalive und sensitive Stufe schon 
VOrzbwus Vorher würde er das ihm zukommende Werk gar nicht 
"suben können. 

Nun tritt er aber ferner bekanntlich allein von außen in 
den Organismus ein. Vegetalive und sensitive Stufe hingegen 
ri "Vgl H d. B. p. 1. &. 2. q. 1; — d. 18. 4 2. q. 23; — d. 20. 

Axa 42. Thomas S. theol. | qu. 76. a. 4 ad 1: unima est actus corporis 


Phys organici potentia vitam habentis, quia per animam et est corpus 
= organieum et est potentia vitam habens. Vgl, Cont. gent. IV c, 8I, 
P. 


Conn y. theol. c. 154. 


" Man vgl. v. Hertling a. a. O. „Die Seele Entelechie* S. 119 II. 






E  ] 










1. Die Seele, 25 


In; Kommentar zum Ill. Buche der Sentenzen sagl er, 
„das Fleisch der Menschen habe seinen Ursprung von den Eltern 
Nach Art von Keimfornen („secundum seminalem rationem*). 

Ein solches Entstehen aber bezeichnet er als in der Weise 
vor sieh gehend, daß „die Natur sich nicht nur aufnehmend ver- 
hält, sondern auch als lätige und formgebende!).* In älın- 
licher Weise sagt er im Kommentar zum ersten Buche der Sen- 

lenzen ?), daß bei der Zeugung sich ein Teil von der Substanz 
des Waters loslóse und auf das Erzengte übergehe*). Das mehr 
aufmehmende Prinzip, erfahren wir des weiteren, ist dabei die 

Natur des Weibes, das formgebende der Same des Mannes !). 

Es wirkt demnaeh vor dem Eintreten der Seele in dem 
Organismus naeh Bonaventura eine besondere gestallende Kraft 
oder Form, welche dureh den Samen bei der Zeugung übergeht. 
Aus diesem ersten Ansto& entwickelt sich nach Aristoteles ohne 
weiteres der vegelative und sensitive Organismus oder die vege- 
latäiwe und sensitive „Seele“. Letzteres spricht Bonaventura. nir- 
zends aus, wenn auch die ganze biologische Erklärung nach ihm 
dieselbe ist. 

Daß aber die anima rationalis bei der Entwicklung an die 
Stelle einer schon vorhandenen forma corporeitalis träte: von 
diesem Ausweg lindet sich bei Bonaventura. nichts. 

Auf den Widerspruch, welcher aus jener Ansicht von der 
irn Samen sich befindenden, gestaltenden Kraft für Bonaventura 
SPeziell in Bezug auf den Goltmensehen Christus sich ergab, 
Wollen wir nur kurz hinweisen. Es folgt nämlich daraus auch 

!) HIE d. 3. p. 2. a. 2. q. 2. 

^j E d. 9. n. un. q. 1. 

^ Vgl noch II d. 31. a. 1. q. 1, wo ausgeführt wird, dab eine Kraft 

von der Beele des Zeugenden übergehe. Sielie auch den späteren Abschnitt 

Über die vis generativa. 

"veiblict. Xhulieh. drückt sieh hierüber Aristoteles aus, Auch ihm liefert das 

"Y eibliche Wesen den Stoff, die Materie, welche bestimmt wird, der männliche 
ge als das wirkende Prinzip, nicht nur für die Bildung des 
auch für die weitere Gestaltung des loetus, Vgl. de Gen. 


"lr: 48; 530b. 33; 729 n, 9: ró uiv dpocr augeyrra rd re. eldos xai rv 
Be aM reinen, ro M Onin ró ompa xi ^i "ine, 3788 b, 29; Gere ro ner 








Zangen eua .2.. Far 06 rÓ nir ana dr rob Doro, 7) 6 
VUE» p mod doveros, Auch die Seele stammt also vom Manne, Über das 
"abe; zu Beachtende vgl. v. Hertling 8. 168, 


E 











l, Die Seele, 27 


seien („cum homo dicat formam totius sive consequentem totum 
rocmpositum*). Trotzdem sei aber die Meinung des Magister 
(wie diejenige Hugos von St. Vietor) nicht ganz als falsch 
za erachten. Der Leib Christi sei nur kein aktueller Mensch 
gewesen !). 

Bonaventuras Haltung dem Magister gegenüber in dieser 
Frage ist zu pietätvoll. Doch wie schwankend und zurückhal- 
lend er dem groben Lehrer gegenüber auch sein mag, seine 
eigene Ansicht spricht er etwas später in bestimmter Weise 
dahin aus, dal die Seele das Menschsein verleihe. Das Beispiel 
zeigt uns aber, wie theologische Meinung bezw. Autorität gegen 
philosophische Einsicht und persönliche Überzeugung bei unserem 
Scholastiker sich geltend machen und zu Widersprüchen führen 
können. Eines ergibt sich ferner mit aller Bestimnitheit: Bona- 
Ventura gesteht dem Leibe, gelrennt von der Seele, ein eigenes 
Sein zu, zu dem sich dieser vor dem Eintreten der Seele unter 
Einfluß der „einwirkenden Kraft“ entwickelt. 

Irgend welche Schwierigkeiten zur Feststellung der Aul- 
assungsweise Bonaventuras bezüglich des in Frage stehenden 
Punkles erheben sich durchaus nicht, vorausgesetzl, dal man 
echt vorgehl, wie Schneid oder Krause. Letzterer) schlielt 
sweise aus dem Umstande, dal die Seele Christi im 
Era nicht mit dem Leibe vereint war und darum «diesem das 
**rxschsein abgesprochen werde, dab Bonaventura sich damit 
Seren die Auffassung ausspreche, nach der „durch eine gewisse 
Mrrwollständige Wesensform ... der Leib geneigt gemacht wird, 
"lie Seele in sich aufzunehmen.“ 
Wir wollen hier nun noch nicht weiter darauf eingehen, 
Abs Krause in anderem Zusammenhange in Widerspruch zu 
Aieser Stelle einem nicht aktuellen Sein, von welchem hier Bona- 
Wernlura in Bezug auf den Menschen spricht, ohne weiteres sub- 
Stanjiele Bedeutung zuschreib. Für uns ist vor allem die 
uisache von Bedeulung, dali dem menschlichen Leibe wieder- 
holt und auslührlich in den erwähnten Distinktionen des Kom- 





- ^4 Non quia omni modo sit falsa loeutio praedicta: Christus in 
!riduo fuit homo, sed quia falsitatem habet intelligendo de praedicatione 
Meudon esse aetuale, — 7") A. a O. S, 60 f, 





2R Die Psychologie Bonaventuras. 


mentars zum dritten Buche der Sentenzen ein zum Eintreten der 
Seele vorbereitetes Sein und eine gewisse Entwickelung zuge- 
schrieben wird. Das Prinzip dieser Entwickeluug „macht 
den Leib geneigt^ zur Aufnahme der Seele, und nur darin be 
ruht seine Aufgabe. Es sind eben die beiden Fragen bezüglich 





der Einheit der Form im Kompositum und einer oder mehrerer T 
der Seele vorausgehenden, den Körper gestaltenden Formen in ^ 
ganz eigenartiger Weise bei Bonaventura ineinander verwoben !). 

OK 


Es iriffl. infolgedessen nicht zu, daB, wenn die Seele aus dez m 
Körper scheidet, dieser wirklich formlos wäre, wenn auch die Sec* Àc. 
solange sie im Körper weilte, dessen einzige substantiale Form w z wr. 

Auf das Historische der Frage über die forma corporeit a- 
tis brauchen wir hier nicht näher einzugehen. Wir wissen a. ©“ 
dem Bisherigen, daB bereits Aristoteles diese Auffasung iu kTc- 
wissem Sinne vertrat, indem er den vor; erst nach Entwic&e- 
lung der vegetativen und sensitiven Seelenstufe in den Organ 1S- 
mus von außen eintreten ließ. Es sei noch erwähnt, daß au «NR 
der Lehrer Bonaventuras die Ansicht von einer eigenen fori . x»? 
corporeitatis verfocht ?). 


5. Die Lehre Bonaventuras von den Keimformen. 


Schon auf Grund der von Augustin überkommenen Leim #° 
von den ,rationes seminales* konnte Bonaventura nicht zu de—— 7 " 
selben Vorstellung von den Formverhältnissen im menschlich)" 
Organismus, wie Thomas, gelangen. 

Es ist bereits darauf hingewiesen worden, dal nach Bon =! 
ventura keine Materie ohne Form und umgekehrt auch keit — a 
Form ohne Materie existieren kann. Dies bildet den Ausgang. 77 
punkt für die Lehre von den Keimformen. Es frägt sich nàn——& # 
lich alsdann zunächst, wie diese Formen in Verbindung mit de’ r 
Materie gelangen oder stehen. ^in jedesmaliges Eingref& z 
Gottes hält Bonaventura für die organische Welt außerhalb de 3 


Menschen für ausgeschlossen. Bonaventura nimmt zu dies! 
') Vgl. den Abschnitt über: Einheit der Formen im Kompositum 35. 46 -*1 
?) Vgl. Alex. Hal. Summa p. ll. q. 63 n. 4. Im übrigen verweisen w- » 
auf die diesbezüglichen Angaben bei Krause a. a. O. S. 60 und Schneide 2 ' 
Die Psychologie Alberts des Großen, Beiträge IV. 5 . 6. 3. 20--21. 


1. Die Seele. 29 


Frage von den Keimlormen in historisel-kritischer Weise aus- 
führlieh Stellung. Wir heben nur das Hauptsächlichste hervor. 
Zunächst wird eine Ansicht erwähnt, welche Anaxagoras gehabl 
haben soll. Darnach befinden sich die Formen in der Materie 
nach außen hin sichtbar, wie ein Bild auf einem mit einem 
Sehleier überzogenen Gemälde. Da aber nach dieser Ansicht, 
so wendet Bonaventura ein, Entgegengesetztes in ein und dem- 
selben zugleich existieren könnte und die bestimmte (natürliche) 
lätige Kraft, das „agens partieulare*, nur den Schleier wegzuziehen 
hätte, so sei dieselbe zu verwerfen !). Was wir unter dem agens 
parlienlare zu verstehen haben, werden wir etwas später sehen. 
Nach einer weiteren Ansicht, welche angeblich ebenfalls 
“ul Anaxagoras zurückzuführen sei, wären die Formen in der 
Materie bloß der Möglichkeit nach vorhanden. „Nicht verborgen 
also als fertige Formen, sondern als mögliches Sein* befänden 
sie sich in der Materie „keimartig* von Anfang an?). Bonaven- 
lura skizziert hier offenbar die Meinung des hl. ‘Thomas ?). 

Er fügt hinzu, dab er dieser Meinung wohl beipflichten 
nöchte. Da sie uns aber nichts darüber mitteile, wie sich diese 
rein polenziellen Formen zur Wirkliehkeit verhalten, so glaubt 
^r sieh gegen dieselbe ablehnend verhalten zu müssen. 
| Wir werden aber alsbald sehen, dal seine eigene Auffassung 

‚on jlieser nur dadurch sieh unterscheidet, als sie uns zeigt, wie 
dies. in die Malerie eingesenkten möglichen Formen dureh eine 
Tall zur gestallenden Tätigkeit angeregt werden. 
Zunächst wird aber noch eine Anschauung „mehr moder- 
Mer Philosophen“ erwähnt, welche unser Scholastiker geradezu 
als „unvernünflig“ bezeichnet. Nach dieser würden nämlich alle 
Formen, ühnlich wie die menschliehen Seelen, unmiltelbar von 
Gott erschaffen. Diese Ansicht scheint auf arabisehem Boden 
entstanden zu sein. Denn auch Averroes tadelt sie, und von 
"liesem mag auch Bonaventura davon Kenntnis gewonnen haben. 
Acwernes selber nennt als Vertreter dieser Lehre Alfarabi und 
Avicenna !)., 









! Hu d. 1. p. 9. a. 2. q. l. dj I. e. 
*) Vgl. Thomas I 8, d, 18. q. 1. a. 2. 
*) Vgl. Averroes IX Metaph. com, 7. 














1. Die Seele. 31 


vera turas daselbst verlretener Anschauung die bereits im Einzeldinge 
verwirklichten oder wenigstens die bereits aktiv in der Materie 
wirkenden, ihrer Bestinmtheit entgegenstrebenden Formen !). 
Wir könnten nach dieser Stelle die forma naluralis als die 
ver wirkliehte Fori des vollendeten Einzeldinges bezeichnen, als 
das Resullat aus Materie, Keimlorm und einwirkender, täliger 
Krall(.agens*). Aber an der bereits erwähnten Stelle, an der Bona- 
venlura „natürliche Form* und „ratio seminalis* als gleichbe- 
deulend gebraucht ?), sagt er auch, die „natürliche Form reiche hin, 
um mit der Materie das Einzelding hervorzubringen.* Eines 
aber dürfte trolz der immerhin auch hier schwankenden Bedeu- 
. lung der „natürlichen Formen* sicher sein. Die „natürliche 
Form*, wie die „ratio seminalis*, haben an diesen beiden Stellen 
eine erweiterte, aktivere Bedeutung als sonst, Sie sind keine 
Keiniformen mehr, welche noch der Einwirkung des natürlichen 
Agens harren, um ihre Tätigkeit zu beginnen, sondern sie sind 
tätige, wirkende Formen. 

Wie aber Bonaventura sellen von dieser „natürlichen Form“ 
SPricht, ebenso auch von der „ratio seminalis* in diesem Sinne. 
Die Übertragung mit Keimform dürfte darum etwas unzutrel- 
end sein. Unter ratio seminalis haben wir allgemein nur zu 
Verstehen, wie etwas, die Form, das Einzelding, im Keime ange- 
legt ist. Die Formen befinden sich in der Materie nach Art 
TOS Samens im Erdreiche. Sie verhalten sich zu den verwirk- 
lich ten Formen, wie etwa das Samenkorn zum Baum. Wie 
F'eachtiskeit und sonstige Bedingungen noch hinzutreten müssen, 

mil der Same aufgehe und zum Baum werde, ebenso muß auch 
das „naturale agens* zur Keimform hinzutreten, damit diese sich 
Ver wirkliehe, „natürlich“ werde. Mit dem Ausdruck „rationes 
Serminales® ist somit eigentlich nur ein Vergleich gegeben, wie 
die Formen in der Materie liegen. Die Formen liegen in der 
Materie „languam in seminario* oder ,seminaliler* *)5. Wenn 

Bonaventura sagt, die Keime von den entwickelten For- 





' H d. 15. a. Il. q. 1: ,sicut aliae formae naturales non ex nihilo 
, sed ex aliqua potentia activa in materia ex qua fiunf, tiinquam 
*X Beminario — so wird auch die sinnliche (seil, Tier-) Seele „ex potentia 
""Alerie netiva, quae ab agente excitatur". 
*) Hi. d. 18. 1. c. ?) HE d, 15, a. T. q. 1. 





32 Die Psychologie Bonaventuras. 


men lagen oder liegen in der Materie, so ist mithin das Ver-- = —— 
hältnis der Keimform zur verwirklichten als ein potentiellez——» — SEE 
gemeint. Das natürliche Agens muß zur potentiellen Form hinu-s s» =: 
treten, damit diese in Wirklichkeit übergehen kann !). 

Das, was also im „Samenfelde“ liegt, ist die von uns vor— —m -cr 
hin erwähnte, von Anfang an in die Materie eingesenkte Keim- s em 
form, welche von der äußeren tätigen Kraft zunächst angeregt ————€2 
werden muß. Diese tätige Kraft muß um so größer sein, je voll- 8&8 IM | 
kommener die Wesen sind, welche hervorgebracht werden sollen?) 4€ —  * 

Die Annahme dieser drei konstituierenden Prinzipien wider-— s ———i 
spricht nun offenbar Bonaventuras sonst in aristotelischem Sinne» sr mm n 
betonter Lehre von der Materie und der Form als den beiderm ———* 
hinreichenden ^einsprinzipien. Doch, das muß noch hinzuge- —» —m 
fügt werden, auch Aristoteles ist sich in diesem Punkte nich s 8 — 
konsequent geblieben. Auch bei ihm finden wir eine áhnliche» e d ! 
Trias von Entstehungsprinzipien zu dem ursprünglich scharf for-—19 er) 
mulierten Dualismus. Er schreibt nämlich der, anfänglich nes om | 
vom begrifflichen Standpunkte aus betrachtet rein passiveis ==: 
Materie ebenfalls eine mittätige Kraft zu. . Es bedeutet dies ers m ———3: 
Zugestündnis des Stagiriten selber, daß zur Erklärung des wirk- —JK — x 
lichen Seins und Werdens die ursprüngliche „Scheidung nich = & =. 
durchzuführen ist“ ?). 

Das dritte Prinzip neben der Materie und der mittátigen krat HE. s =>": 
ist die Form. Mit dieser Herbeiziehung eines dritten Prinzipes, wie m 7. 
verschieden es auch bei Aristoteles und Bonaventura sich àuBerlicE —» si 
gestaltet, wird die Erklärung der substanzialen Veränderung buwo  7 
des Werdens und Vergehens innerhalb der Natur erleichtert. Dure 1" 
Nachlassen der einwirkenden Kraft des natürlichen Agens tri zx — -!! 
auch nach Bonaventura die Form wieder mehr in ihre Keing ss sm 
anlage zurück, und dureh Einwirken einer andern Naturkràt sl 
tritt eine andere Form innerhalb der Dinge bezw. der natürls M ——Ii- 
chen Erscheinungen hervor, welche bisher in ihrer potenzielle — ee"! 
Keimanlage der Eduktion in die Wirklichkeit harrte. 


') Vgl. IV d. 48. a. l. q. 4; ll d. 7. p. 2. &. 2. q. 1: Et si tu obicinamscmmmE 35- 


quod materia non agit ... essentia materiae solum se babet per modu amc = 
receptivi, sed seminarium inditum se habet quodammodo per modum activa CE 
quodammodo per modum passivi, quoniam cooperatur agenti ... — "jid. UT 


p. 1.a. 2. q. 01. ') Vgl. Baeumker, Das Problem der Materie S. 26- an. 




















1. Die Seele. : 33 


Wir müssen nun nach unseren Ausführungen über die 
ralicyrses seminales bei Bonaventura. noch in Kürze Stellung neh- 
men gegen das, was Krause darüber berichtet. Wir werden 
dabei sehen, daf Krause sich nieht vor Widersprüchen zu hüten 
veri ochte !). 

Zunächst hält Krause an einer substanzialen Veränderung 
fest, obwohl er den Formen, welche in die Materie eingesäet 
simil, ein „Sein* zugeslehl. „Diese neuen Formen ... sind von 
Anfang an in der Materie — als ein *'Elwas! —. Dieses 
FItwwas sind die rationes seminales.* 

Wenn aber wirklich die Formen schon ein eigenes Sein 
ira der Malerie haben, wenn besonders die „neuen Formen“ 
sehon in der Materie liegen und nur durch das natürliche Agens 
exlaxziert zu werden brauchen, dann ist nieht einzusehen, wie noch 
wor einer subslanzialen Veränderung gesprochen werden kann. 
Dies um so weniger, als wir das natürliche Agens, wie wir 
bald schen werden, nach Krause eigentlich gar nicht in Betracht 
zu Ziehen das Recht haben. Die Sache bedarf wohl noch eini- 
zer K[rklärung. Auch Krause sagt, die Form werde von einem 
Potenziellen Sein in ein aktuelles versetzt. Diese Worte haben 
uber nach Krause ihren wahren Sinn nicht, da er diesem poten- 
2Ziellen Sein der Form eine zu große Aktualität zuzuschreiben 
bernaht ist. 

Wie die „neuen. Formen“, so sagl er, lreten auch die 
Faticy pos seminales von Anfang an als etwas für sich Seiendes 
in ler Materie auf. Sie entwickeln sich nach ihm in „selbstän- 
iger Weise* und seien mehr als die Disposition der Materie 
Ur Eintritt in die organische Form, wie sie der Aquinale 
SUE (y 2). 

Von einer substanzialen Veränderung lrolzdem zu sprechen, 
scheint uns widerspruchsvoll. Es muß ja zugegeben werden, 
dati an dieser wie an manch anderen Stellen bei unserem Scho- 

1 es schwer ist, zu einem sicheren Resultate zu gelangen. 

Mlers wenn parre in vieldeutiger Weise nebeneinander 


-———— 


— M un 





') Krause, Lehre des hl. Bonav. über die Natur der körperlichen 
"Ud geistigen Wesen.. S. 24 ff. 
?) a. a. O. S. 26 u. 27. 
Beitigs Yl 4—5. Lutz, Die l'ayehologie Honaventuras. Jj 


E 


34 ) Die Psychologie Bonaventuras. 


gebraucht werden, wie z. B. hier ,Form- und „ratio seminalis?- —  ——- 
Aber es folgt doch daraus zunächst nur die Aufgabe, diese Be— = + 
griffe so scharf als möglich gegenseitig abzugrenzen. Dies haul == a 
aber zu seinem Nachleile Krause hier vernachlässigt. 

Er setzte unbedenklich „Form“ gleich „ratio seminalis_ —7 . 
Infolgedessen sagt er nun einerseits, daß diese „ratio seminalis* ^7 = 
sich in so selbständiger Weise entwickle, daß dabei der Einfluls_2 sme ıl 
anderer Faktoren nicht als ein unmittelbarer aufzufassen ist. 2 # =! 
Andererseits sagt er aber auch, sie verhalte sich bei der Ent— 3 | 
wicklung teils aktiv, teils passiv und genüge nicht, um neue» € _ı 
Wesen zu produzieren!). Zunächst sagt er, das kreatürlichez » x^ d 
Agens eduziere die Formen, das „Etwas“, die „ratio seminalis* ^ z—— : 
nach und nach, und etwas später erklärt er, in ihnen (den rationes ^ = a 
seminales) selbst liege die aktive Kraft, welche von den natür—- s. a^ 
lichen Kräften angeregt, jene Formen eduziert. 

Es handelt sich dabei, wie wir sehen, um das bereits be— —» « 
rührte Problem von Materie und Form als Seins- und Werde— — BF 
prinzipien. Hatte Aristoteles nicht mit diesen beiden in Wirk— —X —34 
lichkeit auskommen können, so ließ sich dies noch viel weniger <= — 2 
von den Späteren erwarten. 

Für uns bleibt darum unser bereits fixiertes Resultat be. —» « fi 
stehen. Bonaventura erklärt sich das Naturgeschehen, Entste——» 2 zi 
hen und Vergehen aus drei Prinzipien: der Materie, der in ders —-» ie 
selben im Keime schlummernden Form .als ens'in potentia *- —— sex 
und der Naturkraft. 

Nach einem Blick auf diese in stoisch-augustinischem Sinn sr s arıı 
gehaltenen Ausführungen Bonaventuras von den rationes sem: rw li. 
nales begreifen wir nun vollends, daß letzterer die Seele eirenf «s wm ıl- 
lich nicht von Anfang an mit dem Körper in Verbindung trete ei 
lassen konnte und sie deshalb nur als dessen perfectio bezeicl S' —_--- 
net. Eine Materie ohne Keimformen gibt es eben nach diese» z———9ec 
Lehre nicht. 

Die Seele könnte infolgedessen nur dann die erste For:  — m 
des Körpers genannt werden, wenn sie gleichfalls als Keimfor —7 — 
in die Materie eingesenkt wäre, oder man müßte eine Mater — ie 





)S 24, ) H d. 7. l. c. 








1. Die Seele. 35 


ohne Form als existierend annelımen, mit der sich die Seele 
verbsiinde. 

Dies wäre aber iuithleden gegen die Auffassung Bona- 
ventaras wiewohl er die Materie als das Prinzip der Existenz 
bezeichnet. Ein letzter Ausweg wäre endlich, die Körpermaterie 
jedesmal beim Entstehen eines Menschen unmittelbar von Gott 
erschaffen zu lassen. Diese Meinung fand, wie Bonaventura er- 
wiihhnt, wirklieh ihre Vertreter !). 

Aus dem Bisherigen wissen wir bereils, daß Bonaventuras 
Meinung über die rationes seminales, „welche alle Doktoren der 

Theologie und Philosophie gehabt hátten*, keineswegs von seinem 
zro&en Freund und Zeitgenossen Thomas Anerkennung fand. 





6. Stellung Bonaventuras zur Medienlehre. 


An die Lehre von dem Verhältnis der Seele zum Körper 
aareel den ,Keimformen* schließt sich die Lehre von den Medien, 
«1. lh. von den Übergangskörpern zwischen Seele und Leib, er- 
zt nzend an. 

Die Lehre von der Notwendigkeit von Bindegliedern zwi- 
Sehen Körperlichem und Geistigem ist alt. Datiert doch die 

| vom  ,Lebensgeist* (Pneuma) bereits in die Zeit vor 
Aristoteles hinauf. Und wenn Aristoteles auch Seele und Leib 
als Form und Materie unmittelbar vereint sein läßt ?), so nimmt 
er doch zur Erklärung der Sinnenvorgänge, der Phantasie, des 
Tra xamnes, des Sehlafes und der Empfindungen ein Medium an: 
das Warme, das Pneuma 9. 

Im Neuplatonismus übernimmt ein ,Lichtleib^, der die 
Seele umgibt und durch den sie den Körper belebt und bewegt, 
die Rolle eines solehen Bindegliedes '). Auch bei Augustin bilden 
das Lieht*) und eine Luft, „in der die Vögel nicht fliegen kön- 
nen“ +), also eine Art Äther’), die vermittelnden Elemente. 


*) HI d, 30, a. 3. q. I. *) De an. II 1, p. 412 b. 6-9. 
?j Vel.Siebeck: Geschichte der Psychologie, Gotha 1880, I, 2, S, 130 ff. 
*) Vgl. Baeunmker, Witelo (Beitr. Ill, 2), S, 452'ff. 
*) De gen. ad. litt. VII, 19. *) [ e. III, 6 
"1 ^| Nieht die quinta essentia des Aristoteles, die von Augustin, wie von 
otin verworfen wird; vgl. Baeumker a, n. (). 8. 438 Anm, 4. 
g* 











1. Die Seele. 91 


| der Seele sich zu verbinden. — Das eigentliche Band zwischen 
| dera höchstvollendeten Körper und der untersten vegetativen 
Seelenstufe bildele der spiritus vitalis !). 

Als Zeichen der Würde des Körpers gilt Bonaventura (in 
alti berleferler Weise) die Hand, das Organ der Organe?). Den 
spirilus selber, zu denen wir im Abschnitt über die vis generativa 
noch die vis formativa beifügen müssen, scheint eine eigene, in 
zewisem Sinne vom Körper gesonderte Existenz zuzukommen, 
wenn sie auch nur in diesem exislieren. Sie werden zwar als 
„aus der Natur* des menschlichen Körpers bestehend gedacht, 
aber auch Unveründerliehkeit (ähnlich wie dem corpus caeleste) 
komme ihnen wegen ihrer günstigen Komposition aus Elemen- 
len zu. Darum heißt es sogar, sie seien von der Konstitution 
des Himmelskörpers ?). 





7. Entstehung der Seelen; frühere Ansichten. 


Obwohl Bonaventura in seiner Auffassung des Verhältnisses 
*Wis«-hen Seele und Körper noch ganz unter dem Einflusse der 
bergangslehre steht, so ist er doch weil davon entfernt, die 
"ieux»latonische Emanationslehre bezüglich der Entstehung 
der Seelen ebenfalls in seine Vorstellungswelt milaufzunelimen. 
Als entschieden überwunden darf auch der Traduzianis- 
mu sx gelten, in dem seine Lehre von den rationes seminales, den 
"* «Xer Materie schlummernden Keimformen, ihn eigentlich leicht 
ten befangen halten können. Sein großer Gewährsmann 
eel e en -—— 


À ) Quod obicitur, quod in omni coniunctione debet esse salva proportio, 
dicendum est, quod in coniunctione animae ad corpus salva est proportio et 
absolute et in relatione ad finem; absolute, nam quamvis supremum spiritus 
et infmum corporis multam habeant elongationem, tamen supremum corporis 
in Minimum spiritus summam habent vicinitatem. Spiritus enim animalis sive 
TAtionalis habet potentiam vivilieandi, potentiam vegetandi et sentiendi; cor- 
pus *^utem humanum habet complexionis aequalitatem, habet organornm mul- 
iplicitatm, habet rursus spirituum subtilitatem, et secundum triplicem difle- 
Teütiay. habet enim spiritum vitalem, spiritum naturalem et spiritum anima- 
lem. Comparando igitur complexionem aequalem ad vim vivificativam per 
medina, ei vinculum spiritus vitalis, optimus est nexus... A. a. O. 

°) Brevil p. Il, e. 10, Vgl Aristot. De an. III 482a 1-5. 
7?) JI d. 17. a. 2. q. 2. 














En 








e 1. Die Seele. 3) 


N. Die Tierseele. 


Über das Entstehen der Tierseelen unterscheidel Bonaven- 
lurzx, in gewohnter historisch-kritischer Weise vorgehend, vier 
Meinungen. Bei der Widerlegung der drei ersten gerät er zu- 
weilen in Widersprüche, indem er ein Moment, das er sonst als 
nicht berechtigt verwirft, da, wo es ihm als Ausweg dienen 
kann, zur Verwendung herbeizieht, Die erste Meinung, nach 
der die Tierseelen „aus Nichts* beim Beginne der Schöpfung 
ins Dasein gerufen würden und sich dann vermehren oder „über- 
Iragen*, wie eine Kerze, wenn sie einmal angezündet ist, sich 
vermehren kann, ohne ihr Licht zu vermindern, weist er zurück, 
Az dieselbe eigentlich annehme, daß eine „natürliche Form“ 
eirıe andere „ex nihilo* hervorbringe !). — Andere nehmen an, 
so  hóren wir weiter, da& die Tierseele aus Materie und Form 
bestehe. Wie die übrigen Formen der Körperwelt „seminaliter* 
ir: der Malerie liegen, so auch nach diesen die Tierseelen in 
einer geistigen Materie, und diese geistige Materie erhalte da- 
durch „eine aktive Kraft, so daß aus ihr die Tierseele werden 
kann, wie die kórperliche Natur zum Hervorbringen von Kórpern*. 

& ventura macht dagegen geltend, dal es unbegreiflich 

Sei, dal eine geistige Materie existiere, die nicht lebe und 

fühle, und weshalb aus einer solchen meht auch vernünltige 
elen werden könnten? 

Diese Ansicht findet hiermit, wie leicht einzusehen ist, keine 
‚echte Widerlegung. Der zweite Teil der Widerlegung beruht 

auf der Voraussetzung, daß sich die Tierseelen nicht 

Weiter entwickeln. Was Bonaventura aber zuerst vorbringt, 

mle auch gegen seine eigene Lehre von den .raliones sermi- 

nales: der Körperwelt vorgebrachl werden. Warum genügen 

da. Materie und Keimform nicht zum Hervorbringen des Einzel- 
diriges? Warum sind die Keimformen nicht alle wirklich ? 

Weil es noch eines natürlichen Agens bedarf, um die Ent- 
Wickelung anzuregen, würde Bonaventura antworten. Ähnlich 
lief&e sich aber auch für die Tierseelen die Lehre gestalten. 


=... 
!) I1 d. 15. a. 1. q. L. 


m-— 
































l. Die Seele, 4l 





9. Eas „agens naturale* als erster anregender Faktor bei der 
Eduktion von Formen. 


Was versteht Bonaventura unter dieser Kraft des „nalür- 
licben Agens?" Zunächst ist eines sicher; dab das Agens 
eigentlich ein neues von Materie und Form verschiedenes, das 
Einzelding mitkonstituierendes Prinzip ist, darüber gibt sich unser 
Scholastiker keine Rechenschaft. Er hält infolgedessen prinzipiell 
arsch nur an Materie und Form als den beiden Seinskonstituen- 
ter fest. Ähnlich verhält es sich auch bei Aristoteles. Sowohl 
Aristoteles, als auch die von ihm abhängigen und beeinflußten 
Philosophen, mußten von der ursprünglichen abstrakt erkenutnis- 
tlneorelischen Zweiheit von Entstehungsprinzipien abweichen, 
rzzıchdem einmal ihr Blick sich mehr der konkreten Natur zuge- 
wwrandt halte Von diesem Gesichtspunkte aus haben wir auch 
EKxonaventura zu beurleilen. Indem er vor allem mit der ihm 
zınımillelbar gegenübertretenden Welt der Wirklichkeit (Erschei- 
zaurgen) rechnet, erweist sich die metaphysische oder erkenntnis- 
theoretische  Distinktion als unzulänglich. Hier tritt vielmehr 
unserem Scholastiker die in allem wirkende und alles bewegende 
Naturkraft gegenüber. Die Form aber verflüchtigt sich bei ihm, 
wie bei so manchem seiner Zeitgenossen, in ein mehr gedank- 
liches Musterbild, nach welchem der konkrete geschaffene Stoff 
unter Einwirkung der bewegenden Kraft sich gestaltet. Auf 
letztere wurde somil ein ganz besonderer Nachdruck gelegt. 
Bonaventura teilte sie in eine universelle und spezielle 
"in. Die erstere genügte zur Eduklion der niedrigsten Formen 
US ger Malerie, ihrem .seminarium*; für höher entwickelte 
Organismen und für vollkommener zu eduzierenden Formen be- 
durfte es aber einer speziellen '). 
Unter der speziellen einwirkenden Kraft versteht Bonaven- 
'ura vor allem die Lebenswärme, den .calor vivifieus*, die 
"5Piritus* und besonders auch eine „seelische Kraft“ (der 
*. A. H d. 8. p. 1. a. 2, q. 1: Ad quaedam educendn sufficit. enusa uni- 


In virtute naturae est perducere corpora omnium animalium, 


Verg han 
uni Un (amen aliter et aliter. Quaedam sunt, ad quae non sufficit (causa 
Versalis nisi adiuvetur ab agente consimilis speciei, Vgl. Il d. 7. dub, 3. 


B —— 


42 Die Psychologie Bonaventuras. 


Eltern), durch welche die Seele bei den Tieren in das Seit 
eduziert wird !). 

Bonaventura beruft sich bei der Verwendung dieses ageus 
naturale gern auf den „Philosophen“. Es muß aber hervorge 
hoben werden, dat Aristoteles weit davon entfernt war, der in 
der Materie liegenden Kraft, ihrem eigenen Antrieb (oo), eine 
solche Bedeutung zuzuschreiben, wie sie Bonaventura diesem 
dritten Prinzip zuerkennt. Bei Aristoteles war immer die Form 
als das aktive Prinzip in erster Linie gedacht ?), wenn auch die 
Kraft der Materie in bestimmter Weise sich äußerte als „mitwir 
kend, selbstwirkend und gegenwirkend* 3). Bonaventura li 
aber die Form zu einer realen Bedingung, welche in dv 
Materie eingesenkt ist, heruntersinken, das natürliche Agens hi’ 
gegen tritt an Stelle der aristotelischen Form, wenigstens d- * 
Wirkung und Tátigkeit nach. 

Bei Aristoteles aber wie bei Bonaventura folgte diese Trı -- 
von Prinzipien mit Konsequenz daraus, da& die Materie 
eine bereits irgendwie in konkreter Weise existierende gedack 
wurde. Damit fiel der ursprüngliche erkenntnistheoretisch kons  * 
quente Dualismus !). | 

Auch Bonaventuras Naturerklärung noch in den ursprüng s mr 
lichen Dualismus einzwängen zu wollen, trotz der mannigfallige gen 
Stellen, an denen sich eine gänzlich veränderte Betrachtungcae ag 
weise verrät, dieser Versuch Krauses?) muß deshalb als ve» -er- 
fehlt betrachtet werden. Krause scheint dabei vollständig e die 
Umwandlung und die Entwickelung außer acht gelassen zu 
haben, welche dieses Problem bei und seit Aristoteles erfaı en 





') Hl d. 15. LI. c. 

”) Vgl. Baeumker, Probl. d. Mat. S. 269. 

^) Baeumker, S. 279. 

!) Baeumker charakterisiert diese Umwandlung des Begriffes hi 
Materie bei Aristoteles mit den Worten: „Die Wendung dagegen. welche -_ 
stoteles dem Begriffe der Materie gibt, erscheint ala eine sachgemäße > 
zession, welche die wissenschaftlichen Bedürfnisse der Naturerklärung us : 
merkt dem unzureichenden philosophischen Standpunkte abgeru ss 3 £^ 
haben und welche darum nicht einfach als außerwesentlich beiseite gels = em 
werden darf.“ A. a. O. S. 271. 

") A. a. O. S. 29 f. 


T- 


l. Die Seele. 43 


mtl. — Auch Averroes vertrat, um dies kurz zu erwähnen, die- 
elbe triadische Ausicht, wie unser Scholastiker, bezüglich des 
‚ntstehens der Einzelwesen !). Ebenso ist auf die Rolle hinzu- 
"eisen, welche das .agens naturale" in der Bonaventura viel- 
ch. nahestehenden, wahrscheinlich von dem Schlesier Witelo 
erfaßten Schrift „De intelligenliis" spielt ?). 


l0. Entstehung der Menschenseele. 


Wir haben bereits gezeigt, daß Bonaventura die Ausiclit 
erlritt, daß die Seele bei dem Entstelien eines neuen mensch- 
chen Organismus unmittelbar von Gott geschaffen werde. Ein- 
^hend befaßt er sich bei dieser Frage mit der Kritik und der 
"iderlegung der gegenteiligen Ansiclıten. 


Bezüglich der Frage, ob die Seele vor dem Leibe erschaf- 
1 würde, scheint er es nicht zu einer bestimmten Entschei- 
ing bringen zu können. Allerdings müssen wir dabei in Be- 
acht zielen, daß es sich um eine Meinung Augustins handelt, 
»er die er nicht hinauszugelien wagt. Es frägt sich nämlich, 
> die Seele Adams vor dem Leibe erschaffen wurde. Die Ant- 
ort hierauf entscheidet zugleich für die übrigen Seelen. Für 
e Erschaffung der Seele vor dem Leibe spräche nun vor allem 
re Unabhängigkeit von letzterem und ihre Engelsnatur. 


Augustin war bezüglich dieses Punktes, wie Bonaventura 
diesem Zusaınmenhange erwähnt, unschlüssig ?), weil sowolıl 
Ansicht von dem Erschaffen der Seele vor dem Körper, als 
'h die von dem Erschaffen in und mit dem Körper, 
- gleicher Wahrscheinlichkeit und gleich gewichtigen Gründen 
teidigt werden könnte. Bonaventura entschließt sich aber für 
*lere Auffassung, weil es in der Bibel liciBe, daß Gott erst 
=} der Bildung des Leibes diesem eine Seele eingeliaucht habe !). 


) Vgl. Averroes, Metaph. I c. 1, VII c. 10. n 39. 

?) Baeumker, Beitr. Ill, 2, p. 14, 26--15, 2 und die Erläuterungen 
diesem Text. 

?) Vgl. Augustin, Lib. de Genes. ad lit. c. 24. u. 35 ff. 

') Il d. 15. a. 2. q. 2. 





1, Die Seele. 45 


Derselbe Gedanke liegt auch dem zugrunde, was er gegen 
‘ Präexistenzlehre des Origenes und der Manichäer vorbringt. 
ese waren der Ansicht, dali die Seelen vor der Welt erschal- 
t und zur Strafe in die Leiber gebannt seien. Eine solche 
ılfassung halt Ma Bonaventura aus drei Gründen für falsch. 

| derspreche nämlich der Lehre des Glaubens, dab die 
elen BR vor ihrer Vereinigung mit dem Leibe gesündigl 
Men. Es widerspreche ferner diese Präexistenzlehre vor allem 
ch der Philosophie, da die Seelen zur Strafe in dem Körper 
sichsam wie in einem Kerker sich befindend gedacht würden. 
teh Bonaventura aber hat die Seele vielmehr eine Neigung 
m Körper, da sie ihn vervollkommnet; würde sie mit dem 
rper nicht substanzial geeint, dann gübe es keine wahre 
cies „Mensch“ !). Es widerspreche die Präexistenzlehre aber 
!h der Erfahrung, welche zeigt, daß die Seele offenbar selbst 
e große Neigung zum Körper hat, da sie von ihm sieh nicht 
men wolle ?). 

Beide Entgegnungen zeigen uns, daß, wenn Bonaventura 
h an manchen Stellen in platonischer Gegensätzlichkeit das 
"àültnis der Seele zum Leibe zum Ausdruck bringt, die 
"stellung von einer substanzialen Einheit doch die vorherr- 
ende ist. 

Endlich wendet sich Bonavenlura noch gegen eine Ansicht, 
Iche mehrere Philosophen gehabt hätten und besonders der 
'lasser des liber de Causis. 

Nach diesen Philosophen nämlich und dem Verfasser des 
F de Gausis würden die Seelen von der Inlelligenz geschaffen. 
bewog sie, wie Bonaventura bemerkt, zu dieser Lehre die 
stellung von der völligen Einfachheit und Unveränderlichkeit 
tes, Darnach konnten sie sich nicht denken, daß Golt elwas 
Kittelbar erschaffe. Diese Lehre sei aber als eine härelische 
verwerfen. 

!j IE d. 18. a. 2. q. 2. 
! malen Secundum quod dioit Apostolus (II Cor, 5, 4): Nolumus expoliari sed 
Frvestiri; quod mirum esset, si ad corpus naturalem  aptitudinem et 


hiationem. non haberet sicut ad suum sodalem, non sicut ad carcerem, 
L 0. 





— 





46 Die Psychologie Bonaventuras. 


Nur wenn der Verfasser des Liber de Causis sagen wolle, 
daß die Seele von der Intelligenz eine „Erleuchtung“ empfängt, 
lasse sich dessen Anschauung mit der des Philosophen vereini- 
gen!) Nach letzterem übertreffe nämlich die Intelligenz die 
Seele an Klarheit der Erkenntnis. Darum sage ein Philosoph — 
es ist Jsaac Israeli?) —, daB die vernünftige Seele im Schal- 
ten der Intelligenz geschaffen würde und die sensitive im Schal- u 
ten der vernünftigen. 

Interessant für uns, weil charakteristisch für den philoso- 
phischen und speziell für den erkenntnistheoretischen Standpunkt 
unseres Scholastikers, ist, was hier über die Beziehung der Seele 
zur Intelligenz gesagt wird. Wir sehen daraus, wie wenig Bonaven- 
tura die geschichtliche Stellung der arabischen Intelligenzenlehre 
in dieser Form «durchschaut hat, so energisch er sich auch dagegen 
verwahrt, daß die Seele selbst von dieser Intelligenlia erscha t 
fen würde." Über diese „falsche“ Lehre, ihre Bedeutung um 
ihren Ursprung, hätte etwas gesagt werden ınüssen! 

Bezüglich des Entstehens der Seele stützt Bonavent* ""* 
seinen kreatianistischen Standpunkt besonders auf die Lek »*" 
von der Unsterblichkeit und Unveränderlichkeit der Seele *7 b 
deren Würde als „Abbild Gottes“ ?). 





Il. Einheit der Form im Kompositum und speziell im Mensch “' 


Aus unseren Ausführungen über die forma corporeit 2-385 
und das Verhältnis der Seele zum Körper als perfectio * zen 
motor ging indirekt auch hervor, was Bonaventura über j aui 
Zeit des Entstehens der Seele, bezw. über die Zeit, wann « Be 
selbe in den Körper eintritt, denkt. Erst wenn der Kórpei- ni 


') Lib. d. Caus,, prop, 10. 18. 28. 
7) Der Wortlaut der Stelle, die in dem Drucke: Omnia opera Ya 


—wW 
Lyon 1515, völlig verderbt ist, wird nach cod. Paris. bibl. nat. lat. 14 -— 
mitgeteilt von Baeumker, Witelo (Beitr. 11, 8) S. 383. 
" I1 d. 18. a. 2. q. 3: Cum enim solus Deus sit. qui habeat va € m 
in semetipso et vitam indeficientem, solus est, qui potest producere pr M 


pium vitae perpetuum. Cum igitur res incorruptibiles substantificari 
possit in materia transmutabili et operatio creaturae sit super materiam tr-2** 
mutabilem, impossibile est aliquam creaturam. animam rationalem produc ET” 


2 
re. 


0 


1. Die Seele, 47 


ier der Seele entsprechenden Vollkommenheit und Entwicklung 
kommen ist, so daß diese ihre organischen oder sonst ihr 
ntümlichen Tätigkeiten wohl auszuüben vermag, zieht sie in 
Wie aber denkt sich denn Bonaventura das Verhältnis der 
heren und späteren Formen im Organismus? Wie vereint er 
se seine Annahme mit seiner öfters betonten substantialen 
iheil im Kompositum und besonders im Menschen? Gerade 
im Menschen scheinen sich da besondere Schwierigkeiten zu 
teben, da die Seele von außen her sich mil dem bis zu einem 
wissen Grad formierten und entwickelten Körper verbindet, 
i den Tieren entwiekell sich, wie wir gesehen haben, aus der 
slallenden Kraft die Seele selber; es äußert sieh mit anderen 
orten diese Kraft als sinnliche Seele, wenn der Körper eine 
stimmte Organisation erlangt hat, Es fragt sich also zunächst, 
8 aus der forma corporeitatis des Menschen wird, wenn die 
le die Stelle einer Form des .physischen, organischen Kór- 
8* übernimmt. 
. Doeh die Frage nach der Einheit der Formen in einem 
"positum geht noch weiter zurück. Jedes Kompositum ent- 
L nach der allgemeinen Annahme der Aristoteliker und Scho- 
ker zunächst durch Verbindung und Vermischung von Ele- 
tarkörperehen. Diese werden geformt, und in diese kann 
Ding der Erscheinungswelt bei der Zerstörung darum auch 
ler aufgelöst werden. Es wird also die Frage nach der 
rej der Form in erster Linie von diesen Elementarkörper- 
t ausgehen müssen, ob sie nämlich als Elemente in der 
:n als solchen zukommenden Substanz und Form im Kompo- 
% erhalten bleiben oder nicht. Wenn nun auch bei Thomas 
hinsichtlich des Verbleibens der Elemente im Kompositum 
isse Schwankungen nachweisen lassen !), so vertritt er doch 
Pkanntermaßen den Standpunkt, daß die Elementarformen 
virtuell im Kompositum zurückbleiben *). 
Nun aber entwickelt sich ein Gebilde auch von einer 
lerern Form zu einer höheren, so daß die vorhergehende Form 





') Vgl. Schneider a. a. O. 8. 29. 
?) Vgl. S. I q. 76. a. 4. ad. 4, Schneider a. a, 0. S, 37, 


le 








1. Die Seele, 49 


| 


| welehe „das bestimmte und begrenzte Sein gibl* !). Hier aber 
setzt sogleich die Verschiedenheit ein. 

Albertus Magnus schließt sich nun unzweifelhaft der 
Meinung an, dal die früheren Formen in einem Komposilum 
selbsländie weiler fortbestehen. Mit Avicenna sprieht. er sich 
nämlich *) dahin aus, dal; die Elementarkörper in der Mischung 
mrückbleiben in ihrem ersten Sein („quoad primum esse*). Doch 
will er ihnen, wie Schneider ausführt, keine ausgeprägten For- 
men zuschreiben ?), 

Duns Scotus schließt sich bezüglich des Zurückbleibens der 
Elementarformen im Kompositum an Thomas an, nach welchem 
diese nur virtuell im zusammengesetzien Körper forlbestehen !). 
Er ist jedoch der Ansicht, dal bei der Konstitution des Körpers 
uber der Seele noch eine forma corporeitalis mitwirke, welche 

diesen ein unbestimmtes substanzielles Sein verleihe 5, Über 
das Verhältnis dieser Kórperform zur Seele äußert sich jedoch 

Drans nicht bestimmt genug. Es scheint, dab er für eine gleich- 
zeitige Exislenz dieser ,Kórperform* neben oder unter der Seele 
rn einer gewissermaßen unlergeordneten, aber immerhin selbstán- 

izzen Weise ist. Die nach ihr in Wirklichkeit tretenden höheren 
"ormen beeinträchtigen oder ,vernichlen* sie nur in ihrem „voll- 
‚Orraamenen* Sein"). 

Auch die Reihe von anderen Formen, welehe bei der Ent- 
"1*-Kelung eines Komposilums aufeinander folgen und welche 
baaomas beim Eintreten der höheren Form vernichtet werden 
#31, bleiben in einer von Scotus nieht näher bestimmten. Weise 


vr ac ck 7). 









') Bonav, I Sent. d. 24. a. 1. q. 1. 

*) De Genernt, et Corrupt. I tr. 6. c, 5. 

*| Vgl. Schneider, Die Psychologie Alberts des Großen (Heitr, IV, 
), S. 80 ff. 

'j Beotus Il Sent, d. 15. q. unica n. 5. 

") Vgl. IV Sent. d. 11. q. 3. n. 25 —29; 36 - 38. 

^j Vgl. nm. a. O. n. 55: „Non manet (forma corporis) in esse perfecto 
Mh quieto, quia qualitates consequentes eam sunt corruptae, secundum. gradum, 
5 enndum quem consequuntur eam in esse perfecto et quieto. 
| | 7) A. n, O. m. 46: Totius compositi est unum esse, et tamen inelu- 
"lito multa esse partialia, sicut totum est unum ens et tamen multas entita- 

tes partinles habet. 


Beiträge VI. 4—5. Lutz, Die Psychologie Bonaventurus 


50 Die Psychologie Bonaventuras. 


Obgleich er aber neben der Wesensform den ührigen Fecmm —r- 
men noch ein Sein zugesteht, denkt er sich dieses doch wieder. — — 811 
nur als ein „gleichsam poftenziales* !). 

Es ist mithin auf jeden Fall zu beanstanden, we zen 
Schneider?) den Duns Scotus in der Frage über „die Einhememer il 
der Form“ im wesentlichen mit Thomas übereinstimmen làt—3lik t. 
Schneider hat wohl nur die Übereinstimmung bezüglich AM + 
Zurückbleibens der Elementarfornen im Auge, was aus eine——— m 
späteren Urteil über Scotus (S. 41) bezüglich der Annahme ein -—T 
Mehrheit von Formen auch hervorgehen dürfte. Die Überei mm- 
stimmung des Scotus mit Thomas durfte aber nicht in bez —— cung 
auf die Einheit. der Information der Urmaterie durch die Seem———le 
prädiziert werden 3), sondern nur in bezug auf das Verbleib 
der Elementarformen. 

Zur Aufrechterhallung der Einheit der Form im Komp— 0- 
situm war es übrigens, wie wir dies gerade für Bonaventu ra 
zeigen werden, nicht durchaus notwendig, .da& Thomas c— —- le 
Urmaterie von der Seele als der spezifischen. also letzten For m 
unmittelbar informiert sein lassen mufite- !). 

Tatsächlich tut dies ja Thomas auch nicht; sondern emmmmmm r5 
nach dem Rücktreten der Elementarforınen bei der Mischu : ing 
in ihr virtuelles Sein kann von einer Verbindung der Sec. m ole 
mit der Materie gesprochen werden. Sie ist also inunerhin, nie 
leicht ersichtlich, eine vermittelte. Auch Thomas operiert n. us nt 
andern Worten nicht mit der reinen Materie, sondern mit ein ws — "T 
konkreten, realen, mit einem Stoff, welchen: die Elementarformemee- amc 
als Formen dienen. 

Aber es ist ebenso leicht einzusehen, daß man außer (dem a s 
Elementarformen noch verschiedene andere Mischungsformen i mH "m 
menschlichen Körper speziell bis zum Eintreten der Seele anne a 
men konnte, ohne der alsdann einsetzenden Einheit der For — 8E." 


') Et isto modo concedo, quod esse illud totale est completive ab u am — mms 
forma, quae dat toti illud quod est: sed ex hoc non sequitur, quod in tc—9- oo 
includatur praecise una forma, vel quin in tote includantur plures form —Á 10€ 
non tanquam specifice constituentes illud compositum, sed tanquam quaedam za 
inclusa in potentiali istius compositi. 

7) a. a2. O0, 8. 29, Schneider 8.29 *) Schneider a. a. 0.8. al. 

















1. Die Seele. 51 


zx schaden, wenn man nur diese vorhergehenden Formen eben- 
falls in ein virluelles Sein zurücktrelen ließ. Hierin werden wir 
erde den Unterschied zwischen Bonaventura und Thomas zu 
stzaateieren haben. 

Heinrieh von Gent, ein Zeilgenosse des Thomas und 
de Bonaventura, geht auf die Frage nach der Einheit der suh- 


stnnililen Form sehr ausführlich ein. Wie Thomas, lehrt er 


allgemein, daß in einem Kompositum nur eine substanziale Form 
ses. Diese fasse jedesmal die ihr vorausgehenden niederen For- 
smıen der Kraft. nach in sieh!). Bezüglich des Menschen aber 
vertrilt er ebenso entschieden die Meinung, dali mindestens zwei 
Formen anzunehmen seien, die Seele und die forma corporeita- 
tis. Er geht dabei vor allem von dem Gedanken aus, dali bei 
der Entstehung des Menschen Gott und die Natur mitwirken, 
Würde die Seele allein Form sein, dann wäre die Mittätigkeit 
des Zeugenden eigentlich verneint. Die forma corporeitalis aber 
wird nicht durch die eintretende Seele zerstört oder verdrängt, 
weil kein Gegensatz zwischen beiden Formen besteht 2). 
Avencebrol sprieht im Anschluß an die Unterscheidung 
von drei Seelenvermögen auch von drei Seelen im Mensehen ?). 
Jedoch spricht er an anderen Stellen auch nur von einer Seele !), 
lab von einem sicheren Standpunkt in dieser Frage bei ihm 
Dich die Rede sein kann. Aber die Ansicht von der Dreizahl 
Seelen übernahmen von ihm unmittelbar Dominieus Gun- 
"5issalinus und Wilhelm von Lamarre y 
Alexander von Hales, den wir um seiner Beziehung zu 
Born aventura willen erst an dieser Stelle erwähnen, nimmt, wie 
Wü bereils wissen, vor dem Eintreten der Seele in den Organis- 
Uus ebenfalls eine vorbereitende Form an. Kr scheint dieselbe 
Don der Seele aktuell weiter existieren zu lassen; denn er sagt, 
"n Ex die Seele eigentlich nieht Akt des Körpers sei*). Doch 
!'; Quodl, IV q. 13: Non oportet ponere plures formas in eodem esse, 
sufficit ponere unicam, quae virtute omnes nlias in se contineat. 
*) A. a. O. ?) Fons vit. III 46. p. 182. III, 47, p. 181. 14. 
*) 111, 57. p. 206. 10. *| Vgl. Schneider a. a. O. 8. 40 f, 
"j Summa p. II q. 68. m. 4: Anima non est ibi proprie actus materiae, 
actus naturalis eorporis completi in forma naturali, qune forma dicitur 


feram corporalis. 














Il. Die Seele, 58 


Jelsa! Bonaventura daselbst, dal die Eleinente, aus denen unsere 

Leiker sich zusammensetzen, bei der Verklärung ihre vergäng- 

Hecek»en Qualitäten an unvergängliche verlieren, daß die Elemente 
aber ihrer Substanz nach zurückbleiben!).  Ebendaselbst sagt 
Bomaventura ferner, die Elemenlarlormen seien völlig unzerstór- 
bar „secundum lotum et secundum parlem*, weil sie ein- 
fach seien). - 

Bonaventura gesteht hier, es làt sich das nicht in Abrede 
stellen, den  Elementarformen | Eigenschaften. zu, welche wohl 
unzweilelhaft gegen die Auffassung bezw. Auslegung sprechen, 
als käme ihnen im Kompositum nur eine potenzielle Seinsweise zu. 

Sagt er doch ausdrücklich, sie blieben „ihrer Substanz 
nach* im Kompositum zurück, Es läßt sich aber wohl mit 
Recht geltend machen, daß es sich an diesen Stellen gar nicht 
um den nalürlichen Zerstörungs- oder Auflösungsprozek der 
Leibser handelt, Bonaventura will vor allem zeigen, daß unser 

Leib» auch in verklärtem Zuslande ein ,irdiseher* Leib sein 
Wuir«1. Darum sagt er, die Elemente blieben der Substanz nach 
in «Xiesem. Dies gilt aber nur vom verklärten Leibe. Wir wer- 
ders nämlich der hier ausgesprochenen Ansicht unseres Philo- 
SOx»ben von der Unzerstörbarkeit der Elemente. alsbald eine 
arıcler: entgegenhalten, welche von deni rein naturphilosophi- 
schen Standpunkte aus zum Ausdruck gelangt und durch welche 
EBoraaventura der Auflösung der Elemente das Wort spricht. 
Bonaventura meint übrigens hier weniger die Elemenlar- 
for men, welche „secundum totum und secundum parlem*^ ein- 
fach sind — dies geht aus dem ganzen Zusammenhange hervor 
- —5* als vielmehr die Elemente als erstes unbestimmtes „Stoff- 
lieh es*, Deren Formen könnten, wenn sie auch als formloses 
Stoffliches oder als Malerie bleiben, dennoch von der Seele über- 
"Ornmaen werden. Was Bonaventura mit andern Worten in die- 
Sem Zusammenhange sagen will, ist dies: Die Materie bleibl un- 
Yergränglich, die Formen aber wechseln und vergehen. 
Ausgenommen ist hiervon natürlich die Seele, welche ein „hoe 
Ahieguzid ist, Es ist dabei zu bedenken, dal die beiden Begriffe 


U — 
K *) IV d. 58. a. 2. q. 8, 4. und d, 49, p. 25. 2 à. 1. q-1. Vgl. auch 
Ta use a, a. O. 8. 42—50. *) IV d. 49, a. 2. q. 4. 


B 





54 Die Psychologie Bonaventuras. 


der Materie als eines der beiden ursprünglichen Seinsprinzipien m 
und als konkreter Stoff bei unserem Philosoplien ineinander Tet 
übergelien. | 

Anders aber scheint es mit der Lehre Bonaventuras von &g 
der Gegenwart des Lichtes in den einzelnen Körpern zu sein. --m \ 
Auch diesem wird eine selbständige substanzielle Existenz neben sw — 
der Körperform in demselben Kompositum zugestanden 1). Man hat 3 wi 
es nicht unterlassen, sich auf dieseStelle zu berufen. um die Annahme ^» -N 
einer Melirheit von Formen in demselben Kompositum bei unserem ss N 
Scholastiker nachzuweisen ?). Für Bonaventuras Lichtmetaphvsik An. 
überhaupt sei auf die Darstellung verwiesen, welche Baeumker von P 2 al 
derselben gegeben hat ?). Hier bemerken wir nur dies. Es han- —sm 
delt sich an jener Stelle durchaus nicht um das Licht als Em 
eine Form oder „gestaltende* Kraft des Körpers, sondern als —EÁ x 
das Prinzip der Leuchtkraít der leuchtenden Kórper oder der 7E 1 
Sichtbarkeit der Kórper überhaupt. Als solches steht das Licht, .-Sa1i 
obwohl in sich nach der Auffassung unseres Philosophen eine —»- m 
substanzielle Form, dem Körper, den es erleuchtet, als acciden- —a4m8Ó- 
telle Form gegenüber. Auf dessen Gestaltung hat es keinen 8 8 —-—» | 
Einfluß !). 
| In der Frage aber über die Formeneinheit bei den Schoa- — 2szg 
stikern handelt es sich offenbar nur um solche Formen, welche -—»g E 
den Organismus mit konstituieren helfen. Auf die fernere =- = 


Beweisführung Pfeiffers, welche auch Krause ohne weiteres bil- — 8 a jj 
lig, sei nur kurz Folgendes entgegnet. — Man will nämlich s N — —, 
aus dem Umstande, daß Bonaventura die Tierleiber aus voll- — 8 $3). 


) H d. 13. à. 2. q. 2: Forma lucis, cum ponitur in eodem corpore» — -re 
cum alia forma, non ponitur sicut. dispositio imperfecta, quae nata sit perficr — » mmc i 
per ultimam formam, sed ponitur tanquam forma et natura omnis alteriu= ac amma > 
corporalis formae conservativa et dans ei agendi efficaciam et secundun er mr m 
quam attenditur cniuslibet formae corporalis mensura in dignitate et ex e ——— x. 
cellentia. ?) Vgl. Krause a. a. O. S. 46. 

?) Vgl. Baeumker, Witelo S, 394—407. 


') II d. 13. a. 2. q. 2. Sicut lux incorporata est principium coloris in pm 5 
corpore terminato. . sic etiam lux in corpore luminoso est principium cuiuse—- seme —- 
dam fulgoris, qui ad modum coloris est accidens, et mediante quo luminosumg cw; .. En 
corpus a sensu apprehenditur. Und vorher: Verum est enim quod lux, cum sit forms ae ——— » & 
nobilissima inter corporalia, sicut dicunt philosophi et sancti, secundum cuiu. amc mmm a 5 
participationem maioren et minorem sunt corpora magis et minus entia, em it 








l. Die Seele, ^5 





sländig eulgegengesetzten Elementen sich bilden lasse'), den 
Schluß ziehen, dab Bonaventura diese Elemente in ihrem selb- 
ständigen Sein im Kompositum mit in Betracht ziehen müsse. 

Erstens ließe sich nun aber aus dem Umstande, dab Bona- 
ventura die Vereinigung der Elemente in den Tierleibern als 
eine  zewallsame („per violentiam*) bezeichnete, keineswegs 
schlielen, dal sie nach ihrer Vereinigung ihre Substanz bewahr- 
len. Wenn sie von der höheren Form in eine andere Seins- 
weise gezwungen würden, zu der sie von Natur aus nicht die 
Anlage haben, könnte doch die höhere Form sie derart unler 
sich: zusammenfassen, daß sie allein die Tätigkeit als Form über- 
ninimt. Ähnlich ist wenigstens das Verhältnis bei "Thomas 
zedacht. 

Aber vor allem müssen wir bemerken, daß das ganze 
Argument den fingierten Objektionen bei Bonaventura enlnom- 
Dien ist. In der zu diesem Einwurfe gehórenden Conelusio gibt 
Bonaventura jedoch keineswegs zu, dali die Vereinigung eine 
Kewralisame sei. Im Gegenteil. Aus ,Objeklionen* darf man 
eben nicht die Meinung eines Scholastikers zusaminenkonstruie- 
ren: aus ihnen könnte man einem Scholastiker die widerspre- 
cherseisten Meinungen nachweisen, da meist zunächst alle mög- 
iehen Einwände vorgebracht werden. Dies scheint besonders 
Krasase nicht beachtet zu haben. 

Die Entgegnung, in der Conelusio selbst, in der sich Bona- 
verstuıras Meinung ausspricht, scheint Krause nicht verstanden 
^1" Haben. Dieselbe hat nämlich trotz Krause?) bei näherem 
Zusehen einen ganz „vernünftigen Sinn‘. Bonaventura führt in 
derselben aus, daß Gott schon aus einem Elemente die Tiere 
entstehen lassen konnte, wie z. B. aus dem Wasser, weil keines 
4 == Elemente, weder Erde noch Wasser, ganz rein ist, sondern *) 
iE *inem die übrigen der Polenz nach sich befinden. Selbst 

enn das Element rein sei, könnten die Tiere bereits aus einem 
De A u, ' 
sit ılinlis forma. Verum est etiam .quod, cum lux sit per se sensibilis, 
e i instrumentum operandi, sit etiam: augmentabilis et minuibilis, salva 
substantiali, quod ipsa habet naturam formae accidentalis. 


ltd. 15. a, L. q. 2. ad. 5. *; A. a. O. S. 48. 
"| in uno elemento sunt cetera in potentia. 








I. Die Seele. bi 





stanziell enthallen und können daher nieht in einem gewall- 


samen Zustande sein.“ — Wie man aus unserer Erklärung 
S. 55 L sieht, eine auf Mikverständnissen beruhende Argu- 
mentalion. 


Endlich mul man nicht notwendig aus dem: Vorherrschen 
des einen oder des andern Elementes in einem Mischkörper „der 
Krall: oder .der Masse” nach folgern, daß dadurch auch ein 
sabbslanzielles Zurückbleiben der Elementarforınen ausgesprochen 
si. Warum soll die Aufgabe der substanziellen Elementarfor- 
men den Elementarkórpern gegenüber nieht durch eine höhere 
Misclform übernommen werden, zumal andere Stellen für diese 
Meinung sprechen ? 

Von den übrigen Stellen, welche Krause für seine Interpre- 
lation erwälmnt'), ist die eine ’) wieder den fingierlen Objek- 
tionen Bonaventuras entnommen und dürfte deshalb schon ohne 
weiteres keine Beachtung verdienen, abgesehen davon, dali: Bona- 
veriıter den möglicherweise daraus folgenden Schluß ausdrück- 
ehr nieht akzeptiert, Es wird in dieser Objektion übrigens nur 
ge tend gemacht, dab des Menschen vielfältige Fähigkeiten (vor 
all eni sinnliche und geistige) auf die verschiedenen ihn konstituie- 
T***iden Elemente oder .Naturen* zurückzuführen seien, Auch 
das Sprüche noch nicht dagegen, daß die Seele all diese unter 
Sich zwusammenfaüt, Noch weniger gilt dies von der anderen 
Stelle * welche in neuplatonisehem Sinne die stulenweise Enl- 
Wicklung des Menschen zum Ausdruck bringt !). 
| Gehen wir nun aber zur Darlegung der Gründe über, 
Welche uns für die Auffassung strenger Formeneinheit bei 
Bonayentura zu sprechen scheinen. 

In unmittelbarem Auschluli an die oben erwähnte Objeklion 
der gewallsamen Vereinigung der Elemente spricht. Bona- 
N ira die gegenteilige Meinung aus, dali die niedere Form von 

"Uu, aus in die höhere überzugehen strebe?), und dal darum 





v , 
v 


'] S, 44 u. 45 à. a. O. 
78.4 —— 

Krause S, 45. 

*] Sent, II d. 17. a. 2, q. 2. 
^) Vgl, L. c, ad. 6. 








S5 Die Psychologie Bonaventuras. 


nicht von einem. Sichwiderstreben der Elementarformen usw. 
die Rede sein könne!). 


Es strebt also hiernach die Materie stets nach einer voll 
kommeneren Form. Es isf dies doch wohl so zu verstehen, dzab 
die frühere zurücktritt, denn die Materie will eine höhere Form, 
von der einfachsten Elementarform angefangen in aufwärts st«i- 





gender Linie. 

Bezüglich des Menschen erwähnen wir der Vollständigk « U 
halber noch eine Stelle aus dem Kommentar zum dritten Se 3:- 
tenzenbuch, an der es heißt, da& sich die Form, welche d ei 
Menschen konstituiert, 1nit der Materie substantiell vereint ”). 


Was dann aber speziell das Zurückbleiben oder die Unze=er- 
störbarkeit der Elementarformen betrifft, so erhalten wir dem Y- 
über an einer Stelle ziemlich sichere Auskunft. Es handelt si c 
daselbst von der Möglichkeit der Auferstehung der Leiber °). 


Bonaventura unterscheidet bezüglich dieses Punktes zw e 
Ansichten. Nach der einen geht die Auflösung der Leiber na  - «ch 
dem Tode durch eine Trennung der konstituierenden Teile v—— 
sich, nach der andern durch Vernichtung der Form. Nach GER "' 
ersteren Ansicht müßte dann Gott die getrennten Teile wied iil" 
zusammenbringen, nach der lelzteren hingegen eine neue For -  " 
erschaffen. Bonaventura entscheidet sich nun für keine die! 
Ansichten. Für die letztere nicht, weil eine Neuerschaffung vos on 


- 


' Quia enim natura, secundum quod dicit Philosophus, semper deme? 
derat, quod melius est, materia, quae est sub forma elementari appetit = . — 77 5* 
sub forma mixti, et quae est sub forma mixtionis, appetit esse sub for- —7 ^" 
completionis. 


") III d. 22, a. 1. q. 1. ad. 4: Dicendum, quod uniri animam et corggsg ^ 
in eandem hypostasim, hoc potest esse dupliciter: aut ita, quod illa hy pos 
sis sit ex eis constituta, et sic talis hypostasis, quae sit hic et nunc; et mmm slo 
modo non possunt uniri in eandem hypostasim, quin uniantur ad invicem, ac 
per hoc quin faciant hominem. Alio modo possunt uniri in eandem ue 
sim, ita tamen, quod illa hypostasis ex iis non constituitur. 
modo uniri in eandem hypostasim non necessario facit hominem, quia —. 
est ibi unio per constitutionem naturae tertiae, qualis est unio materiac 77 
formae, qualis etium requiritur ad hominis esse. 


7) IV. d. 43. a. I. q. 4. 


on 
et 





l. Die Seele. 50 






Formen .sieut de novo* eben keine Auferstehung wäre. Der 

ersteren hingegen, bemerkt Bonaventura, widerspreche die Er- . 
fahrung. Wie nämlich die Form des menschlichen Fleisehes 
naeh dem Tode alsbald vernichtet wird („corrumpilur”) und in 
Würmer und Schlangen übergelie, so könne auch ein jedes Ele- 
ment zerstört werden und in ein anderes übergehen. Damit 
lit aber selbstverständlich auch dessen Form auf, akluell wei- 
ler zu existieren. Es werden so im Menschen nach dem Tode 
urselere Elemente und ein anderes Fleisch !). 

Mau beachle, daß hier von emer Auflösung des Ganzen 
ia die Elemente die Rede ist, und dal die Elemente selber in 
eiraander übergehen können und tatsächlich auch übergehen 
sollen. An ein Verbleiben der Elemente im Kompositum 
kann darum naeh Bonaventura nicht gedacht werden. Wenn 
aber der menschliche Leib auch in andere Elemente und in an- 
deres Fleisch übergeht, so hält Bonavenlura doch an der Aufer- 
stehung des irdischen Leibes in dessen eigenen Konstliluenten 
fest (.resurreelio eiusdem in numero*). Die Mögliclikeit hierzu 
führt er in erster Linie auf die göttliche Allmacht zurück. Er 
unterläßt es dann aber nicht, einen eigenen Erklärungsversuch 
zu zzeben. 

Er erinnert an seine Lehre von den raliones seminales. 

Da diese irgendwie in der Materie schlummern, bevor sie das 
natürliche Agens in Wirklichkeit überführen hilft, so sei anzu- 
nehmen, da& diese Formen bei Zerstörung des Kompositums 
wieder in die verborgensten Winkel der Natur zurücktreten. 
werden darum alle Formen, wenn sie zerstört werden, nicht 
Zlieh zerstört, sondern sie bleiben auf irgendeine Weise 
“ek. Bonavenlura beruft sich hierbei stels auf Augustin. 
Die zurückbleibenden Formen werden sodann in ziemlich aus- 
lührg ena, Weise beschrieben. Sie selbst können, wie wir wissen, 
!t aus sich selber .in aclum* übergehen. Was ihnen nun 





| 'j Certum est enim, quod forma carnis humani corrumpitur, dum gene- 
ratu; inde vermis et serpens; et sicut potest corrumpi in carnem serpentis 
Tal, Jalierius animalis, sic resolvi potest.. eliam in quatuor elementa et unum- 
1UOLuu elementorum eorrumpi in aliud.... Von einer Zusammensetzung 
"""n darum vom natürlichen Standpunkt aus keine Hedo mehr sein. 





60 Die Psychologie Bonaventuras. 


die Natur, das agens naturale, entgegenbriugt, bezeichnet Bora- 
ventura hier ausdrücklich als das, was das substanziale Sein, 
nicht ein accidentelles Sein, bei ihnen ausmacht. Dies aber 
‚gelte für alle Formen !). 

Wir halten es nicht für statthaft, im Anschluß an dies 
Stelle noch von einer substanziellen Seinsweise von Formen auß er 
der einen substantialen Form in einem Kompositum zu red  -. 
Die unter Einwirkung des entsprechenden natürlichen Agens — 
die Wirklichkeit trelenden Formen schlunmern stets in «ker 
Materie?). So sind sie auch in jedem Kompositum. Aber alır 
Sein ist nur ein potenzielles. Das substantielle Sein erhal® un 
sie, wie es obige Stelle ausdrücklich besagt, von dem nat ir- 
lichen Agens. 





Bonaventura weicht deshalb nach unserem Urteile bez # We 
lich der Einheit der Formen im Kompositum auch nicht “TON 
Thowas ab. Wie dieser, kann er eine solche mit gleiclg W 
Rechte aufrecht erhalten. Von "Thomas unterscheidet er > IN 
bezüglich dieses Punktes nur durch seine „Übergangslel «==: 
welcher die Annalime mehrerer aufeinanderfolgenden, sich stuf^ 1" 
weise übergeordneter Formen wesentlich ist. Diese aber 3 E 
keineswegs das Aufgeben der substanzialen Formeneinheit mmm «-- 
wendig zur Folge. Denn die jeweilig untergeordneten Form «nt, 
seien es nun Elementarformen, wie sie auch Thomas annım eu nl. 
oder höhere Übergangsformen, werden nach Eintreten der spiel 
reu. höheren Form ihres ursprünglich substanzialen Seins gä 3Jü 
lich. beraubt. 


Man kann darum als Unterscheidungslehre zwischen Bo — E 
ventura und Thomas nur vorbringen, daß jener mehr virtu m lle 
oder potenzielle Formen in einem Kompositum  annim Il. 


') 1. e.:..agens naturale agit influendo et impertiendo aliquid sui. u 
mediante perficit illud, quod erat in materin. Et illud, quod influitura pm et‘ 
agentis, fit aliquid de completo esse ipsius producti. Et ideo necesse «sl. 
quod natura det aliquid novi, quantum ad modum essendi substan & 
lem, qui est esse in actu. Qnamvis enim natura non det novam eu —#! 
tiam, dat tamen novum modum essendi, nontantum accidentalem, ig m 9" 
etiam substantialem. 

") Materia. praegnans est omnium, 1. c. 





was aber die suhslanziale Formeneinheit des letzteren nicht 
mehr beeintrüchligen kann, als die bloßen Klemenlarforınen 
des Thomas !). 


12. Sitz der Seele. 


Auf dem Boden der auf Plato zurückgehenden Auflassung 
von einem unvermischten Innewohnen der Seele im Leibe konnte 
man eigenllich zu keinem sicheren Resultate über die lokale 
Gegenwart der Seele im Leibe gelangen. Nur willkürlich konnte 
der Bewegerin «des Körpers in letzterem ein Platz zugewiesen 
werden, von wo aus sie ihre bewegenden Funktionen ausübte. 


Es liegt, um dies nur beiläufig zu bemerken, auf der Hand, 
daB vom aristotelischen Standpunkte der substanzialen Einheil 
zwischen Seele und Leib die Frage nach dem Sitze der Seele 
eigrentlich eine müßige ist. Wir sahen nun Bonaventura, abge- 
‚sehen von vereinzelten Zugeständnissen an den Platonismus, die- 
«n "Standpunkt mit Entschiedenheit vertreten ?2). Für ihn gilt 
"s imnfolgedessen hier besonders zu erklären, wie diese subslan- 
uale Verbindung vor sich geht oder zu denken isl. 





p— — 0 - —Ue — 


e 'j Mit dieser Lehre von der Formeneinheit im Kompositum scheinen 
Er «ms in Widerspruch zu setzen mit dem, was wir an früherer Stelle über 
ie noch sehr platonisch gefärbte Auffassung Bonaventuras bezüglich des 
Verhältnisses von Leib und Seele gesagt haben. Wir erinnern aber daran, 
dafs wir es keineswegs als rein platonische Auffassung bezeichnet haben, dafi 
Wir Yielmehr neben der unzweifelhaft platonischen Ausdrucksweise unmittel- 
bar auch die aristotelisehe fanden, welche diese selbständige Bewegerin auch 
als 5ubstanziale Form des Ganzen charakterisierte, Die Lehre von den 
"9twendieen Übergangsformen hat uns im weiteren Verlaufe der Abhandlung 
bestätiz, daß Ausgangspunkt für die Bestimmung der Verhältnisse zwischen 
ed «und Leib die platonische Auffassungsweise ist; vermittelnd wird dann 
"er N ismus in den Bereich gezogen, um in die aristotelische Ansicht 
von der innig und einzig substanzialen Verbindung der beiden entgegenge- 
de ı Elemente auszumünden. Daß Widersprüche dabei unbewußt unserem : 
i ien unterlaufen, ist nicht zu verwundern. Diese hindern aber nicht, 
dem Faden der Entwicklung nachzugehen, ihn, wo es nötig ist, aus 
L Verwirrung, soviel als möglich, herauszulüsen, um schließlich das Ziel 
_ entdecken, welchem er zustrebt. 

p. -?) Vgl. frühere Stellen nnd noch || d, 1. p. 2. à. 3. q. 2. II d, 25, 
Wn 2.06% ! ; 






62 Die Paychologie Bonaventuras. 


Er erwähnt zunächst die Ansicht „einiger Philosophen‘, 
nach der die Seele in einem bestimmten Teile des Körpers sich 
befinde, von wo aus sie aufdenselben einwirke. Sie wäre dar- 
nach mit einer Spinne zu vergleichen, welche an einem bestimm- 
ten Punkte ihres Netzes sitzt, aber doch das Ganze beherrschit, 
da die Fäden alle in ihr zusammenlaufen !). Sie kommen u 
dieser Meinung, fügt unser Scholastiker bei, weil nach der Eríca % 
rung das Herz der Sitz des Lebens sei, und Gefühl und Bewegum wt 
von ilım ausgehen ?). Man vergleiche hierzu, was Chalcidi wm. 
der Kommentator des Timaeus, von der stoischen Lehre üb vr 
den Sitz des .animae principale" im Herzen berichtet. Bei ilk m 
ist auch jener (stoische) Vergleich von der Spinne ausgeführt?) ^ — 
Chaleidins selbst glaubt als Platoniker den Aristoteles tadeln zu 
müssen, da er „trotz seiner sonstigen Übereinstimmung mit Plz—3to 
die Seele zum Akzidens des Körpers werden lasse, wenn er d  ie- 
selbe als Form und Entelechie bezeichne“ '). Es liegt diese! 
Bemerkung des Chalcidius die richtige aristotelische Auffassume. m? 
der Form zugrunde, wonach dieser kein selbständiges Sec" 
oder Fortdauern getrennt vom Leibe zugedacht werden könne € € 
Darum spricht Chalcidius der Seele die Eigenschaft, Form zu 


sein, ini ursprünglichen Sinne, ab. 





Bonaventura selber äußert sich hier nicht über die oben = 7T* 
wähnte Bedeutung des Herzens für die physischen und psychise! mm «' 
Funktionen. An einer anderen Stelle spricht er sich dahin aus, Wi: za 
der Sitz der Seele allgemein in das Blut zu verlegen sei, weil illir m'* 
untersten Funktionen vom Blute abhängen und bedingt sei =. 
Gemeint ist die Tätigkeit der vegetativen und sensitiven Seel = — 
Vom llerzen, führt er ferner aus, gehen alle Glieder aus, ı zu ad 


14.8.5.2.q4. 3 

") Vgl. Arist. III de partib, animal. c. 4. 

3, Chaleidius, Comment. in Timaeum ed. Wrobel p. 296. n. ==” A: 
Sicut aranea in medietate cassis omnia filorum tenet pedibus exordia. 

') Baumgarten, Alanus (Beitr, Il, 4), S. 103. Anm. 1. 

^ IV d. 11. p. 2. a. 1. qQ. 2 ad 3: Anima cum sit spiritualis, er 
potuit in se significari (bei den Einsetzungsworten der Eucharistie), se«- 3 n 


annexo, ut puta in sanguine, in quo est sedes animae, non quia in soo = —"" 
guine etc. 





l. Die Seele, 68 


lle gehen wieder konzentrisch auf dasselbe zurück, ebenso die 
Bewegung und die Empfindung '). Doch hält er keineswegs daran 
fest, daß die Seele nur im Herzen ihren Sitz habe, Er stimmt 
vielmehr dalür, daß sie ganz und überall in gleicher Weise 
m Körper gegenwärlig sei. Und zwar sprechen ihm hierfür 
» Die Erfahrung lehre, sagt er, daß die Seele in den vom 
lerzen am weitest entfernten Teilen des Körpers ebenso schnell 
rahmehme, als in den demselben am nächsten liegenden. Da 
ie Seele ferner als einfache Form keine Teile haben könne, 
ndererseits aber doch der „motor sufficiens* des Körpers sei, 
ine sie nieht an einen bestimmlen Ort in letzterem gebın- 
N sein. Sie müsse darum ganz in jedem Teile des Körpers 

Wie wir uns diese Gegenwart vorzustellen haben, versucht 
ser Seholastiker näher zu erläutern. Zu diesem Zwecke unter- 
'eidet er drei Arten von Formverhältnissen. Es gäbe nämlich 
e Form: 

1. welche vollendet (den Körper), sich ausdehnt (ganz auf 
einzelnen Teile) und abhängt (als ganze Form von den ein- 
ren Teilen des Körpers) (quae perficit, extenditur et dependet); 

2, welche vollendet und abhängt, aber sich nicht. ausbrei- 
(«pae perficit et dependet, sed non extenditur); 

3. welche vollendet, aber sich nicht ausdehnt und nicht 
ning (quae perficit, sed non extenditur nec dependet). 
. Unter 1. haben wir also eine Form zu verstehen, welche 
wächst auf das Ganze einheillieh sieh erstreckt. Sie dehnt 
h ferner so auf die einzelnen Teile aus, dali jedem Teile die 
Fın des Ganzen, jedoch in kleinerem Uimfange, zukommt. End- 
! hängt diese Gesamliorm von der Gesamtheit der einzelnen 
le ab, da diesen für sich schon ein selbständiges Sein und 
. eigene Tätigkeit zukommt. Als Beispiel erwähnt Bonaven- 
! «Jas Feuer. Die Flamme setze sich nämlich aus kleinen 


en sgleichen Lichtkórperehen zusammen. 
ro M MN 


| * "W. 

. 4H d, 18. a. 2. q. 1: Omnia membra continuantur et reducuntur 
prineipale membrum in corpore, mediante quo est defluxus motus 

"sus ad Alia membra, ut patet in corde, 





64 Die Psychologie Bonaventuras. 


Die Form unter 2. teilt den einzelnen Teilen des Kompo- 
situms ihre Wirkungen mit. Jedoch erstreckt sie sich nicht 
als Form auf die einzelnen Teile in dem Sinne, dal 
diesen (wie beim Feuer) die Gesamtiorn: in kleineren Maße ıı- 
komme. So sei die vegetative und sensitive Seele im Körper. 
Obwohl kein Teil des Tierkórpers oder des Tieres „das Tier * 
ist, so lebt und empfindet doch ein jeder („non extenditur forena 
in partes proprias*). | 

Unter der Form 3. versteht dann Bonaventura jene, wel «-lw 
zunächst das Ganze vervollkommnet, „informiert“. Sie läkt m Nor 
weder ihre spezifische Tätigkeit den einzelnen Teilen für ic 
zukommen, so dal sie in ihrer Gesamtwirkung von diesen za 
hinge (vgl. Feuerkórperchen und die Flamme), noch verleiht P 
den einzelnen Teilen die ganze Vollkommenheit der Form (pe !- 
fectio), so daß sie für sich im kleinen dieselbe ausgeprägte Fe > mn 
besüfien, wie der Gesamtkórper in der Zusammensetzung. E is 
sei die vernünftige Seele .anima rationalis:. Kein Teil es 
Menschen könne darum als der ganze Mensch bezeichnet v7 «r- 
den, wie auch keinem Teile des Menschen die vernünftige S «e ele 
für sich zukàme. Wenn aber auch, so fährt Bonaventura f «tl. 
die Seele den ,actus* nicht den Teilen in der Weise überir—z gl. 
da& die Teile ein der Gesamtform ähnliches Ganze bilden € "wt. 
das Beispiel vom Feuer), so überträgt sie diesen doch als Cm za 
zes auf das Ganze bis in seine einzelnen Teile. So ist rw a «ll 
die Hand der Mensch und auch nicht das Auge, aber HE zw nd 
und Auge sind „menschliche“ Organe !). 

Diese Stelle ist freilich nicht leicht verständlich und vw «ol! 
auch nicht ganz widerspruchsfrei. Hauptanla& zur Verwirg- e 3 ^7 
bietet die Verwechselung oder Einssetzung der menschlichen c aile 
stanz mit dem Begriffe ,Form*. Bonaventura nimmt zunä cha 
von Augustin?) den Satz auf, daß die Seele ganz injd «^ " 
Teile des Körpers sei. Er sucht die Möglichkeit davon zu 





') Tamen, etsi non communicet (scil. partibus) actum totius ut * «t 


communicat ut partibus: quia quaelibet pars est pars hominis, et ide«» .-*" 
fectio hominis est in qualibet parte. 


" ef. Augustin, De immort. anim, c. 16. n. 25: De orig. apa m» 
hom. epist. 166, n, 4. 








1. Die Seele, 65 


Beispiele des Feuers zu zeigen. Von der Form unter 3. sagt 
er aber dann nur, dal dieselbe „in jedem Teile* sich befinde, 
Jedoch sagt er von ihr selber nicht, dal sie „ganz“ in jedem 
Teile sei. Dies stimmt offenbar nicht mehr mit dem von ihm 
selber erwähnten Satze Augustins überein!). Nach Bonaventura 
informiert vielmehr die Seele als „Form* das Ganze in einem Akte. 
Daneben scheint er aber doch auch wieder unter dem Ein- 
llu& Augustins den Teilen die ganze Form zuzuschreiben, jedoch 
unter der geschicklen Wendung, daß den einzelnen Teilen als 
.leilen und nicht als selbständiges Ganze die Seele als 
| .Form* ganz innewohne. Dann mülite sein Satz, die perfectio 
erstrecke sich nicht ganz auf die einzelnen Teile, nur gegen 
| jene andere Auffassung selbstündiger Ganzen (vgl. die Feuerteil- 
chen) gerichtet sein. 
Trotzdem aber bliebe unerklärt, wie diese „Form“ ganz 
in jedem Teile sei, ohne diesem Teil auch ganz Form zu sein. 
Es läßt sich dieser Widerspruch und die Unklarheit, wie 
bereils vorhin erwähnt, nur dadurch erklären, da& Bonaventura 
die Begriffe ,Wesen* und „Form“ nicht auseinander hält. Er 
- 4st von der höchsten Einfachheit der Seele überzeugt. Der Ge- 
| danke an diese hält ihn davon zurück, die Seele ganz in den 
Teilen des Körpers in der Weise gegenwärtig sein zu lassen, daß 
die Teile die Form für sich als Ganzes besäfen. Andererseits 
" konnle er sagen, dal das „Wesen“ eines Ganzen jedem 
Teile in einer Weise zukomme. Nur hätten beide Gedanken 
*üsSeinander gehalten werden müssen. 

Ähnlich, wie hier, äußert sich Bonaventura auch an einer an- 
lere Stelle, an der er vergleicht, wie die Engel und die Seelen 
Ni **inem Körper oder an einem Orte gegenwärtig sein können ?). 
Wei der Engel keine Ausdelinung hal, sagt Bonaventura 
7U ER chst, so kónne er nur ganz an einem Orte bezw, in einem 
Korper sein und ganz in jedem Teile desselben ®). Der Unter- 


"Chica zu der Gegenwart Gottes an einem Orte beruhe nur 
EIU Sege 


m 3] d. B. p 2. q. 3: Sed aliorum opinio est, ut Augustini quod anima 
""Upwialibet parte corporis sit tota; et ad hoc ponendum movet experimentum, 
| nplum et rationabile argumentum. *11 d. 2 p. 2a. 2 q. & 
?) Ibid.: Quoniam (angelus) non potest extendi in eo (loco), ideo ne- 
"san, est, quod sit in toto, ita quod totus in toto et totus in qualibet parte. 
Beiträg VI,4—5. Lutz, Die Psychologie Bonaventura. 5 


i 








66 Die Psychologie Bonaver 


darin, daß der Engel nur an „einem“ Orte so sein kann, Gott 
aber überall. 

Dann aber vergleicht er die Gegenwart des Engels an eine-zxn 
Orte mit der der Seele. Und zwar sagt er daselbst, der Engel 
könne an jedem noch so kleinen Ort ganz gegenwärtig sein und xn 
jedem Teil des Ortes. Die Seele aber als perfectio eines Kw = 
pers, den sie mit vernünfligem Leben zu erfüllen hat, kónmexe 
nur in einem quantitativ bestimmten Körper sein, der noch der 
Organisation und des Lebens fähig sei!) Aber auch der Erg], 
obwohl er in jedem Teile ist, ist dadurch nicht an vielen Orlen =). 
Ja, wenn tausend Teile da wären und sie wären „nicht wei X *€' 
voneinander entfernt, könnte der Engel ganz in jedem T- x E 
sein, ohne sich selber zu vervielfältigen, denn alle Teile Emme * 
deten für ihn nur einen Ort?). Der Grundgedanke für ihn =s 
offenbar der, dat der Körper den Geist nicht bestimmen oc «t 
begrenzen kónne?*) Damit schwindet für ihn jede welt 
Schwierigkeit. Der Widerspruch wird aber dadurch schame— =, 
daß er Engel wie Seele andererseits doch wieder an einen b 4 #- 
stimmten Ort oder Körper gebunden sein läßt. Die Bestimmue— ==} 
des Verhältnisses zwischen Seele und Leib leidet offenbar cmn 
der Verwechselung von Form und Substanz. 

Es liegt ferner diesen Erörterungen Bonaventuras über le 
Gegenwart der Seele im Körper und die daraus sich ergebend##E en 
Bestimmungen der Seele ein in seinen Schriften oft wiederkehru——l- 
der Gedanke zugrunde, dal die Seele zwar der „Akt: ums 
Körpers sei, dal sie aber dennoch wegen ihres höheren, meme lir 
als eine Qualität aufzufassenden intellektuellen Vermögens «u 
den Eigenschaften des Körpers unberührt bleibe. Sie bestim zen! 
den Körper, ohne selber irgendwie von diesem bestimmt zu w «—T- 









!) Ibid.: Anima, quia est perfectio corporis nati vivificari vita rationaE = et 
illud est in determinata quantitate, ideo potest esse in corpore ita par ae 
quod non in minori, quia minus non esset organizabile et vivi 
Angelus autem quia non est ut perfectio et simplex est, est in qualibet pes m | 
loei totus, quantum cumque parva est. | 

®) Ibid.: Totus est in qualibet parte, nec tamen in pluribus locis se 
nec anima, °) Ibid.: Si divideretur (locus) in mille partes, dum tamen pae 
non sequestrarentur longe ab invicem, totus esset in omnibus et om» xm 
essent ei unus locus. —— *)lbid.; Nullam habent rationem ambiendi vel defini« 

Angelum, sed illud quod complectitur omnes partes. 


Pr |. — 


1. Die Seele. 67 


den. Freilich wird dadurch das Wesen der Seele hauptsächlich 
in den Intellekt gelegt. Dadurch entsteht eine Schwierigkeit be- 
züglich der unteren Seelentätigkeiten. Diese glaubt Bonaventura 
heben zu kónnen durch die Unterscheidung von Substanz und 
Vermögen. Darüber ausführlicher in einem späteren Abschnitl. 
Hier nur soviel, 

Da er diesen Unterschied als einen fast realen und we- 
sentlichen erklärt: hat, kann er seinen Salz aufrecht erhalten, 
daß die Seele mit dem Körper einerseits substanlial verbunden 
ist, andererseits daß sie von demselben völlig unvermischt und 
unbeeinträchtigt bleibt, 

Dazu kommt noch eines. Bonaventura erblickt das Wesen 
der menschlichen Seele vorzüglich in der Vernünftigkeit. Die 
Seele ist eine vernünftige Substanz, wenn der Ausdruck hier 
^ gebraucht werden darf. Die sinnlichen und vegetativen Teile 
-  —— das Wort „Teil“ ist nicht in platonischem Sinne zu ver- 

stehen — sind nur Potenzen der „intellektiven Seele* und kón- 
| nern deshalb auch dem Menschen sein subslantiales Sein nicht 
| geben. Die vernünftige Seele aber ist die „Form“ eines jeden 
- Teiles (weil Vernünftigkeit das „Wesen“ des Ganzen), und darum 
ist jeder Teil des Menschen Teil eines vernünftigen Wesens, des 
Menschen !). 

















13. Unsterblichkeit der Seele. 


| Daß Bonaventura für die Unsterblichkeit der Seele ein- 
steht, ist selbstverstándlich. Dafür bürgt uns von vornherein der 
Hrakter seiner Schriften. Er ist in erster Linie ein theologi- 
cher, Und die Theologie hat den Glauben an ein Leben im 
lenseits zur Grundvoraussetzung. 

Für uns kommen indes die philosophischen Argumente in 
Betzscht, mit denen er diese unzweilelhafte Wahrheit verteidigt 
ame begründet, Zunächst gilt ihm der Kampf gegen die Leug- 
Dex- der persönlichen Unsterblichkeit. So verwirlt er die bereils 
"Wwe ahnte Ansicht des Pythagoras und des Varro. An gleicher 
Ste qi. weist er auch die Auffassung des , Kommentators* zurück, 
Arc der es nur eine einzige unsterbliche Seele gäbe, nämlich 


XO E 














l. Die Seele. 69 


störbarkeit zukommen, was Bonaventura ebenfalls sonst nirgends 
zugibt (Vgl. früher die Lehre von der Zerstörung der Elementar- 
formen S. 57 ff). Wir sehen hieraus so recht, wie wahl- und 
kriliklos unser Philosoph sich widersprechende Elemente oll 
(in harmloser, aber ziemlich unbedachter Weise) für seine Zwecke 
auszunützen sucht. 

Ein anderes Argument ist in Form eines Postulales der 
neuplalonisch-evolutionistischen Betrachtungsweise der Welt ent- 
nommen. Wenn nämlich, so fülırt Bonaventura aus, Körper 
existieren, denen trotz ihrer Ausdehnung Unvergänglichkeit zu- 
kommt, wie z, B. dem corpus caeleste, wenn andererseits unver- 
gängliche Substanzen existieren, die selber keine Ausdehnung 
haben, noch mit solcher verbunden sind — wie z. B. das 
»Primum Movens sive Deus“, und andere getrennte Intelligenzen 
—. 850 muß es auch eine unvergängliche Substanz geben, der 
an sich keine Größe zukommt, die aber mit einem ausgedehnten 
Körper verbunden ist. Dies aber ist die Seele‘). 

Aus der sittlichen Anlage der Seele und dem Begriffe der 
Böltlichen Gerechtigkeit folgert dann Bonaventura zwei bekannte 
Beweise für die persönliche Unsterblichkeit. 

Da nämlich nach übereinstimmendem Urteile, so führt er 
aus, hei einem gerechten Richter nichts Gutes unbelohnt und 
Nichts Böses unbestrafl bleiben soll, auf Erden aber für die 
, Oratlischen Handlungen der Menschen dieser Ausgleich nicht 

| | indet, so müßte noch eine Forldauer der Seele über 
den Tod hinaus angenommen werden?) Den noch möglichen 
Einwand, da& trotzdem die Seele mit dem Körper sterben und 
Später wieder zum Gerichte auferweckt werden könnte, hält er 
für eitel; denn das Werden und das Wesen der Seele sei völlig 
verschieden von dem des Körpers. Der Körper könne wieder 
auferstehen, da er aus einem bereits vorhandenen Stoffe gebil- 
det sei Die Seele aber werde von Gott unmittelbar aus Nichts 
erschaffen, Darum würde sie auch wieder ins Nichts zurücksin- 
2 = oc d NN 
*) Ibid. Ein gleiches Argument verwendet auch Gregor: IV Dialogus c. 3, 
PNE eM Vgl, auch Boethius IV de Cons, prosa 1l, u. 4; Literaturan- 


zu den Unsterblichkeitsbeweisen überhaupt in den Anmerkungen zu 
Ed d 19.1. c. 


i 











10 Die Psychologie Bonaventuras, 


ken. Eine Wiedererweckung wäre infolgedessen unmöglich. Es 
könnte nur eine Neuschaffung stattfinden. 

Bonaventura läßt bei diesen Ausführungen den Gedanken 
an die Materialität der Seele offenbar ganz zurücktreten. Sorast 
würde er sich wohl nicht so leicht mit diesem Argument zw- 
frieden geben. Es hätten nach demselben übrigens auch cAQ1e 
ersten körperlichen Gebilde bei ihrem Untergange wieder m ns 
Nichts zurücksinken müssen, da Gott sie ebenfalls, wie die See Be, 
aus Nichts erschuf. 

Unser sittliches Bewußtsein, bemerkt Bonaventura ífee—*- 
ner, welches alle Moralphilosophen annehmen, habe ohne Übes— X- 
zeugung von der Unsterblichkeit der Seele keinen Sinn. Semg — wr* 
rigorose Form, in der es uns befiehlt, eher den Tod zu erleide-——-" 
als vom rechten Wege abzuweichen !), kann nur dann als berec———— Y 
tigt erklärt werden, wenn es die Fortdauer der Seele zur VC———9F 
ausselzung hat. 

Als den besten und schlagendsten Beweis für die Untere} 
lichkeit der Seele hält Bonaventura den sog. Glückseligkeits— — —29* 
weis. Dieser folge unmittelbar aus der Betrachtung der Seele 
und des von ihr mit innerer Notwendigkeit angestrebt «men 
Zieles. Da die Seele auf die Erreichung dieses Zieles nic————l 
verzichten kann, so müssen diesem Ziel entsprechend auch emmme— iie 
dazu notwendigen Mittel gegeben sein. Da& nun die Seele a us 
ihrer innersten Anlage nach der Teilnahme am höchsten Guwmmm mic 
und Glücke strebt, dafür spreche das .allgemeine Bewußtse Mn. 
Nur ein Wahnsinniger könne daran zweifeln ?). 

Soll aber, so folgt Bonaventura hieraus, dieser Trieb vum amd 
diese Anlage befriedigt werden, so müsse die Seele unsterbk zch 
sein. Denn vollkommenes Glück setze Sicherheit im Besitze v^ «F^ 
aus; der bevorstehende, mögliche Tod würde aber eine s&— t® 
Furcht vor dem Verlust des Glückes verursachen ?). 

Noch ein anderes Argument konstruiert Bonaventura m t5 
der Tatsache des Glückseligkeitstriebes. Ist nämlich, so fcm E s x1 
er aus, die Seele zur Teilnahme am höchsten Gute bestim xx 2i 


— — 








!) Vgl. Arist. Eth. III. c. 1. '" Ld. 19.1. c: „Nullu de eo 3% 
bitat nisi cuius ratio est omnino perversa." 
*) Ein ühulicher Beweis findet sich auch Brevil. Vit. P. II, c. 9. 


1. Die Seele, 71 





worin ihr höchstes Glück offenbar besteht, so ist sie auch fähig, 
Golt in sich aufzunehmen und zu besitzen „capax Dei“. Da 
dieser aber das höchste Gut ist, so kann sie nur fähig sein ihn 
zu besitzen, wenn sie ihm ähnlich ist. Letzteres aber wäre sie 
nicht, wenn sie sterben müßte). 

Die vierle Art von Beweisen gewinnt Bonaventura aus einer 
Reflexion über das Wesen der Seele und ihre Tätigkeit im Ver- 
gleich zu den Tätigkeitsäußerungen anderer erschaffener Wesen. 

Keine Kraft, sagt er, in der geschaffenen Körperwelt könne 
auf sich selbst reflektieren. Die Seele aber, indem sie sich erkennt 
und liebt, gehe auf sich selber zurück. Darum sei sie etwas 
Unvergängliches und Immaterielles. Dieser Gedanke findet sich 
auch bei Aristoteles, wenn auch noch unentwickelt und ohne 
die strikte Folgerung, daß die Selbsterkenntnis ein Argument 
für die Unsterblichkeit sei. 2). 

Auf die Gültigkeit der Voraussetzungen für die Argumen- 
tation gehen wir hier nicht weiter ein. 

Des Ferneren bemerkt unser Scholastiker in arislotelischem 
Sinne, die Seele werde um so selbständiger und kräftiger, je 
unabhängiger sie vom Körper sei. Dies finde man besonders 
bei den Greisen bestätigt, deren Körper gebrechlich sei, während 
der Geist immer einsichtsvoller würde. Bei ihnen finde man 
Weisheit und Klugheit. Daraus folge, dafi die Kórperkráfle mit 
der Zeit abnehmen, die geistigen aber sich mehren. Dies spreche 
aber für die Unsterblichkeit der Seele. 

Auf diesem vierten Beweise baut sich der fünfte auf. Der- 
selbe knüpft zunächst an die aristotelische Auffassung der 
„Geister“ bzw. des Intellektes an. Bonaventura sagt nämlich, daß 
jeder Geist, der in seiner Tätigkeit an den Körper gebunden ist, 
auch mit dem Körper untergehe. Die Seele aber habe eine 
eigene, vom Körper unabhängige Tätigkeit, das Erkennen *). Da 

2) Ibid, in conel.: „Si mortis termino clauderetur“. Vgl. Aug. XIV De 
Trin, Dei. e. 8, n. 11. Cassiodor: De anima c. 8. u. Lib. De Spir. et anima c. 18. 

! enim poterat esse imago et similitudo si mortis termino clauderetur.* 

*) Ibid.: Vgl. Arist. De anima 498 a 3, 22; „ini ur yàp rv 
Brew Eins 10 adıd Port 16 voobrv xai ró vooburvov,  gtpicÜcig V' Lori puóvov 
AES Öneo ori, xai roDro udvor dÜdraror xai didıor, 

” Vgl u. a. Il d. 17. a. 2. q. 2, ad 6. ,Intellectus nullius partis 


"boris et actus.* 


E. 








EE — m 
















12 Die Psychologie Bonaventuras. 


sie in ihrer intellektiven Tätigkeit an kein Organ gebunden isl, 
so schlieB&t nun unser Scholastiker, ginge die Seele auch nicht 
mit dem Leibe zugrunde. 

Auch hier begegnen wir wiederum dem Gedanken, dab 
das Wesen der Seele vorzüglich in dem Intellekte aufgehe, 

Die Seele selber nun, getrennt vom Leibe, kann nach Boma- 
venturas Ausführungen nicht sterben, weil sie keiner Verändera ng 
fähig ist und keine gegensätzliche Elemente in sich birgt !). 

Auf der Verschiedenheit der Natur der innerlich psychiscla en 
und der äußern körperlichen Tätigkeit bauen sich endli «ch 
die beiden letzten Argumente für die Unsterblichkeit der Ste 
auf. Zunächst entwickelt Bonaventura einen Gedanken, Het 
wiederholt bei ihm zum Ausdruck gelangt, und den auch Augus 3 
in seiner Seelenlehre verwendet. Die Seele erkenne nämlich &——3 9 
Wahrheit und nehme deren geistige Bilder in sich auf, Zwisch. «€ 
dem Erkennenden und dem Erkannten müsse aber eine Pr 
portion bestehen. Da nun die Wahrheit ewig und unver =" 
derlich ist, folgert Bonavenlura, so müsse auch die erkennen -— 
Seele diese Eigenschaften haben. Hierbei beruft er sich selbe 
auf eine Stelle in den Soliloquien Augustins?). Bei dem ande——— 1 
Argumente lehnt er sich mehr an Aristoteles an. Während ee | 
körperlichen und sinnlichen Kräfte, so hören wir in demselbe-————^ 
durch ein Zuviel oder Zuwenig geschwächt und beeinträchtee gl 
werden und nach einer Seite hin und auf Kosten einer ande-————" 
gesteigert werden können, so vermag die Seele unterschied lo 





) „Quia contrarietatem non habet. Hier läßt Bonaventura seine 
Lehre von der Materialität der Seele offenbar außer Betracht. Sie hätte i — dm 
wohl Schwierigkeiten bereitet zur Aufrechterhaltung der Unsterblichk _ it. 
Übrigens hat er gerade in jenem Zusammenhange der Lehre von der Male 
rialität der Seele letzterer Leidensfühigkeit und Veränderlichkeit zugesprochen. 
Denn dieses galt ihm als ein Argument für die Zusammensetzung der S——el 
aus Materie und Form. Die Materie selber ist das Prinzip der „contrariel——eems", 
Dies führt besonders Dominicus Gundissalinus aus, Vgl De Unitate ee — 5. 
ed. Correns: Materia enim contraria est unitati, Vgl, auch Avencebrol, BF eus 
Vitae; Il, 23, p. 67, 20: materia faeit contrarium eius quod facit una 8o 
ist die Contrarietas der Gegensatz zur Unitas (Einfachheit). — Über die Be 
deutung des Begriffes ,contraria der Seele* bei Plato vgl, Republ. X tow — 2 
gegen Ende. Es sind dies nach Plato die Last r; vgl. Augustin De Imm. — n. 
c. 11. n. 18, 

" Vgl. Soliloq Lib. II c. 2. 


1. Die Seele, 73 


d unbeschadet ihrer Erkenntniskraft das Höchste und das 
edrigste zu erfassen !). Daraus dürfe die Unvergänglichkeit der 
ele gefolgert werden. . 

Wir bemerken zum Schlusse dieses Abschnittes, daß wir 
: Beweise zum großen Teil den „opposila“ der betreffenden 
aestio (19) und nieht der Conclusio entnommen haben. Wir 
ften dies aber, weil sich in diesen opposila gegen die vor- 
gehenden fingierten „objectiones* die Ansicht Bonaventuras 
wweifelhaft mit ausspricht. 

Vergleichen wir die einzelnen Beweise untereinander, so 
rden wir dem moralischen und dem ihm verwandten Glück- 
igkeitsbeweis die größere Bedeutung zuschreiben müssen. Bei 
1 übrigen fehlt mehr oder weniger die Begründung oder der 
weis von der Richtigkeit und Gültigkeit der Voraussetzung. 
lem Bonaventura selber den Glückseligkeitsbeweis für den 
Hagendsten hält, verrät er uns die seinem grolen Gewährs- 
nne Augustin und ihm selber eigentümliche Höherschätzung 
' inneren Erfahrung über die Verstandeserkenntnis, Auf das 
durch angedeutete Problem der Verstandes- oder der Willens- 
eriorität in der höheren Seelenstufe können wir in diesem 
ammenhange nicht weiter eingehen. 


14. Leben und Tätigkeit der Seele nach dem Tode. 


Bei der Frage über das Leben und die Tätigkeit der Seele 
h dem Tode kommen für Bonaventura hauptsächlich zwei 
Ikte in Betracht. Zunächst ob die Seele nach dem Tode 
tHlicher Affekte fähig sei, und dann, wie sich ihr Erkennen 
‚alte. Es handelt sich also nur um das sensitive und intellek- 
Vermögen oder Leben. Das vegetative ist von vornherein 
Breschlossen, wie überhaupt von einem Verhältnis dieser 
Lenstufe zu den höheren kaum irgendwo mehr gesagt wird, 
dab sie in den höheren enthalten sei. Wir sahen im vor- 
zzehenden, dab Bonaventura besonders die intellektive Stufe 
Ont, in ihr das Wesen der Menschenseele erblickt. Es kann 
S nicht ohne gewisse Beeinträchtigung der darunter stehenden 
"mögen geschehen. 


bae o — —— —— Án 
et 1. in opp; vgl. Arist. De an. III 429b 4—10 u, 


» in Bonav. sent, Il S, 459, Anm. 9. 


" 








1. Die Seele. 75 


Einwand Cassiodors hin, daß die Seele nach dem Tode des 
Menschen sehe und höre, sieht sich aber unser Scholastiker zum 
sonderbaren Auswege gezwungen, die inneren Sinne seien nichts 
anderes als der Intellekt selber !). 

Wäre Bonaventura nur Philosoph, so wäre hiermit die 
Frage bezüglich des sensitiven Lebens der vom Leibe getrennten 
Seele erledigt. Das sensitive Leben scheint so sehr an den 
Körper gebunden, daB es kaum mehr als etwas Seelisches, d. h. 
als etwas der vernünftigen Seele Zukommendes, betrachtet 
werden könnte, Aber es handelt sich an erwähnten Stellen 
doch mehr von dem sensitiv aperzeptiven Leben, welches 
in direkter Beziehung zur Erkenntnis steht. Dem zur Seite geht 
aber noch ein anderes, das sinnliche Gefühls- und Empfin- 
dungsleben. Eine bestimmte Unterscheidung zwischen Gefühl 
und Empfindung, sollte man nun meinen, wäre bei den Scho- 

lastikern noch nicht zu finden. Doch ist bei einzelnen Vertretern 
derselben wohl unterschieden zwischen den verschiedenen Reizen 
und Tätigkeiten der Seele und den darauf folgenden Zuständen 
der Lust und der Unlust, des gesáttiglen oder unbefriedigten 
psychischen Tätigkeitsbedürfnisses oder psychischen , Vermógens*, 
als gefärbte Zustände der Freude, der Trauer, des Schmerzes, 
der Hoffnung bzw. des Kónnens oder der Kraft. Wir werden 
ge hierfür auch bei unserem Scholastiker finden. Wir wollen 
damit keineswegs sagen, dal die Gefühlslehre in besonders 
weitem Umfange zur Ausführung gekommen wäre, Dazu fehlte 
'S ander systematischen Behandlung dieses Punktes der Psycho- 
logie. Aber eine eingehende Untersuchung über dieses Tliema 
"Orge sicher manches Interessante zum Ergebnis haben. 
| Doch kehren wir zu vorliegendem Thema zurück. Als 
Theologe sah sich Bonaventura gezwungen, die sensitive Tätig- 
keit wenn nicht als Empfindungs-, so doch als Gefühls- oder 
A Te. Kivermógen in der Seele nach dem Tode fortdauern zu 
lesus on, Grund dazu war die Wiedervergeltungslehre in der her- 
- Xonliehen Auffassungsweise. Mit dieser hält Bonaventura 
3Aaf. daB die Strafe für die Sünden nicht nur in dem Verluste 
der ewigen Glückseligkeit bestehe, nach der die Seele von Natur 


E Vgl. IV d. 501. c.; Cassiodor L, d. anima c. 2. 











1, Die Seele, 27 





fallenen Engel infolge der Verbindung mit einem Feuerkörper. Bona- 
venlura bezeichnet dieses Leiden: gleichsam als ein unbegrün- 
deles. „Die Seelen ängstigen sich und leiden, wo keine Furcht isl." !) 
Hier steht Bonaventura offenbar mehr unter dem Einfluß 
Platos. Körper und Seele erscheinen ihm wieder in ihrer großen 
Gegensätzlichkeit. Wie die Seele mit diesem Körper, unserem 
| Leibe sich verbinde, so kónne sie es auch mit einem andern. 
Die Gegensätze sind gleich groß. Diese Stelle steht somit in 
Widerspruch mit dem uns schon so oft begegneten neuplatoni- 
schen Gedanken, daß nur der menschliche Körper durch seine 
Harmonie und Komplexion des höchsten Einflusses fähig sei. 
Wir erinnern daran, dal Bonaventura in Konsequenz zu lelz- 
lerem Gedanken auch die Ansicht zurückgewiesen hatte, da& der 
fünfte Kórper sich mit unserm Leibe substantiell verbinde. 
Von einer Einheit und Konsequenz kann hier, wie an so 
vielen andern Stellen bei unserem Scholastiker nicht die Rede sein. 
Hinsichtlieh des Erkenntnisvorganges bleibt, wie wir schon 
angedeutet haben, die Seele nach dem Tode auf den Intellekt 
beschränkt. Sie kann sich ja keines äußeren Sinnes mehr be- 
dienen, Doch, sagt er, bleiben die in Verbindung mit den Sinnes- 
Organen erworbenen Kenntnisse in ihr erhalten und zwar in 
memoria oe einem Vermógen der vern vids Ve 
enstufe ?). 
Bonaventura würde hierin mit der Mehrzahl der Scho- 
übereinstimmen. Doch wird diese Lehre von dem Er- 
ee nach dem Tode wieder durch eine andere von 
Tà ausgesprochene Meinung bedeutungslos gemacht, Wir 
DE -—— — RR 


"eherpenter concipit ad corpus amorem; sie ligatur igni ul accipiens ab eo 


E et ex illa coniunctione vehementer concipit horrorem et per hoc 





) Ibid: Quod iterum anima refugint ignis calhréna, qui per naturam 

non potest et trepidet timore, ubi timor non.est... vgl. Psalm 52, 6 
m ami hiermit steht ein anderer Satz deiedben Zusammenhanges, 
VOrzzuch die Höllenstrafe in einer wirklichen Einwirkung des Feuers beruho 
nd nicht auf bloßer Einbildung der Schmerzen und des Übels, Doch wird 
lie Einwirkung des Feuers auf die Seele im Anschluße daran in obigem Sinne 
zart, Es ist die auf theologischem Wege überkommene Anschauung, welche 
TU seiner philosophischen Retlexion wieder einmal im Widerspruch gerät. 

*) IV d. 50. p. 2. à. 1. q. I. 








1, Die Seele. 79 


„praecellentia* unter den Seelen gleich bei der Schöpfung 
. d. h. da& die eine mit hervorragenderen Gaben ausgestattet 
als die andere. Und zwar sei diese ,praecellentia* nicht 
5rper herzuleiten, sondern sie sei nur in der Seele be- 
Denn die Seele sei nicht wegen des Kórpers da, wohl 
eser wegen der Seele. Darum kónne dieser sie nicht 
Weise von Anfang an bestimmen, da& dadurch der tat- 
e Unterschied zwischen den Seelen erklärt werden könnte. 
rschiedenheit sei ferner auch nicht auf das Entstehungs- 
der Seelen zurückzuführen, da sie aus Nichts entstünden, 
| diese Verschiedenheit beruhe lediglich auf einer An- 
' der göttlichen Weisheit !). 
es weiteren frägt sich Bonaventura, wodurch gewisse 
haften der Seele, die Geistesschürfe z. B. „subtilitas in- 
md die Erinnerungsfähigkeit ,habilitas ad memorandum"* 
ıt würden. Der Magister, so führt er aus, scheine dies 
liglich in die Seele zu legen und von ihr allein abhängen 
en. Dem aber hält er die Tatsache entgegen, daß die 
lie doch sich nicht in und mit der Zeit verändere, bald 
ıer oder vergeßlicher sei, bald wieder schärfer zum Er- 
.modo dementior est, modo ad intelligendum acutior*. 
inne sie infolge ihrer Unveränderlichkeit nur unter Ein- 
r des Kórpers sein. Darum, sagt er, sei nicht zu leug- 
ı& der Körper großen Einfluß auf die Ausübung jener 
iten haben könne, welche von ihrer Entstehung an in 
gt sind. Eine gute Disposition könne so sehr vorteilhaft 
en, während eine schlechte hemmend entgegenwirke. 
sagt Bonaventura an anderer Stelle, sei die Seele der 
on Natur schwächer als die des Mannes. Sie erleidet 
iflu& ihres schwächeren Körpers und Geschlechtes ?). 
ir den Einfluß des Körpers auf die Seele sprechen un- 
Scholastiker auch die Temperamente, Der Choleriker, 
ähnt er, werde für geistvoll gehalten, weil die Seele 


u d, 32.1. c.: Dicendum, quod cum anima non sit propter corpus . 
cellentia ex parte animae venit... non ratione priucipii ex quo, cum 
hilo, sed ratione sapientiae Conditoris. 

i 4. 21. a. 2. q. 1. 


| 


i. 








2. Die Seelenstufen. 8I 





menden philosophischen Richtungen auf die Ausgestaltung 
einzelner Punkte der Seelenlehre zeigen. 

Trugen nämlich die bisherigen Abschnitte den Charakter 
allgemeiner Bestimmungen der Seelenlehre Bonaventuras, so 
Werden wir uns im folgenden mit den einzelnen Seelenstufen 
ind Seelenkräften zu befassen haben. 


| Zweiter Abschnitt, 
| Die Seelenstufen. 


A. Werhältnis der einzelnen Seelenstufen und Seelenvermögen 
zur Seele. 


Nach Aristoteles entwickeln sich vegetative und sensitive 
Seele unabhängig vom voös, dem Prinzip der geistigen Tätig- 
keiten. Dies scheint zunächst der Auffassung strengster Seelen- 
ünheil zu widersprechen. "Trotzdem will sie Aristoteles gewahrt 
Wissen, Nach ihm überläßt das niedere Vermógen seine Funktion 
dem höheren, sobald dies in Wirklichkeit übergegangen ist !). 
Aristoteles vermag dabei aber nicht recht zu erklären, wie 
der von außen in die Seele eintretende Intellekt mit den übrigen 
Seelenstufen zu einer substantialen Einheit sich verbindet 2). 
Auf diesem Gebiele der Seelenlehre treten deshalb die an 
Aristoteles sich anlehnenden Scholastiker in ungelöste Schwierig- 
Keiten ein. 
Augustin zunächst und im Anschlusse an ihn die miltel- 
alterjichen Platoniker faiten das Verhältnis der einzelnen Seelen- 
"Ee zur Seele als ein weniger selbständiges auf. Sie sprechen 
"on Tätigkeitsäußerungen des Seelenwesens. Der Begriff selb- 
“radiger, real von der Seele verschiedener Potenzen ist ihnen 
id 9). 
Andererseits war gleich zu Beginn der peripatetischen 
Periode der Scholastik durch die wenn auch unrichtig ver- 
| Zita d Ausführungen bei v, Hertling a. a. O. S. 126 und 
Zeller 3 b. 8. E j 
*) Vgl. oben, 8. 23—24, 
*) Vgl, Baumgartner Alanus de Insulis s, a. O. S. 91. 
Beiträge VL4—5, Lutz, Die Psychologie Bonaventuras. 6 


82 Die Psychologie Bonaventuras. 


standene aristotelische Lehre von den Teilen der Seele «Xe 
Frage nach dem Verhältnis der spezifisch verschiedenen Tät ag- 
keiten zunáchst zur Seelenzahl angeregt worden !). 

Während man bisher in augustinischem Sinne an eim a» «x 
völligen, wenn auch mehr dynamischen Einheit der Seelenkróm $^, 
festgehalten hatte, so drohte jetzt die Trennung der Seele n 
mehrere voneinander unabhängige Substanzen durchzubrecherze 3 

Bonaventura selber geht bei dieser Frage der Seelenle- ® nr. 
ins einzelne ein?). An Lósungsversuchen unterscheidet er hau m gj. 
sächlich drei. Die einen leugneten einen realen Unterscka» 3 «i 
zwischen der Seele und ihren Potenzen ganz. Nur eine «-m,. 
zige Potenz nehmen sie in der Seele an. Was man sonst al 
Potenzen der Seele ausgibt, das halten sie für ebensoviele wand 
untereinander verschiedene Akte dieser einzigen Seelenpok e»; 
Es ist dies die oben erwähnte Ansicht der Frühscholast ik er. 
Auch Heinrich von Gent, ein Zeitgenosse Bonaventuras,  wer- 
trat sie noch‘). Sogar nach Bonaventura und Thomas fixa cen 
wir sie noch vereinzelt vor 5). 

Sie wurde dann schie&lich von den Nominalisten wieder 
aufgefrischt. — Bonaventura bemerkt, daß die Vertreter dieser 
Meinung sich auf Augustin zu stützen suchten 5); jedoch, wvie 
er meint, ohne Grund. 

Andere nahmen zwischen der Seele und ihren Kräften w obl 
einen realen Unterschied an. Sie stützten sich dabei auf irgend 
ein Wort Hugos, das dieser in einem gewissen Büchlein a ber 
' die Trinität schreibe: Liebe und Erkenntnis seien Formen «1e$ 
Geistes, durch welche dieser nicht ein „hoc aliquid“ wird, sondi € tr" 
durch welche er etwas erhält, das selber ein hoc aliquid ist 1) 

Doch fa&ten sie die einzelnen Kräfte oder Vermögen wu 
als Eigenschaften der Seele auf. Bei Hugo von St. Victor 19€ 


!) Vgl. Baumgartner: Die Erkenntnislehre des Wilhelm von Ave SB" 
Beiträge zur Geschichte d. Phil. d. Mittelalt. Bd. II H. 1. S. 15. 

?) Vgl. Baumgartner a. a. O. S. 15 u. 16. 

*) Vgl. II d. 24. p. 1. a. 2. q. 1. 

*) Vel. Heinrich v. G. Quodl. IV. q. 7. 

5) Vgl. Richard v. Midletown S. I. d. 8. &. 2. q. I. 

©) Vgl. Augustin De Trinitate L. X. c. 11. u. I8. 

"; Vgl. Bonav. Sent. 1l d. 24.1. c. 





2. Die Seelenstufen. 83 





deuten sie, wie Östler ausführt, Dispositionen der Seele oder 
auch Entfaltungen dieser !). 

Dieser Richtung gehórt auch Thomas an?) Bonaventura 
selber macht jedoch hier keinen Vertreter namhaft. 

Auch Albertus Magnus und später Petrus von Tarantasia 
waren dieser Anschauung ?). 

Eine dritte vermittelnde Richtung scheidet die Vermögen 
der Seele streng von ihrem inneren Wesen. Aber der Unter- 
schied sei nicht derart, wie die Akzidenzien von der Substanz 
sich unterscheiden. So sind sie, ohne selbständige Wesen zu 

sein, doch verschieden von der Substanz, Sie bilden ein Mittel- 
ding, Auch Bonaventura pflichtet dieser Auffassung bei*). Er 
folgt hierin, wie er selber sagt, seinen Vorgängern. 

Tatsächlich ist wohl sein Lehrer Alexander v. Hales der 
erste gewesen, welcher sich in diesem vermiltelnden Sinne 
äußerte5). „Die Potenzen der Seele sind nach ihm vom Wesen 
der Seele zwar zu unterscheiden, aber doch wiederum nicht als 
Akzidenzien zu fassen, sondern auf die Kategorie der Substanz 
"arückzuführen* *). " 

Bonaventura bezeichnet nun diese Auffassung als die „ver- 
"ünftigere*, ohne aber den beiden andern gegenüber eine ent- 
schiedene Stellung einzunehmen. Er bemerkt vielmehr, dieselben 
könnten nicht leicht mit zwingenden Gründen widerlegt werden 7), 





' Vgl. Ostler: Die Psychologie des Hugo v. St. Victor. Beiträge z. 
d. Ph. d, M. Bd. VI Heft 1. S. 92, 

* Vgl. Thom. Sent. L. 1. d. 3. q. 4. a4. 2; S. theol. I, q. 54 a. 3; 
4- 77... l u. 38: ,Potentiae animae possunt dici mediae inler substanliam 
*t mecidens, quasi proprielates animae naturales.* 

'; Vgl. Petr. v. T. Sent. 1. d. 3. q. 5. a. 2., vgl. dazu Schneider 
*- =. 0. Heft 1. S, 37- 39. 

' H 424. l e.: Cum potentiae simpliciter non dicant aliam essen- 

“Ar quam substantiam animae, quod non sie differunt essentialiter ipsae 

Potemntiae, quod sint diversae essentiae .. .. et ideo quasi medium tenentes 
inter Utramque opinionem, dieunt, quasdam animae potentias sic differe ad 
Aavicen, nt pulo modo dici possint una potentia; nee tamen concedunt 
"e Simpliciter diversificari secundum «ssentiam, ita ut dicantur diversne 
infos... 

*| Vgl. Alex. v. Hales: S. th. II. q. 65. m. 1; q. 21. m. 1. 

*) Vgl. Sehneider a. a. O. 8. 37, 

*) II. d. 24. 1. c. 


Gesch. 


6 * 








2. Die Seelenstufen. 85 


mittelbarem Anschlusse an Aristoteles. Wie das Dreieck im 
Viereck und dieses wieder im Fünfeck enthalten sei, so sei auch 
das vegelative Vermögen im sensitiven und dieses wieder im 
intellektiven enthalten !). 

Da& bei Aristoleles die Einheit der Seele geführdet wird 
durch das Eintreten des Intellektes von außen her, gibt Bona- 
ventura nicht zu. Er ist vielmehr der Ansicht, dab Aristoteles 
an der betreffenden Stelle mit dem Intellekte die ganze Seele 
gemeint habe ?). 

So viel über das Wesen und das Verhältnis der einzelnen 
Seelenvermögen untereinander. Gehen wir jetzt zu deren Tätig- 
keitsbereich im einzelnen über. 


B. Tätigkeitsbereich der einzelnen Seelenstufen. 
a) Die vegetative Seele und ihre Funktionen. 


Wir wissen, da& die menschliehe Seele nach der Lehre 
Bonaventuras nicht gleich beim Beginne der fótalen Entwicke- 
lung mit dem zu gestaltenden Organismus in Verbindung tritt. 
Es liegt für uns deshalb der Schluß nahe, da& der Seele speziell 
ach ihrer unteren Seite hin ein ziemliches Gebiet substantialer 
Wirkung abgesprochen wird. Dem ist aber nicht so. Auch 
hier verschlingen sich aristotelische, platonische und neuplato- 
Nische Elemente in eigentümlicher Weise. 

Das vegetative Vermögen bezeichnet Bonaventura zunächst 
als die unterste Seelenstufe, auf welcher die Seele selber mit 
dem Körper in Verbindung tritt. Dies geschieht durch Vermilte- 
lung des spiritus vitalis 3). Die Tätigkeit der vegetaliven Seele 
wird sodann in eine dreifache eingeteilt. Sie ist eine ernährende, 
verrnehrende und erzeugende *). 


') IL d, 31. a. 1. q. 1, ebendaselbst 8. 740, Anm. 9. Citat aus Ari- 
a ?*) IL d. 31. L c. ad 2: Ad illud quod obiicitur, quod solus intellectus 
trat an extrinseco, dicendum, quod ibi vocatur intellectus substantia in- 
tellecti y, et quia eadem est substantia intellectiva et sensitiva hominis, ideo 
Me hoe non excluditur sensitiva hominis sed sensitiva brutalis. 

*| 8. oben S. 37. Anm. 1. Über die Lebensgeister vgl Costa Ben 
Luca, De Differentia animae et spiritus, Barach, Innsbruck 1878. 

*) IL. d. 30, a. 3, q. 2. u. Breviloquium vitae, Pars II. c. 9: ldeo po- 
entiam habet vegetativam et sensitivam et intelleclivam, ita quod per poten- 





86 Die Psychologie Bonaventuras. 


Die ernährende Kraft der Seele hat nach Bonaventura «— 3 s. 
Aufgabe, die Speisen umzuwandeln, damit sie in die Substam 23; 
des Fleisches übergehen. Sie hat überhaupt für die Erhaltum ag 
des Organismus zu sorgen !). Die Nahrung kann nun, wie Borm a- 
ventura im Anschluß an die Naturphilosophen und Ärzte aw zxs- 
führt ?), „der Art und der Materie nach* umgewandelt werden. 
Der Art „species“ nach ist jenes Fleisch (aus der Nahrung) um m- 
gewandelt, welches die aktive Fähigkeit hat, selber wieder Nahrum ng 
in die Natur des Fleisches umzugestalten. Das Fleisch, das sxaur 
der Materie nach aus der Nahrung gebildet wurde, verrmaag 
dies nicht ?). ' 

Im ersteren Sinne kann die ernáhrende und die erhalte »1«3e 
oder vermehrende Kraft die Nahrung nicht umgestalt en. 
Sonst würde der Mensch: ins Unendliche wachsen. Die errm za h- 
rende Kraft der Seele wandle darum die Nahrung nur de 
„Materie nach“ in ein Fleisch um; „das fließt und sich ee 
auflóst* 1). 

Unter dem Wachstumsvermögen versteht Bonaventura |j «ne 
Kraft der vegetativen Seele, welche den Körper zur Vollendi wxz ng 
ausdehnt. Ihre Tätigkeit hört auf, wenn der Körper eine Ir 
Seele entsprechende Vollkommenheit erreicht hat. 


tiam vegetaiivam generat, nutrit et augmentat, generat ut quid, nutrat N 
quale, augmentat ut quantum. 

' IV. d. 12 p. 1.4.2. q. 1. u. 3; Il. d. 80.4.3. q. 1.u, 2: Et =“ 
aliquid de alimento potest converti in veritatem humanaé naturae medi za me 
vi nutritiva et augmentativa, quae ordinantur ad complendam corporis fze Ér* 
cam, quae inchoata fuit mediante vi generativa, cui competit operari quouis «3€ 
anima infundatur et ex tunc sequitur operatio nutritivae et augmentat& =@® 
ad conservandum et complendum corpus. 

?) Avicenna I. Canon Fen doctr. 4. c. 1. 

?) II. d. 30. 1. c.: Et vocat carnem secundum speciem illam, quae naa be 
vim activam et potentiam convertendi alimentum in carnia naturam; car X? en 
vero secundum materiam vocat illam, quae sic est caro ut tamen non p t 
aliquid in carnem convertere propria virtute. .. et ita caro secundum spec se" 
solum est a generantibus sive mediante generativa (vi), quamvis caro e 
cundum materiam scil. quae fluit et refluit possit esse mediante nutritiva € 3» 

*) Il. d. 80, 1. c.: Virtus nutritiya et augmentativa non convertit 49 1 
mentum in carnem secundum speciem, sed secundum materiam, quis e» 
aliter esset, tunc nunquam staret augmentum, cum augmento enim ca * 
cresceret et virtus augmentandi. 


me 


2. Die Seelenstufen. 87 


Die Vollkommenheit und Ausbildung des Körpers hängt 
sin ganz von der Vollkommenheit, der Anlage der Seele ab !). 

Hat der Kórper diese Vollendung erreicht, dann kann im 
ıschen nichts mehr „spezifisch“ umgewandelt werden, oder 
humidum radicale hört auf, sich auszudehnen. — Was ist 
er letzterem zu verstehen? Bonaventura stellt sich darunter 
hl eine oder die einzig substantiale Lebenskraft im Orga- 
mus vor, welche in Verbindung zu bringen ist mit dem 
ische, das der Art nach verwandelt ist und wiederum anderes 
isch in dieser Weise umwandeln kann ?). Durch dieses wird 
5 Kind mit den Eltern verwandt. Es ist die Teilnahme an 
* Lebenskraft: der Eltern. Wäre die „ernährende Feuchtig- 
L*3) bei der Zeugung das Vorherrschende, dann wäre das 
^orene mehr mit der Pflanze oder mit dem Tiere verwandt, 
welchen die Nahrung genommen ist *). 

Hiermit ergibt sich uns bereits die Bedeutung der erzeu- 
len Kraít; diese gill als die die species erhallende und 
Dflanzende Kraít der vegelativen Seele, Mit der Verschwen- 
& oder dem Verluste dieser Kraft wird ferner auch das Leben 
*kürzt, was bei Verlust des humidum nutrimentale nicht der 

ist®). Doch die Seele selber wohnt, wie wir wissen, nicht 

ersten Augenblicke der Konzeplion an im neuen sieh ent- 
"nden Organismus. Wie gestaltet sich darum hier das Ver- 
fais zwischen der vis generativa des Zeugenden und den 
&n Formen des neuen Organismus? 

Die theologische Lehre von der Erbsünde ist es, welche 
»ru Scholastiker bestimmt, sich mil dieser Frage eingehend 
befassen, 


I 





'1.d. 17. p. 2. q. 4: Augmentum stat... quando corpus perfectum 
"eeundum quod congruit perfectioni animae. 

*) S. oben 8. 85. 

*) Humiditas nutrimentalis. 

*) IL d. 30. a. 8. q. 1: Si solum esset proles de superfluitate cibi 
* mec esset vera generatio... nec esset vera cognatio, immo magis atti- 
homo poreo, de quo sumptum est nutrimentum, 
 *9 H d, 30. L c.: Cum videamus, hominem ex coitu attenuari et ex 
*mntatione talis actus, mortem accelerari, videtur, quod non solum in se- 
fiat superflui emissio, immo quod etinm alicuius humidi radicalis, 





— 


2. Die Seelenstufen. 89 


radicale und von diesem nicht substantialen Materiellen ließ 
ı nun elwas auf seine Kinder übergehen. Aber nun wird 
as humidum radicale in gleichem Zusammenhange der Aus- 
t ralio seminalis gebraucht, Diese, so heißt es, und eine 
se Malerie gehen vom Zeugenden auf das Erzeugte über. 
"alio seminalis wird dabei näher erklärt als die Potenz, eine 
re Natur in die eigene umzuwandeln, diese reichl zur 
ung und Fortpflanzung aller hin, wenn ihr das gegeben wird, 
n sie sich vermehren kann '!). Der Begriff des humidum 
ale ist somit ein doppelter und zweideutiger. 

Wie kommt nun aber eine Form in den neu zu gestalten- 
Organismus nach der Konzeption? Wie denkt sich Bona- 
a dessen Entwickelung vor dem Eintreten der Seele? 
Hier findet die bereits erwähnte Lehre von den Keim- 
in auch auf den menschlichen Körper Anwendung. 

Der menschliche Körper, so führt Bonavenlura aus, ruht 
artig stets in dem ihm vorausgehenden und wird deshalb 
zur Wirklichkeit geführt, wenn nicht die äußere tätige 
. ,eduzierend* einwirkL?). Diese tätige Kraft, welche er 
„vis formativa* (gestaltende Kraft) nennt °), wird in auffal- 
r, ganz malerialistischer Weise als eine Kraft der Seele 
Zeugenden bezeichnet, welche das Erzeugte bewegt und 
mn Tätigkeitsprinzip bildet‘). Dieselbe, erklärt er weiter, 
im Samen und wird mit diesem übertragen, wie die Kraft 
Bewegers zugleich mit dem abgeworfenen Stein getragen 


" IL d 380.1, e.: In ipsa (vi generativa) est aliqua humiditas radi- 
et etiam aliqua fluens et refluens, et in generatione prolis una currit 
Hia. Transmisit igitur Adam, quando generavit primum filium, aliquid 
t radienli humiditale et illud modicum ,.., fuit commixtum.,, Si igitur 
Adae in generando prolem similiter aliquid descindebut de suo humido 
li, necesse erat, quod aliquid transmitteret de eo, quod sumserat a patre 

deinceps... ibi erat aliquanta materia et ratio seminalis sive potentia 
"tendi ad se aliam naturam, ita ut sufficeret ad omnium procreationem, 

sibi illo, im quo posset se multiplicare, 

?) 11. d. 8. p. 2a.2. p. l.ad 3: Nunquam educitur (corpus humanum) 
»ncurrat virtus agentis exterioris, quae residet in lumbis viri et matrice 
ris. 

?) IV, d, 36. a. 2. q. 1. ad. 4 

* IL d. 31. a. I. q. 1: Transfunditur virtus (animae) quae movet et 
«t operatur usque ad formae indactionem. 


i 


90 Die Psychologie Bonaventuras. 


wird. Deren Tätigkeit aber hört, wie wir bereits wissen, auf, 
wenn die Seele in den organisierten Kórper einzieht !). 

AuBer dieser gestaltenden Kraft nennt Bonaventura noch 
andere Kräfte, teils mehr materielle, teils mehr geistige, welche 
mit dem Samen in den neuen Organismus übergehen. Es sind 
dies die Wärmekörper (calores) und die Geister (spiritus), welche 
das Fleisch zum Fühlen disponieren ?). 

Man beachte, wie sehr Bonaventura noch unter neupla- 
tonischem Einfluß steht. Er läßt sogar von der Seele des Zeu- 
genden Kräfte sich ablösen, die in dem neuen Körper als eine 
Art Teilsubstanz wirken. 

Und doch wissen wir, wie energisch er an anderer Stelle 
die absolute Einfachheit der Seele verficht. Aber wenn die wis 
generativa dem Tätigkeitsbereiche des vegetativen Seelenwer- 
mögens zugehóren sollte, und wenn andererseits die Seele sel ser 
nicht beim ersten Entstehen des Fótus in diesen eintrat, dizm m 
mußte sich dieser Widerspruch notwendig ergeben. 





b) Die sinnliche Seele. 
a) Äußerer und innerer Sinn. Gemeinsames. 

Die Verbindung zwischen der äußeren Körperwelt und «Fe 
Welt des Verstandes und der Ideen wird durch die Sinne E» «€r 
gestellt. Bei diesen haben wir zu unterscheiden zwischen «3 € 
körperlichen Organe und der inneren sensitiven Seelenkraft. —.—E OT 
körperlichen Organe bedient sich die Seele gleichsam als T'«» X€ 
durch welche die Außenwelt, der , Makrokosmos*, in des Mensc E» €" 
innere Welt ,Mikrokosmos* einzieht 3). 

So bildet die sinnliche Wahrnehmung oder der Sinn € 3 € 
Stufe der Erkenntniskraft 4). 

Des näheren unterscheidet Bonaventura beim Wahrra«zi* 
mungsvorgange das Subjekt, welches den Eindruck empfax» zt 





!) II. d. 81. Ll. e.: Potest tamen ibi esse virtus animae patris, qm 
quidem est in semine, sicut in subjecto deferente, sicut virtus motoriss a 
fertur simul cum lapide projecto. Vgl. hierzu Arist. De Gen. animalium I. €7 - '- 

*) Vgl. 1l. d. 31. &. 1. q. 1. 

*) Vgl. ltinerarium Mentis in Deum c. II. n. 3. 

*) I. d. 16. q. 2.: "Triplex est vis cognitiva... sensus exterior, imagi $99 
et intellectus. 


2-1 


v 


2. Die Seelenstufen. 1 


zwischen Kórperwell und Sinnen vermittelnde Medium und 

Objekt. Vom Objekt selber wird bei der Wahrnehmung 
h das Medium ein Bild (similitudo oder species) dem Sinne 
mittel !). 

Es darf nun nicht verschwiegen werden, dal einige Stellen 
Bonaventura für die Auffassung sprechen, als ob beim Wahr- 
mungsvorgange entsprechende Teile vom Objekte sich los- 
an und wirklieh in das Organ oder den äußeren Sinn ein- 
eu würden. So, sagt er, trelen durch das Auge leuchtende und 
ige Körperchen ein. Durch den Tastsinn hingegen die festen 
körper und durch die drei übrigen Sinne, die „sensus inter- 
lit: die Wasserkörper (in den Geschmackssinn), die Luft- 
»r (in den Gehórsinn) und die Dunstkórper (in den Geruch- 
)?. Wir dürfen jedoch aus dieser Stelle nicht zu viel 
ie&en. Bonaventura bezeichnet nämlich in anderem Zusam- 
hange das durch die Sinne eintretende Bild in unzwei- 
iger Weise als ein immaterielles ?). 

Auch hier will deshalb Bonaventura wohl auch nicht mehr 
nm, als daß Licht und Farbe das Objekt des Auges, Härte 
Dichtigkeit Objekt des Tastsinnes seien usw. 

Wir sprachen soeben von einem Medium, das beim Sinnes- 
ruck das vermittelnde Zwischenglied bildet zwischen äußerem 
*kt und. Sinn. Darunter können wir ein zweifaches verstehen. 
mal ein der neuplatonischen Verbindungs- oder Medienlehre 

einreihendes Glied. Die Medien bilden so einen noL wendigen 


') It. M. in D. c. II: Intrant (sensibilia exteriora) non per substantiam 
per similitudines suas primo generatas in Medio. 

?| Vgl. It. M, in D. e. 2. n. 3: „Per visum intrant corpora sublimia 
minosa et cetera colorata, Per tactum vero corpora solida et terrestria, 
Te& vero sensus intermedios intrant intermedia ut per gustum aquea, per 
üm aerem, per odoratum vaporalia, quae habent aliquid de natura humida, 
id de neren, aliquid de ignea seu calida sicut patet in fumo ex aroma- 
Fesoluto. Vgl. ferner: De Reductione artium. n. 8: (similitudo) egreditur 
jecto sicut proles a parente. 

.?) Vgl. u. a. In Hexaemeron Coll. XI, 23: Et hoc est mirabile, quo- 
talis species generatur, quia non de materia, quia cum non dicat 
"am, sed modum essendi sufficit, ut habeat principium originativum,.: 
' H. d, B. p. 2. a. u. q. 3. in. ce: Cum videamus speciem ab ohjecto 
lo sensibiliter separari non posse, 

| 


ku 


92 Die Psychologie Bonaventuras. 


Faktor bei jeder Sinneswahrnehmung.  Obhne sie könnte ein 
Einwirken der Außenwelt auf die sinnliche Seele nie zustande 
kommen. Es sind dies die bereits früher erwähnten Wárme- 
kórper und Lebensgeister !). 


Andererseits werden auch die z. B. bei der Geruchsempfin- 
dung vom Körper der Außenwelt sich loslósenden und zum 
Sinnesorgane hinströmenden Körperchen Medien genannt. End 
lich gibt uns eine Stelle im ltinerarium zum Schlusse Anlat, 
da& Bonaventura überhaupt ein Medium annahm, welches das 
Abbild des Sinnesobjektes der Außenwelt in das äußere Sinner 
organ hinleitet, übermittelt. Die Natur dieses Mediums wird 
nicht näher bestimmt ?). 


Das Sinnesorgan selber verhält sich beim Empfindumng-* 
vorgang passiv. Aktiv tritt dann eine gestaltende Kraft de 
Seele hinzu, welche den Aperzeptionsvorgang zu einel 
sinnlich-seelischen gestaltet 3). Diese Kraft selber wird als sim 
liche bezeichnet *). Der Vorgang im Organe erscheint so als € 
einziger Akt, als ein „opus coniunctum" 5). Das Organ selbe 
könnte das Bild nicht behalten. Dies tut der innere Sinn *) 
Gemeint ist dabei der noch zu besprechende Gemeinsinn DZ"- 
auch die Einbildungskraft"). Ersterer tritt beurteilend zu dem 


') Vgl. 1l. d. 15. a. 1. q. 3: Calor enim et spiritus sunt instrusn e mt» 
virtutis sensitivae... per subtilius corpus agitat (anima) vigorem sentie ad. 
Über die Lehre der Scholastik von der zwischen Seele und Kórperwelt € 
mittelnden Kraft vgl. Schneider a. a. O. S. 92 u. 93. 


*) Vgl. Itiner. Ment. in Deum c. 11.: Intrant inquam non per substan € zs 
suas, sed per similitudines suas, primo generatas in medio et de medic» , 
organo exteriori et de organo exteriori in interiori, et de hoc in pote 
apprehensiva et sic generatio speciei in medio et de medio in organo 
conversio potentiae apprehensivae super illam facit apprehensionem ompX 
eorum, quae exterius anima apprehendit. 

*) IV. d. 50. p. 2. a. 1. q. 1: In potentia sensitiva... activa pote 9» 
est ex parte animae, passiva ex organo. 


*) II. d. &. p. 1. &. 8. q. 2. ad 7. 


* IT. d. 24. p. 1. a. 2. q. 4. Über äußere und innere Sinne bei P 
stoteles und bei den Arabern vgl. Stück], Gesch. d. Phil. des Mittelalt. 1I. €—97 


*) Il. d. S. p. 2. &. u. q. 3. 
7) S. weiter unten. 


2. Die Seelenstufen. 93 


wlären Sinneseindruck hinzu!). Durch sein Urteil setzt 
iemeinsinn das Bild in Beziehung zum Objekte der Außen- 
) Dies geschieht aber nicht ohne Irrtum). Weil aber 
inzelne Sinn sich rein passiv und aufnehmend den äußeren 
«len gegenüber verhält, so kann er selber nicht irren *). 
Damit der Sinn endlich eine entsprechende Empfindung 
ie, muß das aufnehmende Organ in gehöriger Disposition 
ınd der Eindruck auf das Sinnesorgan darf weder zu stark 
zu schwach sein. „In den Extremen trauert der Sinn“ °). 
die innere Kraft muß sich sodann den Eindrücken auch 
er nöligen Aufmerksamkeit zuwenden *). 
Merkwürdigerweise spricht Bonaventura auch von Sinnes- 
icken, welche nicht mit Bewußtsein verbunden sind ?). Es 
das Eindrücke auf das äußere Organ. Die innere Kraft 
e sich in diesem Falle aber dem Sinneseindrucke, dem Bilde 
rgane nicht zu *). 

') IV. d, 12. p. 1. dub. 1: Cum tactus apprehendit partitionem et nume- 
artium sicul sensatum commune et per se et sensus communis neces- 
iequatur ad completam apprehensionem sensus particularis, non posset 
ie sine deceptione... Wir machen hier kurz auf den Unterschied 
en den einzelnen Sinnesobjekten aufmerksam. Dieser ist nach Bonaventura 
eifacher. Er unterscheidet: 1) ein ohjectum per se, 2) ein objectum per 
ns, und 3) ein objectum per se et primo. Beim Auge ist beispielsweise 
Veiß* oder „Schwarz* das ohjectum per se. Das Ding oder der Gegen- 
selber, an dem wir die Farbe wahrnehmen, bildet das objectum per 
ns, Erstes und ursprüngliches Objekt des Auges „per se et primo* ist 
euchtende, die Leuchtkraft des Körpers selber ,sicut dicimus videre 
n*. Das objectum per se sei immer wahr, Bezüglich des akziden- 
Objektes aber irre der Sinn häufig. Und zwar deshalb, weil er nicht 
s Wahrnehmungsgebiet beschränkt bleibt. Im Urteil, durch welches 
zidentelle Objekt zustande kommt, liegt der Grund zum Irrtum, Vgl. III. 
&. l. q. 3. 

*) II. d. 25. p. 2. q. 6: De Reductione Artium n. 8: Cum unitur (simi- 
eum organo) nova fit perceptio et per illam perceptionem fit reductio 
ectum mediante similitudine illa. ?) IV. d, 12. I. e, — *) II, d. 8, l. c. 
^; Itin. Mentis in Deum c. IL: Sensus tristatur in extremis, 

*)| Il d. & p. 2. a. u q. 3: Quando phantasmata existentia internis 
itur forti oblatione ipso virtuti interiori, vel virtus interior fortiter illis 
it. 

?| ef. De Reductione artium n. 8.:: Et licet non semper objectum sen- 
semper tamen, quantum est de se, gignil similitudinem, cum est in 


impletione. *) ibidem. 


i 





— 


2. Die Seelenstufen. 95 


:lıs- und den Geschmackssinn, bezeichnet er als unvollkommen 
bezug auf ihre Anlage und das Objekt. 

Ihre Tätigkeit vollzieht sich „durch einen fremden Ein- 
ıck* (peregrinae impressionis) im Medium. Da diese Sinnes- 
e sich nur auf das Wohlsein (ad bene esse) der Seele be- 
men, solange sie im Körper weilt, so dauern sie auch nach der 
ferstehung nicht weiter fort!). Was wir unter dieser „pere- 
na impressio* zu verstehen haben, gibt uns Bonaventura nicht 
aer an *). 

y) Objekt der einzelnen Sinne. 

Durch die einzelnen Sinne nehmen wir nach Bonaventura 
ht nur das dem Sinn speziell entsprechende ,sensibile pro- 
um* wahr, wie Lieht, Ton, Geruch und die vier primären 
ditàlen, welche der Tastsinn erfaßt, sondern auch die sensi- 
t communia, wie Zahl, Größe, Gestalt, Ruhe und Bewegung °). 

vier primären Qualilätlen sind: Wärme, Kälte, Feuchtes 

'Troekenes. Kälte und Wärme sind aktiv, Feuchtes und 
ckenes passive Qualitüten *). Merkwürdigerweise läßt Bona- 
tura die Sinne auch den Satz erfassen: Was bewegt wird, 
1 von einem andern bewegt ?). 

Über den physiologischen Vorgang bei den einzelnen Sin- 
wahrnehmungen hören wir bei Bonoventura wenig. Nur 
r das Objekt des Auges, Licht und Farbe gelangt auffallend 

zur Ausführung"). Die Unterscheidung eines dreifachen 
*€ktes des Auges wurde oben bereits berührt ?). 

Die Taslempfindung läßt Bonaventura auf zweifache Weise 
stehen: durch passiven Widerstand, den ein Objekt dem Tast- 
* entgegenselzL und durch aklive Einwirkung seitens des 
*ktes auf das Organ des Tastsinnes, Gewöhnlich aber spreche 
| von einer Tastempfindung bei dem Widerstande, den ein 
*res Objekt dem "l'asisinne entgegenseltze *). 

'] Vgl. IV. d. 49. p. 2. s. 1. a. 3. q. I. ad. I. 

*) Vgl. darüber Bonaventura Sent. IV S. 979 Anm, 1. der Herausgeber, 

*; Vgl. It. Mentis in Deum. c. IL: Quia vero sensu percipimus non 
u haec sensibilin particularia, quae sunt lux, sonus, odor, sapor et 
"wor primariae qualitates, quas apprehendit tactus; verum etiam sensi- 

communis, quae sunt numerus, magnitudo, figura, quies et motus. 


*) Breviloquium pars ll. c. 3. — *) It. Mentis in D. 1. c. 
*" d. 19.2. 1 un 2 27893. Am! *) IV d. 49. p. 2. q. 2. 


. 


— 





2. Die Seelenstufen. 97 


bleibe auf die Eindrücke, welche sie durch die äußeren Sinne 
emplangen habe, beschränkt. Diese kombiniere sie oft wahllos. 
So besonders im Traume und stets dann, wenn die höheren 
Seelenkräfte durch irgend einen Einfluß an ihrer Tätigkeit ge- 
underl sind. Sie arbeite aber nur mit bereils empfangenen 
«innenbildern. Darum könnten auch die Dämonen in einem 
Hürden keine Vorstellung von Farbe erzeugen !). 


2. Der Gemeinsinn. 

Der sensus communis ist, wie wir bereits wahrzunehmen 
ie Gelegenheit hallen, mit jedem Sinneseindruck verbunden. 
r ist vom Organ überhaupt nicht als getrennt zu denken. 
ier Sinneseindruck erscheint deshalb als ein Akt, als ein opus 
oniunelum. Mit der Trennung der Seele vom Leibe hört darum 
uch die Tätigkeit dieser die äußern Sinneseindrücke beurlei- 
inden Kraft auf, Von diesem Gesichtspunkte aus bezeichnet 
- B. Albertus Magnus den sensus comimunis als äußeren Sinn ?). 

Bonaventura dagegen (abl den Gemeinsinn bestimmt als 
Imeren Sinn auf. Dies geht u. a. deutlich aus einer Stelle im 
ierlen Kommentar zu den Sentenzen hervor, wo er über das 
erhältnis der äußeren Sinne zum Gemeinsinn sprieht®). Da er 
€ daselbst erwähnte Ansicht unbeanstaudet läßt, dürfen wir 
* auch als die seinige betrachten. Es heißt dort, alle äußeren 
"ne gingen von einer Quelle aus, nämlich dem Gemeinsinn. 
Merenziert würden sie durch die Organe. Dieser Sinn trage 
' aufgenommenen Bilder mit sich*). Die Verteidiger dieser 
Sicht, sagt er, slützten sich auf eine Stelle bei Augustin *), 
Tach die Seele nach dem Tode die Bilder der körperlichen 
gro mit sich trage, dureh sie erkennt und so sich auch der 
zen sensiblen Potenz bedient). Bonaventura hat nun 

xlieser Auffassung des Verhältnisses der äußeren Sinne zum 





!') II. d. 8. p. 2. a. u. q. 3; lI. d. 25. p. 2. q. 6. ad 6. 

') Vgl. Schneider a. a. ©. 5. 132. ^| IV. d. 50, p. 2. a. 1. q. I. 
| *j Vel die gleiche Ansicht bei Albertus Magnus; Schneider a. a. 
=. 132. *) XI] super Gen. ad |. e. 32. n. 6 c. 

*| Die Ansicht selber entspringt bei Augustin notwendig der an gleicher 
Bir. 4 und 13 vertretenen Lehre, daß die Kräfte der Seele sich von deren 
"son nicht unterschieden, sondern mit denselben identisch wären. 

Briträge VL4—5. Lutz, Die Psychologie Bonaventurae. 


— 





98 Die Psychologie Bonaventuras. 


sensus communis, als innerem Zentralsinn nichts auszuselzet—mnr, . 
Nur über dessen Wirkungsweise nach dem Tode ist er andere—— y 
Ansicht!) Die memoria intelligibilis, die an kein körpewe—r-- 


jiches Organ gebunden ist, liefert dann dem Verstande d. Ae 
aus der Verbindung mit dem Kórper gewonnenen Bilder. 

Der sensus communis tritt, wie wir bereits aus obige  - wr» 
Zusammenhange wissen, beurteilend zum äußeren Sinnesobje =! 


hinzu. Dies erklärt Bonaventura näher. Der äußere Si—-mm-w ^an 
nimmt das ihm eigentümliche Objekt, die ihm eigene Sinne >- 


qualität wahr: das Auge die Farbe, das Ohr den Ton us ir. 
Der innere Sinn oder der Gemeinsinn geht jedoch weiter. AEr 
urteilt auch darüber, etwa ob das Objekt dem aufnehmend el 


Subjekte nützlich oder schädlich ist. Dies sei nicht Sache EEE cs 
äußeren Sinnes ?). 

Somit erscheint uns der Gemeinsinn bei Bonaventura in ein et 
zweifachen Bedeutung. Er ist die Ausgangsquelle für die übrig — «&" 
Sinne. Überdies aber auch die die Sinneswahrnehmungen ber =!- 
teilende Kraft. Durch ihn kommen die akzidentellen Sinnesommmss»  5- 
jekte zustande 3). Es kommt ihm aber noch eine dritte Bede—— 
tung zu, die des sinnlichen Bewußtseins. 

Wir unterscheiden, sagt Bonaventura, bei den Sinnespe—-^r 
zeptionen deutlich zwischen einer Kraft, die sieht und eir m « 
solchen, welche weiß, daß sie sieht*). Dies ist aber die Tim =- 
keit des urteilenden Gemeinsinnes. Wir fügen hinzu, dab di = 
bereits geistige Kraft der sinnlichen Seelenstufe ihr von CM «T 
höheren Seelenstufe aus zukommt. Der untere Teil des Vemez-- 
nunftvermögens tritt nämlich in innigste Verbindung mit di" 
Sinnenleben ?°). 


!) Vgl. ibidem ad 1. 

*; Vgl. Itin. Ment. in D. c. Il: Non solum diiudicatur utrum hoc 
album vel nigrum, quia hoc solum pertinet ad sensum exteriorem, non sol 
utrum sit salubre vel nocivum, quia hoc pertinet ad sensum interiorem. 

3) Vgl. oben S. 93 Anm. 1. 

*) I. d. 17. p. 1. q. 2. ad 4: In sensibus est alia potentia, quae vi — 
et alia quae videt se videre, 

5) II d. 24. p. 2. a. 2. q. 2: Delectabile percipere est sensualita-amE — 
delectationem advertere est inferioris partis rationis, quae interiores mome - 
et affectus habet diiudicare . . . 


e 





2. Die Seelenstufen. 99 


3. Die vis imaginaliva. 

Die Einbildungskraft „imaginatio* ist nach Bonaventura 
das Vermögen, das zwischen dem äußeren Sinne und dem In- 
tellekte liegt!). Ähnlich gebraucht auch Albertus Magnus die 
imaginalio für die gesamten inneren sensitiven Kräfte ?), 

So steht die imaginatio zunächst im Sinne der aristote- 
lisehen Phantasie. Und zwar in deren zweiten Bedeutung als 

ausschließlich inneres Vermögen; deshalb sagt Bonaventura ®) 
ron ihr, sie sei bei Nacht mehr in Tätigkeit als am Tage. Bei 
Tage trete sie zurück wegen der Aufmerksamkeit der oberen 
un« unteren Seelenkräfte nach außen. 

Diese der Phantasie ähnliche Bedeutung der vis imagi- 
nztiwa ist aber nicht die einzige. Sie ist vor allem jene Kraft 
des inneren Sinnes, welche die durch die Äußeren Sinne eintre- 
Len«en Bilder an sich reißt und bewahrl*). So ist sie wohl zu 
identifizieren mit der im Itinerarium erwähnten vis apprehensiva, 
dà. bh. mit der die Dinge an sich reißenden Kraft’), Unterscheidet 

sie sich so noch von dem sensus communis? Offenbar! Von dessen 
die Sinnenbilder beurteilenden Tätigkeit kommt ihr nichts zu. Sie 
übernimmt von ihm die Bilder als sinnlich verarbeitete, um sie 
zu bewahren und sie dem Intellekte vorzuhalten. Sie ist ledig- 
lich Bilderbewahrerin und tritt so mit dem Intellekte in nächste 
Beziehung. In dieser letzten Bedeutung, worauf bei Bonaventura 
schon ihre Stufenordnung hinweist"), ist ihr Gebrauch bei den 
Scholastikern üblich. Auch Algazel?*) und Avicenna gebrauchen 
"ié ir diesem Sinne*). Albertus Magnus bezeichnet sie ebenfalls 


als "Vrägerin der Formen). 
7Ex*03 o b üt 


' L d. 16, a, u, q. 2: Cum triplex sit in nobis vis cognitiva scil, 
MELLE exterior, imaginatio et intellectna. 

?) Schneider n. a. O, S. 85, *) II. d, 25. p. 2. q. 6. ad 6. 
x *S L d. 17. p. La. u. q. 4: Omnes species acquisitas acquiritur me- 
ante sensu et imaginativa; ferner Il. d. S. p. 2, a. 1. q. 3: Nunquam facit 
hog gen aliquid sentire, euius imaginem non habeat in interiori. organo vir- 
latis E ict. 


=, Hin. Ment, in Deum c. II. 

*) Vgl. hier Anm. 1. 

7) Vgl. Algazel. De anima c. 4. á 

=, Vgl. Schneider a. a. O. 8. 185, 

=, Vgl. Schneider a a. O, 8. 158—159, 

1* 





100 Die Psychologie Bonaventuras. 


4. Gedáchtnis und Erinnerung. 


Die Gedächtniskraft hat nach Bonaventura zum Teil d. 3° 
selbe Bedeutung, wie die vis imaginativa. Auch sie nimmt c àie 
Sinnenbilder in sich auf. Sie hat ferner auch die Aufgat-»*- 
die Bilder zurückzuhalten. Dann kommt ihr noch im beso 1” 
deren zu, absichtlich auf bereits Erlebtes zurückzugehen. 

Die beiden ersten Attribute der memoria bedeuten sommes *' 
einen mehr passiven Zustand. In ihrer dritten Bedeutung dagegez——" V 
ist sie aktiv. Dies ist die Erinnerung!). Während die memorm& ®? 
ein mehr spontanes Zurückhalten der Vorstellungen ohne ihr‘ 
näheren Beziehungen zu Zeit und Umständen bedeutet oder au” h 
einen habitus der aufgenommenen Bilder, so ruft die Erinnc-meem—- 
rung Vorstellungen unter Zuhilfenahme des Verstandes nach freier ee = 
Willensentschlu& zurück. Für dieses Gedächtnis wird der Mense —— 
verantwortlich gemacht, da es dem freien Willen untersteht? ——, 

Wie der memoria kommt auclı der oblivio dem Vergesse--—meme-" 
entsprechend eine zweifache Bedeutung zu. Im ersten Sinne u‘, 
wissen wir, bezeichnet die memoria einen natürlichen habitum: sese 
der Secle; ebenso die oblivio zunächst eine ,dehabilitas*. Ws mE. 
dann die memoria in ihrer weiteren Bedeutung ein freies Verms ———T 
nunftverniógen darstellt, so versteht Bonaventura auch unte — —ti 
oblivio im weiteren Sinne eine absichtliche Zerstörung ,delelio«m 39990 
der Bilder aus dem Gedächtnis ?). Diese Kräfte unterstehen gans cw — 
der Einwirkung der Außenwelt auf die Sinne. Sie können dure— > -d 
körperliche Einflüsse vermindert werden !). 





!) Itinerarium. Ment. in Deum c. III. Retinet namque meinoria pra = 
terita per recordationem. 

*) Hl. d. 7. p. 2. a. 1. q. 2: Dicendum, quod actum memoriae contingeeme eme 5 
accipere per modum habitus, ei iste est retinere speciem et esse dicitur p «a4 — P 
modum habitus, quia continue tenet et dicit magis statum sive conservationee—se s 3" 
quam actionem. Est alius actus memoriae, qui est meminisse sive record = A 
Primus quidem actus naturalis est et non subest voluntati... Secundus vec» 7t 
actus potest ordinari ad bonum... Secundum hunc duplicem modum distr —ir = 
guendum est in oblivione. Nam si dicatur oblivio per oppositionem ad rem 997 ie 
tionem speciei, sic est deletio speciei de memoria; si autem dicatur per opg a FF 
sitionem ad recordationem, sic dicit deliabilitationem quantum ad istum actus ——ff u 
qui est meminisse. ") II. Sent. 1. c. 

*) H. Sent, 1l. c. ad 6: Sicut mens humana impeditur ab aciuali c ——93],- 
sideratione propter depressionem corporis, ita etiam compellitur oblivisci. — c 


Col 


2. Die Seelenstufen. 101 


lu) Itinerarium wird die Gedächtniskraft in eine dreifache 
eingeteilt. Sie richte sich auf die Vergangenheit, Gegenwart und 
Zukunft. Und sie hält nicht nur das Gegenwärtige, Körperliche 
und Zeitliche zurück, sondern auch das Einfache und das Ewige. 
Sie sieht auch in die Zukunft voraus. Bonaventura meint 
damit wohl die Schlüsse aus den dem Geiste innewolinenden 
und unwandelbaren Prinzipien. In dieser dreifachen Kraft und 
Eigenschaft der memoria erblickt Bonaventura eine schöne und 
untrügliche Abbildlichkeit Gottes in der Menscheuscele !). 

Älnlich ist die Einteilung der memoria, die wir dem ersten 
Kommentar zu den Sentenzen entnehmen. Auch dort unter- 
scheidet Bonaventura in der Gedäclıtniskraft drei Stufen. Auf 
ihrer niedersten Stufe bewahrt das Gedächtnis bloß die sinn- 
lichen Bilder. Auf der zweiten aber sinnliche und geistige. Auf 
der dritten und höchsten Stufe endlich liegen in ihr jene Ideen 
und Prinzipien, welche über alle Zeit erhaben sind, wie etwa 
die ei ngeborenen species ?). 

In der höchsten Stufe der Gedächtniskralt erblickt Bona- 
venlura das Abbild Goltes des Vaters’). Aus ilr entspringt 
die Vernunft :). 

EEE 

r ') Vgl. Itin. Ment. in Deum c. Ill Operatio autem. memoriae est 
eetentio et repraesentatio, non solum praesentium, corporalium, et temporalium, 
„an etiam succedentium, simplicium ct sempiternalium. Retinet namque 
pe, "Oria praeterita per recordationem, praesentia per susceptionem, futuri 
Ron: Praevisionem. Retinet etiam simplicia, sicut principia. quantitatum ... 
o "fine nihileminus scientiarum prncipia et dignitates... — Et sie per 
ad Tattiones memoriae apparet, quod ipsa anima est imago Dei ct similitudo 
Dot sibi praesens et eum habens praesentem, «uod eum actu capit et per 

tentiam capax eius est, et particeps esse potest. 

7) I. d. 3. p. 2. à. 1 q. 1: Memoria accipitur tripliciter. Uno modo 
Prou. st ti TN ibili T2 li d 
Pro est receptiva, et retentiva scnsibilium et praeteritorum. — Alio. modo 

WR est retentiva praeteritorum sive sensib.lium, sive intelligibilium. Et 


ter, - 
io modo prout est retentiva specierum abstrahendo ab omni differentia 


te 
p T) x orig utpote specierum innatarum, et hoc tertio modo est pars imnginis. 


ge mo modo memoria sequitur sensum, secundo modo sequitur ipsam intelli- 
UA íàam et voluntatem, tertio modo antecedit et respon let Patri. 
») I. c. 
v *) Vgl. It. M. in D. c. Ill no. 5: Haec tria, scilicet mens generans, 
tar. bum et amor, sunt in anima quoad memoriam, intelligentiam et volun. 
tem, quae sunt consubstantiales... 


102 Die Psychologie Bonaventuras. 


5. Schlaf und Traum. 


Im Anschlusse an die Lehre von der Willensfreiheit ziel- Eh 
Bonaventura auch die Zustände von Schlaf und Traum in de 
Bereich seines Interesses!). Er sucht vor allem zu zeigen, dame 
in diesen Zuständen der Verstand mehr als alle anderen Seelcammmm- 
kräfte gehemmt wird. Dies beeinträchtige dann auch die Willen — s- 
freiheit. Zunächst definiert er den Schlaf wie Aristoteles?) Is 
ein „Ausruhen der animalen Kräfte unter Steigerung der natü  r- 
lichen“. 1m Anschlusse hieran sagt er weiter, der Mensch werd ® 
durch die Tätigkeit der sensitiven Seele am Tage ermüdet ur—aà« 
bedürfe deshalb der Ruhe des Schlafes. Während des Schlafessem 
höre nämlich die Tätigkeit der äußeren Sinne ganz auf. De! 
Schlaf bedeute ferner für die Seele ein gewisses Sichzurückziehe-——- " 
ihrer Kräfte von der Außenwelt. Ähnlich hatte Averroeme- 4^ 
den Zustand des Schlafes erklärt und zwar als Zurückziehe--——" 
aller Kräfte ?). 

Bonaventura stimmt jedoch dieser Ansicht von dem ZurücÉ. = R3 
ziehen aller Kräfte nach Innen nicht bei. Er läßt vor aller —1 
nur die ,virtutes animales* ruhen, wáhrend die natürlichen Kraff MEE: 
virtutes naturales* intensiv fortdauern *). 

Den Traum selber erklärt er sodann kurz auf áhnlicd:E N 
Weise, wie seine Zeitgenossen. Die infolge der Jugend d. Nie: 
Körpers oder der Verdauungsarbeit zum Gehirn aufsteigende» en 
Dämpfe (fumositates) stören die Lebensgeister oder die Organe — —!* 
in denen sie ihren Sitz haben. Infolgedessen werde die Vernur: zl 
in ihrer Tätigkeit gehindert 5). Die Phantasie bleibt dagege -—————* 
tälig und zwar melır als am Tage. Interessant ist dabei C-—m——ie 
Erklärung, welche Bonaventura für die vermeintlichen Sinne 
wahrnehmungen in solchen traumähnlichen Zuständen gif m. 


) IL d. 25. p. 2 a. u. q. & 

?) De somno et vigilia c. 1. u. c. 4. 

*) Vgl. Colliget I. Il. e. 21: Et dieimus, quod dormire est ligament —dáiüessssitum 
et quies sensuum, 

*) Vgl. II. Sent. l. c. in concl. 

5) Vgl. II. d. 25.1. c: Et ideo fumositates ascendentes ad cerebrum, q mmm "5" 
perturbant spiritus in somnis, vel in pueris vel in phreneticis, vel quaecum -—ÁÀ 


alia laesio organorum, in quibus resident spiritus subtilissimi et nobilis! V 
corporales, facilius impedit usum rationis, quam imaginationis. 





2. Die Seelenstufen. 103 


Wenn beim freien Spiele der Phantasie nämlich Bilder von 
inneren Organen in ein äußeres herüberfließen, d. h. ins Organ 
des Auges, des Olhres usw., so entstehe in uns eine enlspre- 
chende äußere Sinneswahrnehmung '). 

Bei all den seelischen Zuständen nun, welche von einer 

Störung der körperlichen Organe herrühren, werden vor allem 
die höchsten seelischen Kräfte in Mitleidenschaft gezogen oder 
gelähmt. Es ist immer das Edelste, welches zuerst leidet. Dies 
ist aber die Vernunft und in Verbindung mit ihr vor allem 
das freie Wahlvermögen. Letzteres gilt ihm als das Freieste 
ia der Vernunft. Darum wird es von allen Vernunftkräften 
dısarch Sinnesstörungen auch am meisten berührt ?). Aus diesem 
Grunde sei sogar die Phantasie im Schlafe als schwächer 
zua bezeichnen, als während des Tages: Wohl sei bei der 
Nacht und im Traume das natürliche Spiel der Phantasie 
reicher, aber an Intensität sei die Phantasie am Tage überlegen. 
Sie könne da kombinieren, was sie will?). Auf den Unterschied 
zwischen Träumen, die auf soeben angegebenem natürlichem 
WW ege entstehen und solchen, welche von Gott oder den Geistern 
erregt! oder herbeigeführt werden, genügt es mit diesen Worlen 
hingewiesen zu haben t). 

Zum Schlusse möge nicht unerwähnt bleiben, da& Bona- 
Ventura an einer Stelle die inneren Sinne mit dem Intellekte 
Selber identifiziert 5). 

Tim © oaa en 
') HE d, 8. p. 2.a.1.gq. 3: Sient accidit in somnis ex motu phantas- 
An et de fluxu ab organo excitari virlutem  sensitivam interius et fieri 
| "num, in quo videtur homini quod videat, vel audiat veritatem, eum phan- 
usına rei pervenit ad organum visus vel auditus... Über Albertus Magnus 
o Führliche Erklärungen zu Schlaf und Traum vgl. Schneider a. a. 
^ S. ys f. 
; *" ]| d. 25. l,c: Ex hae eadem ratione colligitur, quare magis impe- 
Ütur ratio quantum ad usum liberi arbitrii, quam quantum ad alios actus 
ei 1... Aetus enim liberi arbitrii respicit. potentiam rationalem, prout 
"St in omnimoda et plena libertate. 
”) Vgl. II d. 25.1. c. ad 6. 


*) II d, 7. p. 2. a. 1. q. 8. 
*) IV d. 50, p. 2. a. 1. q. l. ad 2: Dicendum... de interioribus (sen- 
sibus), «ui nihil aliud sunt, quam ipse intellectus. 





104 Die Psychologie Bonaventuras. 


c. Die vernünftige Seele. 
a) Abhängigkeit des Vernunftvermögens vom Körper. 


Es bliebe uns nunmehr noch ein Teil des sensitiven Seelemmsn- 
lebens zu behandeln übrig, nämlich das sinnliche Strebevernög- n. 
Doch dürfte es vorzuziehen sein, diesen Punkt einheitlich mit de— m 
höheren Strebevermógen zur Darstellung zu bringen. Wir gen 
darum gleich zum Verstandes- und Vernunftvermögen über. 

Bonaventura hält das vernünftige Seelenvermógen für voll » € 
frei und von den körperlichen Organen unabhängig. Er ber. ma! 
sich dabei ausdrücklich auf Aristoteles, der lehre, daß der Intelle—— wi 
von außen her in den Menschen eintrete!) Interessant und = 
seine Erkenntnislehre wichtig ist die Begründung, die Bon = * 
ventura für die völlige Unabhängigkeit des Intellektes gibt. 

Bei der Sinneswahrnehmung wirken zwei verschiedem: — N" 
Seelenkráfte miteinander. Das körperliche Organ einerseits ur —nd 
die beurteilende Kraft andererseits. 

Ebenso greifen auch beim Erkenntnisvorgange zwei Kràt-EE& Ne 
ineinander. Diese liegen aber beide im Intellekte selber. ME. Es 
ist der tätige und mögliche Intellekt2). Deshalb sei der I —ı- 
tellekt als vollständig freies und unabhängiges Vermögen zu bem —— € 
zeichnen ?). 

Doch weil Leib und Seele ein einheitliches drittes Ganz ——% 
ausmachen, den Menschen, so ist die Seele in diesem Ganze ———t" 
in ihrer Tätigkeit auch von der richtigen  Beschaffenhe- eil 
des Körpers in gewissem Sinne abhängig‘), Dieses Ant 
wiesensein des vernünftigen Seelenteils auf den Körper L-— —2*&* 
stimmt. Bonaventura näher. Die Geistesstörungen nämlich u’ a—Á (à 
das Unvermógen der Kinder, ihren Verstand zu gebrauchese- -& 





— — o —— M ——— —————— — 


) lj]. d. 25. l. c: Intellectus est ab extrinseco... nullo modo e 
immixtus corpori. 
?) Siehe weiter unten. 
se 


») 11. d. 25 1. c.: Cum duo concurrant ad actum intelligendi et = 
tiendi, vidclicet recipere et iudicare, in sentiendo receptio speciei est a - 
pore. sed iudicium est a virtute; et in intelligendo utrumque est a viri —z u 
intellectiva, videlicet ab intellectu possibili ct agente. Et propterea intellee ——XX 
dicitur vis non alligata materiae. 


*) Ibid. 


ca 





2. Die Seelenstufen. 105 


seien offenbar auf Störungen oder nicht hinreichende Entwicke- 
lung eines Orgaus, an das die höhere Seelenkraft gebunden ist, 
zurückzuführen. Dieses Organ sei das Gehirn. Da das Gehirn 
bei den Kindern weich und die „complexio“ flüssig ist, kann in 
denselben weder ein stärkerer Eindruck durch die Bilder statt- 
haben, noch eine intensive Hinwendung des Verstandes auf die- 
selben erfolgen. Wie Bonaventura also die körperlichen Organe 
als "Tore und Apparate der niederen Sinne bezeichnet, so hier 
auch das Gelirn als Organ des Verstandes und als Zentralorgan 
der durch die Sinne eingegangenen Bilder !). 


f) Einteilung des Vernunftvermógens. 
|. Allgemeine Einteilung. 


In der vernünftigen Seelenslufe unterscheidet Bonaven- 
lurza nach Augustin drei Grundvermógen: Gedächtnis, Verstand 
und Wille?) 

Daneben verwendet er auch die platonische Dreileilung der 
Seele So sagt er?), die Secle unterscheide durch die intellek- 
tiv e Potenz das Wahre, fliehe das Übel und begelire das Gute; 
dies aber nur durch entsprechende Teilvermógen; das Wahre 
durch den vernünftigen, das Übel durch den zornmütigen und 
das Gute durch den strebenden Scelenteil. 

Das Erkenntnisvermögen selber teill Bonaventura im 
Itinerarium. Mentis in Deum in sechs Stufen ab. Auf diesen 
Sleigen wir vom Niedrigsten zum 'Hóchsten, vom Zeitlichen zum 
Ewigen 4), 

Wie Gott in sechs Tagen die Welt erschaffen und dann 
£eruhi habe, so steige auch die Seele, das Geschöpf auf sechs 
Stufen zur Ruhe der Anschauung Gottes, des ewigen Lichtes und 


der ewigen Wahrheit, empor. So stieg man auf sechs Stufen zum 
—————————————— 

I. d. 20. dub. 6: Anima enim dum est in corpore complexionem 
Corporis imitatur. Et quoniam in infantia est mollis et fluida complexio cerebri, 
Ideo non potest ibi esse fortis impressio specierum nec fortis conversio 
5U per illas. *) I. d. 8. p. 2. &. 1. q. 1. *) Breviloq uium p. 2. c. 9. 

*) Itin. M. in D. c. 1: Sex sunt gradus potentiarum animae, per quos 
aSCe ndimus ab imis ad summa, ab exterioribus ad intima, a temporalibus ad 
„oterna, scilicet: Sensus, imaginatio, ratio, intellectus, intelligentia, apex mentis 

*" Synderesis scintilla. 


106 Die Psychologie Bonaventuras. 


Throne des Königs Salomo. Sechs Flügel schmückten den 
Seraphim des Propheten Isaias. Nach sechs Tagen rief Gott 
Moses aus der Finsternis. Und nach sechs Tagen führte nach 
Matthäus Jesus die Jünger auf den Berg und ward vor ihnen 
verklärt!). Hier haben wir ein schönes Bild, wie sich Theo 
logie, Mystik, Symbolik und Philosophie beim seraphischen 
Lehrer innigst verschlingen. 

Die Bedeutung der beiden ersten hier genannten Erkenn* 
niskräfte haben wir bereits kennen gelernt ?). 

Die intelligentia, welehe nach dieser Stelle im Itinerarium 
dem Intellekte übergeordnet erscheint, nennt Bonaventura \ 
diesem Sinne selten ?). Sonst wird wohl auch das Erkennür»is- 
vermögen selber als intelligentia bezeichnet *). Auch die Syn 
deresis (scintilla) steht sonst nicht in der Bedeutung einer höchst €* 
Erkenntniskraft. Vielmehr bezeichnet sie eine solche des Willens *) 
Das Befassen mit den höchsten Prinzipien und Ideen schre 1 Y 
Bonaventura dagegen einer Kraft des Intellektes selber zu), Wu 
tellekt und ratio sind somit die Erkenntniskráfte, mit der x «€ 
wir uns zu befassen haben. Daran werden sich die Ausfi a Kr 


rungen über den Willen bzw. über das gesamte Strebevermóogzz «€ 
anschließen. 





2, Die einzelnen Kräfte des Vernunftvermögens. 
aa) Ratio superior und inferior. 
Wir sind der.ratio bereits als der untersten Kraft des BE" 
kenntnisvermögens begegnet?) Sie tritt mit den Sinnenbildem-— 7" 
in Beziehung. — Lelztere übernimmt sie von der imaginaticaee- ) 











!) Itin. Ment. in D. l. c. *) Sensus uud imaginatio. de 

3) Auch II d. 24. p. 1. a. 2. q. 3 heißt es von ihr, daß sie mit 
Welt über der Seele sich verbindet. i 

*) II d. 24. p. 1. a. 2. q. 1: Maior est differentia intelligentiae " 
memoriam... memoria enim et intelligentia negotiantur circa idem, ita q Aat 
ista acquirit et illa conservat, vel illa offert et ista diiudicat. 

5) Vgl. den spüteren Abschnitt über Synderese. 

9) Vgl. späteren Abschnitt: Spekulativer und praktischer Intellekt. 

') Siehe oben S. 98. . 

*) S. oben S. 99 und II d. 24. p. 1. a. 2. q. 3: Aliquando vero — 
divisio potentiarum secundum aspectus sicut dividitur potentia cognitivm— 
rationem, intellectum et intelligentiam secundum quod aspicit ad inferius ——— 
par et ad superius. 


92. Die Seelenstufen, 107 


ionaventura gebraucht aber die ratio noch in einer erweiterten 
'edeutung, indem er sie auch die höheren Verslandestäligkeiten 
usüben läßt, Dies führt ihn zur Annahme einer höheren und 
iner niederen ratio !). 

Letztere stehen sich nun nicht als zwei getrennte Vermögen 
egenüber. Sie unterscheiden sich aber doch derartig von- 
inander, daß sie nieht als identisch bezeichnet werden können. 
ler Unterschied sei begründet in ihrer natürlichen Beschaffen- 
eil „dispositio* und in ihrer Tätigkeit. Die höhere ratio ist 
ärker als die niedere,. Darum bezeichnet sie Bonaventura auch 
s das Männliche, die niedere dagegen als das Weibliche in 
r vernünftigen Seele. Die eine herrscht und die andere wird 
herrscht. Die eine befaßt sich mit der Idealwelt, die andere 
it der Welt der Sinne und Affekte?). Das Angenehme aufzu- 
dummen sei Aufgabe der Sinne, denselben das Gefühl des 
mgrenehmen zuzuwenden, mil a. W. ergötzt zu werden aber sei 
che des untern Teiles der vernünftigen Seele’). Im Gegen- 
tze zur ratio inferior wendet sich die ratio superior nach 
sn, was über der Seele liegt. Sie wird in ihrer Tätigkeit durch 
n eigenes götlliches Licht oder Gesetz erleuchtet und geleitet !). 
> wendet sie sich den götllichen Dingen zu, und während sie 
€eses (ul, wird sie selber gereinigt und vervollkommnet. Wenn 
’ sich aber den Sinnen zuwendet, wird sie selber geschwächt 3). 
Die Unterscheidung zwischen ratio superior und inferior 
det sich wohl bei allen Scholastikern. Thomas bezeichnet 
' ralio inferior als ein Vermögen, welches zur Wahl strebt 
* zeitlichen Gründen. Die ralio superior aber beratschlage 





') IE. d. 24. p. 1. &. 2. q. 2. 
*j 11. d. 24. p. 2. a. 2. q. 2. in c: Non tamen est possibile mulierem 
Sane mortaliter sine viro sive inferiorem portionem sine superiore. 
*) l e, Delectabile percipere est sensualitatis, delectationem advertere 
Jmnaferioris partis rationis, quae inferiores motus et affectus habet diiudicare 
re, Hoc enim non est potentiae sensitivae. 
) IL d. 24. p. 2. a. 1. q. 1: Ratio superior non solum habet iudicare 
leges aeternas, sed etiam habet iudicare secundum lumen pro- 
atn... et quamvis aspiciendo nd leges aeternas non peccet.. 


le. 








108 Die Psychologie Bonaventurns. 


nach ewigen, göttlichen Gesetzen !). Besondere Beachtung vc x» ,. 
dient die Bedeutung, welche Durandus?) der höheren uud d  .,, 
niederen ratio beilegt. Er nennt die ratio superior das Vcamamey. 
mögen, welches elwas aus Prinzipien ableite, die ilm dur-—— 
göttliche Offenbarung zukommen. Die ratio inferior aber le— ife 
theoretisch oder praktisch etwas aus Prinzipien ab, welche ‚nm .- 
lerialiter^ d. h. durch die Erfahrung gewonnen wurden. 

Wir machen vor allem auf diese Bedeutung des uutem—en 
Erkenntnisvermógens aufmerksam, welches als spekulalives va nd 
praktisches Vermögen bezeichnet wird, dem gegenüber ein höhe sre; 
steht, welches sein Material aus einer andern Welt empfrm zX. 
Wir werden bei Bonaventura etwas Ähnliches finden. Es werc & en 
sich daraus neue Gesichtspunkte eröffnen für die Deutung vam ı2d 
geschichtliche Entwickelung des spekulativen und praktiscF m € 
Intellektes überhaupt. 


Bf) Die diludientio. 

In dieser allseitigen abstrahierenden und urteilenden TàátSWE 3 
keit, in welcher wir bei Bonaventura die ratio nach einer Se B le 
hin kennen gelernt haben, erscheint noch ein anderes Vermög «n 
bei ihm: Die „Urteilskraft“ ,diiudicatio*. Wir können sie w «c» hl 
von vorneherein mit dem Begriffe der ratio identifizieren. ie 
umfaßt eigentlich die ganze vernünflige Tätigkeit der Seele-- — 7) 
So erfüllt sie einerseits die Aufgabe der ratio inferior, indem =! 
die durch die Sinne gewonnenen Eindrücke und Bilder von cM «1 
Schlacken der Sinnenwelt reinigl, damit sie Objekt des Intell ec 
tes werden kónnen?). Dies tut sie indem sie abslrahiert «—- €" 
den Bedingungen des Ortes, der Zeit und der Bewegung, dar «.-—J" 
sei sie selber unveránderlich, raumlos und unbegrenzt und in- 
folgedessen auch geistig ,spiritualis*. Andererseits läßt sie ET 


'!) Thomas, Sent. 1I. d. 24. p. 1. a. 2. q. 2; Quasi ad diversa A 
respiciunt, de quibus fiat ratiocinatio... Ratio enim inferior conciliatumm 39 — 
electionem tendens ex rationibus rerum temporalium... Superior vero =” 7 
silium sumit ex rationibus aeternis et divinis. 

?) II. sent. d. 24. a. 2. q. 4. 

3) Vgl. Itinerarium Mentis in Deum c 1l. 

*) Ibidem: Diiudicatio igitur est actio quae speciem sensibilem sem = 


biliter per sensus acceptam introire facit separando et abstrahendomsmmE— 7 ‘ 
potentiam intellectivam. 








2. Die Seelenstufen. 109 


navenlura in ihrem Urleile über alles Wahre, Gute und Schöne 
mit dem Quell aller Wahrheit und Schönheit selber unmittelbar 
in Verbindung treten. Die ewigen Urbilder von allem, das 
ewige Geselz, das in Gott oder Goll selber ist, ist ebenso un- 
zerslörbar und untrüglich in unserem Geiste. Durch | dieses 
urteilt die diiudicatio über alles Wahre, Gute und Schöne 
in unlrüglicher Weise. 

Aul diese höchste Tätigkeit der vernünftigen Seele werden 
wir in einer eigenen an diese Arbeit sich anschließenden Unter- 
sachung über den Ontologismus Bonavenluras zurückkommen. 


yy) Das Schönheitsgefühl. 

In dem eben erwähnten Zusammenhange des Ilinerariums 
führt Bonaventura aus, durch jene höchsten göttlichen Gesetze 
sei alles schön erschaffen. Was jenes lebendige göltliche Geselz 
ns Dasein ruft nach ewig in Gott selber ruhenden Prinzipien, 
ist notwendig auch schön. Diese Schönheit abstrahiert die 
diiudicatio ebenfalls aus den Dingen. Andererseits tritt sie mit 
der urbildlichen Schönheit unmittelbar in Verbindung. Sie er- 
scheint milhin auch in der Eigenschaft einer ästhetischen Ur- 
teilskrafl. Die diesbezüglichen kurzen Angaben gehören zum 
Teil in den Absehnitt über die sensitive Seele. Der Einheit der 
Darstellung aber entsprach es mehr, dieselben in diesem Zusam- 
menlhange unterzubringen. Wir haben an früherer Stelle gese- 
hen, da& der Sinn normal gereizt werden soll, da die Seele 
„trauert“, wenn der Reiz zu sehr gesteigert oder abgeschwächt 
Wird!) Ist dagegen der Reiz ein den Sinnen entsprechender, 

"in trit in der sensitiven Seele ein Gefühl der Lust ein ?). 
Diesejpe definiert Bonaventura als die Verbindung zweier Ele- 
mente, die einander ergänzen ?). 

Dies Gefühl der Lust ist auf eine dreifache Weise von der 


TN enden species abhängig. Es. kommt bei dem ästhetischen 
') ft, M. in D. e. IT: Tristatur in extremis et in mediis delectatur. 

?) Ibid.: Ad hane apprehensionem si sit rei convenientis, sequitur 
io, Delectatur autem sensus in objecto per similitudinem abstractam 
Percent; vel ratione speciositatis, sieut in visu, vel ratione suavitatis sicut in 


Ver et nuditu, vel ratione salubritatis sicut in gustu et tactu appropriate 


*j Ibid.: Commixtio convenientis enm conveniente, 


BN 


110 Die Psychologie Bonaventuras. 


Lustgefühle an auf die Form, auf die Kraft und auf die Wm r- 
kungsweise des Objektes. 

Ist nämlich die in uns eintretende Form eine dem Objez—WVkt 
entsprechende, oder ist im Objekte die Proportion der einzeln nn 
Teile gewahrt, so entsteht in uns das Gefühl der Schönheit — 1 

Es ist hier die Rede von Formgefühlen. Weiter hat Borm za- 
ventura dieselben jedoch nicht differenziert. 

Ist ferner die Proportion zwischen der einwirkenden Kr zzaw41 
des Objektes und der Aufnahmefähigkeit des entsprechendlK. «n 
Sinnes gewahrt, so entsteht in uns das Gefühl der Harmosmmr m ie 
und des Angenehmen ?). 

Von einem Gefühl der angepaßten Wirkung spricht end| cmm «ch 
Bonavenlura?), wenn die einwirkende Kraft das Tätigkeitsiiiik —»c- 
dürfnis des aufnehmenden Organs erfüllt. Dies gelte besond  --—r: 
für den Geschmack- und den Tastsinn. 

Was wir an dieser Ästhetik Bonaventuras gerne herv —4—r- 
heben, ist seine Lehre von selbstándigen Gefühlen. Das will es 
doch heißen, wenn er auf Grund einwirkender Objekte einen "Tr 
stand der Lust ,oblectatio^ eintreten läßt, welcher wieder v «ET 
schiedenartig gefärbt sein kann. 

Diese Gefühle sind zunächst ohne Beziehung zu Verst nd 
und Willen da. Erst nachträglich tritt der Verstand hinzu zu nd 
untersucht, weshalb dieser Zustand der oblectatio in uns auf Ze—-—*- 
treten ist. So kommt er zu den Gesetzen der Schönheit .:399——* 


De 


ciositas“, des Angenehmen ,suavitas^ und des Wohlbefindd ee 
„salubritas“ *). 

!) Ibid.: Omnis autem delectatio est ratione proportionalitatis. ———4 
quoniam species tenet rationem formae, virtulis et operationis, secun Be" 
quod habet rectum ad principium a quo manat, ad medium ad quod tra s—S 
et ad terminum in quem agit; ideo proportionalitas aut attenditur in sit —en(i 
tudine, secundum quod tenet rationem speciei, seu formae et sic dicitur —r 
ciositas, quia pulchritudo nihil est aliud quam aequalitas numerosa, seu quiem- - iam 
partium situs cum coloris suavitate. Aut attenditur proportional" " 


quantum tenet rationem potentiae seu virtutis et sic dicitur suavitas... a 
attenditur proportionalitas in quantum tenet rationem efficaciae et imp— a" 
sionis, quae tunc est proporlionalis, quando agens imprimendo replet & " 
gentiam patientis. Vgl. auch Augustin L. VI de Musica c. 13. n. 38. 

?) 8. a. O. ?) a. a. O. 


*) Itinerarium Mentis in Deum |. c.: Post hanc apprehensionenmmm 4€ n 
delectationem fit diiudicatio... 





2, Die Seelenstufen. 111 


d6) Der Intellekt. 
Intellectus componens und resolvens 

Bonaventura unterscheidet an verschiedenen Stellen zwischen 
einem zusammensetzenden und auflösenden Intellekte. Der zu- 
samımenselzende Intellekt schreitet vom Abstrakten zum Kon- 
kreten. Er entnimmt seine Kenntnisse von der Weisheit. Der 
anflösende Intellekt aber geht umgekehrt von Konkretem zum 
A bstrakten !). 

Mit der Weisheit ist auf jeden Fall die göttliche Weisheit 
genieint. Man kann deshalb schon von dieser Stelle aus erraten, 
daß sieh die Erkenninislehre Bonaventuras in eigenartiger Weise 
gestalten wird. Darüber aber erst in spüterem Zusammenhange 
Ausführliches. 

Für die Seelenlehre Bonaventuras hat übrigens diese An- 
nalıme eines zusammensetzenden und auflösenden Intellektes 
weniger Bedeutung, Mehr kommt dagegen hier folgende Unter- 
scheidung in Betracht. 





Tätiger und möglicher Intellekt. 

Erst unler dem Einflusse des Stagirilen wurde von den 
Christlichen Philosophen des Mittelalters eine Unterscheidung 
mehrerer intellektiver Erkenntniskräfte vorgenommen. 

Der platoniseh-augustinisehen Auffassung von der Einfach- 
heit der Seele lag eine solche fern. So nimmt noch Wilhelm 
Yon  Auyergne entschieden Stellung gegen die Annahme eines 
^Weifachen Intellektes, weil eine solehe sich mit der Einfachheit 

Fr Seele nicht vereinen ließe ®). 

Die Nominalisten verwerfen in spütmitlelalterlicher Zeit 
Noch die Annahme eines doppelten Intellektes, So erklärt Du- 
andius®) und mit ihm die Vertreter des Nominalismus die Un- 
lerscheidung eines intellectus agens und possibilis als „Fiktion* 
*nisprechend ihrer Lehre von der intelligiblen Spezies !). 


' L d. 9. p. 1. dub. 3: Dicendum quod secundum intellectum  com- 
sapere dicitur a sapientia, quia intellectus componens procedit ab 
abstracto ad coneretüm, secundum vero intellectum resolventem est econ- 
VérsO .. vgl. noch I d, 28. dub. 1. u. IV d, 50. p. 2. a. 1. q. 1, ad 4, 
, ?) Baumgartner: Die Erkenntnislehre des Wilhelm v, Auvergne. 
Beiträg, z. Gesch. d. Phil. d. Mittelalters II, 1. S. 49, 
=, ]. Sent, d. 3. q. 5. ') Vgl. Schneider a, a. O, Seite 186. 


— NNNM 





112 Die Psychologie Bonaventuras. 


Thomas hingegen und mit ihm der größte Teil der Sch. 
lastiker bezeichnen den tätigen und möglichen Intellekt als zw— ei 
Kräfte der Seele !). Er gibt uns auch den nabeliegende .n 
Grund für diese Auffassung an. Wenn die menschliche EZ r- 
kenntnis mit den sinnlichen Phantasmen beginnt, so seien CH ie 
Intelligibilia noch nicht in Wirklichkeit im Geiste, sondern n wur 
der Potenz nach. Darum bedarf die Seele einer Kraft di «es 
Intellektes, welche diese möglichen Intelligibilien in Wirklic h- 
keit überführt und eine andere, welche dieselben aufnimmt  ?). 
Bonaventura selber bezeichnet im Anschlusse an seinen Lehe” er 
Alexander von Hales?) den tätigen und möglichen Intellekt als 
zwei ,Verschiedenheiten^ der intellektiven Potenz*). Diesel» en 


stünden in einem Verhältnis wie Materie und Form, Moglichk «ms! 


und Wirklichkeit zueinander 5). Obwohl sie sich aber zu endet" 


Ganzen ,complementum^ vereinen, bleiben sie doch versch 31€ «- 
dener Natur *). 

Ein weiterer Unterschied ist der, dal der tätige Intelle—— Kt 
nicht schlechthin eine Potenz, sondern eine habituelle Pot X 


der Seele bedeute, während der mögliche Intellekt nur er me 


Potenz genannt werden kónne?). Deshalb könne man au «—h 


sagen, der tätige Intellekt komme der Seele an und für sich U, 
der mögliche aber nur in bezug auf den Körper*). Letztes #5 
ist aber nicht absolut aufzufasen, denn Bonaventura fügl glommmm «ch 
hinzu, daß die Seele auch nach ihrer Trennung vom Leibe eins. =! 
möglichen Intellekt habe "). | 

Wenn ferner Bonaventura dem tätigen Intellekte ein wie -k- 
liches Sein „esse in actu^ zuschreibt, so meint er damit de! 
nicht, daß die Seele immer und ununterbrochen durch den er el 
gen Intellekt erkenne. Wie das körperliche Licht immer leuc a RR « 


!) 8. Bonaventura II Sent, d. 24. S. 571. Scholion. 


?) Vgl. noch S. I q. 7 a. 3. Über Albertus Magnus vgl. Sclhineicae- de 
a. a8. O. S. 186 n. 8. 


*) S. II. q. 72. m. 2. a. 1. . 
*) II. d. 24. p. 1. a. 2. q. 4: Dune differentiae intellectivae potent —l- ami 


*) Ibid. in concl. ©) Ibid. ad 3. 
" Ibid. in concl.:: Tenet pure rationem potentiae. 
") Ibid. 


") Ibid.: In anima separata... potentia... qua est omnia fieri. 


2. Die Seelenstufen, 113 


ing aber, das erleuchtet werden kann, nicht immer er- 
st wird wegen irgend eines Hindernisses, so verhalten sich 
liese beiden ,Differenzen* des Intellektes zu einander. Diese | 
Wirklichkeit des tätigen Intellektes wird jedoch gleich hier 
ich in anderem Zusammenhange etwas heruntergesetzt!). 
itige Intellekt muß nämlich in seiner Tätigkeit unterstützt 
ı durch das Erkennbare, vom bereits ,erfülllen^ möglichen 
kte und von Golt. Dieser sei actus purissimus für alles. — 
ı verhielten sich der tätige und mögliche Intellekt nicht gänz- 
ie Aklives und Passives, Materie und Form zu einander. Der 
he Intellekt habe die Fähigkeit, auf sich selber zurückzu- 
2). Doch kann er über die species nicht urteilen ohne 
Ife des täligen Intellektes und kann dieselben nicht abstra- 
, — Kurz: Tätiger und möglicher Intellekt sind nicht zu 
hen als zwei selbständige Substanzen, vor denen die eine 
die andere ihre Vollkommenheit erreichen würde. Der 
Intellekt kann nichts erkennen ohne den möglichen,  Letz- 
lagegen kann ohne den ersteren keine species abstrahieren, 
über eine solche urteilen. Das Erkenntnisprinzip müsse 
b als ein vollständig einheitliches aufgefaßt werden ?). 
enlura kennzeichnet hier seinen Standpunkt sehr scharf. 
schieht dies irrtümlichen Ansichten, besonders der des 
Nach diesem steht ein tätiger Intellekt erleuchtend über 
Seelen*). Letztere werden als rein passiv gedacht. Nicht 
| den möglichen Intellekt „intellectus recipiens* ließen diese 
chen) Philosophen in der Seele begründet sein, sondern 
llis in der über allen Seelen stehenden einzigen erleuch- 
| Substanz. Man nahm nun ein driltes Prinzip an, das 
n die Individualseele legte, den „gewordenen Intellekt*. 
entstehe aus dem tätigen und möglichen Intellekte und 
ie beim Tode des Menschen wieder. Der Sehvorgang 
als illustrierendes Beispiel. 


' H, d. 7. p. 1. a. 1. q. 3. 

) H, d. 24. 1, e.: Habet enim potentiam se convertendi, 
! I. c. ad 5. 6. 

) Bonaventura II, Sent. d. 24, S, 571 Scholion. 


rige VI,d—5. Lutz, Die Psychologie Donaventuras, la 


i. 


114 Die Psychologie Bonaventuras. 


Wir unterscheiden dabei dreierlei: Die Farbe als Empfi mn- 
dungs- oder Vorstellungsinhalt „species imaginaria“, ein tátigg es 
. Lieht und das Auge. Die Farbe entspreche dem erworben «^n 
Intellekte, das tätige, beleuchtende Licht dem intellectus agc- ams 
und das Auge dem móglichen Intellekte. Bonaventura entnim m mt 
diese Ausführungen aus Averroes !). 

Die Auffassung sclber verurteilt er mit scharfen Wort «n. 
Er bezeichnet sie als „pessima und haeretica^. Sie hebe « 34a; 
persönliche Verdienst auf, wenn die unvergängliche Seele in 
allen Menschen nur eine und dieselbe wäre. So widerspree —- lie 
sie dem Glauben. Sie sei aber auch gegen die gesunde V^ «-*- 
nunft. Offenbar sei doch die Seele als Intellekt die Vollendu=a rxz 
des Menschen. Da nun die Menschen nicht nur verschieden s ar xl 
als Lebewesen, sondern auch als Menschen, so hakoen 
sie nicht nur jeder eine eigene sinnliche Seele, sondern am 3 cl 
eine vernünftige ?). 

Noch einem andern Irrtum begegnet hier Bonavent a X^. 
nämlich der Ansicht des Pythagoras und des Varro), « ic 
er aus Augustin kennt!) Sie identifizierten, wie Bonavent = " 
ausführt, den möglichen Intellekt mit der ,hyle*, der ere f. ^" 
Materie des Aristoteles. Das Prinzip, welches geistige Tätickew ® ! 
hervorbringt, trete dann von außen zu dieser ,hyle^ hirm U. 
Es sei Gott selber. Diese Lehre bezeichnet Bonaventura als „off == 
bare Torheit*. Auf die übrigen diesbezüglichen falschen Ansich& ==", 
welche von Bonaventura in ausführlicher Weise zurückgewie ==! 
werden5), gehen wir nicht weiter ein. 


!) Vgl. II d. 18. a. 2. q. l. in c.: Distinguit commentator tres pz 9716 
in humana anima, cuius verba sunt haec super 3 de anima: Opinandum st, 
quod in anima sunt tres partes intellectus, quarum una est intellectus recip 8 «75 
secunda autem efficiens, tertia autem factum, et duae illarum sunt acie zit 
scilicet agens et recipiens, tertia est generabilis et corruptibilis... Unde «ult 
dicere, quod sicut in visu est color et est lux et est oculus videns... rM. 
siehe Scholion zu Il d. 18. l. c. ?) II. d. 18.1. c. 

3) ]I d. 18. 1. c.: Quidam enim Philosophi crediderunt non «> Bu 
eandem esse animam in omnibus hominibus, sed etiam in omnibus animal = "us; 
crediderunt enim animam non esse aliud quam Deum; et huius position = fut 
Pythagoras et Varro sicut dicit Augustinus... 

*) Vgl. De Civitate Dei, lib. IV c. 31; VII c. 6. u. 23. 

5) 1I d. 24. l. c. und II d, 18. 1. c. 


2. Die Seelenstufen. 115 





Nur eine sei noch erwähnt, die der Neuplatoniker, Sie 
lassen, wie Bonaventura ausführt, den möglichen Intellekt an 
den Körper gebunden sein. So sei er der Substanz nach in 
jedem Menschen verschieden. Als tätigen Intellekt betrachteten 
sie aber nicht Gott, sondern eine „Intelligenz“ '!), Diese wirke 
auf die Seele ein, wie der Künstler auf das Instrument ?). Dieser 
Ansicht von einer vermittelnden Intelligenz hält Bonaventura die 
Lehre Auguslins entgegen, daß die Seele nur durch Gott von 
auben bewegt werden könne, 

Die eben erwähnte averroistische Lehre von der nume- 
rischen Einheit der geistigen Seelensubstanz blieb nicht ohne 
Einwirkung auf die christlich-scholastische Philosopie selber» 
Dafür spricht eine Zensur der Universität Paris über mehrere 
Thesen, welche unter Averroes’ Einfluß entsfanden sind °), 

Doch bekämpften die Häupter der Scholastik diesen Irrtum 
aufs energisehsle. Duns Seotus sagt, diese Lehre widerspreche 
nicht nur der Theologie, sondern auch der Philosophie. Sie 
vernichle die Wissenschaft), Ferner hebt Duns hervor, daß 
Averroes allein mit dieser Auffassung dastehe). Averroes be- 
rief sich nämlich, wie auch Bonaventura ausführt, auf Aristo- 
ieles. Dieser vertrat einerseits die Anschauung von der Ewigkeit 
der Welt. Andererseits lehrte er aber auch, es gäbe keine 
geistige Substanz, welche nicht einen Körper zu bewegen hätte ®). 








' d, h. ein höheres geistiges Wesen zwischen Gott und Seele ent- 
Sprechend den Engeln. 

. ^| H d, 10. a, 2, q. 1: Primum vero intelleetum habuerunt aliqui 
Philosophorum. Posuerunt enim quod anima esset instrumentum intelligentiae 
^ quod intelligentia influeret super animam ,.. unde dixerunt quod anima 
Iriplicem habet operationem: animalem, intelléctualem eb divinam... vgl. 

das Scholion hierzu. 

ELE *| D'Argentré, Collectio iudicior. c. 1. pag. 192. c. 8: Errores de anima 
— Jntellciu; vor allem thes, 20. 22, 27., vgl. das Scholion zu 11 d. 18, 1. c. 
x *) D, Scotus IV Sent, d, 43. q. 2. n. 26: Error qui proprius est et 
LT Averrois, pessimus est non tantum contra veritatem theologiae, sed 
"ere contra veritatem philosophiae. Destruit enim scientiam, Über Albertus 
M ner anos entschiedene Stellungnahme siehe Schneider a. a, O. I, S. 204 ff. 
omas nimmt zu wiederholten Malen Stellung gegen diesen Irrtum; vgl. De 
ae intellectus eontra Avcrroistas; ferner ll sent, d. 17. q. 2. 4. 1; De Spi- 

X.Creat. a. 9, 10. — 5) Lc. 


*) Vgl. die Texte II d. 18. l. c. und Scholion zu d. 18, 
g* 


116 Die Paychologie Bonaventuras. 


Damit sei aber, meint Averroes, die Ansicht von der persön- 

lichen Seele, die unsterblich wäre, unverträglich. Aus diesem 

Grunde glaubte er, auch Aristoteles hätte nur eine einzige 

geistige und unvergängliche Substanz in Allem angenommen. 
Bonaventura macht nun als gewichtigstes Gegenargument ge- 
tend: Aristoteles hätte nicht gewußt, dati alle Bewegung einmal 
aufhóre. Es wäre deshalb die Voraussetzung falsch zu seinem 
Satze, dali es nur so viele bewegende Substanzen gäbe, als be 

wegte Körper. Es existierten z. B. viel mehr Engel, als es be 
wegte Kreise „orbes“ gäbe. Auch werde die Seele eir» mul 
wieder mit ihrem Leibe vereint, was der Philosoph ebera falls 
nicht wußte). Es sei deshalb nicht wunder zu nehmen, wem 
Aristoteles in diesem Punkte irrte. Jeder Philosoph gerate nıol- 
wendig in Irrtum, wenn nicht das Licht des Glaubens ihn 
helfend erleuchte ?). 

Bonaventura verteidigt, wie wir sehen, Aristoteles nicht 
weiter gegen diesen von Averraes ihm unterschebenen Irrtıuz ru. 
Scotus dagegen schreibt ihn allein dem Averroes zu. Es lie£! 
darin indirekt eine Verteidigung des Aristoteles. Und es steht 
wohl Heinrich von Gent vereinzeln unter den Scholastikern ca, 
wenn er dem Stagiriten diesen Irrtum wirklich unmittelbar 
nahelegt ?). 

Vergleichen wir diese Ausführungen Bonaventuras über 
den tätigen und möglichen Intellekt mit den bereits im vorhezr 
gehenden besprochenen intellektiven Seelenkráften, besonders rxail 
der ,diiudicatio*, dann sehen wir, daß ein strenger Unterscht €*' 
und eine bestimmte Grenze zwischen den einzelnen intellektiv" €" 
Seelenkräften nicht gemacht und gezogen werden kann. Tàüti£5" 
und möglicher Intellekt lassen sich eben nur einzeln betracht €^" 
In Wirklichkeit bilden sie eine Einheit. In dieser wird € 
mögliche Intellekt zum wirklichen, urteilt und schließt in seh 
ständiger Weise. Eine Tätigkeit des Intellektes ist überh za- X" 






!) Man beachte die philosophische Argumentation mit theologi > vw 
Mitteln. ?*) II d. 18. l. c. ad 6. _ m 
?) Vgl. Heinrich v. G., Quodl. 9. c. 14: Mihi videtur non esse ma - T 
quod homines dubitabant, quid sensit Aristoteles super his duobus (sc ® — 
intellectus sit forma et actus corporis et an sit: idem numero in diverse B" 
singuli in singulis) Immo ut arbitror, ipse semper super illis in dubi ee" 


2. Die Seelenstufen. 117 


"in der Vereinigung des täligen und möglichen Intellektes 
ıkbar. In dieser geschlossenen Einheit erschien uns’ aber 
diiudicatio. 

Endlich sei noch darauf hingewiesen, daß Bonaventura den 
llectus agens nicht mit den höchsten, ewigen und göttlichen 
etzen in Verbindung treten läßt, wie dies etwa bei der ratio 
(rior und der diiudicatio der Fall ist !). 


Spekulativer und praktischer Intellekt. 


Bonaventura hält die Annahme von so vielen Seelenver- 
en für eine etwas eitle Spielerei ?2). Dennoch nimmt er sic 
Ar steter Berufung auf bereits vorhandene Meinungen in aus- 
=hnter Weise in seine Seelenlehre auf. 

Hier bleibt uns nur noch eine wichtige Einteilung zu be- 
Esichtigen übrig: der spekulative und der praktische Intellekt. 

Je nachdem dasselbe erkennende Vermógen sich einer an- 
en Art von Erkenntnisobjekten zuwendet 5), nennen wir das- 
se spekulativ oder praktisch. Mit andern Worten, je nachdem 

Wahrheit, welche der Intellekt aufnimmt, spekulativen oder 
ktisch-sittlichen Inhaltes ist, spricht Bonaventura mit der 
ızen scholastischen Schule von einem spekulativen oder prak- 
hen Intellekte. 

Es gehórt nun das Kapitel über den spekulativen und 
ktischen Intellekt zu den meist umstrittenen der aristote- 
h-scholastischen Philosophie. Wir werden darum nicht umhin 
nen, in diesem Abschnitte eingehend auf Aristoteles, ferner 
die Zeitgenossen Bonaventuras und den Stand der Forschung 
" den spekulativen und praktischen Intellekt überhaupt Bezug 


— 


' Wenn Bonaventura den tätigen Intellekt unter dem Einflusse der 
schen Philosophie mit dem Lichte vergleicht, das selber zwar immer 
tet, dessen Strahlen aber aus gewissen Hindernissen nicht überall ein- 
sen, so merkt er wohl nicht, daß er damit selber dem so energisch be- 
>ften Irrtume sehr nahe steht. Von diesem immer und überallhin leuch- 
*n Intellekte bis zu dem einzigen, über allen Seelen stehenden, ewigen 
Mekte des Averroes (s. oben) ist der Schritt nicht mehr groß. 

N II d. 24. p. 1. a. 2. q. 1. in concl: Plus contineat curiositatis 
r* utilitatis. 

*| II d, 24. 1. c.: Intellectus enim speculativus secundum alium statum 
&tur practicus, dum coniungitur voluntati et operi in dictando et regendo. 


118 Die Psychologie Bonaventuras. 


zu nehmen. Wir beginnen zunächst mit Bonaventuras Lehre 
und Auffassung. 
Die Lehre Bonaventuras über den spekulativen und 
praktischen Intellekt. 

Wir hörten soeben, daB der Intellekt praktisch wird, wenn 
er mit der Wahrheit praktisch-sittlichen Inhaltes sich befzm tV 
Etwas fällt uns aber an jener Stelle auf. Bonaventura sagt, «e! 
spekulative Intellekt werde zum praktischen!). An andre 
Stelle lesen wir ferner, es sei eine einzige Potenz, die sich em! 
der Ausdehnung nach unterscheide? ). 

Aus erstem Beispiele besonders geht hervor, da& Bo» #22 
ventura den spekulativen Intellekt für das gesamte kognoszi lk. & ve 
Vermögen gebraucht. Es ist dies eine althergebrachte Auffasswa & mn£ 
vom Intellekte überhaupt. Dieser galt in seinem ganzen L—' & 
fange und in erster Linie als spekulativ. Praktisch wird er za ur 
in Verbindung mit dem Willen, wobei er aber seine rein — «-T- 
kennende Tätigkeit einbüBe ?). 

Dieser Bedeutung des spekulativen Intellektes als Erkerzm r2l- 
nisvermógen xar' E£oyyv begegnen wir aber bei Bonavent *2 Fa 
selten. Vielmehr erscheint er uns mit dem praktischen IntelleK te 
als eine Kraft desselben erkennenden Grundvermógens. Aus 
letzterem wachsen beide heraus und stehen sich nun gleich- 
wertig gegenüber‘). Nicht der spekulative Intellekt wird eige» 1at- 
lich zum praktischen. Dies wäre ein Widerspruch. Dasselbe 
intellektive Vermögen ist vielmehr bald als spekulatives, bald als 
praktisches tätig. Bonaventura hátte darum auch sagen dürfe" 
der praktische Intellekt werde durch Ausdehnung theoretisch ?)- 
Spekulativer und praktischer Intellekt verhalten sich zueinara «1 er 





!) I1 d, 24. 1. c.: „Bene dicit Aristoteles intellectum speculativum  €* er 
practicum . .. 

?*| IL d. 39. a. 1. qQ. 1: Eandem potentiam dicunt sola extensione «1 
rentem. *) Vgl. weiter unten. 

*) II d. 39. a. 1. q. 1: Si ergo quaeratur, cuius potentiae sit ha V» „tu 
(scil. conscientis) dicendum, quod est habitus potentiae cognitivae, aliter a ww» * - 
quam sit ipsa speculativa scientia, quia scientia speculativa est perf «€—7 *- 
intellectus nostri in quantum est speculativus, conscientia vero est ha W—9 * 
perficiens intellectum nostrum in quantum est practicus. 

5) Dies wird noch im folgenden bestätigt, wo der praktische Inte m. 
des weiteren als gleichwertiges kognoszitives Vermögen erscheint. 


fe 


«c 
AJ 


— 


2, Die Seelenstufen. 119 


wei Artvermögen, deren Galtungsvermögen die potentia 
va ist. 
Mbertus Magnus bezeichnet den spekulativen Intellekt als 
ureh den intellectus agens aklualisierten intellectus possi- 
Bonaventura berührt das Verhällnis dieser zwei Ver- 
nieht. Doch nach dem, was wir über das selbständige 
leichwertige Verhältnis des spekulativen und praktischen 
kles und über ihre Beziehung zum Grundvermögen gehört 
können wir schließen, da& Bonaventura nicht ohne wei- 
den spekulativen Intellekt als „einen Grad des möglichen* 
ınet hätte. Auch der praktische Intellekt könnte mit 
m Rechte als solcher bezeichnet werden. 
Jer Ausdrucksweise Alberts liegt offenbar die Auffassung 
de, dal der spekulative Intellekt die höchste Tätigkeit 
rnunftvermögens bedeutet ?). Und der praktische Intellekt? 
Jak dieser zum  spekulativen Intellekte in eine un- 
' Stellung gerät, ist wohl schon im voraus zu erkennen. 
antura hält nun ohne Zweifel an einer gleichwertigen 
ig des spekulativen und des praktischen Intellektes im Er- 
isvermögen fest. Beide sind erkennende Vermögen. Beide 
n die Wahrheit?), der eine als reinen Erkenntnisinhalt, der 
als Wahrheit, insofern sie mit Handlungen verbunden 
Beide urteilen, Der spekulative Intellekt über die Wahr- 
chleclhthin, der praktische über das Gute. So bildet 
er einen Teil (den vernünftigen) des freien Wahlver- 
5°), 
ber dem spekulativen und praktischen Intellekte stehen 
i als höchste Denkhabitus oder Potenzen, durch welche sie 


Schneider a. a, OÖ. I S. 224, 238, ?) S. darüber später. 

| Daß auch das Gute, das der praktische Intellekt erkennt, als Wahr- 
"gefaßt wird, vgl. II d 39 1. e. ad 2: Intelleetus practicus nou 
consistit in vero, sed etiam se extendit ad bonum. 

(1 d. 39, a. 2. q. 1: Quaedam (scientiae) in genere speculabilium 
lam ex parte moralium. 

IH d. 7. p. 2 à. 1. q. 1: Iudicium autem dupplex est in quolihet 
mte. Unum quod est cognoscendorum, quod est veri sub ratione 
diud agendorum, quod est boni sub ratione boni, 


ka 


120 Die Psychologie Bonaventuras. 


selber geleitet und „vollendet“ werden, die ,scientia speculaliv zv 
beziehungsweise die conscientia !). 

Letztere, dies ist besonders zu beachten, vollendet dà «:m 
praktischen Intellekt in seiner ihm eigenen erkennenden Tàl sg 
keit, indem sie ihm die höchsten und allgemeinen sittlicla «an 





Wahrheiten vorhält. Sie sagt beispielsweise nicht: das ganze an 
größer als seine Teile. Wohl.aber: wir sind Gott Ehre schuldig ?. 
Wir können deshalb unser Urteil über die conscientia u_ d 


den ihr unterstehenden praktischen Intellekt mit Bestimmthmmmm eit 
dahin zusammenfassen: Es sind dies erkennende SeelenkrifüE 7v. 
Ihr Objekt ist die Wissenschaft, insofern sie mit der Handlu—aamng, 
mit Affekt und Wille in nächste Berührung tritt ?). 

Wir haben soeben das Verhältnis des spekulativen ber, 
des praktischen Intellektes zu den über ihnen stehenden, Sie 
„vollenden“ Denkhabitus oder Potenzen entwickelt. Der pr-z—smi- 
tische Intellekt wird in seinen Urteilen von der conscientia — age-ze- 
leitet. Diese steht als Potenz und als Denkhabitus über ihn m ||) 
den spekulativen Intellekt dagegen leitet die scientia speculativcemm. — 7. 

Mit dieser Auffassung unterscheidet sich Bonaventura = «n 
allen seinen Zeitgenossen. 

Es ist nämlich, um dies zunächst nur kurz anzudeu'- eı, 
eine Streitfrage unter den Scholastikern, ob die höchsten pr- za k- 
tischen d. h. moralischen Prinzipien dem praktischen Intelle Kk te 
durch die spekulative Vernunft zugeführt werden, oder ob die 
praktische Vernunft dieselben eigens erfaßt 9). 

Über das Verhältnis des praktischen Intellektes zum Wi Bd em 
brauchen wir nur mehr weniges zu sagen. Bonaventura bet «» n 
verschiedentlich, daß ersterer vom Willen wesentlich unw «—-** 
mischt ist. Dies läßt sich schon aus dem Bisherigen ersebs» X! 


a) H d. 39. a. l. q. 1: scientia speculativa est perfectio intelle-«— <= 
nostri in quantum est speculativus.. ?) II d, 39. 1. c. ' 


5) Il d. 89, 1. c. in c.: Coneedendum est, igitur, sicut rationes ostendi &—79* E 
quod conscientia se tenet ex parte potentiae cognitivae... ferner I. c. a « W&- 
Et cum nominat (conscientia) potentiam, non nominat universaliter (eb x— m" ait 
wenig die scientia speculativa) potentiam cognitivam, sed prout se exte üi 
ad cognoscenda ea, quae sunt moris sive moralia. II d. 89. I. c.: Scie 
cum operatione — iuncta affectioni et voluntati. 

*) II d. 39. 1. c., II d. 7. l. c. 5) II d. 39. 1l. c. 

*) Über Albertus Magnus vgl. Schneider a. a. O. I. S. 240. 248— — 


2, Die Seelenstufen. 121 






Bonaventura sagt ausdrücklich, es sei nicht einzusehen, wie 
der praktische Intellekt Begehrungs- oder Willensvermógen sei. 
So urteile auch der „Philosoph“ (Aristoteles) ). Doch „befehle 
der praktische Intellekt und mache geneigt zur Bewegung*. 
Der conscientia werden dagegen wiederum die ethischen 
Woerle von Gut und Bós zugesclirieben, während die höchsten 
hzbilus doch unveränderlich sein sollten. Daran, daß nun Bona- 
ver tura auch einem denkenden Vermögen diese Werte zuschreibt, 
dürfen wir uns nicht weiter stoßen. Es hängt diese Anschauung 
rwxit seiner Vorstellung von dem Verhältnis zwischen Versland und 
Willen zusammen ?). | 
Wenn er ferner auch ausdrücklich den praklischen Intellekt 
oder die conscientia vom Willen scheidet ®), so wollen wir doch 
keineswegs verschweigen, da& Bonaventura den praktischen In- 
tellekt und die conscientia sehr dem Willensvermögen annáhert. 
Es bleibt für uns allerdings unbegreiflich, wie Bonaventura 
auch die conscienlia, einen hóchsten Denkhabitus, diesem Ein- 
flusse preisgeben konnte. Wie kann sie in ihrer Höhe noch dem 
Wechsel sittlicher Bewertung unterworfen sein? Wie können in 
ihr noch auf diese Weise Änderungen vor sich gehen? Wie 
läßt sich der von Johannes Damascenus *) übernommene, mehr 
philosophische Begriff der conscientia als einem „Gesetz des 
Intellektes* mit dem theologisch-herkömmlichen vereinigen, dem 
die Attribute von gut oder bös oder schlecht anhaflen?5) Bona- 
Ventura gerät hier augenscheinlich in keine geringe Verlegenheit. 
| Doch er findet einen Ausweg. Er sagt, die conscientia sei wohl 
merseits ein habitus naturalis d. h. ein natürlicher und darum 
"nveranderlieher Denkhabitus. Andererseits sei sie aber auch 
€rworbener habitus (des kognoszitiven Vermögens). Als 


4) H d, 39. l c. in c. 


daß ?*| Späterem vorausgreifend erwälnen wir eine Stelle, welche uns zeigt, 
u Bonaventura die Sünde aus dem Verstande fließen läßt II d, 39, a. 2. q. 1. 
p ©. Cum enim mortale peccatum non possit esse absque actu superioris 
| is, quia in manducatione viri consistit consummatio peccati: si synde- 
m" *sset superior portio rationis, utique aliis peccantibus se immisceret, 
'esis wird dann als die superior portio des Willens bezeichnet, 
*) Unde sicut ratio non potest movere nisi mediante voluntate, sic nec 
*9nscienti, nisi mediante synderesi. 
*) 1| d, 39. a. 1. q. 1. obj. 5) II d. 39. 1. c. 


— 





122 Die Psychologie Bonaventuras. 


solcher kann sie Veränderungen erleiden !). So ist sie aber keins 
von beiden mehr. Dieses Zugeständnis hätte Bonaventura an 
die herkómmliche Auffassung der conscientia nicht zu mach en 
brauchen. Er hätte das Veränderliche im praktischen Erkena X 
nisvermögen, die Anteilnahme an den sittlichen Werten in dif <<" 
praktischen Intellekt legen können. Dieser untersteht ja der ca - 
scientia. Er tritt ratend, „diktierend und hinneigend* mit d— = 
Willen in Verbindung. So hätte er leicht die conscientia in 
ihrer Bedeutung eines unwandelbaren habitus des praktisch s ^ 
Intellektes stehen lassen kónnen. 

Wir werden jedoch später sehen, daß es nicht ledigli  smmmmsch 
Inkonsequenz und Mangel an philosophischer Selbständigkeit ur nd 
Kraft ist, wenn Bonaventura den einmal aufgenommenen Bezr —dmmmmmriff 
der höchsten unwandelbaren Denkhabitus wieder abschwacrsH!. 
Er tut dies auch mit den höchsten habitus des spekulativen |  —Nillillilllo- 
tellektes und des Willens. 

Zunächst jedoch die Frage: Welche Bedeutung kommt dili32i» 
conscientia und dem praktischen Intellekte bei den übrig en 
Scholastikern zu? Wir beschränken uns auf die Bonaventammmmme 72 
am nächsten stehenden. 

Alexander v. Hales gebraucht die conscientia in einer de p- 
pelten Bedeutung. Erstens als natürlichen Habitus. Dies at 
ihre höhere Seite, und sie ist darin identisch mit der Syndere— ==e. 
Nach ihrer niederen Seite verbindet sie sich aber mit der V -—r- 
nunft und gilt so als ein Akt ?). 

Über ihre Beziehung vollends zum praktischen IntelleMilli-— t€ 
hören wir bei Alexander nichts, doch läßt er höhere und nieder“ 
Vernunft beim Strebeakt mittätig sein?). 

Simar betont mit Recht die Unklarheit, die bei Alexan — 29A €! 
entsteht durch Annäherung der conscientia an die Synderese- =) 

Ihre höhere Bedeutung wird durch diese Annäherung —— 
flüssig und hinfällig. Nur nach ihrer niederen Seite hat sie nce ^ 






y H " 39. l. c. in c: Cum autem nominat habitum, non solum nomi * T 


habitum naturalem, immo et potest nominare habitum zequis tum. Egg NE 
habitus acquisitus potest purificare et foedare animam, hinc est. 

?*; S. th. q. 77. m. 6. ") S. th. q. 71. m. 2. 

') Simar, Die Lehre vom Wesen des Gewissens in der Scholastik 
XIII. Jahrhunderts. S. 19. Bonn 1885. 


2, Die Seelenstufen. 123 






eine Existenzberechtigung. Alexander läßt die erstere, höhere 
Bedeutung fallen. — Sie: erscheint vor allem als ein Akt oder 
auch ein Vermógen, welches naeh den Normen der Synderese 
und nach der Erkenntnis des einzelnen Falles ein „licet* oder 
„non licet* ausspricht !). Sie bildet so, wie Appel richtig be- 
merkt, die irrtumsfähige Seite des Gewissens, während die Syn- 
derese als irrlumslos gilt ?). 

Man sieht dabei einen Grund zur ursprünglichen Einteilung 
der conscientia in eine höhere und niedere nicht mehr ein. 

Ähnlich verhält es sich bei Albertus Magnus. Auch er 
unterscheidel zwischen einer hóheren und niederen Seite der 
conscienlia. Doch kónnen wir uns nicht mit Appel einver- 
Standen erklären, welcher die höhere Seite der conscientia mit 
der niederen Seite der Synderese für identisch erklärt. Lelzlere 
ist im „freien Wahlvermógen* tätig. 

Es ist dagegen zu bemerken, daß die conscientia als habi- 
lus maturalis überhaupt nicht in einem niederen Vermögen „tätig* 
wäre. Indem Albert der conscientia diese Tätigkeil der niederen 
Syrıdlerese zuschreibt, läßt er die höhere Seite derselben über- 
haupt fallen 9) Es erscheint nur noch der höhere Teil der Syn- 
derese auf dem Gebiete der höchsten Prinzipien tätig. Diese 
bezregnet uns bald als Regulativprinzip des Erkennens und 
Weollens t), bald bleibt sie auch auf das Streben allein beschränkt, 
indem sie zum Guten hinbewegt und gegen das Böse murrt 5). 

Auf jeden Fall war Albert, wie wir sehen, weit davon entfernt, 
einen eigenen höchsten habitus des praktischen Intellektes, etwa 
a cler conscientia anzunehmen '). 
(ocu ccc cec EE 
') S, th. q. 7. m. 6: coniungitur synderesi — coniungitur rationi. 
stock ®, Appel, Die Lehre der Scholastiker von der Synderese. Preisschrift, Ro- 
1891, S. 27. ^) Sent. II d. 24. a. 10. * S. de creat ll 4. 69. 
| *) S, theol. q. 99. Über den den Verstand erleuchtenden intellectus - 
|»: t ‚dem alle Prinzipien aus der göttlichen Intelligenz zufließen, vgl. 
*3 eider n. a. 0.1. S. 239. 
Y *) Nur nebenbei sei jedoch gegen Appel (a. a. O. S. 30 —81) bemerkt, daß 
ent an der von ihm erwähnten Stelle (8, th. 4.99) keineswegs dieSynderese als 
ve; *xs des praktischen Intellektes ausgibt. Albert unterscheidet deutlich 
Uma eben höchsten habitus, welche im Denken und solchen, welche im Streben leiten. 


- er die Synderese als höchsteu habitus der praktischen Vernunft aus- 
Dan, wollen, dann hätte er einen solchen noch eigens für den Willen 


124 Die Psychologie Bonaventuras. 


Auf das Verhältnis des praktischen Intellektes zu höchst  —9 
Prinzipien überhaupt wird an späterer Stelle noch zurückz——- *wwe- 
kommen sein. Wir können Alberts diesbezügliche Lehre om--mr—s 


recht verstehen und würdigen, wenn wir diejenige des Arist. — . o- 
teles kennen gelernt haben. 
Thomas fafit die conscientia ähnlich, wie sein Lelirer Albe —— rt, 





als einen Akt auf, höchste Norm bildet die Synderesis. Dur- ch 
den Akt der conscientia wendet der Mensch das Gebot und c — ——ie 
Sätze, welche die Vernunft erkennt, auf die einzelne Handlus ng 
an. Diese höchsten Sätze aber hält die Synderese der Vernurmmmmmmí! 
vor !). 

Auch bei Heinrich v. Gent?) erscheint die conscientia ls 
ein Akt. Dieser ist aber bei ihm nicht in der Vernunfl, sonde ——m 
im Willen begründet. 

Der Gegensatz zwischen den übrigen Scholastikern uc nd 
Bonaventura, welcher die conscientia als höchsten, erkenne n- 
den und ratenden Denkhabitus oder auch als höchste Pote—————7z 
des praktischen Intellektes bezeichnet3), liegt somit auf de 
Hand. 

Wo haben wir nun die Quelle für diese abweichen . .— de 
Auffassung Bonaventuras zu suchen? Um dieser näher zu 
kommen, müssen wir uns vorerst mit der entsprechenden Lee ır- 
meinung des Aristoteles in eingehender Weise befassen. 





schaffen müssen. Albeıt weist aber, wie Appel selber einige Seiten nach Ber 
zugibt, die Synderese ausdrücklich dem Willen zu. Er versteht dad um 
unter der Synderese allem Anscheine nach einen höchsten habitus des Ste _— be- 


vermógens Die Stelle lautet: In intelligibilibus sive contemplativis ph mlo 
sophi posuerunt lumen semper incendens ad verum, quod est intellectus gg n^ 
qui sicut Aristoteles dicit in Ill. de Anima, est in anima sicut lux, q mm riae 


repugnat falso et illuminat ad verum, cum autem hoc magis necessarium a 
in practicis quam in speculativis ad perfectionem animae rationalis pertimsmemm— = 
Quod in operabilibus sive practicis sit lumen inclinans semper in bonunsmmmmmm- ) 
remurmurans malo, hoc autem lumen non potest esse nisi synderesis, S. 1 
q. 99. Wenn hier von einem Lichte gesprochen wird, das in praktisclhsg————"- 
Dingen zur Handlung hinbewegt, so darf noch lange nicht geschlossen wordililli——9 
daß dieses Licht über dem praktischen Intellekte bewegend steht ——— 77 

) S. th. 1 q. 79. a. 13; vgl. dazu Bonaventura II d. 39. a. 1l. q2—— — — 
Scholion. 

*) Quodl. I q. 18: Conscientia ad partem animae cognitivae non p 
tinet, scd ad affectivam. ") Vgl. oben. 8. 120 f. 





2. Die Seelenstufen. 125 


ze) Spekulativer und praktischer Intellekt bei Aristoteles. 
Interpretationsversuche der Aristotelischen Lehre. 

Mit der Zurückführung dieser Frage auf Aristoteles treten 
wir in alle sich daran anknüpfenden Schwierigkeiten ein. Wir 
hätten uns mit der Darlegung von Bonaventuras Ansicht 
bezenügen können. Schwierigkeiten wären wir damil aus dem 
WW ee gegangen. Aber wollen wir Bonaventura voll und 
Zanz würdigen, dann müssen wir ihn bezüglich der Hauptfragen 
wenigstens in seinem Verhältnis zu Arisloleles und seinen näch- 
sten Zeitgenossen kennen lernen. 

Die meisten Scholastiker führen ihre Unterscheidung zwischen 
Speknlativem und praktischem Intellekte auf Aristoteles zurück. 
Doch weichen sie in der Auffassung dieser beiden Seilen des 
Intellektes bald mehr, bald weniger von einander ab. Dies ist 
nieht zu verwundern. Ist man doch auch unter den neuesten 
Aristotelesinterprelen nicht einig, welche Bedeutung Aristoteles 
selber beispielsweise dem praktischen Intellekte zugeschrieben 
hat. Wir nennen vor allem: Prantl, Trendelenburg, Walter 
und Zeller. 

Doch, wenn diese Forscher ersten Ranges zu keinem ein- 
heitlichen Ergebnis gekommen sind, scheint da ein Aufnehmen 

der Frage nicht von vornherein aussichtslos? 

Gewiß, wir würden es nicht unternommen haben, in dieses 
Labyrinth der Aristotelesexegese einzutreten, wenn wir nicht glaub- 
len, die mannigfaltigen Fäden der bisherigen Kritik in einem 
neuen Punkte zusammenlaufen lassen zu können. Welche Be- 
deu tung kommt also dem spekulativen und praktischen Intellekte 
nach Aristoteles zu?  Walter!), der alle bisherigen Interpreta- 

LiOriswersuche — 7. B. die von Trendelenburg, Prantl und Zeller — 
als werfehll abweist, will unter dem praktischen Intellekte nur 
“ne mit dem Streben verbundene, über die Handlung berat- 
SCH ar gende Tätigkeit verstanden wissen; diese hat mit der er- 
*Exenden Tätigkeit nichts mehr zu tun ?). 


|o —— "Dan 


: | ') Walter: Die Lehre von der praktischen Vernunft in der griechischen 
ERE RN Jena 1874. 


a "| g. a, O. S. 67: Sio ist eine andere geworden als jene; sie hat 
Ve. "== z Verbindung mit dem Streben ein so fremdartiges Aussehen gewonnen, 
*-s zu der Ruhe, die im Reiche des strengen Gedankens herrscht, nicht 
I “int; sie bedarf einer Vermittelung. 











"— 


2. Die Seelenstufen. 127 


Prüfen wir im Anschlusse an Zeller den aristolelischen 
t selber auf seinen Inhalt und seine Bedeutung. Es handelt 
hierbei zunächst um die viel umstriltene Stelle aus Ari. 
ples Ethik (VI, 19). Es wird daselbst von einem voös 
»ochen, der auf Zweifaches sieh richte. Von diesem einen 
mögen heißt es dann unvermittelt, der eine voös richte sich 
die höchsten Prinzipien, der andere auf das Áuterste(Einzelne) !). 
le haben diesen Schluß in der Tat gezogen, wenn auch 
Unrecht. Darin stimmen wir Waller bei. Wenn aber wirk- 
, wie Waller bemerkt, nur der voös, welcher in den prakti- 
en Syllogismen die zweite Prämisse auflaßt, als praktisch be- 
'hnet würde, dann wären sachlich wenigstens sowohl die 
iolastiker als auch Zeller in Rechte. An erwähnter Stelle 
delt es sich aber nicht um praktische Syllogismen. 

Der vo?c „Eerrais zpaxrixaiz" steht dem voös tv doy@r gegen- 
". Steht aber den höchsten Prinzipien der Wissenschaft als Ein- 
es?) nur das praktisch Einzelne d. h. das konkrelsittlich Gute 
nüber bzw. das einzelne Objekt sittlichenStrebens? Ist es vielmehr 
t auch das einzelne Sinnesobjekt als Material reiner Erkenntnis? 

Geht ferner aus dieser Stelle nicht auclı deutlich hervor, 

der zweite »oös®) in gleicher Weise als erkennend geschil- 

wird? Nur sein Objekt oder sein Inhalt ist ein verschiedener! 

Zeller bemerkt im Anschlusse an diesen Satz darum gewiß 

vollem Rechte: Auch nach dieser Stelle gibt es neben dem- 

gen voös, welcher das Unveränderliche, die Prinzipien der 
veisführungen erkennt, noch einen zweiten, dessen Gegenstand 
Veränderliche, Zufällige und Einzelne ist 4). 

Dann wendet er 5) gegen Walter ein *): „Dieses läßt sich doch 
Öglich so verstehen, daß ein und derselbe vovz beides erkenne.“ 

Walter bemerkte nämlich: „Aus der Talsache, daß der 

auch das Einzelne erkennt, dürfe nun und nimmer gefol- 


!) Nie, Eth. ed, Bywater VI, 11. SS. 125: xai ó voös rv &oyarwr £x 
Fepa. xai yap rw cporor Óonr xat ry Zayárov fort xai ob ÄAdyos, xai 
^. 0 0' Er raiz apaxrızais rop Pcydrov, Walter bemerkt dazu; „Der 
mi praktischen Syllogismen ó 5' £v raiz zoaxrixar; — die zweite Prämisse 
&sende vors wird zum vworz moaxrıxds gemacht — hierin liegt der Fehler* 
0.8. 11). ?) Zoyarov, " d À' £v raiz zpaxrixaic, ' 
*) a, a. O. 3, Aufl. II ?, S. 651. 
*| Zeller a, a, O. 8, 652. ") Walter a, a, O. 8. 16, 


128 Die Psychologie Bonaventuras. 


gert werden, es sei der voös noaxtxös, der das Einzelne er- 
kennt.“ Hierin hat Walter recht. Mit andern Worten: Auf 
jene Stelle ,ó ó' à» raic noaxtıxais* läßt sich die Annahme eai nes 
praktischen Intellektes nicht stützen. Wohl aber besagt sie, « 
gäbe einen voc, der sich aufs Praktische, Zufällige und Einze>1 ne 
erkennend richte. 

Und hierin spricht die Stelle gegen Walter; denn dieser 
spricht die Ansicht aus, daß der Intellekt mit der Erfahruse »£s- 
welt nicht zum Zwecke der Erkenntnis in Verbindung ir ete. 
Doch sie spricht noch in etwas anderem gegen ihn. Waltee- zr !) 
behauptet, das, „was Zeller für eine Tätigkeit des praktisc ME 1 en 
Intellektes halte, auf das eine theoretische Vermögen zurt—m «k- 
führen zu können“. Nun ist doch offenbar an der ganzen SE elle 
von zwei getrennten Vermögen die Rede ?). Eine Verein um ng 
ist schon deshalb unstatthaft. Und da Walter doch zugeste ia en 
muß, daB auch mit dem Einzelnen der Verstand erkennencE in 
Beziehung tritt, so hätte er zugeben müssen, da& an dies 
zweiten Stelle von einem zweiten erkennenden voös die F& de 
ist. Der praktische kann dies ja nach ihm unter keinen LT ımı- 
ständen sein ?). 

Wichtig ist nun, aber ebenso irreführend, daß an die-2U 
Stelle der Intellekt, der im Gegensatz zum voös rà» doy»  « M5 
Veränderliche, Einzelne erfaßt, als ,vobc à» rais npaxruxa € 5 
bezeichnet wird. Man identifizierte ihn daraufhin ohne weile 335 
mit dem praktischen Intellekte. Letzterer aber ist bei Aris e 
teles in der Tat nur im praktisch-sittlichen Urteil tàtig *). 

Verweilen wir noch etwas bei der fraglichen Stelle. K «AT 
vorher finden wir ausdrücklich erwähnt, daß der vov; (o0 B 1 
weiteres Attribut) sich auch auf das Einzelne richte 5). 





!) 8. 8a. O. S. 78. *) ó. uw — ó 6. 

>) Es sei dies ein weiterer Sprachgebrauch; a. a. O. S. 76. Od — 
nennt dieses Einzelne einen Gegenstand reiner Verstandesauffassung; n. em —— — 
S. 315: Der Verstand (voös) erkennt das letzte nach beiden Seiten hin, c 3 
sowohl von den obersten Begriffen, als von den untersten gibt es nur —N 
standesauffassung und kein schlußmäßiges Erkennen. 

*) S. weiter unten S. 135 f. 


5 S. Nic. Ethik. Vl, 11:  Aéyousv yao yrwumv xai ovreon i 


, ^— - M —- * * té 
qpóryow xai vov... aa yàg al Óvrvdueig abraı àv Eoyarwr sioı xai 


> [2 
xaÜ' Exaoıor. 


2. Die Seelenstufen. 129 


Diese Ausführungen geben uns nicht den geringsten Anlaß, 
:ine praktische Vernunft zu denken, wohl aber geht aus 
1 hervor, da& der von jedem Streben freie Intellekt sich 
auf das Einzelne richtet. 

Es ist dies ohne Zweifel das Vermögen, von dem Aristo- 
in dem mit „ö óé" beginnenden Satze spricht. Dies 
zu betonen gegen Walter, welcher u. a. sagt!): „Das 
e Gebiet des Tatsáchlichen kann niemals Objekt der 
unft werden, weil es durchgängig mit dem Zufälligen 
ftet ist. Das Tatsächliche fällt als ein Transitorisches... 
unter die Wahrnehmung... Das Tatsächliche ist für 
Vernunft ein bloß mögliches, es kann so und anders 
es kann sein und nicht sein. Eine Vernunfterkenntnis 
es lediglich vom Ewigen und Notwendigen. Wir haben 
der aristotelischen Distinktion nicht eine Einteilung ..., 
ach der einen Funktion... die Disziplinen zufielen, die das 
'e und Notwendige behandeln..., während die andere Seite 
Wissenschaften enthielte, die von veränderlichen Dingen 
ein... Es handelt sich um Erkennen und Handeln, 
eine Einteilung des Vernunftvermögens, nicht des Erkennt- 
rmógens.* 

Wir wollen uns auf Walters Ausführungen nicht zu weit 
ssen. Wir erwähnten bereits, dal er an anderer Stelle dem 
lekte (»uös) in irgend einer Weise das Befassen mit dem 
2lnen als erkennendes Verinögen zugesteht. Aus obigen 
ührungen des Aristoteles sehen wir auch, dab man eine 
ie Seite des Intellektes unbedingt anerkennen muß. Der 
pf Zellers gegen Walter um diese Tätigkeit des Intellektes 
sich deshalb begreifen. Aber Zeller geht dabei zu weit. 
st überzeugt, daß an eben erwähnter Stelle des sechsten 
vs der Ethik von einem praktischen Intellekte die Rede sei. 
en faBt er, wie es der ganze Zusammenhang fordert, als 
nnend auf. Walter hingegen leugnet den praktischen In- 
kt. in einer solchen Bedeutung gänzlich, und Zeller beruft 
nun, um seine Meinung zu stützen, auf Stellen, welche dies 








’)a. a. O. S. 241— 242. 
Pitráge VI, 4—5. Lutz, Die Psychologie Bonaventuran. 9 


130 Die Psychologie Bonaventuraa. 


durchaus nicht zu leisten imstande sind!) Wohl sprechen = 
für eine doppelte Seite im Erkenntnisvermógen. Aber der be za Y- 
sichtigte Unterschied zwischen theoretischem und praktiscl a «—m 
Intellekte, als Vermögen des Allgemeinen und des Einzelrm «n 
und Zufälligen, läßt sich dadurch nicht begründen. 


Wir geben einzelne von Zeller angezogene Stellen zur 
Prüfung und zur Kritik wieder ?). An denselben wird in 
unzweideutiger Weise die Tätigkeit des praktischen Is M.l- 
lektes in der von uns gezogenen Grenze bestimmt, aber «aler 
theoretische Intellekt wird keineswegs als das Vermögen «des 


Notwendigen, wenigstens nicht in ausschließlicher Weise, zm uf- 
gefaßt. Zeller hätte von diesen Stellen aus sehen müssen, «c 12i 
dem praktischen Intellekte nicht die Kenntnis des Einze M s^ 
schlechthin zugeschrieben werden darf. Er erfaßt nur «las 
Einzelne, das mit der Handlung in Beziehung steht. 

Mit andern Worten: Zeller begeht einen Fehler, indermz m er 
den voös „Ev raig nonzrıxais“ als praktischen bezeichnet. Da ser 
vobc „&v rai; noaxtıxais“ steht tatsächlich einem andern gegenia EK» er, 
der sich nur aufs Allgemeine und Notwendige richtet. Und dA, 
wie Zeller zugibt und Walter gegenüber scharf betont, auch» im 
theoretischen Sinne der Intellekt mit Einzelnem erkennend sich 
befaßt, so kommt er zum Schlusse, es sei der ,praktische* In- 





!) Vergleicht man vollends in unserem Buche Il 2°. S. 652, wo in 
Übereinstimmung mit anderen Stellen dem voös zoaxtxóz; ausdrücklich die 
Betrachtung der Z»óeyóueva Als £yew vorbehalten, der »o?g; dena, rare" 
auf die des Notwendigen beschränkt wird, und erwägt man, daß letzteres “ie 
stehende Lehre des Philosophen ist - Zeller verweist dann auf Stellen. an 
denen dem roös schlechthin die Kenntnis der deyai und des ju] 2vórgóneror & ^ 4-777 
yrır zugeschrieben wird —,so wird man es mehr als wahrscheinlich finden mis == ct 
daß eben jenem vor; an unserer Stelle genau das zugesprochen werden (2 #- * \ 
VI, 12) sollte, was ihm an allen anderen aufs bestimmteste abgesprochen vw ?* T 


. - . _ gU 
?) Aristoteles zeoi yvy: P 10. 433a. 14 (l'eubnersche Ausgabe): ror— “> zi 
er , t€ 1 Ld , , m t Aw - e^ z 
&rexa tov Aoyılöuevos xai o0 apaxrixóg Óuug occ toi Vewontixod tw rei 2 TT Br 
dosfıs Erexa rov aäca, Ferner: Eth. VI 2. 11892» 6 (editio Bywater): -T 


x£&(aÜ«v) Óío rà Aóyor Zyorra, Ev Er @ Vewooduer ta tolalta tv Örtwr m 
ai doyai ju) Eröcyorraı allwse gru, Er Ó& @ tà Eröegöuesra; hier wird «—9 3€* 
bar nur von den zwei erwähnten Seiten des Intellektes geredet. — Ferne 39). , 
2.0.26: alın uiv obr 5 Óiroia. xai rj dágÜsa agazrızı), rc 08 ee IT ul ; 
Ötarofas xai u) zoaxtixie ngób zoujuxi; 10 eb xai xaxG; v' diyÜé; fom 9 y 
vyebOoc. TODTO ydo Eotı aavıos ÓiavogtixoD. Zoyor, toG Ó£ zoaxrixob xai óc. X 


uxod 7) aldeıa önokoyws Fyovoa tjj óoczet tjj ópÜjj. 


— 


E 


2. Die Seelenatufen, 131 


lellekt, der dieses tue. So hätte letzterer einen zweifachen 
Tätigkeitsbereich, nach der theoretischen und nach der prakti- 
ich en Seite hin. Deshalb das Bemühen Zellers, den theoretischen 
ntellekl ausschließlich als das Vermögen der allgemeinen und 
ot wvendigen Wahrheiten hinzustellen !). 

Es sei noch hinzugefügt, daß auch im Anschlusse an den 
m Frage stehenden Satz der Ethik von einem »oös die Rede ist, 
welcher sich auf das Einzelne richtet bzw. auf die durch die Ver- 
mittelung der Sinne gewonnenen Prinzipien ,20yai* des Ganzen 
and Allgemeinen *). Durch solche Kenntnis aber, fügt Aristo- 
teles hinzu, wird keiner weise ®). 

Und auch vom theoretischen Intellekte spricht Aristoleles 
idis von einem Vermögen, das nichts mit der Handlung und mit 
dem Streben zu tun habe), Aber daraus darf ieh nicht schließen; 
er befasse sich mit dem Notwendigen und Allgemeinen. 


Die Bedeutung der ooyia bei Aristoteles. 

Arisloteles spricht in eben erwähntem Zusammenhange von 
einer Kenntnis, welche nicht durch Erfahrung gewonnen wird. 
Sie erst macht den Menschen weise, Es ist dies die ooj/a. 
Dieselbe erscheint tatsächlich als ein eigenes Vermögen oder doch 
als ein mehr oder weniger selbständiger Grad des Intellektes. 
Sie schaut nicht, so heilit es, auf das, was den Menschen glück- 
lich macht, denn sie hat keine Entwiekelung oder Entstehung °). 
cc oc EN 

*) Vgl. a. a. O. S, 190 (ferner 652), wo er sagt, dies sei „stehende Lehre* 
remet über den theoretischen Intellekt, während an der von 
angezogenen Stelle lediglich ausgesagt wird, der ,roPc* richte sich anf 
Prinzipien der wissenschaftlichen Erkenntnis (nicht der theoretische vor); 

?| doyai ist hier wohl besser mit „Anfangsgründe“ zu übertragen. 
*) Nie. Eth. VI, 12, 1143b, 6: zul pları ooqoz wer oldeis — yraımp Önlyeı zul 


rece xai vobr. Auch diesen ro»; darf man nicht ohne weiteres als prak- 
s Intellekt bezeichnen, wie Albertus Magnus in einem etwas andern Zu. 


*nenhange dies getan; vgl. Walter a. a. O. 8. 17, Über die daran sich 
Mere falsche Behauptung, daß es von diesem Angenblicke an in der 


Bn 


€» Stotslischen Lehre einen praktischen Intellekt gebe, vgl. Schneider a. 

^- 18. 245 und hier weiter unten. 
| * I', 9, 432», 27 —98: 6 uiv yàp Dewontirös ober vori 30a2rór 
52 pa wis piv yàp Üecipr, 
N t cmspi quvxroD xai Ouoxrobv obÓfr, 
. ) Seil, durch Induction.. Nie. Ethik a. n. O, 19£.: 5 uiv yàp oogía 
A 

Ürcpri PE dw Fara sódala ärdowros' obdsulas yáofoni yerkosws, 


in 


132 Die Psychologie Bonaventuras. 


Eine solche liegt vielmehr den andern in jenem Zusammenha zr1 gt 
genannten Kehntnissen zugrunde !). 

Wir dürfen wohl diese oogia mit dem Vermögen der he «—- 
sten Prinzipien identisch setzen. Ihr Inhalt kommt ohne wer 
fahrung zustande ?). Wenn auch die oogía in anderem Zusamm . — «men- 
hange noch in anderem Gewande erscheint, so dürfte sie deme —»ch 
an dieser Stelle nicht anders als in der von uns angegebeamme— en 
Weise zu verstehen sein. Weil sie ohne die Erfahrung zustand: 
kommt, bezeichnet sie Aristoteles als den sichersten Wahrhe— jls- 
inhalt3). Und mit dem »oös sie identifizierend nennt er Sie 
geradezu das Haupt und das Höchste aller Wissenschafter ——àáam !). 
Und in anderem Zusammenhange*5) sagt er, sie müsse sich —mnil 
dem Wesen und dem letzten Grunde aller Dinge anschau «we —nd 
(theoretisch) befassen. 

Auf diese Bedeutung der oogia bei Aristoleles als eirm «m 
höchsten Anschauungsvermógen oder auch als einem hóchz fen 
Denkhabitus machen wir besonders aufmerksam. Diese Áhnl 3G «cl. 
keit mit der „scientia speculativa^ Bonaventuras*) ist auffalle—- ard. 

Andererseits darf auch nicht übersehen werden, daB 4 r- 
stoteles nach obigen Ausführungen eine Vernunft kennt, wel «- he 
hinschaut „#ewoei“ auf das, was den Menschen glücklich ma «- FH. 

Walter kommt angesichts dieser Stellen bei Aristoteles: 
welche mit seiner Interpretation durchaus unvereinbar sind, die 
„Terininologie“ bei Aristoteles ,schwankend* vor?). Und er meint: 

„Für die Terminologie bleibt es immerhin auffällig, Ja! 
Aristoteles, nachdem er neben dem Gattungsbegriff vos Are! 
Arten desselben, den »o?c dewontixös, zpaxrxóc und zoujr4 ec: 
eingeführt hat, nun noch fünftens von einem „rods xar' àic» 2€ 2," 
redet ^) und doch wiederum weder im Fortgang der Untersucls «2 um 
noch in den übrigen Schriften ausschießlich diesen Begriff av 


!) Es sind dies yrosım, abveoıs und voös. — Lo 
*) Nic. Ethik, V1, 9, 1142» 25: 6 uv ydp voüc rar dowr, àv ox fon 6 7 7. 


?) a.a. 0. VI, 7.11412 16ff.: Gore oiov Gu 1j dxpifeotátg ar vOv étorm F°_ 7 M 
ein 19) aoqía ... ferner: wor’ dv Ein 5 ooqía vob; xai £uotráurg coxto xy — —— 
Eyoroa Eruowmun ıov tımwraror; Vgl. Zeller a. a. O. S. 652 Anm. 1. " 

*^) Ibid. 5) Metaph. I 2. 982. b. q. dei yàp raírgv — one 
TQorcor doyir xai aiti eive Vewontanv. *) Siehe oben S. 118 f. 


7) Walter a. a. O. S. 306. 
^) Gemeint ist der ror: der höchsten Prinzipien. 


2. Die Seelenstufen. 133 


e hat, wenn er jenes Wort!) ohne alle weitere Bestimmung 
aucht.“ 

Wie verhält es sich nun mit diesen Vermögen bei Aristo- 
; tatsächlich? Die Antwort wird uns nach den bisherigen 
führungen nicht mehr schwer werden. 


' Lehre des Aristoteles von dem spekulativen und praktischen 
Intellekte und von dem roös der höchsten Prinzipien. 

Wir haben bei aller Meinungsverschiedenheit zwischen 
r und Walter die Anerkennung eines rons, welcher die 
sten Begriffe und Gesetze erkennt, als gemeinsame Ansicht 
Latieren können. 

Es ist dies das Vermögen, von welchem Aristoteles des 
en spricht, z. B. in der Ethik, in dem Buche über die 
» in der Metaphysik. 

Es ist dasjenige Vermögen, welchem „diejenigen Einsichten 
len“, welche die Wissenschaft nicht zu erkennen ver- 
, welche sie aber voraussetzt ?). 

Es ist endlich das Vermögen, die höchsten und allgemein- 

Wahrheiten, die Voraussetzungen alles Wissens in unmit- 
em Erkennen zu begreifen 5). 

Wie Aristoteles sich dieses unmittelbare Erkennen oder 
iuen 5) dachte, untersuchen wir hier nicht weiter. 

Uns genügt, daß die höchste Tätigkeit des Intellektes, das 
et der Voraussetzungen alles Wissens, stels einem nicht näher 
Chneten rvoös zugeschrieben wird. Hier steht der vo? tat- 
ich xar' 2&oyijv. Zeller und Walter u. a. war diese Termi- 
sie, wie wir gesehen haben, zum wenigsten auffällig. Doch 
"egehen nun den Fehler, bei einer rein äußeren Scheidung 
'hen diesem höchsten voös und dem theoretischen Intellekte 
n zu bleiben. 

Entgegen allem äußeren Hinweise schreiben sie dem theo- 
*hen Intellekte das lirfassen dieser höchsten Gesetze zu. 

Der Fehler ist einleuchtend. Und wir sagen darum: der 
rschied zwischen theoretischem und praktischem Intellekte 


——— — — o —————— 


!) Scil. d. voös. Vgl. Walter a. a. O. ?) Walter a. a. O. S. 307. 
?) Zeller a. a. O. S. 650. 4) voeiv oder Üeopeiv. 


134 Die Psychologie Bonaventuras. 


bei Aristoteles ist nicht der, dat sich der theoretische Intelle& 
auf das gesamte „theoretische“ Wissen beziehe!), oder eis? 
auf die höchsten Prinzipien ®), der praktische aber auf das EX 
zelne, sei es lediglich in Verbindung mit dem Willens) oA“ 
auch als rein erkennend *). Das Vermögen der höchsten wiss5€Vw 
schafllichen Prinzipien ist der vods ,xar' 2£oyrv“. Dieser = & «M 
über dem theoretischen und über dem praktischen Intelle> iR. 
Gehen wir mit diesem Satze an die Interpretation dem N 
genannten Stelle des VI. Buches der Ethik heran, dann ir 





unsere Exegese eine durchaus neue und selbständige. Sie er 
mag aber auch allen anderen Schwierigkeiten, welche, wie wir 
nur kurz andeuten konnten, auf diesem Gebiete der Aristot « —- le 
interpretation uns entgegentreten und die sogar Walter zur 
allerdings rein äußerlichen Annahme eines rov; xav ?ozpj- be- 


stimmten, Herr zu werden. 

Die eine Seite des vor; an der betreffenden Stelle5), we» I «he 
uns den »oös in Verbindung mit den höchsten Prinzipien 7 « *7£l, 
ist cin selbständiger Zweig des Intellektes. Ihm gegenüber zst«lit 
der vovg „er tais moaxrızais“. Dies ist nicht der praktische»  In- 
tellekt. Als solchen würde ihn Aristoteles ,zoaxrixóc* heà ten. 
Es ist der vo?c, der sich auf das Einzelne, auf das Tatsäch Jiche 
richtet. Dies geht aus dem ganzen Zusammenhange in klarer 
Weise hervor‘). Und der letztere teilt sich wieder in zwei 
Zweige: den theoretischen und den praktischen Intellekt. Beide 
treffen wir in den Schriften des Stagiriten. Nur sie könnera IM 
Gegensatz zum vo?z rà» Aoyar gemeint sein. Sie richten sic 
beide erkennend auf das Einzelne. Der eine im theoretis «- Y** 
Satz, der andere im praktischen. Eine andere Täligkeit sc E 3 ein 
Aristoteles dem tlıcoretischen Intellekte neben dem For der 
höchsten Prinzipien nicht zuzuschreiben °). Er erscheint of € m 


! Siehe Walter a. a. O. S. 78.  ?) Siehe Zeller a. a. O. S, 67» -M 


s) Siehe Walter a. a. O. S. 242. *) Siehe Zeller oben und ZeB É “' * 
a. O. S. 650-- 52. 6) ó uiv. Siehe oben S. 127. 9) Vgl. a. a, 0. 


’) Über die reine denkende Tätigkeit des theoretische #2 und 
praktischen Intellektes bei Aristoteles cf. zeot yeyjs 19.482", 15—30. Er * * ennt 
den rot; strebend, insofern zum rein denkenden voi; das Strebeverm » 47 gen, 
&uÜvpuía oder óocziz; hinzutritt; ferner Ethik VI, 2, wo ausgeführt wircB - dab 
zu einer guten Handlung die Vernunft oder das Vernunfturteil wahr ur» I as 





.-_ 
| 


2. Die Seelenstufen. 135 


gensatz zum praktischen Intellekte!). Wie dieser sich nur 
' Einzelnes richtet im Gebiete des „Praktischen“, so jener im 
Diele des ,'Theoretischen*, der reinen Erkenntnis. 

Vergleichen wir diese Ausführungen des Aristoteles mit 
"jenigen Bonaventuras, dann werden wir eine große Ähnlich- 
t und Übereinstimmung im Erfassen desselben Gegenstandes 
tstellen müssen. 


Vergleich zwischen Bonaventura und Aristoteles bezüglich des 
spekulativen und des praktischen Intellektes. 

Wenn unsere Ausführungen über die Lehre des Aristoteles 

6L vob9e in seinen verschiedensten Zweigen riehlig sind, dann 
en wir wohl sagen, daß Bonaventura in diesem Punkte der 
wenlehre seinem Gewährsmanne ziemlich nahe kommt. 
. bem Ganzen liegt vor allem der echt aristotelische Ge- 
Ee zugrunde, daß die Vernunft in allen ihren Funktionen 
- erkennend wirkt. Auch die praktische Vernunft und die 
= ihr stehende conscienlia. Letztere verbinden sich erst an 
"Mer Stelle mit dem Strebevermógen. Sie gehen aber nicht 
dasselbe über. 

Das Verhältnis zwischen Verstand und Wille gestaltet sich 
^el wie wir im nächsten Abschnitte ausführlicher sehen 
eden, gleichfalls in ganz aristotelischem Sinne, Der Wille, 

an sich völlig vernunílloses Vermögen, erscheint eigentlich 
n Verstande untergeordnet ?). 

Wie Aristoteles ferner den voös oft im Sinne eines allge- 
inen Gallungsvermógens gebraucht, so bezeichnet auch Bona- 
tura das kognoszitive Vermögen als Basis oder als Stamm 
‘ yon diesem ausgehenden Zweige des spekulativen und 
iktischen Intellektes und der höchsten Denkhabitus (scientia 
culaliva und conscientia) ). 


—— 








ben richtig sein muß. der dıa rabra róv re Adyor dÀgüy elvaı xal tjv Önefır 
hr sro 5 rooaloesıs orovdala’” xai rà abrà tor uiv para, rjv Ö& duwzxeiv. 
Der Inhalt des praktischen Intellektes wird des weiteren als , Wahrheit" 
uchnet: roD ÓR zoaxrixobD xai (uwvognxob 5 dAjÜrta ónolóycc Pfyovoa tjj 
ic vj] dodi. 

') Eth. VI, 2. ?) Siehe den folgenden Ahschnita. 
?) Siehe oben S. 119 —120. 


E. 


136 Die Psychologie Bonaventuras. 


Spekulativer und praktischer Intellekt erscheinen bei Art 
stoteles, wie bei Bonaventura als die Verstandeskräfte, welehe aul 
das Objekt der Außenwelt sich richten. 

Der praktische Intellekt erkennt einerseits die zum Ziet 
führenden Mittel. Andererseits verbindet er sich mit dem Strce' bc 
vermögen und bildet so mit diesem den vernünftigen Wille ix) 

Doch in einem Punkte scheint es zu einer gánzlichen W «t 
schiedenheit zwischen unserem Scholastiker und Aristotclezs N 
konımen: in der Auffassung des roös der höchsten Prinzipo» uw en. 

Letzterer erfaßt und vermittelt nach Aristoteles sowohl die 
rein wissenschaftlichen Prinzipien, als auch die höchsten m «—9»rn- 
lischen Wahrheiten und Sätze. Bei Bonaventura aber wem «« len 
diese von zwei höchsten Denkhabitus oder Potenzen erka. m mni, 
von der scientia (speculativa) und von der conscientia?) Hs3»«—rin 
unterscheidet sich Bonaventura, wie wir bereits andeutelen, on 
seinen Zeitgenossen. 

Zwar begegnen wir auch bei ihnen der Annahme von %” er- 
nıögen höchster Prinzipien?). Doch deren Bedeutung schwarz Äl, 
und ihre Verwendung ist durchaus keine einheitliche. So till 
beispielsweise bei Albertus Magnus die Grenze solch hóclas fe 
Vernunftvermógen gegen den theoretischen und praktischen H- 
tellekt weniger deutlich hervor. Schneider‘) kommt zu «idem 
Ergebnis, daß Albert einen Dualismus der der Vernunfi v €! 
Natur aus zukommenden Prinzipien annimmt, nämlich obe» rst 
tlieoretische und oberste praktische Sätze. Jene wären der t E 1 €? 
retischen, letztere der praktischen Vernunft als ursprünglic Iıe' 
nicht empirischer Inhalt eigen. Der Unterschied von Bonaven & t? 
tritt dabei klar zutage. Doch das Urteil Schneiders wb 
Alberlus Magnus ist nicht ganz richtig. 

Albertus hat die Bedeutung der höchsten Prinzipien ken x3 €^ 
wegs so sehr aus dem Auge verloren, daß er die höchsten [» x-ak 






tischen Prinzipien schlechthin dem praktischen Intellekte z *-3 au 
wiesen hätte. Dafür tragen ihm erstere (die praktischen I "21!" 


') Für Bonaventura s. oben S. 120 —121 und die späteren Ausführus X? £e 


über das Willensvermógen. Aristoteles, de anima III, 10: vör ó£ ó un” zo" 
ob yalreru xar. árev. do££eoc* 5 yào Bobämars doekıs. Über die Borinu— and 
ihre Auffassung in der Scholastik vgl. Schneider a. a. O. I. S. 265. . 

?) Sieheoben S. 120. 3) Siehe oben S. 121 ff. *:a8.0.1.$ zlI— f 


2. Die Seelenstufen. 137 


ien) zu sehr den Charakter des Notwendigen und Allgemeinen. 
Zlerer aber (der praktische Intellekt) behält ganz im Sinne 

Schule die Bedeutung des auf das Einzelne gerichteten Ver- 
gens. Dafür hatte aber der spekulative Intellekt bei ihm an 
sdehnung gewonnen. 

Während Aristoteles (und auch Bonaventura, jedoch unter 
"isser Einschränkung) diesen als das Vermögen auffaßte, das 
trahiert und vom Einzelnen zum Allgemeinen emporsteigt, 
st ihm Albertus auch die Aufgabe -zu, die höchsten Prinzipien 
er zu erfassen oder als ureigentümlichen Inhalt zu bewahren !). 

Daneben finden wir allerdings auch dem praktischen In- 
'kte ein gewisses Erfassen hóchster praktischer Prinzipien zu- 
hrieben. Beides müssen wir bei Albert auseinander halten. 

stehen hier bei ihm vor einem offenen Widerspruch. Auf 
en hátte Schneider noch hinweisen sollen in dem erwähnten 
immenhange, in dem von dem Verhältnis des spekulaliven 

praktischen Intellektes zu den hóchsten Prinzipien die 
e ist. 

An der von Schneider angezogenen Stelle?) heißt es übri- 
s nur, daß der praktische Intellekt die Prinzipien der Hand- 
s ordne. 

Wenn aber der praktische Intellekt bei der Handlung auch 

höchsten Prinzipien als Richtpunkte gegenwärtig hat und 
h denselben ratet und wälılt, so liefáe dies doch immer noch 
Annahme offen, daß diese Prinzipien dem praktischen Intel- 
€ von einer anderen Seite her zufließen. 

Diese Annahme scheint durchaus berechtigt und nahe zu 
en, wenn wir Stellen vergleichen, an denen Albert dem spe- 
tliven Intellekte ausdrücklich auch das Erfassen der prakli- 
" Prinzipien zuschreibt. 

Das ethische Gut, so lesen wir, ist auf eine andere Weise 
A'ollenden und Handelnden, als im Wissenden. Im Wollen- 
ist es als erstrebenswertes und erreiclibares und als aktuales 

Im Wissenden aber ist es als ein Wahres?). 


——— — — — — — —————e- 


') Siehe das Folgende. ?) Vgl. Schneider a. a. O. I. S. 237. 
*) Vgl. Summa de creat. «q. 63 in solut.: In  speculativis 
status est. In illis enim accipitur verum non ut bonum sibi, 


138 Die Psychologie Bonaventuras. 


Ein allgemeines Gut gibt es nach ihm nicht; es deckt sidı 
vielmehr mit dem Begriffe der Wahrheit. Diese ist allgemein. 
Das Gute aber findet sich als solches im einzelnen Werk ver- 
wirklicht !). 

In der Ethik wird überhaupt nichts getrennt vom Einzelnen 
betrachtet ?). Ebenso wird im Buche über die Seele der pra* 
tische Intellekt vom spekulativen oder theoretischen unt€t 
schieden. Der praktische Intellekt bleibt auf das Erkennen «1€ 
Einzelnen, auf das zum Ztele führende Gut beschränkt ?). 

Andererseits werden dem spekulativen Intellekte die he" 
sten praktischen Prinzipien als Erkenntnisinhalt zugeschrieben ) 

Schneiders Urteil über diesen Punkt der Seelenlehre Albe a 
des Großen dürfte demnach in dem Sinn unserer Ausführung = 
einzuschränken sein. Wohl scheint Albert an anderen Stell N 
auch dem praktischen Intellekte ein Erfassen höchster Prinzip «en 
zuzuschreiben. Auf den daraus erfolgenden Widerspruch Lei 
Albert hätte aber hingewiesen werden müssen. 

Schneider meint nun 5), daß die schon oft erwähnte Ste Ble 
aus dem sechsten Buche der Nikomachischen Ethik den AL ms- 
führungen in der Summa de homine bei Albert dem rol en 
widerspreche. Nach letzterem werde nämlich auch dem prea k- 





et si accipitur bonum accipitur ut verum — ad primum ergo dicendum est, 
quod bonum ethicum aliter est in volente et operante et aliter est in scie mte 
tantum. Primo modo est ut actuale bonum et appetibile, secundo aute rm 
modo est ut scibile, de quo est ratio veri. 
') Summa de creat. l. c: Bonum est post verum in intellectu, ve ru" 
enim est in ratione speciei universalis, bonum autem in particularibus ope ruM. 
?) ]. c..: Sed in ethicis nihil separatum consideratur a particularibU ?: 
?| De auima. com. 48: Practicus intellectus habet formam operati YA" 
rei et per hoc componitur cum re operata — practicus cognoscit particu d Al 
in quibus est opus, Intellectus autem speculativus est universalium et m 
cognoscit materiam vel materialia, in quibus species universalis tantum em 
sificatur. Man beachte, daß nach dieser Stelle der praktische In t «€» let 
das mit den Objekten der Sinnenwelt in Verbindung tretende Vex- xa ul 
vermögen wäre. u 
*) De anima 1. c.: Cum enim intellectus speculativus est de pr 2» «t5 
quaerens in eis rationem veri non considerat ea prout sunt practica, sed prout 
sunt speculativa... accidit quod intellectus (speculativus) intelligit il, quod 
tuendum est... haec enim omnia speculativa sunt. 


5) &. a. O. I. S. 248. 


2, Die Seelenstufen. 159 










Intellekte das Erfassen der höchsten Prinzipien zuge- 
'". 
Doch sagt Albert ausdrücklich in jenem Zusammenhang in der 
achischen Ethik, sowohl der spekulative als auch der prak - 
e Intellekt richte sich nach beiden Seiten auf das Äußerste !), 
Gemeint sind die hóchsten Prinzipien und die Einzelspezies. 
it stimmten demnach diese Ausführungen mit jenen in der 
ia de homine überein. 
Nun fügt Albert allerdings hinzu, dali der praktische In- 
t das Einzelne bei der Handlung erfasse. Er schlie&t aber 
die höchsten Prinzipien keineswegs aus, Wenn ferner 
zweile Salz diesen ausschliebenden Sinn haben sollte, 
stände er auch in Widerspruch mit dem unmittelbar vor- 
*henden Salze, in dem gesagt wird, dafi spekulativer und 
‚tischer  Intellekt sich nach beiden Seiten auf das 
sle richten. 

Dieses Widerspruchsvolle kommt übrigens in die erwähnte 
e durch den eigenmächtigen*Zusaltz Alberls: sive sil. specu- 
as sive practieus; Aristoteles spricht, wie wir wissen, an 
' Stelle nur von einem voös schlechthin. 

Wir hören bei Albert ferner im Anschlusse an Avicenna 
einem intellectus contemplans, welcher die praktischen Prin- 
n erfasse ?). 

Mag letztere, so führt Schneider aus?*), auch der spekula- 
Intellekt bisweilen erkennen..., so erfasse er diese Sälze 
|, insofern sie die Prinzipien der Handlung darstellen. 
ieider glaubt sich deshalb zur Folgerung berechtigt, dai der 
lische Intellekt diese Prinzipien erfasse *). 

Diese Folgerung geht entschieden zu weit, Der nächstllie- 
e Schluß wäre doch offenbar gewesen, dab wir es auch 
Albert mit einem eigenen Vermögen höchster praklischer 
üpien zu lun haben, mit dem intellectus contemplans °). 





’) Intelleelus enim sive sit speeulativus sive practicus in utram- 
artem extremorum est... intellectus etiam extremorum singularium, in 
s est operatio et hie est intellectus practicus. Zitiert bei Schneider 
O. T, 8S. 248. *| Sehneider a, a. O. I.S. 295 ff. ?) a. n, O, I. S, 247. 

*) Schneider a.a. 0.1.8.248. — ") Ahnlich der conscientia Bonaventuras, 


lla 


140 Die Psychologie Bonaventuras. 


Es sei noch erwähnt, daß auch Alfarabi ein Vermögen 
höchster Prinzipien kennt, welches über dem spekulativen und 
dem praktischen Intellekte stehend gedacht wird!). Der von 
ihm ausdrücklich vom praktischen Intellekte unterschiedene i wc 
tellectus principiorum dürfte nichts anderes sein, als der u ms 
bereits bekannte voös rv dox@» des Aristoteles. 

Weist man diese höchsten Prinzipien dem spekulaiv en 
Intellekte zu, wie es die bisherige Aristotelesexegese zume— s 
getan hat, dann sieht man nicht ein, weshalb Aristoteles sowo — 1l, 
als auch die arabischen Philosophen von einem »o?v; der höcht en 
Prinzipien sprechen und zwar oft im Gegensatz zum spekuMlililla- 
tiven und praktischen Intellekte. 

Auf die Lebre der Araber über den spekulativen und pra. k- 
tischen Intellekt können wir hier nicht ausführlicher eingehen. 

Wir verweisen zum Schlusse noch auf eine frühere Ste — le, 
nach der Durandus dem spekulativen und dem praktisch «sen 
Intellekte eine ähnliche Bedeutung zuschreibt, wie Bonave= n- 
tura. Auch nach Durandus ‘erfassen spekulativer und pram. k- 
tischer Intellekt die höchsten Prinzipien nicht unmittelbar a. mad 
selbständig 2). 





3. Die einzelnen Kräfte des Strebevermögens. 


Dem Erkenntnisvermögen parallel läuft das Strebevermóg en. 
Beide Vermögen umfassen als zwei Grundkräfte die ganze Seele. 
In ersterem, im Erkenntnisvermögen, nimmt Bonaventura eine 
uns bekannte Zweiteilung vor. Verstand und Gedàchtnisk ra 
sind in ihm enthalten. | 

Eine entsprechende Einteilung kennt Bonaventura auch ur 
die Kräfte des Strebevermögens. Die begehrende und zornm t art 
(Strebe-) Kraft, bemerkt er in einer Objektion des Kommerx #" 
zum zweiten Buche der Sentenzen, bilden zwei Kräfte des ATE 
vermögens, wie Verstand und Gedächtnis solche des Erkenr? an 
vermógens sind ?). 


!) Vgl. Schneider a. a. O. I. S. 245. *) Siehe oben S. 108. 

?) Vgl. II. d. 16. a. 2. q. 3. obj. 4: „Cum duae sint potentiae ex gare 
affectionis scilicet, irascibilis et concupiscibilis, sicut duae ex parte cogni $-700/5 
scilicet memoria et intelligentia. 


9. Die Seelenstufen. 141 


Eine andere Einteilung des gesamten Strebevermögens 
vressiert uns aber zunächst mehr. Dieselbe ist grundlegender. 
ch ihr werden auch die vis concupiscibilis und die vis irascibilis 
der von zwei Seiten aus betrachtet. Wir meinen die Ein- 
ung des gesamten Strebevermógens in ein hóheres und in ein 
leres, ein vernünftiges und ein sinnliches. Eine zweifache 
ımütige und begehrende Kraft liegt in uns, sagt Bonaventura, 
' vernünftige und eine sinnliche !). 

Aus ersteren zwei Kräften setzt sich sowohl die höhere, 
die niedere Strebekraft zusammen ?). 

Wenn diese Einteilung des Strebeverinögens auch als die 
dlegende bei Bonaventura bezeichnet werden kann, so hält 

unser Lehrer doch nicht ausschließlich an dieselbe. Drei 
Le sind es, sagt er in anderem Zusammenhange, mit denen 
uns nach oben wenden, die vernünftige Kraft, die begelirende 

die zornmütige ?). 

Wil man einwenden, da& Bonaventura an diesen Stellen 
vr der „vernünftigen Seelenkraft^ das Verstandesvermögen 
>chthin meinte im Gegensatze zum Strebe- oder Willensver- 
‘en, so müßte ihm doch zum Vorwurfe gemacht werden, daß er 
Fseils die vis concupiscibilis und irascibilis als Teilkräfte des 
rünftigen Strebevermógens bezeichnet, andererseits sie aber 
1 selbständig dem Verstandesvermógen gegenüberstellt. 

Diese Dreiteilung der Seelenkräfte, um dies nur kurz zu 
ähnen, geht auf Plato zurück. Noöcs, Ovuóc und émÜvgía 
‘den sie bei Plato genannt). In die Lehre von den Potenzen 

Seele innerhalb der zwei Seelenstufen — der sinnlichen 
. der vernünftigen —, paßt diese platonische Dreiteilung nicht 
ır recht hinein. Daher obiger Widerspruch. 


1) Vgl. II. d. 25. p. 1. a. u q. 6. ad 2; Ill. d. 33. q. 8. ad 1: In 
s enim duplex irascibilis et concupiscibilis videlicet rationalis et sensibilis. 

*) II. d. 25. ]. c. ....sive irascibilis et concupiacibilis intelligatur de 
titu brutali sivo de potentia appetitiva rationali. 

3) II. d. 28. a. 1. q. 3. obj. 4; ferner Breviloquium Vitae 11. c 9: 
e peccatum... ipsam animam foedat quantum ad triplicem potentiam 
et irascibilem, rationalem et concupiscibilem. 

*) Rep. 440 C.; Men. 97 B.; Tim. 70 A, 77 B.; nach Zeller, a. a. 
I. 1*. S. 844 f. 


142 Die Psychologie Bonaventuras. 


Zu bemerken ist ferner noch, daß nach Plato und Arisio- 
teles der Mut ,9vuóc* über dem Begehren „Erudvzia* stehl'). 
Bei Aristoteles erinangelt zwar der Begriff des duuös einer zu 
naueren Bestimmung. Er gebraucht einerseits den ,Mut* w* 
das „Begehren“ als gehorchende Kräfte des vernünftigen Seeler 
.teiles?). Andererseits sagt er dies aber nur von der begelire!- 
den Kraft, wenn auch der betreffenden Stelle keine aussch ies 
liche Bedeutung beigelegt werden soll?). 

Demgegenüber stehen nun wieder andere Ausführungen. 
nach denen die zornmütige Kraft als die Vorkämpferim — de 
vernunftgemäßen Begehrens zu betrachten ist’). Als sole 
steht sie wohl wie bei Plato über der begehrenden Kraft) 
Wenngleich nach obigen Beispielen beide Kräfte bei ihm so vvoli 
auf der sinnlichen, wie auf der vernünftigen Seclenstufe gleich- 
wertig zu sein scheinen, so wird der zornmütigen Kraft «lat 
indirekt ein höherer Rang zugestanden. Sie rächt die conc tapk 
scibilis und richtet sich selber auf Großes *). 

In einem anderen Punkte unterscheidet sich aber Bona v en- 
tura sowohl von Plato, als von Aristoteles. Er bezeichnet, wie 
wir wissen, die vis concupiscibilis und irascibilis auch als T'ei- 
kräfte des höheren Strebeteiles oder des Willens‘), Bei de 
griechischen Philosophen gehören dagegen beide Kräfte nur «lem 
niederen Strebeteile au, wenn auch in einer anscheinend uber 
geordneten Bedeutung ?). 


Vgl. Schneider a. a. O. I. S. 255 Anm. 1. 

”) Topic. Lib. V, c. 1. . 
3) Nic. Ethic. L, 13 (editio Bywater) ró ger yào qvrxór o0 ex" 
xowcrsi Aóyov. TO Ó'&uÜvuguxóv xai óleo Ógextxóv urtyn mw p — 79V 
zoor fotır.... ferner III, 12. 

*) Nie. Ethic. VII, 7. p. 140: £ewe yao 6 Üvpós dxoísr uhr ee“ "m 
Aoyov, TUWarolew Ór, xadarro ol Tayels tr Óuaxóror, oi Anır dxob* «7 7 " 
AsyOnErOy  PxÜFovow, tira áuaotárovoc tg z00oatáZeoz... ovto 0 DÜve & zh 
Üronórgra ... Óópnd 005 tjr uucoo(ar, ‘O per yào Aoyo; n n qariac* 4 Ti 
Bois... FÓngAcotr, 0 Ó' woren avÀAosioagteroz órc Órt toiobrqo Tokrneis” jit 
zalrsı 1) c0 Uc... 

^) Vgl. Schneider a. a. O. I. S. 255 Anm. 1. u. 259. 

5) S. weiter unten. 

*) IL d. 24 p. 1. a. 2. q. 1; q. 3: Potius dicuntur diversae vire-s 14" 
diversae potentiae. 


^) Siehe hier Anm. 3, 4 und 5. 


am 


-— 


| 


2. Die Seelenstufen. 143 


Auch die Scholastiker sind bezüglich dieses Punktes der 
‚lenlehre nicht einig. Einige sind mit Bonaventura der An- 
14 dab in der oberen, wie in der unleren Seelenstufe ein kon- 
(sibles und  iraszibles Vermögen anzunehmen sei. Wir 
men unter diesen Heinrich von Gent !), 

Diese Ansieht verwerfen aber mit Duns Scotus?) und 
»nas?) die späteren Scholastiker. 

Damit sprechen sie jedoch dem höheren Strebevermógen 
leswegs ein gewisses Tätigkeilsgebiet ab, Die Tätigkeit, 
:he Bonaventura der höheren vis iraseibilis zuschreibt, be- 
inet auch Thomas und Scotus als einen höheren Strebeakt. 
r man hielt sich nicht für berechtigt, auf Grund derselben 
einer eigenen höheren zornmütigen Kraft zu reden '). 

Petrus von Tarantasia spricht nur von einer gewissen Ab- 
lichkeit oder Ähnlichkeit der zornmütigen und begehrenden 
ft in der höheren Seelenstufe 5), 

Wir fügen noch hinzu, da& auch Bonaventura zuweilen 

in der sensiliven Seelenstufe ein konkupiszibles und iraszi- 

Vermögen anzunehmen scheint. Mit diesem verbindet sich 

Wille. Er herrscht über sie. Andererseits soll er aber 
n wieder mit ihnen identisch sein ®). 

') Vgl. quodl. 8, q. 15. *) IIl. Sent. d, 26, n. 6, 

*) Sont. III. d. 27. q. 2. a. 3. 

*) Vgl. Thomas 1. e.; Duns Scotus, Ill. Sent. d. 34. n, 13: In parte 
an rationali possunt habere similem distinctionem obiectorum, sicut in 
© sensitiva; nam voluntati est aliquid primo delectabile, puta bonum sibi 
reniens secundum se, vel conveniens appetitui sensitivo, eui coniungitur 
odem supposito, Potest etiam habere voluntas obiectum offendens et se- 
lum rectam rationem et contra reetam rationem ... Non tamen est tanta 
nctio horum in volunfate, quanta est in appetitu sensitivo... nec opportet 
re magis, quod alterum istorum est vis et alterum potentia, quam e eonverso... 
 *j Vgl, Sent. II. d. 26. n. 7: (vis irascibilis est) secundum aliquam 
ivalentem similitudinem. Quidquid enim potest virtus inferior, potest 
rior et non e converso... a parte motivae voluntas, tamquam superior 
t in se coneupiseibilis et irascibilis actum et virtutem modo nobiliori . . . 
Bonaventura ll d. 26. S. 581. Scholion. 

*) Vgl. Sent. II. d. 25. p. 1. q. 6. ad 2: Voluntas autem non dicit 
ı potentiam per essentiam a concupiseibili et irascibili, sed nominat ipsum 
titum ut ratiocinatum sive ratione coniunctum, et sic eius regere est et 
rare. QConcupiscibilis autem et irascibilis eandem potentiam affeetivam 
nant, in quantum tamen habent regi; et ita dicuntur inferiores, non 
ium ad naturam potentiae, sed quantum ad officium. 


UN 


144 Die Psychologie Bonaventuras. 


Auf jeden Fall unterscheiden sich aber das konkupiszible 
und iraszible Vermögen hauptsächlich insofern vom Willen, als 
sie auch Kräfte des sinnlichen Begehrens genannt werden, 
während der Wille ein rein vernünftiges Vermögen sein so\. 
Sie sind ferner keine reinen Strebekräfte; sie stellen auch Affekl® 
dar. Bonaventura macht zwar diesen Unterschied nicht av“ 
drücklich. Er schreibt aber, wie wir aus dem Folgenden selw 
können, diesen beiden Kräften die einzelnen Affekte zu. 





aa) Die vis eoncupiseibilis. 


Bonaventura spricht von der concupiscentia fast aussclal a €i- 
lich nur in ihrer Beziehung zur Tugend und zur Sünde. ls 
ist der Theologe, der zu uns redet. Die concupiscentia sE eil 
bei ihm deshalb vor allem im Sinne des schlechten Ee 
gehrens. Dieses widersetzt sich dem höheren Seelenteile in 
seinem Streben nach dem (sittlich) Guten !). 

Doch ist die concupiscentia, das strebende Verlangen nad 
einem Gute, nicht an und für sich schlecht. Im Gegenteil. EB 
gibt auch eine von Gott in die menschliche Natur gelegte con- 
cupiscentia. Diese ist gut 2), 

Über die theologisch-moralischen Erörterungen, welche sich 
an den Begriff der concupiscentia anschließen, wollen wir uns 
nicht weiter verbreiten. Es genügt zu wissen, daß das Streben 
nach irgend einem Gute der vis concupiscibilis zugeschriele 
wird). Nur noch Einiges über den Strebevorgang selber. 

Als Quelle und Prinzip jedes Strebeaktes bezeichnet E20 Y 
ventura die Liebe. Aus der Liebe zum Objekte, so erklärt BO 
ventura, entbrennt das Verlangen nach ihm. Aus letzterem zx 
entspringt die tätige Bewegung zum Objekte hin durch de MW 


cupiscentia%). Diese Gedanken entwickelt Bonaventura im Ar 
schluß an Augustin. 
)1.4 8232 q2. inc. enim 
*) lbid: Duppliciter est loqui de ipsa concupiscentia... Dicit nam. 
appetitum, dicit. nihilominus in actu appetitus excessum.  Appetitus in« S —— A... 


ile substratus bonus est et a Deo est; excessus autem ille in appeten € 
est privatio... ?) II. d. 24. p. 1. a. 2. q. 1: Concupiscibilis acquiri£ - — — 
*) Vgl. m d. 32. l. c: Appetitus in amore rei temporalis exardesc” — 


jmus 
ferner I. d. 10. a. 1. q. 2. in c. ad 5. 6: Amor est affectus intimus et p 3^ m 


2. Die Seelenstufen. 145 


Die Liebe bezeichnet er nun als den ersten und edelsten 
r Triebe, weil in ihr die größte Freiheit sich offenbare !). 
er neueren Philosophen ist es Deutinger, welcher diesen Ge- 
ken an die Spitze seiner Ethik und seiner Religionsphilo- 
hie stellt ?). 

Die Bewegung im Strebevermögen wird bestimmt durch 
Objekt, je nachdem es dem Subjekte als ein Gut oder als 
Übel erscheint. Aus dieser Beziehung des Objektes zum 
iekte entpringen die Affekte. Es sind Freude und Schmerz, 
nung und Furcht. Sie alle wurzeln aber, wie wir wissen, 
em Grundaffekte der Liebe. Die beiden ersten gehören der 
tupisziblen Strebekraft an, die beiden letzten der irasziblen >). 
ide und Schmerz gelten ferner als passive Affekte. Sie ent- 
en, wenn die Seele sich mit einem Objekte verbunden hatt). 
nung und Furcht dagegen bedeuten mehr eine tätige Bewe- 
x der Seele zum Objekte hin oder von diesem weg. 

Boelhius, den Bonaventura in diesem Zusammenhange 
er erwähnt, ist bei genannter Einteilung der Affekte vor- 
ich *). 

Es sei nun noch kurz darauf hingewiesen, wie Bonaventura 

Schmerz des Menschen von demjenigen des Tieres unter- 
idet, Er erblickt die Quelle des Unterschiedes im Selbstbe- 
sein. Dieses begleite beim Menschen das Sehmerzgefühl. 


Mbilissimus, quia origo omnium aliorum sicut dicit Augustinus... Vgl. 
die Zitate der Herausgeber bei Bonaventura a. a. O. 

') f. d. 10. a. 1. q. 2. in c.: Et ista affectio nobilissima est inter omnes, 
imm plus tenet de ratione liberalitatis. 

*; Vgl. Martin Deutinger, Reich Gottes IIl, 125: Die Unendlichkeit 
Herrliehkeit der Liebe ist der Triumph und die Freude des Christen- 
5 ferner ebd, 425: Das höchste Gesetz der Freiheit ist die Liebe, Vgl. 
ir Deutinger, Moralphilosophie, S. 336; Bilder des Geistes II, 62; und 
Ausführungen Sattels in: Martin Deutinger als Ethiker, Studien zur Phi- 
hie und Religion herausgegeben von Dr. Remigius Stölzle, Paderborn 1908, 

*) Vgl. Ill, d. 26. a. 2. q. 5: Cum quattuor sint affectiones . . . 

*) III. d. 26. a. 1. q. 1: Magis sunt in suscipiendo... 

*) Vgl. Boethius De consol, philos, Lib. I. metr. 7 

Gaudia pelle, 
Pelle timorem, 
Bpemque fugato, 
Nec dolor absit, 
leitráge VI, 4—5, Lutz, Die Psyehologie Bonaventuras, lu 


au 


2. Die Seeleustufen. 147 


wendet sich gegen bevorstehende Übel und Gefahren -— könne 
Gott keine haben!). Gott kann nicht nach Höherem streben. 
Wir haben soeben erfahren, daß das Objekt des kon- 
kupisziblen und des irasziblen Vermógens ein qualitativ verschie- 
derxes ist. Bonaventura vervollständigt diese Angaben noch. 
Während, wie wir wissen, Quelle und Ziel des konkupisziblen 
Vermögens die Liebe ist, stellt Bonaventura das zornmütige 
Streben in den Dienst der Ehre 1). 
| Mit dieser Auffassung Bonaventuras von der zornmütigen 
SE x-cebekraít stimmen nicht alle Scholastiker überein. Duns Scotus 
Weist derselben beispielsweise kein so großes Tütigkeilsgebiel zu. 
Nach ihm ist es die vis concupiscibilis, welehe sich nach jenem 
O E»3 e kte oder Gute richtel, das nur unter Anstrengung erreicht 
Werden kann 5). 
| Aus diesem Grunde läßt Duns Seotus die Hoffnung auch 
ira er vis concupiscibilis begründet sein. Bonaventura dagegen, 
Ua wir wissen, in der vis irascibilis. Vorzüglich deshalb, weil 
| Ae Hoffnung das zukünftige Glück zu erstreben und zu befesti- 
Ser pape), 

Bei Thomas finden wir diese entgegengeselzten Meinungen 
ren gventurss und des Duns Scotus einigermaßen vereinigt. Er 
cx PS erscheidet nümlich zwischen einem Gute, das ohne Überwin- 
| "ap von Schwierigkeiten erreicht werden kann (bonum simpli- 

DU esu) und einem solchen, zu dem man nur durch große Anstren- 
| €x und über Hindernisse gelangt. Im ersteren Falle ist das 
"ut Objekt der vis coneupiseibilis, im zweiten dagegen gehört 
2 der vis irascibilis zu). 
c. = Pe 
!) lbid: Quia actus eius consistit aut respectu superioris et hoc ncn 
st esse, ubi nihil est superius, aut respectu inferioris et hoc similiter non... 
?*) Ibid: „.. irascibilem, quae respicit honorem, sic concupiscibilis amorem, 
*) D, Scotus Sent Ill. d. 34. n. 11: Israscibilis non igitur habet pro objecto 
?eduum sive appetibile, quod est objectum concupiscibilis, sed ipsum offendens 
Ata, quod actus eius adaequatum est velle vindicare vel nolle offendens. 
- *) Sent. IIl. d. 26. a. 2. q. 5: Spei enim est stabilire et quodam modo asse- 
""urare de assequenda futura beatitudine. Stabilitio autem et confirmatio per- 
tinet ad potentiam irascibilem. 
| *) Sent. III. d. 26. a. 3. 4. 2. quaestiune, 1. ad 4: Tendere in appetibile est 
tam irascibilis, quam coneupiseibilis, sed tendere in aliquod bonum, ut est 
bonum simpliciter, est concupiscibilis, sed tendere in aliquod, ut est arduum 
| et difficile, est irascibilis. 10% 



















— 


2. Die Seelenstufen. 149 


nehr rechtfertigen. Es ist immer ein und dieselbe Strebekraft, 
elche von der Vernunft geleitet wird. 

Doch der Widerspruch geht noch weiter. Die Vernunft, so führt 
"aventura aus, kann die in Frage stehenden strebenden Kräfte 
t durch den Willen leiten. Dieser gebe ihr die Herrschaft. 
dererseits sei aber auch der Wille von diesen beiden Kräften 
3er nicht verschieden. Er ist das mit der Vernunft verbun- 
te Strebevermögen. 

Die konkupiszible und iraszible Strebekraft bezeichnen ein 
| dieselbe affektive Potenz, insofern diese geleitet wird (von 

Vernunft) !). 

Sie heißen niedere Strebekräfte nur wegen ihrer Tätigkeits- 
Se (offieium), welche der Vernunft untersteht, 

Zweierlei fällt uns an dieser Stelle auf. Erstens die Ver- 
ung des Verstandes (ratio) mit dem an sich vernunftlosen 
=bevermögen zur Gestaltung des Willens. Darüber werden 

noch Näheres hören. Dann aber die unberechligte Eintei- 
Ex der konkupisziblen und der irasziblen Strebekräfle in höhere 
X niedere. Die Vernunft gebielet doch beiden. Und insofern 
sse beiden Kräfte der Vernunft unterstehen, sollen sie einer- 
—*s niedere sein, andererseits aber, indem sie mit ihr ver- 
"den sind und von ihr geleitet werden, wieder höhere, 

Die Einteilung der konkupisziblen und der irasziblen Strebe- 
Kfte in höhere und niedere erscheint somit als überflüssig. 

Das Verhältnis zwischen der unteren, sinnlichen Stufe des 
Debevermögens zur höheren oder zum Willen ist im übrigen 
sselbe, das wir zwischen höherern und niederem Verstandes- 
rmögen kennen gelernt haben. 


+), Hl. d. 25. p. 1. a.un.g. 6. ad2: Sive vis irascibilis et concupiscibilis 
elligatur de appetitu brutali, sive de potentia appetitiva rationali, utrumque 
pen habet regere ratio per modum disponentis et consulentis quantum est 
se. Quod autem regat per modum imperantis, haec non est nisi mediante 
Inntate, quae dat ei auctoritatem: voluntas autem non dicit aliam potentiam 
r essentiam a concupiscibili et irascibili, sed nominat ipsum appetitum ut 
docinatum, sive ratione coniunctum et sic eius regere est et imperare. 
ncupiscibilis autem et irascibilis eandem potentiam nominant affectivam, in 
antum tamen habent regi; et ita dicant inferiores, non in quantum ad 
luram potentiae, sed quantum ad officium. 


hn 









2. Die Seelenstufen. 151 


dem freien Wahlvermógen. Er hat sich, wie Schneider!) aus- 
führt, „die Frage, ob das liberum arbitrium eine von der 
roluntas als soleher der Sache nach verschiedene Po- 
lemz darstellt, offenbar gar nicht vorgelegt. Ihm ist der 
Wille als das Vermógen der freien Selbstbestimmung zu- 
Eleich auch das Prinzip der freien Wahl.* Unser Schola- 
stäker ist zuerst Theologe. Als solchen aber interessiert ihn vor 
“lem die Freiheit des menschlichen Willens, ihr Verhältnis zur 
Graade und anderes mehr. Er geht dabei von den einzelnen 
H zx ndlungen aus, in denen sich die menschliche Freiheit mani- 
fe sstiert, die einzelne Willensentscheidung konkrete Gestalt an- 
D3 x33xnt. Und da sieht er sich nun mehr dem freien Wahlver- 
Ix*«»*r-en gegenübergestell. Ist der einzelne Akt frei, so frägt er 
E». und wie ist er dies? Wie kommt der Willensentscheid 
O*E «3 vielmehr die Wahl zustande? All diese Fragen interessieren 
»EXx»aventura, wie wir sehen werden, sehr. Er empfindet die 
Sch wierigkeit, in dieses Geheimnis des menschlichen Seelenlebens 
= =zudringen. Andererseits weiß er aus den Irrgängen, auf 
V" *- che ihn dieses Problem zieht, keinen befriedigenden Ausweg 
Fa finden. 
Was über die Bedeulung der voluntas als Mitkonstituente 
enar Abbildlichkeit Gottes in unserer Seele gesagt wird, können 
7 ay hier füglich übergehen ?). Es sind augustinische Gedanken ?), 
| "*—-lehe dabei zur Ausführung gelangen. Dieselben gehören mehr 
TAa "Theologie als der Psychologie an. Wir gehen darum so- 
*ERUu zur Grundeinteilung des Willensvermógens über. 


Der natürliche Wille. 


| Bonaventura unterscheidet im Anschlusse an die Schule 
T wischen natürlichem und überlegendem Willen oder auch zwi- 
Sehen natürlichem und vernünftigem Strebevermögen ). Er macht 





?) a. a. 0, II. S. 459. 

?) Vgl I, d, 8. p. 2. a. 1. q. 2; Unde Augustinus... assignat ima- 
Einem: Prima est in mente, notitia et amore secundum quod mens novit et 
"unat se; secunda est in memoria, intelligentia et voluntate. 

?") Vgl. Augustin, De Trinitate 1, 15. e. 20. n. 39, 

*) IL. d. 24. p. 1. a. 2. q. 2. u. 3. 





ul 


2. Die Seelenstufen. 153 


Die Menschenseele nämlich, so führt er aus, ist nach 
Gottes Ebenbild erschaffen. Sie isl ferner fähig, das höchste Gul 
in sieh aufzunehmen. Es ist deshalb der ganzen Naturanlage 
der Seele entsprechend und angemessen, dal sie dieses höchste 
Ziel auch erreiche. Die Seele selber aber genügt sich anderer- 
seits nicht, um in sich dieses höchste Glück zu verwirklichen. 
Sie hat deshalb auch von Natur aus das Bedürfnis, das walıre 
üri«l höchste Glück außer sich zu suchen. Mit andern Worten: 
das nalürliche Begehren des Menschen wird einmal sein Ziel 
ex-x-eichen!) Das Zjel, nach dem der menschliche Wille mit 
Notwendigkeit strebt, ist Gott. Ist nun aber der Wille bei 
diesen Streben noch als vernünftiger bzw. als freier Wille zu 
bezeichnen, da er doch einem Zwange oder einer Notwendigkeit 
urzizteriegt? Gewib, sagt Bonaventura.. Denn wenn der vernünf- 
tizze Wille auch unfrei sei im Hinblick auf das höchste Glück, 
SO sei er doch noch frei gegenüber vielen anderen Dingen ?). 
Das Gesagte dürlte fast den Anschein erwecken, als ob Bona- 
w**ntura den menschlichen Willen auch hinsichtlich gewisser 
Akte bestimmt sein ließe. Dennoch geht aus den ganzen Aus- 
Führungen Bonaventuras deutlich hervor, daß er den natürlichen 
illen nur vom letzten Ziele des Menschen, vom höchsten 
Gute bestimmt werden läßt. ^ Letzteres sucht der natürliche 
"1lle notwendig in allen seinen Handlungen. In der Wahl der 
Mitte aber, die zum Ziele führen sollen, ist der Mensch frei "). 
co C ER NN 
| ' Ibid.: Duo sunt quae faciunt appelitum, scilicet convenientia et in- 
Sn | ia, Quoniam igitur anima rationalis creata est ad Dei imaginem et 
TURNS: dem.et facta est capax boni sufficientissimi el ipsa aibi non aufficit, 
sit vana et deficiens... veram beatitudinem appetit naturaliter. 
qus *) II. d. 24. 1. 6: Ad illud... quod voluntas naturalis est irrationalis, 
ES non est ad opposita, dicendum, quod cum dicitur, quod potestates ratio- 
Bean, sunt ad opposita, hoc non intelligitur de omnibus oppositis... rationalis 
- *U€ws voluntas ita ordinatur ad aliquid, quod nullo modo appetit sunm opposi- 
am, ut patet in ordine voluntatis nostrae ad beatitudinem... Licet autem 
Seterninte inclinetur ad beatitudinem, ad multa tamen genera appetibilium 
Un et eadem voluntatis potentia est indeterminata, 

*| II. d, 24, I. c, in c: quae (voluntas), ut appetit beatitudinem, dieitur 
TUaturalis, quia immutabiliter... ad beatitudinem inclinatur; ut appetit vero 
Kane vel illud bonum facere, deliberativa dicitur... ad 3: voluntas est immu- 

respectu finis, et mutabilis respectu eius quod est ad finem. 


i. 





| 


2. Die Seelenstufen. 155 


lolg! daher mit Notwendigkeit, Und dennoch soll der Wille 
dabei frei sein !)! 

Bonaventura bezeichnet darum in anderem Zusammenhange 
jeden vom Willen ausgehenden oder begleiteten Akt auch besser 
als „gewollten“ (voluntarium) ?). 

Wohl kann man mit Recht den angeborenen Trieb nach 
dern letzten und höchsten Ziele in den Willen legen. Doch die 
Freiheit läßt sich kaum in so enge Beziehung zu diesem nalür- 
lichen Triebe setzen, wie es Bonaventura tut. 

Bonaventura kam dazu, weil er den natürlichen Willen zu 
selbständig dem überlegenden gegenüberstellte. Er sah sich in- 
fc» zredessen gezwungen, für diesen einzeln die Freiheit nachzu- 
weisen. Und weil die Freiheit sich in den einzelnen Willens- 
a E&& ten und in den Handlungen offenbart, mußte er auch den an- 
g«-Eorenen Trieb nach dem höchsten Ziele als einen Akt bezeich- 
rer. Hierin liegt der Fehler. Bonaventura hätte den Willen als 
Sch westervermögen des Verstandes wohl als frei bezeichnen 
| dürfen trotz der ihn bestimmenden Zielstrebigkeit. Aber er 
hätte die Freiheit nicht in diesen Trieb selber legen dürfen. Es 
äSE bei ihm kein Unterschied mehr zu erkennen zwischen Trieb 
und Akt 5). 
Worin nun die Freiheit des Willens ihren Grund hat, und 
ze Objekt des freien Willens sein kann, wird im folgenden 


Zu Zeigen sein. 
SE 


'| Thomas, De Veritate L c.: De fine ultimo non iudicamus iudicio 
? ionis vel examinationis, sed naturaliter approbamus propter quod de 
"asın est electio, sed voluntas. Habemus ergo respectu eius liberam volun- 
bin eum necessitas naluralis inclinationis libertati non repugnet secundum 
Tre ed Vgl. August, De Civit. Dei, L. V. c. 10. 

”) H. d. 86. a. 1, q. 2: Uno modo dicitur voluntarium, cuius principium 
wur voluntas. Alio modo dicitur voluntarium, quod concomitatur voluntas 
..— * seeundum hune dupplicem modum dicitur involuntariam, quod non est a 

: Me efficiente, Alio modo ut dicatur involuntarium, quod non fit cum 


"W'wluntate concomitante. 
ie ®) Vgl. II, d. 39, dub. 2, wo er den Trieb der vernünftigen Kreatur 
Yach | Gott als Akt bezeichnet: Quidam enim dicunt, quod actus, quo voluntas 
iuraliter vult bonum, non est diversus vel distinctus ab eo, quo voluntas 
vult deliberative malum. 






















156 Die Psychologie Bonaventuras. 


Der überlegende oder freie Wille. 


Dem Willen allein in der ganzen irdischen Schöpfu e% 
kommt Selbstbewegung zu!). Bonaventura beruft sich Lb» 
diesem Satze auf Anselm ?). 

Während alle anderen geschaffenen Wesen, organische w—— 
unorganische, durch eine rein äußere Kraít oder durch Verbiammm- 
dung einer äußeren Kraft inil einem inneren Triebe zu ihre m 
Ziele sich hinbewegen, bewegt sich der Mensch völlig ír———ei 
und selbständig nach den Objekten seines Begehrens hin — ?. 
Der menschliche Wille ist also frei. 

[n dieser Vorstellung völliger Freiheit und Selbstbestimmurmmmg - 
des Menschen mündet für Bonaventura die ganze Größe ur—smmd 
Würde des Menschen aus. Im Willen, so sagt er, beruht untl» —er 
allem, was geschaffen ist, die größte Macht. Es ist die Potenz 
in uns, die am meisten beweglich ist*). Albertus Magnus bezeicliili. h- 
net den Willen als das Freieste in der Seele5), durch sie herrsclilk ht 
der Mensch über sich selber „aus eigener Herrschaft* 9). Diese 
Willensbestimmungen gibt Bonaventura im Anschlusse an Augsssest- 
stin?). Auch Anselm hat dem Willen eine solche absolulliie 
Machtstellung zugeschrieben 3). 

Diese Macht- und Rangstellung des Willens ist jenem ans’ 
deren Gedanken Bonaventuras entsprechend, da& die Seele durc& -* 
den Willen Gott am ähnlichsten sei?). Auch dies ist ein Augu— 
stinischer Gedanke. 


') Vgl. Il. d. 25. l]. c. ad 4: Est instrumentum se ipsum movens. 

*) Vgl. Anselm, De Concord. praesc. et lib. arb. q. 3. c. 11. 

5 II. d. 25. p. I. &. 1.q. line 

*) T. d. 45. a. 1. q. 1. prop. 3: Voluntas est potentia in nobis maxime €9 J 
vertibilis; und contra 3: Voluntas est illud, penes quod residet inter creata 499^ 
summa potestas. 

^ Vgl. Schneider a. a. O. S. 270. 

*; II. d. 25. p. 1. q. 1: Ex ipsius imperio et dominio. 

* Vgl. Augustin, De gen. ad litter. L. VIII. c. 6. n. 12. 

*) Anselm, De Conceptu Virg. c. 4: Deus nos et potestatem, quae in 4 
nobis est, subiecit voluntati, ut ad imperium eius nos possimus non movere =” 
nos et facere quod vult, immo illa movet nos velut instrumenta sua. 

?) II. d. 16. a. 2. q. 3. in c.: Qualitas, in qua principaliter assimilatur —&& # 
anima Deo, est in voluntate sive in affectione. 


2. Die Seelenstufen. 157 


In der Selbstbestimmung von Innen heraus scheint Bona- 
venlura die Äußerung und den Beweis für die Willensfreiheit zu 
erblieken !). Worin ist aber die Selbstbewegung begründet? Be- 
deitet sie lediglich die Freiheit des Willens von äußerem Zwange? 
Ist mit anderen Worten die Immaterialität der Seelensubstanz 
der Freiheit Grund? Damit wäre die Freiheit keineswegs aus 
der Natur des Willens selber erklärt. 

Albertus Magnus leitet an verschiedenen Stellen die Frei- 
heit von der Immaterialität der Seele her?). 

Ebenso Bonaventura. Er führt aus, daß das Vermögen, 
auf sich selbst zurückzugehen, für Verstand und Wille in der 
vernünftigen d. h. in der immateriellen Substanz begründet sei). 
Keine Potenz könne ferner auf sich selbst zurückgehen, welche 
an die Materie gebunden ist *). 

Damit wissen wir aber immer noch nichts über das Wesen 
der Willensfreiheit, Um diesem Ziele näher zu komnien, müssen 
wir noch ein anderes Moment berücksichtigen, das in Bonaven- 
turas Freiheitsbegriff, wie in das Willensvermógen überhaupt lin- 
einvrerwoben ist, die Vernunft. Von letzterer, scheint es uns, 
leitel Bonaventura die Freiheit her. Wenigstens wird der Be- 
griff der Immaterialität des öfteren von dem der Vernunft zurück- 

&edrängt, wenn es sich darum handelt, die Quellen der Freiheit 
2 Ufzyusuchen, 

Nach der Auffassung unseres Scholastikers kann der Wille, 

"Vernm er auf sich allein angewiesen ist, zwar bewegen. Aber, 

SO Fährt er weiter aus, da er so nicht über seine Akte reflek- 


---. 


') II. d. 25. a. 1. q. 1: lllà potentia (voluntas) libertatem habet in 
do, cuius modus incipit a principio intrinseco. 
?) Schneider a. a. O. I. S. 269, siehe dagegen weiter unten. 


int 3) J. d. 17. a. 1. q. 2. in c: Et si quaeratur ratio, quare potentia 

Plz *-llectiva nata est supra se redire et voluntas... sufficiat, quia sunt sim- 

e es potentiae et in potentia simplici fundatae et organo non alligatae; vgl. 
=" mer III. d, 27. a. 1. q. 1. 


ix» *) II. d. 25. p 1. à. 1. q. l. inc.: Sed numquam aliqua potentia se 

Su. an cognoscit, vel super se ipsam reflectitur, quae sit alligata materiae. 
* igitur omnes potentiae sunt alligatae materiae et substantiae cor- 

Eni praeter solam rationalem, sola illa est, quae potest se super se ipsam 
*€» flectere. 


Ow en 


2. Die Seelenstufen. 159 


Man kann deshalb bei Bonaventura nicht recht von einem 
vernünftigen Willen reden, der dem Begehren übergeordnet wäre. 
Denn er läßt das Begehren und die Vernunfl nicht zur Potenz 
des Willens sich verschmelzen. Letztere leitet ersteres, Ande- 
rerseils sagt er aber wieder, die Vernunft könne zwar raten aus 
eigener Kraft, regieren und befehlen aber nur, wenn ihm der 
Wille die Autorität dazu gibt !). 

Dieser Widerspruch kommt daher, daß Bonaventura selten 
eisen Unterschied macht zwischen dem freien Willen und dem 
freien Wahlvermögen (liberum arbitrium). Darüber bald Näheres. 
— AA x3 dürfen wir hier eine Vermengung von augustinischem Vo- 
lem ra&arismus®) und aristotelischem Intellektualismus erblicken, 
Beicle Systeme streiten bei unserem Scholastiker um den Vor- 
rzx rx g. Und Bonaventura weist, ohne sich dabei einer Inkonse- 
qwaenz bewußt zu werden, beiden nacheinander den Ehrenplatz 
urzter den Seelenvermögen ein. 

Thomas hingegen ordnete ganz im Sinne des Aristoteles 
Ar: Verstand dem Willen über. Er läßt auch in unzweideutiger ' 
WN/ «eise die Freiheit im Verstande begründet sein ®). Deshalb faßt 
Arsch die ganze Thomistenschule die Freiheit als Indifferenz des 
U rt eiles gegenüber dem Objekte auf. Anders wieder die Seoti- 
sten. Sie stehen in diesem Punkte Augustin näher. Nach ihnen 
ist der Wille eine einfachere und darum höhere Potenz als die 
Vernunft '). 
5g 


') HI, d. 25. p. 1. a. u. q. 6: Utramque habet regere ratio per modum 

Hr Ponentis et consulentis, quantum est de se. Quod autem regat per modum 
"P'erantis, hoc non est nisi mediante voluntate, quae ei dat auctoritatem. 

?) Bei Augustin wird dem Willen gegenüber dem Verstande durch- 
hend eine Vorzugsstellung eingeräumt. Vgl. Wilhelm Kahl, Die Lehre vom 
i Finmat des Willens bei Augustinus, Duns Scotus und Descartes, Straßburg 

a Ea. 1886. S, 151f. Zu bemerken ist jedoch, daß erst Augustins Schüler 
dem Willen ausdrücklich den Primat unter den Seelenpotenzen zugeschrieben 

Aben 1; vgl. Windelband, Gesch, d. Phil, 2. Aufl, Tübingen u. Leipzig, 

X999 5. 209. 

*) De Veritate q. 22. a. 11: Secundum se simpliciter intelleetus sit 
"Aor et nobilior voluntate, Vgl. ferner ibid, q. 24. a. 2. in e.: Unde totus 
Yíyertatis radix est in ratione constituta. 

*) Duns Scot, Sent. IV, d. 49. q. 4; ebenso Richard v, Middletown 

Sent. 1l d, 24. a. 1. q. 5. 










160 Die Psychologie Bonaventuras. 






Der Wille bleibt für sie bei seiner eigentlichen Tátigke ** 
von jeder Einwirkung oder Mithülfe írei. Die Indifferenz ec c 
Urteiles hat nach Duns Scotus für den Willensentsehlu& kei" 
effektive Bedeutung, sondern eine bloß dispositive !). . 

Die arabischen Aristoteliker, um das noch zu erwähnen, E 
leiteten, ganz vom Intellektualismus des Stagiriten beherrscht, «- 


jede Freiheit vom erworbenen Intellekte her und ordneten des- — 
halb den Willen dem Verstande unter?). Unter deren Einflu& a 
dürfte der Wille bei Bonaventura zu einer rein strebenden Krait 3 
heruntergesunken sein, zu der der Verstand nur áuBerlich hin- —sw 
zutritt. 

Welches ist nun das Tätigkeitsfeld des Willens? Zunächst 3e 
alles Mögliche. Bonaventura frägt sich aber, ob der Wille auch si 
auf Unmögliches sich richten könne. Die Scholastiker haben sich 11-— 
allgemein diese Frage gestellt. Aristoteles selber und später Im 
Johannes Damascenus hielten dafür, daß der Wille sich auch 11-— 
auf Uninögliches richten kónne?). Andere dagegen lehrten, der 1m 
Wille könne sich nicht schlechthin auf Unmögliches richten. -.*X 
Nur von Willensakten kónne noch die Rede sein, welche von SE 
gewissen Bedingungen abhängen *). Auch die Vertreter letzterer -N-—» 


Meinung beriefen sich auf Aristoteles. 

Wir erwähnen unter diesen vor allem Thomas. Der be-  — —X. 
dingte Wille oder die Velleität, so führt er aus, richtet sich a4 — 
auf das Unmógliche 5. Albertus Magnus *) hinwiederum definiert #-=x - 
die Velleitàt als ein Begehren, das sich dem Vernunfturteil E = ——» 
unterwirft. Bonaventura selber hält das Wollen von Unmóg- — x. 
lichem, sowie das Fliehen vor dem Notwendigen für unver- ——* — 
nünftig "). Doch könne es bedingungsweise gewollt werden. - «m — 
Dieses bedingte Wollen bezeichnet Bonaventura mit der Schule» f sx ii 


- — —— — — — -— ——— — 


') Vgl. Bonaventura op. omn. Scholion zu II. d. 2. 5. p. 1. 

*) Vgl. Schneider a. a. O. I. S. 274 - 275. 

?) Vgl. Aristoteles, Nic. Eth. Ill, 4: PBovAnas Ó' lori» tv dÓvrdtorem - ——— v, 
olo» adavaolas, 

*) Vgl. nähere Angaben bei Schneider a. a. O. I. S. 266—207. 

5) Vgl. Sent. IV d. 17. q. 2. a. 1. quaestiunc. I. ad 8: Voluntas comm 7. 
ditionata, quae et velleitas dicitur, esse potest de impossibilibus. 

*) Vgl. Schneider a. a. O. I. S. 288. 

') IV d. 16. p. 1. a. 1. q. 1. ad 4. 


2. Die Seelenstufen. 161 


als Velleität. Im Gegensatze dazu steht das unbedingte bzw. 
das absolute Wollen !). 
Als Beispiel wählt der Theologe Bonaventura die Reue, 
Diese sei beim Sünder keineswegs als ein unvernünftiger Willens- 
akt zu bezeichnen. Denn der Sünder wolle keineswegs, da& die 
Since nicht geschehen sei. Er sage sich nur, wenn es möglich 
wäre, den Fehler ungeschehen zu machen, dann würde er dies 
lszrı_ So trauere auch ein Freund über den Tod seines Freundes. 
[7 za die Trauer sei aus gleichem Grunde keine unvernünftige?). 
Diese Velleität sei nämlich begründet im Objekte. Bonaventura 
a8%&%# sie von einer vollständigen Zustimmung des Willens be- 
gleäket sein?). Von ihr unterscheidet er eine andere, welche im 
txxE»jekte oder vielmehr in der Schwäche des Willens ihren 
Czxx- * xnd habe). So möchte z. B. der Faule etwa aufstehen, ob- 
ww o«»5 er eigentlich nicht will ?). 

Weiteren Ausführungen über das Willensvermógen werden 
ww 3 in folgendem Zusammenhange begegnen. in dem über das 
freie Wahlvermögen gesprochen wird. Wir fragen nur noch: 

Wie verhalten sich der natürliche und der überle- 
= ende Wille zu einander? Sind es zwei verschiedene Poten- 

=erı? Wir haben oben gesehen, dal Bonaventura sich dadurch 
Schwierigkeiten bereilet, dal er den angeborenen Trieb des 
H€nsehliehen Willens nach Glück oder nach Gott mit den tat- 
sächlichen Willensakten vergleicht. Er weiß hier keinen rechten 
-Mterschied zu machen, und er kommt deshalb zum Resultat, 
das der Wille zwar das eine Mal bestimmt ist, dal er aber noch 
*1 bleibe gegenüber vielen Objekten. Dennoch sieht er sich 
Nicht bewogen, zwei verschiedene Willenskräfte anzunehmen. 
Uc in anderem Zusammenhange stellt er dem Willen, der frei 
ACE me mm 





') Ibidem: Voluntas absoluta. 
| *) Ibid, ad 4: Ad illud quod obicitur, quod contritus vult impossibile, 
dicendum, quod velleitate vult, non voluntate absoluta; sicut aliquis ex pie- 
tes de illo, qui mortuus est, vellet, quod viveret, 
*) Ibid.: Et hie est plenus consensus a parte voluntatis. 
*) Ibid.: Propter defectum voluntatis. 
ci... a 
| Beiträge VI,4—5. Lutz, Die Psychologie Bonaventuras, 11 


2, Die Seelenstufen. 168 


rorgehoben, daß der freie Wille (voluntas) keinen rechten Platz 
hzt in der Seelenlehre Bonaventuras. 
Wir sehen, daß er auch hier wieder daraus verdrängt wird, 
urxd zwar dureh das freie Wahlvermógen (liberum arbitrium). 
Gehen wir auf die Bedeutung dieses Vermögens näher ein. 








ö8) Das freie Wahlvermözen. 
Wir wissen, daß die Ausführungen Bonaventuras über das 
VM" alkensvermógen vor allem unter dem Einfluß Augustins stehen. 
TDza= gleiche gilt bezüglich des freien Wahlvermógens. Wenn 
auz2ch mehrere andere Autoritäten namhaft gemacht werden — 
sm Johannes von Damaskus, Anselm und Bernhard!) —, so gilt 
doch als grundlegend für die Ausführungen über das freie Wahl- 
v «-zx-znógen eine Definition, welche Bonaventura ausdrücklich dem 
EBischofe von Hippo zuschreibt. „Das liberum arbitrium ist nach 
ZA wzzusün eine Fähigkeit des Verstandes und des Willens“ 2). 
J^ wx«h Alexander von Hales?) und mit ihm eine ganze „Reihe 
*i«-r- bedeulendslen Lehrer des 13, Jahrhunderts* führen diese 
Definition auf Augustin zurück). Doch findet sie sich, wie 
f3ekhneider in seiner oft zitierten Arbeit über Albert den Großen 
iusführt, „weder wörtlich, noch dem Inhalte nach“ bei Augustin. 
„Seiner Ansehauungsweise ist der Gedanke, dat: das liberum 
arbitrium eine Tätigkeit nicht nur des Willens, sondern auch 
des Woerstandes sein soll, völlig fremd. Ihm ist der Wille als 


F"rnógen der freien Selbstbestimmung zugleich auch das Prinzip 
der Freien Wahl‘ 5). 





Die Scholastiker mögen nun immerhin in ihrer Suche nach 
Autoritäten ziemlich „kritiklos“ gewesen sein. Wäre es aber 


h nieht sehr befremdend, daß so viele und bedeutende 
Männer es nieht bemerkten, dab diese Definition nicht einmal 
dem Sinne der augustinischen Schriften entsprach? Wohl mag 
Hugo von St. Vietor der erste gewesen sein, der diese Definition 
Ornnulierte und sie auch auf Angustin zurückzuführen suchte "). 
ee 


!) IL d. 25. p. l. a. un. q. 1-4.  "*) II. d. 25. S. 592. 

*) Vgl. S. th. q. 73. m. 1. a. 2. *) Schneider a. a. O. 1I. 3.459. 
*) Sehneider.a. a. O. II. 8. 458—409. 
*| Vgl. Bonaventura Sent. Lib. II. S. 592. Anm. 6. 


|1* 








2, Die Seelenstufen, 165 


tützt wird bzw. derselben bar ist und sich dementsprechend 
af gute oder schlechte Handlungen richtet !). Man kann es 
ithin als das freie sittliche Wahlvermögen bezeichnen. In letz- 
rer Bedeutung konnten, wie Bonaventura ausführte, nur die 
reologen das liberum arbitrium kennen?). Petrus Lombardus 
Lete diese Definition aus Hugo von St. Victor ab *). 

Andererseits gilt auch Folgendes. 

Bonaventura bezeichnet das liberum arbitrium, wie wir 
2x1 gesehen haben, als eine Fertigkeit ,facultas*. Verstand 
Hd Wille vereinigen sich durch diese zu einem gemeinsamen 
te: es ist der Akt der Wahl*), der Wille aber ist bei ihm 
*Xorünglich ein rein begehrendes, strebendes und sich selbst 
ew-egendes Vermögen). Die Wahl nun ist mit einer Verstan- 
Stätigkeit verbunden. Sie vollzieht sich nach einem Urteile. 

vereinen sich Verstand und Wille bei unserem Scholastiker 
weilig zu einer Tätigkeit, zu dem Akte der Wahl, ohne aber 
X»ei in einander überzuflieen. Diese Fähigkeit des Verstandes 
«1 des Willens, gemeinsam zwischen Objekten zu wählen, wird 
S liberum arbitrium bezeichnet. Zuweilen steht dieses Ver- 
(Ögen auch im Sinne des freien Wahlurteiles selber. Letzteres 
st sogar als die ursprüngliche Bedeutung des sogenannten freien 
Nahlvermögens anzusehen, Dies liegt schon im Worte. Es be- 
zeichnet ein Urteil und darum einen Akt. | 

Bonaventura fragt sich nämlich, warum man nicht liberum 
udieium statt liberum arbitrium sage. Die Antwort lautet nun: 
las liberum iudieiam fordere einen Akt des Verstandes, der 
ıach den höchsten Gesetzen der Wahrheit sich richtet; das 


') Bonaventura 11. Sent. d. 25. p. 2. a. un. q. 3. S. 613: Liberum ar- 
itrium de se, eum est gratia destitutum, habet eligere malum; bonum autem 
ion eligit, nisi per auxilium gratiae; ferner Breviloquium P. V. c. 1—4. 

*) IL d. 25, p. 1. dub. 1. 

*; Vgl. Zitate bei Bonaventura IL. Sent. S. 592. Anm. 6: Liberum ar- 

ikrium est facultas rationis et voluntatis, qua bonum eligitur, gratia assi. 
lente, vel malum, eadem desistente. 
*) II. d. 25. p. 1. à. un, q. 5: Liberum arbitrium, etsi dicat habitum 
ompleetentem rationem et voluntatem, non tamen dicit habitum accidentalem, 
ieut gratia vel virtus, immo potius dicit illarum duarum potentiarum domi- 
lium naturale respectu eius actus, qui est eligere sive consentire. 

*) Vgl. die Ausführungen im vorigen Abschnitte. 


— 








2. Die Seelenstufen. 167 


beiden letzteren Vermögen gebildet werde. Es geht ihnen vor- 
zus und bewegt sie und regt sie an zu ihrer Tätigkeit, doch 
wird es von ihnen nicht als gleichwertige Potenz bezeichnet, 
sondern uur in gewissem Sinne gelte es als solche!). Die 
— Heiligen“ bezeichnen es als ,faeultas*. Doch sei diese ,fa- 
«-ultas* keineswegs aufzufassen als eine Fähigkeit, mit der sich 
"Werstand und Wille bewegen bzw. einen gemeinsamen Akt voll- 
ziehen. Vielmehr bewege diese facultas selber den Verstand 
xand den Willen ?). 

Es ist leicht einzusehen, dab ein Unterschied zwischen 
facultas und Potenz hier nicht besteht. Wie eine selbständige 
SSeelenpotenz steht diese facultas über Verstand und Willen und 
bewegt und lenkt sie beide. 

Alexander von Hales falte das liberum arbitrium als eine 
solche selbständige Potenz auf. Und zwar gilt es ihm als eine 
Potenz, die mit einem habitus verbunden ist?) Das heißt, die 
Potenz übe ihre Tätigkeit mit einer großen Leichtigkeit aus). 

Albertus Magnus schließt sich in dieser Auffassung an 
Alexander an. Auch er betrachtet das liberum arbitrium als 
eine spezielle Potenz, welche sich auf alle anderen Potenzen ver- 
teilt, vor allem aber auf Verstand und Willen‘). Hierin ist 
ihm Alexander v. Hales ebenfalls vorbildlich gewesen *), Den 
mit dem freien Wahlvermögen verbundenen habitus bezeichnet 
Albert als die Freiheit selber '). 

') IL d. 25. p. I. à. un. q. 2: Est virtus imperans rationi et voluntati 
et utramque regens et movens. 

?) 1L. d. 25. p. 1, a. un. q. 2: A Sanctis dicitur facultas sive potestas 
voluntatis et rationis, id est potestas faciliter movens voluntatem et rationem, 

®, Alex, v. Hales S. th. p. II. p. 72. m. 2. a. 1: Liberum arbitrium 
est potentia habitualis pro libitu eligentis, et ex hoc, quod habitualis est, 
habet quod faeile exeat in actum. 

*) Bonaventura II. d. 25. p. 1. a. un. q. 4: Quia una iuncta alteri 
non fantum modo reddit potentiam potentem, immo etiam facilem, hinc est, 
quod liberum arbitrium non tantum modo nominat potentiam, sed etiam no- 
minat facilem potentiam babilitatam. 

gl. Scholion zu Bonaventura Sent. II. d. 25. p. 1. S. 597. 

) Alex. v. Hales 8. th. p. 2. l. c. q. 1: Liberum arbitrium continet 
in se omnes vires, secundum quas est meritum vel demeritum; non tamen 
ideo est plures potentiae essentialiter. . . 

7) Alb. Magnus 8. th. p. 2. tr. 14. q. 91. m. 1: Revera liberum arbitrium 
est potentia perfecta per habitum naturalem, et habitus ille libertas est. 


T 


-— 


2, Die Seelenstufen. 169 


irium aber gilt ihm als das Freieste und das Höchste in 
der Seele!). | , 

| Wenn er, wie wir im Abschnitle über den Willen bereits 

gesehen haben, bemüht ist, dem Willen eine Herrscherstellung 
irxs* Seelenleben zuzuschreiben, so gelingt ihm dies erst recht im 
hierun arbitrium. Wir kennen den Grund. Wohl bezeichnet 
EH«»rxzaàventura auch den Willen als freies Vermögen, wohl sagte 
er zach hie und da, es sei sowohl dem Verstande als dem 
VW ällen eigentümlich, auf sich selber zürückzugehen?). -Diese 
höchste Freiheit, die Freiheit der Selbstbewegung und die 
Herrschaft über die eigenen Akte kommt aber nach der 
Sanzen Auffassungsweise Bonaventuras dem Willen vom Ver- 
starıde her zu. Aristoteles siegt über Augustin. Sich selber 
bewegen, so führt Bonaventura aus, vermag der Wille nur, in- 
dern er der Vernunft folet. Und: zur Herrschaft in der Seele 
mussen sich Verstand und Wille verbinden. Wenn die Seele 
bloß Verstand hätle, aber keinen Willen, dann könnte sie wohl 
auf ihre eigenen Akte zurückblicken, aber sie könnte nicht be- 
wegen. 

.  -- Wenn sie aber nur „Begehren“ (appetitum) hätle, könnte 

SIe zwar bewegen; doch könnte sie sich nicht zügeln, es 
S4 be kein Herrscherprinzip in ihr ?). 
: . Dieses Herrscherprinzip in der Seele ist darum ein Produkt 
der CN'ereinigung von Verstand und Willen, das liberum arbitrium. 
WeX in ihm Verstand und Wille vereint sind, bildet es den Sitz 
höcthster Freiheit und höchster Macht. h 
| Wie aus dem Zusammenwirken zweier Menschen eine 
STO £xcre Kraft produziert wird zur Hebung eines Steines, wie 
a | 





| ') Hl. d. 25. p- 1. à. 1. q. 6; ll. d, 25. p. 2 a. l. q. 4. ad, 4: Liberum 

"Tk itr est secundum id, quod est supremum in anima, cum ipsius sit 
"Segen et movere omnes potentias 

— ?| II. d. 25. p. 1. a. un. q. 2: Cum enim tam ratio, quam voluntas sit 

super se reflecti ... 

zu 4 IL. d. 25, p. 1. a. un. q. 3: Ad hoc igitur, ut illud dominium sit 

anima, necesse est quod habeat et rationem et voluntatem. Nam si ra- 

| tantum haberet..,, posset se super actum suum reflectere, sed non 

J»oset movere vel imperare, Si vero appetitum solum haberet,. , posset 

Yumiique movere et in actum exire, sed quia non poaset se super actum suum 
X-efleetere, non posset utique refrenare, et ita dominium non haberet, 


E. 








2. Die Seelenstufen, 171 


habitus oder einer Fertigkeit die Rede sein soll!). Auch möchte 
*r Für dasselbe gerne die Bezeichnung als Potenz, wenn auch 
in etwas eingeschränktem Sinne gelten lassen?). Wir dürfen mit- 
im sagen: Bonaventura will prinzipiell das freie Wahlvermögen 
als eine Fähigkeit des Verstandes und des Willens aufgefaßt 
Wissen. Was keines dieser Vermögen für sich vermag, das ist 
Vbanen möglich, wenn sie vereint tälig sind. Sie können ver- 
Ta3nmftig und frei wählen. Eine solche Tätigkeit aber setzt Er- 
Kenntnis (des Objektes) und Streben voraus. 
Andererseits spricht Bonaventura von dieser Fühigkeit des 
"Nerstandes und des Willens des öfteren, wie von einem selb- 
sländigen Vermögen. Es befiehlt und herrscht über Verstand 
und Willen *). Wenn Bonaventura dann sagt, Beweger und Be- 
wegles unterschieden sich auf geistigem Gebiete nicht der Sub- 
stanz nach *), so zeigt uns dies nur, wie wenig Bonaventura mit 
den einmal aufgeworfenen Schwierigkeiten fertig zu werden ver- 
mochte. Das liberum arbitrium ist ja nach anderen Ausführun- 
gen weder schlechthin als Beweger zu denken, noch der Wille 
als Bewegtes. Ersteres erkennt und urteilt auch, letzterer aber 
ist „ein Instrument, das sich selber bewegt* °). 
Und wenn wir mit Bonaventura das liberum arbitrium vor 
allem beirachten als die Fähigkeit der geistigen Substanz, sich 
selber zu bewegen, dann verstehen wir erst recht, daß es tat- 
Säehlieh in seinen Schriften als eine Potenz dieser geistigen Sub- 
Stanz erscheinen mul. 
Es haben deshalb die Herausgeber nicht ganz recht, wenn 
Sie sagen, bei Bonaventura stehe die Bezeichnung habitus in 
einem anderen Sinne als bei Themas. Letzterer lasse nämlich 
«len habitus als eine neue Realität zur Potenz hinzutreten *). 


A 8 ee —— — 


*) IL d. 25, l. c.: Habitus, qui quidem recte dicitur facultas et domi- 

mium, qui consurgit ex coniunctione utriusque et potens est super actus 
| potentiae . , 

(Àv II. d. 25, p. 1 a. un. q. 4. in c,: Liberum arbitrium aliquando sup- 

ponit potentiam et accipitur pro potentia, sed hoc non est de sua principali 


?) IH. i 25. p. 1. a. un. q. 2. 
! 1. P) 1. c. 
AV doc Sent. ll. 8. 602. Scholion. 








2. Die Seelenstufen. 173 





Augsustin erfahren haben, müssen wir dies von vornherein aus- 
schlie&en. Und in der Tat führt Bonaventura im gleichen Zu- 
sammenhange aus, die Freiheit des Schiedsspruches gehe haupt- 
sächlich auf den Willen zurück‘). In einem Atemzuge sagt 
er, ale Bewegung gehe vom Verstande aus und andererseits, 
das Urteil des Verstandes werde bestimmt durch die Willens- 
neigung?). Ein offener Widerspruch. 

Auf die Frage, ob Verstand oder Wille im freien Wahl- 
vermögen das Vorherrschende ist, brauchen wir mithin nicht 
mehr eigens einzugehen. | 

Bonaventura gibt zu, daß der Verstand dem Willen voraus- 
Eehe, er leitet die Freiheit aus der Vernunft ab, aber trotzdem 
usurpiert er für den Willen den Herrscherthron im höheren 
Seelenleben. 

Ist nun das freie Wahlvermógen in allen vernünftigen 
Wesen gleich? Auf diese Frage wird der Psychologe hingelenkt, 
Wenn er die nach jedem Individuum unter oft gleichen äußeren 
Bedingungen verschiedenen Willensentschließungen ins Auge faßt. 

Der Theologe Bonaventura aber noch aus einem anderen 
Grunde. Auch Gott und die Seligen im Himmel besitzen dieses 
höchste Seelen- oder Geistesvermögen. Welches ist da der 
Unterschied und worin liegt er begründet? Bonaventura stellt 

^U a ehst fest, dalà das liberum arbitrium aus zwei Gründen als 
“ei bezeichnet werden könne. Erstens weil dieses Vermögen 
keinem äußeren Zwange untersteht. Dieses ist die negative Seite 
=S freien Wahlvermögens. Positiv bedeutet dagegen letzteres 
Ale Fähigkeit, stets das Richtige zu wählen). 
. In Gott ist diese Fähigkeit unbeschränkt, in der Kreatur 
J*-doch nicht, Unter letzteren ist es dagegen nach Anordnung 
As Schöpfers dem Grade nach verschieden. 
Wenn wir so die positive und die negative Seite des freien 
"Nahlvermógens ins Auge fassen, dann erscheint es, um mit un- 





!'] L e.: Prineipaliter libertas arbitrii et dominium in voluntate consistit. 

" |, e: Quantumeumque enim ratio deliberet, in eam partem termi- 
natur definitivum iudicium, quam praeoptat voluntas. 

^) IL d, 25. p. 2. a. un, q. 1: Facultas sive potestas servandi rectitu- 
dinem — ad servandae iustitiae poleslatem. 


i 


174 ‚Die Psychologie Bonaventuras. 


serem Scholastiker zu reden, mit einer gewissen Würde. Die ——* 
drei Punkte: Freiheit vom äußeren Zwange, die Fühigkeit, d 3 
Richtige zu wählen und die Würde bilden nach Bonaventura dil * 
charakteristischen Merkmale des freien Wahlvermógens !). 

Am höchsten erscheint diese Würde in Gott. In den ve — -X* 
nünftigen Kreaturen dagegen ist sie geringer, jedoch gleich unc - — 
unterschiedslos. Denn in jedem vernünftigen Wesen sei dm: 
liberum arbitrium das hóchste?). Im freien Wahlvermógen ie sl 
sodann ein anderer Unterschied zu machen. Es ist frei unemr 
überlegend. Insofern es frei ist, vermag es sich auch auf dam-——— 
Notwendige zu richten. So ist es in Gott, den Engeln un a —=ıl 
den Seligen 3). 

. Insofern es aber ein überlegendes Vermögen ist, bildet dass as 
Kontingente sein Objekt‘). Darunter fällt auch das Schlechtes Me. 
Indem nun das liberum arbitrium auch dieses wählt, fällt es vo «—mmpn 
seiner Höhe. Es ist jetzt nicht mehr vollkommen, sonder—mr m 
fehlerhaft 5). 

Diese Möglichkeit zur Wahl des Schechten betrachtet Bonzzz =- 
ventura mithin als einen Abfall von der ursprünglichen Natumm- -wrr 
des vernünftigen Wesens. Dementsprechend sagt er auch, vc—m»9—n 
Natur aus suche das freie Wahlvermógen immer das Gute. Aue «lı 
wenn es das Schlechte wählt, so geschehe dies nur unter de ——m 
Scheine des Guten 5). Dagegen begegnen wir auch dem Ge 
danken, daß das freie Wahlvermógen von sich aus sich auf d- Js 
Schlechte sich richte. Dies geschehe allerdings nur auf Grurs sa 
dessen eigener Schwäche und Unzulänglichkeit *). 


!) l. c. 

?) ]. c.: Supremum, quo solus Deus superior est, sicut vult Augustin s sn 
Vgl. Augustin, de lib. arb. c. 10. n. 21. 

”) Vgl. oben S. 154: Bonaventuras Freiheitsbegriff. 

*) II. d. 25. 1. c. 

5) Vgl. l. c.: [n quantum deficiens, sic liberum arbitrium, in quantus 3 aiam 
arbitrium liberum potest et exit in actum deliberativum; quia deficiens ex ==> exti 
in actum deformatum et ita in malum. 

*) l. e: Non tamen ad illud (malum) ordinatur principaliter, quoniar = 
hoc non convenit ei secundum naturae propriae complementum, sed potius m — ius 
secundum propriae naturae defectum. Praeterea, etsi de se eligat malurmr sc» IM. 
numquam eligit malum, nisi in quantum apparet esse bonum. 

7l c. Etsi se ipso possit, non tamen potest se ipso sufficiente, sem sed - 
potius se ipso deficiente. 


zm sam 


| 


Weicht Bonaventura hier von seinen Vorgängern oder Zeit- 
genossen ab? Die Pelagianer erblickten das Wesen der Freiheit 
in der Möglichkeit der Wahl zwischen Gut und Bös. 

Dagegen lehrten Augustin, Anselm, Petrus Lombardus und 
auch Thomas, daß die Möglichkeit, das Schlechte zu wählen, 
keineswegs dem liberum arbitrium selber zuzuschreiben sei, 
Sondern einem Defekte desselben !). Bonaventuras Freiheitsbe- 
griff weicht von diesem im Grunde genommen nicht ab. Gott 
ist für ihn das freieste Wesen, obwohl oder gerade deshalb, weil 
er das Böse nicht wählen und wollen kann. Im Begriffe der 
Kreatur liegt hingegen für ihn der Begriff eines geschwächten 
und fehlerhaften freien Wahlvermögens ?). 

Insofern es frei genannt wird in den Kreaturen, richte es 

! zwar auch nur auf das Gute und auf Akte der Billigkeit ®). 

D; Aber weil es auch fehlerhaft ist, wähle es auch das Schlechte. 

a * ungeschwächle Freiheit bezieht sich mithin nur auf gute 

ie. Und wenn nun Bonaventura sagt, das liberum arbitrium 

ege sich von Natur aus (de se) auf Schlechtes, so meint er 

a, oit offenbar nur das freie Wahlvermógen, so wie es in der 

AE reeitur sieh findet. Kann dies aber noch im eigentlichen Sinne 

As frei bezeichnet werden? 

Wir lernten soeben die beiden Attribute kennen, welche 

aventura in das freie Wahlvermógen der Kreatur legt: Frei- 

kaeit und Schwäche oder Fehlerhaftigkeit. Bonaventura hält diese 

K»eiden Attribute scharf auseinander. Und er schreibt das erste 

*Aem freien Wahlvermógen des Geschöpfes in vollem ‘Sinne zu, 
Ziuch dem Schlechten gegenüber bleibt dieses vollständig frei. 

Wir stehen wohl hier vor einer neuen ungelösten Schwie- 

wigkeit in der Seelenlehre Bonaventuras. Wenn sie auch allge- 

mein gill, so soll doch hervorgehoben werden, daB unser Scho- 

Nastiker sich darüber nicht einmal weiter Rechenschaft gegeben hat. 

Er erblickt nämlich den Höhepunkt der Freiheit einerseits 

in der freien Wahl des Guten. Andererseits soll aber diese 


2. Die Seelenstufen. 175 


ET 








') Vgl. Bonaventura ll. d. 25. p. 2. 8. 615. 

*) H. d. 25. p. 2. l. e.: Alio modo contingit loqui de libero arbitrio, 
secundum quod reperitur in creatura... 

*?)L e,: Si in quantum liberum, sic natum est exire in actum aequi- 


latis susceptibilem et aequitate informatum. 




















2. Die Seelenstufen. 177 


#) Die electio, 

Den Ausführungen über das Willensvermögen sei noch bei- 
gefügt, da& Bonaventura das Vermögen der freien Wahl auch 
als electio bezeichnet. Diese faßt alle Kräfte in sich zusammen, 
welche bei der vernünftigen und freien Wahl tätig sind !). Deckt 
sie sich nun mil dem liberum arbitrium? Der Unterschied ist 
wohl folgender. Bonaventura gebraucht das liberum arbitrium, 
Wie wir uns überzeugen konnten, vorzüglich im Sinne des silt- 
lich-freien Wahlvermógens. Nicht der Psychologe Bonaventura 
befaßt sich damit, sondern der Theologe. Die electio aber steht, 
wie wir aus dem erwähnten Beispiele entnehmen können, für 
das Vermögen der freien Wahl schlechthin. Auch den Akt der 
Wahl kann sie bezeichnen. Auf einen Unterschied zwischen 
ihr wand dem liberum arbitrium weist Bonaventura selber nir- 
gends hin ?). 

Einem anderen Vermógen, das mehr mit dem natürlichen 
Willen in Beziehung steht, schenkt er größere Aufmerksamkeil, 

ist die intentio, die naturnotwendige Zielstrebigkeit. 


22) Die intentio, 


Bonaventura bezeichnet, wie wir wissen, das nolwendige 
Streep, der vernünftigen Kreatur nach dem höchsten Gute, d.h. 
Dach Gott, als ein freies; Er laßt dasselbe geradezu als einen 

Sien Willensakt auf. Der natürliche Wille ist dessen Träger, 
In Verbindung mit dem natürlichen Willen ist nun die intentio 
zur bringen. Sie bedeutet zunächst einen Trieb, der jedem Ge- 

höpfe innewohnt. Es ist der Trieb nach dem der Naturanlage 
""Unisprechenden Ziele. So ist der Begriff der intentio weiter als 
vr des natürlichen Willens. Sie erstreckt sich auch auf die 
Vanvernünftigen Geschöpfe, In diesem Sinne ist sie auch inner- 
Ach von jenem verschieden. Sie hat zunächst nichts mit der 
Bedeutung eines Strebe- bzw. Willensaktes gemein. Sie ist reine 


' Vgl. Itin. Ment. in Deum c. Ill: Operatio autem virtutis electivae 
3attenditur in consilio, iudicio et desiderio. Consilium autem est in inquirendo, 
wQjuid sit melius, hoe an illud. Sed melius non dicitur, nisi per accessum ad 
"optimum, iudicium autem certum de consiliabilibus est per aliquam legem. 
"Desiderium autem principaliter est illius quod maxime ipsum movet. 

*) Anders Albert der Große, vgl. Schneider a, a. O. I, S. 282 #. 


Beiträge Vl,4—5. Lutz, Die Psychologie Bonaventuras. 12 





2. Die Seelenstufen. 179 


vorzaus, wie für den freien Willen. Ähnlich verhält es sich ja 
auch beim natürlichen Willen. Man sieht dabei den Grund für 
die  Gegenüberstellung von Willen und intentio oder natürlichem 
Willen nieht mehr ein. Das Attribut der Notwendigkeit, das 
eirerseits den beiden letzten Kräften beigelegt wird, wird auf 
dex- anderen Seite durch die zugestandene Freiheit wieder auf- 
& eK oben. 
Das Verhältnis ist mithin folgendes. Der Wille geht in seiner 
TA Eigkeit auf die Handlung aus. Das freie Wahlvermögen wählt 
“Ws sehen den einzelnen Mitteln, welche zum Ziele führen sollen. 
== meint ist das höchste und letzte Ziel. Dies muß hinzugefügt 
WV € rden. Denn sehen wir von diesem ab, dann gilt der Satz 
"Men: mehr, daß wir in der Wahl der Mittel frei sind. Diese 
=erden innerhalb der Grenzen der Erfahrung bzw. bei der ein- 
nen Handlung durch den Zweck bestimmt. Nur in der Wahl 
**(zLterer sind wir frei !). 

Die intentio aber kann sowenig als der natürliche Wille 
ls frei bzw. als freies Vermögen bezeichnet werden. Entweder 
ist die intentio ein notwendiger Trieb des vernünftigen Geschópfes 
Tıach dem höchsten Gute. Dann herrscht nur Freiheit in der 
Wahl der Mittel und Handlungen, welche zu diesem Ziele führen. 
Dder aber sie wird im Sinne eines Vermögens verstanden. Dann 
"wermengt sie sich mit dem Willen und entlehnt von diesem das 
Attribut der Freiheit. Man kann nicht dabei bleiben, den 
"Willen im übrigen als frei zu bezeichnen, eine Seite desselben 
Jedoch als notwendig und wenn auch als vom letzten Ziele be- 
stimmt zu betrachten, Etwas anderes wäre es gewesen, wenn 
Bonaventura sich darauf beschränkt hätte, die Freiheit in den 
einzelnen Akten nachzuweisen. Dann wäre das Problem der 

Vereinigung von Notwendigkeit und Freiheit im Menschen von 
selber gefallen. Denn in dem einen Falle, hinsichtlich der not- 
wendigen Zielstrebigkeit, hätte ja von einer Freiheit gar nicht 
die Rede sein können, da es sich dabei nicht um Akte handelt, 

Bonaventura bringt nun in der Tat die intentio dem ver- 

nünftigen Willen oder dem vernünftigen Wahlvermögen ganz 


') Vgl. G. Sattel, Martin Deutinger als Ethiker, Paderborn 1908, 8. 40. 
14 * 











2. Die Seelenstufen. 181 


erk«nnendes Vermógen!). Aber auch dem Willen schreibt 
er sie zu?). 
Da nun bei Bonaventura die conscientia bereits als das 
V. e- x- mógen hóchster praktischer Erkenntnis gilt, so bleibt für die 
Sy raderese nur noch das Willensgebiet bei ihm übrig. In dieser 
erscheint sie tatsächlich fast durehgehends in seinen Schriften. 
‘wa selten weist sie unser Scholastiker dem Verstandes- oder 
C c n Vernunflvermógen zu. Eine Stelle ist uns bereits bekannt. 
xo Synderese erscheint daselbst als die hócliste unter den Ver- 
5t zu ndeskräften 3. Im Centiloquium wird sie ferner mit der con- 
" OQ aentia identifiziert, die wir doch als ein erkennendes Vermógen 
== einen gelernt haben !). 
- Es geht aber aus dem ganzen Zusammenhange daselbst 
M. vor, daß die conscientia nicht mehr so sehr als höchster Er- 
= ""nntnishabitus gedacht ist, sondern als Gewissensstimme, welche 
u Guten antreibt und gegen das Böse murrt. Darum iden- 
*% fiziert sie Bonavenlura mil der Synderese. Die Synderese geht 
Y ubei keineswegs zur Erkenntnistätigkeit über, wohl aber erhält 
RET conscientia eine voluntalive Bedeutung. 
An einer anderen Stelle übrigens, an der die Synderese 
“and die conseientia ebenfalls in unmittelbare Beziehung zu- 
*inander gebracht werden, wird die ursprüngliche Bedeutung 
"Jóeser Kräfte wohl gewahrl5). Die conscientia erscheint da- 
*selbst nur als bewegend durch die Synderese *). 
Die nähere Bezeichnung „Funke oder Licht des Gewissens* 
war übrigens für die Synderese durch die Quellen gegeben. In 
«les Hieronymus Glosse zu einer Stelle bei Ezechiel wird die 


') Schneider a. a. O. II. S. 493. 

?) Schneider a. a, O. IL. 8, 497. Über Alexander v, Hales und Albertus 
Magnus siehe oben 8. 123, 

*) Siehe oben 8. 105 Anm. 4. 

*) Cent. I. sect. 11: Conscientia uno modo dicitur superior pars rationis, 
quam Graeci synderesin vocant, quae apud nos scintilla conscientiae potest dici. 

*) II. d. 39. a. 1. q. 1: Unde remorsus non est a conscientia princi- 
paliter movente, sed sicut a dictante; a scintilla autem conscientiae, quae qui- 
dem est synderesis, est sicut a movente. 

*) Siehe weiter unten. 


182 Die Psychologie Bunaventuras. 


Synderese „ovrrnonoıs“ in dieser Weise erklärt. Von hier an —2——^* 
drang die Synderese in die Scholastik ein !). 

Im dreizehnten Jahrhundert wird sie in den Schriften des» — -& 
Scholastiker unter den Seelenkráften allgemein aufgezáhlt?). Vo «&— ——" 
den einen wird sie jedoch mehr oder ausschließlich der Vernunf& se —m^ 
zugewiesen; bei den anderen erscheint sie als höchstes Willen ssmr- 3: 
vermögen. Zu letzteren ist Bonaventura zu zählen. Er lehnswE sarı 
sich hierin an seinen Lehrer Alexander von Hales an ?). 

Auf der Seite Bonaventuras steht auch Petrus von Taran- S m sme 
tasia !). | 

Wie erklärt nun Bonaventura die Stellung der Synderese-z————X3» 
innerhalb der übrigen Seelenkräfte? 

Wie der Intellekt, so führt er aus, ein natürliches Lichar 2 ar 
hat, das ihn sowohl bei spekulativer, als auch bei praktische» am—34. 
Erkenntnis erleuchtet, so habe auch der Affekt ein gewisseecm =, 
„natürliches Gewicht“, das ihm die Richtung gibt und ihn zurmr am m 
Guten leitet 5). 





—— 


') Die Synderese hat geradezu eine eigene Geschichte innerhalb diE—m4s——., 
christlich-scholastischen Wissenschaft. Die Literatur über dieses Vermogzmmmmmen 
ist groß. Vgl. Überweg-Heinze Il" 8, 204 und Appel a.a. 0.8. V—V wr 
Von einzelnen Arbeiten seien erwähnt: S. Gaß, Die Lehre vom Gewisse- — ==en, 
Berlin 1869; Simar, Die Lehre vom Wesen des Gewissens in der Scholascammm. ik 
des dreizehnten Jahrhunderts. Erster Teil: Die Franziskanerschule, Bonn 18—— — 295. 
Fr. Fritsch, Über die Entstehung der scholastischen Lehre von der Syr——mm te. 
resis, Jahrb für prot. Theol. V. S. 125, 138. Jahnel, Woher stammt | ——r3er 
Ausdruck Synderesis? "Theol. Quartalschrift, Tübingen 1870, Jahrg. 2, 
S. 241 ff. Über die Entstehung des Ausdrucks selber vgl. Rabus: Zur >  —wwn. 
deresis der Scholastiker. Arch. für Gesch. d. Philos. II., 29 f. 


?) Vgl. Schneider a. a. O. II. S. 488. 


") Vgl. Alex. v. Hales: S. theol. II. q. 76. m. 2: Sicut ratio diem Mur 
dupliciter, similiter et voluntas, scilicet naturalis et deliberativa. Syntere--— 7—!$ 
est eadem cum voluntate naturali, sed non est idem cum voluntate delmm liit-»e- 
rativa. Vgl. Simar a. a. O. S. 18 ff. 


*) Vgl. Petr. v. Tarant. Sent. d. 89. q. 4. a. 1: Sicut intellectus spe» = €^ 
lativus indiget duplici habitu ad cognoscendum..., sic affectus duplici indi $2 €^ t 
habitu regulante ad operandum, scilicet habitu innato generali, qui est sy E^ 
deresis et habitu speciali acquisito, qui est virtus aliqua. 

>) II. d. 89. a. 2. q. 1: Quemadmodum ab ipsa creatione animae intel 
jectus habet lumen, quod est sibi naturale iudicatorium ..., sic affectus habef 
naturale quoddam pondus dirigens ipsum affectum in appetendis... 








2, Die Seelenstufen. 183 


Dieses „natürliche Gewicht“, die Synderese, hat wie der 
Wille durchaus keinen Anteil an der Vernunft. Es ist rein be- 
Bonaventura wendet sich ausdrücklich gegen jene, welche 
*li«- Synderese in die Vernunft verlegten. Er gibt dabei einen 
Garaand an, weshalb sie dies taten. Sie hielten die Vernunft als 
*lzx s Höchste in der Seele, weil letztere durch die Vernunft sieh 
*'mx (olt wende!) Er zeichnet hiermit den aristotelischen Intel- 
€ Ex. tuilismus. Wenn er nun auch selber soviel von diesem in 
Sic} aufgenommen hat, daß er der Vernunft hier nicht direkt 
een Ehrenplatz abzusprechen wagt, so zeichnet er tatsäch- 
*—N die Synderese doch als das vornehmere Vermögen. Der 
S und ist ein ganz eigenlümlicher. Weil die Vernunft an der 
* Wide Anteil habe, die Synderese aber nicht. Zunächst sagt er 
"war von letzterer nur, sie sei irrtumslos. Dieses Altribut mag 
V» Quptsächlich unserem Scholastiker vorschweben. Dann schreibt 
"—mr aber auch die Sündhaftigkeit im Prinzip der Vernunft zu. 
er Wille an sich, so hören wir, sündigt nicht. Erst in der 
E^veien Wahl, welche hauptsächlich das Werk des Verstandes ist, 
Kommt die Sünde zustande 1. 
Wir finden diese Sprache Bonaventuras seltsam. In der 
"Fat sagt er sonst auch, auf den Glauben, die Überzeugung 
oder das Gewissen komme es bei der Sünde an). 

Darnach hängt es doch lediglich davon ab, ob der ver- 
münftige Wille oder das liberium arbitrium, wie Bonaventura 
sagen würde, dieser inneren Stimme folgt oder nicht. Wir 
können nun zu seiner Entschuldigung hervorheben, daß er die 
Irrtumslosigkeit der Synderese im Prinzip lediglich aus dem 
natürlichen Willen erklärt. Diesen will Bonaventura offenbar 
mit der Synderese als irrtums- oder fehlerlos hinstellen *). 


le. 

*) II. d. 39. a. 2. q. 1: Cum enim mortale peccatum non possit esse 
absque actu superioris portionis, quia in manducatione viri consistit consum- 
matio peccati, si synderesis esset superior portio rationis, utique aliis peccan- 
tibus se immisceret. 

*) IL d. 89. a. 1. q. 3. 

*) H, d, 39. à. 2. q. 8 in c.: Sed quoniam sicut dicunt sancti et 
Glossae manifeste, synderesis, quantum est de se, semper habet ad bonum 
stimulare et peccato remurmurare... 








vr 


2. Die Seelenstufen. 185 


ohl unterrichtet, als auch zum Guten bewogen. Andererseits 
n man dasselbe als Gesamtheit der Vorschriften des Natur- 
ıles verstehen. Dann bildet es das Objekt der Synderese 
. der conscientia. Beide handeln nach dessen Sätzen !), 
Was nun aber Bonaventura unter den höchsten habitus 
Verstandes- wie des Willensvermögens versteht, ist nicht 
hl zu sagen. Das gleiche gilt von seinen Vorgängern 
Zeitgenossen, bei welchen wir die Annahme solch 
ister habitus im Gegensatz zu den ,erworbenen* finden. 


' hat wohl die Scholastik den schwierigsten Punkt der Er- 


t£nislehre berührt. Denn man darf mit gewissem Rechte 
^ Unterscheidung mit jener berühmten Kants vergleichen, 
he in der Annahme synthetischer Urteile a priori gipfelt. 
höchsten Denkhabitus bezeichnet Bonaventura am liebsten 
»in Licht, welches den Menschen sowohl beim Erkennen, als 
t beim Wollen erleuchtet. Unter diesem Licht ist aber nichts 
eres zu verstehen, als die Anlage unserer Vernunft, mit 
:her diese vom einzelnen zum Schlußsatz emniporsteigt oder 
em einzelnen unmittelbar das Allgemeine zu erfassen vermag ?). 
mand erkennt das Ganze oder Vater oder Mutter, wenn er 
it mit einem äußeren Sinne die species davon in sich auf- 
ommen hat?). 


') Hl, d, 39. a.2.q. 1: Ad illud enim.,., quomodo se habeat synde- 
| ad conscientiam et legem naturalem, dicendum, quod sic se habet syn- 
sis ad conscientiam, sicul se habet caritas ad fidem, vel habitus ipsius 
tus ad habitus intellectus practici, secundum quod est habitus. Lex 
m naluralis communiter se habet ad utrumque... Nam lex naturalis 
iciter accipi potest; uno modo, prout dicit habitum in anima; et sic quia 
legem naturalem instruimur et per legem naturalem recte ordinamur, 
. habitum, qui comprehendit intellectum et affectum... Alio modo lex 
ralis vocatur collectio praeceptorum juris naturalis et sic nominat objec- 
synderesis et conscientia , . . 

*) Il. d, 89. a, 1. q. 2: In concl: habitus cognitivi quodam modo 

nobis innati et quodam modo acquisiti, non tantum loquendo de cogni- 
» in particulari- et de cognitione conclusionum, sed etiam de cognitione 
eipiorum. Cum enim ad cognitionem duo concurrant... praesentia cog- 
ibilis et lumen, quo... de illo iudicamus..., habitus coguitivi sunt quo- 
modo nobis innati ratione luminis animae inditi, sunt etiam... acquisiti 
me speciei. 

ER 


iu 


186 Die Psychologie Bonaventuras. 


Nun aber unterscheidet Bonaventura zwischen Erkenntnis- 
objekten, welche sehr leicht erkennbar sind und solchen, welche 
weniger leicht erkannt werden. Unter ersteren versteht er die 
höchsten Prinzipien, unter letzteren die Schlüsse aus dem ein- 
zelnen!). Die Kenntnis dieser höchsten Sätze und Prinzipien 
werde nun als eine angeborene bezeichnet, weil jenes Licht 
der Vernunft hinreiche, um sie nach der Aufnahme der Einzel- 
spezies zu erkennen, ohne dali noch irgendein Beweis nötig wäre *). 

Die Kenntnis der Wahrheit aus den Schlüssen hing en 
gelte als eine erworbene, weil unser Vernunftlicht nicht gag x12 
hinreiche, um sie zu erkennen. Es müsse noch ein neues Mome=nil 
hinzutreten ?). 

Der Unterschied zwischen angeborenem und erworbene m 
habitus wird noch mit andern Worten ausgedrückt. Die Kenmr- t- 
nisse, als Objekt des angeborenen habitus, sind unmittelbzmm are 
Sätze der Natur. Die erworbenen habitus aber werden e- mr-st 
allmählich vermittelt 4). 

Das natürliche Licht bzw. die angeborenen Denk» zx. 
bitus sind somit nichts anderes als eine Anlage oder die & zxe- 
setzmäßigkeit des Geistes, der aus dem einzelnen Erf=ah- 
rungsobjekte, sei es unmittelbar oder auf dem Wege dum ach 
Schlüsse, zur Erkenntnis zu gelangen vermag’). Ganz zem 
ders ist die Lehre von den angeborenen Prinzipien nach «den 
Ausführungen Schneiders bei Albertus Magnus. Nach ihm er 
faßt die Seele die obersten Prinzipien unmittelbar und intu zm liv. 






———— ——— ——— — — — —-—— a 


!) . ce: Sicut inter cognoscibilia quaedam sunt valde evidentia, sz» icu 
dignitates et prima principia, quaedam sunt minus evidentia, sicut conclusi «ne 
particulares . .. 

?) l. e: Sine aliqua persuasione. 

3))]. c: Rursus, quemadmodum cognitio particularium conclusionum 
scientiarum acquisita est, pro eo quod lumen nobis innatum non plene suffici! 
ad illa cognoscenda, sed indiget aliqua persuasione et habilitatione nova. 

*) le: Habitum... innatum nominat... de primo dictamine naturse, 
habitum vero acquisitum respectu eorum, quae sunt institutionis superadditae. 

5) L c: Naturale enim habeo lumen, quod sufficit ad cognosce 
dum, quod parentes sunt bonorandi et quod proximi non sunt laedendi; 
non tamen habeo naturaliter mihi impressam speciem patris, vel speciem 
proximi. 





m 


2. Die Seelenstufen. 187 


Ihr Besitz wird nicht durch die sinnliche Erfahrung vermittelt, 
Die obersten Prinzipien präexistieren gleichsam in der Seele !). 

Hiermit stehen wir in der Erkenntnislehre Bonaventuras. 
Vir werden dieselbe aber erst im folgenden näher kennen 
nen. Es wird sich dabei zeigen, da& Bonaventura keineswegs 
dem einen Erkenntniswege geblieben ist. Er hat noch einen 
ideren betreten, welcher bei der Quelle aller Erkenntnis beginnt, 
i Gott, 

Kehren wir aber noch kurz zur conscientia und Synderese 
rück, Wir haben gesehen, da& Bonaventura derselben auch 
* Bedeutung eines bewegenden Vermögens beilegt, Dies be- 
Aders nach ihrer unteren Seite hin. 

Wir brauchen kaum darauf aufmerksam zu machen, dal 
= jn dieser Bedeutung überflüssig wird. Denn zunächst gilt 
>ch schon der Wille als das bewegende und strebende Ver- 
bOgen. Er vollzieht die einzelnen Handlungen. Als höchstes 
Od allgemeines voluntatives Prinzip aber haben wir die Syn- 
erese zu betrachten. 

Wo kommt nun dieser Widerspruch her? 

Wenn wir uns vor Augen halten, dalà das Willensvermógen 
ei Bonaventura ganz und gar der Vernünltigkeit entbehrt und 
war auf allen Stufen, dann müssen wir zugeben, dab unser 
cholastiker die eonscienlia mit dem Willensvermögen in enge 
erbindung bringen mußte. 

Wie der Verstand nämlich in Verbindung mit dem Willen 
ar vernünftigen strebenden Tätigkeit übergeht, so die conscientia 
1 Verbindung mit der Synderese. An und für sich wird mithin 
ir Charakter eines erkennenden Vermögens gewahrt. Da sie 
ber ein höchster ,habitus* ist, verbindet sie sich zur Bewegung 
icht mit dem Willen, sondern mit dem höchsten Willensprinzip, 
it der Synderese ?). 


!) Vgl. Schneider a. a. O. I. S. 289. 

?) II. d. 89. a. 2. q. 1: Ad illud.... quod synderesis est scintilla 
»nscientiae, dicendum, quod ideo dicitur scintilla, pro eo quod conscientia, 
uantum est de se, non potest movere nec pungere sive stimulare, nisi me- 
iante synderesj, quae est quasi eius stimulus et igniculus, Unde sicut ratio 
on potest movere, nisi mediante voluntate, sic nec conscientia, nisi mediante 
ynderesi, 


BL 


o" T TS 


ur k 
d as b 


PN [. 1 . - 
- » ivit ' "ua 
« n es. ge xt; 
"T 1 POT 


Man! 
PE 


J ddl edid az y- “ 4 
Propter leneb 
LL 4 U E L D LP 
y Sg 


b i E d 
credi E 4 
FREE ge T s . [ 


E 


*, dL € wi 

LI ] s " 
AM NU LE ti ET i 
|] M | # Ti ^11! 


Me eg UM. 








2. Die Seelenstufen. 189 


ıer. Er sagt, es könne vorkommen, daß die Synderese die 
eren unter ihr stehenden Kräfte wegen ihrer Verblendung 
1t mehr erleuchten könne.  Lelztere aber vollziehen die ein- 
ien Akte, Die Synderese behält darum die Bedeutung eines 
r ihnen thronenden Lichtes !). 
Bonaventura greift hier zu einem Vergleiche, der sich auch 
Albert findet. Wie der Soldat zu Falle kommen könne, 
an das Pferd unter ihm fällt, so verhalte es sich auch mit 
n Falle der Synderese. Sie ist sowenig am Sinken schuld, 
-der Soldat an dem Sturze, den er mit dem Pferde erleidet ?). 
Aus diesem engen Verhältnis der Synderese zu den unteren 
:lenkräften — gemeint sind nur die voluntativen — können 
' bereits schließen, daß sie nicht in der selbständigen Weise 
Potenz der Seele bezeiehnet werden kann, wie etwa Ver- 
1d und Wille. Sie verhält sich zum Willen, wie die conscientia 
ı praktischen Intellekte und wie die scienlia speculativa zum 
tulativen Intellekte.- Bonaventura nennt sie deshalb bald 
r habitus, bald auch eine Polenz, insofern diese von Natur 
«die Fertigkeit hat, unbeirrt nach dem Guten hinzubewegen ®ı. 
Es ist uns nun nicht entgangen, dal die Synderese bei 
&ventura hauptsächlich im Sinne eines sittlichen Vermögens 
E. Mit Recht sagt unser Scholastiker von diesem Gesichls- 
&le aus, die Synderese komme ihrer Aufgabe nach, wenn 
* das Gule, zu dem sie hinbewege, ein rein subjektives seit), 
spricht hier den Fundamentalsatz aller Sittlichkeit aus. Die- 
heißt: was aus Überzeugung des Gewissens geschieht, 
gut. 


') H. d. 89. a. 2. q. 3. 

*) L e: vgl, Schneider a. n. O. II. S, 492, 

?| H. d, 89. a. 2. p. Il. in c, ad 4: Ad illud quod quaeritur, utrum 
potentia, vel passio, vel habitus, dicendum, quod est potentia proprie, 
men non nominat potentiam voluntatis generaliter, sed solum voluntatem, 
uantum movetur naturaliter, nec adhue universaliter, sed solummodo re- 
tu boni honesti, vel eius oppositi: Nihilominus potest etiam dicere habi- 
. sed ille non debet dici nec virtus, nec vitium, pro eo quod virtus et 
im proprie respiciunt liberum arbitrium et voluntatem, in quantum est 
lerativa, non in quantum est naturalis... 

*) Siehe S, 188, 


ue 


190 Die Psychologie Bonaventuras. 


Steht Bonaventura wirklich auf der Höhe dieser sittlichhen 
Auffassung? Nur eine Stelle in seinen Werken spricht hier 7.4 
seinen Ungunsten. Wir möchten sie ihrer Eigentümlichkeit weggen 
nicht unerwähnt lassen. 

Unser Scholastiker wirft nämlich die Frage auf, ws Zu 
tun sei, wenn das Gewissen etwas befehle, was „gegen Gott es 
Gebot“ ist (contra legem Dei). Die Antwort lautet dahin, cR za £ 
dieses falsche Gewissen verbessert oder abgelegt werden müsse. 
Denn mag der Mensch nach einem derartigen Gewissen hand ein 
oder nicht, er sündige auf jeden Fall schwer !). 

Die Herausgeber wollen dieses rigorose Urteil Bonaventu as 
rechtfertigen ?). Sie sagen, es handle sich hier beim Gewissen 
um einen Irrtum, der überwunden werden kann?). Doch nzach 
dem ganzen Zusammenhange hat man nicht den geringsten -"n- 
haltspunkt für diese Interpretation. Im Gegenteil. Alles wesisl 
darauf hin, daß es sich hier nur um eine vollständige Übs «r- 
zeugung handle *). 

Wir erwähnen das Beispiel vor allem, um zu zeigen, vie 
gerne die Freunde Bonaventuras diesen gegen etwaige Ausg le- 
tungen in: Schutz nehmen. Damit werden wir vor allem a uch 
im folgenden Anhange zu unserer Arbeit zu rechnen haben. 





Il. d. 89. a. 1. q. 3: In tertiis vero (scil. quando dictat alicagguid, 
quod est contra legem Dei) conscientia non ligat ad faciendum vel nomr—3 fs 
ciendum, sed ligat ad se deponendum, pro eo quod, cum talis conscientiaew sit 
erronea errore repugnante legi divinae, necessario quamdiu manet ponifü- ho. 
minem extra statum salutis... quia sive homo faciat quod dicit, sive eius 
oppositum, mortaliter peccat... 

?*) Sent. II. d. 39. a. 1. q. 3. Scholion, S. 907. 

?) l. e: Ignorantia vincibilis. 

*) HI. d. 89. 1, c. in conel.: Si enim faciat, quod conscientia dicat, 
et illud est contra legem Dei, et facere contra legem Dei sit mortale pecca- 
tum, absque dubio mortaliter peccat. Si vero facit oppositum eius, quod 
conscientia dictat, ipsa manente, adhuc peccat mortaliter, non ratione 
operis quod facit, sed quia malo modo facit. 


Anhang. 
Bonaventuras Stellung zum Ontologsimus. 


Wir hatten zu wiederholten Malen Gelegenheit, von der 
Psychologie Bonaventuras unsern Blick auch auf seine Erkennt- 
nislehre hinüberschweifen zu lassen. Es entging uns dabei 
nicht, daß letztere sich in eigentümlicher Weise gestalten 
muß!) Im folgenden soll nun dieselbe „au einer ausführ- 
lichen Darstellung gelangen. Wir weichen dabei um so we- 
niger von unserem eigentlichen Thema ab, als die Erkenntnis- 
lehre gerade bei unserem Scholastiker aufs innigste mit seiner 
Auffassung von dem Wesen und dem Verhältnisse der Seele 
zu Gott zusammenhängt und dadurch bestimmt wird, 

Überhaupt gilt hier dasselbe, was wir von der Seelenlehre 
Bonaventuras im allgemeinen sagten. Auch von einer systema- 
tisch ausgebildeten Erkenntnislehre läßt sich bei Bonaventura 
nicht reden. Und er steht hierin keineswegs hinter seinen Zeit- 
genossen zurück. Grabmann sagt mit Recht, die Erkenntnis- 
lehre als ein ausgebildeter Zweig der philosophischen 
Wissenschaft bildet keinen Bestandteil des scholasti- 
schen Systems?). 

Doch ist hervorzuheben, daß man derselben etwa seit dem 
12. Jahrhundert ein stets wachsendes Interesse zuwendet. 


') Vgl. u. a. oben 8, 46. 

*") Vgl. Martin Grabmann: Die philosophische und theologische Er- 
kenntnislehre des Kardinals Matthaeus von Aquasparta, 8.29. Theologische 
Studien der Leo-Gesellschaft, Wien 1906. 








m 


Bonaventuras Stellung zum Öntologismus, 193 


Andere verleidigen Bonaventura mit Leidenschaíl gegen 
. Vorwurf des Ontologismus und suchen jeden Unterschied 
t Thomas in Abrede zu stellen!). Ist aber Bonaventura in 
n Maße von Augustin abhängig, wie wir es im Laufe unserer 
»eit wiederholt hervorzuheben Gelegenheit hatten, dann möchten 
* auch von vornherein annehmen, daß augustinischer Einfluß 
* Erkenntnislehre unseres Scholastikers doch eine eigene Färbung 
reben hat, welche ihn mehr oder weniger von Thomas unter- 
teiden wird. Doch gehen wir zu eingehender Untersuchung 
ser Frage über. 


|. Voraussetzungen zur Erkenntnislehre Bonaventuras, 

Für Plato existierten die Ideen, die Urbilder der Dinge, 
Jehe uns umgeben, und welche den Gegenstand wahrer Er- 
nntnis bilden, in einer eigenen Welt selbständig und real. 
ser Welt der ewigen und notwendigen Ideen steht die ver- 
ngliche und zufällige Sinnenwelt gegenüber, 

Wenn nun auch die platonische Ideenlehre von keinem 
aolasliker förmlich übernommen wurde, so klingt doch ein Grund- 
derselben in der Erkenntnislehre der noch unter dem Einflusse 
tos stehenden Scholastiker fort. In der Frage nach dem 
ande für die Notwendigkeit und Unveränderlichkeit, für das 
ige und Allgemeine, das wir bei unserer Erkenntnis erlassen, 
alten wir nämlich verschiedentlich die Antwort, daß weder 
ser Geist von sich aus und sich allein überlassen zu 
sen Allributen unserer Erkenntnis gelangen könne, noch daß 
‘ Objekte der Sinnenwelt uns solche zu übermitteln vermóchten. 
ss gilt zunächst für die Sätze, Urteile und Schlüsse, kurz für 
: Form, in der wir einen Gedanken, eine Wahrheit zum Aus- 
ack bringen. So sagt Bonaventura im Itinerarium Mentis in 
um, wir erfassen einen Satz (propositio) dann erst in seiner 
nzen Wahrheit (veraciter comprehendere), wenn wir wissen, 


!) Vgl. J. Krause, S. Bonaventurae: De Origine et via cognitionis 
elleetualis doctrina ab ontologismi nota defensa. Dissertatio inauguralis, 
imster 1868. P. Th. M. Zigliara, Della luce intellettuale e dell’ Ontolo- 
mo, Rom 1874. P. Jeiler: S. Bonaventurae Principia de concursu Dei 
serali ad actiones causarum secundarum collecta et S. Thomae doctrina 
ıfirmata, Ad Claras Aquas 1876. 

Beiträge VI, 4—5, Lutz, Die Psychologie Bonaventurns, 13 


— 


194 Die Psychologie Bonaventuras. 


daß das, was in demselben zum Ausdruck gebracht wird, sich 
nicht anders verhalten kann !). 

Diesen Charakter des Notwendigen und Allgemeinen können 
wir aber weder aus der Sinnenwelt herauslesen, der die Gegen- 
stände unserer Erkenntnis entnommen sind, noch vermag unser 
Geist selber von sich aus die Sinnendinge bzw. das Erfahrungs- 
material in diese Formen zu kleiden ?). 

Von zwei Seiten her wird uns darum die Wahrheit zuge 
führt, von der Welt unter uns und von einer Welt über uns’). 
In einem anderen Zusammenhange sagt Bonaventura, unsere 
Seele stehe in der Mitte zwischen Gott und der geschaffenen 
Welt, welche unsere Sinne umgibt. Von unten her empfange 
die Seele nur eine relative Wahrheitsgewibheit, von oben aber 
eine schlechthinnige oder absolute*). Bonaventura sagt dann 
zwar, diese absolute Gewißheit der Erkenntnis sei voll und ganz 
nur denen vorbehalten, welche einzulreten wissen in die Slille 
des Geistes, zu der kein Sünder gelange 5). Nur wer erfüllt ist 
von Liebe zum Ewigen, kann das Ewige erfassen. Thevlogie 
bzw. Mystik und Philosophie verschlingen sich hier. Aber Bona- 


ET 


!) Itin, Ment. in Deum c. 3. n. 3: Intellectum autem propositionum 
tunc intellectus dicitur veraciter comprehendere, cum  certitudinaliter seit, 
illas veras esse; et hoc scire est scire, quoniam non potest falli in illa com 
prehensione. Scit enim quod veritas illa non potest aliter se habere: sit 
igitur, illum veritatem esse incommutabilem. Sed cum ipsa mens nostra sil 
commutabilis, illam sic incommutabiliter relucentem non potest videre nisi pet 
aliquam lucem incommutabiliter radiantem, quam impossibile est esse crest! 
ram mutabilem... ?) l. c. 

*) Vgl. Itin. Ment. in Deum c. 3. n. 2: Apparet, quod ipsa (mens) 
non solum habet ab exteriori formari per phantasmata, verum etiam a SUp* 
riori suscipiendo et in se habendo simplices formas, quae non possunt introire 
per portas sensuum et sensibilium phantasias. 

*) De Scientia Christi q. 4. ad 23, 24, 25, 26: Anima autem secundum 
suum supremum habet respectum ad superiora, sicut secundum suum inferi 
ad haec inferiora, cum sit medium inter res creatas et Deum; et ideo verit 
in anima habel respectum ad illam duplicem veritatem, sicut medium a 
duo extrema, ita quod ab inferiori recipit certitudinem secundum quid, a St 
periori vero recipit certitudinem simpliciter. 

5) l. c. am Schluß: Nam illa veritas simpliciter incommutabilis per- 
spicue videri non potest, nisi ab illis, qui intrare possunt ad intimum silen- 
tium mentis, ad quod nullus peccator pervenit, sed ille solus, qui est summus 
amator aeternitatis. : 


— 


Bonaventuras Stellung zum Öntologismus, 195 


ventura gesteht an derselben Stelle auch zu, da& die Wahrheit, 
welche wir auf dem Wege des Schlusses und des Beweises er- 
fassen, an und für sich doch schlechthin unveränderlich und 
ewig sei. Weil unsere Seele sowohl nach unten d. h. nach 
der Sinnenwelt sich wende, als auch nach oben d. h. nach Gott, 
so habe die Wahrheit in unserer Seele ebenfalls diese zweifache 
Beziehung. Von oben aber erhalte sie den Charakter absoluter 
Gewißheit !) Ebenso sagt unser Scholastiker auch im Itinerarium 
Mentis in Deum vom rein natürlichen Lichte des Verstandes, 
dieses bewahre die Prinzipien des Wissens als ewige und in 
unaustilgbarer Weise auf ?). 

Wir heben dies besonders hervor, um von vornherein dem 
Einwand zu begegnen, Bonaventura spreche von einer über- 
natürlichen Erkenntnis überall da, wo er anscheinend andere 
Wege als Thomas einschlügt, 

Das bisher gesagle können wir dahin zusammenfassen, dal 
Bonavenlura in seiner Erkenntnislehre von zwei Voraussetzungen 
ausgeht, welche ihn bestimmen, Golt irgendwie eine aktive Rolle 
bei dem Erkenntnisvorgange zuzuschreiben. Dies gilt zunächst für 
die allgemeinen Sätze, in welchen wir unser Erkennen zum 
Ausdruck bringen. Dürfen wir dasselbe aber auch annehmen für 
das Zustandekommen unserer Ideen, d. h. von den Wesenheiten 
der Dinge? 

Decken wir die Erkennlnisquellen im einzelnen auf. 


1] e: Et si obiciatur, quod illa veritas est simpliciter certa ipsi 
animae per se ipsam, dicendum, quod licet principium. demonstrativum, se- 
eundum quod dicit quid complexum, sit creatum, veritas tamen significata 
per illud potest significari vel secundum quod est in materia, vel secundum 
quod est in anima, vel seeundum quod est in arte divina, vel certe omnibus 
his modis simul... Anima autem secundum suum supremum habet respectum 
ad superiora, sieut secundum suum inferius ad haee inferiora... Et ideo ve 
ritas in anima habet respectum ad illam duplicem veritatem, sicut. medium 
ad duo extrema, ita quod ab inferiori recipit certitudinem secundum quid, a 
superiori vero recipit certitudinem simpliciter. Et ideo huiusmodi veritas 
simpliciter supra animam est... 

*) Kinerarium Mentis in Deum c. 3. n. 2: Retinet nihilominus scien. 
tiarum principia et dignitates ut sempiternalia et sempiternaliter, quia nun- 
quam potest sie oblivisci eorum, dum ratione utatur, quia ea audita approbet 
et eis assentiat, non tamquam de novo percipiat, sed tamquam sibi innata et 
familiaria recognoscat . 

13* 








Bonaventuras Stellung zum Ontologismus. 197 


mehr steigen wir nach Gioberti von letzterem zu ersterem 
ab !). 

Kann nun die Erkenntnislehre unseres Scholastikers mit 
jenigen Giobertis mit Recht in Beziehung gebracht werden? 

Im Kommentare zum zweiten Buche der Sentenzen spricht 
iaventura ausführlich über die universelle Form, welche der 
laphysiker betrachtet. Gemeint sind damit die Wesenheiten 
' Dinge, welche den Gegenstand unserer Erkenntnis bilden. 
naventura vergleicht diese mit der Unterart und der Einzel- 
ezies und sagt, dies alles finde der Metaphysiker im Dinge selber ?). 

Weiler geht Bonaventura an dieser Stelle auf den Er- 
hnlnisvorgang selber nicht ein. Doch können wir da, wo 
r von diesem geredet wird, der jeden Zweifel ausschließenden 
rstellung begegnen, dab unsere Seele bei ihrer Erkenntnis ein 
d vom Gegenstande der Autienwelt abstrahieren muli). 

Am eingehendsten sind die Ausführungen Bonaventuras 
3r den Erkenntnisvorgang wolil im Itinerarium Mentis in Deum. 
n zählt nun dieses gerne unter die mystischen Schrilten Bona- 
itaras, Mit Recht.. Doch darf dem Mystieismus in diesem 
ehe keineswegs die Bedeutung und Ausdehnung zugeschrieben 
rden, daß etwaige philosophisch klingende Ausführungen nicht 
strengen Sinne des Wortes als.solehe hingenommen werden 
ften. Diese Bemerkung gilt sowohl für das zweite, als auch 

das dritte Kapitel des Itinerariums, Was erfahren wir nun 





') Vgl. Gioberti a. a. O. 8. 525: L’ ontologista, procedendo per |’ op- 
to sentiero (als der „Psychologist*) muove, non già dalla riflessione, dal 
timento, dalla coscienza, insomma da sé medesimo, ma dall' Ente stesso 
creto e assoluto, che si rivela all’ intuito. Non che salire dall' Ente 
"atto e riflesso all’ Ente concreto e intuitivo, egli discende da questo 
uello. 

*) Vgl. II. d. 18. a. 1. q. 8 in e: Metaphysicus vero, qui considerat 
versales formas sive essentias, in quibus res singulares habent assimilari . . , 
it magis universale et minus secundum quod plura vel pauciora habent 
imilari in illo; et illud, in quo est prima assimilatio, dicit esse genus ge- 
alissimum, illud vero, in quo est perfecta assimilatio, dieit esse speciem 
eialissimam. Et propterea dicit speciem addere ad genus et hoe totum 
anit in re. 

*| Vgl. Il. d. 17. a. 1. q. 2. ad 4: anima non cognoscit rem, nisi spe- 
n eius et formam sibi imprimat, et hoc non potest esse, nisi illa abstrahitur 
ıateria. 


lin 


198 Die Psychologie Bonaventuras. 


da über den Erkenntnisvorgang? Im zweiten Kapitel des Itine- 
rariums verfolgt Bonaventura die Spuren Gotles in der sinn- 
lichen Welt. Er erblickt sie im Aufstiege unserer sinnlichen und 
geistigen Kräfte vom konkreten Sinnendinge über alle Grenzen 
von Zeit und Raum hinweg in jene Sphären, in denen der 
erkennende Geist alles in Unveränderlichkeit und Ewigkeil ge- 
kleidet sieht. 

Durch unsere fünf Sinne tritt die Welt der Dinge in uns 
selber ein, nicht in Wirklichkeit, sondern nur ein Abbild davon. 
Durch das Medium gelangt dieses zunächst in das äußere Organ 
und von da in das innere, Im inneren sinnlichen Aufbewahrungs- 
vermógen verbindet sich endlich der Intellekt selber mit dem 
Sinnenbilde. Nach einer neuen Abstraktion wird dieses sodann 
das Objekt seiner Erkenntnis!) Diese Abstraktion läßt Bonaven- 
tura im Kommentare zum zweiten Buche der Sentenzen lediglich 
den tätigen und möglichen Intellekt vollziehen. Von Gott oder 
von einem göttlichen Einflusse ist dabei keine Rede ?). 

Diese Erklärung des Erkenntnisvorganges hat offenbar mil 
derjenigen Giobertis nichts gemein. Während Gioberti oder der 
Ontologist die Frkenntnis mit der unmittelbaren Anschauung 





— — M— -2 m 


') Vgl. Itinerarium Mentis in Deum c. ll. n. 4: Intrant (sensibilia! 
inquam, non per substantias, sed per similitudines suas, primo generatss IN 
medio et de medio in organo et de organo exteriori in interiori et de ha 
in potentiam apprehensivam; et sic generatio speciei in medio et de medio 
in organo et conversio potentiae apprehensivae super illam facit apprehen- 
sionem omnium eorum, quae exterius anima apprehendit. Ferner ad 0: Pos 
hanc apprehensionem...fit diiudicatio, qua non solum diiudicatur, utrum b 
sit album, vel nigrum, quia hoc pertinet ad sensum particularem ; non solum, 
utrum sit salubre, vel nocivum, quia hoc pertinet ad sensum interiorem; verum 
etiam, qua diiudicatur et ratio redditur, quare hoc delectat; et in hoc actu 
inquiritur de ratione delectationis... Hoc est autem, cum quaeritur ratio 
pulchri, suavis et salubris; et invenitur, quod haec est proportio aequalitatis. 
Ratio autem aequalitatis est eadem in magnis et parvis nec extenditur dimen 
sionibus nec succedit seu transit cum transeuntibus nec motibus alteratur. 
Abstrahit igitur a loco, tempore et motu, ac per hoc est incommutabilis, it 
circumscriptibilis, interminabilis et omnino spiritualis. Diiudicatio igitur est 
actio, quae speciem sensibilem sensibiliter per sensus acceptam introire facit 
depurando et abstrahendo in potentiam intellectivam. 

*; II. d. 24. p. 1.4.2. q. 4. ad 5u, 6. Vgl ferner das oben S. 111 ff. 


tiber den tätigen und möglichen Intellekt Gesagte. Vgl. besonders auch 
Baeumker, Witelo S. 483 ff. 


Bonaventuras Stellung zum Ontologismus, 199 


Golles oder des vollkommensten Seins beginnen läßt, steigt hier 
Bonaventura vom konkreten Sinnendinge der Außenwelt auf dem 
Wege der Abstraktion zum allgemeinen Begriffe empor'!). Und 
dieser Aufstieg ist für ihn gleichzeitig der Weg zu Gott ?). 

Bonaventura erklärt nun aber in anderem Zusammenhange 
die Erkenntnis der Wesenheiten der Dinge doch in einer Form, 
welche ihn Gioberli einigermaßen nahezubringen scheint. Im 
Traktate De Scientia Christi lesen wir, daß wir die „Dinge* 
bei unserer Erkenntnis auf irgendeine Weise in Gott „berühren“, 
weil unsere Begriffe davon unveränderlich und allgemein sind ?). 
Ebenso führt unser Scholasliker auch hier im ltinerarium aus, 
bei der Tüligkeit der diiudicatio sei eigentlich Gott das Prinzip 
oder der Quell, in dem oder durch den diese alles im Gewande 
des Ewigen, Unveränderlichen und Notwendigen erfasse !). 

Dies gill, wie wir aus den angeführten Beispielen sehen 
können, anscheinend auch von den Wesenheiten der Dinge. 
Indem der Menschengeist diese erfaßt, verbindet er sich mil 
ewigen und unveränderlichen Werten. Bonaventura sagt darum 
in erkenntnistheoretischem Sinne, Gott sei der Grund d. h. Er- 
kenntnisgrund aller Dinge. Er ist das Licht, das uns bei der 


!) Itinerarium Mentis in Deum c. lI, n. 7: Nam cum speeies apprehensa 
sit similitudo in medio genita et deinde ipsi organo impressa et per illam im- 
pressionem in suum prineipium, scilicet in obiectum cognoscendum, ducat... 

?)  e.: Haee autem omnia sunt vestigia, in quibus speculari possumus 
Deum nostrum,.. 

*| De Seientia Christi q. 4. in e.: Unde, cum res habeant esse in mente 
et in proprio genere et in aeterna arte, non sufficit ipsi animae ad certitu- 
dinalem scientiam veritas rerum, secundum quod esse habent in se, vel se- 
eundum quod esse habent in proprio genere, quia utrobique sunt mutabiles, 
nisi aliquo modo attingat eas, in quantum sunt in arte aeterna. 

*| Hinerarium Mentis in Deum c. 2, n. 9; Excellentiori nutem modo 
et immediatiori diiudicatio ducit nos in aeternam veritatem certius specu- 
landam. Si enim diiudicatio habet fieri per rationem abstrahentem a loco, 
tempore et mutabilitate ac per hoc a dimensione, successione et transmutatione, 
per rationem immutabilem et incircumseriptibilem et interminabilem, nihil 
autem est omnino immutabile, ineireumseriptibile et interminabile, nisi quod 
est aeternum, omne autem, quod est aelernum, est Deus, vel in Deo, si ergo 
omnia, quaecumque certius diiudicamus, per huiuscemodi rationem diiudicamus, 
patet, quod ipse est ratio omnium rerum et regula infallibilis et lux veri- 
tatis, in qua cuncta relucent infallibiliter .. . 








Bonaventuras Stellung zum Ontologismus, 201 


Die Bedeutung des Seinsbegriffes in der Erkenntnislehre 
Bonaventuras. 

Die Ausführungen Bonaventuras über den Begriff des Seins, 
r dessen Bedeutung beim Erkenntnisvorgange selber haben 
al den Öntologisten der Neuzeit am meisten Anlaß gegeben, 
ı auf unseren Scholastiker zu berufen. Es handelt sich dabei 
allem um eine Stelle aus dem dritten Kapitel des Itinera- 
ms. Auch eine Stelle im Hexaemeron kónnte leicht, jedoch 
ie Recht und Grund, in ontologistischem Sinne aufgefalil werden!). 

Im Itinerarium spricht Bonaventura den uns bereits be- 
inten Satz aus, daß die Definition nur mit Hilfe und unter 
rausselzung von höheren Begriffen und Sälzen geschehe. 
hmen wir den Satz: homo est ens vivens, sentiens, ralione 
ns, dann verstehen wir leicht, was Bonaventura damit sagen 
|l. Er schließt aus diesem seiner Zeit vollständig geläufigen 
danken dann weiler, man gelange schließlich zu einem hóch- 
n und allgemeinsten Begriffe, der in allen anderen Begriffen 
t eingeschlossen ist. Dies ist der Seinsbegriff. Dieser bleibt 
a nun nicht etwas Inhaltsleeres; Bonaventura meint damit 
ht etwa das ens abstractissimum. Dieses Sein wird von ihm 
Imehr als das absolute und realste bezeichnet *). 

Wir sehen, daß diesem Begriffe des absoluten Seins eine 
iz andere Bedeutung in der Erkenntnislehre Bonaventuras 
tommt, als den bereits vorübergehend erwähnten höchsten 


'| Vgl. Hexaemeron Coll, X. n. 18: Hae igitur speeulationes ordinis, 
rinis el completionis ducunt ad illud esse primum, quod repraesentant 
ıes creaturae, Hoc enim nomen scriptum est in omnibus rebus; et sunt 
 eonditiones entis, super quas fundantur certissimae illationes, Unde dixit 
(Auctor lib. de Causis prop. 4). „Prima rerum creatarum omnium est 
&* Bed ego dico; prima rerum intellectualium est esse primum. 


*) Jtin. Ment, in Deum c, 3. n. 3: Capit autem intellectus terminorum 
ifieata, eum comprehendit, quid est unumquodque per definitionem. Sed 
nitio habet fieri per superiora, et illa per superiora definiri habent usquequo 
iatur ad suprema et generalissima, quibus ignoratis, non possunt. intelligi 
mitive inferiora. Nisi igitur cognoscatur, quid est ens per se, non potest 
ae sciri definitio nlicuius specialis substantiae... non venit intellectus 
ter ut plene resolvens intellectum alicuius entium creatorum, nisi iuvetur 
intellectu entis purissimi, actualissimi, completissimi et absoluti, quod est 

simpliciter et aeternum, in quo sunt rationes omnium in sua puritate, 


202 Die Psychologie Bonaventuras. 


Prinzipien und letzten Wahrheitssátzen. — Bonaventura zerlegt 
hier lediglich den Begriff eines Dinges in seine Merkinale ,ler- 
minorum significata^. Unter diesen erscheint ihm das Sein als 
das hóchste, letzte und allgemeinste. Er geht dann aber soweit, 
diesem abstraktesten aller Begriffe oder Merkmale höchste Rea- 
lität beizulegen. Als reales und absolutes Sein soll es uns bei 
der Erkenntnis aller geschaffenen Dinge erleuchten. Da wir das 
Sein betrachten können, so führt er aus, als ein beschränktes 
und als ein ganzes, als ein unvollkommenes und als ein voll- 
kommenes, .. . da ferner die negativen Eigenschaften eines Dinges 
nur durch die positiven erkannt werden kónnen !), so kann unser 
Geist nur dann die Definition von einem Ding voll und gam 
geben, wenn er unterstützt wird vom reinsten und vollkommen- 
sten Sein ?). 

So sicher der Ontologist sich vielleicht auf diese Stelle 
berufen zu können meint, so muß doch darauf aufmerksam ge 
macht werden, daß schon ein großer Unterschied besteht zwischen 
der Bedeutung, welche Bonaventura hier dem höchsten Sein bein 
Erkeuntnisvorgange zuschreibt und der diesbezüglichen Auffassung 
der Ontologisten. 

Bei Bonaventura hat das absolute Sein nur die Aufgabe, 
unsere Kenntnis von den Dingen zu einer vollkommenen zu 
machen. Unter Voraussetzung dieses Begriffes vermögen wir die 
übrigen Begriffe erst in ihrem ganzen Bestande und in ihren 
letzten Beziehungen klarzulegen. Es muß ferner hervorgehoben 
werden, daß Bonaventura im fünften Kapitel des Itinerariums 
die absolute Bedeutung des Seinsbegriffes, in der letzterer im 
dritten Kapitel erscheint, vollständig abschwächt. 

Das Sein, so lesen wir dort, ist zwar immer unseren: Geiste 
gegenwärtig, ohne daß wir aber selber Kenntnis von dessen Inhall 


!) Bonaventura entnimmt diesen Gedanken aus Averroes. Vgl. Averroes 
in III de anima text. 25. 

?) Itin. Ment. in Deum l. c.: Ens autem, cum possit cogitari ut di- 
minutum et ut completum, ut imperfectum et ut perfectum ... cum privationes 
et defectus nullatenus possint cognosci nisi per positiones, non venit intel. 
lectus noster ut plene resolvens intellectum alicuius entium creatorum, nisi 
iuvetur ab intellectu entis purissimi... in quo sunt rationes omnium in sua 
puritate. 


Br 


Bonaventuras Stellung zum Ontologismus. 308 


haben oder dessen Gegenwart uns bewußt werden!). Wir haben 
es mil andern Worten hier nur mit dem abstrakten Begriffe des 
Seins zu lun, wenn Bonavenlura letzteres auch als „reinstes und 
vollkommenstes* ausgibt, Er hält eben beide Begriffe nicht 
auseinander. Dies ist bei ihm um so leichter zu erklären, als 
er in der Tat an irgendeine lebendige Verbindung Gottes mit 
der Seele glaubt ?). Doch als Ontologismus dürfen wir die ganze 
Erkenntnislehre Bonaventuras deshalb keineswegs bezeichnen, 
zumal dieser selber seine Ausführungen über das absolute Sein 
und dessen Beziehungen zum Erkenntnisvorgange in einer solchen 
Weise abschwächt, daß sogar von diesem engeren Zusammen- 
hange aus von Ontologismus mit keinem Rechte mehr geredet 
werden kónnte?). Dies gilt aber nicht allein vom Begriffe des 
Seins. Auch die Ausführungen Bonaventuras über die hóchsten 
Prinzipien geben uns keinen Anlaß, unserem Scholastiker ontolo- 
gistische Denkweise zuzuschreiben. Wohl sagt er, aus der Tatsache 
und aus der Natur dieser höchsten Wahrheitssátze folge, daß unser 
Geist ein unveründerliches Licht bei sich gegenwärtig habe, in 
dem er sich seiner höchsten Wahrheiten erinnere *). 

In anderem Zusammenhange erhalten wir aber eine Er- 
klärung über das Erfassen dieser höchsten Prinzipien, welche 
von einer unmittelbaren Verbindung mit Goll oder dem gölt- 
lichen Lichte vollständig absieht. So stehen auch hier zunächst 
wenigstens scheinbar zwei Auffassungen einander gegensätzlich 
gegenüber. Wir werden weiter unten sehen, daß diese 
Gegensätze sowohl in der Lehre von den Begriffen und allge- 


') Vgl. Itinerarium Mentis in Deum c. 5. n. 4: Mira igitur est caecitas 
intellectus, qui non considerat illud, quod prius videt et sine quo nihil potest 
cognoscere. Sed sieut oculus intentus in varias colorum differentias lucem, 
per quam videt, cetera non videt, et si videt, non advertit, sic oculus mentis 
nostrae intentus in entia particularia et universalia, ipsum esse extra omne 
genus, licet primo occurrat menti et per ipsum alia, tamen non advertit... 
quia assuefactus ad tenebras entium et phantasmata sensibilium, cum ipsam 
lucem summi esse intuetur, videtur sibi nihil videre... 

*; 8, weiter unten den letzten Abschnitt über „die Seele als imago Dei*. 

*| 8. oben 8. 202. 

*) Hin. Ment. in Deum c. 3. n. 2: Ex tertia habetur, quod ipsa (mens) 
habet lucem incommutabilem sibi praesentem, in qua meminit invariabilium 
veritatuin, 





Bonaventuras Stellung zum Ontologismus. 205 


Als solche unmittelbare Kenntnisse bezeichnet Bonaventura 
ispielsweise die Sätze „du sollst Gott lieben oder du sollst 
Gott fürchten“. Was aber Liebe ist oder Furcht, so fährt er 
"rt, erkennt der Mensch durch kein Abbild von irgendeinem 
*€genslande der Außenwelt. Diese Begriffe werden ihm vielmehr 
Aurch ihre eigene Wesenheit kund, Er erlebt Liebe und Furcht 
*And Hoffnung und dgl. nur in der Seele. Es sind das „Affecte* 
ler Seele. Bonaventura stellt, was hervorgehoben werden muß, 
*Jiesen Begriffen der inneren Erfahrung auch den Begriff Gottes 
and der Seele zur Seite, Denn auch für diese Begrifle gäbe es 
kein Abbild in der Außenwelt. Der Gottesbegriff sei unserer 
Seele vielmehr. wie Augustin lehre „eingesäet* !). — Doch sagt 
Bonaventura keineswegs von Golt, er sei uns durch sein Wesen 
selbst bekannt. 

Aber es muß doch zugestanden werden, daß unser Scho- 
lastiker in diesem Zusammenhange schärfer als sonst und auch 
schärfer als sein Lehrer Augustin den Satz von der angeborenen 
Golteserkenntnis zum Ausdruck bringt ?). Das darf uns aber 
nicht hindern, dem Sinne der übrigen Ausführungen Bonaven- 
luras gerecht zu werden.  Darnach aber will Bonaventura hier 
offenbar nicht mehr sagen, als dali jeder Mensch Gott erkennen 
kónne, auch wenn er von ihm kein Bild auf dem Abstraktions- 
wege gewinnt, Alles in uns und außer uns weise eben auf Gott 
hin. Ebenso müssen wir bei dem Salze: die Wahrheit ist unserem 
Geiste ,aufgedrückt* ), auch das Vorausgehende in Betracht 


—— 


') Bei Augustin findet sich letzterer Satz nur dem Sinne nach. Vgl. 
Augustinus, In Joan, Evangel. tr. 106 n, 4. Dagegen findet er sich wörtlich bei 
Joh. Damascenus, Vgl. De Fide Orthod, c. 1. n. 3. 

*; Vgl Bonav. l. e.: Si qua autem sunt cognoscibilia, quae quidem 
per sui essentiam, non per speciem, respectu talium poterit diei conscientia 
esse habitus simpliciter innatus, utpote respectu huius, quod est Deum amare 
et Deum timere, Deus enim non cognoscitur per similitudinem a sensu ac- 
ceptam, immo „Dei notitia naturaliter est nobis inserta*, sicut. Dicit Augu- 
stinus, Quid enim sit amor et timor, non cognoscit homo per similitudinem 
exterius ncceptam, sed per essentiam; huiusmodi enim affectus essentialiter 
sunt in anima... Necessario enim opportet ponere, quod anima novit Deum 
et se ipsam et quae sunt in se ipsa, sine adminiculo sensuum exteriorum. 

?) |. e.: Et propterea valde notabiliter dicit philosophus, quod in anima 
nihil seriplum est, non quia nulla sit in ea notitia, sed quia nulla est in ea 





Mec 


206 Die Psychologie Bonaventuras. 


ziehen, sonst kónnten wir auch da leicht zu einem falschen 
Urteile über Bonaventura gelangen.  Unmittelbar vorher aber 
zerlegt Bonaventura den Erkenntnisvorgang in die rein nalür- 
lichen Faktoren unseres Geistes einerseits und der Bilder aus 
der Erfahrungswelt andererseits !). 

Bonaventura sieht in diesem Zusammenhange vom göttlichen 
Einfluß, von dem er sonst so gerne spricht, ganz ab. Beim Er 
kenntnisvorgang selber ist hier von einem göttlichen Einfluß oder 
von einer Verbindung der Seele mit Gott gar keine Rede. Wir 
möchten daraus schließen, daß die Ausführungen über diese 
göttliche Illuminatio eigentlich nur erklären sollen, wie der ge- 
schaffene Geist dazu komme, die Wahrheit d. h. Ewiges, 
Notwendiges und Allgemeines zu erkennen. 

Gehen wir nunmehr auf diesen Punkt der Erkenntnislehre 
Bonaventuras etwas näher ein. 


ó) Die Lehre Bonaventuras von der göttlichen Illuminatio 
oder Influentia und die Kenntnis „in arte aeterna“. 


Wie Augustin, so spricht auch Bonaventura im Anschluß 
an die bekannte Stelle des Johannesevangeliums ?) gerne von 
dem göttlichen Licht, das jeden Menschen erleuchtet, und aus 
dem wir das Unveränderliche und Notwendige unserer Erkenntnis 
schöpfen. Den gleichen Sinn haben seine Ausführungen über 
unser Erkennen „in arte aeterna* ?). 


— —— —— ——— — nn — — — 


pictura vel similitudo abstracta. Et hoc est, quod dicit Auguitinus in libre 
de Civitate Dei (Lib. 9. c. 27. n. 2.): Inseruit nobis Deus naturale iudict 
torium, ubi quid sit lucis, quid tenebrarum, cognoscitur in libro lucis, qui 
veritas est, quia veritas in corde hominum naturaliter est impressa. 

') Siehe oben S. 198 Anm. 1. 

?) Vgl. Joh. 1. 1. u. 9. 

*) Vgl. Itin. Ment. in Deum c. 8. n. 8: Intellectum autem propos 
tionum tunc intellectus dicitur veraciter comprehendere, cum certitudinalitet 
scit, illas veras esse; et hoc scire est scire, quoniam non potest falli in illa 
comprehensione. ...Scit igitur, illam veritatem esso incommutabilem. Sed 
cum ipsa mens nostra sit commutabilis, illam sic incommutabiliter relucen- 
tem non potest videre nisi per aliquam lucem omnino incommutabiliter radi- 
antem, quam impossibile est esse creaturam mutabilem. Scit igitur in illa 
luce, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum (vgl. Joh. 
1, 1 u. 9); vgl. ferner II. d. 24. p. 1. a 2. q. 4 in c.: secundum mentem 
habet à Deo illuminari (anima) sicut in multis locis ostendit Augustinus. 
Vgl. ferner II. d. 10. a. 2 q. 2. 


Bonaventuras Stellung zum Ontologismus. 207 


Man kann nun annehmen, Bonaventura habe nur eine Er- 
leuchtung zu besonderen Zwecken und für einzelne Fälle im 
Auge. Dies kann man aber keineswegs von allen Ausführungen 
unseres Scholaslikers über diesen Punkt der Erkenntnislehre 
sagen. Das dritte Kapitel des ltinerariums gipfelt, wie wir 
bereits wissen, in dem Satze, daß unser Geist die Wahrheit im 
göttlichen Lichte erkenne, das alle Menschen erleuchtet !). Dieses 
Licht ist Christas, Von ihm heißt es im Hexaemeron, er làlüt 
das Licht der reinsten species über das Dunkel unseres Verslan- 
des leuchten ?). Bonaventura vergleicht «dieses Licht mit der 
Sonne und findet es in unvergleichlich größerer Vollkommenheit 
strahlen als letztere. Die Sonne werfe bloß ihr Licht auf die 
Dinge. Jenes göttliche Licht aber berge gleichzeitig auch die 
spezies klar in sich ?). 

Welche Bedeutung kommt nun diesem Einfluß Gottes oder 
des göttlichen Lichtes beim Erkennlnisvorgange zu?  Verbindet 
sich die Seele dabei unmittelbar mit Gott (immediate coniungitur 
Deo) oder hat unser Scholastiker dabei nur den allgemeinen 
Coneursus Gotles im Auge?  Greift Gott mit anderen Worten 
beim Erkenntnisvorgange nicht mehr ein als bei allen geschaffe- 
nen Dingen, denen er von ihrem Entstehen an die Kraft zur 
Weiterentwickelung gibt und fortwährend beläßt? 

Im Traktate „De Scientia Christi* nimmt Bonaventura zu 
dieser Frage Stellung*). Er verwirft daselbst zunächst die An- 
sieht, daß Gott unser einziger und ganzer Erkennlnisgrund wäre. 
Ebenso verwirft er auch den Irrtum der ersten Academie, nach 
deren Vertreter wir alles in einer höheren, urbildlichen Welt 
erkennen. Bonaventura verwirft damit auch den Ontologismus. 
Aber auch der anderen Auffassung tritt er entgegen, nach der 
zwar das góltliche Licht irgend einen Einflu& auf unseren Geist 


—— — — —À 


!) Siehe 8, 206 Anm. 3. 

"| Vgl. Hexaemeron coll. 12, n. 5. 

") Vgl. Hexaemeron |], e. n. 8: Item, quia est lux illustrans... Est 
enim haec speciosior sole et super omnem dispositionem stellarum luci com- 
parata invenitur purior; quia licet sol habeat rationem radiandi, non tamen 
species in se descriptas habet; et ideo illud exemplar est pulehrius quia eum 
hoc, quod lucem habeat, etiam species claras habet. 

') De Seientia Christi q. 4. 





— 











| 


Bonaventuras Stellung zum Ontologismus. 209 


In der Franziskanerschule ging diese Lehre von dem gölt- 
lichen Einflusse auf die Seele beim Erkenntnisvorgange als ideales 
Erbstück des großen Gewährsmannes Augustin auf ihre bedeutend- 
sten Vertreter über. Bonaventura selber wurde für die Späteren 
richtunggebend. Bei seinem Lehrer Alexander von Hales findet 
‚sich diese, die ganze Franziskanerschule kennzeichnende Auffassung 
noch wenig scharf ausgeprägt, wenn auch Gott entschieden als 
causa exemplaris, als höchster und letzter Erkenntnisgrund von 
ihm bezeichnet wird!) Dagegen finden wir hier zwischen 
Malthaeus von Aquasparta, einem Schüler Bonaventuras, und 
letzterem oft eine fast wörtliche Übereinstimmung ?). An Bona- 
ventura schließen sich ferner entschieden Fr. Eustachius und 
Joh. Peckham an). Roger Martson endlich hebt die Bedeutung 


') Vgl. Endres, Die Seelenlehre des Alexander von Hales, Philosophi- - 
sches Jahrbuch der Görresgesellschaft I, 272 #.; ferner Grabmann a. a. 0, 
B, 60. Nicht unerwähnt darf in diesem Zusammenhenge auch bleiben Roger 
Bacon. Vgl den Artikel über Rog. Bacon im Dictionaire de théologie catho- 
lique, t. IL, p. 14 ff. Paris 1903, aus dem wir folgendes wiedergeben: Con- 
vaineus avec le méme docteur angélique, De Unitate intellectus, e. VI, que 
cette opinion (que l'intellect agent est une substance spirituelle distincte, 
separde de nous et unique pour tous), ne parait pas offrir d'inconvenient, nihil 
videtur inconveniens sequi, les anciens scolastiques l'adoptérent, et, lui donnant 
un sens chrétien, ils identifierent l'intellect agent avec Dieu, la vraie lumiere 
des intelligences, qui illumine tout homme venant en ce monde. Joa. 1. 9. 
Fondée sur de bonnes raisons, satis probabiliter, S. Thomas, II. sent. dist. 
17. p. 2. a. L, conforme à la vérité et à la foi, S. Bonaventure, II. sent. dist, 
24. p. LI. a. 2. q. 4, enseignée par Robert Grossetéte, Adam de Marsch, Guil- 
laume d'Auvergne et tous les savants anciens... on peut dire que cette doc- 
trine fut traditionnelle chez les premiers docteurs de la scolastique, Quand 
parut l'opinion contraire, l'évéque de Paris, Guillaume d'Auvergne lui déclara 
la guerre... Bacon consacra à la refuter deux chapitres qui sont du plus 
haut intérét pour l'histoire de la philosophie et de ses variations. Op. Maj. 
p. 2. e. 5; Roger Martson, Jean Peckam, Alex, d'Alexandrie, voire méme 
Scot. de anima q. 13, ne penserent pas compromettre lidéologie scolastique 
en adhérant à ses conclusions. Wir werden sehen, daß in der Ausbildung 
dieses Gedankens im Sinne unseres Scholastikers von einem ,compromettre* 
auch nicht die Rede sein kann. Davon kann man nur reden, wenn man den 
äußeren Wortlaut und die äußere Form der diesbezüglichen Stellen zu sehr 
auf sich wirken läßt, ohne in das ganze Erkenntnissystem einzudringen. 
Siche weiter unten den Abschnitt, Die Seele als imago Dei. 
*) Vgl. Grabmann a. a. O. S. 46 ff, 
' Vgl Grabmann a. a. O. 8. 61—62, 
Beiträge VI, 4—5. Lutz, Die Psychologie Bonaventuras. 14 


m | | 





210 Die Psychologie Bonaventuras. 


des göttlichen Lichtes und der ewigen Gesetze für unsere Er- 
kenntnis noch weit schärfer hervor als Bonaventura und seine 
Ordensgenossen !). 

Es sei noch erwähnt, daß diese Lehre vom Erkennen der 
Dinge und der Wahrheit im göttlichen Lichte auch außerhalb 
des Franziskanerordens Anhänger fand. Bei Heinrich von Gent?) 
ferner bei den Mystikern der Dominikanerschule Ekkhart, Heinrich 
Seuse 3) und Dietrich von Freiburg *) läßt sich der Einfluß Bona 
venturas in ihrer Lehre vom Schauen der Wahrheit in der ersten 
Wahrheit oder in den ,rationes aeternae* leicht nachweisen’). 

Es muß hier nun noch darauf aufmerksam gemacht werden, 
da& wir bei Bonaventura und bei all denen, die unter seinem 
Einflu& stehen, einen kleinen Unterschied machen müssen in der 
Art und Weise, wie unser Geist sich bei der Erkenntnis mil 
'" Gott verbindet. Wir begegnen da zum Teile der Vorstellung, 
daß das göttliche Licht auf unsern Geist seine Strahlen nieder- 
senkt und dadurch denselben zur Kenntnis des Notwendige 
und Allgemeinen befähigt oder ihn selber erleuchtet 9). Auf der 
anderen Seite ist wieder von einem Schauen in der ewigen 
Wahrheit oder in der ratio aeterna die Rede‘).  Grabmann 
bezeichnet die Erkenntnislehre Bonaventuras schlechthin als 
„göttlichen Exemplarismus* *). Nur letztere Auffassung .und Er 


') Vgl. Fr. Rogerii Anglici quaestio, utrum anima omnia, quae c 
gnoscit, cognoscat in luce aeterna, an sibi sufficiat lux naturalis et propria 
ad cetera cognoscendum in „De humanae cognitionis ratione anecdota pag. I? 
sqq. De Wulf, Histoire de la philosophie médiévale Louvain 1900, pag. 333 sqq. 

? Vgl. Baeumker, Archiv für Gesch. der Philosophie, Hd. X 
(1897) S. 288. 

*, Vgl. Denifle, Archiv für Literatur und Kirchengeschichte des Mittel 
alters 1], 519 ff. 

*) Vgl. Krebs, Studien über Meister Dietrich genannt von Freiburg, 
Freiburg 1903 S. 51 ff. 

*) Vgl. Grabmann a. a. O. S. 61- 64. 

*) Siehe oben S. 39—40; ferner It. Ment. in Deum c. 3 n. 3. 

") Vgl. Itinerarium Mentis in Deum c. 2 u. 3; ferner Quaestio dispr 
tata in „De humanae cognitionis ratione anecdota, pag. 49 —70 u. De Scientis 
Christi q. 4. in c. 

*) Grabmann a. a. O. S 60. 


m— 


Bonaventuras Stellung zum Ontologismus. 211 


klärung verdient diesen Namen im eigentlichen Sinne. Die erstere 
bezeichnet man mit De Wulf wohl besser als Illuminatismus !). 

Beide Vorstellungen schließen sich bei Bonaventura und 
seinen Schülern.jedoch keineswegs aus. Vielmehr ergänzen und 
vereinigen sie sich. Erst der göttliche Lichtstrahl befähigt unsern 
Geist in der ralio aeterna das Ewige und Notwendige zu schauen *). 
Was tragen aber diese Elemente zu unserer Erkenntnis bei? Ist 
die Verbindung mit Gott oder mit dem göttlichen Lichte eine 
tatsächliche und bewußte? Vom höchsten Sein wissen wir, daß 
es in unserem Geiste gegenwärtig ist und ihn zur Kenntnis der 
geschaffenen Dinge befähigt, ohne daß dieser sich dessen bewußt 
wird ®). Es ist der platonische Idealismus, der hier bei unserem 
Seholastiker sich geltend macht, der das Göttliche der Seele als 
ihren ureigensten Besitz gewährleistet *). 

Es ist dann ferner der augustinisch-platonische Idealismus, 
der in allen ewigen Werten, die wir auf dem Gebiele des 
Denkens erfassen, auf dem Gebiete des Wollens aber ver- 
wirklichen, eine geheimnisvolle Verbindung Gotlles mit dem 
höchsten in unserem Geiste erblickt. Aber die natürliche Tätig- 
keit des menschlichen Geistes und der Sinne wird dadurch eben- 
sowenig überflüssig gemacht, als die Bedeutung der Erfalırungs- 
welt selber in Abrede gestellt wird. Bonaventura hebt auch hier 
ausdrücklich hervor, dafs das göttliche Licht oder die göttliche 
ratio, in der wir die Wesenheiten schauen, keineswegs die Sinnen- 
bilder überflüssig machen, Sie sind vielmehr ein notwendiger 
Erkenntnislaktor für dieses Leben °). 


') Vgl. De Wulf, L'exemplarisme et la theorie de l'illuminntion spe- 
eiale dans la philosophie de Henri le Gand, Hevue néoscolastique 1894, 
pag. 52— 75. 

*) Vgl. De Seientia Christi q. 4. in e, necesse est, quod in huiusmodi 
cognitione recurratur ad artem supernam ut ad lucem et veritatem: lucem, 
inquam, dantem infallibilitatem scienti, et veritatem dantem immutabilitatem 
scibili. 

*) Siehe oben S. 202 u, 203. 

*) Vgl. von Hertling, John Locke und die Schule von Cambridge, 
Freiburg 1892, S. 134. 

^ Vgl. De Scientia Christi q. 4. n. 18: Dicendum, quod illa ratio bene 
concluderet, si rationes illae essent tota ratio cognoscendi et si in illis vide- 
retur plenarie; nunc autem non est sic secundum statum praesentis temporis, 


14* 





m 


Bonaventuras Stellung zum Ontologismus. 218 


Doch urteilen wir hier recht? Wie kónnen wir seine Lehre 
vom Schauen der Wahrheit in Gott und in den góttlichen Ideen, 
wie können wir ferner seine Ausführungen über den Einfluß des 
göttlichen Lichtes auf den erkennenden Geist mit seiner Lelıre 
von der Abstraktion des Erkenntnisinhaites aus der Erfahrungs- 
welt in Einklang bringen? In der Tat! Eine Versöhnung zwi- 
schen diesen beiden entgegengesetzten Elementen ist uns im 
Vorausgehenden noch nicht gelungen, 

Eine solche vermögen wir aber in der Entwickelung des 
folgenden, überaus wichligen Gedankens der Erkenntnislehre 
Bonaventuras zu geben. Wir meinen die Vorstellung unseres 
Scholastikers über die Abbildlichkeit Gottes in unserer Seele. 
Ohne Berücksichtigung dieses Elementes wird das Urteil über die 
scholastische, besonders in der Franziskanerschule ausgebildete 
Lehre von der Verbindung Gottes mit unserer Seele oder vom 
Einfluß des göttlichen Lichtes, ein unzulängliches oder einseiliges 
bleiben. Man wird dann leieht diese Verbindung oder diesen 
Einfluß in zu aktivem Sinne auffassen !). 


3. Die Seele als imago Dei. 


Bonaventura erblickt mit Augustin in der hóheren Seelen- 
stufe, im Erkenntnisvermógen, im Willensvermögen und im Ge- 
' dächtnisvermögen eine Gottebenbildlichkeit der Seele. Diese 
Gottebenbildlichkeit ist es nun auch, welche den Geist über alles 
Geschaffene weit emporhebt. Indem “Gott die Seele als 
Abbild und Ebenbild erschafft, gibt er ihr nämlich 
selber Göttliches mit. Das zunächst die Grundlage und 
die Voraussetzung für alle Ausführungen Bonaventuras 
über die Verbindung Gottes mit der Seele zum Zwecke 
der Erkenntnis. 
In der ganzen Schöpfung erblickt Bonaventura eine dreifach 
gesteigerte Annäherung an Gott. Wir finden zunächst die Kreatur 
als vestigium zu Gott. Gott erscheint als ihr ursächliches Prinzip, 


') Vgl. das oben S. 209 Anm. 1 über den Artikel im Dictionaire de 


théologie catholique Gesagte... 


Beitrüge VI, 4—5. Lutz, Die Psychologie Bonaventurns, 14 ** 





214 Die Psychologie Bonaventuras. 


als ihr Schöpfer !). Die Kreatur, in welcher das Abbild „imago“ 
Gottes widerleuchtet, hat letzteren als bewegendes Prinzip in 
sich. Gott wirkt mit beim einzelnen Denkakte, durch den die 
Seele die unveränderliche Wahrheit erfaßt ?). 

Ein Ebenbild ,similitudo^ wird die Mensclienseele endlich 
durch das freie Gnadengeschenk Gottes. Gott teilt sich der Seele 
selber mit. Er wohnt in ihr. Sie schaut ihn von Angesicht zu 
Angesicht und in ihm die volle Wahrheit 5). 

Die Abbildlichkeit Gottes nun in unserer Seele erscheint in 
diesem Zusammenhange als der höchste und letzte Erkenntnis- 
grund a parte subjecti. Sie allein ist der Grund für die sichere 
Erkenntnis der Dinge „certitudinalis cognitio* *). — Weil ferner 
die Menschenseele ein Abbild Gottes ist, weil von Gottes Geist 
der Seele gleichsam etwas mitgeteilt wurde, glaubt Bonaventura 
sagen zu dürfen, unser Geist berührt in Ausübung seiner höchsten 
Fähigkeiten die göttliche ratio selber. Noch viel mehr! diese selber 
wirkt in ihm, ist der Grund für alle höheren Tätigkeiten, weil 
die Seele nur imago Gottes geworden ist, indein dieser sich ihr 
auf irgendeine Weise selber mitteilte. Sie berührt die höchsten 


!) Vgl. De Scientia Christi q. 4. in c: Creatura enim comparatur ad 
Deum in ratione vestigii, imaginis et similitudinis. |n quantum vestigium 
comparatur ad Deum ut ad principium. Ferner Il. c.: In opere, quod est & 
creatura per modum vestigii, cooperatur Deus per modum principii creativi. 
Vgl. ferner It. Ment. in Deum c. 2. 

*) Vgl. l. c: In quantum imago comparatur ad Deum, ut ad objectum 
in opere vero, quod est a creatura per modum imaginis, cooperatur Deus per 
modum rationis moventis. 

?) Vgl. l. c: Sed in quantum similitudo comparatur ad Deum ut ad 
donum infusum. Et ideo omnis creatura est vestigium, quae est a Deo: 
omnis est imago, quae cognoscit Deum, omnis et sola est similitudo, in qua 
hahitat Deus. 

*) Der Gedanke und die Erklärung ist ganz augustinisch — Vgl. Dic- 
tionnaire de théologie catholique, t. I, A. p. 2334, B. ff. Paris 1903. D’apres 
saint Augustin, Dieu soleil de l'áme n'apparait jamais comme un objet que 
nous voyons, mais comme un agent qui produit en notre äme ce par quoi 
nous pouvons connaitre... Dans De Trinitate I, 14, c. 15. n. 21, PL. t. 42. 
c. 1052 il décrit l'influence de cette lumiére incorporelle comme une tran 
scription, qui du livre divin transporte la vérité éternelle dans notre äme oü 
elle est imprimée, comme le sceau laisse son eınpreinte sur le cire: unde 
(ex libro lucis) omnis lex iusta (les vérités de la morale dont il est question 
là) describitur, et in cor hominis imprimendo transfertur, sicut imago ex 
anulo et in ceram transit et anulum non relinquit. 





Bonaventuras Stellung zum Ontologismus. 215 


Gesetze immer bis zu einem gewissen Grade, weil sie stets ein 
Abbild Gottes bleibt. Sie vermag aber die „aeterna ratio“ nicht 
ganz „non plene* zu erfassen, weil sie selber in diesem Leben 
noch nicht ganz göttähnlich ist. Nach ihrem Falle wurde aus 
der deiformitas eine deformitas. Ihre deiformitas wird erst im 
Himmel eine vollkommene werden !,, Darum kann die Seele 
auch Gott erkennen und in sich selbst finden, wenn sie sich ab- 
wendet von der Außenwelt und hineintritt in das Heiligtum 
ihrer eigenen gottebenbildlichen Natur. Da leuchtet das Licht 
der göttlichen Wahrheit über dem Antlitz unseres Geistes, weil 
nämlich in diesem das Abbild der göttlichen Dreifaltigkeit uns 
entgegenstrahlt ?). 

Mit diesen Worten gibt uns Bonaventura gleich am Anfang 
des dritten Kapilels im Itinerarium selber den Schlüssel zum 
näheren Verständnis all seiner Ausführungen über die Verbindung 
unserer Seele mit Golt dem göltlichen Lichte und den „aeternae 
raliones*. 

Ohne Berücksichtigung dieser herrlichen Vorstellung Bona- 
venturas von der imago Dei in unserer Seele bleiben die im 
vorigen aufgezeigten Elemente der Erkenntnislehre Bonaventuras 
unverständlich. Man kommt dann leicht zum Schlusse, unser 
Scholastiker sei Ontologist gewesen. Es wäre darum aber auch 
verfehlt, wenn man an der Hand der einzelnen Stellen bei Bona- 


' Vgl. l. e: Quoniam igitur certitudinalis cognitio competit spiritui 
rationali, in quantum est imago Dei, ideo in hae cognitione aeternas rationes 
attingit. Sed quia in statu viae non est adhuc plene deiformis, ideo non 
attingit eas clare et plene et distincte; sed secundum quod magis vel minus 
ad deiformitatem accedit, secundum hoe magis vel minus eas attingit, semper 
tamen aliquo modo, quia nunquam potest ab eo ratio imaginis separari. Unde 
quia in statu innocentiae erat imago sine deformitate culpae, nondum tamen 
habens plenam deiformitatem gloriae, ideo attingebat ex parte, sed non in 
aenigmate. 

*) Vgl. Itinerarium Mentis in Deum cap. 3. n. 1. duo gradus ... man- 
duxerunt nos usque ad hoc, ut ad nos reintraremus, in mentem scilicet 
nostram, in qua divina relucet imago; hine est, quod iam tertio loco, ad nosmet 
ipsos intrantes et quasi atrium forinsecus relinquentes, in sanctis, scilicet 
anteriori parte tabernaculi, conari debemus per speculum videre Deum, ubi 
ad modum candelabri relucet lux veritatis in facie nostrse mentis, in qua 
seilicet resplendet imago beatissimae Trinitatis. 


216 Die Psychologie Bonaventuras. 


ventura im einzelnen den Nachweis liefern wollte, daß er in der 
Erkenntnislehre von Thomas nicht abweicht. Ein Gegensatz zu 
Thomas besteht. Bonaventura ist Platoniker, er ist der große 
Schüler Augustins, er ist Mystiker, während Thomas überall die 
nüchternen Bahnen des Stagiriten zu wandeln sich bemüht. Nur 
die Auffassung Bonaventuras von der Seele als imago Dei vermag 
den Gegensatz zu Thomas, der in so mauchen Ausführungen zum 
Ausdruck gelangt, zu mildern und auszusöhnen. Denn die Er 
kenntnis durch das höchste Sein, im ewigen Lichte und in den 
ewigen Ideen erscheint hier letzten Endes doch nur darin be 
gründet, daß unsere Seele in ihren höchsten Fähigkeiten eine 
„impressio, participatio, sigillatio veritatis primae“ ist. So aber 
erklärt auch Thomas die Erkenntnislehre Augustins von den 
rationes aeternae und dem göttlichen Lichte). Die einzelnen 
Ausführungen aber über die Verbindung der Seele mit Gott und 
über die lebendige und innige Teilnahme des erkennenden Geistes 
an der Fülle des göttlichen Reichtums führen uns zuweilen weil 
vom Aquinaten weg. So kommen wir zum Schlusse, daß ein 
gerechtes Urteil über Bonaventura nur dann möglich ist, wenn 
wir alle Elemente seiner Lehre zusammenfassen und neben- 
einander berücksichtigen und so in den Geist seiner idealen 
philosophischen Anschauung einzudringen suchen. Das war unsef 
ganzes Bemühen bei vorliegender Arbeit. 


!) Vgl. Grabmann S. 64 —68. 


Namen- und d Sachregister. 


Adelhard von Bath 2, 8. 

Aegidius Romanus 168. 

Agens naturale 29, 40, 41. 

Albertus Magnus 7, 17, 49, 83, 96 ff., 
119, 123, 126, 136 ff., 148, 157, 160, 
164, 167, 180, 186, 189. 

Alexander von Hales 1, 16, 28, 36, 51, 
83, 112, 122, 123, 163, 167, 182, 209. 

Alfarabi 140. 

Algazel 76, 96, 99. 

Anaxagoras 29. 

Anselm von Canterbury 156, 163, 175, 
208. 

Appel 123, 124. 

Aristoteles 1, 3, 47 ff., 18, 21, 28 ff., 32, 
34, 35, 41, 42, 62, 71, 81, 83, 85, 
94, 96, 104, 115, 116, 121, 124, 125, 
127 ff., 181 ff., 137, 140, 142, 160, 

172. 

Aristotelismus 3. 

Arnobius 2. 

Augustinus 2, 3, 5, 7, 9, 11, 12, 16, 

26, 35, 38, 43, 44, 52, 64, 65, 72 ff, 

81, 82, 114, 115, 144, 168, 172, 178, 

175, 192, 209, 218, 216. 

Augustinischer Platonismus 6, 7. 

Avencebrol (Ibn Gabirol) 16, 18, 51. 

Averroes 29, 43, 103, 113 ff., 202. 

Avicenna 36, 49, 96, 99, 189. 


Bacon Roger 18, 209. 

Baeumker Clemens 32, 35, 36, 42, 48, 
46, 54, 198, 210. 

Baumgartner Matthias 62, 81, 111, 208. 

Bernhard von Chartres 2. 

Bernhard von Clairveaux 163. 

Boöthius 8, 69, 145. | 


Cassiodor 74, 75. 
Chalcidius 21, 62. 
Correns 16. 

Costa Ben Luca 85. 


Denifle 210. 

Deutinger Martin 145. 

De Wulf 48. 

Dictionnaire de théologie catholique 
209, 213. 

Dietrich von Freiburg 210. 

Dionysius Areopagita 2. 

Dionysius Carthusianus (Dionysius 
Rickel) 18. 

Dominicus Gundissalinus 16, 51. 

Duns Scotus 18, 88, 49, 50, 115, 116, 
143, 147, 160, 168. 

Durandus 108, 111, 140. 


Ekkhart 210. 
Emanationslehre 37. 
Endres 209. 
Exemplarismus 210, 212. 
Eustachius Fr. 209. 


F'reudenthal 96. 
Fritsch Fr. 182. 
Fülbert 2. 


Gaß G. 182. 

Gerbert von Reims 2. 

Gioberti 6, 196 ff. 

Grabmann 191, 208, 209, 210, 212, 216. 
Gregor d. Gr. 78. 

Guttmann 17. 


Habrich 150. 
Heinrich von Gent 17, 51, 82, 116, 124, 
143, 210. 


218 Namen- und 


Heinrich Seuse 210. 

Hertling Frhr. v. 12, 18, 23, 24, 211. 
Hieronymus (Glosse zu Ezechiel) 181. 
Hugo von St. Victor 27, 82, 165. 


Jahnel 182. 

Jean Richard 5. 

Jeiler 198. 

Johannes Damascenus 121, 152, 160, 
168, 205. 

Johannes von Rupella 18. 

Justin 2. 

Illaminatismus 212. 

ntelligenzenlehre 46. 

Isaac Israeli 86, 46. 


Kant 185. 

Kaufmann 96. 

Krause Jos. 4, 11, 15, 20, 27, 28, 33, 
84, 42, 54, 193, 212. 

Kreatianismus 38, 46. 

Krebs 210. 


Lebensgeister 36. 
Liber de Causis 45, 46. 
Locke John 211. 


Macrobius 44. 

Magister Praepositivus 170. 
Magister Sententiarum 26, 78, 79. 
Manichneer 49. 

Materialität der Seele 14 ff. 
Matthaeus von Aquasparta 209. 
Mausbach 148. 

Mercier 150. 

Minucius Felix 2. 

Morgott 26. 

Mystik. 5. 


Neuplatonismus 5, 19, 35, 115. 
Nominalisten 82, 111. 
Nor; 14, 23, 35. 


Odo von Cambrai 38. 
Ontologisten 192. 
Origenes 45. 

Ostler 83. 


Pekkham Joh. 209. 
Pelagianer 175. 


Sachregister. 


Petrus Lombardus 165, 175. 

Petrus von Tarantasia 38, 83, 143, 
168, 182. 

Pfeifer 52, 54. 

Plato 8, 11, 19, 44, 61, 62, 7. 111, 
142, 193. 

Plotin 85. 

Praeexistenzlehre 44. 

Prantl 125. 

Pythagoras 67, 114. 


Rabus 182. 
Richard von Midletown 18 
Roger Martson 209. 


Sattel 179. 

Schell 24. 

Schneid 20, 27. 
Schneider 28 und fusius. 
Siebeck 35. 

Simar 122, 182. 


"Tertullian 2. 

Thomas von Aquin 1, 5, 7, 10, 16, 17. 
21, 28, 28, 29, 35, 38, 48, 49, 50, 
51, 60, 61, 82, 107, 112, 124, 143. 
147, 148, 150, 154, 159, 160, 162, 
168, 171, 175, 180, 193. 

Traduzianismus 38, 44. 

| Treudelenburg 125. 


Übergangslehre 22, 28, 35. 
Überweg-Heinze 182. 


Varro 67, 114. 


Walter 125 ff.. 132 ff. 

Werner Karl 4, 36. 

Wetzer und Welte, Kirchenlexikon 26. 
Wilhelm von Auvergne 21, 111, 208. 
Wilhelm von Conches 2, 3. 

Wilhelm von Lamarre 51. 

Windelband 3. 

Witelo 43. 

Wittmann 16 ff. 


Zeller 125 ff. 
Ziesché Kurt 11, 16. 
| Zigliara 193, 212. 


—— — — a — MEM € MÀ M €—  ——ÀÀ a M— nta 


—— ee Ó95—9———— - ---. 


Berichtigungen. 


S. 12 Zeile 18 lies „ohne das andere“ statt „oder dem anderen“. 

S. 16 ist im ersten Satze eine Unrichtigkeit unterlaufen. Man lese: 
Die so als notwendig erwiesene Materie der Seele und der Geister gibt Bona- 
ventura Anlaß, die Engelsubstanz als aus verschiedenen Naturen zusammen- 
gesetzt zu bezeichnen. Die geistige Materie bedeutet also... 

S. 16 Anm. 2 vgl. dazu noch Il. d. 12. a. 1. q. 1: materia prima potest 
considerari informis, existere autem non potest omni forma spoliata. 

S. .03 Anm. 1 lies: und IV d. 43. a. 1. q. 4. statt: und d. 49. p 2. 5. 
2. a. 1l. q. l. 

S. 62 Anm. 4 lies Baumgartner statt Baumgarten, Anm. 5 Zeile 3 
lies ut puto statt puta. 

S. 63. Die dreifache Unterscheidung von Formverhältnissen findet 
sich in I. d. 8. p. 2. q. 3. 

S. 68 Anm. 4 lies Si igitur statt Sigitur. 

S. 78 Zeile 12 von oben nach ,Leben* ist einzufügen: scheinbar oder 
zum Teil. 


S. 96 Abschnitt ,Die Phantasie" erste Zeile lies innere statt ninnere. 


BEITRÄGE ZUR GESCHICHTE DER. PHILOSOPHIE 
DES MITTELALTERS. 


— ee -- -—-- 


TEXTE UND UNTERSUCHUNGEN. 


HERAUSGEGEBEN 


VON 


Dr. CLEMENS BAEUMKER, 


0. Ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT STRASSBURG, 


UND 


Dr. GEORG FREIH. VON HERTLING, 


0.0. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT MÜNCHEN. 


BAND VI. HEFT 6. 


P. ROUSSELOT. DOCTEUR ES LETTRES, POUR L'HISTOIRE 
DU PROBLEME DE L'AMOUR AU MOYEN AGE. 


LT Nr 


MÜNSTER 1908. 


DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFFSCHEN BUCHHANDLUNG. 


POUR L’HISTOIRE 


DU 


PROBLEME DE L'AMOUR 


AU MOYEN AGE. 


PAR 


PIERRE ROUSSELOT 


DOCTEUR EN LETTRES. 


aC DESNOU- 


MÜNSTER 1908. 


DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFFSCHEN BUCHHANDLUNG. 


- TABLE DES MATIERES. 


PREFAUE M LL 
PREMIERE PARTIE. — La conception physique ou gréco-tliomiste 
Chapitre 1. — Solution thomiste du probléme de l'amour 
$ 1. Theorie du tout et de la partie 
8 2. L'appétit universel de Dieu . 
$ 3. Coincidence du bien spirituel et du bien en sol . 


Chapitre Il. — Remarques sur les éléments de la solution thomiste 
dans la pensée grecque et la pensée médiévale . 
$ 1. La théorie du tout et de la partie 
8 2. La theorie de l'appeétit universel de Dieu . 
$ 3. La coincidence du bien des esprits et du bien en soi. 
Chapitre III. — Deux ébauches médiévales de la théorie „physique*. 
Hugues de S. Victor et S. Bernard 
8 1. Hugues de 8. Victor 
8 2. S. Bernard 


SECONDE PARTIE. :- La conception extatique 


Chapitre I. — Premier caractére: Dualité de l'aimant et de l'aimé 
$ 1. . . . . 
$ 2. Spéculations srstématique isstics du premier caractere de 
l'amour . 
Chapitre Il. — Second caractére. Violence de l'amour 
8 1. 
$ 2. Spéculations syaté matiques 
Chapitre III. — Troisieme caractere: L'amour irrationnel 
$ 1. 
$ 2. Spéculation systématique 
Cliapitre IV. — Quatrieme caractere: L'amour fin derniere 


2 Spéculation systématique.  L'essence de la béatitude: la 
possession par l'amour . . . 
APPENDICE I. — La position du probleme de l'amour chez les premiers 
scolastiques . . . 
APPENDICE 1I. — L'identitication formelle d'amour et d'intellection chez 
Guillaume de S, Thierry 

TABLE DES NOMS PROPRES 


-] -] eo 


but — mà 
e c'e 


33 
32 
39 


43 
43 
49 
56 
58 
58 


62 
65 


69 
16 
16 
19 


gu 
80 


8l 


&8 


96 


. 103 


d 


ABRÉVIATIONS EMPLOYÉES. 


Pour citer S. Thomas, on a usé des abréviations suivantes: 


3. d. 28 q. 1 à. 6 ad2 = In Zum Sententiarum, distinctione 25", quaestione 1%, 
articulo 6°, ad secundum. 

l, q. 28 a, 3 c. — Prima pars Summae theologicae, quaestione 28^, ar. 
ticulo 3o, in corpore articuli. 

3 CG. 50 — Summa contra Gentiles, libro 3o, capite 50», 

Pot. — Quaestiones disputatae de Potentia. 

Ver. — . . de Veritate. 

Mal. = r „ de Malo. 

Car. | = „ ; de Caritate. 

Virt. Com. — „ . de Virtutibus in communi. 

Quodl. 6 a. 4 -— Quodlibetum Sum, articulo 49. 

In Div. Nom. c. 41.9 = Commentarius in librum beati Dionysii de divinis 


Nominibus. In caput 4um, lectione 9^. 
S. Thomas est cité d'apres l'édition Fretté (Paris. Vives.). 
PL. et PG. désignent les Patrologies latine et grecque de Migne. — Les 
chiffres qui suivent renvoient nu volume et à la colonne. 
Quelques abréviations employees dans l'appendice 11 sont expliquées au 
début. de cet appendice. 


PREFACE. 


Ce qu'on appelle ici le „problöme de l'amour* pourrait, en 
lermes abstraits, se formuler ainsi: Un amour qui ne soit pas 
egoiste est-il possible? Et, s'il est possible, quel est le rapport de 
ce pur iunour d'autrui à l'amour de soi, qui semble etre le fond 
de toutes les tendances naturelles? Le probléme de l'amour est 
done analogue à celui de la connaissance; d'un cóté, l'on se de- 
ınande si et comment l'étre peut avoir conscience de ce qui n'est 
pas lui-méme; de l'autre, si et comment l'appétit d'un etre peut 
lendre à ce qui n'est pas son bien propre; de part et d'autre, 
une réponse affirmative seinble de plus en plus difficile quand on 
approfondit davantage et la notion de conscience et la notion 
d'appcetit. 

Au Moyen Age, le probléme de lamour se posait princi- 
palement sous la forme suivante: Utrum homo naturaliter. diligat 
Deum plus quam. semetipsum ?!) La Scofastique n'aurait pu, ce 
semble, concentrer la question dans une formule plus heureuse, 
parce qu'aucune n'eüt été tout à la fois aussi concrete et aussi 
profonde. Pour ces hommes, Dieu etait, par excellence, l'Etre 
réel, personnel, vivant; la question de son amour ctait incessam- 
ment pressante et actuelle. De plus, ce Dieu, objet de l'amour 
vertueux commandé aux créatures libres, était en inéóme temps 
l'auteur des appétits naturels, et la seule fin derniere, réunissant 
en soi la totalit« du Bien: si done la conciliation. de l'amour 
propre et du pur amour d'autrui était possible, il semble que 
c'est. dans l'amour de Dieu qu'on devait la trouver, et* que 
l'analyse de cet amour donnerait aussi les principes qui permet- 
traient de juger des autres affections ,desintéressées*. 


') Voir à l'appendice I les références des premiers scolastiques. 


Beiträze Vl,v. Housselot, Probleme de l'iunour. | 


V 
9 Probléme de l'amour. 


On le voit facilement, d'ailleurs: l'unanimité à proclamer 
que Dieu seul est la (in qui beatitie l'homme laissait subsister le 
probléme de lamour. Tous pensaient que la meilleure facon, 
pour l'homme, de s aimer soi-ménme, c'est de se livrer tout entier 
a lamour de Dieu. Mais d’affirmer, pour la vie cternelle, là 
convergence réelle des deux amours (amour du bonheur personnd: 
amour pur, de bienveillance. d'amitié), ce n'était point résoudre 
cette question spéculative: les deux especes d'amour sont-elles 
irréductibles, ou peut-on les ramener à un principe commun: 
Jajoute, pour delimiter la question telle quelle se posait alors 
quon était encore unanime à exclure une des réponses les plus 
radicales au probléme, celle qui aurait consisté à faire de l'amour 
de Dieu, purement et simplement, un moyen par rapport à l'amour 
de soi. La tradition disait trop haut quil faut aimer Dieu pour 
lui-méme, et plus que soi-méme !);; si un tel amour etait coni 
mande, il était donc possible, et nul scolastique n'eüt songe à le 
nier. Voilà précisément ce qui rendait difficile la position de 
ceux qui, disciples d'Augustin ou d Aristote, définissaient la vo- 
lonté de l'homme par lappeétit du bonheur: il leur fallait con- 
cilier avec ce premier principe la possibilité. d'un amour de Dieu 
lel, que l'homme füt prét à sacrifier à eet Etre distinct. de lui 
tous ses biens du corps et de lesprit, et son bonheur meme ?). 


') TI suffit de renvoyer au fameux chapitre de S. Augustin sur les 
fruenda et les utenda; cette distinction, comme on sait, a fourni au Maitre 
des Sentences le début et la division de son ouvrage. Hemarquer spécialement 
laffirmation: „sed nec se ipso quisquam frui debet, si liquido advertas: quia 
nee se Ipsum diligere, sed propter illum quo fruendum est..." (Aug. De doctrina 
christiana 1. I c. 22 n. 21. PL. 34. 26). Un texte souvent cité est aussi celui 
du Pseudo-Prosper (Julianus Pomerius, De rita contemplatira, c. 25. VL. 59. 
^08): „si vero propter illa quae praestat amatur, non utique gratis amatur: 
quia iam illud propter quod diligitur, ei, quod dictu «quoque nefas es. 
antefertur.“ 

") [/amour de Dieu, tel que le présentait le christianisme. impliquait neces- 
sairement un certain mépris de soi, un renoncement à soi-m&me. Cette habitude 
de la’ pensée chrétienne amena plusieurs écrivains à considérer le sacrifice et la 
souffrance comme des éléments essentiels de tout amour (v. 2me partie, ch. 2; 
Pour ceux qui voulaient concilier l'amour de Dieu et l'amour de soi, tant quil 
ne s'agissait que du sacrifice des biens temporels et de la mortification des 
appétits mauvais, la táche n'était pas fort difficile. Quant à l'idee d'un sacrifice 
possible des biens spirituels, elle ne s'est pas posée an Moyen Age aussi nette- 


m-— 


3 Preface. 3 


En présence du probléme ainsi défini, deux conceptions de 
l'amour se partagent les esprils au Moyen Age; on peul les ap- 
peler la conceplion physique et la conception wrtatique. — Physique, 
cela va de sol, ne signilie pas ici corporel: les partisans les plus 
deeides de celle. maniere de voir ne regardent l'amour sensible 
que comme unu reflet, une faible image de lamour spirituel. 
Physique signifie naturel, et sert iei à designer la doctrine de 
ceux qui fondent tous les amours réels ou possibles sur la 
nécessaire propension qu'ont les étres de la nature à rechercher 
leur propre bien. Pour ces auteurs, il y a entre l'amour de 
Dieu et l'amour de soi une identilé foneiere, quoique secrete, qui 
en fait la double expression d'un méme appetit, le plus profond 
el le plus naturel de tous, ou, pour mieux dire, le seul naturel. 
Gelle maniere de voir esl celle, par exemple, de Hugues (de 
S. Vielor dans son traile de Nacreimnentis; cest celle de S. Bernard 
dans le de Diligendo Deo; elle lrouve un appui trés ferme dans 
les doctrines néo-platoniciennes du Pseudo-Denys. Elle fut, entin, 
precisée et systémalisee par S. Thomas. C'est S. Thomas, sin- 
spirant d'Aristole, qui en dégage le principe fondamental, en 
montrant que Vunite (plutól que  l'individualilé) est la raison 
d'etre, la mesure et l'idéal de l'amour; il rétablit, du meme coup, 
la continuité parfaite entre l'amour de convoilise el l'amour 
d'amitié; — La coueeplion physique. pourrait encore s'appeler la 
conceplion gréco-Lhomiste. 

La conception ertatique, au contraire, est d'aulant plus 
aceusée chez un auteur, quil prend plus de soin de couper 
toutes les attaches qui semblent. unir l'amour d'autrui aux ineli- 
nalions égoistes: l'amour, pour les lenants de cetle école, est 
d'aulant plus parfait, d'autant plus amour, quil mel plus com- 


ment que plus tard. Cependant, la plus fameuse de ces „suppositions impossi- 
bles* qu'on diseuta au temps du Quiétisme, celle qui consiste à offrir a Dieu 
le saerifice de sa béntitude personnelle, ne pouvait etre completement ignorde, 
Elle était, en effet, suggérée par deux passages de la Bible: (Exode, 32. 31. 
„Aut dimitte eis hane noxam, aut dele me de libro tuo, quem scripsisti." — 
Rom. 9.3. ,Optabam .. ego anathema esse a Christo pro fratribus meis*), On 
eongoit qu'il püt sembler difficile de concilier les expressions de Moise et de 
&, Paul avee In doctrine classique. de la héatitude. 


|] * 





E — 


4 Probléme de l'amour. 


plétement le sujet. „hors de lui-méme* !). Il s'ensuit que l'amour 
parfait et vraiment digne de ce nom requiert une reelle dudlit 
de termes: le tvpe du véritable amour n'est plus, comme pour 
les auteurs précédents, celui que tout étre de la nature se porle 
nécessairement à lui-méme. L'amour est tout à la fois extreme 
inent. violent et extrémement libre: libre, parce qu on ne saurail 
lui trouver d'autre raison que lui-méme, indépendant quil es 
des appétits naturels; violent, parce quil va à l'encontre de ce 
appetits, qu'il les tyrannise, quil semble ne pouvoir etre assouvi 
que par la destruction du sujet qui :ime, par son absorption 
dans lobjet aimé. Etant tel, il na pas d'autre but que lur 
méme, on lui sacrifie tout dans l'homme, jusquau bonheur « 
jusquà la raison. la conceplion extatique de lamour a cl 
exposée avec infiniment d'art, de ferveur et de subtilit« par 
quelques-uns de ces mvstiques «perdument dialecticiens qui soul 
les figures les plus originales du XII? siecle; on la rencontre à 
Saint-Victor, dans lordre de Citeaux, dans lécole d'Abelard. el 
les traces en sont reconnaissables dans la scolastique des 
l'ranciscains. 

Les textes que nous citerons et les counexions logiques que 
nous essaierons de faire ressorlir suffisent, croyons-nous, à legi 
timer nolre classement des théories médiévales de lamour. |l 
est clair, d'ailleurs, que cette division en deux groupes, ou selon 
deux directions, ne doit pas étre considéree comme correspondail 
à une séparalion absolue. (est une distinction. vraie dans l'en- 
semble, et qui peut guider utilement dans letude des pensees 
individuelles, nuancées à linfini. Il v a plus: l'on trouvera le 
mémes auteurs (Hugues et S. Bernard par exemple), cités suc- 
cessivement comme partisans de la conception physique et de la 
conception ectatique. Um pareil. procédé. est nécessaire lorsqu'on 
étudie lhistoire des idées au XII? siecle. En ce temps on la 
speeulation est encore toute scolaire, les concepls définis sont 
facilement en désaccord avec les intuitions profondes. Ces in- 


' C'est en ce sens que le Pseudo-Arcopagite déclare l'amour .estatique* 
(Noms dirins c, 4 n, 13. PG. 3. 7121. L'expresaion etait, d'ailleurs, accepter 
par les écrivaina de toutes les écoles; son auteur luiméme concoit en realite 
l'amour à la. facon des néo-platoniciens (v. p 33). 


— 


Préfucec, h 


luitions, absentes des lraités systömatiques qu'on ébauche, s'expri- 
ment en formules vigoureuses dans les sermons, les meditations, 
les confessions, les effusions lyriques si nombreuses que ee sicele 
nous a legueées. Mais lhistorien. en retrouve la trace dans les 
syslemes élaborés plus tard; c'est done son droit de les rechereher 
dans ces poemes en prose passionnee, olı elles preexistaient seu- 
lement peut-étre à. état. m^taphorique et sentimental: — seul, 
Fobseur travail psychologique des contemplatils peut expliquer, 
(puisque seul il l'a rendu possible,) le conflit d'idees claires qui 
suivra !), 

Ici d'ailleurs l'on n'a pas eu l'ambition d’eerire une histoire 
de deux conceptions de l'amour, meme pour ce qui concerne les 
XIH* et XIII* siecles, période à laquelle le present travail est 
restreint, On a simplement voulu rassembler quelques matériaux 
pour ceux que tenterait une pareille étude, et éclairer, en cer- 
tains points, les secrétes relations logiques qui ont fait sattirer 
ou se repousser les idées, Les résultats de nos recherches ont 
eté répartis sous deux chefs. 

La premiere parlie est consaeree à la conception physique. 
On sy propose surtout de mettre: nettement en relief ce qu'a 
d'original la solution de S. Thomas. (C'est pourquoi, aprés de 





') Si l'on voulait, par exemple, éóerire une Philosophie de S. Bernnril, 
celte étude se diviseriit naturellement en deux parties: Philosophie erplicite et 
Philosophie implicite, La premiere serait courte, söche, et, en somme, de peu 
d'intérét. C'est la seconde qui permettrait d'assigner à 5, Bernard sa vraie 
place dans l'histoire de la pensée chrétienne, en dégageant son apport original, 
Nous eitons plus loin plusieurs passages des Sermons sur les Cantiques: l'exal- 
tation oraioire de ces morceaux est précisément ce qui permet à la métaphy. 
sique latente dans la vie intérieure de l'auteur, de s'y traduire en formules 
d'une précision inespérée. Ces sermons ont toute la liberté d'une effusion soli- 
tame, tandis que la présence d'un auditoire stimule la hardiesse de l'expression: 

Aussi le transmis, le convenu, le traditionnel tombe, dans la mesure oü il n'est 
pas incorporé; l'homme parle comme il sent. — C'est un travail difficile et 
délieat, sans donte, d'extraire une ,métaphysique* de tout ce lyrisme, mais 
cest un travail nécessaire à l'histoire des idées, Ainsi, pour prendre un 
exemple dans les conceptions systémnatiques du siecle suivant, l'idée de la 
possession réelle par amour, si parfaitement étrangere à l'antiquité, et qui joue 
un si grand róle dans les théories franeiscaines de la volonté, n'a pu ötre 
préparée que par l'usage constant de certaines inétaphores au — XII? siecle 

(dv. 2me partie, ch. 4). 





6 Probleme de l'amour. Preface. 


eourtes observations sur les éléments de celte solution, dans 
l'Antiquité et au Moven Age, lon examine les ebauches de la 
conception physique qu ont données, au XII* siecle, Hugues de 
S. Vietor et S. Bernard. On comprend mieux, aprés cet examen, 
le röle des nouveaux priucipes, pris d'Aristote, qui ont permis à 
S. Thomas de concevoir un amour en continuité avec lamour- 
propre, et, malgré cela, vraiment desinteresse. 

Dans la seconde partie, l'on fait ressortir, à l'aide de textes 
qui ont paru particulierement significatifs, les principaux caracteres 
de la conception .extatique* de l'amour, et l'on en rapproche 
certaines spéculations systématiques qui dans le domaine philoso- 
phique ou theologique, en sont issues. 


PREMIERE PARTIE. 
LA CONCEPTION PHYSIQUE, OU GRECO-THOMISTE. 


CHAPITRE 1. 
SOLUTION THOMINTE DU PROBLEME DE L'AMOUR, 
l. 


Amicabiliu quae. sunt ad alterum venerunt. er amicabilibus 
quae sunt. ad seipsum. Kette sentence du Philosophe au IX" livre 
de l'Ethique!), qui pouvait servir de conmimune devise à tous les 
partisans de la conception ,physique^, était susceptible de deux 
interprétations differentes. On pouvait. prendre les mols dans 
leur sen$ immédiat et superliciel, et dire que l'amour-propre est 
seulement un point de départ nécessaire, une cause motrice 
occasionnelle qui, cliez tous les hommes, donne le premier branle 
à la puissance d'aimer. (On pouvait, creusant davantage, et 
cherchant non seulement l'occasion premiere, mais encore la 
raison. formelle de lamour, affirmer qu'une appetition ?) n'est 


!) rà qiAixà Ó& xoOz tots qíAoUz 5... Poixev £x 16r 90g Favtór EAykrdfra 
(Eth. Nie. IX. 4. Ed. de Berlin 1166 a 1—2:;. Je cite naturellement le texte de 
V Ethique que connaissaient les Scolastiques, c'est à dire la traduction d'Hermann 
l'Allemand. 

^; ]] n'est peut-étre pas inutile de rappeler que, selon la doctrine com- 
mune du Moyen Age, lamour est inclus et supposé dans toute appetition. 
Aelred de Rye distingue trois choses en láme: la mémoire, la science. „et 
amorein sire roluntatem“ (Speculum Caritatis. PL. 195. 507). Cp. Guillaume de 
S. Thierry: „Quantum enim ad animum, amore movemur, quocunque movemur* 
(Exp. in Cantica. c. I. PL. 180. 492). S. Thomas /» Dir. Nom. c. 4 1.9. „Est 
autem amor prima et communis radix omnium appetitivarum operationum, quod 
patet inspicienti per singula^ (Fretté t. XXIX p. 451). Cp. ib. p 452, et 
la 22^ q. 28 a. 6: , Omne agens agit. propter finem aliquem ... Finis autem 


N Probleme de l':iunour. 


concevable que comme une recherche de soi-meme, et non seule- 
ment faire dériver de laniour-propre les inclinations altruistes. 
mais encore les y réduire, d'une facon qui restait à préciser. Si 
l'on adoptait le premier parti, il n'était pas trop malaise de 
s'entendre avec les tenants. de lamour „extatique“. Si l'on 
choisissait le second, il fallait, semble-t-il, ne considérer. les 
affections altruistes que comme des imitations, des participations 
de linelination égoiste; lamour qu'une substance singuliere se 
porte à elle-méme était alors la mesure, le modele et la raison 
de tous les autres amours qui peuvent se trouver en elle. EI 
c'est ici qu'il devenait difficile d'expliquer les faits que l'expérience 
imposait ou que supposait le dogme; il semblait qu'on ue pit 
distinguer qu'en paroles l'amour d'amitié et l'amour de desir ou 
de convoitise. 

S. Thomas enseigne que la tendance à la tin derniere spe- 
cifie la volonté; oi que la volonté se tourne, c'est l’appctit de la 
fin derniere qui la fait agir. Or, cette fin derniere, ce bien par- 
fait, ce moteur universel et nécessaire de la volonté, c'est le 
bonheur. S. Thomas, en laffirmant, ue fait que préciser là 
doctrine augustinienne de la béatitude, qui s'adapte tout naturel- 
lement au peripatctisme. 

Necesse est quod omnia quae homo appetit, appetat propter ulti- 
mum finem .. . ultimus finis hoc modo se habet in movendo appetitum. 
sicut. se habet in alis motionibus primum movens. Manifestum est 


autem quod causae secundae moventes non movent, nisi seeundum quod 
moventur a primo movente; unde secunda appetibilia non movent appe- 


est bonum desideratum et «matum unicuique. Unde manifestum est quod omne 
agens, quodcunque sit, agit quamcunque actionem ex aliquo amore.^ Cp. 2a 2ae 
q. 125 a. 2. l'amour, pris ainsi au sena large, comprend méme ces „bienveil- 
lances^ transitoires qui se distinguent de l'amour pris au sens restreint d'une 
passion habituelle et forte (stabilimenti. coluntatis in bono. rolito, S. Thomas 
Pot. q. 9 a. 9; v. Zu 2«ue «q. 27 a. 2, et, dans les premieres rédactions du 
Contra Gentes, publiées par Uccelli (Paris Migne 1858], les col. 213 et 216. 
L'amour au sens restreint est, suivant cette doctrine, un cas particulier. oü de 
favorables conditions de grossissement permettent de mieux étudier l'amour au 
seus large. C'est l'umour au sens d'une passion enracinée dans l'àme qui 
fait l'objet du fameux traité d'André le Chapelain. comme le montre sa detini- 
tion: „Amor est passio quaedam innata procedens ex visione et immoderata 
cogitatione formae. alterius sexus , .* (De Amore libri WI. 


Ed. 'Trojel. Hauniae 
1892. Lib. lc. 1 p. 3). 





-— 


Solution thomiste da probleme de l'umour. J 


litum nisi in ordine ad primum appetibile, quod est ulliinus linis (1*. 24e 
q. La. 6). Ultimus linis est beatitudo, quam omnes appetunt, ut Augusti- 
nus dicit (1^ 225 q, 1 a. 8. Sed Contra). Bonum perfectum . . , est ul- 
limus finis (ib. a. 6).  Halio aulem beatitudinis communis est ut sit 
bonum perfectum, sicut. dielum est. Cum autem. bonum sit obiectum 
voluntalis, perfectum bonum est alieuius quod totaliter. eius. voluntati 
salisfaeit. Unde appetere beatitndinem nihil aliud est quam appetere ut 
voluntas salielur, quod quilibet voll. (1^ 2^9 q,; 5 a. 8 Gp, outre les 
premiéres questions de la 1^ 2^5, les articles 1 et 2 de la. q. 10, et ] 
p. 4. 82 a. 1 et 2. — Ver. 4. 22 a. 5 el G6, — Mal. q. 6 a. 4). 

(est seulement, semble-t-il, tirer la conclusion legitime des 
Lextes qu'on vient de citer, que d’alirmer, comme l'auteur le fait 
ailleurs, que l'amour de soi est li mesure de lous les autres 
amours, et les surpasse tous: - 

Finis ultimus euiuslibet facientis, in quantum est faciens, est ipse- 
mel: utimur enim factis a nobis propter nos; et si aliquid. aliquando 
propter alium homo faciat, hoc refertur in bonum suum, vel utile vel 
delectabile vel honestum (3 GG, 17. 1). Unumquodque, ceteris paribus, 
plus se amat quam aliquid. aliud; euius signum est, quod quanto aliquid 
est alieui propinquius, magis naluraliter amatur. (1 GG, 102. 2). Hlud 
quod est potissimum in unoquoque genere est mensura omnium eorum 
quae sunt illius generis, ut patet. per Philosophum in X Metaph. Potis- 
simum autem in genere amoris. hominum est amor quo quis amat se 
ipsum; el ideo ex hoc amore necesse est mensuram accipere omnis quo 
quis alium amal. Unde et in IX Ethic, Philosophus dicit quod „Ami- 
eabilia quae sunl ad alterum . ..* etc. (Quodl. 5 a. 6; ep. In 9 Eth. 1. 4). 
Amicitia proprie non habelur ad seipsum, sed aliquid maius amicitia, 
quia amicitia unionem quandam 'importal. Dicit. enim. Dionysius Div. 
Nom. e. 4, quod amor est virtus uniliva. Unicuique autem ad seipsum 
est unitas, quae est potior unione ad alium. Unde, sieut unitas esl 
principium unionis, ita amor quo quis diligit seipsum est forma et radix 
amicitiae. In hoc enim amicitiam habemus ad alios, quod ad eos nos 
habeamus sieut ad nos ipsos; dicilur enim Ethic. l. IX quod amicahi- 
la...ete, (2^ 2*9 q, 25 a. 4)'). De méme 3 d. 28 q. 1 a. 6. 

C'est eonformément à ces notions que S, Thomas définit 
l'amour: 

') S. Thomas affirme encore que nul ne peut se hair soi-méme (1^ 2ue 
q. 29 a, 4), pas plus qu'il ne peut hair le bien, la béntitude (ib. cf, I» 22e 
q. 9 a 5, q. 10 a. 2 etc). Les preceptes surnaturels sont d'accord avec les 
inclinations naturelles: l'homme doit saimer plus que les autres (Quodl. 8 a, 8: 
Peeearet in ordine caritatis magis alium quam se diligens. Cf. Sermones. do- 
minscales, serm, 25), plus méme que son épouse (24 2«e q, 26 a, 11 ad 2). 





ke 


1U Probléme de Yamour. 


Ex hoc... aliquid dieitur amari quod. appetitus ainantis se habel 
ad illud sicut. ad suum bonum. Ipsa igitur habitudo vel coaptatio appe. 
titus ad aliquid velut ad suum bonum amor vocatur... Unumquodque 
amamus inquantum. est bonum. nostrum (In. Div. Nom. c. 4. 1]. 5. 
Frettó t. AXIN. pp. 451. 452). 

Q'est la couptatio. appetitus, la connaturalitas, le sicul ad s 
qui est, pour S. Thomas, la véritable définition de l'amour. Sl 
parait parfois (3 CG. 90. 5. ib. 153. 1; 4 €G. 21. 7; — 1 q. 30a. 
ad 3) mettre dans le.velle bonum (Cp. Aristote, Rhetorique |. ll. 
c. 4.) le dernier mot de l'amour, c'est affirmer la méme chose en 
d'autres mots, puisque „le bien“ ne peut autrement se deerire 
que conıme l'objet des désirs naturels: id quod omni«a desiderant. 
(La discussion du rapport de l'amour au velle bonum 2* 2** q. 27 
a. 9 eelaire nettement ce point, bien qu'il ne s'y agisse pas de 
l'amour au sens large.) 

Comment avec cela, l'honmine peut-il aimer Dieu plus que 
soi-möme? Repondre simplement que l'homme reconnait en Dieu 
un bien plus excellent que soi-méme, puisque son éótre propre 
n'est qu'une imitation de l'étre de Dieu et un don de la bonté 
divine, c'est marquer une différence d'appréciation intellectuelle, 
qui peut laisser intacte la primauté de l'amour de sci: si en effet, 
ce bien plus excellent, on l'aime pour soi-méme. l'amitié reste 
encore réduite à la convoitise!). Pour «viter cette réduction, il 
faudrait trouver un principe qui portät l'homme à tendre au bien 
de Dieu aussi spontanément, aussi naturellement, aussi directement, 
qu'il tend à son bien propre. Or, de principe d'amour direct et 
véritable, on l'a déjà dit, il n'v en a pas d'autre que l'unité. 

(Vest précisément du concept d'unité que 5. Thomas se sert 
pour résoudre la difficulté. — Voici, en effet, comment il répond à 
la question decisive: L'esprif. eréé. aime-t-il. naturellement Dieu plus 
que soi-inéme ? 


Diligere Deum super omuia. plus quam se ipsuni est naturale uon 
solum angelo et homini. sed etiam cuilibet. creaturae, seciindum quod 
potest amare aut sensibiliter aut naturaliter. Inclinationes enim naturales 
maxime cognosci possunt in his quae naturaliter aguntur absque deli. 
beratione: sie enim. agit unumquodque in natura, sicut aptum natum est 


') Quodl. 1 a. $. fa solution mentionnée est celle de Guillaume 
d'Auxerre. ,v. appendice. D). ] 


Solution thomiste du probleme de l'amour. 11 


agi. Videmus autem «quod unaquaeque pars naturali quadam inclinatione 
operatar ad bonum tolius, eliam cum periculo aut detrimento proprio: 
ut palet eum aliquis manum exponit. gladio ad defensionem capitis, ex 
quo dependet salus totius corporis. Unde naturale est ut. quaelibet pars 
suo modo plus amet tolum quam se ipsam. Unde, et secundum hanc 
naturalem inclinationem, et. seeundum politicam virtutem, bonus civis 
mortis periculo se exponit pro bono communi. Manifestum est autem 
quod Deus est bonum. commune. tolins universi et omnium partium eius; 
unde quaelibet ereatura suo. modo naluraliter plus amat Deum quam se 
ipsam: insensibilia quidem naturaliter, brula vero animalia sensitive, 
creatura vero rationalis per inlellectunlem. amorem, quae dilectio dieitur 
(Quodl. 1 a. 8). 


Celle solution, plus d'une fois repetece par S. Thoinas !), 
fait bien voir que, pour répondre aux difficultés qu'on faisait à 
la conceplion ,physique* au nom de l'amour pur, et désinléressé, 
il mainlient dans toute sa rigueur !'ariome fondamental de la 
doetrine, mais il élargit la »ofion que cet axiome supposait. II de- 
meure aequis qu'une chose est aimée en tant. qu'elle est une avec 
le sujet aimant; mais c'est le coneepl d'unité qui doit étre erili- 
qué, pour qu'on ne le restreigne pas à l'unité égoisle et close 
des ,individus* ?). Pour saisir pleinement la portée de la réponse, 


') Outre le passage cité, extrait d'un article des Quodlibeta qui a pour 
titre: Utrum primus homo in statu innocentiae non dilexerit Deum super omnin, 
l'on peut voir 1» 22^ q. 109 a. 3 (il s'agit toujours de l'homme, in satu na- 
turae integrae); 1 q. 60 a. 5 (il sagit de lange). — Bemargner que, dans ce 
dernier passage, l'inelination du bon citoyen à mourir pour la patrie n'est pas, 
comme dans le Qewodlibetm, attribuée à la vertu et à la nature, mais à la 
seule vertu, et l'auteur ajoute: „Et si homo esset naturalis pars huius civitatis, 
haec inclinatio esset ei naturalis*. En rédigeant, dans les Sentences, la q. 4 
de la dist. 3 du livre 2, S. Thomas, qui rejette pourtant la réponse de Guillaume 
d'Auxerre ignore encore la théorie du tout et de la partie; il en est toujours 
à l'idée de similitude, il oppose le sien et le bien. 1] en est autrement au l. 3 
d. 29 q. 1 a. 3, oü la theorie est déja trés nette, bien que l'opinion soutenue 
soit dite seulement „plus probable* que celle de Guillaume d'Auxerre. Voir 
encore 2^ Zae q. 26 a. 3. 

*) Individuum, chez S. Thomas, ne se dit proprement que des étres ma- 
tériels (1 d. 26 q, 1 a. 1 ad 3 etc) et l'unité formelle des différents individus 
d'une méme espöce n'est pas moins réelle que l'unité du supposd singulier, On 
connait l'interessante application tbéologique qui a été faite de cette theorie par 
S. Thomas aux dogmes du péché originel et de la Hédemption. Voir, pour le 
péché originel, 1^ 2^^ q. 81 a. 1; pour la Rédemption, 3 d, 18 q. 1 a. 6, sol. 1: 
Homo singularis est minus dignus quam natura communis: quia divinius est 


i 











_— 


Solution thomiste du probléme de l'amour, 13 


à son individualité bornee, Si „Platon* avait dit vrai, el que 
les idées séparées exislassent, chaque lion singulier préfererail à 
soi-méme le Lion en soi. L'homme, qui concoit l'idée abstraite 
d'humanité, préfere ,l'humanité* à soi-méme. Ge que S. Thomas 
dit des parties, il le pense plus encore des participations !). 

EL c'est pourquoi sa solution rend compte du cas de l'amour 
de Dieu. Dieu n'est pas, pour S. Thomas, l'ensemble des étres 
de l'univers; il est | /ese infini, séparé, duquel tous les etres par- 
ticipent en l'imitant. Lorsque c'est à Dieu qu'on songe, il faut 
dire de loute eréeature: hoc ipsum quod. est, alterius est. On répon- 
dra done à la question classique: quia omnis creatura: naturaliter 
secundum. id quod. est, Dei est, sequitur. quod | naturali dilectione 
eliam | angelus. et homo plus et prineipalius diligat Deum | quem 
seipsum ?) 

Grüce à celle explieation, il devient clair que l'amour d’amitie 
et l'amour de convoilise ne sont plus deux phenomenes enliere- 
ment différents et réunis, on ne sait par quel hasard, sous l'óti- 
quette d'un méme nom, mais qu'ils sont, au contraire, en parfaite 
conlinuité, Par l'amour de convoitise, je constitue un objet 
instrument par rapport à moi-möme, — partie de moi-méme, 
pour ainsi dire, — je ne le considere qu'en fonction de moi-méme 
(ainsi l'eau que je bois, le pain que je m'assimile, la fleur que 
je respire, et que je jelle lorsqu'elle ne me plait plus); par 
l'amour d'amitié, c'est le moi, le moi individuel el borne que je 
ne regarde plus qu'en fonetion de l'objet aimé; mon amour na- 
turel me constitue parlie d'un vaste ensemble, qui m'englobe, ou 


' 14. 60 à. 5 ad 1: In illis quorum unum est tota ratio existendi et 
bonitatis aliis, magis diligitur naturaliter tale alterum quam ipsum, sieut dietum 
est quod unaquaeque pars diligit naturaliter totum plus quam se, et quodlibet 
singulare naturaliter diligit plus bonum suae speciei, quam bonum suum singu- 
lare, Le prineipe énoncé au dehut de Ju phrase ne convient. qu'à Dieu (foa 
relio); pour en conclure, comme fait S, Thomas, la préférence de l'individu 
pour lespece, il faut logiquement sous-entendre ce que nous disons dans le 
texte. Cp. ib. ad 3: Natura reflectitur, non solum quantum ad id quod est ei 
singulare, sed multo magis quantum ad commune. C'est pour vela, dit ailleurs 
8. Thomas, que les plaisirs de la génération sont plus vifs que ceux du 
manger et du boire. 

?) Y q. 66 a. 5, 


14 Probléme de l'amour. 


participation d'un éótre supérieur, qui me fait exister. (ip. In 
Div. Nom. c. 4& 1. 9. (Frette t. NXIX p. 452) et l. 10 (ib. p. 1571. 
Quand je désire un fruit ou une fleur, c'est moi que jaime en 
réalité !); de méme, quand je cherche mon plaisir et que je crois 
m'aimer, en réalité, plus profondément et plus vraiment, c'est 
Dieu que j'aime ?). 

Ainsi 5. Thomas concilie ces deux affirmations opposees en 
apparence: 1? l'amour désintéressé est possible, et inéme pro- 
fondément naturel. — 2° l'amour purement ,extatique*, l'amour 
de pure dualité est impossible. „Supposc, dit-il, que Dieu ne füt 
pas le bien de l'homme, l'homme n'aurait aucune raison d'aimer 
Dieu* 3). Et la raison qui accorde ces deux assertions, c'est que 
l'homme n'est un que comme il est éfre, c'est à dire en tant seu- 
lement qu'il est une participation déficiente de Dieu. (7est donc. 
pour ainsi dire, à force de radicalisme philosophique, que 5. 
Thomas parvient à expliquer l'àme mvstique à elle-méme. L'imn- 
portance théologique de cette solution «minemment conciliatrice 
était grande, parce qu'elle venait renforcer une conception de: 
rapports de la nature et de la gräce plus grecque qu'augustinienne, 
ct encore imparfaitement coimnprise en Occident. L’importance 
philosophique eüt pu en étre aussi trés considérable, si l'autenr 
avail abordé plus hardiment cette critique du concept d’unite que 
Loujours ses réponses impliquent, sans assez nettement la formuler). 


'; 8 d. 29 «q. 1 a. 3. Opusc 2, De perfectione ritae spiritualis c. Nil 
(retté t, XXIV. pp. 181. 132). 

*) ef. p. 8 et suiv. 

*) 2* Zune q. 26 a. 13 ad 3, et de méme 1 q. 60 2.5 ad 2: „Non enim 
esset. in natura alicuius quod amaret Deum nisi ex eo quod unumquodque de- 
pendet a hono quod est Deus." 

') Sur ce point, il devait toujours s'en tenir à des indications voilées et 
à des réminiscences suggestives. A propos du mystere de la Trinité, il ecrit 
quelque part: [dem et diversum sufficienter dividunt ens crentum (1 d. 4 a. 3 
ad 1j. — Quand on étudie sa théorie des éótres intellectuels, on se convainc que 
l'immatérialité, au sens thomiste, pourrait étre définie par la pénetrabilite. Natura 
spiritualis est. facta quantam ad secundum esse suum indeterminata, et omnium 
capax ... quodammodo ... et per hoc quod alicui adhaeret, efficitur unum 
cum eo; sicut intellectus fit quodammodo ipsum intelligibile intelligendo. et 
voluntas ipsum appetibile amando (Ver. q. 24 a. 10); et lon est tente, pour 
résumer cette theorie, de changer un mot à ln. précédente forinule, et de die: 





-— 


Solution thomiste du probléme de l'amour, 15 


H. 

ie n'est pas encore donner le dernier mot de la solution 
thomiste, que de montrer, par la théorie du tout et de la partie, 
qu'on peut, tout en restant fidele à la conception physique, parler 
d'un amour vraiment désinléressé, el concevoir que l'homme aime 
Dieu plus que soi-méme. — Gerlaines expressions de 5. Thomas 
montrent. clairement qu'il allait plus loin, et qu'il prétendait faire 
disparaitre jusqu'à l'apparenle opposition entre l'amour de soi el 
l'amour de Dieu, qui esl impliquée dans cetle expression: aimer 
Dieu plus que soi-meme, Sa réponse complete tendrait à supprimer 
le probléme en parlant d'un principe opposé à celui que, dans la 
préface, nous avons inentionnd‘ pour lécarler: au lieu de réduire 
l'amour de Dieu à n'étre qu'une lorme de l'amour de soi, c'est 
l'amour de soi qu'il réduit à n'etre qu'une forme de l'amour 
de Dieu. 

S. Thomas enseigne, en effel, que loul etre de la création, 
en chacune de ses appelitions, désire Dieu plus profondément que 
l'objel partieulier qu'il vise, Non seulement dans toule action 
humaine, dans le plus monstrueux péché, c'est à Dien que lend 
réellement linconsciente volonté du peécheur !); mais les animaux 
eux-mémes, les plantes, les étres privés de vie „lendent à Dieu* 


Idem et diversum sufficienter dividunt ens meleria!r. — Enfin, quand on penötre 
sa doctrine de l'amour, on se rend compte que le principe n'en pourrait etre 
completement élucidé sans l'étude des corrections qu'exigent les notions d'iden- 
titd et de divorsité: telles que les livre à l'homme l'expérience du monde sen- 
sible, on ne peut les appliquer à la connaissance des choses dans la complexité 
de leur esse, (c. à. d, secundum quod alterius sunt). On désirerait que S, Thomas 
eüt écrit, comme Adélard de Bath, un traité. De eodem et direrso, et eüt eritiqué 
la formule néoplatonieienne qu'il eite: omnia se inricem perambulant. Un pareil 
regret peut paraitre à premiere vue inspiré par des préoccupations bien moder- 
nes, bien étrangéres à In scolastique; la vérité est pourtant que nulle étude 
n'eüt plus naturellement trouvé place dans une métaphysique dont la caracté- 
ristique est d'opposer les attributs des choses „intelligibles en soi* à la mulli- 
plieite impendtrable des substances matérielles. Toutes les discussions des 
thomistes avec leurs adversaires, sur le terrain de la métaphysique scolastique, 
peuvent se ramener à ce point: les thomistes accusent leurs adversaires de 
juger des ,formes* (séparées ou immanentes) comme on juge des substances 
malérielles (Cp. S. Thomas Virt. Com. a 11). 
') Mal. q. 163.8 ad 1, q.8 a4. 2. €p.24 5 q. 1a, 2 ad 5. 


im : 


16 Probleme de l'amour. 


et „acquierent Dieu chacun à sa maniére*: ut ab ipso ipsummet 
suo modo consequantur (3 €CG. 18. 4). Rien n'est étranger à Dien, 
lout prétend s'unir à lui: Zntendit igitur unumquodque sicut. ultimo 
fini Deo coniungi, quanto. magis sibi possibile est (ib. 95). Cette 
acquisition de Dieu“ consiste, selon S. Thomas, dans l'intellection 
de Dieu tel qu'il est pour les créatures spirituelles, appelées par 
gràce à la vision intuitive; et, pour les autres étres de la nature, 
dans la participation à la ressemblance divine selon le degré 
propre à chacun (v. ib. 19). Je ne connais pas d'exposé plus 
large ct mieux suivi de cette doctrine que celui du 3"* livre 
Contre les Gentils; c'est là qu'on lit l'assertion explicite: Propter 
hoc igitur tendit ad. proprium bouum, quia tendit ad dirinam simt- 
litudinem, et non e converso. (ib. 94). Toute la doctrine thomiste 
de l'amour est une conséquence de cette conception initiale, qui 
définit pour S. Thomas l’appetit. L'idée est d'ailleurs présente 
dans la Somme theologigque; il suffirait, pour en convaincre ceux 
qui ont étudié de prés le texte de cet ouvrage, si soigné, si precis 
dans ses détails, de remarquer la double expression de la solution 
deja mentionée (1l. q. 60 a. 5): principalius «t magis . . plus et 
principalius. Mais on lit encore expressément, 3 l'article de la 
dileclion naturelle de l'homme (1^ 2^* q. 109 a. 3): Diliyere Drum 
super omnit. est quiddam. connaturale homini, et etium: cuilibet erea- 
turae non solum rationali, sed. irrationali, et etii inanimatae, se- 
eundum. modum amoris qui unicuique creaturae. competere potest... 
Manifestum est... quod. bonum partis. est propler. bonum. totius; 
unde naturali appetitu vel amore unaquaeque res particularis 
amat bonum suum proprium propter bonum eominune totius 
universi, quod est Deus. 

Cette nouvelle réponse au probléme de l'amour ne contredit 
pas la premiere, elle l'approfondit. Elle revient à dire que, dans 
un tout naturel, une partie n'a pas d'individualité ou d’unite qui 
puisse faire nombre avec Vindividualité ou l'unité du tout, et, par 
conséquent, s' ,opposer* à elle. Que si, précisément pour le cas 
de l'amour de Dieu, l'expérience montre qu'il v a possibilité de 
conflit, S. Thomas en voit la raison dans un désordre contingen! 
de la nature; sans le péché originel, l'homme aurait soumis ses 
intéréls ,propres* à ceux de Dieu aussi spontanément «que la 





-— 


B 


Solution thomiste du probleme de l'amour. 17 


main s’expose pour le salut du visage, ou la femelle pour ses 
petils. 

Bonum partis est propler bonum lolius... Unde homo in statu 
nalurae integrae dilectionem sui ipsius referebat ad amorem Dei sieut ad 
linem, et similiter dilectionem omnium aliarum rerum, et ita Deum diligebat 
plus «quam seipsum et super omnia. Sed in statu naturae corruptae 
homo ad hoe defieit seeundum | appetitum. voluntatis rationalis, quae 
propler corruptionem naturae sequitur bonum privatum, nisi sanetur per 
graliam Dei. Et ideo dicendum est, quod homo in statu naturae integrae 
non indigebal dono graliae superaddilae naturalibus bonis ad diligendum 
Deum naturaliter super omnia, licet indigeret auxilio Dei ad hoc eum 
moventis; sed in slalu nalurae corruptae indiget homo etiam ad hoc 
auxilio graliae naturam sanantis. (1^ 2^9 4. 109 a. 3). 

M faut noter dans celte réponse la restrietion seeundum ap- 
petitum. voluntatis rationalis. (est seulement dans la vie ration- 
nelle et libre que l'ordre de la nature a été perverti (Cp. déjà 
dans 2 d.3 q. 4 ad ult. l'opposilion de esse naturae et. de rectus 
ordo). S. Thomas dit ailleurs que les pécheurs eux-mémes gar- 
dent l'amour naturel el souverain de Dieu (1 q. 60 a. 5 ad 5); 
il devait le dire, pour etre eonséquent avee lui méme, puisque 
cel amour étant le fond primordial de tous les appetits, s'il venait 
à disparailre, l'égoisme méme n'existerait plus !), 

II y a done, chez les étres qui raisonnent, comme deux 
plans d'appétition. En tant qu'ils sont des étres de la nature 
(naturaliter) ils aiment Dieu plus qu'eux-mémes, et ne le savent 
pas, En tant quils concoivent et raisonnent (rationaliter), ils 
traduisent pour leur eonseience cet appétit de Dieu en appétit du 
„bien en général*; el, comme le „bien en gencral*, n'étant pas un 
etre subsistant, ne peut élre aimé d'amitié pure ?), e'est à l'étre sub- 
sislant restreint qu'ils sont eux-mémes qu'ils rapportent d'abord tous 
leurs désirs; leur róle nalurel était de procurer le bien du toul 


') H faut done, comme d'ailleurs le contexte y invite, entendre, dans le 
texte eité de Ja 1» Zre q. 109 a. 3, naturaliter comme opposé à su pernatirt- 
liter; tandis que dans 1 q. 60 a. 5 ad 5, il s'oppose à refionaliter ou. libere. 
Cp. encore Quaest. disp. de Spe a. 1 ad 9 (Fretté t. 14. p. 288) on, aprés avoir 
parlé de l'amour universel de Dieu chez les étres animés ou inanimés, S. Thomas 
ajoute: Sed iste naturalis amor Dei pervertitur ab hominibus per peccatum ill 
ne dit pas: in hominibus post pecentum). 

*) Cf. In Div. Nom. e. 4 1. 10 (Fretté t. 29 p. 456). 


Boiträge Vl, i, Rousselot, Probléme de l'iàmonr, 2 


li^ Probléme de l'amour. 


en procurant le bien de la partie qu'ils sont eux-mémes; ils con- 
coivent maintenant celte partie comine existante à part du tout, 
et son bien, comme opposable au bien total; ils sont tentés de 
subordonner au bien ,privé^ le bien du tout. Cependant, lap- 
petit indetermine du bien, qui s'est traduit d'abord en égoisme 
et en amours de convoitise, se traduit ensuite, par un changement 
naturel et insensible, en amours d'amitié !). C'est que l'individu 
raisonnable ne se concoit pas nécessairement comine tout definitif 
et fin unique; il peut imaginer d'autres touts ol Iui-méme joue 
le róle, soit de partie subordonnée, soit de moitie. La vertu 
consiste à ne point se proposer pour fin d'autre tout que l'en- 
semble complet des étres, dont le bien coincide avec le bien de 
Dieu méme, et à toujours agir comme si lon avait l'intuition que 
appétit du „bien en général^ n'est qu'une expression, conforme 
à la nature des animaux raisonnables, du désir qui suspend tout 
étre à Dieu ?). 


!') Ainsi, si lon s'en tient aux amours de la roluntas rationalis, il est 
parfaitement vrai, pour S. Thomas, que lamour de soi est un simple 
point de départ, et qu'on le quitte pour passer aux amours désintéressées; N. 
Thomas explique en ce sens le texte souvent cité d'Aristote IX Eth. c. 4 
(3 d. 29 q. 1 a.3 ad 3), et fait lui-m&me la description du passage de l'amonr 
de soi à l'amour de Dieu (8 CG. 153. 1; 24 2»e q. 27 a. 3). Mais cette expli 
cation „associationniste”, par l'extension mécanique, ne peut constituer à ses 
yeux une analyse ınetaphysique de l'amour: tous les phénomenes d'amour ctant 
pour lui l'expression d'une méme réalité naturelle (la volonté, Tappetit‘, il faut 
nécessairement leur trouver un fond commun réel et permanent; il y a un ohjet 
unique qui spécifie l'amour. 

*; On voit comment l'explication proposée ici comme l'expression la plus 
adéquate de la pensée de S, Thomas differe des autres formules de cette méme 
pensée qui fournissent aux disciples du saint leurs solutions théologiques du 
probleme de l'umour. Ces solutions reposent sur Ja distinction: 1) soit de fi»i* 
«moria et finis «mati; — 2) soit de subiectum cui et finis; — 3) soit de condicio 
amoris et finis amoris; — 4) soit de radi ontologica et ratio motira *. — Toutes ces 


* (sonet, Clypeus theologiae thomisticae, Tr. X. disp. IX. art. 2 8 2. — 
Billuart, In 22m 2n* De Caritate. Diss. 4 a. 5. — Suarez, De Spe. disp. 1 s.3 n. 7. 
— De Caritate. Disp. 1 5. 2 n. 6. -- Massoulié, Traité de l'amour de Dieu (1703,. 
Réédition de Bruxelles 1866, p. 37. — Mazzella, De Virtutibus infusis. Komae 
1879, p. 687 ete., etc — Les commentateurs accordent d'ordinaiie trop peu 
d'attention à la théorie du tout et de la partie, et à celle de l'appeétit universel 
de Dieu. 1l faut faire une exception pour Massoulié, loc. cit. pp. 74 et suiv. 


pn 


Solution thomiste du probleme de l'amour, 19 


- 


IH. 


Le eas de la volonté rationnelle semble poser à nouveau le 
probléme «de l'amour, en reintegrant la possibilité. d'un conflit. 
"Tels qu'ils apparaissent à la conscience humaine, le bien du moi 
el le bien de Dieu peuvent s'opposer. Cette simple constalation 
ne réduit-elle pas à néanl loutes les explications précédentes, 
puisque, rétablissant la divergence chez les étres raisonnables el 
libres, elle la rötablit chez les seuls étres olı la convergence aurait 
une vérilable valeur? Peu importe que lhomme, naturellement, 
aime Dieu plus que soi-métne, peu importe que ce soit Dieu prin- - 
eipalement qu'il aime en soi-méme, si l'on découvre, lorsqu'on va 
au fond des choses, que la véritable maniere d'aimer Dieu, ce 
n'est pas de s'aimer, mais bien de se sacrifier soi-möme: un pareil 
résultat est la faillite de la conceplion .physique*, et mieux valait, 
des le début, concevoir l'amour purement comme une „extase*. 

Pour répondre à cette diffieult@ suivant les principes «de 
5. Thomas, il faut dire que, dans la mesure oü un étre esl 
esprit, la coincidenee de son bien individuel et du bien de Dieu 
est rigoureuse; dans la mesure ot il est associé à la matiere, la 
eoineidence esl plus grossiere. Il enseigne, en effet, que l'indivi- 
dualité d'une nature spirituelle a une valeur définitive, à cause de 
sa capacité d'atleindre Dieu tel qu'il est, el de son affinité avec 


distinctions, — qu'on trouve, d'ailleurs, explicitement ou implieitement, chez 
8. Thomas lui-méme *, — sont valables dans l'ordre de l' appetitus. voluntatis 
retionalis; elles supposent que le bien de Dieu est concu comme pouvant se 
distinguer du nótre, s'y opposer, faire nombre avee lui. Mais, d'apres S. Thomas, 
notre hien, en réalité, ne peut se distinguer du bien de Dieu, parce que le bien 
de Dieu est notre bien, plus encore que notre bien lui-méme, Et c'est aller plus 
au fond des choses, c'est etre plus philosophe, de considérer les intéréts réels, 
permanents, convergents, des étres, que de distinguer leurs apparentes oppositions 
selon les conceptions quantitatives qu'ils s'en forment. La distinction anthro- 
pomorphique qui est à la base des solutions précitées est condition nécessaire 
du péché, peut-étre condition nécessaire de certains progres dans la vertu, mais, 
étant fonction de notre connaissance potentielle, doit disparaitre quand on prétend 
définir ln. véritable essence spirituelle du bien. 





* 84.29 4.1 21. 8 4d 2; ib. q.1a. 4; 4 d. 49 3,2 nd 3; 2^ Zae q. 27 
a, 3 etc. 
g* 





b aie 











Solution Ihomiste du probleme de l'amour. 21 


sa place dans l'univers au dessus du temps: étre pleinement. el 
parlaitement lui-méme, c'est identique à etre ce que Dieu l'a fail, 
ce que Dieu veut qu'il soit !). 

Si, chez l'homme, le conllit est possible (au moins dans 
l'état ol nous l'observons), la raison en est dans la composition 
de sa nature, et dans la potentialit© progressive qui y esl 
impliquee, 

Premiérement: parce que l'homine n'est pas purement spi- 
rituel, ce qu'il peut appeler ,son bien* ne coineide pas toujours 
avec le bien en soi. La jouissance de certains biens des sens peut 
etre incompatible, dans lel ou lel cas, avec l'aequisition d'une 
perfection meilleure. 

Mais secondement, tout sacrifice d'un bien des sens à un 
bien de l'espril, en étant un sacrifice à Dieu, est nécessairement 
aussi un sacrifice à soi-meme. L'esprit, en effet, est l'homme 
méme, plus intimement, plus vraiment que le corps. Or, non pas 
en vertu d'une disposition arbitraire el positive de Dieu, mais 
suivant une loi fondée sur l'essence méme de l'esprit, et tout 
aussi naturelle que les lois qui régissent le monde physique, 
sacrilier sa sensualitó à lordre universel, à la „Loi élernelle*, 
c'est se gagner soi-méme, c'est avancer, c'esb ameliorer son 
esprit ?). 


') (Diabolus) non potuit appetere quod absolute non esset Deo subiectus 
^T YN a et quiequid aliud dici potest quod ad ordinem naturae pertineat, in hoc 
eius malum consistere non potuit: malum enim non invenitur in his quae sunt 
semper actu, sed solum in his in quibus potentia potest separari ab actu, ut dicitur 
in 9 Metaphysicorum. Angeli autem omnes sic conditi sunt, ut quiequid pertinet 
ad naturalem perfectionem eorum, statim a principio suae ereationis habuerint: 
tamen erant.in potentia ad supernaturalia bona . ,.. Mal. q. 16 a. 3; cp. a. 5 
ad 10, a. 6 ad 5. | 

*) Cum in homine sit duplex natura, scilicet intellectiva quae prineipalior 
est, et sensitiva quae minor est, ille vere seipsum diligit, qui se amat ad bonum 
rationis; qui autem se amat ad bonum sensualitatis contra bonum rationis magis 
se odit quam) amat, proprie loquendo, secundum illud Psalmi: Qui diligit ini- 
quitatem odit animam suam. Et hoc etiam Philosophus dieit in 9 Ethicorum. 
Et secundum hoc amor verus sui ipsius amittitur per peccatum contrarium 
sicut et amor Dei (Car. a. 12 ad 6). Cp. 2» 22e q. 25 a, 7; 3 d. 29 q. 1 à. 5 
ad 3: Quod aliquis vitam propriam corporalem propter amicum ponit, non con- 
tingit ex hoc quod aliquis plus amicum quam se ipsum diligat, sed quia in se 
plus diligit quis bonum virtutis quam bonum corporale. 


im 


t 
t 


Probleme de l amour. 


En troisieine lieu, certaines opérations de l'esprit pouvaut. 
puisque notre vie est temporelle, se trouver incompatibles avec 
un autre acte meilleur, ou, puisque notre áme est faible. nous 
étre une occasion de désordre moral, lexercice en pourra étre 
prohibé !. Dans ces cas, l'amour de Dieu imposera à lamour 
du moi spirituel un sacrifice réel. Mais ce sacrifice sera passager: 
apres le teınps, aprés l'état de voie, la perception de toute verit« 
ne pourra étre qu'excellente quant à son exercice, comme elle le 
ful toujours quant à sa .spécification". 

Quatre cents ans aprés 5. Thomas, les théologiens catholi- 
ques discuterent beaucoup pour savoir si, du point de vue du 
bien spirituel final, de la beatitude, l'intérét personnel de !’'homme 
pouvait se trouver opposé à celui de Dieu. Nombre d'ascéte: 
aimaient à répéter qu'un homme peut concevoir l'hypothese oi 
Dieu l'eüt prédestiné à une beatitude plus haute que celle qu'en 
fait il lu donnera; cet homme doit donc, disaient-ils, sacrifier de 
bon cur son intérét éternel, et accepter avec joie le róle infe- 
rieur que Dieu lui assigne «d pulchritudinem universi. S. Thomas 
n'a pas abordé cette question, à peu prés inconnue, ce semble, à 
la littérature ascétique de son temps ?). Je note seulement que, 
pour ce fameux texte oü S. Paul parait sacrifier sa beatitude 
personnelle au salut de ces freres, et par conséquent à la gloire 
de Dieu, S. Thomas parait préferer l'entendre, non d'un renonce- 
ment total (par une ,supposition impossible^) mais d'un sacrifice 
passager?). Lorsqu'il parle des biens de l'ordre moral, c'est à 

') Nobis melius est non cognoscere mala et vilia, in quantum per ea im- 
pedimur a consideratione aliquorum meliorum, quia non possumus simul inulta 
intelligere, et in quantum cogitatio malorum pervertit interdum voluntatem in 
malum. 1 a. 22 a. 38 ad 3. Plus en détail 3 d. 35 q. 2 a. 3 sol. 3; 24 22e q. 16: 
a. l. Il est meilleur de savoir méme, à l'occasion, interrompre la contemplation 
des choses divines Car. a. 11 ad 6. 

?) Albert le Grand écrira bien, par exemple: „Caritas ad Deum vera et 
perfecta est. quando anima cum omnibus virihus suis ardenter se infundit Deo. 
nullum commodum transitorium rel aeternum quaerens in eo*, mais quelques 
lignes plus bas il ramene son affirmation à la doctrine usuelle: „Qui autem 
diligit Deum, quia sibi bonus est, et propter hoc principaliter. ut sibi beatitu- 
dinem suam communicet, naturalem et imperfectam caritatem habere convin- 
eitur“ (Paradisus animae, e. 1. Ed. Borgnet t. 37 p. 449). 


") Il eüt nie l'hypothése, si on lui eüt posé la question pour les anges. 
ll eroit en effet. , quod rationabile est quod aecundum gradum naturalium angelis 





- 


Remarques sur les éléments de la solution thomiste etc. 23 


dire de ces biens spirituels qui ne peuvent en aucune facon faire 
obstacle à la beatitude, puisqu'ils en sont, par definition, les 
moyens, il déclare simplement qu'on ne peul trop les aimer: 
„Quelques-uns s'aiment plus qu'ils ne doivent; mais cela n'arrive 
pas dans le cas des biens spirituels, car personne ne peul lrop 
aimer les vertus* (Car. a. 7 ad 13) !). 

Cette décision sommaire est caractéristique de sa maniere 
de voir, en un sujet qu'il n'a pas examiné à fond, Il s'en tenait 
au principe général: le bien spirituel est le but de la nature; il 
est done inséparable de la volonté de Dieu. 


GHAPITHE IH. 
REMARQUES SUR LES ELEMENTS DE LA SOLUTION THOMISTE 
DANS LA PENSÉE GRECQUE ET LA PENSEE MEDIEVALE. 


Ces principes de solution mis en valeur par S. Thomas, 
alors que tous ses prédécesseurs scolastiques avaient négligeé, 
semble-t-il, de les appliquer au probléme de l'amour (V. p. 43), 
préexistaient pourtant dans la littérature — philosophique et 
Iheologique accessible en ce temps-li. Ü'est ce qu'on vou- 
drait contribuer à élucider par les remarques qui composent le 
present chapitre. Elles concerneront d'abord la théorie du tout 
et de la partie; ensuite, celle de l'appétil universel de Dieu; enfin, 
celle de l'identification du bien des esprits el du bien en soi. 


$ 1, 
LA THEORIE DU TOUT ET DE LA PARTIE, 
Aristote, étudiant l'amitié aux livres VIII et IX de l'Ethique 
à Nieomaque, se défend expressement de vouloir faire la , physique* 


data sint dona gratiarum et perfectio beatitudinis*, 1 q. 62 a. 6, — Sur le 
texte de S, Paul ep. Com. in Ep. ad Rom. c, 9, à 2» Z«e q. 27 a. 8 ad I. 
qs. plus debito se ipsos diligunt: quod quidem non contingit quan- 
tum ad bona spiritualia, quia nullus potest nimis amare virtutes.^ — Cp. les 
propositions eondamnées au XVII* siecle: Qui suum liberum arbitrium Deo do- 
navit . . . nee debet desiderium habere propriae perfectionis, nec virtutum 
(Molinos — Amor zelotypus efficit .. . ne quis amplius sibi virtutem velit 
(Fänelon). :Denzinger, Enchiridion Symbolorum et de£.nitionum n. 1099 et 1210) 





24 Probleme de l'amour. 


de lamour: ra zur of». guaza Tau drvonmiarwr — dg eiae el. 
(VIII. 2. Ed. de Berlin 1155 b. 8): il décril ce qui se passe parmi 
les homnies et déclare ce qui doit se passer, il ne veut pas re- 
prendre les problémes traités avec tant de brillant et de profon- 
deur dans le Banquet de Platon. 

Malgré tout, il n'a pu sempécher de jeter cà et là des re- 
marques touchant la maticre qu'il s'était interdite; je crois que 
ces indications éparses ont été d'un grand secours à S. Thomas. 

Aristote, au chap. l1® du livre VIII, donne comme une 
premiere ébauche de la théorie du tout et de la partie; cette 
premiere explication de ce qu'est l'amour, encore tres générale 
el superficielle, pourrait s'appeler la théorie de la communaute 
ou de la communication. Reprenant un rapprochement quil 
avait déjà signalé entre l'amitié et la justice, Aristote observe 
que dans toute société ou communauté l'on peut parler de justice 
et d'amitié. Voici le texte de Hermann l'Allemand: 

In omni enim communicatione videtur aliquod iustum esse, et 
amicitia autem. Appellant igitur ut amicos connavigatores et commilitones. 
siniliter autem et eos, qui in aliis communicationibus. Secundum enim 
quantum. communicant, in tantum est amicitia... Et proverbium, eom- 
munia quae amicorum, recle: in communicatione enim ainicitia. Et his 


quidem plura, his autem minora; etenim amicitiarum hae quidem magis, 
hae autem minus (Eth. Nic. VIII. 11). 


L'auteur continue en disant que toutes les communautés ou 
communications qu'on peut énumérer, et qui toutes se proposent 
comme fin des utilités particulieres, semblent devoir etre conside- 
rées comme des parties de la société politique qui a pour bul 
l'intérét commun. 

L'idée trés simple ici indiquée par Aristote a coté reprise 
par S. Thomas (2* 2*9. q. 23 a. ] ete.) !). 


') S. Thomas s'explique plus au long dans le Commentaire de l' Ethique 
(In 8 Eth. 1. 9, et suiv.). Il mentionne, eutre autres (l. 12), Ja communicatio 
.aethayrica* (Frwozy d'Aristote », celle oü les amis, dit-il, ,commuuicant in nu- 
tritione*. Le R. P. Coconnier (Berue thomiste, t. XIV p. S) croit qu'il s'agit 
de freres de lait; je ne pense pas que S. Thomas ait si mal compris Aristote: 
il veut parler de jeunes camarades, selon une acception du mot »wrire fort 
commune au Moyen Age. Cf. In 1 Metaph. 1. 5: Erant nutriti in eorum it. e. 
mathematicorun) studio. 


m— 


llemarques sur les éléments de la solution thomiste ete, 25 


Mais S. Thomas n'avait là qu'une premiere esquisse d'expli- 
calion. L'indéterinination meme de l'idée suggérée par son texte !) 
invitait à de nouvelles recherches. D'ailleurs, indépendamment 
du texte d'Aristole, sa doctrine metaphysique de l'unité lui défen- 
dait d'assigner, comme derniere explication d'une harmonie «quel- 
conque, une simple réunion ou ressemblance d'étres distinels. Il 
lui fallait Lrouver une unité proprement dile ?). Il fallait montrer 
qu'un etre unique el réel est la raison. supreme de toule unit« 
comme de loul appétit, pour prouver qu'un amour peut etre 
fonde en amour-propre el resler vrainıent desinteresse ®). On 
aurait done lort de présenter la théorie de la communauté comme 
le fondement dernier de la doctrine thomiste de l'amour. 

Aristote lui-méme, dans l'JJAique, invitait à pousser plus 
loin. Aprés une apparente digression de deux chapilres, eonsacrée 
aux diverses formes de la société politique, il revenait au principe 
de la zomeowia. Les amities politiques, les rapports entre tribules 
el compagnons de navigation n'offrent, dit-il, aucune difficulté, et 
disent. naturellement une cerlaine eoncorde; il en est de méme 
des relations d’hospitalite. Mais que dire des relations de famille, 
et des amiliés proprement! dites? ne faut-il pas les meltre à parl? 
Or, s'il n'est pas de communauté. plus étroitement unie que la 
famille, celte communauté a sa racine dans une unilé plus par- 
faile, dans une identilé individuelle. Tous les rapports de parenté, 
qu'ils soient exactemenl réciproques (comme ceux des freres entre 


') Hermann rend partout oroȒa par communicatio. La traduction de 
Denys Lambin porte tantöt socielrs et tantöt commmmmio, 

"| V, p. ex. 1 €G, 42, 6: Omnium diversorum ordinatorum ad invicem 
ordo ad invicem est propter ordinem ad aliquid unum; sicut ordo partium exer- 
citus ad invieem est propter ordinem totius exercitus ad ducem. Nam, quod 
aliqua diversa ad invicem in habitudine uniuntur, non potest esse ex propriis 
naturis seeundum quod sunt diversa, quia ex hoe magis distinguerentur ... — 
La similitude est une espéce de multitude: elle ne rend done pas, à elle seule, 
raison de son unité. 

^| C'est, semble-t-il, pour n'avoir pas poussé jusque là, et s'étre trop 
arróté nux notions de communuuté et de ressemblance, que le R. P. Coconnier, 
dans ses intéressants articles sur /a Charité d'aprés S. Thomas d'Aquin (Berne 
fhomiste, t. XII pp. 641-660: t. XIV pp. 5—31; t. XV pp. 1—17) n'à pu 
établir entre la convoitise et la bienveillance Ia relation d'essentielle dépendance 
qui les unissent, eroyons-nous, chez S. "Thomas. 


26 Probleme de l'amour 


eux), ou disparates (comme du grand-pére et du petit-fils), deépeu- 


dent des rapports de pére à fils. Or, —- et c'est ici ce qui nous 
importe, — le pere aime son fils comme une partie de soi-inéme, el 


done, en quelque maniére, comme soi-meme !). S. Thomas explique 
ainsi Aristote: 

Dicit quod parentes diligunt filios eo «quod sunt aliquid. ipsorum. 
Ex semine enim parentum filii procreantur. Unde filius est quodam modo 
pars patris ab co separata. Unde haec amicitia. propinquissima | esl 
dilectioni qua quis amal se ipsum, a qua omnis amicilia derivatur. ut in 
nono dicetur. Unde rationabiliter paterna amicitia ponitur esse princi. 
pium. Filii autem diligunt parentes, in quantum habent esse ab eis. 
sicut si pars separata diligeret totum a quo separatur (In * Eth. I. 12; 

S. Thomas cite le livre IX. Là, en effet, et sans l'indication 
d'aucun lien avec la présente théorie de la famille, c'est en rea- 
lite la méme doctrine qui est reprise et généralisée?). Non seule- 
ment l'origine de toutes les amitiés est dans lamour de soi: 
(Amicabilia quae ad amicos . . . videntur ex his quae al seipsum 
venisse). Mais ce qui définit l'amitié, ce qui, par conséquent, en 
constitue l’essence, c'est la disposition qui donne à un liomune 
pour un autre les imémes sentiments qu'il a pour soi-méme: 

Et dicit. quod virtuosus se habet ad amicum sieut ad seipsum. 
quia amicus seeundum affectum amici est quasi alius ipse, quod scilicet 
homo afficitur ad amicum sicut ad se ipsum. Videtur igitur quod amicitia 
in aliquo praedictorum consistat, quae homines ad se ipsos patiuntur; et 
quod illi vere sint amici, quibus praedicta existunt (In 9 Eth. 1. 4). 


!) yorjoda 08 ad0a. (xourcria ovzzerixij Óoxei) Er rijz xaroeeijs? or yorciz 
pr yao orKoyovot rà Terra Ws Favre rp Orta ,. „voreis ev oir. t£xva. quíAoratr 
eg Favtors (ta yao £3 «Priv ofor Ereooı aProi t. zerwoisd«) (VIII. 14 1161 b 
17—19, 27—29). Les rapports de parenté entre fréres et cousins se ramenent 
à lidentité de la souche commune: 7j yao oos Exeivra rabtóris dAApgAots tah ro- 
aoi" oder quoi ructór alua xai ó(zar zai rà roiaita (ib. cf. 1162 a. 2). 

7) ta quA Ó8 rà A005 rois qiAovc, xai ol; ai quAéac óoiZorrat, Foızer €x 
rar X002 £averOv &ApjAvUErat ,.. .. 72005 Ó&£ Tor qi4or FYEID Goaeg 3900; favtor 
(Fot^ vyao 0 qiAoz dA&o; artos) (IX. 4. 1166 a. 1--2, 80—82) -- rór de gikor, 
Etegor actor örta (1X. 9 1169 b. 6--7. cf. 1170 b. 5). Il est trés remarquable 
qu Aristote, la précisément oü il pose en principe que lamour de soi est à 
lorigine de toute amitie, étahlit sur ce fondement lexistence de l'amour de 
bienveillance, de l'amour désintéressé. Voir la suite logique des premieres lignes 
de ce chapitre 4 du l. IX, et cp. ce qui est dit plus bas de la coincidence du 
hien en soi avec le hien de l'àne vertueuse. 


Itemarques sur les éléments de la solution (homiste ete. 27 


On sait qu'Aristole reprend plus d'une fois celle idee. Elle 
est aussi Ires familiere à. S, Thomas (1 CG. 91. 3 — Car. a. 2 
ad 6 ete.). — Quant à la comparaison précédente, celle du tout 
el de la partie, il est impossible qu'il ne s'en inspirät point dans 
la rédaction des articles de la Somme que nous avons cilés 
(| q. 60 a3. 5 — I» 2** q. 109 a, 3). 

Enfin, au chapitre 7° du livre IX, à propos d'une question 
incidente, Aristote s'engage délibérément dans la .physique* de 
l'amour. Il s'agit d'un phénomene bien connu, mais qui ne laisse 
pas d'étonner au premier abord: pourquoi les bienfaiteurs aiment-ils 
plus leurs ohligés, que ceux-ci n'aiment leurs bienfaiteurs? Aristote, 
ceartant d'abord une explicalion superfieielle, en veul une qui 
soit lirce de l'essence méme des choses (8ó£e 8° Ar qwoereoor 
elvat rö alriov), et voici ce qu'il propose: „C'est Ja méme chose, 
dit-il, qu'on remarque chez les artisans: chacun aime son ouvrage 
plus qu'il n'en serait aimé si l'ouvrage s'animail, 1l semble que 
ce soil surtout vrai des poéles, qui ont un exees d'amour pour 
leurs poemes et les chérissent comme leurs enfants, — Ainsi font 
les bienfaiteurs: leur obligé est comme leur ouvrage, et ils l'ainient 
plus que l'ouvrage n'aime celui qui l'a fait... Aimer, c'est! comme 
faire.“ Aimer son «uvre, dit-il encore, e'est aimer son etre, parce 
que nous sommes par notre aclivile; et toule chose aime étre en 
acle; l'amour en question est done naturel '). Gette réponse, (qui 
n'est visiblement que l'exlension d'une remarque faite au livre VII 
à propos des enfants et des péres)?) s'appliquait naturellement. à 
la question de lamour de Dieu pour le monde qu'il a fait 


') IX. 7. 1167, 1168. 


*) VIII, 14. 1161. b. 21: uüáAiedr ovrweeioru ro dq! oh rg yevriüérre 7 
ro yerdueror TQ» onjoarrı" TO yàp FE abprob olzelor ro dq ob, ofov ädonz 7 ois 
7 6roPr np PFyorn* Zxtirqo 0. obU£v ró dq of, 7 Arror, 8S. Thomas: ,Genitum 
enim, sicut diclum est, est quasi quaedam pars generantis separata. Unde 
videtur comparari ad generantem, sieut. partes separabiles ad totum, puta deus, 
vel eapillus, vel si quid aliud est huiusmodi, Huiusmodi autem partes quae 
separantur a toto propinquitatem habent ad totum, quia totum in se continet 
ipsas, non autem e converso, Et ideo nd partes nihil. videtur attinere totum 
vel minus quam e converso, Pars enim etsi sit aliquid totius, non tamen est 
idem ipsi toti, sicut tota pars concluditur in toto. Unde rationabile est quod, 
parentes magis filios diligant, quam e converso* (In S Eth. 1. 12). 


2N Probléure de | amour. 


(v. S. Thomas: .tanquam aliquid sui" 2" 2"* q. 30 à. 3 ad): 
mais surtout, assignant explicitement comme fondement universel 
de l'amour l'idée abstraite de la participation de l'étre, elle expli- 
quait par le méme principe l'amour du monde pour Dieu: S. Thomas 
n'avait pas à chercher ailleurs l'idée générale qui fait l'unité de 
son systeme. 

Tout était-il donc fait, et S. Thomas n'avait-il qu'à transcrire 
Aristote pour que sa melaphysique de l'amour se trouvät consti- 
tuée? Le penser serait mal comprendre la complexité des proble- 
mes quil avait à résoudre, et mal juger de l'effort qu'exigeait sa 
doctrine synthétique des appétits. En général, pour mesurer la 
difference de sa philosophie et de celle d'Aristote, il faut consi- 
derer la place qu’occupe, soit dans l'une, soit dans l'autre, l'idée 
de Dieu. Si nous considérons de ce point de vue la theorie par- 
ticuliere de l'amour, la contribution d'Aristote sera bien ınince; 
elle se réduira aux trois mots de la Metaphysique: zıvei (xc &oc- 
pevov 1) qui d'ailleurs ne visent pas directement tous les etres, 
mais seulement l'àme du Ciel ou la premiere sphére. On sait 
quel róle joue, au contraire, dans la doctrine thomiste de l'amour, 
la supréme nature, créante, actualisante, beatifiante. 

Cette premiere difference entraine une totale inversion des 
points de vue. Ce n'est plus l'amitié libre qui est au premier 
plan, c'est l'amour nécessaire. l/amour est tout d'abord concu, 
chez S. Thomas, comme un appetit naturel de perfectionneinent, 
comme une tendance à l’actualisation, et, par conséquent, à l'uni- 
fieation. Pour employer le mot d'Aristote, c'est une conception 
de toutes manicres g voixeoréoa.  L'affection type, celle qui mesure 
les autres, c'est celle ot le bien de l'étre aimant dépend totale- 
ment, exclusivement, de létre aimé: c'est l'amour de Dieu. Ce 
point de vue n'est pas seulement different de celui de l' Ethuque à 
Nieomaque; il lui est opposé. Car, d'apres le principe de S. Thomas, 
qui est ici eu parfaite cohérence logique avec le reste de sa phi- 
losophie, la pire position à prendre pour faire une metaphysique 
de l'amour, c'est précisément de se placer au point de vue de 
l'amitió égalitaire. — Celle-ci. n'existe que par accident, si méme 


!') Met. .1. 7. 1072 b. 3. 





Remarques sur les éléments de la solution thomiste etc. 29 


elle peut exister. Pour juger de l'essence de l'amour, il faut 
substiluer à légalité. la soumission, se ınellre au point de 
vue de linégalitó supréme, celle qui sépare le Créateur de la 
eréalure, et mesurer tout d'apres ce prolotype universel. L'amour 
ne doit pas étre considéré comme une Iıypertrophie de l'amitié 
(ep. 6zeofoA!; quAíac. Eth. Nie. IX. 10), mais l'amitié comme une 
espéce d'amour, comme une forme accidentelle (el propre au 
monde humain) du sentiment foncier et primordial qui pousse 
tous les ötres vers Dieu. Plus une amitié est disparale, plus elle 
se rapproche du sentiment type: c'est le contraire de ce que 
disait Aristote !). Ges quelques réflexions suffisent, eroyons-nous, 
à faire ressortir l'originalit@ de la synthese de S. Thomas, comme 
svnthése, vis à vis des théories qu'il Irouvail dans Aristote, 


II n'est pas hors de propos de rappeler ici une idée qui 
n'esl pas d'Aristote, el qui pouvail suggerer à un philosophe du 
Moyen Age l'explieation de l'amour parfait par la théorie du tout 


') C'est nn principe de la métaphysique de 8. Thomas: chaque fois que 
deux ötres s'unissent pour former un ensemble qui soit véritablement un, les 
rapports des deux constitunnts sont ceux du déterminant et du déterminé; l'un 
est eomme la matiére et l'autre comme la forme (4 d, 49 q. 2 a, 1. — 2 06, 531, 
Ce prineipe, déjà indiqué dans Aristote, Politique 11. 2, 1261 a. 29: 75 er dr der 
Fr yevéadas, rie Maq£or (il sagit des differences entre orumazia et widız), est 
en connexion logique avec les idées thomistes sur l'unité, le nombre et la mul- 
tipliention materielle. Parce que la juxtaposition spatiale est le contraire de 
l'unité, comme l'égalité rigoureuse est le contraire de l'orzanisation, on doit en 
venir à dire que l'amitié parfaitement égalitaire n'est pas désirable, m'est pas 
possible, n'est pas. Toute amitié est ,fille de Pénia*, pour parler comme 
Platon; toute amitié est du genre de ces amitiés disparates dont Aristote a dit: 
ir adomz e rais üroporiéo: yıkiars ro draoyor fadzZri sai ander rijv quitar (Eth. 
Nie, IX. 1. 1168 b 381—532). Done, entre deux individus qu'on peut grossiérement 
enracteriser comme  ,ógaux*, légalité amienle ne sera pas une égalit^ quanti- 
tative et rigoureuse, mais une égalité proportionnelle et rétablie. 1l est clair, 
d'ailleurs, méme si l'on veut garder le mot d',égalité*, que l'amonr qu'on se 
porte à soi-méme gardera loujours un caractere irréductiblement original: sup- 
posé méme qu'on aimát son ami p/ws que soi, on ne saurait l'aimer exactement 
romme 80i. — D’apres S, Thomas, lon doit se préférer toujours à son ami 
(24 2^e 4. 26 a. 4) Albert le (Grand pense autrement: dans les «amicitiae 
d'ixtantium, dit-il, conceditur unicuique amare plus se ipsum quam alterum, et 
maiora bona sibi velle quam alteri: quod non contingit in amicitia quae vere 
amicilia est, et vere super aequale quantitatis. fundatur* (In 8 Eth. tr. 2 
e, I n. 956). 





30 Probléme de l'amour. 


et de la partie, telle que l'a exposee S. Thomas. On ne consi 
dere pas les passages ici menlionnés comme des sources de 3a 
doctrine: on veut seulement faire voir que celte explication. oi 
quelques-uns ont voulu trouver je ne sais quelle vague saveur 
de pantheisme !), loin de scandaliser le XIII? siecle, devait se 
faire accepter tout naturellement. ("est une doctrine de S. Paul 
(Rom. 19. 5; Eph. 1. 22; 1 Cor. 12. 12 sqq.). que tous les chre- 
liens, entre eux et avec le Christ, ne forment qu'un seul corps. 
Avant S. Thomas, bien des orateurs et des commentateurs s'en 
etaient inspirés pour célébrer la charité. Un certain nombre de 
pensées de S. Augustin sur ce sujel ont été réunies en un sermon 
qu'on trouvera dans l’appendice à un volume de ses «"uvres 
(Serm. 105 inter supposititios. — PL. 39. 1949); il explique. par 
exemple, comment, lorsquun membre souffre, tous les membres, 
naturellement, s'empressent pour le soulager (1l. c. n. 1. cf. Enarratio 
in Ps. 130 n. 6); il déclare que le Christ est la Léte du corps 
mystique de l'Egiise, et souffre dans ses membres qu'on persecute 
ici-bas (l. ce. n. 3 — cf. Enarr. in Ps. 86 n. 5). Mais tout cela 
demeure dans l’ordre surnaturel, tandis que le nerf de la theorie 
thomiste, c'est l'idée d'une participation divine que tout étre 
possede par le fait méme de sa création (Cp. à ces passages de 
S. Augustin Paulin de Fréjus, Liber exhortationis c. 52, en appen- 
dice aux «euvres d'Augustin. PL. 40. 1066). 

Nous trouvons ailleurs la concorde des saints du Ciel com- 
parce à celle des membres du corps. La celebre Lettre aur 
freres du Mont-Dieu, longtemps attribuée à S. Bernard, emploie 
à ce propos la comparaison méme dont usera S. Thomas: 

Omnia capiti serviunt et se pro illo periculis opponunt: ex quo 
manifestum est, omnia caput plus quam se veraciter amare... Nic 
quoque in caelesti patria .. . sicut tu a voluntate Dei non discrepas. sie 


ille tuae voluntati per omnia concordabit: caput enim a suo corpore 
discordare nequit (Lib. Ill c. 3 n. 13. PL. 184. 360). 
Chacun des bienheureux, poursuit l'auteur, sera content de 
son rang et ne (lesirera pas le changer pour un meilleur: c'est 
') Il est clair que, dans un systeme panthéiste, la conception physique. 
unitaire, de l'amour, fondée sur les rapports du tout et des parties, a tout na- 


turellement droit de cité. — Scot Eriugene, citant Grégoire de Nazianze, appelle 
l'homme pers. Dei (De diuisione Natnrae, 1 2 c. 1. PL. 122. 528 D). 








Remarques sur les éléments de la solution tlomiste etc. 51 


ainsi que dans le corps humain, ni l'eeil ne désire étre le nez, ni 
louie permuter avec l'odoral (ib. n. 14, I. e. 360. 361). lei en- 
core, — abstraction faile de ce qui est simple comparaison, — 
il s'agit d'amours inspirées par la gräce!). 

Mais la difficulté consistait précisément à. meltre d'aecord ce 
qu'on savail bien que ia grüce exigeait, — c'est à dire le dés- 
inléressement, le sacrifice, — avec ce qui semblait etre, dans les 
individus complets, la condition nécessaire de l'exislenee d'un 
appétit naturel, à savoir, que toutes les appetitions fussent ordon- 
nées à la recherche du bien propre. I fallait dire pourquoi les 
saints, dans l'état surnaturel de la gräce ou dans l'état céleste 
de la beatitude, ne se comporlaient plus comme des étres inde- 
pendants, extérieurs les uns aux aulres, et semblaient redescendus 
à l'état apparemment inférieur de condilionnemenl substantiel et 
d'union intime qui est celui des membres d'un méme corps. Par 
sa théorie de lindividualilé, — qui peut étre considérée comme 
une eritique de la notion d'.individu complet*, — S. Thomas 
röpondait à la question. I] détruisait. l'illusion de l'individu 
„elos* *). I1 montrait que légoisme, sous sa forme reslrictive, 

'! Pour ce qui est de la comparaison senle, la plus frappante expression 
que j'en connaisse se trouve dans Pierre de Blois (Tractatus de caritate Dei et 
prorimi c, 87. PL 207. 936): „Si manus oculorum obsequio vibratum in aliud 
membrum senserit gladium imminentem, ipsa suum ninime discrimen attendens, 
plus alii quam sibi timens, gladium excipit: et, ut alii parcatur, ipsa mon sibi 
parcit,* Cp. e. 17 (l. e. 915): ,Consubstantiat se dilecto," Cp. aussi S. Augustin, 
dans l Enarratio in Psalmum 86, citée plus haut: Solet lingua dicere, calcato 
pede: ealeas me (PL. 35. 1105). 

*, C'est ce que n'avaient pas su faire, faute d'une idée nette de la per- 
feetion qu'implique unité, ceux-là méme de ses préódécesseurs qui avaient le 
plus insisté sur la concorde et la ,conspiration* de tous les étres de la nature. 
lla ont beau parler de paz, de societas, d'wnitas, ils ne touchent pas le fond 
du probléme, V. p. ex. Aelred de Rye, De apirituali amicitia |. 1 (PL. 195. 
667). Aelred est un éleve de Cicéron (l. c, 659). Non seulement il s'en inspire, 
mais il lui prend ses idées (675) et méme ses phrases (692). Or, il n'est point 
de plus pauvres théories de l'amour que celles qui sont exposées dans le L«e- 
lius, Cicéron, qui repousse la conception utilitariste de l'amitié, celle qui la 
fonde sur l'indigence (Laelius c, 9, e. 18 ete), et qui veut qu'on aime l'amitié 
„pour elle-méme* (c. 9, e. 21), invoque pourtant l'idée de la coopération: mais 
il ne peut le faire sans retomber inconseiemment dans la conception égoiste de 
l'indigence, paree qu'il n'a pas la notion d'un intéreét. de l'ensemble, différent 
des intéréts. particuliers, 








— 


Hemarques sur les éléments de la solution thomiste ete. 33 


mandait la personne du disciple de S. Paul, il était pret à accueillir 
et à incorporer à sa philosophie les conceptions dionysiennes, Or, 
il lisait au 4** chapitre des Noms Divins, trés hardiment énoncée, 
la thése de l'universel amour de Dieu. 

Le Pseudo-Aréopagite 1° affirme en termes généraux que 
tous les étres de la nature désirent Dieu !), — 2° diversifie cette 
appetition selon les natures des différents étres créés?), — 3" 
l'etend au .non-étre* ®), — 4° l'étend aux actions des démons !), 
comme aux aclions coupables et aux vices des hommes). — 
Enfin 5° cette apprtilion étant pour lui eorrélative de la parlici- 
palion de Dieu, dont aucun élre n'est excepté *), doit étre eoncue 
comme l'appelit méme de cetle partieipation, de celle ,communi- 
calion* avec Dieu (zoóc zowwriar éavrgc. Cael. Hier. c. 6 n. 1), 
soit de celle que l'étre peut posséder, ne la possédant pas encore, 
— soit de celle qu'il possede déjà: l'auteur aflirme, en effet, en ce 
sens, que l'amour de Dieu est cause dans la nature, non seulement 
des amours „hiernrchiques* qui maintiennent chaque étre à sa 
place dans l'ensemble ‘), mais encore de l'amour qui maintient 
chaque étre dans son unité *), autrement dit, de l'amour de soi "). 

Denys avail été révélé à l'Oecident par Scot Eriugene, qui 
avail reproduit, entre autres, ses affirmations sur l'amour ), mais 


'.) Noms Dieins c. IV n. 4 — n, 10; — c. X n. I. 

?) of £qeret advra, rà fv vorpà xal Aoycrà yroorızacs, rà Ó8 aloDgnx 
wlolnnsüs, rà Ó& alaljorec Anomwa rjj Euro xmijar rie cene Iqéasoe, rà 
d Alma zul nóvov Üvra rj z00c nóvrgv rr oben u£Üc£rv FÉmernóoeiirgn (ib. n, 4). 

*) ib. n. 8: &i Qewerör para, ràyaDob rob. faz£o zärra ra Övra xal abro. rd 
pij Ov Episran, sad quAorzuixe[ cc dr rdyadın xat apro rive — Selon S, Thomas, 
le ,non-étre* signifie ici la matiöre premiere (cf. I^ q. 5 a. 2 ad 1 — 3 CG, 20, 4. 
In lib, de Causis |. 4 ete.). 

*) ib. n. 23, *) ib. n. 20, n. 31. 7) ib, n. 7. ! 

7) &&) ala xai abroD Pesxa, cab rà rw rw xotietrÓYOOY ÜÉmiotOrzUGROS 
Zoo, mai zowom=üs ra Öuderora row Ónuorayür, xai rà xorírro) Tw »rrórow 
zooronrizös. Noms Divins l. c. n. 10, 

9) xai abràk faerér Éxaora ovvexroxcz n. 10. 

*) Une phrase du De caelesti Hierarchia eüt pu. aisément conduire à une 
interpretation de la pensée de l'auteur dans le sens panthéiste, si l'on n'eüt 
connu, par ailleurs, ses idées intransigeantes sur l'impénétrable transcendance 
de Dieu, C'est l'assertion du c. 4 n. 1: ru uv oor ü£oa ara ro tirar abrüc 
per£yri* ro yào elvan arrow £ortv d) Onép ro eva Vedrns, 

") Scot Eriugäne, De divisione naturae l. I n. 74: „Primum igitur hanc 


amoris definitionem accipe: amor est connexio ae vinculum quo omnium rerum 
Beiträge VI, 6. Rousselot, Probléme de l'amonr. : 








- 





84 Probléme de l'amour. 


n'avait pas su maintenir, en absorbant tout ce néo-platonisme, la 
distinction subsiantielle du fini et de l'infini que l'orthodoxie exi- 
geait. Aussi avait-il été condamné par l'autorité ecclésiastique. -- 
Mais, en une autre parlie du monde, l'idée des néo-platoniciens 
avait passé aux Arabes; gräce à leur monotheisme strict, ceux-ci 
l'avaient développée d'une maniére beaucoup plus acceptable à 
des chrétiens que n'avait fait Eriugene. Dans un traité d'Avicenne 
sur l'amour, que M. A. F. Mehren a fait connaitre en 1886, on 
renconire nombre d'idées qui furent plus tard cheres à 5. Thomas: 
l'amour inne y est présenté comme identique au desir naturel de 
la perfection, et comme condition nécessaire de l'existence; si 
l'objet aimé est absent, l'aimant le désire; s'il est présent, il s’y 
identifie; quand un nouveau degré d'amour est acquis, il dilate 
la capacité de l'étre aimant et le fait susceptible d'une manifesta- 
tion plus pleniere de l'aime (cp. S. Thomas I* 2** q. 33 a. 1); Dieu 
aime la création qui lui doit son existence, et qui en retour soupire 
aprés sa manifestation comme le but dernier et le plus précieux 
de son désir, bien que seules les ämes divines et eélues puissent 
y arriver". Le dernier degré de la révélation de l'absolu à ses 
amants zélés est celui de la manifestation reelle; il a été appelé 
union par les soufis !). (Cp. dans S. Thomas la vision béatifique.) 
L'opuscule en question a-t-il été connu de S. Thomas? Rien ne 
le prouve. Mais il avait lu du moins la Metaphysique d’Avicenne, 
oü l'existence de la Bonté pure et nécessaire est mise en rapport 
logique avec l’appetit universel de l’etre, de la perfection, du 
bien ?): dans ce rapprochement git tout l'essentiel de la concep- 


universitas ineffabili amicitia insolubilique unitate copulatur. Potest et sic de- 
finiri: amor est naturalis motus omnium rerum, quae in motu sunt, finis quie- 
taque statio, ultra quam nullus creaturae motus* (PL. 122. 519). — Apres une 
citation du Pseudo-Aréopagite, l'auteur poursuit: , Merito ergo amor Deus dicitur, 
quia omnis amoris causa est, et per omnia ditfunditur, et in unum colligit om- 
nia, et ad seipsum ineffabili regressu, totiusque creaturae amatorios motus in 
seipso terminat... eum omnia appetunt. ipsiusque pulchritudo omnia ad se 
attrahit. ]pse enim solus vere amabilis est“ etc. (L. c. 519. 520). 

') A. F. Mehren, Vues théosophiques d'Acicenne. Louvain 1886, pp. 5 - lv. 

?) Avicenne, Metaphysica tr. VIII c. 6 (Opera. Venise. 1500, fol. 99 
et 100): „Necesse esse per se est bonitas pura, et bonitatem desiderat omnino 
quicquid est. ld autem quod desiderat omnis res est esse et perfectio esse in- 
quantum est esse: privatio vero inquantum est privatio non desideratur nisi 


Remarques sur les éléments de la solution thomiste etc. 35 


tion ,physique* de l'amour. 1l connaissait aussi l'opuscule d'Aver- 
roés „sur la beatitude de l'àme*; enfin, il savait sans doute que 
son mailre Albert le Grand avait utilisé, en ce point, les écrits 
des Arabes, et proclamó, lui aussi, que toute la création desire 
Dieu !). 


Une des extensions les plus remarquables de la doetrine de 
l'amour universe]! de Dieu, et le meilleur principe de solution 
qu'en ait tiré S. Thomas pour le probléme de l'amour, c'est l'idée 
de la réduction de toutes les affections, méme vicieuses, et de 
l'amour propre lui-méme, à l'amour de Dieu. Il est curieux de 
rencontrer cette conceplion au coenr méme du Moyen Age latin, 
avant l'introduction d'Aristote et des Arabes, chez un disciple 
décidé de S. Augustin et un ami personnel de S. Bernard. 

A premiére vue, aucune idée ne semble avoir dü étre plus 
antipathique à un esprit nourri d'Augustin que celle d'un amour 
de Dieu universel et nécessaire. La séparation abrupte de la 
charite et de la cupidite, voilà, semble-t-il, le trait le plus saillant 
de la doctrine augustinienne de lamour. L'ancien disciple des 
Manichéens (qui fut pourtant, à son heure, éócolier du Néo-Plato- 
nisme), coupe le monde en deux selon les deux directions des 
appétits et des plaisirs. L'instincet surnaturel des justes les pousse 
vers Dieu, la convoitise naturelle les en éloigne.  L'attrait des 
créatures se distingue de lattrait de Dieu et s'oppose à lui. Il 
y a discontinuité entre les fruenda et les ufenda. ll y a, à parler 
en général, opposition entre l'amour de soi et l'amour de Dieu ?). 


inquantum eam sequitur esse et perfectio. Id igitur quod vere desideratur est 
esse: et ideo esse est bonitas pura et perfectio pura: et omnino bonitas cst id 
quod desiderat omnis res iuxta modulum suum, quoniam per eam perficitur 
eius esse." . 

!) Albert le Grand, De causis et processu universi c. 1 et 14. 

*; Si Augustin n'a pas entendu parler d'une opposition si abrupte, il 
reste malgré tout cette différence entre lui et Thomas: pour Augustin, l'amour 
de Dieu est Ja forme raisonnable de l'amour de la béatitude, qui est universel 
et primordinl; pour Thomas, le désir de la béatitude est la forme humaine de 
l'amour de Dieu, qui est universel et primordial. La conception thomiste est 
plus concréte: ce n'est pas à une notion, mais à un étre que le systéme des 
appétitions universelles est suspendu. 


3* 








Remarques sur les éléments de la solution thomiste etc. 37 


el comme l’äıne de tous nos autres amours!), Ce point meri- 
terait d'étre élucidé, et cette étude jelterait peut-etre quelque lu- 
miere sur l'histoire de l'idée de l'amour au Moyen Age. Quant 
au rapport de l’appetit de la beatitude avee l'amour de charite 
et avee son contraire, la cupiditée, on ne peul le déterminer sans 
ötre fixé sur la maniere dont Augustin entendait les rapports de 
la nature et de la gráce. 

Quoi qu'il en soit d'Augustin, un de ses disciples du dou- 
zieme siecle, Guillaume, abbé de S. Thierry, l'ami de S. Bernard, 
et son second dans ses lutles pour l'orthodoxie, a développ? net- 
tement la conception de l'appétit dont nous parlons. La théorie 
de Guillaume est d'autant plus digne d'attention qu'il est comme 
un des docteurs classiques de l'amour au XII^ siecle ?), et aussi, 
qu'il est plus éloigné, dans l'expression, des formules dont plus 
tard la scolastique aristotélicienne revétira les mémes idées ?). 

Pour Guillaume, done, l'amour divin et l'amour vicieux, la 
caritas et la cupiditas, si differents quant à leurs lermes, ne sont 


'| Qu'on prenne, par exemple, ce rare chapitre des Confessions (ll, 6) 
qui commence par ces paroles; Quid ego miser in te amari, o facinus. illud 
meum nocturnum serti decimi anni aetatis meae? L'idée qui y est développée, 
e'est qu'on ne peut désirer aucun bien qui ne se trouve plus purement en Dieu, 
et qu'ainsi tous nos appétits prouvent que c'est Dieu qui nous a faits: Ita for- 
nicatur anima, cum arertitur abs te, et quaerit extra te ea quae pura et liquida 
non invenit, nisi eum vedit ad te. Perverse te imitantur omnes qui longe se a 
te faciunt , . . sie te imitando indicant ereatorem te esse omnis naturae (PL, 32, 
681). C'est ajouter au texte, que d'y voir ,quod Deus sit menti universalis 
ratio operandi*, comme l'a fait un scolastique du XVII* siecle (Juvenalis An- 
naniensis, Solis Intelligentiae lumen. indeficiens. Ed. de Paris 1878, pp. 49. 51). 

*| Nous connaissons les idées de Guillaume sur lamonr non seulement 
par une Jrposition des Cantiques des Cantiques et par de précieuses effusions 
lyriques (Meditationes), mais encore par son De Contemplando Deo (appelé 
parfois Liber de.amore Dei) et par le De natura et dignitate dieini amoris, 
qu'un contemporain, faisant allusion à Art d'aimer. d'Ovide, nomme |’ Anti- 
Naso. Les cuvres de Guillaume se trouvent aux tomes 180 et 184 de la Pa- 
trologie latine de Migne. 

*| Guillaume d'ailleurs connait le Pseudo-Denys. — Cp. Aenigma Fidei, 
Conclusion (PL. 180. 440 B); — Disp. adv, Ahaelardum. «c. 5 (ib. 2660). I 
admire Platon d'avoir éerit que Dieu a créé le monde par honté (ib. e. 7. 270. 
271). Remarquer encore l'idée chere à $, Thomas; ,Quod naturale, hoc est 
quod virtutis est^ (Expositio super Cantica, c. Il. 1. e, 518. ep. De natura 
corporis et animae, 1. II. fin. — I. e. 726 €). 


Zu | 





38 Probléme de lamour. 


que des formes diverses d'une méme puissance de l’äme raison- 
nable, et traduisent un fond d’appetition identique. . L'amour est 
le poids naturel de l'àme qui l’emporte en son lieu ou vers sa 
fin. C'est la véhémente volonté qu'elle a de son bien. Mais qui 
considere de plus pres les choses s’apercoit que cet amour naturel 
tend, de soi et primitivement, vers un seul objet, et que cet 
objet est Dieu. Done, toutes les fois que les appétits entrainent 
l'homme en d'autres directions, on les doit regarder comme des 
.corruptions^ de l'amour naturel. Si caritas signifiait tout amour 
du souverain Bien, il faudrait dire que les cupidites ne sont que 
des formes viciées, dégeénérées, de la charité. 

.(Affectus) qui amor in nobis dicitur ... corrumpitur saepius morbis 
animae a te et ad te creatae; ad te solum concreatus et concretus, et 
reluctans noster affectus legi naturali et reclamans, cogitur vocari gula. 
luxuria, avaritia, et his similia, qui incorruptus et in sua permanens 
natura ad te solum est, Domine, cui soli amor debetur . . . amor enim. 
ut dictum est, et saepe dicendum est, ad te solum est, Domine* (De 
Contemplando Deo V. 11. PL. 184. 373 A. B). (Cp. De natura . . amoris 
PL. 184. 383 B: vitiorum sortitur nomina). 

„Amor ab auctore naturae naturaliter est animae humanae indi 


tus... Cum debito naturae ordine, spiritus ... naturali pondere suv, 
amore suo sursum ferri deberet ad Deum qui creavit eum; carnis hu. 
miliatus illecebris, non intellexit. ... Cor...ad concupiscentiae car- 


nalis ignem degenere quadam mollitie liquescens, totum defluxit in ven. 
trem... et de ventre in ventris inferiora, omnia confundens, omnia 
degenerans, omnia adulterans, amoris naturalem affectum pervertens in 
brutum quendam carnis appetitum^ (De natura . . amoris 1. 2. ib. 
381 À D). 

„Cum enim nihil ametur, nisi quia bonum est, aut bonum putatur, 
datur intelligi, quoniam soli summo bono omnis amor debetur. et totus 
amor: et ad ipsum recurrit semper, si non captivus ac vinctus alicubi 
tenetur, ubi falso bono decipitur. ^ Amori vero nostro, affectui nostro illi 
nalurali, sic est amor Dei, sicut corpori nostro anima sua est“ (Speculum 
fidei, PL. 180. 391 B). (Cp. Expositio super Cantica, c. I. ib. 490D). 

.Libera a servitute corruptionis id quod tibi soli deservire debet 
in nobis, aınorem nostrum. Amor enim est, qui cum liber est. similes 
nos tibi efficit... Cum enim amamus quamcunque creaturam, non al 
utendum ad te, sed ad fruendum in se, fit amor jum non amor, sed 
cupiditas vel libido, sive aliquid huiusmodi, cum damno libertatis perdens 
etiam gratiam nominis...* (Expositio super Cantica, Préface, PL. 18%. 
413 C. D). 





Remarques sur les éléments de la solution thomiste etc. 39 


.O amor, a quo omnis amor cognominatur, eliam carnalis ac de- 
rener* (ib. 481 B), Cp. „Quantum enim ad animum, amore movemur 
quocunque movemur* (ib. c. I. 492 B). 

(Le Verbe s'est incarné) ,ut amorem noslrum in terrenis dispersum 
el putrefaelum beneficia. pietatis exhibendo in se recolligeret, et in novi- 
latem vitae reformaret, et abstraclum el emundalum a faece earum 
rerum, quae cum ipso pariter amari non possunt, secum levarel sur- 
sum* (De Sacramentis e. V. PL. 190. 351 D. ep. Disp. e. VII 276 B). 


8 3. 
LA COINCIDENCE DU BIEN DES ESPRITS ET DU BIEN EN SOI. 


Il nous reste à rechercher si, chez les predecesseurs de 
S. Thomas, la notion de la coincidence du bien spirituel el du 
bien en soi éclairait, en quelque maniere, la théorie de l'aniour. 

Aristote, au livre VIII de I Ethique & Nicomaque, se pose la 
question suivante: ,Utrum igitur bonum amant, vel quod ipsis 
bonum? dissonant enim quandoque haec*, (c. 2. — cf. éd. de 
Berlin 1155 b. 21— 22). 

l| distingue, pour répondre, les trois sortes d’amilies, et 
déclare que les amiliés fondées sur l'utile et l'agréable sont en 
derniere analyse égoistes: le vieillard qui aime par interöt, le 
jeune homme qui aime pour son agrément ne sont amis que 
par accident (ib. 3. p. 1156 a. 10 —18). Quant à lamitié des 
bons, elle est véritable, étant „illorum gratia*; elle n'est pas 
aecidentelle, mais elle demeure comme la vertu, et elle est telle, 
que les deux points de vue distingués plus haut (le &z4mz et le 
£xdorop) coincident iei parfaitement: „Et uterque simpliciter bonus, 
el amico. Boni enim et simpliciter boni, et uliles ad invicem* 
(ib. ep. eh. 7. 1157 b. 28) !). 

Aristote ne fait ici que partliculariser dans une application 
spéciale le principe méme dont nous parlons: le bien de lüme 
vertueuse et le bien absolu coincident. — La méme intuition le 
guide encore au chap. 8 du livre IX, lorsqu'il examine l'idée de 
l'amour propre (geiavria) et qu'il se demande ,s'l faut s'aimer 
soi-meme plus qu'un autre*. ]l accorde que le sage est ,magis, 
maxime philautus*. L'amour propre qui est blämable, dit-il, c'est 





') Cp. encore I Eth. c. 9. 1099 a. 13: roiz AP quàoxáAmsz doriv 5yMa rà 


pics Idea, 


40 Probléme de l'amour. 


celui qui cherche lintérét sensible et corporel, celui qui est au 
service des passions, des sensations, de ce qui est irrationnel dans 
l'áme. L'amour-propre qui est louable, c'est le plus extréme, le 
plus intime, le plus autocentrique pour ainsi dire, mais en méme 
temps le moins exclusif !): „magis. . philautus. Tribuit enim sibi 
ipsi optima et maxime bona“; il donne tout au vors, qui est le 
plus intime de lui-inéme. Que devient alors lidée du sacrifice? 
Certes, dit Aristote, lhomimne vertueux se sacrifiera, il jettera 
l'argent, les ,honneurs*, tous les biens qu'on se dispute, mais il 
prendra pour lui-méme le bien, ró xaaóv. „Car il préfere une vo- 
lupté courte et intense à de longs jours passés en plaisirs meédio- 
cres ...il prófere une seule action grande et belle à une infinit" 
de minuscules actions. C'est ce qu'il faut dire sans doute de ceux 
qui meurent pour autrui...ils prennent pour eux-mémes un grand 
bien.“ Et encore, plus brievement: „a son ami, largent; à lui- 
méme, la grandeur morale: il prend pour soi le plus grand 
bien... Cest cette espéce d'amour propre quil faut avoir: 
obra) uev obv qíAavrov. elvat óct ?). 

La volupté courte et intense que donne la possession du zazo7 
à la fois bien du ro? et bien en soi, balance et einporte, en vertu 
de sa spiritualitó plus haute, tous les plaisirs des sensations. C'est 
un autre ordre. Un grand disciple d' Aristote, séparé de lui par 
treize siceles, Avicenne, ne fait que prolonger la pensée de son 
maitre quand il découvre, chez les animaux méme, sous lappa- 
rence du sacrifice, la recherche subtile d'un bien plus exquis. 
„Le chien de chasse, remarque-t-il, bien qu'il ait faim, apporte le 
gibier à son maitre sans y toucher lui-meme; les femelles qui 
allaitent préférent leurs petits à elles-mémes et risquent leur vie 
pour les défendre." Et pourquoi? à cause, dit-il, des jouissunees 
intérieures de l'àme, qui dépassent. celles du corps ?). Bien, ce me 
semble, n' est plus vraiment p?ripateticien que cette chose qu' Aristote 


l) coonotret. yüo ,.. tà zepınayyra ayada. |]. c. 1169 a. 20—21. 

?) Cp. p. 21 note 2, le texte cité de S. Thomas (3 d. 29 q. 1 a. 5 ad 3; 
et aussi (ib. in corpore art): ,Plura bona exteriora sunt impendenda amicis 
quam nobis ipsis, inquantum consistit in hoc bonum virtutis, quod est nostrum 
maximum bonum; sed de bonis spiritualibus plus nobis quam amicis impendere 
debemus et velle.* 


') A. F. Mehren, Fues théosophiques d'Avicenne, p. 19. 


ne 


| Remarques sur les éléments de la solution thomiste ete. 4l 


. m'a pas dite. Puisque la brule a une ,áme*, elle n'est pas à 
jamais emprisonnée dans les limites de sa propre maliére; elle 
est déjà „les autres étres en quelque facon*, et il est naturel, 
par eonséquenl, que nous renconlrions en elle un degré d'amour 
correspondant. Elle atteint presque à lamilié et dépasse la 
grossiére convoilise, elle pour qui, cependant, le choix libre 
n'existe pas. Nous percevons donc ici la continuité. entre les 
deux especes d'amour; nous comprenons que la raison de leur 
opposition est dans la nalure plus intime et, en apparence, plus 
„detachee*, des plaisirs de l'àáme connaissanle, el non point dans 
je ne sais quelle inexplicable hétérogénéité de l'ordre naturel, oü 
rögnerait la pure convoitise, el de l'ordre personnel et libre, ol 
regnerait la pure amitié. 

Le Péripatetisme élaborail ainsi une notion de premiere im- 
porlance pour la solution du probléme de l'amour: celle d'une 
recherche de soi fondée en nécessité. naturelle, inóvitable méme 
dans les plus grands sacrifices, mais qui pourtant n'avail rien 
que de noble et que de beau. Or, le douziéme siecle chrétien 
couvait de son cólé une autre id^e, bien différente au premier 
abord et faite pourtant pour absorber et compléter la notion 
aristolélicienne, — Aleher de Clairvaux, Richard de S. Victor et 
d'autres encore en avaient trouvé le germe dans certains passages 
mémorables de S. Augustin; ils la reprenaient sous mille formes 
diverses, si diverses, en vérité, qu'on a peine d'abord à la recon- 
naitre; la réflexion monlre pourlant qu'elle fait le fond méme de 
leur théorie de l'esprit. Celle pensée peut se traduire en ces 
termes bien simples: „Trouver Dieu, c'est lrouver son äıne, méme 
quand on parait la perdre el la sacrifier. Aimer Dieu et s'aimer, 
cest la méme chose,* Je la retrouve, toujours identique à elle- 
méme, dans des formules aussi diverses que les suivantes: 

S. Augustin: Qui se diligere novit, Deum diligit (De "Trinitate, 
14. 14. — PL. 42. 1050). 

Neseio quo enim inexplicabili modo, quisquis se ipsum, non Deum, 
amal, non se amat; et quisquis Deum, non se ipsum, amat, ipse se amal 
(Traet. in Joannem CXXIV. c. 21. PL. 35. 1968) '). 


') Les deux textes sont cités par M. Jules Martin dans son 5. Augnstin 
(Colleetion Les Grands Philosophes, Paris 1901, p. 243. 244); il observe avec 


u — 





42 Probleme de l’amour. 


Hugues de S. Vietor: S1 enim aliquid plus quam animam tuam 
diligis, idem ipsum profecto plus quam Deum diligere comprobaris (De 
Sacramentis, l|. Il p. 13 c. 10. PL. 176. 537). 

Aelred de Rye: Cum enim secundum modum quo Deum diligit. 
sul dilectio metiatur, tune solum minus diligit se ipsum, quando minus 
diligit Deum (Speculum Caritatis. l. Ill c. 37. PL. 195. 615) !). 

Baudouin du Devon. ,. . . toto corde tuo . . cor tuum nondum totum 

est tuum... Si autem..cor tuum... Deo offeras, dans Deo, tuum 
facis: imo cul das, ille tuum non esse facit; nec potest esse tuum, nisi 
ille fecerit non esse tuum. . Quantum autem dederis de corde tuo. tau- 
tum facit esse tuum (Tract. III. De Dilectione Dei, PL. 204. 420). Parmi 
les damnés, au contraire, ,nullus amat Deum; sed nec ibi quisquam 
amal seipsum* (ib. 423). 
. Richard de S. Victor: In humano procul dubio animo idem est 
summum quod intimum .. per mentis excessum aupra sice intra nosmel 
ipsos in divinorum contemplationem rapimur (De gratia contemplationis 
sive Beniamin maior IV. 23. PL. 196. 167). — Fluit igitur (cor). sed 
non effluit, quia sic se derivat ad alios, ut a se aliquatenus non rece- 
dat...neque eliam necesse est ut in his excessibus quibus humani 
spiritus lutosis sensibus divino munere avelluntur, extra se esse dica- 
mus... Ubi ergo sunt, inquis? In eo quod interius est sui, profundum 
est.cor hominis et inscrutabile ... quodque et illuc . . . eastissimo com- 
plexu conveniant cum dilecto, et ibi melius secum sunt . . . (De gradibus 
caritalis c. 4. PL. 196. 1206). (Cp. l'idée que Richard développe dans 
le De Eruditione hominis interioris, l. | c, 31. PL. 196. col. 1232, 1253, 
cf. c. 24). 

Guillaume de S. Thierry: Totus quippe pene homo anima est: 
minima eius portio corpus est ldeo cum diligit te. Domine Jesu, anima 
sponsae tuae .. lota sequitur te... amans perdere semet ipsam in hoc 
mundo, ut in vita aeterna possideat se in te... quae tam familiariter 
resolvitur in te. . in tantum diligit te in se, ut se ipsam in nullo diligat 
nisi in te (Expos. super Cantica, c. 1. PL. 180. 490). 

Idcirco enim videris tibi ignorare me, quia ignoras te ..  Cognosce 
te quia imago mea es, et sic poteris nosse me, cuius imago es. ef penes 
te invenies me, In mente tua, si fueris mecum, ibi cubabo tecum. et 
inde pascam te (ib. l. c. 493. 494). 

Quamdiu sum tecum, sum etiam mecum; non sum autem mecum, 
quamdiu non sum lecum (Meditativae Orationes II. l. c. 208) ?). 


raison que les passages de ce genre n'ont pas été assez remarqués par ceux 
qui ont étudié son docteur. 

' Cp. S. Thomas: ,Tantum enim quis diligit vitam animae, quantum 
diligit Deum" (opusc. 2. De Perfectione vitae spiritualis, c. 15). 

?) Le méme Guillaume, dans son recueil des pensées de S. Ambroise sur 
le Cahtique des Cantiques, a relevé la maxime: ,llle mecum est, qui intra se 


Deux ébauches médiévales de la théorie ,physique* etc. 43 


Selon la conception .extatique*, aimer Dieu, c'est surtout 
,perdre son änıe“ ; selon la conception thomiste, c'est „la retrouver*. 
Les passages que nous venons de citer, et ceux en Ircs grand 
nombre qu'on leur pourrait adjoindre, prouvent que la théorie de 
5. Thomas représente moins une réaction contre la pensée médié- 
vale, qu'un effort pour la rendre plus une, et plus transparente 
à elle-inéme. 


CHAPITRE Ill. 
DEUX ÉBAUCHES MÉDIÉVALES DE LA THÉORIE „PHYSIQUE“. 
HUGUES DE S. VICTOR ET S. BERNARD. 


Sans lintelligence de la notion d'unité „transcendentale“ 
comme opposée à lunité ,numérique*, un partisan de la con- 
ceplion physique voyait devant lui deux voies s'ouvrir: ou bien, 
en dépit des donnees traditionnelles, il faisait de la convoitise le 
type unique de l'aınour; ou bien, dominé toujours par sa con- 
ception quantitalive de lunité, mais scandalisé par ses const- 
quences, il devait exténuer de plus en plus le principe unitaire, 
et relomber, à la limite, dans la conception extatique ou dualiste 
quil combattait. 

Hugues de S. Victor et S. Bernard, dans leurs ouvrages 
théoriques, nous fournissent d'excellents exemples de cette néces- 
site logique de la pensée. On constate dans leurs explications de 
l'amour pur un défaut d' équilibre qui permet d' apprécier plus 
justement le ıncrite original de la solution thomiste. 


81. 
HUGUES DE S. VICTOR. 


Hügues de S. Victor traite le probléme de l'amour pur au 
second livre de son traité De Sacramentis christianae fidei, écrit 
vers 1135. Il commence par déclarer que lamour est une des 


non est; quoniam qui in carne est, non est in spiritu; ille mecum est, qui ex 
se ipso egreditur ..* (PL. 15. 1907 D). Les deux affirmations ne se génaient 
aucunement dans une intelligence du Xlle siécle; elles ne sont pas contradic- 
toires, puisqu'elles ne sont pas secundum idem, puisque l'homme est tout à la 
fois chair et esprit. La contradiction commengait quand on prenait les prin- 
cipes en un sens étroit et qu'on en tirait des conclusions systématiques. 


44 Probléme de lamour. 


deux émotions primordiales (motus cordis quibus anima rationalis 
ad omne quod facit agendum impellitur ... Sunt ergo duo haec 
(l'amour et la crainte) quasi portae duae, per quas mors et vita 
ingrediuntur!) L'amour est, poursuit-il, un mouvement d àme 
naturellement un, et c'est selon ses modalités différentes quil 
recoit différents noms: quand il s'adresse au monde, il se nomme 
cupidité; quand il tend vers Dieu, il est charité (ib. c. 4). Cette 
maniére de partir de l'identité physique des deux aiours est 
caractéristique. L'auteur ne fera pas breche à son principe. 
Apres avoir indiqué la genese de l'amour de Dieu, lequel est intro- 
duit par la crainte (c. 5), il aborde la question de son essence. 
Certes, dit-il, il faut aimer le prochain pour Dieu, et Dieu pour 
lui-méme. Mais dire que Dieu nous est aimable pour lui-méme, 
c'est précisément dire quil est notre bien, notre joie, notre 
repos..." Aimer Dieu, qu'est-ce? C'est vouloir l'avoir. Et aimer 
Dieu pour lui-méme? C'est l'aimer pour lavoir lui-méme.* 

Deus autem idcirco propler se ipsum diligendus est, quia ipse est 
bonum nostrum ... ut gaudium... ut requiem... quid est Deum di- 
ligere? Habere velle. Quid est Deum diligere propter seipsum? Ideo di- 
ligere, ut habeas ipsum (1l. c. c. 6. 528. 529). 

Quelle absurdite, d'ailleurs, de prétendre aimer Dieu pour 
lui donner, pour lui faire du bien, et non pas pour en recevoir 
de sa miséricorde! (c'est à dire de ne. pas identifier pleinement, 
lorsque Dieu en est le terme, l'amour de convoilise et l'amour 
d'amitie). Ceux qui croient pouvoir séparer, méme par la pensee, 
ces deux choses, l'amour de Dieu et le désir de Dieu pour soi, 
sont „des sots qui ne se comprennent pas eux-mémes.* 

Ita putas tibi iuberi ut Deum tuum diligas, ut facias vel cupias 
illi bonum, et non potius ut cupias illum bonum? Non illum amas ad 
bonum suum, sed amas ilum ad bonum tuum, et amas illum bonum 


tuum... [taque amas illum ad bonum tuum, ut ipse quem amas «il 
bonum tuum (1l. c. c. 7 col. 533). 

Mais, disent-ils (suivant la notion commune de l'amour de 
„bienveillance“), ne puis-je désirer du bien à Dieu? 

Supervacua pietate moveris, miserere potius tui. llle satis habet 
(ib. ib.). 


') De Sacr. 1. II p. XIII e. 3. PL. 176. 527. 





Deux ébauches médiévales de la théorie ,physique* etc. 45 


Encore une fois, aimer, c'est vouloir avoir, el aimer gratui- 
tement, c'est vouloir avoir uniquement: 

Quid est diligere, nisi concupiscere et habere. velle et possidere etl 
frui? si non habetur, velle habere; si habetur, velle retinere ... — Quid 
est enim diligere, nisi ipsum velle habere? Non aliud ab ipso, sed ipsum, 
hoc est gratis (ib. e. 7 el 8 col, 334). 

La réponse de Hugues au probléme de l'amour pur consiste en 
somme à identifier quant au concept méme l'amour de convoitise et 
l'amour d'amitié, en ramenant le second au premier !). Hugues prend 
la position diamelralement opposee à celle d'Abélard, qu'il voulail 
sans doute réfuler?). L'incapacité de sa solution à rendre comple de 
tout le donné traditionnel, la range d'emblée parmi les théories 
unilatérales et partielles, et Bossuel n'a pas fait preuve d'un lrés 
fin discernement philosophique quand il a cru y reconnaitre la 
doctrine de „tous les docteurs anciens el nouveaux* ?). On ne 
peut nier sans doute que cette théorie à fond augustinien ne füt 
beaucoup plus voisine que celle d'Abélard, de ce qu enseignera 
S. Thomas. Que lui manquait-il done pour rendre compte des 
faits, en maintenant le principe physique et unitaire? — C'est ee 
que l'étude d'un illogisme qu'elle renferme permet assez facilement 
de discerner, 

Au chapitre VI*, Hugues, avec lamour de Dieu, explique 
l'amour du prochain. S'il restait rigoureusement fidele à sa con- 
ceplion égoisle, il devrait ne reconnaitre qu'une seule raison qui 
püt engager l'homme à aimer son semblable, à savoir: la néces- 


'| La comparaison des rayons et du miel (l. c. c. 6 col, 530) eüt été pour 
Hugues une occasion toute naturelle de s'expliquer, s'il eüt ramené, comme 
R, Thomas, l'amour de soi à l'amour de Dien, la eonvoitise à la bienveillance. 

*| Voir Mignon, Les origines de la Scolastique et Hugues de S, Victor t, Il 
pp. 104—105. Nous exposons plus bas la théorie d'Abélard, 2e partie ch. 2 8 2 B. 

"| Bossuet, Instruction sur les états d'oraison, Additions et Corrections, 
n? VIII. (Ed. Lachat t. 18 p. 673). — Le jugement de Bossuet est précédé 
d'une fort longue citation de Hugues de 8, Victor, M. Dublanchy, dans l'article 
Charité du Dictionnaire de théalogie catholique, col. 2224, a tort aussi d'identi- 
fier la distinction trop simpliste de Hugues entre l'amour mercenaire conda- 
mnable et l'amour de eharité avee celle communément adoptée par les théolo- 
giens. M. Mignon avait vu plus juste (| c. p. 101), Le passage méme de 
S, Thomas auquel renvoie M, Dublanchy (3 d. 29 q. 1 a. 4) détermine nette- 
ment les trois choses que distingue l'opinion commune, là oà Hugues de $, 
Victor n'en veut voir que denx. 





46 Probleme de l'amour. 


sité ou l'utilité de cet amour comme moyen de parvenir à la joui-- 
sance du souverain bien, qui est Dieu. En fait, il raisonne au- 
trement, et ne cesse de supposer dans le prochain une autre 
amabilité, celle qui lui vient de ses rapports personnels avec Dieu, 
sans qu'elle soit censée faciliter lobtention de Dieu par nous- 
mémes. Je dois, dit-il, aimer le prochain pour Dieu: ,proximum 
autem propter Deum“, ce qui veut dire que Dieu est »otre bien 
commun, à lui et à moi. 


Proximus autem ideo propter Deum diligendus est, quia cum ipso 
in Deo est bonum nostrum ... Istum diligimus ut cum ipso curramus. 
et cum ipso perveniamus. lllum (Deum) ut gaudium, istum ut gaudii 
socium; illum ut requiem, istum ut requiei consortem . . . propter Deuin. 
id est quia habet Deum; vel.. quia habiturus est eum; vel ut habeat 
eum (l. c. c. 6 col. 529). 


Il y a désaccord logique entre cetle explication du propler 
Deum et le propter se ipsum entendu au sens de Hugues. Si 
propter. se ipsum signifie ut habeam ipsum, si Dieu, par conséquent, 
ne m'est aimable qu'en tant qu'il est mon Dieu, accessible à moi. 
acquisition possible du moi, tout amour dérivé de l'amour de 
Dieu ne pourra étre qu'en fonction de cette accessibilité, de mon 
désir d'acquisition personnelle. Le rapport des autres à Dieu. 
sil n'est pas moyen pour moi, est totalement étranger à mon 
amour. Lorsquil dit que le fait de la présence de Dieu chez un 
autre homme est une raison qui peut suffire à me rendre cet 
homme aimable, Hugues suppose que je puis aimer le bien divin 
autrement qu'en le voulant pour moi. Les raisonnements qui lui 
viennent ici à lesprit montrent que sa pensée confuse, identique 
à celle du grand nombre, était moins étroite que sa théorie. 
Done, son essai de solution speculalive est un échec, et l'on ne 
pourra donner au probléme de réponse satisfaisante, dans le sens 
de la théorie ,physique*, qu'en découvrant une connexion néces- 
saire et intrinséque entre l'amour du prochain et cet amour de 
soi qui est à la base de l'amour de Dieu. 

Passons au chapitre X, oà Hugues reprend la question de 
l'amour du prochain pour lui assigner sa mesure. Il dit avec 
l Ecriture: Dilige proximum tuum sicut teipsum, et explique que 
ce commandement est accompli lorsque nous voulons au prochaiu 
le inéme bien qu'à nous-mémes. Mais l’Eeriture preserit-elle simi- 


m-— 


Deux ébauches médiévales de la théorie ,physique* etc. 47 


litude ou égalité, quand elle dil: tu aimeras comme toi-méme? 
Les dialecticiens de lépoque sembarrassaient d'une foule de 
questions fondées sur des suppositions impossibles, se demandant 
par exemple si un homme devrait préférer à son propre salut le 
salut de plusieurs autres, dans la vue d'augmenter ainsi la gloire 
de Dieu. Ces problémes sont visiblement à charge à notre auteur, 
il les regarde comme de nuisibles frivolites (Sie radunt quaestiones 
hominum, el inquielant homines semet ipsos cogitationibus suis). ll y 
répond cependant, et, forcé de s'expliquer à propos d'une question 
nouvelle, indique sans le savoir d'heureuses relouches à faire à ses 
précédentes théories. 

L'amour de soi, dit-il en subslance, n'est pas un amour 
commensurable avec l'amour du prochain: ces deux termes ne 
peuvent se substituer lun à lautre comme des équivalents. 
L'amour de soi est la condition nécessaire et comme la forme de 
l'amour d'aulrui; on ne peut done parler de renoncer au premier 
pour le second. 

Si enim proximum suum sieul se ipsum diligit, quomodo proximum 
diligit eum se ipsum non diligit?... Itaque se ipsum primum bene dili- 
gere debel, ut postea secundum se bene diligat et proximum suum... 
nee Lolum mundum contra. animam luam diligere debes .. — Dilige proxi- 
mum tuum aicut te ipsum .. Cupit bonum, primum «quidem sibi, deinde 
illi. Non enim amat illum sicut se, nisi prius amet se... Nihil enim 
proximo debet nisi post illud et secundum illud quod sibi debet (1. e, e. 10 
col. 537. 538). 

L'amour de soi, étant ainsi condilion generale de lamour 
des autres, a la méme amplitude que l'amour de Dieu. Comme 
d'ailleurs on |a vu, aimer Dieu, c'est vouloir Dieu pour soi. 
Done lamour légitime de soi et l'amour de Dieu sont non seule- 
ment d'extension égale, mais rigoureusement identiques. Nous ne 
lisons pas de préceple explicite de l'amour de soi, c'est que ce 
précepte étail contenu ailleurs: non dans le commandement de 
l'amour des hommes, mais dans celui de l'amour de Dieu. Hugues 
le répéte à plusieurs reprises. 

Si enim aliquid plus quam animam 1uam diligis, idem ipsum pro- 
fecto. plus quam Deum diligere comprobaris; quia animam luam non 
diligis nisi in co solo quod bonum illius, quod Deus est, diligis . . . 
Distinxit ergo Seriplura . . . primum praecipiens homini ut Deum 
diligat, intendens utique ul in eo ipso se ipsum diligat, quia diligere 











Deux ébauches médiévales de la théorie ,physique* etc. 49 


physique: ,Omnis qui diligit, sibi diligit; quia desiderat et habere 
eupit quem diligit*; earactérisant d'autre part l'amour sincere du 
prochain comme une exception à celte regle: ,Dilige . . proximum 
luum sicut teipsum diligendo illi bonum quod diligis tibi. Hoc 
est enim illum diligere, bonum illi diligere. Nam bonum illius 
diligere posses etiamsi illi non diligeres. Posses enim tibi diligere 
aut alteri cuilibet et non illi; et ita illum non diligeres* (col. 537). 

Gelle eontradietion eüt disparu si Hugues avait pu consi- 
derer ehaque subslance du monde comme un membre d'un corps, 
comme une partie qui désire le bien du tout plus qu'elle ne dé- 
sire le sien propre. Si chaque étre particulier aime l'Etre infini 
plus que soi-méme, et ne s'aime soi-möme que parce qu'il aime 
l'Etre infini, non seulement l'amour de soi ne peut s'opposer à 
l'amour de Dieu (puisqu'il ne s'en distingue pas adéquatement), 
mais encore l'amour de Dieu (qu'on atteint et qu'on vise par 
l'amour de soi) peut étre désintéressé, ce que n'avait pas compris 
Hugues: on s'aime comme partie, on pent done ölre naturellement 
porlé à se saerifier soi-möme pour les autres parties, si on les 
juge plus nécessaires au bien du tout, et cela méme est fondé. en 
l'amour de soi. 


3 3. 
S. BERNARD. 


S. Bernard est au premier rang des théoriciens de l'amour 
au douzieme siecle. Il nous faudra citer copieusemenl ses ser- 
mons lorsque nous traiterons de la ,conception extalique*, qu'on 
pourrait ölre meme tenté de caracteriser comme la , conception 
bernardienne* par excellence. Elle semble cependant ne s'étre 
développée chez lui que peu à peu, à mesure que sa vie inlé- 
rieure s'approfondissait. En des écrits antérieurs, qui traitent de 
l'amour theoriquement et er professo, l'ensemble de ses principes 
et de ses notions déünies doit ötre rapporté à Ja ,conception 
physique*. On sent déjà, d'ailleurs, à certaines habitudes de 
langage, que d'aulres principes, sous forme de présuppositions 
impliciles, mais puissantes, dominent déjà sa pensée et l'entraine- 
ront peut-@tre un jour dans un sens différent. La doctrine qu'il 


expose n'est done pas parfaitemenl cohérente. El les illogismes 
Beitrü ce Vf,6 Bousselot, l'robléme de l'amonr, 4 





50 07 Problanıe de l'amour. 


que l'analyse y décéle sont trés propres à faire voir quelles in- 
tuitions lui manquaient pour qu'il püt faire entrer dans la con- 
ception physique, telle qu'il se la formulait, les élémenls nouveaux 
que sa propre vie intérieure lui présentait comme des faits. 

La doctrine que nous étudions ici est contenue tout enticre 
dans le traité ,de Diligendo Deo, ad Haimericum S. R. E. Cardi- 
nalem et Cancellarium^, écrit vers 1126 (PL. 182, 973 — 100%) 
(II vaut mieux commencer la lecture de ce traité par les quatre 
derniers chapitres, oü l'auteur reproduit une lettre sur la charité, 
quil avait précédemment écrile aux religieux de la Chartreuse. 
vest la lettre XI? de l'édition Migne, l. c. 110—115. Mabillon la 
date de 1125 environ). 

Toute la charpente doctrinale qui soutient le traité de Dili- 
gendo Deo est ,gréco-thomiste*. L'auteur s'oceupe et du funde- 
ment, et de la gen2se de l'amour. 

Or, le fondement de l'amour, c'est, dit-il, la communication 
des biens dont Dieu est principe, et l'homme, terme. Nous de- 
vons aimer Dieu pour son mérite et pour notre avantage, »wverito 
suo, commodo nostro. Et, pour développer le premier de ces deux 
points, il explique les dons que Dieu nous a faits; pour deve- 
lopper le second, il explique les dons qu'il nous fera. D'un bout 
à l'autre, Dieu est donc considéré comine le bien de l'hommoe. 

Les biens de l'ordre naturel (comme .le pain, le soleil. 
l'air, „la noblesse de la nature humaine, la science, la vertu* 
ch. II) réclament déjà l'amour de toute créature raisonnable, car 
la raison dit à tous les hommes qu'ils doivent aimer entierement 
celui auquel ils se doivent tout entiers. - 

Merelur ergo amari propler sc ipsum Deus el ab infideli, qui celsi 
nesciat. Christum, scit tamen se ipsum. Proinde inexcusabilis est omnis 
etiam infidelis, si non diligit Dominum Deum suum ex toto corde. tota 
anima, tota virtute sua. Clamat nempe inlus ei innata et non ignorata 
rationi iustitia, quia ex toto se illum diligere debeat, cui se totum debere 
non ignorat (II. 6. 978). 

Utquid enim non amaret opus artificem, cum haberet unde id 
posset? (V. 15. 983). 

Viennent ensuite les dons de la gráce, passion et résur- 
reclion, incarnation et gloire. C'est une communication de Dieu 
méme, surajoulée aux dons naturels, et que l'auteur résume ainsi: 








Deux #bauches médiévales de Ia theorie „physique* ete, 51 


flum: non solum mei, sed sui quoque ipsius leneo largitorem 


- (V. FE, 933), 


Passant (chap. VII) aux anantages que trouve l'homme dans 
l'amour de Dieu, S. Bernard ne peut, naturellement, que redire 
les mémes choses sous une forme nouvelle. Il expose done que 
Dieu seul, étant le bien spirituel infini, peut rassasier l'appétit de 
l'homme. 

Inest omni utenti ralione naturaliter appetere poliora ... citra 
summum vel optimum quiescere non potest... Benedic, anima mea, 
Domino ...ipse est quod desideras... Ipse dal occasionem, ipse creat 
alfectionem, desiderium ipse eonsummal,... Se dedit in meritum, se 
serval in praemium, se apponit in refectione animarum sanclarum, se in 
redemptione distralit captivarum (Vll. 15, 21, 22. 885, 987). 

Voilà pour le fondement de l'amour. Quant à sa genése, 
l'ile qui domine aussi bien la Leffre aur Chartreur que les cinq 
chapitres qui la précédent dans le traité, e'est qu'il y a eontinuilé 
enlre l'amour propre el le sainl amour, que l'amour esl un moti- 
vement un et conlinu dont l'origine est égoiste. Idée notable, 
assurcment, el Lrail essenliel de la conceplion gr&eo-thomisle, 
S. Bernard va méme plus loin que S, Thomas, car l'amour pro- 
pre qu'il place au point de déparl est un amour propre étroit, 
nn amour propre vicieux, celui qui caraclerise la nalure pécheresse: 

Quia carnales sumus el de earnis concupiscentia nascimur (ep. VII. 23), 
necesse est ul cupidilas vel amor nosler a carne ineipinl; guae sb recto 
ordine dirigitur, quibusdam suis gradibus duce gralia proficiens, spirilu 
landem consummabilur: quia non prius quod spirituale, sed quod ani- 
male, deinde quod spirituale (XV. 39. 908). 

Les degrés de l'amour iei mentionnés sont au nombre «de 
quatre, qui sont les suivants: 1° homo diligit se ipsum propler. se 
ipsum; 2° Amat iam Deum, sed propter se, non propter ipsum; 
3° Deum homo diligit, non propter se tantum, sed et propter. ipsum; 
A^ nec se ipsum diligit homo nisi propter Deum (VIII. IX. X. — 
ip. XV. otı la formule du troisiöme degré d'amour est: non ium 
propter se, sed propler. ipsum). 

Conformément à celle maniere de voir, la cupiditas est 
eoncue par S. Bernard comme le fond méme d’appetit naturel 
que la ewritas maintiendra en le dirigeant. || n'y a qu'un seul 
courant de V’appetition humaine, qu'il s'agit de eanaliser, L'amour 

A* 


52 Probléme de l'amour. 


parfait consistera non pas dans la destruction, mais dans la juste 
subordination des tendances inférieures: amour du corps et des 
biens physiques, crainte qui faisait aimer non sponte, désir qui 
faisait aimer non gratis: | 

Bona itaque lex caritas et suavis... servorum et mercennariorum 
leges... utique non destruit, sed facit ut impleantur... — Nunquam 
eril caritas . . . sine cupiditate . . . ordinat cupiditatem .. . Cupiditas tunc 
recle a superveniente caritale ordinatur, cum .. . bonis meliora praeferun- 
tur, nec bona nisi propter meliora appeluntur. Quod cum plene per Dei 
graliam assecutum fuerit, diligetur corpus, et universa corporis bona 
tantum. propter Deum, Deus autem propter se ipsum (XIV. 38. 907, 99s), 


Dans cet exposé de la doctrine du De Diligendo Deo, nous 
l'avons dépouillée à dessein des formes oratoires et imaginatives 
dont l'auteur l'a revétue. Moins technique, plus littéraire que le 
De Sacramentis du Vietorin, le traité de S. Bernard cache aussi 
plus habilement ses illogismes, qu'une observation attentive par- 
vient pourtant à déceler. 

Un premier illogisme, assez aisément visible, est celui de ce 
chapitre VII qui devait étre invoqué, lors des luttes du quiétisme, 
et par Fénelon, et par ses adversaires. La maniére dont l'auteur, 
au début de ce chapitre, parle de la récompense de l'amour, fait 
supposer qu'il va y traiter des récompenses qui ne sont pas Dieu 
lui-méme. Le premier paragraphe pourrait, en effet, se résumer 
ainsi: ,Je vais prouver que l'amour de Dieu n'est jamais sans 
récompense, bien que celui qui aime vraiment ne recherche 
d'autre récompense que Dieu lui-méme* !). Or, dans le courant 
du chapitre, il n'est question que du rassasiement de l'üme par 
Dieu. On pouvait donc, avec une égale vraisemblance, soutenir 
ou que l'auteur condamnait comme contraire à la pureté de 
l'amour, le désir de posséder Dieu, ou qu'il exceptait ce désir de 
ses condamnations. La vérité est que la pensée n'est pas par- 
faitement conséquente avec elle-méme. Si lon accorde que le 


') Non enim sine praemio diligitur Deus, etsi absque praemii intuitu di- 
ligendus sit... Verus amor ... habet praemium, sed id quod amatur... 


Deum amans anima aliud praeter Deum sui amoris praemium non requirit* 
(VII. 17. 1. c. 984. 985). 





Deux ébauches médiévales de la théorie. „physique* ete. 53 


véritable amant désire la possession réelle de l'objet aimé, l'ou 
ne peut plus écrire, en toute rigueur logique: ,Verus amor se ipso 
contentus est.* 5. Bernard joint iei la notion greco-thomiste de 
l'essentielle indigence de l'amour, avee la notion extatique de sa 
pleine suffisance. 

Une autre deviation de la pensée de S. Bernard est plus 
delieale à suivre, et plus inléressante, Il est remarquable qu'à 
lapogée de l'amour (quatrieme degré), en l'état ,oà l'on ne 
s'aime plus que pour Dieu* (X. 27. 999. XV. 39. 998), il ne 
nous dit pas que l'amour de soi est d'autant plus intense, plénier 
el eonscient, qu'il est plus éclairé el mieux. réglé, mais, il nous 
parle au contraire, d',oubli* de soi, d'.annihilation*, de ,perte*. 

Amor iste mons est, et mons Dei excelsus... Caro el sanguis, 
vas luteum, terrena inhabitatio quando capit hoe?: Quando huiuscemodi 
experielur affectum, ut divino debriatus amore animus, oblitus sui, 
faetusque sibi ipsi tanquam vas perditum, tolus pergat in Deum . . .? 
Te enim quodam modo perdere, tanquam qui non sis, et omnino nom 
senlire te ipsum, el a te ipso exinaniri et pene annulari, caelestis est con- 
versationis, non humanae alfectionis (X. 27, 990, ep. XV. 39. 998). 

Il ne faut pas trop insister sur ces expressions, parce que, 
dans les développements qui suivent, S. Bernard n'emploie plus 
ces lermes d'anéantissement, el présente le supréme degré d'amour 
comme une spiritualisation de l'homme par son union avec Dieu !): 


') Manebit quidem substantia, sed in alia forma, alia glorin, aliaque po- 
tentia (X, 28. 991) — tota haee (cor et animam) ex toto ud Deum colligere, et 
divino infigere vultui (X. 29, 992) — ut iam nil de carne haberet cogitare, sed 
totus in spiritu memoraretur iustitiae Dei solius (XV. 39. 99%). Il est méme 
trés remarquable, dans le sens thomiste, que S. Bernard affirme l'impossibilité 
de la spiritualisation complete avant que láme ait repris son corps en la rö- 
surrection (X. 29. XI). Cela revient à dire qu'on ne peut pleinement posséder 
Dieu sans pleinement se posséder soi-méme, et que ce proprium dont il faut 
se débarrasser pour arriver à la perfection de l'amour (un. 28. 30, 81), ce n'est 
pas l'appétit naturel, c'est une sollieitude qui géne, resserre et restreint l'appétit 
naturel (ep. 29. 992: huie fragili et aerumnoso corpori intenta et distenta, 
30. 993: quo vel modice intentio reflectetwr). — Cp. l'assertion de S, Thomas: 
„Vellet anima sic coniungi Deo, quod non separetur a corpore (Quaest. Disp. 
de Caritate, a, 11 ad 8), et en général sa conception de l'amour comme une 
tendance non tant à la desiruction de lindividualite, à sa morrification, qu'à 
sn soumission, à son information par l'Etre aimé, Sur l'amour comme forme 
de l'aimant, v. 8 d. 27 q. 1 a. 1l et a. 3 ad 2, — Ver. q. 26 a. 4. — De Spe 
a. 8, ele, 8. Bernard aiteint à la méme idée quand il refuse de voir l'idéa! de 


ii 





54 Probléme de l'amour. 


Elles ont pourtant leur importance, parce qu'elles font voir qu'aux 
yeux de l'auteur la personnalité individuelle des esprits sewble comme 
un obstacle à la perfection de lamour. Il s'exprime comme si 
elle disparaissait à la limite, là oü l'amour est le plus amour. le 
plus pur de toul niélange étranger. Revenons maintenant aux 
premiers chapitres. S. Bernard, méme lorsqu'il s'agit de Dieu 
aimant les créatures, concoit la pureté de lamour negatirenen, 
comme une absence de recherche personnelle '). Lui-méme parait 
souffrir de ne pouvoir aimer Dieu ,gratuitement*, sans rien lui de- 
voir; aimer autrement, cela ne lui parait pas étre aimer dignement. 
Il parle comme si la créature était prise de regret de n'en pouvoir 
faire autant que son créateur, tourmentée de je ne sais quel reve 
de l'égaler?). Bref, l'on dirait qu'il oublie ce qu'il a pourtant 
répété par trois fois, à savoir que l'homme tient de Dieu son 
etre tout entier (Il. 6. — V. 14. -— V. 15), et que, exceplant de 
cette largesse divine la personnalité méme de l'homme, il substitue, 
comme fondement de notre amour pour Dieu, à l'idée de création, 
l'idée de donation libre entre deux termes preexistants, que n'unis- 
sait aucun lien de nature. 

Ces remarques, qui portent sur des maniéres de parler el 
des figures oratoires, doivent sembler bien insignifiantes au premier 


l'amour dans l'état du mariyr qui souffre pour son Dieu (X. 29. 992), mais le 
place en „cette défaillance des &mes qui est leur état parfait* (ille defectus 
animorum qui perfectus et summus est ipsorum status, XI. 30. 993), et qui 
présuppose, comme on l'a vu, la parfaite possession de soi. La glorification 
répond ainsi pleinement à la Rédemption, dont il avait été dit: Ubi se dedit, me 
mihi reddidit (V. 15. 983). 

!') Et vera huius caritas maiestatis, quippe non quaerentis quae sua sunt. 
Quibus autem tanta puritas exhibetur? . .. (l. 1. 975). Cp. au ch. XII. 34. 
l'opposition de bonus mihi, et bonus in se, comme chez Abélard (v. p. 74) et 
aussi les expressions exclusives de X. 28. 


"| Quid quod amor ipse noster non iam gratuitus impenditur, sed repen- 
ditur debitus? .. . Deus meus, adiutor meus, diligam te pro dono tuo, et modo 
meo, minus quidem iusto, sed plane non minus posse meo: qui, efsí quantum 
debeo. non possum, non possum tamen ultra quod possum (Vl. 16. 984). A 
chaque nouveau bienfait de Dieu, la méme question se pose: ,Quod si totum 
me debeo pro me facto, quid addam iam et pro refecto et refecto hoc modo?* 
(V. 15. 983). Cp. le sermon de Quadruplici debito (De Diversis Serm. 22 — 
PL. 183. 595), oü le regret de ne pouvoir égaler Dieu en son amour trans. 
parait encore plus naivement. 


Deux ebauches médiévales de Ja théorie „physique” etc. 99 


abord. De fait, il n'y aurait pas lieu de s'y arréter, si toute la 
littérature de l'amour au Moyen Age se réduisait au traité dont 
nous parlons. Mais la seconde partie de notre travail fera peut-etre 
qu'on trouvera quelque intérét à ces minces détails, parce qu'on 
y verra une amorce ou une trace de la conception de l'amour 
que nous appelons ,extatique*. Cette conception, en effet, suppose 
à lorigine de l'amour deux termes personnels qu'elle considere 
en faisant abstraction de leurs relations de natures, et place le 
but idéal de l'amour dans le sacrifice total de la personnalité 
aimante à la personnalité aimée. Dans la mesure oü l'on partage 
cette maniere de voir, l'on se rend moins capable d'exposer exac- 
tement la solution ,physique*. Les principes de S. Thomas sont 
diamétralement opposés, puisqu'il tient 1° qu'on aime Dieu comme 
l'étre infini, source de tout l'étre; 2° que Dieu, ,forme pure“ et 
qui ne fait nombre avec rien, peut, à cause de sa subtilité infini- 
ment exquise, pénétrer et ,informer* les esprits créés, de telle 
sorte que, plus ils sont possédés de Lui, plus ils ,se retrouvent*. 


SECONDE PARTIE. 
LÀ CONGEPTION ,EXTATIQUE", 


La seconde conception, la conception ,extatique*, est plus 
difficile à définir avec précision que la conception physique, 
parce qu'elle n'est jamais arrivée à se constituer en un ensemble 
complet de doctrine. A vrai dire, on peut douter qu'elle en füt 
capable, et si la pousser à bout, ce n'est pas la vider de toute 
intelligibilité. 

Si pourtant l'on voulait, — ce que nos medievaux n'onl 
jamais fait, — mettre en relief le principe qui la domine, le 
meilleur parti à prendre serait sans doute de la caractériser par 
la prédominance de l'idée de personne sur l'idée de nature. Lest 
paree que l'amour est purement concu comme tendant d'une 
personne à une personne qu'il est concu comme erfatique, comme 
violentant les inclinations innées, comme ignorant les distances 
naturelles, comme une pure affaire de liberté. Chez S. Thomas, 
au contraire, la personnalité individuelle elle-méme est concue 
comme une participation de Dieu, et rentre ainsi dans la nature. 
— Q'est l'idée implicite de la personnalité comme indépendante 
de la Divinité qui a empeche la conception extatique d'aboutir à 
des formules intellectuelles nettes: en allant au bout d'elle-méme, 
elle se füt trouvée incompatible avec le dogme !). 


!) Sur cette question de l'amour personnel et de l'amour naturel, on 
peut voir les pages consacrées à Richard de S. Victor et à Alexandre de Hales 
par le P. de Régnon, S. J. au tome II de ses £ifudes de theologie positire sur 
le mystere de la Trinité (Paris 1592), surtout les pages 292 -305 et 408 — 43U. 
Il souligne d'une maniére suggestive, dans la doctrine trinitaire de ces deux 
auteurs, l'idée de la libre émanation d'amour. Mais il est remarquable que 
tout son développement sur les deux sortes d'amour qu'il dit ,irréductihles* 


La cuneoption „extatique*. 57 


On s'explique dés lors sa fortune au Moyen Age. Expusce 
sous forme oraloire ou poétique, elle ne manquait guere de plaire; 
à l'analyse philosophique elle apparaissait fuyante et inconsistante, 
Tout nalurellement donc, ceux-là méme qui, dans le feu de l'in- 
spiralion, en ont donné les formules les plus violentes et les plus 
naives, — un S. Bernard, un Hugues de S, Victor, — n'ont pas su 
ou pas voulu la reconnailre dans cerlaines conséquences étranges 
qu'on leur en présentait, et ils ont défendu, comme théoriciens 
systömaliques de l'amour, des idées toutes differentes de celles 
qui avaienL inspiré leurs libres épanchements. La doctrine de 


(p. 303), (l'amour naturel, centripete, qui vise „non les personnes, mais les na- 
Lures convenables à la nature individuelle du sujet aimant* (p. 295), l'amour 
d'amitié, centrifuge, désintéressé, libre, qui vise une personne), que tout ce dé- 
veloppement di&-je, suppose une notion de l'unité personnelle tout autre que 
celle de S. Thomas, Si lon admet avec ce dernier que l'unité des ütres 
conscients comporte différents degrés, l'on ne s'étonne plus de rencontrer dans 
l'amour paternel des brutes cette image de l'àmour ,personnel* et désintéressé, 
que les partisans de la complete discontinuité constatent (Régnon p. 302) suns 
pouvoir l'expliquer. En d'autres termes, pour S. Tliomas, tout amour est ,cen- 
tripite*, mais aucun re eréé ne se comporte, dans ses appétitions naturelles, 
comme s'il] était /e centre de tout. L'idée implicite de l'égalité des personna- 
lités comme telles suggére naturellement celle de leur indépendance native: 
dés lors, l'amour qui soumet une personne à une nulre apparait comme un sa- 
erifice, et la coexistence de plusieurs amonrs, comme un conflit. On relöve 
facilement, chez nos auteurs du Xlle siecle, des indices de cette conception 
quantitative. S. Bernard, par ex, semble s'étonner que, l'amour étant tout à 
Dieu, l'on puisse encore nimer les Anges: ,Quid enim extra ipsum reliquit 
ceteris?" (In Ps. qui habitat serm. 12 n. 7. PL. 183, 234). Cp. l'adversaire 
cité par Guillaume d'Auvergne, De Virtutibus c, 9. t. I p. 127 a. A, cf. 128 
a. D. — Pierre de Poitiers devance la solution thomiste, quand il remarque: 
Utrum autem magis sit diligendus Deus quam Deus et proximus simul .. vi- 
detur quidem ineongrue dietum, quia non est diligendus proximus nisi propter 
Deum* (Sententiarum lib. Ill. PL. 211. 1096). D'autre part, si l'un se rappelle les 
idées de S. Thomas sur l'individualité humaine, et les restrictions que sa poten- 
tialité matérielle apporte à &on développement d'étre intelligent, on comprendra 
qu'il n'eüt point de peine à faire sienne la doctrine ascétique d'un S. Bernard. 
Eu tant qu'elle est contraignante et qu'elle s'obstine dans l'illusion animale 
quil y a un bien particulier, l'individualité doit étre sacrifiée, Mais saerifier 
ses limites, c'est se gagner, puisque l'àme est intelligente, c'est à dire puis- 
sance du tout. La doctrine de S Thomas ne s'oppose à la conception extatique 
qu'au point oü celle-ci cesse d'étre effusion lyrique pour devenir théoreme d'on- 
tologie. Il est pleinement d'accord nvec l'école de S. Bernard, quand celle-ci 
place la perfection supröme dans le passage du status rationalis au status xpi- 
ritualis (V. la Lettre aux l'réres du Mont-Dien, PL. 124. 515. et ih. pp. 4607. Alu). 


di 


E 


^N Probleme de l'amour. 


l'amour extatique se présente à nous sous forme de pieces ct de 
morceaux; c'est une .mentalité^ plutót qu'une ,théorie*. 

De quel droit, dés lors, la faire figurer dans l'histoire de la 
pensée médiévale? Les pages qui suivent répondront suffisaninent, 
jespére, à cette question. Car non seulement on a tenté d'y de- 
crire la conception extatique de l'amour, en énumérant ses quatre 
principaux caracteres, expliqués par un choix des textes qui onl 
paru les plus expressifs, mais on a joint à l'explication de chacun 
de ces caracteres l'indication des spéculations didactiques qui, 
dans le domaine philosophique et théologique, paraissent devoir 
logiquement s'y rattacher. Mentionner dans l'histoire des idees 
de simples .motifs* oratoires et lyriques, quelle que soit la faveur 
dont ils aient joui, pourrait sembler hors de propos; il n'en est 
plus de méme si l'on peut y retrouver l'origine de doctrines net- 
tement classées et définies. 


CHAPITRE I. 
PREMIER CARACTERE: DUALITÉ DE L'AIMANT ET DE L/ AIME. 


8 1. 

Dans la conception physique, l'unité est la raison d'étre et 
l'idéal de l'amour, comme elle est sa fin. Il en est bien autre- 
ment dans la conception extatique: la pluralité, ou tout au moins 
la dualite, y est présentée comme un élément essentiel et néces- 
saire du parfait amour. L'amour égoiste est essentiellement im- 
parfait, il n'est pas digne du nom d'amour. 

Nos écrivains nous indiquent eux-mémes oü il faut chercher 
la source de cette pensée, en se référant au mot de S. Grégoire 
le Grand: 

Minus quam inter duos caritas haberi non potest. Nemo enim 


proprie ad se ipsum habere caritatem dicitur, sed dilectio in alterum 
tendit ut esse caritas possit (In Evang. hom. 17 n. 1. PL. 76. 1139). 
On peut encore citer S. Hildefonse: 
Haec (caritas) a duobus incipit, vel ab homine et Deo, vel coram 
Deo ab homine et proximo. In uno enim experimentum dilectionis mi. 
nime patet, quia cui se vel quid sibi quisque connectat, singularitas non 








Premier caractere: Dualité de l'aimant et de l'aimé. 59 


habet (De itinere deserti, c. 90. PL. 96. 192) (Voir aussi Paschase Rad- 
berl De fide, spe et caritate, Lib. de Caritate, c. 11. PL. 120, 1462). 

On remarquera que S. Grégoire semble faire de la ,earitas* 
(qui requierl dualitó de termes) une espece particuliere du genre 
amour. 

Gertains écrivains du All" siecle sont de son avis sur ce 
point. „Caritas esl motus mentis ex fide procedens, quo diligi- 
mus Deum propler ipsum et proximum propter Deum quae ad 
minus inter duos habetur* (Alexandre Ill. Sententiae. Ed. Giell, 
p. 315). S. Thomas restreint encore davantage l'application du 
mot de S. Grégoire (2* 2^" q. 935 a. 4 ad 1). 

D'autres poussenl leurs exigences jusqu'à appliquer à toute 
sorle d'amour ce qu'il avail dit de la charité. Guillaume d'Au- 
vergne mentionne leur opinion dans son traité de Virtutibus!); il 
lembrasse dans son de Trinitate: 

Non enim congruil proprie, ut aliquis semet ipsum amare dicatur; 


amor enim omnis relatio est, et ad aliud se habet (De Trinitate e. 21. 
Opera, Paris. Couterot 1674. tome 2, 2* p. fol. 26^). 


La méme conception ressort trés clairement d'un eélebre 
chapitre d'Abélard. Traitant de la procession du S. Esprit, qu'il 
concoit comme „la bénignité divine*, il cile le texte de S. Gre- 
goire, el ajoute ces paroles, qui devaient exciler l'indignation des 
orthodoxes ?): 





') Mirabile autem et difficile videtur ad cognoscendum, utrum aliquis 
diligat. se, an etiam diligere possit?  dileetio enim vinculum est et ligatura, 
quomodo autem potest esse vinculum eiusdem ad semet ipsum aut ligatura? , . . 
Amplius ... eum relatio sit, quomodo erit unius ad se? .,. (his rationibus) 
inducti sunt. aliqui ad credendum, quod nemo potest diligere se (De Virtutibus 
c. 9. Ed, citée dans le texte, p. 125). L'auteur, d'ailleurs, préfere l'opinion 
opposée: ,Melius autem ac rectius sciendum est, quod amor potest esse ef est 
alieuius ad se,“ Il distingue l'amour de convoitise et celui d'amitié, et conclut : 
.Unumquodque animal naturaliter diligit se ex diffinitione amoris, eum natura- 
liter sibi quaerat bona, vel utilia, atque salubria . . .  lste amor non est 
quasi vineulum vel ligamen eiusdem ad se, sed magis substantiae in qua est 
et eorum quae sunt utilia vel salutaria eidem* (ib. 126). 

*) V, Guillaume de S. Thierry, — Disputatio adrersus Abaelardum | c, 4 
(PL. 180. 260): ,Hic Theologus noster palam omnibus est quomodo carnem 
potius sapiat quam spiritum, hominem quam Deum, Moveri enim affectu, sive 
in aliquid extendi, quam inconveniens sit incommutabili Deo, luce clarius est , , , 
Super quo, quod B. Gregorius de caritate. videlieet. proximi, hominis ad homi: 


m Ls 


er Tob es uic 
e yt fi I "1 


rgit: , 


S i 





w— 


Premier caractere: Dualité de l'aimant et de l'aimé, 61 


Et, par la seconde de ces formules, elle se continue, au 
XIHl^»^ siecle, en la théorie de la premiere école franeiscaine, qui 
fait de la ,gratuilé*, de la .liberalité*, la perfection principale 
de l'amour !). 


p. 27. 28). Cette idée a dü surtout son développement à la théologie du 
S. Esprit, qui est appelé l'amour et le don (V. principalement 8. Augustin, De 
Trinitate |. XV e. 19, PL. 42. 1083 — Alexandre de Halös 1 q. 43 m. 3 a. 2 
4. 3 — 5. Bonaventure I d. 10 a. 1 q. 1 eoncl. — S, Thomas 1 q. 38 a. 2: 
„Amor habet rationem primi doni, per quod omnia dona gratuita donantur. 
Unde, eum spiritus sanctus procedat ut amor, sieut. iam dietum est, procedit in 
ratione doni primi*), — L'idée de libre donation, chez les partisans de la con- 
ception extatique, s'oppose à celle de partieipation naturelle (ainsi qu'on l'a dit 
p. 54 à propos de S. Bernard): ,Spiritus sanctus in se ipso est donum. Amor 
enim donum et donabilis necessario est, nee est evidentis necessitudinis, sive 
pertinens ad ipsum donantem. — Donum enim et donans nihil eognationis, wihil 
alterius. attinentiee eridentis habere videntur od invicem" (Guillaume d'Anvergne, 
De Causis cur Deus homo c. 8 t. I p. 569), 


') Guillaume d'Auvergne avait déja tiré cette conclusion: , Donum enim 
omne inde donum quia datur, et non mercedi tanquam praemium redditur, 
Nolum igitur quod de benignitate gratis exeat donum est. Quod. igilur. marine 
significat. gratis, mazime donum". (De Trinitate c. 21 p. 26). Et plus bas: 
„tanto gratior, sive magis gratuitus ,.. et magis verus nmor* (ib.). Cp. Alexandre 
de Halés 1 p. q. 49 m. 3 a. 2 ad 4: ,Formaliter loquendo, omnis amor est 


groütuitus: quia quod ex amore impenditur, non ex debito, sed liberaliter im- 


penditur.* Suit une citation de Richard de S, Victor, Voir encore S, Bona- 
venture 1 d. 10 a. 1 q. 2, et de Hégnon: Etudes de théologie positive sur la 
Sainte. Trinité t. Il p. 330, 397 ete. Rapprocher de cette conception l'habitude 
de eonsidérer les dons de Dieu comme des avances gratuites de la bonté divine 
destinées à gagner l'amour d'un étranger, d'une personne encore libre (Guillaume 
d'Auvergne, Sermon. pour la féte de S, Barnahé p. 3 t. M, 1r* p. — p. 424 b), 
ep. Baudoin du Devon: , Amorem molitur beneficiis extorquere* (Tract. Ill. PL, 
204, 421). En rapprocher aussi la /esdanee a juger les mystöres du Dieu in- 
earné — non plus sublimes, — mais plus aimables que ceux du Dieu glorieux: 
l'Incarnation a quelque chose de plus ,libéral*, de plus ,gratuit* (V. S. Bernard, 
In Cantica Serm. 20 n, 2. PL, 183. 867 et 621 — ep. Gilbert de Hoy, Ser, 21. 
3. PL. 184, 110, 111). S. Thomas prononce: ,Ka quae sunt divinitatis, sunt 


secundum se maxime excitantia dilectionem, ... sed ex debilitate mentis hu- 


manne...ea quae pertinent ad Christi humanitatem, per modum cuiusdam 
manuduetionis, maxime devotionem excitant* (Z* 2:^ q, 82 a, 3 ad 2). Pierre 
de Poitiers avait hasardé cette assez jolie subtilité: „Forte magis tenemur. eum 
diligere, quia pro nobis passus, quam quia Deus: sed , . . tenemur megis diligere 
quia Deus, quam quia passus* (Sententiarum lib. 3, PL. 211. 1103). 


em 


62 Probléme de l'amour. 


8 9. 
SPÉCULATIONS SYSTÉMATIQUES ISSUES DU PREMIER 
CARACTERE DE L'AMOUR. 


A. ll semble suivre des paroles d’Abelard, que la création doit 


bro ie e élre considérée comme un effet nécessaire de la bénignité divine. 


la Création. S'i] y a de l'amour en Dieu, puisque l'amour dit nécessairement 
extension et dualité, n'a-t-il pas fallu que Dieu creät?  Abélard 


*» 


fait remarquer que celte conséquence du principe de S. Grégoire 
n'est pas rigoureusement nécessaire, si l'on considere le Saint- 
Esprit comme l'amour réciproque des personnes divines. Mais 
celte explication, malgré l'autorité de Jéóróme et d'Augustin, n'est 
visiblement pas celle qu'il prefere. 

Sunt autem nonnulli qui caritatem Dei non solum ad creaturas 
porrigi velint, verum etiam ab una persona in alteram, ut videlicet amor 
Patris in Filium vel Filii in Patrem Spiritus ipse sit. Quod. aperte 
Augustinus... astruit . . .. Hinc et illud est Hieronymi . ... Quod for- 
tassis ideo maxime dicendum videtur et tenendum, quod fortassis aliter 
videretur Spiritus sanctus. posse. non esse, ac per hoc non necessario 
esse ipsam Trinitatem. 

Aussi, aprés la théorie qui s'appuie sur les Peres, l'anteur 
propose une réponse de son eru: 

Fortasse eum creaturae ipsae ex necessitate non sint, quia scilicet 
quantum ad propriam naturam non esse possunt, amor tamen Dei erga 
las ita necessario habet esse, ut absque illo Deus esse non possit om- 
nino, cum videlicet ipse ex propria natura tam hunc amorem suum 


. quam quodlibet bonum ita habeat, ut eo carere nullatenus possit. quem 
nullatenus aut minus bonum «quam est aut maius bonum posse esse 
constat. (Introd. ad Theol., l. M c. 17 -- le. 1084. Cf. Theologia Christiana, 


. IV E. c. 1311). 

li remet à plus tard la solution du probléme. Et plus tard, 
il n'hésite pas, comme on sait, à s'appuyer sur la bonté de Dieu, 
cette bonté dont il est, pour ainsi dire, ,toujours enflamme*, 
pour affirmer la nécessité de la création !). 


| Visum itaque nobis est Deum qui summe bonus est, nec in sua excre- 
scere vel minui bonitate potest, quam naturaliter ac substantialiter ex se ipso 
non nostro modo per actus habet, ex ipsa sua et ineffabili bonitate, adeo semper, 
ut. hiimano more loquar, aecensum, ut quae. vult. necessario velit, et. quae facit 


| nl 


Premier earacteére: Dualité de l'aimant et de l'aime, 63 


Il nous semble done qu'on peut considérer comme trés pro- 
bable la connexion logique qui unit celle hérésie d'Abélard à la 
conceplion de l'amour que nous avons appelée ,extatique* !), 

Un éerivain qui a toujours passé pour trés orlhodoxe pré- n. 
Lendil, aprés Abélard, appliquer cette conception à une recherche n 
qui pouvait parailre encore plus hardie. Richard de Saint-Victor de /« Trinite, 
eroit déduire rigoureusement la Trinité .des personnes in divinis 
en s'appuyant uniquement sur la nolion de l'amour ?). 

Non seulement il professe explicitement que la perfection de 
l'amour requiert une dualité de termes, mais cel axiome est le 
nerf méme de sa démonstration, comme on peut s'en convaincre 
facilement par l'exposé trés clair qu'il en donne. Sans doule, il 
distingue amour et charité, et parait bien admellre que l'amour 
simple pourrail se renfermer en soi, landis que la charité tend 
nécessairement vers un autre. Mais, s'il ne croyait. que la per- 
feetion du genre amour exclut l'amour clos et égoiste. s'il pensait, 
comme un disciple d’Aristote, que l'idéal de l'amour e'est à tous 
égards l'unité, il ne pourrait ölre convaineu qu'il a démontré, 
sans réplique possible, le mystére. 


necessario faeiat , .. (Qui itaque necessario tantum bonus est quantum bonus 
est, nee minui potest in bonitate, necesse est ut tam bene velit de singulis quam 
bene vult, et tam bene singula tractet quantum potest. Alioquin, iuxta etiam 
Platonem, aemulus esset, nec perfecte benignus...  Necessario itaque Deus 
mundum esse voluit ac fecit ,.. (Theologia. Christiana, lib. V ad fin. |. e. 
1529 — 1330). 

') Le Psendo-Denys lui-méme, au chapitre oü il appelle l'amour „extati- 
que* (Noms Dirina e. 4. n. 10), dit aussi: c«00gsiaorrar 04 xal rofro einer ó 
dAnÜne Aóyoc, Öörı zai arroz 6 zàrrov airioz dı' dyadarnros Paropohgr zárrom doi, 
cüvra oou]... ubtOc yüo Ó dyaloroyos rw Orrow Ffowc, £v rüyadg xaÜ' $ro- 
Pole zpooimáogow, ofs elaner alırör &yoror v Savi u£rriv, drlryae db abróv riz 
ró crpuxrixehsaar xarà rry &xsárrow yergriziy 6arcoploigr (PG, III, 708). 

*) La doctrine trinitaire de Richard est trés originale, et c'est en donner 
une idée fork inexacte, que de dire avee M. Seeberg (Lehrbuch der Dogmen. 
geschichte 1898, 2° p,, p, 95) que cet effort spéculatif „greift nicht über die 
Anregungen Augustins hinaus*. Les deux points de vue sont, en réalité, totale- 
ment opposés, Augustin, surtout. préoecupé de l'unité divine, cherche des com- 
paraisons pour montrer comment il faut se représenter les processions person- 
nelles pour ne pas compromettre cette unité, Richard prétend prouver rigou- 
reusement que la trinité des personnes est nécessaire, il ne s'inquiéte pas du 
mide des processions (V. de Régnon, Etudes de théologie positive sur la Sainte 
Trinité, t. ID. 





Second caractére. Violence de l'amour. 65 


Riehard de Saint-Vietor n'est pas resté isolé, puisqu'on peut 
nommer, parmi ceux qui adoplerent son explication de la Trinite, 
avec la théorie de l'amour qu'elle impliquait, Pierre de Blois (Tr. 
de caritate Dei et proximi c, 34 — PL. 207. 933), Guillaume 
d'Auxerre. (Somme |, I. c. 2. 8 Alio modo potest), Alexandre 
de Hales (1 q. 43 m. 5 — I q. 45 m, 5), Saint Bonavenlure 
(1d. 10. a. ! q. 1)!). 

S. Thomas, au conlraire, a bien vu que sa conception 
unitaire de Yamour ébranlait. par la base l’argumentation du 
Victorin: 

Quod dieitur, quod sine consortio non potest esse iucunda possessio 
alieuims boni. locum habet quando in una persona non invenitur perfecta 
bonitas; unde indigel ad plenam iueundilatis bonilatem bono alieuius al- 
lerius consociali sibi (1 q. 32 a. 1 ad 2). 

On peut eomparer Plolin; 

ró er ober ui) yrvvàr Fücklor nüAÀlor aPrapgzfortoor rin xaAg! ró 06 Zquéuevor 
aojon, zakir te FDkirı aoreir Por Prbriac, xai ox atraperz (Enneades IH. 5, 1). 


CHAPITHE Il. 
SECOND CARACTERE. VIOLENCE DE L'AMOUR, 


8 f. 


Si l'amour est extatique et lire le sujet hors de soi, on se le 
représenle nalurellemenl comme un pouvoir destrueleur, comme 
nne force annihilatricee. Dans la eoneeption physique, l'amour 
élait Ja chose du monde la plus profondément naturelle, l'expres- 
sion méme de l'essence en tendances. Iei, il apparait confusément 
comme contradieloire des appelits innés, comme un mouvement 
anli-naturel au premier chef. Aimer, dans l'école gröco-thomiste, 
c'est chercher son bien, c'est done „trouver son äme*; dans l'école 
extalique, c'est „la perdre*. L'amour est ici une violence, c'est 
une „blessure*, une „langueur*, une „mort*. 


') On reneontre lidée de Richard à l'etat, pour ainsi dire, prépbiloso- 
phique chez Guillaume de S. Thierry: „Non offendat Trinitas pietatem unum 
Deum quaerentis; non contristet substantiae unitas caritatem Patris et. Filii di- 
lectione gaudentis; in neutro. conturbet solitado vel pluralitas . , ,* (Meditativae 
Orationes III, — PL. 180, 214). 


Beiträge VI,U. Housselot, Probléme de l'umour, D 


66 Probléme de l'amour. 


On voit tout de suite quelle ample moisson de textes scriptu- 
raires et patrisliques pouvaient ramasser les partisans de celte 
doctrine. Quoi de plus classique dans le christianisme que la 
nécessitó du renoncement, que l'antithése de l'amour-propre et de 
l'amour de Dieu? tout ccla leur semblait nécessairement lié à 
leur théorie. Entre tant d'autres, il suffira de citer cette sentence 
de S. Augustin. 


lpsa caritas occidit quod fuimus, ut simus quod non eramus, facil 
in nobis quandam mortem dilectio (Enarr. in Ps. 121 — PL. 37. 1628). 


Mais Augustin demeure toujours le théoricien du péché et 
le philosophe de la beatitude: ce passage méme indique que l'état 
de violence et de mort est à ses yeux passager, c'est une épreuve 
transitoire destinée à purifier la nature corrompue. |. Nos médic- 
vanx sont plus hardis, c'est une vraie métaphysique de l'amour 
qui se traduit en leurs métaphores, Dieu lui-méme n'échappe pas 
à sa loi, l'amour a fait violence à Dicu, l'a vaincu, l'a hlesse, 
parce que l'amour est essentiellement — violent, — blessant et 
vainqueur !). 

Nous laissons donc de cóté les nombreux passages o les 
souffrances d'amour, la langueur d'amour, sont rapportees à 
l'absence de l'objet aimé?). Les textes qui nous intéressent sont 
ceux oü il semble qu'on ait passé, de cette idée toute naturelle, 
à l'idóe que l'amour est essentiellement morlifiant ?). 


!) S. Thomas lui-méme écrit, à propos de la creation: „Fit extra seipsum 
(Deus) .. . et quodam modo trahitur et deponitur quodam modo a sua excellen- 
tia... ad hoc quod sit in omnibus per effectus suae bonitatis secundum. quan- 
dam extasim* (In Div. Nom. c. 4 l. 10 t. 29. 457—458). Mais la restriction 
&uit immédiatement. 

?) P. ex. Gilbert de Hoy, Sermones in Cantica XLVII. 3 -- PL. 184. 
244: ,Ubi viget amor, ihi viget languor, si absit quod amatur* (Dans le méme 
sermon, au N” 4, la ,liquéfaction" est concue aussi conıme un exces de langueur 
de l'amour privé de son objet). 

") Hugues de S. Victor nie que l'amour doive etre dit /aesirus (Expositio 
in Hierarchiam caelestem PL. 175. 1044). -- Pour Guillaume de S. Thierry, la 
.langueur* est l'effet d'un désordre de l'amour, bien qu'il faille nécessairement 
passer par cet état pour progresser (Exp. sup. Cantica c. 2 — PL. 180. 5151. 
L'àme languissante est incapable de ramener à lunité tous les amours ohliga- 
toires, de facon que ,verus amor vel sui vel proximi nou sit nisi amor Dei*: 
i| y a en elle des contradictions et, des chocs: „impetu amoris praevalente alı- 
quando nescit. amare vel se ipsum, vel proximum prae amore Dei“ (ih, 516. — 


"-— 


Second earactöre, Violence de l'amour. 67 


Triumphat de Deo amor..., ul scias amoris fuisse quod plenitudo 
effusa est, quod altitudo adaequala est, quod singularitas associnla est 
(S. Bernard Gantie, 64. 10 — PL. 183, 1088). 

Magnam ergo vim habes, caritas, tu sola Deum trahere potuisti 
de eaelo ad terras, O quam forte est vinculum luum, quo et Deus 
ligari poluit, et homo ligatus vincula iniquilalis disrupil! Nescio si quid 
maius in laudem tui dicere possim, quam ut Deum de caelo traheres, 
el hominem de terra ad caelum elevares. Magna virlus lua, ut per te 
usque ad hoc humiliaretur Deus, ét usque ad hoc exallaretur. homo. 
Gonsidero Deum ex femina natum ...  Hespicio posten eomprehensum, 
ligatum, flagellis eaesum . . . illie indigna, hie dira passum, et lamen eur 
vel illa dignaretur, vel isla. paterelur si causam quaerimus, aliam praeter 
solam caritatem non invenimus. OÖ caritas! quantum potes! si tanlum 
invaluisti erga. Deum, «quanto magis erga homines! ,,. — Sed fortassis 
facilius vincis Deum quam hominem, magis praevalere potes Deo quam 
homini, quia quo magis beatum, eo magis Deo est debitum a te superari. 
Hoc optime tu noveras, quae ut facilius vinceres, prius illum superabas; 
adhue nos rebelles habuisti, quando illum libi oboedienlem de sede pa- 
lernae majeslalis usque ad infirma nmoslrae morlalilalis suscipienda 
descendere coegisli. Adduxisti illum vinculis tuis alligatum, adduxisti 
illum sagittis tuis vulneratum, amplius ut puderet hominem tibi re- 
sislere, eum le videret eliam in Deum triumphasse. Vulnerasti impassi- 
bilem, ligasti insuperabilem, traxisti incommutabilem, aeternum fecisti 
mortalem ,.. O carilas, quanta est vieloria tua! unum prius vulnerasli, 
el per illum omnes postmodum superasti (Hugues de S. Vietor De laude 
caritatis PL. 178. 974—975) '). 

Richard de S. Victor assigne comme premier caractere ?) de 
la charite /'insuperabilitas, et la décrit en ces termes: 





ep. 519: „Primo siquidem ingressu inordinnta adhuc et ebria nititur facere plus 
quam potest*). — Guillaume d'Auvergne raltache l'idée de blessure d'amour à 
celle de passion au sens philosophique et strict. ,Apud nos... amatum... 
principium primum est amoris actione sua in amantem, primum in vim eius 
apprehensivam, deinde per illam in motiva: unde amor passio est illata ab 
amato, et vulnus plerumque dicitur amor .. .* (De Trinitate e, XXI t. 2 p. 26), 
Aussi njoute-t-i] qu'en Dieu l'amour n'est pas tel. La question ,Utrum amor sit 
passio laesiva amantis* se retrouve dans la Scolastique classique. — V. S. Thomas 
]^ Zune q, 28 a. 5. 

') La méme pensée et les mémes termes se retronvent dans / Encomium 
Caritatis du Pape Innocent IIl (mort en 1216 — PL. 217. 762, 763). Cp. en- 
core l'apoeryphe augustinien „De quatuor virtutibus caritatis* (PL, 47. 1133). 

?) Le traité intitulé de Gradibus Caritatis décrit des nttribnts, des qua- 
lités de l'amour, plntót qu'il n'en compte les étapes successives. —  V.le clas- 

5* 


] 


68 ' Probléme de l'amour. 


Forlis est ut mors, imo morte fortior, quae ipsam quoque mortem 
mori coegit in morte Redemptoris. O insuperabilis virtus caritas, quae 
ipsum quoque insuperabilem superasti, et cui omnia subiecta sunt omni- 
bus quodam modo subiecisti, dum victus amore Deus humiliavit semet 
ipsum formam servi accipiens, factus non modo liomo, sed opprobrium 
hominum et abiectio plebis! ... Et si contra Deum fortis fuit, quanto 
magis contra homines praevalebit? (Tractatus de Gradibus Caritatis c.1 -- 
PL. 196. 1196). 


Et le continuateur du commentaire de S. Bernard sur le 
Cantique, Gilbert, abbé de Hoy: 

Acutus et efficax, et vere violentus affectus ille est, qui tuum. 
lesu, bone, meretur et movet affectum. Magna et violenta est vis cari- 
tatis,. ipsum affectum Dei attıngens et penetrans, et velut sagitta iecur 
eius transfigens. Quid mirum, si regnum caelorum vim patitur? Ipse 
Dominus violenti amoris vulnus sustinet. Sed vide quibus iaculis vulne- 
relur. Vulnerasti, inquit, cor meum in uno oculorum tuorum, et in uno crine 
colli tus. Ne parcas, Sponsa, talibus Sponsum telis appetere. Aspectibus 
piis quasi spiculis utere. Noli in hoc negotio remissius agere, noli con- 
tenta esse dilectum vulnerare semel, sed concide ipsum vulnere super 
vulnus... reputa illum quasi signum positum ad tuas sagittas . ... oculi 
tui semper ad Dominum, ut amoris tui nutibus capiatur, illaqueetur eri- 
niculis (Sermones in Cantica 30. 2 — PL. 184. 155, 156 — cf. serm. 24 
ib. 122). — 

On le voit, ce sont déjà les accents des célébres cantiques 
de S. Francois!). ll peut paraitre superflu, aprés ces textes, d'en 
accumuler un grand nombre d'autres pour prouver la force bles- 
sante et victorieuse de l'amour quand il s'agit de créatures. En 
voici quelques-uns, qui ont semblé plus significatifs: 

Amor languor est et infirmi animi passio. Ad quam veritatem 
asserendam si indigna et minus idonea videtur auctoritas poetae. qui 
dicit: „Hei mihi, quod nullis amor est medicabilis herbis", apud religiosas 
mentes sufficere debet vox sponsae quae loquitur quod sentit, et dicit: 
Amore langueo. Videamus ergo an omnis amor languor sit. Est naturalis 
sement différent du traite suivant: „De quatuor. gradibus violentae caritatis* 
(PL. 196. 1218). — Ces deux opuscules sont d'une grande importance pour le 
sujet qui nous occupe. Remarquer spécialement, dans le second, la description 
du quatriéme degré (’insutiabilitax) comme dernier stade de la passion humaine: 
la folie, la haine et l'amour sy excitent mutuellement, si bien que ,amoris in- 
cendium »"«gis exaestuat ex alterutra contradictione, quam nralescere posset. er 
mutua pace* (l. c. 1218 C). 

I) In foco. Vamor mi mise... et surtout. Amor de caritate, Perche hai 
si [erito? 








Seeond caractere, Vivlence de l'amour. 6u 


amor... Est socialis amor ... Est coniugalis amor ... Est incestus 
amor, vel alias impudieus... Es! vanus amor, amor huius mundi... 
Est sanclus amor .... qui el ipse languor est (Baudouin, archevéque de 
Gantorbery, Tractatus XIV — PL. 204. 539). 

Comparemus ergo mortem cum dilectione; et’ apparebit, quia 
forlis est ut mors dilectio , .. Dilectio quoque, qua a nobis diligitur 
Christus, et ipsa fortis est ut mors, cum sil ipsa quasi quaedam mors, 
utpote veteris vilae exslinclio, et vitiorum abolitio, et mortuorum operum 
depositio.... Ut scias an vera sit dilectio, fortitudinem animi attende . 
quae enim fortis non est el ul mors, vera dilectio non est. ... Vide 
el in eaeleris quid possil mors, quid possit dileetio, ul scias quia fortis 
est ut mors dilectio. Mors dividit carissima nomina, foederaque iunc- 
lissima, dividit et dilectio . .. Dividit mors animam et carnem, dividit 
et dilectio (Id. Tractatus X. |. c. 513. 515). 

Mais la mort que donne l'amour est précieuse et ses bles- 
sures sont desirables: 

Talia in me utinam multiplicet (Christus) vulnera a planta. pedis 
usque ad verlicem, ut non sit in me sanilas. Mala enim sanitas, ubi 
vulnera vacant quae Christi pius infligit aspectus (Gilbert de Hoy, Ser- 
mones in Cantica. XXX. 2 — PL. 184. 156), 

Felix, in quo sanctus amor languor est, nom passio... O male 
sanum, imo vere insanum cor, quod esse nescit hoe vulnere saucium! 
Vulnerata, inquil, caritate ego sum, Non modo vulnerat, sed etiam necat ; 
Fortis est enim ut mors dilectio. Denique. Apostolus: Mortui estis... 
(Id. Tractatus ascetici IV. 2. ]. e. 267). 


8 9. 
SPEGULATIONS SYSTÉMATIQUES. 


Deux théories définies et systémalisees me paraissenl devoir 
tre rattachées à la doctrine de l'amour anti-naturel et annihila- 
leur. L'une a rapport à ,lordre de la charité*; l'autre, à l'acte 
de charité parfaite. 

La question, classique au Moyen Age, utrum debeamus magis 


diligere meliores quam nobis coniunctiores !), est susceplible de deux r0, de tm 


' L'origine de la question est dans un cbapitre de S. Augustin, De 
Doctrina christiana 1. 28 (n. 29) — PL. 34. 30. — Lorsqu'on connut / Ethique 
à Nicomeque, on put citer sur un probléme tout semblable l'opinion d'Aristote 
(Eth. IX. 2. 1164 b): et S. Thomas se réfere expressément à la solution indi- 
quée par lui (2^ 2*e q. 26 a. 8, et passages paralléles), On trouve dans les 
Scolastiques quelques lambeaux de textes seripturaires et patristiques qu'ils 


70 Probléme de l'amour. 


solutions qui mettent nettement en relief les deux conceptious de 
l'amour que nous essayons de définir. La solution de S. Thomas 
est, si l'on peut user de ce mot, relativiste!). 1l reconnait sans 
doute qu'à celui qui est meilleur et plus proche de Dieu nous 
devons vouloir un plus grand bien, car la cliarité ne peut desirer 
autre chose, que de voir s'accomplir la justice. Mais il ajoute 
que l'intensité du sentiment d'amour doit dépendre des rapports 
plus ou moins étroits qui nous lient aux autres hommes. Cette 
reponse s'accorde parfaitement avec la théorie du tout et de la 
parlie, que nous avons exposée plus haut: pour que l'harmonie 
totale, pour que la vie ordonnée soit maintenue partout, il faut 
que chaque atome désire le bien du tout « sa maniere, et s'efforce 
constamment de le procurer dans le cercle de son action. La par- 
tie gardant son individualité de partie, S. Thomas peut dire: 
„Caritas facit hominem conformari Deo secundum proportionem, 
ut scilicet ità se habeat homo ad id quod suum est, sicut Deus 
ad id quod suum est* (2* 229 q. 26 a. 7 ad 2). (Dans le méme 
sens il dit encore: Bonum totius diligit quidem pars secundum 
quod est sibi conveniens; non autem ita quod bonum totius ad 
se referat, sed potius ita quod se ipsum refert in bonum totius 
(2* 2ee q. 926 a. 3 ad 2). C'est ce qui n'a plus de sens dans la 
conception extalique: il n'y a plus de suum, l’etre s'est vidé de 
lui-mene; l'homme qui aime Dieu s'est transporté au centre de 
tout, il n'a plus d'autres inclinations que celles de l'Esprit absolu; 
il doit aimer, de toutes facons, ce qui est meilleur, il est comme 
identifie à la Raison pure. Cette maniere de voir: force de rc- 
pondre au probléme de l'ordre de l'amour par une solution 
centraliste. — On avouera que chaque homme doit s'occuper da- 
vanlage de ce qui le regarde, et ne pas laisser là ses proches 
pour courir au service des étrangers qui sont plus saints; mais 
c'est là l'erhibitio operis, entierement distincte de la caritas ou de 


citaient à propos dc Ja méme question, p. ex. Proverbes 18. 24; Ambroise, 
De Officiis 1. 30 etc. — Julianus Pomerius (au ch. XV. n. 2 du de Vita €C^»a- 
templatira, jadis attribué à S. Prosper — PL. 59. 497) favorise nettement la so- 
lution de S. Bernard. 

') Voir la solution de S. Thomas 2^ 22e q. 26, et spécialement l'article 13 


(Utrum ordo. caritatis remaneat. in patria), qui représente un grand progrés sur 
la solution des Sentences (8 d. 31 q. 2 a. 3). 


Second caractére. Violence de l'amour. r$ 


la dHectio; ce n'est que dans l'action séche qu'on pourra se rap- 
peler qu'on est soi-méme: le fond du coeur ne doit adhérer aux 
créatures que dans la mesure oü elles-mémes adhérent à Dieu. 
Celte solution semble avoir été générale au XII” siecle !); l'école 
d'Abélard est ici d'accord avec l'école de Clairvaux. 

Utinam et in me Dominus Jesus lantillum ordinet caritalis «uod 
dedit; ut sic mihi sint universa quae sunt ipsius, ut tamen quod mei 
polissimum propositi seu officii esse consliterit, ante omnia curem: sed 
sane ita id prius, ut tamen ad multa, quae mihi specialiter non attinent, 
affieiar amplius... Nonne, verbi gratia, ex iniuncto incumbit mihi 
cura omniurn vestrum? ... Quod si ante omnia quidem, ut debeo, huie 
intendo curae, non autem magis ad maiora gaudeo Dei lucra, quae per 
allerum fieri forte comperero, patet me ordinem caritatis ex parte tenere, 
ex parte nequaquam. Si vero me et ad id amplius, quod specialius in- 
cumbit, sollicitum, et nihilo minus ad illud quod maius est, magis alfec- 
tum exhibeam, utrobique profecto invenior caritatis ordinem assecutus . . . 
etc. (S. Bernard, Serm. in Cantic. 49. 6 — PL. 183. 1019). 

Hic... est ordo caritatis, et languentis legitimus terminus amoris 

..cum omni homine secundum Deum foedus habendum naturae el 
bonae voluntatis, ad semel ipsum vero, et ad proximum sicut ad 
se ipsum affeclus religiosi amoris, ut proximus sit quicunque do- 
mesticus est fidei et in proximis plus ille diligatur, ut propinquior, 
qui Deo, in quo proximus est et diligitur, vitae merito et pietatis affectu 
coniunctior invenitur ... Sic qui ordinatae caritatis est, diligit Dominum 
Deum suum, et in ipso se ipsum, et proximum suum sieut se ipsum, 
ipsa qualitate, ipsa quantitate. Nam etsi maior forsitan est perfectio cari. 
tatis in ipso quam in proximo, lantam utique in eo fore desiderat, quan- 
tam amplectitur in semet ipso. Si vero rmaiorem eam depreheudit vel 
aestimat apud proximum, dulcius eo in Deo fruitur, et plus eum, ut 
dictum est, observat, quam semet ipsum ... Hic est ordo caritatis a 
lege spiritus vitae ordinatus . .. et in ipsa hominis ralione naturali quo- 
dam schemate a Deo deformatus (Guillaume de S. Thierry, Expos. in 
Cantic. c. II — PL. 180. 518, 519). 

Sic siquidem ordo in caritate servatur, ut pro merilis et pro con- 
venientia cuiusque magis vel minus in diversis gradibus eos diligamus. 


' Hl y a des exceptions. Aelred de Hye, par exemple, propose uno 
solution plus nuancée, assez originale, et qui touche, en un point, Ja solution 
tbomiste (Speculum Caritatis 1. 8 c. 88: «ut cerne. propinquior .. . aut amicitia 
gratior ... — PL. 195. 617 — Cp. De Spirituali Amicitia lib. III — PL. ib. 
697 D). 11 a soin aussi de distinguer, à propos de l'ordre de l'amour, entre la 
charité volontaire et les sentiments qui ne sont pas en notre pouvoir (ib. c. 19 — 
l. c. 594). Guillaume d'Auvergne (De Virtut. c. 9 t. 1 125 b. B) résout la question 
dans le méme sens que S. Thomas. 


D. 
eorie de la 
Charité 
parfaite. 


12 Probléme de l'amour. 


Notandum tamen quod cum talem ordinem in dilectione retinere. debea. 
mus, quod magis debeam diligere aliquem religiosum, quam patrem 
meum qui non .est adeo religiosus, in exhibitione profecto caritatis aliter 
est faciendum, quia, si non possum utrique sufficere, illi sane subtraham 
el patri meo tribuam. Magis enim in exhibitione me ad eos, quorum 
curam gero, extendere debeo, nec lamen propter hoc tantum patrem 
meum quantum illum diligo (Epitome theologiae cliristianae [jadis attribue 
à Abélard| C. 32 .— PL. 178. 1749). 

Quod ... dicitur: his potissimum esse subveniendum, qui sunt nobis 
coniuncti, etc., in eo casu loquitur, quando sunt fideles et iusti (Alexan- 
dre lll. Sententiae. ed. Gietl. Fribourg en Brisgau 1891, p. 320. — 
Ill s'agit du texte d'Augustin De Doctrina Christiana. I. 28) !). 


On a le droit de reconnaitre à l'accord de ces écrivains une 
valeur significative, et d'y voir autre chose qu'une rencontre 
accidentelle ou qu'une preuve qu'ils se copiaient. La conceptior 
de la valeur «bsolue des amours bien ordonnés se rencontre ail- 
leurs. C'est elle, par exemple, qui inspire l'auteur de /'Epitre 
aux Freres du Mont-Dieu, quand il écrit: 

Tuum parentem ... quem tu veraci et ardenti amore diligis, affec- 
las ut omnes diligant, et non minore amore quam tu eum diligis. Idem 
ego de meo ainico sentio, volo atque desidero: idem omnes alii de amt- 
cis suis (3. 3. 12 — PL. 134. 360). 

Cette naive sentence, si fausse psychologiquement, suppose 
à l'évidence que l'amabilité est, pour l'auteur, une qualité abso- 
lue: la distinction aristotelicienne du @eudAnrör rode et du &à40; 
yılyror (que le NIII* siécle entendra méme des „amours ordon- 
nes“) ne fait partie ni de son acquis scolaire, ni de sa pensée 
implicite. . 

La question de l'amour parfait et de son rapport à l'amour- 
propre, qui devait ctre agitée plus d'une fois dans l'Eglise, et qui 
évoque tout naturellement, dans la mémoire du lecteur francais, 
les noms de Bossuet et de Fénelon, divisait déjà les esprits au 
XII* siecle. L'amour de Dieu et l'amour de soi sont-ils irré- 
ductibles? Ne faut-il pas plutót dire qu'ils coincident, et que 
l'amour de Dieu n'est pas autre chose qu'un amour de soi bien 
dirigé, sainement entendu? Ce sont les deux conceptions extrö- 
Ines, qui peuvent sefvir à un classement grossier et provisoire 


') V. encore la Summa Sententiarun attribuée à Hugues de S, Victor 
ir. IV e. $1. -- PL. 176. 125. 





Second caractöre. Violence de l'amour. | 73 


des théories sur la matiere. Deux hommes, au Xll* siecle, an- 
noncent les deux groupements différents, un dialecticien et un 
mystique, Abölard et Hugues de Saint-Vielor. C'est le dialectieien 
qui exige un amour enliérement désinléressé, et faisant abstrac- 
tion de tout élément de nature; le mystique, au contraire, déclare 
impensable un amour de Dieu séparé de l'amour de soi; il réduit 
à l'unité les deux tendances qu'oppose constamment la littérature 
ascetique. 

Si lamour est essentiellement dualiste, extatique, annilila- 
leur, il est elair que son idéal est l'absolue gratuité. Partisan 
décidé de la conception dualiste (v. p. 59), Abelard est ici d'ac- 
cord avec lui-méme. Il est court sur la question qui nous occupe, 
mais suffisamment clair. | 

Sans doule, dans Introductio ad theologiam (I. 1. c. | — PI.178. 
482 — 983), ses affirmalions sur ee sujet n'ont rien de choquant. 

. Mais il pousse beaucoup plus loin, dans une page du Com- 
mentaire sur ÜEpitre aur Romains, les exigences du désinléresse- 
ment. ]| commence par décrire celui du Christ. 

Tam sincera enim cirea nos Christi dilectio exstitit, ul non solum 
pro nobis morerelur, verum eliam in omnibus, quae pro nobis egeril, 
nullum suum commodum, vel temporale vel aelernum, sed noslrum 
quaereret: nee ulla propriae remunerationis intentione sed lotum nostrae 
salutis desiderio egit (Expos. in Ep. Pauli ad Rom. l. 3. in cap. 7 — 
PL. 175. 891). | 

C'est ainsi, dit l'auteur, qu'il faut faire; agir aulrement, 
c'est ölre „quasi mercennarius, licet in spirilualibus*, ce n'est plus 
avoir de la charite, c'est étre soumis à Dieu „par avarice, et non 
par grüce*. Il cite plusieurs texles d’Augustin, exaltant l'amour 
„gratuit* et présente ainsi l'objeelion que ces lextes memes sug- 
gerent contre sa doctrine: 

Al forlasse dicis quoniam Deus se ipso, non alia re, est remunera- 
lurus, el se ipsum, quo nihil maius est, ul beatus quoque meminit Au- 
guslinus, nobis est daturus. Unde cum ei deservis pro eo quod exspec- 
las ab eo, id est pro aelerna beatitudine libi promissa, utique propler 
ipsum id pure ac sincere agis (l. e. 892). 

Mais il écarte cette explication, et répond en affirmant de 
nouveau la nécessité. d'un | désintéressement radical. Il refuse 
aussi (1l. e. 893) de se rendre aux lexles scripturaires qu'on peul 
lui opposer. l| ne veut pas admetlre que, puisque Dieu lui-méme 


74 Probleme de l'amour. 


est Ja récompense, on laime pour lui-méme en aimant la récoin- 
pense. 1l prétend, en somnie, que, si l'homme veut aimer pure- 
ment, il faut que sa volonté vise en Dieu un certain in se mysté- 
rieux et intime, oü la nature «divine soit considérée abstraction 
faite de loute communication réelle ou possible aux esprits finis. 
Dieu doit étre aimé ,quia, quiequid mihi faciat, talis ipse est qui 
super omnia diligendus est“. 11 est „cause entiere de dilection* 
parce que ,integre semper et eodem inodo bonus in se el amore 
dignus perseverat* (l. c. 892). L'aüner parce qu'il aime, c'est 
meriter la sentence portée dans l'Evangile contre ceux qui aiment 
par intérét propre (ibid.). L'aimer pour ses bienfaits, c'est lui 
donner un amour moins noble que ne sont, méme dans l'ordre 
naturel, certaines de nos affections (l. c. 893). —- Abclard donc 
retranche et coupe, autant qu'il le peut, toutes les raisons d'aimer 
Dieu qui ont leurs racines dans notre nature et dans notre éfre. 
Il] me semble voir dans sa doctrine la contradiction rigoureuse 
de celle que nous avons entendu proclamer par S. Thomas: „Si 
Dieu n'était aucunenment le bien de l'homme, l'homme. n'aurait 
aucune raison d'aimer Dieu.“ 

On a vu avec vraisemblance un compte-rendu de l'opinion 
d'Abélard dans l'exposé qu' Hugues de S. Victor met dans la 
bouche de certains adversaires. (stulti quidam) au livre de Sa- 
eramentis : 

Diligimus Deum el servimus illi: sed non quaerimus praemium. 
ne mercennarii simus; etiam ipsum non quaerimus.... Pura enim el 
gratuita et filiali dilectione diligimus, nihil quaerimus . . . Diligimus 
ipsum, sed non quaerimus aliquid, etiam ipsum non quaerimus quem 
diligimus (De Sacramentis. I. Il. p. Xlll. c. 8 — PL. 176. 534). 


Mais Hugues de Saint Victor n'arriva pas à détruire la con- 
ceplion qu'il combattait. Nous la retrouvons au XIlI* siecle, 
chez des auteurs qui jouissent d'un parfait renom d'orthodoxie, 
Guillaume d'Auvergne, Alexandre de Hales, S. Bonaventure. 

Guillaume d'Auvergne, aprés avoir établi lexistence, chez 
les étres raisonnables, d'un amour de reconnaissance qui les 
porte à aimer leur créateur plus qu'eux-mémes, et qui est ainsi 
parfaitement distinct du simple amour de convoitise, affirme la 
possibilité, et, chez les natures non déclues, la présence d'un 
cerlain amour „gratuit*, qui fait abstraction de tous les bienfails 


Second caractere. Violence de l'amour. 75 


de Dieu, et l'aime uniquement pour la bonté qu'il a en lui-méme. 
(„Absolute in Deum, in eo quod Deus, vel in eo quod bonus“, 
et non pas „in eo quod Deus eorum, vel in eo quod bonus in 
eis*. — De Virtutibus c. 9. 128 b. C et A). 

Circumscriplis enim beneficiis non amarelur ut benefactor vel in 
eo quod benefactor .. . isla dilectio esset. gratuita, quoniam. absque. ve- 
nalitate ulla, et nihil prorsus habens negotiationis . . . esset etiam recta. 
id est nec habens curvitatem, nec deflexionem . . . etiam esset gratia ah 
eo quod est gratis!) el esset donum veri nominis, et amor datus pu- 
rissima ac sincerissima datione ... In spoliatis substantiis. . . non du- 
bitamus amorem liuius modi et esse, et abundare (128 b. 129a). 

Voici cominent il oppose les trois especes d'amour: 

Iste amor est in creatorem, ut creatorem, et ut patrem, et ut da- 
torem omnium bouorum ... et istum amorem vocamus, qui est prima 
Species amoris, amorem debitum: iste igitur amor est sicut amor grati- 
tudinis, et debitus, et redditus. Secundus amor, sive secunda species... 
est amor vendilus prelio ipsius amati, «qualis est amor voluptatis, divitia- 
rum, et honorum, et aliorum omnium, quae propter se solum quaerun- 
tur. Tertius amor est deditus, seu donatus etc. ... qui est non ven- 


dens, sed donans, nec venditus, per quem uon intenditur bonum amanti, 
sed amato (128a BC.) 


Alexandre de Malés adopte lui aussi cette triple division; il 
dit exactement la méme chose en moins de mots: 


') Guillaume tient beaucoup à inculquer qu'un pareil amour | ,gratuit* 
peut se trouver en dehors de l'ordre surnaturel: ,Esset gratia nb eo quod est 
gratis... Verum tamen non esset gratia ullo [illo?] modo, quae media est 
inter naturam et gloriam, et arra ipsius gloriae .. . neque consequens est, si 
isto modo diligatur Deus super omnia ct gratis, quod iste amor caritas sit, et 
gratuita illa dilectio, quae gratos Dco, atque acceptabiles, atque regno caelorum 
dignos facit" (1. c. 128—129) (Cp. De Meritis. méme tome, 311 a. C. De Virtu- 
tibus c. 15. 169 b. A). Les hommes, depuis le péché originel, ne peuvent plus 
avoir pour Dieu cet amour naturel et gratuit (129 a. A), mais ils peuvent 
l'éprouver pour certains objets aimables du monde terrestre: ,Quod autem di- 
lectio grativa seu gratuita quaedam etiam naturalis sit, manifestum est a sensu: 
nullus enim hominum tanta est maligna perversus corruptione, ut bonum non 
diligat, bonum dico hominem cum ei innotuerit . . . et generaliter verum est, 
quod ait sanctus et sapiens Augustinus, quia amor boni et notio eiusdem na- 
turaliter nobis indita sunt* (129 b. B. O). -- Il n'est pas nécessaire de faire 
remarquer combien nulvement ces derniers mots decelent la contradiction in- 
terne de la pensée de Guillaume (Cp. encore 128 b. C: ,si apprehenderet divi- 
nitatem, aut bonitatem ipsius." — Le fait méme qu'un bien peut ótre percu 
par nous montre qu'il ne peut nous étre étranger"). 


76 Probleme de l'amour. 


Dilectio gratuita diligit summum bonum ponendo [finem in illo: 
libidinosa diligit ereaturam, sive mutabile bonum, ponendo finem in ea: 
unde diligit mutabile bonum propter se: dilectio vero naturalis diligit 
summum bonum, sed propter se, id est propter diligentem; unde ratio 
dilectionis constituitur in creatura ipsa intellectuali vel rationali (2 p. 
q. 30 m. 1 a. 2). 


CHAPITRE III. 
TROISIEME CARACTERE: L'AMOUR. IRRATIONNEL. 
S 1. 


L'amour brise tout dans l’äme, et triomphe de tout. Sa 
plus merveilleuse victoire doit donc étre celle qui lui soumet ce 
que le XII* siécle appelait „principale nostrum*, à savoir, l'intel- 
ligence, l'esprit. Les développements sur la folie de l'amour sont 
fréquents et caractéristiques chez les auteurs dont nous nous occu- 
pons. L'amour pour eux est irrationnel: cela veut dire d'abord 
qu'il est ,déraisonnable*: imprudent, précipité, désordonné danıs 
le choix des moyens. Cela veut dire aussi qu'il est ,aveugle*, 
ignorant des natures, des différences entre les étres, de l'ordre 
essentiel^. C'est S. Bernard surtout qui a dit tout cela avec 


une nettetó el une vigueur définitives. 

Confundis ordines, dissimulas usum, modum ignoras: totum quod 
opportunitatis, quod rationis, «quod pudoris, quod consilii judiciive esse 
videtur. triumphas in temet ipso et redigis in captivitatem (Saint Bernard 
Serm. in Cant. 79. 1. — PL. 183. 1163). 

Non sum ingrata, sed amo. Accepi, fateor, meritis potiora, sed 
prorsus inferiora votis. Desiderio feror, non ratione... Pudor sane 
reclamat, sed superat amor ... praeceps amor nec iudicium praestolatur, 
nec consilio temperatur, nec pudore frenatur, nec rationi subicitur (Id. 
ib. 9. 2. I. c. 815). 

Amor vero. sieut. nec odium, veritatis iudicium nescit (ld. De 
Gradibus humilitatis et superbiae. n. 14 — PL. 182. 949). 

Feruntur effrenes in amoris abyssum ... quadam sana et sancta 
insania mente translati... vehemens quippe vis amoris ratione non 
compescitur, quia, leste Apostolo, supereminet scientiae maiestate (Richard 
de S. Victor. Tractatus de Gradibus Caritatis. e. 1 — PL. 196. 1196). 
(Comparez Gilbert de Hoy, qui explique [Serm. in Cant. 41. 9 — PL. 
184. 219.] que l';ordre*. quand il s'agit d'amour, c'est l'ivresse). 





Troisieme caractere: L'amour irrationnel. 77 


Nee si ambules super pennas ventorum, subduceris allfectui. Amör 
dominum nescil... Per se satis subieetus est... Olim mihi invisce- 
ratus es, non tam facile erueris, Ascende in caelos, descende in abyssos: 
non recedes a me, sequar le quocunque ieris... Monebo te proinde, 
non ut magister, sed ut mater: plane ut amans. Amens magis videar, 
sed ei qui non amal, ei qui vim non sentit amoris (S. Bernard. De 
Gonsideratione. Prologue — PL. 182. 727 —728). 

Amor reverentiam nescil. Ab amando quippe amor, non ab ho- 
norando nominalur. Honoret sane qui horret, qui stupet, qui metuit, 
qui miralur: vacant haec omnia penes amantem, Amor sibi abundat, 
amor ubi venerit, ceteros in se omnes lraducil et captivat affectus. 


Propterea, quae amat, amat, et aliud novit nihil (Id. Serm. in Cant. 83. 3 
— PL. 183. 1182). 


Sponsus est iste... Multum illi cum terra... /n terra, inquit, 
nostra. Non plane principatum sonal vox isla, sed eonsorlium, sed fa. 
miliarilatem. "Tanquam sponsus hoc dicit, non tanquam dominus. Quid? 
condilor est, et consorlem se repulat! Amor loquitur, qui dominum 
nescil...«quos amal, amicos habet, non servos, Denique amicus fit de 
magisiro: nee enim amicos diseipulos diceret, si non essent. — Vides 
amori cedere etiam  maiestalem? Ita est, fratres; neminem suspieil 
amor, sed ne despicit quidem. Omnes ex aequo intuetur, qui perfeete 
se amanl, el in se ipso celsos humilesque econtemperat; nec modo pa- 
res, sed unum eos facil. Tu Deum forsitan adhue ab hae amoris regula 
excipi putas: sed qui adhaeret Deo, unus spiritus est. Quid miraris hoe? 
Ipse faetus est tanquam unus ex nobis. Minus dixi: non tanquam unus, 
sed unus (Id. ib. 59. 1, 2. — I. e. 1062) '). 

Quid est hoe quod dicil: ille mihi et ego ii. ..? Tibi ille, tuque 
vicissim illi. Sed quid? Id ipsum ei lu, quod Ubi ille, an aliud? , . . 
lia. est; affeelus locutus est, non intellectus, et ideo non ad intellectum .. . 
Sponsa sanclo amore flagrans, idque incredibili modo, . . . non considerat 
quid. qualiter. eloquatur: sed. quiequid. in buccam venerit, amore urgente 
non enunliat, sed ernetal (Id. ib. 67. 3. —— L e. 1103— 11604). 

Bona conscientia audet, et caritas ardet... Magna vis amoris .. . 
Semper amari se praesumil, quae amare se senlit. Denique non respeelis 
aliis maieslatlis nominibus, solum sponsa dileetum memorat, quae sin- 
gulariter intus toleral aestum amoris (Gilbert de Hoy. Serm. in Cant. 1. 7 
— PL. 184. 16). 


Les lextes cités à la fin de cette liste, et surtout celui du 
67'* sermon de S. Bernard, sont partieuliörement remarquables. 


!') Cp. serm. 29 de Diversis n.3: „Nonne quodam modo stultum se fecerat, 
qui tradidit in mortem animam suam, et tulit pecenta multorum, et quae non 
rapuit, tune exsolvebat? Nonne ehrins erat vino caritatis, et immemor sui , . ,?* 
(PL 183. 621). 


78 Probleme de l'amour. 


Amicitia pares «ut. accipit, aut facit!). A l'encontre de la concep- 
tion thomiste, fondée tout enticre sur l'idée de l'ávouoeiÓnse quia 
(v. p. 29), l'amour, tel que le concoivent nos auteurs, est égali- 
taire; ou plulót, l'on voit clairement qu'il le serait, s'ils pouvaient 
suivre jusqu'au bout ce que leur pensée a de proprement original. 
Il serait cgalitaire, parce qu'il serait purement personnel; il tend 
à étre purement personnel, parce que d’affirmer que les differences 
de nature n'existent pas pour l'amour, que les distances percep- 
libles à l'esprit sont nulles pour le ccur, c'est placer l'une en 
face de l'autre des ,personnes* dépouillées de tout, sauf de leur 
propriété de pouvoir étre l'origine d'un mouvement d'amour. Ce 
mouvement méme, à la limite, et justement parce que les „na- 
tures* ont disparu, devient absolument inexplicable, et la théorie, 
poussée à bout, conduit logiquement à l'exclamalion absurde qu'un 
litterateur exalló?) a mise dans la bouche de Saint Augustin (il 
ne pouvait assurément plus mal choisir *): „Mon Dieu, si j'étais 
Dieu, et que vous fussiez Augustin, j'aimerais mieux que vous 
fussiez Dieu, et moi Augustin* *). 


!) Cette sentence se lit dans s. Jéróme Comm in Michaeam l1. 2 c. 7 — 
P[.. 25. 1219, qni ajoute: „Ubi inaequalitas est, et alterius eminentia, alterius 
subiectio, ibi non tam amicitia, quam adulatio est.“ S. Jéróme cite aussi 
Cicéron, qui avait écrit: , Maximum est in amicitia, superiorem parem esse in- 
feriori^ (Laelius c. 19. Comparez Aclred de Rye, De spirituali amicitia 1. Il]. — 
PL. 195. 692, cp. 667. — Id. Epist. ad Lundoniensem Episcopum, ib. 361. — 
Guillaume d'Auvergne: „Iste amor est in praedicamento relationis aequiparan- 
tiae, et propter hoc, si fas est dicere, Deo quodam modo vel aequiparat eos in 
quibus est, id est amatores Dei. Amici enim, in quantum amici, pares sunt* 
(De Moribus c. IV, p. 208). Cf. ib. 209: ,Quos hoc vinculo vinctos teneo, si- 
militer et ipsi me vinctum tenent* (1l s'agit de Dieu). -- L'application à l'amour 
du Dieu incarné se présentait d'elle-méme „quoniam tam copioso munere ipsa 
redemptio agitur, st homo Deum ralere videatur" (Alcher de Clairvaux [?] De 
diligendo Deo c, Vl — PL 40. 853). 

* J'ignore le nom de cet auteur. I.a phrase cst souvent citée (p. ex. par 
Massoulié, op. supra cit, p. 237), mais toujours sans référence. 

?) La force egalisatrice de lamour n'est à aucun égard une notion 
nugustinienne. Augustin comprend toujours son amour comme une soumission 
de la créature au créateur: les deux termes sont essentiellement le frurnx et 
le friendum, et, la méme oü son lyrisme s'éleve le plus haut, jamais l'amour ne 
l'emporte jusqu'à l'oubli des distances. - Et de méme, à parler en general. le 
Christ n'est pas pour lui l'ami, mais uniquement le médiateur. 

*) D'autre. part, Dieu éléve l'homme à sa hauteur; il est done, pour ainsi 
dire, en droit d'exiger de lni un amonr qui dépasse les forces humaines — Cp., 


Troisiéme caractöre: L'amour irrationnel. 19 


Nos auteurs sont, il est vrai, bien loin de ces excés, que 
jai seulement mentionnés pour déceler un principe de leur pensée 
implicite, principe qui l'empécha de jamais se développer en un 
corps de doctrines completes et liées. (Comprendre le rapport 
logique des idées est ici ce qui nous importe. — Or, il est certain, 
sans doute, qu'on aurait tort d'isoler leurs exclamations pour en 
faire des théses!); il est certain qu'il y faut voir avant lout des 
explosions d'une admiration qui se sent pour toujours inférieure 
à son objet: la raison humaine, quand elle veut dire qu une chose 
la surpasse infiniment, est toujours tentée de se nier tout simple- 
ment. — Mais il est certain aussi que ces exclamations, ils se 
plaisaient à les traduire, à les transposer en des ,principes*; non 
contents de constater le fait: Summus omnium. factus est unus 
omnium, ils parlaient d'une .loi de l'amour à laquelle Dieu n échappe 
pas^, et cette loi, qui, prise à la rigueur, conduirait à des con- 
sequences si étranges, se trouve ótre en harmonie parfaite avec 
leurs idées sur l'amour extatique et l'amour destructeur. 


g 2. 
SPECULATION SYSTÉMATIQUE. 


Aussi se trouva-t-il un auteur pour .déduire* un mystere 
de la foi, — la Rédemption sanglante, — de cette propriété essentielle 
de l'amour: l'égalisation de ceux qui s'aiment. Guillaume d'Au- 
vergne s'exprime ainsi quil suit, dans son livre De Causis cur 
Deus homo: 

Minus diligere et plus diligi, maiorem dilectionem exigere et ınino- 
rem impendere, iniquitatis est, sicul. in aliis donis. et beneficiis se. ha- 
bet... Amplius: amicitia aequiparantia est in praedicamento relatio- 
nis: aequiparal enim et adaequat amicos: eodem ergo iure, eadem lege 
uti debet. alter in alterum: igitur. quicquid. debet alteri. alter ratione 
amicitiae, debent et reliqui illi. Si igitur ratione. amicitiae debet. genus 


chez certains auteurs du XIIe siecle, l'assertion que l'homme »e peut aimer 
autant qu'il doi. (Guillaume de S. Thierry, Speculum fidei PL. 180. 369. — 
Baudoin du Devon. Tractatus tertius. PL. 204. 420. — Cp. Gilbert de Hoy, In 
Cantiea serm. XIX. 2. — PL. 184 97. — Richard de S. Victor, De gradibus 
caritatis e. 2. — PL. 196. 1199—1200. — Voir aussi S. Thomas 2^ Ze q. 27 a. 6. 

!) Surtout si lon considere les restrictions. qu'il leur arrive d'énoncer 
aillenrs 8. Bernard, In Cantica serm. 83, 4, et 67, 8, 


80 Probléme de l'amour. 


humanum Deo, ul moriatur pro illo, debet eodem inre hoc ipsum Deus 
eidem (op. cit. ch. VIL t. I. p. 562). 


On remarquera que ce raisonnement ne fait pas partie d'un 
discours poélique mais d'un développement raisonné. L'auteur 
s'objeete à la méme page que l'amour de Dieu doit étre entiere- 
ment différent du nótre, puisqu'en lui il est essence, et en nous, 
participation et accident. — Cela prouve seulement, répond .il, 
que le .flux d'amour*, les „.redondances d'amour*, donc les 
cuvres d'amour, doivent ótre en Dieu en leur maximum; or la 
plus grande des «wuvres de l'amour (comme l'Evangile l'affirme), 
c'est .susceptio mortis". Done il a fallu que Dieu mourüt pour 
l'amour des hommes. 

Cette conception si naivement anthropomorphique est plei- 
nement dans la logique de la théorie „extatique* de l'amour. 


CHAPITRE IV. 
QUATRIEME CARACTERE: L'AMOUR FIN DERNIERE. 


S 1. 


La conclusion toute naturelle du triomphe de l'amour sur 
la nature el sur l'esprit, de son triomphe apparent sur Dieu méme. 
c'était l'affirmation. de la transcendance, de la pleine suffisance, 
de luniverselle precellence de l'amour. Il porte avee soi sa justi- 
fication, sa raison et sa fin. 

Is per se sufficit, is per se placet, el propter se. Ipse meritum, 
Ipse praemium est sibi. Amor praeter se non requirit. causam, non 
fructum. Fructus eius, usus eius. Amo, quia amo: amo. ut amem 
(S. Bernard. Serm. in Cant. 83. 4 — PL. 183. 1183). 

Verus amor se ipso contentus est (Id. De diligendo Deo c. 7. n. 17 
— PL. 182. 984. cf. la p. 52). 

Vide quomodo totum tibi est dilectio, ipsa est electio. ipsa est 
cursus, ipsa est perventio, ipsa esl mansio, ipsa est beatitudo (Hugues 
de S. Victor, De laude caritatis PL. 176. 973). 

Solus igitur amor est quem a nobis Deus exigit... Plenitudo 
legis est caritas. et legem continet. et prophetas, quia quiequid. divina 
lege indicitur, vel interdicitur, ad solum. amerem reducitur. Solve tri- 


Quatriéme cearactöre: l'amour fin derniere. 81 


butum amoris. et Domino noveris satisfactum (Richard de Saint Victor, 
De gradibus (Caritatis. c. Ill. -— PL. 196. 1202) '). 

Amor omni supereminet. gratiae... Caritas cumulus est, caritas 
fundamentum ... llla in primis, illa in ultimis, illa in intimis: illa. in- 
choat, illa consummat ... Media, inquit, caritate. Bene media, quae sie 
intima est. Plenitudo legis est caritas... Amori nihil satis est, nihil 
minus se ipso. Amor se ipso saliari non potest, et tamen nisi se ipso 
pasci non potest: ipse sibi dulee satis est pabulum. Amor nil magis vult 
quam amare. Quam dabit homo eommutationem pro amore? quam 
dabit vel quam accipiet? Nihil. gratius amore impenditur, nil dulcius 
sentitur... Vere duleis amor, et solus. duleis amor: et omnis. duleis 
amor, sed non est amor ad amorem Christi (Gilbert de Hoy, Serm. in 
Cant. 19, 1. 2 — PL. 181. 96—97). 

On reconnait ici un des plus magnifiques lieux communs de 
la littérature religieuse au Moven Age. Les développements de ce 
genre s’amorcaient comme «d'eux-mémes sur certains versets de 
l'Ecriture, «qu'on. citait avec predilection: Cant. 8.7. - 1 Cor. 
13. 13. — Rom. 13. 10. —. Mat. 22. 40. -- Ils trouvaient aussi 
des appuis en maintes sentences des Péres, et partieulierement 
dans le mol ceélébre d'Augustin: „Dilige, et quod vis fac.^ In 
Ep. loannis 7, 4. 8. — PL. 35. 2033). 


Mais on allait nécessairement plus loin que les Pres. 


l'affirmation. d'un. certain primat de lamour, -— si lon peut 
employer ce tenne, -— n'était pas seulement plus violente: elle 


était aussi plus précise. La présence d'une metaphysique de l'a- 
mour puissante déjà sur ces esprits, bien qu'encore implicite, fai- 
sail ici sentir ses effets, et faisait inconsciemmoent préjuger à ces 
écrivains lvriques la solution d'un. probléme spéculatif fort délicat. 


8 9. 
SPECULATION SYSTÉMATIQUE. |], ESSENCE DE LA 
BEATITUDE: LA POSSESSION PAR L'AMOUR. 
5i l'amour se justifie par lui-méme, si, comme disait S. Ber- 
nard, l'amour „tout seul suffit^. il est donc l'unique nécessaire, 


') Dans son essai de démonstration de la Trinité (v. p. 63%) Richard 
énonce le principe: ,Nihil caritate melius, nihil caritate perfectius" (De Tri- 
nitate 1l]. 2). sans s'inquiéter de le prouver autrement que par l'affirmation: 
„Hoc nos docet ipsa natura, idem ipsum multiplex experientia" (ib. III. 3). Les 
raisonnements sur le Saint-Esprit supposent. de plus que l'amour est un bien en 

Beiträge Vl, 6 Ronsselot, Probleme de lunour, 6 


Quatriéme caractere: L'amour fin derniére. 88 


c. I. — PL. 195. 505. -- A la méme page, Aelred avait appelé l'amour: 
locus capax Dei). 

Per caritatem apprehendis et frueris. Deus, inquit. loannes aposto- 
lus. caritas est, el qui manet in caritate, in Deo manet, et Deus in eo. Qui 
igitur. caritatem. habet, Deum. liabet, Deum possidet, in Deo manet 
(Hugues de S. Victor, De laude caritatis. PL. 176. 973. cp. 975). 

(Deus) si amatur, habetur: si diligitur, gustatur: praesens est di- 
lectioni. (Id. de Sacramentis. l. H. p. 13 — PL. 176. 534 -- ef. 035 B) '). 

O bone Deus, quem amare edere est... ad hoc ergo cibas, ut 
esurire facias ... . amoris namque bona. eo minus saliant, quo magis re- 
plent. Zmplerit bonis: «quibus bonis? nolo a me quaeras quae sinl. bona 
caritatis; profecto illa esse aestimo. de quibus dicitur: Oculus non vidit 
absque te, quae praeparasti diligentibus te; e alio. loco: Oculus non vidit, et 
auris non audicit, et in cor hominis non ascendit, Audis diligentibus prae. 
parata, ut dilectionis bona. fore. non ambigas. In hac 'enim repositae 
sunt aeternitatis. deliciae, et omnis caelestis suavitas (Richard de 5. 
Victor, De gradibus caritatis. c. ll. — Ph. 196. 1200) ?). 

Ecoutons ensuite un auteur plus didactique, qui a vécu au 
XI siecle, el chez qui lon rencontre déjà des formules arabi- 
santes, bien que la fluidité de son style rappelle encore l'école de 
S. Bernard. Guillaume d'Auvergne parle lui aussi de lamour 
possédant: loin de critiquer ou d'exeuser la métaphore, il la 
tourne en affirmation systématique. Son langage est du moins 
trós net, quand. il restreint l'application du principe à une sorte 
de possession intentionnelle, de communication sympathique des 
sentiments; ensuite, des comparaisons lyriques l'emportent, et sa 
pensée ressemble, pour l'imprécision, à celle des auteurs préeé- 
dents. Apres avoir rappelé, selon la doctrine areopagitique, que 
l'aimant. devient la chose de létre aimé, il affirme que la réci- 
proque est vraie: 


Nam qui amat, captus est cupidinis vinculis aliumque desiderat suo capere 
hamo. Sicut enim piscator . . . ita vero captus amore . . . totis . . . nisibus instat 
duo diversa quodam incorporali vinculo corda unire vel unita semper coniuncta 
servare (De amore, Lib. I c. 3 — Ed. Trojel p. 9). 

') Ce raisonnement d'une logique si naive a peut-étre sa source dans une 
phrase de S. Augustin qu'on lit quelques lignes apres le passage cité à la 
note 1 p. 82: Deus caritas est. Dicturus es mihi: Putas quid est earitas? Caritas 
est qua diligimus* (loc. cit.). 

?) Sur la maniére trés originale dont Guillaume de S, Thierry congoit la 
possession par amour, voir l'appendice IT à la fin de cette étude. 


6* 


84 Probléme de l'amour. 


Secunda laus et virtus eius est, quia quicquid tetigerit, suum facit 
amantis, quod multi ignoranL... bona et mala eorum quos amamus. 
nostra sunt per communionem quam supra prosecuti sumus... Mani- 
festum autem quod. quiequid tangit amor noster. nostrum est per modum 
praedictum. — Facillima ergo est nobis acquisitio omnium bonorum, duin 
solum huius modi tactu ea acquirimus, et nostra facimus . . . "Iste immor 
esl velut. accipiler rapacissimus, cutus rapacitatem nullum volatile effugit. 
Bona enim spiritualia ... volucres sunt... — Huius modi volatum atque 
rapacitatem. vel ipse Deus haud fugit, aut evadit... cum isle accipiter 
eum consequitur, et comprehendit, et ligatum tradit possessori suo ... 
statim cum amaveris, immo «quam cito ipsum arnas eundem capis et 
tenes... Si vero aliquid quod contra eum (Deum) sit. amet ille (homo). 
se per vinculum amoris possidendum iam tradidit et tenendum, «quem 
ad modum solet tradi equus vel asinus ei a quo possidendus est 
(Guillaume d'Auvergne, De moribus c. IV. t. I. pp. 207. 208). 

Et plus loin l'auteur fait parler l'amour: 

Ego sum fur fidelissimus, atque iustissimus, et innocentissimus, 
qui omnia bona aliena clam. capio, mea facio, ac quaero (aequiro?]: 
amando enim ila, atque inde gaudendo, nescientibus illis quorum sunt, 
clam ila rapio, mea facio. et acquiro (Id. ib. 209). 

Passons enfin aux auteurs classiques du XIII? siécle. Voici 
cominent sexprime cet «clectique que fut. Albert le Grand. le 
maitre de S. Thomas !): 


') s. Thomas nie que l'amour opere formellement la possession reelle. 
„Coniungere secundum rem non est de ratione caritatis, et ideo potest esse ha- 
biti et non habiti* (Car. a. 2 ad 6 — cp. de Spe a. 1 ad 11, et les articles oü 
il traite des éléments constitutifs de la beutitude). JPosséder, tenir, c'est, d'apres 
lui, le partage des facultés «ppréhensires dont la principale est lintelligence: 
c'est par conséquent l'intelligence dont lopération nous heatifiera en nous ren- 
dant possesseurs de l' Essence divine. — Sans doute il a des affirmations comme: 
Notitia in actu est quodam modo ipsum cognitum, et amor in actu est quodain 
modo ipsum amatum* (De Anima, a. 12 ad 5 -- cp. 1q. 37 a. ] etc», mais il a ex- 
pliqué trés nettement ce qu'il entendait par ces manieres de parler. V. 4 CG. 19: 
Quod amatur non solum est in intellectu amantis, sed etiam in voluntate 
ipsius; aliter tamen et aliter. In intellectu enim est secundum similitudinem 
suae speciei; in voluntate autem amantis est «cuf terminus motus in principio 
motiro proportionato per contenientiam et. proportionem. quam. habet ad. ipsum; 
sicut in igne quodam modo est locus sursum, ratione levitatis, secundum quam 
habet proportionem et convenientiam ad talem locum ...* Amatum in volun. 
tate exsistit ut inclinans et quodam modo impellens intrinsecus amantem in 
ipsam rem amatam, ." (Voir encore Comp. Theol. 1. 45 — 1 q. 2723. 4 — 113 2 
q. 16 a. 4. ou S. Thomas ajoute „sie hahere finem est imperfecte habere ipsum). 
L'amour ne donne done pas Toime à l'aimant en lui communiquant comme un 
autíe exemplaire. de la meme essence. (ce qni est le eas des intellections per 


Quatriéme caractere: L'amour fin derniere. 85 


Visio ... dicit conversionem super praesentiam lantum: eompre- 
hensio autem quae succedit spei, dicit adhaerentiam: sed amor co quod 
est villa stringens et acutum mobile, penetrans amatum, ut dicit Dio- 
nysius, dicit inhaerentiam ... Est enim duplex coniunctio, scilicet. per 
meritum, et per quendam quasi contactum. Per meritum enim omnis 
virlus coniungil Deo: sed per contactum tripliciter. accidit coniunctio, 
scilicet. seeundum praesentiam, et bie est cum intelleetus attingit. rem 
in sua essenlia, sed non necessario lenel el habet. cam: unde assimila- 
tur quasi tactui matliematico, in quo ultima tangentia sunt simul tan- 
tum. Secunda est quasi per adhaerentiam et tentionem el habere, et 
hic tactus est eius quod. succedit. spei, et assimilatur. quasi laclui com- 
pactorum. Tertia est per inhaerentiam, quando unum quasi ingreditur 
alterum, et contrahit. impressiones. et affectiones e natura eius: ct hie 
est tactus amoris, et assimilatur tactui naturali, in quo tangentia agunt 
et patiuntur ad invicem, el imprimunt sibi mutuo suas proprietates. Et 
primus modus coniunctionis est ut materialiter. dispositio ad fruitionem. 
Secundus autem et tertius propinque se liabent: sed quartus est com- 
pletivus: et hoc patet ex nomine eius quod est fructus, quia hic est 
gustus dulcedinis quietantis, et gustus ille non elicitur nisi ex interiori- 
speciem), ni en ]ui communiquant l'essence réelle. elle-méme dans sa totalité (ce 
qui est le cas de l'intellection per essentiam), mais en le soumettant au principe 
de vie de l'étre aimé, en lui ótant son individualité würde pour le constituer 
partie d'un tout nouveau, Et si lon peut encore ici parler de ressemblance, 
c'est ,secundum quod potentia habet similitudinem ad actum ipsum* (1^ Zw 
q. 27 a. 3): il ne s'agit pas en effet de ressemblance entre deux égaux, et, 
plus l'amour est amour, plus laimant est totalement subordonné à lainé et 
informe par lui (cf. p. 29). 

La doctrine de /lamaetum in amante trouve une application théologique 
dans la théorie thomiste de la gráce (1 q. 8 a. 35 ad 4 — 14. 434. 3 — 
4 CG. 23. 9). ,C'est par l'amour qu'il.cause en nous que le Saint Esprit est 
en nous, et que nous le possédons." La gräce, ce principe de nature divine, 
est tout entiére /endance, mouvement vers la gloire. 

Cette idée d'une sorte de possession par disposition potentielle se retrouve 
chez certains autenrs du XIIe siécle à propos de l'amour surnaturel. „Non ha- 
bitus desiderari non posset" dit Richard de S, Victor (Expl. in Cant. c. 1 -- 
PL. 196. 411). Et de méme S. Bernard, parlunt d'avance comme Pascal: 
„Nemo te quaerere valet, nisi qui prius invenerit" (De Diligendo Deo VII. 22 — 
PL. 182. 987). (Cp. encore Guillaume de S. Thierry. PL. 184. 3661. Ce n'est 
pas à la possession définitive, c'est à la disposition potentielle et à la tendance 
vers l'union réelle qu'elle implique, qu'il faut rapporter certains développements 
sur la „nature aigué^ et péuétrante de l'amour, qui met ,l'objet aimé daus 
l'aimant* (Voir Hugues de S. Victor. Exp. in Hierarchiam caelestem. Pl. 175. 
1037, et Albert le Grand, De adhaerendo Deo liber. c. XII. (Ed. Borgnet 
t. XXXVII p. 536) qui est ici tout pres de la conception thomiste. Cp. S. Thomas 
12 22e q. 28 a. 2. 


86 Probléme de l'amour. 


bus rei quae sunt de natura et complexione eius quo fruimmur* (In 1. d. 
1. B. a. 12 ad gelam 1 — Ed. Borgnet t. XXV pp. 29. 30). Cf. im 
Cael. Hier. I. Vl. 8 1: (affectio) „immediatius coniungit fini*, et ad 3 
(ib. t. XIV. 159). 

Pour Albert donc: la possession, chez les étres spiriluels, 
n'est pas identique à lintellecetion (intellectus. attingit. rem in sua 
essentia, sed non necessario tenet. et habet. cam), laquelle est une 
disposition matérielle qui la p»écéde; la pénétration d'amour est 
distincte aussi de la possession: mais elle la swit, et la rend plus 
parfaite; elle est suivie elle-meme du quatriéme moment, frurtus, 
gustus dulcedinis. quietantis, qui correspond à la deleetation des 
autres scolastiques. Albert ne nous dit pas à quelle puissance 
de l'àme il attribue le second moment (la possession, teutio, hubere), 
ui méme s'il l'attribue à une puissance de l'àme. 

S. Bonaventure distingue de méme visio, tentio, el fruto. 
Et, tout en pensant que la possession n'est formellement ni in- 
tellection (vision), ui jouissance, il déclare pourtant que la jouis- 
sance, parce qu'elle est union d'amour, est ce quil v a de 
plus unitif. 

Fruitio de sui generali ratione dieil amoris unionem, scilicel frui- 
bilis cum fruente... Si quis videt aliquid et liabet, nunquam delecte- 
tur, nisi amet; aliter tamen requiritur. visio quam amor. Nam visio 
disponit, similiter et tentio, sed amor delicias suggerit. Unde est quasi 
acumen penetrans, et ideo ei maxime convenit unire et per consequens 
delectare et quietare; ideo essentialiter. non dispositive est fruitio (1. d. 
]. a. 2. q. un., sol. et ad 2). 

Le Cardinal Mathieu d' Aquasparta enseigne de méme: 

Principalis actus. voluntatis est amare, qui est alius a desiderio et 
delectatione ... Et hoc actu. voluntas. pertingit ad finem et consequi- 
tur, unitur et adhaeret. ei perfectius quam. per intelleetum....  Con- 
seeulio vel obtentus summi boni inchoatur. in cognitione, sed perficitur 
in amore (Quaestiones disputatae selectae q. 9. de Cognitione, ad '. — 
Quaracchi 1903, pp. 407. 408) !). 

Scot devait dire, avec une plus grande précision technique: 

(Dicendum) beatitudinem essentialiter et formaliter. consistere in 
actu voluntatis. quo simpliciter. et solum. attingitur bonum. optimum 


') Dans cette méme question 9, l'auteur décide aussi que le ravissement 
(raptus) est une élévation de la volonté encore plus que de l'intelligence .Loc. 
cit. p. 405 - Cp. Grabmann, Die philosophische und theologische Erkenntnis 
lehre des Kardinals Matthaeus von Aquasparta. Vienne 1906, pp. 163 - 172). 


Quatriéme caractere: L'amour fin derniere, 87 


cuius fruitione est natura beatificabilis perfecte. beata...  Concedo, 
actu desiderii, qui est absentis, non assequi finem, sed id evenire per 
alium actum, qui est amor rei praesentis; hoc enim obiectum beatificum 
assequitur primo, loquendo de primitate perfectionis, licet per actum in- 
tellectus sit aliqualis assecutio prior prioritate generationis... 

Dclectatio sequitur finis assecutionem. nedum primitate gencrationis, 
sed. etiam perfectionis: sequitur euim actum diligendi finem visum, qui 
est vere aclus elicitus voluntatis. Porro, omnino falsum est, voluntatem 
circa. obiectum. amabile. sibi praesens non elicere. actum. aliquem, sed 
solum recipere delectationem el passionem (4 d. 49 q. 4). 

Et ailleurs: 

Dei beatitudo. non eonsistit in acquisilione. finis secundum actum 
intellectus, sed primario et completive in possessione eiusdem per actum 
voluntatis . . . . (operatio voluntatis est) adductiva formaliter possessio- 
nis summi boni (4 d. 49 q. 5). 


On remarquera combien un pareil aboutissement est étrange, 
apres quon a entendu les parlisaus de la conception. .extatique* 
proclamer l'amour essentiellement wortifiant et destrucleur. — 
‚et aboutissement était pourlant nécessaire, car, si l'on concevait 
l'ainour comme plus fort que toutes les inclinations naturelles, 
quil tvrannisait, -— comme on était d'ailleurs scolastique et qu'on 
ne pouvait se derober à la croyance en lharmonieuse finalité de 
la nature, il fallait bien qu'on attribuát la possession du souverain 
bien à celle des inclinations de làme qui triomphait de toutes 
les autres. | Vide quomodo totum tibi est dilectio! En passant du 
poeéme au systeme, en prétendant se prononcer sur l'essence des 
choses, on devait attribuer formellement à l'amour, aprés le róle 
de inoyen principal dans l'état de voie, la possession immédiate 
de la fin dans l etat de lerme. 


APPENDICE I. 


LA POSITION DU PROBLEME DE L'AMOUR CHEZ LES PREMIERS 
SCOLASTIQUES. 


La question de l'amour naturel des créatures libres ne se 
pose pas, chez les Sententiaires, avec la inéme clarté que che; 
les Scolastiques du XIII* siecle. 

La ,charité* et la ,cupidité^ se partagent le monde. Voilà, 
pour un esprit nourri d’ Augustin et encore malhabile à distinguer 
le domaine de la philosophie d'avec celui du dogme, le point de 
départ nécessaire, le suppose premier de toute théorie de l amour !). 
supposé passablement différent du principe néoplatonicien qui 
proclamait lappétition de Dieu par toutes choses. Les consé- 
quences suivaient, sinon trés rigoureuses, au moins trés naturelles. 
Entre charité et cupidité il y à antithöse absolue. Comme charite 
et gräce sont deux termes équivalents, et comnie gréce. s'oppose 
à nature, on etait tenté, dans la langue courante, d'identifier 
nature et cupiditée. On regardait celle-ci, toute mauvaise qu elle 
était, comme le fruit propre de celle-là, on ne voyait plus qu une 
difference confuse entre ees deux termes: amour naturel et amour 
vicieux. | Assurément, lopposition dont il s'agit n'avait pas, dans 


') Pes cordis, dicit Augustinus, amor est, qui si rectus est. dicitur cari- 
tas, si vero curvus, dicitur cupiditas* (Guillaume d'Auvergne, De Moribus c. 4 
t. I p. 207). — Pour les textes d'Augustin qui favorisent la théorie de l'amour 
naturel, voir Portalié dans le Dictionnaire de théologie catholique, art. Augustin, 
col. 2436, et Jules Martin 5S. Auyustin (Collection: Les grands. philosophes. 
Paris 1901, pp. 205—206). -— Il est certain qu Augustin, qui sait à l'occasion 
retrouver dans tous les appétits de la nature des images de l'amour de Dieu, 
et se rapproche ainsi de Denys et de Thomas, affirme cependant avec prédi- 
lection l'antithése de caritas et de cupiditas, la discontinuité entre les frienda 
et les wtende. L'histoire de sa conversion l'y prédisposait. 


Appendice 1. RU 


l'esprit des chrétiens d'alors, Ja forme scolastique, nette et provo- 
catrice, qui la fera plus tard eondamner ches Baius!), mais on 
la sentait vaguement adequate, et partoul, dans les sermons, dans 
les traités ascetiques, les lettres de direction, les eflusions person- 
nelles, on caractcrisait couramment la gräce comme l'amour de 
Dieu préféré à soi-meme, et la nature comme un égoisme étroit ?). 
Entire autres formules de cette pensée légueées à lüge scolastique 
par lüge oratoire, on peut citer celle attribuée à 5. Bernard: 
Natura semper in se curva. est. 

On voit facilement par là comment une idée théologique 
pouvait faire préjuger la solution philosophique du probléme de 
l'auiour. Avant d'étre pos?^, il se trouvait résolu, par la nógation 
de toute affection naturelle qui ne füt pas, au fond, de l cgoisme. 

La question de l'amour naturel des créatures libres me pa- 
rait avoir ses origines patristiques dans une phrase d'un traité 
de Fulgence de Ruspe, attribué par le Moyen Age à S. Augustin. 

Superiores vero spiritus . . . et aeternos creavit, et eis facultatein 
atque. intelligentiam. eogitandae, cognoscendae, diligendaeque. divinitatis 
inseruit. Quos tenen. ita erearit, nt etiam prae se ipsis illum diligerent, culus 
se lales creatos opere. cognovissent (De Fide ad Petrum. n. 31 — PL. 
40. 763). 

L'auteur parle d'amour /»it/«l; on ne saurait. affirmer. quil 
parle d'amour «fure, Et de méme, chez les premiers senteu- 
tiaires,. deux questions semblent coincider, que la scolastique 
posterieure (V. S. Thomas 3 d. 29 g. | a. 3) distinguera avec 
soin. .L'ange (ou l'homme) a-t-il été. eréé. dans l'état. d'amour 
surnalurel, dans l'état de gräce?*  ,L'ange (ou l'lhiomme) a-t-il, 
dés son premier instanl, aime Dieu, et aime Dieu plus que soi- 
méme?* — Si vraiment les deux questions nen font qu unc, 
l'amour naturel de Dieu est impossible. et il t'y a pas de milieu 
entre c«rifas et cupiditas, Mais alors. que deviendra la théologie 


') Omnis amor creaturae rationalis aut vitiosa est cupiditas, qua mundus 
diligitur, quae a Joanne prohibetur, aut laudabilis illa caritas, qua per Spiritum 
sanctum in corde diffusa Deus amatur (Denzinger, Enchiridion Symbolorum et 
. definitionum. - - n. 918. Cp. n. 914, et aussi les propositions analogues du synode 
de Pistoie, condamnées par Pie Vl. Denzinger ib. n. 1386. 1387). 

”) Voir le Chap. de l'Imitation de Jésus-Christ: De diversis. motibus na- 
turae et gratiae, All, 54): 


gU Probléme de l'amour. 


rationnelle? Comment échapper à. cette conclusion, que la nature 
esl. essentiellement. mauvaise? Kt si móme l'on ne rejetait. qu'un 
amour naturel de Dieu. plus que soi-ıneme, comment ne pas faire 
de la churite gratuite un concept contradictoire? Car on ne voit 
point comment, dans l'espece, ce qui est naturellement impossible 
eüt pu tre possible surnaturellement, puisqu'il ne s’agirait pas 
seulement de transformer l'acte en l'élevant, en le vendant meri- 
toire du Ciel, mais bien de faire se déterminer la volonté dans 
un sens contraire à sa nature. On ne pouvait sortir de cette 
obscuritó qu'en clargissant la théorie augustinienne de la gräce, 
par un retour plus ou moins conscient à la doctrine des Peres 
vrecs:  Nolumus exrspoliari, sed supervestiri. la notion. d'amour 
naturel était. nécessaire. Pierre Lombard et Pierre de Poiliers 
sont les premiers chez qui la confusion se dissipe. 

Hugues de S. Victor, dans son De sacramentis, ne touche 
pas le point précis qui nous occupe (mais des queslious connexes. 
l. l. p. 8 c. 5 et 19 -- PL. 176. col. 249, 354). Au contraire. 
Abclard montre qu'il a parfaitement senti la difficulté, dans son 
Dialogue du philosophe, du juif et du chrétien. (PL. 178. 1659). 
Comment, dit le philosophe au chrétien, cominent Dieu a-t-il pu 
créer bon cet ange rebelle „quem mnunquam in veritate vel in 
dilectione Dei constitisse dicitis? . ... Nullus quippe angelus sive 
spiritus aut etiam. homo a dilectione Dei el vera caritale alienus, 
bonus recte dicitur, sieut nec. malus, quamdiu peceato caret. Si 
igitur angelus. ille neque cum peccato neque cum caritate Dei 
creatus est, quomodo bonus adhue angelus vel malus creatus esse 
dicendus est?* — Chez les sententiaires qui subirent liufluence 
d'Abélard, le probléme est nettement posé, mais gauchement 
résolu. — Ainsi. Roland Bandinelli (Alexandre IIl) tient que les 
Anges n'ont pas été créés en cliaritó: „et tamen dicimus, quod 
boni, mundi et sancli fuerunt creati, non quia virtutem aliquam 
haberent, sed quia nulli vitio penitus subiacebant." Il se fait 
lobjection tres sérieuse, qui deeidera au XIlIl* siecle la victoire 
de la solution classique: „Sciebat se creaturam esse et creatorem 
habere, quei sciebat diligendum fore: ergo aut diligebat eum aut 
non diligebat. Quod si diligebat, caritatem habebat ....* et il 
répond: ,A Diabolo ante confirmationem non exigebatur, ut Deum 


Appendice I. 91 


diligeret^ eomme on nexige pas dun enfant, avant lüge de 
discretion quil fasse des auvres  salutaires. (Die Seutenzen Ro- 
lands. Ed. Gietl, Fribourg-en-Brisgau pp. 91, 92, 90, 93). Ce 
u'est là une réponse que si lon interprete. rigoureusement la 
comparaison: Holand voudrait alors dire que l'acle d'amour de 
Dieu était physiquement impossible sans la grüce. C'est aussi, 
semble-t-il, là pensée d'Ognibene (cite par Gietl, ipid. p. 03 n. 17): 
Quaeritur eliam, si potuerunt. amare (Angeli) sine apposita 
gratia . . . Ad hoc videndum est, quia gratia omnibus fuit 
apposita, el per appositionem liuius gratiae et bona naturalia 
poterant. converli ad dilectionem Dei et sic pervenire ad visio- 
nem eius.* 

Les derniers mols excluent lidee d'uii amour purement na- 
turel. -- Pierre Lombard, qui accorde aux anges, au moment de 
leur creation, la justice au seus de linnocence, et leur refuse la 
justice au sens de lexercice des vertus (Sentences 2 d. 3 n. 6 — 
PL. 102. 655), indique au moins I'hypothese d'un pareil amour 
nalurel: ,Solet eliam quaeri utrum aliquam Dei vel sui dilectio- 
nem invicem habuerint, ut memoriam, intellectum et ingenium, 
qua Deum et se aliquatenus diligebanl, per quam. tamen non me- 
rebantur* (ib. n. 10 -— 1. c. 660). Mais il pose la question sans 
la résoudre. et ne [a relrouve plus bas que pour l'esquiver !). — 
Robert Pulleyn semble concevoir la grüce comme un secours 


nécessaire dans l'ordre de /'erercice (Sentences l. IT. c. 4 — PL. 
186. 720). — Pierre de Poitiers va plus loin que le Lombard: 


sil refuse la „vertu* à l'état d'innocence. naturelle (Sentences 
l. I. —-. PL. 211. 944), il y admet neltement, avec une sorte .de 
gräce non méritoire, un amour naturel de Dieu (Ib. ]. c. 945. 
069. 971: „Diligere aequivoce dicitur de naturali dilectione et de 


caritate . . . Potest enim dici quod tunc tenebatur Adam exhibere 
latriam Deo, non tamen ideo diligere caritate, sicut et de Angelis 
dicitur." -— Voir aussi col. 949. 950. 970, la presence de la no- 


tion d'amour naturel dans les objections: „Gratia qua naturaliter 


'2 d 5 n4 Le. 661: les Anges n'avaient pas besoin de la gräce 
pour cesser d'étre mauvais, puisqu'ils ne l'étaient pas, mais pour qu'elle les 
,aidàt" à aimer Dieu ,parfaitement*, „plus que tout*. La pensée reste donc 
susceptible de plusieurs interprétations. 


y2 Probléme de l'amour. 


Deum «diligebat ...*, .Nemo adeo malus est in via qui non 
naturaliter Deum diligat ...^* etc). A la difficulté. tiree de la 
science d'Adam (,sciebat quod Deus erat constituendus principium 
et linis cuilibet actioni* l. c. 970), il répond, plus subtilement 
que Roland, en distinguaut une obligation qui correspond à cette 
science, et une obligation qui la dépasse. -— 1l y a pour lui deux 
especes de bien moral (l. c. 1037; cf. 944): c'est là la distinction 
capitale qui pernietira de ne pas considérer la gráce comme un 
prolongement necessaire de la nature, et qui rendra possible une 
théorie cohérente de lamour naturel. — Petrus Cantor affirine 
sans ambages l'amour naturel: ,(Adam) innocens adhuc simplex 
dilectionem naturalem habuit, sed non saporem et flammam ca- 
ritatis, quam non novit quis nisi per experientiam^  (Verbuin 
abbreviatum. c. 95 de Caritate —- PL. 205. 273). 

Un passage de Rupert de Deutz a «te justement. signalé 
par Gietl, à propos de la question qui nous occupe. 1l ne pa- 
rait pas avoir eu d'influence sur les Sententiaires. Rupert nie 
que le diable ait jamais eu la charite: son péché consista pro- 
eiscment à la repousser, alors qu'il en avait eété créé capable (De 
vlorificatione "Trinitatis et processione Spiritus saucti III. 9 — PL. 
169, 60--61). Rupert reproduit une pensée de S. Grégoire le 
Grand (Moralia 1. 32. c. 33 — PL. 76. 665. 666). — C'est de 
S. Grégoire aussi que s'inspire. Gratien qui, portant. d'un doute 
analogue à celui d'Abélard (Quomodo bona esse poluit, si di- 
lectione prorsus caruit ?*), conclut, sans distinguer l'amour naturel 
et l'amour de gráce, que Lucifer, dés sa création, recut le don de 
l'amour de Dieu (Decretum, in dict. ante c. 45. Dist. 2 de Pae- 
nitenlia. -- Cp. S. Gregoire, Moralia 1. 37. c. 39. -- 1. c. 438). 

Guillaume d'Auxerre n'ose rejeter la notion d'amour naturel, 
mais il restreint encore sa place. Il avoue quc .l'acte d'amour 
naturel et l'acte de charité appartiennent à la méme espéce spe- 
cialissime* (Summa ]. If. tr. 1. cap. 6); il insiste sur la conver- 
gence, une fois la gräce donnée, du veritable intérét. propre et de 
l'amour de Dieu, mais il refuse d'aecorder que, dans letal natu- 
rel, l'Ange iit pu. aimer Dieu plus que soi-meme d'un véritable 
amour d'amitié... Et pourtant, dit-il, l'Ange en cela, n'a pas peche. 
lcartant un double amour involontaire et distinguant un double 


Appendice I. 93 


amour volontaire, dont lun est convoitise et l'autre amitié, il 
accorde que, méme dans l'état de nature pure, l'Ange aime Dieu 
de ce double amour volontaire. Mais, sil s'agit de l'amour de 
convoilise, cet amour ne se distingue pas de l'amour qu'il se 
porte à soi-móme; s'il s'agit de l'amour d'amitié, cet amour est 
inférieur à celui qu'il se porte à soi-möme. La principale consi- 
deration qui semble avoir décidé Guillaume, et balancé dans son 
esprit les .objections infinies^ (cap. 4) qu'apportaient les adver- 
saires, est purement théologique: si l'Ange. sans la gräce, peut 
, aimer Dieu plus que lui-meme, „sic ?uste et sancte. vivit . . . quod 
est. haeresis. pelagiana“. (Ib.) Les opposants au contraire, partaient 
comme d'un principe de la nécessaire commensuralion entre l'in- 
telligenee et la volonté: puisque, .- lous l'avouaient, — l'Ange, 
exempt d'erreurs, percevait clairement que Dieu est aimable par 
dessus toutes choses, comment lui refuser la faculté. de l'aimer 
plus que toutes choses, sans déclarer mauvaise l' inclination s«turelle 
de sa volonté? -- Guillaume prend le parti de nier, «abstraction 
fuite de toute decheance, de tout péché d'origine, la commensuration 
naturelle: la nature des esprits créés n'est pas mauvaise, mais 
essentiellement impuissante et incompléte; ce que l'entendement 
peut naturellement voir, la volonté ne peut naturellement l'accomplir: 


Hoc praeceptum Diliges Dominum ex toto corde, etc. insitum est in 
corde hominis quantum ad scienliam, non quantum ad faciendi potesta- 
tem, quoniam hace est potestas solius gratiae ut per eam diligat homo 


Deum plus quam se, et ut levet se supra se... Lex docet quid facien. 
dum: gratia dat potestatem ...  Illa dilectio (naturalis) non est iniusta 
aestimalrix Dei... sed non est cuiuslibet rei justa aestimalrix. quod si 


esset, essel carilas (ib. cap. 4 et 5). 

Avec Guillaume d'Auxerre, parmi les adversaires de l'amour 
d'amitié naturel, on cite généralement. Praepositinus. Albert le 
Grand, traitant le probléme qui nous occupe, appelle leur these 
celle des ,antiquiores*. 

Cependant ils trouvaient, au milieu méme de leurs contem- 
porains, des  contradicteurs  déterminés. Les affirmations de 
Guillaume d'Auvergne (évéque de Paris de 1298 à 1249) sont 
diamétralement opposées à celle de son homonyme d'Auxerre, et 
sharmonisent avec une conception toute. différente des rapports 
de la nature. et de la gräce, ainsi qu'avec une .physique de 


94 Probléme de l'amour. 


l'amour*^ plus avancée. Conformément à la nouvelle maniere de 
voir, la gräce ne vient pas combler limperfection de la nature 
en ce sens qu'elle soit un surcroit nécessaire pour que nous 
puissions vivre hum«inement: elle est bien plutót une participation 
à une vie nouvelle supérieure, qui nous déifile, sans que notre 
nature, rigoureusement parlant, la réóclamát. Faisons donc ab- 
straction de la gráce: la nature laiss^e à elle-möme devra former 
un tout harmonieux, et se montrer capable de produire des 
«wuvres vraiment bonnes, le pouvoir de la volonté devra étre 
proportionné à celui de l'intelligence. Par conséquent, les Anges, 
el aussi Adam et Eve, .d'amour naturel et dés le commencement 
aimérent Dieu plus qu'eux-meémes, et maintenant encore laiment 
ainsi* (De Virtutibus cap. 9. t. I. 197 b. D.) (cp. cap. XI. 136 b. 
F.) Comme l'on peut passer hors de soi par la connaissance, 
ainsi l'on peut passer hors de soi par lamour. .„Ner magıs est 
supra naturam, naturam . diligere aliud plus quam se, quam naturam 
aliud. cognoscere. plus vel. melius quam se“ (128 a. D.). Et. preci- 
sant davantage, Guillaume montre que, aimant Dieu en tant quil 
etait leur bienfaiteur, ils l'aimaient cependant, en un sens véritable, 
„pour lui-méme* (129 a. (..). On peut dire que la perception 
de Dieu comme bienfaiteur est cause de l'amour, il ne s'ensuil 
pas que les bienfails soient aimés plus que Dieu. En effet, il ne 
s'agit. point ici de cause finale, et l'on ne saurait invoquer l'axiome: 
propler. quod. unumquodque. tale, ipsum magis. De méme que l'odeur 
des fruits excite l'appeétit, et que l'animal n'aime pourtant. pas le 
fruit pour son odeur, ainsi, dit Guillaume, .beneficiis . . . creato- 
ris, quasi quibusdam odoribus, sentilur bonitas ipsius necessaria, 
el salutaris, et ideo illis et per illa diligitur, non autem propter 
illa“ (128 b. B.)'). Cet amour de reconnaissance impregne les 

!') L'idée du „gratuitum ex parte causae finalis^ se trouve aussi dans 
Guillaume d'Auxerre, Summa 1. Il t. I cap. 4 (avec la comparaison de l'enfant 
et du précepteur, dont use Guillaume d'Auvergne |. c. 129 a. C... Elle a cte 
reprise par S, Thomas. Mais l'explication qu'on en tire n'est pas la plus pro- 
fonde explication thomiste: elle maintient en effet la discontinuité essentielle 
entie l'amour de soi et l'amour de Dieu, puisque le premier n'est qu' «ae cese 
occasionnelle de l'exercice du second. A cause de cela, Ja marche de la pensée 
de Guillaume est incertaine: avant de proposer lexplication par la cause finale 
et la cause occasionnelle, il semhle concentrer tout l'essentiel de sa réponse 


dans lassertion: . Manifestum . . . est Deum esse incomparabiliter utiliorem ets. 
quam ipsos sibi* (l. c. 127 a. C.). 


Appendice I. 95 


autres affeclions de la créature, et jusquà l'amour quelle se 
porte: elle ne s’aime plus que pour Dieu (118 a. D. el b. A.). 
I! est universel comme la nature et puissant comme elle: 

Cum nihil perversum vel habeat, vel doceat, vel operetur. natura. 
ulpote velut magisterio creatoris edoeta...,.. impossibile est naturaliter 
ut aliqua. substantia in amore vel dilectione Deo se praeferat, vel etiam 
aequet (127 a. D.). 

Le contraste est frappant avec Guillaume d'Auxerre. Il 
s'aecentue encore, quand on remarque en quel mépris l'évéque 
de Paris tient cel amour de convoitise que l'autre Guillaume ne 
voulait pas condamner (Il le déclare .simoniaque* De Trinitate, 
c. 2| t. 11 2" partie, p. 26a. — Cp. de Meritis, t. I p. 311 b. 
Guillaume d'Auxerre. Summa, l. Il tr. 1 cap. 4)J. A ne lire 
que les passages que nous venons de citer, on pourrait se croire 
tout pres de S. Thomas. Il n'en est rien pourtant, et les düve- 
loppements du méme chapitre sur un cerlain amour „gratuit“ 
dont l'idée est visiblement empruntée à Abelard (V. p. 74) font 
bien voir que, s'il admettait l'existence de movens termes entre 
la caritas et la cupiditas, Guillaume d'Auvergne était loin pour- 
tant. d'avoir apercu, dans la théorie de l'amour naturel, la coin- 
eidence profonde de l'amour de soi ct de l'amour de Dieu. 

Alexandre de Halés ne s'est guére montré plus capable de do- 
miner le probléme; car la puissance qu'il accorde aux forces na- 
turelles de la volonté libre (2 p. q. 31 m. 3), il semble ia refuser 
ailleurs, non seulement à l'appélit qui suit nécessairement l'in- 
tellection, mais encore à tout appótit créé que la gräce ne vient 
pas secourir (2 p. q. 30 m. I a. 2 qc. 2 ad 2). — Albert le 
Grand, dans sa Somme theologique, suit Guillaume d'Auxerre 
(2 p. q. 1m. 4 a. 2 — Ed. Borgnet t. 32 p. 198); dans son Com- 
mentaire du Lombard et dans la Somme des Créatures, il distin- 
gue comme Alexandre la volonté naturelle et là volonté rationnelle 
(0cAnoiz et PoéAioic de S. Jean Damascéne), et attribue ainsi la 
facultó naturelle d'aimer Dieu plus que soi-méme aux étres in- 
lelligents, mais à eux seuls (In 2 d. 3 a. 18. — t. 27 p. 97. 
"umma de CGreaturis p. I. tr. * q. 25. -- t. 34 pp. 487-489, 


APPENDICE I. 


L'IDENTIFICATION FORMELLE D'AMOUR ET D'INTELLECTION CHEZ 
GUILLAUME DE SAINT THIERRY. ') 


Guillaume de S. Thierry interprete d'une facon trés originale 
lantique conception. de la possession par lamour. — Lorsque 
l'aanour. possede Dieu, il l'identifie formellement à lintellection. 

L'amour du bien absent, d'apres lui, est essentiellement 
imparfait. möme comme amour, on n'aime pas parfaitement sans la 
jouissance de l'objet aimé. Lorsque l'objet aime est absent, le 
mot désir. semble à Guillaume préférable au mot «our. , Vehe- 
mens auteni voluntas, vel quasi ad absentem, desiderium est; vel 
affecta cirea. praesentem amor est, cum amanti id quod amat in 
intellectu praesto est^ (Exp. 499 C.) ?). 

D'ailleurs, posséder. Dieu, dont la nature est spirituelle, c'est 
lc voir, le percevoir par l'esprit. Ainsi ces quatre termes: pos- 
session, jouissance, intelleclion et amour. quand il s'agit des rap- 
ports de l’üme avec Dieu, veulent. dire la méme chose: 

Hoc enim ibi est habere vcl frui, quod intelligere vel amare 
(Med. NII. 246 D). 


!) Les différents ouvrages de Guillaume sont. désignés, dans les références, 


ainsi qu'il suit, Aen. - Aenigma Fidei. — Disp. — Disputatio adversus Abae- 
lardum. - Exp. = Expositio super Cantica, — Med. -- Meditativae orationes. 
.—- Spec. — Speculum Fidei. Les autres titres sont transcrits en toutes lettres. 


Quand le tome de la Patrologie n'est pas indique, on renvoie au tome 130, 
"| Voir Exp. 476 A. - 479 A. -- 5394 A. — 545 A. -. 492D. - Cp. 


Med, lil. 212 B: „Non videtur sibi omnino amare te, nisi fruatur te^ — et 
surtout Med. Xll. 246 A. B. — Ailleurs Guillaume propose d'appeler effectis 
cet amour actuel inséparable de Ja présence méme. — — ,Sunt enim sihi fide, 
adsunt amore, vel amore sihi sunt, affectu adsunt* (Esp. c. 2. 536 B. Cp. 
Med. XH. 248). — Au contraire, dans l'Exp. 475 B., Vamour est plutót. «ffectis 


tendentis cel ambientis, la carites, quiudium fruentis^, 


Appendice 1I. 97 


Autant c'est une affirmation. banale au Moyen Age, que la 
purification du caur, l'amour de Dieu, sont des conditions nó- 
cessaires pour la perception de certaines vérités !), autant il est 
surprenant. d'entendre un écrivain d'alors réduire à l'identité for- 
. melle les deux notions de connaissance et d’appetit. - - Sans doute, 
la psychologie augustinienne qui nie la distinction réelle de l'àme 
et de ses facultés était moins rebelle à cette idée que ne l'eüt 
élé l'aristotélisme thomiste ?): Mais il y a une grande différence 
entre identifier éelleiient l'intelligence et la volonté. avec l'áme, 
et idenlifier quant au concept, méme pour un cas particulier, /'«cfe 
d'amour et l’aete d'intellection. 

Guillaume semble avoir puisé son idée dans une homelie 
de S. Grégoire le Grand ?). Tl la reprend souvent, avec une pré- 
dilection visible, et la formule en termes trés nets: 


!) Guillaume dit comme les autres: ,Ubi enim de affectibus agitur, non 
facile nisi a similiter affectis capitur quod dicitur" (Exp Praefatio 475). 

*; Sur cette identité de l'intelligence, de la volonté et de l'amour avec 
la substance de l'áàme, De Natura corporis et animae 1. II 720 B. 721 C. Cp. 
cependant De Natura et Dignitate amoris c. II — PL. 184. 382 D. 

?*) 11 le cite, par exemple, Disp. c. Il. 252 C.: „In hnius modi etenim, 


sieut. dicit B. Gregorius, amor ipse intellectus est." --- S, Grégoire avait écrit : 
,Dum enim audita supercaelestin amamus, amata iam novimus, quia amor ipse 
notitia est“ (Hom. 27 in Ev. — PL. 76. 1207). - Je trouve encore, dans un 


florilege de S. Ambroise recueilli par Guillaume, plusieurs pensées qui ont pu 
l'inspirer, celle-ci p. ex. „Hoc est enim lumen cognitionis, habere caritatis 
perfectionem" (PL. 15. 1914 B), et surtout l'idée du baiser du Verbe identique 
à une ,infusion de connaissance", à une ,transfusion des esprits*: ,Osculatur 
nos Dei Verbum, quando sensum nostrum spiritus cognitionis illuminat . .. Hoc 
est enim osculum Verbi, Jumen scilicet cognitionis sacrae. Osculatur enim nos 
Deus Verhum quando cor aostrum et ipsum principale nostrum (c'est-à-dire la 
„mens“ cf. 1911 AB. 1913 A) spiritus divinae cognitionis illuminat . . . Oscu- 
lum est enim quo invicem amantes sibi adhaerent... Per hoc osculum ad- 
haeret anima Dei Verbo, quod sibi spiritus transfuuditur osculantis: sicut etiam 
hi qui se osculantur, non sunt labiorum praelibatione contenti, sed spiritum 
suum sibi invicem videntur infundere* (PL. 15. 1855), — Enfin une troisieme 
source de Guillaume a pu ötre son ami S. Bernard. V. le Sermon de losenlmm 
(In Cant. serm. 8 n. 6, 9 et cp. la Commentatio ex Bernardo qu'on attribue 
à Guillaume avec quelque vraisemblance PL. 184. 413 BC. 412 C. 413 A. 
480 €.). et aussi Serm. 10 de diversis: ,Ea (anima est) sine sensu, quae necdum 
habet dilectionem. Est ergo animae vita, veritas; sensus, caritas" (PL. 1583. 
567). Ici xensus signifie la vie sensitive, et s'oppose à ri/«, nu sens de vie 
végétative; mais, dans la snite du sermon, S8. Bernard compare cinq sortes 


Peiträize Vt, 6 Roussolot. Probléme de l'amour, 7 


A. 
Premiere 
erplication. 


98 Probléme de l'amour. 


Deus est idipsum, quod cogilare et amare idipsum est 
(Spec. 394 D.). 

Cognitio vero Sponsae ad Sponsum et amor idem est; 
quoniam in hac re amor ipse intellectus est (Exp. c. 1. 491 D.). 

Vehemens autem voluntas, vel quasi ad absentem, deside- 
rium est; vel affecta circa praesentem amor est, cum amanti id 
quod amat in intelleclu praesto est. Amor quippe Dei ipse in- 
tellectus eius est: qui non nisi amatus intelligitur, nec nisi in- 
tellectus amatur, et utique tantum intelligitur quantum amatur, 
lantumque amatur, quantum intelligitur (ib. 499 C.). 

Cum veneris in divitiis plenitudinis tuae et deliciis boni- 
tatis tuae in pauperem tuum, et ostendere coeperis ei certa expe- 
rientia in conscientia sua, quam vere Deus caritas es, quamque 
sit unum Deus et amor suus, gaudium in Spiritu sancto, et Spi- 
ritus sanctus, suavitas amandi et initium fruendi, amor ipse el 
intellectus eius... (ib. c. II. 524 D.) !). 

Lorsqu'il sexplique plus longuement, il enseigne que làme 
ne peut atteindre Dieu que par üne sorte de transformation qui 
la rende deiforme, et fait appel, pour lexpliquer, à la théorie 
psychologique de la sensation: 

Numquid homo videt Deum sicut Filium Pater, vel Patrem 
Filius: quibus, sicut dictum est, alium alii videre, hoc est non 
esse aliud et aliud, sed unum Deum? Sic omnino, sed non per 
omnem modum. Quod ut aliquantum nobis dilucidius pateat, de 
visu et naturali eius potentia videndum est, quid habeat phvsicus 
intellectus. |. Omnis sensus corporeus, ut sensus sit et sentiat, 
oportet ut quadam sensibili affectione aliquo modo mutetur in id 


damour aux cinq sens (idée qui a été reprise par Guillaume. De Natura et 
Dignitate amoris c. 7 — PL. 184. 391). 

Il est remarquable que dans l'opuscule de Richard de S. Victor, De qua- 
tuor gradibus violentae caritatis (PL. 196. 1207 —1224), les quatre „degres 
d'amour* sont en réalité quatre stades de la contemplation. 


' Un grand nombre de mentions fugitives, si elles n'éclairent pas la 
theorie, montrent du moins que l'idée était familiere à l'auteur, et qu'on ne se 
trompe pas eu y voyant autre chose qu'une figure de langage. V. Disp. c. *: 
ipse ei amor intellectus est, qui sensum Christi habet* (272 B. cp. 273 A et B. 
— Spec. 372 B. 373 A. 382 D. 387 C. 395 D. 396 C.) — Exp. 492 D. „Amor 
vero fruentis totus in luce est quia fruitio ipsa lux amantis est* etc, 


Appendice 1l. 99 


quod sentit: visus scilicet in hoc quod ei fit visibile, auditus in 
audibile, sicque de reliquis. Alioqui, nec sentit nec sensus est. 
Nisi euim, rem sensam sensu rationi renunliante, anima sentientis 
quadam sui transformatione muletur in ren vel rei qualitatem 
quae sentitur, nec sensus esl, nec sentire potest!). Ideoque si 
sentit, amore qui.sensus suus est, Deum bonum, et amat quia 
bonum: non hoc potest, nisi bono ipsi affectu. cominunicans, et 
ipsa bona efficiatur... Sensus enin animae amor est: per 
huue, sive cum mulcetur sive cum offenditur, sentit quicquid sentit. 


Cum per hunc in aliquid anima extenditur, quadam sui transfor- 


matione in id quod amat. transmutatur: non quod idem sit in 
natura, sed affectu rei amatae conformatur, utpole non bonum 
aliquem armare potest, quia bonus est, nisi et ipsa in ipso bono 
bona efficiatur (Med. III. 213. A--C.). 

(e premier passage identifie «ior et sensus. unimue: per hune, 
dit l'auteur, sentit. quiequid. sentit. l'amour et la perceplion, daus 
l'àme humaine, devraient done toujours etre identiques. Mais d'autres 
explications restreignent cette identité au cas ou l'on percoit Dieu. 

Amat enim, et amor suus sensus suus est, quo sentit eum 
quem sentit, et quodanı modo trans'orimatur. in id quod sentit ; 
non enim eum sentit, nisi in eum transformetur, hoc est nisi ipse 
in ipsa, et ipsa in ipso sit. -- Etenim, sicut sc habet sensus ex- 
terior corporis ad corpora et corporalia, sic est interior ad similia 
sibi, id est rationabilia ac divina, vel spiritualia. 

Interior vero animae sensus, intellectus eius est. Maior tamen 
el dignior sensus eius, et purior intellectus, amor est si fuerit 
ipse purus. Hoc enim sensu ipse Creator a crealura sentitur, 
intellectu intelligitur quantum sentiri vel intelligi potest a creatura 
Deus. Sensus enim vel anima hominis cum se movet ad sen- 
tiendum sentiendo mutatur in id quod sentit... Sic mens pro 
sensu habet intellectum, eo sentit quiequid sentit. Qum sentit 
rationabilia, ratio in ea progreditur: qua renuntiante, mens in ea 
transformatur, et fit intellectus. In eis vero quae sunt ad Deum, 


') Sur la maniere dont Guillaume comprend l'immutation dans la sensation, 
v. encore De natura corporis et animae ). 1. 506 01. 


] * 


D. 
Seconde 
erplicat ion. 


C 
T'roisieme 
erplieation, 


100 Probléme de l'amour. 


sensus mentis amor esi: ipso sentit quicquid de Deo secundum 
spiritum vitae sentit* !) (Spec. 390 D. 391 A.). 

La restriction des derniers mots ciles est parfaitement claire. 
L'amour est ici concu par Guillaume comme la faculté propre du 
divin, comme /e sens de Dieu, et cette maniere de voir est en 
parfaite conformité avec la doctrine de ses autres ouvrages). 
Cependant, la restriction. n'est pas encore suffisante: puisque, 
l'expérience le montre, on peut penser à Dieu sans l'aimer, tout 
rapport de làme à Dieu n'est pas identiquement une relation 
d'aniour. Guillaume le remarque encore dans le Speculum fidei. 

Nimirum Deus est id ipsum, quod cogitare et amare id ipsum 
esl. lpsum dico, non de ipso. De ipso enim multi cogitant, qui 
non aimant, ipsum autem nemo cogitat et non amat (Spec. 394. 395). 

Ce n'est donc pas en toute connaissance de Dieu, c'est en 
une perception plus intime, en une connaissance affectueuse speé- 
ciale que convergent l'amour et l'intellection. Guillaume en distin- 
zue deux formes, la forme imparfaite et la parfaite. 

La forme parfaite est celle du ciel, et c'est elle qui s'appelle 
proprement connaissance d'amour. Pourquoi est-elle formellement 
amour et formellement intellection? | Parce qu'elle fait atteindre 
Dieu ,sicut ipse cognoscit semet ipsum*. Or la mutuelle con- 
naissance du Pére et du Fils est identique à leur commune vo- 
lonté, à leur commun amour, c'est-à-dire au Saint-Esprit, qui est 
Dieu. C'est donc dans la simplicité de l'essence divine, qu'il faut 
chercher la raison de l'identité. d'amour et d'intellection chez les 
élus qui voient Dieu tel qu'il est. 

Et si, par gräce. sur la terre, l'homme experimente parfois 
une cerlaine union avec son Dieu oü lamour et lintellection 
coincident, cette „connaissance de foi*, forme imparfaite de la 
connaissance d'amour, doit sexpliquer comme une impression 
moins forle du méme Esprit saint, comme une imitation de la 
vraie connaissance d'amour, celle de la gloire. 


') Cp. Exp. c. 1. 506 A: „In visione Dei, ubi solus amor operatur, nullo 
ulio sensu cooperante." 

?) V. PL. 184. 366. 378. 390 Ailleurs (PL. 150. 506, Spec. ib. 391), Guil- 
laume, parlant du róle de l'amour dans les expériences autres que celles qui 
ont Dieu. pour objet, n'en fait qu'un auxiliaire puissant de la perception. 


Appendice II. 101 


La forme parfaite est ainsi décrite par Guillaume: 

Ea vero cognitio quae mutua est Patris et Filii, ipsa est 
unitas amborum, qui est Spiritus sanctus ... Hac vero cognitione 
.nemo novit Patrem, nisi Filius; et nemo novit Filium, nisi Pater 
vel cui ipsi volucrint revelare...* Aliquibus ergo revelant, scili- 
cet quibus volunt, quibus innotescunt, hoc est, quibus largiuntur 
Spiritum sanctum, qui communis notitia, vel communis voluntas 
est amborum ... Quibus ergo revelat Pater et Filius, hi cogno- 
seunt, sicut Pater et Filius se cognoscunt, quia habent in semel- 
ipsis unitatem amborum, et voluntatem vel amorem, quod totum 
Spiritus sanctus est (ib. 393). €p. Aen. 399 C. 

De la forme imparfaite il parle en ces terınes: 

Non quod sit similitudo aliqua phantasınaltis, sed aliquis 
affectus pietatis: qui, ex fidei forına conceptus et conmunendatus 
memoriae, quoties redit ad experientiam recordantis, suaviter 
afficit. conscientiam cogitantis (392—393). 


Voilà, semble-t-il, l'essence de la pensée de Guillaume sur 
la connaissance d'amour; voilà les trois formes de cette pensée 
que l'analyse peut distinguer. Les paroles de l'auteur ont assez de 
precision didactique pour qu'on voie bien qu'il y a là tout autre 
chose qu'une maniere oratoire de s'exprimer. Mais sa pensée 
était. encore trop imparfaitement fixée pour quil füt toujours 
d'aecord avec lui-meme. — Aussi, dans les rappels tres fréquents 


de son idee favorite, — allusions fuyantes, descriptions lyriques, 
explications psychologiques ébauchées, — les details de son style 


fourmillent d'illogisines. 

Tantöt il semble parler de la vision comme d'une simple 
condition nécessaire à l'exercice parfait de l'amour: 

Quia intellectui deerat lumen suum, amor in fruendo ne- 
quaquam poterat invenire gaudium suum (Exp. c. 1. 499 B. — 
Cp. De Conteniplando Deo I. 4 -- PL. 184. 360 A.). 
| D'autres fois, c'est l'amour qui est préparatoire à la vision, 
laquelle est fin et récompense: 

Inchoatur enim hic (visio) ... ubi amor meretur visionem, 
cum creditur, speratur ac diligitur, quod ion videtur: perficienda 


102 Probleme de l'amour. 


ibi, ubi visio pascet amorem (Aen. 407 A B. -- Cp. Exp. c. 1. 
402 D., et c. 2. 526 D.). 

D'autres fois, enfin, il semble rapporter lindislinetion de 
l'intellection et de l'amour, lorsque Dieu sunit läme, à une im- 
puissauce de celle-ci à sanalyser, au lieu de l'expliquer par une 
identification formelle (Ainsi Aen. 433 D. — Cp. Med. XII. 246 D., 
Spec. 379 D.). 

Pourtant, malgré sou imperfeetion, la théorie ébauchliée. par 
Guillaume mérite d’atlirer l'attention. Elle est, si l'on. peut dire, 
i lun des deux pöles de la philosophie de lamour du Moven 
Age. La doctiine thomiste de l'amour est caractérisée par la 
parfaite conciliation des intéréts des reulites spirituelles (le bien du 
l'homme est identique au bien de Dieu) et par la persislante 
opposition des »ofions. formelles (connaissance et amour sont irrc- 
duelibles). La doctrine ,extatique^, qui aboulissait d'un eoóté à 
idee du sacrifice, élément essentiel de l'amour, c'est-à-dire qui 
déclarait inconciliables les intéréts de laimant et ceux de l'aime, 
en venait, de l'autre cölc, à identifier amour et vision, c'est-à-dire 
amour et béatitude, et ces deux conclusions opposces derivaient 
d'un principe unique, celui du primat inconditionné. de l'amour. 


TABLE DES NOMS PROPRES. 


Abélard 4, 45, 54, 59, 60, 62 --63, 
71-74. 90, 92, 95. 

Adelard de Bath 15. 

Aelred de Rye 7, 31, 42, 71. 78, 82. 

Albert le Grand 22, 29, 35, 60, 84, 
85, 86, 93. 95. 

Alcher de Clairvaux 41, 78 

Alexandre III 59, 72, 90, 91, 92. 

Alexandre de Hales 56, 60, 61. 65, 
15, 76, 95. 

Ambroise 42. 70, 97. 

André le Chapelain 8, 82. 

Aristote 2, 3, 6, 7. 10, 18, 23 ..29., 
32, 35, 39, 40, 69. 

Augustin 2, 30, 35, 86, 37, 41, 60, 
66, 69, 73, 78, 81, 82, 83, 88. 

A vicenne 34, 40. 

Baius 89. 

Baudouin du Devon 42, 61, 69, 79. 


Bernard de Clairvaux 3, 4, 5, 6. 30, , 


35, 49—55, 57, 61, 67, 71, 76, 77, 
79, 80, 81, 83, 85, 89, 97. 

Billuart 18, 

Bonaventure 60, 61, 55, 86. 

Bossnet 45, 48, 72. 

Cicéron 31, 78. 

Coconnier 24, 25. 

Denys l'Aréopagite (Pseudo-) 3, 4, 33, 
37, 63, 88. 

Denzinger 23, 89. 

Dublanchy 45. 

l'énelon 23, 52, 72. 

Francois d'Assise 68. 

Fulgence de Ruspe 89. 

Gietl 92, 

Gilbert de Hoy 61. 66, 68, 69, 76, 77, 
19, 81, 32. 


Gonet 18, 

Grabmann 86, 

Gratien 92. 

Grégoire le Grand 58, 59, 99, 97. 

Grégoire de Nazianze 30. 

(millaume d'Auvergne 57, 59. 60. 61, 
67, 71, 74. 75, 178, 19, 80, 83, 84, 
93 — 95. 

Guillaume d'Auxerre 10, 11, 60, 65, 
92, 93, 94. 95. 

Guillaume de S. Thierry 7, 37-39, 
42, 59, 65, 66, 71, 79, 82, 83, 85, 
96—102. 

Hermann Jl' Allemand 7, 24. 

Hildefonse 58. 

Hugues de S, Victor 3, 4, 6, 42, 43 -- 49, 
66, 67, 72, 73, 14, 80, 82, 83, R5, 90, 

Innocent III 67. 

Jean Damascene 95. 

Jeröme 62, 78. 

Julianus Pomerius 2, 70. 


. Juvenalis Annaniensis 37. 


Lambin (Denys) 25. 
Mabillon 50. 

Martin (Jules) 41, 88. 
Massoulié 18, 78. 
Mathieu d'Aquasparta 86. 
Mazzella 18. 

Mehren 34, 40. 

Mignon 45. 

Molinos 235. 


Ognibene 91. 


' Pascal 85. 


Paschase Radbert 36, 59. 


| Paulin de Frejus 30. 


Pie VI 89. 
Pierre de Blois 31, 60, 65. 


104 Table des noms propres. 


Pierre Cantor. 92. 

Pierre Lombard 90. 91. 

l'ierre de l'oitiers 57, 61. 90, 91. 
Platon 13, 24, 339. 

Plotin 32, 65. 

Porphyre 12. 

Portalie 88, 

Praepositinus 95. 

Proclos 32. 

Prosper. Voir Julianus l'omerius, 
ltnban Maur 60, 

Hegnon (de) 56, 61, 63. 


Richard de S. Victor 41, 42, 56, 61. 
G8. 62, 67, 76, 79, NI, M3, MD, 9M. 


- Robert Pulleyn 91. 


Roland Bandinelli. Voir Alexandre Ill. 

Rupert de Deutz 92. 

Scot (Jeun Duns) 12, 82, 56. 

Seot Eringene 3U. 33. 

Seeberg 63. 

Suarez 18. 

Thomas d'Aquin 3, 5, 6G, 7—256, 57, 
59, 60, 65, 66, 67. 68, 69, v0, 110, 
«2, 84. 80, 95. 

Thomas a Kempis 89. 

Uccelli s. 


STANFORD UNIVERSITY LIBRARIES 
CECIL H. GREEN LIBRARY 
STANFORD, CALIFORNIA 94305-6004 
(415) 723-1493 


All books may be recalled after 7 days 


‚DATE DUE