Skip to main content

Full text of "Die Heilige Schrift des Alten Testamentes : nach der Vulgata und dem Grundtext erklärt"

See other formats


# 
^ 


t>^lS  m  JIMMY 

u/3 


tf.L    ST.  lEHÄK'S  COtlE« 


Digitized  by  the  Internet  Archive 

in  2009  with  funding  from 

Ontario  Council  of  University  Libraries 


http://www.archive.org/details/dieheiligeschrif03lech 


1t>ic 


s!>   \^  W\ 


^S'   ^^j 


:r  c  0 


Sfltcn  Scftamcnteä. 


))U&i  bcv  i'ulanta  iinb  bcm  (NH-unttcrt  cvflart 


i'on 


P.  f  ctriuo  ßccl)ucr,  O.  S,  B. 


cbcm.  S^LX-tor  Der  3:(;colL\]ic  imb  ^f'vicr  ccr  Seucbictincv^^ilbtei  Sd)cl;crn. 


lOHt  'HpptDbati'^u  b?j  cr3bif(^3fitd^cu  örbinariate^ 


lerisgfreifmö-^ 


III.  ^rtiib:    2Sciöi)i*it==2)Jaccabacr< 


Üibtci  (St.  SStnccnt  in  ^lotb-  ^nicxi^a,  ^^HAg* 


1884.  <0 

THE  LIBRRRXs^ 
ST.  JER0ä1£\^1eG^ 


>:  I  LIBRARY  1 


o 


Entered  according  to  act  of  Congress,  m  tlie  year  18(S4,  by 

Most  Rev.  BoMFACK  Wimmkk, 
in  the  Office  of  the  Librarian  of  Congress,  at  Washington. 


--All  rights  i'eserved. 


Sh 


U 


LIBER    SAPIENTIiE. 

(Stnlettitn^. 

1.  3)a^o  33ud)  bcr  "ilBcic--(Hnt,  LXX  aoifia  laloniMv  i-^citaimt,  fdntbcrt  in  cE^cnfö 
fblcr  al-o  falbuiu^vi-HUIcr  S^fiiclK  bie  'Jiatiir  unb  'U^irfluu3Cll  bcr  uhiIu-cu  ii'ci'Micit; 
empfiehlt  fic  bcfoubcvc  boii  .Uöniv-icn  uiib  r)iiditcvn,  bic  oc-  öftere  autruft,  unb  ftcUt 
bicfc  "^i^civbcit  bcr  falidH^i,  lucUlicbcn,  biircb  i-^rciilidKu  C^iöl^cnbicnft  bcftcrften 
'-Ji>cicbett  cntiici-\cn;  crniabnt  bie  Wläubivucn  ^iir  l^üiebiiucr  iinö  ,^,iim  A-cftbaltcu  an 
an  bcr  uuibrcii  ii>civbcit  c.  1-9  unb  fudU  bann  feine  i'cbrcii  unb  tS-rinabnuncjen 
burcb  bic  'ikMfpiclc  bcr  friMumcu  initer  bec^  %.  %.  c.  10-19  :;u  befräftit-^cn. 

;2.  Ter  --Iscrfaff  er  rcbct  in  bcr  ''^'crfon  SnliMnon-:-',  unddicr  im  i{.  'ii  für  "Xitw 
eivientlid^en  :){epräfcntantcn  bcr  'ilunv-bcit  ober  für  bie  'iiUivbcit  in  '^.^'rfiMi  (xw^t- 
febcn  luarb.  (St  unll  baburdi  feiner  ^Kebe  ein  arünerc-ö  i}[nfebeii  ßcben.  Unb 
UHibrlidi,  3(lIeÄ,  \x><xi  er  faßt,  ift  be^^  ÄUnfeften  aller  Stcrblicben  bb6[t  linirbiß. 
3»  feinem  'öudie  bc^ä  %.  '^.  ift  mit  mel;r  söercbtfamtcit,  Mraft,  Jener  unb  Salbung 
bac^  l'ob  bcr  'ii^eiÄbeit  anSßcfprodu'n. 

3.  T'ac-  Crißinal  biefcc^  ^i^ucbec--  ift  ba§  im  Xcrtc  bcr  LXX  cntbattenc.  !Dcr 
'i^erfaffcr  fduieb  ^riocbifd^  une  bicR  ^<x\\\  un^,\ueibeutiß  beriun-ßcbt : 

a.  aue  ber  flicf5enC»cn,  freien,  burduiuc  felbftänMßon  'JluvDrudewcife ; 

b.  aue  inelen  ^Hebenearten,  bic  rein  ßricdiifdi  finb  unb  lutn  einem  bcbr. 
2^crtc  nicbt  mobt  ber^clcitet  lucrben  fönnen;  5.  33.  ä-fily^a  vtxav  4,  2; 
aTToÄa'jsiu  Twv  ovzwv  ö.yal}Co''j  2,  6 ; 

c.  ^\\^:>  ben  fielen  ^^ufannnenßcfcl.Uen  .'oaupt-  unb  33eijüörtern,  für  bie  C'o  im 
^ebr.  feine  entfpredvcnDcn  l'(u>^brüde  ßibt;  3.  i3.  äos/cö^frovoc  10,3; 
7ty.'^oi^ivA)z,  14,  23;  •/.ay.ozz'/yoz,  1,4;  15,  4;  rzszoußö/.o;  5,  23;  yy/'^'-^^/^ 
7,1.. 

d.  auÄ  ben  inelcn  '•|'aronomafien,  3(ffonan^,en,  älUnlfpiclen,  bie  lumi  §ebr. 
md)t  entlcbnt  fein  fonnten;  3.  5Ö.  doo/M::  —  dif(%\^io:  7,  13;  ouz  — 
äfto'j:;  1,  10;  -fiodoa'.a  —  rcnoooxia,  17,11.12;  d'jwizoi  —  o'j'^azio^, 
6,7; 

e.  au§  bcm  3citiVÜffe  beC^  b(.  .öicronbnui'? :  Ipse  Stylus  graecam  eloqnen- 
tiam  redolet.  'li?eiui  einige  3lncbrücfc  ficb  abJ  ,*ocbrai'ömen  funb  ßcbcn, 
fo  fann  barauv  bödM"tcn-J  ßcfcbloffcn  UH'rbcn,  baf^  bcm  'ivcrfaffer  allcrbinij<^ 
ßcanffe  falomonifdie  :^ebren  unb  Mernfprüdic,  bie  au-^  bcm  3Ütertbum 
ßcrcttct  unb  trabirt  maren,  Por^elcßcn  baben  mbcjcn. 

4.  odion  an-5  biefem  ßcbt  bcruor,  baf^  SalonuMi  nid^t  ber  3>erfaffcr  fein  fonnte, 
obtüobt  ibm  bie  3i>orte  in  ben  ISiunb  ßclcßt  Rierben,  nodi  mebr  aber  au^  bem 
oubalte  bcc  'i^udiC'?  fclbcr,  iueldicm  3alomon  pielfa*  ferne  ftebt.  Ter  '-Ivcrfaffcr 
rcbct  1)011  Acinöcn  bc^o  i^olfcv  Wottc-J,  ^ie  baffelbc  unterbrücfcnl5, 14;  erfpieltauf 
\Uti;tboloßifcbe>ö  an,  namcntlicb  ba^:3  3(eid)  bee  "^^Unto  1,  14;  17,  18;  bnnc|t  Sä^e 
ber  epicurcifcben  Seftc  Por  2,  8;  gibt  beut 'OJuiiuia  ben  ßricdt. 'JJamen  ä/i,^/'«ö-i« 
unh  fpridit  CS'rmabnunßen  an  .Hbnigc  nn^  an  ein  gcbrürftcc-'  'ik^lt  au-?,  bie  ein 
3alümon  ane^ufpreclKn  burdmu-o  fciniMi  3(nlan  battc.  3>cBbalb  fagt  auc^ 
j>>icronnnuiv'  gerabc^u,  baf5  Die  'Jluffdvjift  nocia  I'u/mj/uoi  falf*  fei,  luac'  freiließ 
picl  gefaßt  ift.  ^cnn  bicfer  Xitel  luill  nidu  fagcn,  bafj  baö  "Ihid)  Pon  SaltMuon 
fei,  fonbcrn  nur,  haii  ce  falomoiüfdjc  Ü'cicbeit  cntbaltc. 

£  e  c^  n  c  r:  .§.  Scbrift.  21.  3:.  III.  1 


4  Sinleltung  ju  tem  53uc^e  in  2ßeiö|eit. 

5.  9Bcr  ift  n6cr  nun  luoBl  bcr  5l5crfaffcr?  crMcrciunmiÄ  faßt:  NonniiUi  scrip- 
torum  veteriini  liunc  esse  Judaei  Philonis  affirniaiit,  ircldicr  9Jtcinunfj 
fdbft  aiid;  l'uramiÄ,  ä^iücS,  C>5alatiiuie  ii.  3(.  beitraten.  Sicfc  9}{ciminß  ift  aber 
nid;t  mir  unbei^rün^ct,  foiiberii  ßevabeyi  falfrii ;  beim 

a.  foitmicii  im  'i^udie  ber  ^^iHn^-^bcit  Vcbrcn  lun-,  bic  ber  alcraiibrinifdH'U 
"•^.Unlofupbie  luib  foiiiit  '^^lulo  burdmuc  frcnib  finb ;  3.  ^\  bic  i' obre  l^mu 
Weriditctai3C  3,  7-18;  Ihmu  Xeufel  U,  23-^5; 
r  b.  lueifj  bai:  ^ud^  ber  Ännebeit  ^hdite  i^on  ben  i>iu):t(ebrcu  ^4;i(c'l,  al^: 
luni  ber  i'ebre  ber  äicittchuefen,  ber  S^^'^iV  ^ce  iiogoÄ  ai^i  deurepo::  deoi;, 
ber  Xridu>tDinic  u.  f.  iu ; 

c.  ift  bie  Spi'tid^'  unb  ^üiebnidÄliuMfe  eine  ipcfentticb  berfdnebcnc  i^on  ber  bc§ 
X^^iio.  Dr.'  äl>eite  fav^t:  „Tic  fententibfe  .Uernbaftiiifeit,  bae  numeröfe, 
rutbntifcbe  (i'benniaf],  bie  bänfißcn  "i.Hiroui.Miiafien  unD  'Jlffonan^cn,  WKldjt 
bie  i^TarftcUnni-^eweife  im  ^-indic  ber  ^uMebcit  anc^^eiduien,  fiidu  man  in 
ben  Sdiriften  'libilo'»  iiergcblidi ;" 

d".  nennt  meber  dufebiiicv  nod)  .t'i^'i'P'ii^^iii^^  bicfec^  -^ind)  unter  ben  SBerfcn 
bev  "i'bilo,  bie  fie  nadi  einanber  anf^iblen; 

e.  eiiDlid^  ift  ee  unnunilicb  ^u  UnUn,  ^af^  irtienb  eine  ber  diriftticben  ^irdtcn= 
ciemeinben  ein  iiudv  bae  ein  nadu-briftlidier  ^subc,  ein  Wec]ner  bev>  dnift; 
iidien  Wlaubenc-  i^efdnieben,  an^enounncn  bättc.  (Sin  älterer  >\lA)\[o  aber, 
lUMi  lueU-bem  ^•lainu!ö  ^sofepbue  üb.  I.  cont.  Apion.  rebct,  fonntc  ber 
üserfaffer  nidit  fein,  lueil  berfelbe  ein  ^Uuniicier  anc-' 33ubli!?,  ein  ^eibc  luar, 

6.  ätußufdnuio  nennt  in  feinen  äl>erfen  de  doctrina  cbristiana  IL  8.  ^cfw^/. 
ben  ©obn  oiracb^  ale  ^j^^crfaffer;  allein  er  nabm  bicfe 'JJieiinnu;^  jurüd  retract. 
II.  4,  'Ik'fanntlidi  fd>ricb  tiefer  Zs^im  in  bebraifdHi'  3pradH\  iHud^  ift  feine 
Sdireibjueife  in  anberer  .'i^ejicbunq  febr  iHn-fdnebcn  iumi  jener  bei:  ^ndieio  ber 
ih>ei$beit. 

7.  iJi>a!;-.  fid)  mit  Sidnn-beit  fagen  läftt,  ift,  baf,  bae  'Ihid)  ein  r»pn  Öott  erlcudi= 
teter  :Jube  iiefduieben  bat,  ber  .^nr  3cit  bec-'  'V^tülemäuv'  '^Uiilopator  221-204,  ober 
bec'  -|>tolemäne  '|.UnK-fon  145-117  in  iHcßUpten  (in  'Jderanbria)  lebte.  Tie  flriedv 
Sprad'c  nnb  bie  i-\nte  'i^efainitfdiaft  tnit  Der  bamale  berrfdienben  '"^Unlofoplnc 
iH'rratben  ben  :?lleraiibrinei-  ober  äa,i)ptifdicn  ^snben;  ber  CTrud  ber  Oiläubiiieti 
aber  unb  ber  llmftanb,  baf]  ber  'Iserfaffer  bie  l^iabnuiu]  befonbers:  an  bic  .SUinige 
unb  ^Hiditcr  cri^cbcu  läf?t,  innTatbcn  bie  :^dt  ber  '•i^crfoK3unl^,  lueld^c  bie  ^uben  in 
•Wevjvptcn  unter  Den  i'^enainiten  £tcrrfdHn-n  litten. 

8.  Tae  t^ndi  ftebt  beiireiflidicr  ^linnfe  nidit  im  bebr.  Canon  unb  umr  bcf?balb 
audi  in  Der  dn-iftlid»en  ivird>e  anfanßc-'  nidU  alli-(cmein  unb  uubebin^t  ab:--  ßöttlid^ciS 
'i^ud)  aniicfeben. 

^JJian  hiv  e'>  un^bl  in  ben  firriUidicn  'iH'rfarinnhuuien  '^ur  (Srbauunii,  ßcbraudite 
e«j  aber  nid^t  ',um  'iUnoeifc  ber  Toi^nen.  .^snbcffen  umrb  allmäblidi  bic  Ueber^eu; 
o,\u\c\  iHMi  Der  Wöttlidifeit  bcc-  'l^udic^:?  bic  berrfdKMibe,  UH'fitociien  c^;-'  bereitiö  in  bem 
(ioncil  uon  .öippp  303  unb  im  brittcn  oon  Martbai;\o  397  in  ben  (Sanon  ber  (;!. 
Sd^rift  aufi-\cnommen  untrbc.  Xk  nadifoli]enben  (ioncilicn  beftätijitcn  biefe 
Slufnabmc. 

9.  Tic  lateinifcbc  U ebcrfet^^ un^i  ber  'i'uKi.  ift  Oorbicrounmianifdi,  jebod;  fefjr 
ijenau  unb  oft  fo  uiörtlicb,  ban  Darunter  bie  ri^erftänblidlfeit  leibet. 

10.  )^k  (i5Ci3cn|tänbe,  iueld)e  bae  23ud;  belianbclt,  bctailiren  fid)  in  foUjcnber 
äl'eifc: 

I.  Xbcil:  Sie  urnbre  unb  falfdic  SBeig^eit: 

1.  (Snnabnuuß  ^ur  l'icbc  ber  C^ered^tißfeit  unb  Seiebcit,  bic  Pon  ©ott  fommt 
unb  nur  in  bic  Seele  bc^  0ercd;ten  eincjelit  c.  1;  ' 


Sinlfitung  311  tem  23u(^c  t)er  2ßctvi!()cit.  5 

2.  bic  Wnmbfät^c  bor  (^Jottloiou  c.  2; 

3.  3clii]fcit  bcr  Aroiiiiiicii,  '^IhIic  bcr  OJotttofcn  c.  3; 

4.  'Ihn-^iu}  bor  .Uciiidibcit;  Wlücf  bc^S  CiJcrccl)tcn;  Uiu^Uicf  bc§  (yotttüfcu  jctjt 
iinb  ciiift  beim  '^i'clliicncbtc  c.  4-5; 

5.  (iTiiiahiuiiui  au  bic  AÜrfton,  nach  '^isciebcit  311  ftrcbcn  c.  (>; 

6.  \vk  SaitMiuMi  jiir  '^ikM'öbcit  ßclaiuitc  c  7; 

7.  äiUrhuuicn  bcr  :ii>ciäbcit  c.  8; 

8.  SalomoiuJ  (^)cbct.iim  iliH'i'obcit  c.  9; 

II.  Xbcit:  lliacfnucij  au§  ber  Öcfcbiclitc: 

1.  SlMrfuiuicn  bcr  ^i^cic-bcit  im  iMufcbcr  Wcfcfncbtc  bcr  '^sor^^cit  c.  10-11 ; 

2.  Oottc^ö  'l^armbcrvi]fcit   iinb   0)crcditi i:\fcit  in  bcr  Wcfcbiditc  nadHiclüicfeu 
c.  12; 

3.  Tborbcit  bcr  ^(biiLHtcrci;  Urfprmu^  bc>3  (^UH^cnbicnftcv  c.  13-15; 

4.  ücrfcbicbciic^?  Vcoö  bcr  'Jlboiöttcrcr  unb  bcr  Oiottce-'Ucrcbrcr  c.  IB; 

5.  bic  äijbptifcbc  Jviuftcrnif]  unb  ba^S  i'icbt  bcr  i^ciligcii  c.  17-19. 


Caput  I. 

1.  DILIGITE  jüstitiam,  qui  jiulicatis  terram.  Sentite  de  Domino  in 
bonitate/  et  in  simplicitate  eordis  quaerite  illum:  2.  quoniam  invenitur 
ab  bis,  qui  non  tentant  illum  :^  apparet^  autem  eis,  qiii  fidem  babent  in 
illum:  8.  perversae  enim  ^cogitationes  separant  a  Deo:  probata  autem 
virtus  corripit  insipientes;  4.  quoniam  in  malevolam  animam  non  in- 
troibit  sapientia,  nee  babitabit  in  corpore  subdito  peccatis.  5.  Spiritus 
enim  sanctus  diseiplinae  effugiet  fictum/  et  auferet  se  a  cogitationibus, 
quae  sunt  sine  intellectu,  et  corripietur^  a  superveniente  iniquitate. 
6.  Benignus  est  enim  spiritus  sapientiae,  et  non  liberabit  maledicum^  a 
labiis  suis:  quoniam  renum  illius  testis  est  Dens,  et  eordis  illius  scrutator 
est  verus,  et  linguae  ejus  auditor.  7.  Quoniam  spiritus  Domini  replevit 
orbem  terrarura:  et  hoc,  quod  continet  omnia,^  scientiam  habet  vocis. 
8.  Propter  hoc  qui  loquitur  iniqua,  non  potest  latere,  nee  praeteriet  illum 
corripiens  Judicium.  9.  In  cogitationibus  enim  impii  interrogatio  erit:'' 
sermonum  autem  illius  auditio  ad  Deum  veniet,  ad  correptionem  ini- 
quitatum  illius.  10.  Quoniam  auris  zeli^  audit  omnia,  et  tumultus 
murmurationum  non  abscondetur.  11.  Custodite  ergo  vos  a  murmura- 
tione,  quae  nihil  prodest,  et  a  detractione  parcite  linguae,  quoniam  .sermo 
obscurus'"  in  vacuum  non  ibit:  os  autem,  quod  mentitur,  occidit  animam. 
12.  Xolite  zelare  mortem"  in  errore  vitae  vestrae,  neque  acquiratis 
I)erditionem  in  operibus  manuum  vestrarum.  13.  Quoniam  Dens  mortem 
non  fecit,  nee  laetatur  in  perditione  vivorum.  14.  Creavit  enim,  ut  esscnt 
omnia:  et  sanabiles  fecit  nationes''  orbis  terrarum:  et  non  est  in  illis 
niedicamentum  exterminii,'^  nee  inferorum'*  regnum  in  terra.  15.  Jus- 
titia  enim  perpetua  e.st,  et  immortalis.'^  16.  Impii  autem  manibus  et 
verbis  accersierunt  illam:'®  et  aestimantes  illam  amicam,  detluxerunt, 
et  .sponsiones  posuerunt  ad  illum:  quoniam  digni  sunt  qui  sint  ex  parte 
illius. 

1  * 


•  6  2)ag  Sud)  i>cr  2ßei^^eit.  1,  1—16.  5Inm.  1—16. 

1)  h.f).  auf  bie  rfd)tf  SBeife,  »ürbif^.  —  2)  b.  &.  ^if  tön  niitt  rfUen  burct»  tbren  Ungtaubttt. 
—  ri)  „er  i\ibt  ild)  funD."  — 4)  (prv^eraL  ^6'/.(,v  „flicbt  Me 'Jtri^tiil."  —  5)  Kai'O.EyxfvotTnL 
„wirD  b'efi-^tmpft,  n-^en»  bic  Uuiicrecfcttiifett  bcreinbricftt."  ^}?vad)  l'od)  unb  9tcifd)]:  „roirt»  ötr- 
fiteiutt,  TOCini  Uni^crfittiv^feit  (>"e ran tö mint."  —  W)  ovk  ä'^iJÜnFt  .V/.änwjuov  „(äjjt  iebccfc  nicjjt 
in^cftraft  bcn  Vdtlrrcr  ivc^en  feiner  Vtppen."  —  7)  t».  b.ber  f^cift, -wrua.  ^er  •Jlttc?  erfüllt, 
bat  bic  .Hcnntnif;  Der  Stimme  (>?crt1ebt  unb  uhmü  '3l!If?,  wa?  i^erebet  unl>  i1f^arf)t  wirb). — 
S)  e?  wirb  Unterfiutiuui  eintreten,  fowobl  birr  al^  ^ort.  —  9)  'Jlnfpielun;^  auf  Kxorl.  16.  12; 
Nuni.  11.  7.  —  10)  oi'>f}Ma  /aifiKüov  „ba^  i\cbeimc  (sieflüiler."  —  11)  „fua')ft  bodb  nidst 
ßef(iffent(icti  t>cn  lob  burcli  bcn  O'TWabn  eure?  Vebenv^."  —  i"!)  ml  aurt'/p'ci  al  jcvta:-i.g  rnv  Köa- 
/lov  „iiefunb  finb  bie 'i3efcblcd)ter  bcr  ül^'lt."  —  1^5)  <püi>/jnKor  ü?Jßfi(,v  „(^Siit."  —  \^)  «rW  — 
|.>)  \'/K(iioahv>/  )a/,  i'niwaor  rar/v.  (9,$  wirb  immer  iU^nntte  unb  tUiientbaftf  "Wenfiten  ciebcn, 
bie  burit  ibre  'sH>red)tii^fcit  unb  Jui^cnb  ba?  attiumeine  iscrberben  befcl>rdnfen  unb  bic  afiiicmeine 
3cr|löruni^  yerbinbeni.  —  Iß)  i."  e.  mortoui.  Tabcr  bai5  l'ofun;t?wort  biefer  ^J;fenfi^en: 
„'Biwn  id}  bu  M'iM  überbrüHifl  wtrbe,  fo  iac;e  ic^  mir  eine  iluiiel  burr^  ben  Äopf." 


Caput  II. 

1.  Dixerunt  enim  cogitantes  apud  se  non  recte:  Exiguum,  et  cum 
taedio  est  terapus  vitae  nostrae,  et  non  est  refrigeriura'  in  fine  hominis, 
et  non  est  qni  agnitus  sit  reversus  ab  inferis:  2.  quia  ex  nhilo  nati 
sumus/  et  post  hoc  erimus  tamquam  non  fuerimus:  quoniam  fumus 
Hatns  est  in  naribus  nostris:  et  serrao  scintilla  ad  cominovendum  cor 
nostnim:^  3.  qua  oxtijieta,  cinis  erit  corpus  nostrum,  et  spiritus  diffun- 
<letur  tamquam  mollis  aer,  et  transibit  vita  nostra  tamquam  vestigium 
nubis,  et  sicut  nebula  dissolvetur,  quae  fugata  est  a  radiis  solis,  et  a 
calore  illius  aggravata:  4.  et  nomen  nostrum  oblivionem  accipiet  per 
tempus,  et  nemo  memoriam  habebit  operum  nostrorum.  5.  Umbrae 
onim  transitus  est  tempus  nostrum,  et  non  est  reversio  finisnostri: 
(juoniam  consiguata  est,  et  nemo  revertitur.  0.  Venite  ergo,  et  fruamur 
l)onis  quae  sunt,  et  utamur  creatura  tamquam  in  juventute  celeriter. 
7.  Vino  pretioso,  et  unguentis  nos  impleamus:  et  non  praetereat  nos  flos 
temporis.  8.  Coronemus  nosrosisantequam  marcescant:  nulluni*  pratum 
sit  quod  non  pertranseat  luxuria  nostra."*  9.  Nemo  nostrum  exors  sit 
luxuriae  nosti-ae:^  ubique  relinquamus  signa  laetitiae:  quoniam  haec 
est  pars  nostra,  et  liacc  est  sors.  10.  0{)i)rimamus  pauperem  justum,  et 
non  parcamus  viduae,  nee  veterani^  revereamur  canos  multi  temporis. 
11.  Sit  autem  fortitudo  nostra  lex  justitiae:  quod  enim  infirmum  est, 
inutile  invenitur.  12.  Circumveniamus  ergo  justum,^  quoniam  inutilis 
e.st  nobis,  et  contrarius  est  operibus  nostris,  et  improperat  nobis  peccata 
legis,  et  diffamat  in  nos  peccata  disciplinae  nostrae.  13.  Promittit^  se 
scientiam  Dei  habere,  et  lilium  Dei'  se  nominat.  14.  Factus  est  nobis 
in  traductionem  cogitatioiuim  nostrarum.  15.  (Iravis  est  nobis  etiam 
ad  videndum,  quoniam  dissimilis  est  aliis  vita  illius,  et  immutatae'"sunt 
viae  ejus.  10.  Tamquam  nugaces"  aestimati  sumus  ab  illo,  et  abstinet 
se  a  viis  nostris  tamquam  ab  immunditiis,  et  praefert  novissima  jus- 
torum,  et  gloriatur  patrem  se  habere  Deum.  17.  Videamus'*  ergo  si 
sermones  illius  veri  sint,  et  tentemus  quae  Ventura  sunt  illi,  et  sciemus 
<|uae  erunt  novissima  illius.  18.  Si  enim  est  verus  filius  Dei,'^  suscipiet 
illum,  et  liberabit  cum  de  manibus  contrariorum.  19.  Contumelia  et 
lormento  interrogemus  eum,^*  ut  .sciamus  reverentiam  ejus,'^  et  proberaus 
jiatientiam  illius.  20.  Morte  turpissima  condemnemus  eum:  erit  enim 
ei  respectus'*'  ex  sermonibus  illius.   21.  Haec  cogitaverunt  et  erraverunt; 


S^aö  53ud)  ber  2BcicI)cit.  2,  1—24.  2(nm.  1—20.  7 

excaecavit  cnim  illos  iiialitia  eorum.  22.  Et  nescicruut  «acramentti 
Dei,'"  iieque  iiiercedein  ^poravtruut  justitiae,  nee  jiidicavorunt  lionoiein '** 
aiiimarum  iranctarum.'-'  23.  Quoiiiam  Deus  creavit  honiiiicni  incxter- 
jninabileni,  et  ad  imaginem  similitudiiiis  siiac  fecit  ilhim.  24.  Invidia 
aatem  diaboli""  mors  introivit  in  orbem  terrarum:  25.  iniilantur  auteni 
illum  qui  j<unt  ex  parte  illius. 

l)  laaic.    ,.0.^  c\ibt  !cin  .Mväutlciu  jU'iU'n  bcu  lc^."  —  2)  ai^roa^^eSioc  <}fvi7;i9?//^n-  „ivir  t'inb 
voit  viMi  Klbtl  i^civöifen."  —  tJ)  «•  «iv/otv  Kupthac  1,1.101-  „bur*  ric  '-i^civciiuiu]  iiUKrf?  J^tr^cne." 

—  \)    fcblt  in  JjXX.  —  5)  «}f^H.)p«f  „Ucbcrmutb,  ifi^iltibeit."  —  <>)  i.  i-.  senis:  -ptnAwor. 

—  7)  Xa  tcr  '?.\\"!Ka-5  t>ie  f>)crci.tti9tfit  «ar'  t.-o-v;i' rtprcifcntirt,  un^  bei  tcn  liXX  rm •^cm 
filterte  6iKaiog  tcr  ['Cjlimmtc  'Olrtifc!  ilciu,  fo  babcn  Mc  M.  iHitcr  tic  ilnntc  ihmi  i'.  iL'-:Jn  iinnur 
3Uiilciit  OiXi  vncpbctiüli  crflävt.  ^"ui  in  tiefem  iVin^en  iVaffue  anrt  ta?  'i^cncbmfn  tcr  rvcinrc 
3c|'u,  ibr  5ituun  unt  :'1{ctcn  fo  tchiiiirt  i^c^ciilMut,  vilv  bvittc  bcr  iH-rfatTrr  jiir  Jcit  ßtrifti  .ichbt 
unb  nur  nictcriVKbritben,  iva-ö  er  i^cKben  unt  i^cbin-t.  —  8i  i-ny^i'/'/tra!  „er  i\ibt  vcr,  oter  er 
rübmt  )ut;"  Jdiiii.  7,  ]fi;  17.  i.  —  J) )  -«(fia  Kvpinv  3Iatth.  27.  4o.  —  10)  iiy/'/crjiivfu 
bedeutet  bier  „fcntcrbar."  —  II)  t/r  ni3<h//ijv  ih));adr]ucv  airip  „wir  jiclten  ibm  nie  SAlrtcfcn," 
r.  b.  al?  "JUiennirflinsie;  Joan.  S,  ;w.  —  12)  'Jlucb  3oi"tpb?  i'vüter  fubrten  abnlicbe  rlicteit 
Gen.    37,  'li).  —  l^J)  fi  }«/>  tcrr/j-  ö    f5//>wof  tio<;  i'^for  l's.  'i  1 .  ^1:  JtT.  11.   I'.l:   Mattli.  27.  -13. 

—  14)  i.  e.  p'obemus.  —  1*51  i-itiKanv  „feine  i^cfdicitcnbeit." — 1(»i  irrtaho-i/  „llntci' 
fucbunvi,  Ptcr  siclmebr  (f rvrobuni^."  'Jln?  ten  STnntcn,  tie  er  bei  feinen  l'cibtn  fprcdun  inrc, 
foU  tvinn  erfebcn  nn-vten,  scn  ivclel^er  5(vt  er  ift;  Tob.  2.  22;  Job  2.  '.».  —  17)  uvcripm  „tie 
ijcljeimen  'iMäne  unb  '.}( bildeten,"  nnld^e  (sunt  bei  ten  l'citcn  tcr  («erecbten  bat,  inebcfonterc  bei 
ten  Üeiteii  te>^  rsirrcdn'eften,  te?  2obnci^ 'suntc?.  —  18)  jfpc^c.  ten  Gbrenvneie,  tcr  ibnen  im 
Jöimmel  aufbcivabrt  ift.  —  19j  äyujiuv.  —  i>Oj  Gen.  3,  1;  Joan.  8,  44;  1.  Joan.  3,  8. 


Qaput  III. 

1.  Justornm  autetn  animae  in  manu  Dei  sunt,  et  non  fanget  illos 
tormentum  mortis.^  2.  Visi  sunt  oeulis  insipientium  mori:  et  aestimata 
est  afliictio-  exitus  illorum  :  3.  et  quod  a  nobis  est  iter,  exterminium  :^ 
Uli  autem  sunt  in  pöee.  4.  Et  si  eoram  hominibus  tormenta  ])assi  sunt, 
spes  illorum  immortalitate  plena  est.  5.  In  paueis  vexati,  in  niultis 
bene  disponentur:^  quoniam  Dens  tentaviteos,  et  invenit  illos  dignos  se. 
0.  Tamquam  aurum  in  fornaee  probavit  illos,.  et  quasi  boloeausti  bostiani 
aece])it  illos,  et  in  iem])ore  erit  respeetus  illorum.^  7.  Fulgebunt  justi, 
et  tamquam  scintillae  in  arundineto*'  diseurrcnt.  8.  Jubieabunt  na- 
tioncs,'  et  dominabuntur  populis.  et  regnabit  Dominus  illorum  in 
perpetuum.  9.  Qui  confidunt  in  illo,  intelligent  veritatera:*  et  ti  dei  es 
in  dilectione  aequieseent  illi:'*  quoniam  donum  et  pax  est  electis  eju.':*. 
11).  Impii  autem  secundum  quae  cogitaverunt,  eorreptioneni  babel)uni: 
(]ui  neglexerunt  justum,'"  et  a  Domino  rccesserunt.  11.  Sa})ientiam 
enim,  et  diseiplinam  qui  abjieit,  infelixest:  et  vaeua  est  spes  illorum, 
et  labores  sine  fruetu,  et  inutilia  opera  eorum.  12.  jMulieres  eorum 
insensatae  sunt,  et  nequissimi  filii  eorum.  13.  Maledicta  creatura" 
eoruln,  quoniatn  felix  est  sterilis:  et  incoinqiiinata,^"''  quae  Jiescivit 
tborum  in  delicto,  liabebit  fruetum  in  res).eetione  animarum  sane- 
tarum:''  14.  et  si)ado,'*  qui  non  operatus  est  per  manus  suas  iniquitateni, 
nee  cogitavit  adversum  Deum  nequissima:  dabitur  ejiim  illi  tidei  donum 
tleetum,"  et  sors  in  templo  Dei  aeeeittissilna."  15.  Bonorum  cnini^ 
laborlim  gloriosus  est  fruetus.  et  quae  non  concidat  radix  sapicntiae. '^ 
1(3.  Filii  autem  adulterorum"  in  inconsummatione'"  erunt  et  ab  iniquo 
tlioro  semen  externiinaltitur.     17.  Et  si  (piid^m  longae  vitae  erunt,  iu 


8  VaS  mä)  in  2BciSt)cit.  3,  1—19.  5lnm.  1—21. 

jiihilum  computabuntur,  et  sine  honore  erit  novissima  senectus  illorum. 

18.  Et  si  celeriiis  defuncti  fueriiit,  non  habebunt  spem,  nee  in  die 
a^nitionis  allocutionem.-'^  19.  Nationis  enini  iniquae''  dirae  sunt 
consumniationes. 

1)  ßäaavog  „g?idu  bcrüfcrt  fie  Ciiat,"  b.  fi.  feine -ipödeniniat.  —  2)  KäKuinc  „IhwMd."  — 

>J)    Kai  ?/  h(f>'  y/Mv   Tvoinia   Gvvrpiii^ua  „i[)V  ^AmtCW  VOW  üM  Wir^  (iHMl  ttn  f^kntlOKHJ  für  Ctlie 

i'crniciUuni^  aiuicfeben."  —  4)  uiya/.a  titpytTri^i/frovTai  „fic  UH-vDcu  iiropc  ciUitcr  eiupfaiu^cn  ;" 
et;  Koni.  S,  18;  IL  Cur.  4,  17.  —  '1)    3?ei  ben  LXX  iänc^t  bin  üton  ^er  iiüitilc  i^crö  an: 

Kcil   iv  uaifxj)  k-riann-T^ic  uI'tüv  äva/.n/nliovrjiv.  —  (>)   h  nn/n/uj.      (^MeirflUMC  ^tC  i'tdUfunfcn,  t\C  int 

fikröbrc  OPer  Stppvclfelbc  umberfaln-en,  aüc5  i^rennbarc  anfjcln-cn,  |>  ircitcu  Die  (^iereditcn 
burd)  ibven  iMdihilan}  Die  i^öfen  iilcid^fam  aunmft^rnt  i'dieinen;  of.  Zach.  12,  6.  —7)  Matth. 

19,  2S;    I,   Cor.   lö,  "-'S ;    Apiic,   o.  21.  — 8)   ^.  Iv  fic  >^Hn•^en  cinfel^cn,  PvTJj  tcr  .^rcrr  iXMbr 

iiercbet.  —  9)    Trixirijevorniv  a'vrü  „Wer^eU  bei  ibm  *oevbarr'cn."  —  1  0)   ol  afit/J/oarrt^  rov  (StKaioo. 

ilntcr  Picfcm  ^'vciiten  ift  !?or^iu]?iveifc  tcr  ^"'Jeffii^i?  Ui  '-HMftcbcn.  —  11)//  yveaic  „ibr  rs3efdUed)t." 
—  12)  ör/,  uampla  c-tjjia  I,  'nniarmr  „eine  iilürfüdH"  UnfnutUMve  ift  ^ic  Unbcflerfte."  — 
IJJ)  ti'  i-!T/(TK()7ry  frxijv  „am  (iieriditi?ta;U'  rer  Seelen."  Tie  juno.fraulid^cu  Seelen  u^erPen 
'2dmaren  »,^on  iKilllidicn  .ninbevn  aK^  tibveniM-ci-«  mit  fid^  rubren,  iräbvcnt»  S'ielc  frud^tbare 
Wütter  obne  (feli.uM  .Hin^er  erfd^eincn.  —  14)  supple;  felix  .scu  beatu.^  erit.  Dbreobl  Ptt 
i^crfdniittenen  nidu  ',ur  f^U-meinpe  O-^rael? 'läblten  Deut.  2.>,  1.  feine  Vooetbcile  in  (ibanaan 
l'cfamcn  Jos.  1'.),  .')].  nid^t  im  Jenivcl  rienen  Pnrften  Lev.  21,  17.  \o  nuMCen  fie  toä)  gtüdliit 
lUlHicfen,  tveil  ibnen  ein  l'obn  in  teDiplo  Dei.  P.  b.  im  .»3imme(  aufbeUMbrt  ift  Ts.  ;')(>,  3-').  — 
"l'5)  rr,(;  Triariwi-  Ao/wf  tK/tK7>/,  ivcmnter  Pic  (ihuift  lü  "oerfteben  ift,  ^ie  (^knt  feinen  tildubiiiftcn 
nnD  treueren  Ticncrn  ^u  Ibeil  ivcrben  Iäf;t. —  16)  ■t'ivut/innrtiwr  „ani^enebmere?,  vjcmütb' 
licbcrc'j"  (Srbtbeil.  —  17)  nai  (tfiiÜTrruTnc  ?)  pü^a  r/'/c  (fpovi/atuc  „nnb  niemals?  UMrP  mcrfdi  tie 
i>ßur_;e(  ber  iOeiijbcit"  Job  S,  \\).  —  18)  Äinbcr,  bic  ibren  ebebredierifd'icn,  *M.Mn  (^Hauben 
abiiefaüencn  (Altern  nacbfobien.  —  19)  iirr/yam  „uferten  nnooüfommeii  fein,"  oPer  nadi  "^ülioli 
„werben  l^erpcrben,"  i^lei*  Ariutten,  ric  abfallen,  ebe  fie  iiereift  finp.  Tiefe-:?  ftimmt  aud)  betJer 
jum  ^weiten  Ibeile  Pe?  iU-rfe-?.  —  20)  nWi  Iv  //iv'fia  rin'}v<jf7K.K  -apanvünn'  „nnp  am  Untere 
fii*unji6ta.ic  ivcrPen  fie  feine  triMllid^c  "Jlnfpradie  rernebmen  (vom  ^»{iditer)."  —  21)  ykvtn^ 
}hp  ii:Ukov  x(i/t~(^  '<i  't'^'i  „cineo  unaerecbten  <>5cfd)led)te^  tinbijefdMrfe  finb  fc^auerlic^"  Mutth. 
7,  23. 


Caput  IV. 

1.  0  quam  pulchra  est  casta  generatio'  cum  claritate:  immortalis  est 
niim  memofia  illius:  quoniam  et  apud  Deum  notaest,^  et  a])ud  homines. 
ü.  Cum  praesens  est,  imitantur  illam:  et  desiderant  eam  cum  se  eduxerit, 
et  in  perj)etuum  coronata  triumphat  incoinquinatorum  certaminum 
praemium  vincens.  3.  Multiuena  autem  impiorum  multitudo  non  erit 
utilis,  et  spuria  vitulamina''  mm  dabunt  radices  altas,  nee  stabile  firma- 
mcn.tum  coUoealjunt.  4.  l']t  si  in  ramis  in  tempore  germinaverint/ 
inlirmitcr  posita,  a  vento  commovel>untur,  et  a  niniietate  ventorum 
cradicabuntur.  5.  Confringentur^  enim  rami  incoiisummati,  et  fructus 
illorum  inutiles,  et  acerbi  ad  manducandum,  et  ad  niliilum  apti.  6.  Ex 
ini(pjis  enim  somnis^  lilii,  qui  nascuntur,  testes  sunt  nerpiitiae  adversus 
parentcs  interrogatione  sua."  7.  Justus  autem  si  morte  praeoccupatus 
iuerit,  in  refrigerir)  erit."  8.  Senectus  enim  venerabilis  est  non  diuturna, 
iieque  annorum  numero  comj)Utata:  cani  autem  sunt  sensus  hominis,' 
i>.  et  aetas  seneetutis  vila  inimaculata.  10.  Placens  Deo  factus  est 
dilectus,"'  et  vivens  inter  peccatores  translatus  est;  11.  raptus  est  ne 
nuilitia  mutaret  intellectum  ejus,  aut  ne  lictir)  deciperet  animam  illiu.^f. 
12.  Fascinatio"  enim  nugacitatis  obscurat  bona,  et  inconstantia  concu- 
)>iscentiae  transvertit  sensuni  sine  malitia.'^  13.  Consummatus  in  brevi 
cxplevit  tempora  n)ulta:    14.  placita  enim  erat  Deo  anima  illius:  propter 


Vas  SBiic^  tcv  Sn?civ(uMt.  4,  1—20.  2lnm.  1—20.  9 

]ioc  properavit  educcre  illnm  do  mo(]io  ini(iuitatuiii :  popnli  aiitom 
videntes,  et  non  intelligentes,  iiee  i)onentes  in  praeeordiis  talia:  lö.  quo- 
niani  gratia  Dei,  et  nn.serieonlia  est  in  sancto.s  ejus,  et  respectus  in  electixs 
illiiis.  IG.  Condemnat  auteni  justus  mortuus  vivos  impios,  et  Juventus 
(•elerius  consuinmata,  longam  vitam  injusti.  17.  Videbunt  enim  fineni 
sapientis,  et  non  intelligent  quid  eogitaverit''^  de  illo  Deus,  et  quare 
inunierit'*  illum  Dominus.  18.  V^idebunt  et  eonteninent  eum:''^  illos 
auteni  Dominus  irridebit;  19.  et  erunt  post  liaec  decidentes  sine  honore, '* 
et  in  eontumelia  inter  mortuos  in  perpetuum:  quoniam  disrum])et  illos 
intlatos  sine  voce,'^  et  commovebit  illos  a  fundamentis,''^  et  usque  ad 
supremum  desolabuntur:  et  erunt  gementes,  et  memoria  illorum  peribit. 
'JO.  Venient'^in  cogitatione  peccatorum  suorum  timidi,  et  traducent  illos 
ex  adverso-"  iniquitates  ipsorum. 

1)    Kpeiaauxv  ärexrla  /jFTii  üppTilc.  —  2)    )ii'i.yyKt-rii   „finfct  ^dlCrfcUUlIlUV"  —  3)   ml  tK  ro^cjv 
/iit(T\ev^tircor  oh  cuiaei  pi^nv  /i<;  .jäüoc'  ;],  lO.  ^--4)  Kav  }«o  f  i- /.värSo/f  -pütj  Kaipui-  ävtiiin/  rf   f]zei'h. 

]:;,  11;  Mntth.  7.  27. — o)  -rpiK/am'Hianv-m.  Tic  i(ill^cr  ^cr  (i^ottlofen  iilcicbcn  ciUWiDer 
früh  verforrtcu  3i^H'i;ion,  ftc  man  abbriitr,  ofer  fif (ccbtcu  mit  bittern  <vi"iuttcn,  Mc  man  irci^ 
'.inift.  —  (ii  f.  l\  aii>j  utuu-replirfHin  '-l^cilajicv,  iroruiitcr  niitt  nur  tcr  (Siu-brud^,  fontern  amt 
tte  ^i.Vifdichen  nüt  .^^eiten  \\\  vcrftebeu  finc,  Tic  \\\  jener  Jeit,  ba  per  'i'erfaj[er  Piefce  '-Buche» 

lebte,  biTUfiit,  Üvlttfanten.  —  7)   h-  izfrnnuü  nr-rt'.n-  „am  (^icridUeitaiK-"  —  S)   h  nva-alnEi  farai. 

Ter  frube  lop  ift  alfo  feinee.nH';i?  immer  a(-5  ^ünPenftrafc  ^u  bctracbten.  —  9)  -n'/i,)  i'u  h-c 
apon/ai<;  äv'^pü-oir  „bic  JCn'iiibcit  i^ilt  uuter  fen  'Wenfd^en  a[6  jiraue?  .y^aar  (ale  (^sjrctt'enaltcr)." 

—  10 ,1    eh'ipecroi;   rCt    xifCt    }n-(j:i;i:-ir    r/yiTz/'/'i//.  —  11)     .iaOK'-tfiu   div/uri/roc    „ter    ^'Ulber   ttT 

'^iemcinbeit,  ber  ^dUedUii^fett."  P.  b.  bie  in^-blenbuna,  bte  Pae  iiemeine  'Hütavi^lebeH,  wo  man 
nidu  Mii*  (ikfeti  unb  iHM-rd>rift,  fiMifern  nur  nadi  ter  'i^ei^ierPe  lebt,  im  .^eru-n  beroorbriniU- 
'0'3ie  Der  i^er^iuberte,  'i^eberfc,  nirfu  niebr  v^^fdu-n  Ji?abr  unc-  Aa[\d\  CsHitnnb  iUM'e  unterfd^eiren 
fann,  ]o  ift  cö  bei  bem  ber  »"vaÜ.  Per  in  Piv  'wcmctnbeit  berabiiefitnfen.  (£r  bat  feine  2ebfraft, 
feine  5liuien  mebr  für  bie  i^LM-^üiic  Per  Xuiienb. —  1:2)  iy^w  ä/iruw'.  CBie  baufia  madn  man 
nidit  Pic  tirfabrunj?,  Paf;  viuiber-,iiie  Wenficn  Purd^  Pie  ^^e.aierlid^fcit,  Per  iic  feinen  ramin 
fftu-n,  aü:nab(id^  c\an\  nnp  <\(ir  m-rfebrt  werPenl  "^fero,  Per  fdUimmüe  ber  lorannen,  ^eiiUe  aU 
ruinjilinji  ?iel  jiuten  Sinn!  2l^a>?  ibn  auf  Pen '^^nofel  ber  l'aiteibafriateit  braute,  n\ir  nur  Pit 
tiatterbaftf  i*el^terlid^feit.    'Jd-J  .Hnabe  ein  "Wann,  UMrp  er  ali?  "^Vann  ^um  .vt na bcn  einüben  i. 

—  1-5)  ri  iior/fi(sari>  „wci-^  iskut  fur  einen  r^fatbfd^luf;  in  i^etreff  feiner  iiefatjt."  —  lil  tlc 
7:   '>,n:vi'/:,f^arn  „UMruni  er  ibn  (^urd^  ©eiinabmc  au^^  Per  iDeit)  in  Sidverbeit  i'^ebradn."  — 

1^»)    h<\f>v7n:    ml  y;nm^n'//GovTui    „fie  fOiNen  CC-  UUP  au)ten  nid^t  Parauf."  —  16)    yir'-rr.iun  änum 

,,fie  »rcrPen  pbnc  obre  ^u  '^>rabe  iv^bfu."  —  1" )  pi/=y>  av-uW  äoi'.n-jvr  -p!/i>.-ic  „er  nvrp  tlc  brccben, 
i'ie  Pie  inn-rtummtcn  unP  .Movfuberftur^enPen."  —  ISi  „er  nnrP  ne  (o^rütteln  t>on  Pen  ^yrunp« 
laiieu,"  P.  b.  er  unrD  ibnen  toinen  r^tubeylan  ;v:beu,  fontern  fic  ihmi  einer  :iPeiu  in  bie  anbert 

fturjcn.  —  !j))     P.    i.    am    (»eridUi'tajie.  —  iJO)     .'///i^f   avmrc   ^^-tvavriur  rä  äwutjfiara  ui-rüf 

„i'ixc  "?^Ji|Jctbaten  »crPcn  ibnen  ^Cjjenübcr  ileben  unb  fie  uberfuin-cn." 


Caput  y. 


1.  Tunc  stabunt  jusli  in  magna  constantia'  ad  versus  eo.s,  qui  so  aniru- 
stiaverunt,  et  qui  abstulerunt-  labores  eorum.  2.  Videntes  turbabuntur 
limore  liorribili,  et  mirabuntur  in  subitatione  insperatae  salutis.^ 
."5.  dicentes  intra  se,  poeiiitentiam  agentes,^  et  prae  angustia  spiritus 
gementes.  Hi  sunt,  quos  iiabuimus  aliquando  in  derisum,  et  in  simili- 
tudinem  impro[)erii.'*  4.  Xos  insciisati  vitam  illorum  aestimabamu< 
insaniam,  et  {inem  illorum  sine  honore:  5.  ecce  quomodo  computati 
sunt  inter  filios  Dei,  et  inter  sanetos  sors  illorum  est.  (5.  Ergo  erravinnis 
a  via  veritatis,  et  justitiae  lumen  non  lu.xit  nobis,  et  Sol  intelligentiae 
non  est  ortus  nobis  7.  I^assati  sumus  in  via  iniquitatis  et  perditionis. 
et    anibulavinms    vias    difliciles/'    viam    autem    Dornini    ignoravinius. 


10  tati  Suc^  ter  2ßct0()cit.  5,  1—24.  2Inm.  1—25. 

8.  Quid  iiübis  profuit  siiperbia?  aut  divitiariim  jactantia  quid  contulit 
nobis?  9.  Transieruiit  omnia  illa  tamquam  umbra,  et  taraquam  nuntius 
percurreiis/  10.  et  tamquam  uavis,  quae  pertransit  fluctuantem  aquam: 
cujus  cum  praeterierit,  uon  est  vestigium  iiivenire,  neque  semitam 
ca'riuae^  illius  in  fluctibus:  11.  aut  tamquam  avis,^  quae  transvolat  in 
aere,  cujus  nullum  invenitur  argumentum  itineris,  sed  tantum  sonitus 
alarum  verberans  levem  ventum:  et  scindens  per  vim  itineris  aerem: 
commotis  alis  transvolavit,  et  post  lioc  nullum  signum  invenitur  itineris 
illius:  12.  aut  tamquam  sagitta  emissa  in  locum  destinatum,  divisus 
aer  continuo  in  se  rcclusus  est,  ut  ignoretur  transitus  illius:  13.  sie  et 
nos  nati  continuo  desivimus  esse:  et  virtutis  quidem  nullum  signum 
valuimus  ostcndere:  in  malignitate  autem  nostra  consumpti  sumus. 
1-1-.  Talia  dixerunt'"  in  inferno  lii,  qui  peccaverunt:  lö.  quoniam  spes 
impii  tamquam  lanugo"  est,  quae  a  vento  tollitur:  et  tamquam  spuma'^ 
gracilis,  quae  a  procella  dispergitur:  et  tamquam  fumus,  qui  a  vento 
difiusus  est:  et  tam(|uam  memoria  hospitis  unius  diei  praetereuntis. 
IG.  Justi  autem  in  perpetuum  vivent,  et  apud  Dominum  est  merces 
eorum,  et  cogitatio  illorum '-'*  apud  Altissimum.  17.  Ideo  accipient  reg- 
num  decoris,  et  diadema  spcciei  de  manu  Domini:  quoniam  dextera  sua 
teiret  eos,  et  brachio  sanclo  suo  defendet  illos.  18.  Accipiet  armaturam 
zelus  illius,'*  et  armabit  creaturam  ad  ultionem  inimicorum.  19.  Induet 
pro  thorace  justitiam.  et  accipiet  pro  galea  Judicium  certum;'^  20.  sumet 
scutum  inexpugnabile  aequitatem:'*'  21.  acuet  autem  duram''  iram  in 
lanceam,  et  pugnabit  cum  illo  orbis  terrarum  contra  insensatos.  22.  Ibunt 
directe'*  emissitiues  lulgurun],  et  tamquam  a  bene  curvato  arcu  nubiuni 
exterminabuntur,''  et  ad  certum  locum -^  insilient.  23.  Et  a  petrosa  ira'^ 
plenae  mittentur  grandines,  excandescct  in  illos  aqua  maris,  et  flumina 
concurrent  duriter.-^  24.  Contra  illos  stabit  Spiritus  virtutis,^  et  tam- 
(piani  turbo  vcnti  dividet  illos:  et  ad  eremum  perducet^*  omnem  terram 
iniquitas  illorum,^'  et  malignitas  evertet  sedes  potentium. 

I)  h  TTnl)'priain  no'/'/i)  „iii  piclcv  ^rcHM.ifcit,  L^tcr  Arcinult^i(^^cit  ( 3uycvndit)."  —  2)  a-dr- 

rui'VTui'  „bic   ibre   3lni"lrcn;^linilCU  (ak^  1UHU0?I  i>cniMl"fcn."  —  cj)   sv  rrapnöoSco  tF/c  aorr/picg.  — 

4)  fieravoovv7fr  „f|aiu  ai!?.'!?  ^cllfln^;"  ^cnu  -i^n\^(  fbnnen  ftc  jc^u  nic^t  mcbr  tbun.  —  ^5)  tif 

TTitpuiit:'//,v  iiraciatiov   „tic   W\V   i,mn    JVHiibad  tcö  ^ibimvü-;?  macbtcn."  —  iV)   qn/yorg  üßärovc. 

Xic  \'viftern?C!:ie  finb  inu^nuibavc  Äs^ßc,  \h\t  üi}üftcn  obuc  ■3.V^'^^.  —  7)  w';  ny/i>jn  TzapaTptxovaa. 

—  S]  Eedö.  7.  !  :  J.,b'  \K  ii"i.  —  ?))  l'rov.  :',(i.  l'.t.  —  !0)  Xiffcr  i^^-^  fcblt  in  LXX.  — 
11)  X"i>c  „Streu."  —  lii)  -nxvr/.  xi\u  (im(\i  mit  ,,'i)\(\\"  itberfct^cn  Ps.  1.  4;  Prov.  10.  28. 

—  13)     '/   OjiiiVTir  uvridV    „tcr   -tbclMlC  (l-MiU  nir  |lc."  —  l-t]   /i/V'trn/  -cn'oTV/.iuv  Tuv  C7}/.oi' dvroi' 

„fr  nimmt   feinen  (üif'er  vile  'S^aifcnruftuniv"  —  1'5)    upiaiv  awTTÖKpiTov  „ta?  un!^frfaifd)tf 

l>{fCtlt."  —  5<>l    onio7r/rn   „.t^eilii^feit."  —  17  i   a-orofmi'   „UnClbittUcb."  —   IS]    ircr-o xoi  „WV'bl 

treffent."  —  19)  fcbli  in  liXX.  —  ÜOi  e-l  (r/a»-«!'.  —  ü 1 1  h  7TiTpo36/.ov  druov  Jos.  10,  11 ; 
Kzcioh.  i;^>,  11.  — il2>  rrv-;, K/ia<ivati'  ä-orouur  „waten  i'ic  uurettbvxr  iibcrfdiuicmmen"  Luc.  21, 
20. —  2?} t  „ein  iV'ivaltic^cr  it>int."  'i'failN  \!od5  uni>  S"ReifcbI  „(^cift  Der  !':)^■^dn,"  b.  b.  bie 
(»Jeiralt  tti  ciöftltiten  ^trafiiieriAto,  n^ie  Job  l'i.  ao,  fcrcn  du^'ere  (ürubeinun^  ber  ^ilUc« 
nieberwerfentt  Cr!an  i|l  Jcr.  2;i,  1'.'.  —  Ü;  xal  cj>t]<iuOci  Träcai-  r>>'  yf/v  aiouui.  —  2o^  febU 
in  LXX. 


Caput  VI. 

1-.  Melior  est'  sapientia  quam  vires:  et  vir  prudens  quam  fortis. 
2.  Audite  ergo  reges,  et  intelligite,  discite  judiccs  finium  terrae.  3.  Prae- 
bete  aures   vos,  (pii   continctis   uiultiludincs,  et  placetis  vobis  in  turbi.i 


4)aö  Sud)  tcr  2ßcuM)eit.  G,  1—25.  3(nm.  1—16.  11 

iiationum:  4.  quoniam  data  est  a  Domino  [jotcstas  vobis,  et  viitus  ab 
Altissimo,  qui  interrogabit  opera  vestra,  et  cogitatioiies  S(Tiital)itui*: 
5.  quoiiiam  cum  essetis  miiiistri  rcgiii  illius,  noii  recte  jiiditastis  iiec 
custodistis  legem  justitiae,  neijue  f^ecundiim  voluiitatem  J)ei  ambula.sti.^. 
().  Ib^rrende  et  cito  a])pai'ebit  vobis:  (luoniam  Judicium  durissimum  \\i<, 
qui  praesuiit, .  tiet.  7.  Exiguo  enim  coiiceditur  misericordia:  potentes 
autem  potenter  tormenta  patientiir.  8.  Non  enim  subtraliet  personam" 
cujusquam  Dens,  nee  verebitiir  magnitudinem  eujusquam:  quoniam 
pusilhim  et  magnum  i})se  fecit,  et  ae(iualiter  cura  est  illi  de  omnibus. 
y.  Fortioribus  autem  fortior  instat  cruciatio.  10.  Ad  vos  ergo  reges  sunt 
hi  scrmones  mei,  ut  discatis  sapienliam.  et  non  excidatis.^  11.  Qui  enim 
custodierint  justa  juste/  justilicabuntur:'"  et  qui  didicerint  ista,  invenient 
quid  respondeant.  12.  Concu})iscite  ergo  sermones  meos,  diligite  illos-, 
et  babebitis  disciplinam.  13.  Clara  est,  et  quae  numquam  marce.scit" 
sapientia, 'et  facile  videtur  ab  bis  qui  diligunt  eam,  et  invenitur  ab  bis 
qui  quaerunt  illam.  14.  Praeoccupat  quise  eoneupiscunt/  ut  illis  sc 
j)rior  ostendat.  15.  Qui  de  luce  vigilaverit  ad  illam,  non  laborabit:" 
assidentem  enim  illam  foribus  suis  inveniet.  IG.  Cogitare  ergo  de  illa, 
sensus  est  consummatus:''  et  qui  vigilaverit  propter  illam,  cito  securus 
erit.'"  17.  Quoniam  dignos  se  ipsa  circuit  quaerens,  et  in  viis  ostendit 
se  illis  bilariter,  et  in  omni  Providentia"  occurrit  illis.  18.  Initium  enim 
illius  verissima  est  disci[)linae  concu])iscentia.  19.  Cura  ergo  disciplinae. 
dilectio  est:'^  et  dilectio,  custodia --legum  illius  e.st:  custoditio  autem 
legum,  consummatio  incorruptionis  est:'"^  20.  incorruptio  autem  facit 
esse  proximum  Deo.  21.  Concupiscentia  itaque  sapientiae  deducit  ad 
regnum  perp'etuum.  22.  Si  ergo  delectamini  sedibus,  et  sceptris  o  reges 
populi,  diligite  sapientiam,  ut  in  perpetuum  regnetis;  23.  diligite  lumen 
sapientiae  omnes  qui  praeestis  populis;  24.  quid  est  autem  sapientia,  et 
quemadmodum  facta  sit  referam:  et  non  abscondam  a  vobis  sacramenta '* 
Dei,  sed  ab  initio  nativitatis'^  investigabo,  et  ponam  in  lucem  scientiam 
illius,  et  non  })raeteribo  veritatem:  25.  neque  cum  invidia  tabescente'" 
iter  babebo:  quoniam  talis  homo  non  erit  particeps  sapientiae.  2ü.  Multi- 
tudo  autem  sapientium  sanitas  est  orbis  terrarum:  et  rex  sapiens  stabili- 
mentum  ])Opuli  est.  27.  Ergo  accipite  disciplinam  per  sermones  meo?, 
et  proderit  vobis. 

1)  fcblt  in  LXX  iinb  i|1  i>ic((ciitt  auo  Kt-ele.  1',  ir,  bcrübfriicnonunfti;  cf.  Prov.  '24.  5.  — 
3)   ov  yäfi  i-TToc-t/jÄrai  -p6a.)-i,v  „cv  furdni't  iiidu  ^ic 'iV'vfon."    ;"ui  ^Cl•  2>uKv  ift  .ju'licio  VI 

fltpSlirCU.  —  3)  Kai  fi?)  Tzaija-KimjTf  „UUt'  t>af!  ttU  IlidU  ilTCt."  —  \)  vüiuq  ra  l,nia.  —  -> )  öniu- 
i^r/cnvrai.  —  6)     Kai    äfiäparror .  —  1  ]     (£tnc     lifMirfU'    ilntt^rbcit,    tic    'JlUilUftilUl?    lÜltt    »VHIUI 

betrad>tcn  fonnte.  Gr  fafu  fic  iintev  au^cvn  in  ^ic  ilnnic:  „Xn  fudn'ft,  o  .^crr,  Mird>  l£hrirtu-> 
un?,  bic  wir  tidi  nidu  iicfiutt;  tu  fudieft  nn«  ieco*,  famit  audi  wir  tivb  fndH~n."  —  S)  „w'ut 
feine  'Wübe  fcaben,  fie  5U  fintcn."  —  \))  oo"iv,w(.»-  rt/tnWrn:.  —  10)  niJPiuuvdc  „ün-i^cnfrei."  — 
1 1 1  fr  77(ifnj  (-ivoig  „bci  \iln\\  '^lad^tcufen."  —  12  i  „Ter  bic  „]"d^f  üct^t,  t"cr  i|t  um  i'ie  bcforiu." 
—  IrJ)  ßFi-iaiu>atr  ä<i'ßnpainr  ,x'\'i  Acftuua  Dcv  lIuftertMid'fcit."  3^^  beilijU'f  f^'i"  "Wenüt  (ein,  tcito 
«letr  fcfiiiit  er  in  lut  Ifa?  (Clement  tor  Unfterblid^fcit,  ta-?  aeiHiiic,  fcliae,  bini!n(ii\tc  Vebcn.  — 
l-'l)  fivGTr/pia  „tii  (^k'{)cimni(Te."  ^  !5l  in-<rrKjr  „bc?  'il^erfeiu","  t.  i.  ihmu  O.WMiuten. — 
n>)  prUiy  ttrtiKüTL  „mit  nai^entem  Otritf."  Ter  >ral>rc  Vcbrcr  ciit',icln  feinen  .Jis^liuiicu  ^lus 
^itit  9Mc^t?,  tra«  ju  nniTen  not^ioenriß  ift. 


12 

Caput  VII. 

1.  Silin  quidem  etego'  mortalis  liomo,  similis  omnibus,  et  ex  genere 
terreni  illius,  qui  prior  factus  est,  et  in  ventre  matris  figuratus  sum  caro, 
*i.  decem  mensium  tempore  coagulatus  sum  in  sanguine,  ex  semine 
hominis,  et  delectamento  somni  conveniente.  3.  Et  ego  natus  accepi 
i-ommunem  aerem,  et  in  similiterfactam  decidi  terram,  etprimam  vocem 
similem  omnibus  emisi  plorans;  4.  in  involumentis  nutritus  sum,  et 
curis  magnis.  5.  Nemo  enim  ex  regibus  aliud  habuit  nativitatis  initium. 
<).  Uhus  ergo  introitus  est  omnibus  ad  vitam,  et  similis  exitus.  7.  Prop- 
ter  hoc  optavi,-  et  datus  est  mihi  sensus:^  et  invoeavi,  et  venit  in  me 
Spiritus  sapientiae:  8.  et  praoposui  illam  regnis^  et  sedibus,  et  divitias 
nihil  esse  duxi  in  comparatione  illius:  9.  nee  com})aravi  ill.i  lapidem 
])retiosum:  quoniam  omne  auriim  in  comparatione  illius,  arenaestexigua, 
et  tamquam  lutuni  aestimabitur  argentum  in  conspectu  illius.  10.  Super 
salutem^  et  s[)eciem  dilexi  illam,  et  proposui  })ro  luce  habere  illam: 
(pioniam  inextinguibile  est  lumen  illius.  11.  A'^enerunt  autom  mihi 
umnia  bona  pariter  cum  illa,  et  innumerabilis  honestas"  per  manus  illius, 
12.  et  laetatus  sum  in  omnibus:  quoniam  antecedebat  me  ista  sapientia,'^ 
et  ignorabam  quoniam  horum  omnium  mater  est.  13.  Quam  sine  lictione 
didici,  et  sine  invidia  communieo,  et  honestatem*  illius  non  abscondo. 
14.  Infinitus  enim  thesaurus  est  hominibus:  quo  qui  usi  sunt,  participes 
facti  sunt  amicitiae  Dei,  jiropter  disciplinae  dona^  commondati.  15.  Mihi 
autem  dedit  Dens  dicere  ex  sontentia,'"  et  praesumere"  digna  horum, 
(piaiMnihi  dantur:  quoniam  ipso  sapientiae  du.x  est,  et  sapientium  emen- 
dator:'"  K).  in  manu  enim  illius  et  nos,  et  sermones  nostri,  et  omnis 
sapientia,  et  oporuin  scientia  et  disciplina.'^  17.  Ipse  enim  dedit  mihi 
horum,  quae  sunt,  scientiam  veram :  ut  sciam  dispositionem  orbis  terra- 
rum,  et  virtutes  elementorum,  IS.  initium,  et  consummationem,  et 
medietatem  temporum,  vieissitudinum  permutationes,  et  comnmtationes 
t('mi)orum,  19.  anni  ciirsus,  et  stellarum  dis])Ositiones,  20.  naturas 
animalium,  et  iras  bestiarum,  vim  ventorum,  et  cogitationes  hominum, 
didorentias  virgultorum,  et  virtutes  radicum,  21.  et  quaecumque  sunt 
absconsa  et  improvisa,'*  didici:  omnium  enim  artifex  docuit  me  saj^ientia: 
22.  est  enim  in  illa  Spiritus  intelligentiae,  sanctus,  unicus,  multiplex, 
subtilis,  disortus,  mobilis,  incoinquinatus,  certus,'"'  suavis,  amans  bonum, 
acutus,  quem  nihil  vetat,  boncfaciens,  23.  humanus,  benignus,  stabilis, 
certus,  securus,'^  omnem  habens  virtutem,  omiiia  prospiciens,  et  qui 
capiat  omnes  Spiritus:''  intelligibilis,  mundus,  subtilis.''^  24.  Omnibus 
enim  mobilibus  mobilior'*  est  sapientia:  attingit  autem^"  ubique  propter 
suam  munditiam.^'  25.  Vapor  est  enim  virtutis  Dei,  et  emanatio  quae- 
dam  est  claritatis  omnipotentis  Dei  sincera:  et  ideo  nihil  inquinatum  in 
(■am  incurrit;"  2(3.  candor-''  e.st  enim  lucis  aeternao,  et  spcculum  sine 
niacula  Dei  majestatis,  et  imago  bonitatis  illius.  27.  Et  cum  sit  una, 
omnia  pote.4:  et  in  .so  permanens'*  omnia  innovat,  et  per  nationes^^  in 
unimas  sanctas  se  transfort,  amicos  Dei  et  prophetas  constituit.  28.  Ne- 
minem enim  diligit  Dens,  nisi  eum,  qui  cum  sapientia  inhabitat.  29.  Est 
enim  haec  spociosior  sole,  et  su])er  omnem  dispositionem  stellarum,  luci 
i'omparata  invenitur  prior.  30.  Uli  enim  succedit  nox,  sapientiam  autem 
nön  vincit  malitiu. 


'^a&  ©uc^  bcr  21>eiöf)fit.  7,  1—27.  Slnin.  1-25.  i;5 

1)  Ter  'iPcrüiTer  fvriift  in  ^fr  "Pcrfoii   Jalomcn?.  —  2)  r/v^äur/v  ,,\d)  iwt,  idi  flehte." — 
!l\  i;i  i|l  ^arluucr  nicbr  trv  iieiftiiic  l-ltciittlnim  \u  \MM|lcI>cn,  wcfilniU'  Mc  i^iiljv  c?  mit  huno.'-tas 

\\Clb.  —  7)     öri    (ivT('.ii'    )/}nr(i/    onoia.  —  8)     ror    -hirrav.  —  f)  |     i^i    fillD     ^anllltfr    vlllc    ^ie 

rmpfeMciuMvcrtbcn  (f ii^cnütaften  511  t»cr|Tfbcn,  fic  ^cn  Wcnfdicn  fAimicfcn,  rcr  ihmi  Oiuicnf  viiif 
ein  treuer  3cl)ii(er  ^er  3i?cii<hcit  s^enufen.  —  10;  mr^i  ;  rü/'./i' „in  rentiYrudu'n  \\\  reVcn." — 
11)  ivv^vurrdf/viu  „in  llcbedejvnuu"  "c'^'iii'ii/'  vMeüciitt  „aufuiMiTen."  Ter  5inn  iit:  (£?  ift 
mir  iiCiief-H'n,  nidu  nur  nu-ife  \\x  fein,  fonDcvn  and>  iveife  \\\  rcfen  un^  nn-ife  ]\\  bcrcduicn.  — 
1:!)  fiopy^uri/c  ,A'oiter."  —  I^Ji  fet^lt  in  LXX.  —  \'i]  a«;  f'//(ö«iv;  „fac  iH-fanntc."  — 
loi  fommt  'iivcimal  s>or.  LXX  lunfu  cö  fa«?  crfte  Wal  fra^/i- „har,  bell,"  taei  anrcre  5}^•ll 
äa<pnM-^  „feil,  unit»vinpc(bar." —  Iti)   äiiipifivov  „for<?cufret,  ftdier." —  17)   TTav-mVfvaiKw. —~ 

IS)     ~avf-inKit-tn'  k(u   <hh    rravTuv    \-u;)ovv  rrvniuunov  voti)('>i' Kaßuju'.iv  '/t—rorÜTuf  ,,<lH\i'bi'\\t'  XlU'p 

^urd^^vtnilen^  aüe  i'cntvinbiiU'n,  reinen  nn^  feinen 'N)eiftcr."  —  I}))  Unter  fiefer  i^enn\ilid^feit 
t^eiiteben  einige  ^ie  IbvüiiUeit,  ^ie  ber  äDeiel^cit  eii^en  ijV,  aüein  mit  mehr  .'iiedu  unt»  im  ^ufam» 
mcnlmlt  mit  ^em  ,T;oKuMiren  ^urftc  man  fa?!  fiiinelle  "Jlnffaffen  unl'  ^urd^^rinlUMl  aller  liniic 
farnnter  lun'iteben.  —  iJO)  (^'//Kn  c^e  ml  jw/jf-  (hii  rrarrur.  — iJl)  Tie  ii>eii"beit  ift  ale  ein 
5trab(  (iicttea  rein  unD  unbeflcctt,  unt>  txinc^t  faber  notbivenfij;»  fnreb  '^lüe?  binfurd^  — 
'2'2)  -(iin-ii-iTTTfi.  —^  Üri)  (i-niyifjiia  „"Jlbv^Ian',."  ilBa?  bicr  von '^kute?  3i}eiöbeit  in  fi>  berr» 
li*en  AVraftauJfrücfcn  viefaiU  wirf,  fann'eben  fo  c\nt  mnit  V'o.u'*^',  "oom  ea>i;ien  Jlnn-tc,  oint 
(.Lbriilih^  c\(ü\<.)t  !t»erfen.  Tenn  er  ift  ja  in  ilMrflid^fett  niif  ©abrbeit  nnt>  in  pcrfönlidnn-  Sub-- 
firten',  fie  iüeiijbeit  fC3  eivi.ien  l'ater?.  Wit  :i{edu  lU'braudU  baber  fer  5lpoftel  Ilelr.  1.  3 
tiefe  "Jlujfnufe  immi  ibm.  —  tJ4)  „fie  bleibt  in  fidn"  f.  b.  bat  •:'Perfi.^nlutfeit.  —  :>oi  ml  Ka-ä 
yn'riir.  u>a-j  Cc ini.u"  Überfeinen  „un_ter  fie  i^ölFer,"  'Wintere  „burd>  fie  (sV^-ütledUcfoliien;"  nnefer 
i?Infere  „von  o-^tt  ]n  .leit."  Ter  rinn  ift  offenbar  fein  anfcrcr,  al«?  fer,  raf;  fid>  fie  iVei^btit 
tu  iH'rfd)iefcncn  (i3cfd}le4nern  unf  'ä.V'rfcnen  ^v-i-'lTcnbart  unf  ivirtfam  tV'jciijt  bvibc. 


Caput  YIII. 

1.  Attinorit'  ergo  a  fine  usque  ad  finein  fortiter,  et  disponit  omiiia  sua- 
viter.'  2.  Hanc  amavi,  et  exquisivi  a  juveiitute  mea,  et  quaesivi  s{)0]isam 
mihi  eam  assumere,  et  aniator  factiis  sura  formae  illius.  3.  Geiierosi- 
tateiii  illius  glorificat,""'  eoiituberiiiuni  habeus  Dei :  sed  et  omiiiuni  Donii- 
ims  dilexit  illam;  4.  doctrix*  eiiiin  est  diseiplinae  Dei,  et  electrix^ 
operiini  illius.  5.  Et  si  divitiae  a})petuiitur  in  vita,  quid  sapientia  locup- 
letius,  quae  operatur  omnia?  6.  Si  autem  sensiis*'  opefatur:  quis  horuni, 
quae  sunt,  magis  quam  illa  est  artifex?  7.  Et  si  justitiam  quis  diligit: 
labores  liujus  inagnas  liabent  virtutes:'  sobrietatem  enim,  et  })rudentiam 
docet,  et  justitiam,  et  virtutem,  quibus  utilius  nihil  est  in  vita  liominibus. 
S.  Et  si  multitudinem  scientiac  desiderat  quis,  seit  pi'aetei'ita,  et  de 
l'uturis  acstimat:  seit  veiNutias  sennonum/^  et  dissolutiones  arguinen- 
torum:^  signa  et  monstra'"  seit  antequam  fiant,  et  eventus  temporum  et 
saeeulorum.  9.  Proposui  ergo  hanc  adducere  railii  ad  convivendnm : 
sciens  quoniam  mecum  eommunicabit  de  bonis,  et  erit  allocutio  cogi- 
tationis"  et  taeJii  mei.'-  10.  Habebo  propter  hanr  claritatem  ad  tnrhas.'' 
et  lionorem  apud  seniores  juvenis:'*  11.  et  acutus  inveniar  in  judieio, 
«•t  in  conspectu  i)0tentium  admirabilis  ero,  et  faeies  })rineii)uni '^  mira- 
buntur  me:  12.  tacentem  nie  sustinebunt,  et  loquentem  me  respieient, 
t't  sermocinante  me  plura,  manus  ore  suo  imponent.  13.  Praeterea  habebo 
per  hanc,  inimortalitatem :  et  memoriam  aoteniam  his,  (pii  ])Ost  me 
futnri  sunt,  relinquam.  14.  Disponam  ])Opulüs:  et  nationes  mihi  crunt 
5ubditae.  15.  Timebunt  me  audientes  reges  hnrrendi:  in  multitudinc 
videbor  bonus,  et  in  hello  fortis.  IC.  Intrans  in  domum  mcam.  eomiuie-- 
<Hm  cum  illa:  non  enim  habet  amaritudinem  eouvei-sjitio  illius.  lu'c  tai- 
«liuni  convictus  illius,  sed  laetitiam  et  gaudium.    17.  Ilaer  rogilans  apud 


14  Dag  ^uAi  tcr  ©ci^ljeit.  8,  1—21.  3tr.nt.  1—21. 

me,  et  commemorans  in  corde  meo:  qnoiiiam  inimortalitas  est  in  ccg- 
iiatione  sapientiae,  18.  et  in  aniicitia  illius  delectatio  bona,  et  in  operi- 
bus  maniuira  illius  honestas  "^  sine  defectione,  et  in  certamine  loquelae '^ 
illius  sa[)ienti,a,  et  praeclaritas'**  in  eonimunicatione  sernionum  ipsius: 
cirouibani  quaerens,  nt  mihi  iilani  assumerem.  19.  Puer  auteni  erani 
ino-eniosus,'"  et  sortitus  sum  auiiDani  bonam.  20.  Et  cum  esscm  magis 
bonus,  veni  ad  corpus  incoinquiiiatum.-"  21.  Et  ut  scivi  quoniam  aliter 
non  possem  esse  continens,-'  nisi  Deus  det,  et  hoc  ipsnm  erat  saj>ientiae, 
scire  cujus  esset  hoc  donum:  adii  Dominum,  et  deprccatus  sum  illum, 
et  dixi  ex  totis  ])raecordiis  meis. 

1)  6iaTK:vFi  „ile  rvftrccft  fi*."  —  2)   xP'i<y-<^':  „nii^Ik^."  —  ii)    Statt  ilüiis  fpQ  ci?  bfipen 
süain;   t'vyiismv  ()oia:ei  cv/iiluaiv  ^tov  txovua  „\it  lübiiit  i^rcii  "ülTcl  raMint,  ^aK  lu~  mit  (^'>C{t 

im    inuiilÜcn    i>erfcl>rc    lebt."  —  -ll    fiiani  ynp  ean  rf/r  tov  i}i;ov  iiriGr/z/n/i;   „fif  jft  cinj^taHMbt  in 

tu  'ii.Mtfciu'rtvitt  ''"H'ttcö,"  cticr  nad)  tn-  fpatcrn  i^crcutun.q  tc?  ©oitcij:  „ftc  »citu  ein  in  tie 
©ilTcuiibaft  '^^i'ttc;?."  —  '5)  alpcTic;.  »vofur  ^llnforc  tvinnc  lai'cn.  Tic  cu'ts^e  3L^fi?l)cit  ift  etu-njo 
n'Obl  t-ic  i'jätUcvin,  ale  tic  (£rfint>fiin  rcr  !ü^cifc  ('»kntc?.  5m  (^M-iintc  ift  ein  uup  rajTclbe 
p.imit  i^ei'ajit.  2ic  »dblt,  fie  erfinret,  um?  aetban  nH•l■^l■n  foU.  —  (>)  rt^^w-vcr^c  „Ginfidu."  — 
7)   fiaiv  (ij)ETai.  —  S)   Gri>o(pär  '/.ir^o)v  „tit  "liercircnMuuv-n,"  ^-  i>'  t'ic  tiuind>cvlei  '^e^cl!tl^uleIl 

ter   ^tcfClt.  —  i))    ctriy/wrM'  ,,j)tätlM'el." —   10)    fjr/ijt:a  Kul  rtpfiTn  nfjo-ziyruaicd  ,,\it  \itbt  C[XV't-e 

imb  n:>un^erbare  (£vc{r,niffc  \Jov[)cr/'  .Urir}]e,  ^yeft  u.  f.  f. —  II)  Trapaavp/c  9/ wTff^or  „'i)(iif- 
niuntcvunii  imtcr  Den  Eovi^cn."  —  liJi  ml  /.ij-r/c:  —  IrJ)  h  öxMig  „unter  Dem  i'clfc."  — 
14)  su[)i)le:  qnaiijvis.  —  14)  fcblt  in  LXX.  —  lii)  -'aovtoc.  —  IT)  Kci  n- fic; jiv-iaa;^ 
öfiüiur    ahTf,r    o/joi7/ff/c.  —  IS )    unl    elK/aa    „CEbvC,    3{ubm."  —  19)     ev<j>vi/g    „oon    illUrftidHT 

'itnlaiie."  —  20)  „erKniiite  ieb  t>ic  (sSabc  Der  (£ntbalt|'ani^eit,  Per  .Meuf*beit."  —  21 !  hKi!ari,g 
„cntbaltuuit."  Icrcfev  i'i.  V(.  »ollen  bicr  (70f;)/or  fuvpli»"t  »iffen  unt?  übcrfc^en:  „Da  icb  iDUt't«, 
tau  ic'o  fie  (Die  ^lin-i^bfit)  nidu  erbalten  nnirDe." 


Caput    IX. 

1.  t)eus  patiiitn  Ineorum,  et  Domiue  niiscricordiae,  qui  fi''cisti  omnia 
verbo  tuo,  2.  et  sapicntia  tua  constituisti  homiiiem,  ut  dominaretur 
creaturae,'  quae  a  te  facta  est,  3.  ut  disponat  orbem  terraruln  in  aequi- 
tatc'  et  justilia,  et  in  directiotie  cordis^  Judicium  judicet;  4.  da  mihi 
sedium  tuurum  aj-si.'--tricem  sa})ieutiam,  et  noli  me  ]e})robare  a  pueris 
tuis:  5.  quonialn  setvüs  tuus  suin  cgo,  et  filius  aucillae  tuae,  homo 
inlirnius,  et  cxigui  telnporis,  et  miuor  ad  ihtellectum  judicii  et  leguni. 
G.  Nam  et  si  quis  erit  cousummatus  inter  filios  hoininum,  si  ab  illo  ab- 
fuerit  sa{>ientia  ttni,  in  nihilum  computabillif.  7.  Tu  elegisti  me  tegeni 
})opulo  tuo,  et  judiccni  filiorum  tuorum,  et  filiarulli:  8.  et  dixisti  me 
aedilicare  temphnu  in  luonte  saticto  tuo,  et  in  civitate  habitationis  tuae 
altare,  similitudinem  tabernaculi  saucti  tui,  quod  jiraeparasti  ab  initio: 
9.  et  tecuni  sa[>icntia  tua,  quae  novit  opera  ttia,  quiic  et  aft'uit  tunc  cum 
orbem  terrarum  faceres,  et  sciebat  <|uid  esset  placitum  oculis  tuig,  et  quid 
directum  in  praeceptis  tuis.  10.  Mitte  illaln  de  caelis  sanctis  tuis,  et  a 
sede  maLTuitudinis  tuae.  ut  mecum  sit  et  niecuni  laboi-et,  ut  sciam  quid 
accej>tum  sit  apud  Ic:  11.  seit  enim  illa  omiiia,  et  intelligit,  et  deducct 
]iic  in  opuribus  meis  sobrie,^  et  custodiet  Ine  in  sua  jjotentia.  12.  Et 
t-runt  acccpta  opci'a  mea,  et  disponam  i)oj)ulum  tuuin  juete,  et  ero  dignus 
sedium  |>atris  niei.  13.  Quis  cnim  hnmiliUm  poterit  ?cire  consiliuiu 
Dei?  aut  ipiis  poterit  cogitare  (piid  Vrlit  1  )cti<?  1-i.  C(;gitationes  enim 
murtalium  tiuiidac/  et  ineertae  provideiitiae''  nostrae.  15.  Corpus  enim, 


!Da3  23uc^  t>cr  ainM>?l)cit.  0,  1—19.  <}lnm.  1—12.  15 

quod  corrumpitur/  a^p;ravat  animam,  et  terrena  inlia])itatio  deprimit 
sensum*  iniilta  cogitantem.  l(j.  Et  difficile  aestimamus  quae  in  terra 
sunt:  et  quae  in  prospec-tu  sunt,  inveninius  cum  lal)()rc.  Quae  autem  in 
eaelis  sunt  quis  investigabit?  17.  Sensum  auteni  tuum  (jiiis  seiet,  nisi 
tu  dederis  sapientiatn,  et  niiseris  spiritura  sanctuni  tuuni  de  altissimis; 
18.  et  sie  eorreetae  sint^  seniitae  eoruni,  qui  sunt  in  terris,  et  ^juae  tilti 
jdacent  didicerint^"  homines?  19.  Nam  per  sapientiani  sanati  sunt" 
(juicunique  placuerunt'"  tibi  Domino  a  principio. 

l)   KTiauöruy.  —  2)  fr  oa/ü-i/rt.  —  Jj)    iv  tiäi^n/T'  ^Ji',\'l':   „mit  VCtUttcm  ."CCr^cn."  —  \)   m>- 

<pp6i'c>c.  — o)  <hi7.o!.  tf?t)l  bei  t>;n  mcnutlirfjcu  fiictanfcu  un^  'i^cvccbuuniicn  immer  Die  AurdU  511 
bfkien,  tlc  mi3tttou  ^a>?  :'1lcriuc  niitt  treffen.  —  <{)  i-imtat  „(>5c^aufcn."  —  7)  oxinj.Tiiv  )äp  aüim 
„ein  PfruH'JlidH'r  Veib  bei'.tii^ert  bie  2eele."  —8)  v(ivi\  —  J))  ku)  ohrur  öiup^üix-rnnciv  nl  rpj^^ni 

Tüv  erzl   T!]c  } ''/<;.  —  10)    i(5a5(i^\'ii//cr«r.  —  |l)    aal   r/)  ao(l>ia  lauih/aai;  —  12]    feblt  U\  LXX, 


Caput    X. 

1.  Ilaee  illum,  qui  primus  formatu^  est  a  Deo  pater  orbis  terrarum, 
cum  solus  esset  creatus  custodivit,  2.  et  eduxit  illum  a  delicto  suo,  et 
dedit  illi  virtutem  continendi  omnia.^  3.  Ab  hae  ut  recessit  injustus 
in  ira  sua,  per  iram  homicidii  fraterui  deperiit.  4.  Propter  quem,-  cum 
aqua  deleret  terram,  sanavit  iterum  sapientia,  per  Gontera[)tibile^  lignum 
justum  gubernans.  5.  Haec  et  in  consensu  nequitiae  cum  se  nationes 
contulissont,  scivit^  justum,  et  conservavit  sine  querela  Deo,  et  in  tilii 
raisericordia  fortem  custodivit.^  0.  Haec  justum  a  pereuntibus  impiis 
liberavit  fugientem,  descendento  igne  in  pentapolim:  7.  quibus  in  testi» 
monium  nequitiae  fumigabunda  constat  deserta  terra,  et  ineerto  tempore 
fructus  habentes  arbores,^  et  incredibilis  animae  memoria  stans  figmen- 
tum  salis.^  8.  Sapientiani  enim  praetereuntes  non  tantum  in  hoc  lapsi 
sunt  ut  ignorarent  bona,  sed  et  insipiei]tiae  suae  reliquerunt  hominibus 
memoriam,*  ut  in  bis,  quae  peceaverunt,  nee  latere  potuissent.  9,  Sapien- 
tia  autem  hos,  qui  se  ol)servant,  a  doloribus  liberavit.  10.  Haec  profugum 
irae  fratris  justum  deduxit  per  vias  rectas,  et  ostendit  illi  regnum  Dei, 
et  dedit  illi  scientiam  sanctorum:  honestavit''  illum  inlaboribus,  et  com- 
])levit"'  labores  illius.  11.  In  fraude  circumvenientium  illum  alTuit  illi, 
«'t  honestum  fecit  illum."  12.  C-ustodivit  illum  ab  inimicis,  et  a  seduc- 
toribus'-  tutavit  illum,  et  certamen  forte  dedit  illi  ut  vinceret,  et  sciret 
quoniam  omnium  potentior  est  sapientia.'^  13.  Haec  venditum  justum 
non  dereliquit,  sed  a  peccatoribus'''  liberavit  eum  :  descenditque  cum  illo 
in  foveam,  14.  et  in  vinculis  non  dereliquit  illum,  donec  afferret  illi 
sceptrum  regni,  et  potentiam  ad  versus  eos,  qui  eum  deprimebant:  et 
mendaces  ostendit,  qui  maculaverunt  illum,  et  dedit  illi  claritatem  aeter- 
nam.  15.  Haec  ]io{iuliim  justum,  et  semen  sine  quaerela  liberavit  a 
nationibus,  quae  illum  dcj)rimel)ant.  IG.  Intravit  in  animam  scrvi  Dei, 
et  stetit  contra  reges  horreuilos  in  pnrtentis  et  signis.  17.  Et  reddidit 
justis  morcedem  laborum  suorum,'''  et  deduxit  illos  in  via  mirabili :  et 
fiiit  illis  in  velamento  diei,  et  in  luce  stellarum  per  noctem:  18.  trans- 
tulit  illos  per  Mare  rubrum,  et  transvoxit  illos  per  aquam  nimiam. 
19.  Inimicos  autem  illorum  demersit  in  mare.  et  ab  altitudine  inferorum  '" 
eduxit  illos.  Idoo  justi  tulerunt  spolia  impiorum/'    20.  et  decantaverunt 


16  T)ai  S3u(^  ter  5Detö^cit.  10,  1—19.  5Inm.  1—17. 

Domine  nomen  sanctum  tuum,  et  victricem  manum  tuam  laudaveruiit 
])ariter:  21.  quoniam  sapientia  aperuit  os  mutorum,  et  liiiguas  infantium 
tecit  (lisertas. 

I)  KfHin'aai  ä~nrr(.)r  „btc  r^crderrfdmft  über  'Ulla  \\\  hanthnUn."  —  2)  (E?  ift  baruntcr 
(laine  f*limmc  'i)?adifciitnifnfd)i'ift  ]\\  i^erftfbcn,  tnen  5rf^ul^  er  Mint  fein  böff«?  '-^eifpicl  auf 
ÜAi  lUiaren  Kit.  —  ?J)  ■:i'7t/orr  „ßcriiui,  fitlecbt."  —  4  i  fiyjf.  -  5)  '-i^ci  aller  l'iebc  ^um  2obnt 
,Utiite  er  toit  einen  foldu'u  (sJlaubcn  nnb  einen  folel^en  (s^hcrfam  ticiicn  'iJott,  taji  er  ben  <cobn 
i,n  fdUaelUen  bereit  ivar.  —  H)  i«ii  ärt/fniv  ioimic  KaiJ-aooparv-ra  orrc'i  ,,^nr  Unjeit  frudutraiienbe 
f'iUMraebfe,"  f.  b.  (MewvirfM'f,  tic  eine  niii^enicfibare  ("^rudu  tragen,  glainue  Oi-M'fp^it»^  fdireibt 
l>cll.  Jud.  V.  .').  i>cn  riefen  fo:  „(£?  iväcbft  nint  'Olfdu'  in  geunffen  Jvriiduen,  fie  fem  äu§erli*en 
(5d)eine  nad^  ef;bar  fint';  greift  man  fie  aber  mit  fen  -^änben  an,  fo  Icfen  fte  ficb  in  Stand)  uub 
'?tfel}e  anf."  "Jiudi  Solinn?  fdn-eibt  l'dlylnst.  c.  liO:  Apud  qua;  iionuuu,  (juod  ficnitur, 
lialicat  licet  specicm  niaturitatis,  luandi  tainen  non  potest.  Naiu  fiiüginom  intrinsecus 
lavillaceaiu  ambitus  tantnuj  extinije  cuti.«  cohibct.  qwpe  vel  levi  pressa  tactu  lüniuni  exhaleat 
ot  fatiscit  in  vacuni  pulveren).  Xiefe  i^rucbt  nennt  man  Sofom^apfff/  ^Solanum  Melungera, 
ivp£»on  bei  ^en  JKeifcbefdn-eibnngen  bäufig  fie  j)iebe  itl.  —  7)  a77'//r/a/6r  f.  ].  'i^.  100.  3lnm, 
17.  18.  3((Iioli  fagt:  ,/)?oit  beute  jeigt"  man  ben  j)ieifenben  einen  fihabbüget  fon  Salj."  — 
8)  babt^Ionifeber  Iburmbau.  —  J))  thiroftyntv  „marbte  ibn  woblbabenb." —  10)  k-'/.y-dvvcv 
„madUe  einträglid^  feine  '.JIrbcitcn."  —  1 J )  kui  'fä/o'manv  avriiv.  —  li>)  ü-rzh  h'n^pnwTuv  „trüw 
teu  9iadifte(lern."  —  l^i)  fiafjtia.  —  lli)  i^  äuap-iac.  —  lo)  b'ie  goldenen  nnb  filbernrit 
(>iefäf;e  tcr  'üleg 'optier  E.xod.  12,  3(i.  —  UV)  ck  ßä-dmr  äÄraauv.  —  \1]  ß?  ift  barnnter  bif 
'.i^eute  ju  v^erfteben,  unidie  ba?  Weer  i^on  bem  untergegangenen  J^ieere  ber  5leg>H'fiff  «•''"  bae  l'ant» 
fpultc.  Tcrefcr  »erilebt  tarunter  bic  fruber  ijpu  ben  '^iegiipticrn  cntlebnten  <^3efaf;e,  bie  nunmehr 
nacb  bem  Untergange  ber  5(eg9pticr  alei  re.s  nullius  ibr  "^igent^um  würben. 


Caput   XI. 

1.  Direxit  opera  eorum  in  manibus  prophetae  sancti.  2.  Iter  fecerunt 
per  deserta,  qnae  non  habitabantur:  et  in  locis  desertis  fixerunt  casas. ' 
3.  Steterunt  contra  hostes,  et  de  inimicis  se  vindicaverunt.  4.  vSitiernnt, 
et  invocavernnt  te,  et  data  est  illis  aqna  de  petra  altissima,^  et  requies 
sitis'^  de  lapide  duro.  5.  Per  quae  enim  poenas  passi  sunt  ininiici 
iliorum,  a  detectione  potus  sui/  et^  in  eis,  cum  abundarent  filii  Israel, 
laetati  sunt;  (>.  per  haee,  cum  illis  deessent,  bene  cum  illis  actum  est. 
7.  Nam  pro  fönte  quidem  sempiterni  fluminis,"  bumanum  sani^uineni 
dedisti  injustis.^  8.  Qui  cum  minuerentur  in  traductione  infantium 
occisorum,^  dedisti  illis  abundantcm  aquam  ins[)erate,  9.  ostendens 
per  sitim,  quae  tunc  fuit,  quemadmodum  tuos  exaltares,^  et  adversarios 
iliorum  necares.  10.  Cum  enim  tentati  sunt,'"  et  quidem  cum  miseri- 
cordia  disciplinam  accipientes,  .scierunt  quemadmodum  cum  ira  judicati 
imj)ii  tormenta  paterentur.  11.  Hos  quidem  tamquam  pater  monens  \ 
probasti:  illos  autem  tamquam  durus  rex  interrogans  condemnasti. 
12.  Absentes  enim  et  praesentessimiliter  torquebantur.  13.  Duplex  enim 
illos  acceperat  taedium,"  et  gemitus  cum  memoria  praeteritorum. 
14.  Cum  enim  audirent  ])cr  sua  tormenta  bene  secum  agi,'^  commemorati 
sunt  Dominum,'''  admirantes  in  finem  exitus."  15.  Quem  enim  iu 
expositione  prava  projectum  deriserunt,  in  finem  eventus  mirati  sunt: 
non  similiter  ju.stis  sitientes.'^  IG.  Pro  cogitationibus  autem  insensatis 
iniquitatis  iliorum,  quod  quidam  errantes  colebant  mutos  serpentes,  et 
bestias  supervacuas,""'  immisisti  illis  multitudinem  mutorum'^  animaliuiu 
in  vindictam:  17.  ut  scirent  (juia  per  quae  peccat  quis,  per  baec  et  tor- 
quetur.     18.    Non  enim  impossibilis  erat  omnipotens  manus  tua,  quao 


Doö  Suc^  ter  50citM)cit.  11,  2—2;].  ?Inm.  1— 20.  17 

creavit  orbeni  terranim  ex  mntcria  invisn,  immitlere  illis  iiiultilndiiKiii 
iirsorum,  aut  aiulaccs  k'oncs,  19.  aut  iiovi  geiicris  ira  plciuis  ignotus 
bcstias,  aut  vaporciii  i,<i:iiium  spirantes,  aut  funii  odorcm  profVreiites,  aut 
liorrendas  ab  oculis  sciiitillas  eniitteutes:  20.  quarum  uon  solum  laesura 
])oti>mt  illos  extermiiiare,  sed  et  as})ectus  per  timorem  occidere.  21.  Sed 
et  sine  hi.s  uno  spiritu  poterant  oceidi  perseoutioneni  passi  ab  ipsis  factis 
suis,'-  et  dispersi  per  spiritum  virtutis  tuae:  sed  oiniiia  in  meiisura,  et 
nunicro,  et  j)oudcre  disposuisti.  22.  Multum  eiiim  val're,  tibi  soli 
supererat'"  seiui)er:  et  virtuti  brachii  tui  quis  resistet?  23.  Quoniaiii 
tainquam  uionientum  staterae,""  sie  est  ante  te  orbis  terrarum,  et  tani- 
quani  gutta  roris  antelueani,  quae  descendit  in  terram.  24.  Sed  inisererJs 
omiiium,  quia  omnia  potes,  et  dissimulas  peceata  liominum  propter  poeni- 
tentiao].  25.  Diligis  enim  omnia  quae  sunt,  et  nihil  odisti  eorum  quae 
fecisti:  nee  enini  odiens  aliquid  constituisti,  aut  feeisti.  26.  Quomodo 
autem  posset  aliqnid  pernianere,  nisi  tu  voluisses?  autquod  a  te  vocatum 
non  esset,  conservaretur?  27.  Parcis  autem  omnibus:  quoniam  tua  sunt 
Domine,  qui  amas  animas. 

l)    aKrjvär.  ■ —  2)     f^■    -Irpar   äK/mröfmi'    ,,*?om  fltrpffftm  Jvclfen."  —  i\)    icifw  (^Ifr/c  ,,'2t\^ll\\(\ 

bcö  rurftci?." — 'i )  ift  nur  eine  (iiufdutltuujv  iMfüiicln-, C^Uoffc,  ric  in  I^XX  fcblt.  —  5)  wclritcp 
in  LXX  ebcnfaü?  fcMt,  crfcbcint  bicv  finnftercnb,  renn  cei  bci^nnt  btcr  tcr  '•JJcidM'rt^.  "i^cifc 
i^erfc  5  unD  0  finb  bei  bcn  LXX  für^cr  iicfailt:  «  üv  }äp  iKoAäa^r/aav  oi  ix'&poiavTi'jv,  6in 

Toi-TDii   avTdl   nwopoiTTF^-   el'ep-}eT!/&>/aav.  —  (J)   sc.    Nili.  —  7)   diimTi  Iv&pöiÖEL  rapax'&iVTFQ  ,,\\t 

ivcrtcn  cvfitrcift  bunt  "^^lorfbUit."  —  8)  fif  e'Aeyxm'  vijizioKrovov  (hnrn-) fiaror  ,,\i\x  Strafe  tüi" 
ten^  '^cfelU  tei>  .Hintcrniorre^."  1^iffe  2Bortc  (geboren  nocb  jum  iHtrbcriKbcntcn  '^a^(.  9iai1) 
]jXX  btlcen  'i\  7  unD  S  einen  einzigen  Sah:  „5K^abren^  jene  \tatt  fcr  Cueüe  be?  tnunerf(ief;en- 
tcn  Strinnei?  ^urcb  O-Wn-tblnt  erfitrecft  würben  5ur  Strafe  für  ben  i^cfebl  beo  .«inber)niM-rei\ 
iVibft  fu  Diefen  reicblieb  ÜOaffer  nnoerboffi-"  —  *>'  fi'l^'t  im  ®viecb. —  10)  t.  b.  wenn  fie 
mancbnuil  ^nvet^  i^eiviffe  l'ett'en  jieprüft  iinirben.  —  JJj  /.rnr/. —  Ii>)  evepyernv/iFvovc  nvrorr 
„tvt  fte  borten,  ^a]',  tiircb  ibrc  cii^enen  ''D.'einen  jenen  (ben  ^5^rae(iten)  ©obltbaten  ;;Uiiini^en  .  ." 
■JinftvUt  swum  foUte  tc-  beiden  cum  illis.  —  1^5)  iVi^oiTo  rov  Kvpiov  „ba  füblten  fie  ben  •i>errn," 
Ii.  b.  ^ic  •?.'u-id)t  fe?  .*:errn.  —  l'i)  fcbü  in  LXX.  —  lo)  b.  b.  fie  litten  einen  Turft,  ber  nicbt 
gcftiüt  nnu-fe  wie  jener  ber  (ikreduen.  —  Hi)  hvöji^a/a  n'vTe/.i/  „i^cräduli*ce;  iUeb."  —  !7)  (i'/o- 
yuv.  —  IS)  i'-h  Tf]v  ■)iKt/c  „i.>ou  ber  j}iad)c,"  b.  b.  ihm:  ber  turd)  ibre  Snnren  t>erbicnten  :;1{aebc. 
—  19)  -äptar/.  —  20)  b.  b.  ta?  gcrini^fte  rinci,  weldiei^  nur  foinel  wieo|t,  baf;  c?  tae  3i'n!;;cl' 
(^fn  ber  5Bai5c  jur  ^Jciije  bringt,    jxnrii  ik  Tz/.uaT'q^uv. 


Caput  XII. 

1.  0  quam  bonus,  et  suavis^  est  Domine  spiritus  tuus  in  omnibus! 
2.  Ideoque  eos,  qui  exerrant,^  patribus^  corripis:  et  de  quibus  peccant, 
admones  et  alloqueris:  ut  relicta  malitia,  credant  in  te  Domine.  3.  Jllos 
enim  antiquos^  inbabitatores  terrae  sanctae  tuae,  quos  exborruisti, 
4.  quoniam  odibilia  opera  tibi  faciebant  per  medieamina,^  et  saeriticia 
injusta,®  5.  et  filiorum  suorum  necatores  sine  miserieordia,  et  comestores 
viscerum  hominum,  et  devoratores  sanguinis  a  medio  sacramento  tuo,' 
(').  et  auctores  parentes^  animarum  inauxiliatarum  perdere  voluisti  per 
manus  parentum  nostrorum,  7.  nt  dignam  perciperent  peregrinationem  ^* 
jtuerorum  Dei,  quae  tibi  omnium  eharior  est  terra.  S.  Sed  et  bis  tam- 
quam  hominibus  pepercisti,  et  misisti  antecessores  exercitus  tui  vespas, '" 
nt  illos  paulatim  cxterminarent.  9.  Non  quia  impotens  eras  in  bello 
subjicere  impios  justis,  aut  bestiis  saevis,  aut  verbo  duro"  simul  extei'- 
minare:      10.    sed    partibus'^  judicans  dabas  locum  poenitentiae,  non 


18  '^cii  Sucfe  fcev  2öeii?t)ftt.   12,  1—16.  3Inm.  1—14. 

igiiorans,  quoiiium  noqnam  est  natio  eorum,  et  naturalis  malitia  ipsorum, 
et  quoniam  iion  poterat  mutari  cogitatio  illorum  in  perpetiuim.  11.  Semen 
onim  erat  malediftuiii  ab  initio:  nec  timens  aliquem,  veniam'^  dabas 
peccatis  illoruni.  12.  Quis  enim  dieet  tibi:  Quid  fecisti?  aut  quis  stabit 
i-ontra  Judicium  tuum?  aut  quis  in  conspectu  tuo  veniet  vindex  ini- 
([uorum  hominum?  aut  quis  tibi  imputabit,  si  perierint  nationes,  quas 
lu  feeisti?  13.  Non  enim  est  alius  Deus  quam  tu,  cui  cura  est  de  omnibus, 
ut  ostendas  quoniam  non  injustejudicas  Judicium.  14.  Nequerex,  neque 
tyrannus  in  conspectu  tuo  inquirent  de  bis,  quos  perdidisti.  15.  Cum 
ergo  sis  justus,  juste  omnia  disponis:  ipsum  quoque,  qui  non  debet  puniri, 
condemnare,  exterum  aestimas  a  tua  virtute.  16.  Virtus  enim  tua  jus- 
titiae  initium  est:"  et  ob  hoc  quod  omnium  Dominus  es,  omnibus  te 
])arcere  facis. ^^  17.  Virtutem  enim  ostendis  tu,  qui  non  crederis  esse'^  in 
virtute   consummatus,   et  liorum,  qui  te  nesciunt,  audaciam  traducis. 

18.  Tu  autem  dominator  virtutis,  cum  tranquillitate  judicas,  et  cum 
magna  reverentia  disponis  nos:'''  subest  enim  tibi,  cum  volueris,  posse. 

19.  Docuisti  autem  populum  tuum  per  talia  opera,  quoniam  oportet 
justum  esse  et  humanum,  et  bonae  spei  fecisti  filios  tuos:  quoniam 
judicans  das  locum  in  peccatis  poenitentiae.  20.  Si  enim  inimicos 
servorum  tuorum,  et  debitos  morti,  cum  tanta  cruciasti  attentione,  dans 
tempus  et  locum,  per  quae  possent  mutari  a  malitia;  21.  cum  quanta 
diligentia  judicasti  filios  tuos,  quorum  parentibus  juramenta  et  conven- 
tiones  dedisti  bonarum  promissionum?  22.  Cum  ergo  das  nobis 
(lisciplinam,  inimicos  nostros  multii:)liciter  flagellas,  ut  bonitatem  tuam 
c.ogitemus  judicantes:  et  cum  de  nobis  judicatur,  speremus  misericordiam 
tuam.  23.  ünde  et  Ulis,  qui  in  vita  sua  insensate  et  injuste  vixerunt, 
per  haec,  quae  coluerunt,'^  dedisti  summa  tormenta.  24.  Etenira  in 
orroris  via  diutius  erraverunt,  deos  aestimantes  haec,  quae  in  animalibus 
sunt  supervacua,''-'  infantium  insensatorum  more  viventes.^"  25.  Propter 
hoc  tamquam  pueris  insensatis  Judicium  in  derisum  dedisti.-^  26.  Qui 
autem  ludibriis  et  increpationibus  non  sunt  correcti,  dignum  Dei 
Judicium  experti  sunt.  27.  In  <{uibus  enim  patientes  indignabantur, 
per  haec  quos  putabant  deos,  in  ipsis  cum  exterminarentur  videntes, 
illum,  (piem  olim  negabant  se  nosse,  verum  Deum  agnoverunt:^'  propter 
([uod  et  finis  condemnationis  eorum  venit  su{)er  illos. 

1)  TU  yap  a(p\)ap-ür  an}' ni>fh/i.n  konv  h  Käai  „betn  un?frroei^(id)cr  ^auc^  burcibrinc^t  5((Ic5," 
cvbattcnb,  bcütüßeub,  ndbrcnb,  befcclcnb.  —  2)  mh-  -aiHnrirTTuvTru:.  —  3)  i«ir  ö>/;oi>"„i^cmact, 
ÜKÖte,  admabli*."  —  1)  (fei  bcj^nnt  bier  eine  "iVviobe,  bereu  ^^ad^faf  crfi  3?.  8  ju  ftiibcn  tft. 
W\\.  :)lcitt  füjKn  bier  btc  Ueberfeijuiuien  bie  'iVirtifet  „jwar"  ein.  —  ^5)  (papnuKeK'jv  „furit  ßJift' 
^  i;itfd\en,  l^^er  .^aubertranfe."  —  (»)  TE}i'.T:ir  ävoalovg.  Solcbc  fobeufilid^e  Dpfcr  nuiren  bcfonber« 
tu  .Hiuferoijfer  Lcv.  l.s.  21 ;  Deut.  12,  :^1.  —  7)  i«  ufmn  /ivnrndr/a^^  a<w,  nad)  anbcrer  l'eeiart 
./c  ^ihmivr.  livnrnr  rr  lii laatuw.  tfine  buufle  SteUc,  bie  lUtd)  in  ber  im.  nnb  arvib.  Uebcrfeljung 
feiner  (£rbellunii  fid)  erfreut.  iMeibt  mau  bei  ber  Ve-Jart  ber  l^u(Aata,  fo  tann  man  unter 
sticratin'Tiiiiin  ^eu  bctliiien,  m'.Mlifdieu  Trt  i^erftebcn,  iu  wcldicm  bie  Cibanaaniter  wobntcu,  ba« 
bl.  Vaub  näm(id\  oter  mau  fauu  au*  ^ie  abaöttifAe  roferbaubluuii  baruutcr  «ergeben,  bie  ben 
i^cifab  tuu  bat,  »eil  alle  reliatöfeu  .6an^(uu;lcu  ull^  rvfer  bint  nur  bcm  (£tueu,  nmbrcn  ßiott 
rtcbübreu.  _9facb  ber  jweitcn  iirieef).  l'esJart  bat  mau  tut  bie  "3>rietler  ber  ^^Jlbc^öttcrer  5U  benfeu. 
—  8)  Kui  nlnfyvrar  jow/'c  i/ii'VMr  ä.j„7p^//Tw.  Ta?  i^ricdv  5lHn-t  a'vyiivrr/r  bat  foivobt  bie  ißebeu- 
ruui^  „Selbftmörter,  a(?  Urbeber,  fsU'uniltbaber.""  Ta  ber 'D.Vorb  ber  eii^euen  Äiuber  eine  3(rt 
5elb|lmorb  ift,  fo  überfe&t  mau  ba?  ®ovt  bier  iiewöbniid}  mit„Wörber."'—  0)  hTromav  „Sin* 
ivanberfd^aft,  (Iclonie."  —  10)  Exod.  2;).  2S;  Deut.  7.  20;  Jos.  24,  12.  —  11)  b.  b.  burd) 
riMtuerfeilc.  —  VH)  Karaßimxv  „allmdblidi."  —  l!:J)  ü.'«av,  b.  &.  bu  lie§e|l  llc  uniiejtraft 
fünbiv^'u.  —  1 1)  „bie  ???attt,  bie  bu  übeft,  iil  ii>  alt,  al?  beine  (^kred)tiafeit,  ober  beine"Wad)t 
iie^t  ijlcic^en  3d)ritt  mit  beiner  (yered;tivjteit,"    2irinu5  umfdjreibt  Ijier:  ,/-öci  ben  5J?en[(^en 


3:a«  53uc^  bcr  Jüciti^fit.  12,  16—27.  2lnm.  14-22.  19 

ifl  bif  Wacfct  btr  9lnfan.^  unb  ber  (^irunb  ber  lorannci,  bei  bir  aber  ifl  ftc  bcr  ^lnfani^  uub 
(S)runD  bcr  '^K^rcdjtuUcit."  —  1-5)  Tnii-ur  oimSrm^a!  7r')!Fi  „maitt  bicfe  f^•^onfn^  iifflfn  5(tlf." 
iemuacb  erf(*ciiU  tii'.-is  als  Srtireibfcblcr  uttD  foflte  tac-it  bcijjcn.  —  IB)  ämaTovf^evoc:  ettI  rJwä- 
/«wr  Tf?.ei6-rjTc  „tt»cnn  man  niiit  iilaubt  an  ^ic  i5oilfoinincnbeit  bcinfr  itraft."  —  17)  ml  ^rrä 

no'KA.fi^  (peiöoi'C  (^loiKnc  i/fiäc  „unC  Uttt  rteliT  5ct)Pniin;1  [citC|t  Du  Un«."  —  IS)    (5<a  7-6Jt'  ifT/ui»  /:((I?. 

XvyfiäTuv  „mrd)  ibre  cij^ncn  "JtbiMjculicbfeiten,"  c».  b.  Dur^t  bic  Ibiere,  btc  fie  Ptrcbrtcn.  — 
19)  äripia  „bie  ocrä^ttlicben  unter  Den  Xbiercn."  —  20)  vr/T.uv  iVinnv  ii(t>f,uvui>  xpsva{^tvTfq. — 
21)  bai^  ein  Spptti^cricbt  über  ilc  ^erbanijt  —  burcb  Wü.-fen,  5.tnacfen,  Profite.  —  22)  b.  l>. 
fie  trfannten  ibn,  »crcbrtcn  itjn  aber  nicbt.    Dv^üpalb  !am  bie  Scrurt^ciluni)  über  ftc. 


Caput   XIII.       . 

1.  Vani'  autem  sunt  omnes  liomines,  in  quibus  non  subest  scieiitia 
Dei:  et  de  bis,  quae  videiitur  bona,  non  potuerunt  intelligere  eum,  qui 
est,  neque  operibus  attendentes  agnoverunt  quis  esset  artifex:  2.  sed 
aut  ignem,  aut  s[)iritum,  aut  citatuin  aereni,  aut  gyruin  stellarum,  aut 
nimiam  aqnani,"  aut  solem  et  lunani,^  rectores  orbis  terrarura  deos 
putaverunt.  3.  Quorum  si  specie  delectiiti,  deos  putaverunt:  sciant 
quanto  bis  doininator  eorum  speciosior  est;  speciei  enim  generator  baec 
omnia  constituit.  4.  Aut  si  virtutem,  et  opera"*  eorum  mirati  sunt,  intelli- 
gantabillis,quoniamqui  baeefecit,  fortior  est  illis:  5.  a  magnitudine  enim 
speciei,  et  creaturae  cognoscibiliter^  poterit  creator  horum  videri ; 
().  sed  »tarnen  adbuc  in  bis  minor  est  querela/  Et  lii  enim  fortasse 
errant;  Deum  quaerentes,  et  volentes  invenire.  7.  Etenim  cum  in 
operibus  illius  conversentur,  inquirunt:  et  persuasum  habent  quoniam 
bona  sunt  quae  videntur?  8.  Iterura  autem  nee  bis  debet  ignosci.^ 
9.  Si  enim  tantum  potuerunt  scire,  ut  possent  aestimare  saeculum : 
quomodo  bujus  Dominum  non  facilius  invenerunt?  10.  Infelices  autem 
sunt,  et  inter  mortuos  spes  illorum  est,  qui  appellaverunt  deos  opera 
manuum  liominum,  aurum  et  argentuni,  artis  inventionem,  et  .«imili- 
tudines  animalium,  aut  lapidem  inutilem  opus  manus  antiquae.  II.  Aut 
si  quis  artifex  faber  de  silva  lignum  rectum  secuerit,  et  bujus  doete 
eradat  omnem  corticem,  et  arte  sua  usus,  diligenter  fabricet  vas  utile  in 
conversatione  vitae,  12.  reliquiis  autem  ejus  operis,  ad  praeparationem 
escae  abutatur:  lo.  et  reliquum  borum,  quod  ad  nullos  usus  facit, 
lignum  curvum,  et  vorticibus  plenum,  seulpat  diligenter  per  vacuitatem 
suam,^  et  per  .scientiam  suae  artis  figuret  illud,  et  assimilet  illud  imagini 
bominis,  14.  autalicui  ex  animalibus  illud  comj)aret,  perliniensrubrica,® 
etrubieundum  faciens  fuco  colorem  illius,  et  omnem  maeulam,  quae  in  illo 
est,  perliniens:  15.  et  faciat  ei  dignam  habitationem,  et  in  pariete  ponens 
illud,  et  confirmans  ferro,  IG.  ne  forte  cadat,  pros[)iciens  illi,  sciens  quo- 
niam non  potest  adjuvare  se:  imago  enim  est,  et  opus  est  illi  adjutorium. 
17.  Et  desubstantiasua,  et  de  tiliissuis.et  de  nuptiis  votumfaciensinquirit. 
Non  erubescit  loqui  cum  illo,  qui  sine  anima  est:  18.  et  pro  sanitate 
quidem  infirmum  deprecatur,  et  pro  vita  rogat  mortuum,  et  in  adjutorium 
inutilem  invocat:  19.  et  ])ro  itinere  petit  ab  eo,  qui  ambulare  non 
potest:  et  de  ac(juirendo,  et  de  operando,  et  de  omuium  rerum  eventu 
petit  ab  eo,   qui  in  omnibus  est  inutilis. '" 

Secl)ner:  ^.  Si^rift.  2(,  X.  m.  2 


20  T)ai  55ud^  ter  5Dei^fieit.  13,  1—19.  2rnm.  1—10. 

1)  i^aTatni.  ?pd)  unb  fRcifc^t  übcrfc^en 'eg  bicr  mit  „tböriAt,"  3Tücm  „eitel"  fagt  nod^ 
mebr,  al«;  „tböriAt."  LXX  \ii\tn  bei  (pfa«  „öcn  ber  ßkburt  an,"  b.  b.  burcb  ibre  5Ibflammung 
t>on  (yöt^enbienern.  —  2)  ßia/w  Mup.  63rD|e  ^iitröme  vcrebrte  man  al«J  (ijöttcr,  3.  2?.  bcn  9?il. 
—  SJ)  f/  9(j(777/p«r  aviMvov.  —  4)  Kfii  htpjnav.  —  3)  ä)'n/o}wf  „nad)  9?erbältni^,  oeriileicbung«' 
jueife."  —  0)  Ter  3>erfa|Ter  untcrfcbcitct  ndmlicb  ^irei  'Wirten  oon  (Möpenbienern,  jene,  rcelcbe 
bie  O^atur  unb  StBelt  feripttern  (Sabaiemu?),  urb  jene,  »clcbe  Wenfchenwcrfe  ju  ß^ott  madjen 
(Sbololatric).  —  7)  „bennccb  finb  fic  nid^t  fdiulbfrei,"  av^yruaroi.  —  8)  h  sKi/ieAeia  äpyla^  av- 
Tov  „burd)  i^eniioun.a  bcr  mufngcn  Jeit."  —  9)  /'i/-(f>  „9iötbel."  9?ad)  'J.Miniii?  fofl  man  auc^ 
ben  ,-^iiincber  ober  ?ielmcbr  9?ienniiL  luiniiini,  fc  i^nannt  baben,  —  10)  rb  äöpavtaraTw  Toiq 
xtpaiv  „ba»,  U'a^  bie  ^anbe  ganj  unb  ijar  nid)t  rubren  tann." 


Caput    XIV. 

1.  Iterum  alius  navigare  cogitans,  et  per  feros  fluctus  iter  facere 
incipiens,  ligiio  pcrtante  se,  fragilius  lignum  invocat.  2.  lUud  enim 
cupiditas  acquireiidi  excogitavit,  et  artifex  sapienlia  fabricavit  sua. 
3.  Tua  autem,  Pater,  Providentia  gubernat:  quoniani  dedisti  et  in  mari 
viam,  et  iiiter  fluctus  semitam  firmissimam,  4.  ostendens  quoniam 
poteus  es  ex  omnibus  salvare,  etiam  si  sine  arte  aliquis  adeat  mare. 
5.  Sed  ut  non  eysent  vacua'  saj'ientiae  tuae  opera:  propter  hoc  etiam  et 
exiguo  ligno  credunt  liomiiies  animas  suas,  et  transeuntes  mare  per 
ratem  liberati  sunt:^  6.  sed  et  ab  initio  cum  perirent  superbi  gigantes, 
spes  orbis  terrarum  ad  ratem  confugiens,  remisit  saeculo  semen  nati- 
vitatis,  quao  mnnu  tua  erat  gubernata.^  7.  Benedictum  est  enim  lignum, 
per  quod  fit  justitia.  8.  Per  manus  autem  quod  fit  idolum,  maledictum 
est  et  ipsum,  et  qui  fecit  illud:  quia  ille  quidem  operatus  est:  illud 
autem  cum  esset  fragile,  deus  cognominatus  est.  9.  Similiter  autem 
odio  sunt  Deo  impius,  et  impietas  ejus.  10.  Etenim  quod  factum  est, 
cum  illo,  qui  fecit,  tormenta  patictur.  11.  Propter  hoc  et  in  idolis 
nationum  non  erit  respectus;*  quoniam  creaturae  Dei  in  odium  factae 
sunt,"'*  et  in  tentationem^  animabus  hominum,etin  musci])ulam  pedibus 
insipientium.  12.  Initium  enim  fornieationis  est  exquisitio  idolorum :'' 
et  adinventio  illorum  corruptio  vitae  est;  13.  neque  enim  erant  ab 
initio,  neque  erunt  in  perpetuum.  14.  Supervacuitas^  enim  hominum 
haec  advenit  in  orbem  terrarum :  et  ideo  brevis  illorum  finis  est  inventus. 
15.  Acerbo  enim  luctu  dolens  pater,  cito  sibi  rapti  filii  fecit  imaginem: 
et  illum,  qui  tunc  quasi  homo  mortuus  fuerat,  nunc  tamquam  deum 
colere  coopit,  et  eonstituit  inter  servos  suos  sacra  et  sacrifica.*  16.  De- 
inde  interveniente  tempore,  convalescente  iniqua  consuetudine,  hie  error 
tamquam  lex  custoditus  est,  et  tyrannorum  imperio  colebantur  figmenta. 
17.  Et  hos,  quos  in  palam'"  homines  honorare  non  poterant  propter  hoc 
quod  longe  essent,  e  longinquo  figura  eorum  allata,  evidentem  imaginem 
regis,  quem  honorare  volebant,  fecerunt:  ut  illum,  qui  aberat,  tamquam 
praesentem  colerent  sua  solicitudine.  18.  Provexit  autem  ad  horura 
culturam  et  hos,  (jui  ignorabant,"  artificis  eximia  diligentia.  10.  Ille 
enim  volcns  jilaccre  illi,  qui  se  assumpsit,'-  elaboravit  arte  sua,  ut  simili- 
tudinem  in  melius  figuraret,  20.  Multitudo  autem  hominum  abducta 
per  speciem  0})eris,  eum,  qui  ante  tempus  tamquam  homo  honoratus 
fuerat,  nunc  deum  aestimaverunt,  21.  Et  haec  fuit  vitae  humanae 
deceptio:  quoniam  aut  affectui,'^  aut  regibus  deservientes  homines, 
incommunicabile  nomen  ia])idibus  et  lignis  imposuerunt.     22.  Et  non 


Da^  33u(^  ter  5ürii?bcit.  14,  5—31.  Slnni.  1—24.  21 

suffecerat  errasse  eos  circa  Dei  scientinrn,  sed  et  in  magno  viventes  in- 
scientiae  bello,'^  tot  et  tain  magna  mala  j)acem  appellant.  23.  Aut  enim 
filios  suos  sacrificantes,  aut  obscura  sacrificia  fat-ientes,  aut  insaniae  plenas 
vigilias  liabentes,'*  24.  neque  vitam,  neqiie  nuptias  mundas  jam  custo- 
diunt,  scd  alius  alium  per  invidiam'"  oceidit,  aut  adiilterans  eontristat: 

25.  et  omiiia  eommista  sunt,  sanguis,  liomicidium,  furtum  et  fictio, 
corruptio    et    inlidelitas,    turbatio    et   perjurium,    tumultus   bonorum, 

26.  Dei  immemoratio,'^  animarum  iniquinatio,  nativitalis  immutatio,'*' 
nuptiarum  inconstantia,"*  inordinatio  nioechiae  et  imj^udicitiae.^  27.  In- 
fandorum  enim  idolorum  cultura,  oninis  mali  causa  est,  et  initium  et 
finis.  28.  Aut  enim  dum  laetantur,  insaniunt:^'  aut  eerte  vatieinantur 
falsa,  aut  vivunt  injuste,  aut  pejerant  cito.  29.  Dum  enim  confidunt  in 
idolis,   quae   sine   anima   sunt,   male  jurantes   noceri   se   non  sperant. 

30.  Utraque  ergo  illis  evenient  digne,  quoniam  male  senserunt  de  Deo, 
attendentes  idolis,  et  juraverunt  injuste,  in  dolo  contemnentes  justitiara." 

31.  Non  enim  juratorum  virtus,^^  sed  peccantium  poena  parambulat" 
semper  injustorum  praevaricationem. 

1)    ^eleic    (if    /Jr/   äfjya  elvai  rä  ttjc  cfxp'inr  aov  fpya.      C55ott  ItiK  aQerbilli^ö,    bilfj  tlUlIt  aud)  bUx^ 

^nx  burdifcatc  unb  bcn  Ärci«  bcr  ilcniitni|Tc  iinb  Ginllcfetcn  im  «k-btctc  bcr  9?atur  un^  ber 
^DJenfcbbcit  erweitere.  SBennj^leict)  bcn  er|len  "Jlnlap  jur  «eirinnuicht  bie  i^iiifffabrt  gegeben, 
fo  fann  biefelbe  bcniicd)  burd)  bie  ctute,  ßjott  ircl^Igcfdllioie  ':}(b|id)t,  bie  man  babei  bat,  ju 
einem  bcilfamcn  Sßcrtc  c|emad)t  n,'>c\ben.  —  2)  b.  b.  fte  "haben  fid)  burd^crcttet  burd)  ba« 
ipcite  5.^?eer.  —  3)  bcjiebt"  fid)   auf  spcs  orbis  terranmi,   worunter  bie   J^amilie  "JJoe'ö  ju 

Cerjlebcn  i(l.  ^  4)   fmaKom)   earai   „ii    tfirb    (Merid5t    CtebaftCn."  —  3)   ün  h  KTiafjan  ■^aw  u<: 

ß(U?.vyf/a  kym/dTjoav  „iTcil  fte  in  ber  *2d)öbfunß  Wcttce  ju  einem  Wreucl  iicrrcrben."  — 
6)  r'ir  aKäviW/a.  —  7)  FTrivuia  äiiuÄup  „bie  örftubunc;  ber  Wc^en."  Unter  iinnicatis  oerftcbt 
bicr  Xerefer  bie  Stbiu^tterei,  n^eldie  Weinunc?  burdj'ben  3i'^ii"i"fiil'^T^  "'it  ^f'" '"vclvienben 
,Aered)tfertiiit  nnrb.  "Wan  nnrb  baber  ii(^u)'/.n  rid)tivner  burd)  „eitle  (^ebilbc"  überfe^en.  — 
8)  Kevncoiia  ,,citle  J>hibmfud)t."  Xa?  J^oli^enbe  erflärt  bcn  >2a&  ndbcr.  —  i))  fwarf/pia  koi 
rtleräz.  —  10)  L\X  h' öfti  „i^pu  SJnßcfid)t."  —  11)  „fcj^ir  bicjcniflen,  bie  bie  2?ebeutuns; 
tu  2?ilbcö  nidit  i\\  n^ürbiiien  uerftanbcn,"  ermunterte  ber  Sb^geis,  <prAo-t/jia,  bc^  .Hünftlere  jur 

gcrberung    bea    relii^ibfen    Xienllc?,     fif     iTvlTaaiv     Tf;r     -dprioKaar."'  —  12)     tu)  Kparoiivri.  — 

13)  7/  avfi<popä  „eiitn^cber  bem  ^ufall."  — 14)  2Bo  immer  ba^  .g^eibentbum  regiert,  ba 
berrf*t  eivigcr  Äricg:  Ärieg  im  .i^er',en,  Äricg  in  ber  T^amilic,  Ärieg  in  ben  Stämmen  unb 
i^i^lfern.  —  lo)  f/  i^/j/iuviir  ei  alluv  -»Eaiiüv  koi/liovc  äjovTtg  ,,pber  bieltcu  wütbcubc  (^niage  nad) 
ungeUH^bnlid^cr  Sitte."  Cb  ber  i'erfnffer  biet  bcn  unjiü*tigcn  Webeimbicnj^  ,^u  (rbren  bcr 
Wottcrmutter  Hi^bcle,  t>c?  2?ad!uei  unb  SIbcni?,  nne  er  in  Äleinailen,  erricn,  (^)riedicnlanb 
flattfanb,  ober  ba?  nädniid^c  3:rauerfej^  um  rftrie,  itjeldn'e  mit  .Hlagelicbcrn  begann,  unb  mit 
unfinnigem  Jaumcl  enbcte,  im  2luge  gcbabt  babe,  i)!  gtciitgiltig.  (Menug,  bat?  bei  t'oldien 
Tieften  bie  ^^d^amlp|igfeit  unb  Hügeücftgfcit  afle  Wrcn^^en  ubcrfcbritt.  Xie  t»ag)lc  Jl'obüuft  galt 
bicr  aU  ©otterbienft".  Tic  ^^ricftcr  mij'ibraud^tcn  im  9Jamen  rcr  «sUUtcr  ^Iraucn  unb  ?.''?äbd)en. 
Flav.  Jos.  Anti(|.  XMII.  4.  —  Hi)  ?oxö>v  „meu*lcrifd)."—  17)  ,t<i/;/T-or (ii/i^/tr/o  „Unbant." 
—  18)  „i^cnve*6lung  bcv<  ©cfcblfd^tcei"  Rom.  1,  26-^1'.  —  1!J)  y'/'^-^v  «7a;/n  „Uncrbnung 
bcr  Sben."  Wan  leiste  bie  gefft?lid)en  (üben,  man  fnüpfte  ungefeeli*c.  —  20)  /loixtia  Kai 
dfffA}f/(j.  —  21)  3(n  bae;  SBÜtben  unb  leben  be^  betbnifdicn  (sUH^enbicnftcüi  erinnern  au* 
jc^t  nc*  bie  l'prgänge  bei  bcn  ßamb 'iöJeeting?  bcr  Wcttpbiften  in  'Dcorbamcrifa.  Xer  üärm 
ifl  fo  gro§,  baf' "er  eine  balbc  Stunbe  n:'eit  bbrbar  fein  folL  —  22)  öaion/m^.  —  23)  „bie 
iJladit  bercr,  bie  fte  bcfd)tvöreu."  —  24)  tntiipxtTui  „trifft,  »erfolgt." 


Caput  XV. 

1.  Tu  autem  Dens  noster,  suavis  et  verus  es,  patiens,  et  in  misericordia 
disponens  omnia.  2.  Etenim  si  peccavcrimus,^  tui  sumus,  scientes 
magnitudinem  tuam :   et  si  non  peccavcrimus,  scimus  quoniam  apud  te 

2* 


22  '^ai  Suc^  bev  2ßeii?l)eit.    15,  2—19.  ^nm.  1—15. 

sumus  computati.  3.  Nosse  enim  te,  consummata  justitia  est:  et  scire 
justitiam,  et  virtutem  tuara,^  radix  est  immortalitatis.^  4.  Non  enim  in 
errorem  iiuliixit  nos  hominum  malae  artis  excogitatio,  nec  umbra  picturae 
labor  sine  fructu,  effigies  sculpta  per  varios  colores,  5.  cujus  aspectus 
insensato  dat  concupiecentiam/  et  diligit  niortuae  iraaginis  effigiem  sine 
anima.  G.  Malorum  aniatores,  digni  sunt  qui  spem  habeant  in  talibus,  * 
et  qui  faeiunt  illos,  et  qui  diligunt,  et  qui  colunt.  7.  Sed  et^  figulus' 
mollem  terram  premens  laboriose  fingit  ad  usus  nostros  unumcjuodque 
vas,  et  de  eodem  luto  üngit  quae  munda  sunt  in  usum  vasa,  et  similiter 
quae  his  sunt  contraria:  horum  autem  vasorum  quis  sit  usus,  judex  est 
ügulus.  8.  Et  cum  labore  vano  deum  fingit  de  eodem  luto:  ille  qui 
paulo  ante  de  terra  factus  fuerat,  et  post  pusillum  reducit  se  unde  accep- 
tus  est,  repetitus  animae  debituui  quam  habebat.  9.  Sed  cura  est  illi, 
non  quia  laboraturus  est,^  nec  quoniam  brevis  illi  vita  est,  sed  concer- 
tatur  aurificibus  et  argentariis:  sed  et  aerarios  imitatur,  et  gloriam  prae- 
fert,^  quoniam  res  supervacuas  fingit.^  10.  Cinis  est  enim  cor  ejus,  et 
terra  supervacua  spes  illius,'"  et  luto  vilior  vita  ejus:  11.  quoniam 
ignoravit  qui  se  finxit,  et  qui  inspiravit  illi  animara,  quae  operatur,  et 
qui  insutflavit  ei  spiritum  vitalem.  12.  Sed  et  aestimaverunt  lusum  esse 
vitam  nostram,  et  conversationem  vitaecorapositam  "  ad  lucrum,  etopor- 
tere  undecumque  etiam  ex  malo  acquirere.  13.  Hie  enim  seit  se  super 
omnes  delinquere,  qui  ex  terrae  materia  fragilia  vasa,  et  sculptilia  fingit. 
14.  Omnes  enim  insipientes,  et  infelices  supra  modum  animae  superbi,'* 
sunt  inimici  populi  tui,  et  imperantes  illi:  15.  quoniam  omnia  idola 
liationum  deos  aestimaverunt,  quibus  neque  oculorum  usus  est  ad  viden- 
dum,  neque  nares  ad  percipiendum  spiritum,  neque  aures  ad  audiendum, 
neque  digiti  manuum  ad  tractandum,  sed  et  pedes  eorum  pigri  ad  ambu- 
landum;  16.  homo  enim  fecit  illos:  et  qui  spiritum  mutuatus  est,  is 
finxit  illos.  Nemo  enim  sibi  similem  homo  poterit  Deum  fingere. 
17.  Cum  enim  sit  mortalis,  mortuum  fingit  manibus  iniquis.  Melior 
enim  est  ipse  his,  quos  colit,  quia  ipse  quidem  vixit,  cum  esset  mortalis, 
illi  autem  numquam.  18.  Sed  et  animalia  miserrima'^  colunt:  insensata 
enim'^  comparata  his,  illis  sunt  deteriora.  19.  Sed  nec  aspectu  aliquis 
ex  his  animalibus  bona  potest  conspicere.  Eff'ugerunt  autem  Dei  laudem,  ^* 
et  benedictionem  ejus. 

1  )    or;^-  ü/iiiprr/ryofic-da  (5f,  fä'ürff  ÖTi  mn  M/My'tüfU-^a.  —  2)    T"  Kpäro^  aov.  —  3)    (Sö  ifl  bCljftlbc, 

waö  (5briftUi^_bet  Joan.  17,  5  uut>  ber  'Jlpcilcl  "iViulitJ!  Rom.  1,  7  Uci^i.  —  '-i)  nc  övnöoq  epxerai 
jjiicveutt  jur  ccitmcich."  —  o)  sc.  diis;  ro."ii'-uv  rAwiSuv.  —  (»)  KOI  ynp  „beun  auc^."  —  7)  oi'x 
bri  /uA'Aei  KnjivEiv  „aber  er  fünimcrt  fii'^  nid)t  farum,  baf;  er  bvilc>  iniuuHtcn  wirb."  —  8)  M^av 

t'/yeiTai  „bÄit  e^  für  rübmitcb."  —  ii)  Kl.-iih/'/.a  „liuäcbte  rinilC" —  10)  kuI  yf/q  EvrtMarepa  f) 
fIttIc  ahro'v    „WCUUter    IVCrtl),    aii    (£rPC,    irt    feine    .^^OffnUlUV"  —  H)   kcu  t<)v  liiov  Tavrjyvpta/xbv 

eTTiKepih]  „fie  balteu  baö  Veben  für  einen  ^^^Ixrtt  \\\m  (sknpinnmad^en."—  12)  v-rrip  ijivxf/v  vr/niov 
„luu^lücflicber  al^  eine  Seele  mit  balbem  i^erftan^e."  Ter  in-rfaiyer  bat  bicr  ^ic  5(ejiJii>tier  im 
StuiK-  —  1'5;  rä  f.t'i'^/.crrrt  „tie  i^erbvifjteilen,"  ak^  2d)U\ni\(n,  Äa^ani,  3lifen,  Ätäfer,  ^piumdufe 

U.    f.    \V.  —  II)     üfo/a    yap    (ji'ykpirouti'a  töjv  ä/.'/u>v  tnri  xf'pwn    „benn   IHTnuuftlo?  finb  flC,  im 

SL'ercjleicbe  mit  fen  Uebrijien  friilcitter."  —  l'5)  „fie  finb  ferne  i^erürtt  bem  l'obc  unD  ^'reifc 
('^H'ttte?,"  b.  b.  fie  baben  ^Hduji  an  \id),  wa^  ben  "Wcnfdu-n  ^u  (Äkittec«  l'ob  unb  "^vm  erbeben 
fann.  (£?  |^t^  Jiroar  alle  'sk-fdü^vfe  ;iut  unt»  uti-Mi  in  ibrer  'iUt;  allein  feit  bnrdi  bie  Süube  ein 
3unefpalt  in  ^cn  WcnfAen  iiefi->mmen,  lief?  'Mott  bicfen  Janefpalt  ibm  aiul)  in  bcr  c^an^cn 
<£dUHH'uni^  erfduincn.  3*i-  ''*^L>tt  ertt.ircc  auel^rücftid)  mehrere  feiner  (ycfduu''fc  al?  unrein; 
über  t-ic  Sdjlaniie  fpradi  er  fojiar  ben  *vliut  am.  ßj  fodte  ic^od)  nur  bajubieueu,  bcm  2}Jenfc^en 
lic  Slbfc^euUc^tcit  bcr  c:;ünbc  anfd)aulid)er  ju  mad)en  Gen.  3,  14. 


23 

Caput   XVI. 

1.  Proptor  haec,  et  per  liis  similia  passi  sunt  clip;ne  tormeiita,  et  per 
nniltitudiiieni   bestiarum'    exterminati  sunt.^     2.    Pro  quibus  tormeiitis 
bene  disposuisti^  popiilum  tuuni,  quibus  dedisti  concupiscentiam  delec- 
tamcnti  ?ui  iioviini  saporeiu,*  escani  parans  eis  orlygonietram:^  3.  ut  illi 
qiiidem  conciij)is('entes  eseam  propter  ea,  qnae  illi-s  ostensa  et  missa  sunt, 
etiam  a  necessaria  concupiscentia®    averterentur.     Hi  autem  in  brevi 
inopes  facti,  novam   gustaverunt  eseam.     4.    Oi)ortebat  enim  illis  sine 
excusationc  quideni  supervenire  interitum  exercentibus  tyrannidem :  bis 
autem  tantum  ostendere  quemadmodum  inimici  eorum  cxterminabantur. 
0.  Etenim^    cum  illis  supervenit  saeva  bestiarum  ira,  mprsibus  perver- 
sorum  colubrorum  externjinabantur.     6.  Sed  non  in  perpetuum  ira  tua 
permansit,  sed  ad  curreptionem  in  Ijrevi  turbati  sunt,  signum  babcntes 
salutis  ad  commemorationem  mandati  legis  tuae.    7.  Qui  enim  conversus 
est,*^  non  per  lioc,  quod  videbat,  sanabatur,  sed  per  te  omnium  salvatorem: 
8.    in  boc  autem  ostendisti  inimicis  nostris,  quia  tu  es,   qui  liberas  ab 
omni  malo.     9.  lllos  enim  locustarum,  et  muscarum  occiderunt  morsus, 
et   non  est   inventa   sanitas  animae  illorum:  quia  digni  erant  ab  hujus- 
modi  extenninari.     10.    Filios  autem  tuos,  nee  draconum  venenatoruiu 
vicerunt  dentes:  misericordia  enim  tua  adveniens  sanabat  illos.     11.  In 
memoria®  enim   sermonum  tuoium  examinabantui,'"  et  velociter  salva- 
bantur,  ne  in  altam  incidentes  oblivionem,  non  possent  tuo  uti  adjutorio. '^ 
12.  Etenim  neque  berba,  neque  malagma  sanavit  eos,  sed  tuus,  Domine, 
sermo,  qui  sanat  omnia.     13.  Tu  es  enim,  Domine,  qui  vitae  et  mortis 
babes  potestatem,  et  deducis  ad  portas  mortis,  et  reducis:     14.  homo 
autem  occidit  quidem  per  rnalitiam,  et  cum  exierit  Spiritus,  non  reverte- 
tur,'"    nee  revocabit  animam   quae  recepta   est:     15.  sed  tuara  manum 
effugere  impossibile  est.     IG.    ^'egantes  enim  te  nosse  impii,  per  forti- 
tudinem    bracbii    tui    liagellati    sunt:    novis  aquis,   et  grandinibus,  et 
pluviis'^  persecutionem  passi,  et  per  ignera  consumpti.     17.  Quod  enim 
mirabile  erat,  in  aqua,  quae  omnia  extinguit,  pltis  ignis  valebat:'*  vindex 
est  enim  orbis  justorum.     18.    Qüodam  enim   tempore,  mansuetabatur 
ignis,  ne  comburerentur  quae  ad  impios  missa  erant  animalia:  sed  ut 
ipsi   videntes   scirent,    quoniam   Dei  judicio   patiuntur   persecutionem. 
19.    Et   quodam    teinpore   in  aqua  supra  virtütem  ignis,   exardescebat 
undique,  ut  iniquae  terrae  nationem'^  exterminaret.     20.  Pro  quibus 
angelorum  esca  nutrivisti   pop)ulum  tuum,  et  paratum  panem  de  caelo 
})raestitisti   illis  sine  labore,  omne  delectanientum  in   se  bal>entem,  et 
omnis  saporis  suavitatem.'^   21.  8ubstantia  enim  tua'"  dulcedinem  tuam, 
quam  in  filios  babes,  ostendebat:  et  deseiviens  uniuscujusque  voluntati, 
ad  quod  qui.sque  volebat,  convertebatur.     22.  Nix  autem  et  glacies  sus- 
tinebant  vim  ignis,  et  non  tabescebant:  ut  scirent  quoniam  fructtis  ini- 
micorum   exterminabat  ignis  ardens  in  grandine  et  pluvia  coruscans. 
23.  Hie  autem '^   iterum  ut  nutrirentur  justi,  etiam  suae  virtutis  oblitus 
est.     24.  Creatura  enim  tibi  Factori  deserviens,  exardescit  in  tormentum 
adversus  injustos:  et  lenior  fit  ad  benefaciendum  pro  bis,  qui  in  te  con- 
fidunt.     25.    Propter  boc  et  tunc  in  omnia  transfigurata  omnium  nutrici 
gratiae  tuae  deserviebat,  ad  voluntatero  eoruni,  qui  a  te  desiderabant: 
2r>.    ut  scirent  filii  tui,  quos  dilexisti  Domine,  (juoniam  non  nativitatis 
IVuctus'"  ])ascunt  liomines,  sed  sermo  tuus  lios,  qui  in  te  crediderint,  con^ 


24  T:as  ^üä)  tiv  2Bei^^eit.  16,  1—27.  5rnm.  1—20. 

servat.  27.  Quod  enim  ab  igne  non  poterat*"  exterminari,  statim  ab 
exiguo  radio  solis  calefactum  tabescebat:  28.  ut  notuni  omnibus  esset, 
quouiam  oi)ortet  praevenire  solem  ad  benedictionem  tuam,  et  ad  ortuin 
lucis  te  adorare.  29.  Iiigrati  enim  spes  taraquam  hybernalis  glacies 
tabescet,  et  disperiet  tamquam  aqua  supervacua. 

1)   KV(j(^a/.u)v   „Urti^C^icfer."  — ■  2)   eßnaavia&rianv    „»UrbCU    qeaudU."  —  3)   svfpyerririaq.  — 

4)  iFVTiv  yc'vjiv  „eine  frempc  Äort."  — o)  E.vod.  16,  13;  Ps.  77,  27.  —6)  Der  (Sfe(,  fceit 
ibnen  Mc  >lröf*e  unp  anrcrc^  UiiiUiiefer  »MTurfaitteu,  nabm  itjnen  bcn  notbwenttj^en  "ilüpetit. 
—  7|  ml  yni,  „benit  auit."  5(m  ^chluffc  btefes  i^erfc3  ift  fein  ^Panft  ',u  feif.en,  fa  terfelbc  nur 
jwei  i^ortcrfdt^e  entbdlt,  Denen  ertt  '-ß.  6  Per  ■OJvV.tfa^  foK^t.  3n  LXX  beginnt  IV  6.  trft  mit 
sed  ad  correptionem;  cf.  Nuiii.  21,  6.  —  S)  „'^^an  wer  ilc^  öinwenöete  jur  aufviericbteten 
©lilanc^f."  —  9)  «c  i-Toufrjcyiv  „jur  Srinneruni^."  —  10)  heKivrpi^npTo  „fie  »urctn 
jieftorficn,"  oPer  i^ielmebr  «»i'iefiaitelt."  Eccle.  12,  11.  —  II)  ä-Tepia-arrTOL  y tvuvrai  r^q  a^^ 
n:ep)F(riar^  „bamit  fte  ni'.tt  Pciner  ©obltbdtii^fett  cnt^Oi^cn  ttJÜrben."  —  12)  o'vk  civaarpkipet  „er 
fanti  ibn'niitt  ',urücffebren  machen."  —  13)  öu.Jpo/f  äTrapa^r^ro/f  „"Ptaureiien,  fSi.-roittcrrf.^en 
fon  uniiewöbnli;tcr  'Jlrt"  E^od.  D,  23-2.5.  —  l'i)  Tie  Wx^z  »ütbcten  no.t  ftdrfer  in  -Siittt 
ter  jRciienfhitben.  —  1-5)  yewininra  „Pie  (£r'5eui^niiTe."  —  16)  fai  tt/jöc  Tänai'  äpuöp<ov 
jfiwj' „Va?  mit  jepem  fSJefchmacf  ubereinftimmte"  Exoil.  Irt,  14;  Xuiu.  11,  7:  Ps.  77.24; 
Joan.  6,  31  ;  —  17)  7  /i^i'  ;a/)  hTTüoTaaU:  anv.  di  ift  fit:r>cr  ^u  fairen,  ob  bicr  „flotte*  ®-M'en" 
pper  „PC?  'J^roPc?  ©efcn"  ^u  r>ertleben.  "MMx  überfc^t  c?  mit  „5peifc,"  l'ocfe  uno  3ieifcf)(  mit 
„rariiebpteneei."  '•IHMfuft  bemcrft:  Non  iu;iiina  tot  per  .se  effefta  prasstabat,  sed  Dei 
foecnnda  sulistantia  ox  quHCumine  re  quidi|uid  vnlt  elicit.  —  18)  ro'vm  6e  .sc.  Trvp.  Tai 
J^euer  ndmltcb,  wcldu-?  bajs  'Wanna  bdtte  fitmel^en  fetten,  f^drtetc  t-i  riielmetjr,  bamit  man  it 
bann  ilopcn  \u\\>  \i\  ■i)}Jet>l  i^cmablen  ^errocbon  fpnnte;  Num.  II,  S.  —  |})i  ni  yeveaetc  rüv 
Kuprrf.tv  „fie  ;^rucbterHnt;ini!tc."  —  20)  Taa  iS^anna  bdrtetc  fic^  am  d^üix,  fct)mo(j  Pac^ecjen 
am  Sonncnilrable  Exod.  16,  21, 


Caput  XVII. 

1.  Magna  sunt  enim  judicia  tua  Domine,  et  inenarrabilia  verba  tua:^ 
propter  hoc  indisciplinatae  animae  erraverunt.  2.  Dum  enim  persuasutn 
liabent  iniqui  posse  dominari  nationi  sanctae:  vinculis  tenebrarum  et 
longae  noctis  compediti,  inclusi  sub  tectis,  fugitivi  porpetuae  providentiae 
jacuerunt.  3.  Et  dum  putant  se  latere  in  obscuris  peccatis,  tenebro.so 
oblivionis  velamento  dispersi  sunt,^  {)aventes  horrende,  et  cum  admira- 
tione  nimia  pcrturbati.''  4.  Neque  enim  quae  continebat  illos  spelunca 
sine  timore  custodiebat:  quoniam  .sonitus  descendens  perturbabat  illos,* 
et  personae  tristes'  illis  apparentes  pavorem  illis  praestabant.  5.  Et  ignis 
(juidem  nuüa  vis  poterat  illis  lumen  praebere,  nee  siderum  limj)idae 
flammae  illuminare  poterant  illam  noctem  horrendam.  6.  Apparebat 
autem  illis  subitaneus  ignis,^  timore  i>lenus:^  et  timore  perculsi  illius, 
(]uae  non  videbatur,  faciei,  aestimabant  deteriora  esse  (piae  videbantur: 
7.  et  magicae  artis  appositi  erant  derisus,'^  et  sapientiae  gloriae  correptio' 
cum  contumelia.  <S.  Uli  enim  (jui  promittebant  timores  et  perturbationes 
t'Xpellcre  se  ab  anima  languente,  hi  cum  derisu  pleni  timore'"  langue- 
bant.  9.  Nam  etsi  nihil  illos  ex  monstris"  perturbabat:  transitu  ani- 
malium'^  et  serpentium  sibilatiorie  commoti,  tremebundi  peribant:  et 
aerem,  quem  nulla  ratione  quis  effugere  posset,  negantes  se  videre. '"^ 
10.  Cum  sit  enim  timida"  nequitia,  dat  testimonium  condemnationis: 
semper  enim  praesumit  .-aeva,'^  p  ^rturbata  conscientia.  11.  Nihil  enim 
est  timor  nisi  proditio"'  cogitationis  auxiliorum.  12.  Et  dum  ab  intus 
minor  est'"  ex{>ectatio:  majorem  com[)utat  inscientiam  ejus  causae,  de 
qua  tormentum  praestat.  13.  Uli  autem  qui'*  impotentem  vere  noctem," 


'Bai  Sud)  ter  JBcu^()eit.  17,  1—19.  2Inm.  1—25.  25 

et  ab  infimis,  et  ab  altissimis'"'  inferis  supervenientem,  eundem  somnuiu 
dorinientes,^'  14.  aliquaiido  monstronim  exagitabantnr  tiinore,"  ali- 
quaiido  animae  deficiebaiit  tradiu-tioiie:^'  subitaneus  enim  Ulis  et  inspe- 
ratus  timor  superveiierat.  15.  Dciiide  si  quisqaam  ex  illis  decidisset, 
custodiebatur  in  carcere"  sine  ferro  reclusus.  16.  Si  enim  rusticus  quis 
erat,  aut  pastor,  aut  agri  laborum  operarius  praeoecupatus  esset,  ineffugi- 
bileni  sustinebat  necessitatein.  17.  Una  enim  catena  tenebrarum  omnes 
erant  coUigati.  Sive  Spiritus  sibilans,  aut  inter  spissos  arborum  ramos 
avium  sonus  suavis,  aut  vis  aquae  decurrentis  nimium,  18.  aut  sonus 
validus  praeci{)itatarum  petrarum,  aut  ludentium  animalium  cursu.s 
iuvisus,  aut  mugientium  valida  bestiarum  vox,  aut  resonans  dealtissimis 
niontibus  Echo:  deficientes  faoiebant  illos  prae  tiuiore.  19.  Omnis  enim 
orbis  terrarum  lirapido  illuniinabatur  luraine,  et  non  impeditis  operibus" 
eontinebatur.  20.  Solis  autom  illis  superposita  erat  gravis  nox,  imago 
tenebrarum,  quae  superventura  illis  erat.  Ipsi  ergo  sibi  erant  graviores 
tenebris. 

_l)  fcblt  in  LXX.  — 2';  tnKnp-lfr&fiaai-  „fte  würben  umbcr  i^cfloficn  unb  .qciai^t"  von  bcn 

i:'1)rccfcnfiiebllbcn.  —  ii]  kuI  ivMAuaaiv  iarapaarrvurmt  „aon  ®cbilben  C\t\ä^rt'dt."  —  \)  /,\'ii 
<i:    K'ira/xiaaovTEg  aiVoi'f   -KspifKOUTow   „fcftrCttenbCä   (iktöfc   Umfc^aMrrtC    fie."  —  -5)   um  (bncjuarii 

iiufi'h'/rnig  Kan/'i»]  Trporio-xoig he(^avi:.tTn  „uttb  büitere  '^ei^alten  mit  traurii^cn  (iJeiuttcrn  crfcbiencn." 
l'ott  unb  jRctfd^l  baltcn  biefe  ß}etl,x(ten  für  Dämonen;  Dercfer  unb  '^lHioU  für  (^ebilbe  ber 
■iPbantarte,  weil  ber  i^erfaiTcr  i^.  8  fclb|t  faiit,  bajj  bie  5ee(en  ^<x\\\  franf  unc>  ficit  i^cnjorben  unb 
fomit  allerlei  '•pbantailcj^ebilbc  lut  ju  ;ieilaiten  fabiij  roaren. —  6)  uiToiiar//  -i^rxl  „freientftebenbe 
2Bacbfeucr."  —  7)   ipüßnv  77/i//ir/r.    't}a  tai  ffiort  tt/J/p!/c  fid)  nid)t  auf /rc/Ki  belieben  fann,  fo 

ftebt  ^U  t5crmutben,  bap  es  beificn  fofi  rv'///!)!/.  —  S)   fKrj/Kijc  rfi-  hi-Tralyuara  KnTtKnro    7/^-17/r   „ba? 

<yaufe(irerf  ber  S^uberci  [aa,  nun  \w  ^-öoben"  Exod.  7,  22.  —  ?))  unl  rf/c  tTii  (ppovi/aa  lY/a'^tirtiar 
'i'/.tyx'ir  eipv.iinaroc  „uub  haS  '•^irablcn  mit  ©ei-Jbeit  tt5ar  nun  fcf)impfiicb  befcbamt."  —  10)  oi-roi 

sarnyF/ aaTov   e'vAdßnav   höoovr    „fte    erfraufteU    jctjt  felbft    in  Idcfeerlicfier  "Jini))!."  —  II)    nr/j'iir 

Tnf)ax(j'^fx  „niiijtei  (Erfcbredcnbe?."  ^  12)  KfwViAcji'  „UnvK^iefer."  —  li$)  Trpni-K'nr  „auf^u* 
fitauen."  •Sie  (getrauten  mt  bie  *JluiU'n  nimmer  aufjutbun.  —  11)  ctMv  yäp '«'Hur -<ii'7/iiia 
finpTvpd  KarcuVKaiouivii  „bcuu  bic  'iBoi^bcit  ^eicjt  |ut  i^an^  eilten  furd)tfam,  rcenn  ba«  Urtbeit  über 

fte   CTi^ebt."  —  1«5)    an  ci-  ~ijoriiAr/(pe  ra  xa/-f~ii  avvpxfuivri  tij  avveuh'/aei  „i^ebrücft  XfOXn  'i^ewiffert 

bat  ile  immer  audb  ba?  Uncjlüd  baut  bcfommen."  —  16)  el  /.a)  wpoSoaia  rüif  ärr-o  /.<i)iGuiii  im,- 
yh/u:i7fjf  „aii  ba«  '?(ufi^eben  ber  .öülf^mittel  per  33cfonncnbcit,  ober  alö  bie  9?errdtberei  ber 

•>>Ütfl0|li^fcit   bc3   i^erilanbeg."  —  17  J    tv<Mn'   Af   oraa   //vn^v  // KpoiyoKla,    K/.eUwa  /()yi:^tTai  r/)r 

r'r.  i-o/V/i'  rf/r  :ra:>f  x'iray/r  ri/v  linüdvov  airiar.  V[t\t  Sretle  TOirb  ?on  ben  Ucbcrfe^em  auf  bic 
inanniijfaltii^fte  iffieife  iie^errt  unb  iieroenbet,  obne  ihr  bod)  einen  annehmbaren  5tnn  \\\  iiercdbren. 
SDcnn  man  fie  nad)  bem  ,^ufammenbau;ie  unb  \\k^.6>i  bem  einfad^cn  'üBortiaute  nimmt,  io  itt  ibr 
'Sinn,  wie  ihn  auit  bie 'i^uijvita  iiibt,  fol.aeuDcr:  „:je  iücni>;er  innerlicb  3'H>fntdn  jorbanbcn, 
für  berto  beffcr  bdit  man  bie  Univiffcnbeit  ber  Urfarbc,  ioeId)e  bie  ^iv.-in  i^eranlafjt."  (5hite?  hat 
ber  '?öfe  niitt  an  lu-b,  unb  ba?  Sdilimme,  was?  Uuiilücf  broht,  will  er  nittt  anrrfennen,  iPid  e? 
Ildi  oerbeblen.  —  IS)  follte  hier  iieftriiten  rocrcen,  ba  bau*  'iParticipium  fo(|U.  —  19)  Tie 
-??ad)t  i|^  „obnmäd)ti;i,"  roeil  fte  nid)t?  "JlnpereiJ  a.\i  'iWaniKl  bea  \'id)tee(  ift.  —  20)  fc  iirwartw 
n\,,v  iii'X'.w  „au?  bem  ^um^rüim  ber  obnmdcbti^en  Unterwelt."  Tie  Unterbett  i|l  bie  beö  l'ebenf 
frmaniielnbe,  a(fo  obnmäd)ti;ie  ffielt.  —  21)  rbv  avun>  h-vnv  Kocauuevoi.  „tnx  v^(e;d)en,  ib.  b. 
alcid^  obnmditnc^rn)  Sd)laf  fdtiummcrnb."  —  22)  repncv  (bnv-nrriiä-uv  „burd)  lt>un^erbare 
(f  rfi-beinuniicn."  —  2J5)  TTfj'xhirr.'a  „burd)  '^(ufi^eben  ber  £ee(e,"  b.  b.  'Cer^weifluni;.  —  2i  i  Tie 
Ainftornip  war  für  ihn  ein  ÄerFcr,  per  cn.acr  oerütlofj,  als  ein  j^emauerter  .«erfer,  in  welebem 
bor  'iK^'an^cne  mit  i^eiTeln  iltjt;  cf.  Exod.  "lo,  22.  — 2-5)  icai  iv.'tu-oc^taToir  avnixtro  ^ir.wr  „mxt 
war  iini^t^inbcrt  mit  feinen  'ihbeiten  befcb.iftiiTt." 


Caput    XVIII. 

1.  Sanctis  autem  tuis  maxima  erat  lux  et  horum  (juidein'  voeem 
audiebaiit,  sed  tiguram  non  videhant.  Et  quia  noii  et  ipsi  eadem  passi 
orjuit,"  tiiagnificabant  te:     2-  et  qui  ante  laesi  erant,  quia  non  laeteban- 


26  Da^'  S8uA  ber  SBeiö^it.  l^,  1—2.  Slnm.  1—3. 

tur,"'^  gratias  agebant:  et  iit  esset  difterentia/ donum  petebant.  3.  Propter 
quod'  ignis  ardentem  columiiam  dueem  habuerunt^  ignotae  viae,  et 
solem  sine  laesura  boni  hospitii^  praestitisti.  4.  Digni  quidem  illi  carere 
luce,  et  i)ati  carc-erem  tenebrarum,  qni  inclusos  custodiebant  filios  tuos, 
per  qiios  incipiebat  incorruptum  legis  lumen  saeculo  dari.  5.  Cum  cogi- 
tareiit  justorum  occidere  infaiites:  et  uno  exposito  filio,  et  liberato,  in 
traductionem^  illorum,  multitudinem  filiorum  abstulisti,  et  pariter  illos 
jierdidisti  in  aqua  valida.  6.  lila  enim  nox  ante  cognita  est  a  patribus 
nostris,^  ut  vere  seien tes  quibus  juramentis  crediderunt,  animaequiores 
essent.  7.  Susccptaest'"  autem  apopulotuosanitasquideni  justorum,  inju- 
storum  auteni  exterminatio.  8.  Sicut  enim  "  laesisti  adversarios:  sie  et  nos 
provocans  nTignificasti.  9.  Absconse  enim  sacrifieabant  justi  pueri  bono- 
rum et  justitiaelegem  in  concordiadisposuerunt:'-  similiteretbonaetmala'^ 
receptuTOs  justos,  patrum  jam  decantantes  laudes.'*  10.  Resonabat  autem 
inconveniens  inimicorum  vox,  et  flebilis  audiebatur  planctus  ploratorum 
infantium.  11.  Simili  autem  poena  servus  cum  domino  afflictus  est,  et 
pojmlaris  liomo  regi  similia  passus.  12.  Similiter  ergo  omnes  uno 
nomine  mortis  mortuos  habcbnnt  innumerabiles.  Nec  enim  ad  sepelien- 
dum  vivi  sufficiebant:  quoniam  uno  momento,  quae  erat  praeclarior 
natio^''  illorum,  exterminata  est.  13.  De  omnibus  enim  non  credentes 
])ropter  veneficia,'^  tunc  vero  primum  cum  fuit  exterminium  primogeni- 
torum,  spoponderunt^''  populum  Dei  esse.  14.  Cum  enim  quietum  silen- 
tium  contineret  omnia,  et  nox  in  suo  cursu  medium  iter  haberet, 
15.  omnipotens  sermo  tuus  de  caelo  a  regalibus  sedibus,  durus  debellator 
in  mediam  exterminii  terram  ])rosilivit,  16.  gladius  acutus  insimulatum'^ 
Imperium  tuum  portans,  et  stans  replevit  omnia  morte,  et  usque  ad  cae- 
lum  attingebat'*  stans  in  terra.  17.  Tunc  continuo  visus  somniorum 
malorum  turbaverunt  illos,  et  timores  supervenerunt  insperati.  18.  Et 
alius  alibi  i»rojectus.semivivus,  propterquam  morielmtur,  causam  dcmon- 
slrabat  mortis.  19.  Visiones  enim,  quae  illos  turbaverunt,  baec  prae- 
ntonebant,  ne  inscii,  quare  mala  paliebantur,  perirent.  20.  Tetigit  autem 
tunc-"  et  justos  tentatio  mortis,  et  commotio  in  eremo  facta  est  multitu- 
dinis:  sed  non  diu  permansit  ira  tua.  21.  Properans  enim  homo^'  sine 
querela  deprecari"  pro  po})ulis,  proferens  servitutis^^  suae  scutum, 
orationem  et  per  incensum  deprecationem  allegans,-^  restitit  irae,  et 
tinem^  imposuit  necessitati,^'  ostendens  quoniam  tuus  est  famulus. 
22.  Vicit  autem  turbas,  non  in  virtute  cor])()ris,  nec  armaturae  potentia, 
sed  vcrbo  illum,  qui  se  vexabat,^^  subjecit,  jnramenta  parentum,  et  testa- 
mentum  commemorans.  23.  Cum  enim  jam  acervatim  cecidissent  super 
alterutrum  mortui,  interstitit,  et  amputavit  impetum,  et  divisit^  illam, 
quae  ad  vivos  ducebat  viam.  24.  In  veste  enim  poderis,-^  quam  habebat, 
totus  erat  orbis  tcrrarum:  et  parentum  magnalia  in  (juatuor  ordinibus 
lai>idum  erant  sculpta,  et  magnificentia  tua-^  in  diademate  capitis  illius 
sculpta  erat.  2,5.  His  autem  cessit  qui  exterminabat,  et  haec  extimuit; 
erat  enim  sola  tentatio  irae  sufficiens. 

1)  <:.»'  (f)Gniv  /irv  ÖKoi'evrrc.  5?acf)  bcr  9?uUv  fiiib  in  bicfcn  ?n>ft  iPcrfen  bie  Seiraelitcn, 
.sancti,  baa  Subjeft  bc«  eat^c«^  unb  unter  hoiuin  l<:>v)  bic  5IciV.'ptifr  ^u  t*fr|leben;  mict)  LXX 
aber  jinb  bie  ?IeiV.^ptier  baö  i:iibieft  unb  unter  horuiu  bie  r^fraeliten  ju  rcrfleben.  —  2)  ün 

uiv  ovv  KdKrnm  i-n:ov^t,aav,    i^uKäfu^ov.      Statt    ovv    KlJl    bier  bte  'i}üU].   ov.      (Je  ifi  idttVtX  JU 

M^en,  reelcbc  V'ceart  for^u^ieben  fei.  Vd§t  man  «iv  gelten,  fc  bürfte  man  übcrfcften:  »eil  fte 
nunfelber  (bte  ^rlcjirvticri  leibenb  n^aren,  fc  vricjen  üe  jene  (bie  0«<racliteni  glücfÜcb." — 

3)   ort    6c    UV   ß-.niTTovac    -poTjöiKTjßtvoi,   evxaf)tcroLa:P   ml    roi    dcerex^rjvai    ^apiv   köeovTO    „ftC 


•Caö  53u(^  Ux  ©ei^^cit.  18,  2—24.  3lnm.  3—29.  27 

banTten,  fca^  jene,  bte  t>cr^er  Unrfcfit  gflütcn,  nid't  fitabctcn,  unb  batftt  um  (üinabe  für  ba? 
(roriäe)  3"tt>urfin§,"  ober  „baten,  bap  jene  fbic  S^fi^fütcn)  irci^jicbfn."  —  4)  <.«'  r,/r 
Atevcx'^f'/i'ai  x"f"v  iiUnvro  „fic  baten  um  tic  CMnabc,  (getrennt  ^u  n^erben,"  nämlicb  con  beu 
iJIfgi^pttern,  b.  b-  octlfcmmen  unb  c{\\\  immer  tcw  itjnefi  ^cfducben  \\\  werben.  —  i^)  av{r  ,:,,■ 
„ftatt  beffen,"  b.  b.  jlatt  iilcicb  ben  ^leiV-^ptiern  mit  ^inftcrnt§  ciefcMaiien  ^u  u•er^en,  befamen  (ie 
eine  l'icbtfaule  jur  gubrerin  auf  unbcfanntcn  ''Pfabcn.  —  6)  wofür  iu  LXX  fein  S23crt  fi* 
finbet,  ^a  -apioxii,  pracstltlsti,  für  beibe  Cbjeftc  i^ilt.  —  7)  (pi/.oTi/jnv  iFviTciar  „ber  t)rd>' 
ijcrjigcn  SBanberfcbaft."  —  8)  fif  f?f}A'ov  „jui"  Strate."  — J))  Gen.  IS,  i;;.  14;  Exod.  iL'. 
21-28.  —  10)  -pogstUx^v,  nm»?  (£inii^e  bier  mit  „erwarten"  überfe^en.  —  1 1 )  u -jnf)  .  .. 
TovTif) .  .  „wcburel^  bu  bic  IDiterfacber  ftvafte|l,  baturcb  baft  bu  una  ^u  bir  i^erufen  unb 
öcrbcrrlicbt,"  nämlicb  bunt  bie  Ibftuni^  bcr  (Jürfti^eburt.  —  12)  „ftc  bcfcl^lcnen  einmütbig  auf 
ba6  (iiefetj  (J^Hnte?  bin,  bap  fie  alt^  (^H-red^te  »iUitce  unb  Si^fe«  annehmen. " — lÜ)  rüv  avr<.>i' 

ö/xoiug   Kui   äyadüv  unl  Kiv<Un>u)v  uera?.?',xj'ea^ai  roif  dyinv^   „(|le  festen  fcft),   baf)  bie  .Sreiliiieu  (fie 

felbcr,  bie  3*i"acliten  ndmliA)  gleid^mä^ic^  5lntbeil  nebmen  woßen  an  benfelben  fflürern,  fpwobl 

ali  ®efabren."  —  1-4)    -n-aTlpuv  iih/  npaavafitÄTrövTuv  alvinx.     So  foHte  rieflcid)t  K/ioavu/Jt/.rov- 

rff  beipen.  —  13)  v  kvTt/ioTfpa  -.rveaiQ  „icii  iiefd)ä^teite  '^)efd^ledU,"  b.  b.  bie  Cfrjicjcburten.  — 
IG)  <5(d  7«c  (papfiaKiag,  b.  b.  burd)  tie  tauberer  s^trblenbet,  batten  fie  immer  feinen  Glauben 
an  bie  ©ottbett  bcr  ^^raeliten  eiebabt,  bi?  fic  nun  bicfe  letuc  Strafe  »erbanj^t  faben.  — 
17)  (oiLoUynaav  „ile^^eftanbcn."  —  18 )  äwTTüKptTov  „unmactfirt."  —  19)  iMlb  beet  Unj^e- 
^euren,  ba?  in  biefer  ^itrafe  laii,  ober  au*  i^cranfd)auliclnin3  ber  «ycflalt  fe^  SBüvgcnj^ele,  ber 
mit  bem  guf;e  bie  (£rbe  berübrenb,  baji  .^aupt  bis  jum  Fimmel  erbeb-,  of.  Apoc.  lO,  .'>.  — 
20)  feblt  in  LXX,  ift  aud)  offenbar  wep^ubenfcn;  benn  wa?  bier  i^uislt  'Kut,  traf  erft  fpater 
ein,  nämlid)  in  berSBüftc.^ — 21)  (£^  i)f  2tarcn  barunter  ju  i^erftet<en  Xum.  16.  G-14. — 
22)  7rpoe,wäj7/(TE  „fäuipfte,"  b.  b.  burd)  Webet.  —  23)  ltLTovp^,ia(:  „bee  SlmteiS  be^  bl.  5>riefter 
amtc?."  —  24)  Kuuica<:  „tragenb."  Gr  truii  bae;  ß3ebet  unb  bie  SHaud^fübnuni^  at?  i'erföl^nuni^?- 
ppfer  Jjor  (^^ctt.  —  23)  -rij  avuöopö  „bem  Ünfaü."  —  2G)  darunter  ift  nad)  i^.  2r>  ber  STüViV 
eni^el  ju  t^erfteben,  ber  jcbod)  nicbt  für  einen  fd}limmen  ju  bellten  ift.  ÜBcnn  man  um  9lb^>en^un;^ 
bcr  Hebel  flcbt,  fanipft  man  mit  '^k^tt  unb  feinen  önt^cln;  unb  wenn  bie  i^itte  ^urd"brinflt,  bvit 
man  fi^jctt  unb  bie  lini^cl  überwunben.  —  27)  t5«i(T;):/(7f  „fd)nitt  ab."  Sr  f*nitt  ^cm  ffiüriv 
enviel  ben  SDc^  ah,  um  weiter  vorzubringen  unter  t-en  Vcbenben.  —  28 j  Exod.  2s.  — 
29)  „bein  groler ';)?ame." 


Caput   XIX. 

1.  Impiis  autem  iisqiie  in  novissimum  sine  miscricordia  ira  supervenit. 
l'raesciebat  enim  et  futura  illorum:  2.  quoniam  cum  ip.si  perniisissent 
ut  se  educerent,  et  cum  magna  solicitudine  praetnisissent  illop,  conseque- 
bantur^  illos  poeoitentia  acti.  3.  Adhuc  enim  inter  manus  habenies 
luctum,  et  deplorantes  ad  monumenta  mortuorum,  aliam  sibi  assump- 
serunt  cogitationem  inscientiae:^  et  quo.s  rogantes  projecerant,  hos  tam- 
quam  fugitivos  persequebantur :  4.  ducebat  enim  illos  ad  hunc  finem 
digna  necessitas:^  ethorum,  quae  acciderant,*  commeniorationem  amitte- 
bant,  ut  quae  deerant^  tormentis,  re{)leret  punitio:  5.  et  populus  quidem 
tuus  mirabiliter  transiret,  illi  autem  novain  mortem  invenirent. 
6.  Omnis  enim  creatura"  ad  suum  genus  ab  initio  refigurabatur,  deserviens 
tuis  praeceptis,  ut  pueri  tui  custodirentur  illaesi.  7.  Nam  nubes  ca.stra 
eorum  obumbrabat,  et  ex  aqua,  quae  ante  erat,  terra  arida  apparuit,  et 
in  mari  rubro  via  sine  impedimeiito,  et  campus  gcrminans  de  {)rot'undo 
nimio:^  8.  per  quem  omnis  natio  transivit,  (piae  tegebatur  tua  manu, 
videntes  tua  mirabilia  et  monstra.'^  9.  Tamquam  enim  equi  depaverunt 
escam,^  et  tamquam  agni  exultaverunt,  magnificantes  te  Domine,  cjui 
liberasti  illos.'"  10.  Memores  enim  erant  adhuc  eorum,  quae  in  incolatii 
illorum  facta  fuerant,  quemadmodum  pro  natione  animalium  eduxit 
terra  muscas,  et  pro  piscibus  eructavit  fluvius  nmltitudinem  ranaruiii. 
11-  Xovissime  autem  viderunt  novam  creaturam  avium,"  cum  addudi 
coiicupiscentia  postulaverunt  escas  epulationis.     12.  In  allocutione  enim 


28  Da«  Suc^  bcr  Sßeiö^eit.  19,  2—20.  SKnm.  1—24. 

(lesiderii/^  ascendit  illis  de  mari  ortygometra:  et  vexationes^^  peccatori- 
])us  superveneruut,  non  sine  illis,  quae  ante  facta  erant,^^  argumentis  per 
vim  fulmiuum:  juste  enim  patiebantur  secundum  suas  nequitias. 
13.  Etenimdetestabiliorem  inhospitalitatem  instituerunt:^^  alii  quidem'® 
iguotos  non  recipiebant  advenas,  alii  autem'^  bonos  hospites'^  in  servi- 
tutem  redigebant.  14.  Et  non  solum  haec,  sed  et  alius  quidam  respectus 
illorum  erat:'*  quoniam  inviti'^  recipiebant  extraneos.  15.  Qui  autem 
cum  laetitia  receperunt.hos,  qui  eisdam  usi  erant  justitiis,^"  saevissirais 
aftlixerunt  doloribus.  16.  Percussi  sunt  autem  caecitate:  sicut  illi  in 
tbribus  justi,  cum  subitaneis  cooperti  essent  tenebris,  unusquisque  transi- 
tura  ostii  sui  quaerebat.  17.  In  se  enim  elementa^^  dum  convertuntur, 
sicut  in  organo  qualitatis  sonus  immutatur,  et  omnia  suum  sonum  custo- 
diunt:  unde  aestimari  ex  ipso  visu  certo  potest.^^  18.  Agrestia  enim  in 
aquatica^^  convertebantur:  et  quaecumque  erant  natantia,  in  terram 
transibant.  19.  Ignis  in  aqua  valebat  supra  suam  virtutem,  et  aqua 
cxtinguentis  naturae  obliviscebatur.  20.  Flammae  econtrario,  corrupti- 
bilium  animalium  non  vexaverunt^^  carnes  coambulantium,  nee  dissol- 
vebant  illam,  quae  facile  dissolvebatur  sicut  glacies,  bonam  escam.  In 
Omnibus  enim  magnificasti  populum  tuum  Domine,  et  honorasti,  et  non 
despexisti,  in  omni  tempore,  et  in  omni  loco  assistens  eis. 

1)  (hü^nvai  „ba§  fte  i?crfc{(?cn  irürben."  I^iefer  c\an]e  3?cr«  ifl  ein  ??oT(\cfv-i&  }U  praesciebat 
futura,  »eöroci^en  er  in  LXX  i^anj  riittii^  nur  burcfc  ein  itomma  vom  erjlen  i^erfe  (getrennt  ijl. 
2)   ävoiai  „tut  Zi>oxbdt."  —  3)   „bie  ycrbicnte  ^^Jütbrncnbii^teit,  ba?  ucrbicnte  (5ci)icffal."  — 

■4)   Kai  TÜv  cvaßtßiiKoruv  äijvrjariav  cvtßaArv.  —  i5)    iivi  rrjv  ?.riTrovaav  ral-:  ßaam'oig  TvpoavaTV^Tjpc)- 

fioim  icdiaatv  „bamit  jlc  bie  t5on  beu  ^la^en  nod)  übrii^e  ©träfe  ood  macfttcn."  —  6)  o;i7  yäfj  i/ 
hr'idic  ev  hVitj  yht.i  -rräliv  ävußev  (^leTv-rrovro  „benn  bie  flanJie  9?atur  TOurbe  in  if^rcr  eigenen  9lrt 
lieber  nac^  i&rcm  urfprünc^tid)en  ©ein  umi|cbilbet,"  b.  6.  fie  iturbe,  n?ie  im  'JParabiefe  ganj  jum 
Tienfte  be?  5)?enfcf)en,  be«  Sesraelitcn,  einj^ericfetet.  —  7)  f«  Klvituvoc  ßmiov  „au?  ber  gewaltigen 
äBoge."  —  8)  ^iav/maTä  rfparn.  —  9)  hefir/^r/oav^  b.  b.  fte  wanbelten  biird)  ba^  OTeer,  mir  auf 
einer  fflicfe.  —  10)  r.'w  pv6/ievov  ahroi«;.  Da  f)ier  baö  trafen?  gcbraudjt  ift,  fo  leuchtet  barau» 
ein,  batj  oon  bem  frobloctcnben  Durc^^tg  burd)  baa  Weer  bie  ?ltiH  \\i.  —  II)  b.  ^.  eine  burc^ 
i^ona  rounberbare  'Jlnorbnung  bcrbeigcfübrtc  5irt  ißögel  Exod.  16,  13;  Num.  11,  31.  — 
12)  «c  yäp  Tvapajw&'iav  „benn  ju  ibrer  iöcfriebigung  .  ."  —  13)  al  nfiupiai  „bie  Städte."  ^ier 
fnüpft  ber  ^-Berfaifer  lieber  an  'B.  5  an  unb  rebet  »cn  bcn  3Ieg9))ttern.  —  14)  b.  b.  n)cl(i)e  bei 
ben  burd)  Wofe«  gerufenen  ''Plagen  ocrgctommen  waren.  —  lo)  eweT//(kvanv  „benn  fte  übten 
eine  oerabfd)ouung«»iirbigerc  Ungaillicbfeit,"  namlii^  alei  bie  Sobomiter.  —  16)  ol /xh  „bfr 
einen,"  nämlid)  bie  'J3en)Pbncr  ©ofoma'ö  —  ohroi  (U  „bicfe  aber,"  ndmlic^  bie  3lcgoptier.  — 

17)     evepyfrcK;    s-^voi-f    „j^renibliuge,    bie    SBobttbdter    waren."  —  18)    «AX'  Tjnc  rmaKon-r/ fwar 

ini7iji'  „fonbern  man  muf;  ba  no.t  eine  anbere  JHücfiutt  nebmen."  —  19)  njvyx'^'^i  „feiublic^." 
Die  Sobomitcr  nabmcn  bie  J^renitilingc  (bie  Sngel  ndntlid))  feinblid)  auf.  —  20)  rohe  i/ch/  r<ji' 
vi-üv  fieTtaxiKorai  i'iiKa'uv  „bte  ibrer  3{cd)te  (i^ürgerred)te)  bereit?  tbeilbaftig  geworben,"  burd> 
•iPbarao,  ber  fie  wie  (Eingeborene  beö  l'anbe?  bebicit  unb  oon  '-Jlnbern  angcfc^'en  wijfett  woffte.  — 
21)  '5/'  tavTijv  yiip  rä  crcnx^ia  /ttiinp/ui;6,uyva  „benn  Wenn  bie  (Elemente  in  fid)  umgeftimmt 
werten,  bann  i|1  e?  wie  bei  einer  •'q.uU,  ^in^rtp  h  ^aXrr/piu.  Die  Jone  wed)feln  nadi  ber  %ah' 
an  unb  ^lUe?  bd(t  ben  .ft'lang  feit,  Tarrorr  /nivovTa  vw"  Tii  göttliche  Sorfebung  tjt  bier  mit 
einem  5aitenfpicl  t^ergüAen,  wobei  bie  Saiten  l^erfcfeieben  geftimmt  ftub,  ba?  Spielaber  bennodf» 
fo  au?gefübrt  wirb,  t)a§  bie  fdjtintte  -Harmonie  erfd)eint.  —  22)  bxep  karlv  nKäaai  ik  rf/c  tüv 
;.;'(i'rtra)v  öi/.fuf  hKptßfjt;  „man  fauu  ba?  au?  bem  2(nb(icf  beijcn,  wa?  geft^ab,  erfeben."  — 
23)  '-Beim  Durd)5uge  burd)  ba?  rotbe  Weer  würben  bie  .^eerben  ber  Hebräer  gleic^fam  ffiaJTer- 
tbiere,  unb  bei  bcn  Vanbctagcn  ber  "Jtegt^ptier  bie  2Baffcrtbiere  ^u  l'anbtbieren.  —  24)  tßäpavav 
,,Ubrten  auf;"  f.  Ki,  18.  Da?  ^euer  oerjebrte  nic^t  ba?  plagenbe  Ungeziefer,  ba?  über  bie 
^legoptier  oerbängt  war,  ba?  war  eine  '»Pein-,  e?  ma^te  ba?  5J?anna,  ba?  ben  Hebräern  gefenbet 
würbe,  nicbt  fcfcmeljen,  unb  ba?  war  eine  ffiobttbat. 


LIBER   ECCLESIASTICI. 

1.  3!?ic[c^5  um^cmcin  Ie[;rrcidic  nnt>  anüctieiibc  oittenbudi,  iuclclK^j  man  aU 
einen  ftänöii^cn  Gober  bcr  oittcnlchrc  be§  alten  Xcftamentel  betradUcn  fann,  mar 
uriprünßlid)',  mie  d  bcr  üoranftcbenbc  "iprolüv^  iac\t,  fjebräifdi  gefdiricbcn. 
X>icle  Urfd^rift  ift  jeboc^  nid;!  nicbr  üor{;anbcn,  obiüobt  fie  nod;  jur  ä^nt  be§  (;l. 

.^teron^mn^  eriftirte,  lüclc^er  fie  mit  ber  3tnffdmft  D^^&J'O,  parabolae,  gefeben 

T 

jiu  ^aben  öerftcf>ert.    Sie  gried).  Ueberfet3unv3  fübrt  »erfcbiebene  2ite(:  locpia,/^ 

(TOf'.a  ^Irjao'j,  aoipia  ^ Ir^ao'j  •j'io'j  l'siody^^  TzaudtnTO^  <ru<f:a,  und)  l'ahoacoi'. 
3(ucb  ber  (at.  Ueberfeöung  gab  man  i.Krfd;icbene  ^itel:  Sapientia  Salomonis, 
Ecclesiasticus  per  Salomonem,  Sapientia  Öiracli,  Liber  Sapientiae  Siracli. 
Ecclesiasticus  Sirach,  Ecclesiasticus.  Xcx  ftebcnbe  ^itcl  ift  beute  bei  ben 
(^riecben  (xoi/'ta  Iscody,  bei  ben  Sateinern  Ecclesiasticus. 

%\d)  Gähnet,  ^$ahn  imb  31.  beutet  biefer  (ctUerc  Xitel  incUcidit  auf  bie  3(e^ulid)= 
feit,  bie  ba^  iöucb  mit  bem  Ecclesiastes  bat;  nacb  2)erefcr  aber,  baß  man  e^  in 
ben  5lird)en  jur  ßrbauung  üorla^^.  Grftcrc  3}Knnung  mijd)tc  wobl  bie  riditigere 
fein. 

2.  G§  laffen  ficb  feine  Xbcile  im  iöucbc  unterfcbciben,  mcnn  man  nidit  etma 
bie  testen  fiebcn  (Sapitcl,  iüc(d;c  bie  aufgcftcUte  'iÖci§f)cit»;  unt)  Xugenblcbrc  in 
iöeifpieten  au§  ber  Öefdnd;te  be»  bl.  ä^oifew  barftcUcn,  ai§>  einen  befonbern  ober 
angel;dngten  Xbeil  betrachten  miU. 

3.  Sie  abgebanbeüen  (^ebrmaterien  finb  für  ade  Stänbe,  3nter  unb  Sebene- 
t»erbä(tniffe  beredjnet,  luio  e-S  fann  ficb  barin  ber  )yün"l  lüie  bcr  33ürger  unb 
Untert^an,  bcr  'Beamte  lüic  ber  A^anbiucrfcr,  ber  @cle(irte  \vk  bcr  Ungelcbrte,  bcr 
5lünftler  tuie  ber  geioö^nlic^e  9)iann,  'l^ater  wk  Sobn,  ilhitter  mie  Xocbter, 
fpicgeln. 

4.  Sie  Sarfteüung  f)ält  fidi  an  feine  beftimmte  Orbmmg,  wie  bieß  über = 
faaupt  bei  ben  Sitten^  unD  Sprud^biidtern  bc^3  Cricnt»  niclit  OJciuobnbeit  ift.  (5e 
fommcn  bcübatb  über  eine  unb  biefclbe  Xugcnb  an  nerfc{)iebcnen  Stellen 
l'luofprüc^c  öor.  3tucf)  in  bicfem  '-öncbc,  luic  ut  ben  übrigen  3prud)büc{)ern,  finb 
bie  3.S  e  r  g  t  e  i  d;  u  n  g  e  n  unb  3i  n  t  i  1 1;  c  f  e  n  beliebt. 

5.  G§  ift  allgemein  angenommen,  ha^  hai^  Sucb  )d)v  treu  au§  bcm  bebr. 
Original  in  ha^2i  Öriccfnfd^e  überfetjt  luorbcn,  fo  ba^  e^s  mit  :l{ec{U  bemfelbcn 
als  gteicf)  geacbtet  lüirb.  3lllein  leiber  crfubr  bie  griednfcbe  Ucberfe&ung  gar 
manciterlei  Wefdnde  unb  artete  burcli  tbalmubiftifdie  Ginrlüffc  in  bec>cutcubc 
'^Variationen  aui,  mie  biep  au-o  ben  Gitationcn  bcr  gricdi.  il^ätcr  flar  bcri^orgcbt. 
Gc  ift  barum  aUl  eine  äi>obltbat  ju  betracl}ten,  ha]^  fcbou  früb^^citig,  unb  nodi  lun- 
ben  Ginflüffcn  bcr  tbalmubiftifd)cn  2(uctoritätcn,  alfo  im  erften  ^^ibrbuiit'crtc  eine 
Lit.  Ucberfe<3ung,  bie  Itala,  ju  Staube  fam,  beren  Xert  ficb  febr  unyeränbcrt 
crbicltj  unb  eben  bcßbalb  hm  'l^crutg  i^or  ber  griccbifdum  bcr  beutigen  Gobiccc- 
rcrbient. 

H.  Sa  biefe  lat.  Ueberfc^ung  mehrere  Wräci^men  cntbält,  v  i^.  eucharis  (>.  "). 
aj)oriabitur  18,  6,  acharis  20,  21,  dyorix  24,  41,  cataclys?nns  40,  10,  aud^ 
einige   falfrlie   griecli.   i'e-3artcn   ^ur  'lU>rauefe^ung   bat,   unc   dronoz  ftatt  nrn:: 


30  ginleititttg  ju  tem  25ud^c  3ff«ö  ©irad^. 

24,  15,  ocxereia  \tatt  ixezeca  51,  9,  <h(TfirjUca  ftatt  8(yofievca  39,  12,  fo  tft  Jtnar 
bie'^ikrmiitbuiu-^  fcbr  ßecirünbet,  ^a^  [ie  aus  bcm  öricduf dien  gemacht  ift; 
allein  in  niedreren '  Stellen  ineidit  fic  üom  @rie6.  auf  eine  2lrt  ab,  baj?  man 
beutlidi  barau^  crfeben  fann,  e^  bahc  \i)x  aud)  ein  hebr.  STej-t  unb  p)av  mit  anberer 
l^e>öai-t'  üonielegcn,  al5  bie  Iiatte,  iüeld;e  bcm  viried).  Ueberfe^cr  t^orlag,  3.  ^ö. 
überieW  fic  1,  21  (17)  thesauri.  mäbrenb  bas  Okiedi.  iTriäo/a^/mza  bat;  S>.  33  (20) 
justitia,  u>o  bac^  Wricdi.  evr^/«;  hat;  '•l^.  37(29)  in  coiispectu  honiinum,  gried). 
ii  azouumi^  dw'^tnö-oji..     (S§  liegen  bier  bie  iierfdnebenen  l^^earten  3U  ©runbe : 

^:sh"''Dh>  DtiZ'D'Ü^lD^tTD.  D\tDJ^D!:"D^*iöDD.  O^arang  bürfte  tt^obl  ber  ©cbluf3 

3»  3icf;en  fein,  fic  fei  an§  bem  ^cbr.  mit  3ii5i^'fHing  unb  33eibülfe  ber  griedi. 
Ueberfe^ung  gemacht. 

7.  Xa  [le  fcbr  frühzeitig  gefertigt  iuorben,  fo  ift  borau§5ufefceh,  bajj  ber  Xert 
bamahs  nod)  ireniger  entflelit  luar.  Xk\]  bciuei^n  aud;  ber  Umftanb,  baf^  bie 
(Sitationen  ber  gried).  ochriftfteUer  ba,  wo  fie  Vnm  bem  beutigen  gricch.  3:ertc 
abiueid)en,  mit  ber  Jtala  übcreinftimmcn. 

8.  Xiv  'iU'rfaffer  bec'  'iUidiC'o  ift  fein  anberer,  ahi  ber  im  ^^^rologc  3.>.  3 
genannte  ^"sefn*,  ber  Wrcfumter  be^  Ueberfeliiery.  (5r  lebte  in '^Iniläftina,  mie 
bicB  anc-  feiner  'ik'fcbreibung  ber  bcbcnv>riefterlidicn  'i'errichtungen  45,  9-21  unb 
5(),  1-21  beruorgebt.  Cb  er  3(r3t,  ob  er  "^Isriefter  getoefen,  ioie  (iinige  nioUen,  ift 
ungeunfv  "^inäj  über  fein  Zeitalter  ift  ein  grof^u*  ©treit,  ba  man  nicht  iüeiß,  ob 
ber  hohe  '^|>riefter  3imon,  iim  er  c.  50  mit  fo  grofsem  i^obe  feiert,  ber  erfte  ober 
zweite  feinC'---'  ^^Jamene  fei,  unb  beibe  boch  ber  3cit  "^^ff'  mi'  ^^^^^  .^^'i^'i^c  ^c»'^ 
einanber  abftebcn;  ferner  nidit  gcnnf]  ift,  ob  unter  bem 'ipbilabelphus  (S'uergetecv 
ber  in  ber  Isorrcbe  ^Iv  8  genannt  ift,  ber  (S'rfte  ober  ber  3^i-'<''te  biefe^  ^l^rmene  ju 
oerftel;en  fei.  Xiefe  Sdnoicrigfeiten  Uieid.)en  inbeffen,  loenn  man  einfadi  im  iHuge 
behält,  bafj  Simon  I.  (310-291)  in  jeber  33e3iel;ung  roeit  über  Simon  11. 
(219-199)  erhaben  fteht,  unb  fomit  auf  feinen  ^-all  hätte  unerunihnt  bleiben 
fönnen,  menn  auch  luirflich  bie  Vobrebe  bem  zweiten  gegolten  liätte.  5lucli  fdion 
Aitiercnonnic^  hielt  bcf^balb  batür,  ha\]  Simon  I.  gemeint  fei.  Unb  iocil  fidi  au^i 
50,  1-21  ergibt,  baf?  ber  Üscrfaffer  ben  Simon  felber  gefel;en,  fo  ift  bie  'iUu'muth; 
ung,   bau  er  bereite  290-280  i\  (Sbr.  geicbricben  l;abe,  ooUfonnncn  begrünbet. 

Xk  Crir.uienbung,  bie  man  mad^t,  baf]  (iuergetC'o  I.  nidU  38  ;3ahrc  regiert  habe 
prolü«^.  V.  8,  wirb  leidit  gelöst  baburdi,  baf^  man  't)a§>  fragliche  38.  ^^ahr  als  haS' 
^^•bensjabr  bes  Uebcrfet^n-s,  nicht  als  ba^  ^Kegierungdjahr  bes  Guergctes  aiminnut. 
Xer  iHusbrucf  „im  38.  ^^abre  unter  ber  rlfegu'ning  ^"^'^'  .UlMiigs  '^stolenuius 
li-uergctes"  forbert  es  fogar.  'li>ollte  bamit  bas  ^iegierungsjabr  gemeint  fein,  fo 
müf5te  CS  heif?en  ,,im  38.  ,Vibre  bes  .SiönigS  .  .  ."       " 

9.  ^er  tieclefiafticus  unirb,  loie  bas  'ouch  ber  Seisbeit,  in  ber5(nfangs3eit  nidit 
gemeinfam  in  allen  Mircbengemeinben  als  göttlidies  "^iid^  anertannt,  weil  er  feine 
Stelle  liatte  in  bem  iion  im  Hebräern  iVberlieferten  Ganon.  3Ulein  allmählid; 
uwib  bie  Ueberzeugung  oon  feiner  .^^^nfvnration  bie  oorberrfdienbc,  wef^halb  er  in 
ben  CSoncilien  oon  .»oi^^Vo,  393,  unb  (Sartbago,  397,  bem  (Sanon  ber  hl.  ^Mtcficr 
einoerleibt  univbe  unb  fortan  unbeftritten  einverleibt  blieb. 

10.  Xk  abgebanbelton  05cgenf täube  reihen  fidi  in  folgenber  Söeif« 
aneinanber: 

I.  .Oauptablbcilung:  S  tn-uc{ifammlnng  c.  1-42,14: 

Ter  SiH>isbcit  Urfprung,  'Kultur  wn'o  Slscrtb  c.  1 ; 
Ermahnung  zur  (ijebulb  unb  3um  äsertrauen  auf  Wott  c.  2; 
"^pflidnen  ber  .Uinber   gegen  bie   CSltern.     (Ermahnung  3Ur  Sanftmuth  unb 
Temutb  c.  3 ; 


I 


k 


ßinleituiii)  ju  tcm  SBuc^c  ^t\\ii  Sirad^.  31 

Grinafinmu-j  jur  ^Barinr^crjii-^fcit.    Sob  bcr  3Bei§ficit  c.  4. 
"ilv-irnuiu-i  inn-  ^i'crincnciibcit,  Unbcftäiibij^fcit,  (^JoldninUüc^fcit  c.  5 ; 
iBabrc  iiub  falfdie  Ai'ciiubicbaft.     (Siiipfcblmu-j  bcr  ^ii^ciöbcit  c.  6; 
iBartunu^  \)or  bcr   oiiubc.     lS-mpKbtinu3  bcr  (ibrfurdit  gci-^cn  GÜcrn  iiub 

'^Uicftcr,  iinh  bcr  33armbcr^ic5tcit  c.  7 ; 
®ittcurco(clii  für  bcii  Umjiaiui  mit  'Jdibcrn  c.  8-0: 
iscrlmltcu  bcö  a^ciicu  :Kci]cutcn.    Xborbcit  bc^^  StoIjC'5.    2Bürbc  ber  Tiigcnb 

iinb  Wüttcc-furdU  c.  1(); 
:iscr|dncbcuc  ^cbcuc^rcjclu  e.  11-12; 
C^icrabrcn  bc-^  UmoiangC'o  mit  WrL'>i3cn  unb  9{cid>cn  c.  13; 
ölüd  bce  ßuten  Wcuni'fene.     'Isom  ernten  (^cbraiid)  bco  ?)?cid)tbum§.     2ob 

bcr  3lHn-Micit.  Scr  'Dicnfdi,  nidit  (^Jott  ift  3dnilt>  an  bcr  oiinbe  c.  14  unb  15 ; 
Tddjt  uiclc,  fonbcru  i]utc  Miubcr  finb  bcr  (Sltcru  ^iubm.     Wottcä  Öcrecf)tig= 

feit  unb  ®cix-bcit  in  :)ici\icnuun  bcr  iÖclt  c.  1(3; 
Sdiüpfmu^  bC'j  :i)Jicnidicn. '  Seine  äBürbe  unb  feine  ^NfUd^ten  c.  17; 
05ottc>5  ÖröBc,  bee  ^3Jtcnfdicu  odnuäcltc.  (Smpfeblunß  ber  :9lvä6ftcnlicbe  c.  18; 
'Äarnuni\  uor  ■J:runfcnbcit  unb  Uujud)!,  Gmpfcbiun.]  bc§  odnueißcuä  unb  ber 

^lufridUivjfcit.  Uuterfdnct)  bcr  iual;rcn  unb  falfcbcn  2i\n'obcit  c.  19; 
^luvjbcit  im  53cftrafen  unt)  3dnucii-^cn,  im  'ißobltbun  unb  l'Hcbcn  c.  20; 
^l^arnnuii  uor  bcr  SüuDc,  bcfonDcr^  Dem  otolse.     3cl)ilDeruni3  bee  ©eifen 

unb  bc5  ulborcn  c.  21 ; 
ü}on  bcr  3dianbc  ber   Jrä^bcit.     58on  t^m  uiujcratbenen  unb  luoblgera^ 

t(;enen  Äinbern.     ison  ber  33curtbeilnng  unb  Scbanblung  ber  3ri;Dren  unb 

SSeifcn.    3>on  bcr  ^^cnnbfcbaft  c  22; 
Öcbet  um  3d>u^  i^or  3ünbc!    SBarnung  tu^r  bem  Scbioören  unb  Säftern, 

üor  äi>obüuft  c.  23; 
i!ob  bc§  ai^icifcn  c.  24; 
5)rei  iuiinfdicn^oiucrtbc  unb  brei  baffcuÄtücrtbc  Thinge.     ^)<ibn  ^inge,  bic  aficr 

3Id>tung  wcrtt)  finö.  ^Die  gvöütc  CluaL  Sic  gröfste  ^^oi^beit  c.  25 ; 
2^^K■' ölürf,  ein  inutee  ^ii'cib  ^u  babcn.    !Dic  öier  entfeßlidien  Singe.    Xa^i 

Unglüd,  ein  böfce  '^cib  ^^u  babcn. 
Sic  brei  betrübenden  unb  ^ie  ;;iuei  gefäbrlidien  Singe  c.  20; 
Öcfabrcn  bcc^  §anöc(cMtanbcc>.    'iib^  hQW  MiUn  crfcnnt  man  hm  Tlmidnn. 

Siegeln  bci^  UnugauvV'-.     Strafe  t»cr  .»öintcrlift  c.  27; 
23arnung  tior  9iad;e  unb   'iscrläumbung.     (S-nnal;nung  jur  Sarmber^igfeit 

c.  28-29. 
.^^inbcrjudit.     Grbattung  ber  Wcfun&bcit  unb  bc-:^   i^crmögcn».     SSnrnnng 

t>or  ^abfndit.     ^JJiäfeg!cit  bei  Sifdi.     iktragen  bei  Waftcreien  c.  30-32 ; 
-ycrfdncbenc  ^'cbenercgcln  c.  33; 
:föarnung  uor  3(bcrglauben.     :JhiGen  bcr  Iserfuclmngcn.    .\>offnung  auf  (^3ott. 

DJiBfallcn  (>3ottc*^   an  \)m  Opfern  Der   G^ottlofcn.     :iivcrtii   ber  wahren 

?vrbnunigteit  c.  34-35 ; 
(>)cbct  um  Befreiung  Pen  ben  ^einbcn,  um  bic  iöcfclirung  bcr  .'ö'^iöen,  um 

ben  Segen  ^^oraelÄ.     :^ebcn'örcgcln  c.  36; 
^r^Mi  hm  iiHibren  unb  fatfclicn  A-reunbcn.     'isorfidit  beitn  9{atbf*(agcn^    Scr 

äßeifc.     Sorge  für  bic  Wefunbbeit.     Sobtcntrancr.    ii>cicbcit  bce  Sdirift: 

gclebrtcn  unb  be»  Münftlcr^^  iinh  ipanblucrfer^.     äi>a»  bie  3Öci»l;eit  tfjut 

unb  iüai-  fic  rcbet  e.  37-39; 
aJlübfale  bcy  menfc(Uid)cn  Sebcn^.     'i'erglcidning  bc^^  a"i>ertbe^3  Pcrfrfviebencr 

Singe.     Ser  2oh.    Ihmx  guten  ülfamcn.     )Son  bcr  nrnbrcn  unb  falf*cn 

Sc^am.     ^cbanblung  ungcratbener  Softer  unb   il^nbcr   c.   40-42,  14. 
3»ifc^enftücf;  ^ob  C^ottcv  au^  bcr  Tumix  c.  42,  15-43,  37. 


32  (Sinteitung  ju  im  SBud^e  3efuö  ©irac^. 

IL  ^anptahti)i\hin%:  ©efd)id)tli(^e  33etrac^tung  über 
grofeeaJiänncrc.  44-50,  23: 


1.  Einleitung  c.  44,  1-15. 

2.  über  ^^cnöd;,  dloc,  ^hvaijam  c.  44,  16-27; 

3.  über  Wloici,  ^laxon,  ^^^Innee«  c.  45; 

4.  über  ^ofue,  Galeb,  bie  3{id)tcr,  Sanuicl  c.  46; 

5.  über  'Jtatban,  S)ainb,  Salonicn  c.  47; 

6.  über  (£lia§,  (SUfäug,  Gjcdiia^,  ^faia^  c.  48 ; 

7.  über  i^üfin^v  ScrcmiaS,  e^cdiiel,  bie  jiüölf  ^rD^f;eten,  Sorobabel,  ^e[u3 
ben  ^ojebed,  9tel)eniia§,  S:^cnüd),  3eini(;,  6et^,  ©em,  Slbmn  c.  49; 

8.  über  Simon,  Dnins  Sobn  c.  50,  1-23. 

6d)Iufe: 

a.  Grn)äbnung  bcr  3<-'itlnge  c.  50,  24-28; 
l).  Unterfcl)rif't  be§  ^l^erfaffer^  c.  50,  29-31 ; 
c.  ^aufgebet  c.  51 . 
(®d;lu[5benicrfungcn  nad;  bauten: 

1)  S^i-'^ifdcn  ben  Spriiden  bes  33ude§  finben  fid;:  c.  1;  4,  12-22;  6, 
18-37;  14,22-15,11;  24;  51,  18-38  ;^ufanimenbängenbe  33elet)rungen 
über  bie  SBeiSbeit  eingcfduibcn,  in  iüeld;en  bie  inenfd)Ud;e  al§>  2tu§W 
ber  göttlic{)en  äßei^beit  unb  (entere  nidt  blo^^  alö  immanente  ©igenfdjaft, 
fonbern  audi  a\§>  iDcfenbafte  ^^'crfon  erfdcint,  ganj  iüie  bei  ©alomon  unb 
im  5il  b.  9isci§beit; 

2)  d^arafteriftifd^  für  gufammenljängcnbc  ©rup^inmg  beä  ^nt;alte§  finb  aud) 
bie  Uebcrid)riften  befS  griedifden  2:erteö:  a.  (Selbftbel;errfd;ung  18, 
30;  b.  eprüdie  20,  27;  c.  Unterridt  für  ben  9)iunb  23,  7;  d.  l^ob  ber 
SBeiöbeit  24,  1 ;  e.  bon  ben  ilinbern  30,  1 ;  f.  üon  ben  eflabcn  30,  33 ; 
g.  von  ben  (>)aftmciftern  35,  1 ;  h.  i^oblieb  auf  bie  Später  44,  1.  ^.) 


In  Ecclesiaslicum  Jesu  filii  Sirach 
PROLOGUS. 

MULTORUM  nobis,  et  magnorum  per  legem,  et  prophetas,  aliosque 
qui  secuti  sunt  illos,  sapientia  demonstrata  est:  in  quibus  oportet  laudare 
Israel  doctrinae  et  sapientiae  causa:  quia  non  solum  ipsos  loquentes 
necesse  est  esse  })eritos,  sed  etiam  extraneos  posse  et  dicentes  et  scribentes 
doetissinios  fieri.  Avus  meus  Jesus,  postquam  se  amplius  dedit  ad  dili- 
gentiani  lectionis  legis,  et  prophetarum,  et  aliorum  librorum,  qui  nobis 
a  j>arentibus  nostris  traditi  sunt:  voluit  et  ipse  scribere  aliquid  horum, 
quae  ad  doctrinam  et  sapientiam  pertinent:  ut  desiderantes  discere,  et 
illoruin  periti  facti,  magis  magisque  attendant  animo,  et  confirmentur  ad 
legitiraam  vitam.  Hortor  itaque  venire  vos  cum  benevolentia,  et  atten- 
tiori  studio  lectionem  facere,  et  veniani  habere  in  illis,  in  quibus  videmur 
sequentes  iniagineni  sapientiae  deficere  in  verborum  compositione.  Nam 
dcficiunt  verba  Ilebraica,  quando  fuerint  translata  ad  alteram  linguam. 
Non  autem  solum  haec,  sed  et  ipsa  lex,  et'prophetae,  ceteraque  aliorum 
librorum,  non  parvam  habent  differentiam,  quando  inter  se  dicuntur.  ^ 


53orretf  ju  trm  53ucfac  3cfu«  <Sira(^.  33 

Nam  in  octavo  et  trigesimo  anno  temporibus  Ptolemaei^  Evergetis  rcgis, 
postquani  i)erveni  in  Aegyptum:  et  cum  multuni  temporis  ibi  fuisscn), 
inveni  ibi  libros  relictos,  non  parvae,  neque  contcninendae  doctrinac. 
Itaque  bonum  et  nece??arium  putavi  et  ii)se  aliquam  addere  diligentiam 
et  laborem  interpretandi  libriim  istum:  et  miilta  vigilia  attuli  doctrinani 
in  spatio  temporis  ad  illa,  quae  ad  tineni  ducunt,  librum  istnm  dare,  et 
illis  qui  volunt  animum  intendere,'  et  discere  quemadmodum  oporteat 
instituere  mores,  qui  sccundum  legem  Domini  proposuerint  vitam  agere. 

1)  b.  b.  trenn  fic  mit  cinantcr  t>cri*|Ii*en  »erben.  —  2)  Ter  bt.  .^irrrni^mui^  Gcrneliue  a 
l'apibe,  9fatalii5  511cranbcr,  3abn,  Wplbbaiicn,  SBclte  crftnncn  in  biefcm  'jptclcnuhiö  II. 
(284-246),  aud)  ^^.^b'l^ibclpbi'ei  unb  (vueri^etc^  I.  [genannt.  Ta  er  jcbect)  nidit  ns  ^abrc 
regierte,  fonbcrn  itiir  25,  fo  luinncn  fie  bie  3abl  38  i^cu  tem  l'cbcneiabre  bc^  c^riccb.  Ucberfegicr? 
(Snfelö  bce(  i^erfaffcri^)  uiib  laffen  biei'cn  jwifdien  ben  ^^^bi'fn  i';;(i  mit  220  auftreten.  ^^Inbcrc 
bagegen  rooücn  'J'tolemauö  \ll.  (14Ö-117)  geltcnb  ntadien,  ber  ebenfalls  ben  23einamen 
©liergeteö  fubrtc,  aud)  ^■'bi^^ecn  genannt  n?urbe,  unb  nel'nien  bag  genannte  ^aiix  aii  Siegte» 
rungiJjabr  beiTelbcn,  wa?  nad)  ber  Ufc^crifd^cn  Sied'nung  ta»?  3a()r  "lol  u.  (Ebrifto  i'ein  bürfte. 
Tai  Ungegrünbcte  biei'er  letzten  5?feinung  ift  in  ber  Einleitung  beiuiefcn  njcrbcn.  —  3)  LXX 

ToZf  fv  Tij  -rrapoiKia  ßvvAofiivotr  <pi}.o^a-dnv. 


Caput  I. 

1.  OMNIS  sapientia  a  Domino  Deo  est^  et  cum  illo  fuit  semper,  et  ef^t 
ante  aevum.^  2.  Arenam  maris,  et  pluviae  guttas,  et  dies  saeculi  quis 
dinumeravit?^  Altitudinem  caeli,  et  latitudinem  terrae,  et  profundum 
aVjyssi  quis  dimensus  est?*  3.  Sapientiam  Dei  praecedentem  omnia'^ 
quis  investigavit?*^  4.  Prior  omnium  creata  est  sapientia,''  et  intellectus 
prudentiae  ab  aevo.  5.  Föns  sapientiae^  verbum  Dei  in  excelsis,  et 
ingressus  illius^  mandata  aeterna.  G.  Radix  sapientiae^**  cui  revelata 
est,  et  astutias  illius  quis  agnovit?  7.  Disciplina  sapientiae"  cui  revelata 
est,  et  manifestata?  et  multiplicationem  ingressus  illius  quis  intellexit? 
8.  Unus  est  altissimus  Creator  omnipotens,'-  etRexpotens,  etmetuendus 
nimis,  sedens  super  thronum  illius  et  dominans  Deus.'-  9.  Ipse  creavit 
illam  in  Spiritu  sancto,'-  et  vidit,  et  dinumeravit,  et  mensus  est.  10.  Et 
efi'udit  illam  super  omnia  opera  sua,  et  super  omnem  carnem  secundum 
datum  suum,  et  praebuit  illam  diligentibus  se.  11.  Timor  Domini  gloria,'^ 
et  gloriatio,  et  laetitia,  et  Corona  exultationis.  12.  Timor  Domini  delec- 
tabit  cor,  et  dabit  laetitiam,  et  gaudium,  et  longitudinem  dierum. 
13.  Timenti  Dominum  bene  erit  in  extremis,  et  in  die  defunctionis  suae 
benedicetur.'*  14.  Dilectio  Dei  honorabilis  sapientia.  15.  Quibus  autem 
apparuerit  in  visu,'^  diligunt  eam  in  visione,  et  in  agnitione"'  magnalium 
suorum.  IG.  Initium  sapientiae,  timor  Domini,  et  cum  fidelibus  m  vulva 
concreatus  est,'^  cum  electis  feminis  graditur,'^  et  cum  justis  et  fidelibus 
agnoscitur. '^  17.  Timor  Domini,  scientiae  religiositas.  18.  Religiositas 
custodiet  et  justificabit  cor,  jucunditatem  atque  gaudium  dabit.  19.  Ti- 
menti Dominum  bene  erit,  et  in  diebus  consummationis  illius  benedice- 
tur.  20.  Plenitudo  sa})ientiae^"  est  timere  Doum,  et  plenitudo  a  fructibus 
illius.^'  21.  Omnem  domtim  illius^^  implebit  a  generationibus,"  et 
receptacula  a  tbesauris  illius.-^  22.  Corona  sapientiae,  timor  Domini, 
replens  pacem,^-^  et  salutis  fructum:  23.  et  vidit,  et  dinumeravit  eam: ^*^ 
utraque  autem  sunt  dona  Dei.'^  24.  Scientiam,  et  intellectum  prudentiae 


34  Tiai  mö)  3efu?  ©irac^.  1,  1—20.  ^im.  1—20. 

sapientia  compartietur:^  et  gloriam  tenentium  se,  exaltat.  25.  Radix 
sapientiae  est  timere  Dominum:  et  rami  illius  longaevi.^  26.  In 
thesauris  sapientiae  intellectns,  et  scientiae  religiositas:  execratio  autem 
|>eccatoribus  sapientia.  27.  Timor  Domini  expellit  peccatum:  28.  nam 
(|ui  sine  timore  est,^*  non  poterit  jiistificari:  iracundia  enim  animositatis 
illius,^"  subversio  illius  est.  29.  Usque  in  tempus  sustinebit  patiens,  et 
l)0stea  redditio  jucunditatis.^'  30.  Bonus  sensus^^  usque  in  tempus  abs- 
condet  verba  illius, ^^  et  labia  multorum^^  enarrabunt  sensum  illius.^ 
31.  In  thesauris  sapientiae  significatio  disciplinae:^"  32.  execratio  autem 
pcceatori,  cultura  Dei.^^  33.  Fili  concupiscens  sapientiam,  conserva 
justitiam,^  et  Deus  praebebit  illam  tibi.  34.  Sapientia  enim  et  disci- 
]>Iina  timor  Domini:  et  quod  beneplacitum  est  illi,  35.  fid-es,  et  mansue- 
tudo,  et  adimplebit  thesauros  illius.'^  36.  Ne  sis  incredibiiis  timori 
Domini:  et  ne  accesseris  ad  illum  duplici  corde.  37.  Ne  fueris  hypocrita 
in  conspectu  hominum.  et  non  scandalizeris  in  labiis  tuis.^^  38.  Attende 
in  illis/**  ne  forte  cadas,  et  adducas  animae  tuae  inhonorationera,  39.  et 
revelet  Deus  absconsa  tua,  et  in  medio  synagogae  elidat  te:  40.  quoniam 
accessisti  maligne*'  ad  Dominum,  et  cor  tuum  plenum  est  dolo  et  fallacia. 

1)  Tic  SDeiöbeit  ift  Mcr  ^undc^fl  aU  Stiienfitaft  ^Jotte^  ju  faffen,  bie  e»tg  ift,  wie  er,  ja  bif 
er  fctbrt  il't.  I^a  Utoä)  3?.  4  ijon  einer  (irfiöaffunc?  ober  sielmcbr  ^crscrbrintiunv]  tiefer 
iöciebcit  bie  9icbc  ift,  fo  ift  bvtrutiter  notlwenbii^  aucf)  bie  5Weite  '»Perfon  in  ber  i'^ottbeit  ^u 
s>crileben,  tic  au?  ber  erftcrn  \\U  ibrent  ';].VinciD  bcri^or^Cijancicrt.  di  ift  überfiep  aucf)  atte 
©cijbcit,  bie  bem  ^JJenfcben  bunt  bie  uncrfd^affcne  aSeieib'eit  ju  Xbcil  i^eworben,  ju  »erfteben, 
ba  aIle^2Dci3beit  ter  j^efd)affencn  2Defen  ibrcn  Urfprunii  in  ber  uneri'd)ajfencn  9Bei?beit  bat,  — 

'2}    LXX  Kru  //fr'   ai'Tiiv  lartv   nq  tov  aLC)va.  —  i}  1    LXX  c^noL-dufjaEi.  —  -l)    feblt  int  Cöriccb., 

ra  ber  3at3  furtt  et   ftd)  an  sapientiam   anüt[ief?t.  —  o)  f.  i.  (Sir.  —  6)  kitxviäai. — 

I)  tKTiarai  Uxun  fowobl  oon  ber  ewic^en  alei  ^eitiicben  .^croorbriniiung  genommen  werben, 
rie  ewige  SfUiV'";!  t«f<5  '-ßatera  ifl  tie  ewige  ^^ilbung  unb  (£r^euguiig  beg  Sobne?.  Tie 
U'itlicfte  3eugung  ift  bie  Silbung  unb  (Erzeugung  be?  Söbncj*,  a(ei  tii  ^^ogoi5,  in  ben  Wenfc^en 
mitteles  tix  Cffenbarung,  b.  b.  t>ie  4?cryorbriugung  bimmlifcbcr  ©eiäbcit  in  ber  ^ecle  be« 
"WenfiAcn.  i.'odi  unb  3teifd)l  baben  bie  ^Hnfiitt,  ba§  bier  bie  „fdiaffenbe"  ©ei^beit,  welche  »on 
(iwigfeit  bei  (i)ott  i|l  (sapientia |,  oon  ber  gcfdiaffenen  (intelleetus  prudentiae,  crvveatc  ^povr/aeui) 
wobl  unterKi)iebcn  werbe,  intern  le^itere  tic  bcm  Wenfcben  mitgctbeilte  (£rfenntni§  fei,  unb 
inwiefernc  fie  „(Jrfenntnif;  ber  ffiiffenfcfiaft,"  b.  b.  bie  b5if)fte,  "wabre  ?ß:isbeit  fei,  auf  ber 
rffcnbarung  unb  bcm  f^efe^e  '^otteä  beruhe.  3(aein  wenn  man  bie  Stede  i^orurtbeilgfrei 
befraittet,  evgicbt  fiit  biefer  Untcrfc^ieb  nicht.  Ter  intelleotus  prmicntine  \\i  nivtr?  ^lnbcre? 
al3  bie  sapientia,  umfomebr,  ba  ex  aevo  babci  ftebt.  tie  beiben  genannten  t£regeten  füblen 
e?  feibcr,  baj)  ber  Unterfc^ieb,  ben  fie  annabmen,  niitt  reci)t  baltbar  fei;  bcnn  fie" fegen  gleich 
bei :  „3m  legten  'iJrunbc  ift  ba«  „^2i3ort  'iJottes,"  ber  5obn,  alei  ber  iitcrmittter  a'tler  göttlichen 
''3)?ittbeilung  an  bie  Wenfchen,  auch  bie  einzige  Cueße  ber  wahren  ffiei^beit;"  Prov.  8,  1. — 
8)  f.  i.  '^r.  ber  rom.  'iluesgabe.  Der  ^?lii?Drui  fons  saoieutiae  ift  bier  figürlich  ju  nehmen 
unb  bebeutet  „bie  Quelle,  bie  ciui  ber  ®ei?beit  flictJt."  — 9)  b.  b.  ihre  2öcge.  —  10)  b.  h. 
bii'  ©.ir5cl,  bie  in  ber  ®cii(öeit  ift  unb  ^u  allem  'shuen  ben  Stnfang  mad)t;  f.  2?.  25. — 

II)  f.  t.  (iJr.  unb  bebeutet  fooiel  al?  „V'eiue  ber  ®ei?beit."  —  ii)  f.  i.  CiJr.  —  13)  sc. 
est.  Die  5^uri-ht  (iJotte^  erjcugt  (£bre  unb  3lubin  unb  ^reube  u.  f.  f.  2Bie  faft 
immer,  bebeutet  auch  bier  bie  J^urcht  'Botte^  ni-tts  ^:j(nperc^,  aU  „."Tlcligion."  — 
14)  Fi)f>i'/aet  x<ii>'v.  '-ö.  14  uub  1')  fehlen  in  ben  meiften  grieit.  (lobiced.  —  1-5)  Der  'J^erfaffer 
mag  bier  Die  ocrKttebcnen  (£rfch:inungcn  'sKnte?  int  ^Jluge  gehabt  haben,  beren  foinele  i^romme 
bes  %.  'B.  gewürbigct  worben.  —  lö)  „ob  bcä  'Jtnblicfc?  unb  ber  Srfenntni§  feiner  SBunber* 
tbaten."  —  17)  fficnn  f^iott  gewiije  iJ^IK-nfchen  befonbcr«  begnabigt,  fo  legt  er  ben  'SJrunb  baju 
fchon  in  ben  erften  Diitüouttonen,  wie  baffclbe  au.t  bei  .Tob  2S.  2S;  Ps.  HO.  10  auögefprochen 
ift,  unb  wie  u  ftch  bei  ^obanneö  bem  Idufcr,  am  ;Huifallenoftcrt  aber  bei  Waria,  ber  Wutter 
<^Unte5,  ^eigt.  —  18)  Tj.^,  bie  JDeiabeit,  b.  h.  bie  höhere  ©eieibeit,  fclbft  ben  ijrauen,  bie  boch 
in  ber  (^efetlfchaft  eine  untergeorbncte  Stellung  einnebaten,  ]n  Ibcil  wirb,  füll  al6  ^.öewei*  ber 
S?reigobigteit  '^otteji  erfcheincn.  "ßlxn  muf)  bier  ein  bie  aueerwdblten  grauen  bcö  3t.  'S.  benfen, 
wie  5ara,  iJtebeffa,  OJfiriam,  Debora,  t£fther,  ^ubitb  u.  a.  kuI  ncrä  äpdpü.Tuv  ^t:u£Aiov  alüvo^ 
ti'öaaevae  „unb  bei  bett  -Dfenfch.'n  fi)lug  fte  ihre  ©obuung  für  immer  auf." —  19)  Kai  ine m 
TOV  aTrepfiarnc  ahr'jv  iu-riaTev^ij^yrai.  „uub  fie  wiro  bei  beren  'Jtat^fommen  ocrtrauenäuoß 
wo^iien,"    Die  3Scrfe  17,  18,  19  f.  i,  (ör.  —  20)  n-Ava/^ow)  (7o<»iaf  „giille  ber  Sßei^^eit,  ober 


t)ai  33uc^  3efuö  Sirac^.  1,  20—40.  2Inm.  20—41.  35 

«ppacubung  bcr  3I?cie;bcit."  (i^  n<ic\t  lut,  \vi(  bic  ,"^-ur6t  f^kntc^,  bie  fonft  bcr  ^lnfan^  ber 
SBciölKit  iiciuiiint  wirb,  ()icr  bereu  lUMIeuMin»)  i^cuaunt  UHn•^eu  föiutc.  ??uiu  fiibftituirc  flvttt 
„i^iircbt  rikntei?"  nur  ba^  iLuM-t  „iKelisiioiitat/'  fo  ers^iL't  ftd)  ^cr  ''^(ufütluf;  'oon  \dH. 
5l?eliaio|ität  x\t  aüe>5  (^hitcu  "^difaiiii  ll^^  "iH^üeuMinji.  —  iJI)  /i«'  //n^rrr/a;  «iVr-ix;  .itm  rtOi- 
^:a/>-"c:.^'  aiV//f  „uuf  mad>t  ftc  tniufcn" '0011  i^rcu  Anulueii."  —  iJi)  Ta  bier  uiif  im  (>l|icni>cn 
immer  sapicntiti  ba?  ^rubjcft  irt,  fo  foüte  eci  heifieii  doiumn  su;iiii,  niitt  ilomuiu  illius.  — 
2rj)  „mit  (ivu'UiiniiTen."  t-t&v/iyud-oiv  „mit  ^cm,  anv?  iH-rlaujieiuMverth  i|t/'  Tcrefer:  „nüt 
fiJltliduni  5peifeii."  —  24)  ä-o  r^jv  ynn-y^iinrw  arTi/j:  „mit  ibren  ivrüditen."  —  iJ->)  äi'a>*(i>/wv 
fipz/iv/r  h-ai  (.•}/r/ai'  mwuc  „jle  briuiiit  Jvvi.'pc  un^  '^V;|"uuMH'it  ^cr  .^^»ciluiui  (oodfommcne  (sH^funt" 
bcit)  beroor."  —  2C»)  sc.  Dens."  (^3ott  iiämlid)  i|t  e?,  ^cr  Die  ii3cii?bcit  in  bcm  WcnfttciMur 
erfd)cinunii  siebrvidu  unp  flcorbnct  bat.  '?fad)  'JKIioii:  „fte  (bic  ,'^iirdu  (skutees)  ficbt  fic 
SBcicbcit  uni'  jablet  fic."  —  27)  h~<'/ißii>/fft-  „er  C[0\]  l'ie  reidilidi  an?;"  wobei  man 
fbcr  „(sknt,"  a(?  croö/a  für  ba^^  Subjcft  nebmeu  bürftc.  ^nPcffen  nebt  eö  auf  (Sine?  binau?.  — 
28)  LXX  fiaKpori/upeva/^  „(au;T|ee;  Vebcii."  Tie  i'erfc  2ü  u.  27  f.  i.  (^5r.  —  29)  ^vuo? 
äf^fKof  „ein  uuvicrec^ter  ,]\>xn  fanü  uid)t  !-(crcd)tfertiiU  werben."  —  ^50)  ?}  yap  pn-?/ rov  ^ivfiov 
ai'Toi  tttCjgic  'ai.Toh  „beuu  feinci?  ,^n-nei5  Unjicftitnt  ift  fein  (Vall,"  P.  l).  bc?  'i'^fenfcfeen.  — 
31)  äiwUjact  EV(ppoavv7i^  „(STCUt'f  »1-M»"^  tbm  'ocviU^lten,"  wa;5  cr  iielitteu.  —  r52)  f.  i. '^r.,  ipo 
be^balb /io/cpdii^ii.aof,  patiens,  bao  ^ubjeft  beei  iHM-bervicbeuDcn  2at3Co,  aud)  alö  2ubieft  Piefeö 
®a&e>?  ani^enommen  werfen  ntuf;.  —  3-i)  \\^\i  beijjen  verba  sua.  —  '5'!)  -mrCör  „Per 
ökaubiiicn,"  oPer  Per  JHccbtf*affenen."  —  rl-5)  ovreaiv  „feinen  inM-ftanP,  feine  (fini'iibt." — 

36)  ~apa,iii'/Ji  t-mri/ujic  „ijclebrtc  SprÜAc." —  37)  d^enat ,',eia  „(^JOtteöfurdU."  —  38)f'a- 
ripT/aov   tvro'/.nc    „baitC     Pie     '^k'bOte."  — •  3J))      Kai     h     Toig    je'/eff/    cov    Tzpöri'xe    „Unb     gi6 

5(d)t  auf  beinc  \?ippcn."  —  40)  p/  ^'fri/'oi  amvröv  „crt)cbe  Did)  nid)t."  —  41)  oh. 


Caput  IL 

1.  Fili  accedens  ad  servitutem  Dei,  sta  in  jnstitia,  et  timore,'  et 
praepara  aniraam  tuam  ad  tentationem.  2.  Deprime^  cor  tuum,  et 
sustine:  inclina  aurem,  et  siiseipe'  verba  intellectus:  et  ne  festines  in 
tempore  obductionis.^  3.  Sustiiie  sustentationes  Dei:^  coiijungere  Deo, 
et  sustine,^  ut  crescat  in  novissimo  vita  tua.^  4.  Omne,  qiiod  tibi 
applieitum  fuerit/  accipe:  et  in  dolore  sustine,  et  in  humilitate^''  tua 
patientiam  habe:  5.  quoniam  in  igne  probatur  aurum  et  argentura,^ 
homines  vero  receptibiles'"  in  Camino  humiliationis.  0.  Crede  Deo/'  et 
recuperabit  te;^-  et  dirige  viam  tuam,  et  spera  in  illum.  Serva  timorem 
illius,^  et  in  illo  veterasce.  7.  Metuentes  Dominum  sustinete  misericor- 
diam  ejus:  et  non  deflectatis  ab  illo  ne  cadatis.  8.  Qui  timetis  Dominum, 
credite  illi:  et  non  evacuabitur''^  merces  vestra.  9.  Qui  timetis  Dominum, 
sperate   in    illum :'^    et   in   oblectationem    veniet^^    vobis   misericordia. 

10.  Qui  timetis  Dominum  diligite  illum,  et  illuminabuntur  corda  vestra. 

11.  Respicite  filii  nationes  liominum:'"  et  scitote  quia  nullus  speravit  in 
Domino,  et  confusus  est.  12.  Quis  enim  permansit  in  mandatis  ejus,*^ 
et  derelictus  est?  aut  quis  invocavit  eum,  et  despexit  illum?  13.  Quo- 
niam pius  et  misericors  est  Deus,  et  remittet  in  die  tribulationis  peeeata: 
et  protector  est  Omnibus  exquirentibus  se  in  veritate. '*  14.  Vae  duplici 
corde,^^  et  labiis  scelestis,^  et  manibus  malefacientibus,-"  et  peccatori 
terram  ingredienti  duabus  viis.  15.  Vae  dissolutis  corde,^'  qui  non 
credunt  Deo:  et  ideo  non  protegentur  ab  eo.  16.  Vae  his,^  qui  per- 
diderunt  sustinentiam,  et*  qui  dereliqucrunt  vias  rectas,  et  diverterunt 
in  viaspravas.'  17.  Et  quid  facient,-^  cum  inspicere  coeperit  Dominus? 
18.  Qui  timent  Dominum,  non  erunt  incredibiles  verbo  illius:  et  qui 
diligunt  illum,  conservabunt  viam  illius.  19.  Qui  timent  Dominum, 
inquirent  quae  beneplacita  sunt  ei:  et  qui  diligunt  eum,  replebuntur 

Ü  e  d)  n  e  r:  Jp.  2d)rift.  %.  %.  III.  3 


36  Tai  S3uc^  Sefuci  ^irac^.  2,  1—22.  2linn.  1—27. 

lege  ipsiiis."  20.  Qui  tiinent  Dominum,  praeparabunt  corda  sua,  et  in 
conspeetu  illius  sanctificabunt"  animas  suas.  21.  Qui  timent  Dominum, 
custodiunt  mandata  illius,  et  patientiam  habebunt  usque  ad  inspectionem 
illius,^  22.  dicentes:  Si  poenitentiam  non  egerimus/  incidemus  in 
manus  Doinini,^'  et  non  in  manus  hominum.  23.  Secundum  enim 
magnitudinem  ipsius,  sie  et  misericordia  illius  cum  ipso  est. 

1)  f.  t.  Tsh-.  —  2)  ti-&vvov  „riefte  iicrabc."  Tic  Sirtina  übcrfcl^t  diriere.  —  3)  iTrayuyy^. 
Dicfc^  ^ricit.  Sort  batfcbr  oidc  ^.Bcrciitin'.iicn,  al?:  „.g^crlnnfübniiui,  'Jlnlocfuni^,  9in3U9,  .^inju» 
fücjunji,  iH-rmcbrunp."  3'»  Tcutfitcn  fann  man  bicr  füj:ilid)  iibcrfcljcur  „5ur  3nt,  t'a  etiraö 
foinmt."  —  4)   „crtrai^c,  ttm?  tir  (sjctl  aiifcrlfjU;"  f.  i.  '^3r.  —  3)  kuI  /ui/  ä-oarf/c.  —  6)  'tva 

av^7/T^yC.  —  7)   ö  iäv  *n-«^-^7/  cm   „UMö  rir  rt'!^crfa^rcn  mail."  —  8)   nal  «>  a/./ayuaai  TO-fivü- 

oeüq  aov  fiaKpoöl/a/aov  „unl  bd  t(n  ©cdM'cIfaUcn  tix  Xcnüitbiviun»^  bc»rabrc  tit  WcMtlb."  — 
9)  ;r/^''ffof. —  10]  (hKToi  „tk  9lniicni-bincn,"  t.  b.  tu  Vi(blin({c  Csictui.  —  11)  avrü. — 
12)  Kai  fii'r/'///ii'ETai  (tov  „uHli  Cr  irirt'  |ut  fcincr  annehmen."  —  13)  ov  /jt/  wraiay  „nicbt  wirb 

fcblcn  ttX  \.'Obn."  —  14)   i'/.-iaarf  eli  (rjU^a.  —  lo)   K-CÜ  tic  ev(f)piiahrr/v  a'iüvoQ  Kai  tAfovQ   ,,Unb 

auf  ^ic  J^rcu^c  t>cr  (£n.Miifcit  unt  ^cr  (Erbarmun;^,"  f.  i.  bcffct.  Xcnn  für  veniet  ijl  fein  ST^ort 
»orbanbcn.  —  1(>)   elq  äp^aiac  yevmc  „anf  Tic  alten  (^)cfitlcdUcr."  —  17)  ti>  tu  (poßu  av-ov. 

IS)    'ial  ao.r/niv  äfiap-ia<:  k<ü  ai'.i^ei  iv  Kaipii  ^/.iijitoj^.  —  1  i)  )  KapiViat^  ^EÜalc,  ,,ten  feicjeU  ^Crjen," 

20)  nnpttpfvai^  „erfct)ljfftcn  Jpänren."  —  21)  Kapiha  TapEi/uery  „tcm  fd^Iaffen  ^crjen."  — 
22)  oval  ijüv.  —23)  Ti  -<)i/,Gi:7f;  —  2'4 )  „R'^crDcn  jicfättiiit  an  feinem  rs3cfei3e."  —  2<5)  raTrei- 
vüaovat.  i\  i>]  f.  i.  (s\x.  —  2<>)  „bi?  \\\xa  fifkririue,"  o^er  nact  5ltlipli:  „bi?  er  fie  erlöil."  — 
27)  9?ait  tern  (siricdi.  bürftc  fidi  bicr  ^er  Sinn  criV'ben:  iCnr  ropücn  (lieber)  in  ^ie  •f'änJe 
ß)ottc^  faücn,  unb  nic^t  in  bic  Jpänbe  bcr  2J?enfd}en;  tcnn  fo  grcp  er  ift,  fo  barmbcrjig  ift  er. 


Caput  III. 

1.  Filii  sapicntiae,  ecclesia  jnstorum:  et  natio  illorum,^  obedientia  et 
dilectio.  2.  Judicium  patris^  andite  filii,  et  sie  facite  ut  salvi  sitis. 
3.  Dens  enim  honoravit  patrem  in  filiis:^  et  Judicium  mätris  exquirens, 
firmavit  in  filios.''  4.  Qui  diligit  Deum,  exorabit  pro  jjeccatis/  et 
continebit  se  ab  illis,  et  in  oratione^  dierura  exaudietur.  5.  Et  sicut 
qui  tliesaurizat,  ita  et  qui  honorifieat  matrem  suam.  6.  Qui  honorat 
patrem  suum,  jucundabitur  in  filiis,  et  in  die  orationis  suae  exaudietur. 
7.  Qui  honorat  patrem  suum,  vita  vivet  longiore:  et  qui  obedit  patri,' 
refrigerabit  matrem.  8.  Qui  timet  Dominum  honorat  parentes,^  et 
quasi  dominis  serviet  bis,  qui  se  genuerunt.  9.  In  opcre  et  sermone,  et 
omni  patit'iitia"  honora  patrem  tuum,  10.  ut  superveniat  tibi  benedictio 
ab  eo,  et  benedictio  illius*^  in  novissimo  maneat.  11.  Benedictio  patris 
firmat  domos  tiliorum :  maledictio  autem  matris  eradicat  fundamenta. 
12.  Ne  glorieris  in  contumelia  patris^  tui:  non  enim  est  tibi  gloria,  ejus 
confusio;  13.  gloria  enim  hominis  ex  honore  patris  sui,  et  dedecus 
filii  pater'  sine  honore.  14.  Fili  suscipe  senectam  patris  tui,  et  non 
contristes  eum  in  vita  illius:  15.  et  si  defecerit  sensu,  veniam  da,  et  ne 
spernas  eum  in  virtute  tua:  eleemosyna  enim  patris'"  non  erit  in 
oblivione.  10.  Xam  pro  peccato  matris\estituctur"  tibi  bonum,  17.  in 
justitia  aedifjcabitur  ti])i,'-  et  in  die  tribulationis  commemorabitur 
tui:  et  sicut  in  sereno  glacies  solventur  peccata  tua,  18.  Quam  malae 
famae  est,"  qui  dcrclinquit  patrem:  et  est  raaledictus  a  Deo,  qui 
exasperat  matrem.  10.  Fili  in  mansuetudine  opera  tua  perfice  et  super 
homuium  gloriam  diligeres.'*  20.  Quanto  magnus  es,  humilia  te  in 
Omnibus,  et  coram  Deo  invenies  gratiam;  21.  quoniam  magna  potentia 
Dei  solius,^  et  ab  humilibus  honoratur.     22.  Altiora^^  te  ne  quaesieris, 


t>ai  33«c^  3efu<}  ©irac^.  3,  1—34.  5Inm.  1—28.  37 

et  fortiora  tc  nc  scrutatus  fiieris:  sed  quae  praecepit  tibi  Deus,  illa  cogita 
semper,  et  in  pluribus"  ejus  ne  fiieris  curiosus.  23.  Non  est  enim  tibi 
necessarium  ca,  quae  abseonciita  sunt,  vidcre  oculis  tuis. '"  24.  In  super- 
vacuis  rebus  noli  scrutari  multipliciter,  et  in  pkiribus  operibus*' ejus  non 
eris  curiosus.  25.  Plurime  enim  super  sensum  lioniinuni  ostensa  sunt 
tibi.  20.  Wultos  quoque  suj)plantavit  suspicio  illoruni,"'  et  in  vanitate 
detinuit  sensus  illorum."*  27.  Cor  durum  babebit  male  in  novissimo: 
et  qui  amat  periculum,  in  illo  peribit.'^  28.  Cor  ingrediens  duas  vias, 
non  habebit  successus,  et  pravus  corde  in  illis  scandalizabitur.^"  29.  Cor 
nequam-'  gravabitur  in  doloribus,"^  et  peccator  abjiciet  ad  peccandum. 
30.  Synagogae  superborum^'^  non  erit  sanitas:  irutex  enim  peccati 
radicabitur  in  illis,-*  et  non  intelligetur.^  31.  Cor  sapientis  intelligitur 
in  sapientia,-^  et  auris  bona  audiet  cum  omni  concupiscentia  sapientiam.^ 
32.  Sapiens  cor,  et  intelligibile  abstinebit  se  a  peecatis,  et  in  operibus 
justitiae  successus  habebit.  33.  Ignem  ardentem  extinguit  aqua,  et 
eleemosyna  resistit  peecatis:'"  34.  et  Deus  prospector  est-'*  ejus  qui 
reddit  gratiam:  meminit  ejus  in  posterum,  et  in  tempore  casus  sui 
inveniet  firmamentum. 

l)  „ihre  9?a*fomincnf(i)nft;"  nac*  5lnbcrn  „if^rc  iiciiltid)cn  ?^nicbtc."  3?.  1  f.  i.  ®r. — 
2)  ifjov  Tor  -arfwr.  —  3)  ettI  rtKvoi^'  „)>ox  tcii  Äinbcrn."  „ß3ott  bat  bcm  3>atcr  Sbre  (itnb 
Stnfeben)  gegeben  V'or  bcn  itinbcrn."  —  4)  Kai  Kpimv  fir/rpöc  iaTspiuaei' (<p' vloic  „nnt>  hat 
gcfejtigt  baö^idncrliche  3(nfebcn  ber  Wutter  über  btc  Äinbcr."  —  3)  ö  -ifiüv  Tvarepa  tSiMiotTai 
ä/iapriar.  —  (>)  f.  i.  (sSx.  —  7)  ö  e'iraKnvuv  Kvpiov.  —  8)  S?  bat  leibet  afle^ctt  fo  pflicbt^^cr' 
geiJene  Jrtinber  gegeben,  bie  ba,  wenn  fie  mannbar  getrorben,  ibre  t? bre  tareinfeljen,  ben  i^tter 
ju  bemütbigen,'  itun  bie  J^errfcbaft  awi:  ben  Jpänben  \x\  irinben,  ibn  ^u  i?erb5bnen,  jn  oerlacben. 
J^or  fcicbem  (sh-euel  n\unt  bier  ber  bl.  (M\\.  —  J)»)  iifrvp.  —  10)  b.  b.  ba?  Wate,  ba6  matt 
an  bem  intter  tbiit.  —  II)  f.  i.  ß^r.,  n>o  fcgleicb  i*.  14  rermittelbar  folgt:  Kni  arri  dunpru'jy 
T7pocavoiKoih)fu/ih}mrai  aoi  „unb  c?  »irb  für  btc  -Sünben  (rie  bu  begangen)  in  3?ecbnung  gebra*t 
»erben,"  iras«  in  ber  i'ulg.  ben  i>.  17  beginnt.  —  12)  sc.  doums.  b.  b.  bu  unrü  eine  gerechte 
9?acbfommenfdiaft  baben.  LXX  wie  bei  i^  16  eben  angejeigt  irorben.  —  l^i)  <■>  A/anomior. 
14)  r-o  ävx^pu-(iv  ötKTov  „t>or  bem  fctuilibarcn  'DJfanne,"  'i)iad)  ber  i^ulg.  „fo  wirft  du  nebfi 
ber  Sbre  ber  9}ienfd)en  aud)  ibre  i'iebe  gewinnen."  —  lo)  ^'«^^"'^'^7'«  ..ifaei  \\\  fetwierig  i)^  für 
bid)."  — lö)  f-  i-  ®i".,  xoii  ber  5a"t3  i^.  i22  lautet:  „Xu  bcbarfft  nicbt  beö  i'crborsiencn." — 
17)  i-Tz/Mvr/aev  /'/  v-ö'/j/pr  „bat  bcr  Uebemuitb  irregeführt."  —  IS)  kcü  virövnia  Kovr/päüXlndT/af 
öiavoiaq  ai'Tüv  „unb  bi3fer  Xünfel  bat  ibren  Sinn  i^erfebrt."  —  19)  ty/Tredeira«  „wirb  binein 
faßen."  3?.  28  f.  i.  (^3r.  —  20)  „fmnmt  uim  §atle."  —  21)  Kapihn  oKAvpn  „baö  bartc  Jperj/' 
b.  b.  ber  Sigenfinnige,  iH-rmeffenc,  1  ünfelbafte,  ber  feine  ÜOarnung  annimmt.  —  22)  ttui-.uc 
„er  belabet' fid5  mit  ''??iübe  unt  ^^Irbeit"  bunt  fein 'sh-übeln.  —  23)  i-a^u-ji/  V7zep7/(i)ävnv  ovk 
ianv  iaaic  ,.^\\6  Über  ben  5to^  fommt,  e^  beffert  ibn  nid^t."  —  24)  tppi:o)KEv  h  n'rrü  „bat  in 
ibm  Surjel  gefaf;t."  —  23)  (havor/^i/aFrai  rrapajhAt/v  „finnt  auf  Vebrfprüd^c."  —  26)  ^ni.  oh 
(iKpoaTov  iirn^vfiia  aoöo'v  „uup  ein  bord)cnbe^  Dbr  ift  beö  JiDcifen  S?unfd)."    3?.  32  f.  i.  C^^r.  — 

27)    s^i?.acreTai   „Wirb    fübnen."  —  28)    6  nrraiTnihilovr  x''P'TunJn'^'V'<'-'-  ^'^C 'a  ßcrä  rnvTa,  koI 

iv  Kaipü  wruaeui  tvpr/art  arr'/pty/ia  „ber  ®nabcn  erwei|l,  5enft  an  bie  Jufwnft,  unb  jur  3cit  bcd 
Unglüdö  wirb  er  eine  5tüJje  finbcn." 


Caput  IV. 

1.  Fili  eleemosynam'  pauperis  ne  defraudes,  et  oculos  tuos  ne  trans- 
vertas^  a  paupere.  2.  Animam  esurientem  ne  despexeris:^  et  non  exas- 
peres  pauperem  in  inopia  sua.  3.  Cor  inopis  ne  afflixeris,*  et  non  protahas 
datum  angustianti.^  4.  Ivogationem  contribulati  ne  abjicias:  et  non 
avertas  faciem  tuam  ab  egeno.   5.  Ab  inope  ne  avertas  oculos  tuos  propter 

3* 


38  Daö  5Bu(^  3cfuö  eirad).  4,  1—7.  ^nm.  1—8. 

iram:^  et  non  relinquas  quaerentibus^  tibi  retro  maledicere:  6.  maledi- 
centis  eiiim  tibi  in  amaritudine  animae  exaudietur  deprecatio  illiiis: 
exaudiet  autein  eum,  qui  feeit  illum.  7.  Congregationi  pauperum^  alTa- 
])ileiii^  te  facito,  et presVjytero  humilia  animam  tuam,'"  et  magnato  humilia 
Caput  tunm.  8.  Declina"  pauperi  sine  tristitia'"  aurera  tuam ,  et  redde 
debitura  tuum,^^  et  responde  illi  pacifica  in  mansuetudine.  9.  Libera 
eum,  qui  injuriam  patitur  de  manu  superbi:  et  non  acide  feras  in  aniraa 
tua. '^  10.  Tu  judieando  esto  pupillis  misericors  ut  pater,'*  et  pro  viro  matri 
illorum:  11.  et  eris  tu  velut  filius  Altissimi  obediens,'"  et  miserebitur 
tili  magis  quam  mater.^^  12.  Sapientia  filiis  suis  vitam  inspirat/''  et  sus- 
cipit  inquirentes  se,  et  praeibit'"  in  via  justitiae;  13.  et  qui  illam  diligit, 
diligit  vitam:  et  qui  vigilaverint  ad  illam, ^''compleetentur  placorem  ejus.^^ 
14.  Qui  tenuerint  illam,  vitam '^  hereditabunt:  et  quo  introibit,  benedicet 
Deus.  15.  Qui  serviunt  ei,  obsequentes^^erunt  sancto:  et  eos,  qui  diligunt 
illam,  diligit  Deus.  Iß.  Qui  audit  illam,  judicabit  Gentes:  et  qui  intuetur 
illam,^'  permancbit"  confidens.  17.  Si  crediderit  ei,'^  hereditabit  illam,  et 
erunt  in  conlirmatione^^  creaturae  illius;  IS.  quoniam  in  tentatione^* 
ambulat  cum  eo,  et  in  primis  eligit  eum.  11).  Timorem  etmetum,et 
probationem'**  inducet  super  illum:  et  cruciabit  illum  in  tribulatione  doc- 
trinae  suae,^*^  donec  tentet^^  eum  in  cogitationibus  suis,''''  et  credat 
animae  illius.  20.  Et  firmabit  illum, ^^  et  iter  adducet  directum  ad 
illum, ''^  et  laetificabit  illum,  21.  et  denudabit  absconsa  sua  illi,  et 
thesaurizabit'"  super  illum  scientiam  et  intellectum  justitiae.  22.  Si 
autera  oberraverit,^'  derelinquet  eum,  et  tradet  eum  in  manus  inimici 
8ui.*^  23.  Fili  conserva  tempus,  et  devita  a  malo.  24.  Pro  aniraa  tua 
ne  confundaris^^  dicere  verum.  25.  Est  enim  confusio  adducens  pecca- 
tum,^''  et  est  confusio  adducens  gloriam  et  gratiam.  20.  Ne  accipias 
faciem  adversus  faciem  tuam,^'  nee  ad  versus  animam  tuam  mendacium.^" 
27.  Xe  reverearis  proximura  tuum^'^  in  casu  suo:  28.  Nee  retineas  ver- 
bum  in  tempore  salutis.  Non  abscondas  sapientiam '"  tuam  in  decore  suo.-^* 
29.  In  lingua  enim  sapientiadignoscitur:  et  sensus,etscieniia,  et  doctrina^' 
in  verbo  sensati,**'  et  firmamentum'*'  in  operibus  justitiae.  30.  Non  contra- 
dicas  verbo  veritatis  ullo  modo,  et  de  mendacio  ineruditionis^^  tuae  con- 
fundore.  31.  Non  confundaris  confiteri  peccata  tua,  et  ne  subjicias  te 
omni  homini"  pro  peccato.  32.  Noli  resistere  contra  faciem "  potentis, 
nee  coneris  contra  ictum  fluvii.^^  33.  Projustitia  agonizare  pro  aninia 
tua,'"  et  usque  ad  mortem  certa  projustitia,  et  Deus  expugnabit  pro  te 
ininiicos  tuos.*^  34.  Noli  citatus*^  esse  in  lingua  tua:  et  inutilis,  et  remis- 
sus  in  operibus  tuis.  35.  Noli  esse  sieut  leo  in  domo  tua,  evertens  domes- 
ticos  tuos,  et  opprimens^^  subjectos  tibi.  36.  Non  sit  porrecta  manus  tua 
ad  accipiendum,  et  ad  dandum  collecta.^^ 

1)  ryv  Cw'/v.  Tai  5((mofcit  iil  ia  baj*  ?cbcn  bc-3  ?(rmcn.  —  2)  /i?)  irapeÄKvayc  öip^'^rafiovc 
fTri'keic  „Uli?  tk  bürfti.icu  3(U|U'n  nicht  lauiic  warten."  —  3)  ///)  /.vTri/mic  „betrübe  nirf)t."  — 
fi)  KapiViav  -ajtKjr^tninvi/v  /uj  ~/;orrrt/j(L-;;c  „bruune  cin  er^ümtcji -^crnucbt  uod)  mcbr  in '2(uf^ 
rciumjv"  (£5  i\t  bamit  bcr  "Jlrme  c^emcint,  bor  über  fciu  (£!cnb  vicrbroffcn  x^i,  nnö  bcn  man 
baöer  Mxd)  barte  :')lct(enni:btni.>A  ntcbr  aufreihen  fo(I.  —  ►>)  77iH„:<hnuf  mv  „tient  rürftiiien."  — 
6)  f.  i.  (s^r.  (£3  ift  taruntcr  bcr  ;]orn  51:  vcnlcbcn,  tcr  in  fem  i^eradjtetcn 'Firmen  entilcbcn 
fijnnte.  —  T )  liuijji/  6üg  njrvov  (ii:&p,:,:T(.>  „c\\b  *?fiemanbcn  2lnlaf),"  bir  ^u  fduten.    5ß.  6  fte^H 

tin   (iJr.   nur  (Vin  <C\X[y.   uaTapoiuu'ov  -^äp  ge  iv  TzinpUi  i,Oivy'/C  a'vTov,  T/jc  o£;/a."ü)f  ni'Tov  hnnKtiiatrai 

o  iToit/ryng  ahov  „wnux  Cr  in  tcr  i^ittcricit  fer  3ecle  bir  f(ud)t,  fc  iviri>  fein  ??(cbcn  börcn  bcrjeniiic, 
ber  ibn  v^cniai-bt  bat."  Tamit  ift  nidu  ait»?iKfprorfi.'n,  baj;-  fi3ütt  icrcu  g(u*  tcö  5(rmen"tn 
(Srfüdunci  sieben  la|)e,  fonccrn,  nnc  ei5  bie  (^5eredni^1fcit  (viotteg  erfordert,  nur  foirctt,  aU  tai 
iaxin  ^lueaefprüc^cnc  nA)l  -ocrbient  i\l.  —  S)   f-  u  '^r.    (£5  \\t  ^ier  »cn  bcr  (SJemcinbe  be^ 


Daß  Sud)  3cfuö  eirad).  4,  7— 30.  'ihm.  8—48.  39 

acmcincu  i'olfoi^  Hc  9tcbe.  —  f))  Trpogfdf/  „ticbcn^tinirbiiv"  —  10)  f.  i.  f^h*.  —  11)  «P.ivov 
„wciibc  ^u."  —  lil)  f-  '■  '^^»"-  Unter  tiefer  SdMilf  fft  bac-  "^Kmofen  \i\.  verflebcu,  baö  ter  3{ciebe 
fem  5Iniieii,  »venn  aiidi  uidu  rcr  rcn  9.VeiiKiH'n,  tccb  vnn- '^Unt  frinilMiuft- —  BrJ)  „unb  lap 
tir  ta»<  \\\&t  [el'wer  faUcn"  (5lUioli);  „imb  tvoiie  iiiriu  i-itterfeit  in  betner  3icle"  (Vint  unt> 
jKeifcM).    luii  in)  ö/quxpvxiicy^  tv  tCi  Kiuvttvaf  „uiit  fei  nielu  fleinniiitbiii,  uhmui  tu  ricbtcft." 

Xic  iUlKl.  JCei  ta?  iv  -ü  Kpivnr  Pf  Jlim  nädlllen  Sat'e.  —  l-'i)  c»;  -(.r;//).  —  E.l)  A«i  äyi-r/cn 
oe  jja/./.ov  ij  fJijTiip  acv.  —  10)   vunr  tnrr^i  üvifo^at  ,,b\}b  xhxt  SiHMlC  ^U  \id)  Cmpor."  —  17)  Kai 

öpi:^/>(C'(nTff  -plii-  avTi'/r  „tic  fvüb  auffteben,  fie  ju  furt^en;"  d'.  ?^nj).  (>,  IT).  —  IS)  tu-/.r,c\f>/nov- 

rai  e'c(pi)oair>/c.  —  iii)   (h't^av.  —  Hi))   o't  /arfnlovre^  (ii'~y  /sirovp-jijCdVGiv  äyitj    „ttc  ibr  tiencn, 

tlnm  Xienil  im  ^eilioitlnim,  ctev  tlniu  einen  liciliiien  Ticnft."  —  Ül)  ü  -puvt'/.iiiiv  al-rij  „in 
firii  ihr  nabct."  —  2i)  Karaouin-iocti  „ivobnt."  —  'l'^i)  f«i' f//-;(77fi'(T/;f  „wenn  Mt  oertraucft, 
»rir|l  tu  ftc  erben."  Tic  trifte  ^^erfen,  ivie  fie  tie  iUiI;!.  bot,  paf;t  beijer  in  tcn  ßontert.  — 
i'll  nai  iv  iM-aaxian  iaovrai  a'i  lEveal  ai'Tov,  „uut  feine  HH'fitleduer  I ^3iadifomnun )  werten  in 
ibrem  'i^cfi^c  fein."  —  "24)  öisarpaßuhuc  „oerfebrt,  oter  frumnt."  'Diacb  tcm  (\h-icd\  v^ebört 
aucb  niHt  iv  -/«jn«^-  „im  Slnfaniie"  bieber,  ivoiiejicn  aber  ''?iid)ts  in^tcmmt  von  clegit  t'um. 
Xie  ilniJbcit  lübrt  ibre  3i-\'llin.AC  ^^"1  iV'^^"  "uviiniiu^iltii^'n  5lH\ien,  turcb  Jveuer  unt  üJaffer, 
tur*  Veit  i:nb  g-reut,  über  .»i^öbcn  unt  liefen,  iint  febeint  oft  ibr  2viel  mit  ibnen,  wie  mit 
5?allen  5U  treiben.  2ie  fübrt  fie  auf  JlH'jKn,  tie  ben  .-Joiilinrien  ait^  frumme,  yerfcbrtc  erfd^eincn, 
aber  cm  (inte  ^um  fcbl'Uften  ^luc-wefiC  fiibren.  —  2(f)  iv  -möia  alrf/r  „turcb  ibre  Mibt,  oter 
turd>  ibren  llnterrid't."  —  t27)  nE/pnaii  „biö  fie  ibn  i^epruft  bat."  —  ;28)  ir  i^iKaiüiiuGn;  nlric 
„turd)  ibr  i^efctUidiee  i'erfabrcn,  oter  in  ibren  ^luducn  unt  (yefc^en."  5i«i  <^^ried>.  ftcbt  credat 
aninuv  ror  teiltet  eiiu).  —  i9)  f.  i.  ^vir.,  wo  tafür  ftcbt  nai  kü/.iv  .  .  —  30j  i-uri,^ri  ^or' 
tii^f/av .  .  „unt  fie  fcmmt  wieter  auf  s?eratem  iS^cae  ju  ibm."  Tic  SBci-öbcit  bat  fi*  i^erborgen 
gcbalten,  al?  fie  ibren  3i\1linil  frumnfc  Jin-ße  .aeben  lief;,  nun  erfd^eint  fie  ibm  wieter  unt  fubrt 
ibn  auf  !-;eratem  Si^eiie.  —  fit)  cur  a7:o7z'/avi,dy  „wenn  er  fi*  vn-rirrt,"  t.  b.  wenn  er  auf  tem 
geraten  ilnn^c,  auf  ten  er  iiadi  manuiiifaltiiV'n  iMüfunt-icn  ßetommcn,  nidit  fort.aebt,  fontern 
tcnfelben  freiwillig  terläfit,  fomit  tie  (Vubrun;^  tcrj!*3ei?bcit  i>eraduet,  tann  wentet  tiefe  ibre 
^anb  sion  ibm  ab.  —  S2)  -nTucKu^  ah-uv  „feinee  ^rtuv^ei^,  feinte  Untcri-tanjicc."  —  rjri)  kuI 
■ntpl  t;/c  i/'i'/i''/f  ,"'}  ataxvv^v<:-  T\t  ''^^'•wUy.  fupplirte  bier  gleicb  tcm  Snrer  unt  '-?(rabcr:  dicere 
verum  „um  tcs  Vebeiio  bcr  >2cele  SDidcn  fdsime  bicb  ni*t,  bie  ilnibrbdt  (b.  b.  beinc  ivcbler)  \\\. 
geftebeu."  Xa  jetccb  tae  inn'bum  im  faffii^  ftcbt,  fo  iiberfciicn  "Jinbeu' :  „um  tcincc- Vebens 
iotcr  um  teincr  Vuft)  willen  werte  nid)t  ^u  3*antcn"  (ftür^e  tieb  nid^t  in  icbantc).  —  r^'i)  5id) 
fdMinen,  ta-^  fri'ultii^e  Wutc  \\\  tbun,  ift  ^iinte;  ficb  fd^ämcn  i^ofee  ni  tbun,  madu  Ü bre. — 
^l^j)  Kiirä  TIC  v'"U'/f  coi'  „witcr  tidi  fclbft,"  t.  b.  ee  würtc  ui  teinem  5diaben  iv^reieben,  wenn 
tu  auf  ta«  f^kfi'cbt,  auf  ta?  tjinfebcn  ter  ^l'crfon  fcbaucn  wurteft.  —  ^JG)  „lui{e  tod^  nid>t  aud 
(2dH"u  IHM-  '.);ntcrn  \\\  teinem  '^dmcen;"  f.  i.  (^'r.  —  ri?)  kcu  fu)  ivrixi-Jic  tlr -rüaiv  a<,i-  „unt 
laf;  tid>  ni*i  vH-rfebrcn  ^u  teinem  Unter.vtui^e,"  b.  b.  la^  bidi  nidu  5ur  llniiercebti-iteit  verleiten, 
bcnn  cji  würbe  tir  ^um  Unteriianiie  fein.'iia*  'Wintern  „f*ame  tiduüdit  5U  teinem  llntcr.ianiic." 
9iad^  ter  iUtlci.  „fd^cue  tid^  tiidt  vor  teinem  9fadiften  bei  feinem  (Valle,"  t.  b.  \c[ci,i  ibm  nur  tie 
Sinibrbeit.  — 'r5}<ij   iv  /o}w.  —  ä9)  nai  ToaU/a  „unt  tie  2l^iffenfd^aft"  (i^iltunji).  —  40i  iv 

fiilfiazL   j'/iuaaiii;.  —  41)     -Epl    T?'r  ä-axUvciac  aov  iv-paTVi/iii    „ffbälUe  tieb  tciucr  UnwiffiUbcit." 

3n  '33.  3]  u.  32  crfdieint  tie  Crtnunit  ter  2ä^c  antcre  in  ter  iUtUi.,  anterc>  bei  ten  LXX.  wo 
nee  coneris  contra  ictuui  fliirii  unmittelbar  nad)  peccata  tua  fohU.  —  'ä- )  t.  b.  faac  nidit 
tcm  nädM'ten  3?eficn  teinc  gcbltrittc,  fontern  bem  Sinnfen,  ber  bir  ,autcn  diatb  unb  lUtte  Vcbre 

trtbeilen   fann.     /■■//  vTrocrpuaijc  acawrhv  avi^pcü-i.)  fxcjpü.  —  4S)   xal  /j>/  Aälhjg  ~puaio~ov  ih'vär:ri'>; 

„unt  febau  nidu  auf  tie  5-^erfon  tcö '^Jad^ttkjen."  —  44)  /^r)  ^mCoi.'/'"^^' ^"'a/""' ,.fti'ebc  nidt 
bem  'Strome  entiKficn."  —  4o)  T^dhqüiüu  i~ip  anv.  —  4G)  rpa.irr  „raub."  Tic  iUihi.  la-^ 
Tcixix-  ^^Inbere  wöüen  -^paatc.  Tic  iiceart  ber  'i^nUy.  bat  ten  "iVaraUeliemue  fitr  ficb.  —  47)  kuI 
mvruGMKo-Cn-  iv  roi;  ukircur  anv  ,,unt  madu' tir  fciuc  citicu  ( vicUeidu  ari^wöbuifdu'n )  i^cr» 
fteUungen  betreffe  teincr  Jpau^gcnoiJcn."  —  48)  ovvtara/fuv//  „^urürfbviltcnt." 


Caput    V. 

1.  Noli  attcndcro  ad  possessioncs  iiiiqiias,'  et  ne  dixeris:  Est  mihi  stif- 
ficiens  vita:"  iiiliil  eiiim  proderit'^  in  tcnijiore  viiidictae  et  obductioni?. 
2.  Ne  seqnaris  in  forlitudine  tua*  concn))is('eiitiaiii  eordis  tili:  3.  et  ne 
dixeris:  Quomodo  potui?^  aut  quis  me  siil)jiciet  propter  facta  mea?^  Oens 
enim  vindicans  vindical)it.  4.  Ne  dixeris;  Peccavi,  et  quid  mihi  aceidit 
triste?^  Altissimiis'^  enim  est  patiens  redditor.^  5.  De  propitiato  peccato"'' 


40  Dag  Suc^  3efuö  ©irac^.  5, 1—18.  2lnm.  1—22. 

noli  esse  sine  metu  ,  neque  adjicias^  peccatum  super  peccatum,  6.  Et 
ne  dicas:  Miseratio  Domini  magna  est,  multitudinis  peccatorum  meorum 
miseiebitur.  7.  Misericordia  enim  ,  et  ira  ab  illo  cito  proximant,^  et  in 
peccatores  respicit'"  ira  illius.  8.  Non  tardes  converti  ad  Dominum,  et 
ne  differas  de  die  in  diem  ;  9.  subito  enim  veniet"  ira  illius,  et  in  tem- 
pore vindictae  disperdet  te.  10.  Noli  anxius  esse'^  in  divitiis  injustis: 
non  enim  proderunt  tibi  in  die  obductionis  et  vindictae.'^  11.  Non  ven- 
tiles  te  in  omnem  ventum,'^  et  non  eas  in  omnem  viam:  sie  enim  omnis 
peccator'*  probatur  in  duplici  lingua.  12.  Esto  firmus  in  via  Domini,  et 
in  veritate  sensus  tui  et  scientia,^®  et  prosequatur  te  verbum  "' pacis  et 
justitiae.  13.  Esto  mansuetus  ad  audiendum'^  verbum,  ut  intelligas:  et 
cum  sapientia,**  proforas  responeum  verum.  14.  Si  est  tibi  intellectus, 
responde  ])roximo:  sin  autem,  sit  manus  tua  su})er  os  tuum,  ne  capiaris 
in  verbo''  indiseiplinato,  et  confandaris.  15.  Honoret  gloria  in  sermones^ 
sensati,  lingua  vero  imprudentis  subversio  est  ipsius.  16.  Non  appelleris 
susurro,  et  lingua  tua  ne  capiaris,  et  confitndaris.^^  17.  Super  furem 
enim  est  confusio  et  poenitentia,*  et  denotatio  pessima  super  bilinguem: 
susurratori  autem^  odium,  inimicitia,  et  contumelia.  IS.  Justiiicapusil- 
lum,""€t  magnum  siiuiliter. 

1)  fj?)  fTvex>'  ^^' '""'?  xi'Wd^i  f""'  rjic^tf  i'fni  -^fr?  Tititt  auf  J'eirte  ^cftuurtcjcn."  —  2)  avrdfiKTt 
„ftc  iienüiicn  mir/'  ctev  wie  Tcrcfcr:  „mir  fann  ÜJiittss  mangeln."  (Sine  circne  Iborbcit,  üu 
glauben,  e?  fcnne  (Einem  nieraale;  feblen.  —  xl)  f.  i.  ®r.  —  4)  //'}  i^uKd/.ovßei  -fj  m'xfj  cov  Kai 

rij  laxi'i  (yoi\  rai'  ir<jjitvK;dni  iv  f-i-^i-uuiir  KnpiVmq  awi.  — a)   „wie  lUäcbtig  h\X\.  ichV"   f.  i.  ^^X,  — 

6)  ö  KvpKir.  —  7)  -qn  tiünciair  „wegeu  ter  Subuuug."  —  8)  im  (s3r.  „fo  tajj  ^u  Sünfe  auf 

SÜnbe  bäufcft."  —  9)   im  (^r.  btOp:    xa//  ar-oh.  —  lÖ)  Knra-alaa.  „rubt."  —  j  ll  fc».t('(Tf-a/. 

„Wirt  auebrecben." —  12)  /u/  t'Tryyf  „utau  uidu  fo  febr." —  13)  l~-nyio-/f/c  „bcr-^teimfucbung." 
1-1)  ////  '/.iK/in  f-r  TTav-l  ävyjLt^  „TOurflc  tcin  .Hom  uiclit  bei  iefem  'ilDinte."  riefe;?  Sprüdiirort 
befagt  taffelbe,  iva-?  unfcr  t>eutfdicc<:  „-^^^ange  ben  'i).''tanrel  nicbt  nad)  rent  ®inbe." —  15)  "iruf 
u  duapru/Mr  ä  ('üy/urraor  „ft>  marf>t  eci  t'cr  boppei^üngtge 'Süuber."  —  l.(>)  h- trvi'taEi  mir  „\ei 
fe)l  in  beincr  (£rfenutnij?  (Uebcr^eugung)."  —  J7)  mu  eic  triru  aov  ö  /ö;.™-,  —  18)  yivov  rax'v^ 

tv   uKp'idnfi   aov.  —  I}))    Kai  h    uaKjmdt'/iia  (pittyyov  ä-ÖKpcaiv    ,,\\M  gib  mit  (^iiebulb  'JlntWOrt; 

Ober  gib  (angfam  "Jlntwort;"  cf.  Prov.  17,  27:  Jaa  l.  19.  — 20)  ('idia  Kalü-riuiah '/.n/.iä.  kuI 
-j/.öiacn  dviipü-nv  -rüGic  uirö  „m  bieten  liegt  C£brc  uut»  Unebre,  unb  tie  ^^nn{i,e  bee  Wenfd)cn 
gereicht  ibm  ^um  J^ade."  —  21)  ////  tvh'ipnr  „YtcUe  nicbt  nad)"  mit  tn  Mh^-  —  --)  '*'  /^t)«/-v 
Kui  iv  fiiKpCi  pi/  ä)vdn  „m  (^irojjen  tpie  im  illtinen  fei  nsdjt  unbefonnfii." 


Caput  VI. 

1.  Noli  fieri  pro  amico'  inimicus  proximo:'  improperiura  enim  et  con- 
tumeliam-^  malus  hereditabit,  et  omnis  peccator  invidus  et  bilinguis. 
2.  Non  te  extollas  in  cogitatione*  animae  tuae  velut  taurus:^  ne  forte 
elidatur  virtus  tua  per  stultiliam.''  3.  et  folia  tua  comedat,  et  fructus 
tuoR  perdat,  et  relinquaris  velut  lignum  aridum  in  eremo.^  4.  Anima 
enim  iiequam  disperdet  qui  so  haltet,  et  in  gaudium  inimicis  dat  illuni, 
et  deducct  in  sortem^  impiorum.  5.  Verbuui  dulce'  multiplieat  amieos, 
et  niitigat  inimicos:*  et  linirua  eucharis  in  bono  homine  abundat.* 
0.  Multi  pacitici  sinttihi,*  et  consiliarius  sit  tibi  unus  de  mille.  7.  Öi 
possides  amicum,  in  tentatione  posside  eum,'"  et  ne  facile  eredas  ei.  8.  P^st 
enim  amicus  secundum  tempus  suum,''  et  non  permanebit  in  die  tribu- 
lationis.  9.  Et  est  nimcns  qui  convertitur  ad  inimicitiam:  et  est  amicus 
qui  odium  et  rixam,''  el  convitia  denudabit.   10.  Est  autem  amicus  socius 


Da3  33u(^  3ffu^  Siradj.  6,  1—15.  2tnm.  1—15.  41 

mensae,  et  non  permanebit  in  die  necessitatis.  11.  Amiciis  si  pernianserit 
tixus.'^erit  tibi  quasi  coaequalis,  et  in  domesticis  tuis  fiducialiter  aget: 
12.  si  liuniiliaverit  se  contra  te,  "  et  a  facie  tua  absconderit  se,  unanimem 
habebis  aniicitiam  bonam.  13.  Ab  inimids  tuis  separare,  et  ab  aniicis 
tuis  attende.  14.  Ainicus  fidelis,  protectio  fortis:  qui  aulein  invenit  illura, 
invenit  thesaurum.  15.  Aniico  lideli  nulla  est  C()in|)aratio,  et  non  est 
digna  ponderatio  auri  et  ar^enti"*  contra  bonitatem  fidei  illius.  10.  Ami- 
cus  tidelis,  niedieamentuni  vitae  et  imraortalitatis:'^  et  qui  metuunt  Domi- 
num, invenient  illuni.  17.  Qui  timet  Deum  ,  aeque  liabebit  amicitiara 
bonam:'*  quoniam  secundum  illum  erit  amicus  illius.  18.  Fili  a  juven- 
tute  tua  exeipe"'  doctrinam,  et  usque  ad  eanos  invenies  sapientiam. 
19.  Quasi  is  qui  arat,  etseminat,  accede  ad  eam,  et  sustine'Mx)nos  fructus 
illius;  20.  in  opere  enim  i{)sius  exiguum  laborabis,'^  et  cito  edes  de 
generationibus  illius.^''  21.  Quam  aspera  est  nimium  sapientia  indoctis 
hominibus,"  et  non  permanebit  in  illa  excors.  22.  Quasi  lapidis  virtus** 
probatio  erit  in  illis,  et  non  demorabuntur  prqjicere  illam.  23.  Sapientia^ 
enim  doctrinae  secundum  nomen  est  ejus,  et  non  est  multis  manifesta : 
quibus  autem  cognita  est,  ^  permanet  Ui^que  ad  conspectum  Dei.  24.  Audi 
iili,  et  accipe  consilium  intellectus,"  et  ne  abjicias  consilium  meum. 
25.  Injice  pedem  tuum  in  compedes  illius,  et  in  torques  illius  Collum 
tuuni:  26.  subjice  humerum  tuum,  et  porta  illam,  et  ne  acedieris  vin- 
culis  e;jus.  27.  In  omni  animo  tuo  accede  ad  illam,  et  in  omni  virtute 
tua  conserva  vias  ejus.  28.  Investiga  illam, ^'^  et  manifestabitur  tibi,  et 
contiuens^'^  faetus  ne  derelinquas  eam:  2iJ.  in  novissimis  enim  invenies  , 
requiem  in  ea,  et  convertetur  tibi  in  oblectationem.  30.  Et  erunt  tibi 
compedes  ejus  in  protectionem  fortitudinis,  et  bases  virtutis,'^  et  torques 
illius  in  stolam  gloriae:  31.  decor  enim  vitae^^  est  in  illa,  et  vincula 
illius  alligatura  salutaris.^*  32.  Stolam  gloriae  indues  eam,  et  coronam 
gratulationis^"  superpones  tibi.  33.  Fili,  si  attendcris^"  milii,  disces:  et 
si  acconimodaveris  animum  tiium,  sapiens  eris.  34.  Si  inclinaveris  aurem 
tuam,  excipies  doctrinam:  et  si  dilexeris  audire,  sapiens  eris.  35.  In  mul- 
titudine  presln-t^rorum'^'  prudentium-  sta,  et  sapientiae  illorum  ex  corde 
<'onjungere,^'  ut"'^  omnem  narrationem  Dei^*  possis  audire,^''  et  proverbia 
laudis''""'  non  effugiant  a  te.  36.  Et  si  videris  sensatum,  evigila  ad  eum, 
et  gradus  ostiorum  illius  exterat  pes  tuus.  37.  Cogitatum  tuum  habe  in 
praeceptis  Dei,  et  in  mandatis  illius  maxime  assiduus  esto;^''  et  ipse  dabit'" 
tibi  cor,  et  coueupisceutia  sapieutiae  dabitur  tibi. 

1)  ävri  <pi7.ov  „anitatt  ^rcunb  fotlß  bu  ntct)t  J^ctnb  werben,"  b.  h.  bu  fcQft  ttii^t  fetnbtict  rcben 
■aev^cn  ^cnianb,  btof!  um  bem  ^MAilcu  \,n  iicfaüen.  —  2)  f.  i.  (iir.  —  f5)  <:.iv./ta  j/i/»  Tri/ivz/wi- 
■(ii(7X''^'>iv  Kai  öi'Ei^og  KAi/fwvon/'/Tri,  liiiTfM-  ü  nunpTcj'Ai)^  li  Siy/MTcjo^  „)p  ein  püet^üiu^ij^cr  ^ünbfr 
wirp  einen  fd^lintracn  9tnf,  Scbniacf)  mtb  2rf)anbe  ut  feinem  'Hntdeil  befontnien."  —-4)  er  ,ini<'/.rj 
„in  beinen  "Planen."  —  oi  l'teht  i.  '^3r.  iin  Otcbenfag.  — ■  ii)  n'n  /j'/  ^ini>-a}})  J«;  rarpor^  r)  ftw// 
cov  „bamU  bicb  nicbt  bcine  Seele  (bein  Uebermutb)  wit  ein  Stier  U'^fipc."  —  7)  /'i/'c^c  -//.vkIt 
„eine  liebiiite  .SleMc."  —  S)  -///i'^cjyv  /vTriuiri/ynon  „m.-brtt  (erhobt)  bie  frennMicbe  Unterbaltuniv" 
0)  „babe  recht  i'iele,  mit  benen  bn  im  ^-rieben  lebeft,  aber  bein  rUatb;^eber  fei  nnr  liiner  aue 
ianfenb."  —  10 1  im  f^k.  „a'^enn  bu  bir  einen  ("^reun?  i^erfdviffen  [Krhaai]  m{[\\,  \\>  veoVbaffe 
ihn  bir  burcb  iVrüfnni^/'  b.  b.  a\ute  fü  ian.K,  ibn  ali?  ^rennb  an^uerfenncn,  bi>?  bn  ibn  luanmft 
taft.  —  I  i)  „benn  eei  ift  mandver  nur  (\-reunb,  fo  (anae  Die  .^eitiimftdube  j^ut  für  ibn  finb."  — 
12)  Kai  uäx'i^'  (ii>fi6inurn'  aov a-oKa./.hijiFi  „unb  Tnad)t  ben  5treft  befannt,  ber  5U  beiner  ilnebre  i|1." 

1  ü )     K'u    tv    nur   <iya-ti(u<;   rriiv    farat  i'.ir  ah  Kai  tKi  rohe  'itutrar  aov  ~ai)/)r//daf:7ai    ,,nnb    er  IVirb  in 

beinern  (ölücte  fein  wie  bu  felber  unb  frei  mit  beinen  .^au^aenoffen  umaeben."  "ifait  biefem  \]r. 
Zixti  i|1  ba^  (skfac^te  Ri?cb  som  f,ilfd)en  J^reunbe  ?u  ucrftebcn. —  l'i)  niv  raTTfiPudiit;.  fcrrm  Knrä 
n<w  Kai  ii-ö  -i»<r,:i-ov  wf  Ki)i'i;rr.--r'ii  „iiHMUi  pu  i^ebemutinjU  wirit,  irirb  er  UMDer  bid)  fein,  unb 
fi*  !?or  Dir  verbergen/'  i".  b.  fi.t  r^on  bir  jnruajieljHm.  —  1-5 1  kuI  üIk  ian  ara^^fiur  ti/c  kua/mhic^ 


42  2)as  S3u(^  3efuö  ©irac^.  6,  15—37.  5tnm.  15—38. 

ßiVoi'  „unb  f^  c^ibt  fein  rs5cnMcf}t  (feine  5üafie)  feiner  i^ortrefflicfifeit,"  b.  fi.  fic  i)!  über  aßen 
3Bertb  erbaben.  —  3  6)  ii'T^i'vti  oi'/Äav  ahrov  „mad)t  eine  piitc  '^i'citnbfcbaft."  3(uit  (iicerp  fagt: 
„greuubutaft  fiinn  nur  5U\ifdH'n  ^JedUfitaffcncn  ftvittfinben."  —  1")  l-i'/aiai  „uniMc  tir  au"»." 
18)  'U'a/7fi'f  „erwarte."  —  19)  Xcr  Sdntler  ber  JOeisbcit  brandet  nur  beniiitbivi,  fpli^fam, 
gelebrill  \\\  (ein.  —  iiO)  „i^on  ibren  (VÜrftcn."  —  21)  ä-aicthroiq  „ben  Uniietebrii^en."  —  22)  wf 
/.(i^oc  öoKtfiaGiag  'iGxvpui:  (Grai  krr'  avrü  „fte  ift  ibm  wie  cin  t'ebwercr  'JProbeftein."  ^m  Oriente 
serfudjcn  bic  junoien  l'eute  ibrc  Gräfte  im  Jreben  t*cn  Steinen;  cf.  Zach.  Ii',  y,.  —  2r5)  co^ia 
yäp  Knrä  tu  övo/ja  av7/]c  hri,  kch  ov  Tzii/ÄoiQ  inri  (parcpä.  Xicfe  Sßorte  crlei^en  eine  bcp^^eIl;e 
^^ueleiiuniT :  „5i3ci?beit  ift,  n^ao  ibr  9?ame  fai^t,"  b.  b.  etUHio  ^nnerlid^e? ;  ober  an* :  „bie  iC^eiö» 
:^eit  ift  »obl  bem  Otamen  nad)  (bem  9\ufe  nad))  ba,  aber  nidu  iMelcn  ift  fie  (wabrbaft)  offenbar." 

2-4)    }i'w//;/i'  /'OV.  —  2r5)    eiixvevcov   Kai  ü'/Tf/aov  „fcrfcbc  UUb  fucbe."  —  26)   i-;  KfxiT//c  „ibxtx 

macbtiii  i^eworten."  —  27)  köoiioq  jap  ;t-pi'(Tfor.  —  28)  K/üa/ja  van'iv-divcyv  „b!:^acintbfarbiiie 
(gd^Ieife."  —2?))  rr-tparov  ä;a>./.(rt//arof  „^ubelfran^."  —  30)  iuv&t'/jjc.  Ten  i'.  34  beiiinnt 
bei  ben  LXX  bcr  i^prberfat3  bee>  5n.^eiten  Ibeit?,  irofur  bann  ber  2>orberfa^  be?  erften  an  feffcn 
(Stelle  tritt.  —  ?ll)  sc.  serium.  —  S2)  hcu  rir  cro^öf,  arru  TvpocKo/.'/J/iri/Ti  „unb  n^er  ba  treife, 
an  ben   balte  bidi."  — Sr5)    f.  i.  (^3r.    (£0   bei^innt  bier  cin  neuer  unabbäncii;ier  2a?. — 

S4)    öir]yt,aiv   -dtiav   „(Sjcfpräd^    IHMt   Wctt."  —  S O )    i?f?.e   aKOveiv.  —  36)    Tva-poi/iiai  aiiiaeuc 

„finnige  Sl-n'iii^e."  —  37)  n£Atra  öia-av-ög.  —  38)  arr/piEi  „wirb  ftärfeu  bein  ^erj." 


Caput  VIL 

1.  Noli  facere  mala,  et  iion  te  apprehendent.  *  2.  Discede  ab  iiiiquo,' 
et  deficieiit^  mala*  abs  te.  8.  Fili,  iion  semines  mala  in  sulcis  iujustitiae, 
et  non  metes  ea  in  septuplum.*  4.  Noli  quaerere  a  domiiio  ducatum," 
neque  a  rege  cathedram  honoris.  5.  Non  te  justifices  ante  Deum,  quoniam 
agnitor  cordis  ipse  est:'*  et  penes  regem  noli  velle  videri  sapiens.^  6.  Noli 
quaerere  tieri  judex,  nisi  valeas  virtute  irrumpere  iniquitates:^  ne  forte 
extimescas  faciem  potentis,  etponas  scandalum^  in  aequitate  tua.  7.  Non 
pecces  in  multitudinem  civitatis,  nee  te  immittas  in  populum,  8.  neque 
alliges  duplicia  peccata:^"  nee  enim  in  uno  eris  immunis.  9.  Noli  esse 
pusillanimis  in  animo  tuo:  10.  exorare,"  et  facere  eleemosynam  ne  de- 
spicias.  11.  Ne  dicas:  In  multitudine  munerum  raeorum  respiciet  Deus, 
et  offerente  me  Deo  altissimo,  niunera  mea'"  susci})iet.  12.  Non  irrideas 
liominem  in  amaritudine  animae:  est  enim  qui  humiliat  et  exaltat,  cir- 
cumspector  Dens.*  13.  Noli  arare  mendacium^^  ad  versus  fratrem  tuum: 
neque  inamicum  similiterfacias.  14.  Noli  velle  mentiri  omne  raendacium: 
assiduitas  enim  illius  non  est  bona.  15.  Noli  verbosus  esse  in  multitu- 
dine presbyterorum'*  et  non  iteres  verbum  in  oratione  tua.^'  1(3.  Non 
Oileris  laboriosa  0})era,  et  rustieatiouem^''  creatam  ab  Altissimo.'''  17.  Non 
te  reputes  in  multitudine  indisciplinatorum.^^  18.  JMemento  irae,^^  quo- 
niam nontardabit.  19.  Humilia  valde  spiiitum  tuum:  quoniam  vindicta 
oarnis^  impii,  ignis  et  vermis.^"  20.  Noli  praevaricari  in  amicum^'  pecu- 
niam  differentem,  neque  fratrem  charissimum  auro  spreveris.  21.  Noli 
discedere  a  muliere  sen.sata  et  bona,  quam  sortitus  es*  in  timore Domini: 
gratia  enim  verecundiae  illius"  super  aurum.  22.  Non  laedas  servum 
in  veritate  operantem,  neque  mercenarium  dantem  animam  suam." 
23.  Servus  sensatus  sit  tibi  dilectus  quasi  anima  tua,^*  non  defraudes 
illum  libertate,  neque  inopem  derelinquas  illum.'*  24.  Pecora  tibi  sunt? 
attende  illis:  et  si  sunt  utilia,  perseverent  apud  te.  25.  Filii  tibi  sunt? 
erudi  illos,  et  curva  illos  a  pueritia  illorum.  26.  Filiae  tibi  sunt?  serva 
cor[)US  illarum,  et  non  ostendas  hilarem  faciem  tuam-^  ad  illas.  27.  Trade 
tiliam,^''  et  grande  opus  feceris,  et  homini  seusato  da  illam.  28.  Mulier 
si  est  tibi  secundum  animam  tuam,  non  projicias  illam;  et  odibili  nou 


^nd  S3ud)  3cf"ö  eivad).  7,  1—40.  2tnm.  1—38.  43 

credas  te/  In  toto  corcle  tuo  20.  lionora  patrem  tiunn,  et  ficniitus  matris 
tuae"^  ne  oblivioaris:  oO.  memeiito  quoiiiam  iiisi  per  illos  natus  iioii 
fui?ses:  et  retribue  illis,  qiioinodo  ct  illi  tibi.  31.  lii  tota  aniiiia  tua  tinie 
Dominum,  et  sacerdotes  illiiis  sanctifica."**  o2.  In  omni  virlute  tna  diligt^ 
eiim  qui  te  fecit:  et  minibtros  ejus  ne  derelinquas.  oo.  Ilonora  Deum  ex 
tota  anima  tua,"'  ct  honoriiica  sacerdotes,  et  propurga  te  cum  bracliiis.'''"' 
34.  Da  illis  ])artem,  sicut  mandatum  est  tibi,  primitiarum  etpurgationis:'"- 
et  de  negligentia*  tua  purga  tc  cum  paucis.  35.  Datum  bracJiiorum  tu- 
orum  et?acriiicium  sanctiiicationis'" öfteres  Domino,  et  initia^^  sanetorum  : 
30.  et  paujjeri  porrige  manum  tuam,  ut  i)erüciatur  i)ropitiatio,  et  bene- 
dictio  tua.^*  37.  Gratia  dati^"'  in  conspectu  omnis  viventis,  et  morlu(^ 
non  prohibeas  gratiam.  38.  Non  desis  plorantibus  in  consolatione,*  et  ■ 
cum  lugentibus  ambula.^*^  39.  Non  te  pigeat  visitare  infir-mum:  ex  bis 
enim  in  dilectione  firmaberis,  ^''  40.  In  omnibus  operibus  tuis^  memorare 
novissima  tua,  et  in  aeternum  non  peecabis. 

l)    KOI  oh  fitj  ae.  Knra/Aßij  kcikov.  —  2)   nTroarij-ÜL  i'nvo  uMkov  „n?cid)  OPÜt  UnvccfU."  —  3)   kcü 

fKKAivei  OTTO  onv  „unl»  cs?  ivirti  v'pn  Mr  iT?ind)cn."  —  ■'!)  f.  i.  ©v.  —  S)  Job  4.  <s;  IVov.  '22. 

8;  Ose.- 10,  12.  — (J)  3t ^vöfu'r  l>ic  '^(cmter  unti  SbrcnjlcUcn,  ^(^o  iiröf;er  fic  iHM-antwortuitji, 
tii  Wübe,  bai5  l'cif,  tic  I  enuitlMiUiiuv  —  7)  59ctfc  fein  (i>ü  üuui  iiuiucr  imr  übci-aü,  »cifc 
fd'ciiKn  nicmalv^  unf  uirr,cntc\  am  "aHniu^ftcu  »or  t>cm  Äöuii-ic,  nnnl  er  rie  'IWiriit  bat,  ^cn  2d)eiri 
te>5  Slnifcu  ',11  brecl^en.  —  8)  /.■//  o'rK  k^iaxi-acir  l^öpm  iuhKiac  „bu  inöcbtefl  etUM  Mc  .Hraft  lud^t 
bellten,  tem  Unreebt  ju  fteiitrn."  —  J))  «-.tibi,  „tu  raintteft  bei  all' deiner  äfcAtfdiafffnf'fif 
tir  K'niUHt  einen  '^Inftop  ', einen  gaß)  bereiten." —  10)  f:y  unTcuha/nn'ayi-  M^  äfiaprinv  „biwc 
tit  kirnte  nicbt  dreimal,"  t.  b.  yevilricfc  ficb  nidit  jtrcimal  in  eine  ^Süntc.  Xenn  iver 
tie  Sunbe  fa?  urciic  Mai  begebt,  jeiiU  fdUMt,  taf?  bereite  tie  "JJcit^unvi  fia^  v^-ariifca 
bat,  uul»  tcr  moralifebc  3"if^i"'^  in  s^vpjjer  (^3efabr  ftebt.  —  11)  iv  rij  -j,oarx{i  mir  „in 
deinem  f>5cbctc,"  nnii^  noeb  in  i^  9  gebort. —  12)  fcbcint  übcrfiüpii-i,  nblf  aueb  im  fsh-. — 
li^i)  Ter  bl..  iH-rfaffer- fdKiut  bier  "ftatt  „fäen"  bai?  5i?prt  „vflüiKn"  ab|';d^t(idl  iKn.\ibIr 
]u  babcn,  um  tie  '^^tiüM  au^u'^eiiicu,  tic  fid)  Sincr  ncbmcn  mai';,  wenn  er  ten  "?iäcb|ten 
r>fr(cumtcn  mii.  —  il)  i.  e.  .sonionuii.  —  l'>)  3Iattli.  tl,  7.  —  1<5)  }f<j,/}/ni'  ,/A•el^bau." — 
17)  (i)ott  i^crortnete  e>?  tem  crilen  ilfeufcbcn,  t>ie  (£rte  ]i\  bebauen  Gen.  2,  15.  —  IS)  «/.■«/<- 
TwAM'.  —  1}))  ftebt  im  (^h-.  (i^.  17)  erft  i^.  lU  b.  'i'uKv  nad)  i<i)iritiuii  tmim.  —  20)  iM(t»ei- 
bor  empftnMid^ftcn  Strafe.  Unter  tcn  iGüvmcrn  ift  befiMiber-ö  ter  Spubtunirm,  ter  iu  ton  Hin- 
iienniten  iV-M-c  3dnner',en  mn-urfad^t,  ta-j  "iicaiien  ter  '■».nninffcnc^biffe  ^u  >,H~rfinnlicben  iu'ei;\net. 
9?adi  Tcrefer  finf  t'iefe  beifcn  i^lfer  am  ter  'Jlrt  »n^  ©cifc  i-,enommen,  vi'te  man  tie  l'eiber  ter 
Jetten  bebantcite-,  man  ubcrcjab  fic  cnnvetcr  tem  '{^;ci\a  oter  ter  jAdninif)  (t-en  illntrmerni.  — 

21  )    //'/  (lA/öi/jr  01/. ov  trtKfi'  ciihcK^öpnv,  ////(V  äih'/<')OV  yvi/Giov  iv  xi>i'<''V  ^^'"","-7'   ,,-"'CrtaufdH"  feiueu 

J^rcuub  um  ©ertblofco  (um  i^kiti),  nocb  einen  leibücben  'örutcr  um  (i)oli?  t'pnCvbir;"  f.  c,  -j-j. 
lieber  O^clt  opu  Cpbir  f.  1.  23.  7o.  '^(nm.  87.  —  22)  LXX  blojj:  A'r'P'f  o'-v;  „ibrc  'Jlnmutb" 
— inncritd)  unt  äuf;erliA.  —  2r5)  Lev.  ]'.»,  i:];  Epli.  n,  U.  —  24)  (äKhiii'  avirrur  ü)a-<i-i.. 
aov  7/  -ii'vx'/-  —  2'5)  t.  b.  fei  nidt  i^ar  ju  fri^blid)  unt  beiter  im  llmiianj^e  mit  ibnen,  tamit  fic 
nidu  (cid)tfinni.a  a-ertcn  m\t  fidi  in  ('»H'fabr  .aebeu,  ibre  UnfduUt  5u  yeiliercn.  —  21»)  t.  b.  i>ti' 
bciratbc  bie  lü^eiuer.  —  27)  Tic  Seufu'r  ter  'DJiutter  beim  (ijebaren  Tob.  4.  4.  —  28)  dniwüt 
„ebrc  mit  b(.  5d)cu."  —  20)  foßov -dv  Kvpwv.  —  rii})  „cntfüntioic  ticb  turcb  3ebiil:crfturfe" 
Exdd.  29,  22;  Lev.  7,  32.  —  rj(l)  Kspl  Kh/fi/ifAtiac,  pru  delicto.  —  r52)  ivabrfduinlid^  tax^ 
£pfcr  tco  '?tafiräeri^efübtcei  Nuin.  (l.  2-21.  —  33)  (i-npx''/i\  i)Mmitias.  iKorunter  '^lüioli  ten 
Jcbcnt  iHMU  ,^ebcnt  yerftebt,  fen  tie  V'eviten  ten  ''].M-tcftern  i^eben  mufuen,  Deut.  14,  22.  — 
34)  //  d</n-,ia  aar  „tciw  3e;ien,"  nacb  Terefer  „tein  £pfn";"  cf.  Deut.  14,  29;  T(.b.  1.  7.  — 
3o)  x<ip'(:  <^'j/j(i7or  „Mc  '\Miafe  ("JInmutb)  te?  (sU'benei  erunnfe  '^(üem,  um?  kbt"  ".-(üiivii:  „iln'bl 
tbvitii^teit  ift  allen  l'ebenten  ani^enebm."  Xerefer:  „5ei  irpbltbativ^  iieiien  alle  Wenfden." 
^JJinfer  türftc  ter  2inn  ihmi  l'oeb  unt  :'Kcifdl  oietreffcn  fein:  „rauf  für  eine  is^abe  fei  "Olniiefiebtt- 

eine?    :3ct'Cn."  —  30)    77tin^?/cov  „traurc."  —  37)   cria-y-tyiiaij.  —  38)    iv  -am  7üit;  Ao{oi,:  cor. 

Jpcbr.  5prari>jfeife  anftatt  „bei  aüeit  tcincn  23erfcn." 


U  ^a^  SBuc^  Sefuö  ©irac^.  8,  2—22.  2tnm.  1—24. 

Caput   VIII. 

1.  Non  litiges  cum  homine  potente,  ne  forte  ineidas  in  manus  illius. 
2.  Non  ooiitendas  cum  viro  locuplete ,  ne  forte  contra  te  constituat  litem 
tibi;*  3.  multos  enim  perdidit  aurum  et  argentum,^  et  usque  ad  cor 
regum^  ext-endit,  et  convertit.  4.  Non  ligifces  cum  homine  linguato,  et 
iiou  strues  iu  ignem  illius  ligna/  5.  Non  communie-es  homini  indocto,* 
ne  male  de  progenie  tua  loquatur.  6.  Nedespicias^  hominem  avertentem 
^e  a  peecato,  neque  improperes  ei ;  memento  quoniam  omnes  in  correptione 
jsumus.  7.  Xe  spernas  hominem  iu  sua  senectute:  etenim  ex  nobis  senes- 
cunt.  8.  Xoli  de  mortuo  inimico  tuo'^  gaudere:  sciens  quoniam  oranes 
morimur,  et  iu  gaudium  nolumus  venire/  9.  Ne  despicias  narrationem 
preisb^'terorum*  Bay)ientium ,  et  in  proverbiis  eorum  conversare;  10.  ab 
ipsisenini  discessapientiam,  etdoctriaam  intellectus,'^  etservire  magnatis 
«ine  querela.^  11.  Xon  te  praetereat  narratio  seniorum:  ispi  enim  didi- 
<;erunt  a  patribus  suis:  12.  quoniam  ab  ipsis  disces  intellectum,  et  in 
tempore  necessitatis  dare  responsum.  13.  Xon  incendas  carbones  pecca- 
torum  arguens  eos,^  et^  ne  ineendaris  fiamma  igriis  peccatorum  illorum.^" 
14.  Ne  contra  faciem  stes  contumeliosi,  ne  sedeat^'  quasi  insidiator  ori 
luo.  15.  Noli  foeuerari  horaini  fortiori  te:  quod  si  foeneraveris,  quasi 
j)erditum  habe.  16.  Non  spondeas  super  virtutera  tuam;''^  quodsi  spopon- 
•<leris,  quasi  restituens'^  cogita.  17.  Non  judices"  contra  judicem;'*  quo- 
niam secundum  quod  justum'*^  est  judicat.  18.  Cum  audace  non  eas  in 
via,  ne  forte  gravet  mala  sua  in  ter'Mpse  enim  spcundum  voluntatem 
suam  vadit,'^  et  simul  cum  stultitia  illias  peries.  19.  Cum  iracundo  non 
facies  rixam,  et  cum  audace  ^^  non  eas  in  desertum:  quoniam  quasi  nihil 
est  ante  illiim  sanguis,  et  ubi  non  est  adjutorium,  elidet  te.'^"  20.  Cum 
fatuis^'  consilium  non  habeas:  non  enim  poterunt  diligere"^  nisi  qaae  eis 
placent,  21.  Coram  extraneo  ne  facias  consilium:*^  nescis  enim  quid 
pariet.  22.  Non  omni  homini  cor  tuuni  manifestes:  ne  forte  inferat  tibi^* 
>^ratiam  fal«am,  et  convitietur  tibi." 

1)  fa/-nT€  (ivTinrfjnt)  mv  ri/v  Ö7.K//V  „bafj  Cr  bir  iiicfit  ba^  fitwcrcrc  ^KMiMiit  cntiifiicnftcffc"  bur(^ 
"^eilccfjuni'i  ber  ^Ricf)tcr.  —  2)  f.  t.  (^r.  —  ti)  kui  Ka,HVuic  .^nm/Jui'  'y^tti/n-Tv  „unb'bat  Mc  >^er^cn 
tcr  .Hinnge  (»oin  'iPfabc  bc?  :'Tteittci?)  viban-iificn  ;icmad)t."  —  4)  Tcrefcr  fa>it  fticr:  „r-cr 
Scbroaecr  tft  »ic  ein  fudttcrnfc?  ';^cuer,  rocr  mit  ihn  aubinbct,  tx'i<\t  511  btefcm  -;?fucr  .6o(j 
.^ufammiMi  uub  »libt  ihm  neue  ^}Jal*runir,  er  liefert  ^em  2d!iväi.u-r  neuen  "Stojf  511m  iscrlcumben, 
weil  tx  nii1>t  bei  ten  inerten  bleibt,  foiiDern  Jiifatjc  maitt  un^  fie  liberaU  bcnimträyit."  — -5)  nv 

-fm;-at:r    uTaiAtiri.,.    iiri    lu/   ()ri,ud:on'T(u   ol   Trpuyovnl  aov   „fcllCrjC  tttcbt  mit  einem  UnilC^OiienCrt, 

bamit  iiiefet  beine  iUtrcltern  bcfehimpft  roerbfH."  —  6)  M  öPtiiKe  „matte  feine  iHH-anufe""  3it 
ber  i<u(i».  foU]t  b<efeei  ©ort  naef).  —  7)  „unf  ba§  amt»  wir  beim  Io^c  ^fiemanf  UJr  J^rcubc 
lein  wollen;  f.  i.  (sk.  —  81  LXX  bloß  unKhiav.  ~  {))  f.  i.  (>3r.  unb  ne  be,iinnt  ^en  ab- 
binsiijUMi  Jaij.  —  l(»i  f.  i.  (<^v.,  f.  2s,  11.  Tic  SUbkn  unb  Jvlammen  \iw  cin'Sinnbilb  be« 
,]ovntc>  unc  ber  Mtadu-  Der  -übitn.  —  II)  ,a/  ^j^arf/a;,  „^ai)  er  nid>t,  wie  ein  -dinterbalt,  auf 
feinen  ■'l"'^ln^  ft,*  fetje,"  b.  b.  auf  Deine  .^Hot>en  lauere,  unD  an-nn  er  etwa?  Ätaiifadi^ice«  barin 
flcfunbeu,  fDrtnebe  utt^  ^Jlnn'ijif  matte.  —  12)  „über  bcin  l'ermöacn  binau-?."  —  IS:}')  ^c  ärro- 
riai^f  „ciU  einer,  ber  erfe(jen  map."  —  l'i)  in/ nK'',:<,v  „redite  niebt."  —  lo)  /nrä  Kpnnv.  ~ 
16)  narä  yai,  r?/v  Ai',;nv  awror  «j/i'.-x'wr  nvrij  „bcun  man  »irD  ibu  riAtcu  nait  feinem  ^infcben," 
b.  b.  manwirb  ibm_  cbtr  Slecötaläi  Unrceftt  i^ebeu.  —  17)  im  ui/  ^ni/wj/rat  kü-U  a<>h  „bap  er 
fir  nid»t  beütwtrlieb  fa((f."  —  18)  -miimi.  —  19)  ^^r'  avTo'v,  b.  b.  mit  bem  3ornmütbi,qen.  — 
20)  er  wirb  biit  au?  Dem  ©ejK  raunten;  Prov.  22,  24.  —  21)  //fr«  //w/joV.  —  22 )"oi''  yap 
/icw/OT-«/  '/.(lyw  nrtiai  „bcnu  er  fanu -?Jiibtf  oerfAweiaeu."  —  2^5)  ui/  iroii/aiK  KpvK-öv  „nmvx 
ti\6>ii  (^cbcimc^  »»r,"  worunter  ndmlitt  Da?  rllatbfttla'iien  ^u  Jjerrteben.  —  2't)  an,  uf/  äva<i>epfTu 
n<v  x'i>n'  „unb  er  fod  Dir  feinen  Tauf  Dafür  ]\x  erftatten  taben,"  baburc^  ndmlicfi,  M^  er  ba« 
tix  iVit^ftbcjlte  aucb  ^Jlnbcrn  mittbcilc. 


Dag  SBuc^  3ffu«  ©irac^.  9,  1—13.  ?Inm.  1—16.  45 

Caput    IX. 

1.  Non  zeles  muliercm  sinns  tili,'  ne  ostendat  super  te*  raalitiam  doe- 
trinae  iiequam.  2.  Non  des  mulieri  potestatem  animae  tuae,^  ne  ingre- 
diatur  in  virtutem  tuatn,*  et  confundaris/  3.  Ne  respicias  mulierem 
nuiltivolam:^  ne  forte  incidas  in  laqueos  illius.  4.  Cum  saltatrice' ne 
assiduus  sis:  nee  audias  illam/  ne  forte  pereas  in  efiicacia,  illius.^  5.  Vir- 
gineni  ne  conspi(äas,®  ne  forte  scandalizoris  in  decore  illius.  6.  Ne  des 
fornicariis'"  animam  tuam  in  ullo:"  ne  perdas  te,*  et''  liereditatem  tuam. 
7.  Noli  circumspicere  in  vicis  civitatis,  nee  oberraveris  in  plateis 
illius.''  <S.  Averte  faciera  tuam  a  muliere  compta,  et  ne  circunispicias 
speciem  alienam;  9.  propter  speciem  mulieris  multi  perierunt:'^  et  ex 
lioc  concupiscentia'*  quasi  ignis  exardescit.  10.  Omnis  mulier,  quae  est 
fornicaria ,  quasi  stercus  in  via  eonculcabitur.  11.  Speeiem  mulieri« 
alienae  multi  admirati,  reprobi  facti  sunt:  coUoquium  enim  illius  quasi 
ignis  exardescit.  12.  Cum  aliena'^  muliere  ne  se.deas  omnino,  nee  ac- 
cumbas^  cum  ea  super  cubitum:  13.  et  non  altereeris'"  cum  illa  iu  vino, 
ne  forte  declinet  cor  tuum  in  illam ,  et  sanguine  tuo'' labaris  iu  perdi- 
tionem.  14.  Ne  derelinquas  amicum  antiquum:  novus  enim  non  erit 
similis  illi.  15.  Vinura  novum,  amicus  novus:  veterascet,  et  cum  sua- 
vitate  bibes  illud.  16.  Non  zeles  gloriam,  et  opes  peccatoris:  non  enim 
scis  quae  futura  sit  illius  subversio.  17.  Non  placeat  tibt  injuria  in- 
justorum,"^  sciens'®  quoniam  usque  ad  inferos  non  placebit  impius.* 
18.  Longe  abesto  ab  homine  potestatem  babente  occidendi,  et  non  sus- 
picaberis  timorem  mortis;  19.  et  si  accesseris  ad  illum,  noli  aliquid 
committere,  ne  forte  auferat  vitam  tuam.  20.  Communionem  mortis*' 
scito:"  quoniam  in  medio  laqueorum  ingredieris,"''  et  super  dolentium 
arma^''ambulabis.  21.  Secandum  virtutem  tuam  cave  te  a  proxinio  tuo," 
et  cum  sapientibus  et  prudentibus^  tracta.^^  22.  Yiri  justi  sint  tibi  con- 
vivae,-''  et  in  timore  Dei  sit  tibi  gloriatio,  2'.  et  in  sensu  sit  tibt  cogi- 
tatus  Dei,-'^  et  omnis  enarratio  tua  in  praeceptis  Altissimi.  21.  In  manu 
artificum  opera  laudabuntur,  et  princeps  populi  in  .sapientia  sermonis 
sui,  in  sensu  vero^  seniorum  verbura.  25.  Terribilis  est  iu  civitate  sua 
homo  linguosus:  et  temerarius  in  verbo  suo  odibilis  erit. 

1)   «C.    uxnroni   tuam.  —2)    fif/<^t    (]/<^aiiic   e-\  afavroi'  -anViav  ttovjijx'u'    „UHb  Ic^rC  iTf  niitt 

bpfe  l'ctire  511  feinem  cti^eiten  3*afcn."  TaPurch  Paf;  t>cr  ?.^fann  "J^erradn  auf  Pac*  Üi?ctb'  wirft, 
roirp  biefe?  »verleitet,  cbeufaü-?  i^crpaitt  auf  fcu  O.iuinu  \n  trerfen.  —  ^5i  -i/v  u>v\iii'  ow.  ^IWtji 
erinnere  fich  an  Sanifon  Ju'lic.  1(>.  1-21  unP  2a(ontLMt  III.  H(■'u^  IJ.  4.  ^  'tl  t».  b.  baf;  üe 
ntcbt  berrfd)e  über  ticb.  —  ->i  f.  i.  f^r.  -^  «)  fm^p/^Ww;  „-BuMertn."  —  7)  foiltc  ivabrfdu-tn« 
li*  bcifien  ii^ahrice  'vers.  8ixt. )  nyra  ia/Mwnr/r.  Tie  Ivin',efinnen  ftuö  im  Crtcnte  l^ait  ^u 
ÜaiU'  nod)  ebeiifo  i^cfä!irlid)  un?  ;?crfulfrcrtfd),  ale  cbenul?.  ')lxA\  -r^.v.Mn^  „J  iftauP  tto  alten 
unb  neuen  (fj^^pten"  -^.  I.  2.  1  l'.t.  \d^i\\  fie  eine  unaemeinc  CüjerdimciPivifcit  re?  .Morver-J,  uni» 
permOiV'»  fitr*  fic  "i^eanviIiAteit  ibrer '^kfi-iu?;ü;^'  ^^tflce  \u\&i  i^elieben  aus^nbrü.fen,  nni?  cte 
SJpücn,  Pic  fie  (Stolen,  erfLÜfern.  Sic  be:<eden  ibren  Veib  nur  mit  febr  funncr  .HleiDun^v  y^^xt 
»Scttrittc  meiTon  ne  narti  rem  2Aa(Ic  Per  ,'^li.ncn,  Per  tSafta.^Ktten,  Per  'i^.u^ffntrLimmel  uup  Per 
Gimbeln  \^[\  uup  bcfitleuniiv^n  Parnacb  Pen  Xaft  im  lan',c  oPer  t*er',öi^ci'U  V>v..  Sie  fiMumen 
Pabei  oft  in  fold^e  in'cteißcrun;!,  p.if;  (le  ■i*.udnnuincn  j^leidscn.    OUle  .■iurü.fbaltun»!  ivirP  Pana 

UCrvKiTen  U.  f.  f.  —  Sl    uri~ort  a/.Cr  iv  roir  1:771  xtiiir/uaaii'  nirf/r  „PanUi  PU  Ui.tt  ilifaNjlCn  U'CrPCfl 

burdi  ibrc  .Hunftjiriffe."  —  9i  Karaudi'&ave  „fitau  eine  ^'•^»i-in"»'^"  "j*f  naber  au."  —  10)  -.-/;- 
inir  „Pen  .'Düren!"  —II)  iiberftüni,-;;  f.  i.  ^^'ir.  —  1-2)  h  iiH/umr  (ü'vi/r  „in  ibren  ab^.dCi^encti 
2bcilcn,"  nH>  Pic  l'uilPirnen  auf  ibre  '.J^eute  martcn  Prov.  7,  s.  -^  iÜ]  kTTAavrixivanv  „wurpon 
bcrüdt,  irresiefübrt."  —  \'i]  o,-/.in  „pie  \:iebe."  '3.  lo  u.  il  f.  i. 'i5r.  —  1-5)  rraivVoi  „mit 
einem  t*cvbc"iratbeten  ffii?ibe."  —  NJ  i  nai  i'r/ (Tru.i//.iK-i-^j,)rir_  „uup  b.xite  fein: 'i'i'ia'^lvaten  mit 
ibr  bei  ©ein."     IVibl^eitcn  balten,  n?o  ^ll^inner  unp  S'Viuen  beif.-immen  fab':n,  lief  ^cgen  Pi« 


46  Tai?  Sud)  Scfuö  <Bixad).  9,  13—23.  5Inm.  16—28. 

gute  Sitte,  unt  lu•l^mcn  crft  iU^cr^anb,  feitbcm  5^crfcr  in  H^  ?anb  pelcmmcn  Esther  1,9.— 

17)    K(u    tC)   -vii itari   cor   „Itllt    Mird»  bciltC  i^rßifVtC  .  ."  Prov.  6,  35.  —  18)   /^?)  nhSoKiicy^  hv 

ihöoda  äcFßfiiv  „(Mbe  fein  (^H7"aücn  an  ter  3unciViniG  bcr  (öcttlcfcn,  ober  babe  fein  «efaüen  an 
fcem,  n^a«  ben  (s3ottliM'en  iVKiüt." —  lü)  ./n'7/a\i?/Ti  „gefenfe,"  —  20)  oh  fj?}  aiKatu-&(:jciv  „\ie 
werrcn  nii*t  vieredurevtiiit'  nn-rben."  —  2J)  f.  i.  ^3r.    Ter  Sinn  ift:  Tu  mamhabix  rubren 

bcn  Job  in  il^rev  (HivfeüffKlft.  —  22)   t-/}ra.i9^  —  2S)   äiaßah-e/c.  —Jti)   f"i  f7rd/fa.-i'  7ro2t-(jv 

„auf  t'cn  Rinnen  ^er  Stvibtc,"  wo  biri^  ^ie  ^yfeile  bcv  (veint^e  leidit  tvcnen.  —  23)  crro.vofTfti  rotg 
7t/.7/aiov  „prüfe  tiijeniju'n,  Mc  bir  ^unddft  ftct^cn."  —  2(j)  (jvfi ßov/ evov.  —  2")  i\  22  unb  23 
finf  i.  ''^r.  in  iinuTefcbvtcr  ritnuniv  —  28)  mü  lu-a  awn-üv  kc-u  u  cv'/j.o-iiüiwqüov .  .  „mit 
i^erftanbi^en  %t\)  um,  unb  im  ©cfet^c . ." 


Caput    X. 

1.  Judex  snpiens  judicabit^  populum  sunm  ,  et  principatus  sensati 
stabilis^  erit.  2.  Secundum  judicem  popiili,'^  sie  et  ministri  ejus:  etqualis 
rector  est  civitatis,  tales  et  iiihabitantcs  in  ea.  3.  Eex  iiisipieiis  perdet 
popnlum  suum:  et  civitates  iiihabitabuntur  per  sensum  poteiitium.  4.  In 
manu  Dei  potestas  terrae:  et  utilcm  rectorem^  suscitabit  in  tempus  super 
illam.  5.  In  manu  Dei  prosperitas  hominis,  et  super  faciera  scribae^  im- 
ponet  lionorcm  suum.  6.  Omnis  injuriae  proximi  ne  meinineris,"  et 
nihil  agas  in  o))eribus  injuriae.'  7.  Odibilis  eoram  Deo  est  et  hominibus 
superbia:  et  execrabilis  omnis  iniquitas  gentium.^  8.  Regnum  a  gente 
in  gentem  trr.nsfertur  propter  injustitias,  et  injurias,^  et  contumelias,  et 
diver.sos  dolos.'"  9,  Avaro  autem  nihil  estscelestius.^  Quid  superbit  terra 
et  cinis?  JO.  ISiliil*  est  iniquius  quam  aniare  ]iecuniam ;  hie  enim  et 
animam  .suam  venalem  habet  :^  quoniam  in  vita  sua  projeeit  intima  sua.'^ 

11.  ümuis  potentatus''  brevis  vita.    Languor  prolixior  gravat  medi(  um.'" 

12.  Breven}  louguorem  praecidit  medicus:'^  sie  et  rex  hodie  est,  et  cras 
morietur.  lo.  (um  enim  morietur  homohereditabit  serperites,  et  beslias, 
et  vermes.  14.  Inilium  superbiae  hominis,  apostatare  a  Deo:  15.  quo- 
niam ab  eo,  (|ui  feeit  illum,  reeessit  cor  ejus;  quoniam  initium  omnis 
])eccati  est  superbia:  qui  tenuerit  illam,  adimplebitur maledictis,'*  et  sub- 
vertet'-'  eum  iu  iinem.  IG.  Pro})terea  exhonoravit  Dominus  conventus 
malorum.  '•'  et  destruxit  cos  usque  in  finem.  17.  Öedes ducum  superborum 
destruxit  Dens,  et  sedere  fecit  mites  pro  eis.  18.  Radiees  gentium  super- 
barum  arclecit"  Dens,  etplantavit  humileö  ex  ipsisgentibus.^  19.  Terras 
gentium  evertit  Dominus,  et  perdidit  eas  usque  ad  fundamentum;'^ 
20.  arefecit  et  ijipis,  et  disperdidit  eos,  et  cessare  f'ecit  melnoriara  eorum  a 
terra.  21.  Memuriam''  superl)oruin  perdidit  Dens,  et  teliquit  memoriam 
humiliuDii  .seusu,  22.  Non  est  ereata 'Miominibus  su})erbia:  neque  ira- 
cuudia  natioui  mulierum.  23.  Semen  hominum  honorabitur  hoc^'^qüod 
timet  Deu)n:  semen  auteni  hoc  exhonorabitur,  quod  praeterit  mandata 
Domiui.  24.  In  medio  fratrum  rector  illorum-"  in  honore:  et  (]ui  timent 
Dominum,  crunt  in  oculis  illius.  25.  (iloria  divitum,  lionoratorum,  et 
)iauperui)i,  timor  Dci  c?it:  '2(5.  noli  dispiccre  hominem  justum  pauperem, 
et  lutü  Diagniiicare  virum  peccatorcm  divitem.  27.  Magnus,- et  judex, 
et  potcns  est  in  iMiiioic:  v\  non  est  major  illo,  qui  timet  Deum.  28.  Servo 
sen^ato  liberi"'  scrvicnt:  et  vir  prudens""^  et  disciplinatus^  non  tuürmura- 
bit  -■''  c()rre])tris,  el  inscius  non  honorabitur.'-*  21).  Xoli  extollere  te'''  \i\ 
faciendo  opci-e  tuo.  et  noli  cunctari "'  in  tempore  angustiae  80.  IMelior 
est  qui  operatur,  et  abundat  in  omnibus,  quam   qui  gloriatur,^*'  et  eget 


DiU^  Suct)  3ffu^>  3iraii).  10,  1—34.  %nm.  1—33.  47 

pane.  31.  Fili  in  maiisuetudiue  .serva^''  animam  tuam,  et  da  illi  honorem 
secunduMi  meritum  suum.  32.  Peccantein  in  aniniam  suam-^  (|ni  justi- 
ficabit?  et  quis  honorifioabit  exhonorantera  aniiiiam  suam?  33.  Pauper 
gloriaiur  per  disciplinam-^  et  timoreni  suum:  et  est  homo  qui'^"  lionorifi- 
catur  prupter  substantiain  suam.  34.  Qui  autein  i^loriatur'*'  in  paaper- 
tate,  quanto  magis  in  substantia?^-  et  qui  gloriatur  in  substantia,*^  pau- 
pertatem  vereatur. 

l)  Tzatcernei  „n.Mvb  iii  3'''*f  ^»tttcit,  obcr  itutcrri.1)tcn."  —  2)  rEraynyvri  „iroMsieorbiict •," 
Prov.  120,  S;  L'9.  14.  —  ?i)  Ivrle.  10,  1()-19.  —  4)  ^vtn  (ik.  fehlt  ba?  iCHM't  für  rcctorfm, 
inui?  aber  uotbivcnDii^  ^hr5U.1c^ad^t  werben.  —  a)  ypaufjartoji  „be^  5dn-iftjielel>rten." —  (>)  i-i 
TTav-l  ä^iK/'/fiari  u//  jufvinmjc  rü)  -/.:-/nl„v  „\vic[in  jcbcr  Uiibtlt'  ]nn\c  lüitt  knucm  ?tädMlon."  — 

7)  „thue  "Jiidjt^  bei  ®crfeii  be^  Ucbcrinutbc?,  vßijcoc,  ober  rbuc  niAt;?  U^bennütbi'.ieo."  — 

8)  Kai  ef  ä^Kporipuv  7r?.7iuueÄ>/(jsc  äöiKa  „uitb  iiu  tVtfeit  iHMM'ünbtiU  Cr  ftd)  burd>  UiuedU."  — 

9)  f.  i.  ß^r.  —  10)  Kut  xp'/l^f^^a  „uab  wecken  beji  i^crmö.^en?,  obct  iih\v'ii  ber  lik'ütdfte."  — 
11)  „wod)  bei  l^.'b^eiten  anrft  er  fein  (üinj^eioeife  berau-?,"  in  ?|oUu'  fd)eiif;!tdH-r  .Hranfbeiten,  bi; 
(^ott  über  ibn  ocrbani^t.  Ter  l^n-fviffer  n^oüte  bier  an  "JduiiHtr.^  erinnern  II:  .Maec  y.  9. 
Ter  5'.n-er  bat:  „'i^ci  l*eb',eiten  friedn^u  ibm  ©iirnier  aues  ber  ^eite,  ber  TÖitncar^t  fdjneiret  ibiK 
in  ba»?  tStnaeivcic^e  .  ."  —  12)  i^ianuhv  hypüaniua  aii''.j-Tei  ;.ar/)(»f  „einer  ftarten  .ftranfbeit  fpottet 
ber  ^Ir^t."  Tie  i'ul.a.  la-J  'lariy'n--.  n\r?  einen  bei  weitem  beijeren  2inn  i^ibt:  „(rine  ilarfe  .Hranf^ 
Öcit  fppttet  beo  "Jü-Ues."  ^-i  fd)ctnt  ftd)  bief;  imincr  \\i>6!,  auf  ben  Unfall  fcoi  'iintiodnii?  ]\\  belieben, 
reo  'i)Hemanb  \\\  belfen  perniodUc.  —  1-5)  riefe  ©orte  fcbcinen  ntd>to  'Oinferee  ju  fein,  al^  V\t 
Ufbcrfe{3uni^  einer  anbcrn  Veoart  bes;  porberaebenten  2a!3e?,  wehte  lautet:  uiKphv  ap'püa-rifia 
Kö-TEi  'larpoi;. — „-öeute  tft  Cr  ("Huttodvao)  nod)  Xönii^,  nnö  morj^en  ftirbt  er;"  i.  <ör.  feblt  .sie.  _ — 

14)     'e^na3pl/ae.i  ß.Wlvyaa   „wirb    (>3rene(   anricbtcn."  —  1 'S)    -ape()6^aae  rix;  inayaynq  „erlieg 

munberbare  l^crKini^üffe  fomnien,"  —  l(i)  r^l--i7.Ev  „er  rif;  au?."  —  IT)  bug  ■äeiie'/.'iov  ^fic. 
Wan  benfe  an  ^rocoma  unf 'sHvnorrba. —  IN)  )^.  h.  nitbt  iil  anerfd'affen.— viudi  fclb)!  bie 
Srbfünbe,  weldie  f ie  -^ladifbrnmon  ^^Ipanij  mit  auf  bie  ©e(t  brin-ien,  ift  ni.tt  ein  .ftcini  ober  eine 
25ur5e(  be?  "-iHM'en,  ane^  bem  bie  freia>i[(tiie  Si'niDe  notbwenbt»!  berauöwddirt,  fontern  ec>  ift  nur 
jener  3uftanb,  ber  un-3  ber  urforüni-dicben  (vereditivifeit  unf  .^eilii^feit  beraubt  KUt»  oor  (^kUt 
mtfjfdüii]  madu,  \^  baf;  wir  »join  (übernatitrlidH-n)  ;1tetd)e  (i)0ttei5  au-JiUM'd-loiTou  finf,  ii^  Knu^e 
fte  nid)t  i^cboben  \\i.  —  19)  Xic  '-Bulii.  ^ab  bier  in  .Hur^em  beu  5inn  ber  Kiuv'iei'i-'!^  fii^ürli^en 

StcbC  bei  ben  LXX  :  rr-tpfja  fvrtfiov  iTolot ;  OL  cpntß  ii'/aevoi  rov  Kvpiov.  a-tpua  ürtuw  -o'iov  ;  G~ipua 
äv&pcj-nv.     (j-epjia   är/fiov   irotov  \    ol    Trapa.ßahovTEQ  £vro?.ä(.  —^  20)    b.  b.  bcr  (frflfieborcne.  ^^ 

21)  k/.si-^cpoi.  —  22)  rarunter  fdnint  bier  ber  -giau^bcrr  5n  oeriieben ',u  fein.  —  2^5)  Ta 
mit  biefcn  ©orten  ber  inn--^  im  ''>)ried)i)'dKn  fd)(tef;t,  uub  fein  correptiis  nadu'olat,  fe  wirb  bi£ 
Slueileivinit  viewobnlid)  babin  i^einadn:  „Ter  weife  .^öauöberr  murrt  nidu  bariiber,  Daü  bie  Arei  = 
.aeboreucn  be-5  ^aufeo  einem  ebenfe  weifen  ilnedue  iicbordien."  ''?."'Jan  benfe  an  Ji^Ki-'f^  'f' 
"JlciV-^Pfcit  <'<^'ii-  •>•'.  4.  — 24)  ////  ffooToi'  -oii/aai  ru  ipyiv  aov  „fiüalc  utdu,  beiu  ©erf  ',ii  tbun," 
b.  b.  fuite  Feine  'Qinjreben,  wenn  ee;  etwa^  5U  tbun  ,atbt.  —  2'5)  «>)  än^aZoh  „tbne  ni*t  i^rof;." 
Ta»  3lrbetten  i|l  für  fetneu  '}5enfd)en  eine  2d)antic,  pielmebr  für  ^eDen  bie  i^rc^te  (iivre.  — 
2(>)  Xa?  rs3ried\  bat  vor  ('^oia:riu.tvoq,  nui  irlurjatur,  aueb  nod)  -epiira-i.jv  „tcr  berunu^ebt,"  — 
27)  (^6^a(jov  „rübme  bid)  felbft  mit  löcfdunbenbeit."  —  28)  rov  äniiä^^ovra  :.u)iv  avrov;  — 
29)  rfo^dsf-rai  fk'  tTiiartjßTfv  ai'Tov  „wirb  i\eebrt  Weisen  feiner  Sinfidjt."  —  rJO)  ^at  -'/jnm(h' 
i^o^äÜTai  (ha  rov  tza.ovtov  a'vrnv.  —  rj  l )  bcffer  .ffiorificabitur.  — •  32)  f>'  -/.ni-ru  D.  b.  Wenn  er 
\\X    ^'Heidltbnm    aetaUjlt.  —  r$;i)     Kai   ö   Mo^o^  i-v   -'/.ni-ru   Ka\  iv   -ruxtia  -ooajiür-.   „ui'.b  Wirb 

^emaub  beim  Sieic^tbum  nic^t  öccbrt,  um  wie  »icl  wenigef  ,ki  ber  'Jirmu.t.^?" 


Caput   XI. 

1.  Sapientia  huniiliati'  exaltaliit  caput  illius,  et  in  medio  niagnatorum 
consedere  illum  faciet.  2.  Xon  laudes  virum  in  speciesua,  neque  spoi-nas 
homineni  in  visu  suo;  3.  brevis  in  volatilibus  est  apis,  et  initium  dul- 
coris*  habet  fructus  illius.  4.  In  vestitu  ne  glorieris  uinquaui,  nee  in  die 
honoris  tili  extollaris:  qnoniam  mirabilia  opera  Altissimi  solius,  et  glo- 
riosa,  et  absconsa,  et  invisa'^  opera  illius.  5.  Multi  tvranni  sederunt  in 
tbrono/  et  insuspicabilis  portavit  diadema.     0.  Multi  potentes  oppressi. 

JIM  LIBRARY 
CT  ir'^AMST'c  rni  I  rnf 


48  Vai  Suc^  3efuö  ©iroc^.  11, 1—16.  2Inm.  1—15. 

siint^  valide,  et  gloriosi  traditi  sunt  in  manus  alterorum.  7.  Priusquam 
interroges,  ne  vituperes  quemquara :  et  cum  inteiTOgaveris,^corripe  juste/ 
8.  Priusquam  audias,  ne  respondeas  verbum:  et  in  niedio  sermonum  ne 
adjicias  loqui.  9.  De  ea  re,  quae  te  non  molestat/  ne  certeris:  et  in  ju- 
dicio  iieccantium  ne  consistas.  10.  Fili  ne  in  multis  sint  actus  tui:  et  si 
dives  fueris/  non  eris  immunis  a  delicto;  si  enim  secutus  fueris,'"  non 
api)rehendes:  et  non  efftigies,  si  praecucurreris.  11.  Est  homo  laborans, 
et  festinans,  et  dolens  impius^  et  tanto  magisnon  abundabit."  12.  Est 
homo  marcidus'^  egens  recuperatione,'^  [)lus  deticiens  virtute,  etabundans 
pauportate:  13.  et  oculus  Dei  respexit  illum  in  bono^*  et  erexit  eum  ab 
humilitate  ipsius,  et  exaltavit  caput  ejus:  et  mirati  sunt  in  illo  multi,  et 
Jionoraverunt  Deum.^  14.  Bona  et  mala,  vita  et  mors,  paupertas  et 
honestas  a  Deo  sunt.  15.  Sapientia  et  disciplina,  et  scientia  legis  apud 
Deum.  Dilectio,  et  viae  bonorum  apud  ipsum.  16.  Error  et  tenebrae 
peccatoribus  concreata  sunt:'^  qui  autem  exultant  in  malis,  consenescunt 
in  malo.  17.  Datio  Dei  permanet  justis,'^  et  profectus  illius'"  successus 
habebit  in  aeternum.  18.  Est  qui  locupletatur  parce  agendo,  *^  et  haec 
est  pars  mercedis  illius  19.  in  eo  quod  dicit:'^  Inveni  requiem  mihi,  et 
nunc  manducabo  de  bonis  meis  solus:''  20.  et  nescit  quod  tempus 
praeteriet,  et  mors  appropinquet,''  et  relinquat  omnia  aliis,  et  morietur. 
21.  Sta  in  testamento  tuo,^'  et  in  illo  colloquere,  et  in  opere  mandatorum 
tuorum-'  veterasce.  22.  Ne  manseris^"  in  operibus  peccatorum.  Confide 
autem  in  Deo,  et  mane  in  loco  tuo.^^  23.  Facile  est  enim  in  oculis  Dei 
subito  honestare"^  pauperem.  24.  Benediciio  Dei  in  mercedem  justi 
festinat,^"'  et  in  hora  veloci  processus  illius  fructificat.  ^^  25.  Ne  dicas.- 
Quid  est  mihi  opus,^^  et  quae  erunt  mihi  ex  hoc  bona?'^  26.  Ne  dicas: 
Sufüciens  mihi  sum:  et  quid  ex  hoc  pessimabor?  27.  In  die  bonorum 
ne  immemor  sis^"  malorum:  et  in  die  malorum  ne  immemor  sis  bono- 
rum: 28.  quoniam  facile  est  coram  Deo  in  die  obitus  retribuere  unicui- 
que  sccundum  vjas  suas.  29.  Malitia  horae  oblivionem  facit  luxuriae 
magnae,^  et  in  fine  hominis  denudatio  operum  illius.  30.  Ante  mortem 
ne  laudes'^"  hominem  quemquam,  quoniam  in  filiis  suis  agnoscitur  vir. 
31.  Non  omnem  hominem  inducas  in  domum  tuam:  multae  enim  sunt 
insidiae  dolosi.  32.  Sicut  enim  eructant  praecordia  foetentium,^^  et  sicut 
perdix  inducitur  in  caveam,  et  ut  caprea  in  laqueum:  sie  et  cor  super- 
borum,  et  sicut  }irospector  vide]is  casum  proximi  sui.  33.  Bona  enim  in 
mala  convertens  insidiatur,  et  in  electis  imponet  maculam.  34,  A 
sciiitilla  una  augetur  ignis,^^  et  ab  uno  doloso^  augetur  sanguis:  homo 
vero  peccator  sangnini^  insidiatur,  35.  Attende  tibi  a  pestifero,^*fabricat 
tnim  mala:  ne  forte  inducat  super  te  subsannationem^'^  in  perpetuum. 
36.  Admitte''^  ad  te  alienigenam'^''  et  sabvertet  te  in  turbine,^  et 
abalicnabit  te  a  tuis  propriis. 

I)  ra-tirnh  „ipc?  TcmütMi^cu,  pbct  bcj*  nicbriii  (^fftcKten 'DJiannc?."  —  2)  >?»e6r.  JWcttfWeifc 
für  „poruitlliitrtf  5ni';ii^ffit."  —  3j_„rcnu  (siottc^  SScrk  fint  tvunfcrbar  iiiib  t^cr^prcjen  finb 
feine  iffcrfc  unter  ^cn  Wcnfitcn."  ^^inn:  5p  n)un^cr^ar  ^In^  iilorreitt  Ci^pttcg  ©crfcTtnb,  fo 
fin^  fie  MHt  rcvtuM-jicn ;  f.  i.  (^r.  —  -4)  i-i  h^K^nvc  „auf  i'em  ^öten."  ®ic  n^urfen  erniedrigt, 
realM-enc  ^er  Uiuinfcbnlicbe  fic  Ärcue  tapcn  truji.  —  3j  //rt/jäfför/auv.  —  ({)  v6r/mv  npürov 
,,nimm  er)1  (£infid^t."  —  7)  f.  i.  '^^r.  —  8)  ov  Ö!k  tan  a<u  xpriu  „bie  bid)  ^Jichtj*  anhebt."  — 
9)  ;-/!•  7r/!/y^viiir  „wenn  bu  bicb  iiberbdufft'"  b.  b.  mit  ri)cfd>äften,  ^anbcln  u.  f.  w. —  10)  ®tn 
orientalifcl^e^  Svrücbn'ort :  „Tu  »jerfpliii't  (baö  3'«'),  vtber  crrei*|l  c?  nieftt;  bu  laufjl  in  bic 
Sln-rte,  (^radpac.  uuf  entlciufft  bp*  nicht  (bcr  fikfabr)."  —  II)  laTsptirm  ,,tc>mmt  iurüd."  — 

12)     v(iiip6(:   „matt."  —  Hi)    -pogihlfjfvoc   ('ivn/./'/fnjr  „bÜ(f?bcbÜrftiiV"  —  14)   ac  ayaM  „^n 

feinem  ißcften."  —  1-3)  i'.  15  u.  16  f.  i.  ®r.  Jßermijge  i&er  (irbfünbe "bringt  5iüar  jeber  STienfc^ 


Dag  33u(^  3cfuß  ©irac^.  11,  16-36.  5Iiim.  15—38.  49 

etwa«  1^pn  ^'ft^i'in  inib  ?;iii|lcrinf;  mit  firf>  auf  bic  2i^c(t,  ja  man  ffnnfc  bii^  fclfft  pon  tmi 
Wcnfitcii,  bcr  cbnt  (£rbi'dnilb  jicbovcn  nnirbc,  im  iituniKu  Sinne  fa»un;  in  tcm  '2innc  nämlich, 
baf!  er  ein  befitianftei*  2i?H-Kn  i|l;  aber  in  i^an^  t^oruiaüitev  2i>cti'e  fcun  man  c?  fac(in  mm  tcm 
Okfdilecbtc  ter  innrer,  bei  melitem  3>'vtlnim  nnf  ivinfiernif!  gleicbfam  ^u  ^uui'«  ift.  '?iart> 
Xcrefer  fajU  tev  in-ifaiTcv  bicr:  t£^  i^ibt  Wenfcben,  benen  bic  'i^oc- 8>eit  jur  anbern  '^dtar  gcanuten, 
unb  bic  nidit  auflnn-en  511  fünbijien,  bie  fic  ftcrben;  et".  IV.  57.  4.  —  Hi)  tvatiiim.  —  17)  ^i 

11   eviloKia   avror    t'ir   rhv   aiüva  fvo(S(j\i>/ntTn/  „XUXt   fein  'Ü'cMwpUcH:  mxi>  immCI  flUtCn  ^Oiti^an;; 

Kiben,"  t>.  b.  (^^Hntcj*  Se.aen  beiilücfct  fie  immer.  —  IS)  0-0  TT/mioxr/r  Kai  ot^iijiar  nfroi- „burcih 
ilarj^beit  unb  Sparfamteit."  —  !}))  „barein  fel3t  »r  feinen  Vcbn,  baf;  er  fairen  fann  .  ."  — 
20)  b.  b.  in  bem  (sH-fel^e,  in  bcm  iMmbe  mit  ^unt.  —  ill )  iv  r,:,  ip-jc.)  mw.  —  22)  fn)  -änirfHut. 
To?  SlHM't  lll;ln^el•i.s  bürfte  n^obl  aU  'Sebrcibfebler  ^u  betraducn  unb  bafür  miseris  ]\\  fe^eit 
fein.  Tie  Ueberfei^cr  sieben  inbeffen  bcm  31>orte  einen  "^inn,  ber  fid)  bem  bee  viried).  Sln^rtcp- 
näbcrt:  „.C""alte  biÄ  nidu  an  bie  Werfe  ber  ^Sünber,"  b.  b.  laf?  bid)  nidit  bnrd)  fie  irre  marbcn, 
n^cnn  fic  im  (^)lüdc  fein  foüten  (5lUioli.)  —  2^?)  tCi  nüru  cov.  —  21)  Tr/orrm«/  „^u  bereidiern." 
23)  h  fiia-ac.  evaeßovg  „i|l  beim  Vobnc  bet^  Wottfeliiicn,  ober  ift  bcm  (^kntfdiiijn  ^um  Vobnc." 
26)  äva-da/AEi  ei'Aoyiav  avrov.  (goll  iH'muitblid)  fvVuyia  bcifjen.  „<2cin  ^ei^cit  bliibt  fdineir 
auf."  —  27)  r/f  FCTi  fiov  xpe'ia;  Tiefet  läf;t  fid)  im  ',nH'ifaiten  Sinne  iU-cirfel3en:  „SBeldic?  ift 
meine  9JotbV"  ober  „rcai  brincit  ce  mir  fiir  einen  inM-tbeilV"  l'e|tere?  vaf;t  inbefen  buffer  ^is 
bcm  fcliienben  <2a?iC.  —  28)  i.  b.  wci^  für  (sUite?  fpmmt  mir  benn  aui^  meinem  b5?bcrij?en 
ücbcn  (uTTö  Toi'  vir)  juV  3lad)  rcrefer,  'JlUicli  u.  "?(.  faiit  bicfci^  ber  3lrme,  an  ben  be|)balb  bic 
SrmabnuniT  iieridMet  i|l,  woi^ciien  bic  nad^foI.acnbe,  bie  «.Mcbcr  mit  ne  dicas  besiimnt,  an  ctn 
9{ei*cn  fieb"  wcnbet.  —  29)  (i/u'/,aia  koköiv  „Tcri-^ifit  man  bei?  i^iM'cn."  (£bcnfp  im  ^rociJen  löeilc : 
„c^ebenft  man  niriU  be^  Wüten;"  Ecele.  7,  14.  —  fJO)  fj>/  ficiKcii>tüe.  —  sil)  „ane  bie  Ginjic^ 
weibc  ber  Ucbelried^enben  rülpfen,"  b.  b.  einen  Xunft  beraufiäc§cn.  Sei  feblt  im  (^iitcdi.  fctvie 
flud)  baei  nad^foli^cnbc  ut  eaprea  in  laqucuni.     LXX:  TrfpnS  ^r/ptvTr/r  h  Kaprü'/.Mj,  ovtu<:  Kup- 

6in    ['TTtpinjx'iviiv,    Kui    (Jf  V  Ka'äaKOntir  f-ij-i'AtTTei  TTTioaiv    ,,^H^  dltbbwbn  lOdt  iJU  Ätäfii^e,    fc  i|t  tM 

^erj  be6  Uebcrmütbii?en,  unb  mic  ein  2i}äd)ter  lauert  er  auf  ben  J'jatl."  —  f52)  üttö  cTvadt^pur 
nvpuc  TT/j/xiirfTai  äv&paKia  „auei  cincm  g-cucrfunfcn  nnrb  ein  Äoblcnbaufcn."  —  33)  m  anm 
„bi^  ,;;um  iMut"  b.  b.  bi?  .^um  9.''iprb.  —  34)  ä-o  KnKovp}uv.  —  3*5)  iii/noTf  /iC/jov  ('<:>  am  „ba^ 
er  bir  nidU  auf  immer  einen  Sd)anbf(ecfcn  anbäniic"  —  36)  hwHiaov  „nimm  in  bai^  .»cauei 
auf,"  b.  b.  nH'un  bu  in  ba?  -^am  aufnimmit .— 37)"  «/.^orp/or  „einen  ?'}c\inn  iMün  frembartiiicnt 
®lauben,  »im  fremben  Sitten,"  b.  b.  einen  i^crCebrten;  cf.  Deut.  7,  3.  —  38)  öiaa-pliptc  et 
iv  -apaxaig  „fo  Wirb  er  bid)  in  fcbrcdlid}e  Unrubcn  bringen." 


Caput  xn. 

1.  Si  benefeceris/  scito  cni  feceris,^  et  erit  gratia  in  bonis  tuis  multa.^ 
2.  Beiiefac  justo,^  et  invenies  retributionem  magnam:^  et  si  non  ab  ipso, 
carte  a  Domino.^  3.  Non  est  enim^  ei  benequi  assiduus  est  in  malis/  et 
eleemosynas  non  danti:  quoniam  et  Altissimus''  odio  habet  peccatores,  et 
misertus  est  poenitentibus.  4.  Da  misericordi/  et  ne  suscipias  pecca- 
torem:  et  impiis  et  peecatoribus^  reddet  vindictam,  custodiens  eos  in 
diem  vindictae.  5.  Da  bono,"  et  non  receperis  peccatorem.  6.  Benefac 
humili,  et  non  dederisimpio:  prohibepanes  illi  dari  ne  in  ipsis  potentior 
te  sit:  7.  nani  duplicia  mala  invenies  in  omnibus  bonis,  quaecumque 
feceris  illi:  quoniam  et  Altissimus  odio  habet  peccatores,  et  impiis  reddet 
vindictam.  8.  Non  agnoscetur'"  in  bonis  amieus,  et  non  abscondetur  in 
malis  inimicus.  9.  In  bonis  viri,  inimici  illius  in  tristitia :  et  in  malitia 
illius,"  amieus  agnitüs  est.  ^^  10.  Non  credas  inimico  tuo  in  aeternum : 
sicut  enim  aeramentum,  aeruginat  nequitia  illius:  11.  et  si  humiliatus 
vadat  curvus,  adjice  animum  tuum,'^  et  custodi  te  ab  illo.  12.  Non 
statuas  illum  penes  te,  nee  sedeat  ad  dexteram  tuam,  ne  forte  con versus 
in  locum  tuum,  inquirat  cathcdram  tuam  :  et  in  novissimo  agnoscas  verba 
mea,  et  in  sermonibus  meis  stimulcris.'^  13.  Quis  miserebitur  incanta- 
tori  a  serpente  percusso,  et  omnibus,  qui  appropiant  bestiis?  et  sie  qui 
comitatur  cum  viro  iniquo,  et  obvolutus  est  in  peccatis  ejus.     14.  Uua 


50  Dag  S3u^  3ef"^  ©irnd^.  12, 1—18.  STnm.  1—17. 

liora  tecum  perraanebit:  si  autem  declinaveris,''  non  supportabit.  15.  In 
labiis  suis  indulcat  inimicus,  et  in  corde  suo  insidiatur  ut  subvertat  te 
in  foveam.  16.  In  ociilis  suis  lacrymatur  inimicus:  et  si  invenerit  tempus, 
non  satiabitur  sanguine:  17.  et  si  incurrerint  tibi  mala  invenies  eum 
illic  priorem.  18.  In  oculis  suis  lacrymatur"'  inimicus,  et  quasi  adjuvans 
suffbdiet'^  plantas  tuas.  19.  Caput  suum  movebit,  et  plaudet  manu,  et 
multa  susurrans  commutabit  vultum  suum. 

1 )   täv  ev  irnidg.  —  2)   rivi  tvoieIq.  —  3)   koL  earni  x^piC  ~"'f  n)ai9o?r  crov   „Itltb  bU  tUitft  I'attf 

babcn  für  bcinc  ®ob(tbatcn."  —  4)  frfff.f^  —  5)  f.  i.  (^r.  —  6)  Trapä  iniro-ov.  —  7)  fi,6e- 
'/exi:ovTi  fJf  KnKQ  „^cm,  bcr  bebarrt  im  "ööfen."  —  8)  rc>  chaeßch  —  9)  foli^t  im  •'^rierf).  erft 
am  (£nbe  »on  'B.  7.  —  10)  (»^^■  ka(SiMi-&i/aerai.  u\i6  mau  mit  9lcd)t  übcrfc&t :  „iinrD  nid)t  crprcbt," 
übwcbl  ii  iia*  bcn  Vcvicie  übcrfctjt  werben  fodte:  „roirt»  ntd)t  bcftraft."  —  11)  h -oic  KaKotg 
a'rro'v  „ücnn  rocun  e?  ibm  übel  C},tbt."  —  12)  i^iaxumax^iiaf-aL  „trennt  lief)  auct»  (oft)  ber  Jreunb." 

Ir5)  t-rria-//(TOv  -i/v  frx>'/v  aov  „fei  JJOrfttiUiiV"  3"'  '^ricef).  foljU  nOit  ein  ^J'afl'U-J:  /v-at  i^ay  nvru 
<•>€,    iiiUKfiaxuC  raoTT-fjov  nal  yvuay  ort  ovk  e'ir  rf/.or  KariuoE    ,.\\\\X>  Ml  UUrft  ibm  tCtn  \V'\t  einer,  ber  ' 

t'en  £viciie(  iie)Mie.t  bat,  unb  n?trft  crfabren,  bafi  er  am  (£nbe  feinen  rlJcft  mebr  ieiy]t,"  b.  b.  bu 
aMrft  attc"  feine  iH^-öbeit  jKnau  entbcetcn.  —  14)  Karawyi/aij  „baf;  bu  nicbt  betrübt  wcrfeft," 
ircuu  meine  iDorte  an  bir'in  tfrfüüunc?  i^cbcn.  —  13)  „tocuu  bcin  'i3(üef  wanft."—  Ifi)  Tiefe 
5lCMcfert)o(unfl  pttbet  fic^  nicbt  bei  bea  LXX. — 17)  vnoaxäan  „er  wirb  unterfef)ta3cn  ba^ 
'J?ein." 


Caput  XIII. 

1.  Qui  tetigerit  picem,  inquinabitur  ab  ea:  et  qui  coromunicaverit 
•superbo  induet  superbiam.'  2.  Pondus  super  se  tollet  qui  honestiori  se^ 
oommunicat.  Et  ditiori  te  ne  socius  fueris.  3.  Quid  communicabit 
caeabus  ad  ollam?^  quando  enim  se  colliserint/  confringetur.  4.  Dives 
iujuste  egit,  et  fremct:^  pauper  autem  laesus  tacebit.'^  o.  Si  largitus 
fueris,  assumet  te:''  et  si  non  habueris,*  derelinquet  te.  6.  Si  habes,  con- 
vivet  tecura,  et  evacuabit  te,  et  ipse  non  dolebit  super  te.  ^  7.  Si  neces- 
sarius  illi  fueris,  supplantabit  te,^"  et  subridens  spem  dabit,  narrans  tibi 
bona,  et  dicet:  Quid  opus  est  tibi?'^  8.  Et  confundet  te  in  cibis  suis," 
doncc  te  exinaniat  bis,  et  ter:  et  in  novissimo  deridebit  te:  et  postea  |ii 
videns  dereliiiquet  te,  et  caput  suum  movebit  ad  te.  ^^  9.  Humiliare 
Doo,  et  expecta  manus  ejus.  10.  Attende  ne  seductus  in  stultitiam 
humilieris.  11.  Noli  esse  humilis  in  sapientia  tua,  ne  humiliatus  in 
stultitiam  seducaris.  12.  Advocatus  a  potentiore  discede:'*  ex  hoc  enim 
magis  te  advocabit.^'^  13.  Ne  improbus  sis,^^  ne  impingaris:^''  et  ne  longe 
sis  ab  eo,  ne  eas  in  oblivionem.  14.  Ne  retineas'*^  ex  aequo  loqui  cum 
illo:  nee  credas  multis  verbis  illius;  ex  multa  enim  loquela  tentabit  te, 
et  subridens  interrogabit  te  de  absconditis  tuis.^^  15.  Iramitis  animus 
illius ^'^  conyersabit  verba  tua:  et  non  parcet  de  malitia,  et  de  vinculis.  j 
IC.  Cave  tibi,  et  attende  diligenter  auditui  tuo:^^  quoniara  cum  sub- 
versione  tua  ambulas.  17.  Audiens  vero  illa  quasi  in  somnis  vide,-^  et 
v'igilabis.  18.  Omni  vita  tua  dilige  Deum,  et  invoea  illum  in  salute  tua. 
1^.  Omne  animal  diligit  simile  sibi:  sie  et  omnis  liomo  proximum  sibi. 
20.  Omnis  caro  ad^similem-'*  sibi  conjungetur,  et  omuis  homo  simili  sui 
sociabitur.  21.  Si-*  communicabit  lupus  agno  aliquando,  sie  peccator 
justo.^^  22.  Quae  communicatio  sancto  horaini^*' ad  canem?  aut  quae 
pars  diviti  ad  pauperera?  23.  Venatio  leonis  onager  in  eremo:  sie  et 
pascua  divitum  sunt   pauperes.      24.   Et  sicut  abominatio  est  superbo 


Vüi  58uc^  3ffuö  ©ivarf).  13,  1—32.  ^^(nm.  1—34.  51 

liumilitas:  sie  et  execratio"^  ilivitis  paupcr.  25.  Dives  coininotus  con- 
firmatur  ab  aniiois  suis:  huiiiilis  autem  cum  ceeiderit  expelletur  tt  a 
notis.  20.  Diviti  decepto'-"'  mulii  recuporatoros:  loi-utus  est  superba,*"^  et 
justificaveruut  illum;  27.  humilis  deceptus  est,**  insuper  et  arguitur: 
jocutus  est  sensate,  et  iion  est  datus  ei  locus.  28.  Dives  locutus  est,  et 
oninestacuerunt,  et  verbuin  illius  usque  ad  nubes  perducent.""  29.  Pauf)er 
locutus  est,  et  dicunt:  Quis  est  hie?  et  si  off  ender  it,  subvertent  illuin." 
30.  Bona  est  substantia,  cui  non  est  peccatum  in  conscientia:"''  et  nequi.s- 
sima  paupertas  in  ore  impii.  31.  Cor  hominis  immntat  faciem  illius, 
sive  in  bona,  sive  in  mala.  32.  \\\stigiuni  cordis  boni,  "  et  faeiem  bonam 
difficile  invenies,^*  et  cum  laborc. 

1)  6uouo\h'/aerai  ahrü.  —  2)  Iff  fcporf/iw.  eii:5entn(^:  „Sine  ?aft  be^c  nicfet  auf,  unt  mit  einem 
ftdrferen  ^ait  feine  (^3cmcinfdjaft."  —  ij)    x'irpn  rrp«c  /f.i.yr./:   „^cr  Icpf  ^um  .^leiJelV"  — 

4)   arrrj  TTfM^KpnbaFi  khi  aiir'j  fji'i'T/)i,i//(TfTnc    ,,l>ieicr  flP§t  (in,  jciicr  bricbt."  —  3)   ^"'  «f'o«:  ~pocf- 

vtfiitoui/ffäTu  „unt  fnirfitt  nod)  Daui-"  —  <>)  -porfinix'HicyTai  „tint  er  trirt  nod)  ficben."  — 
7)  käv  xp'}<y'/^fi'(^>.)c.  efjyärm  cv  cot  „fplanj^e  bu  ihm  nüfteil,  (■{cbraucbt  er  Diit."  —  S)  iai'  Inrrpr/- 
aij(:  „wenn  bu  fcfcwacbcr  c^eunn-bcn."  —  9)  />«'  n'-of  oi  ttovi-gc..  —  10)  «-onv.a^ffw  a  „er  wirb 
bid)  tdufiien."  —  II)  „üDcmit  fann  icft  bir  bicncnV"  —  12)  b.  b.  er  anrb  bid)  ^ur  lafel  ein- 
laben,  um  biet)  }u  beroei^en,  ben  benötbiiitcn  ricnft  jU  leijlcn,  ber  Pir  aber  btc  t^ropten  ^IBunPen 
am  (iieroiiTen  ober  am  3?eutel  bringt;  cV.  Prov.  23,  1-3.  —  13)  b.  b.  er  fpottet  peiner.    Tic 

'J?.    9-11    lauten    im    '^riecb.   fUrj:    ':r-/)6ae,'(e  ur/  äTrn7v/avr;{^>j^.  Kai  uf/  raTrttvijxirir  h'  (i'(pf>i>fTvi'}j  nov 

„babe  5S[d)t,  ba§  bu  bicb  nii'bt  ^crfebift  unb  t^cbemütbiöf  n^rDcft  in  beiner  J^röblicbteit."  '^ci 
SOcin,  bei  ß3efang,  an  ber  Wabl^cjt,  überbaupt  in  fröblidn'r  5tunbe  tann  e?  Icicbt  gcütebcn, 
baf:  man  li*  ocn  fdJlauen  ?.i?enfÄen  übertölpeln  Uipt.  —  14)  i-rTu,xcif)Lv  y.-fov  „fucbe  pi*  niebr 
jurücf^u^iebcn,"  b.  b.  jeii^c,  t»ap  bu  nicht  i^ernc  mit  ibm  fbem  ?fJ?ddbti(?eren)  ',u  tbun  baft.  — 
16]  b.  b.  er  reirb  bicb  für  bcfto  würbiger  balten,  gerufen  ^u  werben.  —  I8i  uf/  iu^n-rt-  „brdngc 
bicb  nicbt  auf."  —  17)  tra  lu)  nTruo^ij}  „baf;  bu  nicfct  jurücfgeancfen  werbeft."  —  18)  ."'/  '-*r' 
e'tcr/'jpeifj'^ai  fitr  avToi\  tfclcfeer  "iMueibrurf  eine  bpppelte  Uct>erfetuing  leitet :  „bcnf  nid)t  baran, 
mit  ibm,  wie  mit  beine^  @loi*en  \v.  rcben,"  cbcr  „balte  nicbt  juvüif,  mit  ibm  pertraut  \\x  repen." 

—  l*))     f.    i.    f|3r.  —  20)    avE/er/ucjv    ii  /Ui  nvvrt/pw  '^oyovQ.  kcu  it'r  uij  o^icr/rni  Tf/j/  Kani'jnu.n-  hui 

6ea/jüv  „unbarmberiig  ift,  wer  auf  bie  äBorte  ni*t  91d)t  bat  unb  er  f*i>nt  feiner  nidn  mit  fic[i}t 
unb  iöanben,"  b.  b.burd)  UnaAtfamfcit  im  Sieben  bringt  man  üc^  tu  ^Vlage  unb  "^anbe. — 
21)  f.  t.  ®r.  Ter  «inn  ift :  i^ib  fteifjig  3litt  auf  tci^,  wa?  bu  bi^rft,  bamit  bü  bae  rccfete  Sort 
ber  (f  rwieberung  finben  mögcft.  33.  17.  u.  is  f.  i.  G3r.  —  22/  b.  b.  tbue  bergleiiten,  ali?  borteil 
bu  ba«  (Skfagte  nid)t,  aber  in  beincm  Innern  fei  wad^fam,  vijrilnbit*.  —  23)  kutü  }rvor  „nad> 
feiner  5Hrt."  — 24)  n;  „wie  wirb  benn  ein  ©olf  <*iemeinfdiaft  madten  mit  bem  \.'amm?" — 
25)  ■^pk  eixTFiif/.  —  26)  i'oii'/j  „ber  Racine."  ^pcine  unb  ^unb  baffen  ilc6  einanber.  —  2" )  ^sm 
(9r.  ifl  für  abominatio  unb  execratio  in  biefem  ikrfe  immer  bae  ®urt  .3rff  Av;/ia  „S(bf*cu" 
gebraucht.  —  28)  b.  b.  wenn  er  gefeblt  bat.  —  20)  a-6'ppi,Ta  „wo.?:  man  uicftt  fagcn  füll."  — 
30)  b.  b.  bat  er  gefeblt.  —  3l")  ävifi^cnv  „baben  erböbt."  —  32)  b.  b.  |lc  bemütljigen  ibn 
fc,  taO  er  ftc^  fein  9Bort  mebr  ^u  reben  getraut.  —  33)  tr^of  KaprUac  kf  äya\^oii  irpocuirnv  üapw 
„3eic^en  eined  glücflidjen  -ipcrien?  ift  ein  beitere^  ■Jlngeficht."  —  34)  not  tvpeinc  Trapaßo/iov  tha- 
/oyicpoi  fiera  kottov  „tii  91ufftnben  jou  Sitteufprüc^en  fettet  mübfames  ^fac^bcnfcn,"  b.  b.  e« 
tinbert  audtj  bie  J^eiterfeit  be?  aingeftdite?. 


Caput    XIV. 

1.  Beatus  vir,  qui  non  est  lapsus  verbo  ex  ore  suo,  et  non  eststimulatus' 
in  tristitia  delicti.  2.  Felix,  qui  non  liabuit  animi  sui  tristitiara.^  et  non 
excidit  a  spe  sua.  3.  Viro  cupido  et  tenaci^  sine  ratione  et  sub'^tantia^ 
et  homini  livido  ad  quid  aurum?*  4.  Qui  acervat  ex  animo  suo^injust«,* 
aliis  congregat,  et  in  bonis  illius  alius  luxuriabitur.  5.  Qui  sibi  nequam 
est,^  cui  alii  bonus  eiit?  et  non  jucundabitur  in  bonis  suis.  6.  Qui  sibi 
invidet,  nihil  est  illo  nequius,  et  haec  redditio  est  malitiae  illius:  7.  et 
fiec^ner:  ^.  Bdjrift.  21.  i.  III.  4 


52  Iloe  35ud)  ^qwi  5iiad).  14,  1  —  IT.  ^)(iim.  1 — 24. 

si  bene  fecerit,  ignoraiiter  et  iioii  volens*'  faoit:  et  in  uovissinio  iiuuiiAsfat 
malitiam  suam.  8.  Nequam  est  oculus  lividi/'  tt  averteiis  iaciuii  suain, 
et  (lespiciens  animam  siiam.'"  9.  Iii?atiabilis  cxulus  eiiiiidi  in  parte 
iniquitatis:"  non  satiabitiir  doiiec  consuiiiat '^  aielacieiis  animam  .«uam. 
10.  Oculus  malus  ad  mala:  et"  noi)  saliabitur  iiaiie,''  ^^<, d  iiidigtns  et  in 
tristitia''*  erit  sujer  mensam  suam.  11.  Fili  si  hales,  beiu'fac  teeum,'^ 
et  Deo  dignas  ublationes  ofler.  12.  Memor  esto  (juoniam  mors  non 
tardat,  et  testamentum  inferorum  "'  (juia  demonstralum  est  tibi:'"  testa- 
meutum  enim''*  hujus  mundi  morte  morietui'.  lo.  Ante  mortem  benefac 
amico  tue,  et  secundum  vires  tuas,  exporrigens  da  j^anjeri.  14.  Non 
defrauderis   a   die  bono,'^  et   particula    1  oni   doni'"    non   te   praetereat. 

15.  Nonne  aliis  relinques"'  dolores  et  labores  tuos   in    divisione  sortis? 

16.  Da,  et  aceipe,"  et  justifica  animam  tuam.--'  17.  Ante  obitum*^  tuum 
0])erare  justitiam:  qnoniam  non  est  apud  inferciS  invenire  eibiim.^* 
18.  Omnis  earo  sieut  ioenum-^  veterascet,  et  sieut  iolium  fruetiücans  in 
arbore  viridi.-*^  19.  Alia  generantur,  et  alia  dejiciuntur:-'  sie  generatio 
carnis  et  sanguinis,  alia  finitur,  et  alia  nascitur.  20.  Ümne  opus  cor- 
rujitibile  in  tine  defieiet:  et  qui  illud  operatnr,  ibit  cum  illo.  21.  Et 
omne  op-us  eleetnm*' justificabitur:  et  qui  0}ieratnr  illud,  bonorabitur  in 
illo.  22.  Beatus  vir,  qui  in  sapientia  morabitur,^"^  et  qui  in  justitia  sua 
mcditabitur,''  et  in  sensu  cogitabit"'  circumspeeliont m  Dei.  23.  Qui 
excogitat  vias  illius-'"  in  corde  suo,et  in  absconditis  suis  intelligens,  vadens^' 
post  illam  quasi  investigator,  et  in  viis  illiusconsistens  :^'^  24.  qui  respicit 
jierfenestras  illius,  et  in  januis  illius  audiens:  25.  qui  requiescit  juxta 
<lomum  illius,  et  in  jtarietibus  illius  ligens  }jalum  ^^  statuet  casulam  suam^'' 
ad    manus   illius,   et   requiescent   in    casula   illius, •'''   l)ona   per  aevum : 

26.  statuet   fdios   suos  sub  tegmine  illius,   et  sub  ramis  ejus  morabitur; 

27.  protegetur  sub  tegmine  illius  ai'ervore,  et   in  gloria  ejus  requiescet. 

1)   Karevi-/)/  „j^fquält."  —  2)   nv  ov  KaTt-)roi  r/  fvx'/  avTov  ,.tcn  fcin  föCUMCfcn  llicbt  t^CrbaHUJU." 

8)  hv(^(ü  fi/Kf>(i/6}G>  n'r  Mi/i,r  (')  7r/nhror  „cincm  eriii^cryiKi'  ^.Vaurc  ftelH  t«iT  Slciitibunt  niitt  i^it 

an."  —  -'4)    ,\i»]fiara  „i'crillöticn."  —  Ö|    ätvo   T7,r  i!n-xi,c  alrr'r  ^,(in\  ÄcfteU  fdlUT  (clbft,"  f-  b- 

^um  9KiitthciI  ffinc-j  Vcbcn?.'— 6)  f.  i.  f^r.  —  7)  ^.  b.  ^cr  unter  fciiifin  l'dbc,  nod^  feiner 
<£eelc  jufommen  (vif;t,  ireffen  er  ^e^arr^  um  Me  'iPfliitten  t>er  (SH'rcdniiitcit  init  Vicbe  ui  erfüllen. 
8)  h'  /i'/ii/j.  üMe  mamter  ?.''(enfd>  au?  ll^ad^tfamtcit  iHM'cc^  tlnu,  fo  tlnit  fer  ^a\c\c  mauibnuil 
f^5utee  <\\i3'  llnad\tfamfett,  aücin  er  Kijit  e?  nad)ber,  n^enn  er  ee*  nrnbriien Lammen,  fen  "^fad^ften, 
bem  er  föutes?  jictKin,  fühlen,  in  novisHiiio  iuanife.><tat  malitiam  suam'.  (£in  altce  Sprüdiwort:  ' 
„Ter  fvici^iiie  tlnit  nidu»?  'shite?,  al?  fa  er  ftirbt."  — Jl)  ö  ,iam;n:vuv  ixjn'ta/./tc)  „tn  mit  ^tm  i 
SJutK  nei^et."  liefee  i^ried.  JDort  ttMr^  auA  t»pn  jenem  flcbrau*t,  ^cr  mit  feinem  \!(uiu^  ^cu  , 
9?ädM"ten  bebert,  wie  man  tief;  im  .^i^ei^entlnlm  ju  tlnin  vfleate  unt>  nod>  pfleqt.  —  10)  V"'-t'''-- 
Wenfcbenh'ben  ift  ibm  eine  iih'idf,ultij;e  3ad>e.  —  11)  (sk.  blofj //f/j/-T/ „er  bei^nüi^t  ficf»  ni*t 
mit  tem  ^Jlntbeil  (rcn  er  bati."— lil)  Km  ,](S>shi  -,,i!,ihi  mr,^>,iHnvet  fvxi/v  ,,mi'ti(  bb^Ü&^i 
Uiuicredui.ifeit  trorfnet  ric  Seele  (^a^  Veben)  auö,"  ^.  b.  naiU  .in  feinem  Veben.—  IrJ)  (p\ioviiH:f; 
fTz'  äim.>  „ift  neirif*  auf  ^al^  i^ro^,"  ^.  b.  mifii^önnt  fid>  Da? 'i3rcD. —  1^)  ///^-//r  „leitet 
?i?aniiel."  —  1->I  ^.  b.  tbuc  Damit  (^•«nitce.^u  Deinem  in^rtbeil,  ai^  Davon  5llmofen,  brini^e  Damit 
Cpfer  unD  laj?  Dir  audi  felbft  Da?  i^fctbUHMiDi^ie  unD  ^}iüt!ilide  (ufcmincn.  —  1(>)  (SimHin/  (^((-/•, 
V.  b.  Dae  5tcrbe;U'fi^,  Die  ;\tü  De?  Sterben?.  —  B7 )  (^hied>.  „ift  Dir  nidU  iicoffnibart." 
3nbeiTen  ift  3lllen  befannt,  Dafj  fie  fterbcn,  unnui  fie  auduiidt  anffen,  mann  fic  fterben.  — 
18)  fommt  im  Wr.  erft9>.  ]s  vcx  nad^  vctirascet :  f.  ^:)tnm.  :2r,.  Xen  levt  Der  ^iUtliv  muü 
mau  überfeinen:  „Tai  f^kfe&  Diefer  ürn^t  ift— Sterben."  —  I?))  „AH-rfaiie  Dir  feinen  autenla,v" 
"i^ei  |ol*en  (rrmabnnniien  muf;  man  immer  im  "Jlnae  babeu,  Daf;  fie  im  '}{.  i^.  iiefiinnten  ftiiD, 
ber  nur  Der  ^^attenrip  De?  neuen  ift.  ^m  (inauiKÜum  unD  in  Den  iMiefen  Der  5lpoftii  finDeu 
ficb  Deriileidicn  nidu.  —  !20)  hm  fjfjur  i-ixyr/iiai;  u-jux^i;,;  ,j,'/  et-  napt/ -daru  „aiid)  Da?  itleinfte, 
tag  DU  munf*e)l,  feil  Dir  nid>t  entloben."  —  21)  b.  h.  mufn  Du  nidit  dp*  all  Dein  mübfam 
termorbene?  ^.JtnDern  utvürflaffen  ■<!  Tu  DarfftDabcr  unD  follft  De*  wcM  au*  felbft  DaiHMi  acniepen. 
22)  ?icllei*t  Daffelbe,  »a?  n?ir  mit  Dem  ^prud^mort  fairen:  „Veb'  unD  laf;  leben."  —"2^5)  xal 
ö-a-f/aor  rrjv  V'iu'>'  «J«^''  „wnD  laj;  Dir  n>obl  fein,"  D.  Ij.  meidK  Dir  einen  3eitr'crtreib.  —  24)  0/'//- 


a^a^^^ud)  3c|uö  5irad).  U,  17- 2ö.  ^?linn.  21—35.  1"),  1  —  11.  'iiim.  1—13.  53 
aat  rpvtin/v  „laf;t  fiit  lein  (^icmif)  fiutnu"  —  2->)  .jf  ('//«ir/or.    '■?^^d^  vctoniscet  foljit  im  Wricd). 

1^   yä/L»   (^indi/Ki/  iin'  aUji'DC  C>aviiT(f)  niroiiaiii.  —  Hi)    t^onKu-  ,,^icbt  bcUlUbt."  —  dl")   ""  /'*i'  ««r«- 
fiäk/.ei,   h'/'/a   fii    ^rt«.  —  28)     Te/tvriiau   „aUi^Kuvt   bie   »111?    (fllPC."  —  29)    kiu  !>c  iv  avvt.aFi 

u'vrov  (ha>.txf>'/<yf-(ii  „uiiti  l>cr  jiciiiaf}  feiner   (iinfidu  fciüiu't."  —  ^JOi  (irrf/i,  >-l:.  momr. — 
ijl)  fif/i^f.  —  ^$2)  fivd/jfi'f.  —  ritj)   „fitKiiU  ^en  -yiac[(i  ein,"  nm  ^ae  3i?elMMclr  raviin ',u 

l'Cfcrtitien.  —  ►5'dl    '')''  nKi/vi/v  ni-ol.  —  ^Jo  )   Aai  Hnra/inri  i r  Kara'/.i/Ktrt  ii]u()ür  ,,\\W  IVOtMU  ill 

einer  ii'obuuiii)  t^er  (4)utcr,"  D.  t>.  be?  UcberfluiTce;  cf.  Prov.  3,  13.. 


Caput   XV. 

1.  Qui  timct  Deiim,  fat-iet  bona:'  et  qui  continons  est  jnstitiac,-  appre- 
liendet  illam,^  '1.  et  obviabit  illi  ([uusi  luater  hoiiorificuta,^  et  quasi 
mulier  a  virgiuitate'^  8usei])iet  illum.  3.  C'ibabit  illuni  paue  vitae  et* 
iutelleetus.  et  aqua  sapieutiae  salutaris^  [xjtabit  illuni :  et  firmabitur  in 
illo,'^  et  non  tieetetur:  4.  et  continebit  illum,"  et  non  eonfundetur:  et 
exaltabit  illura  a])U(l  proximos  suos,  5.  et  in  medio  Ecclösiae  a|)eriet  os 
ejus,  et  adinipiebit^  illum  spiritu  sapientae  et  intellectus,  et  stola  gloriae 
ve.stiet  illum. ^  6.  Jucunditatem  et  exultationem  thesaurizabit  super 
illum,  et  nomine  aeterno  liereditabit  illum. '"'  7.  lit)mines  stulti  non 
apprehendent  illam,  et  homines  sensati^  obviabunt  illi,  homines  stulti^ 
non  videbunt  eam:  longo  enim  abest  a  superbia  et  dolo;''  S.  viri^ 
niendaces  non  erunt  illius  raemores:  et  viri  veraces  invenientur  in  illa, 
et  successum  habebunt  usque  ad  in.s])eetionem  Dei.*  9.  Non  est  speciosa 
laus  in  ore  peccatoris:  10.  quoniam  a  Deo  profecta  est  sapientia;'" 
sapientiae  enim  Dei  astabitlaus,"  et  in  ore  fideliSibundabit,  et  dominator 
dabit  eam  illi.'-  11.  Non  dixeris:  Per  Deum  abe.st:'"  quae  enim  odit 
ne  feceris.  12.  Non  dicas:  Ille  me  im])lanavit:'MK)n  enim  necessarii '"^ 
sunt  ei  homines  impii.  13.  ümneexeeramentum  erroris'"  odit  Dominus, 
et  non  erit  amabile  timentihus  cum.  14.  Deus  ab  initio  constituit 
hominem,  et  reliquit  illum  in  manu'^  consilii  sui.  lö.  Adjecit  mandata* 
et  praecej)ta  sua:  l(j.  si  volueris  mandata '^  servare,  conservabunt  te,  et 
in  perpetuuin  fidem  ]>laeitam  facere.  17.  Ap])0suit  tibi  aquam  etignem: 
ad  quod  volueris,  })orrige  manum  tuam.  18.  Ante  hominem  vita  et 
mors,  bonum  et  malum:*  quod  placuerit  ei,  dabiturilli:  19.  quoniam 
multa  sapientia  Dei,  et  fortis  in  potentia,  videns  omnes  sine  intermis- 
sione. '^  20.  Oculi  Doniini  ad  timentes  eum,  et  ij^se  agnosdt  ömnem 
0[)eram  hominis.  21.  Nemini  mandavit  impie  agere,  et  nemini  de<lit 
spatium  ])eecandi:  22.  non  enim  concupiscit'"  mullitudinem  tiliorum 
intidelium  et  inutilium. 

I)  nl-Tü  „ce,"  «worunter  eben  bae  ^^u  t>er|lebcn,  tro^  14, 11-25  iicfniU  u'crben  ift.  —  2)  ö 
f-i^iiari/c  ri)v  voiiov  „iver  fa?  ('ikfeti  bdlt."  —  f J I  Kard/ l/iiitTui  a'vTi/v  „ter  ivirt  )ie  (^ie  JBciebeit) 
bcfißen."  —  'i)  f.  i.  (^)r.  —  o)  }vv>i  -afidn-tnc  „rumsu'iMU"  nad)  Vint  unb  rKeifdU;  „jiniiifräwlicbe 
S^raut"  narf>  5(üioli;  „iunoifräuüdic  f^Kittin"  nari^"  Terefcr.  —  0)  ar/z/v^v'*'/'^'*«' ^'^' «'"'''' ''^" 
ov  ijf/  K/ißTi  „er  wirb  fid^  a\\\  fie  (lii|5fn  unb  nidn  UMnfcn."  —  7)  nai  en'  arrf/c  efi^n  „unb  er 

Ifirb  fid)  an  fie  ballen."  —  8  )   yij(Ppocl'v//-i'  kuI  CTy<f)nv()r  (i-ya'/ÄM/iaTor  Kai  bvofja  a'iüviov  Ko.rnK/J/pin'n- 
fii/an.  —  J))   äv(y)t(;   (ifKipTu/Mi.  —  10)    hri    n'v  -n-apä  Kvpiov  (iTTtaTa/ r/    „beilH  Cr  (bcr  ^lillbcr)  ill 

nidu  öLMn  .ipcrrn  siefanbt."  —  II)  h  yäp  aofia  pz/i-^Z/atTaiaivoi-  „nur  in  bcr  iE>ciöl)eit  (oou  rcr 
©ciijbcit)  wirb  ba?  (i>crbicnte)  ''^\>b  iicfwocbcn."  —  i-2)  wn  ö  lo'piar  r'^inlicn  ai-Tor  „iinf  ber 
.^err  jiibt  ibm  (^3ebeibcn."  —  Ir5)  i,ti  A/ii  K'rpmv  i'nTia-i/v  „jvciten  bc-<  .^»crrn  bin  icb  abtriinni^i 
jicnjprbcn,"  b.  b.  nn-il  er  midniidit  bcirabrt,  bei'ri^üt.U,  acbCi^t  bar,  babe  i*  niidnüdu  mcbr  um 
bie  ÜBeiebeit  bcfummcrt.  Ter  i>crfaiKr  bat  bior  bic  ^nfcn  int  xHui^e,  bcrcn  \\\\  ^dt  bcr  inr 
fol^un^  beö  3auiod)u<?  fo  öicle  ihmi  bcr  ical)rcn  ^icli^icn  abfielen,  uiib  fid)  bamit  cntfcl^ulti^ten, 

4  * 


54  Daö  S3ud)  3efu^  Sirac^.  15,  11—22.  2lnnt.  13—20. 

tai  (öott  bicfm  iPerfefgcr  fo  »iete  «D?a*t  ctni^eräumt.  —  14)  „er  (@ott)  bat  mi*  »erführt," 
t.  b.  tüxd)  folcftc  ?i?eni'tt)en,  bcnen  er  Wacfct  itnb  3(nfe^en  iic^ebcn,  —  1-5)  b.  b.  fS5ott  bebicnt 
fl*  feiner  (yiüttUM'en  ule  feiner  SBerfüeuge.  —  1«)  rräv  ß^r/.vyfia  „leben  Wreuel,"  D.  b.  aße« 
i>eibnifC^e,  aüee  ^ünbbafte.  —  17)  „er  bat  ibn  feinem  eigenen  .^atbe,  ihaßovAmv.  iiberlaifen," 

b.    b.    feinem    freien    ®ißen.  —  18)     fn^'  i'^t/-?/C,    ain'Tr/ij//nfic   hrokäg  koI  niarcv  -olr/aai  ehihKiac 

„n>enn  bu  tt)ifl(i,  fo  fannft  bu  bic  «kbote  baltcn  unf  n^oblgefäüige  Jreue  üben."  —  10)  rä 
rrdvra.  —  20)  Tiefer  93.  beginnt  i.  fi3r.  c.  16..  tautet  ie^cd)  abwcicbenb:  iiy  krn^ißn  rinvui- 
«•/.r/i>of  äxfif/vruv  „»^erlange  bir  nidbt  oiele  Äinbcr,  bie  ju  'llktu  taugen." 


Caput   XVI. 

1.  Ne  jucunderis'  in  filiisimpiis,  si  multiplicentur:  nee  oblecteris  super 
ipsos,  si  non  est  timor  Dei  in  illis.  2.  Xon  credas  vitae  illorura,-  et  ne 
respexeris  in  labores  eorum.^  3.  Melior  est  enim  unus  timens  Deum, 
cjuam  mille  filii  inipii.  4.  Et  utile  est*  mori  sine  filiis  quam  relinquere 
tilios  impios.  5.  Ab  uno  sensato  inhabitabitur  patria,'^  tribus  impiorum 
(leseretur.*  6.  Multa  talia  vidit  oculus  meus,  et  fortiora  horum  audivit 
auris  mea.  7.  In  synagoga  peccantium  exardebit  ignis/  et  in  gente 
incredibili  exardescet  ira.  8.  Non  exoraverunt  pro  peccatis  suis'^  antiqui 
gigantes,  qui  destrueti  sunt  confidentes^suae  virtuti:  9.  et  non  pepercit 
peregrinationi  Lot,'"  et  execratus  est  eos"  prae  superbia  verbi'^  illorum. 
10.  Non  misertus  est  illis,  gentem  totara  perdens,'^  et  extollentem  se  in 
peccatis  suis.  11.  Et  sicut"  sexcenta  raillia  pedituin,  qui  congregati  sunt 
in  duritia  cordis  sui:  et  si  unus  fuisset  cervicatus,  mirum  si  fuisset 
imrnunis;  12.  misericordia  enim  et  ira  est  cum  illo.  Potens  exoratio/* 
et  effundens  iiam:  13.  secundum  misericordiam  suam,  sie  correptio 
illius'^  hominem  secundum  opera  sua  judicat.  14.  Non  effugiet  in 
rapina  peccator,  et  non  retardabit  sufterentia'^  misericordiam  facientis. 

15.  Omnis  mi.sericordia  taciet  locum  '^  unicuique  secundum  meritum 
operum    suorum,    et    secundum    intellectum  ^^    peregrinationis   ipsius. 

16.  Non  dicas:  A  Deo  ubscondar,  et  ex  summo  quis  mei  memorabitur? 

17.  In  populo  magno  non  agnoscar:  quae  est  enim  anima  mea  in  tam 
iramensa  creatura?  18.  Ecce  caelum,"  et  caeli  caelorum,  abyssus,  et 
universa  terra,  et  quae  in  eis  sunt,  in  conspectu  illius  commovebuntur, 
19.  montes  simul,  et  colles,  et  tun damenta  terrae:  cum  conspexerit  illa 
Deus,  tremore  concutientur.  20.  Et  in  omnibus  bis  insensatum^  est  cor: 
et  orane  cor'^  intelligitur  ab  illo:  21.  et  vias  illius  quis  intelligit,  et  . 
procellam,  quam  nee  oculus  videbit  hominis?  22.  Nam  plurima  illius 
opera  sunt  in  absconsis:  sed  opera  justitiae  ejus  quis  enuntiabit?"  aut 
quis  suBtinebit?"  Longe  enim  est  testamentum^  a  quibusdam,  et 
interrogatio ^*  omnium  in  consummatione  est.  23.  Qui  minoratur  corde, 
cogitat  inania:^  et  vir  imprudens,  et  errans  cogitat  stulta.  24.  Audi 
me  tili  et  disce  disciplinam  sensus,*  et  in  verbis  meis  attende  in  corde 
tue,  25.  et  dicam  in  aequitate^  disciplinam,  et  scrutabor  enarrare** 
sapientiam:^  et  in  verbis  meis '^  attende  in  corde  tuo,  et  dico  in  aequitate 
Spiritus  virtutes,  quas  posuit  Deus  in  opera  sua  ab  initio,  et  in  veritate 
enuntio  scientiam  ejus.'^  2(5.  In  judicio  Dei  opera  ejus  ab  initio,  et  ab 
iDstitutione*^  ipeorum  distinxit  partes  illorum,  et  initia  eorum'^  in 
gentibus  suis.  27.  Ornavit  in  aeternum  opera  illorum,^  nee  esurierunt,* 
öec  laboraverunt,  et  non  destiterunt  ab  operibus  suis.  28.  Unusquisque" 
proximum  aibi  non  angustiabit^  usque  in  aeternum.^    29.    Non  sis 


Da^  S3uc^  3pfu«  ©trac^.  16,  1—31.  ^nm.  1—38.  55 

incredibilis''  verbo  illius.  30.  Post  liaec  Dens  in  terram  respexit,  et 
jmplevit  illam  boiiis  suis.  31.  Anima  omnis  vitalis  dtüiuntiavit  ante 
faciem  ipsius,^  et  in  ipsaiu  iterutn  reversio  illorum. 

I )  f.  If).  9lnm.  20.  —  5)  t>.  b.  vcrlafj  bid>  nidtt  auf  fic,  ircil  flc  kbtn  unb  qefunb  ftnb.  — 
3)  tTi  Tov  röTTov  ni'Tür,  n>ofür  bie  iUilg.  /rdi'or  i^flcfe«  ^i  bflbcn  fiteint.  'Ter  ^^ler.  Sober  Oat 
rri  ro  7r/.;;i9w.  —  1)  f.  i.  (iir;  benii  ce  ift  bcr  i^criilfi*  ncit  immer  fprtgcfc^t.  —  3)  uvuikkuj- 
■di/arrai  ttoai^  „wut  Mf  Stabt  bcriclfcrt."  —  6)  fi)iifii.idi,ntr<u  „i?cr5bet,"  b.  b.  gel>t  ju  (iJrunbe. 
Slbrabam«  3cbn  C5f>iaf  »P^^rb  ^Jtainmt^atfr  eitife  ijroijcn  "iUMfc?;  '^Ic^abü  jaMreidie  ^iadj« 
fornmenicbaft  a,x\\{\  \\x  Wriinbe  \\ .  Ki'^'.  lo.  7.  —7)  .sc.  vindiotfedivinfc.  —  8)  ovk  i^i/Aanro 
neiii  rtji'  ä/<v«'<''>'  }i}ovroif  „(X  bat  ficb  utcfct  ocrföbncH  laiTcn  tu  'l^etrcff  ber  alten  9iiefen,"  jener 
Wdnner  namlidn  bic  i>ür  ber  3ünbf[utb  lebten  unb  »^rcjje  Wreuel  übten;  cf.  Gen.  6,  4;  Deut. 

2,  20;   Jo*;.   ].")     14;    l.  Reg.    17,  4.  —  J))    n'i    aTTfarr/nar  rlj  inji/  avTfov   „bie  burc^  ifcre  f^enjalt 

abtvünniji  n>urben."  —  10)  mpi  rf/c  napoiKia^  „er  bat  nifbt  iiefcbont  bes  iffip^nortd  i?otb*."  — 
11)  sc.  incolas  Sodoniae  etc.  (xen.  19,  24.  —  12)  f.  i.  (ür. —  IrJi  k-Hvo^  hnuAnnr,  ,,ix 
erbarmte  ficb  nidu  über  bae*  *J?Plt  bee  i^erbcrben^."  (i^  ift  barunter  wobt  bie  pbaraonifcftt 
'ÄCbaar  ber  5U\v.>btifr  ju  verflebtn,  bie  im  rotbcn  Wccrc  umfamen.  — 14)  Koinvru^  „unb 
fo  erbarmte  er  fid)  au*  nid)t  über  bie  fcdJ^malbunbert  laufenb  .  ."  Nuiu.  14,29;  26.  öl. 
<ii  famen  ocn  allem  i^plfe  ^«erael  nur  ,^wei  ?[Jfänncr,  CuMUf  unb  .ftaleb,  in  bae  flelübte  Vani». — 
15)  fvväcTt/^  f^iAunpfjv  „ein  t^en'öbnlidier  .^err,  eber  fjrop  im  35erjeiben."  —  10)  5»"  '^r. 
fd)liejjt  mit  iliius  ber  erße  'Ibeil  bc«  i'^erfee.  —  17)  uni  ov  //'/)  Hn^ivnTFiniaet  hnofioviiv  evaeßoh-  „unb 
er  wirb  nid)t  ju  fpät  fommen  laffen  bie  (Mebulb  beei  ^-rommen."  —  IS)  ttoct?/  i'Aerjfmavvri  muriaKi 
ro-nv,  (h-aaroi.  Kam  rä  /y»;«  a'rror  frjn/aii  „ix  xo'xxt)  jeber  3?armber3igfeit  eine  Stette  geben  (b.  b. 
fte  irürbii^cn)  unb  icber  n?irb  ftnben  (bcn  i^obn)  nad>  feinen  Werfen!"  —  19)  Eie^  i|l  bie  *?lnt- 
»Drt  auf  ben  i^emaAten  Sinnjurf.  Ter  ^SerfaJTcr  ipiü  bamit  fa^cn:  510«  SBcfcn  erfennen  e* 
mit  ^xttixxx  an,  baj;  ßJott  um  fie  n^eip,  unb  bu,  o  Ibor,  fannft  glauben,  X)a^  er  nicbt  um  bid) 
»itje,  beiner  nidst  ^cbcnfe.  —  20)  «"<  f^r'  ai'Toiq  nl  (UamriiHjceTai  KaitiUa  „unb  über  btefc  'Tinfle 
fann  fid»  bat*  .^efj  nid}t  Vluff*lufj  cicben."  Xem  5D?enfd>en  (genüge  e?,  ©ottee  C6«rberrli(ifeit 
an^uerftnnen,  bie  iSiiiit  feiner  ^Regierung  oermag  er  unb  braudtt  er  ntd>t  ju  crfennen.  — 
äl )  9?ad)  bem  (iontcrte  ber  LXX  halt  Terefer  bief'e  JHebe  für  eine  Sinwcnbung,  »reil  eö  SB.  23 
beipt:  „Ter  «d}n?adifinnige  benft  fo."  *)facf)  ber  5|?ulg.  aber  bilbet  ti  bie  f^brtfe^ung  ber  oor- 
angebenben  »fragen.  Xa  inbcp  bie  Stierte  bee  3?.  23  axitt'it  Sinwenbung  con  ^.  17  fid)  be^itben 
Tonnen,  \o  fcbeint  Terefer.?  9lnil*t  nicfct  genug  begrünbet.  —  22)  tj't'k;  v-xofievei;  lann  finen 
boptelten  3inn  baben:  „n)er  «»irb  fie  erwarten  V"  b.b.  n:>er  n>irb  ben  Jfitraum  n?iffen,  inweldJen 
fte  eintreffen,  um  \xi  erwarten  ^n  üituncnC  ober  „n?er  i>ermö*te  ti  ^u  ertragen,  ticCffenbarungen 
ber  '*iered>tigfeit  ju  fennen  '<"  —  23 )  „bcnn  ferne  gerürft  itt  ber  i^unb,"  b.  i.  bie  genau«  Srtennt- 
nip  ber  9iatbfd)lüiTe,  bic  («Jott  feinem  '^unb  gemä'p  fcftgefe(i(t  bat.  —  24)  f.  i.  ®r.  Ter  ^inn 
biefer  testen  Stelle  ift:  am  @nbe  erft  wirb  ^löei?  erforfÄt.  —  23 j  khiTroi'urvo^  KapAig.  Aiavonmi 
rai-ru.  Unter  ruvui  ^ürfte  btcr,  wie  fcbon  gefagt,  bie  öinwenbung  t»on  35.  17  ju  »erfteben  fein. 
2öi  imcT^pf/v.  —27)  h'  CTrui'>,/w  „nad»  bem  Wewii^te,  nad>  ber  äöaagfiiate,"  ^.  b- 9'nau 
abgemejfen.  —  28)  ärra}yt/M.  —  29)  e-xia-iifui^'.  —  ?>0)  i^ni  ä-rrö  ^zod/aeuf  „unb  con  ber 
i^dbiJPfung  ber."  —  tM )  ift  im  Ö3r.  erfl  3.^.  27.  —  32)  r«  .7;; «  arm  „feine  SBerfe,"  woju  nod»  bie 
®orte  tommen :  Kai  rdf  npxäi-  airüi'  eJf  ytvräg  ai'TM'  ,;Unb  ibre  Urftoffc  naiäb  tbrcn  ®cf(f)teAtern." 
Ter  33erfa|Tcr  mad?t  bier  einen  ?)?ürfblid  auf  bie  ecböpfungifgef*id)te.  —  38)  b.  i.  bie  crften 
'2d)üpfung«igebilbe,  ndmlid)  Sonne,  ^Jcnb,  Sterne,  iluft,  Srbe,' 9}?eer,  ^Pfianje,  Stein  u.  f.  f.  — 
34)  Tai  rernunftlofe  (JüefcbiJpf  Wirb  bier  al«  'J*erfon  genommen.  —  35)  ovk  e^Airiirv.  — 
3ö)  ifl  im  (iiried).  ber  Slnfang  bed  i>.  29.  —  37)  «i ^  ViTTf/i^z/wv««  „unb  in  StDtgfeit  wibtr' 
flreben  |le  nidjt  feinem  Üßorte."  —  38)  ijn^xvv  navroi;  Cwor  fKnAvipc  rd  npo^unov  atrvf  „unb  mit 
bem  i'eben  aller  Jbierarten  bebettte  er  ibr  3lnge|Jd>t."  Erinnerung  an  Wrt  6.  '»c^öpfungdtaii ; 
Ps.  89,  3;   103,  29. 


Caput  XVII. 

1.  Deus  creaVit  de  terra  hominem,  et  secundum  imaginem  suam'  ffecit 
iUuin.  2.  Ya  iteruni  convertit  illum  in  ipsara,  et  secundum  86  vestivit 
illuin  virtute.  3.  Numerum  dierum,  et  tempus  dedil  illi,  et  dedit  illi 
potestateni  eorum,  quae  sunt  super  terrani.  4.  Posuit  timorem'  illiUs 
su{)er    otnnein   carnem,   et    dominatus    est^   bestiaruüi    et    völatiliilm. 


5G  XflO  33uL-f)  jcfuo  3irad).  17,  1—27.  2(iim.  1—19. 

5.  Creavit*  vir  ex  ipso  adjutorium  simile  sibi:*  consilium,  et  linguam,  et 
oculos.  et  au  res,  et  cor  dedit  illis  excogitaiidi  :^  et  disciplina  intellectus 
replevii  illos.  6.  Creavit*  illis  scientiani  spiritus,  sensu  iin|;)levit  cor 
illoruni/ et  mala  et  bona  ostendit  illis.  7.  Posuit  oculum  suum  sui)er 
c'orda  ilUn'uin  ostendere  illis  ina.i^nalia  0[>erum  suoruin,  8.  ut  nonieu 
saiH'tififationis  collaudent:  et  oloriari  in  inirabilibus  illius/  ut  niagnalia 
enarrent  operutn  ejus.  0.  Addidit  illis  disciplinam,  et  legem  vitae  here- 
ditavit  illos.*  10.  Testameiitum  aeternum  eonstituit  cum  illis,  etjusti- 
tiam*  et  judicia  ostendit  illis  11.  Et  magnalia  honoris  ejus  vidit  oculus 
illoi-inn,  et  honorem  vor-is  audicrunt  aures  illorum,  et  dixit  illis:  Atten- 
«lite  ab  omni  irn'quo.  12.  Et  mandavit  illis  unicuique  de  proximo  suo. 
].'].  Viae  illorum  coram  ipso  sunt  semper,  non  sunt  absconsae  ab  oculis 
ipsius.  14.  In  unamquamque  gentem  prae{)osuit  rectorem:  15.  et  pars 
Dei,  Israel  facta  est  manifesta.'  IG.  Et  omnla  opera  illorum  velut  sol 
in  c()nsi)ectu  Dei:  et  oculi  ejus  sine  intermissione  inspicientes  in  viis 
eorum.  17.  Noi\  sunt  absconsa  testamenta  per  iniquitatem  illorum, ^^  et 
omnes  iniquitates''  eoruui  iu  conspectu  Dei.  18.  Eleemosyna  viri  (juasi 
signacuium'"  cum  i{)so.  etgratiam"  hominis  quasi  puj)illam  conservabit: 
r.).  et  [)ostea  resurget,'-  et  retribnet  illis  retributionem,  unicuique  in 
Caput  ipsorum,  etconvertet  in  inferiores^  partes  terrae.  20.  Poenitentibns 
autem  d(Mlit  viam  justitiae,'''  et  contirmavit  deticientes  sustinere,  et 
destinavit  illis  sortem  veritatis. "  21.  Convertere  ad  Dominum,  et  relin- 
qne  neccata  tua;  22.  precare  ante  faciem  Domini,  et  minue  offendicula. 
2;].  Revertere  ad  Dominum,  et  avertere  ab  injustitia  tua,  et  nimis  odito 
execralionem : ''  24.  et  cognosce  justitias  etjudicia  Dei,  et  sta  in  soi-te 
j)i'()p6sitionis. '"  et  orationis  altissimi  Dei.  2").  In  partes  vade  saeculi 
smcti,'"  cum  viviset  dantil)ns  confessionem  Deo.  20.  Xon  demoreris*  in 
(^■rore  imjüoruni,  ante  mort(^m  confitere.*  A  mortuo  quasi  nihil,"*  perit 
(•DulVssio.  27.  Conliteberis '•'  vivens,  vivusetsanus  contitel)eris,  et  lauda- 
bi.<  Deum,  et  gloriaberis  in  miserationibus  illius. ^*  28.  Quam  magna 
miseric()rdia  Domini,  et  propitiatio  illius  convertentibus  ad  se!  20.  Nee 
cnim  onniia  po.ssunt  esse  in  lioniinibus,  quoniam  non  est  immortalis 
filiu.<  hominis,  et  in  vanitate  malitiae  placuerunt.-"  30.  Quid  lucidius 
."^ole?  ot  hie  doHciet.  Aut"'  quid  nequius  quam  quod  excogitavit  caro  et 
sanguis'.'  i't  hocarguetur."-'  .'jl.  N'irtutem  altitudinis  caeli  ipse  conspicit;-' 
et  i.»nnies  liomines  teri'a  et  cinis. 

1 )  ftfbt  im  (^^rif*.  crft  i'.  :]  am  t? n^c,  i^lcidnvic  ^a^  sorutidum  se  vestivit  tc^  "iv  :!.  — 
2)  Kfii  hit/Kf  r»r  (jm.inv  airoi  iirt  iTiim,r  <,a,,K>',r  ,,\\\\t  CT  Ici^c  t"ic  r^untt  vH'^r  ihm  iu  aUce  i^lfiflt" 
(in  a(k  Ibicrci.  —  i\\   Ktirdnvpnim:  — 'i]    f.   i.   (sh- ."—.>)    t'^iavmiaiiai   „5um  tcnfcn."  — 

ii)    th>//i)i>iVtTt/rrir    niroir    „(T    (\\\b    ihttCU    Da?   Vi.'lH'«-Ji<fK&    ^um    (£rbc."  —  7l    Kai  ftepir  Kvp'-ov 

•lapn,//  tfrrif  „lul^  Ofvacl  ift  ffv  ibcil  ^c^  .^errn,"  t.  b.  itbcr  C^^imcI  bcrrüiU  'iHnt  fclbcr.  — 
8i  "l'K  tKi>r.i//rai-  n'i  nArsiiii  «tV»;»'  hnm  kv,,  „!■  „uidn  fiiif  vfvboriicu  ibrc  Uiu^cvcduii^fcitcn  t»cr 
tcm  .»rcrrn."  —  9|  <iiioi,r.oi.  —  lOi  i'.>r  "oi,n-;i,_  „wie  ein  Stci^iiriuii,"  t.  h.  t«ic  :\ntt\x  ii^crfe 
»rirr  '>U>it  Kit  einen  3iCyKlrina  beirabrcn,  iinc  lic  ciuft  in'rjU'ltcn;  Caiit.  S.  ti :  Jer.  •2-2.  24.  — 

1  J  i     r.    b.    bic    :JlnMff    ^l•?    iLH^bhUOUc»?.  —   lil     si-.    ;i<1vVtsus  impios.   —   13)    f-iinn'uy  „t^it 

Mdidfcbr,"  b.  b.  er  ;vib  tbnen  lUHl^  rKaum,  utriid',iifcbrcn  r»om  ^i«ei\e  be?  UnreiManaeiV  —  11)  f. 
i.  '^ir.  Ter  Voojtbrit  ber  '.!»oabrbett  in  fu-  ''>%lul^c,  rvi-?  fshuc  ui  crfenucu  unr  \\i  «oltbrini^en.  — 
1-5^  «//-■;//</  „(S^reucl,"  ironmtcr  >,>0l•yulI^d^  rcr  ^Jlbfall  ',hmu  (sUaubcn  unn '^H>VicnDienrtc  ^u 
vcrftcben.  _  Tic  iVrfc  24  xmi  •_'•">  babeu  LXX  i'o :  I<i'in7<.>  r,r  „irimi  U'  uA„r:  ärrt  :<:,fruv  kch 
t<t'irii7<.<i'  (7nh,fi<,/6yo<7if  „tfcr  lobt  ^cll  .*^6d^1■ten  in  ^fr  Untern>clt  ftatt  fcr  l'ebcnben  iinb  ibn 
^rrcifenbfnr' —  l«.i  „in  bcm  iMM-.uM'tccftcn  -i^-rufe."  Ter  Cs?raclit  bat  feinen  antern -i^crnf, 
al?  rieurr  ^v.>rte6  511  »ein.—  17  1  „balte  e?  mit  ten  .^eili^ien."  —  ISl  ..V /y//(5f  ör-oi  „al« 
friftirte  er  nidn."  lieber  ftn  ^lüanr  ber  lorn-n  im  Jiteol  f.  l*s.  f).  fi:  fs.  :'i8.  1«:  Bar. 
2,  17.  —  19*   :<'>r  Art!  hilc  ahtaii  rw  Kipinv  „rcr  Vebenbe  unb  f^cfunbe  lobt  Pen  •'perrn."  — 


X.K^  \«ud^  3fiuö  ^ir.u•l^.   17,  2!i— 81.  3lnm.  20—22.  57 

20)   „unt  fic  jirficlcn  lut  in  ^cr  Sirclfcit  \brcr  'i>o<tt^cit;"  f.  i.  '^>r.  —  2! )  «"i  Tmyr/phc  iri^rur^ 

i^f/rr-riii    naiinii    KCil    n'ifia.    ("od.     .\!fX.     K'Ü  T:'iv-i>iir  t ffifii>i^iiintrai  anjti  kii.  (iiiiii    ,,^Cr  '-iHMC  litinft 

J^Ifiüt  iint'  'iMut,  oPcr  <^lcif*  iinr  "iMut  t'iunet  ^HmVi^."  fi>fnn  ^i^  5pnnc  t'flbft  fiit  perfinftort, 
U'cr  umII  liit  l^'un^l'n^,  f.ii!  rcr  'ii.Vcufcb  in  ^.^:^  Sinnlid^c  in-rfviiK';'  —  2:1 1  > r/aw >?? t«^  Tic 
iSoiiu:  luHrfiiMut  ^^^J  .'pccr  rcr  .ipimiiuiöhö.'r,  Die  -?.\'c!ii"d\n  a>:r  i'iitc  lirrr  unf  "Jlfitc. 


Cnput     XVIII. 

1.  Qui  vivit  iti  aoternnm.  creavit  onmia  siniiil.  Dcmis  solu*  jnstificntur, 
'  et  Jiumet  iDvietns'  rex  innotenium.  '2.  (^'lis  suHi-it  enarrareo]U'ra  illius? 
o.  (^ni-  cMiiin  inw-tiLrabit  macjiialia  ejus'.''  4.  \'ii-tiitem  m:if^iiitu(li)iis 
('iiH  (juis  ennntiahit ■.'  aiit  (jiiis  adjiciet  eiiatTart'  inisfiMcordiatii  ejus? 
•".  Xoii  est  minuere,-  !ic'i|ne  adjieere,  nee  est  invenire  mn»j;nalia  Dei. 
<■)  ('um  con-nniniaV'.'i'it  Iimiii),'  tniic  iücij.Mot :  et  cniri  quieverit,  aporia- 
Ititur. '  7.  <iai'l  est  Iimmio.  et  (juae  est  «Tatia  üliu-?'  et  quid  est  boiiutn, 
aut  (jnid  iie|nain  illiu'^?  8.  Xunieru-  dieruni  honiiiium  ut  inultnin 
coiituin  anni :  quasi  giitta  aquae  maris  d"{)Utati  sunt:  et  sicut  caleulus 
areiiae,  sie  exii!:ui  aniu  iu  die  aevi."'  0  Propter  lio-  patiens  est  Dens  in 
Ulis,  et  eftVirnlit  sup^"  e<ts  miserici>rdiaiii  snatn.  10.'  \'idit  praesuuip- 
tionein  coi'dis  eornm  qnoniain  mala  est.'  et  coj^novit  subversioneni 
illornui  (pioniani  neij'iam  est.  11.  Ideo  adinif)levit  propitiationeni  suam 
in  illis.  et  ostendit  eis'  viani  aequitatis.  12.  Miseratio  hominis  circa 
jiroxiüunn  sunni:  misericordia  auteni  Dei  ^U!)er  omnoni  carnetn.  lo.  C^Hii 
iiiisei'icordiam  habet,  docet,  et  erudit'  (piasi  ])astor  gregeni  suutn. 
1-1.  .Miseretu!-  ex'-ipieiitis  dootrinani  niiserationis.'  et  qui  festinat  in 
jiidiciis  ejus.""  15.  i'^iü  in  bonis  non  des  querelain.''  et  in  omni  dato  non 
des  t]'i>:titiain  verbi  niali.  1(5.  Nonne  ar<loi"um  rei'riji'erabit  ros?  .?ic  et 
verbum  melius  quam  datnm.  17.  Nonne  ecc<'  verbum  suf)er  datum 
bonum?  sed  utraque  cutn  homine  ju-titicato. '"  IS.  Stultns  acriter  im- 
jn-oj.erabit :  et  datu>  indisciplinati "  tabescere  facit  oculos.  V.).  Ante 
Judicium  para  justiham  tibi,'  ei  antetpiam  lotpiaris  disce.  20.  Ante 
lan!j:uoi-ein  adhÜK*  medicinam,  et  ante  Judicium  interrc2;a  tei|).sum.  et 
in  f()ii<p.'ctu  Dei '- invenies  ])ropitiationem.  21.  A.nte  languorcm  humilia 
te.''*et  in  tempore  intirmitjitis'^  o.^lende  conversationem  tuam.  22.  Non 
impediari«  ofat-e  semper,''  et  ne  verearis"' usque  ad  mortem  Justilicari: 
«luoniam  merces'  Dei  mam-t  in  aeternum.  28.  ».Ante  oi'ationem '"  ju-ae- 
j»ara  animani  tuam:  et  noli  esse  (|uasi  hnuio  (pii  tentat  Deum.'^ 
24.  >[einento  irae  in  die  consnmniationis.''*  et  tempus  retributionis^"  in 
cunversatione  faciei."'  2Ö.  Memento  j)aupertatis--  in  temjioreabuudantiae, 
<*t  necf'ssitatum  paupertatis  in  die  .divitiarum.  2').  A  mane  ns(|ue  ad 
vesperam  immutabitur  tempus.  et  haec  omnia  citata^'  in  oculis  Dei. 
27.  Homo  sapiens  in  omnibus  metuet.  et  in  diebus  delictonim^^  attendet 
;jb  inertia.'^  2.S.  Omnis  astutiH"'  aijn oscit'-'"  sapientiam.  et  invenienti 
eani  dabit  coiite.-«.sionem.-'^  2i).  .Sensati  in  verbis  et  ipsi  sapienter  etrerunt: 
i't'  intellexerunt  veritatem  et  Justitium.'  et  impluerunt ^^  proverl>ia  et 
judicia.  oO.  Po^t  coJicupiscentias  tuas  non  eas.  et  a  vohintate  tua^" 
avt-rtere.  ?,\.  Si  priestes  aninnie  tuae  concui)iscentias  ejus,  faciet  te  in 
pmdiutn  inimicis  tuis.  32.  Ne  ol.ilecteris  in  turbis"  nee  in  niodicis: 
itssi(hni  eiiim*- est  commissjo  iliornm.  oo.  Ne  t'ucris  mediocris''^'  in  con- 
tentione  ex  foonoi-e,  et  est  tili  nihil  in  sacculo:  eias  enim  invidus"  vitae 
tuiie. 


58  Tüi  33ud)  3er"^  Siracfe.  18,  1—33.  8lnm.  1—34. 

l)  f  i_  (^)r.  —  2)  „fe!  ftfbf  nid^t  beim  ^^confif  en  ju  miiifcm  .  ."  —  3)  b.  b.  »renn  er  5iflc« 
mcrfctt  ^H  babcn  erlaubt,  t'o  ficbt  er  ein,  ta\i  er  eift  einen  fleinen  'Einfang  semad)t  bat.  —  4)  tötf 
änoj»i\h-/atTai  „Dann  tft  er  (fübli  er  ndi)  obnmacbtia."  —  <5)  r/ ;}  xpi'^'i  "'i""'' ;  „if  oju  nü^t  crV" 
6)  t.  b.  »leiten  Den  lauiun  lac\  Der  S'nngfiit.  —  7;  f/f7;i-wi' /,«;.  TrrtMtfwv  «a«  f5/f5(iffKwv  \a* 
rTiar/noM'  ,,a  ('^3ptl-  ndmli*)  nnirnt,  jüAtigt,  bclebrt,  fübrt  jurücf .  ."  —  8)  ml  rovg  Karaairtf- 
ihvrar  eTi  ui  Kpi/iarn  ui'Tnv  „unD  tic  ta  dlx^  \iä)  fügcn  fcittcn  lUtbeücn,  ober  feinen  ©eridJtcn." 
9)  „beim  JPrbttbun  <\ib  feinen  Jabd," //ov-w.  —  10)  w,r«P'-''V"^iv  <,5?'fni'cbenfreunb." -- 
11)  «a/  f'oo/»;  fiaaKävov'tKTi/Kfi  öa\i(iAii(>rc  „unD  Die  ß^abe  bee  laMeri^  (bee  9?eibi[d)en)  tbut  ben 
Slujien  roeb."  —  !2)  »c«;  n^  öjfja  iniaKom/f  „in  ber  >^runbe  bcr  ^ein-.fudjunö."  —  13)  „ebe  bu 
franf  »oirft,  Demütbige  bid;,"  b.  ^.  laj;  es?  nidjt  fc  weit  hnumcii,  baj)  bu  franf  njivfi.  —  14)  /»«i 
;■)■  Ka)iH.>  <uiaijr///ii'mjv  (h'^uv  iTrcßTii(m,r  „linb  jur  3f't  ber  (VeMtrittc  (r.  b.  jur  ^fi^  ba  bu  leibeil 
rreaen  Der  j'^ebltritte)  ^cii^e  'i^efebruniv"  Xap  convc-rpatitniun  ter  i'uig.  fd>eint  ein  SAreib« 
febler  ^u  Kin  unb  burfte  Dafür  cotivcrsiotitni  jn  lefen  fein,  n?fnn  jtid)t  etftM  im  Sbiom  bcr  i^ulp. 
ba?  cunver.*.aiiu  aud)  bie  iH'Dfutuni(  oon  convei-sio  bat. —  lo)  /■/)  f/^TroJ/m^?;^  ruf  äTroJormt 
Fixier  yvKaii,L,r  „Ulfe  bi*  nid)t  binccrn,  ba»?  (•yeiübbe  jeitii;  ju  entvidsten."  —  16)  p}  p'j-w 
„warte  ni*t  bi?  jum  JdDc,  lU'ied)!  ju  icerbcn,"  D.  b.  Deinem  (i^elubte  ^cmäfi  ju  tbnn.  — 17)  -piv 
n>-ai7\-ini.  jJBci^en  Deö  TfadiToi^eaDen  Dürfte  man  bier  übcrfe^cn :  „elu-  bn  ein  Welubbe  mad)et?." 
18)  b.  b.  Der  (^mt  auf  Die  ^Probe  ftellt,  ob  er  ibm  belfen  fönnc  rber  »ofle;  Deut.  2-'},  21 ; 
Keclc.  '>.  ;i  —  19)  h'  i'iinpai,;  TtAtv77)r.  di  \d)nx\\  Darunter  nidn  biofj  ber  Jpd  ju  uerfte^en  ju 
fein,  fonDcrn  jebe  J^eimfud^ung  ®ptte6,  Duvd)  weldie  ein  «)evid)t  »cüjocien  »virb.  —  20)  f^di- 
Kr/ato>t:  „Der  »Strafe."  —  21)  iv  hTToarpooy  „jur  3ftt/  ^'^  ber  A^err  abtt'enbet  fein  5lniiefi*t;"  f. 
9Jnm.  14.  —  22)  "^.i-^oi  „be^ -gjunciersi."  —  23)  T«^a«  „gcfc^tvinb."  ledinell  ging  baö  ^eer 
ybarac'e  ^u  ©runbe,  fcbnefl  enDetc  5tman  am  ß^algen,  ütnelt  UMrb  ^JebufabnejaV  unter  bie 
roilben  ibiere  t.H'rn?iefen,  fdniell  enDete  ^e^abel  Durd)  Stur5  au6  Dem  5!enjler.  —  24)  „in  Den 
'lagen  allgemeiner  Sünbe  uuD  i'afterbaftigfeit."  —  23)  "-n-o  n'Ainjfu'/e.iac  „vipr  Sünbe;"  Prov. 
2S."  14.  Jur  3eit,  wo  'JJIiee  bcr  'Sünbe  nad>rennt,  wo  alle  Crte  t*cü  ber  bii>fen  '-8eif^)ielc  fi«D, 
tt>o  Die  fitlimmften  rsjrunbfci^e  berrfd^en,  toftet  e?  feinen  fleinen  Mampf,  fi*  i>cr  (Sünbe  i\x 
bewahren.  Wan  erinnere  ftcb  an  bie  ^i\t  bir  fran,5f>ftfdien  fRecchition,  man  erinnere  fid>  an 
bie  läge  Des  O^^rfß  ^'^■^^  i»  Xeutfd^lanD.  —  26)  mvtr6(:  „Dera>erftdnDige."  — 27)  iyvu  „bat 
fennen' gelernt."  —  28 j  „gibt  l'Pb."  —  29)  i^a)  ävufifipi/mw  napoifuac;  ä>cpi.ßt:h-  „unb  t^eilen 
paiTcnbe"  5vrüd)c  aue."  —  -ipie»  fteben  im  Wricc^.  bie  SOorte  b^Kparsin  fi.'xvc  „'-Pcberrfd^ung  ber 
Be'cle,"  al«  'äluffdjrift  \m  bem  f^-olgenben.  —  30)  (nzb  tüv  hpi^füjv  ow  „»on  beinen  (^elütien." 

31)    /i'/    a0paiv(iv   tTTi   no/Ji)   Tpv<j>i)   pr/^'e   ivpoafitOyr  nv/ifh/f/  avTr/r   „bttbc  nicbt  l'uft  aU  DicleHl 

(«enuije  uuD  la§  bicb  nidU  ein  auf  (i)elage  jU  fo(d»em"  (i'p*  unr  !fteifi^l).  —  32)  „benn  ftet^ 
ifl  i^erfünbigung  Dabei;"  bie  «Stelle  feblt  i.  ©r. -- 33)  „Werbe  niröt  mitteüce  Dur*^  bie '^In* 
ftrengung,  iui  geborgtem  WelDe"  (@elage  511  i^evanftalten).  /ji/  yivov  ■Jircj^k  (^v/jßo/oKo-rviiii'  tK 
davnapoi  „werDe  nid)t  sunt  Ü^cttler  bur*  i'eranftaltnng  oon  ©clagen  auö  geborgtem  (SJelbe."  — 
34 1  „tA  wurDeft  Du  ja  Dir  felbft  jum  ^einbc;"  f.  i.  (55r. 


Caput   XIX. 

1.  Oporarius  ebriosus  non  lociipletabitur:  et  qui  spernit  modicn,' 
paulatim  decidct.  2.  Vinutn  et  miilieres^  apostatare  faciuiit  sapientes, 
et  argiieiit  sensatos;^  3.  et  qui  se  jungit  fornicariis,*  erit  neqiiam:* 
putredo"  et  vermeshereditabunt  illuiu,  et  extolletur  in  exemplura  majus/ 
et  tuUetur  tle  iiumero''  aiiima  ejus.  4.  Qui  credit  cito,  levis  corde  est,  et 
miuorabitur:'*  et  qui  dclinquit'"  in  animani  .suam,  insuper  habebitur. 
5.  Qui  fjjaudet  iniquitate,"  denotabitur:  'et  qui  odit  correptionem/ 
miiiuotur  vita:  et  qui  odit  loquncitatem,  extinguit  malitiam.'^  6.  Qui 
peccat  in  animani  suam,^  poenitebit:  et  qui  jucundatur  in  malitia,  deno- 
tabitur. 7.  Ne  iteres  verbum  nequam'^  et  durum,  et  non  minoraberis. 
8.  Amico  et  inimico  noli  narraresensum  tuum  :'*  et  si  est  tibi  delictum,'* 
noli  denudare;  9.  audiet  enim  te,  et  custodiot  te,  et  quasi  defendens 
peccat u ni "' od  1  et  te,  et  sie  aderit  tibi  semper."  10.  Audisti  verbum  ad- 
versus  proximum  tuum?'  comnioriatur  in  te,  fidens  quoniam  non  te 
di pumpet.     11.  A  facie  verbi  parturit  fatuus,  tamquam  gemitus  partus 


Da«  <8uA  3e)u«(  ©irac^.  19,  1—24.  2lnm.  1—31.  59 

infantis.''  12.  Sagitta  infixa  femori  rarnis,  sie  verbum  in  corde  ptnlti. 
13.  Corripe  amicum,  ne  forte  non  intellexerit,  et  <licat:  Non  feci:'*  aiit 
si  l'ecerit,  ne  iterum  addat  tacere.  14.  Corripe  proximum,  ne  forte  non 
dixerit: '^  et  si  dixorit.  ne  forte  iteret.  15.  Corripe  amicum:  saepe  enim 
fit  commissio.^"  16.  Et  non  omni  verbo  credas;  est  qui  labitur  lingua, 
sed  non  ex  animo.  17.  Qnis  est  enim  qui  non  deliquerit  in  lingua  sua/ 
Corripe  proximnin  antequpm  coramineris.  18.  Et  da  locum  timori-' 
Altissimi:  quia  omnis  saj)ientia  timor  Dei,  et  in  illa  timere  Deum,'  et  in 
omni  sapientia  dispositio  k-gis.^  19.  Et  non  est  sapientia  nequitiae 
disciplina:  et  non  e^^t  cogitatus  peccatorum  prudentia. ^  20.  Est  nequitia, 
et  in  ipsa**  execratio:  et  estinsipiens^'"  qui  minuitur  sapientia.  21.  Melior 
est  homo,  qui  minuitur  sa[>ientia,  et  deficiens  sensu  in  timore,^  quam 
qui  abundat  sensu,  et  transgreditur  legem  Altissimi.  22.  Est  solertia 
certa,"  et  ipsa  iniqua.  23.  Et  est  qui  emittit  verbum  certum  enarraiis 
veritatem.-^  Est  qui  nequiter"^  humiliat  se,  et  interiora  ejus  plena  sunt 
dolor  24.  et^  est  qui  se  nimium  submittit  a  multa  humilitate:^  et  est 
qui  inclinat  facicm  suam,^  et  fingit  se  non  videre^'  quod  ignoratum  e.st: 
25.  et  si  ab  imbecillitate  virium  vetetur  peccare,  si  invenerit  tempus 
malefaciendi,  malefaciet.  20.  Ex  visu  cognoscitur  vir,  et  ab  occursu 
faciei  cognoscitur  sensatus.  27.  Amictus  corporis,  et  risus  dentium,  et 
ingressus  hominis  enuntiant  de  illo.  28.  Est  correptio  mendax  in  ira 
contumeliosi:  et  est  Judicium,  quod  non  probatur  essebonum:  et  est 
tacens,  et  ipse  est  prudens.^' 

I)  Sin  Slu^frru*,  tn  nkmaU  pcnitg  ju  behcrjiflen  ift-  Slffe  mpralifcten  Ucbel  habtn  einni 
fleinen,  unmcrtlicbcn  SJnfan.q,  jra*"fen  allmä^Ii*  unb  werfen  enbli*  fe  flrc§  vmt  qcn^altij^,  Piij; 
fie  fclbft  ber  (önafe  trcgrn.  3n  auffallcnter  Steife  tft  biefce  ri*tl*ar  bei  fcn  liunfcnbclbcii. 
Xcn  3lnfanci  ibree  l'artere  bilbetcn  nur  Keine  Ueberfcbreitungen  ber  Orbnuni^.  Tic  Uebcrfcbrci 
tuni^en  roieberbolten  ü*  unb  ptni^en  5Ule&t  in  eine  unbefieijbare  ®en>obnbeü  über.  —  2)  9!)^^u 
erinnere  i'icb  an  8amfpn,  Salcmon  unb  bie  J^unberte  icn  SPeifpielen,  bie  man  im  i^erlaufc 
mebridbrii^cr  Srfabrunpi  erlebt  bat.  —  3)  „madjen  ®etfe  ftraffaüici;"  f.  i.  ®r.  —  4)  TToproir 
„ben  .^uren."  —  3)  rn/ftT/pöTeiyof  kaTm  „n>irb  no*  toOfü^ncr."  —  6)  afrrtq  „bie  tDfctten."  — 
7)  f.  i.  Wr.  —  8)  «ai  in-xv  rn'/.fiT/pfi  Ffap^yafrai  unb  bte  toflfübne  i^eelc  ^>ir^  Weggerafft 
»erben."  —  9)  „wirb  ©cbaben  leiben;"  f.  i.  ®r.  —  10)  Kai  6  äfjapravuv  elf  V-^.P'*'  airov  tt/////- 
fie'/r/aii  „unb  Der  ba  fünbigt,  fcbtt  gegen  feine  eigene  Seele,"  b,  J>.  fcbabet  ftc^  felbfl;  I.  Cor.  c.. 
IS.  rae  insuper  habeb'tür  bcr  3?iilg.  überfeßt  man  gewcbnlidb:  „ber  wirb  nod)  ftrcnger  beiir- 
tbeilt  werben."  ^tflioti:  „wirb  gering  gcfcbd^t  werben."  —  11)  ö  eixppaivöjievoQ  Kapfia  Karc- 
■i-vurriir/arrai  „ber  Üufiige  Wirb  gefabelt  werfen,"  b.  b.  ber  Wenfd),  ber  fo  lujlig  fi*  geberbet,  bap 
er  feiner  jung«  freien  riügel  läpt,  bcr  wirb  balb  uiet  labclnewcrtte«  jlc^  ju  Scbuiben  fcmmeii 
laijen.  —  12)  r?.aTrovovrrai  KüKig.  „bat  be9  Uebel^  weniger."  —  13)  3m  ®r.  blo§:  „wieber- 
bole  nid>t  fie  r^ebe,"  b.  ^.  fage  ni(t)t  weiter,  voai  bu  gebort  baft.  —  14)  fiv  ön/yov.  Xa  im  @r. 
fein  Obifft  gefegt  i|l,  fp  fönnte  man  binjufenfen:  „mai  bu  gebijrt  (>aft."  —  13)  kuI  n  pi/  icn 
nr„  dfiaprla.  Xit  l'e?art  bcr  i'ulg.  gibt  bier  offenbar  einen  beffern  Sinn.  Xenn  wenn  man 
feine  «ünbe  bat,  wie  bie  LXX  lefcn,  '}o  ift  bie  8ebre  überflüpig,  „ni*t  aufjufcrfen."  'älucb  ber 
©entert  forbert  jene  i'eöart.  —  IC)  Kai  h  mtpC)  fnar/aei  ae  „unb  ju  feiner  3fit  wirb  er  bicb 
bajTen."  —  17)  üc  äirb  npitiüirnv  ßpfipnvc  n  riKToma  „wie  bie  ©ebärcnbe,  wenn  ba^  Äinb  bcrauf 
fommen  will." —  18)  /nT/TTore  oi«  inoniaev  „öiefleicbt  bat  er  e^  nidit  get^an."  —  19)  ////?ror,- 
oiK  fiire  „t>ielleicbt  bat  er  ee  nicbt  gefagt."  —  30)  Suißo?.^  „SJerleumbung."  —  21)  rofju  „bem 
ßJefeee."  —  22»  rrm,/mc  vüiwv  „"^Bolijicbuna  (Sfobaeötunfl)  beö  ©efcpe?."  Xa«?  (öefep  baltcn 
mac^t  ben  eigentlichen  ißeifen.  —  23)  ottov  ßovly  äfiaprulüv  ,^c  ber  9iatbfd)lag  ber  »Süntcr, 
ba  feine  ©eiöbeit."  —  2-4)  koI  avr^  .  .  „unb  ^war  grcuelbctft"  b.  b.  mit  5lbfall  Wrbunben.  — 
23)  SBenn  man  »on  ber  SE>cii*bfit  ablaßt,  gcrätb  man  in  IBorbeit,  b.  Ij.  »fr  einmal  anfängt, 
pon  Söeobacbtung  ber  ®ebote  ju  laffen,  ber  fällt  attmäblic^  in  bie  größten  ©ünben  unb  Ibor« 
beiten,  —  26)  t/rrüiuToc  h  aiwoEi  ffiipoih^  „ber  weniger  SOerftanb  bat,  aber  bie  J^urcbt  beftgit." 

27)  Traim-pyia  äKpijiir,  „eine  gar  funügerec^te  Oiefcibeib^eit;"  Matth.  11,  i!5;  Jac.  ?>,  15.  — 

28)  /toi  kcTi  6iaaTpe<!^v  X'W'^v  Tai)  iK^ävui  npifm  „2Äa«t^er  Mife^rt  bie  <2ad)c,  um  ein  Urtbeil 

<U    fbredjen."  —  29^    iart    nm'Tjpti'öpemc   rrvyKeKtx^i^  fie/Mvin  ,,V^(^X^^tT  ©ÖfcWic^t  ifl  gebüüt  in 

Irauer."  —  30)    LXX  fe^cn  noc^  bei:   «b*  heftoKu^v  „unb  (»albtaub."  —  31)  öttwoi« 


60  Vai  'Süd)  3f|iu^  3irac^.  19,  24—27.  2tnm.  31—32. 

;Tf;i7jffv?;/  77po6däa'-i  ar  „uub  WD  cr  wx&l  Ocmerft  Wirb,  fommt  er  btr  5uspr,"  b.  i.  um  tir  ^u 

fcftaPcn,   t>icb    JU   tJCrfleilKrit    U.  f.  f-  —  fi-)   f-^""'  ;^>-  /,r't'  öc  oi'/c  kanv  üpalor  Kai  fiTTi  anj-i'öx'  Kcil 

nhoc  (jifMviijni.    Ter  3inn  tiefer  Stcttc  i\t:  Ter  1*tfcl  fann  Icid>t  unjcitii^  unb  bat)cr  fc^dtlid) 
fein;  tAi  ^Awfijjeu  aber  bleibt  immer  ctba^  ^luje?  unf  ©eifee. 


Caput    XX. 

1.  Quam  bonuni' est  arguere,  quam  irasei,  et  confiteutem  in  oratione 
noM  prohiberel-  2.  Couciipiscentia  spadonis  devirginabit-^  juveuculani : 
o.  sie  qui  fjicit  \)vv  viin  juilieiaiu  iniquuiii.^  4.  Quam'  bonum  est 
oorreptuni  manifestaro  i)oeiiitentiam!  sie  eiiim  effiigies  vokintarium 
])eccatuiu'^  ö.  Est  tacens.  qui  iiiveiiitur  sapiens:  et  est  O'libilis,  qui 
procax  est  ad  loquouduiu.'  <j.  E-;t  tacens  non  Habens  sensuin  loquelae: 
et  est  tacens  scions  tonipus  aptuni.  7.  Homo  sapiens  tacebit  usquead"^  i 
tempus:  lascivus  autem,  et  iniprudens  non  servabunt  tenipus.  S.  Qui 
nuiltis  utitur  verbis,  laedet  animani  suam:'-*  et  qui  potestatem  sibi  sumit 
injuste,  odietur.  9.  E4  processio"  in  maus  viro  indisc-iplinato.  et  est 
inventio  in  detriraentum,  10.  K<t  datum,"quod  non  e-t  utile:  et  est 
<latum,  cujus  reti'iinUio  duplex.  11.  Est  proi)ter  gloriam  niinoratio:'* 
i't  est  qui  ab  huniilitate  levabit  caput.  12.  Est  qui  niulta  redimat'-^ 
nioilico  pretio,  et  restituens  ca  in  se[)tupluni.'*  l'-i.  Sapiens  in  verbis 
sei|)sum  amabileni  facit:  gratiae  autem  fatuorum  ettundentur.  14.  Datus 
in^iipientis  non  erit  utilis  tibi:  oculi  enim  illius  septempüces  sunt:'"' 
lö.  exigua  dabit.  et  multa  improperabit:  et  apertio  oris  illius'"  in- 
ilammatio  est.  IG.  Hodie  foeiieratur  quis,  et  cras  ex[)edit:  odibilis  est 
liDUio  hujusmodi.  1".  Fatuo  non  erit  amicus,'"  et  non  erit  gratia  bonis 
illius:  IS.  (|ui  enim  edunt  panem  illius:  falsae  linguae  sunt.  Quoties, 
vi  (pianti  irridcbunt  eum?  19.  Neque  enim  quod  habendum  erat, 
<lirecto  sensu  distribuit:'^  similiter  et  quod  non  erat  liabendum.  20.  Lap- 
sus falsae  linguae,'*  quasi  qui  in  pavimento  cadens:  sie  easus^"  malorum 
lestinanter  veniet.  21.  Homo  aeharis  quasi  tabula  vana,"'  in  ore  indis- 
<-iplinatorum  assidua  erit."  22.  Ex  or^'  fatui  reprobabitur  parai>ola:  non 
enim  dicit  illam  in  tempore  suo. -'  2o.  E>t  qui  vetatur  peeeare  prae 
iiiDpia,  et  in  requie  sua  Stimulabitur.-'*  21.  E-;t  qui  perdet  animam  suam 
]'rae  eonfusione,-''  et  ab  imprudenti  per.-^ona-'^  perdet  eam:  per.somie 
autem '^  aeeeptione  perdet  se.  25.  Est  qui  prae  confusione  promittit  amico, 
et  lucratus  est  eum'^  inimicum  gratis.  20.  Opprobriura  nequam  in 
liomine  mendacium,  et  in  ore  indiseiplinatorum  assidue  erit.  27.  Potior 
fiir  (piam  assiduitas  viri  mendaeis;-'*  perditionem  autem  ambo  lieredita- 
])unt.  2S.  Mores  liominum  mendacium  sinehonore:  et  confusio  illorum 
<-um  ipsis  sine  intermissione.  29.  Sapiens  in  verbis  pioducet-^  seipsum, 
et  Ijomo  prudens  placebit  magnatis.  oO.  Qui  operatur  terram  .suam.  in- 
altabit  aeervum  frugum:  et  qui  0[)eratur  justitiam,'  ip&e  exaltabitur:  qui 
vero  placet  magnatis,  etfugiet  iniquitatem.-'*"  31.  Xenia  et  dona  excaecant 
oenlos  judieum,  et  quasi  mutus  in  ore  avertit "  correptiones  eorum. 
H2.  Sapientia  absconsa  et  tbesaurus  invisus:  quae  utilitas  in  utri.sque? 
'V,].  Melior  est  qui  celat  insipientiam  suam,  quam  liomo  qui  abscondit 
sajdcntiam  suam. 


Xüi  Sud)  3f|UiJ  5iiad).  20,  1—31.  2lnm.  1—31.  6L 

1)   i.    0.    quanto   niolius.  —  Ü)    Knl   ö  nfdi)7.nyoffirvor  (ittö  f/inr7(jrrf(.>r  Kij/Ani/'/rrtrai    ,,Unb    t(X 

'i^l•F^tlKn^c  Wirt«  t>pr  5lta^cn  bcivabrt."  iBiim  man  frei  itnf  offen  Ü^U,  't-m?  man  auf  t'cut 
.i):\\i\i  bat.  fo  nnrr  fafurcb  ciuo  jV-sU'nfcitiiH'  '^^-rilanpiiuiu.i  crmi\^Iiitt.  i^chTlt  man  aber  rni 
<i)rii[I  im  -öcru^n,  fp  luirt  ta,^  lUH'ci  ar;^ci'.  —  '5)  n-tmapiiiviiinai.  Tiefer  ,^nftniti<?  foU  roabr' 
fd^i-inlidi  anv:i>ien,  ^af;  ric  i^Oj^icrfc  nur  eine  eitle,  erfol.^pfe  fei.  „Ter  -i^rrfttnittcnc  bat  ^ic 
Ä^caierDe,  ein  IVafiben  \\\  entM>ren."  —  %)  Kiviinrn.  Ter  tU'rfaiTi'r  ütnnt  bier  auf  ci:i?n  frcmccn 
«ye.ienftanc«  ab;ufin-iniKn.  ^VXnw  njcnn  mau  fen  .in'vimmcnbanii  tiefer  erfürfd>r,  fo  eri^ibt  fid», 
\!Kv;i  er  t>aj,  wa?  er  im  errtcu  -ij.-rfe  i^efa^U  bat,  ^i  noi*  reut(id>:rem  i^ci•ftdn^niffc  briui^n  nnll. 
(£r  nimmt  Da<?  <i)leiebuif!  oon  einer  obriiifcit(iib:n  ^IV'i'l'Pu,  fic  C'^  anftatt  furrt^  tSmiabncn  uni? 
,V.ircdn'.iH'ifen  nur  ^urd^  leit'enfAaftlidn^  llrtbeiie  fidi  '^VMtunji  oerfd)affen  m[{,  iint»  5ci;it,  wie  fie 
einem  elenden  i^ci-fitniftenen  v^leid^t,  fer  Pie  ibni  i}(niH-r trauten  nicbt,  wie  er  fodtf,  bfiU  unf 
bemad>t,  i"o:ir:rn  ü-bauPct  \\\\x>  v»erocrbt.  —  •>)  f.  i.  (s')x.  —  <>)  bedeutet  bier  „oprfaijlicbe  -bcebeit, 

OP'.'r  iH'rftOCfilH'it."  —  7)   ku)  ynri  ftinjjrhc  änh  iro'A^yc  ?.a'/./äc.  —  S)   o/'  ;«/>  f  j  (  n-ÖKpiair   ,,tenn 

er  -.n-rftebt  nicbt  ',u  antann-ten."  —  J))  ,i'h/rxii't''/<reTai  „macht  fid)  oerabfit:uun;^?anirDii^,  ocer 

IVirr    l^vrabfcbatt;"     ProV.     Kl.     19.  —   10)    tcrrn'  t-lw'im  h'  K(L\<iir  ni'^pi  Ka)  tnrit'  y'rpt:/jtn  ;-ir  t/<iT- 

rujo/v  „mand^er  macbt  fein  ciMüd  im  MHM'en,  mamtcr  fincct  fein  Uni^lürf.'  CPcr:  „WanAer 
ma*t  fein  '^Mürf  im  ~i3öfen,  aber  ee;  ift  nur  ]n  feinem  Uuiilud;"  Ps.  :',<).  21.  —  II)  l:i.  1-7: 
Prov.  -„N.  2~.  —  iiJi  l£inc  midviiK,  im  Vcben  fr  oft  beioäbrre  2Babrbeit!  mauitcr  rini^t  ficö 
ju  ^'Kiibm  unr  "iJdifeben  auf  erlaiUue  uuc  unerlaubte  üTvife  emi^or,  aücia  c^  ',ci;U  n*  bilr,  fag 
tii-  erruuiienc  cte'.Ie  böber,  al-?  t'ic  "iPcrfon,  bie  fic  crrun^ten.  Ti:  iH"radv{n:t;-\  fol.u  auf  beut 
>vuf;e  nait.  •?ifandHM-  ta..Kj1fn,  ber  fid)  tomutbi;^  in  Der  'ivM-boracnbcit  gebaltrn,  fommt  ^t  (£bron  ; 
M,ittli.  -2^.  I'J.  —  l'i)  nynpnCijv  „ciufauft."  —  8 't )  Ta-?  iBertblofe  uub  iSoMfeile  iicbt  leidet 
Ui  '^'runre  unb  muf;  faber  fiebenmal  aefauft  n>^rben,  cbc  tae  iLH'rtbv.o'ic  nur  ein  cinu;ie?  ''B^^l 
UMCPeriiofauft  unTPcn  muf;.  Taber  ein  alteJ  ^orüdnvort:  „Die  filbernen  Vbfi'el  fiut  Pie  an^bl- 
feiiftcn."  —  1-5)  av<i'  hnr  -n/>o'.  t«.  b.  fie  febcn  nur  auf  bcn  i'ortbeil,  Den  man  fid^  aui"  ber 
'viabc  r>erforic(u.  —  16)    Knl  nrn-:n  rii  aröim  nvror  <'j(;  nf/pvi  ,,unp  er  fitrcit  ee  au?,  wie  ein 

■^?erOlf."  —  17)    iKjipoc  ipn,  n'i'x  'r~('ipxii  iioi  oi'/oi  aal  o'vk  tnrt  .v^P'C  t"'?'  nyaiid'ic  /inv.   tu  .'(T-tiiinrtr 

ritr  iiprnr  /jov  oar'/ni  yAwaaij  „Per  Jbor  fxM'idU :  .jdt  babc  tciucu  /vrcuuf;  für  mein  il^obltbun 
tdxxX'  mir  fein  Tanf;  tie  mein  'i^rof  cffen,  haben  fÄlimmc  Juu;^en."  'iv  1',)  f.  i.  '''3r.  —  IS)  (£r 
macht  feine  ^^liUibciluniicn  ohne  (viniicht  uu?  iU'rftauP;  i^ibt,  um?  er  bebalten  fodtc,  wie  fa?, 
wa?  er  nicht  behalten  follte.  VoduiuD  ^)ieiütl  teuren  ba-?  bier ''«U'faiUc  »tuf  bie  Wci^ij^cu -.  ,'lx 
mad>t  feinen  Untcrf.inef  '^UMfdieu  fem,  avi-?  er  bebaltcu  tann,  unp  vi'ifden  fem,  uwö  er  "^lufern 
sieben  foUte;  baber  behalt  er  ohne  .'Kudilcht  ^lüe-?.  5eine  Unteriiehcnen  aber  an'rben  umfomebr 
Vift  aufbieten,  um  ihn  ^u  betrüiU'n.  unf  wenn  C3  ihieii  iielun.ien,  UH-rcen  fie  feiner  fpotten."  — 
|})i  />>  (Ti^//;.'«  ii-ü  ^'Sa<i>nir  inY/Ydi-  'i/ ii-h  y/ioaGi/r  ,,beffer  ciu  Jvall  auf  fcu 'in'^feu,  al;?  mit  fcr 
.■',un;ie."  —  ^0)  „ba-^  Unalitd,  Per  3tur',."  —  "21]  rf.vrt(/w- ,,un5eitii'(."  —  "liL]  Ivt^/zf-^tat^iinbrai 
„lieht  herum,  fet^t  fid^  fort."  —  tJiJ)  !v  K<upi.)  avTf,r.  —  -2^1]  nv  mTnvi--;.y'/o.-Tnf  „UMrb  nidu  iierciU-" 
Tic  Ve?art  Per  LXX  fdeint  Pen  iHn-',U;l  iU  oerpienen;  allein  auch  Pie  Per  i'uKv  Uift  fi*  i'ebr 
jiut  reditfertiaen,  nur  ;ubt  Pen  Sinn-,  hatte  er  c?  i^ut  unP  '-ubiii,  fo  anirpe  er  i^ereiU  werpcr.  — 
:2'5i  ih'  (ij(jx''ri/r  „purd^  5*am"  p.  h.  Purd>  •^X'enfdKufurcht.  —  2{i}  <\-ii  (i,j,p<n'or -p<>r<:,-i,v 
„aH'iicn  einer  tbiniAten  ■•r(eurd>eufi;iur."  —  :J7!  uup  er  hat  in  ihm  unnbthi;icr  ©eife  einen 
jvcinp  iicwonnen,  annl  er  pa>?  i^ni^redK'u  nid>t  hielt  oper  nicht  \\\  halten  m'rmodite.  —  iJS)  //  ö 
n'(>^>f  j/j.jr  i/.K'fif7  „alö  Per  (^ica^ohnbeitijluiiuer."  .»^i:r  fiupet  fich  bei  Pen  LXX  Pie  "Jluffd^rift: 
'/in.,1  -np(i.WA<:,f.  —  lii))  -poiKn  „brtUiit  fich  empor,  oper  förPert  feine  Saite."  —  ?50)  eiüMatrai 
iiriKuiv  „irirP  Pie  Uuiierechtiiifeit  au-;?fbbuen,"  P.  b.  ?on  fitt  abhalten.  —  -5  8)  koi  üc  minor  h 
croiiari  ä-orptTti  'f'/e]ii<nr  ,,unp  wie  ein  .^uim  im  "WnnPc  hinrern  fie  Pie  i'traH'ife." 


Cnput    XXI. 

1.  I''ili  peccasti?  iion  adjicia.'^  iteruin:  .sed  et  de  pristini.-^  doprccare  nt 
tibi  diniittantur. '  2.  Qiuisi  a  facic  cctlubri  fu^^e  ]toi;cata:  ot  si  accesseris 
ad  illa.  suscipient  te."  3.  Deiites  leoiiis,  dentes  ejus,  iuterlicieiites  aninuis 
honiiiHim.  4.  Qua.><i  rompliaea  bis  acuta  oiiitiis  iniijuitas ,  jjhigac  illiu.s 
ii(»ii  est  saiiitas.'^  ö.  Objurijatio  et  iiijuriae  aiinulhilniiit  ^  substaiitiani : 
et  <bniius  qnae  niniis  loeuples  est,  amuiHabitnr  superl)ia  :  sie  substantia 
s\i|x*rl)i  eradioabitiir.'*  H.  Deprecatio  pauperis  ex  ore  usqiie  ad  aiires  ejus 
jHTveniet."  et  judieium'  festinato  adveniet  illi.  7.  Qni  odit  cotTeptionein. 
vestigiuui  est  peccatoris."  et  qui  titnot  Deuiu,  couvertetur  ad   cor  suum.* 


62  Daa  33u*  jefu«  ©irac^.  21,  1—30.  2lnm.  1—29. 

8.  Notus  a  longe  potens  lingua  auduci:'  et  sensatus  seit  labi  se  ab  ipso."^ 

9.  Qui  aedificat  domum  suam  impendiis  alienis,  quasi  qui  colligit  lapides 
8U0S  in  hyeme. "  10.  Stuppa  collecta  synagoga  peccantium,  et  consum- 
matio  illorum  flamma  igiiis.  11.  Via  peccantium  complanata  lapidibus, 
et  in  fine  illorum  inferi,  et  tenebrae,  et  poenae.'  12.  Qui  custodit 
justitiam,'^  continebit  sensum  ejus.'-^  13.  Consummatio  timoris  Dei, 
aapientia  et  sensus. '  14.  Non  erudietur  qui  non  est  sapiens  in  bono.'^ 
15.  Est  autem  sapientra,'^  quae  abundat  in  malo:  et  non  est  sensus'  ubi 
est  araaritudo.  16.  Scientia  sapientis  tamquani  inundatio  abundabit,  et 
consilium  illius  sicut  fons  vitae  permanet. '  17.  Cor  fatui  quasi  vas  con- 
fractuin,  et  omnem  sa))ientiaui  non  tenebit.'^  18.  Verbuni  sapiens  quod- 
cumqueaudierit  scius'^  laudabit,  et  ad  se  adjicieti'^^audivit  luxuriosus,  et 
displicebit  illi,  et  projiciet  illud  post  dorsnin  suum.  19.  Narratio  fatui 
quasi  sarcina  in  via;  nara  in  labiis  sensati  invenietur  gratia.  20.  Os 
prudentis  quaeritur  in  ecclesia,  et  verba  illius  cogitabunt  in  cordibus 
suis.  21.  Tamquam  donius  exierminata,  sie  fatuo  sapientia:  et  scientia 
insensati  inenarrabilia  verba.  '^  22.  Compedes  in  pedibus,  stnlto  doctrina/' 
et  quasi  vincula  manuum  super  manum  dextrani.  23.  Fatuus  in  risu 
exaltat  vocera  suara;  vir  autem  sapiens  vix  tacite  ridebit.  24.  Ornanien- 
tum  aureum  prudenti  doctrina,'°  et  quasi  brachiale  in  brachio  dextro. 
25.  Pes  fatui  facilis  in  domum  proximi:  et  homo  peritus^'  confundetur*' 
a  persona  potentis. '  26.  Stultus  a  fenestra^^  respiciet  in  domum:  vir 
autem  eruditus^*  foris  f^tabit.'""  27.  Stultitia  hominis  auscultare  per 
ostium:  et  prudens  gravabitur  contumelia.^"  28.  Labia  imprudentium*' 
stulta  narrabunt;^**  verba  autem  prudentium  statera  ponderabuntur. 
'29.  In  ore  fatuorum  cor  illorum:  et' in   corde  sapientium   os  illorum. 

30.  Dum  maledicit  impius    diabolum,^  maledicit  ipse  animam  suam. 

31.  Susurro  coinquinat  animam  suara,  et  in  omnibusodietur:  et  qui  cum 
eo  manserit,  odioaus  erit:  tacitus  et  sensatus  honorabitur.*' 

1)  f.  i.  ftJr.  —  2)  iHx^^ni  ot  ,X^t  wirb  bi*  bciötn."  iPulj^.  (aö  rSt^Vr«/  m.  —  3)  wk  fan* 
laatr  „ce  gibt  feine  .^»eilunfl  für  (eine  Sffiuntc,"  t.  b.  Die  (irt»c  bringt  feine  J^eilmittcl  für  ibn 
beroor.  —  4)  naran'Arjyfid^  Häi  hßpi^  kpiin^aoMi  iz'/ovtov  „(Mewalt  unDUfbcrmutb  tjerwüfien  ten 
JReicbtbum."  —3)  niitu^  oIko^  vnEpr/(puvov  t:pT/ftt.r»>/ä/'Tai-  Prov.  IG,  18.  —  ({)  b.  b.  ci  fommt 
bii?  ju  ben  Cbren  bea  Uebermütbigen,  aber  nicht  in  fein  ^tt].  —  7)  „baruUt  n>ivP  bae  (SieriAt 
Öiotted  fdJnett  über  ibn  ergeben."  —  8)  /i'  ?^vf<  ä/mpTuAm  „tn  ifi  (»anbelt)  in  ben  T^npta^jfen 
iti  ÄÜnber*."  —  9)  i.ittaTfnipn  h  KopAia  „wirb  ftd)  im  ^er.^en  if.  b.  rtJflbrbaff)  befebren."  — 
10)  oWev  h  fv  b'Aia-duivnv  avtov  „mi^  feihcn  iifurj,"  b.  b.  tt  erf^nnt,  bap  bie  ^rablerei  mit 
bem  Sturze  ertben  wirb.  —  1 1.)  nr  ,Y«//(ji'a  „auf  ben  5Binter,"  b.  b.  auf  eine  ^yaü^eit,  wo  man 
nur  bvtuen  fann,  wa«  balb  rtieber  einftür^t.  3«  anbern  (^obiee»,  bfnen  aud)  ber  -Srter  \Xnt 
2(rabcr  folgt,  lieft  man  de  ,rö//a  „jum  Ö3rabbügel,"  6.  b.  er  fammelt  ftd>  Steine  jum  Untergang. 

12)   vo/iov.  —  tti]   narnKparei  foii  hvirn/fiaroc;  avror;  „faffct  ben  Stttn  Peffelbeu"  (be?  ß3efefted).  — 

14)  ör  ol'ii  fort  TTaviivpyo^  „ber  nicbt  (»pn  ?)Jatur  aua)  gcfcbeibt  ift."  2lu#  einem  fön  *Ratur 
aüi  iPlöben  laßt  ftd)  nicht  biel  errieten.  -^  13)  ^^n  ■tmvovpyia  n'Arj-ah'ovon  TvtKp.av  „tt  gibt  abet 
eine  «kfcbeibtbeit,  »eldse  bie  *i<itferfeit  mebrt,"  wcld5e  bie  3?pjibeit  im  Wenfcben  unterftüfiL 
Cenn  bie  Sitterfcit  ift  bier,  mle  in  fielen  anbern  Stellen  gleicbbebeutenb  mit  3?o^b<it  Deüt.  'jy, 
17:  Act.  8,  2.3;  Hehr.  12,  1.5.  —  16)  b.  b.  ed  fa§t  feine  SBeiefteit.  —  17)  iKiafi,fmv  „t<t 
S3er(täniiige."  —  18)  „binterlegt  ed  bei  fich."  — 19)  ri(^i£itraatoi  Uym  „iBovtt,  due  benert 
man  nicht«  berauenebmen  fann,  s5erworrene6  f^efctwäö."  —  20]  Trauhla  „bie  Uttterweifung, 
bie  B»*t,"  ift  gupeifen  unb  .g>ant)fchefle  für  ben  Ibören,  niil  fle  ibm  verbietet,  ftad»  fetnctt 
(53elü)len  )U  leben.  —21)  iro?.vneioor  „tex  Wenfch,  ber  Üebendart  bffiet."  — 22)  nioxw-i^r/fferai 
„fcheut  ftd^,"  b.  J.  bat  ßbrfurcht.  —  2^1  ntrd  ^^lymc  „loon  pettbüre  aue»,"  eigentlich  „jur  Jbüre 
binein."  —  24)  rre-auhvun'or  „Ut  iP^oMerjegene."  —  29)  i.  b.  tx  geht  offen  mit  ^tnbcrn  um/ 
im  («egenfaße  p  ben 'Iboren,  bie  im  (»cbcimen  laufchen.  —  26)  -iapw^iiaETai  hrt^ia,  n?ürbe 
fich  fc  etwa«  }ur  -Schmadb  anrechnen."  —  27)  äWAnTpiuv  „ber  Ungefchlatbten."  —  38)  fv  r.»- 
TO(f  flapwdijatTai  „ünD  lä|lig,"  b.  b.  bringen  jjlumpe,  ungefchlachte,  fchmer  \\x  ertragenbe  ©orte 
^ervor.  —  S9)  rbv  aaraväv,  iraö  bier  eitt»tt>er  Pen  ieiifel,  ober  Pen  ffiiPerfai^cr  (eilten  ftinU- 


t)a^  S5ud)  3cfu?  Sira*.  22,  30—31.  3Inm.  29—30.  68 

li*cn  Wenfcbcn)  bc^c^tet.  j"  ictcm  ;^atlc  jicbt  ber  ^^ludb  auf  ibn  jurüd,  weil  bee  leufele  unb 
bc?  ©itcrfaitcr?  3Bcrfc  aiut  ^ic  fetrtti?fn  finc'.  —  30)  tni  Iv  TrapoLKijoti  fiiariiHtaeTai  „unt  wirb 
in  ber  •Jfacbbarut^xft  (i^rer  ia  Den  ivainilieni  i;ebvi§t." 


Caput   XXII. 

1.  In  lapideluteolapidatus'  est  piger,  et  omiies  loquentur^  super  asper- 
iiationem  illius.  2.  De  stercore  bouni  lapidatus  est'*  piojer:  et  omnis, 
qui  tetigerit  eum,  excutiet  manus. '  3.  Confusio  patris  est  de  filio  indiscipli- 
nato:tiliaautemindeminoratioiietiet.'  4.  Filiaprudenshereditasviro  suo;' 
iiain'  quae  confuiidit,^  in  contumeliam^  fit  genitoris.  5.  Patrem  et  viriim 
confundit  audax/"  et  ab  impiis  iion  minorabitur:"  ab  utrisque  autem 
inhonorabitur.  6.  Musica  in  luctu  importunanarratio:  flagellaetdoetrina 
in  omni  tempore  sapientia. '"  7.  Qui  docet  fatuum,  quasi '^  qui  conglu» 
tinat  testam.  8.  Qui  narrat  verbum  non  audienti,'*  quasi  qui  excitat 
dorraientera  de  gravi  somno.''  'J.  Cum  dormiente  loquitur  qui  enarrat 
stulto  sapientiam:  et  in  tine  narrationis  dicit:  Quis  est  hic?"^^  10.  Supra 
mortuum  plora,  defecit  enini  lux  ejus:  et  supra  fatuum  plora,  deficit 
enim  sensus.  11.  Modicum'"  plora  supra  mortuum,  quoniara  requievit. 
12.  Nequissimi  enim  nequissima'^  vita  super  mortem  fatui.  13.  Luctus 
mortui  Septem  dies:  fatui  autem    et  im[)ii  omnes  dies  vitae  illorum. 

14.  Cum   stulto   ne   multum    loquaris,   et   eum    insensato   ne   abieris." 

15.  Serva  te  ab  illo,  ut  non  molestiam  habeas,  et  non  coinquinaberis 
peccato  illius.*'  16.  Deflecte  ab  illo,  et  invenies  requiera,  et  non  acedia- 
beris  in  stultitia  illius.  17.  Super  plumbum  quid  gravabitur?  et  quod 
illi  aliud  nomen*'  quam  fatuus?  18.  Arenam,  et  salem,  et  massam  ferri 
facilius  est  ferre  quam  bominem  imprudentem,  et  fatuum,  et  impium.'^ 
19.  Loramentum  ligneu!n~  colligatum  in  fundamento  aedißcii  non  dis» 
solvetur:  sie  et  cor  firmatum  in  cogitatione  consilii,^^  20.  Cogitatus 
sensati  in  omni  tempore,^*  metu  non  depravabitur,  21.  Sicut  pali  in 
excelsis,^  et  caementa  sine  impensa  posita^  contra  faciem  venti  non 
j>ermanebunt:  22.  sie  et  cor  timidum  in  cogitatione  stulti  contra  im- 
petum  timoris  non  resistet.  23.  Sicut '^  cor  trepidum  in  cogitatione  fatui, 
omni  tempore  non  metuet,  sie  et  qui  in  praeceptis  Dei  permanet  semper. " 

24.  Pungens  oeulum  dedueit  lacrymas:  et  qui  pungit  cor,  profert  sensum.*' 

25.  Mittens  lapidem  in  volatilja,  dejiciet  illa:  sie  et  qui  convitiatur  amico, 
dissolvit  amicitiam.  26.  Ad  amicum  etsi  produxeris  gladium,  non  de- 
speres:  est  enim  regyessus.^  Ad  amicum  27.  si  aperueris  os  triste, '*  non 
timeas;  est  enim  concordatio:^"  exeepto  convitio,  et  improperio,*  et 
superbia,  et  mysterii  revelatione,  et  plaga  dolosa:  in  his  omnibus  effugiet 
amicus,  28.  Fidem  posside^'  cum  amico  in  paupertate  illius,  ut  et  in 
bonis  illius  lacteris.  29.  In  tempore  tribulationis  illius  permane  illi 
tidelis,  ut  et  in  hereditate  illius  coheres  sis,  30.  Ante  ignem  camini 
vapor,  et  fumus  ignis  inaltatur:"  sie  et  ante  sanguinem^*  maledicta,  et 
conturaeliae,  et  minae."  31.  Amicum  salutare**  non  confundar,  a  facie 
illius  non  me  abscondam :  et  si  mala  mihi  evenerint  per  illum,  sustinebo.* 
32.  Omnis  qui  audiet,  cavebit  se  ab  eo.'*  33.  Quis  dabit  ori  meo  custo- 
diam,  et  super  labia  mea  siguaculum  certum,^  ut  non  cadam  ab  ipgjö,  et 
liugua  mea  perdat  me? 


64  T>ai  33ud)  3efug  ©irad).  4,  1—33.  2lnm.  1—37. 

l)  /M^f.i  i/ix'n/.of/h'L)  mi'i:. 3/ //>)>/  ÖKvi/por  „bcr  i^aiile  iileiitt  einem  rsKaiJcnilcine."  —  2)  -äf 
tKfTupiKi  «Vi  r//  (7r(/i/fl  aiVof'  „^cfi'inuii'n  ^tüi^t  Ui  fciiier  iH-radnuiuv"  —  'i)  i-ioAAi-i^  Koirpiur 
ai'vf,y/i/&ii  ÖKi'vpog  „icm  iXübnüftc  iilcidn  bcr  Aaulc"  — 4)  „nnfÄt  i'iit  Mc  ^änte  ab."  — 
r5)  ;-'  i/nTTünFi  yiverni  „ift  u'm  Sdiarcu  (fctun'  iH^rmöiicni^uniftäutc),"  >iH'i(  er  ftc  niitt  ?cr» 
bctratbcn  fann;  oiicr  „i)l  ut  feiner  (ürnieMiiinniv"  —  <i)  s/j/i><ir(i//>/an  nrc^xi  n'rT//(;  ,,UMr^  ibrcu 
?}iann  al?  Grbtbeil  finben."  — 7)  kui.  —Sf  „tk  lut  fdlän^lirf^  anffiibrt."  —  f))  ^ir/rirw 
„5ur  Iraner."  —  !0)  //  >iiiaatia  „tk  '}^v(d)t."  —  M  )  „l'ic  t'tcbt  ^en  'sUntlofen  niebt  nadi;"  f. 
i.  (s5r.  —  Ji2)  juiü7r,tc  mu  -ai(hla  tv  -avrl  KuipCt  cxpiar  „Dcr  üBetöbeit  \\nt  immer  's)cif!el  unD 
3ud^t  ei.ieiv"  D.  b.  fer  £>cife  bcilt  fidi  unt«  "Jlnberc,  über  bie  er  (sjeiudlt  bat,  immer  in  3duanteii. 
\ii)  f. "i.  ('»h.  —  l'i)  f.  i.  (i)r.,  weijbalb  bae  nadn'o(,af'>^f  exL-iiat  (lormienteiu  .  .  nad^  bein 
pried).  levt  fid^  noeb  immer  anf  ba?  qui  dot-et  fatumu  beliebt.  —  lo)  b.  b.  er  5iebt  int  nur 
Unwillen  ^u.  '^iaib  ber  i^iiKv  aber  fdieint  ber  5inn  ^n  fein:  er  tbut  eine  9{ebc  umfonft,  mie 
berjeniac  ter  einen  lieffeblafenfen  ivedt. —  lii)  ri  tanr;  „wa?  iftcsV"  Tenn  er  bat  mm 
5l[Iem  nidu?  ver|■}an^en.  —  17)  //'5/or  „iiclinber."  —  IS)  rov  6t  /mjwv  r-tp  ^draror  /)  Cw.-) 
rnvjjpä  „aber  ba-:?  Veben  bo-3  Iboren  ift  fd^limmer,  ale  ter  lob."  —  IJ))  koL  npU  nni'veTnv  pj 
Ti-opdw  „kieb'  nidu  y.\m  Uni^erftanfiiien."  -  iJOi  «"  ov  fji/  uoAw&yc  h>  tu  yKTivnyiiü  n'rror  ,,unö 
baf)  bn  ni*t  befnrelt  nu-rrcft  bunt  fein  .*?erau?ftof;eu"  ('2{nfvielnn.a  auf  ben  Spetcbelauijuntrf, 
a(?  treffenpe-j  '2^i(c  ber  Sunte).  —  -21  \  ri  u'rru  bmpa  \  „um-ö  für  ein  "Jfamc  5iemt  ibm  befter, 
aiei  Ibcr'^"  —  iliJ  i  „iVilfen.aefü.ae."  —  2^5)  bie  LXX  fetten  bei :  h-  Kuipu,  oi<  Ari/Kim/  „wirb 
i,\\x  3cit  'ber  üBibern\irtiiifeii)  nidU  ^a.abaft  fein,"  um?  bie  iUiI.a.  erft  i^  20  bat:  luetu  non 

flei)Vava])ltlir.   - — •  —  1)     i\np(^Ui.    i)(  panpffrj  l~i  (havoiar  nvvia(uc.  üc  Konpoi:  il>au  fiurlic  ro/xav  i'vrTTnr 

„ein  auf  rid)ti!ie  (iinficbt  fid)  ftuijenpe?  .g>er^  ift  wie  ber  Wörrelput3  einer  i^latten  l''?auer,"  p.  b. 
c*  liebt  feft  WM  ftdu'r  jieiien  Sturme.  —  2-5)  ,x"-P"''''(  ^^''  f^^'^'^P'^''-'  '^^'f'^'"'  '^^'~^'^^^''~'  '^''^f"^'  "'' 
///)  l-ofie'inüaiv.  —  ii<»)  „'Wauerwcrf  obnc  'i'.^iörtel;"  f.  i.  (^r.,  ober  s>ielmebr  ift  in  '-i?.  Hd  fdjen 
c^cfakit,  freili*  in  einem  \Hrfd>iePenen  Sinne.  —  27)  iKipuiva  atat^j/nir  „madU  ba^  (^)efüb(  vei^e." 
28)"  „c^  ldf;t  ficb  wieber  j^ut  macben."  —  2J))  „man  tann  fi*  miefer  i^erftanPiiien."  — 
-iO)  ^/i/v  ornthapov  „au-jj^enomnun  eine  "-Ini'dumpfmH^  »''^  (£bren»er(ei.unuv"  —  31 )  „bewabre 
bie  3  reue."  —  82 1  „oor  Pem  "i^Iutvert^ieOen."  —  '^iV)  ]jXX  blof)  /nKhpifu  „Janfereien."  — 
311)  nut-dnni  „fdui^eu."  — -J-i )  f.  i.  ''•h'.,  wofür  ber  näc^iftc  Sat?  ali<  "i'fad^fati  t^ilt.  ^^ 
36)  „wirb  fii^  büten,  ibn  ju  bcteirii^en."  —  37)  a(i,pv):f)a  -avovp)in'  „ein  un!^crbrü'cbliebe« 
Sifijel." 


Caput  XXIII. 

1.  Doniine  pater,  et  dominator  vitae  meae  ne  dereliiiqnas  me  in  eon- 
silio  eorum:'  nee  sina.s  me  cadere  in  illis.  2.  Quis  siiperponet  in  cogitatu 
meo  flagclla,''^  et  in  corde  meo  doctrinam  sapientiae,  ut  ignoralionibus 
eonim  non  'parcant  niilii,'  et  non  appareant  delictu  eorum/  o.  et  ne 
adincre.scant  ignorantiae  nieae,  et  nuiltiiilicentur  delicta  niea,''^  et  peccata 
mea  abundent,  et  incidam "  in  cons})ectu  adversariornni  nieorum,et  gaudeat 
.'^uper  me  inimicu.s  mou.s?  4.  Domine  pater,  et  Dens  vitae  meae,  ne  dere- 
linqnas  me"^  in  cogitatu  illorum.  5.  Extollentiam  oeulonim  meorum  ne 
dederis^  mihi,  et  omne  desiderium  averte  a  me.  6.  Aufer  a  me  ventris 
ooncupisccntias,*'  et  coneubitus  concupiscentiae  ne  appreliendant  me,  et 
animae  irreverenti  et  infrunitae''  ne  tradas  me.  7.  Doctrinam °ori.s au dite 
tilii:  et  qui  custodiurit  illam,  non  periet  labii.s,  nee  scandalizabiturMn 
oi)eribus  nequissimis.  8.  In  vanitate  sua^  apprebenditur  peccator,  et 
superbus  et  malcdicus  seandalizabitur  in  illi.s.  9.  Jurationi  non  assueseat 
OS  tuum,  multi  enim'  casus  in  ilki.  10.  Nominatio  vero  Dei  non  sit 
assidua  in  ore  tuo, '"  et  nominibus"  Sanctorum  non  admiscearis:  quoniam 
non  eris  immunis  ab  eis.^'  11.  Sicut  enim  servus  interrogatus  assidue,'^ 
a  livore  non.  minuitur:'''  sicomnis  jurans,  et  nominans,  in  toto'^  apeccato 
non  purgaliitur.  12.  Vir  multum  jurans  implebitur  iniquitate,  et  non 
discedeta  domo  illius  plaga.  13.  Et  si  frustraverit, '^  delictum  illius  super 
ipsum   erit:   et   si   dissimulaverit,'^  delinquit  dupliciter:     14.    et  si  iii 


TiU^  5?uA  3i|'ue  aiiMcb.  2o,  1  — ir,.  '^iiim.  1—18.  0'> 

vuciuini  jura\fi  it.  iicn  jusliiiicabitur:  ih'j  Idiilur  eiiini  ictiil  uliciii''" 
dciiuis  illius.  ]ö.  Ebt  et  nlia  lcqiula  (C  r.tiaiia  nioili,'**  ith  invuiialiir 
in  liei<(liiMte  Jtu-ob.  ]().  Ktdiiin  n  niiVniioidil  iib'"  f-mnia  liaec-  aiilnt  n- 
uir,-'"(.t  in  delictis  non  volnlabiintui'.  17.  liuliK-ij-linalae  loquelae-'  i.(  n 
assiK^cat  os  tuuin:  est  enim  in  il!a  \oi\  um  jiccati.  18.  Mcmeiito  }atiis 
et  niatris  tuae,  in  n;c(lio  ejiiui"  magni;toiiini  (onsi.stis:  10.  ne  forteo]»li- 
viscatur  te  Deus  in  c-onspec-tu  illonnn,-^  et  as.siduitate  tua  infatualiis, 
inipr()j)eriuni  patiarii»,-^  et  malui?ses  non  nasci,  et  diem  iiativitatis  tuae 
nialedicas.  20.  Ilomo  assuetus  in  verbis  iniproperii,  in  omnibns  diebii.s 
suis  non  erudietnr.  21.  Duo  genera-^  abnndant  in  peccatis,  et  tertiuni 
adducit  iram,  et  perditioneni.''  22.  Aninia  calida  (juasi  ignis  ardens  non 
extinc!;uetur  donec  aliquid  alutiat:"''  23.  et-'  lu  mo  nequani  in  ore  carnis 
suae'-''  non  desinet  donee  incendat  i^znem.-"  24.  Homini  fornicnrio'"' 
onmis  panis''^  dulcis.  non  fati<iabitur  transgrcdiens^^  usque  ad  fineni. 
25.  Omnis  homociui  transgnditur  lectum  suum,  eontemnens  in  aniniani 
suain,'^  et  dicens:  Quis  me  videt?  2G.  tenebiae  circunidant  me,  et  j  arie- 
tes  coopeiiunt  me,  et  nemo  cinumspicit  nie:  quem  vereoi^*^  delictoium 
meoium  non  nieinorabitur  Altissinuis.  27.  Et  non  iutelligit'*  quoniani 
onmia  videt  oculus  illius,  qucnirm  cxpellit  a  se  timorem  Dei  Lujufmodi 
hominis  timor,'"  et  oeuli  hominum  timentes  iilum:'^*  28.  et  non  tognovit 
(juoniam  oculi  Domini  multo  pkis"'^  lucidioies  sunt  super  sokm,  (ireum- 
s])ic'ientes  omnes  vias  liominiim,et^profundum  abj'ssi,  et  hominum  corda'' 
intuentes  in  absconditas  partes.  29.  Dtmino  enim  Deo  antequam  erea- 
rentur,  cannia  sunt  agnita:  sie  et  })ost  peifectum^''  respicit  omnia."' 
30.  Hic^"  in  plateis  civitatis  vindicabitur,  et  quasi  jnillus  tquinus  fuga- 
bitur:'^  et  ubi  non  speravit,  apprehendetur.  31.  El^  erit  dedecus  omniljus, 
eo  quod  non  intellexerit  timcirtm  Domini."'*  32.  Sic  et  mulier  omnis 
relinquens  virum  suum,  et  statuens  hereditatem  ex  alieno  matrimonio: 
33.  primo  enim  in  lege  Altissimi  incredibilis^^  fuit:  secundo  in  virum 
suum  deliquit:  tertio  in  adulterio""  fornicata  est,  et  ex  alio  viro  filios 
statuit  sibi.'  34.  Haec  in  ecclesiam^"  auducetur,"*^  et  in  filios  ejus  respicie- 
tur.^-  35.  Non  tradent  tilii  ejus  radicts,*"'  et  rami  ejus  non  dabunt 
fructum ;  30.  derelinquet  in  maledictnm  mtmoriam  ejus,"  et  dedecus 
illius  non  delebitur.  37.  Et  agnoscent  qui  derelicti  sunt/'^  quoniani 
nihil  melius  est  quam  timorDei:  et  nihil  dulcius,  quam  respicere  in 
mandatis  Domini.  38.  Gloria''^  magna  est  sequi  Dominum:  longitudo 
enim  dierum  assumetur  ab  eo.'^ 

1)  Sin  ftiiürliitcv  '^üi?rrucf,  in  ivekbcm  „\.'ipvcn  intb  .^uni^^"  alc  'Perfoncu  iU'niMumen  ircrrcn. 

2)     TIC    t-iCT/iCfi   k~i    rov    (i aioi'/uaröi;   fiov   inirrrn^ar  Ka]  i~l  r?',!-  Kapf'iiai;  fiov  TVan'iK.ar  ai>(piac:  ,,tC(T 

fteUt  (iiciHcIn  über  meinen  Sinn,  nnt>  3"*t  t'fr  JCni^beit  über  mein  .?>erV?"  —  3)  ''va  f^;  mir 
äyvoi/fiaaiv  /lov  in,  (jieicovra,  „anf  ta\;  fte  nu'incv  UnroiiTenlnitcn  nidu  fitonen."  9?ii*  bcr  'J?n(iV 
niup  man  überfctH-n:  „Aui  paf;  i'ic,  rernÜHU'  ibrcr  UmriiTcntunt,  meiner  nidu  fitonen,"  p.  b.  ouf 
tag  näm(id)  cic  (sieifuin  unP  ^ncbtrutbe  nid)t  etiva  metner  |\tt>nen,  ireil  Juniie  unt  Vipreu 
»crnunftlofe,  univiffeufe  'vjefd'övfe  [int.  —  -1)  f.  b.  tie  2i:nten  Per  f^>etanfen  iinb  tc>  .^erjcnc-. 
5)  f.  i.  (>h\  —  ii)  K(u  -tniniiai  „unP  ifb  nid>t  ftitru^"  —  7)  f'-nST7//Vn' „'i^ei1iev(id^feit."  — 
8)  Koi'/iac  dfniic  Ka'i  BvvuvGuinfibc  /17/  Kara'/c/.-itri.ci'iv  i,f  „iU'>Uevci  unb  'i^eifd^liifvief i'fte  feilen  mid^ 
nid)t  eri^reifen."  —  0)  ^sm  (>hieeb.  ftebt  l^ier  Pie  '.}luncln'ift :  T^nnhia  aroiinror.  —  10 1  kiu  /.io. 
fiuaiu  Tov  (i-iiov  fj'ij  avvidiaOiir  „nnp  mad^e  tcine  '^kirobubeit  anö  fem  ■i)iennen  Pc»?  J^eilicie«-"  — 
11)  Sinn*.  mcni\c  nidn  tie  •'ceilii^en  in  beine  ^lUtaiicreben-,  f.  i.  f^Jr.  —  liij  „ber  immtr 
inqiiirirt  tt>ivi>,"  f.  b.  bcr  immer  "etwa?  tbnt,  tra^  Unterfudnuui  nnb  Strafe  »^erbient. — 
13)  „r»en  5i}unben  nidu  frei  bleibt." —  l-%)  rm-airor  „burd'aujs." —  lo)  thv  -7riufif'M,r:,) 
„n?enn  er  feblt  (fiinbiv^t)-,"  b.  b.  wenn  er  taufet  ecer  falfd^  fdnri^rt  ober  ben  ^d^wur  nidit  bält. 
16)  Kuv  i-TTtiJuhj  „wenn  er  ti  leidnfinnic?  nimmt."— 17)  i-ayor^üv  „mit  Unfällen."  — 
18)  ävTi-ff)i,k.i>),/jiv?/  duvärifj  „tcbeewürbig."    Ter  2?erfa|Jer  nennt  biefe  i">{cbc  nidU,  bie  bcn 


66  '^ai  Suc^  3efu«  ©tr«(^.  23, 15—37.  Slnm.  18—45.  j 

leb  »crbient;  oermut^Ii^  au«  ^t.  ©(^eu.    S«  ifi  baruntcr  offenbar  bie  ßJottcjiIäflcrung  ju    i 
l^l■rfte^en  Lov.  24,  16.  —  19)   öttö  Evaeßüv  „oon  ben  i^vcmmcn."  —  20)  (nvoa-r/aeTcu  „fofl 
fn-ne  bleiben."  —  21)   hnni^evciav  äavpf/  „unflätbijie  3wrf)tltM'i!lfett."  —  22)    iTie  "»Pvirtifel    ' 
ciiira  ift  hier  fc^mer  ju  erfldren.    SBiefleicit  ifl  bie'^^cDeutunct  biefe;  bcnn  unter  bcn  f^ropcn    \ 
imM,  fommt  man  teiitt  in  C^mhx,  bcr  .^erfunft  s>on  gerinj^cn  (Altern  ju  oer^effen  unb  flehen    ,.; 
fif  unbanfbar  lu  Jvcrbcn.  —  23)   fiT/iror'  iiruäct))  h'wKiov  nlriif  „ba§  bu  ibrer  (ber  Altern    | 
iiänilid))  niiit  »crgcffefl  oor  ibnen  (ror  ben  63rofjen)".  —  2-'i)  «aJ.  -ü  ki^iaiiC)  aov  uupni<i)^c  Kai    i 
w>//(Tf;c  «  /«/  kyevvf/^Tiq  „unb  bu  in  beinern  Umgancie  ntc^t  tboridjt  wcrbef^  unb  niitt  geboren    I 
fein  wcttteft  .  ."    ß)(fic^njie  bie  gtoytc  SBofjttbat,  rie  mir  Uvic^  @ott  ^en  (SUern  ju  ocrbanfcn    ' 
baben,  ba«  l*cbcn,  fo  ift  eö  ber  gröite  Unbanf  gegen  bic  SUern,  ba^  9Jid)tgebprenfein  ^u  wiinfcfeen.    ] 
2->)  ndmlid)  bie  unnatürliche  'Sdbänbung  \>k  l'cibcjs  unb  bcr  Sbebruit  "?on  2citc  beö  Wt^nne«,    | 
i't  tertiuiu.  ber  ©bcbruc^  beö  SScibee.  Rubere  nebmen  an  1.  innerlicbc  SBcbüuft;  2.  duperlic^e; 
;;.  (£bcbruct).  —  26)  fu?  av  Kamno^if  „bid  er  ficb  oer;iebrt."  —  27)  f.  i.  %x.  unb  bürfte  fügli^    l 
wogbleiben,  ba  jeijt  nur  bie  grflärung  beö  eben  ®cfagten  folgt.  —  28)  avdpu-u^  nöpvoc  h    i 
a,:,':iaTt  aapiihg  ahrov  „ein  om  ^etbc  feine«  ?5letf*c«5  Unjücbtiger."    (Sien)i>bnlid)  »erjtebt  man 
unter  Tröpvoc  benjenigen,  ber  um  (SJetb  feinen  t'eib  preisgibt.  Tie  '^ulg.  U\i  7r„v?/p6^,  nicbt  rropwf,     i 
foane  arofiaTt,  nicbt  CT(j//art.  —  29)   iug  äv  £KK(UJ(Tii  Khp  „bti?  baö  j^cuer  aufgebrannt  tft,"  ober     j 
and)-,  „big  er  baö  ^euer  entjünbet  bat,"  b.  i.  in  fcbdublicber  3?efricbigung.  —  30)  K^ppu.  f.     | 
*^lum.  2«,  —  31)  jebe  i^uflnabrung,  b.  b.  ffber  Wenüt,  an  bem  er  feine  l'uft  bcfriebigen  fann. 
32)   oii  PI  KOTTtwi)  „täpt  nicbt  ab."  —  33)  r/  erhiSohfun;   „roaö  fürchte  icb?"  —  34)  nal    j 
;.orUi\uoi  äv&pü-uv  6  (fx'tßoQ  ahTü)v  „unb  bie  5tugen  ber  'DJ^enfcben  finb  ibrc  }furd)t"  (f^kgenflanb 
ibrer  J5urd)t.)  —  33)  TrvpmXaaiuc-  —  36)  fterü  rö  awrt'Affj&i/vai  „nadibem  fie  ocUenbet  finb." 
—  37)    ein  fotd^er  (£bebred)cr.  —  38)   n^rlS-we  „n?ar  ungläubig."  —  39)   iv  -opveia. — 
10)  b.  b.  ^or  bie  ®emeinbe.  —  41)  f^nxii'iofTai  „fod  ausgeführt  werben."  —  42;  i-naKOTr^ 
tnrni  „ii.  foU  unterfucht  werben",  ob  bic  Äinber  red)tmdptg"c  ober  yon  frcmbem  53lute  erzeugte 
feien,  —  43)  oh  (hai^üaovaiv  rä  reKva  aiir^g  «if  piCav  „fie  (bie  9tichter)  füücn  bic  .Sfnber  bcri'elben 
(^er  Sbebrecberin)  nid)t  bin.:?eben  jur  ©ur^elung  (jur  »"^ortpflanjungj,"  b.  b,  fie  follen  fie  nt*t 
Ol?  Srben  bcjt  •g'aufe«  erfennen,  beren  9?ac^!ommenfc^aftba6  (£rbe «.unter  überliefert. —  44)  fott 
bfifjen  momoriaui  suam.  —  45)  ol  KaTaXei<f>-»hrtr  „bie  Ucberlebenben",  b.  l).  alle  5)?cnfc^en,  bie 
bergleidden  Saficr  unb  folgen  ber  i^afler  überlebt  bitben. 


Caput  XXIV. 

1.  Sapientia'  laudabit  animam  suarri,^  et  in  Deo  honorabitur,^  et  in 
medio  populi  sui  gloriabitur,  2.  et  in  ecclesiis^  Altissimi  aperiet  ossuuni, 
et  in  conspectu  virtiitis  illius'  gloriabitur,  3.  et  in  medio  populi  sui  exal- 
tabitur,  et  in  plenitudine  sancta  admirabitur,  4.  et  in  raultitudine  electorum 
liabobit  laudom,  et  inter  benedictos  benedicetur,  dicens:  5.  Ego  ex  ore 
Altissimi  providi  primogenita*  ante  omnem  creaturam:  6.  Ego'  feci  in 
caelis  ut  orietur  lumen  indeficiens,^  et  sicut  nebula  texi  omnein  terram: 
V.  Ego  in  altissimis  habitavi,  et  thronus  meus  in  columna  nubis.'^ 
S.  Gyrum  caeli  circuivi  sola,  et  profundum  abyssi  penetravi,*^  in  fluctibus 
innris  ambulavi,  9.  et  in  omni  terra  stoti;^  et  in  omni  populo,  10.  et  in 
(»inni  gente  primatum  habui;'  11.  et  omnium  excellentium  et  humilium 
rorda  virtute  calcavi:'  et  in  his  omnibus'"  requiem  quaesivi,  et  in  here- 
«litate  Domini  morabor."  12.  Tunc  praecepit,  et  dixit  mihi  Creator 
omnium:  et  qui  creavit  me,  requievit  in  tabernaculo  meo,'*  13.  et  dixit 
mihi:  In  Jacob  inhabita,  et  in  Israel  hereditäre,  et  in  electis  raeis^  mitte 
radices.  14.  Ab  initio,  et  ante  saecula  creata  sum,  et  usque  ad  futurum 
saeculum  non  desinam,  et  in  habitatione  sancta  corum  ipso  ministravi. 
1.'.  Et  sie  in  Sion  firmata  sum,  et  in  civitate  sanctificata '^  similiter 
roquievi,'*  et  in  Jerusalem  potestas  mea.  16.  Et  radicavi  in  populo 
honorificato,  et  in  parte  Dei  mei  hereditas  illius,''  et  in  plenitudine* 
sanctorum  detentio  mea. '*  17.  Quasi  cedrus'^  exaltata  sum  in  Libano, 
ul  quasi  cypressus'*  in  monteSion:'*    18.  quasi  palma*"  exaltatasum 


Daö  35it(^  3efii3  ©irac^.  24,  1—16.  2lnm.  1— IG.  67 

in  Cadcs,-'  et  quasi  plantatio  rosae"  in  Jericlio:  19.  Quasi  oliva" 
speciosa'^  in  campis,  et  quasi  platanus-'  exaltata  sum  juxta  aquam  in 
plateis.^  20.  Sicut  cinnanionium,-"  et  balsamuni  aromatizans^  odoreni 
dedi:  quasi  niyrrlia  electa^  dedi  suavitatem  odoris:  21.  et  quasi  storax,^ 
et  galbanus,'*"  et  ungula,'^^  et  gutta, ^-  et  quasi  Libanus  non  incisus-^^ 
vaporavi  habitationeni  meam,^*  et  quasi  balsamuni^  non  mistum  odor 
mens.  22.  Ego  quasi  tcrebinthus'^  extendi  ranios  meos,  et  rami  mci 
honoris  et  gratiae.  23.  Ego  quasi  vitis  fructificavi  suavitatem  odoris :^^ 
et  fiores  mei  fructus  honoris  et  lionostatis.  24.  Ego^  mater  pulchrae 
«lilectiouis,  et  timoris,  et  agnitionis,  et  sanctae  spei.  25.  In  me  gratia 
omnis  viae  et  veritatis,  in  me  omnis  spes  vitae  et  virtutis.^  26.  Transite^ 
ad  me  ömnes  qui  concupiscitis  me,  et  a  generationibus  meis  implemini: 
27.  Spiritus  enim^^  mens  super  niel  dulcis,  et  hereditas  mea  super  mel  et 
favum:'^''  28.  ACemoria  mea  in  generationos  saeculorum.^  29.  Qui  edunt 
me,  adhuc  esurient:  et  qui  bibunt  me,  adhuc  sitient.  30.  Qui  audet  me, 
non  confundetur:  et  qui  operantnr  in  me,  non  peceabunt.  31.  Qui  elu- 
cidant  me,^"  vitam  aeternam  habebunt.  32.  Ilaec  omnia  Hber  vitae,  et 
testamentum^'  AUissimi,  et  agnitio  veritatis.^  33.  Legem  mandavit 
Moyses^^  in  praeceptis  justitiarum,|'  et  hereditatem  domui  Jacob,^^  et 
Israel  promissiones.^  34.  Posuit  David"  puero  suo  excitare  regem  ex 
ipso  fortissimum,  et  in  throno  honoris  sedentem  in  sempiternum. 
85.  Qui  implet^^  quasi  Phison  sapientiam,  et  sicut  Tigris  in  diebus 
novorum.*'^  36.  Qui  adimplet  quasi  Euphrates  sensum:  qui  muUiplicat^ 
quasi  Jordanis  in  tempore  messis.^''  37.  Qui  mittit  disciplinam  sicut 
lucem,  et  assistens^^  quasi  Gehon  in  die  vindemiae.  38.  Qui  perficit 
primus  scire  ipsam,*^  et  infirmior  non  investigabit  eam.  39.  A  mari 
enim  abundavit'^  cogitatio  ejus,  et  consilium  illius  ab  abysso  magna. 
40.  Ego  sapientia^  effudi  fluinina.  41.  Ego*'  quasi  trames  aquae  immensae 
de  fkivio,^'  ego  quasi  flavii  dyorix,^-  et  sicut  aquaeductus  exivi  de 
paradiso;'^  42.  dixi:  Rigabo  liortum  meum  phmtationum,^  et  inebriabo 
prati  mei  fructum.^^  43.  Et  ecce  factus  est  mihi  trames  abundans,^*  et 
fluvius  raeus  appropinquavit  ad  marer^  44.  quoniam"''  doctrinam  quasi 
antehicanum'^'*  illumino  omnibus,^^  et  onarrabo  illara  usque  ad  longin- 
quum.  45.  Penetrabo^  omnes  iiiferiores  partes  terrae,  et  inspiciam  omnes 
dormientes,  et  illuminabo  omnes  sperante?  ii.  Domino.^  46.  Adhuc 
doctrinam  quasi  prophetiam  effundam,  et  relinquam  illam  quaerentibus^ 
sapientiam,  et  non  desinam^  in  progenies  illorum  usque  in  aevura 
sanctum.*  47.  Videte  quoniam  non  soli  mihi  laboravi,  sed  omnibus 
exquirentibus  veritatem.*^' 

l)  ivivb  Incr  a(i?  ■jPn-fün  i^orijcfübrt.  Xa-?  (^iricu).  trä^t  tncr  bic  ?hiffi.trift:  alvemc;  dodlag.  — 
2)  .'pcbvaijimui^  anftatt  „lut  i'clbft."  —  3)  f.  i.  f^ir.  —  1)  iv  eKK/j/aia.  —  5)  „*>or  feinem 
^ecvc,"  b.  b.  vor  fcim-ii  (iiuicln  ober  audb  oor  feinem  i^olfe.  Qn  I.  Chron.  21,  2  überfe^ten 
bie  LXX  bac^  ©ort  Q^  cbcufaüsmit  Siva/ur.  —  G)  f.  i.  '\Jr.  cf.  Prov.  8,  1 ;  Ejcli.  1,4; 

Co).  1,  1.5.  ^^lan  faun  bier  fowoM  ^te  uncrüfaffeue  ÜBei-okit  bc-?  i?p;]o^,  vi(^  bie  erfcftarfene, 
b.  b.  bic  bur*  ben  i!i\io>j  in  bcm  -Kcnf^en  u\iltenbe  3i?cielHüt  i?crrtcben.  Tvi  Waria  bcn  »cr= 
iüc^li*ften  3;bci(  biefer  ©ciöbeit  empfaiii^en,  lieft  bie  Äirdjt  biefeo  3tüct  Der  M.  «cftrift  al^ 
l'cftioit  an  mebreren  IVarieiifeilen.  —  7)    btlDliiter  'JdieM-iicf  ilatt   „über  Den  SSolfcn."  — 

H)   -reiHeTTd-TT/aa.  —  J>)    iKTr/rjauj/v    „[^    mvllttC  (rrobcniUiieu." —  10)    in^rä  -orruv -iLvruv.  — 

11 )  Kai  h  K/.T/povo/iia  -ivbc;  av/.io'^ijcnimi  „iiiiD  in  UHMTeii  (£ibe  itt  TOobuen  fodte,"  r.  i.  fucf)te  ic^. 

12)  KfiTii-avaE  T)/v  oKt/vi/v  fiov  „oerfcbafftc  mir  ein  rnbijie^  3clt." —  i'i)  >>■  -u'/^i  i'jyaTTifuev^ 
,,in  bcr  geliebten  Stabt."  —  14)  fit  Kari-avaev  „lief;  er  mid)  riibcn."  —  1-5)  h-  /le/jith  Kvpiov 
i^j/poi-ofila^  alnw  „im  Jbcile  be£i  -iperrn,  ber  fein  (cee  ;:ßolfei^)  CSrbt^eil  x\t."  —  16)  „mein 

2 e  (^  n e  r:  ^.  Schrift.  21.  a:.ni.  5 


68  ^as  ^wd)  3q\\S  <Bixüd).  24,  16—41.  2Inm.  16—53. 

3lufcnt^a(t."  5?cini  bie  cirif,c  IPciÄbcit  foircM,  alc  aiut  bic  mitjictf^ciltc  crfcfiaffcnc  einen  Jo 
bcrrliiten  SCufentbalt  im  aiic^cnvabltcn  in'^Ue  bc?  'il.  i^.  fiel)  bereitete,  wie  viel  beniiel)ev  mug  ; 
bcrfelbe  im  ■■?{.  '-i^.  fein  V  Tie  nacIifoK^enbcn  S^ilber  n^eifcn  beutlicb  auf  tiefe  neue  •i^en■(iel)feit  ijin'  ' 
17)  i'ilb  ber  .faUu-,  ^a'ajcftät,  5tärfc,  Un'xnrei?lidifcit.  —  18)  bat  ein  n'ftt't\  bauerbaftec\  fa|t  , 
iur:erniec^(id)ec(  ."i^ol.^,  UH'ran-j  man  nid)t  nur  .Vlabne,  aVaftbäume,  rari^bol^er,  fonbevn  cbemalö  f 
aud)  bie  WumienfaviU'  iHn-fertiate.  Sein  .'cax]  verbreitet  einen  balfamifdien  'sjerudv  ber  befcnber^  j 
ben  (ini]bniftii]en  unb  an  ber  l'uniic  Veitenten  uhm-1  befommt.  —  19)  ir  öpt-mv  'Aepi^ojv.  Ter  • 
^crmon  bilbet  ten  fuMidnn  ^Indaufer  beej^lntilibanon  unb  war  febr  siefec^nct  mit  (X;u^i"cffen. 
Xa^^  IDcrt  Sinn  in  ber  'lh\l{^.  ift  >vobl  al?  ^idireibfcbler  ju  betraebten.  —  20)  ber  23aum,  ber 
2l(lt?,  UMe  fdH>n,  ebe(,  liebiu'b,  crfprief;licb,  erquirfenb,  nabrbaft  ift,  in  fid)  entbält,  unb  barum 
ein  iviirbiiicö  i'ilD  ber  äi?eic^bcit  ift.  —  2i)  iv  aiy,a/.o'iq  „an  ben  Ufern."  üuut  anberer  Vcjart 
„in  (£nivibt'i,"  iro  befanntlidi  bie  fd)i.Miften  ^.Silmbäumc  nnidM'en,  au6  bencn  ber  berrlielie  ':].\ilmen- 
jvcin  IHM!  (fniVibbi  getvonneu  annbe;  cf.  Jos.  15.  ()2;  l'liniusH.  N.  V.  17;  Solin.  Polyhi.st. 
c.  ;-i').  —  22)  '/"'-ö  pücdv.  Xie  jltcfen  in  3i'i"i<*c  nmren  ebemale  weisen  ibrcö  ani;erorbentlid)eu 
SPobhieru*?  beriibmt.  5(l£<  Albni.ain  ber  iMumen  ift  bie  9Jofe  ein  ebleo  i^ilbj'cr  äDetöbeit.  — 
23)  Xer  Celbaum  i|1  im  Crientntej^en  feiner-  ^^hiHene  aüiiemcin  beliebt,  sireine  5^-rudU  i^ibt 
l'idit,  9^^brnn^^  unb  .f^eihnu^  —  ein  bcrrlid)e?  i^ilb  ber  Üi>ei?beit.  —  2-'i)  tr-pe-ri/c  „bcröcr» 
rai^enb,"  unb  iivar  bcr^oorrasienb  in  ber  (Ebene.  Xa  ber  Telbaum  nid)t  iirpjj  unb  anfebnlii^  ijl, 
fi>  bient  er  nur  ber  (£benc  ^um  Sebmude;  cf.  Ps.  44,  S;  51,  lo.  —  2o)  Xer  albern  i)!  ein 
5?aum  i^pn  anfebulidier  Wrpfje  unt  febr  fdnniem  iCnutfe,  aw-i  bcffen  .^p1,5  bie  feinfien  WJeubleö 
mit  berrlid^er  Politur  s^emadU  werben.  Sein  i^aft  ift  mit  rei*lid^em  Juderftpffe  »oerfegt. 
5)(an  rubt  lU'rne  unter  "bem  Sdiattcn  bicfei- i^aumee.  —  2(J)  3immt  pDer  (Saneel,  Sünbc  bcö 
,-}immtlprbeerbaumex^,  i^pn  febr  arpinatifebem  (sk~rucbe.  —  27)  im)  hmra/oxidc  apufiä-uv,  ein 
bprniduei<  (sie|lräueb  in'n  tpfilicbem  (sjcrudje,  bae;  in  '.)(rabien  n^^d^ft.  Xae  älun-t  „i*alfam"  ber 
i'uUv  bat  eine  auojiebcbntere  i'eteutunii.  "^^lan  unttrfebeibet  namlieb  natitrlidien  4*a(fam,  ber 
auiü  i-'erfitiereneu  -Sträudiern  fliefu,  unb  fiinftlidien,  ber  burc'o  ,jufammenfei3un.a  verfdjiebcner 
2infturen  aewpnnen  ivirb.  Xer  i^alfam  finnbilbet  burd)  feinen  SinU^Kierud)  unb  feine  ■^^■»eiltraft 
bie  wpbltbäiii,en  Üi>irlun)ien  ber  Üln-ii^beit.  —  28)  ein  Wummibar^  innt  aui^nebmcnbem  ©crud). 
Xie  ek'cta  ift  bie  vhmi  filbft  flieijenbe,  nidit  burd)  CSinfebnitte  in  ben  '-i3aum  ju'ivpnnene;  Exod. 
:^j(),  2;-;.  —  2J))  Xer  Storar  ift  ein  i^alfam,  ber  awi'  ber  ^Storarftaube  i]e»vpnncn  wirb;  Gen. 
4;],  11;  f.  i.  f^Jr.  —  fiO)  ,r«/./^ä;7/,  (yunnnibar5  au?  ,i^in'ien;  Kxod.  30,  34.-31)  öw^. 
Xie  i)(u!?[ei-ier  '^crfteben  unter  biefcm  51'prte  niebt  ben  (Sbelftein  biefee  ')iament^,  eine  Specieci  bc6 
ßbalecbpn  (icn.  2,  12.  fpnbcrn  bao  wpblricd^cnbe  unb  auei  ''Bieerfebaum  beftebenbc '^ebäufe 
iicwiffer  5dniedcn,  welebee  naeb  ber  9{arbe,  bem  l'iebliniiöfraut  ber  ^J.lfeerfdMteden  ried)t.  — 
32)    cruKTii,  balfamifel)c  gcud)tiöfcit  <xx\i  jungen  5A'vn-rl)enftauben.  —  33)    Aiimriw  arinq 

„S.H'i(>raueb,"  n.!'D^  Lcv.   2,   1.  — S-l)   „burd;buftetc  \ds  meine  SDobnung-," /v  (tw/w/. — 

30)  ein  2?aum  gleid)  ber  (iidje,  flarf,  grpf;,  fd)attenreid),  ^abrtaufcnben  trpt3cnb  Gen.  35,  4. 
3(>)  a:'V«''-  —  37)  -pof//i?tTf.    '^(ebnlieb  fpridit  ^u'fue;  im  -')l.  i^.  bei  Matth.  11,  2S ;  Joan. 
4,   13;   ("),  35. — 38)    rf)  -jhp  /ii-'r/poaiTöf /tov  „mein  ".Jlntenten."  —  39)  i--tp /Ji/.i-og  K7/pov 
„über  .^pni|ifeim."  —  '«0)  „bie  mid^  in  baei  l'idu  fei3en,"  b.  b.  bie  mid)  2(nbern  befannt  mad)cn, 
i.H>r  3lnDern  »'erberrliduMi;   f.  i.  Wr.  —  /i  I )  iViii/nr  na-di/Ki/c  ükw.  —  42)  vuuov  iv  ht-tiAa-o 
Mwi'ffjyf.  —  43)   K/j/pi)vn/i!av  Gvva-;w-,ai(,  'iß/,7j,-}.  —  44)  „(Sr  iv^b  Xa'-MD  bie  iH'rbcifntng,  ba^ 
auei  ibm  ber  ftarfc  .Hi^nig  bcr'oor.aebe."    Ge-  ifl  flar  unb  einUnuttenb,  baf;  barunter  tiur  ber 
SDfcffiaö  ju  vcrftebcn  ifi,  beffen  2brpn  unb  .^errfebaft  auf  ewig  bleibt.    Xer  ivcrr-  f.  i.  ©r.  — 
43)   ö  TTiii-'/Cv  „ber  ba  anfdiwellen  madu  Me  ülnn^beit,"  pbcr  „ber  ba  i-pll  ii't  vpn  SDei^bcit,   ] 
gleidi  bem  IJ-^bifpu."    Gö  ift  barunter  ber  lil.rr  vitao.  bacs  (s^efeti,  bie  Cffenbarung,  ber  iMtnb    i 
(^)pttcei  mit  ben  Wenf^en  ',u  oerfteben,  wenii^fteui^  nadi  bem  f^)rie'A.    Xa  jebp*  na'di  ber  i'ulg.   j 
unmittelbar  vpr  biefem  ikn-fe  >>pn  bem  ftarfen,  ewig  regierenten  .Üpnige  bie  :1icDe  ift,  fo  wirb  h   1 
füglid^er  auf  biefen  bejpgcn.    (ibriftuö  ift  ja  ber'ewige  Vpapc«,  ber  im  %.  i^.  bnreb  ba?  Wcfel?,   | 
Wie  im  9f.  burd)  Die  f^)nabc  fid»  lunb  gegeben  bat.  — 4«)  „im  Jsrübüng,"  wp  ndmlid)  ber   j 
Sdinec   fdimil^t  unb   ben   2igri?   madnig  anfd^wcIlt.  —  47)    b.  b.  im  Wai;  Jos.  3,  15.  —   < 
48)    f.  i.  '^h-.    ^UÜPli   überfetu  Diefeö  Ü^prt   bier  mit  „läuft  an,"   Vpd)  unb  ;l{eifebl  „bringt  , 
^ülfe."    rs3ptteo  rffeubarung  glcidu  ben  iner  3trpmen  be?  ^Parabiefe?  unb  lu'rbreitet  gleid)    I 
tiefen  na*  allen  Seiten  bin  unb  ^u  allen  ^5abre?5eitcn  Segen  unb  ^eil  unter  bie  9:)fenfct)en.    | 
Äctn  be^eidmenberc?  '.öilb  batte  gewdblr  werben  fi.nuicn.  —  49)  oh  avvt-r/.iatv  d  rrpw-or  yvöwai  \ 
nvTi/v  Kai  (W7i.)c  6  taxaror  o'i'k  ;^i;^rinmr  arT/',r  „nid)t  bat  ber  Cfr|le  fic  v>pllEpmmcn  erfaunt,  nidit  1 
{)at  aud)  ber  Vetue  fie  erfprfebt,"  b.  b.  bie  S5?ei-?beit.    3p  muf;  man  an*  bie  ^isulg.  überfe^en:  ' 
„ai^cbcr  ber  am  erften  üd\  bemübt  bat,  fic  ui  erfcnncn,  npdi  aud^  ber  Sdiwäd^ere,  änrb  fic  {i^oü"   i 
fpmmen)  crfprfdnni;"   fp  'in^ffuct.    ^lllipli,  wie  Vpduint  iHfeifdU  belieben  ben  erften  Xbcil  bc6   ! 
S?crfc«  auf  (^Hnt,  auf  ßbriilu?:    „(£r  bat  fic  uierft  i>plUpmmen  erfaunt,  unb  ein  Sd)wäd)crir   i 
(ale  er)  bat  fic  niebt  erfprfebt."  —  oO)  bebr._Gpmparativ»:  „ibr  Sinn  ift  fpücr  al?  basJ  3}Jeer."  f 

31)  „ic^  bin  wie  ein  2lrm  unermefUidn-r  ^trpmung;"  f.  i.  (i3r.  —  32)  Knyu  ('.ir  (h6pv^  (nrö 
TTo-afjo'c,  „unb  ict)  flpt'  wie  ein  ilanat  aue  bem  gluffc."  —  33)  ck  Trapdönaov.    \:'c^tcrc0  ^a^t 


3^aö  33ud)  3ffiiö  ®ivac^.  24,  41—47.  2tnm.  53—61.  69 

met^r  in  tcn  3n^'>"'"'f"'''''"!i-  —  ^'•)  "'-''  ^pf^<^'<'iv  /'<>v  „meine  JPicfc."  —  'l'l)  htveru  /im  r) 
fitüpvi  tif  -inaiwv  „t>cr  Maiial  nnirtc  mir  pnn  $^ln|"fc,"  otcr  >>iclnu'ln-  „mein  .Uvinal  wav^  5um 
j^liijj-f/'  —  g(j)  /c«i  ö  Torafiör  /wv  t'j/rm)  f/r  i^fi/f/rrwc  „uiif  mein  Alufj  u\iit  ^um  'ü^iecvc."  — 
57)  ^Tt  „niHt."  Xie  iuiKv  Ku^  <'-/,  iieivif;  mit  mebr  (^h•lln^.  —  ÖS)  <■>':  oinipiiv  „wie  ^'^viiblid^t, 
nne  tic  9}(0Vvienri.Hbc."  —  «59)  liXX  blcf;  <"■'""■' „irfM^i'»il'''f-"  —  ^i^i  nr  )tvtär  uim'uv  „i^ii 
in  tic  ü\iteften  (sH^fel'leei^ter."  Unter  iwum  !~!iiiciinu  ifi  tie  Cinniifeit  '^u  rcrfteben;  „tic  ^v>uy 
feit,  tie  ten  .»;eilt;ien  cinflnnvaln-t  ift"  linMUier».  —  iM  )  «irir  „Me  Vebvc,  tie  !ji-eii?lH'it."  Xie 
ä?orte  tiefes?  iieVi'ex^  lliit,  j^Ieicl'UMe  ;v.\,  i:<s  iiuc^  tem  '?.''(Untc  tee  lH"vi'a|Ttvf,  (is>  ift  auffviüent, 
fcajj  l'od}  unt  3ieifcbl  fic  tcv  "©cisj^nit  in  teu  l^nut  leejen. 


Caput  XXV. 

1.  In  tribus  placitum  est  spiritui  meo/  qiiae  sunt  probata-  coram  Deo, 

et  homiiiibus:     2.  Concordia  fratrum,  et  ainor  proxiniorum.  et  vir  et 

mulier  bene  sibi  cop.sentientes.     3.  Tres  specics  odivit  auima  mea,  et 

aggravor  valde  animae  illoruni:^   4.  Piiuperein  superbum :  divitem  men- 

dacem:   senem   fatuiini    et   insensatum.^     5.    Quae  jiiventute   tua   non 

congregasti,  quomodo  in  scnectule  tua  invenies?     C.  Quam  speciosiim 

canitiei  Judicium,  et  presbyteris  cognoscere  consilium!    7.  Quam  si)eciosa 

veteranis  sapientia,  et  gloriosis  intellectus,  et  consilium !  8.  Corona  seiium 

multa  peritia,  et  gloria  illorum  timor  Dei.     9.  Novem  insuspicabilia' 

cordis"  magnificavi,  et  decimum  dicam  in  lingua  bominibus:    10.  Homo, 

qui  jucundatur    in   filiis,  vivens    et  videns  Subversionen!   inimicorum 

suorum.     11.  Beatus,  qui  babitat  cum  muliere  sensata,  et  qui  lingua  sua 

non  est  lapsus,  et  qui  non  servivit  indignis  se.     12.  Beatus,  qui  invenit 

amicum  verum,"  et  qui  enarrat  justitiam  auri    audienti.      13.    Quam 

magnus,  qui  invenit  sai)ientiam  et  scientiam!"  sed  non  est  super  timen- 

tem  Dominum;     14.  timor  Dei  super omnia  se  su})erposuit:     15.  beatus^ 

homo,  cuidonatum  est  habere  timorem  Dei:^  qui  tenet  illum,  cui  assimi- 

labitur?     16.  Timor-  Dei  initium  dileetionis  ejus:  fidei  autem  initium 

agglutinandum  est  ei.     17.  Omnis  ];laga  tristitia  cordis  est:   et  oninis 

malitia,  nequitia  mulieris.-    18.  Et  omnem  plagam,  et  non  plagam  yide- 

bit   cordis:**     19.   Et   omnem    nequitiam,   et   non   nequitiam   mulieris: 

20.  et  omnem  obductum,^  et  non  obductum  odientium:     21.  et  omnem 

vindictam  inimicorum.     22.  Non  est  caput  nequius  super  caput  colubri: 

23.  et  non  est  ira  super  iram   mulieris.'"     Commorari  leoni  et  draconi 

placebit,  quam  habitare  cum  muliere  nequam.     24.  Nequitia  mulieris 

immutat  faciem  ejus:  etobcaecat  vultum  sunmtnmquam  ursus:"  ei  quasi 

saccum  ostendit.^'     In  medio  proximorum  ejus     25.  ingemuit'-  vir^^jus, 

et  audienssuspiravitniodicum.^^  26.  Brevis  omnis  malitia  super  malitiam 

mulieris,  sors  peccatorum  cadat  super  illam.    27.  Sicut  ascensais  arenosus 

in  pedibus  veterani,  sie  mulier  linguata  homini  quieto.    28.  Ne  respicias'^ 

in  mulieris  speciem,  et  non  concupiscas  mulierem  in  specie. ''^   20.  Mulieris 

ira,"^  et  irreverentia,  et  confusio  magna.    30.  Mulier  si  primatun)  babe^it, 

contraria  est  viro  suo.     31.  Cor  humile,  et  facies  tristis  ,  et  plaga  cordis, 

mulier  nequam.     32.  Manus  debiles, ''   et  genua  dissoluta,  mulier  quae 

non  beatificat  virum  suum.     33.  A  muliere  initium  factum  est  peccati, 

et  per  illam  omnes  morimur.      34.    Non  des  aquac  tuae  exitum,  nee 

modicum:^  nee  mulieri  neqam  vcniam  prodeundi.'*     35.  Si  non  ambu- 

laverit  ad  manum  tuam,  confundet  te'^  in  conspectu  inimicorum.     36.  A 

caruibus  tuis'^  abscinde  illam,  ne  semper"  te  abutatur. 

5  * 


70  Daä  SBud^  Scfu^-  6ircid).  25,  1—36.  9lnm.  1—19. 

1)  iMnia&rjv  ml  hvea-r/v  üpnia  „mit  bvciott  tingcn  fd^mücftc  iii)  (bie  ffieif^kit)  midj  itnb  trat 
auf,  fd)i>n  vor  bcm  .^crrn  unb  bcn  'iDfciifdunt."  —  2)  f.  i.  för.  —  3)  r//  i/'CYf/  a>-rür  „über  ibr 
Vcbcn,  pbcr  über  ibr  i'eftcbeu."  —  11)  iioix'tv  t/arroruevoD  avutaei  „einen  ebebrccbcrifiten,  teilen 
Ci)reii?'."  —  äj  imn  ö-omi/aaru  „ueun  iNorftefluniien."  Sie  werben  nacbeinanber  aufiicfübrt 
$[5,  lo-lö.  —  (»)  h  KapiVa.  —  7)  0i>(h'>/a(v  „(finfidu."  —  S)  „nuii^  ^^''»»iitt'  Ji^be  fU([t  feben 
(crfabren),  nurnicbt  jene  tc?  ^^crjen?,"  b.  b.  Sraurij^feit,  '^inciit,  3wcifel.  3»'  '^^v.  ftebt  fein 
Ü?crbum,  roefibalb  ber  3[ui?rrud  l^räiVlantcr  crf*etnt:  „^^(üe 'ä-Mac^e,  nur  feine  .der5en?)>(aricl" 
9)  TTäaav  t-ayi'.r-r/v  „jebc  .^pciinfudutUiv"  —  10)  'f x''^ C"'^' ■  —  1 ' )  '''C  crrk-Kov  „iiHc  ein  2rviuer- 
{•(eil,/'  —  12)  ävo-tad-ai  „er  [tnft  babin."  —  13)  rnufid  „bitterüit."  Tic  ^aU].  fd^eint  /j.u<i,a 
iielefen  ui  baben.  —  14)  //?)  -poc-ta/y;  „möiic  nid>t  bei.]ei3ncn  ber  id)önbeit  eineo  iöeibce,"  o^er 
aad)  „fair  nid)t  nieber  »er  ber  Sdnnibcit  eines  ®eibeö."  —  l->)  ?}tan  mu§  überfeinen:  „roeiicn 
ber  5d)bnbeit;"   f.  i.  ß3r.  —  H»)  Xiefcr  nnti  ä>.  30  bilfcn  im  'Mr.  nur  (Sincn  5ai3:  fY)}v)  ««; 

hi'ai(hi.a  Kai  niax'rvf/  p-zya/rj  yvvi/  täv  t-ixopi/yy  rü  ävSpl  civrf/g  „.-]orn,  UnvH'rtcbämtbeit  UUb  i^rLMie 

Sd<mad>  (nimmt  lut  berau?)  t>ag  ©eib,  wenn  i^  ben  5??ann  beberrfdit."  —  87)  fdUed?ten 
fvortiianiT  bc?  .*^au?»efen?  oerurfacftt  ein  'Scib  .  .  —  18)  i^ovainv  „greibcit."  —  19)  b.  b. 
fd)eiDc  bid)  t?on  il)r,  jjemciij  i^rlciubniO,  tie  ba»  (i3efc!\  ^ibt  Deut.  24,  1. 


Caput    XXVL 

1.  Miilieris  iDOiiae  beatus  vir:  numerus  enim  annorum  illius  duplex. 
2.  Mulier  fortis  oblectat  virum  suum,  et  annos  vitae  illius  in  pace  im- 
plebit.  3.  Pars  bona,  mulier  bona,  in  parte  timentium  Deum  dabitur 
viro  pro  factis  bonis:'  4.  divitis  autem,  et  pauperis  cor  bonum,^  in 
omni  tempore  vultus  illorum  hilaris.  5.  A  tribus  timuit^  cor  meum,  et 
in  quarto  facies  mea  raetuit:  6.  Delaturam*  civitatis:  et  collectionem 
])Opuli:^  7.  calumniam  mendacera,  super  mortem,  omnia  gravia: 
H.  dolor  cordis  et  luctus,  mulier  zelotypa.  9.  In  muliere  zelotypa" 
llagellum  linguae,  omnibus  conniiunicans.  10.  Sicut  boum  jugum, 
<luod  movetur,''  ita  et  mulier  nequam:  qui  tenet  illara,  quasi  qui  appre- 
liendit  scorpionem.  11.  Mulier  ebriosa  ira  magna:  et  contumelia,  et 
turpitudo  illius^  non  tegetur.  12.  Fornicatio  mulieris  in  extollentia 
oc'ulorum,  et  in  palpebris  illius  agnoscetur.  13.  In  iilia  non  avertente 
se,'-*  firma  custodiam:  ne  inventa  occasione^"  utatur  se.  14.  Ab  omni 
irreverentia^'  oculorum  ejus  cave,'^  et  ne  mireris  si  te  neglexerit;'^  j 
15.  sicut  viator  sitiens,  ad  fontem  os  aperiet,  et  ab  omni  aqua  proxima  I 
l)ibet,  et  contra  omnem  palum''  sedebit,  et  contra  omnem  sagittam  aperiet  j 
])liaretram ''  donec  deficiat. '  16.  Gratia  mulieris  sedulae '  delectabit  virum  j 
suum,  et  ossa  illius  impinguabit.^''    17.  Disciplina  illius  datum  Dei  est.^^     I 

18.  Mulier  sensata   et   tacita,   non    est   immutatio^^  eruditae   animae.     ; 

19.  Gratia  super  gratiam  mulier  sancta,' et  pudorata.     20.  Omnis  autem  ! 
pondoratio  non  est  digna  continentis  animae.   21.  Sicut  sol  oriens  mundo  | 
in  altissimis  Dei,  sie  mulieris  bonae  spocies  in  ornamentum^^  domus  i 
ejus;     22.  lucerna  splendens  super   candelabrum    sanctum,   et  species 
faciei  super  aetatem  stabilem.-"''    23.  Columnae  aureae  super  bases  argen- 
teas,  et  pedes  tirmi-'  super  plantas  stabilis  mulieris.*     24.  Fundamenta' 
aeterna  supra  petramsolidam,  et  mandata  Dei  in  corde  mulieris  sanctae. ' 
25.  In  duubus  contristatum  est  cor  meum,  et  in  tertia  iracuntlia  mihi  ad-  ] 
venit:   20.  Vir  bellator  deficiens  per  inojnam:  et  vir  sensatuscontemptus:  ! 
27.  et  qui  transgreditur  a  justitia  ad  peccatum,  Dens  paravit  eum  ad  | 
rhomphaeam.  28.  Duae species'  difficiles  et periculosaemihi  apparuerunt, '  j 
difllcile  exuitur  nogotians"  a  negligentia:-^  et  non  justitlcabitur  caupo^*  1 
a'peccatis  labiorum.'  | 


Vcii  53uc^  3cfuc5  eu-ad).  2G,  3—28.  ?Inm.  1—24.  71 

1)  f.  t.  Wr.  —  2)  „3llfl■ic^cll^^t."  —  Ü)  -^„ruffu  hUi/y^i/r  „icb  fürittc  mir,  ober  icft  flcbtc," 
•ric  ein  sycM-ätuitcr.  —  -51)  (Vf/.o'o/.-yr  „inn-vatl)."  —  rj)  „Jufiimincinottuiui  bc>^  iu^lfc«*."  — 
ii)  Tiefe  'ÜHTtc,  bie  im  (5)riccl)  tauten  ('-:  ■)vvatKi,  fdilieijeu  fidi  bei  fen  LXX  ohne  Unter- 
fdHMtuniiö5eicl>en  an  ben  lunberiUlH-ntcn  i'er»?  an:  „.irev^eleit  unt  Muninier  •.H'rfud't  ein  iBdb. 
ba?  auf  ein  (anrevexM  iinib  eifevfueluii^  ift;  eine  (sV^ifui  ^l•v  .iunae  (ifi  fie)  iiciien  X'lUe,  mit  reuen 
fie  in  inn-üln-unii  fommt."  —  7)  GaAir^/uvuv  „bae  bin  unc  ber  ftriuiU,"  uuc'  Ciituvcb  fen  CdM'cn 
fellM't  uub  ten  3 reiber  febläjUiuib  v*enininbet.  ^Illioli:  „:aceb^d^•'eu,'bieiU^^en^^au^er  frbiebcn." 
8)  Kai  iic:\iii':aii);r  (i'r7/,r  !,!■  ci) ua/ rii'ei  ,,\ic  bebecft  uid^t  ibre  2c^an^e,"  b.  b.  fie  inad}t  fid)  nidUö 
barauo,  ^ibänMiebe«ö  ',u  tbiin.  —  Ji»)  „bie  nid^t  einiu'-ojieu  ift." —  5  0)  im  utj  n'povan  ävtc^iv 
kiv-ij  xp'i'^'i''"  „bamit  fie  niebt  bie  auciiU'fnnrene  (Vreibeit  mifjbraudn-." —  II)  ImiaoarfutSit^c, 
vq^a/tioi:  üin'r  i^ut  bütet  unt'  UMdU,  liiuf;  fen  <i)eiienrtanb  ber  .f ut  ypn  allen  leiten  im  "^Uuu' 
bebalteu.  —  1:2)  ovAaicu  „UMdic."  —  tri)  tav  nr  m-  Kh/iJ/if/i/fjy.  —  l'i)  „.-^eUnaiiel,"  anftatt 
„Jelt."  „Sic  \d}t  fieb  5U  jetem  ,]dk."  —  1>>)  bilbliebcr  5(ui>b'rucf  für  bie  febamlöfc  .Spiu.aabc. 
l(i)  5m  (^h-ied).  fcbliejJt  ber  Sai^  mit  dieij.lina  ejus,  v  l—tariiiiri  uv-fjc  „ibre  liiufidu  i'tdrft 
feine  f^k^beinc." —  17)  (Wcr/f  livpiuv  )vvi/  aq-iipä  „(^Kibe  ükHte?  ift  ein  fdonuMiifam  iinib."  — 
IS)  äiT(i/>ft;//rt  „2aufd)."  „0:0  iiibt  feinen  Saufeb  für  eine  eiefittete  Seele/'  r.  b.  (Irau. — 
19)  iv  icopuu  „unter  ben  3tfi"ffii."  —  2W)  tTvi  i'iltKig.  a-anijnj\;-^\\m  fraftiiien  '-Filter  ter  j)?eifc 
binju,"  U'ofür  mau  im  i^eivöbnücbeu  Veben  \\\C(t:  „bei  ben  bcften  ^abren."  Tie  il-Virtife!  vt 
bcu■id^net  fiMi>ob(  bier  ale  im  näd^'ten  Sa)3e  fen  i>er;^leieb,  irepbaib  e«  tie  Ucberfel^er  mit  „ümne 
— alfo  aiteb"  iiebcn.  —  21)  Kai  -uiStr  ötiiaioi  'n-l  nTipvoK;  iva-(n~}ovi;  „uuf  fdnM!c  Auf;e  ^u  teu 
2?rüften  ^er  '(5-eften."  Xa  riefer  5{uc-brud  fein  iiutee;  iu'rftdubnif;  i^etfdbrt,  fc»  ^urfte  anftatt  beö 
ai'ortci?  cTqivmQ  5u  lefeu  fein  Trripva/c  „auf  ben  Soblen,"  roie  e^  and»  rie  i^ailii.  tbut.  — 
22)  „ber  Maufmaun."  —  2^3)  n~i>  -yi,iiiit'/tiai:  „i>ou  t-er  ^üure."  —  2'li  '.'/-;//(H"„iirvimer, 
pber  5j'3ciufd}euf."  Tas?  Sovt  be^eidiuetcen  i'eruiufer  vhmi  'Oi'aaren,  unt  Speifeu  unb  öctranfcn 
im  M  leinen. 


Caput  XXVII. 

1.  Proptor  inopiam'  miilti  deliquerunt:  et  qiii  qunerit  locupletari, 
avertit  oculum  siiiim.^  2.  Sicut  in  meclio  conipaginis'^  lapidum  palus 
tigitur,  sie  et  inter  medium  venditionis  et  emptioiiis  aiiguHtiabitur  * 
j)eccatum.  3.  Conteretur  cum  deliiicjueiite  delidum.''  4.  Si  non  in 
timore  Domini  tenneris'^  te  instanter,  cito  subvertctnr  domus  tna. 
5.  Sicut  in  percussura  cribri  remanebit  pulvis,"  sie  aporia  -  hominis  in 
cogitatu  illius.^  (3.  Vasa  figuli  probat  fornax,  et  homines  justos  tentatio 
tribulationis. '"  7.  Sicut  rusticatio  de  ligno"  ostendit  fructum  illius,  sie 
verbnm  ex  cogitatu  cordis  hominis.  8.  Ante  sermonem  non  laudes 
virum:  hacc  enim  tentatio'"  est  hominum.  1).  Si  sequaris  justitiam, 
apprehendcs  illam:  et  indues  quasi  poderem  lionoris,  et  inhabitabis'^ 
cum  ea,  et  proteget  te  in  senq)iternujn,  et  in  die  agnitionis'''  invenies 
firmamentum.'^  10.  Vohitilia  ad  sibi  similia  conveniunt:'"'  et  veritas  ad 
eos,  qui  operantlir'"  illam,  revertetur.  11.  Leo  veiiationi  insidiatur 
semper:  sie  peecata  operantibus  iniquitates.  12.  Homo  sanetus  in 
sapientia'''  manet  sicut  sol:  nam'^  stultus  sicut  luna  mutatur.  13.  In 
medio  insensatorum  serva  veibum  temi)ori:'''  in  medioautem  cogitantiuni 
assiduus  esto.  14.  Narratio  peccantium^*^  odiosa,  et  risns  illorum  in 
deliciis  peccati."'  15.  Loquela  multum  jurans,  horripilationem-^  ca])iti 
statuet:  et  irreverentia  ipsius"*  obturatio  aurium.  1(5.  Efl'nsio  sanguinis 
in  rixa  superborum:  et  maledictio  illorum  auditus  gravis.  17.  Qui 
denudat  arcana  amici,  fidem  perdit,  et  non  inveniet  aniicum  ad  animuiu 
suum.  18.  Dilige  proximum,  et  conjungere  tide  cum  illo.  10.  Quod  si 
denudaveris  absconsa  illius,  non  persequeris  )>ost  eum.-^  20.  Sicut  enim 
homo,  qui  perdit  amicum  suum,-'^  sie  et  qui  perdit  ainicitiam  proximi 
sui.  21.  Et  sicut  qui  dimittit  avem  de  manu  sua,  sie  dereliquioti  proximum 


72  Ta^  Suc^  3efug  (^iraa:).  27,  1—33.  STnm.  1—38. 

tuum,  et  non  eum  capies;  22.  non  illum  sequaris,  qiioniam  loiige 
abest:  effugit  enim  qnasi  caprea  de  laqueo:  quoniam  vulnerata  est  anima 
ejus;    23.  ultra  eum  non  poteris  colligare:^"  et  raaledicti  est  concordatio:-' 

24.  denudare  autem  aniici  mj^steria,  desperatio  est  animae  infelicis.^^ 

25.  Annuensoculo  fabricat  ini(|ua,  et  nemo  eum  alDJiciet:^**  26.  in  con- 
spectu  oculorum  tuorum  condulcabit  os  suum,'^"  et  super  sermones  tuos 
admirabitur:  novissime  autem  pervertet  os  suum,  et  in  verbis  tuis  dabit 
seandalum.^'  27.  Multa  odivi,  et  non  coaequavi  ei,^'^  et  Dominus  odiet 
illum.  28.  Qui  in  altum  mittit  la[)idem,  super  caput  ejus  cadet:^  et 
})laga  dolosa  dolosi  dividet  vulnera.^*  29.  Et  qui  foveam  fodit,  incidet 
in  eam:  et  qui  statuit  lapidem'-^  jn-oximo,  offendet  in  eo:  et  qui  laqueuni 
alii  ponit,  peribit  in  illo.^^  oO.  Facienti  nequissimum  consilium,''"^  super 
ipsum  devolvetur,  et  non  agnoscet  unde  adveniat  illi.  31.  Illusio,  et 
improperium  suj)erborum,  et  vindicta  sicut  leo  insidiabitur  illi.  32.  La- 
([ueo  peribunt'^"  qui  oblectantur  casu  justorum:  dolor  autem  consumet 
illos  antequam  moriantur.  33.  Ira  et  furor,  utraque  execrabilia  sunt, 
et  vir  i)eccator  eontinens  erit  illorum.*'* 

!i  x'ip'v  ä<'Lnr^6;)ov  „bc?  f^Ucidviütiiicn  halber,"  b.  ft.  bC'?  Orbifcf^cii,  bc?  2>crivHn;i(t*cn,  bco 
<^V:lfe?  balbcr.  —  i!)  sc.  a  leirc.  —  ii)  avaiuaov  äpfiön-  '/.niuv  ,/,n.MÜtc!t  ^cn  Stcinfuj'icn"  einer 
üJfviucr.  —  4)  „bran.^t  )ut  et«;"  owriiL^H/GErai.  —  5)  Ter  2iau:  Tic  2un^c  bc-?  i^etntii? 
ftür'^t  in  ba?  iH-l•^cvben ;  f.  i.  's;r.  —  G)  ;nu  (»riedv  ift  Her  bte  brittc  'Perfon,  nici)t  ^ie  pveite ; 
ivefjlnilb  „iri^enf  t£incr"  n!-?  2ub;cft  [nnutiV-'b>^d)f  wcrbeii^unif!.  —  "i  Ku-pia  ,,fer  Uurath."  — 
Si  „faj  llniH'rmoiicn/'fTKr,?!/«  ,/^(uciCiM-td)t,"  bicr  „ba;?  ^ünbbaftc,  (VcMevb>ifte  Per  '^n-finninuv" 
Wan  lei^t  bie  2tcüc  iicioobuliit  Dabin  aue;:  ©ic  man  bfini  :'')iuireln  be-^  5icbe?  bcn  Uitrarb 
tcuüfu  lernt,  fc  lernt  man  beim  -^fad^benfeu  ba-j  ^eblerbafte  fcnnen,  baö  man  an  ficb  bat.  — 
J)i  //■  '/oyiauCy  avr-rv.  Xevefer  nberfet.U  bier  „bei  i'eincr  Siebe,"  unb  erfiärt  bie  Stelle  Dabin,  baf; 
fi*  ^aei  Sdilcditc  am  ??Jenf*en  fuuDi'tebe  in  feiner  i){cbe.  TieR-r  iinn  bat  ben  licntert  für  fid). 
10)  :<il  -cipritjfioc  uvx^pu-ov  h  (\mM-,tGuC)  a'vrov  „UM  bie  (Srirobun;^  be^  iVeniVben  ii|efd}iebt) 
in  ber  Unterrebunj'j  mit  ibni." —  II)  }si.)pyinv  Cr/M)'  tK(ian)Fi  ö  Kap-h^  nvr()i\  ohvur  /ij^o^  h-^v- 
fiiinnr»:  KfipiViac,  mffpiliTTov  „beö  i^anme?  (£ultur  tüirb  pfffnt^iU"  &'i^  i'cr  >?i^ud)t,  fo  bao  >öix\,  be? 
'Iiienfdien  au-<  Der  rUebe  De?  Urtbeii?."  —  l'JL)  -tipanaör  „'J^robe."  —  V^)  f.  i.  C'^hx.  —  141  „am 
2av^e  Der  ^l-M-üfun.a."  —  B-j)  Karuf/rnei  „febrcH  ein."  —  IB)  b.  b.  bie  iS?abrbeit  a>irD,  jcmebr 
man  tbr  iiemän  banbelt,  befto  beüer  Dem  ?.ifeni\ben  \\6s  \\\  crfenncn  i^-ben.  -j'^^f  aeredne  ^'ö^\m- 
lunji  U'irD  macben,  baT;  üe  iilcidM'am  in  i'cr|'d)5ncrter  fsjoftalt  beim  i'ienfdien  (iinfcbr  nimnu.  — 
11  \  LXX  i'^n/y/aic  ti'GKjor^  Aia~ai>rh<:  Gooia  „bie  3{eDe  Dee  (s3iUteöfürdUii?en  ift  Durcbi^ebcnDv^ 
(immerfort)  ©eiäbett." — 38)  (^r.  —  19)  cri'i'7//p7/ffor  ««^püi'  „nimm  bie  3fit  in '^!d>t."  Ta 
cä  im  (^kie;t.  beifu  f/r  peacv.  m  ineilimn.  nid)t  i r  iugu^  m  meJio.  \\>  Dürfte  Terefer  Die  lieber- 
fiiuni;!  sV-'t  iU'trotfm  babrn  mit  Den  'i'Jorten:  „'^3cbft  du  in  Den  .S^reiö  Der  Jboren,  fo  nimin  Die 
,',eit  in  "M'^t;  in  Den  .Hrei;?  Der  "-l'erüdnDijion  barfft  bu  immer  i^ebcn."  —  "20)  uunCir  ,Xix 
2 boren."  —  '21  ^  „c?  iil  nur  au-j  i^reube  über  bie  2ünDe."  —  '2-2)  op^'^umi  Tpixa<:  „i|t  baar» 
ftrdubeuD."  —  2r\)  uni  //  unxv  (i-i-ri'iv  „unD  ibr  .i^aDer."  —  iI4)  „fc  fannfi  bu  ibm  »robl  nicht 

MTebr  foli^Cn."  —  iJ«5  )    n.-ni'jr  jii/)  n-iy/.yG^:v  är.fiicj-oi;  tov  i-X'^pi^v  a''~oi\  ohrur  a—Li'/.taa^  ri/v  ijxA'nv 

7'.r  -'/?iG,',v  „n.Mc  n''cuu  t£incr  Den  /"veiuD  ;u  (örunDe  .acriebtet  bat,  fc  baft  x^w  bie  *vrenubf*aft  bec> 
''}?äd^ften  ^u  r>)rnnbe  iicridUct."  —  iJ(>)  lindoarud  lan  Kam^acu  ,,'i!<^\\\\  eine  SunDe  wobl  (diit 
\{<i>  ^erbinDcn."  —  21)  Kai/.ni^np:aq '?a-l  thaAlayi/  „uuD  vScbnt.ibiPorte  laTeu  fi-.'fe  v^en'obnen." 
ÜSi  '■/  'Vn  ii-oKfi/ r\bar  i/inzi/pin  n-/y/.-!G'r  „ivcr  aber  'i).'beime-ö  aun^eDedt  bat.  Der  bat  alle  A^off^ 
naui^  v^erlorcn."  —  2ih  h-onriioa  „unD  OfieüxaiiD  nnrD  ibn  m>  tcidU)  ihmi  nd)  ferne  balten."  — 
M\  rö  nroiia  am-.  Tic  l'e-?art  Der  i^uij^.  i|^  oifenbar  Die  adein  riittiac.  — '5i)  „finDet  an- 
frbf!i;i  Deine  'JCn^rte"  ("Jlfliolii;  „>.Hn-anlaf!t  burd>  Deine  ©orte  •^ler^iernif;"  (SodMiuD  :H:ifd>ll ; 
,,UMrD  Didi  Mirife  Deine  JC^crte  in  '*>cfabr  briu>icn"  (  Terefer).  Ta?  ^^entere  bürfte  ba?  :>Jicbtii^cre 
fein.  —  ?55)  „aber  •??idJt5  balte  iit  einem  fo[d^cn  »^lei'i»."  —  ;$;ii  i-)  se9a7.r,v  alroh  3a/.7.ri 
„nnurt  ibn  auf  feinen  ei.uMien  Sim,"  iveil  er  nämüeb  ix\\\  ibn  bcrabfdllt.  —  ^51)  ml  -7.riy>i  <h>Jn 
6ie'/M  rpahmrn  „eilt  bintcrfiftii^n'  Streü  laa'.tt  üJB.mDen"  bcm,  ber  ibn  fübrt.  —  rj-ji  ir  ahr^j 
ü'/ijfTfrni.  „wirD  bdriu  i»efan;V"i."  —  '5(>)  Toc,v,)i.  —  37)  ä/ü-ji-rai  „a^crocn  «jcfa.Ujcn."  — 
rlSi  h.si>a.r>^<:  icnu  uiritr  „ift  Damit  bebaftet." 


Da^  SBuc^  3c[uö  eirad).  28,  1—13.  ^nm.  1—15.  73 

Caput    XXVIII. 

1.  Qui  vindicari  vult,^  a  Domino  invcniet  vindictam.^  oi  peooata  illius 
servaiis  servabit.  2.  Relinque''  proximo  tuo  iiocenti  te:^  et  tunc  depre- 
cnnti  tibi  j)Occata  solventur.  3.  Honio  lioiniui  rcsorvnt  irani,  ct  a  I)eo 
quaei'it  niodclam?  4.  Jii  Jioniinera  siniilem  sibi  noii  habet  misericordiam, 
et  de  ])eceatis  suis  deprec^atur?  5.  Tpse  cum  oaro  sit,  reservat  iram,  et 
propitiationem  jietit  a  Deo?''^  quis  exorabit"  pro  delictis  illius?  ß.  Memento 
uovissimorum,  ct  dcsiue  iiiimicari:  7.  tabitudo  eiiim  et  mors'^  immineiit 
in  mandatis  ejus.  8.  Memorare  timorem  Dei,"^  et  non  irascaris  proximo. 
{).  Memorare  testamentuni  AUissimi,  et  despice  ignorantiam^  l)roximi. 
10.  Ab<tine  to  a  lite,  et  minues  ]ieccata:  11.  homo  cniiii  iracundus  in- 
cendit  litem,  et  vir  peccator  turbabit  amicos,  et  in  medio  pacetn  haben- 
tium  immittet  inimicitiam.'"  12.  Öecundum  enim  ligna  silvae^'  sie  ignis 
oxardescit:  et  secundum  virtutem'"  hominis  sie  iracundia  illius  erit,  et 
secundum  substantiam  suam'"'  exaltabit  iram  suam.  13.  Cerlamen 
festinatum'^  ineendit  ignem  :  et  lis  festinans  effundit  sangnTnem :  et  lingua 
testiticans  adducit  mortem.'^  14.  Si  suliiaveris  in  seintillam,  quasi  ignis'^ 
exardebit:  et  si  expueris  super  illam,  extinguctur:  utracpie  ex  ore 
prohciscuntur. ''^  15.  Susurro  et  bilinguis  maledictus:  multos  enim 
turbabit'^  ]>acem  habentes.  16.  Lingua  tertia'^  multos  commovit,  et 
<lispersit  illos  de  gente  in  gentem:  17.  civitates  muratas  divitum 
destruxit,  et  domos  magnatorum  effodit.^^  18.  Virtutes  populorurn 
concidit,  et  gentes  fortes  dissolvit.  19.  Lingua  tertia  mulieres  viratas^' 
cjecit,  et  privavit  illas  laboribus  suis;-'  20.  qui  respicit  illam,"  non 
ha!.)ebit  reipiiem,  nee  habebit  amicunn,''^'  in  quo  requiescat.  21.  FlagelH 
}>laga  livorem  facit:  plaga  autem  linguae  comminue^  ossa.  22.  Multi 
ceciderunt  in  ore  gladii.  sed  non  sie  quasi"*  qui  interierunt  ]:>er  linguam 
suam.  23.  Beatus  qui  tectus"  est  a  lingua  nequam,^''  qui  in  iracundiain 
illius  non  transivit,^'  et  qui  non  aitraxit'^^  jugum  illius,  et  in  vinculis 
ejus  non  est  ligatus:  2k  jugum  enim  illius,  jugum  ferream  est:  et 
vinculum  illiu-^,  vinculum  aereum  est.  25.  Mors  iliius,  mors  nequissima: 
tt  utilis  potius  infernus-'  quam  illa.  2(3.  Perseverantia  iUius  non  per- 
manebit,^"  sed  obtinebit  vias  injustorum:  et  inllamma  sua  non  c.omV)uret 
justos.'"  27.  Qui  relinquunt  Djum,  iuoideut  in  illam, ^-  et  exardebit  in 
illis,  et  non  extinguetur,  et  inimittetur  in  illos  quasi  leo,  et  quasi  pardus 
laedet  illos. ^'  28.  Sepi^'  aures  tuas  spinis,  linguam  nequam  noli  audire, 
et  ori  tuo  facito  ostia,  et  seras."'*  20.  Aurura  tuum  et  argentum  tuum 
conHa,^'^  et  verbis  tuis  facito  Stateram, ^"  et  frenos  ori  tuo  rcctos:-*'  30.  et 
attende  ne  forte  labaris  in  lingua,  et  cadas  in  conspectu  iiiimicorum 
insidiantiuvn  tibi,'"  et  sit  casus''  tuus  insanabilis  in  mor'.em. 

1(  -■/  .-'i-v^fo,'  „trer  dlad)t  ninmt."  —  2]  ,,an  bcni  irirb  Ci^ott  9{,x*c  normen."  —  rj)  -j.aff 
,,'.H'r;Ml\"  —  'i]  ci-ViKf/iia  „^a^l  Uurcttt."  —  »5)  f.  i.  '''h-.  —  i\)  f.://.ä.7.-r'N  „n?iri>  fiU^nen." — 
7)   ^vu  ^^x.  bauj?t  ^cr  5j13  mit  ^c:n  vovbcriicbon^ciMufammcn:  Karaox'rnpdv  kh)  i^ävarov.  Kni 

i  ///;■.'■  n-v-i'/nir  i^cKllI  „bCT  "ivTir ..M'ün;!  ItUf  TOi?   Il>Pr?,  llUf  blotbC  t»ci  feil  fir.'botl'U."  —  S).  .'1'-"- 

/'".tr  ,.^fr  '^h'bo'tc."  —  ?)i  /.';/  -.lor^'  h-rn^nr  „ubcnu-^  ^>;n  U:i'-H-vftanJ."  Ä'oitu  wir  ii;i?  Mtrd^ 
^CH  ■oaiD  (^)l^ltc•5  a'.k  aur>aö  ^miit'Hf  i'crciaij^t  fcnfcn,  fo  w-n-^ni  anr  'DfvVtudn  \\w  -Wi'lcir 
t»»ib';n  mit  ^cl!fu,  fio  aitö  UniiuiTcnbcit  fcbK'H.  —  10)  ua.ii'/i/f  „bic  i^a-latmr'U'.u;,  ober  bööücbc 

"^Im'.-bult'iiV.llUl,"    UHM-aU^    faiin    ivCinM'dKifl    Clltftcbt.  —  11)   Kurh  ri,v  l'/'ii'  -vpö;   „if  IMd"  ^C:5I 

'i^rfiii'.noff."  —  12)  Korii  7//I'  'iGX'i-  „\\<ii^  biT  -Ä'adu."  —  |J$)  mrii  rw  tt'/.iwtov.  mit  rem  t^i'i- 

(a^:     f.a'i    Karn    T//r   anpfuan'   t>i(;  ucixii(;  '^inicv^^i/crni    „llltb  Itad^  bCC"  <CtrcitC?  2tärfc  flUbvOUnt 

rr."  —  i '4  I  *^i.>:un  man  lu'h  in  einen  Streit  idblinn?  wv.^  ohte  Uebe\ic,utn:i  einlna,  üMibt  ec 
uieiüenö  "i^^.Iyireicii,   cic  u'leet  in  ibarüd^feiren  ubev.^cben.  —  1-5]  jn  fi'r  .sVluf  ih'ö  2tu'itcc> 


74  2^as  33uc^  3cfuö  ©irac^.  28,  13—30.  2tnm.  15—38. 

fpnd)t  man  Icidu  eine  2?crcfnilbiiiim!-;  aU'?,  btc  bcn  leb  cntivcbcr  beö  3(nvicfl*t^ltcn  ober  bc6  2ln* 
fläili'vo;  berl'cifüh-t:  bcc  'iJiniU'flv-uitcil,  wenn  ficl^  ^ivet  ,]nuT,(n  ftnbcn  für  fa.^  tobc-^ivurriiie  i'ev^ 
brebcu;  bei?  Mldiiers,  nn'nn  btefc  ^-^.euiien  l'id)  nidu  nnbcn,_ct'er  iiberbaupt  bcr  ^IniicHaiitc  |tcÖ 
aU  unfduiltii^  auärctfen  lann;  Deut.  ]'.•.  lt;-2i.  Tiefer  ^cai}.  feMt  bei  ben  LXX.  —  Mi)  b. 
b.  tu  fannft  burcb  .beinen  Wun?  raö  liebet  i>ernii(Uen  ober  oeri^roüeru ;  Prov.  J5,  1 ;  Jac.  3, 
1()_  — 17)  ,)7r,:,/>ani-  „baben  5U  (^3runbe  sierieiuet-,"  J-'rov.  8,  lo.  —  18)  b.  b.  bic  3uniie, 
n^eidu'  ^anf*en  ^ivei  im  Jvricfen  Vebenben  Streit  uub  ^'jeinDfd^aft  fäct.  —  19)  Karte- ijeii^e  „bat 
unu^etebrt,"  b.  b.  !^en^niftet.  —  20)  LXX  äviipEiaq  „tracferc."  —  21)  b.  b.  bee  (^H-nuffc?, 
bcffen  fie  fieb  Mird^  fauern  Sdnrcip  verbient  iiemacbt  babcn.  —  22)  ö  TzporJxi'n'  nvry  „bcr  favauf 
mcrft."  —  2rJ)  oi'Af  haraGKriVo.aei  /if(}'  /'lOr^iac  „unb  »vivb  nie  in  9hibe  wobnen."  —  2-4)  kuI 
oi'vr  M  „nidit  foinele,  al?  buril)i'ie  3inii?f-"  — -<*)  cia-Tvaßt.c,  „ter  ctefduuu  ift."  —  20)  n-' 
airii^.  —  27)  or  oh  ihi/'/dtv  iv  rCt  fivi/ü)  airf/c  „ber  nid)t  ibrer  3.i3utb  anbeinuu'üiüen."  — 
28)  tanvaev  „c\e\oc\(n  bat."  —  29j  b.  i.  Ü5rab  unb  3:ob.  —  rJO)  b.  b.  fie  wirb  ee  ntebt  (auiie 
treiben  unb  iu'^folite  ÜSe.ie  ',->crfaüen,  bie  ibr  bcn  nuler;ianii  brinjien;  f.  i.  '^h'.  —  ^51;  "!■  in) 
Kimri,(7i)  n'(7i,i(:,i'  „bie  (^kn'teofurüUijicn  wirb  fie  fid)  nidu  unterjeduni."  —  r52)  b.  b.  üe  werben 
bineinfallen  in  bie  5ünbe  ber  3uno(enboebcit.  —  ?5r>)  yv/iavarni  „jcrrcifjt  fie."  —  rj^)  LXX 
blofi  für?:  Trfpifi)pn^<n'  tu  KTi/pä  aux>  aKuv-daii:  „umjäunc  feine  ix'fii.unui  mit  riMncrn,"  b.  b. 
verwahre  bid^  foreifaltt^  oor  bcr  biM'en  ^\nuyi,  i^crabe  |p  wie  man  fid^  x>or  wilcen  Ibierett 
rerwabrt.  —  ?5-1)  \ia-n<hianv  „binbe  e^  jufammen/'  b.  b-  bewabre  eö  wpb(,  benn  bie  böfe  ^wno^t 
mbebte  bicb  barum  briuiien.  —  S6)  ^n''^'  *>■«'  ora^/jov  „3i^d>  unb  ©ai^e,"  b.  b.  ^üi^leteine 
SBorte  unb  waiie  fie  fori-ifaltti]  ab.  —  31)  \irpav  kcu  hox'/.öv  „Il^üre  unb  äiierjel."  —  38)  ivt- 
öpt'ioi-oq  „teij  "':)Jad)ftcilerö." 


Caput  XXIX. 

1.  Qiii  facit  misericordiam,  foeiieratiir  proximo  suo:  et  qui  praevalet' 
manu,  maiidata  servat.  2.  Foenerare  proximo  tuo  in  tempore  necessi- 
tatis  illius,  et  iterura  redde  proximo  in  tempore  suo.  3.  Confirma 
verbum,^  et  fideliter  age  cum  illo:  et  in  omni  tempore  invenies  quod  tibi 
nccessarium  est.  4.  Multi  quasi  inventionem'^  aestimaverunt  foenus,* 
et  praostiterunt  molestiam  his.'^  qui  se  adjuverunt.  5.  Donec  accipiant,^ 
osc'ulantur  manus  dantis,  et  in  promissionibus  liumiliant  vocem  suam: 
(j.  et  in  tempore  redditionis  postulabit''  tempus  et  loquetur  verba  taedii** 
et  murmurationum,  et  tempus  causabitur:^  7.  si  autem  potuerit  reddere,'" 
adver.sabitur,"  solidi  vix  reddet  dimidium,  et  computabit  illud  quasi 
inventionem:  8.  sin  autem  fraudabit  illum  pecunia  sua,  et  po.s.sidebit 
illum  inimicum  gratis:  9.  et  convitia  et  maledieta  reddet  illi,  et  pro 
hoiiore  et  beneficio  reddet  illi  contumeliam.'^  10.  Multi  non  causa 
nequitiae  non  foenerati  sunt,'''  sed  fraudari  gratis timuerunt.  11.  Verum- 
tamen  super  humilem  animo  fortior  esto,'*  et  pro  eleemos^-na  non  trahas 
illum. '^  ]'2.  Propter  mandatura  assume  pauperem:"'  et  propter  inopiam 
ejus''  ne  iliniittas  ('Ulli  vacuuni.  13.  Perde  pecuniam''^  propter  fratreni 
et  amicum  tuum:  et  non  abscondas  illam"'  sub  lapide  in  jierditionem. 
14.  Pone  tliesaurum  tuum  in  praeceptis'"  Altissimi,  etproderit  tibimagis 
quam  aurum.  15.  Conclude  eleemosynam  in  corde  pauperis,-'  et  liaec 
pro  te  exorabit"  ab  omni  malo.  IG.  17.  IS.  Super  scutum"  potentis,  et 
super  lanceam  ad  versus  inimicum  tuum  pugnabit."  19.  Vir  bonus  fideni 
facit  pro  i)roximo  suo:  et  qui  perdiderit  confusionem,  derclinquet  sibi.^ 

20.  Gratiam  tidejussoris  ne  obliviscaris:  dedit  enim  pro  te  animam  suam.^'' 

21.  Reproniissorem  fugit  peccator  et  immundus.-"  22.  Bona  repromissoris 
sibi  ascribit"  peccator:  et  ingratus  sensu  derelinquet  liberantem  se. 
23.  .Vir  rcj^romittit"  de  proximo  suo:  et  cum  perdiderit  reveretüiam, 
derelinquctur  ab  eo."  24.  Ptepromissio  nequissima  multos^^  perdidit 
dirigentes,  et  commovit  illos  quasi  tiuctus  maris.     25.    Viros  potentes 


'Lai  33ud)  3rfu>J  Sivad>.  20,  1—35.  2lnm.  1—47.  ^  7-') 

gyrans"  migrare  fecit,  et  vagati  sunt  in  gentibiis  alienis.  20.  Peccator 
transgrediens  niandatuni"  Domini,  incidet  in  promissionen»  notjuani:'"' 
et  qui  conatur  multa  agere,^^  incidet  in  Judicium. ^^  27.  Recui)era'' 
proxiuium  secundum  virtutem  tuam,  et  attende  tibi  no  incidas." 
28.  Initium  vitae^  hominis  aqua  et  panis,  et  vestimentum,  et  domus 
protegcns'*^  turpitudinem.  29.  Melior  est  victus  ]  aui)eiis  sub  tcgminci 
asserum,^  quam  e}»ulae  splendidae  in  jicregre  sine  doniicilio.^^  30.  Mini- 
mum pro  magno  placeat  tibi/'^  et  improperium  peregrinationis^"  non 
audies.  31.  Vita.nequam  hospitandi  de  domo  in  domum:  et  ubi 
Iiospitabitur/' non  fiducialiter  aget,"  nee  aperiet  os.  32.  llospitabitur, 
et  pascet,"  et  potabit  ingratos,  et  ad  baec  amara  audiet.  33.  Transi 
hospes,"  et  orna  mensam:  et  quae  iii  manu  habes,  cibaceteros.^'  34.  Exi 
a  facie  honoris''^  amicorum  meorum:"  necessitudine  domus  meae  liosi)itio 
mihi  factus  est  frater.  35.  Gravia  baec  homini  habenti  sensum:  Correptio 
domus/"  et  improperium  foeneratoris.^'^ 

l)  «•.  liberali  in  proximnm.  —  2)  i>.  b.  fcaltc  bctn  SBort.  —  3)  b.  b.  tüte  et>ra^  (ikfunbcnce, 
ba^  fie  für  ibr  Gii^cntlnim  bcbaltcu  ^ül•fcn.  —  4)  i'^amg  bcifu  Mer  nicfct  „3in-j,"  fiMibcrn  „XiU 
Icbcu."  —  3)    b.  b.  fie  n.^o(Itcit  iriitt  mix  rcittcn  3>-'if  lieber  bcim^aMcn.  —  Ü)  hoc  «i- /a.iij 

KiiTnöi/  i'/asc  xsipa  ai'To'r  Kai  f-}  tüv  xp'/'i"'^'^''  ~oi'  TT/j/irior  ra-iiv(',>Gti  owr?/!',,bi?  CV  bcfOinilU,  füjjt  ET 

feine  J^anb,  unb  um  bee  (ycIi'Ci^ nnücii, ba;?  er  i''om  5?vicb|lcn  empfaiuien  will,  rrbct  er  jv.r  ^cmütlni■^." 
1 1  -api/Kiaiii  „er  ^L^iert."  —  S)  kuI  ÖTroiSüaei  /oyovg  ciKz/öiar  „uiib  p.tbt  vertTufjlicbc  ii^ortc."  — 
J))  „fliiiit  über  barte  3citf«-"  —  10)  eäv  t(jxi'(yfi  „i|1  er  aud^  bei  i'crnu\T;cn."  —  II)  f.  i.  fi3r. 
lii)  h-iiiiav.  —  IrJ)  x^O'^'  ~'n-rjj)iaq  ä-tarpefav  .  .  „n^Ciicu  bcr  i^cc'bcit  rcenbctcn  |ut  IMCle  ab 
(!?pm  3liU'Icibcn),  \k  füntteten,  um  ba?  Sbrige  obneUrüicbe  betreiben  ]n  a^errcn."  — ü  1)  LXX 
uaKüo^i'fiijcov  „babe  <^)ebiilf."  —  13)  ijy  -aoe/Kloyc  a'rr/ii'  „biilte  ibu  nid)t  bin  mit  bem 
Sllmpfen."  —  1(»)  (n'ru.aßoi  -irj/Tog  „nimm  bicb  be-^  5(vmen  »m." —  17)  Kara  r/]-.' cnhiar 
(ti-rni  „i^emaf!  feiner  9?otbburft."  —  IS)  „>:erliere  lieber  bein  Tyclb  um  be?  iM'uber?  unr 
(Vreunbcc'  n.MlIen,  alo  bat?  e-? .  ."  —  19)  ml  u/]  }(j\ii,r(j  i-b  rov  /i-<hiv  th;  n-ü/  /.iv  „un^  nid^t 
ijcrrofte  co  unter  bem  Steine,  bajj  mvin  e^?  nidu  mcbr  braueben  fann."  —  20)  i«ir' hTi./ar 
„nad)  ben  Geboten."  — 21)  ir  ™?f  raueloig  «ror  „in  reinen  i'orratböfammetn,"  bilrlidw'ur 
„in  fcn  .»peru'n  ^cr  Slrmen."  —  22)  iiff/.«ra/ w  „roirt"  ^id)  befreien."  —  23)  „beffer  al?  ein 
Scbilb."  —  2-'t)  ~ii/-!iii,Gfi  i-tfj  aov  ,,nMrb  e?  für  tieb  ftrcitcn."  —  23)  Kam'/ynbfi  a'rruv  „nnr^ 
ibn  ^erlaffen."  —  2<j)  „er  bat  fein  l'eben  für  fidi  iV'sIfben,"  >reil  er  fid>  ber  (^)efabr  auöfeiue, 
alc-  5flaoe  •>erfauft  \n  nuMbcn,  u^cnn  bn  unf  er  nid^t  be^iblen  fi^nntet.  —  27)  „rem  i^urjien 
n'cidu  auö  ber  3ünfer,  unD  ter  Unreine,"  r.  b.  bcrjeniiic,  ^cr  feine  iiuten  3lbficbten  bat  nn^  e-> 
fpUHit  UMÜ  femmen  laffen,  taf;  fer  iMtri^e  jablen  nuifj;  f.  i.  Tsir.  —  28)  ävarfjtrti  „riduet  \n 
Wrunre,"  b.  b.  er  brinjit  ^en  i^ure^en  um  i'ein  iH'rmi.\^en.  —  2{))  ?;;•(//  -o'/'/orc  n-oi/tat  Mirti- 
i^Mvn-ra«;  „fic  i^ürjifibaft  bat  febou  vnele  UH^blbabenfe  l'eutc  \\\  |^h•un^e  i'\erid>tet."  —  30)  tn-i- 
ci.ir  eif  iy/h/v  „mxi  fid)  (^urd>  Veidnfinni  in  eine  (jicfabrlidu')  '^ürjifd'aft  einlai[en." — 
Sl)  xai  (htJKi.)v  ifiyn/nßfiar  „unf  UH'r  allerlei  .feänrcl  v'crfel.at."  —  32)  nc  sp.cretr  „in  -itreitiii' 
feiten."  —  33)  ärrt'Aohv  „nimm  bid)  an."  —  31)  b.  b.  baf;  bu  nicbt  felbjt  2dnarcn  leifeü. 
iHTfidn  iü  immer  unb  überall  am  redUen  Crte.  —  33)  bebr.  5luö^ruel:  für  „fc-s  Veben?  tirfte;» 
o^er  .^aul^tbe^ürfnif;."  —  3(»)  xa/ i-7<,j::  Xa  bie  .^lei^unil  ^er  Crientalen  febr  einfad^  ift,  iv 
muf;  5ur  '•?iadnc-',fit,  wo  man  fie  ablejU,  vineb  ta-?  •V'^ai;?  raö  Seini.ae  beitrai^en,  bie  5i"bam  ui 
beeten.  — 37)  „in  einer  -t^ütte  vH'>n  Xicblcn  (i>rcttcrn)."—  38)  «■  ä/'/oTpioi,:  „in  Der  ivremre." 
39)  i-l  i/iKpC)  Kni  ue-.n/.(j  achKicw  i-xe  „fei  5ufrieben,  ob  bu  weniti  o^er  iMel  bait."  — 
■40)  „Sdiimpf  ber  ?TremMin;iöfd»aft;"  f.  i.  (sk.  — 'il)  ui- -apotKiicn  ,",wo  man  (alö  (vatli 
berberjU,  ba  barf  man  ben  ^.''tunr  nicbt  auftbun."  —  112)  ievttic,  sni  -omig  ck  (txdp'crri:  h<!i 
-  ■'/(  i'-i  roimig  -ispa  liKoinij  „man  nimmt  \w  (^^^ft  auf  unb  treintt  5um  llnbanf,  (irirb  man  \\\ 
.  fachen)  unb  ncd^  Da5U  anbere  iMtterfeit  muf;t  fu  boren."  iDcnn  man  feii  bcifen  in-rbi? 
:tiv  unb  -onZeiv  etn^a  intranc-iti'-H-  "i-eDeutunr,  »leben  n^tl,  fo  fann  man  uberfei.H-n:  „ti\  UMrit 
5?ibern:<iilen  al?  (^Kift  auf.aenommeu  nur  ten  irunf  nebiv.en,  aud>  uberDief;  'iMtterei^  boren." 
:  ÜBorte  bcr  'T-wUy.  fiub  noet>  i-unflcr  nur  müfi'en  U'obl  umfd^rieben  roercen-.  '■?.''ian  ift  \\\  <^'ait, 
-r  man  befommt  ^u  effen  un^  \\\  trinfen,  xo'k  ein  llnraulbarer  u.  f.  f.  —  13)  -''/'f>>~'f. 
i/Kf.  K6afi?,(rw  „fomm,  A'rcniDlinii  uuD  riebt"  ben  Jifd>." —  'i-t)  ri'uuiaov  m  „fpciie  mulv' 
io  faat  ber  (£inc;  ein  'Jlnferer  aber  faj^:  exi  etc.  —  113)  „.leb"  rcri^  U'eei  vom  "Jlnaciutf  to;« 
rorncbmcn  f'iKifte?,"  t^.  b.  maebc  ibm  ^Vlai3.  —  40)  „fer  i^pururf  iveejen  ter  ©obnuni^i." — 
•17)  „unb  bie  2?efdnmvn'uniT  ihmu  (^Jlaubi^)cr." 


76  3:ai5  33uc^  ^e\nS  ^ixad,.  30,  1—9.  2tnm.  1—9. 

Caput   XXX. 

1.  Qiii  (liligit^  filium  suiim,  assiduat  illi  flagella,^  iit  laetetur  in 
iiovissinio  suo,  et  non  palj^et  proximorum  ostia.^  2.  Qui  docet^  filium 
f^uuni,  landabilur  in  illo,  et  in  medio  domesticorum^  in  illo  gloriabitur. 
V>.  Qui  docet  üliuni  suum,  in  zelum  niittit  inimicum,''  et  in  medio 
•ainieorum  gloriabitur  in  illo.  4.  Mortiius  est  pater  ejus,  et  quasi  non 
est  mortuus:  sirailern  enim  reliquit  sibi  post  se.  5.  In  vita  sua  vidit,  et 
Üaetatus  est  in  illo:  in  obitu  suo  non  est  eontristatus,  nee  confusus  est^ 
coram  inimicis.  (>.  Reliquit  enim  defensorem  domus''  contra  inimicos, 
ft  amicis  reddeniem  gratiam.  7.  Pro  animabus  tiliorum  colligabit^ 
vulnera  sna.  et  super  omnem  vocem  turbabuntur  viscera  ejus.  8.  Equus 
indomitus  evadit  durus,  et  filius  reraissus  evadet  praeceps.  9.  Lacta 
iilium,  et  paventeni  te  faeiet:  lüde  cum  €o,  et  contristabit  te.^  10.  Non 
corrideas  illi:  ne  doleas,  et  in  novissimo  obstupescent  dentes  tui.'" 
jl  1.  Non  des  illi  potestatem  in  juventute,  et  ne  despieias  cogitatus  illius.'^ 
12.  C'urva  cervicem  ejus  in  juventute,  et  tunde  latera  ejus  dum  infans 
t-st,  ne  forte  induret,  et  non  credat  tibi,  et  erit  tibi  dolor''  animae. 
33.  Doce'^  filium  tuum,  et  operare  in  ilio,  ne  in  turpitudinem'^  illius 
ofiendas.  14.  Melior  est"  pauper  sanus,  et  fortis  viribus,  quam  divcs 
iinbccill^s"  et  flagellatus  malitia.^^  15.  Salus  animae  in  sanctitate 
justitiae'*  melior  est  omni  auro  et  argento:'  et  cori>us  validum  quam 
i-ensus  iinmensus.'''  16.  Non  est  census  super  censuui  salutis  corporis: 
et  non  est  oblectamentum  super  eordis  gaudium.  17.  Melior  est  mors 
quam  vita  amara:  et  requies  aeterna''  quam  languor  perseverans. 
IS.  IJona  abscondita^^  in  ore  clauso,'^  quasi  appositiones  epularum  cir- 
eumpositae  sepulchro.  19.  Quid  proderit  libatio-^  idolo?  nee  enim 
manducabit,  nee  odorabit:  20.  sie  qui  etfugatur^'  a  Domino,  portans" 
mercedes  iniquitatis:  21.  videns  oculis,  et  ingemiscens,  sicut  spado 
complectens  virginem,  et  suspirans.  22.  Tristitiam  non  des"  animae 
tuae,  et  non  affligas  temetipsum  in  consilio  tuo.-^  23.  Jucunditas  eordis 
haec  est  vita  hominis,  et  the.saurus  sine  defectione"*  saiictitatis:  et  exul- 
tatio  viri  est  longaevitas."  24.  Miserere  animae  tuae"*^  plaeens  Deo,  et 
cMutine:  eongrega  cor  tuura  in  sanctitate  ejus,  et  tristitiam  longe  repeile 
a  te.  25.  Multos  enim  occidit  tristitia,  et  non  est  utilitas  in  illa. 
2').  Zelus  et  iracundia  minuunt  dies,  et  ante  tempus  senectam  addueet 
cogitatus.^  27.  Spleiädidum  cor,^'et  bonum  in  epulis  est:  epulae  enim 
ilüus  diligenter  fiunt. 

[H  bt\Uwu},  uHtci-  ber  (ycipd,"  ^.  b.  unter  3iu1)t.  —  ;$)  „uw  nxd)t  uetöii^  babc  ]\i  betteln" 

f.  i.  <S)-:,  —  'l)     -ailciuii'.  —  o)     yiHjpiiiuv    „bcr   'i3i.'fanUtCtt."  —  fil   ^i/z/oßei  rov  tx^^iw'-      Ta^ 

5ln>:-t  :>//.<:>■.>  ecpcurct  ]\rnx  „eifcrfirbtui  fein;"  adein  Pic  LXX  haben  ihn  ()icr  offeuSir  ^ic 
^i5ejeutuaii  „eiferfu:b;i;4  ntiuteu"  !U\Kb:n.  (ijitte  .Vtin^cr  erre^icn  Pen  -lieic  uiib  bic  (Sifen'uitt 
be?  ,leinfed.  tx  be.i?.xbrt  \i.%  b.iei  Sorüc^uort:  ,;^:iTer  •Dhnp  äu  Witictb."  —  Tj  f.  i.  (^^^.  — 
S)  TT.'ifijii'x-jv  li'ir  uar.ih:nugr(7r:t  rpaiuara  n'rro'v  „bfi"  Pcn  5o(in  bvituhelt,  bcr  i^etbinbet  feine 
Ül?u:ibcn,  unb  bei  jcbont  2iM-ei  beiTdben  fitblt  fi*  fein  "rmereei  ioon  ^iiZit(eib)  beaH\]t."  Tabur* 
aber  minlinat  ber  in-rbanb  \\w  wir?  bic  .C->cilun;i  unnuHi(id)  (;)teif*().  tie  ?eäart  ber  3?nUi. 
-i  u  rh'x<'.>v  r\,ov  tienvibrt  feinen  fo  «inten  Sinn.  -?Ju1>  ibf  ift  5n  libcrfeiu'n:  „j^ür  baji  ®obl  fer 
.stin^er  oerbinbet  er  feine  irmnben  (b.  b.  lafit  er  fiit  ©unben  fitla.ienj  unb  bei  ie?e;n  Vaut  ber- 
felb.-n  (b.  b.  bei  jeber  ^5efabr  ben'elben)  beme-it  ficb  fein  "«nnere?.''  —  9)  iSie  atte  ^Hne^finniite 
ber  b(.  3  brift,  fo  muf;  m.xn  an*  biefen  immer  int  .^ifammenbaite  mit  anderen  Stellen  unb 
l>eio.iPerei  mit  ienen  Pe?  -)?.  -^.  nebm.m,  um  ilc  a(«  9form  unb  \!ebenjre.acl  ',u  i^ebraucbcn.  Ta? 
2.b.'r;en  mit  rem  Minbe  ift  niuU  obnc  ©eitere?  ^n  ocrvcinen  ober  ju  v\'rramm:n,  fiMifern  nur 


T)as  '^nd)  3c|ui3  Siracl).  30,  9—27.  5Inm.  9—28.  77 

atäi  eine  2ady:  \n  betrachten,  bie  leütt  f^Kn'atn-  hiniKn  fanu,  n^cnn  ntvin  bamit  \\\  iveit  i^ebt. 
j>{tcfttii^  fallen  l'oit  un^  :>iciütl:  „"iBcr  feinen  (irnft  iielMMUitt  ;U'iicn  Teine  .Minder,  i'ic  nur  aa 
SriuM-j  un^  5ibmeici>elei  iien>ölMit,  ber  wirf  noö)  .Hummer  unf  in-rfruf;  iicnuj';  über  felbe  baben." 
10)  }ou<^iami(;  roir  h'idfriu:  aiw  „fiMift  iXMrft  bu  ftumpfe  ,)ahne  ( ^.  b.  i^itterfoit)  babcu."  — 
il)    „fei  niebt  i^leidn^iltii^  iiev^en  feine  (^U'finnunvv"     Tiefe  ii.>orte  lieben  im  (shie*.  bei  i>.  ];{; 

uf/    Trnpii^'ji'    ~(i<J   (i^ioidi;   (irrnr.  - — -   Ji2)    miii^ivanf.  —   1 '5 )    'i'f^  /")  '''  "[/  no\;///ii(7irji  fjiir  —pirno^ 

„bamit  er  niil)t  ju  beiner  S.tan^e  feblfeblai^."  —  111)  3'»  <^>»"-  l^ebt  bier  bic  Vlufütrift:  -tpi 

v)teia^.  —  l'>)    /jeuacjriywiih'or   tig  ai^nn  nhro'v   „burri)  3tcd»tbuni  iiejV'ifuit."  —  I  (i  I    h^jf/id  kui 

t'vei'ta  „(sjcfuupbeit  unt  ©oblbenn^cn." — 17)  ü'/,i')(;  äut-fjr/ror  „nnermef;lid)cr  3I?oblftanb." 
IS)  t/.Af^i',!/fi'a  „auö;ie,ioffen,  bin.i^ie.uMfen."  —  IJ);  y-l  a-uunn  Ken/.tiautvG)  „bei  i^erfibioiTencm 
Wunfe."  JDenn  liinem  tie  foftbarften  (!>3üter  vcrvU'balten  ererben,  nub  «>erfii>lief;t  num  fid)  rar 
|le,  fo  nü^en  fie  io  ivcni;^  alc-  eine  Wvibl^eit,  Die  man  ben  loften  auf  Da<^  (^irab  ßellt.  — 
20)  m'i,>-ua«:  „CiH'er."  —  ü  I )  ö  ^KriuKoiiemc.  Ttx  rM>n  t^hnt  i>i'rfol|^(.e  fanu  fp  iiffniiT  cinc 
tvabrc  ?jreu^e  »leniefjen,  al^  ba-S  '''i)ctjenbi{ti  an  ben  Cvn'ern  (id>  erfreuen  f.inn.  —  Hü)  m  <'üir 
tu:  /i'-.'/i'  ri/v  tJ'vx'/v  ^ov.  —  itri]  il-  i,r/fj  cw  „turcb  ^'lbft;VMnad^tc  liinlMltiti^."  —  21)  „ein 
bcitigcr  5dHiU,  ber  unv>eri]dnjiliit  itl;"  f.  i.  (sh-.  —  2-))  „maitt  lan.vc  leben,"  —  2(»)  ('t-,a-n 
ri/v  r!'v,x>/"  "■«'',  «"  -apamiAn  r/,v  KupiSiav  aov  „liebc  ^cille  ;cce!c  uut  tröfte  tcin  A^er^."  — 
2")  inix^ivn  „fcr  Äummer."  —  28)  „ein  frciiiebitl  unb  i^ut-^per-,  beavihrt  fid>  in  (^kiiimdblern." 

iTiefc   ii>OrtC    itcben   im  '^h'iccb.  in  C  '■■>'.).  \'-)  :    /a/j-pä  uafjöia  k(u  n)a\y>/  t-i  iAtüaaaiv  Tüv  lipuiiä- 

7(jt'  rtiT//f  i-tuE?.//(7t:Tat  „ein  freijjebioi  unc  i3Ut  •tierj  forejt  auc^«  fiu  jjutc  'i'.^abl^vit," 


Caput    XXXL 

1.  Vio-ilia'  honestatis"  tabefaciet  carnes,  et  cosfilatus'  illiws  auferet 
somnnm.  2.  Cogitatus  praescientiae  avertit  sensum,"  et  mnrmitas 
gravis**  sobriam  facit  aiiimani.  3.  Laboravit  clives  in  congregatione 
substaiitiae,"  et  in  requiesua^^  replebitur  bonissuis.^  4.  Laboravit  pauper 
in  (liniiiiutione  victus,  et  in  fine'"  inops  fit.  5.  Qui  aiiruiu  diligit,  non 
justificabitnr:"  et  qui  insequitur  consumptionem,''  replebitnr  ex  ea. '^ 
().  MuUi  dati  sunt  in  anri  casus, '^  et  facta  est  in  speeie  ipsius^^  perditio 
illoruni.  7.  Lignum  offensionis  est  aurum  saerifieaiitiuni:"^  vae  illis,^" 
qui  sectantur  illud,  et  omnis  imprudens  deperiet'^  in  illo.  8.  Beatus 
(lives,  qui  inventue-  est  sine  niacula:  et  qui  post  auruin  non  abiit,  nee 
.speravit  in  pecunia,  et  tljesauris.  9.  Quis  est  Isic,  et  laudabinjus  eum? 
fecit  enim  niirabilüi  in  vita  sua.'"  10.  Qui  j)robatus  est**  in  illo,  et  i>er- 
fectus  est,  erit  illi  gloria  aeternar'  qui  potuit  transgredi,"  et  non  est 
transgressus:  facere  mala,  et  non  fecit:  11.  ideo''' stalnlita"'  sunt  bona 
illius  in  Domino,  et  eleemosynas  illius  enarrabit  omnis  Ecclesia 
sanctorum.-*  12.  Supra  mensani  raagnara  sedisti?  non  aperias  super 
illam  faucem  tuam  prior.'"  13.  Non  dicas  sie:  Multa  sunt,  quae  super 
illara  sunt:  14.  memento  quoniani  malus  est  ocuhisnequam.  15.  Nequius 
(».•ulo  quid  creatum  est?  ideo  ab  omni  facie"  sua  lacrymabitur;  cum 
viderit,-^  10.  ne  extendas  manuni  tuam  prior, '^  et  invidia  contaminatus 
crubescas.^  17.  Ne  comprimaris  in  convivio.'^  18.  Iiitellige  quae  sunt 
ju'oximi  tui-*'  ex  teipso:  19.  utere  quasi  homo  frugi  his,'^  quae  tibi 
a])j)onuntur:  ne.  cum  manducas  multuni,^'  odio  lial)earis.  20.  Cessa 
prior  causa  di^cipünae:  et  noli  niinius  esse,^'  ne  forte  olfendas.  21.  Et  si 
in  medio  multoruin  sedisti,  prior  illis  ne  extendas  niatunn  tuam,  nee 
])rior  poscas  bibere. ''  22.  Quam  sufficiens  est  bomini  crudito  viiium ''_ 
cxiguum,  et  in  dormiendo  non  laborabis^''  ab  illo,  et  non  .senties  dolorem."' 
23.  X'igilia,  cbolera,^*  et  tortura'"  viro  infrunito:  24.  somnus  sanitatis 
in  boinine  parco;^**  dormiet  usque  mane,^',  et  anima  illius  cum  ipso 
delectabitur.'^     25.    Et  si  coa-tus   fueris  in  edendo  multum/'^'  surge  e 


78  Tai  5Bud)  3ff«ö  giro^.  31,  1—25.  3Inm.  1—39. 

tnedio,  evome:  et  refrigerabit  te,^''  et  non  adduces^^  corpori  tuo  infirmi- 
tatem.  2ü.  Audi  nie  tili,  et  iie  spernasme:et  in  novissimo  iiiveiiies'*" 
verba  mea.  27.  In  omnibus  operibus  tuis  esto  velox,^'  et  onniis 
iniirmitas  non  occuret  tibi.  28.  Splendidum^  in  panibus  benedicent 
labia  nmltorum,''  et  testimonium  veritatis  illius  fidele.^^  29.  Xequisbimo'" 
in  paiie  niurnuirabit  civitas,  et  testimonium  nequitiae  illius  verum  est.^^ 
oO.  Diligentes  in  vino^*^  noli  provocare:  multos  enim  exterminavit  vinum. 
31.  Jgnis  i)robat  forrum  durum:'''  sie  vinum  eorda^*  snperborum  arguet 
in  ebrietate  })Otatum.  32.  Aequa  vita^^  hominibus  vinum  in  sobrietate:'' 
si  bibas  illud  moderate,  eris  sobrius.^^  33.  Quae  vita  est  ei,  qui  miiniitur 
vino?''"  34.  Quid  defraudat  vitam?'^  ]\iors.  35.  Vinum  in  jucunditatem 
crcatum  est,  et  )ion  in  ebrietatem/'  ab  initio.  30.  Exultatio  animae  et 
cordis  vinum  moderate  potatum.  37.  Sanitas^"  est  animae  et  corpori 
sobrius  peius.  38.  Vinum  multum  potatum  irritationem,  et  iram,  et 
ruinas  mnltas  facit. ^^  39.  Amaritudo  animae  vinum  multum  p.otatum.^^^ 
40.  Ebrietatis  animositas,  imprudentis  otiensio,^^  minorans  viriutem,'^''  et 
faciens  vulnera.  41.  In  convivio  viui  non  arguas  proximum:  et  non 
despicias  eüm  in  juc-uiiditate  illius:  42.  verba  improperii  non  dicas  illi: 
et  non  premas  illum  in  repetendo.^^ 

1)  3?cn  daw  :]\-:a]  wciitt  tie  rrtmttui  bd  LXX  in  foliicnbcr  2i?circ  ab:  XXXI  =  34; 
XXXII ';;5;  XXXlII»;iG,  t-tö  un^  i^o/lT-o^;  XXXT\%":J1 ;  XXXY  =  ;!2;  XXXVI. 

?>'^,  1-1 :'.  unti  Zi'<,  12-1^0  (resp.  ]()-;^,Ui.  —  2)  rr/MVTov.  Ta?  äCsuten  tcs?  3{ciu^cn  iftcin  ilSadn^n 
vc((  Sorj-^cn  un^  'ybrt  taber  am  V'cbcn.  —  S)  fttpi/iva  „icvcklidK  SXnmiiKxiüi;,"  vHMt  rem 
*lHTlMim  /zf/j'Oj  „fvaltm,  5crtbci(i-n."  —  -'i)   /jfpi/.iva  ä}fjvTrvlac  „tasj  fdilaflofo  ^2or;-(cn;"  itait 

ter    'i'uliV    „tiC    Ci^ftantcn   über  tie   .3l'fy'U't."  —  O)   äTratrT/mi  vvara-;./i6i-  „^m-tixt  2(b[af."  — 

6)  Art)  Vi/)/Vl<7-//ua  ,iapv  hyi/ii:!'!  vizvag  „unr  cinc  (itjvere  ilraiifbeit  mai(  mir  furcb  Ten  Äcblaf 
bei'citiiU  roertcn."  ')\\\<i)  ber  l^iiKv  iü  bi'r  3inn:  ras  inele  in'rccbr.eu  unf  '•?^llt^a•lfe^  UHTirct 
fcn  -cinn  ijon  '^^ott  ab;  eine  funvere  .Vlranfbeit  tnuUe  ctUM  tie  Seele  ivicfer  nucbtevn  mail>en. 
•OfaA  rcn  LXX:  Xa;?  viele  ürHidv.u  forbcrt  5d^Iaf,  itub  eine  fdnvere  Äranfbeit  UMrr  nur  Mirct) 
ten  2d^Iaf  abiiefd'uttelt.  —  7)  xp'/M»~<^^'-  —  J^)  //-inb  wenn  er  rann  rubt,  iC'  iättu\i  er  tut  an 
(einen  'sMitern."  —  iit  rm'  rpi'öT/finrijjv  uvTnv  „feine  Vurneiiüfcr."  —  10)  iv  ri,  äva-diaei,  ?.  b. 
nn'nn  er  in.H\ien  'Waniiel^  an  .Mräften;  rnben  >vi[I.  Ter  3ieid)e  un^  terjlrme  u^erfen  bier  in 
ibrer  'ülnftreniiinui  emanrer  acr^cnuber.v'ÜeUt,  um  ju  5ei.aen,  baf;  cö  auf  bic  c^oroen  niebt  antcmmr, 
um  .ili!dlid>  ^u  nnntcn,  üMtbern  auf  bcn  Se.Kn  ihmi  Cben. —  II)  „bleibt  nidu  iiercd)t."  — 
lil)  ^inipüi.'iJi'ir  „i^cvferben,  'J.^envefi<ni;(,"  f.  b.  tie  venrcölieben,  binfviüii^e» ''•niter. —  1^?)  -'/j/c- 
yi/,nir(u  „wixt  1'i.^Il  Uferten,"  Deö  i^erDerbeiie. —  14)  ck  ~-ö>iia  .\äfjnwi,i(T.ov  „^um  J^aüe  be3 
(ikires  >iH;ien." — lo)  Kord  7r/jöfw-ov  av-üv  „i>or  ibren  ^Uiiien;"  -i^.ilii.  „riu\b  reften  (fee 
f^iolrei^)  3elHMibeit."  —  1(>)  mic  h^vmaCoratv  ahrcj  „bellen,  He  ibm  (fem  '>HMfe  al?  Slbaott; 
oi^fern." —  17)  f.  i.  Csh.  —  IS)  a/Mtietat  „fätitit  fid>  barin." —  li)i  .''r//"M  airoi  „untir 
feinem  iU^lfe."  —  ilO)  t.-c  t^oK^/iiticßt/  iv  ah-üi  Kai  tff/,«(jt^//;  „rrer  nnrr  farin  iievrüft  unD 
bennibrt  j^efunren'^"  —  il)   «ni  iaru  eif  mvxf/'nv  „c?  n^erte  ibm  j)?nbm  bafür."  —  -ü)  r.i; 

iMvarii    -(ipa;ifiiai.  — 2^5)    arspcußlaeTii/   „bleibe   f?efidUM-t"  »JCr   Uufalteu.   —    5-3)  hK/?,a,a, 

,yu  i'olför>erfa:;:m(unv^."  —  Ü-j)  „i>cr  'JlUem,  wa?  es  fiebt,"  nnint  e^  aue;  -}(eit',  eö  nid>t  ]\i 
befiwen.  .C^iebcr  i^bi^rt,  nw?  (ibriftu?  in  ber  53er;nM-cbittt  !Mm1  rer  (finfalt  unr  ihmi  ber 
2dsillbanii\tdt  rei?  •3liuu-ö  faiU  Mntih.  C).  •2'2.  —  Ü(i)  oi-  'iäv  t-üi.)A^f)!.  (Jini.ae  be5ieben  ^iep 
5um  -.InMauiJiKbencen,  'Wintere  ',iim  -^la^fplsienren.  —  27)  „nnb  iiib  uidn  'Jlnlaj:,  baf;  ter  ^leiD 
fidi  ui  ^d^an^cn  mad>e;"  r  i.  ('■ir.  —  :2S)  Kaifj>/avti-}/.i,ii.uark,hri,vr/ic)  „iinb  fttHJ' nidu 
mit  einem  X'lntein  in  l>er  ^d'itiTel  Viifammen/'  b,  b.  nimm  nid>t  cber  binan?,  ei!?  bii?  ec-  tid) 
trifft.  2o  mun  audi  »vcbl  rer  ■Jluft^vua'  ber  i'uhv  acntMnmen  iverreii.  '^lllit^li,  l't^di  unt 
3feifd>I,  überfeinen  jeMvb:  „iiberlare  rieb  nietn."  — 'iij>)  b.  b.  tenfe,  raf;  bein  ^Jad'bar  aud) 
einen  »utten  'iMffirt  u'unfd't,  unf  nne  c-i  lix  jiefaüen  ibürfe,  nn-nn  fir  ber  i\\\\c  IMffen  ron  rrinem 
'iüM-i^uuiev  uberlaffen  iinirDe;  fo  übcrlaf;  aud^  t-u  ibn  jiei'ne  bem,  rer  iiaeb  rir  in  bie  3*ütTeI 
lanjU.  LXX  teijen  bei:  ««i  i~i  -arri  Tzp(i)fiüTi  tutvuov  „bei  aüem,  nnu^  Mi  tbuft,  überlege."  — 
?}0)  9''}f  —  '51 )  Kai  Uli  ikapacCj.  ui/  piai/ir/jc:  „uHb  fei  fein  Ivveffer,  taf;  .man  fidf  nid^t  perab« 
fd^cue.'' —  ri!2)  ui/  hn-'/;i:c-eiov  „fei  nidu  unerfättüdn"  —  33)  Km  t-'i  Tf,r  K<>lf',<,  "''■-"'■  »in 
i\(7()fiu,rtt  „n\\t>  er  atbmct  nid^t  fd^n^er  auf  feinem  Vaqer."  —  34)  Mrantbcit,  in  nn-htcr  tie 
(iJetdrmc  noit  Unten  unr  Cbcn  |1rcmn.H-ife  fid^  entleeren."  Tie  eigentiidu-  'i^efeutnng  tco  tH^M-tes 
yo/tpa  ift  „ra*rinne."_—  33)  „'ihimmen."  —  3(»)  ;-i  ii-rtp'cj  ucrpuo  „bei  ma^iVi  gefattigtem 
(iinoeiveit-e."  —  37j    ävic-ti  -pui  „er  ftcl;t  frü^  auf."  —  38)  iv  ikcpactv. — ^39)  äiacra 


Da«  Sud)  3c|UiS  ®imd).  äl,  '^o—rA.  vinm.  30—55.  79 

/iFfTOTwpüv  uni  tiva-zairyii  „fti'bc  auf,  |'(c^"  mitten  ^urd)  inib  ru(H\"  ??ian  ivi'if;  niitt  rcrf^t,  um? 
^anu^  i^cfaiU  finu  irtd.  raiiciunt  Isit  fic  "i'iiljv  einen  2inn,  ^er  (\an]  rem  tiontevt  cntiprictu: 
,,5rcl^''auf,  eviM-id>  liicf)  ^tn^  Mi  ivirtt  ^Ihibc  haben,  cter  fanu  vubc."  (lis  ift  ',n\Tr  inuner  ent« 
cln-cul»  für  Den  -??ienfd)cn,  wenn  er  fov'iel  if;t,  ^al";  er  fid)  erbrceben  nuif;,  in^cffen,  iXH-nn  er  unrflid) 
^elu  ot^'*i'i;^''  i^^'"  '"*''"  i'^'"  aniu^tban,  nacbi^ei^^ben  unp  fooiet  ui  lu'b  jienonunen  bat,  t}.\\]  ee  ibm 
UcbelfeitcnuiiP  U^cfcbiverben  i^ernrfad^t,  fo  ifte»?  bcffer,  er  erbredu'  fiel),  al-j  caf;  er  '^kfabr  lanfe, 
franf  ju  iverfeu.  (fin  i^reebntittel  in  fold^em  (falle  ,^n  ncbnicn,  i|t  ^aber  iiidu  nur  erlaubt, 
fcnrern  ratbfani.  —  'iOi  „^u  nnrft  a>abr  fiu^en."  —  11)  h'Ti,nY>/c  „bcr  ficb  wobl  oerftcbt  auf 
ctirae'  uub  bebarrlid)  ^arin  ift;  ^er  ^arin  ut '»lufen  »oerftcbt."  Xer  Sinn  ift:  'ocrle.u' fid»  auf 
ba?  flcif;i;ic  '}lrbeiten.  —  'i2)  „fen  (freißcbijicn."  —  'l^i)  Kai  /mprpijia  r/'/r  ua/'/Mvi/c  nhrov  -äin-i/ 
„unt  ber  Mtubm  ter  (»i3rof;nnitb  i)!  ibnt  i^niMf;."  —  Vi)  rawi/iy  „bcm  .ftariven."  —  45)  äKp/ß/jg 
„5uvcrläf;iii."  —  14»)  fi>  oin.t  ////  äri^f>.\ni>  „im  'ÄnMutrinfen  fei  fein  .^^elf."  —  '(7)  KÜiuvnr  chKi- 
/tiKti  cTouufia  er  ;-Jf/0/}  „tcv  (^-cucvofcn  VM'üft  CStfenftabI  tureb  (iintaueben"  f.  i.  in  fa-o  'iüaffcr. — 
J518)  nvrijt;  oJrof  Knpöiai;  h  /uixn  vKtp;/<!>iiv(,>r!  „fo  (vrüft)  t'cr  '^L'cin  tic  .^^er^eu  beim  Streite  tcx 
Uebermütbij^Mi."  ;3n  fer  Irunfenbeit  offenbart  ber 'Menfeb,  ivie  er  i^Miunt  ift.  — -19)  i-inov 
-  -v;  „eta\u>  bcm  l'eben  (^Meicbe-?  ober  "Jtebnliilje?."  Ter  mdf;i;^  iietntnfene  iln'in  ;vbt  l>cm 
O.'i'enfibeu  t>ie  entfvredienbc  .straft.  — oO)  „iicm  Der  S?ein  feblt;"  t'/aaGoviuvi.!  nivo>.  Wan  fann 
V.iMv  febr  iiut  leben  obnc  iCnin,  aber  naeb  Der  jicUHHMitieben  ^Jfeinnnii  ([iU  ti  ato  ein  arme? 
Veben.  —  öl)  Tiefe  ©orte  fd)cincn  wcbcr  mit  beni  i'orberjiebent'cn,  noeb  Dem  ^fadn'oKienDen 
in  Ji'üinimenbanvi  ^u  ftebcn  un&  f.  i.  c^5r.  Ter  5inn  ift:  iöäi^  befebleunii^^ber  reu  lob  mel)r, 
aU  uumäf;ii]cr  ii?einiicnuf;V  —  32)  LXX  füjict  I-nn;  iv  qK-^tG/^iü  imI  av7i-7i:oiiaTL.  — 
?$rj)  -/j/^i-rn.  tih'T)/  \h"Mi}>  aopnvoc  tvf  -päcKou/ia  „"ik-raufdutnji  i^ermebrt  beij  Jörn  bcu  J^orcn 
bi^  ynm  5(nftof;."  —  34)  laxi'v  „bic  i^raft."  —  33)  „burd)  jorberiuiijcu." 


Caput  XXXII. 

1.  Rectorom^  to  po^norunt?"  noli  extolli:  esto  in  illis  quasi  unu^  ex 
ipsis.  2.  Curam  illoriim  habe,  et  sie  conside,  et  omni  cura  tua  ex})licita 
recumbe:''  3.  ut  laeteris  propter  illos,  et  ornamentuni  gratiae^  aceipias 
coronam,  et  dignationem'^  consequaris  corrogationes.  4.  Loquere  major 
natu:*^  decet  enim  te  5.  primum  verbnm''  diligenti  scientia**,  et  non 
impedias  musicam.'-'  6.  Ubi  auditus  non  est/"^  non  effundas  serraonem, 
et  importnne  noli  extolli  in  sapientia  tua."  7.  Gemmula  carbunculi'^ 
in  ornamento  auri,  et  comparatio  musicorum  in  convivio  vini.  8.  yicut 
in  fabricatione  auri''*  signum^*  est  smaragdi,  sie  numerus'"' musicorum 
in  jucundo  et  m'ido  ato  vino. ^"^  9.  Audi  tacens/  et  pro  reverentia"' 
accedet  tibi  bona  gratia.  10.  Adolescens  loquere  in  tua  causa  vix.'* 
11.  Si  bis  intcirf  gatus  fueris,  habeat  caput  responsum  tuum.'"  12.  In 
multis^  esto  cpiasi  inseius,  et  audi  tacens"'  simul  et  quaerens.  13.  In 
medio  magnatorum  non  j^raesumas:^^  et  ubi  sunt  senes,"^  non  multum 
loquaris.  14.  Ante  grandiuem-*  praeibit"' coruscatio:  et  ante  verecun- 
diam^"^  praeibit  gratia,  et  pro  reverentia^  accedet  tibi  bona  gratia.  15.  Et 
liora  surgcndi  non  te  trices;  praecurre  autem  prior^'^  in  domum  tuam,  et 
illic  avocare,^**  et  illic  lüde,  16.  et  age  conceptiones  tuas,-''  et  non  in 
delictis^  et  verbo  su[>erbo.  17.  Et  super  bis  omnibus  bcnedicito  Dominum, 
qui  fecit  te,  et  inebriantem  te  ab  omnibus  bonis  suis.  18.  Qui  timet 
Dominum,  excipiet  doctrinam  ejus:  et  qui  vigilaverint'*'  ad  illum,  in- 
venient  i)enedictiünom.  10.  Qui  cjuaerit  legem,  replebitur  ab  ea:'''  et 
qui  insidiose  agit,'"  scandalizal)itur  in  ea."'"  20.  Qui  timent  Dominum, 
invenient  Judicium  justum,''"'  et  justitias"'^'^  quasi  lumen  accentlcnt. 
21.  Peccator  homo  vitabit  correptionem,  et  secundum  voluntatem  suam 
inveniet  comparationem.'*'  22.  Vir  consilii  non  disperdet  intelligentiam,'^"* 
alienus''^''  et  superbus  non  pertimescet  timorem: '^'  23.  etiam  postcpiam 
fccif'  cura  eo  sine  consilio,  et  suis  insectationibus^-  arguetur.     24.  Fili 


80  Tai  SuA  3cfuö  ©iroc^.  32,  1—28.  2lnm.  1—47. 

sine  consilio  nihil  facias,  et  post  factum  non  poenitebis.  25.  In  via 
ruinae  non  eas,  et  non  offendes  in  lapides:  nee  credas  te  yiae  laboriosae,*^ 
ne  ponas  aniniae^  tuae  scandalum:  26.  et  a  filiis  tuis  cave,  et  a  dome- 
sticis"  tuis  attende.  27.  In  omni  opere  tuo  crede  ex  fide  animae  tnae:^'* 
hoc  est  enim  conversatio'*'^  mandatornm.  28.  Qui  credit  Deo/^  attendit 
mandatis:  et  qui  confidit  in  illo/"  non  minorabitur. 

1)  f.  ?,1,  1.  — i^ci  LXX  bic  5(uffrin-ift:  -efu  /^ovfjtvuv.  Sei  finb  Mcr  ?cbrcn  ncflft^cn  für 
bic  SiffbmciScr  ctcr  fi)aftmab(foiüo;c,  iric  tic  2ütcn  fic  nannten.  —  2 )  „iwbax  ftc^td'^  üim  Waft^ 
mcifter  i^cnui*i."  —  ^5)  -äaai'  -?]f  xp^'^v  «^w  -oiioni;  „n?cnn  bu  aUcö  Srfovfcritcbc  i^ctban  baft.'' 
Xie  (»äftmälMfr  battcn  im  Cricntc  eine  Sinricbtnnii,  bic  c>5  nctbrncnbii]  niacbtc,  baj;  cii^en? 
einer  aflfeiefteUt  nuube,  ber  31[lee  ancrfnen  unb  jebc  llnpibnnnii  abun^hven  nuiptc.  (£r  battc 
bic  "Plii^c  anu'ii-'i'iKii,  bic  2pcifen  ror^ulciicn,  für  9}iäf;iiifiit  nub  iüniicu^^enbcit  \\\  fcri^en,  bic 
63cfVM-a*c  5n  «beräMcI'cn,  bic  'iPiufif  \\\  rci^ieren,  bic  3nt  ber  i^ecntiiuuui  \\\  beftinnnen  u.  f.  f. 
4)  t'iKiauiar  x<'v'^'  „bc?  c^utcn  '^cncbnien?  bvilber."  —  5]  „unt' ^af!  bu  bic  "iJlnerfennnn^  ber 
(yafti?cfeUfd)aft  crKuuicft;''  f.  i.  (^^)r.  —  (»)  Ter  2(elteftc  bat  bae  JlJedit,  baö  erfte  29ort  ju 
f^>rcci^cn.  —  7)  f.  i.  f'>'ir.  —  S)  cv  äsprüi  t-iariiLiy  „mit  i^cnaucr  öinfiein."  C£r  fcU  fein  Iccreä 
(»cfd'Wa^  fübren,  fLMl^ern  ctn.\ie  ^dieiienniblte«  »jcrbrincien,  bas;  allen  ^n^i-^i'ci".  befonberei  bcn 
jüniicren'  \\\x  i^clebnn^  iint«  ^ur  Unterbaltunii  biene.  —  9)  inwaiKÜ.  (£e  foll  ivabrenb  ber 
IJDhifif,  »äbrenb  ^cö  (skM'aiUKi^,  ni*t  laut  i^ereret  werben.  —  lOi  o-or  äKp6afja  „wo  co  etix\ii?  '^\i 
Icnw  tiibt,"  b.  b.  irp  (>H'[au;^,  5)^ifif  subbrt  l^ir^.  2(urf)  bic  i'ufe;.,  cbivcbl  |lc  bae  r^H\i^cntbeit 
ju  fairen  fd^cint,  muf;  in  biefem  Sinne  erflärt  n^erbcn.  „5i>o  man  (nn'j^cn  ^Oiufif  i  nidit  beeren 
fann  (.auf  's^efprvid^e),  ba  re^e  ni*t." — 11)  /n]  ao0iZnv. —  12)  ar^na-/:^  üv\ipuK«c  i-)  Kuafnj 
xpvaü  ai-^Kpiua  iinvaihüv  iv  ai'ii-naiui  oh-ov  „UM^  cin  (Sicinct  »cn  JKubin  in  iioltcncr  f^affun.'^,  baö 
ift  ein  5)fiiftfcbpr  beim  aL^eineiaftmablc;"  cf.  II.  Heg.  1'.),  ;;.j;  Eecle.  2,  8;  Is.  5,  12. — 
13)  iv  KnrciaKEincfjcLTi  xp^'f^'?  „in  (yplbiicfd'meibc,  ober  in  ßjolbfaiiun.q." — l-S)  aopa-jig 
„leiciicl,"  ireld^cö  bic  rrientafen  immer  im  j)iinsie  fifbren. —  lö)  //f/or  „ba>o  Viel»  ober  baö 
taftniapiiic  Spiel."  —  1<>)  >"o'  i/i^ei  oUci.  — 17)  „burd)  fcjac  (fbrcrbietii^feit  pter  i^efd>cifcnbeit." 
18)  ei  xp'''"'  0'"^'  „tt^cnn  bu  rebcn  muf!t." —  lf>)  Kfoa'/aio)ßov  /oyjv  „fur-i"(cfaf;te  jKebc,"  .«c. 
loquere,  /ä'/i/aoi:  —  20)  tr  !)'/rjoic  -rrii/jä  „mit  il*3eniiiem  i'ielce,"  .sc.  '/än.aov.  —  21)  y'nov 
6jf  ytvüdKuv  Kai  äfja  aiu-üv  „fei  ivic  cincr,  ter  (£infid}t  bat  unb  benncd)  jut^lcid^  ftillfdnrciiit."  — 
22)  i'ii  nianinv  „baltc  bid)  ibnen  nidu  i^leidv"  —  2f5)  hipdv'/h^arToq.  —  24)  T^pu  ,-ipov-i/i 
„'.HM'  bem  Xonncr."  —  2-5)   /.öracr-f/ce^ '„eilet."  —  2<>)    -pit  aiGxwrypov  „'oox '!>cm '^e]d)n' 

benen."  —  27)    ÖTTÖrprxr  —  2S)    khI   p?)   paiiiun    „unb  5i.\iU're  nidU."  —  2i>)   ra  h-iinii/pa-ä 

cor.  b.  b.  tbuc,  UMJi  bir  eben  einfallt.  —  ?iO  i  sai  //i)  ä/Mprtjc'AC-jij  /-fp/z^rirw.  ??ad^  ber  'ü^Jabl^' 
jeit,  befcnbere  n^enn  man  fieb  mit  indem  ©eine  vTiütlid^  eietban,  ift  man  eiar  iieneiiU,  ein  uber^ 
mütbia  äluM-t  ',u  fpredn-n.  —  rjl)  o'i  upxipiZovrtc  „bte'früb  eramcben  (o^cr"früb"auffteben)." 
IVit  biefem  i^crfc  bciiinnen  nncber  Vebren  un^  ^prüd^e  *:erfd^ietcner  5lrt.  —  32)  „wirb  feine 
Sättiiinuii  baran  nn^cn."  —  33)  ö  vTroh-p/vu/temg  „tcr  i?cud^ler."  —  34)  „bem  wirb  er  5um 
f^aüe  bleuen. "  —  3-5 )  h/","«  „Urtbeil,  ©cridu,"  b.  b.  waei  red^t  ift.  —  3<>)  i^ni  öiKauopara  „bic 
Vebrcn  ber  (yered>tij(feit."  Taö  l'eben  ree  (s5ctteefüvdui3en  ift  Wie  etnc  l'eudUe  ber  (s3crcduiiifeit. 
37)  ah.Kpnia  „^ufammeufci^uun."  iSr  macbt  ficb  au-?  5lüem,  wa^  er  ficbt,  bint,  prüft",  baö 
epnu^cfitum  cineö  Urtbeil?,  fcffen  cijtcntlidie  (shninblaiu^  nur  ber  eiiiene  ©illc  ift,  b.  b.  er 
kjit  3lllte  ^u  feinem  l>ortbeile  aue;  unt  ma*t  feine  ^.^efeblüffc  nur  na«b  Pcm  ('»H'lnfte  bco  eioicnen 
3i?iUen«.  —  3S)  o/  ///}  -o-puh,  (hmw/po.  „v^ernadiläffiiit  nicbt  Pen  (i:?ute«)  i^n-banfcn."  — 
39.1  <V/>i>rptoc  „tcr  Unorffutliebe."  —  10,1  furduet  fiibft  ba-?  ntdit,  "wa? ',u  für*ten  i|t. — 
II;  ein  ab.^eriffener  i-er-^,  ber  frim^er  in  3ufammenban>i  ju  brinaeu  iit.  'VUw  tamx  aüenfall» 
?en  2inn  uiitfrltelltn:  "Jlud)  nad^^em  er  obne  Ueberle>^ujia  iiebanf"elt  bat,  fäbrterboit  fort,  fid) 
ni*t  ]v  fuidMen."  —  42)  „er  wirf  burdi  feine  eic(enen  ^^(nf^Uiiie  ^^eftraft;"  f.  i.  (^3r. — 
53)  n-pooMTT^ft  „wp  mau  fidi  nid^t  anftefu,"  felbft  eiiicm  folcben  Srn-i^c  fcllft  bu  nid)t  fiirebtlp» 
trauen.—  44)  -.(r-fvt  rij  fvxii  cor  „glaube  beiuer  in-rnunft,"  beinem\)3canffcu.  —  4aj  ri,(;j,cic 
„.^raltuni?,  i^cübac^taiiä"  ber  (iJebcte.  —  46)  v^pu.  —  47)  Kvpiu. 


Caput  XXXIIL 

1.  Timenti'  Dominum  non  occurrent  mala,  sed  in  tentatione  Deus 
iHum  conservabit,^  et  liberabit  a  malis.^  2.  Sapiens  non  odit  mandata 
et  justitias,-*  et  non  illidetur*  cjuasi  in  procella  navis.     3.  Homo  sensatus 


JJiiö  53uc^  3ffu^  Sirac^.  33,  1—6.  3Inm.  1—9.  SI 

credit  Icf^-i  Dui,  et  lex  illT  fulelis."  4.  (^li  iiiterrogationeni  maiiifestnr. 
parabit  verbuni,''  et  sie  deprecaliis  exaudietiir,"  et  couirervabif  dis- 
ciplinam,  et  tunc  resjioiulebit.  5.  Praetoidia  lii tili  quasi"  rotacani:(t 
qiiayi  axis  versatilis  cogitatus  illiiis.  0.  Equiis  eniiss-aris,''  sie  et  amiciis 
subsannator,  snb  oiiiiii  supra^edente  hiiinit.  7.  Quare  dies  diem  snperat, 
et  iterum  lux  lucem,  et  aiuius  annuni  a  sole?'"  8.  A  Doiniiii  scitiitia 
separat!  sunt,  facto  sole,  et  jiraecejitum  custodicute.^  0.  Et  imniutavit 
tempora,  et  dies  festos  ipsoruin,  et  in  illis  dies  fcstos  celebraveru)it  ad 
liorani.-  10.  Ex  ij)sis  exaltavit  et  niafrnificavit"  Deus,  et  vx  ipsis  posult 
in  numerum  dierum.'^  Et  onines  liomines  de  solo,  et  ex  terra,  undi; 
creatus  est  Adam.'"  11.  In  multitudine  disciplinae'^  Dominus  scparavit 
eos,  et  irnmutavit  vias  eorum.  12.  Ex  ipsis  benedixit,  etexallavit:  et 
ex  ipsis  sanctificavit,  et  ad  se  applicavit: ''  et  ex  ipsis  maltdixit.  et 
humiliavit,  et  convertit  illos  a  separatioiie  ipsoium.'"  13.  (^uasi  lutuni 
figuli  in  manu  ipsius,  plasmare  illud  et  disponere."  14.  Omnes  viaeejus;  '^" 
sie  liomo  in  manu  illius,  qiii  se  fecit,  et  reddet  illi  secundum  Judicium 
suum.  lö.  Contra  malum  bonum  est,  et  contra  mortem  vita:  sie  et 
contra  virum  justum  peccator.  Et  sie  intucre  in  omnia  opera  Altissimi. 
Duo  et  duo,'"^  et  unum  contra  unnum.  IG.  Et  ego  novissimus  evigilavi.''-' 
et  quasi  qui  colligit  acinos'"  post  vindemiatores.  17.  In  benedictione 
Dei  et  ipse  s})cravi :-' et  quasi  qui  vindemiat,  replevi  torcular.  18.  Ke- 
spicite  quoniam  non  mihi  soli  laboravi,  sed  omnibus  exquirentibus 
disciplinam.  19.  Audite  me  magnates,  et  omnes  populi,  et  rectores 
Ecclesiae  auribus  percipite.  20.  Eilio  et  mulieri,  fratri  et  amico  non  des 
potestatem  super  te  in  vitatua:  et  non  dederis  alii  possessionem  tuam : 
ne  forte  poeniteat  te,  et  depreceris  pro  illis. ^  21.  Dum  adliuc  supcres 
et  aspiras,  non  immutabit  te  omnis  caro.-''^  22.  Melius  est  enim  ut  iilii 
tui  te  rogent,  quam  te  respicere  in  manus  iiliorum  tuorum.  23.  lu 
omnibus  operibus  tuis  praecellens  esto.  24.  Xe  dederis  maculam  in 
gloria  tua.  In  die  consummationis  dierum  vitae  tuae,  et  in  tempore 
exitus  tui  distribue  hereditatem  tuam.  25.  Cibaria,-^  et  virga,  et  onus 
asino:  panis,  et  disciplina,  et  opus  servo.  26.  Operatur  in  disciplina,"' 
et  quaerit  requiescere:  -''  laxa  manus  illi,  et  quaerit  libeitatem :  27.  Jugum 
et  lorum  curvant  collum  durum,  et  servum  inclinant  operationes  assiduae.  - 
28.  Servo  malevolo  tortura  et  compedes,  mitte  illum  in  operationem,  ne 
vacet:  29.  multam  enim  malitiam  docuit  otiositas.  30.  In  opera  con- 
stitue  cum:  sie  enim  condecet  illum.  Quod  si  non  obaudierit,  ciirva 
illum  compedil)US,  et  non  amplifices"'  super  omnem  carnem:  verum  sine 
judicio  nihil  facias  grave.^  31.  Si  est  tibi  sei'vus  hdelis,-''  sit  tibi  quasi 
anima  tua  :^-'  quasi  fratrem**sic  eum  tracta;  quoniam  in  sanguine  anirnae'^ 
comparasti  illum.  32.  Si  laeseris''^  eum  injuste,  in  fugam  convertetnr: 
33.  et  si  extollens  discesserit:  quem  quaeras,  et  in  qua  via  quaeras  illum, 
nescis. 

1)  f.  ;-]l,  1.  —  2)  f.  i.  fflr.  —  3)  rfiijor.  —  41)  ö  <5.'  v-nKpivofJtroc  h  oirü  „trcr  cibcx  ^cu'(f  fit 
bamit,  ij^  nnc  b>ic>  2dnff  im  Sturm,"  b.  l\  er  ftLM';t  viit,  gcln  ^ii  fshunfc.  — -j)  ^ia*  LXX 
belieben  fid)  tic  JÜHM-tc  amt  (ncrbcr,  ivemit  Mc  iUiIvi.  tcii  näriM'tcu  ^at?  bciKiint:  <:.r  ii.(jr>,i,r. 
(hKuiojv  „Wie  bor  'üliu^fprud^  Mir*  bcii  :){id^tütmucf,"  f.  b.  er  re\c\t  bem  Wcfel?c  |>  itnbctiniit,  wie 
bem  Sntfd^cibc  be?  JpohMivrieftev?  bureb  llrim  imf  Sfnimmim  Exod.  2S,  ;!0;  Num.  i^T,  -1-  — 
6)  troi/iaaov  /.6}nv  „bereite  bid)  ba^it  ocr,"  wenn  bu  etwii>5  fai^lL  —  7)  aal  <>iruc  iv^i.rai^j.o/ 
„unb  (p  wirb  man  bir  (i>kbcx  geben."  —  8)  crnhicaf  -««"f/ar  hui  ä-nsfu^i/Ti  „erwirb  bir  (£in|i*t 
«nb  antworte  bann."  —  9)  "(---<(•  t'ic  ö^Y'i"''  /-ci"  TK»'b  in  ber  iMunft/'  ba«?  im  5lnMirf  btr 
©tute  [cincö  JKeiterö  nicf)t  achtet,  fonbcrn  wicbert,  auefdjläcjt,  unb  fid;  unc5e|'d)lad)t  escberbet.  — 


83  35aä  Su(^  3efu3  ©irac^.  33,  7—32.  2(nm.  10—32. 

10)  Knl  Traf  rf.ür  //uf:pac  hiavrov  äf  7jl!ov  „c3  cr()ä(t  hoä})  icbcr  Zao,  bct^  3afirce!  fein  ?tc{)t  i?pn 
bcr  Sonne."  Ter  iVerfaiTcr  ftcflt  bicfe  gracjc  unb  i^tbt  bic  '^Introort,  eö  fei  nid)t  5i?iüe  bc?  .pcrrn, 
baf;  Mci  a(cirf)  fei  auf  l£r?en.  —  18)  ''/y^aas  „beiliijte/'  wie  5ß.  12.  —  12)  „unter  Me  iiemctnen 
jjij^e/'  — 'i^i)  Kui  'm  },vf  iKTiaöij  'Arfd,u.  —  11)  iv  Ti/j'/ifei  e-iari/inir  ,,nadi  ber  *vü(Ic  Ter  (£tn» 
lfd,t."'  _  1.5)  KOI.  Trpöc  aiirijv  t/yyian'  „uub  jpii  fie  näfun"  fid)"  —  buvd)  bcu  böbercn  ricuft,  ben 
rr  ilMtcn  anvertraute,  ober  burd)  iircjjern  (sinaDcn,  bie  er  i()nen  yerlieli.  —  1(»)  „er  hiMte  um- 
p,cän^ert  weaen  ihrer  JrennuniV."  9J?an  faun  Mer  an  bie  iH'rfdi(tnnncrunt(  ber  ^chn  irtammc 
bcnfen  uad)  if>rer  2rennun;i  iUMi  ^uba.  'tv^^s  unb  ^)teifct)I  überfeinen:  „er  bat  fie  beraubt  ibrer 
5(b;irenui"!V'  unD  '.nn-ftebcn  He  iUHfer  barunter,  weld^e  au»  ibrcm  ^anbe  vertrieben  unirtien,  um 

^??rael  '^UVi  JU  madU'n;   cf.  Ilom.  8,  29.      ku)  äviarpeTlm'  avrohr  n-rru  CTrtfffwf  nhTÖ)i>  „er  IHTtricb 

fie  auö  ibrem  2il3e."  —  IT)  n-nra  -t/v  thänKiav  nvTov  „nad)  feinem  2üob[iu'fa((en."  — 
18)  (Vi'o  cro.  Ter  (S3ei^enfaer,  ber  fen^obl  in  ber  v^biififcben  aU  mora(ifd)en  ®elt  ({ctrojfen  nnrb, 
ma*t  ben  Sboren  irre  "im  (s3iaubcn  an  Wott,  ben  JBeifen  aber  brftatijU  er  nod)  mebr  barin,  n>eii 
er  fiebt,  ta\;  uniiead}tet  bicfec;  (^3el^cnfat3eei  bennoi-b  bic  fd)5nfie  iöarmonie  beftebt,  unb  ane 
5[uauftinu{^  fajit,  alieo  (Nk\ienfvil3(idH'  nur  ;ul  i>leiiitudiiieni  et  dueorem  seu  nrnatum  unive'-si 
bient.  3elbft"bie  .^iUle  nuif;  ',u  biefer  •V'^arnuMiie  beitra;U'n.  ^br  iietUMnibcr  i^län^t  ber  .^immel 
befto  berrlid)cr.  —  19)  Xcr  i^crfaffer  fpricbt  bier  vhm:  |ut  un^  ]\\\\x  in  aüer  Temutb,  wie  eg 
einem  ''?}^1nnc  cii^en  ift,  ber  i^om  (sjcifte  (^3ottei?  (getrieben  ift.  LXX  fet3en  bei:  Kai  KareKh/pm-o- 
/n/aa  (i'i'vcwc  Kaüljr  n-'  npx'i'i  „"iib  idi  ererbte  fie  Oie  5.''^'nfd)en)  niie  !>cn  5(nfanii."  Stilein  im 
Jufammenbaite  mit  bcm  ^loliU'UDen  bebeutet  es  wobt  nidite;  "Jlnberc^i,  a(>3:  xA)  trat  in  ibr  (£rbe 
(f.  b.  in  baö  t£rbe  ibrer  (£in|ubtcn  unr  böberen  (£r(cud)tuniien)  ein,  wie  fie  felbe  i>on  C'infang 
ber  battcn.  Tie  iUiliv  brinjit  biefen  '^eifa!3  erfl  35,  13.  —  20)  (fr  nennt  ba«  i^olf  eine  "^^ad^» 
lefe,  bic  nur  ba^  unnii^ft  i^ebeutenbc  entbalt;  aüein  biefe  OJad^lefe  ift  inelmebr  einer  reichen 
(irnte  ^u  yeri)(cid>en,  in  wcldicr  bie  aüUc  bee  iuHt(id)en  ®ciicn><  c(cfunbcn  wirb.  —  23 )  t^t^uaa 
,,i*  fam  oor'an,"  obwobl  ein  -?fa*lcfer.  3i»  '^^>".  c.  30,  17  u.  f.  w.  —  22)  „unb  baf?  bunic^t 
irieber  bitten  müffeft  um  \><i?>,  iXM?  PU  bin.ae;iebcn."  —  23)  fj-v  ak7M^)g  aeavruv  -nay  aaoKi  „lap 
bid^  von  feinem  'Kenfcben  au?  beiner  Stetlunii  rüden."  —  2-4)  3«!  'yried).  bic  3(uffd)rift:  nepl 

(l'or/f.)!'.  —  2'>)     !:i>}(i(y(U   M'  TrnitM   „(üf?  bCU  .'ilucdU  arbeiten."  —  26)    /.«'  thpl/aeig  cn'äTravatv.  — 

27)  tbue  aber  bei  feinem  jusiel  in  ber  i^ebürbunjv  ^mxü  taujU  nir.acnbo.  —  28)  f.  i.  ß3r., 
muf;  aber  notbivenbi;!  ba^t  flebadu  n^crben.  —  20)  '^o-u  <>  ah.  unb  ant  (£ubc  bes  i5crfeö:  hn 
f>  /}  ^iivx'i  ofiv,  i~ivei/cfi^  a'vTor  ,,bu  bcbarfft  fciucr,  lüie  beine»?  Vebcn?."  —  30)  i->r  (reav-6v.  — 
31)  b.  b.  bureb  blutiiicn  Äampf_im  .Hriciic  ober  burd)  *>iele  ^iX'übc  unb  Sinftreni^unn,  nH>^urd) 
bu"  r-^  fb  weit  i^ebraebt  baft,  einen  ^flaoen  erfaufen  5U  fönnen.  —  32)  2>.  32  u.  33  bäben  LXX 

fur^:     l-iii'    lidKunnr    a'vriiv    k'u    ii-apar   ÜTiiApä.    h'    ttoUi  Ij()ü  i,r;T?iC!£ir   ahröv;   „n^CUU  bU  ibu  Übcl 

bcb.mbelil  unb  er  auf  unb  ba'oon  lauft,  wo  iinüft  bu  i^n  fud)cn?" 


•       Caput  XXXIV. 

1.  Vaiia'  spes,  et  ineiidacium-  viro  insensato:  et  somnia  extollunt^ 
iinprudons.  2.  Quasi  qui  apprehendit  umbram,  et  persequitur  veiitum: 
sie  et  qui  attendit  ad  visa  mendacia;'*  3.  hoc  secundum  lioc  visio 
somniorum:^  ante  faciem  hominis  similitudo  hominis.  4.  Ab  immundo 
(juid  mundabitur?  et  a  mondaee  quid  verum  dicetur?  5.  Divinatio 
(M-roris,"  et  auguria  mendaeia/  et  somnia  malefaeientium,^  vanitas  est. 
(!.  Et  sic'ut  parturientis,  cor  tuum**  phantasias  patitur;  nisi  ab  Altissimo 
fuerit  emissa  viiütatio,'-'  ne  dederis  in  illis  cor  tuum:  7.  multos  enim 
errare  fecerunt  somnia,  et  exciderunt'"  sperantes  in  illis.  8.  Sine  men- 
dacio"  consummabitur'^  verbum  legis,  et  sapientia  in  ore  fidelis  com- 
l)lanabitur.''  9.  Qui  non  est  tontatus,  quid  seit?  Vir  in  multis  expertus, 
coo-itabit'MnuIta:  et  qui  multa  didicit,  enarrabit  intellectum.  10.  Qui 
non  est  expertus,  pauca  recoo-noseit:'''  qui  autem  in  multis  faetus  est, '^ 
nmltiplicat  malitiam.  11.  Qui"  tentatus  non  est,  qualia  seit?  qui  im- 
])lanatus  est,  abundabit  nequitia.^'  12.  Multa  vidi  errando,  et  plurimas 
verborum  consuetudines.^^  13.  Aliqtioties  nsque  ad  mortem  periclitatus 
suin  horum  causa,''  et  liberatus  sum  gratia  Dei.**  14.  Spiritus  timentium 
Deum  quaeritur,''-*  et  in  respectu*'  illius  benedicetur.     15.    Spes  enim 


Daö  SBuc^  3cfu^  ©irac^.  34,  1—80.  STnm.  1—31.  83 

illorum  in  salvantem  illos,  et  oculi  Dei**  in  diligentes  se.  Iß.  Qui  timet 
Dominum  nihil  trepidabit,  et  non  pavebit:  quoniam  ipse  est  spes  ejus. 
17.  Timentis  Dominum  beata  est  anima  ejus.  18.  Ad  quem  respicit,  et 
quis  est  fortitudo  ejus?  19.  Oculi  Domini  super  timentes-*"  eum,  proteetor 
potentiae,  firmamentum  virtutis,  tegimen  ardoris,  et  umbraculum  meri- 
diani,"'  20.  deprecatio  ottensionis,"  et  adjutorium  casus, ^  exaltans 
auimam,  et  illuminans  oculos,  dans  sanitatem,  et  vitam  et  benedictionem. 
21.  Immolantis  ex  iniquo  oblatio  est  maculata,"^  et  non  sunt  beneplacitae 
subsannationes  injustorum.  22.  Dominus^  sölus  sustinentibus  se  in  via 
veritatis  et  justitiae.*^  23.  Dona  iniquorum-^  non  probat  Altissiraus,  nee 
respicit  in  oblationes  iniquorum:  nee  in  multitudine  sacrificiorum  eorum 
propitiabitur  peccatis.  24.  Qui  oflert  sacrificium  ex  substantiapauperum, 
quasi*  qui  victimat  filium  in  conspöctu  patris  sui.  25.  Panis  egentium 
vita  pauperum  est:  qui  defraudat  illum,  liomo  sanguinis  est.  26.  Qui 
aufert  in  sudore-*^  panem,-"  quasi  qui^  occidit  proximum  suum.  27.  Qui 
effundit  sanguinem,^   et   qui  fraudem   facit  mercenario,  fratres  sunt. 

28.  Unus  aedificans,  et  unus  dpstruens:  quid  prodest  illis  nisi  labor?^ 

29.  Unus   orans,    et   unus   maledieens:    cujus   vocem   exaudiet   Deus? 

30.  Qui  baptizatur  a  mortuo,^'^  et  iterum  tangit  eum,  quid  prolicit  lavatio 
illius?^'  31.  Sic  liomo  qui  jejunal  in  peccatis  suis:  etiterum  eadem  faciens, 
quid  proficit  humiliando  se?  orationem  illius  quis  exaudiet? 

1 )   f.  31,  1.  —  2)   KEvai  fÄT/fJpf  Kai  fevöe'ic.  —  3)   ava-ripovaiv  „tfflÜiKln,"  lliai^cn  if'r  -^^Crj 

viu ff c{)ii'f den  *>on  a'Jcrlci  füjjcn  ^cffnunoicn.  —  4)  ho-vioiQ  „auf  ivvtumc."  —  3)  Ter  3(u-ö' 
^vUlf  „Mcfj  iiciicn  tief;,"  tovto  Ka-ä  -ovrov.  bctcutct  „■■J^iit'  <\i<iin  3Birf(id)fcit."  Senn  man  in 
ten  vZpieoiel  utviut,  Imt  man  5n.'ct  IMltcr,  ba?  Urlnlb  uiif  fa-S 'Slbt-üt';  e?  crfdicint  ein  „tic^ 
c?eij|cn  tic|."  vio  x]t  ü-  im  Jvanmc,  —  ö)  /lavrsiai  „t*ie  Si^abrfaiinniU'"-"  —  7)  Kai  oiuna/joi 
].t\i  i^ociclteutercicu"  Lev.  19,  26;  20.  ß;  Deut.  18,9-12.-8)  f.  i.  (^3r.  —  9)  for  «7) 
('nroo-a'/jj  h'  t77i(7i<n-?i  „wciux  fic  nicbt  v*pm  5(fleriH^dM'ten  mittclei  einer  J^eimfuebuncj  (uroerläfiliien 
Cjftnbavunii)  ciefentct  finb."  Jväume,  ihmi  'ijott  o,ewni:et,  waren  ber  tes?  Cuifob,  Gen.  28.,  fc? 
*3>barao  Gen.  41.,  bc»  ^Jahi^oboncfer  Dan.  2..'t'e3  3ofetb  Mntth.  1,  20,  ber  ülnnfcn  2.  12, 
bc^  'iV'auIno  Act.  18.  9.  2?ci  allen  biefen  Irdumcu  war  5Uj^tcid)  ein  inner(i*e?  i!id>t  ber 
ßrfenntnif;,  wobunt  ber  ?3icnfd^  über  bcn  lirfprun.q  beö  Jraumee  au^  (i)int  über  allen  J^i-'i^'fi'l 
crboben  nnirbe.  —  10)  b.  h.  tle  fanbcn  fiui  betnnunx.  —  11)  b.  b.  ebne  eine  trü.^nifAe  i'er-- 
mittdiuf,.  —  12l  „ijebt  in  Grfüüuniv"  —  J;5)  nrouart  Tnarü  re/nioaiq  „wirb  ypüfommen 
(crf(ärt)  bur*  ben  iilaubwürbis^M:  tOJiinb,"  b.  b.  bureö  bcn,  wcUten  (iiott  wunbcrbar  alo  jiilaub- 
würbiij  be5cid^net  bat.  —  i4)  h;vu  „er  weit}."  —  \6)  ohh  „crwei^."  —  Iß)  ö (5t  -f-Ämv/M/rof 
,,ber  vnel  umber  iiefommcn  ift."  —  IT)  /.•«< -/.f/ora  rüp /ojfjv /zov  o-rwff/f //or  „unb  mcbr  ncci), 
alo  i*  favie,  wei'^  \i\"  —  18)  fo(;U  im  (^3rieit.  eril  nae^  liberatus  sum.  —  19)  ^i/ce-rai  „wirb 
leben."  SiUioü  übcrfetjt  bier  bie  i>u(;i.  „wirb  bcfd)üt3t."  —  20)  hya-üvTaq.  —  21)  ü-tt  ueaim- 
fipiac  „iKsKn  bie  ü^Jittagc-binc."  —  22)  ov/.ntdj  aT^u-pm^Kuuuaro^  „eine  .&ut  iM?r  bem  5Inilcpe." 
2'i)  „eine  .^iilfe  liegen  bcn  3 tnrj."  —  24)  7Tpog(pn()a  fie/tuio/utvr/  „ein  J^obnopfer,  ein  2pptt* 
Opfer."  —  25 1  'i''«  ekhKei  6  viiiiaTog  kv  -pn^oopa'iQ  äaeßijv.  —  2(>)  be',iebt  ficb  auf  panem  unb 
fcß  eii^ent(i*  sudoris  bei^^en;  f.  i.  rs5r.  —  2")  avuSlumv  „Unterbau,  i)Kibrun;i,"  weld)e 33ebeU' 
tuni»,  biefe-j  i^ricÄ.  ©ort  fonft  nir.^cnb-3  bat.  —  28)  ««<  ^kx^uv  ahm  ö  a-oarepfjv  iua<^(>v  fiiG^iov 
„eiti  :i3lut!M'riveb'er  ift  ber,  weiter  be?  la^^li^bner-?  ?cbn  ',urüefba(t;"  7.  22;  Deut.  24.  14.  — 

29)  ri  i,oE/iinav  ~?.siov  i/  koitovi;;  „n\x^  b.iben  fie  ba!M>n  al?  yiaj^eV"  ©eld>"  ein  ii^eb^ erwartet 
bemnaA  jene  3Jeid^en  unb  'i))?adniiKn,  bereu  "Jfvbeit  fein  auberces  ^id  bat,  alö  bic  Jvrudu  ber 
Slrbeiten  3lnberer  ^u  ^erftprcn!  i\  ;',o  fteüt  für  fie  nidn-j  'ijlnbereij  in  :?(ni?miu  al-5  ben  glud^  — 

30)  „ber  fieb  wafd)t  (unb  reinigt]  we^cn  i^erübvun^  eine?  Xobten"  Num.  19,  11-19,  — 

31)  II.  Petr.  2,  21. 


2  e  c^  n  c  r :  ^.  Schrift.  St.  3:.  III, 


8i  Va^  ©UC&  Oefuö  ©trac^.  35,  1—24.  2Inm.  1—18. 

Caput  XXXV. 

1.  Qui'  conservat  legem,  multiplicat  oblationem.  2.  Sacrificinm 
salutare  est  attendere  mandatis,  et  discedere  ab  omni  iniqnitate.^  3.  Et' 
propitiationcm  litaresacrificii  super  injustitias,  et  deprecatio  pro  peccatis, 
recedere  ab  injustitia.^  4.  Retribuet  gratiam*  qui  ofFert  similaginera: 
et  qui  facit  misericordiam,  offert  sacrificium.^  5.  Beneplacitum  est 
Domino  recedere  ab  iniquitate:  et  deprecatio  pro  peccatis"  recedere  ab 
injustitia.  6.  Non  apparebis  ante  conspectum  Domini  vacuus.  7.  Haec 
enim  omnia  ))ropter  mandatum^  Dei  fiunt.^  8.  Oblatio  justi  impinguat 
altare,  et  odor  suavitatis  est  in  conspectu  Altissimi.  9.  Sacrificinm  justi 
acceptum  est,  et  memoriam  ejus  non  obliviscetur  Dominus.  10.  Bono 
animo- gloriam  redde  Deo:  et  non  minuas  primitias  manuum  tuarum. 
11.  In  omni  dato  hilarem  fac  vultum  tuum,  et  in  exultatione  sanctifica 
decimas  tuas.  12.  Da  Altissimo  secundum  datum  ejus,  et  in  bono  oculo 
ad  inventionem  facito  manuum  tuarum:^  13.  quoniam  Dominus  re- 
tribuens  est  et  septies  tantum^"  reddet  tibi.  14.  Noli  offerre  munera 
prava,"  non  enim  suscipiet  illa.  15.  Et  noli  inspicere  sacrificium 
injustum,'- cpioniam  Dominus  judex  est,  et  non  est  apud  illura  gloria 
peisonae. '^  1(3.  Non  accipiet  Dominus  personam  in  pauperem,'*  et 
deprecationem  laesi  exaudiet.  17.  Non  despiciet  preces  pupilli:  nee 
viduam,  si  effundat  loquelara  gemitus."  18.  Nonne  lacrymae  viduae 
ad  maxillam  descendunt,  et  exclamatio  ejus  super  deducentem  eas? 
19.  A  maxilla'  enim  ascendunt  usque  ad  caelum,  et  Dominus  exauditor 
non  delectabitur  in  illis."  20.  Qui  adorat  Deum'^  in  oblectatione, 
suscipietur,  et  deprecatio  illius  usque  ad  nubes  propinquabit.  21.  Oratio 
humiliantis  se,  nubes  penetrabit:  et  donec  propinquet  non  consolabitur: 
et  non  discedet  donec  Altissimus  aspiciat.  22.  Et  Dominus  non  elon- 
gabit,'"  sed  judicabit  justos,  et  faciet  Judicium:  et  Fortissimus  non  habebit 
in  illis  patientiam,  ut  contribulet'''  dorsura  ipsorum:  23.  et  Gentibus 
reddet  vindictam  donec  tollat  plenitudinem  superborum:  et  sceptra  ini- 
quorum  contribulet,  24.  donec  reddat  hominibus  secundum  actus  suos, 
et  secundum  opera  Adae,  et  secundum  praesumptionem  illius,'^  25.  donec 
judicet  Judicium  plebis  suae,  et  oblectabit  justos  misericordia  sua. 
26.  Speciosa  misericordia  Dei,  in  tempore  tribulationis,  quasi  nubes 
pluviae  in  tempore  siccitatis. 

l)  f.  31,  1.  — 2)  f.  i.  f^3r,  —  3)  Subjcft  biefc^  Svi&c?  ift  recedere  ab  iniquitate,  Jrcju 
est  ^u  fuwdcrcn  i]!;  f.  i.  rsh'.  —  4)   nvm-in'iiroir  x"!'"' '!Tf)oc(ptpuv  (TFfiuW/.iv  „Tant  cx\i<xtM, 

tVCr  WcM  opfert."  —  O)    ^yraia^u)'  nirtvnjg  „brtlUlt  cill  l'obopfcv."  —  6)   t^U-aaiiöi;.  —  7)    2(üe 

bicfc  guten  JBcvfc  ftnb  ja  lud^tij  5(nbcrc>?,  al?  (frfüüuuii  bc?  dicfctyji  (^3pttc6.  —  8)  ev  äya-&c^ 
öoy'tn'/./iü  „in  siiucr  3(btlcbt."  —  9)  Kai^n-pt-ua  xeipk  „wai"  tk  .tranb'vcrniaii,"  b.  b.  nadi  ^cincm 
a^ermciicn.  (£?  i|t  bcrfctbc  ^(uiJtTuct  nnc  Lev.  14,  21.  l'ott  itnb  9(cif*l  ü'berfctjcn :  „nad)  bcm 
Erwerb  bcincr  .(pänbc;"  T(»b.  4.  ',);  II.  Cor.  9.  7.  —  10)  ftebcnmal  foincl.  —  11)  //7}  6o)po. 
KÖTTEi.    rcrcfcr  nimmt  bicfc^  Ülnn-t  bicr  iilcid)bcbcutcnb  mit  n.>p(MKt:i  unb  übcrfctU :  „bcftii^ 


gefallen  aufgenommen."  —  l(i)  oh  ut]  ßpaäivy  ,,er  »er^icbt  nid)t."  — 17)  jwf  äv  Gwrphp?/  oacpvv 
ävE/.eriuövuv^  „biö  er  jcrfd^Iägt  ben  fRMcn  (eigcntlid)  bie  J^alfte)  bcr  Unbarmberjigen."  — 

18)    Kai   Ta  fpyi   töw  ävßpü-uv  Karä  rä  iv^ivfir/para  avrüv   „unb  bi^  CV  biC  SBcvfC  bei'  5))?enfC^Cn 

nad>  i^ren  2(b|tcl)tcn  (SlnfAldgen)  vergolten." 


Daö  53uc^  3ffuö  ©irac^.  36, 1—20.  2Inm.  1—13.  85 

Caput  XXXVI. 

1.  Miserere^  nostri  Deus  omnium,  et  respice  nos,  et  ostende  nobis' 
lucem  miserationum  tiiarum:  2.  et  immitte  timorem  tuum  super 
Gentes,  quae^  non  exquisierunt  te,  ut  cognoscant  qiiia  non  est  Deus  nisi 
tu,  et  enarrent  niagnalia  tua.^  3.  Alleva  manuni  tuam  super  Gentes 
alienas,  ut  videant  potentiani  tuam.  4.  Sicut  enim  in  conspectu  eoruin 
sanctificatus  es  in  nobis,  sie  in  conspectu  nostro  magnificaberis  in  eis, 
5.  ut  cognoscant  te,  sicut  et  nos  cognovimus  quoniam  non  est  Deus 
praeter  te  Domine.  G.  Innova  signa,  et  immuta  mirabilia.^  7.  Glorifica 
manum,  et  brachium  dextrum.  8.  Excita  furorem,  et  effunde  iram. 
9.  Tolle  adversarium,  et  afÜige  inimicum.  10.  Festina  tempus,  et 
memento  finis,''  ut  enarrent  mirabilia  tua.  11.  In  ira  flammae  devoretur 
qui  salvatur:^  et  qui  pessimant  plebem  tuam,  inveniant  perditionem. 
12.  Contere  caput  principum  inimicorum,  dicentium :  Non  est  alius 
praeter  nos.  13.  Congrega  omnes  tribus  Jacob:  ut  cognoscant^  quia non 
est  Deus  nisi  tu,  et  enarrent  magnalia  tua:^  et  hereditabis*^  eos,  sicut  ab 
initio.  14.  Miserere  plebi  tuae,  super  quam  invocatum  est  nomen  tuum: 
et  Israel,  quem  coaequasti^  primogenito  tuo.  15.  Miserere  civitati 
sanctificationis  tuae  Jerusalem,  civitati  requiei  tuae.  16.  Reple  Sion 
inenarrabilibus  verbis  tuis,^  et  gloria  tua  populum  tuum.  17.  Da 
testimonium  his,^  qui  ab  initio  creaturae  tuae  sunt,  et  suscita  praedi- 
cationes,  quas  locuti  sunt  in  nomine  tuo  proplietae  priores.  ^"^  18.  Da 
mercedem  sustinentibus  te,  ut  proplietae  tui  fideles  inveniantur:  et 
exaudi  orationes  servorum  tuorum  19.  secundum  benedictionem  Aaron" 
de  populo  tuo,  et  dirige  nos^  in  viam  justitiae,  et  sciant  omnes  qui 
habitant  terram,  quia  tu  es  Deus  conspector'^  saeculorum.  20.  Omnem 
escam  manducabit  venter,'^  et  est  cibus  cibo  melior.  21.  Fauces  con- 
tingunt'^  cibum  ferae,  et  cor  sensatum  verba  mendacia.'"'  22.  Cor 
pravum^^  dabit  tristitiam,  et  homo  peritus  resistet  illi.^^  23.  Omnem 
masculum  excipiet  mulier:'®  et  est  filia  melior  filia.  24.  Species  mulieris 
exhilarat  faciem  viri  sui,  et  super  omnem  concupiscentiam  hominis 
superducit  desiderium.^^  25.  Si  est  lingua  curationis,^"  est  et  mitigati- 
onis  et  misericordiae:  non  est  vir  illius  secundum  filios  hominum."'' 
26.  Qui  possidet"  mulierem  bonam,  inchoat  possessionem:  adjutorium 
secundum  illum  est,  et  columna  ut  requies.^  27.  Ubi  non  est  sepes, 
diripietur  possessio:  et  ubi  non  est  mulier,  ingemiscit  egens.'*  28.  Quis 
credit  ei,  qui  non  habet  nidum,  et  deflectens  ubicumque  obscuraverit,^ 
quasi  succinctus  latro  exiliens  de  civitate  in  civitatem? 

1)  f.  31,  1.  —  2)  f.  {.  f!5r.  —  3)  „änbcrc  bie  SCMinbcrttniten,"  b.  b.  taf;  auf-?  9?cue  bic 
HBunbcrtbat  i^cfcbcbcn.  —  4)  firz/mh/n  öpKtaiw?  „^lc^cnf  bcö  Sibcei,"  bcn  bu  j'icfi.tirprcn,  un-?  ^u 
retten  aui<  bcr  .fi^^1n^  bcr  j^cinbe.  Tic  i'uuv  Uu  Ijuafiov  unb  wpütc  bamtt  ba?  t£nrc  bcr  Seiten 
unb  3?crfoI;iunt(cii  bc?  in-^lfc?  (^^cttc^^  fcrftanbcn  nnffcn.  —  3)  „a^cr  bcr  Strafe  eutriMincn  ijt." 
6)  unb  nininrfic  mieDcr  als?  bcin  (irMbcil.  —  7)  Exod.  4,  22;  Deut.  22,  10.  —  S )«/>«<  -a 
7Myiä  o-or  „um  5u  cr^cbcn  bctnc  Stnfprüitc."  Tic  23itte  Ift,  f^ott  mi\ie  5ion  mit  iifdubiiicm 
Seife  erfüllen,  ireldu?  (^ijottci^  ®crt  t?erfünfc  «^^  erf^ebe.  '^Ici.d)  ^v'o*  unb  9{cifcM:  „(^Hnt  minie 
bic  ?luofprücbc  unb  'jprcpbeticn,  n?c[ciu'  er  in  i^c5Uji  auf  tic  i>erberr(iciuuui  2icn>?  bur*  bcn 
Wefilaö  gcmacfn  bat,  in  SrfüIIunij  acbcn  unb  ba^  iU'^lf'bic  »erbcif;ene  ^crrlidifcit  fcbaucn  laijcn;" 
Ps.  2,  6;  lOy,  2;  Luc.  2,  32.  —  9)  b.  b.  fenfc  ^Tcbiijcr,  bie  mit  ilraft  unP  ^eicben  vuiftretcn. 
10)  7Tpo(p7/-tiac  Tcic  f-Tr'  övö/ia-c  aov  „^prcpbcticn,  bic  in  bcinem  ')?amcn  lUM'cbebcn."  Tenn  feit 
Waladiia^  unb  Sad^aria^  war  fein  "'iPrppbet  mcbr  aufiidlanbcn.  —  11)  Num.  6,  24.— 
12)  Kvpiog.  —  13)   ^kx  beginnt  lieber  bie  gortfe^ung  bcr  ^prücöe.    I:er  iserfa))cr  fpric^t 

6* 


86  Das  mä)  3efuiJ  ©irad).  36,  20—28.  2tnm.  13—25. 

junäcbft  i>pn  bcr  5DaM  bcr  y^rau,  »ie  auei  bcm  ^oT;ienben  crfidUlicI».  3}?aii_^imi§  bd  bicfcr  ®aK 
tüte  bei  bcr  älsiM  bcr  Spcifcn,  t^crriittiii  fein  unt»  fid)  nid)t  burcft  bcn  <:;d)cin  täufd)cit  laijcn. 
SiütPli  u.  9(.  crfdircn  bcn  Sprud)  Inidirtabli*.  —  11)  ^ shrai  „iofkn."  —  1?*)  n^cinintcr  bie 
l'üflcnrt'prte  ^cr  grauen  ju  i^cr^tc^cn.  —  l(>)  «aprf/a  arpe^T/y  „eine  i^crfditai]cne  <^celc,  eine 
a}erfd)mi^tc,"  jvornntcr  ebm  uncbcr  eine  fd)(cd^tc  (5rvineni?vtifcn  ^u  »ocrftcfcn.  —  17)   ' 


Caput  XXXVII. 

1.  Omnis  amicus  dicet:  Et  ego  amicitiam  copuluvi;  sed  est  amicus 
solo  nomine  amicus.  Nonne  tristitia  inest  usque  ad  mortem?'  2.  Sodalis 
autem  et  amicus  ad  inimicitiam  convertentur.  8.  0  praesumptio 
nequissima,^  unde  creata  es^  cooperire  aridam^  malitia,  et  dolositate 
illius?^  4.  Sodalis  amica  conjucundatur  in  oblectationibus,  et  in  tempore 
tribulationis  adversarius  erit.  5.  Sodalis  amico  condolet  causa  ventris, 
et  contra  hostem''  accipiet  scutum.  6.  Non  obliviscaris  amici  tui  in 
animo  tuo,  et  non  immemor  sis  illius  in  opibus  tuis.  7.  Noli'  consiliari 
cum  eo,  qui  tibi  insidiatur,    et  a  zelantibus    te  absconde   consilium.'' 

8.  Omnis  consiliarius  prodit  consilium,"^  sed  est  cousiliarius  in  semetipso.® 

9.  A  consiliario  serva  animam  tuam ;  prius  scito  quae  sit  illius  neces- 
sitas:'"  et  ipse  enim  animo  suo  cogitabit:''  10.  ne  forte  mittat  sudem  in 
terram,'^  et  dicat  tibi:  11.  Bona  est  via  tua;  et  stet  e  contrario  videre 
quid  tibi  eveniat.  12.  Cum  viro  irreligioso  tracta  de  sanctitate,  et  cum 
injusto  de  justitia,"  et  cum  muliere  de  ea,  quae  aemulatur:  cum  timido 
de  bello:  cum  negotiatore  de  trajectione,"  cum  emptore  de  venditione, 
cum  viro  livido  de  gratiis  agendis,  13.  cum  impio  de  pietate,'^  cum 
inhonesto  de  honestate/  cum  operario  agrario  de  omni  opere,'^  14.  cum 
operario  annuali"' de  consummatione  anni/ cum  servo  pigro  de  multa 
operatione:  non  attendas  bis  in  omni  consilio.  15.  Sed  cum  viro  sancto 
assiduus  esto,  quemcumque  cognoveris  observantem  timorem  Dei/^ 
16.  cujus  anima  est  secundum  animam  tuam:  et  qui,  cum  titubaveris^^ 
in  tenebris,  condolebit  tibi.  17.  Cor  boni  consilii  statue  tecum:=^"  non 
est  enim  tibi  ajiud  i)luris  illo.'^'  18.  Anima  viri  sancti^  enuntiat 
aliquando  vera,-^  quam  Septem  circumspectores  sedentes  in  exelso 
ad  speculandum.^  19.  Et  in  bis  omnibus  deprecare  Altissimum 
ut  dirigat  in  veritate  viam  tuam.  20.  Ante  omnia  opera  verbum 
verax    praecedat    te,^     et    ante    omnem    actum    consilium    stabile. ^^ 

21.  Verbum  nequam  immutabit  cor:^'^  ex  quo^  partes  quatuor  oriuntur,=^ 
bonum  et  malum,  vita  et  mors:  et  dominatrix  illorum^^  est  assidua 
lingua.     Est  vir  astutus  multorum  eruditor,  et  animae  suae  inutilis  est. 

22.  Vir^  peritus  multos  erudivit,  et  animae  suae  suavis  est.''  23.  Qui 
sophistice  loquitur,  odibilis  est:  in  omni  re^^' defraudabitur;  24.  non 
est  illi  data  a  Domino  gratia:  omni  enim  sapientia  defraudatus  est. 
25:  Est  sapiens  animae  suae  sapiens:  et  fructus  sensus  illius  laudabilis.^ 
26.  Vir  sapiens  plebem  suam  erudit,  et  fructus  sensus  illius  fideles  sunt. 


£)a3  Sud)  Sefuß  ©irad).  37,  1—34.  «Knm.  1—35.  8T 

27.  Vir  sapiens  implebitur  benedictionibiis,  et  vidcntes  illum  laudabunt. 

28.  Vita  viri  in  numero  dierum:^'  dies  autem  Israel'*-  innumerabiles 
sunt.  29.  Sapiens  in  populo  hereditabit  honorem, ^^  et  nomen  illius  erit 
vivens  in  auternum.  30.  Fili  in  vita  tua  tenta  animam  tuam:  et  si 
fiierit  nequara,  non  des  Uli  potestatem:  31.  non  enim  oninia  omnibus 
expediunt,  et  non  omni  animae  omne  genus  placot.  32.  Noli  avidus 
esse  in  omni  epulatione,  et  non  te  elfundas  super  omncm  escam:  33.  in 
multis  enim  escis  erit  iniirmitas,  et  aviditas  appropinquabit  usque  ad 
choleram.^*  34.  Propter  crapulanr'*''  multi  obierunt:  qui  autem  abstinens 
est,  adjiciet  vitam. 

1)  (s^ric*.  gin  2a(3  mit  bcm  vvoli^nbcit:  „3fi  c>?  niifit  ein  ?cib  H^  jum  Sterben  um  einen 
WcniMKn  uiib  is-reunb,  ber  ficb  in  einen  A-ein?  oevfcbvfc"'—  '±)  w  -or//i)vr  tvi-^i/n/fia  „o  [cblimmer 
SlnfcliKii-?:"  —  f5)  -6\iev  htKVAimi;/g  „woIkx  ipdl^teft  bu  bid^?"  — 4j  sc.  terraui.  — -> )  m' 
<Sit7 turi/TL  „mit  Srng."  —  6)  h<avrL  TTo/Jfiov.  —  7)  f.  i.  Wr.  —  8)  k^alpec  ßov/,//v  „ergebt  feinen 
J)?atb."  ric  lUrli}.  lag  t^aifni  „bringt  feinen  dlath  i^or."  —  9)  ek  mrroi^  „für  \id),  ]n  feinem 
inn-tbcit."  —  !0)  „in  ivelcbev  ÜJotli  er  ficb  be^n^e."  —  H)  Kai  -}äfj  ahrdi;  iavrC)  ihvAtlctrai 
„benn  er  mcdUc  etu\i  ]n  feinem  iun-tbeilc  einen  Math  ertbcilen."  —  12)  >,bamii  er  nittt  etwa 
einen  "J-H'aM  (fe-o  5lnftoG't'ö]  in  bie  (i;r^e  frf»fa;ie."  /''/-ors  jWjj  t-l  ml  K/.ypnv  „tcyrnit  ex  nidn 
tai-  V'co-?  über  tid)  werfe."  Xic  i^aUi.  la-5  bicr  mit  dkcbt  cii'hjpöv  „^artev^,"  b.  b.  Stein,  baran 
jn  ftDlpcrn.    'raä  3Bort  KM/pog  „Sto\>l,"  gibt  fein  orfentlidet^  i?cr|länbnif).  —  ifi)  ////  J-»>Tm,; 

ufzä    rar    h-oß/ v-aiürov   cre    Kai  ärro  -('jv  0/}.ovvtwv  ae  Kpv-^'on  ,ioi'/.i/v  „rCltbfdiavje  nidU  mit  bem 

ber  ticb  mit  "Jlrivvobn  anfAant,  unb  v^erbirii  beine  ^Infcbiäije  *ocr  Giferfürinioren."  Xici^uliii 
muf;  bier  ircnifdüienommen  nler^en,  wie  ans  bem  Sdilnj;  S>.  14  beroori^ebt.  —  V-i)  -^epi  usrc 
S'j/iar  „über  laufeb."  —  13)  ficrä  ävE/xl/i^iovog  Titpi  ^/•j?/öTo?/t^e/af  „mit  bem  llubarmbcr^ijien 
aber  bas  SBobltbun."  —  16)  fierä  öKV7/pov  „mit  bcm  äräiien." — l")  fifrä /uaviov  iocarior 
„mit  bcm  .(>any'iai;!ti.'ibner."  —  18)  evm'/ug  „bie  f^^ebote."  —  19)  iuv  n-alojr  „tvenn  Mt 
ftraudelft."  —  20)  küI  ßov/j^v  «aprf/ac  crf/mv  „fteüc  feft  ben  ^tn^^fprucb  (beine^)  .f^'crjene,"  b.  b. 
biifc  fir  eine  fetlc,  upoerläffißc  'C'inftdt.  —  21)  niGv^Tspoc  „ju^oerlaffiiH^r;"  fod  fid^r  -icTürtpov 
beif'en.  —  22)  befeutet  bier  „mcbr,  ridtii^er;"  f.  i.  Wr.  —  2S)  eirl  cKo-yij  „auf  ber  SGarte." 
■iv  finb  unter  biefen  .t^od^aivicbtern  bie  ■'poduKlebrtcn  ^u  iH'rficbcn.  —  24)  äpY>/  -arröi-  ipycv 
'■'<'}•'<:  „ber  Sinfan»!  aik-i  SBcrt'e^  fei  tic  Ueberleiiunii."  —  2-5)  3oi'/./'/v  „".«eratbunc)." ' — 
26)  '"x''"f  "//.'«wOTfcjf  Kupöia^  „3eidien  ber  i'cränVerunj^  bes  .'?cr^eni^."  —  27)  „iner  Tini^e 
finf  eij,  bie  ben  ^on  ani^eben"  ävart-'/lei,  b.  b.  wenn  im  -töerjen  eine  'Jienberunji  lu^r  fi*  jU'bt.  — 
28)  Kai  Kvpn'ruvaa  n'cSp/Ejdif  ahriuv  ylüaca  (or^  „e^^  bcrrfcbt  aber  ^arü^er  immer  Tie  jun;^e," 
b.  b.  s'iMi  ^er  Bin'iic  jKbt  (vhite;;,  i^öfei^,  lob  nnb  \!cben  aus<.  —  29)  T-icr?/^  r/wo/;«- „ader 
>}?abrun;V'  —  ^icbt  er  yerlufti;!.  —  f;5(J)  h-i  nrö/iatoc  Tna-oi  „finb  ibm  Oi,ixo\i)  im  'liJunfe,"  b.  b. 
eruHidfen  ibm  aus  feiner  j){"efe.  —  fiS)  „beftebt  aus  ^xblbaren  3:ai{en."  —  J:52)  b.  b.  feine 
®erfe  faiieri;  fort,  foianiie  Israel  beftebt  —  immer.  —  3?5)  -lariv  „©laubcn."  —  34)  f.  31, 
5!nm.  ;J4.  —  3'))  öi  u-'/.iia-iav  „voeijen  Ueberfüflnuiii." 


Caput  XXXVIII. 

1.  Honora  niedieum  propter  necessitatem:^  eteiiim  illum  creavit" 
Altissimus.  2.  A  Deo  est  enim  omnig  medela,  et  a  rege  accipiet  donati- 
onem.^  3.  Diäciplina'*  mcdici  exaltabit  caput  illius,  et  in  conspectu 
magnatorum  collaudabitur.^  4.  Altissimus  creavit  de  terra  medicamenta. 
et  vir  prude]is  non  abhorrebit  illa.  5.  Nonne  a  ligno  indulcata  est 
aqua  amara?  G.  Ad  agnitionem  hominum  virtus  illorum,*'  et  dedit 
hominibu.s  scientiam  Altissimus,  lioliorari  in  mirabililjüs  suis.  7.  In  bis 
curans  mitigabit"  dolorem,  et  unguentarius  faciet  pigmenta  suavitatis." 
et  unctiones  conficiet  sanitatis,"  et  non  consumüiabuntur  opera  ejus."' 
8.  Pax  enim  Dei"  super  lacieni  terrae.  9.  Fili  in  tua  infirmitate  ne 
despicias  te  ipsum,'-  sed  ora  Dominum,  et  ipse  cllfabit  te.  10.  Averte 
a  delicto,  et  dirige  manus,''  et  ab  omni  delicto  mundu  cor  tuum.   11.  Da 


S8  S:a&  Suc^  3efu«  ©ira^.  38, 1—10.  SÄnm.  1—13. 

sucavitatem  et  memoriam  similaginis,'^  et  impingua  oblationem,^'  et  da 
locum  medico:'^  12.  etenim  illum  Dominus  creavit:  et  non  discedat  a 
te,  quia  opera  ejus  sunt  necessaria.  13.  Est  enim  tempus  quando  in 
inanus  illorum  incurras:^''  14.  ipsi  vero^^  Dominum  deprecabuntur,  ut 
dirio-at  requiem  eorum/^  et  sanitatem,  propter  conversationem  illorum.^ 
15.  Qui  dclinquit  in  conspectu  ejus,  qui  fecit  eum,  incidet  in  manua 
medici.  16.  Fili  in  mortuum  produc  lacrymas,  et  quasi  dira  passus 
ineipe  plorare,  et  secundum  Judicium ^^  contege  corpus  illius,  et  non  de- 
epicias  sepulturam  illius.  17.  Propter  delaturam  ^"  autem  amare  fer  luctum 
illius  uno  die,^  et  consolare  propter  tristitiam,^*  18.  et  fac  luctum 
secundum  meritum  ejus^'^  uno  die,  vel  duobus  propter  detractionem. 
19.  A  tristitia  enim  festinat^"  mors,  et  cooperit  virtutem,^''  et  tristitia 
cordis"  flectit  cervicem.  20.  In  abductione  permanet  tristitia ^^  et  sub- 
fetantia  inopis  secundum  cor  ejus.  21.  Ne  dederis  in  tristitia ^^  cor  tuum, 
sed  repelle  eam  a  te:  et  memento  novissimorum,^"  22.  noli  oblivisci: 
neque  enim  est  conversio,^^  et  huic  nihil  proderis,  et  te  ipsum  pessimabis. 
23.  Memor  esto  judicii  mei:^^  sie  enim  erit  et  tuum:  mihi  heri,  et  tibi 
hodie.  24.  In  requie  mortui  requiescere  fac  memoriam  ejus,  et  consolare 
illum^  in  exitu  spiritussui.  25.  Sapientiascribae  in  tempore  vacuitatis:^* 
et  qui  minoratur  actu,  sapientiam  percipiet:  qua  sapientia  replebitur" 

26.  qui  tenet  aratrum,  et  qui  gloriatur  in  jaculo,  stimulc  boves  agitat, 
et  con versa tur  in  operibus  eorum,  et  enarratio  ejus  in  filiis  taurorum. 

27.  Cor  suum  dabit  ad  versandos  sulcos,  et  vigilia  ejus  in  sagina 
vaccarum.  28.  Sic  omnis  faber  et  architectus,  qui  noctem  tamquam 
diem  transigit,  qui  sculpit  signacula  sculptilia,^*^  et  assiduitas  ejus  variat 
pieturam:^^  cor  suum  dabit  in  similitudinem  picturae,''^'*  et  vigilia  sua 
perficiet  opus.''^  29.  Sic  faber  ferrarius  sedens  juxta  incudem,  et  con- 
siderans  0])us  ferri:'*"  Vapor  ignis  uret*'  carnes  ejus,  et  in  calore  fornacis 
concertatur:  30.  Vox  mallei  innovat  aurem  ejus,*^  et  contra  similitu- 
dinem^^ vasis  oculus  ejus:  31.  Cor  suum  dabit  in  consummationem 
operum,  et  vigilia  sua  ornabit"  in  perfectionem.  32.  Sic  figulus  sedens  ' 
ad  opus  suum,  convcrtens  pedibus  suis  rotam,  qui  in  solicitudine  positus 
est  semper  ]n'0[)ter  opus  suum,  et  in  numero*^  est  omnis  operatio  ejus. 
33.  In  brachio  suo  formabit  lutum,  et  ante  pedes  suos  curvabit  virtutem 
suam.**  34.  Cor  suum  dabit  ut  consummet  linitionem,^'^  et  vigilia  sua 
mundabif^  fornacem,  35.  Omnes  hi  in  nianibus  suis  speraverunt,  et 
unusquisque  in  arte  sua  sapiens  est;  36.  sine  bis  omnibus  non  aedifi- 
catur  civitas.  37.  Et  non  inhabitabunt,  nee  inambulabunt,  et  in 
ecclesiam  non  transilicnt.''^  38.  Super  sellam  judicis  non  sedebunt,  et 
testamentum  judicii'^"  non  intelligent,  neque  palam  facient  disciplinam^' 
et  Judicium,  et  in  parabolis  non  invenientur:  39.  sed  creaturam  aevi'^* 
confirmabnnt,  et  deprecatio  illorum-'^^  in  operatione  artis,  accommodantes 
aniraam  suani,'''  et  conquirentes  in  lege  Altissimi. 

l)  Tzphr  T<)r  xminr.  LXX  fc^cn  bct:  riiicüg  ahrov  „mit  bciit  ticbü^rcnbcit  Coline."  — 
2)  fKriae  „bat  ÜMi  bcftfdt."  —  Ü)  51ui5  ':Pliiüui5  H.  N.  XXIX.  1.  (icbt  bcriMH-,  1>ar,  fic  $(ente 
im  "JUtcrthumc  iibcr  alle  -iHUtlcUunji  mit  |^icl^  iHMiovirt  unirfcn.  (fvaüftratuo,  tcr  tcn  i^önifl 
5(iUioct)u><  reu  ciitcr  sicfvibrlidum  Mranfbcit  i^tHilt  battt,  bcfam  bafür  v^on  t>c|Ten  Sobnc  ein 
.^cncrar  ihmi  KK)  lalcutcn  (L">(),()(M)  '^hll^cn  ofcv  do.ooo  Iba(cr).  —  /4)  t-iGrijurj  „btc  3Bi|Ten- 

fitaft."  —  5)    yiaiiiaaxfr/aerai.  —  (> )   f'u;  tu  yvL^rrßiivai  rip-  'tG\hv  al'rov  ,,i\(h'oxt  HOd)  JU  iv  5;  cf. 

Exod.  15,  25.  —  7)  fl>  „bat  er  dcboben-,"  oermutblidi  ift  Dens  aU  Sul'jeft  an5unebmcn.  — 
8)  ./ilyita.  —  0)  f.  i.  <yr.  —  10)  „unb  feine  5Dcrfe  (^ie  Ucbunji  [einer  Äiinft)  fommcn  an 
fein  Sntc."  —  11)  uni  ripi/vt/  ^ap'  ai'Toi!  „unb  ijon  ibm  {'oom  iJlr^te)  fommt  JHiibc  (^cit  beäi 
Jcibc^)  überall  auf  (Ertcn."  —  12)  //7}  Trapüif/.eTre  „übcrfc^  nid^t."  —  13)   ev^^wov  x^ipoi 


Daö  S3uc^  3efu^  ©trac^.  38,  10—39.  2Inm.  13—54.  ^ 

„tenfe  rcd&t  bic  .^vinbc,"  b.  b.  tbuc  ffiutc?.  —  14)  „brincj  Sobt^cruci  unb  ßJebcnfojjfcr  »on 
«Webt;"  f.  I.  2?.  2S3.  5(nm.  5.  —  lo)  „unb  brini^  ein  J^cttopfcr'bar."  LXX  fetten  bei:  <Jf 
fiij  vTräpxuv  „aU  roürbeil  bu  nicbt  U\u-\tx  mcbr  (eben."  —  IG)  iiebraucbc  aber  bocb  au*  bcn 
Slr^t.  —  17)  öre  Kat  h'  jf/jrrü'  airüv  ti<j(5/n  „ivo  iu  ibreu  .£'dn^en  iBobKicruit."  Tvi  btep  bvirt 
ju  verlieben  ift,  n.Mrt<  ocnicfd}iasKn,  fiWm  ^t  lefen:  „ba  iu  ibren  .^äupeu'iOoblfabrt  ((^3enefuni5) 
lieiit,"  wellte  l'eoart  aucb  1\  U  ad^  'iParallele  für  ficb  bat,  —  18)  Kai  yäf)  niroi  „benn  and)  fte." 
Xie  auöübeubc  'Jlv^nethinfe  ivav  faft  au«?fcbliet;li*  bei  Pen  l'eiMten,  bie  fcbiMi  bunt  ibren  5tanb 
jum  (ik'bete  auiieuncfcn  iiMren. —  l!)i  ira  ü'-ofSüfry  ai)70(f  arü-ßiwi'  „baf;  er  ibuen  sjclinc^en 
laiJe  Pic  StilhnuV'  (be?  Hebel»?).  —  20)  x/'P^^  ifi^iuatcji;  „be?  l'eben?  balber,"  b.  b.  ^ur  i^er- 
läni^erunv^  Pei?  l'ebeuv^.  •Dia*  ber  i'ulri.  bürfte  ber  3inn  fein:  um  fe^  iL'eben^unterbaltö  n:>iücn. 
21)  ^■a-ä  -?>  Kpiaiv  a'rroh  „jvie  e-?  ibin  jTcbiibrt."  —  22)  „ivejien  be^  ^facbrepeui?;"  f.  i.  tyr.  — 
23)  f.  i.  <^^r.,  Pa  c?  obnclnn  im  nadMlen  in-rfe  m^rfiMumt.  LXX  fe^jen  no'.t  bei:  kuI  ^tp/tavov 
Ko-fTöv  „uuP  balte  eine  brünftii^e  Iraucr,"  b.  b.  eine  fdcbe,  bie  ^C'W  •^ix\i\\  i^ebt.  —  21)  \i<i\^t 
im  r^rieeb.  erft  am  Snbc  i>.   LS.  —  2-5)    unTä  ri/i'  ä^iav  avroh  „nadb  feiner  üBürPc."  — 

26)    eKßalvei.  —  2T)    Ka/iipei  la;(vv  „fd):ivicbt   Pic  ftraft."  —  28)    iiv  ü-ayuyij  irapaßaivei  Kol 

}.l-r/.  Kai  ßinc  7Trij;(ov  Kcirä  KapSiaQ.  (f  iuc  \&\vtx  \x\  crflcircube  Stelle.  Tcrefcr  übcrfe^t:  „3n 
ber  (£infamfeit  überfAreitet  bie  i^etrübnif;  ibre  ('»h-en^cu  mxt  bie  -Iraucrfoft  greift  ba*  .^erj  an." 
93oiTuet:  abduc'tü  cadavero  traiisit  (])aulatiui)  tri.stitia,  et  luctu  levato  vita  fit  Ifetior.  Xie 
S-'uKv  [ai  -apauii'si  „bei  Per  'Jlbfubrunvi  (P.  b.  nacl^  Per  '^(bfübrunii  be-?  ^eirfmamö)  bleibt  bie 
Srauer,  unb  baci  \?eben  be>o  'i)(rmen  (Pe-^  l'eiPtrai-ienPen).  ift,  wie  fein  .^er^' (arm  unP  ebne 
ö;rciuirfuni'()_.  —  29)  t'tg  /.b-r/v.  —  30)  b.  b.  ncbenf,  baf;  audi  bu  ilerben  mufu,  unb  ba§  Sitte 
gerben  nui)ten.  —  31)  e-nvo(^6g  „rRüeffebr,"  b.  i.  au?  bcm  (^rabe.  —  32)  airoh.  — 
33)  -npciK/ lixii/rt  h>  avrü  „trii^ilc  Pidi  übcr  ibn."  —  3'A)  ^ur  Jfit  ber '?}fuf;e  fammelt  ber 
(sHiebrte  .Hcnntnif;  unb  SOcijibcit.  —  35)  W  aooia-dl/aerai  „wie  fcK  berjeniiie  ein  2i>cifer  werben, 

ber   ben   ^)>flUi(    .   ."  —  3(>)    ol  y/.i'Oovrcc  y/riifiam  nopayi<^uv  „Pic  Siei'lclttedH'r."  —  37)   Koi 

vTvofiow/  av-ov  ii/./.oiücFai  ttockia/w  „betJen  9(u?Pauer  allerlei  cyebilPe  fd^afft."  —  38)  ekrd  üuoti'^ 
cai  :u>ypn4>tnv  „nad)  Pcm  'icbtn  JU  treffen."  —  39)  7f/./ffa<  iyr/oi^  „ein  viollfommeneö  2Berf  jij 
StauPc  5U  briuijcn."  —  -40)  Kai  Karapainiäriov  äpyü  tjuh'/pif)  „uuP  uaAPcnft  Über  bae  robe  Sifen," 
9?ad)  Per  Ve^art  ip-ioi  atih'/pov  „über  ba-?  öifenwerf."  —  41)  :r//5«  „bartet."  —  42)  „fcbKigt 
intmcr  auf  Pa^^  9fcue  fein  Cbr."  —  43)  „auf  Pa?  '??fpbell  bcei  ®erfe*  ift  c;ertdUet  fein  SlUiiel" 
44)  Koafj,';G(u  „uerlid)  \n  madien  bt?  ;ur  i'ollenpun.a."  —  43)  h'ap^^uioc  „(^cnan  beredinet." 
40)  „beijen  (ikwalt,"  ndmii*  Pe-?  \!ebnie*.  —  47)  rd  jp/o-uß  „bie  (yiafur."  —  48)  Ka-^apicai 
„JU  fetten."  —  49)  Tiefe  ©orte  bilPen  im  r^riedi.  Pen  "-Jinfauii  eiue^^  neuen  8at?eg  unb  lauten: 
Koi  kv  't-KK/iioia  ohx  i'-F.pa/nvi'rai  „aber  iu  Per  i^oIf-JiH^rfammluUi^  wcrPcu  fic  nidit  cmporfpriny]en/' 
b.  b.  JU  feiner  iöürPe  fcmmen,  ju  feiner  iLMianviebunii.  —  oO)  „Pao  ^l{ed)töf,efet3budi."  — 
öl)  SiKaioahyv.  —  o2)  Kriatia  a'iüvoQ  „Pa-o  3cifsU'bitbe  (Pa^i  irPifcbc  rs)cmdd)te)  werPen  fie 
fertmadien,"  üTtjpiaovai.  —  33)  >)  (Ur/a/c  al'-üv  „ibr  i^erlauiien  iiebt  nur  auf  Uebunji  ibrer 
kunft."  —  34)    Tiefe  ©orte  bilPen  im  ß5ricd).  einen  neuen  ^a^  unb  juifieiii  Pen  ^infan^ 

ton  C.  39  unb  lauten:   ~/7/v  rov  e-u^ovto^  tijv  V''',V'/*'  ß'''~'"'  kuI  (havoovuh'ov  iv  vuuu  ixl'iarov  „ijanj 

anPer>?  !^erl)dlt  cö  fic^  mit  bcm,  ber  feine  5cele  ber  iBctrad^tun^  beö  ©cfe^eö  be*  2l(Ierböct)ftcn 
ix'itmet." 


Caput    XXXIX. 

1.  Sapientiam  omnium  antiquorum  exqniret  sapiens,  et  in  prophetis' 
vacabit.  2.  Narrationem  virorum  nominatorum  conservabit,  et  in 
versutiasparabolarum  sinuil  introibit.  3.  Occultaproverbioruin  exquiret, 
et  in  absconditis  parabolaruin  conversabitur.  4.  In  raedio  magnatorum 
niinistrabit,  et  in  conspectu  praesidis  apparebit.  5.  In  terram  alienigen- 
arum  gentium  pertransiet:  bona  enini  et  mala  in  bominibus  tcntabit. 
6.  Cor  suuni  tradet  ad  vigilandum  diluculo  ad  Dominum,  qui  fecitillum, 
et  in  conspectu  Altissimi  deprecabitur.  7.  Aperiet  os  suum  in  oratione, 
et  pro  delictis  suis  deprecabitur.  8.  Si  enim  Dominus  magnus  voluerit, 
spiritu  intelligentiae  replebit  illum:  9.  et  ipse  tamquam  inbres  mittet 
eloquia  sapientiae  suae,  et  in  oratione  conti tebitur  Domino:  10.  et  ipse 
-dirigetconsilium  ejus,^  et  disciplinam,  et  in  absconditis  suisconsiliabitur. 
•11.  Ipse  palam  faciet  disciplinam  doctrinae  suae,  et  in  lege  testamenti 


QO  T)ag  Sucö  3efu3  ©ivac^.  39, 1—22.  2tnm.  1—17. 

Domini  o-loriabitur.  12.  Collaudabunt  mnlti  sapientiam  ejus,  et  usque 
insaeculum  iion  delebitur.^  13.  Non  recedet  memoria  ejus,  et  nomen 
ejus  requieretur*  a  geiieratione  in  generationem.  14.  Sapietiam  ejus 
'.enarrabunt  gentes,  et  laudem  ejus  enuntiabit  ecclesia.  15.  Si  permanserit,' 
nomen  dereliuquet  plus  quam  mille:  et  si  requieverit,*^  proderit  illi.^ 
IG.  Adhuc  consiliabor,  ut  enarrem:^  ut  furore^  enim  repletus  sum. 
n.  In  voce  dicit:"^  Obaudite  me  divini  fruetus,'^  et  quasi  rosa  plantata 
super  rivos  aquarum  fructificate.  IS.  Quasi  Libanus^^  odorem  suavilatis 
habete.  10.  Florete  flores,'^  quasi  lilium,  et  date  odorem,  et  frondete  in 
gratiam,"  et  collaudate  canticum,  et  benedicite  Dominum  in  operibus 
suis.  20.  Date  nomini  ejus  magnificentiam,  et  confitemini  illi  in 
voce  labiorum  vestrorum,'^  et  in  canticis  labiorum,  et  citharis,  et 
sie  dicetis  in  confcssione:  21.  Opera  Domini '^  universa  bona 
valde.  22.  In  verbo  ejus  stetit  aqua  sicut  congeries:  et  in  sermone 
oris  illius  sicut  exceptoria  aquarum:'^  23.  quoniam  in  praecepto 
ipsius  plaeor  fit,'^  et  non  est  minoratio  in  salute  ipsius.^^  24.  Opera 
omnis  carnis  coram  illo,  et  non  est  quidquam  absconditum  ab  oculis 
ejus.  25.  A  saeculo  usque  in  saeculum  respicit,  et  nihil  est  mirabile  in 
conspectu  ejus.  26.  Non  est  dicere:^"  Quid  est  hoc,  aut  quid  est  istud?-* 
omnia  enim  in  tempore  suo  quaerentur.^^  27.  Benedictio  illius  quasi 
fluvius  inundavit;  28.  quomodo  cataclyraus  aridam  inebriavit,  sie  ira 
ipsius  gentes,  quae  non  exquisierunt  eum,  hereditabit.-^  29.  Quomodo 
convertit  aquas  in  siccitatem,^^  et  siccata  est  terra  :^^  et  viae  illius  viis 
illorum^"  directae  sunt:  sie  peccatoribus  offensiones  in  ira  ejus.  30.  Bona 
bonis  creata  sunt  ab  initio,  sie  nequissimis  bona  et  mala.^"  31.  Initium^'' 
neccssariae  rei  vitae  hominum,  aqua,  ignis,  et  ferrum,  sal,  lac,  et  panis 
similagineus,^^  et  mel,  et  botrus  uvae,^^  et  oleum,  et  vestimentum, 
32.  Haec  omnia  sanctis  in  bona,  sie  et  impiis  et  peccatoribus  in  mala 
convertentur.  33.  Sunt  spiritus,^  qui  ad  vindictam  creati  sunt,  et  in 
furore  suo  confirmaverunt  tormenta  sua:^'  34.  in  tempore  consummati- 
unis^'  eiFundent  virtutem:   et  furorem   ejus,  qui  fecit  illos,  plaeabunt. 

35.  Ignis,  grando,  famos,  et  mors,  omnia  haec  ad  vindictam  creata  sunt: 

36.  bestiarum  dentes,  et  scorpii,  et  serpcntes,  et  rhomphaea'^  vindicans 
in  exterminium  impios.  37.  In  mandatis  ejus  epulabuntur,^^  et  super 
terram  in  necessitatem  praeparabuntur,^^  et  in  temporibus-suis  non  prae- 
terient  verbum.  38.  Propterea  ab  initio  confirmatus  sum,^^  et  consiliatus 
sum,  et  coghavi,^'^  et  scripta  dimisi.^*^  39.  Omnia  opera  Domini  bona, 
et  omne  opus  hora  sua  subministrabit.^^  40.  Kon  est  dicere:  Hoc  illo 
nequius  est:  omnia  enim  in  tempore  suo  comprobabuntur.  41.  Et  nunc 
in  omni  corde  et  ore  collaudate,  et  benedicite  nomen  Domini. 

1)  ;i'  T7po<pirrr,!r.  —  2)  „uiib  cv  ^ä(t  iit  '?lath  itnb  2i?ifKnfdiaft  btc  re*{e  .^ic^tuiij^  ein  itnb 
finnet  ncid)  über  taci,  u\i?  ibm  jcrbovo^en  ift."  —  ti)  sc.  memoria  ejus;  beim  bcr  2ai}  bai\o,t 
mit  bcm  nädificu  ^ufammcn.  —  ^)  :/'/aerai  „wirb  leben."  —  3)  „wenn  er  lani^e  icbr."  — 
0)  „wenn  er  aud*  friiber_  jur  f>hibe  ^eht."  —  7)  f^^^o'f' <»''-'P  ,,fo  gewinnt  er  boct)  fi'tr  |ld).'' 
iPoiTuet:  8il)iiii>i  laboravit  et  a^terna  ])ri^mia  acqui^vit.  — 8)  (hnro7/t)i}c  tsiht/yf/aa/icu  „ic^ 
retU  wod)  auf cre  (su^t-anfen  ijcrtrviiien."  —  9)  '•> ''mw"/!''«  „tvic  ber  g^cümonb."  —  10)  f.  i. 
(«r.  Wan  iiniG'  tvoM  i'vwov  „bic  i^C;KiitenuuV'  alö  Subjeft  annehmen.  —  11)  viol  bmoi..  — 
iH)  ('•>?  /hidv'!^.  'dis  i|l  baruuter  ber  Ü.H'i!^la^Id^,  bvtj  nHUnricdu^ubc  i^iutmbarj  511  v^crfteben.  — 
Vi)  (uxintj.  — 14 )  f.  t.  <^3r.  —  l-j)  h  njrtm  avro?  „mit  bcm  iTietnt()rrnbcn  Vok.''  —  H>)  LXX 

fcijen    bct:    xnl  rruv  7rf,ö'_Ta.yi/n  h'  KaifxJ  nvror  t:arai.  Tr/ifra  )ap  iv  untpf.i  airov  u/-r>/d//rjtrni   „jeber 

i^efeM  irirb  ',u  feiner  ^dt  ^oiUoci^nx,  benn  'Jtöe?  nnrb  ',u  feiner  3eit  erforfdit  werben;"  b.  h.  bte 
^n^eimäfsiiAfcit  ber  '-l?cf:blc  nnb  ^^(norbniuuien  ©otte?  wirb  eines  ^aj^eö  erfcrfdH  werben.-^ 
17)   ^nx  ©ricci).  cl)uc  sicut.     Tie  exceptoria  aquaiuiu  finb  bvi?  5?cecr,  bier  bvi^  rot^  2)iceT. 


'Lüi  Sud)  3efu«  Sirnc^.  39,  23—39.  2lnm.  18—39.  91 

18)   THffa  /}  fifVoK-;«  „auf  feinen  i^cfelU  ;'\cfd>iebt  Sdle^^  um?  iiefvidt,"  b.  I}.  imi?  ilnn  gefällt; 

nClCl)  i^t^lJuet:  "Jdleö,  U\1i?  (freute  invldH.  —  B9)   kcü  o\u  tvnv  bg  i/arr('jan  rö  mor/'/ptor  niTur  „Cf 

Kinn  ibn  '?iiemaut'  binfcrn,  nn^nn  er  .\pell  wirft."  —  :2())  „man  brauct^t  nid)t  ^u  fragen."  — 
21)  r/  Toi'To,  e'n  ri  ruim;  „irai?  \\i  td^,  n'o^u  bae?"  —  i!2)  5tn)latt  tiefer  SBcrtc,  weldic  tic 
LXX  bei  iv  21  b>iben,  beif;t  ci^  im  Cs3ried):  rrnwa  ■}ui>  e'ic  xi>t''f'C  c-'i'rüv  hiria-at  „bcnu  '^lliej  ift 

ÜCfdUffcn,  UUe  eö  nOtbUHMltii^  U\"ir."  —  iJrJ)   ovr(j(;  iii>-}//v  avra?  f^vt/  K/j/pdin/jJ/aet,  i'.i<;  {itrtcrfiiij'tr 

Vitara  fJf  ä'/ui/v  „fo  iveitcn  tic  iuMfer  feinen  ^\>\-n  jnm  Srbtbeil  crbaltcn,  n.nc  er  tit  »viffcriüc 
ßjcjienb  in  einen  5a!^fee  r>enrantclt  bat."  ^sm  bebr.  rrtiiinal  ftanb  für  tat^  Sl^ort  h^am  ^K{n\ 
ftd)cr  npv'tD'  UH-htee  eine  „bcwdffertc  Oiei^ent"  beteniet,  ivie  Gon.  13,  lo;  Ezech.  45,  15.  — 

2-4)   fif  a/.uyv,    f.  5(nnt.  23;  cf.  Ps.  10(i,  34.  —  So)   (i'  ''"'"'  a'vTuv  -ol(  öaloir  triiäai.  rivro.c  ~ii" 

ävöuoig  TTpocKöii/iara  „mc  fcinc  üüeete  ben  .^cilii]en  »geebnet  ftnt,  fo  ftnb  fic  bcn  Uebcitbätern  5nni 
3(nftof;"  (^um  gaü).  —  26)  obrui; -oic  ä/japru/.oig  Kciuä.  —  2i)  „bic  ^-»au^tfacbe ;"  f.  2*>,  i:^. 
28)   oeukh/.tc  TTVDo'v  „21>ci5cnmebl."  —  29)   aiua  (jTa(pv/7/c  „Iranbenblut,"  b.  b.  SBein. — 

30)  -vej'ua-a.  ??ian  ',^er|lebt  darunter  i^emcinbin  bie  9iad>ec(einer,  ob  i^ute  ober  b'i>''t\  Xcrcfer 
aber  u.  9(.  wollen  barnnter  bie  Sturntanube  *oerftanbcn  nnffcn,  aber  i;(ennf;  mit  Unred)t. — 

31)  ia-epfueav  iiaariyu:  alrön'  „fte  »oerftärlten  ibre  '^Jeif;d."  —  ri-2)  „jnr  Jcit  bci?  in^rberbenö;" 
b.  i.  bcr  3üdniviunsV  —  33)  „bac;  Sd^rocrt"  ber  gcinbe.  —  3'4)  f'V/)'-/vi:J//aoi'-«/ „fte  freuen 
ftd)."  —  33)  „fte  werben  naeb  i^cbarf  i^crüilet."  —  3t>)  „befjbalb  franb  icb  immi  Slnfauij  ein 
fcji"  (in  meiner  UeberuniiinuiO-  —  37)  koI  (heiw'/^^r/v  „nnb  id^  fann  barübcr  nad»."  —  38)  hru 

iv  ypapy  äofJKa  „Unb  ieb  binterlicf!  eo  fduiftlid^."  —  39)  Kai  -ücav  xi>t'af  ii'-i^pf'  nlri/c  x'^'l''/]'/'^!' 

„unb  »crfdmfft  3ur  rechten  Jett  jebee  33cbürfuib'." 


Caput  XL. 

1.  Occupatio  magna  creata  est  omnibus  hominibus,  et  jugum  grave 
super  lilios  Adam,  a  die  exitus  de  ventre  matris  eorum,  usque  in  diem 
sepulturae,  in  matrem  omnium.^  2.  Cogitationes  eorum,  et  timores 
cordis,  adinventio  expectationis,^  et  dies  finitionis:  3.  a  residente  super 
sedem  gloriosam,  usque  ad  liumiliatum  in  terra  et  cinere:  4.  ab  eo,  qui 
utitur  hyacintho,^  et  portat  coronam,  usque  ad  eum,  qui  oi:)eritur  lino 
crudo:  furor,  zelus,  tumultus,  fluctuatio,  et  timor  mortis,  iracundia  perse- 
verans,  et  contentio,  5.  et  in  tempore  refectionis  in  cubili  somnus  noctis 
immutat  scientiam  ejus.*  6.  Modicum  tamquam  nihil  in  requie,  et  ab 
eo  in  somnis,  quasi^in  die  respectus.^  7.  Conturbatus  est  in  visu  cordis 
sui,*^  tamquam  qui  evaserit  in  die  belli.  In  tempore  salutis  suae  exur- 
rexit/  et  admirans  ad  nullum  timorem:  8.  cum  omni  carne,^  ad  liomine 
usque  ad  pecus,  et  super  peccatores  septuplum.^  9.  Ad  haec  mors, 
sanguis,  contentio,  et  rhomphaea,  oppressiones,  fames,  et  contritio,'"  et. 
flagellu:"  10.  super  iniquos  creata  sunt  haec  omnia,  et  propter  illos 
factus  est  cataclysmus.^^  11.  Omnia,  quae  de  terra  sunt,  in  terram  con- 
vertentur,'^  et  omnes  aquae  in  mare  revertentur.  12.  Omne  munus,  et 
iniquitas  delebitur,'*  et  fides'^  in  saeculum  stabit.  13.  Substantine  in- 
justorum  sicut  fluvius  siccabuntur,  et  sicut  tonitruum  magnum  in 
pluvia  personabunt."'  14.  In  aperiendo  manus  suas  laetabitnr: '" 
sie  praevaricatores  in  consummatione  tabescent.  15.  Nepotes  im- 
piorum'^  non  nuilti])licabunt  ramos,'^  et  radiccs  immundae'-"  super 
cacumen  petrae"'  sonant."^  16.  Super  omnem  aquam  viriditas,-^  et 
ad  orem  fluminis  ante  omne  foenum  evelletur.  17.  Ciratia"-*  sicut 
paradisus  in  bencdictionibus,-^  et  miscricordia  in  saeculum  ])ermanet. 
18.  Vita  sibi  sufficientis-"  opcrarii  condulcabitur,  et  in  ea  invenics 
thesaurum.-'  19.  Filii,  et  aedificatio  civitatis  confirmabit  nomen,-*  et 
super  haec^^  mulier  Immaculata^"  computabitur.  2U.  Vinum  et  musica 
laetificant  cor:  et  super  utraque  dilectio  sapicntiac.  21.  Tibiae,  et  psalter- 


92  Da«  ©uc^  3efu«  ©irac^.  40, 1—28.  Slnm.  1—38. 

ium  suavem  faciunt  melodiam,  et  super  utraque  liiigua  suavis. 
22.  Gratiam,  et  speciem  desiderabit  oculus  tuus,  et  super  haec  virides 
sationes.  23.  Amicus,  et  sodalis  in  tempore  convenientes,^^  et  super 
utrosque  mulier  cum  viro.^^  24.  Fratres  in  adjutorium^  in  tempore 
tribulationis,  et  super  eos  misericordia^*  liberabit.  25.  Aurum  et  argen- 
tuiu  est  constitutiopedum:'^  et  super  utrumqueconsilium  boneplacitum.^'^ 

26.  Facultates  et  virtutes  exaltant  cor,^^  et  super  haec  timor  Domini. 

27.  Non  est  in  timore  Domini  minoratio,  et  non  est  in  eo  inquirere 
adjutorium.  28.  Timor  Domini  sicut  paradisus  benedictionis,  et  super 
oninem  gloriam  operuerunt  illum.^^  29,  Fili  in  tempore  vitae  tuae  ne 
indigeas:^^  melius  est  enim  mori,  quam  indigere.'"*  30.  Vir  respiciens 
in  mensam  alienam,  non  est  vita  ejus  in  cogitatione  victus;"  alit^-  enim 
animam  suani  cibis  alienis.  31.  Vir  autem  disciplinatus,  et  eruditus 
oustodiet  se.  32.  In  ore  imi^rudentis^conculcabitur  inopia,"  et  in  ventre 
ejus  ignis  ardebit." 

1)  b,  ^.  in  bic  Srbc,  bte  in  ffDabr&ctt  bic  f^kpf;mittter  aUcx  TWcnfcfien  ifi,  iveit  f^ctt  bcn  erflen 
9?fcnKbcn,  bcn  ^taminiMtcr  auo  ibr  ßcbilbct  bat.  —  2)  E-ivma  TrpocjhKlaq  „bcr 'ikbanfc  an 
bic  .^ufunft."  3((i?  iHninun  ift  btcr  est  ^i  fuppliercn:  „ibr  Sinnen  unb  bcs  «öerjcne  gurd)t  ifl 
bic  (£rfori'd)unsi  bcffcn,  wa-?  ^u  erwarten  ftcbt,  unb  bcr  Sag  be?  (Enbe?."  —  3)  ^t^acintb  cbcr 
himmelblau  unir  bei  bcn  5((tcn,  wie  'iJ.Hirpur,  bie  "^o.xht  bcö  Äoni.a^manteto.  —  4)  yvüaiv 
„feinen  Sinn."  —  o)  iv  r'/ufpa  uKn-inc  „am  ia.ac  ber  ©adle."-  5(udi  in  bicfem -i'crfc  ift  ba3 
äHnbum  au^iiciaJTcn,  fo  baj}  man  nicbt  mcif;,  wie  man  ;ib_eo,  LXX  n-'  UfIiu»'  überfe^en  mü|tc. 
iUeiIcidjt  iiV  ',u  lef^cn  T^ap'  i-Keimv  „c?  ift  bei  ibnt  im  i:cb(afe,  wie  ant  lac[t  bcr  ©ache."  — 
0;  „bei  feinen  Iraumcn."  — 7)  „ba  ibm  5fidit>^  i?cfd)cbcn  ift,  ftel^t  er  auf  unb  ifunbert  ft^, 
baf;  9Hd)t-?  ^u  fürd)ten  rear."  —  S)  eriicin',c:  „fo  ift  c5."  —  9)  f-ra-Ada/n  T^pöc;  rav-a  „noä) 
ftebenfad)  barüber."  Xie  (^3e»iffencibiffe  finb  unv^lcid)  pciniiicnber,  a(e;  ade  anbcrn  Äümmer» 
hijTe.  Tic  i'uUv  bat  -pöc  Tai-ra  5um  nad^ftcn  inn-fc  ön^iK^i  i^'-'*^^' '»''  ^){edit.  —  10)  uvvrpifj./Lta, 
nun-unter  vneileidit  „.Sranfbciten"  ^u  ocrfteben,  bie  sörbcr  nidu  genannt  finb.  —  j.1)  aal  /inart^, 
uuM-unter  etn>a  l'anbplaiien,  feft,  Sluöfat3  ju  oerfteben  ftnb.  —  82)  „bie  ^ünbjlutb." — 
1^5)  (iva(Trpt(pei  „febrt  ^urüd."  —  14)  exa/fi'ji^'^liasTaL  „Wirb  au^^j^ftrici^en,  au^^iieli^fdit,  »er- 
nidnct."  —  lo)  „bic  Irene"  b.  ^.  bcr  ©anbei  in  bcr  ßkrcd)ttiTifcit.  —  1(>)  f^'/az/cfsz  „tönen 
binau«?,  UMc  ein  riMiner  beim  S{c(^en/'  b.  i).  madit  »iei  ?arm  unb  bann  ift  e^  au?  bamit.  — 
17)  t£s<  ift  bic  i'ltcbe  tcw  bcm  Unvierecbten,  ber  fid)  bcfted}en  Iä§t.  ^o  (ani^c  er  bie  .^änbe  offnen 
tann  (um  'Njcfdu'nfe  ',u  cmpfauiiien),  freut  er  fidi;  aber  iicrabe  fo  (mie  Tic  ftcb  jc^t  freuen)  luerbcn 
fte  am  (Tnbe  fdni.nnben  (i^eriieben)  Vn  Uebcltbater." — 18j  f«;opa  o(Tf,%i' „t>ie  Äproffcn  bcr 
Wottlofen."  — 1}))  „wer^en  nid)t  iMclt  3i^'''is1'^  treiben,"  b.  b.  feine  jablreic^e  92ad}fommenfd)aft 
baben.  —  20)  jn^ai  änäpdnroi  „faule  Si'ur^cin."  —  21)  t-'  äKpovö/wv  TTrrpac  „cinf  \tdUm 
J\-e[i5."  —  22)  "  i'f''  „ac^H'f/"  »cticnj'iianßelei  an  i^utem  Cskunb  unb  ^"JeudUi.qfeit.  33ei  bcn  LXX 
bci^innt  biefe^  Ü'jort  bcn  nädiftcn  ^at3  unb  wirf  ron  (>3rotiu3  u,  31.  als  nonien  ap])ellativum 
i^ciiommcn  unb  für  bae  IHK  „2d)i(fnraö"  am  '){il  Gen.  41,  2  gct)a(ten,  »eli^eg  fdjnell  n?äc^fi, 

aber  eben  bcfjbatb  fcfened  abi^cmäbt  unb  bcfonber^^  a(g  »venerunn  i^ebraud)t  it*irb.  —  23)  Tk 
i}nU}.  bat  A'/'''/  flfl^M'ni,  »cldK?  im  aler.  £o^er  anftatt  bc6  rorbcr  aui^cfübrten  «,r«  gefunben 
ivirb.  Ter  3inn  iftt  ®ie  ba?  'sM-ag  an  ben  Ufern  bcr  ©affcr  fdincd  badjft  unb  fcfeneli  abge^ 
mäbt  n>ir^,  fo  nnrb  ber  UniU'rcdUe  burd}  3?eftei-tiunii  fitnett  rcid),  aber  burcb  Csjottc?  ©cri^te 
f*nell  arm;  Job  S,  11.  12;  Sap.  4,  5.  —  24)  „bi'c  JBobltbätiiifcit."  —  2-5)  sc.  est  „wirb 
iV'fcvinet  »on  fi)ott  uni>  '^')ltn\d)m."  —  26)  „t>a^  M^n  cincc;  iKuüiifamen  5trbeiteri^  wirb  »er= 
fnfit."  —  27)  uni  l->p  äiioüTtpa  ö  eipiGKuv  ^rjGavpdv  „aber  übcr  'i>ci^eö  iicbt,  wenn  man  einen 
(2d>alj  fintct,"  b.  b.  wenn  man  burd)  (^3ottc6  ^\xü<\t  :öorfet)unii  einen  unerwarteten  (^unb  mad)t. 
3?offuct  »crftcbt  bier  unter  bcm  „2d)atj"  bic  SlDeiebcit;  cf.  Prov.  21,  20;  Sap.  7,  14;  aMn 
bcr  i<cr;ileid)  mit  bcr  ©eiiibeit  fommt  it.  20  eii^cnei  i>or.  —  28)  „mad)t  btcibenben  j){ubm."  — 
29)  h-ni  i'Ktft  nii<p('i-Fpa.  —  30)  yvvf/ äfiufw^  „ein  untabcibaftcö  ©cib."  1^ie  ÄinDcr  unb  bie 
i^cju-unbctc  2tabt  'ocrfitaffcn  wob(  JRubm  in  bcr  3iifwnft,  ba^^  untabeibaftc  Söeib  aber  gewahrt 
J^rcure  in  ber  <^K\icnwart.  —  31)  ä-ai-Tfjvrec  „bciicivtcn  cinanber  bülfrcid),"  unb  ftnb  babcr 
eine  fd^äiu-newertbc  3adic.  —  32)  Ter  (Jbebuni'"ift"  noc^  ein  fefterer '-i^unc,  alö  ber  greunb- 
fAüftsbuni».  —  33)  ä(h/.oiH  kuI  ihZ/^eia  „53rüfer  unb  .»Helfer"  finb  wittfommen.  —  34)  (?.€//- 
/innin,,  f.  b.  bic  freiwilligen  SBobltbviter,  bic  ba  geben,  ebe  bic  Üfotb  einbrid)t.  —  33)  „oerfe^t 
in  eine  lutcrc  l'agc."  —  30)   i^»v/jj  nuhmm^iraL  „ber  (gute)  JRatb  aber  ftnbet  no^  größern 

i*cifa(l."  —  37)   XP'lliara  Kai  'laxk  „9leid)tbum  unb  5J?ad)t."  —  38)   enä7Mi>av  avröv.     S^  ifl 

fchroer  ju  crflärcn,  xoai  baö  ©ort  km/ivipav,  operuerunt,  ^icr  fagen  Woße.    SßieCei^t  ift  bie 


Daö  mö)  3cfuö  ©Irac^.  40,  28—32.  2lnm.  38—45.  93 


jur  (laulbeit,  ^ori^UMiiUCit,  ^um  ^irtcincii  imb  anbcru  Vaikni  »ocrlcitct.  (£?  iiibt  jcbiHb  ein 
SBcttiin,  ^a^<  amt  üVcraiu^  li>t'cn«wcrtb  crfitcint  un^  iviu?  ^cln  f^UMilc  pcji  (iinaiiiKliitme  cntfpririu. 
«ßjcr  Ca  bettelt,  iiin  t'cn  Mvanfcn,  Sinnen,  -JfotMeiCenten  tamit  .^Milfe  511  letfteii,  o^cr  um  für  Mc 
empf*^»i]f"'-""  5citlid)cn  (^K^bcn  Me  böberen  iiciflliiteii  als?  (£ntiie(t  ^i  ;U'ben,  pfer  wer  bettelt,  um 
ba«  i^eU'viel  etnei?  armen  iL'eben?  ',u  sieben,  ber  tbut  ein  beiliiiee  Siu-rf.  Xic  .HiriteniU'fdiiditir 
fübrt  nid)t  nn-nti^e  oon  J^ciliiien  aui,  bie  biu\t  bic  i^ettelannutb  ben  ©ei]  ^um  .irimmel  fid) 
(|cbabnt  haben.  '})ia\x  bcnfe  an  ben  bl.  i^^ttler  2enntliiei,  ber  \m-  ;]nt  bcv^  <\n\i;(n  ^PavM'te?  fV) 
gan*,  Siom  erbaut  bat;  man  benfe  an  ben  ferapbifdien  i^-rancuKUi^  unb  feinen  Crten  ;  man  benfe 
an  ben  armen  i^enebift  Vaber  ',ur  ^^cit  bei?  ll-VUMleci  "Piuj  VI. — -'il )  .-'r /o;/a//(,K'f.v/;r  „fein 
icbcn  ift  niebt  al>?  ^^eben  \M  rednicn."  (£1?  ij^  ein  Sdnuaroßerleben,  ä()nlid)  bem  l'eben  ber 
©dimarpljerpflanjen,  bic  fid)  ihmu  5afte  einer  fremben 'Pflanz' ndbren.  —  1:2)  (iyiT)i'/att  „ix 
beflcrft."  — -'43)  ©aln'fd)eiultri)  ein  5dn-etbfef)lcr,  ftatt  impudcntis;  upai<h,rr,  —  .11.4)  y/.cKui'- 
dlia^TüL  e~nlr!,aig  „fd^mccft  füjj  bcr  i^ettel."  —  i-i)  rer  i3ettler  muf!  bei  allem  2d^marot3en 
todt  baö  'Jleriifte  teiben,  iUnnrürfe  i?on  '-JUiüen,  i^orroürfc  »on  3n«cu,  Spott  ))m\  .ipcljen  unb 
9?icbcrn,  ja  felbft  cc^läcje  uub  ^ilJJijJiiaublunii,  am  Siibc  '^h^tii,  ^uuvjcr  unb  leb. 


Caput   XLI. 

1.  0  mors  quam  amara  est  memoria  tua  homini  pacem  habenti  in 
substantiis  suis:  2.  viro  quieto,  et  cujus  viae  directae  sunt'  in  oranibiis, 
et  adhuc  valenti  accipere  cibum!  3.  0  mors,  bonum  est  Judicium  tuum 
homini  indigonti,  et  qui  minoratur  viribus,  4.  defecto  aetate,  et  cui  de 
Omnibus  cura  est,  et  incredibili,^  qui  perdit  patientiam!  5.  Noli  metuere 
Judicium  mortis.  JMemento  quae  ante  te  fuerunt,  et  quae  superventura 
sunt  tibi:  hoc  Judicium  a  Domino  omni  carni:  6.  et  quid  superveniet 
tibi^  in  beneplacito  Altissimi?  sive  decem,  sive  centum,  sive  mille  anni. 
7.  Non  est  enim  in  inferno  accusatio  vitae.*  8.  Filii  abominationum' 
fiunt  filii  peccatorum,  et  qui  conversantur  secus  domos  impiorum. 
9.  Filiorum  peccatorum  periet  hereditas,  et  cum  semine  illoriim  assi(Uiitas 
opprobrii.**  10.  De  patre  irapio  queruntur  filii,  quoniam  propter  illum 
sunt  in  opprobrio.  11.  Vae  vobis  viri  inipii,  qui  dereliquistis  legem 
Domini  Altissimi.  12.  Et  si  nati  fueritis,  in  maledictione  nasccmini:  et 
si  mortui  fueritis,  in  maledictione  erit  pars  vestra.  13.  Omnia,  quae  de 
terra  sunt,  in  terram  convertentur:^  sie  impii  a  maledicto  in  perditionem. 
14,  Luctus  hominum  in  corpore  ipsorum,^  nomen  autem  impiorum 
delebitur.  15.  Curam  habe  de  bono  nomine:  hoc  enim  magis  permane- 
bit  tibi,  quam  mille  thesauri  pretiosi  etmagni.^  16.  Bonae  vitae  numerus 
dierum:'"  bonum  autem  nomen  permanebit  in  aevum.  17.  Disciplinam 
in  pace  conservate  filii;  sapientia  enim  abscondita,  et  thesaurus  invisus, 


bonum  omnem  reverentiam '^  observare : '^  et  non  omnia  omnibus  bene 
placent  in  fide.'^  21.  Erubescite  a  patre  et  a  matre  de  tbrnicatione:  et  a 
presidente  et  a  potente  de  mendacio:  22.  a  principe  et  a  judice  de  delicto: 
a  synagoga  et  plebe  de  iniquitate:  23,  a  socio  et  amico  de  injustitia:  et 
de  loco,'Mn  quo  habitas,  24.  de  furto,  de  veritate  Dei,'^  et  testamento: 
de  discubitu  in  panibus,'^  et  ab  obfuscatione'^  dati  et  accepti:  25.  a  salu- 
tantibus  de  silentio:  a  respectu"'  mulieris  fornicariae:  et  ab  aversione 
vultus  cognati.     26.  Ne  avertas  faciem  a  proximo  tuo,^  et  ab  aufereiulo 


94  T)aö  35u(^  Scfuö  ©irac^.  41,  2—27.  3lnm.  1—23. 

pcartem  et  non  restituendo.^^  27.  Ne  respicias  mulierem^^  alieni  viri,  et 
ne  scruteris  ancillam  ejus,  iieque  steteris  ad  lectum  ejus.^^  28.  Ab  amicis 
de  sernioniuLis  improperii:  et  cum  dederis,  ne  improperes. 

1)  nwhviihc)  h -näaiv  „tim  "Mc^  Ci,du\ci,t.''  —  2)  fo((tc  ^cifjcn  incrcdulo;  ä-ni^njrvTi  „tem 
S^crja.itcit,"' tcr  an  feine  .iMHfc  inclu- iilaubt.  —  3)  kcI  ri  cmavaivi)  „unb  wie  fönntcfl  bu  tid) 
bciTrii'weii-lcrn,  »ra?  beni  .§)öil)fteu  beliebt V"  —  -üt)    „im  Jobtenvcidie  i^ibt  eö  feine 'jpiage  um 


b.  b.  nur  inunev  ihmi"  Wenfdienfuvebt  ficb  leiten  Uiffen,  niitt  ihmi  bev  63ottei?fuvdU,  rcrnuSic  beren 
man  nur  iiber  baejenijie  ervctben  [oll,  iva?  lal'terbaft  ift.  —  1 4)  „ei?  gefallt  niebt  5lUey,  UHid 
nad^  bem  'Viiauben  (b.  b.  rcdu)  eietban  UM'rb,  allen  Veiiten."  ^k  fcbcimeu  tut  barcb,  wdbrenb  fic 
bod>  mn-  bem  in^feu  aücin  fieb7d)änien  foüteu.  Ter  i^crfaffer  nennt  jtt^t  baö  i^efe,  beffen  ber 
ilnjUMibbafte  fieb  fcbämt.  —  13)  fc((  beifjcn  a  loeo.  —  l(»)  Wriecb.  a  veritatc  l)ei  et  testa- 
ujoiito,  b.  b.  IHM-  ber  JDabrbeit  (ijottc^^  unb  bem  iHmbc,  bie  bir  ja  überall  i^'genwärtii^  finb.  — 
17)  «rro  -ii^^fuc  äyKüi-og  i-n'  äproir  „v»or  bem  Stemmen  bcö  'Jtrmcji  auf  bie  'iM'Obe,"  b.  b.  i^or 
(yci3  unb  .&artber!iiifeit;  nacb  SInbern:  „*>or  Unart  unb  banvit'd)em  2i3efen  bei  lifd^."  — 
IS)  (lati,  b.  b.  i^or  i^ctruii  bei  (£innabme  unb  \'(ucniabc.  —  19)  ä-i  ^ptiGfuc  „i^or  bem 
5(nbiiife."  —  ^0)  f.  t.  Wr.,  "ift  nur  llmfebreibunii  bec*  "i'oriiien.  —  !21)  h«;  cönecjc.  9?ian  [od 
bem  9iäcbften  weber  einen  Sbeil  i.nni  bem  nebmen/nnio  er  bat,  ncd^  an6}  ^a^,  wm  Hjm  cicfdienft 
nnrb.  —  iJiJ)  ä-b  Karcnm/aeui  }VfcuKü(  vTrüri^Hiv  „iHH'  bem  5[nfebauen  cineo  i'ierbeiratbeten 
5lLH-ibcj,"  b.  b.  iH>r  bem  bei^ierlidien  unb  fünbl)afteu  3lnia)auen.  —  2ä)  ä-b  -fpwiJjEiar  ,/opr 
bem  neuj-(ierifien  llmj]anöe  mit  il^rcr  5J'^1i5b." 


Caput   XLII. 

1.  Xun  dupliccs  scrmonem'  auditiis  de  revelatione' sermonis  abscon- 
diti,  et  eris  vere  sine  confusione,^  et  invenies  gratiam  in  conspectu 
omnium  hominum:  ne  pro  Ins  omnibus  confundaris/  et  ne  accipias 
jtersonain  vit  delinquas.  2.  De  lege  Altissimi,  et  testamento,  et  de  judicio 
justiücare  impium,^  3.  de  verbo  sociorum"  et  viatorum,  et  de  datione 
iiereditatis  aniicorum,"  4.  de  aeqnalitate  staterae  et  ponderum,  de 
acquisitione  multorum  et  paueorum,  5.  de  corruptione  emptionis/  et 
negotiatoruin,  et  de  multa  disciplina  filiorum,  et  servo  pessimo  latus 
i^anguinare."  0.  Super  mulierem  nequam  bonnm  est  signum.'"  7.  Ubi 
manus  multae  sunt,  claude,  et  quodcumque  trades,  numera,  et  appende: 
ilatum  vero,  et  acceptum  orane  describe. "  8.  De  disciplina  insensati'^ 
et  fatui,  et  de  senioribns,'^  qui  judicantur  ab  adolescentibns:  et  eris  eni- 
ditus  in  üinniV)us,  et  probal)ilis'*  in  conspectu  omnium  vivorum.  9.  Filiu 
patris  abscoiulita  est  vigilia,'"  et  solicitudo  ejus  aufert  somnum,  ne  forte 
in  adolescentia  sua  adulta  efficiatur,"^  et  cum  viro  commorata  odibilis 
tiat:  _  10.  neijuando  polluatur  in  virginitate  sua,  et  in  paternis  suis'^ 
gmvida  invenintur:  ne  forte  cum  viro  commorata  transgrediatur,^^  aut 
certe'"  sterilis  efiiciatur.  11.  Super  filiam  luxuriosam-*^  confirma  custo- 
iliam:  ne  quandofaciat  te  in  opprobrinm  venire  inimicis,  a  detractione-^ 
in  civitate.  et  ohjectionc  plebis,  et  confundat  te  in  multitudine  populi. 
12.  Omni  homini-^  noli  intendere  in  specie:  et  in  medio  mulierum  noli 
commorari:     DJ.  de  vcstimcntis  enim  procedit  tinca,  et  a  muliere  ini- 


Dag  23u(^  Sefuö  (Sirac^.  42,  1—20.  !?inm.  1—32.  95 

qiiitas  vii'i.^''  14.  Melior  est  cnim-'  iniquitas  viri,  quam  mulier  Leno- 
faciens,  et  mulier  confundens  in  opprobrium.  15.  Memor  ero  igitur 
opcrum  Domini,  et  quae  vidi  anuuntialx).  In  sermonibus-"'  Domini 
opera  ejus.  IG.  Sol  illuminans  per  omnia  rcspexit,  et  gloria  Domini 
plenum  est  opus  ejus.  17.  Nonne  Dominus  fecit  sjinctos  enarrare  omnia 
niirabilia  sua,  quae  confirmavit  Dominus  omnipotens  stabiliri  in  gloria 
sua?"*^  18.  Abyssura,  et  cor  hominum  investigavit:  et  in  astutia  eorum 
excogitavit.  19.  Cognovit  enim  Dominus  omnem  scicntiam,  et  inspexit 
in  Signum  aevi,-*"  annuntians  quae  practerierunt,  et  quae  superventura 
sunt,  revelans  vestigia  occultorum.  20.  Non  praeterit  illum  omnis 
cogitatus,  et  non  abscondit  se  ab  eo  ullus  sermo.  21.  Magnalia  sapientiae 
suae  decoravit:  qui  est  ante  saeculum  et  usque  in  saeculum,  neque  ad- 
jectum  est,^^  22.  neque  minuitur,  et  non  eget  alieujus  consilio.  23.  (^uam 
desiderabilia  omnia  opera  ejus,  et  tamquam  scintilla,  quae^^  est  conside- 
rare!  24.  Omnia  haec  vivunt,  et  manent  in  saeculum,  et  in  omni 
necessitate^"  omnia  obaudiunt  ei.  25.  Omnia  duplicia,  unum  contra 
unum,  et  non  fecit  quidquam  deesse.^'  26.  Uniuscujusquo""  confirmavit 
bona.     Et  quis  satiabitur  videns  gloriam  ejus? 

1)  ärro  (hvTFpi'jaecjc  „v*or  bcm  JBcitcrfaitcu  tci?  ßicMn'tcn."    5((o  5?cr(nurt  ifl  im  (shicit.  nci^ 

ba^  aicTxrvfcßf,  erubcscite,  IHMU  IHn'bcVilCbCltfCll  (ia VitcljU  fUppliron.  —  5)  Kni  inrb  (iTrnm'/rfeuv 

„itnb  i-HH"  bcr  Sdiftccfuiui  bcr  auiHM-trautcn  (iU^jHinnuiTc."  —  ^i)  uni  lay  aiax'>''^'~vp<'i  n/.ir&ivüi 
„miti  (fü  tbucuM  UMrjt  tu  bie  rccbtc  5itam  bviln'n."  W\\.  bicftn  Ji>oi'!on  foütc  ci;icutlifb  c.  41 
fcl)!icj}cn,  wie  in  l^XX;  bi'un  mit  bcm  'i)cad}foliicubcn  bccsiunt  bic  'Jiuna^iinisl  ^■'■"^~'"  sli'ff"  iiH-rfe, 
bcren  man  j'id)  ind)t  pt  fitdmcn,  fonbcrn  ju'rübnicu  bat.  —  4)  „filnimc  bifo  aber  iiicbt  allc^ 
bcffcn,"  b.  i.  tXMo  id)  jcft  aunablcii  und.  —  3)  \i^\.ht  (n-itlcu:  sonteutiaiu  irrre  do  iiDpio, 
(hKnicjani.  tw  äaeß/].  —  (>)  ,,ütamc  bid)  uidit,  luidi  ^^icdst  UHb  9.9abvl>cit  V'i  fprcdum,  \Vi>  ($ 
3?cfanutc  ober  ^vembc  betrifft."  —  7)  „ivo  c^  ein  (£rbtbei(  betrifft,  ba«  von  bcinen  Areunben 
aui^i^eliefcrt  ivcrDcn  miif;,"  ober  nad)  rcrcfer:  „voo  co  fid^  banbelt,  ein  (frbtbeil  ebcr  treuen 
?lrcunben,  a!»  ununirbii^en  i'envanbtcu  ^nfommen  ',i!  diffcn."  —  8)  „V'Or  ber  '•vtitfüebiuiii  bee 
Äauf'-^crtmcicö,"  b.  i.  rvenn  bie  ii?viare  a(-?  faifd^e  erfun?en  werben.  Eie  "IhiL}.  la?  Uviinlid) 
(haöüopng.  XHKein  man  lie?t  im  C'atif.  iinb  aler.  CSober:  ~ipl  nihaöo/xiv -pnayoir  kch  tfi-opuv 
„WCjTieu  bc?  '^Jelfes  m^n  iU'rfaufe  nnb  *oon  ben  .i:aubc(öleiitcn."  Ter  2inn  ift:  5ebame  bi* 
iüd)t  für  bai\  wo?  bu  v^ertaufft,  beut  f>3e(b  ^n  forbern.  Tiefer  5iun  pafjt  audi  'iitm  (lontert  mit 
bem  (toKu'iiben.  3ßic  mau  xnMi  ben  .stdufern  (ik'It>  ferbern  barf,  fo  barf  man  mm  beu  .Uinbern 
nnb  Stla'ocn  (^H'bprfam  nnb  9lrbcit  fordern.  Vod)  nnb  JlteifdU  überfei3en  bac*  (^hicd).:  „3diäme 
bicb  niri)t  bcr  (vMeid)be.it  iii  Slam  unb  i<crfauf."  —  i))  „ibn  biuiisi  ]\i  bauen,"  b.  i.  wo  e»  '}?otb 
tbut.  3n  Staaten,  wo  man  Sflaven  biclt,  waren  bie  ediläjie  eine  fo  jicwi.>bulidH'  5aebe,  bafj 
man  obnc  fic  nidU  bcitte  beftcben  fönncn,  Xer  (iuiturftanbbicfer -SJe'nfdienflaffe  war 'jU  tief; 
f.  ;!o,  24-;.;i.  —  10)  aopayir  „fai?  Sicjiei,"  baci  man  brüdte  auf '-i^örfen,  (skdbiiften,  revofiten, 
ä^ebdlter  v^on  iloftbarfciteu.  „"iHir  einem  böfcu  i*3eibe  muf;  man"?(llc«  v>erfieiU-Iu"  (ocvfcbliefien). 
11)  irav-l  iv  yprifTi.  —  1:2)  „fcbäme  bid)  niebt,  einen  lhr;erftduri;HMi  uiri'cbtu'weifcn." — 
1?})  Kai  kaxaToyripov  Kpt.vofj.hov  Tvtwq  vioir  „unb  eiue^  ^^((tcn,  ber  mit  ^\uiui,en  fireitct."  — 
14)  <5?fJoK(/ia(TUf>or  „erprobt."  —  13)  „ilc  v^erurfadu  ibm  beimlidieoi  ilstcbcn."  —  V{\)  ini-ors 
■napaKfiäay  „t>a\)  ftc  nid>t  verbiübe"  (in-ralte).  —  17)  „im  v^süerlirbeij  .*?aufe."  —  IS)  8c.  adul- 
terio.  —  IJI )  cvvtJur/KvJa  „bn  aller  ebelid)en  i^eiwobuuu.a."  —  -0)  fKharpiTrn.i  „fd»amloö."  — 

21)  y-ixnpiM   fX'^P'^'^}    An'/Jav   iv    tvo/mi   unl   eim/j/rnv   Aaov    ,,baf!  fic  bidMÜibt  UiadH"  ^U  einem 

Cikflenftanbc  bcö  3'-ibeU  für  bic  5^einbc,  beji  (v3erebee  in  ber  5tabi  unb  be*  ^pottrufe*  ber  vente." 

22)  „fd)au  auf  tcjne^  'Sfenfdien  ^duMibeit."  —  2?5)  Troj-r/^j/a  >wa/Aor  „fi.H'iberfd)alfbeit;"  f. 
oben  1,  26.  Tic  ^v'e?art  ber  ^a!;!.  fd)eint  bier  auf  einem  edn-eibfebler  ju  bernbcn.  —  21)  f.  i. 
(i)r.  —  2'3)  „burdi  «yotteö  JDortc  entftanben  feine  il'erfe."  —  2(>)  aTt/pixxiörai  h  c6^,)  ai-roi 
rh  iräv  „bamit  bie  ®eit  biird)  feine -ipcrrlidifeit  i^efefiiilt  werbe."  —  27)  „in  ^al^  3fid)c«  ber 
3eit/'  b.  b.  in  bie  Sonne  Geu.  1,14.  ®ie  er  beii  '^(bi-irunb  burdifdiaut,  Si'  aucb  bie  5onne.  — 
28)  „bem  OJidUci  ^uiicbt."  —  2!))  f.  i.  (s3r.  Sinn:  ^^IMr  febcn  ba-J  wcnijifte  »oon  ber  .\>errlid> 
fei,t  beo  %l{i.  —  ciO)  ^2^  -acaiq  jpt/rt/r  „nad)  allem  '-In-barf,"  ftebt  im  ''•h-ieei).  i-un-  bcm  et.  „"Jdle-^ 
baucrt  immerfort  nad^  aüem  i^cbarf."  —  3S)   hi/n-ov  „manßclbaft  maclue  er  ■Jfid^tö," — 

■  32)  tv  Tuh  ü'öf  „ba^  (iinc  becjriiijbet  bae  ci^ut  be?'  3(nbern," 


96 

Caput  XLIII. 

1.  Altitudinis  firmamentum'  pulchritudo  ejus  est,  speeies  caeli^  in 
visioiie  gloriae.  2.  Sol  in  aspectu^  annuntians^  in  exitu/  vas  admirabile 
opus  excelsi.  3.  In  meridiano  exurit  terram,  et  in  conspectu  ardoris  ejus 
quis  poterit  sustinere?  Fornacem  custodiens^  in  operibus  ardoris: 
4.  tripliciter^  sol  exurens  montes,  radios  igneos  exufflans,^  et  refulgens 
radiis  suis  obeaecat  oculos.  5.  Magnus  Dominus  qui  fecit  illum,  et  in 
sernionibus  ejus  festinavit  iter.^  6.  Et  luna  in  omnibus^*^  in  tempore 
suo,"  ostensio  temporis/-  et  signum  aevi.  7.  A  luna  signum  diei  festi/' 
luminare  quod  minuitur  in  consummatione."  8.  Mensis  secundum 
nomen  ejus  est,  crescens  mirabiliter  in  consummatione.  ^^  9.  Vas 
castrorum"^  in  excelsis,  in  firmamento  caeli  resplendens  gloriose.  ^^ 
10.  Speeies  caeli'^  gloria  stellarum,  mundum  illuminans^^  in  excelsis 
Dominus.  11.  In  verbis  sancti^  stabunt  ad  Judicium,^'  et  non  deficient 
in  vigiliis  suis."  12.  Vide  arcum,^  et  benedic  eum,  qui  fecit  illum: 
valde  speciosus  est  in  splendore  suo.  13.  Gyravit  caelum  in  circuitu 
gloriae  suae,  manus  Excelsi  aperuerunt  illum. ^'^  14.  Imperio  suo 
acceleravit    nivem,    et    accelerat   coruscationes   emittere"^    judicii    sui. 

15.  Propterea  aperti  sunt  thesauri,^"  et  evolaverunt  nebulae  sicut  aves. 

16.  In  magnitudine  sua  posuit  nubes,^  et  confracti  sunt  lapides  gran- 
dinis.^**  17.  In  conspectu  ejus  commovebuntur  montes,  et  in  voluntate 
ejus  aspirabit  Notus.*^  18.  Vox  tonitrui  ejus  verberabit  terram,^"  tempestas 
aquilonis,^'  et  congregatio  spiritus:'''^  19.  et  sicut  avis  deponens  ad 
sedendum,^  aspergit  nivem,  et  sicut  locusta  demergens^Mescensus  ejus,^ 
20.  Pulchritudinem  candoris  ejus  admirabitur  oculus,  et  super  imbrem 
ejus ^*' expavescet  cor.  21.  Gelu^^  sicut  salem  effundet  super  terram:  et 
dum  gelaverit,  fiet  tamquam  cacumina  tribuli.  22.  Frigidus  ventus 
aquilo  flavit,  et  gelavit  crystallus  ab  aqua,  super  omnem  congregationem 
aquarum  requiescet,  et  sicut  lorica  induet  se  aquis.^^  23.  Et  devorabit 
montes,  et  exuret  desertum,  et  extinguet  viride,  sicut  igne.  24.  Medicina 
omnium  in  festinatione  nebulae:*  et  ros  obvians  ab  ardore  venienti 
humilem  efliciet  eum.^"  25.  In  sermone  ejus  siluit  ventus,'^  et  cogitatione 
sua  placavit  abyssum,  et  plantavit  in  illa  Dominus  insulas."  26.  Qui 
navigant  mare,  cnarrent^-  pericula  ejus:  et  audientes  auribus  nostris 
admirabimur.  27.  Illic  praeclara^^  opera,  et  mirabilia:  varia  bestiarum 
genera,  et  omnium  pecorum,  et  creatura  belluarum."  28.  Propter  ipsum 
confirmatus  est*'^  itineris  finis,  et  in  sermone  ejus  composita  sunt  omnia. 
29.  Multa  _  dicemus,  et  deficiemus  in  verbis;  consummatio  autem 
sermonum,  ip.se  est  in  omnibus.  30.  Gloriantes  ad  quid  valebimus?  ipse 
enim  onnüpotens'"  super  omnia  opera  sua.  31.  Terribilis  Dominus,  et 
magims  vehementer,  et  mirabilis  potentia  ipsius.  32.  Gloriticantes*' 
Dominum  quantumcumque  potueritis,  supervalebit  enim  adhuc,  et  ad- 
mirabilis^'^  magnificentia  ejus.  33.  Benedicentes  Dominum,  exaltate 
illum,  quantum  potestis:  major  enim  est  omni  laude. *^  34.  Exaltantes 
eum  repleinini  virtute;^"  ne  laboretis:^"  non  enim  compreliendetis.^' 
35._Quis  videbit  eum,  et  enarrabit?  et  quis  magnificabit  eum  sicut  est 
ab  initio?'^  36.  Multa  abscondita  sunt  majora  bis:  pauca  enim  vidimus 
operum  ejus.  37.  Omnia  autem  Dominus  fecit,  et  pie  agentibus*^  dedit 
sapientiam. 


2)aö  möi  3cfu8  ®ira^.  43,  1—37.  STnm.  1—52.  97 

l)  yavptafia  bfoix  areptuua  Ka-&api6Tt]Toq.  Ter  5ßcrfaf[er  ncnnt  ttu«  cinii^c  detail«  bcr  fict^f-- 
barcn  JpcrrliAfcit:  „Xic  majcflätifitc  .*5immcl?(u>6c,  ba^^  vriUlU»>o!Ic  (Firmament,  baei  (H^aiu 
fjjtct  bc«^  (iuilivntcu)  J:immcU\"  2äinnUlittc  ^rci  (sicj^Mtilaubc  \\\\t  ali^  Cbicftc  ^ci^  Iciucn  2ai3CiJ 
ron  c.  42  511  bctradUcu.  —  Ü.)  th''i«;  oipanw  .  .  „Mc  (sH-ftalt  bco  .ipimmcli<  im  Sitciiic  bcr  4:crr« 
littfcit."  —  3)  fv  üTTTaaia  „wn\\\  wu\\\  (Ic  bctvacbtct,  o^cr  u^cnn  |"ic  cifcbcint."  —  4)  „ocvfünbct 
bcn  2*1!^,  o^cr  vicrfüufct  bic  ^crrlidiFctt  '^Hntc<?,  oMr  i^crfünbct  fiit  alj  auecriväMtcc  (^kfäf),  ales 
JU>crf  cycttci*."  —  3)  „bei  ilncm  '^lufitcii^cn"  aiii?  bcr  Jicfc  bcr  (VinTtcinif!.  —  <>)  9i(tm' „»in* 
Mareiib."  (£><  i|l  Incr  vom  iMafcn  mittele;  bce  iMafcba(;icc!  tic  .'•1{c^L^  bcr  bei  f^Müb>rcrfcn, 
(5dunc(^>vcrfcu  aiu^cnunibct  nnrb.  ,/-i?laft  t£incr  audi  bcn  Cfcit  bei  '^31ü^arbcitcn  an,  fc  brennt 
bcd)  dreimal  )1ärfcr  Die  2cnnc  .  ."  —  7)  Tiefer  'Jlnötrucf  ift  bier  al«^  eine  Did)tcrii\tc  •f'ppcrbcl 
gu  bctv»utt>Mt.  —  S)  tiTfiK^nt;  TrvptlxhK;  ipOvawi'  „fic  bvind)t  i^cuerbämpfc."  i^ci  iiroficr  •f'itsc 
Wirft  bie  Vuft  gleidi  qndlenben,  bcijlen  Tiimpfen  auf  "rc'cnfdKn  nnb  Ibierc.  —  9)  „ffie  5onne) 
gebt  cili.a  ibrc^i?  Ji}eiie>?."  sll>ürbe  \ii  nur  einen  '-Jhuicnblicf  ftiü  fteben,  fo  anirbe  bic  (\an](  (£rbe 
lieft  cnt^iinbcn.  —  l(i)  „immerfort,  ober  itberaü."  —  S  I)  eif  Ka^puf  uhTf/c  „(erfdunnt)  nad>  ber 
treffcuDen  int."  —  12)  (uwhu^iv  xp'>i'^->^'  „^icnt  als?  '^(njcii^er  bcr  3titen."  —  13)  „nad)  bcm 
5['?onbe  bcrcdnict  mau  baö  geft,"  b.  l).  ba>5  £fterfi-|"t  nnb  aud?  bie  anbcrn  J^cftc  Kxod.  12,  IS; 
Lev.  23.  5.  15.. — 14)  i'-i  awre/f/nf  „bii^  ■lum  iH'rfd)nnnDen."  —  1-5)  iv  u/'/niCinn  ,,\\\\t 
S5?anbclun;],  l'eranberuni^,"  b.  i.  bcr  (s)etlalt.  ®ie  im  reutfd)eu  Wonb  nur  lifonat  cii^cntlid) 
ein  nnb  Daffctbe  £>ort  finb,  \i>  i|t  c?  im  .^ebräifeben.  3([iioli  überfe^U  baji  ©ort  bcr  l^ufv;.  „bie^ 
er  iH'^tl  n^irb;"  l'od)  nnb  Keifcbl:  „nactbem  er  x^erfd^nninben  war." — i<>)  „ein  Va^eriieböft, 
ein  üaiH'rjclr."  Xer  9?tonb  erfduint  Den  Tricntalcn  äbniid)  bcm  burd)  ©acbfcucr  erleudncten 
racjer  bcr  3{cifeubcn  ober  ä^ebuincn  in  Der  Acrne.  —  17)  f.  i.  ©r.  —  18)  „Die  Sdunibcit  be? 
Fimmels  bcitebt  in  bcn  bcrrlicbcn  <ctcrncn."  —  19)  Könfio^  cpuri^uv  „c?  i)"t  eine  IcuditcuDc 
SDcIt."  —  iO)  b.  b.  auf  ßkntcei  'i^cfebl.  —  21)  Tic  'Sterne  c^^bin  unb  fteben  nnb  Icuditcn, 
bcbnen  fid)  au^,  jicben  fid)  \ufammen,  wie  cg  (^3ott  beficblt.  —  22)  „ile  fcblcn  niemals  an 
ibrem  2Bad>poften,  cDcr  in  bcn  treffenben  ^Jacftt^eitcn."  Ter  ^rcpbet  i^irud)  3,  34  »jerijlcidjt 
bic  Sterne  mit  aBäd)tcrn  in  ber  'DJad)t,  bic  i>om  Jpcrrn  j^crufcn  crfcbeincu  unD  fas^Mi:  „•§>icr  finb 
trir."  —  23)  b.  b.  bcn  JRcgenbojicn.  —  24)  häwaav  „fpanntcu  au^."  —  2o)  f,  i.  (^r.,  vccH 
mit  ?)Jcdit,  ba  c?  ben  einfaeften  einn  jlört.  —  26)  „bie  35orratbefammern,"  b.  i.  be^  .&immc(e(. 
^ciä)  ber  'rnn-flcünuß  bc-5  Xiditcr^^  finb  '-IBinbe  unb  ©olfcn,  wie  in  i'orratböfammcrn  auj^ebauft, 
unb  werben  Daran-?,  glcicb  bcn  iU^icln  in  Dem  ilä\ici„  UH^ijcIaffcn.  —  27)  /CTvmf  „fejtii^tc."  — 
28)  Xer  Tiditcr  betrad)tet  bic  ."pai^elftcine  iilcicb  ^crbriHfelten  gclfen,  bic  nad)  aücn  Seiten 
au^einanDcr  iKütleubert  werDcn  Jub  38,  30;  Ps.  147,  6  (17).  —  29)  „ber  Siibwinb,"  ^eigt 
JRceicn  unb  (Gewitter  an.  —  30)  ci^iv/at  „macbt  f reifen."  —  31)  aal  mran/i^  .hpiov  „\u\i  ein 
2Binbflo§  vom  9?orDen"  b.  t.  bridu  to-?.  —  32)  koI  avcrpoip?/  TTvcvua-o^  „unb  ein  ©irbcIwinD," 
ircit  9?orb»  unD  Sübwinb  jufammenftofjcn.  —  33)  ü(:  TfeTetvä  Ka^nrrapeva  Tvaaetc  ^löra  „wie 
^crabpiciicnDc  ')}cc[d  ftreut  er  Den  Seftnee  auei,"  —  34)  Kara/.lovcra  „oerf)eerenb."  —  3o)  sc. 
nivis.  —  36)  „über  feine  5}Jeni';e."  —  37)  -äx^/v  „ben  9^eif."  —  38)  xal  ür  ^üpaKa  h'f^ine- 
rai  Tö  v6(jp  „unb  wie  mit  einem  t].\in5cr  umi^ibt  lut  baß  ®cwä|ler."  —  39)  „.Heilmittel  i^ci^en 
att'  baö  (bringt)  fdmeü  ein  9?ebcl."  —  40)  äxo  «a/o-wi-of  iZapuae«  „Jbau  von  bcr  .^'ii.u' fom» 
nienb  verfdjafft  wicDcr  Griiuicfunii."  —  41)  Kai  ^(pvTevoev  ahri/v 'iwovg.  Tic  i^ulg.  Ia>?  t)ier 
v)/aovc,  unb  jwar  gewip  mit  Sted^t.  9lud)  ber  aier.  (lober  lietl  fo.  —  42)  ih//yowTa/.  — 
43)  TTapädo^a.  —  44)  w;rüv  „^^Jccrungcbcuer."  --  4-5)  ehoi^ia  -fAof  ai'Tov  „burd)  ibn  i'Durd» 
®Dtt)  ftat  bie  g-abrt  bun$  bas  l'ifcer  einen  guten  5(ueioianc(."  —  46)  ö /ie;«(;  „bcr  Da  bod> 
crbaben  ift  über  aß  feine  iOcrfe."  —  47)  wo^t  bie  LXX  noeft  K^cn  fi/.wrrarf,  „crbi^bct  ibn."  — 
48)  ift  nur  Umfd)rcibung;  f.  i.  f>h-.  —  49)  ir'/jjTi^vvaTE  h  lir^p^i  „mö.act  ibr  eure  Äraft  vcr^ 
mebren,"  foviel  ibr  wollet,  iftr  fönnet  ibn  bocft  nicl)t  genug  greifen.  —  30)  b.  b.  bemübct  cud) 
nic^t.  —  31)  ov  yäp  fi^  k(piiiT]Gd£  „\^x  werbet  i^n  bod)  nii^t  errcicften."  —  32)  Toiq  evaeßimv. 


Caput  XLIV. 

1.  LaudemusWiros  gloriosos,  et  parentes  nostros  in  generatioue  siia.' 

2.  jNIultam    gloriam    fecit    Dominus    magnificentia    sua^     a    saeculo. 

3.  Dominantes  in  potestatibus  suis/  hominesmagni^  virtutc  et  prudcntia 
sua  praediti,^  nuntiantes  in  prophetis^  dignitatem  prophetarum/  4.  et 
imperantes  in  praesenti  populo,^  et  virtute  prudentiae'''  populis  sanctis- 
sima  verba."  5.  In  peritia  sua"  requirentes'^  modos  musicos,  et  narrantes 
carmina  scripturarum.^^  6.  Homines  divites  in  virtute,"  pulchritudinis 
Studium  babentes:^  pacificautes^^  in  domibus  suis.     7.    ümnes  isti  in 


98  Dag  miä)  SefuS  ©irac^.  44, 1—16.  STitm.  1—29. 

generationibusgentis  suaegloriamaclepti  sunt,  et  indiebus  suis  habentur 
in  laudibus.^"  8.  Qui  de  illis  nati  sunt,^''  reliquerunt  uomen  narrandi 
laudes  eorum:  9.  et  sunt  quorum  non  est  memoria:  perierunt  quasi 
(jui  non  fuerint:  et  nati  sunt,  quasi  non  nati,  et  filii  ipsorura  cum  ipsis.'^ 

10.  Sed  illi  viri  misericordiae  sunt,  quorum  pietates'''  non  defuerunt:^' 

11,  cum  semine  eorum  permanent  bona,^'  12.  liereditas  sancta^'  nepotes 
eorum,  et  in  testamcntis"^  stetit  seraen  eorum:  13.  et  filii  eorum  propter 
illos  usque  in  aeternum  manent:  semen  eorum  et  gloria  eorum  non 
derelinquetur.-^  14.  Corpora  ipsorum  in  pace  sepulta  sunt,  et  nomen 
eorum  vivit  in  generationem  et  generationem.  15.  Sapientiam  ipsorum 
narrent^'  populi,  et  laudem  eorum  nuntiet^'  ecclesia.  16.  Henoch  placuit 
Deo,  et  translatus  est  in  paradisum,^''  ut  det  gentibus  poenitentiam.^'' 
17.  Noe  inventus  est  perfectus,  justus,  et  in  tempore  iracundiae  factus  est 
reconciliatio."^  18.  Ideo  dimissum  est  reliquum"^  terrae,  cum  factum 
est  diluvium.'"  10.  Testamenta  saeculi^'  posita  sunt  apud  illum,  ne 
deleri  possit  diluvio  omnis  caro.  20.  Abraham  magnus  pater  multitu- 
dinis  gentium,  et  non  est  inventus  similis  illi  in  gloria:  qui  conservavit 
legem  Excelsi,  et  fuit  in  testamento'"'-  cum  illo.  21.  In  carne  ejus  stare 
fecit  testamentum,  et  in  tentatione  inventus  est  fidelis.  22.  Ideo  jure- 
jurando  dedit  illi  gloriam  in  gente  sua,^^  crescere  illum  quasi  terrae 
cumulum,^*  23.  et  ut  Stellas  exaltare  semen  ejus,  et  hereditare^^  illos  a 
mari  usque  ad  mare,  et  a  flumine  usque  ad  terminos  terrae.  24.  Et  in 
Isaac  eodem  modo  fecit  propter  Abraham  patrem  ejus.  25.  Benedictionem 
omnium  Gentium-'"'  dedit  illi  Dominus,  et  testamentum  confirmavit^'' 
su])er  Caput  Jacob.  26.  Agnovit  eum  in  benedictionibus  suis,^^  et  dedit 
ilH  heroditatem,'^^  et  divisit  illi  partem  in  tribubus'*"  duodecim.  27.  Et 
conservavit  illi  homines  misericordiae/'  iuvenientes  gratiam  in  oculis 
omnis  carnis. 

1)  (yr.  bic  3t«ffff)rift:  TrarfixDv  vfi%'oq.  —  2)  Tij  jevfff«  „bcm  (53efd)Iec6tc  nad)."  — 3  )  ryv 
/iFyn/navv)/v  avrni  ,/,Mc(  3tübm(id)e§  Kit  t>er  .gievr  {an  tbitcn)  i'5f^('*'ii^'  c»  tfl  ba^  ju  feiner 

*l^Cr(>Crrlid)ltUi^   OOn    'Einfang   an."  —  4)    i-v  ralQ  ßamAein/c  ah-öw.^ —  6)  ovoaaaTüi.  —  ii)  ßov- 

Aerßovrai.  —  7)  a-uyyt'/.iojrsr  h  npo<i>?/Teinic  „jic  mad)tcn  prt»pbctifd}c  ^(nfunbiivinijcn."  — 
8)    f.  i.  ri)r.  —  9)  //yoi'/ievoL  '/MOV  h  (haßov?Joir  „flc  leiteten  bviö  l^Mf  burd)  ibre  J>Jathfd)Id(?e." 

10)  Kfü  awiaei  ypauiiaTelag  laov  ,,unb  (leiteten)  mit  (£inftd)t  ben  Untcrrtd)t  beö  ä^plfcö."  — 

11)  ao(i>ol  Aöyoi.  h  ivaiösia  nhrfov  „TOcifc  Wavcn  tbre  3lepen  beim  Unterrid)te." —  1^)  i-n^rjrnvi'Ttg 
//'/.?/  iiovaiKiöv  „fte  crfanben  S^onftüde."  Damit  finb  befonbcrei  bte  'iPfaimenfaniier  Davib,  Slfat^K 
(it(Mn,  Axman  n.  5(.  i^emeint.  —  13)  iv  ypa&ij  „fd)rift(idn"  —  14)  lax'w^n'yy^'^"'^  '-'^X'''-  »ttiiö^ 
ncvüilet  mit  .Hraft."  —  1">)  ni)//i>ti'oi:rFc  „im  ^rieben  Icbcnb."  —  lö)  LXX  bloü  Kabxvf^a  „He 
wwvcn  bcr  3hi(Mn  idreo  i'olfcv^  in  idren  l^ai^cn."  —  17)  dalv  a'vTüv  ni  Ka-tÄnrov  uvnua.  „(gintge 
'^m\  ihnen  {):i['in  einen  Flamen  binterla'ffen,  bat;'  man  (ntut  immer)  ibv  Üob  s?erfünbct," — 
18)  /ifr'  n'rroir. —  iü)  i'iKnuiavvcu.  —  20)  ovk  tKi:///(7&,yt7np  „nuM'ben  nicf)t  ycri^effen."  — 
21.)  äyad/}  iM/pofnida.  ^Ht  (.^hied).  ivTvürt  bie  3nterpunftton  \dn  in  rtefcn  ^ei^en  Inn-fen,  »aö 
jefod)  ^cn  Sinn  feine^roc.ao  yenuirrt.  —  22)  „t^ei  bcn  33ünbnirfen,"  bte  (s^ott  ,^n  iH-rfd)icbcneit 
Jeiten  mit  ben  ^OJenfdnm  ;VM'd)[oi'fen  Ktt-,  bei  bicfen '-Bünbniffen  bleiben  bic  9?ad)fommen  ber 
<'i)uten  itc()en  unb  balten  fid)  baran.  —  23)  ovk  t^nAKKp^-if/oFTnt  „crltfdu  nicht."  —  2'1)  <h//y^- 
<7»v7ai.  —  2-5)  iinyyi/'/et.  —  2«)  f.  i.  (^h\  3»  bcr  fnrifd)cn  nnb  arabifcßcn  Ucbcrfci3nnß  fcblt 
bcr  i^anjc  23criJ.    Za^  ^enod)  >^crfcl3t  nnn-Dcn  an  einen  anbern  Crt,  al»?  ficfc  (Srüc,  ^ebt  «uö 

Hehr.  ]I.  .')  im  3l>rammcnbaltC  mit  den.  5,  24  bcrinu.  —  27)    Inr/'K^fr/fia  fj-eravoing  -alg  ysveaii 

„aU  eine  ''I'^ibniuu]  ]\.\v  3innc?anbcvnnsi  für  bic  (^3cfd^[cdUcr."  (£r  i|t  bic§  nmfomebr,  »eil  er 
an*  in  feinem  Vcbcn  ^innceän^crnn;^  nnb  5?nf!c  sieprcbiiU  bat  Judas  v.  15-17.  Tic  ©orte  bcr 
l^ul;}.  überfc(jcn  l'od)nn^  J){cifd(l:  „bafür,  baf;  er  bcwcjich  UH^^te  bie  iU^lfcr  ^nr  3?nf!e"  b.  i,  gur 
Jcit  bej  \Hnticbrifti5,  nH^  er  nacd  alter  Jracttton  ber  ^nfcn  nnb  (Ibrijlen  mit  (£liaei  lieber- 
fommcn  \oll.  lercfer  überfci.U  baö  (ikied).  „alö  'Biuiler  ber  Sinnceanbcrunj",  mkhc  lieber* 
fctyiinsi  n>Pbl  nidU  iV'rcdUfevti.U  'alerten  fann.  —  28)  äi-.rä/Z«}/^«  „Vöfciidb".  9?pe  bicntc  a(3 
??ritt!cr  L^^cr  'in-rföbufr,  taf; 'siott  ni*t  baä«  9an5e  Wenfcbcns]cfd)(cd)t  ^crtiK^tc,  nnb  warb  bat^nrcb 
ein  ^i'.ubilb  bc-?  IW-ffia^.  —  2i))   l}ivf/<}r/  mTäA/.ufj,,ua  rrj  y,j  „bcjjbalbTOnrbc  er  bcv  (£rbe  jtt 


Dad  53u(^  3efug  Sirac^.  44,  18—27.  2lnm.  29—41.  99 

einem  Steile,"  au«  »elcjcin  fte  auf  ba«>  'DJcuc  ibrc  33e»ö(ferunsi  j^civinncn  foKtc.  —  30)  Jm  toDto 
iyh'tTo  Knraii'/vGfiuq.  Xic  iHM-fnüpfuiu"!  bicfc?  ^atu'c*  mit  tcm  iHHbcriV'l^ntbcn  ifi  nid)t  fo  leicftt, 
»fic  nait  tcr  Ü>uli^. ;  inbcffcn  nunttc  fcr  2iuii  tiefer  fein:  Ta  bunt  ^Jfoe  ba? '-ycrtchcn  bcr 
Wcnfitbcit  iicriitcrnrar,  bcfjbalb  fam  nun  bic  3ünfflittb.  —  ^Jl )  "^Mural  bcr  Wajfftat.  „Ter 
cwiiu'  iirof;c  "i^uat  nnivbc  mit  ibm  jicütl offen,  x^a\]  iiidu  mcbr  v>ertil!U  iverbc  allci^  ,'^lcifri)  burcft 
bic  2imffUitl\"  —  riü.)  „fiaiic  im  '-IMiiibc  mit  ümu,"  b.  b.  ivarb  eine?  cis^cncn  iMiubc?  mit<^)ott 
(jcanirtijit,  bcr  in  bcr  'i^efdnu'ituii.a  feine  l^eftätis^unv^  crbielt   (Jen.    17,   1-14:   22,   1.  — 

ä?J)     tär/jntr  «itm  trnvo-} //lii/rai  t->h'i/  h'  tu,  a-i iiiulti  u'vTiir   „barUHl  bcftätivltC  ibm  'vHUt  Cib(id), 

bat;  in  feinem  3amcn  bic  iU^fer  feilen  iicfci^ict  werben."  —  fJ'i)  x<'i'y  „^taub."  —  tJo)  „als 
erbli*c?  ^aut»  beiiiAcn."  —  rJU)  uriifn'.muv.  Unter  bcm  „5eiU'n  aller  iVcnffben"  ijl,  \vk  o.\\i 
anbern  Stellen  Flar  ift,  taf  i^ciftlidu'  C£rbc,  bie  (shiabe  bcr  t£rUM'unii  burdi  t£briftiii?  5U  innilcbcn, 
37 )  «(iri-arafv  „licfj  tbu  rubcn."  —  rJS)  „cv  crtanntc  ibn  ol?  ben  (^ortpflanjcr  bcr  iU-rbcifjun^ 
burcb  bie  inelen  Sciinuniien,  womit  er  ibn  übcrbäufte."  —  39)  iv  K/rjjMvo^Kf  „er  C{,<\\>  ibm  bae( 

t>crbcif;cne    Vanb  al?  t£rbc,"  —  IIO)   xa)  (hfnrei/.f  /ifpli^at;  a'v-oi\  h  (^vAalg  efiffucrev  6f:Ka6i(,  „unb 

er  fonberte  feine  Ibcile,  er  tbcilte  fic  in ',nH^lf  Stämme."  —  -'ii)  kui  i^ir^ayv  i^  a'vTov  ävispa 
f/«)iv  fipiaKov-a  x^i'"'  /,fr  ü^'!  *iw^  ib"!  bcn  Wann  fommcn,  bcr  üL^obliKfaUen  fanb  in  ben 
"JUuicn  aller  9Jfcnfd)cn."  Ta  im  Wr.  45,  1  mit  ii)a-,/fihav,  dilcctiuu,  anfvinjU,  n\ii^  fid)  offen" 
bar  auf  äi-^pa  f'/mi^  44,  2o  beliebt,  fo  bürftc  wobl  nid)t  ^ofcpb  »on  'JlCiy.n^ten  bier  ju  «ocrftebcn 
fein,  nnc  Tcrcfcr  bafür  balt,  fonbern  Wofc^.    Tief;  ift  auil)  ^offuct?  Wcinun^j. 


Caput   XLV. 

1.  Dilectiis'  Deo,  et  hominibus  Mo3'ses:  cujus  memoria  inbenedictione 
est.'^  2.  Similem  illum  fecit  in  gloria^  sanctorum,  et  magnificavit  eum 
in  timore  inimicorum,  et  in  verbis  suis*  monstra  placavit.^  3.  Glorifi- 
cavit  illum  in  conspectu  regum,  et  jussit  illi  coram  populo  suo,  et  ostendit 
illi  gloriam  suam.  4.  In  fide  et  lenitate  ipsius  sanctum  fecit  illum,  et 
elegit  eum  ex  omni  carne.  5.  Audivit  enim  eum,"^  et  vocem  ipsius,  et 
induxit  illum  in  nubem.^  6.  Et  dedit  illi  coram  praecepta,  et  legem 
vitae  et  disciplinae,^  docere  Jacob  testamentum  suum,  et  judicia  sua 
Israel.  7.  Exeelsum  fecit  Aaron^  fratrem  ejus,  et  similem  sibi  de  tribii 
Levi:  8.  statuit  ei  testamentum  aeternum,  et  dedit  illi  sacerdotium 
gentis:  et  beatificavit  illum  in  gloria,'"  9.  et  circumcinxit  eum  zona" 
gloriae,  et  induit  eumstolamgloriae,'^  etcoronavit  eura  in  vasis  virtutis.'^ 
10.  Circumpedes,  et  femoralia,'*  et  bumerale'^  posuit^'^  ei,  et  cinxit  illum 
tintinnabulis  aureis'^  plurimis  in  gyro,  11.  dare  sonitum  in  incessu 
suo,  auditum  facere  sonitum  in  templo  in  memoriam  filiis  gentis  suae. 
12.  Stolam  sanctam,  auro,  et  hyacintho,  et  purpura,  opus  textile,'*  viri 
sapientisj^  judicio  et  veritate  praediti:^''  13.  torto  cocco^' opus  artificis, 
gemmis  pretiosisfiguratis"  in  ligatura  auri,^  et  opere  lapidarii  sculptis^ 
in  memoriam  secundum  numerum  tribuum  Israel.  14.  Corona  aurea*" 
super  mitram  ejus  expressa  signo  sanctitatis,^"  et  gloria  honoris:"  opus 
virtutis,^^^  et  desideria  oculorum-^  ornata.'^"  15.  Sic  pulchra  ante  ipsum 
non  fuerunt  talia  usque  ad  originem.^^  16.  Non  est  indutus  illa  alienigena 
aliquis,  sed  tantum  filii  ipsius  soli,  et  nepotes  ejus  per  omne  tempus. 
17.  Sacrificia  ipsius  consumpta  sunt^^  igne  quotidie.  18.  Compleyit'' 
Moyses  manus  ejus,  et  unxit  illum  oleo  sancto.  19.  Factum  est  illi  in 
testamentum  aeternum,^*  et  semini  ejus  sicut  dies  caeli,^  fungi  sacerdotio, 
et  habere  laudem,^^  et  gloriticare^^  populum  suum  in  nomine  ejus. 
20.  Ipsum  elegit  ab  omni  vivente,  offerre  sacrificium  Deo,  incensum,  et 
bonum  odorem,  in  memoriam  placare  pro  populo  suo:  21.  et  dedit  illi 
in  praeceptis  suis  potestatem,  in  testamentis  judiciorum,**  docere  Jacob 
Üec^ner:  ^.  ©c^rift.  31.  s;.  III.  7 


100  Vai  SuÄ  3cfuö  Stvfld).  45,  1—29.  Slnm.  1—48. 

testiraonia,  et  in  lege  sua  Incem  dare  Israel.  22.  Quia^^  contra  illum 
steterunt  alieni,  et  propter  invidiam  circumdederimt*  illum  homines  in 
deserto,  qui  erant  cum  Dathan  et  Abiron,  et  congregatio  Core  in  ira- 
cundia.  23.  Vidit  Dominus  Dens,  et  non  placuit  illi,  et  consumpti  sunt 
in  impetu  iracundiae.  24.  Fecit  illis  monstra/'  et  consumfjsit  illos  in 
flamma  ignis.  25.  Et  addidit  Aaron  gloriam,  et  dedit  illi  hereditatem, 
et  primitias  frugum  terrae  divisit  illi.  26.  Panem  ipsis"^  in  primis" 
paravit  in  satietatem:^^  nam  et  sacrificia  Domini  edent,  quae  dedit  illi, 
et  semini  ejus.  27.  Ceterum  in  terra  gentes*^  non  hereditabit,  et  pars 
non  est  illi  in  geiite:  ipse*'"*  est  enim  pars  ejus/^  et  hereditas.  28.  Phinees 
lilius  Eleazari  tertius  in  gloria  est,  imitando*"  eum  in  timore  Domini: 
29.  et  Stare  in  revcrentia  gentis:^*  in  bonitate  et  alacritate  animae  suae 
placuit  pro  Israel. ^^  30.  Ideo  statuit  illi  testamentum  pacis,''"  principem 
sanctorum^'  et  gentis  suae,  ut  sit  illi  et  semini  ejus  sacerdotii  dignitas  in 
aeternum.  31.  Et^^  testamentum  David  regi  filio  Jessae*'^  de  tribu  Juda, 
hereditas  ipsi  et  semini  ejus,"^'^  ut  daret  sapientiam  in  cor  nostrum^* 
judicare  gentem  suam  in  justitia,  ne  abolerentur  bona  ipsorum,  et 
gloriam  ipsorum  in  gentem'"  eorum  aeternam  fecit."' 

1)  f.  44.  "Jlum.  41.  —  2)  h  elvM-,iair  „(\i)^xk\m,  iiffci^Kt."  —  3^1  '^"^jj.  (£r  nivicbtc  ibn 
(ibnlid)  tcx  .^?cnli*fctt  ttx  .öciliiicn,  f.  b.  t^cn  inropcn  .^^cüijicn,  tcn  f atriardu^n.  —  4i  fo(I 
ii!  vcrhis  ejus  (Ktjjen.  —  3 1  ar/usia  Ka-.'7rai'crn>  "",,(£r  i'^^ptt)  mad^tc  auf  tctTcn  ('?}(\m'iö) '-S^ort 
tcn  3ctd)cn  C^Mai^Mt)  ein  ^fn^c."  Tcrcfcr  iHT|lcbt  unter  tien  m/näa  fie  Sdieinuninber  tcr 
äsV.^ptifdtcn  3iii!tcrcr  unp  fNKxufler.  5l(Iein  Per  ;1r^ed^.  Jevt  ift  3U  Kutlids  um  ein  foichci^  i^er» 
fldnbuit'  ^u5u(aiTen.  Hut»  jraruni  foiltc  Per  iH'vfaffcr  Pat^  (snriniicre  erwähnen  unP  Pa^^  (53reijerc 
iibcri^ebcuV  —  (>)  'i/KuvTiaev  nlröv  Tf,r  (ixorfi^  a'rTov  „Cr  (icf!  ÜMt  börcu  fetuc  -stimme"  Exod.  24, 

1;">,  —  7)  t'ir  ror  -jvoonv  „iu  bag  TuufeL"  —  S)  i-iGTiifHir.  —  9)  'Aapi)V  äytav.  —  10)  .''i' 
tiKoa/u(:   „^Urd^   Slnenütmurf"  Kxod.  L'.S.  —  II)   avo/J/v.  —  12)  aw-t'/siav  Kavx'/ua-oc  „mir 

bcm  ootlfornmenftcn  5itmucfe."  —  lü)  ««?  iaTtpiuaev  nhrw  aKäTon' '«jx'i'oc  „unP  feftii^te  ibn 
mit  Pen  'sk^'dpen  Per  cctärfe,"  b.  b.  er  iiab  ibm  ein  jircpeo  "Jlnfeben  Purcb  iiei^^iffe,  befonPerc 
SIuo^cidniuniKU,  a(>?:  .Hovffd^murf,  ::>iattoitale,  in^rnebmei?  CberfleiP  u.  f.  f.  —  14)  rrtptaKs'/f/ 
^•ai  TorS/}p//  „2dKnfeIilciP  unP  ^ftocf."  Tic  iUiKv  iH'rfel3tc  Pie  beipen  3l^orte.  — -13)  sal  i-utuuSa, 
welltet  I.  c.  V.  4  mit  Pcui  "Flamen  suiicdumuTale  iHMtcmmt.  —  IG)  f.  i.  fi3r.  —  17)  j-oiaKot^ 
xi»-(Joh:  Kt'jt^ioai  „mit  goldenen  fih'anatäpfeln,  2dKÜen."  —  IS)  .'/'^tj  ttoikü-oI  „2tridwcrf."  — 
19)  'Aoyeicj  Kpicreoi  „mit  Pem  r!{idut\tmUi;f"  (fltiitiottvile).  —  20)  (U/?Mig  a/.?/t^Emi  „mit  bcn 
Äuttb^eid)cn  ber  JIBabrbeit"— Urim  unp  Ibummim.  —  2!)  KSK/uaiüry  kokku  „an?'  2d\\rlad) 
flcjfirft."  —  22)  '/.i^oir  -n/.vre/Jmv  "//j'/iiiarnr  aopa^,i6nr  „mit  foftbareu  uad)  SiciTiclart 
gcilcebenen  Steinen."  — 2^$)  „in 'nU>1p  i^eüfa."  — 24)  m' ;/mö7/ vf«,/o«,(/M.;/.  —  23)  ar^avm' 
xpvü.rrr  „iH^lPener  9ieif"  (^^.Matte)  um  Pie  etirnc,  bei  Peni  .i;cbenpriefter  um  Pen  .HcpTbunP  berum. 
26)  h-l-ü'iia  (76pir,iA<H  (r.K'iüiiarcr  „'0(ui?Prucf  Pce  f^iei^el^  Pcr  ^^eiüiifcit,"  P.  b.  i-^erfebcn  mit 
ber  5ie;Klinf*rift  „.g-eilii^  Pem  j;">errn"  1.  c.  v.  .',(').  —  27")  xm-x'iua  riui/r  „ein  ^J'raebtfiücf,  ober 
ein  Gbrenfdnunef."  — 28)  „ein  ?lieitler)verf,  ober  ein  foftbaree'äBerf."  —  29)  „eine  \*uft  ber 
3luflen."  —  rJO)  Knnuorfxcrn  (.>pa,a  „fcbiMi  ',um  -^lufeben  (^efdMuücft."  T'ie  3>uliv  ^icbt  (opuia  jum 
nädilleu  2a\>>  unb  überfeiU  eei  mit  mc  pulchra.  —  ?5a")  u.,r  ah:n'nr.  —  -^i'iD'o'/oKap-ux^iiGorrni. 
h'^f'/txi'.x:  <y»:  „feine  Tvfer  follen  tdi^lid^  ^UH-inutt  ebne  Unterbrednma  bvivaebv>utt  loerpen."  Tic 
C^>fer  iverPen  'Jlarone  Cpfer  jienannt,  weil  bie  iwn',e  ';'Priifter5unft  "Jiaronjum  Stammt^atcr  bat. 
^M\)  t-'/iipujGi  Lev.  s.  i>4.  —  34)  „Gi^  ift  ibm  ',um  euMi^ni  5?nnPe  iieworben,"  b.  b.  e^  ift  mit 
ibm  filr  immer  bcr^  3:»unb  ^ihmi  «int  ein;u\vinsicn  uunben.  —  33)  Iv  'iinpn'Q  ohparav  „folanju^ 
ber  .f'immel  ivabrt."  —  3(»)  /et-orpieiv  ä/M  i<n'i  upuTsveiv  ^,ben  ('>U'*ttce>bientl  ju  v^ernviltcn  unb 
n\i  ^^.Tiefter  \\\  Pvfern."  —  37)  Ka\  tv/.oyeiv  „]n  fei^nen."  —  3S)  „bie  (^)ewa!t,  nadi  Pem  '^kfet^c 
SKeebt  ju  fvMedH-n."  —  39)  f.  i.  «3r.  Wan  muf;  ec>  binn:>ea  beuten,  l'i-d)  unb  3{cifdi(  überaebeu 
ci  ebenfaü?.  ^^lüioli  iiberfet3t  eö  mit  „aber."  — 40)  ^K///.o,Gav  ahrw  „fic  bcneibeten'ibn" 
Null).  1(1.  —  41)  r^pnra  „^Bunbcrbaree."  (ii->  ilnp  bie  Jvcuerflammen  baruuter  3»  oer|leben, 
tvc(d>e  bie  ömi^LM-cr  oer5cbrten;  1.  c.  —  42)  üpror  h>  Tvptoro,,-  „bac  befle  i3rcb,"  udmlid^  bie 
Sdniubropc  L«v.  l'4.  <i.  —  43)  -/,/a,:of>'if  „in  Ueberfluf),  cPer  aud)  jur  Sättiauna." — 
44)  offenbar  ein  Sdneibfebler,  fcd  beiden  in  terra  aenüti;  iv  )//  /aor  „int  l'anPe  feine?  i<cIfeS 
foü  er,  fein  (|rbtbeil_  baben."  —  43)  sc.  Dcus.  —  40)  /uplr  aur.  —  47)  m-  -c,  i-i,-/z,g(u  „im 
Stacbeifern"  Xum.  liä.  1-1  ;i.  — 48)  kch  ariimn-  airw  h  rpoTTi)  /aov  „uuP  Pap  er  fe|1  ftanb  beim 
Slbfaü  bcö  ä)Olfe^."    Xie  33u(g.  lae  fi^/joT;/ jlatt  £v  rpo-^.   '9J?an  gibt  iibriijene  in  ber  lieber- 


Dag  man  3efug  ©irac^.  45,  29—31.  2Inm.  48—55.  101 

iiiunui  beut  ÜPortc  reverontia  eine  äbnüitc  i^ebeittuuiv  ?((Iioli  |TÜ>t  ee  mit  „^rfsinbe,"  'ücA 
\u\t  rKeiütl  i^crabe^u  mit  „'Jlbfatl." —  'iH)  um  i^üamtru  irtpi  -ov'Xnjmif/  „iinb  cv  braduc  2ühnc 
für  ^u^rael."  —  oO)  forädr/  a'vTC,  ihay^/jK!/  ciiii/rr/r.  —  ^> I )  „iUM'llchev  tc?  .t*ei(i;itbiime  \ü  fein." 
52)    «.Mrl»  bier  tum  ben  Ueberfc&crn  mit  „i^lcidnvic"  i^ejieben.  —  örj)  K/i/f^vo/iia  lina/'/Jui  v'iov 

t;  v'tol'  tiumr.  K/iipovintia  '  \npiii'  Kai  rCt  a-tpiiari  (nrai'.  —  5 '1  )   <^<:>>/  i'f'h'  (jo6iav  tr  KapiVui  vfiüi'  ,,Cr 

i^'be  eiui)  5Bei«*beit  in  euer  .f-er^"  Xiefcr  Satj  ift  im  (siried).  ivin-,  unabbaniiii^  iMnn  t>orbcr- 
iiebenben.  —  5-5j  kul  7//v  (^u^av  alrüv  elr  yti-tcK;  uirür  „unb  baf;  ibr  J)(iibin  auf  ibi'e  'i5efd}lect)ter" 
i'id<  fortpflviiijC. 


Caput  XLYI. 

1.  Fortis  in  bello  Jesus  Nave,  successor  Moysi  in  propbetis,^  qui  fuit 
magnus^  secundum  nomen  sunm,  2.  maximus  in  salutem  electorum 
Dei,^  expugnare  insurgentes  hostes,  ut  consequeretur  hereditatem  Israel.* 
3.  Quam  gloriam  ade})tus  est  in  tollendo  manus  suas,  et  jactando  contra 
civitates  rhoraphaeas?  4.  Quis  ante  illura  sie  restitit?-^  Xani  hostes 
il)se  Dominus  perduxit.®  5.  An  non  in  iracundia  ejus''  impeditus  est 
sol,*^  et  una  dies  facta  est  quasi  duo?  6.  Invocavit  Altissimum  potentem 
in  oppugnando  inimicos  undique,  et  audivit  illum^  magnus  et  sanctus 
Dens  in  saxis  grandinis  virtutis  valde  fortis.  7.  Impetum  fecit  contra 
gentem  hostilera,  et  in  descensu  perdidit  contrarios,  8.  ut  cognoscant 
gcntes  potentiam  ejus,'"  quia  contra  Deum  pugnare'^  non  est  farile.  Et 
secutus  est  a  tergo  potentis:^^  9.  et  in  diebus  Moysi  misericordiam  fecit 
ipse,'^  et  Caleb  filius  Jephone,  stare  contra  hostem,  et  prohibere  gentem 
a  peccatis,  et  perfringere  murmur  malitiae.  10.  Et  ipsi  duo  constituti.'* 
a  periculo^^  liberati  sunt  a  numero  sexcentorum  millium  peditum, 
inducere  illos  in  hereditatem,  in  terram,  quae  manat  lac  et  meb  11.  Et 
dedit  Dominus  ipsi  Caleb  fortiludinem,  et  usque  in  senectutem'^  per- 
mansit  illi  virtus,  ut  ascenderet  in  excelsum  terrae  locum,'^  et  semen 
ipsius  obtinuit  hereditatem:  12.  ut  viderent  omnes  filii  Israel  quia 
bonum  est  obsequi  sancto  Deo.'^  18.  Et  judices  singuli  suo  noraine, 
quorum  non  est  corruptum  cor:'^  qui  non  aversi  sunt  a  Domino,  14.  ut 
sit  memoria  illorum  in  benedictione,  et  ossa  eorum  pullulent""  de  loco 
suo,  15.  et  nomen-'  eorum  permanoat  in  aeternum,  permanens  ad  filios 
illorum,  sanctorum  virorum  gloria.  16.  Dilectus  a  Domino  Deo  suo 
Samuel  propheta  Domini,  renovavit-Mmperium,^^  et  unxit  principes  in 
gente  sua.  17.  In  lege  Domini  congregationem  judicavit,  et  vidit  Dens 
Jacob,"  et  in  fide  sua  probatus  est  propheta.  18.  Et  cognitus  est  in 
verbis  suis"  fidelis,  quia  vidit  Deum  lucis:  19.  et  invocavit  Dominum 
omnipotentem,  in  oppugnando  hostes  circumstantes  undique  inoblatione 
agni  inviolati.-*^  20.  Et  intonuit  de  caelo  Dominus,  et  in  sonitu  magno 
auditam  fecit  vocem  suam,  21.  et  contrivit  principes  Tyriorum,^  et 
omnes  duces  Philisthiim:  22.  et  ante  tempus  finis  vitae  suae  et  saeculi, 
testimonium  praebuit  in  conspectu  Domini,  et  Christi,-**  pecunias  et  usque 
ad  calceamenta-''  ab  omni  carne  non  accepit,  et  non  accusavit  ilhim 
homo.  23.  Et  post  hoc  dormivit,  et  notum  fecit  regi,-^"  et  ostendit  illi 
finem  vitae  suae,  et  exaltavit  vocem  suam  de  terra  in  prophetia  delere 
impietatem  gentis.^' 


102  Tai  S5uc^  3efwö  eixad).  46,  1—23.  2tnm.  1—31. 

1)  h  Tpo(i»}-eiai(  „im  9)rop:&etenamte,"  ober  »ieimcljr  in  ber  ®abe  ber  ^rcb^cäciung  unb  ter 

SIBunbcr.  —  Ü)    üg  fjivero  kuto.   to   bvojia  ar-ov  [ih/ag  irrl  curi/plg  eK?~eKTÖ>v  avTov   „toelc^cr  llflC^ 

feinem  9?amcn  ((Sriöfer,  ^cilanb)  grp§  warb  jum  'heften  feiner  5(u£sern?a^{ten."  —  3)  Ta^ 
3?o(f,  baci  Cu^fiic  anführte,  ivirb  „ein  aui^erivciMtcä"  i^enannt,  ireil  ces  i^eantrbii^t  n>arb,  ta$  öcu 
^vJott  Eicvbcifjcnc  (£rbe  ju  erobern  nnb  in  Gmph-ing  iu  ncbmen.  —  4)'b.  b.  baö  l'anb,  baö  nun 
iHMn  i'olfe  ;r(?»"*itl  ben  Üfamen  erbalten  foUte.  —  3)  icrr;/ „wer  ftant»  fo  i?or  ibmY"  b.  b.  n?er 
ftanb  fo  fcft  nnb  nncrfcbütterlidi,  wit  cv'i  —  (i)  tnipjaytv  „ber  -ipcrr  fclbft  trieb  bie  ^^einbe"  (in 
feine  .^ancc).  —  7)  iv  x^p'^  '^i'^oh  „auf  feinen  .^anbnnnf."  —  8)  äve-oihae  „ßin^  jurücf"  Jos. 
]0,  12.  —  9)  k-FijiciwaEv  avTüv.  Tic  l^uliv  la^  avTov  unb  jumr  mit  3ie*t  Jos.  10,  11.  — 
10)  TTuvoTrAinv  avTfov  „ibre  (ber  3^vae(iten)  2Daffenrüftuniv" — 11)  h-i  irav-iov  Kvpiov  6 
TTo/.efioi  avrov  „benn  oor  's^ottcci  5lUiic  war  fein  .H'ricii"  (fein  Äamtf).  —  12)  koI  yap  enrjKo/.ov- 
ih/ffcv  öTvhu  ih'vnffTov  „benn  er  fols^te  ber  l'eitunii  bei^  Wdi^ticien"  (beei  -irerrn).  —  13)  „er  tbat 
©utee"  Niim.  14,  6.  —  14)  örrff.  —  13)  f.  i-  ®r-  —  16)  biö  in  fein  s.o.  l'ebcneja^r  Jos. 
14,  6-13.  —  17)  tt'oruntcr  wo()l  iiorjü^Ucb  bag  ©cbir^c  nm  Hebron  ju  serfteben  ift. — 
18)  Tö  Tcopevenßai  öTriau  Kvpiov.  —  19)  ovk  y^E7z6pvevffE-,,ch  burte  nid)t,"  b.  b.  fiel  nicbt  ab  i^on 
(s5ott.  —  20)  civa-ßäAoi  „eö  prüne  ibr  ©ebein,"  b.  b.  a  foll  ibre  9?aitfommenfc^aft  fict)  fet)r 
rermebren.  Wan  finbet  benfclbcn  5(u»5brud  Is.  66,  14;  Ez.  37,  3.  —  21)  kcü  -u  invfta  cwtüv 
('irriKaTaÄ/.aaaüncvov  tf  vioic;  öeSn^aa/üvoiv  avTüv  „lutb  il)r  9?ame  erneuere  ftcb  in  ben  85f)nen, 
wie  er  in  ibnen  felber  baö  Üob  batte."  —  22)  Ka-ia-7m  „fc^te  ein."  —  23)  j^aar/einv  „bad 
Äii^niiltbuin;"  I.  J^og.  <S,  lO.  —  21)  ^ß(  iTTsaKtifaro  Kvpioi  Tov  'IaK6ß  „«3ott  fab  (mit  ^lüt) 
auf  (lein  i'olf)  ^iifc'b."  —  23)  kcü  ^yvüaßii  iv  niarEt  avrov -üiaToi:  öpäaeuc^  „unb  er  tt»irb  auö 
feinem  («tauben  ertannt  alö  nmbrer  8eber."  STenn  feine  ^'»ropbc^einncien  erfüßten  fic^ 
I.  Keg.  3,  Hi-iM  ;  1  f),  28;  16,  12.  —  26)  hprug  ,Y«/ßi^//ror  „eine^  9}?ilcblamme^;"  cf.  I.  Reg. 
7,  5-14.  —  27)  3"  I.  Reg.  7,  n?o  biefer  .Hampf  unb  Siei^  erjäblt  irirb,  (ief($iebt  ber  J^ricr 
feine  (£rrodbnuna.  i^ermutblict)  war  e^  2rabition,  baf;  fi^e  aucb  babei  betbeiligt  gewefen. — 
28)  worunter  3au(  ^u  »oertleben,  ale  „föcfalbtcr,"  al^  „Möniq"  I.  Reg.  12,  1-15.  —  29)  fwf 
v7TMh]imri,>v  „nid)t  einmal  eine  Sdiubfoble  2Dertbe^  babe  id)  i^on  irgenb  3emanb  angenommen." 
30)  ««;  /if-n  70  vTTvüoEi  uItoi'  TTpoEipiiTEvoE  „uub  w^^^  \mux  (Su tfd)lafung  (noc^)  prophezeite  er 
unb  jeigte  bem  Äönig  fein  l'ebenssenbe  an"  I.  Ree.  28,  7-20.  —  31)  'kiaMfai  avo/Jav  /aov 
fd)eint  ein  populärer  ^:}lu?brucf  ju  fein  unb  ju  bebeuten:  „baö  iiott(ofe  i'olf  wirb  inö  a?erbcr5en 
ftürjcn;"  benn  wirtlid}  fiel  tai  ganje  ^ager  ^aul^  in  bie  ^änbe  ber  9)^ili|ter  1.  c. 


Caput  XLVII. 

1.  Post  haec  siirrexit  Nathan  propheta^  in  diebus  David.  2.  Et  quasi 
ndeps  separatus  a  carne^  sie  David  a  filiis  Israel.  3.  Cum  leonibus  lusit 
quasi  cum  agnis:  et  in  ursissimiliter  fecit  sicut  in  agnis  ovium  in  juven- 
tute  sua.  ^  4.  Numquid  non  occidit  gigantem,  et  abstulit  opprobrium  de 
gente?  5.  In  tollendo  manum,  saxo  fundae  dejecit  exultationem  Goliae: 
6.  nam  invocavit  Dominum  omnipotentem,  et  dedit^  in  dextera  ejus 
tollere  hominem  fortem  in  bello,  et  exaltare  cornu  gentis  suae.  7.  Sic 
in  decem  millibus  glorifieavit  eum,''  et  laudavit  eum'in  benedictionibus 
Domini Mn  ofierendo^  illi  coronam  gloriae:  8.  contrivit  enim  inimicos 
undique,  et  extirpavit  Philisthiim  contrarios  usque  in  hodiernum  diem: 
contrivit  cornu  ipsorum  usque  in  aeternum.^  9.  In  omni  opere  dedit 
confessionem  Sancto,  et  Excelso**  in  verbo  gloriae.^  10.  De  omni  corde 
suo  laudavit  Dominum,^  et  dilexit  Deum,  qui  fecit  illum:  et  dedit  illi^ 
contra  inimicos  potentiam:  11.  et  stare  fecit  cantores  contra  altare.  et 
in  sono'o  eorum  dulces  fecit  modos.  12.  Et  dedit  in  celebrationibus" 
decus,  et  ornavit  tempora  usque  ad  consummationem  vitae,  ut  laudarent 
nomen  sanctum  Domini,  et  amplificarent  mane  Dei  sanctitatem. '^ 
13.  Dommus  purgavit'^  peccata  ipsius,  et  exaltavit  in  aeternum  cornu 
ejus:  et  dedit  illi  testamentum  regni,'*  et  sedem  gloriae  in  Israel.  14.  Post 
ipsurn  surrexit  filiussensatus,^^  etpropter  illum  dejecitomnem  potentiam 
immicorum.  "^    15.  Salomon  imperavit  in  diebus  pacis,  cui  subjecit  Deus 


T)ai  ^n^  3cfuv<  ©irac^.  47,  1—31.  3Inm.  1—36.  103 

omnes  hostes,'^  utconderetdomum  in  nomine  suo,  etpararetsanctitatem'* 
in  scmpiterniim:  qnemadmodum'^  eruditus  es  in  juventute  tua,  IG.  et 
inipletus  es,  quasi  fliunen,  sapientia.  et  terram  retexit^^  anima  tua. 
17.  Et  replesti  in  comparationibus^'  aenigmata:  ad  insulas  longe  divul- 
gatum  est  nomen  tuiun,  et  dilectus  es  in  pace  tua."  18.  In  cantilenis, 
et  proverbiis,  et  comparationibus,  et  interprctationibus  niiratae  sunt 
terrae,  19.  ef^  in  nomine  Domini  Dei,  cui  est  cognomen,  Dens  Israel. 
20.  Collegisti  quasi  auriclialcum  aurum,  et  ut  plumbum  complesti-* 
argentum,  21.  et  inelinasti  femora  tua  mulieribus:  potestatora  liabuisti 
in  corpore  tuo,"  22.  dedisti  maculam  in  gloria  tua,  et  profanasti  semen 
tuum  inducere  iracundiam  ad  liberos  tuos,  et  incitari  stultitiam  tuam,^ 
23.  ut  faceres  imperium  bipartitum,  et  ex  Ephraim  imperare  im])erium^ 
durum.  24.  Dens  autem  non  derelinquet  misericordiam  suam,  et  non 
corrumpet,  nee  delebit  opera  sua,  neque  perdet  a  stirpe^  nepotes  elccti 
sui :  et  semen  ejus,  qui  diligit  Dominum,  non  corrumpet.  25.  Dedit  autem 
reliquum'-^  Jacob,  et  David  de  ipsa  stirpe.-*^  20.  Et  finem  habuit^ 
Salomon  cum  patribus  suis.  27.  Et  dereliquit  post  se  de  semine  suo, 
gentis  stultiam,^^  28.  et  imminutum  a  prudentia,  Roboam,  qui  avertit 
gentem  consilio  suo:  29.  etJeroboam^-  filium  Nabat,  qui  peccare  fecit 
Israel,  et  dedit  viam  peccandi-  Ephraim,  et  pbirima'  redundaverunt 
peccata  ipsorum.  30.  Valde  averterunt'^  illos  a  terra  sua.  31.  Et  quae- 
sivit  omnes  nequitias'^^  usque  dum  perveuiret  ad  illos  defensio,^  et  ab 
Omnibus  peccatis''^  liberavit  eos. 

1)  -pnör/rereiv.  —  2)  ä~ö  aurripiov  „»OH  bciit  f^ricbö)jfcr."  raöib  ivirb  ^tcr  mit  bcm  j^ett- 
fiücf  am  Cpfcr  ?eri]lid)en,  feine  5ht?5ei*mmi^  unter  bcm  iPoIfe  baburcb  \\\  tH-rilnnlictien.  - 
3)  Kai  ffWfv  Kfx'iro^  „itnb  er  i^a(>  ihm  ^tiivfc."  —  4)  ^ier  ift  ]ini»u!n?  al?  Bubicft  511  bcnfcu; 
cf.  I.  Reg.  IS,  7.  —  o)  „über,  orer  weisen  Der  ^eiinunjicn  bei?  •*>crrn."  —  (J)  if  rCi  oipfcxim. 
1)   f.  i.  <^3r.  —  8)  (ij/cj  iipia-u.  —  9)  pfuiari  6ö~7iQ  vj.iv7jGe,  „burcb  bcrrliitc  Vierer  bciaiui  er" 

(ben  ^Öitftcn).  —  10)   f.f  ^-aW-  —  11)   «■  fopralg.  —  12)   Kai  h-h  -pul  r/xelv  rh  ä)iaafia    „unt 

baf!  s-cm  frübcn  ??iorjicn  bte  .g>ei(tiiun;T  (Dc§  ^errn)  crfitaüete."  —  1^})  aoeu.f. —- \%)  ,5/,;. 
■&1IKJJV  ßaai'/tuv  „Den  i^nriD  ber  ilbnii{canirDe,"  b.  b.  er  fcMof;  mit  ibm  Den  i^iiuD,  Daf;  Die  Äiniiiic-- 
trürbe  bei  feinen  ^Jaet^fommen  'oerbleiben  fpüte,  unter  bcr  ^^cbiuiiuni?  Der  Irene;  f.  4'),  i'f) -, 

II.    Reg.  7,  ]2-]r).  —  \o)  E-idri/uur.  —  16)  Kai  61  avröv  Kart/vcrn'  tv  -Aari'Cf/ü  ,,unD  DUrd^ 

i^n  n?Dbnte  (berrfcbte)  er  n^cit  nnb  breit."  Salomon  batte  nacb  Wott  3([Ie>5  feinem  ^initer  ^u 
»erbanfen.  —  17)  <L  6  \)eo(  Karf-aiw  Kvr^/Mtv  „bem  <^iott  'Ihibe  rcrf:baffte  adumber."  — 
18)  dyiaafia  „Jpeiliiiun^  oDer  .*?eiliiitbum."  —  19)  <./.■  „wk  a<eife  »rarft  Du  in  Deiner  rdtqenD!" 
20)  i-eKa/.vxi>n  „ubcrDeefte,"  namli*  mit  Spruiten  Der  ^Jlnn-^beit.  —  21 )  kui  ^^T7f-/)|aai:  iv 
-apaßn'/aig  atviyfinruv  „m\^  erfuUtcft  fie  mit  rätbfelbaftcn  ''>MeicfMiif;reDen."  Ta^^  il'ort  ii?ni>r- 
luata  bcr  iUiliv  iü  al?  ccitrcibfcMcr  Der  t£oiMften  ^u  betraditcn;  c-j  foüte  offenbar  ;riiii,nnatuin 
beif'cn.  —  22i_„n:>eaen  Deiner  frierlicben  '^Hintnuni-i  unD  Jlteiiierun.a."  —  2'5)  f.  i.  '»r.  la? 
DarauffoI;"ienDe  in  nninine  Doinitii  be;icbt  Tcrefer  (xwi  Dae  "i'iaitfoIiienDc,  aber  ivobi  mit  Unredu. 
Xer  in-rfaffer  ivoüte  offenbar  fa.aen,  Der  (£ rDfreie  babc  .acftann't  über  bie  .Hraft  Dej  •i?^1men•5 
(^Jotte?,  Die  n\t  in  Salomon^  iC>ei?beit  fo  mäebtii^u  erfennen  ivib.  —  2'1)  f'-/vi^'''ßc  „ver- 
mcbrteft."  —  2-1)  koi  hr^ovaida^r/c  tr  rö)  aüiiari  aov  „uuD  Du  bift  ^UikUc?  iicuH^Dcn  mit  Deinem 
l'eibe."  —  20)  Kai  Ka-Evv-,jjv  k-i  t7i  ä(i>po(Tiv7i  aov  „uuD  ict^  UMrD  ',crmalmet  (sor  Sdimcr^)  über 

bcine    Xborbeit."  —  27)     yEvtrn^ai    ^i^a    fvpavfä^a  Kai   i^ 'Eöpalii  äpiat  .^naufiar  n-TFn^f/    „baf? 

eine  boppelte  .»ccrrfd^aft  cntftanb  nnb  an?  (fpbraim  ein  un;i(aubi.accs  <  nnfo(;ifamc-j)  .vUMiiju'bum 
beaann."  —  2S)  Karn/nuua  „einen  ."Keft."  fsknt  lief;  Dem  au-?era\ibltcn  i'olfe  wnt  Dem  rarib 
nod^  einen  ?Ke)'t.  —  29)  kuI  f,-  al-rm  ;,  :«r  „unD  noch  eine  Ji?ur5el  ron  ibm,"  Den  Stamm  fort- 
',upf(an5en,  nämlid)  ^^toboam.  — '50)  Kai  hve-aiaaro.  —  tjl!  „Den  IbiMicbteften  anc^  Dem 
iUMfe."  —  32)  Ter  iU-rfaffer  betrad^tet  bier  "«cri-'boam  a(e  eine  .^rintrflaiTcnrdiaft  2aIomon-<; 
mit  Jltedn.  Seine  i*crbredH-n  batten  e^^  in-rfdntlDet,  einen  foleben  ;^eit;ienoffcn  ;u  binterlaiTen, 
n^eldier  JHad^c  an  Den  Seinii^n  iiben  foüte.  —  fj;})  h-i,a7>]ryat  arroic  „inDcm  er  fie  abfnbrte  ihmi 

ibrem  2in\K."  —  ^\'i)   Kai  -änav  -i)vi/piav  E;f\//77/aar.  —  ri^}   iM^iKr/a.'i  „bic  '"'fadH'."  —  iJO  i    f. 

i.  ''»ir.  'Jlllioli  überfet3t  bier:  „nnb  allen  ibren  Siinben  ein  Gnbc  machte;"  l'od>  unD  jlfeifdjl: 
„unD  fie  Iviuterte  ihmi  allen  SünDcn." 


104  'Dai  Su(^  3efu^  Sirac^.  48,  2—8.  2lnm.  1—9. 

Caput  XL VIII. 

1.  Et  surrcxit  Elias  propbeta,  quasi  ignis,  et  verbum  ipsius  quasi 
facula  ardebat.  2.  Qui  induxit  in  illosfamem,  et  irritantes  illum  iiividia' 
sua  pauci  facti  sunt;  non  enini  poterant^  sustinere  praecepta  Domini. 
o.  Verbo  Doniini  continuit  caelum,  et  dejecit^  de  caelo  ignem  ter;  4.  sie 
ani{)lificatus  est^  Elias  in  rairabilibus  suis.  Et  quis  potest  similiter  sie 
o-loriari  tibi?  5.  Qui  sustulisti'"' mortuum  ab  inferis  de  sorte  mortis  in 
verbo  Domini  Dei.  6.  Qui  dejecisti  reges  ad  perniciem,  et  confregisti 
facile  potentiam  ipsorum.^  et  gloriosus  de  lecto  suo.  7.  Qui  audis  in 
Sina  Judicium/  et  in  Horeb  judicia  defensionis.^  8.  Qui  ungis  reges  ad 
])oenitentiam/  et  propbetas  i\icis  successores  post  te.  9.  Qui  receptus  es 
in  turbine  ignis,  in  curru  equorum  igneorum.  10.  Qui  scriptus  es  in 
jiidiciis'"  lemporum  lenire  iracundiam  Domini:  conciliare  cor  patris  ad 
Vilium,  et  restitutere  tribus  Jacob.  11.  ßeati  sunt,  qui  te  viderunt,  et  in 
amicitia  tua"  decorati  sunt;'^  12.  nam  nos  vita  vivimus  tantum,''^  post 
mortem'^  autem  non  erit  tale  nomen  nostrum.  13.  Elias  quidem  in 
turbine  tectus  est,''^  et  in  Eliseo  completus  est'*  spiritus  ejus:  in  diebus 
suis  non  pcrtimuit  principera,  et  potentia  nemo  vicit  illum;  14.  nee 
superavit  illum  verbum  aliquod  et  mortuum'^  propbetavit  corpus  ejus. 
15.  In  vita  sua  fecit  monstra,'"*  et  in  morte'^  mirabilia  operatus  est. 
1(5.  In  Omnibus  istis  non  poenituit  populus,  et  non  recesserunt  a  peccatis 
suis  usque  dum  ejecti  sunt  de  terra  sua,  et  dispersi  sunt  in  omnem 
terram:  17.  et  relicta  est  gens  perpauca,  et  princeps  in  domo  David. 
IS.  Quidam  ipsorum  fecerunt  quod  placeret  Deo:  alii  autem  multa 
commiserunt  peccata.  19.  Ezecbias  munivit  civitatem  suam,  et  induxit  in 
medium  ipsius  aquam,-"  et  fodit  ferro  ru{)em,  et  aediticavit  ad  aquam 
])uteam.^'  20.  In  diebus  ipsius  ascendit  Sennacherib,  et  misit  Rabsacen, 
et  sustulit  manura  suam  contra  illos,^^  et  extulit  manum  suam  in  Sion, 
et  superbus  factus  est  potentia  sua.  21.  Tanc  mota  sunt  corda,  et  manus 
ipsorum:  et  doluerunt  quasi  parturientes  mulieres.  22.  I^t  invocaverunt 
Domiiuim  misericordem,  et  expandentes  manus  suas,  extulerunt  ad 
caelum:-^  et  sanctus  Dominus  Dens  audivit  cito  vocem  ipsorum.  23.  Non 
est  commemoralus  peccatorum  illorum,  neque  dedit  illos  inimi<;is  suis, 
sed  })urgavit  eos  in  manu  Isaiae^^  sancti  prophetae.  24.  Dejecit  castra 
Assyriorum,  et  contrivit  illos  Angelus  Domini;  25.  nam  fecit  Ezechias 
(piod  placuit  Deo,  et  fortiter  ivit  in  via  David  patris  sui,  quam  mandavit 
illi  Isaias  proplieta  magnus,  et  fidclis  in  conspectu  Dei.-''  26.  In  diebus 
ip.><ius  retro  rediit  Sol,^**  et  addidit  regi  vitam.  27.  Spiritu  magno  vidit 
ultima,-'"  et  consolatus  est  lugentes  in  Sion.  Usque  in  sempiternum 
2S.  ostendit  futura  et  abscondito  antequam  evenirent. 

I )  Kni  T>:>  ://'/-<.>  nv-nv  iV/i-o-n'nimv  avToix.  (£(ia?  ficbtc  Ulli  ctuc  Strafe  für  ^^i'iicl,  bamit, 
lva^rfn^  ric  Vfii^rr  litten,  t»ic  Sciioii  iKrettct  trürtcn.  (£>?  crfoK^tc  eine  ^nMU'  -^uiu-icri^notb, 
ivcl^c  '-^ic(c  ^Wiiil'dMMi  tvilMiiraiftc  III.  Res:.  17.  1.  —  2)  f.  i.  *sk.  ""IIa*  5l"[liplt  W\[,i ü  fooicl 
K\\f.  „\K  foinitcii  fiit  nidu  fu;Kn  in  ^tc'(S)cbcte '^Hntf»?,  tic  ilMicit  (£liiv?  v^cvfüntctc."  5l[Iciu 
man  fönutc  aud>  einen  antern  5inn  annehmen:  „2ie  fonntcn  nid^t  auc-baltcn  tie  Sitwcre  t>c? 
.^3uUiKi;i\  ^fn  (innt  ani^ortnet  hatte."  —  ^1)  Karinoytv  „fütjrte  t>erat'"  III.  Retr.  IS;  IV.  4. 
t  ]  <j(,-  hSo'Aaßrß:  \V/  a  tv  ruiq  liav/iarr'oii-  aov  „vfk  bi|l  bu  ^erbevrlid)t  Worten,  (iliaä,  tunt  teine 

SCninter."  —  •>)  ö  iytipac  vikimv  Ik  davärov  kui  P^  aßov  iv  a6)i.)  /i/"ffroc  III.  Rosf.  17,  10-24. 
li)  f.  i.  (S5r.;  ef.  IT[.  Reg.  21:  IV.  1,  Ifi;' 9.  12;  IT.  Chron.  21,  2.  —  7)  P/f},«^ 
ITI.  Rc.sr.  I",i.  17.  — 8)  tKihKr/nn.ir  „ber  ^T?adic."  —  9)  nrärrn-otSoua  „^u'  jl^idie,  obet  ^ur  Strafe." 
'illa-?  falbte  ^ivar  -C-^a^acl,  .niMiii^  t>on  Smicn,  unt»  ^ebn,  .Hcnic»  t?pn  jerufalem,  ni*t  in  eiacner 
^Verfon,  fentcrn  turd)  Slifeu?;  ta  jett\*  tiefer  tur*  ibn  jniii  ^nv-beten  ivar  cjcfalbt  werten, 


tai  33u(^  3cfi«5  Sirac^.  48,  8—27.  STnm.  9—27.  105 

fo  fonntc  bcr  iH'rfafTcr  bic  2a(6unii  icnrr  bcibcu  ^ur  :'liad)c  c\crc^ten  Äönisie  auf  (S(ia?  5urücf' 

ftibrcn    III.    Kcir.     HK    1')-LM:    I\'.  Keu:.  S.   l.',;    0,    l-K).  — "lO)    o  KaTu-Zimwlc  iv  't/t-iuoir  nr 

Kai,)ni,;  „MI  bift  bcu'i*nct  in  ^cll  3tiafurtl>n!cn  (<'>U''ttcii)  für  fic  (fiHitcrcn)  Reiten,  bafj  ru  tjcr« 
fobncn  foUrt  bcn  .Horu  '-ht  ^cln  ^'liic^bnutc  bn-  ül^uth,"  no-nGui  <')iJ}i,r  -fü,  dvui.y.  -i^ad)  '?.Va(ac!!. 
4,  Ci  i|l  (f  Ita-s  bcftimnit,  v>lm-  liintiüt  rcv  K'utcn  ^ctrafiicrLtte  ciliJ  i'cnuittlcr  unb  in-ifolMirr  \i.\\\' 
5Utiftcn.  i>orlMlrliit  \\\  c?  bereite  in  rcr  "iVcrfiMi  bcci  ,"u>baunc?  sicfitcbrn  Matth.  1 1.  14:  IT, 
12.  Taf;  er  in  bcn  Ici.Ucn  2aiien  oor  beni  "JlnoiUinji  ber  Tiiuie  in  eiiu^ner  ''].\Tfon  fonimcn  ivcrbe, 
ftebt  nod>  5U  entarten.—  11 1  h-  (r.a-i,afi  „in  ber  Viebe." —  1^)  u^Knodz/uinji.  (VI.  Alex. 
KtKoiui/iitvoi  „bie  eutfdM.ifcn  ilnb."  "liJan  fiiun  ba^^  bier  (>HM'>i;Ue  '.nnn  2eben  bc?  (flia?  bei 
feinem  erilen  l'ebcn  auf  (ii^cn  unb  auch  vuMn  ^eben  beim  jun-iten  i>errteben. —  Irji  wu  j/ip 
/■//f/c  .W/  :/tmnitda  „bcnu  UMr  >v>:rbcn  bann  a\ibrbaft  leben."  *i?ail)  ber  "i'iilji.  iit  ber  3inn,  Iric 
erficbtlid^  ift,  ein  anbercr.  —  l'd)  f.  i.  <^h-.  —  1*5)  /(TK-Tufff»;/  „unirbe  ciniiclnillt."  —  SCii  '.ni 
'V//i<Tan  h's-'/.i'iCtiij  TTirluarng  airui-  „unb  ^i•lifcu•^  UMrb  erfüüt  mit  feiucm  'siciftc"  IV.  Va-iS.  L'. 
17)  Kai  h  Koiui/an.  Tcrefer  i^Iaubt,  man  fönnte  biefe ':l''ri.'*vbc',cinnju"ur  jene  ber  brci  Sie.ic 
bie  er  bem  O"-"*'^?  maditc,  anfebc'n  W.  lu\>r.  i:;.  U-I'.i.  fMeu^bbnlid^  aber  le;it  man  e-?  auf  ba« 
SBunber  ber  JcbteHcnvcrfunvi  1.  f.  v.  21  au-ö.  Aiir  rie  erftore  x^lujlei'iuiiii  irurbe  bie  l'eeart  -'. 
aroun  airin  (ani'tatt  r'o  ci.tiia  ciinii)  fobr  fpred'cu,  ireun  e?  eine  foldH'jVibe. —  iS)  i-nit/at-  rtpr.ra 
„tbat  il'unber."  —  IJh  b.  b.  nad^  bL-m  Ji^rc.  —  :20)  rov  r,>..'t\y\.  Ak^^.  ro  i(Suf,.  Tai 
SDort  I 'j;  ift  roabrfdH'inlid^  al?  £dreibfeb(er  \ü  be!rad^ten,  unb  foUte  Tf':.>r  (Ciiibon)  beipen  II. 
("linin.  .'i2.  l-;;(i.  —  '21 )  Kpt/va^  t'tr  iiSara  „■i^runncu  uun  ©afferoorratb."  —  "l"!)  mt  h-ypev, 

„unb    er  ^IHI  a\\\"    W.  Kcg.   IS.   JH.  —  iJS)    -l>n'_  dnn-.  —-  iJ'il  l    neu  i'/VTj>tjr!(iTi)  airorr  m-  yfY/)i 

'Uatrin.  —  io )  -/erruf  iv  üiincu  arrui-  „ber  uutrui'.Iide  in  ber  3eberjMbe."  —  ;24J)  W.  Heir. 
2!>.  I-Il  :  I.«.  ."iS,  1-S.  —  -l']  Sr  ui'  niu>t  blpi;  bie  i'rH\u"übrunii  ber  ^ubcn  nad>  ^.yab'.Mcu 
]<.  ;'.'.).  (').  fcnbern  au*  bie  ^nrüdfunft  Co,  1;  f.!,  1  v^LM-auc-  unb  bie  ajüdliitc  ^i'it  unter  rem 
'ricffiae,  TOOiHMi  an  ^ax  inelcii  2ullen  feiuio  '^uvte?  ber  ©eiija^un;]  bie  i>Jebc  ift. 


Cnpiit  IL. 

1.  i^Ieiiioria  Jo.*^iaG  in  compositionera  odoris^  facta  opus  })io^mentarii. 
2.  In  omni  ore  quasi  niel  indulcabitiir  ejus  memoria,  et  nt  musiea  in 
eonvivio  vini.  o.  Ipse  est  directus  divinitus  in  poenitentiam'  gentis,  et 
tulit^  abominationes  impietatis.  4.  Et  gubernavit*  ad  Dominum  cor 
il)sius,  et  in  diebus  peccatorum  corroboravit  pietatem.  5.  Praeter  David, 
et  P^zecbiam,  et  .Jo.-^iam,  omnes  [jcccatum  commiserunt:^  (>.  nam  reli- 
(|uerunt  le;j,ein  .\lti.-simi  reifes  .Inda,  et  contempserunt*'  timorem  Dei. 
7.  Dederujit  enim  rcgnum"  suum  aliis,  et  ij^loriam  suam  alieniijenaegenti. 
S.  Incenderunf  electam  sanctitatis  civitatem,  et  desertas  fecerunt  vias 
ipsius  in  manu  .Jeremiae.^  9.  Xam'^'  male  tractaverunt  ilhim,  (]ui  a 
ventre  matris  consecratus  est  proplieta,  evertere,"  et  eruere,  et  j)erdere,  et 
iterum  aedilicare.  et  renovare.'-  10.  Ezechiel  qui  vidit  conspectum 
gloriae,  quam  o.>tendit  illi  in  ciirru  Cherubim.  11.  Xam  commemoratus 
est  inimicorum''^  in  imbre,  bciirfaeere  illis, "  qui  ostenderunt  rcctas  vias. 
VI.  Et  duodecim  ))roplictaruin '^  ossa  pullulent'''  de  loco  suo:  nani  corro- 
boraverunt'' Jacob,  et  redemerunt  sc'-  in  tide  virtuti.s. ''■*  13.  Quomodo 
amplitieemus  Zorobabel?  nam  et  ipse  quasi  sifjnum-"  in  dextera  manu, 
14.  sie  et  .Jesum  filium  Josedeo?-'  qui  in  diebus  suis  aediticaverunt 
domum,  et  exaltaverunt  templum  .«^anctum  Domino,  {)aratum  in  ijloriam 
sempiternam.  lö.  Et  Neliemias  in  memoria  multi  temporis,  qui  erexit 
nobis  muros  eversos,  et  stare  fecit  portas  et  seras,  qui  erexit  domos 
no.stras."  10.  Nemo  natus  est  in  terra  qualis  Ilenocli :"'  nam  et  ip.-^e  receptus 
est  a  terra.  17.  Neque  ut  •Jo.'^epli,  qui  natus  est  iiomo,  princ(>ps  fratrum, 
firinamentum  gentis,  rector  fratrum,"  stabilimentum  populi:  IS.  et  ossa 
i]isius  visitata  sunt,^*  et  post  mortem  prophetaverunt.-''  19.  Setli,  et  Sem 
a]>ud  bomincs  gloriam  adepti  sunt:  et  super  omnem  animam  in  origine 
Adam.-'- 


106  Vai  mä)  3ffu3  ®irac^.  49, 1—19.  2lnm.  1—26. 

1)  ek  a'vv&emv  ^vfiia/iaroc:  „ift  tf ic  ^Wifcfcunii  tM>n  3ftau*n)erf."    ^vofia^  war  f*pn  ciU  Änabe 
t5on  •'ncxxtn  fromm  un^  blieb  e^  fein  \;ebeii  lanc^  IV.  lieg.  22;  II.  Chron  3.5,  24.  —  2)  h 


baaccteu  ein,  wie  ^(P^^^^bat  lll.  Reg.  22,  44.  —  G)  f.  i.  Wr.  —  i )  ro  ^•fpac  „ibrc  IVaAt.'  — 
8)"  sc  alieni  —  9)  „tur*  tic  ^Wadn,  bic  ^cremiaei  2."),  9-11  iicwcina.n  batte."  —  10)  Tic 
üble  ^PebanMuiui  bci^  :r(eremia6  29,  4-28;  37,  14  war  iilcid)fam  fa?  le&tc  i^erbred^cn,  woburd» 
bie  Strafbanb  fijottee  bcrau^aeforDcrt  würbe.  —  11 1  tKi>i:ovr  „^u  entwurjcln."  ^crcmia?  war 
c.  1.  5.  10.  ijcn  <^^3ott  bcfttmmr,  anfd^aulid)cr,  Icbbaftcr  m\t_  imbcr,  al<?  iriient  ein  an^ercr 
^jropbet  bic"  3crfti.M-unii  \u\t  ^cn  S?icrcraiifban  bcö  jütifitcn  Staate«?  nn^  feine»?  .t^ciliiUbnm« 
iu  wciffai^en  \int  babnr*  bie  Seelen  cineötbeil'?  ^u  ',H■n^^un^en,  anfcrntbeil-:*  ^u  heilen. — 
121  Kui  KarcifvcHnv  ,/,u  pflan',en."  —  1^5)  (i](ibki  fai^te  namli*  1_;),  11;  38,  22  iBctter  unb 
ijturm  »orber,  bie  fommen  würben  über  TsJotteö  Jveinbe.  —  111 )  Kai  h}a-i)Laai.  „aucb  fae^^rsJute, 
ba3  fommen  würfe  über  jene,  wcldie  bie  redeten  ST-ei^e  wanreln,"  mvr  elu^l'vnvrac  öi^orc  Ez.  34, 
12-  3(i,  8.  Ter  'i'erfaffer  überiiebt  bae;  Vob  Xanieli-*,  weil  er  vhmi  ben 'Eilten  nidit  nntcr  bie 
ivöbbetcn,  fonfern  nur  unter  bie  "^^ailioarapben  iicrednict  würbe.—  lo)  ^i  fint>  bief)  bie  jwölf 
foi^enannten  Heineren  'iVropbeten.  —  l(i)  t.  b.  fie  m-rtiencn  ein  i^lorrei^c?  ^^(nbenfen.  „3bre 
(y'ebcine  foüen  qrünen"  in  ben  l'obrebcn  unb  ^.'oblieDern,  bie  man  auf  fie  madu.  —  IT)  -apiKÜ- 
Äfcre  „fie  trbftcten  3afob."  —  18)  alrovc  „crlöften  fie,"  b.  b.  balfen  fie  t>nrdi  (^iotte^  (^nabe 
au3  ibren  Xranafalen  befreien.  —  19 !  rv  -hrei  i/.-hW  „für*  t-cn  ß31aubcn  an  ba?,  wci^^ 
fi)otte6  ^.i^armber^uiteit  boffen  lief;."  —  20)  U  a6pa-)ig  „wie  ein  ^ieiicl"  (5ieii;eIriniV)  xVffff.  2, 
24.  —  21)  (fr  war  ,>robabe[t^  i<ec(!eiter  unt>  ^obcrpricftcr  I.  E«lr.  3,  2.  Sijfraef  ift  über» 
ijancicn,  weil  er,  wie  i^offuct  bemerft,V'cbcr  iProybet,  nocb  in^lfcninfubrer,  fonbcrn  ein  cinfadier 
"Sdiriftiielebrter  ober  (skfetUebrer  war,  ber  i^erfaffer  aber  44,  3  fid)  auöviefprodien  bat,_  nur  -:on 
jenen,  md^t  ihm:  bicfcn  ta^^  Vob  ]n  feiern.  —  22)  rii  üiKö-ii)u  >,u(:n\  —  2^$)  Ter  in-rfaffer  i^ebt 
bicr  wicfer  auf  44,  4  v'i'iief,  j-^leiitfam  al>5  wollte  er  nun  ihmi  bort  au-?  eine  zweite  ^Heibe  au>?= 
ae^'i^neter  'D^Jdnner  auffübren.  — 2-1)  l-raK^ivymi'  „würfen  (mit  ':?(ufmerffamfeit)  auiicfeben," 
weil  CuM'epb  bei  feinem  Jobe  (Jen.  ')(),  23  bie  l'Kücffebr  ber  3c>raelitcn  nadi  tibanaan  i^euniffaiU 
nnf  an  biefe  iDeiffa.auuii  ben  i^cfebt  .qefnüpft  batte,  audi  feine  (sicbeinc  mit  fabin  ,^u  nebmen. 
riefe  fskbeine  leiten  ibneu  baber  lUeid^'fam  wie  ein  'iVallafium,  wie  eine  's^a^äbr  für  ibre  i^cft(3=' 
nabme  (Ibana'an?.  —  2'->)  f.  i.  "'^3r.  Ta  bie  (sk^bcine  ^"sofepb-?  wirflidi  nad>  t£banaan  ^urürf' 
iicbra*t  würfen  Kxod.  13,  lu,  fo  festen  fie  bie  'iMopbeu'iimii  ;^ofepb6  i^lcid^am  fort,  ober  S'ieU 
mebr  ^eii\ten  tiem  i^olfe,  baf;  ^pfcpb  wabr  propbe^'it  babe.  —  -2ii)  f'r  7/)  Kr.crei.  'A<Uu  „überall eö 
Vebenbe 'aber  ift  in  ber  Sebbpfuni^  ^^Ifam  erbaben,"  weil  er  unmittelbar  auv^ 'Mottee -i^inb 
acfommen  unb  mit  fer  'sinabe  ber  -^xiliiifeit  i^efd^nüdt  war.  "^llle  '^luc-le;icr  nebmen  bier  '^tfam 
iile  3ub)eft;  nur  'i^offuet  nunmt  ce  a'l?  (^cnctii?  ihmi  „SdHnn'unjV  unf  be5iebt  fa?  Vob  „über 
alle?  Vebenbe"  a\ü  5etb  unb  rem.  C£r  irrt  ft*er;  benn  wenn  man  and)  ^Usiebcn  muf;,  baf;  biefe 
beiben  'i)camen  bodi  \x[  feiern  finb,  fo  fonnte  ibnen  bodMucbt  bae^'ob  superjjniiieui  aniiuam 
gcijcben  werben.    Ter  '?Iamc  "JJoc'e  ift  ijewip  i?rt.>i!er,  ale  jener  vhmi  rett)  unf  ^em. 


Caput  L. 

1.  Simon  Onitie  filius,'  sacerdos  magniis,  qni  iii  vita  sua  sufful.sit 
«lomiim,  et  in  diebüs  suis  corroboravit  templuni.  2.  Tenipli  etiam 
altitudo-  ab  ipso  fundata  e.*?t,  duplex  aedificatio  et  excelsi  parietes  templi.^ 
3.  In  diebus  ipsius  emanaverunt  pütei  aquanim,^  et  qua.si  mare  adim- 
pleti  sunt'*  supra  modum.  4.  Qui  curavit  gentem  suam,  et  liberavit 
eara  a  perditione.*'  ~h  Qüi  praevaluit  ain[>lificare"  civitateni,  qui  adeptus 
est  gloriani'*  in  conversatione  gentis:  et  ino-ressum  domus,  et  atrii  ampli- 
ticavit.  ().  Quasi  Stella  matutina  in  niedio  nebulae,  et  quasi  luna  plena 
in  diebus  suis  lucet.*  7.  Et  quasi  Sol  refulgens,  sie  ille  etlulsit  in  templo 
Dei."^  8.  Quasi  arcus  refulgens  inter  nebulas  gloriae,  et  quasi  fios 
ro.sarum  in  diebus  veniis,  et  quasi  lilia  quae  sunt  in  transitu  aquae,"  et 
quasi  tlius  redolens'^  in  diebus  aestatis.  9.  Quasi  ignis  effulgens,'-''  et 
thus  ardens  in  igne.  _  10.  (^uasi  vas  auri  solidum,  ornatum  oimii  la|)ide 
pretioso.      11.    Quasi  oliva  pullulans,  et  cypressus  in  altitudinem'^  se 


t)ai  25uc{)  3ffu«  ©irarf).  50,  1—12.  %\m.  1—17.  107 

extollens,  in  accipiendo  ipsum  stolam  gloriae,  et  vcstiri  cum"*  in  consuin- 
mationom  virtutis."*  12.  In  ascensu  altaris  sancti,  gloriam  dedit 
sanctitatis  amictum.^^  13.  In  accipiendo  autem  partes**  de  mann 
sacerdotum,  et  ipse  stans  jnxta  aram.  Et  circa  illum"  Corona  fratrum  : 
quasi*"  plantatio  cedri  in  monte  Libano,  14.  sie  circa  illum  steterunt 
quasi  rami  palmae,  et  omnes  filii  Aaron  in  gloria  sua..  15.  Oblatio  autem 
Domini  in  manibus  ipsorum,  coram  omni  synagoga  Israel:  etconsumma- 
tione  fungcns"'  in  ara,  am})lilkaro  oblationeni"  excelsi  regis  1().  porrexit 
manum  suam  in  libatione,^*  et  libavit  de  sanguine  uvae.  17.  Etludit  in 
fundamcnto  altaris-^  odorem  divinum-'  excelso  principi.  18.  Tum- 
exclamaverunt  filii  Aai'on,  in  tubis  productilibus*'  sonuernnt,  et  auditam 
fecerunt  vocem  magnam  in  memoriam^  coram  Deo.  19.  Tunc  omnis 
populus  simul  pro}ieraverunt,  et  ceciderunt  in  faciem  super  terraui, 
adorare  Dominum  Deum  suum,  et  dare  preces  omnipotcnti  Deo  excelso. 
20.  Et  amplificaverunt  psallentes-"*  in  vocibus  suis,  et  in  magna  domo-'* 
auctus  est  sonus  suavitatis  plenus.  21.  Et  rogavit  populus  Dominum 
excelsum  in  prece,^"  usquedum  perfectus  est  honor  Domini, ^'  et  munus 
suum  perfecerunt.  22.  Tunc  descendens,^^  manus  suas  extulit  in  omnem 
congregationem  filiorum  Israel  dare  gloriam  ^^  Deo  a  labiis  suis,  et  in 
nomine  ipsius  gloriari :  2o.  et  iteravit  orationem  suam,^  volens  ostendere 
virtutem  Dei.^'  2i.  Et  nunc  orate  Deum  omnium,  qui  magna  fecit  in 
omni  terra,  qui  auxit^''  dies  nostros  a  ventre  matris  nostrae,  et  fecit' 
nobiscum  secundum  suam  misericordiam:  25.  det  nobis  jucunditatem 
cordis,  et  fieri  pacem  in  diebus  nostris  in  Israel  per  dies  sempiternos:^'' 
20.  credere  Israel'*^  nobiscum  esse  Dei  misericordiam,  ut  liberet  nos  in 
diebus  suis.  27.  Duas  gentes'*' odit  anima  mea:  tertia^"  autem  non  est 
gens,  quam  oderim:^  28.  qui  sedent  in  monte  Seir,^'  et  Philisthiim,  et 
stultus  poj)ulus,  qui  habitai  in  Sichimis.  29.  Doctrinam  sa[)ientiae  et 
disciplinae"*-  scripsit*^  in  codice  isto  Jesus  filius  Sirach  Jerosolymita,  qui 
renovavit^*  sapientiam  de  corde  suo.  30.  Beatus  qui  in  istis  versatur 
bonis:^(lui  ponit  illa  in  corde  suo,  sapiens  erit  semper.^  31.  Si  enim 
haecfecerit,  ad  omnia  valebit:  quia  lux  Dei,  vestigium  ejus  est. 


tic  a^c',citbnuim  (lui.lcx  fedifiratio  au^^riu•ft.  äi?ai^  ^amit  jicmciiU  fei,  fiMiiUcu  ^ic  ^^(uöIc.ut 
biebcr  uidu  mit  Sidu-rtunt  ermitteln.  Giuii^e  iilauben,  er  babe  reu  Jempel  in  feinen  ^u\\t{- 
tbeilen  um  ein  Stocfircrf  erbobt;  ':}[u^ere,  er  babe  rie  aufiere  ^Wauer  rer  llmv^ebuniT  bunt  eine 
tiefere  unb  fefterc  acftiil.U.  mn  letuere  'Jlufidu  ftimmt  febr  fer  "^lu_^bnief  limilatu  est,  ;x:)rin>i(:,xi>,. 
Sei  baubelte  fi*  "um  eine  neue  (^hunMei^un;!,  inelleid^t  auf  tcr  ccubfeite,  iro  bie  ciufjere  'Wauer 
in  bie  liefe  bee^  Ibalc?  iiiuii.  —  ?l)  änV/iiiiud  iyii'/oi-  -tpi,ii'i/iiv  Itpoi  „eine  bebe  '^luöbeiievuni^ 


für  fein  i'clf,  bvii;  e?  nid^t  5u  (^hunbc  i^inei."  —  7)  aal  h-iaxi<yag  köaik  j/jiro/ioiJKf.oai  „u^^  ber 
ibic  2tabt  befeftijite  mit  3?a!Ien."  —  8)  '•'";  h'io^ünx't//  tv  -tpiüTpoc^ij  /nov.  ir  iiöi'iu  oIkov  Kam-i nin- 
fiaroc  „\vk  berrlidi  ftrablte  er  ir  bcr  i^crfammluns^  bc-j  i'plfcei,  U'cun  er  bintcr  bem  ivorbvin.^e 
be?  ibeiliaeni  .'cawiti  berau^traf."  —  ?>)  f.  i.  <^5r.  —  10)  *-;  mar  hhicniv.  —  11)  ;-'  i-o^.n- 
v(Sarnc  „^t>o  ülniffer  beriHMMuiüt."  —  1  iJ )  jV/.aaTÖi;  Arinvov  „!li?eibraudMlaube."  —  1  ri)  ..V-'v 
K(u  '/j'Mivm-  l-i  -vpiov  „ivie  ^-euer  unb  SlH'ibraud^  auf  bem  ADerbc."  —  I*)  ''•  i't<?f>"'<:  ,M^  i» 
ben  arbeiten."—  lo)  i.  e.  cum  vestiretur.  —  l(>)  nnf-r/nar  savx>/iutr„r  „ben  sollen  (ibren- 
fdimucf."  —  17)  f(5ü,-«(Te  :rept,io/:r/v  (lj<da//a7<j<;  „fo  vH-rberrUd)tc  cr  bcn  Umfana  bcc  Jpeiliijt^umi?." 


108  T)ai  Sud^  3efuS  ©irac^.  50,  13—29.  Sinnt.  18—44. 

18)  /if>-ri  i/upn)  „bie  Dpfcrfiürfc"  Lev.  7,29;  9,  18.  —1»)  2?or  et  fotttc  ^ier  fein  ^unft, 
fonfcru  nur  ein  Äomma  fein.  —  20)  -^icr  beginnt  erft  bcr  9?ad)fae.  —  21)  awTt/.eiar  '/etrovp- 
:<:,v  „bei  bcv  i^oücnbuni^  ^ee^  ricnftcs,"  b.  b.  am  Scbluffc  ter  bl.  OpfcrbanbUinci.  —  22)  „um 
^u  ocrberrliitcu  ba^  Cpfer."  — 2'J)  £-1  Gm,vihmv  „^tr  ^Pfe^'i^ale."  3(m  (£nbe  bcv^  rpfcr? 
luibm  er  ein  (i3efvtf!  mit  5ß>ein  unb  flp§  eö  <iU  Iranfopfcr  auö.  —  24)  «<.■  -»fß^'/ua  ^vaiaanjpiov. 
2o)  !>nii>iv  fl'cji^iac.  —  2(»)  t'/nraic  „t»pn  ßetricbcuer  3lrbeit"  Exo^l.  25,  IS. — 27)  jum 
„•{eidben,  baf)  nun  ba^  Cbfcr  ooUbrvid^t  werbe.  —  28)  ««i  yveaav  oi  fn/./Ltuihi  „unb  bie  lancier 
lu'iiannen  ihre  Voblicber,"  —  2J))  xal  h>  Tv'/.tianj  oIim  iyJ.vKavßri  ßt-Aog  „unb  im  linnten  ^öiiufe 
ballte  licblictKr  ^yefan^."  —  30)  iv  -pocevxy  KarhavTL  iXer/fiovog.  —  31)  b.  b.  bie  berrlid)c 
<>Hnteöfcier.  —  32)  sc.  siioerdos  .sumnius.  —  33)  (hvvai  evAoyidv  „um  ben  bobcnprieftcriicben 
Seilen  5u  fpredien,"  n?ic  ibn  (iknt  Nuin.  «>.  2;;  »ori^cfArieben;  cf.  Lev.  9,  22.  —  34)  f(5fi'- 

Tr/Hoan'  tv  TZf)0(;Ki'v//rrti    „wicberbpltC  bic  ^InbetUnil."  —  3'>)   tTTK^d^na-itai  a'/.oyinv  Tzapä  'Hnarnv, 

„um  \\\  ^ci.aen  ben  Seiten  (bic  iV;aft  bcei  Secienc*)  ^ii^m  '?lüerbpch|'ien."  Tercfer  la^  nupn<^i:^fc!dni. 
„\\x  cmpfan.aeu."  '^^i^w  nimmt  mit  :;1UHtt  an,  baf;  bcr  i'crfaffcr  bei  bicfer  i^mu'n  Sdnlbcruni^ 
jene  ^pfcr^an^lunl^  im  ^iuyt  batte,  wcldie  2imou  nad>  bcm  Siegle  be?  .ftönii^ei  ^Ptolemäuö 
"iPhifopator  über  bie^5prcr  t^ornabm,  unb  ipo  bcr  ftpl^e  iUniiii  l'icfc  rtcrmaf;,  ben  (iini^auji  in  baji 
^iüerbcili.cü'tc  \\\  PcrüidKU.  Ta  er  uA  burcb  feine  iMtteu  unb  (ürmabunuiicn  abbalten  lief!,  betete 
igimon  yor  allem  l'oüe  ^um  ^crrn,  worauf  '^3ott  ben  penpc.aencn  Monist  5U  i^obcn  ftür^te  unb 
tie  fcbmcrjlid^ftcn  Wcifjclftreiite  füblen  lief!.   Sp  cr^äblt  1,  9-2,  2o  bae  appcnipbifdic  III.  Macc. 

30)     iiwn'Tui.  —  37)    /irt""    "flf   '/fJfpni'   roi<   a'tüvo^  „Wie  in  bCf  l^T^cit."  —  38)   f/JTTttJTFi'aai. 

/if:i^'  r'/iiüv  rb  i/to(;  a'rroi-  „auf  baf!  »iv  oertraucn,  i^xi}  feine  "-yarmbcrsiöfeit  mit  un^  fei."  — 
39)  b.  i.  bie  ^fnmäer  xmt  i^biliftcr.  —  -40)  nämlid)  bie  Samariter,  bie  ein  (öcmeui^fel  ^wM^ 
Allen  iBiUfern,  alfp  eiiicntlidi  fein  i'olf  waren.  —  41 )  fi'  opci  Zafiapelac.  \-ut\A\ii:  Vc^art  pffenbar 
unriditii^  i|l,  ba  ja  bie  Samariter  bur*  ba?  fpl.aenbc  ZiKifunr  bejeiri^net  finb.  —  42)  avrtrin.K: 
i«i)  hTTiari/uin:.  —  43)  /.i-ä/wi"  /,id}  babc  nictcr^ejcidinet."  —  44)  ö<-  ävü,,ipi,as  „weld^er 
beropr^pf;." 


Caput  LI. 

1.  Oratio  Jesu  filii  Sirach:  Coiifitebor  tibi  Domine  rex,  et  collaudäbo 
te  Deuni  salvatorem  menm.  2.  Confitebor  nomini  tiio:  quoniam  acljutor 
et  protector  factus  es  mihi,  3.  et  liberasti  corpus  meum  a  perditione,  a 
laqueo  linguaeiniquae,  et  alabiisoperantium  mendacium,  et  in  conspectu 
astantium  factus  es  mihi  adjutor.  4.  Et  liberasti  me  secundum  multitu- 
dincm  misericordiae  Hominis  tui  a  rugientibus,  praeparatis'  ad  escam, 
o.  de  manibus  quaerentium  animam  meam,  et  de  portis  tribulationum- 
quae  circumdcderunt  me:  6.  a  pressura^  fiammae,  quae  circumdedit 
me,  et  in  medio  ignis  non  sum  aestuatus:  7.  de  altitudine  ventris  infcri, 
et  a  lingua  coinquinata,  et  a  verbo  mendacii,  a  rege  iniquo,  et  a  lingua 
injusta:^  8.  laudabit'Hisque  ad  mortem  anima  mea  Dominum,^  9.  et 
vita  mea  appro])inquans  erat  in  inferno  deorsum.  10.  Circumdcderunt 
me  undifjue,  et  non  erat  qui  adjuvaret.  Respiciens  eram  ad  adjutorium 
hominum,  et  non  erat.  11.  Memoratus  sum  misericordiae  tuae  Domine, 
et  operationis  tuae,  quae  a  saeculo  sunt;  12.  quoniam  eruis  sustinentes 
te  Doniine,  et  liberas  eos  de  manibus  gentium.  13.  Exaltasti  .super 
terram"  liabitationem  meam,  et  pro  morte  defluente  deprecatus  sum. 
14.  Invocavi  Dominum  ])atrem  Domini  mei,  ut  non  derelinquat  me  in 
die  tribulationis  meae,  et  in  tempore  superborum  sine  adjutorio.  15.  Lau- 
dabo  noinen  tuum  assidue,  et  collaudäbo  illud  in  confessione,  et  exaudita 
est  oratio  mea.  10.  Et  liberasti  me  de  perditione,  et  eripuisti  me  de 
tempore  iniquo.  17.  Propterea  confitebor,  et  laudem  dicam  tibi,  et 
benedicam  nomini  Domini,  18.  Cum  adhuc  junior  essem,  priusquam 
oberrarem,  quaesivi  sapicntiam  palam  in  oratione  mea.  19.  Ante  templum 
pofstulabam  pro  illa,  et  usque  in  novissimis  inquirara  eam.    Et  eftloruit 


Vai  Buc^  3cfu«  3irac^.  51,  1—38.  2Inni.  1—20.  109 

tainquam  praecox  uva,''  20.  lactatum  est  cor  incuni  in  ea.  Anibulavit 
])es  mens  iter  rectum,  a  juventute  mea  iiivesticjubam  eain.  21.  Inclinavi 
modice  aurem  meam,  et  excepi  illam,  22.  Multam  inveiii  in  nieipso** 
sapientiam,  et  multiim  profeci  in  ea.  23.  Danti  mihi  sapientjam,  dabo 
gloriam.  24.  Consiliatus  sumenim  utfacerem  illani:  zelatus  sum  bonuni, 
et  non  confundar.  25.  Colluctata  est"^  anima  mea  in  illa,  et  in  faciendo 
eam  "  confirmatus  snm.'-  20.  Manns  meas  extendi  in  altnm,  et  insij)ien' 
tiam  ejus'*  luxi.  27.  Animam  meam  direxi  ad  illam,  et  in  a^niitione* 
inveni  eam,  28.  Possedi  cum  ipsa'^  cor  ab  initio:  propter  hoc  non  dere- 
linquar.  29.  Yen ter  mens ''^  conturbatus  est  (juaerendo  illam:  propterea 
bonam  possidebo"^  possessionem.  30.  Dedit  mihi  Dominus  linguam 
mercedem  meam:  et  in  ipsa  huidabo  cum.  31.  Appropiate  ad  meindocti, 
et  con,uref!;ate  vos  in  domum  disciplinae;  32.  quid  adluic  relardatis?  et 
(piid  dicitis  in  his?*^  animae  vestrao  sitiunt  vtdiementer,  33.  Aperui  os 
nieum,  et  locutus  sum :  Comparate  vobis  sine  argento,  34.  et  Collum 
vestrum  subjicite  jugo,  etsuscipiat  anima  vestra  disciplinam  :  in  proximo 
est  enim  invenire  eam.  35.  Videte  oculis  vestris  quia  modicum  laboravi, 
et  inveni  mihi  multam  requiem.  30.  Assumite  disciplinam  in  multo 
numero  argenti,*'  et  copiosum  aurum'**  possidete  in  ea.  37.  Laetetur 
anima  vestra  in  misericordia  ejus,''-*  et  non  confundemini  in  laude  ipsius, 
38.  Operamini  opus  vestrum  ante  tempus,'"  et  dabit  vobis  mercedem 
vestra m  in  tempore  suo. 

I)  hoiuiov  „btc  t»a   bereit  ivarcii,  miit  ju  iHTfitliui^cn;"  f.  i\  (^  ii,  7.  —  2)  /^  T/p/orwr 

\i'/i\lin.>v    i])V    :rr\(ir.—    5:$)     (';-('';    7zvi}iiiii-    ,,00111    (ErtlicfClI."  —  -1 )    liaau n  (^la'.i-i'/ 1/  )'/.i',tnaijr  (i(')iKor 

„[nnm  .S^önii^e  nmr  eine  unf,ci-ettt  iHvIcumbcrtfdu-  ,]uusie."  Tor  'l^erfatTcv  büt  bier  offenbar  eine 
i<erleiunMim^  im  XHui^e,  ^ic  er  ^u  Milben  battc,  unb  bie  um  \\>  i^efäbrltcber  unb  oerberbiiiter  »var, 
([.[^  fie  beim  Äbntiu>  felbft  (StniVnu^  l•|efun^en.  —  o)  f};/rrf  „ii  nabte  ficlnneine  5ee(e  bcm 
Jopc,"  anirfK  Ve^art  offenbar  beffcr  \\\\\\  (lontevt  pajjr,  alo  bjc  Per  i<u(i^  —  U)  f.  t. 'i3r.  ^ 
7)  Kai  ,'irlnj'uaa  t-i  ;.//(;  'iKfrtiar  uiiv  „uub  ict^  erbob  mein  Jvlebcn  itber  fie  (ivbe  empor,"  nnu^  bem 
Sontertc  beffcr  entfpricbt. -- 8)  >-i  nv\^ovr  ü»  -.7M«s'"w/f  (7ra(pr/.;/f  „nne  über  ben  (»H'frfMnarf 
einer  Arübtraubc"  erfreute  lu-ft  mein  .4?er5  an  ihr.  —  9)  E/iav-ü  „für  mid\"— -lOi  „id^ 
fdmpftc  um  fie." —  II  i  tr  Troii/mi  '/iftm',  i\)(\.  Alex,  /i' ^(»//ff« //Ol' „in  ineinem  5bun." — 
12)  i'^niKpiAuniifuiv  ,,\6.\  war  aufmerffam." — i?5)  rä  ä)iw///rt7«  «iVv«;  „über  bie  Unfunfe,  bic 
man  i>on  ibr  bat,  u\ir  id)  trauriii,  oter  audi  über  tie  jrrtbümer,  fie  icb  mir  ju'sien  fie  ^u 
3d^ull'cn  fommen  lief?."  — 1 '4)  /«r'  arT(.)v  (feine  iiutc  Vei^arti  mit  fem  '•^eifai^:  na)  iy 
Kfninpirri/d)  ri/ior  arriiv  „uttf  \&i  faub  fie  bei  reincHi  ©anbei." —  lo)  b.  b.  mein  jiniercs.  — 
Iß)  ^K7J|anur|v.  —  17)  „n.''enn  eo  eueb  aud)  viel  5ilber  foftete."  —  IS)  „fommet  aber  bamit 
jum  'i^efit3e  iMelen  (siolbex*;"  benu  incl  (sUUbi'^  »ertb  ift  iBcifbeit.  —  1}|)  iv  rü  l'/.iti  tu-Tui 
„über  (^otte^ '.l^armbersii^feit."  —  20)  „rcd)t  frübjcttiv^"  (ExpUc.  21.  Sept,  is.jo. ) 


1.  93ei  af(c!i  'isö(fcrn  ftcbt  man  einzelne  Ilictifdicn  auftreten,  bie  hivd)  eine 
gdüiffc  (^)ciftc^öi5röf5e  unb  biird)  feltcnc  ivcnntniffc  unb  öaben  unter  ben  übrigen 
IicnH>r(eucbten.  Sie  (mlten  ficii  zuweilen  in  einer  geiüifien  Olbfonberung,  mie  nod; 
jc^t  bie  ^■Brabniinen,  bie  /vafir^o,  bie  Minber  beiJvl'aina ;  ober  fie  treten  auf  a(§  l'ebrer 
be^  i^olfe»  über  al§  Si'atbgeber  ber  A-ürften,  une  bie  'OJiagier,  bie  ^^Mnlofopfien,  ober 
fic  treten,  geftiiljt  auf  bac^  lUnfeben,  ba>ö  fic  haben,  aUi  Öefe&cjeber  unb  JiU;rcr  ber 
i))la)icn  auj,  wie  einft  'Jhuna,  2o(on,  (Sonfutfe  unb  bunbert  3lnbere. 

;i.  )}UKb  bei  jenem  'l^Dlfe,  bae  luMU^tnfang  ber^eit  bvi  ^^n  luvi  bcrab  ben  iuabren 
(S'inen  Wott  ertannte  unb  ibni  biente,  tbaten  ficb  ]U  allen  ;^c\tcn  'JJtenfd^en  mit 
feltenen  ('^nibcn  beroor,  nidit  aber  blov  mit  (''nibcn  ber  'Jcatur,  fonbern  mit  iiber= 
natiirlidien  (^3aben  ber  tS-rfcnntnif^  unb  2ui]enbfraft,  bie  fie  befälngte,  bem 
cinbringenben  Unglauben  unb  ber  Sittenlofigfeit  2dn-anfen  5U  feöcn,  ober  bie 
iH'rberbten  "DJuiffen  auc  bem  Sdilannne  bci>  i^ifteriS  bcrauÄ^ircif5en,  ober  bie 
(^jemütber  au  enoarmen,  bie  erlofcbenen  .s^offnungen  ju  ent^ünben  unb  ben  Slteufdum, 
bie  ja  nid>t  für  biefec'  fpaimelange  irbifcbe,  fonbern  für  bae  cunge  ^eben  gefdiaffen 
finb,  bie  ^ufunft  jn  eröffnen  unb  ibnen  ,^1  geigen,  ioae  nod)  fommen  nnirbe,  \mvi 
fic  ju  enuarten  unb  toac-  fic  ]\\  fürdUeii  bätten.  Sie  batten  nid^t  nur  ben  bellften 
'43tid  in  bie  'IkTgangenbeit,  in  bie  C^)egcmyart  unb  in  bie  3ufunft,  fonbern  erbieiten 
audi  oüu  Wott  felber  bie  Senbung,  ben  33eruf  unb  bie  '^i>eibung. 

'.i.  5lbMiiilfber  '■^'ropbet  galt  ber,  toelcber  obnc  böberen  ikruf  auftrat,  unb 
früber  ober  foäter  uHirb  ibm  bie  angenommene  Varoc  abgeriffen.  ^en  nmbren 
^^vrovbeten  umr  c^ö  innner  eigen,  mit  ^enuitb  unb  3^^t*-'i''i/  i'"^  1^''^M"t  oft  mit  Sagen 
unb  ^iiUberfetJlid^teit  bem  ^Hnfe  Wottee  ,vi  folgen,  äl^ie  febr  fträubte  fid>  'JJiofee, 
auf^^utreten  ale  '^^ropbct  unb  A-übrer  be^o  'lU^lfee?  äi^ie  ocrniditetc  ficb  ^üiii^^^  ^^nii 
trat  erft  bann  auf,  alö  feine  ^\\nc\c  mit  glübenber  Moble  an^  d'iigclicbanb  gereinigt 
iuar?  ilUe  flagte  unb  feuf^tc  vicremia^^,  ale  ibn  Wott  berief,  inbem  er  ficb  einem 
Äinbc  iH'rgtid^,  bao  nur  lallen  tonne?  '-li'eldK  Oiemalt  inuf3te  (^ott  bei  ^ona^^  an- 
tücnben'c' 

4.  'JJcan  unterfcbeibet  bie  nmbren  '^"ropbcten  al^  '^Nropbctcn  be^3  (Mefe^ics  ber 
'JJatur,  be-ö  Wefebe'^ö  'JJtofii--  unb  ber  3*^d  bei-  (S'OangeliumÄ  ober  ber  63nabe. 
3n  ben  crften  geborten  ^enocb,  ')loc,  iHbrabam,  ^si(^(\f  u.  f.  \v.;  ju  ber  jmeiten  'ävt 
%o)ci,  Taoib,  (S1ia-?,  (flifeue  unb  alle  jene,  bie  unter  bem  'Jiamen  ber  größeren 
unb  tleineren  't^i"L^Vbeten  gefeiert  nk'rben;  ^u  bOr  brüten  Mlaffe  gebort  im  enünenten 
Siime  CSbriituc^  bernacb  alle  iHpoftel  unb  ^iingt^i-"  bC'-J  ,'perrn  unb  eine  unvibligc 
^J)ienge  (ibriften,  indü  nur  ber  erften,  fonbern  ancb  ber  folgenben  unb  fpäteren 
3eitcn.  Xenn  niemalc-  bort  ber  Weift  ber  'ii^eiffagung  auf  in  ber  üuibren  SWxdK 
(Ebrifti. 

'5.  Der'^^rovbet  ift  nacb  ber 'JJantcnbcjcidnnuig,  bie  ibm  oon  iHnfang  ber  gegeben 

ioarb,  ein  Seber,  nK"l'  npn,  ber  ba  ficbt,  ioa^  be§  ÖeifteS,  wa^  oben  ift,  \i\Vi 
in  ber  3i'fiiiU't  fonnnen  unrb;  er  ift  ein  (Srflarcr,  i^'''2X  unb ?(u'ofprecf)cr  beri'ebrc 
unb  Webeimniffe,  bie  Öott  hcw  'Jlicnfclien  funb  madien  loill;  ein  Spdber,  n?V- 
auf  ber  JiMirte,  ber  3ld^t  bat,  üm§  ba  fonnnen  möctite,  Öutee  ober  äU^fc^o,  unb  bem 
gemä§  marnt,  unb  aufmertfam  madü;  ein  'ilWicbter,  "ipb*/ bet  madit  über  bie 
gute  Sitte  unb  bac-  allgemeine  "^efte;  ein  "Bote  unb  SIbgeorbneter  Öottc^, 
110 


Einleitung  ju  t>en  ^ropt)etcn.  111 

um  C:5ütte§ 9lufträne  311  l^crfünbcn;  cf.  Exod.  7, 1 ;  IV.  Keg.  17,  13;  Isai.  21, 11 ; 
Habac.  2,  1 ;  Acjg.  1,  13;  Mal.  2,  7;  I.  Cor.  12,  7. 

6.  3ii"i  3liutc  bca  "l^ropbctcn  ßcbinl: 

a)  ba§  'Isolf  ,^u  Icbrcn  unb  311  imtcrrid^tcn,  iuaä  idm  511111  .stelle  unt»  juv 
ediiifcit  ift; 

b)  511  UHirncn  Ihh"  bcii  cinbrini'\cnbcii  Ucbctii; 

c)  Mc  fdiliiiiincu  3ittcu  ■^u  bcftrafcn; 

d)  (^)Ottcv'  (5iiuicbuiu]cn  unb  'Jliifträi-\c  \n  iHn-fünbcn ; 

ej  bic  ^Katbfcbiüfic  Wottcc-i  in  ^lUlrcrf  bc^o  .socilaiibc-ö  bcr  %dt,  unb  in  3.^ctrcff 
bcr  uncbtii-;ftcn  '-i^Ciicbcndcitcii  bcr  S^if^'i^t  '^u  offenbaren. 

7.  o'i  '-^'^*-\^iH1  iiiif  bicfce  Ict'itc  Wcfcbäft  bcif^t  er  eii^^entlirf)  'j>rov*bct,  rroocf/JTY^c, 
unb  ba  i^erabe  biefe-o  'J(nit  ibn  am  llieiften  aU  Oiefanbtcn  (^)ottev'  beurfunbet  iu\i> 
fcnnüicb  iiiacbt,  fo  crlaiuitc  biefer  'Juime  bcn  'lsor;;iu-\  luu'  ben  übrigen  'Jiameit.  — 
;^^sft  :;^scinanb  mit  bcr  Wabe  bcc-'  .^^licfe-o  in  bie  3i'funft  aueßcrüftct,  fo  fülßcii  barauc^ 
bic  übriijen  ^icnftc  nnb  'iscrridituni^cn  bcy  '^h'ovbeten  luni  fclbft. 

8.  (S"!5  fräi3t  \\d)  babcr,  luav  man  unter  '^U'opbctic  im  eiu^crn  3inne  ju  licr= 
ftcbcn  babc.  ;^^üb.  Gbrlifoftonubo  praefatio  in  l's.  fai^t:  „X^ic '^iropbetic  ift  bic 
3(uffinbunoi  bcffcn,  iuae  ucrbin\]en  ift."  3(ugiiftinuv'  in  Ps.  131.  fai"^t:  Ümnis 
prophetia  imago  est  futurorum.  (Saffioborn^'  praef.  in  Ps.  faiit:  Prophctia 
est  divina  inspiratio,  rerum  a  nobis  procul  distantiuni  evcnta  immobili 
veritate  et  niaxinia  cum  certitudine  praenoscens  atqno  j)raenuntians. 

9.  2)ie  .öauptfadie  bei  bcr  '•^^ro^bctic  ift  immer  bic  iH>Ufoinmenc,  fictuTC  nnb  über 
attcii  3ii'*-'ifcl  orbabenc  CS'rfcnntnift  bcr  isropbcten,  baf?  bacv  Mwi  ibncn  eini^c^ 
C|cben  luirb,  umbrbaft  luni  ÖJott  fei.  Wütt  ßibt  ibncn  aber  biefe  (S-rfcnntnif^  entiuebcr 
baburd),  ba|  er  ibncn  bic  &ahc,  ilsiinbcr  ,ui  luirfcn,  iHTtcibt,  unc  bei  lUcofce,  ober 
baburd),  baB  er  fie  bic  'ilnibrbcit  in  iöilbern  fduiucn  läfst,  unb  ^umr  in  bcr  ;Jlrt, 
bafs  alle  Si'^'-'ifct  bei  Seite  bleiben,  unc  bief?  bei  Ü^edncl,  Daniel  bcfonber^ö  bcr  Mil 
lüar,  ober  t^a^  er  fie  inner lidi  ba^o  liiHibre  fo  bell  erfennen  fäf3t,  baf?  alle  iH'bcnfeii 
lücidicn  muffen.  Örcßoriu^  b.  &v.  IV.  dial.  c.  48  fa^t:  Sancti  viri  inter 
illusiones  atque  revelationes,  ipsas  visionuni  voces  aiit  iinagines  quodam 
intimo  sapore  discernunt  ut  sciant  vel  quid  a  bono  spiritu  perci{)iant  vel 
quid  ab  illusore  patiantur.  3)cf3balb  fat3t  ancb  bcr  bl.  ^j[>etrn^  II.  1,  21:  Xou 
enim  voluntatehumana  allata  estaliquando  prophetia,  sed  spiritu  sancto 
inspirati  loeuti  sunt  Dei  homines. 

10.  SoU)obl  I'boma!?  üon  'Jlquiu  aU  ^ranj  Suarcj  untcrfdieibcn  jiuei  2(rten 
bcr  '^^>rDpbetie :  bie  i  n  t  c  1 1  e  c  t  u  e  1 1  c  unb  bic  i  in  a  c^  i  n  ä  r  e.  ^ie  erftcre,  fachen  fie, 
Unrb  bem  in'rftanbc  nnmittelbar,  obnc  iMlb,  obne  3pradie  eini]Ci"\offen.  3o  umrb 
bcr  b(.  '^HUilu'c'  unmittelbar  uon  Wott  nntcrridUet;  andi  uuiij  er  im  britten  .{"^immel 
borte,  Uxir  tum  bcr  %xt,  hci}]  c5-  non  licet  hoinini  loqui.  Tic  anbere  unrb  bem 
9Jicnfcfien  bnrd>  ^^ilber,  burd,)  '^kn'te  unb  S*-'irf^cn,  alfo  mebr  anf  bem  3iH\^e  bcr 
Ginbilbuiuiefraft  mitgetbcilt.  Bo  fab  bcr  (il. '"^nuiUiy  öfter  ^scfum  nnb  iKnnabm 
Sl^ortc  aui'  feinem  ^Jiunbc.  3o  blhlc  IHbrabam  Wott  reben,  ciUi  er  ibn  berief,  feinen 
Sobn  5u  opfern.  3o  fab  CS'^cdncl  bcn  '-IihIi^cu  Wottci:;  bcr  bl.  ^^obannee  ben 
offenen  ^immcl,  bic  bimmlifdic  3tabt  ^"serufalcm  u.  f.  f. 

11.  i^orfd)t  man  luciter,  fo  finbet  man  einen  Unterfdnct»  bcr '^U-üpbetien  bem 
©rabc  nad).     CSorucliu^^  a  Vapibe  fübrt  adit  Wrabe  auf: 

a)  bcn  inneren  cjcbcimuifu^ollen  3(ntneb,  ct\v>ai  jju  tbnn,  unc  ibn  3amfon 
battc,  ai§>  er  bic  Atetten  jerri^  unb  bic  3än(cn  bc^  ^l^a^ontcmpele  niebcr^ 
[türmte.    Ü^iefi  ift  bcr  crftc,  nieberftc  Wrab  bcr  '^^ropbctic ; 

b)  bie  fi3rmlidH',  in  äBorte  Oiefaf?te  Cffenbarnuß,  obnc  ha^  man  fidi  bcr  (Ein- 
gebung \)on  Wott  beimißt  ift,  unc  3.  Ji  (Saipbaö  bcn  Xob  CSbrifti  mciffagte; 

c)  ba^  G'rfcl)aucu  Pon  Silbern,  bic  man  fid;  fclbcr  md;t  crfläreu  fann,  bic 


112  Einleitung  ju  fccn  ^ropt)eten. 

flbcr  ein  3(nbcrcr  crflärt,  \vk  5.  33.  baS  Sdiaucn  bcr  bannen  unb  bor  l>o(Ien 
3Ic(ircn,  ber  magern  unb  fetten  ilübe  bei  '^U;arao  Gen.  41 ;  beio  .^aume§  bei 
^iabuduibonofor,  Dan.  2; 

d)  bi>^  äunerlicbe  öi.^ren  ber  otinnne  öotte'o,  luie  bei  Samuel  u.  3{. 
I.  ^ve^^3,  lU; 

e)  bae  3dHiucn  üon  33ilbern,  iKrbunben  ntit  beut  ^ören  ber  3tiuune,  bie  fie 
crfiärt,  ane  bei  ^^-'i'tmiae  c.  1 ; 

f)  bivö  ,§öreu  innerlicf'er  Stimmen  über  ^Tiuße  ber  3iatur  ober  be§  ©etftec-, 
über  Webcimnifie,  über  fünfti^e  Tinße; 

g)  bae  'il^eiffaßen  nid^t  mir  mit  'li'orten,  fonbern  a\\6  burd^  äuf^erlidie  31>erfe, 
mie  bei  ^^lain^,  ber  c.  20  entblöfst  einberc^eben  unb  Wottee  3üifträi]c 
iHTfünbeu  mufite;  bei  ^'-'rt-'niiii*/  ^»-'i^  c.  27  Zsod)  unb  .Hetten  am  ^alfc 
trai-\euimit5te;  bei  G'^^ednel,  ber  390  ^ai-\e  auf  (iiner  Seite  liecjen  unb '^rcb 
cffen  nnifUe,  bac-  auf  aniie^ünbetem  .Hubmift  ßebarfen  mar  c.  4; 

h)  bac-'  Sdunien  übernatürlider  '^.'erfonen,  üerbunben  mit  bem  ^cren  über: 

uatürlidHT  'JDcittbeihuun,  mie  bief5  bei  ^obanne^  in  ber  gebeimen  Cffeu; 

baruuiH,  bei  ^nbac^,  bem  iDiaccabäer  II.  15,  15;  bei  ^"^^faia'o  c.  6  oiefdiab. 

l;i.  Tie  '^."repbeten  erfannteii  bie  'ik'bentuuin  ibrer  3>orberfaoiunoien  oft  flar, 

oft  aber  aud}  bunfel,  mandnnal  ßar  nid>t,  luie  ce  X'aniel  12,  8  bejeui^^t  mit  ben 

Äl^orten:    Et  ogo  audivi  et  non  intollexi   ...    Vade  Daniel,  quia  clausi 

sunt  si<ijnatiqne  serniones  nsque  ad  praefinitum  tempus. 

13.  ^ic  SlUirbe  ber  ^^'ropbeten  mirb  oft  mit  jener  ber  '^^riefter  unb  ber  ^önie\c 
auf  (Sine  :L'inie  i";eftellt,  unb  bie  (Simueilnuu]  ]\un  3(mte  bec-'  ^^Uxpbeten  ßefcbab  burcb 
Salbung,  ioic  jene  ^^ur  äl'ürbe  be^ö  .UöniiV^  nnh  'j.iriefterc\  (£-e  ift  beßbalb  %ui-' 
;^eidnnnun  bee  'Ilieffiac,  biefe  breifadie  'li>ürbe  in  fidi  ju  oereinißen.  ^s"  oeunffer 
i-<e;^iebuni3  aber  ftebt  bac--  '•^vropbetenamt  böber,  aUi  bae  ber  Ri.MÜc(e  unb  't>ncftcr 
unb  ;imar  a.  bef^balb,  med  bie  "-^^rcpbeten  felbft  über  S\'on\g,c  unb  '^'riefter  3U  urtbeilen, 
fie  5U  belebren,  fie  ,^1  beftrafen  batten;  b.  med  Öott  ^u  ^^'ropbeten  iieuuUmlidi  nur 
fü(d>e  cruuKdtc,  bie  in  feiner  0)nabe  unb  baber  ßefdmiücft  nut  allen  2ußenben 
iDarcn, 

14.  •'Man  unterfcbeibet  unter  bcit  M,  ^sropbeten,  metdie  fcln-ift(id)e  Söcifun^cu 
binterlaffen  babcn: 

a.  bie  iv'ö füren,  b.  b.  biejenii]en,  bereu  Sdiriften  mcüläufii*jer  unb  jabi; 
reidierfinb:  ^f^ii^^^/ ^'^i'cmiacv'Ci-^^ednel,  'Daniel. 

b.  bie  fleineren,  bie  mcniiier  oiefdrieben  baben:  Cfea§,  ^soel,  9tmo§,  3lb= 
bia'ö,  ^^HMiav',  'Iliiduia^J,  ^)iabum,  »oabacuc,  S^pbonia^,  5(i";i]äucv  S'^'^f^ii^i'i^^ 
Dialacbia-j.— '^iMU  man  'i^arucb  Olmi  ;\eremiae  trennen,  fo  finb  bcr  tleinercn 
in  iHllem  brei^ebn. 

15.  Tie  ;]eitperiobe,  in  me(duT  bie '^^ro^beten  auftraten,  fällt  -atfammen  mit 
jener,  in  lueldKr  iUMiii^e  bav^  Vanb  reipertcn,  ja  gebt  nodi  ein  menig  barüber  binau^\ 
5J^■ln  fann  aly  runbe  3abl  ö(j()  i^sabrc  annebmen. 

Iß.  "Md)  bcr  Scitfolgc  il;red  3(uftrcten§  reiben  fidi  bie,  oon  melden  mir 
Sdiriftcn  befit^cn,  in  biefer  ^^^eife  aneinanber: 

l.,Vma'öS25;       .  9.  So^boniae  640-638; 

2.  ,VhM  vo.  811  u.  759;  10.  ^ercmia^J  mit  ^Sarudi  629-606; 

■S.  lUbbiacv  ^M>eU^  Sdniler?  11.  *babaaic  609-606; 

4.  3(mo^  5U1.  798  u.  784;  12,  Taniel  6>)9-53.3'^ 

5.  CfeaÄ  784-7:27;  13.  ejcdnel  595-572; 

6.  Tifaiae  759-G90;  14.  ':Hc\c\äm  .521; 

7.  aJiiduia^^  758-725 ;  15.  ^arimriaÄ  521 ; 

8.  iliabum  680-668 ;  16.  ^JJialadnav  444. 


Sinlcitun^  ju  bcm  ^Jrop^ctfn  3fatai3.  118 

17.  Um  ilu'c  3dn-iftcii  ncbti;-^  ^u  vcrftclicn,  [inb  fo'ocnbc  (Sanonö  ;,u 
bcobnclUcn: 

a)  bic  '"^'ropbctcn  [teilen  bic  h'infti(^en  (iTeii-^nilK  ji'Ih"  (niufii-;  al.?  i-^eiieiiUHirtii-t 
ober  al-o  fdioii  t-ieicbelieii  bar,  lueil  fie  iln-em  OJeifteoaiuie  al^  uoUeiibcie 
Tbatiad>e  lun'l'dnoebeii ; 

b)  fie  halten  nd>  nidit  inuner  an  ben  Snüimmcnhauii  ber  (S-reijvn)lc,  [teilen 
3u[annnen,  iime  ber  ^<'\t  md)  lueit  auveinanber  [tebt^  brcd>enin  3dnlbcnin:= 
^en  o[t  [dMiell  ab  unb  ^^eben  au[  etUH>ö  iHnberec^  über; 

c)  [ie  rüden  't'a-^,  uuiö  i'ic  bon  ben  uer[dnebenen  Wericbten  ('<3otte'5  cr.^äblen, 
ü[t  c\an},  mlK  ^uiamnien,  [o  ba[?  ee  [dicint,  c^ö  [ei  nnr  \>o\\  (iineni  ('»ieridite 
bie  'Kcbc; 

cl)  eben[o  [telicn  [ie  bie  iH'r[dnebenen  2ro[t:  unb  5rciibebeini[iidnnuien  CJotte-o 
;^u[anunen  unb  rebcn  o[t  'oon  ber  :)(üdtebr  am^  ber  03e[auiien[dm[t  unb  uon 
ber  tonnnenben  (i-rlb[uni-5  burd;  ben  ä)ief[ia^,  ale  ^dc  beibcö  in  (Sine  ^'■'it 
3u[animen ; 

e)  ba  jebe  iinditii-je  2:'bat[ac(ic  ihmi  niebr  ah^  (Sinem  '■^Nfop^^cten  berfünbct  iinrb 
unb  bon  jebein  lieber  in  be[onberer  ill'ei[e,  [o  bient  bie  eine  '^^ropbetie  ab:- 
3dilü[[el  ]m  iixtUm\uc\  ber  anbern ; 

f)  [teilt  man  alle  'AHn[[aauni-\en  wm  fommenben  trrlb[er  3u[ammen,  [o  bat 
man  ba^o  i'oUfonnnene  '|>orträt  be[[elben,  iuie  mau  ee  in  ber  Öe[dndite  ber 
(Simui^elien  berluirflicbt  [inbet ; 

g)  "IliandH>j,  maÄ  bie  '^^ropbeten  [ür  ba-J  aucjcnblidlicbe  'lHn'[tänbni[?  ber  ^n- 
börer  [ac-\en,  biri}t  einen  tie[en  nu)[ti[dien  Sinn  in  [icb,  lueldien  .^i  ber[tebeii 
entu^eber  [dien  ber  SbuaßOße  ober  er[t  ben  'ikTfünbcrn  bee  Güauöeliunt'ö 
üerlieben  anirbe. 

■^0  [orbcrte  ee  bie  .^peil^öfonomie  Wotte^o,  ha\^  ein  2)unfcl  nad}  beut  anbern 
[dnoinbe  unh  eine  i:;iditpcriobe  nadi  ber  anbern  berbortretc. 

(18.  Heber  bie  Gbronolov^ie  ber  ^^Nropbeten  im  3lUi-\e,mcineu  [.  ^^abelle  II. 
^.  830 — 833;  [ür  bie  bier  ßrofien  "probbeten  im  33e[onberen  [.  bie  Tabellen  am 
3d>lu[[e  bc§  III.  23.  —  'l\-\[.  ^luu  Oianjen:  Xr.  S^.  Si^'fotk  ,/.IibeokH-\ie  ber 
^'ro^>beten",  ^vbc^.  1877.  —  ^.) 


PROPHETIA    ISAIAE. 

(^titletttntt). 

1.  Sf^it-i^'^  i^l^*^\  „Ä>cilanb,  ©ott,"  ' Haalac,  umr  ber  ^v^im  einee  i3eioif[en 

9lino§,  ber  nadi  Tbahnub  INIegill.  fol.  10.  col.  2.  ein  23rubcr  be-c  jübi[dKMi  .VUMiicy^ 
9lma[iae  loar.  '^ladi  einer  Ueberlie[erunii,  oon  loelduT  .s^ieromnnuc  coninient. 
in  Is.  lib.  3.  c.  20.  et  Qutcst.  in  II.  raral.  c.  33.  rebet,  luar  er  ber  Sdnoiei^er^ 
bnter  (biehnebr  'i^ater  bes  3dninCi]eroaterÄ)  ober  ber  (^)roüiHiter  bec-'  .HöniiV:- 
3)Jana[[e§.  ^ie  neueren  3dn-i[t[or[cber  K\]en  loeuiij  Welincbt  a\\\  bie  3aßen  unb 
Ueberlie[eruni3en. 

2.  (St  bei^inn  ^u  bvob(ic-,eien  im  Tobeejabre  bec->  .sUMiiiv^  C^iac^  759  o.  CSbr.  unb 
fc^te  ec-  [ort  unter  ben  .sUMÜi-^en  ^^soatban,  l'ldm;^  CiViednae.  Ta  er  nadi  II.  Cliron. 
32,  32  bac-'  i'ebcn  bie[e5'  letzteren  Mönißc  be[dnieben  bat,  [o  foiuite  er  er[t  unter 
.^öuif\  :DJiana[[e'-i  iT(e[torbcn  [ein,  al[o  uid>t  lun-  bem  '^.  69ü  o.  (Sbr.  3 eine  Xlultia,- 
feit  als  '^sroVtbet  er[trerft  [idi  \ü\\a&}  a\\\  iVi  ^^abre. 

3.  (S"§  i[t  eine  ^Trabition  ber  ^uben,  meldte  •oierommuii-  lib.  15.  in  Is.  ab:-  eine 


114  (Einleitung  ju  bem  ^rop'^cten  3faiag. 

„fcf)r  n^^i^^lfc''  f»c5eid)nct,  ba§  er  unter  ^ömg  9}lana[fe?^  gemartert  unb  ^\mx  mit 
einer  3ät3e  entjiuei  gcfdmitten  iüorben  fei.  3lnd)  alic  bl.  Später  feit  Crigene» 
nebnien  bief5  an.  ^icronmnue  bcjcictniet  nod;  nä(ier  bie  llrfadic  feinet  -Oiarter^ 
totfC'$  an^'  jener  ^'rabition.  ^)lan  babc  \im  a^doWt,  li^eit  er  bie  ^uhm  „^^iirften 
V.  Süboma  unb  Womorrba''  genannt  (labe;  iueil  er  gefagt  habe,  öiott  nuTbe  nod} 
l>iir,uthnn  ^n  'om  Tagen  be§  (S-^^cctna^o  15  ^ahre,  iiuibrenb  hod)  'Dtofec^  fagt,  bie 
;^ahl  bcr  Tage  iuerbe  erfüllt  iinn-bc;  UH'il  er  gefagt:  „3ud}ct  bcn  öerrn,  ha 
man  ibn  fiiiben  fann  unb  rufet  i(ut  an,  ba  er  nabe  ift/'  iiuibrenb  ec^  bocb  bei^t: 
'Aier  ift  fo  nabe,  iyie  bcr  $err,  unfcr  Wott,  iuenn  wir  ibn  anrufen 'c"  9}can  fie(;t 
biefen  ^Kebeu  bie  tbahnnbifd^  CS-rfinbung  fo  gut  an,  baß  man  feine  äl>ürte  über  fie 
ui  verlieren  braudit.  —  Taf?  aber  ^^faiae  aU  iWartbrer  geftorben  fei,  mag  unbe^ 
ftritten  bleiben.  (£'in  fo  großer  5Jiann  Derbientc  e»  allerbingc^  ju  feinen  übrivgeu 
.Hroncn  andi  bie  bcc  IIKirtin-ertbuiiuo  ;^n  erbalten. 

-i.  iJon  bcn  '-l^or^iügen  biefe^  ^propbetcn  rebet  fd^on  .^ierontnnuS  febr  auÄfübr^ 
lid,  lu'^di  mcbr  bie  fpäterc  Sdmar  bcr  3diriftanc-(eger.  Sie  laffen  fidi  etlua  in 
fülgcnber  'ilnnfe  ,^ufaminenftellcn: 

a)  ^faia§  nmrb,  nne  fpäter  '"^Hiuhu5,  in  ben  .öinunel  erboben,  fab  öott,  liuirb 

bafelbft  ^um  ^^sropbetcn  erunlblt,  Don  bem  Serapbim  mit  glübenbcr  S\ol)k 

gcbeiligt  c.  fi,  mcRbalb  ibn  aud)  bcr  (Siracibe  48,  25  propheta  magnus, 

sanctus  et  ßdelis  nennt; 
1))  er  ift  ber  33crcbtefte  unter  ben  ^^'ropbeten,  ime  bieß  namcntlidb  ^ieronl;muy, 

03regoriuc^  i\  5iav,  CSbrtifoftomuä  unb  Tboma'S  D.  3(quin  berüorbeben; 

c)  er  fagt  üon  (Sbriftu^  fo  'iUclce  unb  Htare^  l^orauS,  baß  nmn,  iuie  ^ieroul); 
mu^5  fagt,  bei  feiner  l'efung  glaubt,  nwn  befinbe  ficb  im  (Slningelium.  ©r 
fVridit  \.\m  beffen  G-mpfitngniJB,  Wcburt,  ^tnbetung  burd>  bie  3!)fagier,  ^"^-luclit 
nadi  3legl)V^tcn,  i'ebrioanbcl,  i^'bruunfe,  äi>unbern,  Reiben,  Tobe,  3(ufer= 
ftebung,  .sunnmen  vim  05eridUc.  1£t  ift  h^^^baib  and)  im  Ti.  33.  öfter  citirt, 
abs  alle  übrigen  "^iropbeten  ^^ufammcn; 

d)  er  Unrfte  burd)  fein  Webet  große 'Ißunber:  bie  Slufreibung  be§  feinblidien 
i^eerc?  burcb  bcn  :ii>ürgcngel,  ben  9iüdgang  be^  Stunbcnfdmtten»  an  ber 
Ubr  be^o  i)(dnrv  bie  ^iscrlängerung  bc^  X^'cbeibJ  Gjedna^^' ; 

e)  er  feßte  bae  ^:|.NroV^betcn^lUint,  biefe^J  fdnnere  unb 'aufo^>ferung?4^ülte3tmt, 
über  fed^yg  ,^abre  lang  fort  unb  gab  babnrdi  bie  größte  aller  Tugenbeu, 
bie  3U'barrli*fcit  im  Ticnftc  WotteÄ,  ^n  erfennen; 

f)  er  beioic'S  in  "iscrtünbung  bcr  'iiHibrbeit,  in  33eftrafung  ber  berrfdienbcu 
i'after  eine  beunuiberung^Sunirbige,  eine  beroifcbe  ^reimüt(;igfeit ; 

g)  er  fübrte  einen  überaus?  bciligcn  Vebenemanbet! 
T).  Sciiu'  '"^sropbctie  tbcilt  fidi  in  ^,mci  Tbeile: 

I.  ^Non  c.  I— 30  befaßt  er  fidi  meift  mit  ber  OJegeniuart  unb  nftcbften  ^utnnjt  unb 
bält  nidu  nur  bem  jübifcticn  V^olk,  fonbern  aucb  allen  umliegenben  ^l?öl!ern  ibrc 
Vaitcr  lun-,  unb  loeldic  Strafen  fie  ',u  ermarten.  '33efonber^3  ift  er  bemübt,  ^önig 
un^  ^-l^olf  lum  ^nba  oon  ^Minbniffen  mit  abgöttifd^cn  i^önigen  ab3ut;alten,  ^nd) 
i>ielc  meffianifd^  iöeiffagungen  finb  eingeflößten. 

Ta>5  Sunfdieuftüd  c.  36—39  ift  gefdnditlidien  3nf;atte§. 

H.  ;i^ün  c.  40—06,  uu>felbft  fidi  ein  Jüoblgcorbnete^^  ©anje  bifbet,  berfünbet 
er  meiitcn^^  TröftlidK^ö,  bie  ^lüdfebr  ber  ei'ulanten  au^^  Sabtdon  unb  bie  meffiani= 
fdHMi  Segiuuugen. 

6.  ^sielc  neuere  Gregeten  Collen  ben  ^.^ueiten  Tbeil  einem  ungenannten  ^vropf;eten 
;umeifen,  bcr  erit  3ur  3eit  ber  babulonifdien  ©efangenfdmft  lebte.  Sie  ftü^en  fic^ 
babei  bcfonbcr§  auf  ben  (^)runb,  baß  bie  Sd>reibart  nidU  mebr  jenen  boben  Sdnoung, 
Imc  Oiebnuigenbeit,  jeneg^  fcierad)e  Xunfel  {)abi,  tinc  bie  bcö  erften  Tt;eilcg,  unb 


I 


Einleitung  ju  tem  ^vop^eten  Ofaiaö.  115 

ba6  fic  unbcrfulttni^inäBig  flic^cnber,  ffarer,  Iciditcr,  aber  aud)  biet  matter  unb  cjc^ 
be^nter  fei. 

Um  i)kv  eine  SdiAt-^feidniiui  ^,u  trcftcn,  ift  babcr  an^^iiiicbmen,  baf^  l^fain^  bcu 
jhjciten  ^bcii  in  fpätcrcr  Seit  fduieb,  \w  fein  Ci^cniütb  ruinier  iiiib  bcr  C^cift  ebne 
Sfnftrciu-\iiiu-\  ficb  in  bic  illUnIc  eri^oü,  bic  cv  nicbcrfdnicb,  ober  baf,  er  hai,  lunö  ibm 
©Ott  eiiuvtb,  ieiiicm  Webülfeii  ober  3dn-oiber  iiüttbeilte,  uuh  biefer  c^j  in  feiner 
SBeife  nieberu'idmete,  etuur  fo  une  ber  3cbreiber  bec-«  .spebräcrbriefe!^  uicberfdirieb, 
loa»  er  au^-'  t^eni  -iJhuibe  bee  iHpofte^:^  '|>auln^^  üernoninien. 

©ö  ift  biefe  33ebanptinu-;  feine  \\an]  leere;  bie '^serfcbiebenbeit  ift  offenbar. 
SWein  anf  ber  anbcrn  Seite  fonnnen  im  erften  nnb  ^liueiten  Xbeile  fo  lne(e  WIeicb: 
Reiten  nnb  :\Mmlid^t'eiten  bee  l^(ni:brucfe'o,  ber  ')iebciueife,  ber  (Sonftrnftion,  ber 
Silber  tun-,  baf3  man  unmöi-\lid^  ^^iuei  in'rfaffer  annebmen  fann;  befonbere  menn 
man  bebenft,  bafj  ba^c  (\au]c  ilUertbum  feinen  anbern  !i>erfaffer  fcnnt,  aUi  Zsi^i\üt\ 
unb  ein  "^^iro^bet,  ber  eine  (Sduift,  une  bie  bee  5loeiten  ifaianifcben  2beileS  ßef daneben, 
unmößlid)  bätte  iK'rbon^en  bleiben  tintnen. 

7.  ^ie  (Sanonieität  ber  ifaianifclien  SSeiffagungcn  it>arb  511  aM\  3citen 
anerfannt. 

8.  ^ie  Stbfotge  ber  bebanbelten  33caterien  (^um  Xbeil  nacb  i^anlen)  ift  bicfe: 

I.  2:^  b  e  i  (  0  b  e  r  b  a  §  2B  e  (;  c  ^  33  u  d;  c.  1 — 35 : 

1)  3l(Ii]entcine  Strafrebe  mit  9IuÄficbt  auf  (Srlöfunß  c.  1; 

2)  iserßlcidninß  ber  na'f[ianifd>en  ^i'^^nUt  n"t  ber  öc^enUnirt,  unb  <£trafan= 
brobnnßen;  befcnbeit^  i]e;-\cn  bie  Ueppißfeit  ber  '^ranen  c.  2 — 4; 

3)  ^'Srael  an   g-rüd;ten  \vk  an  Strafen  einem  uufrnd;tbaren  SBeiubergc 
ßleid)  c.  5; 

4)  (Sr^äbhnuj  yon  ber  früber  qefdiebenen  33ernfung  bc§  ^sropbeten  c.  6; 

5)  ber  gröfsere  3:beit  l^^rael»  gebt  gu  örunbe,  nur  ein  fleiiuT  3ieft  iuirb 
gerettet  : 

a)  Unterganoi  lum  ©pbraim  unb  Stnien ;  ber  Gmmauuet  au§  bcr  Jungfrau ; 
Strafgeridite  bnrdi  :?(esUiVten  unb  l'tffinieu  c.  7; 

b)  Si>abr^eidien  bariiber  unb  ä'fabnnng  c.  8; 

c)  ber  'jJieffiay;   feine  3(nfunft;   ha^  „Sidit  an§>  Öaliläa;"  Sid;tung 
^§raci§  c.  9; 

•    d)  SÖebe  über  3lffbrien;  STroft  für  ^§racl  c.  10; 

e)  ba§  „)}ick^  an^  ber  älUir,et  ^cffe/'  ?^riebe;  Sieg  c.  11 ; 

f)  Sanftieb  ber  Grlö^jteu  c.'l2; 

6)  „Saft/'  b.  i.  Strafanbrobungen  gegen  an§märtigc  $SöIfer: 

a)  gegen  33abel  c.  13,1 — 14,27; 

b)  „  bie^Untifterc.  14,28— 32; 

c)  „  9Jioab  c.  15— IG; 

d)  „  Surien  unb  bao  bamit  Derbüubcte  S^i^flcl  c- 17; 

e)  „  9ietbiopien  c.  18; 

f)  „  ätegupten  c.  19—20; 

g)  h)  i)  gegen  .^^abuton  (oeemüfte),  ^^nmäa,  2lrabien  c.  21 ; 
k)  gegen  ha§>  „Sd)antbal''  :^ernfalem  c.  22; 

1)      „      ^t;rn§c.'23;' 

7)  0erid;tüber  ^uba  nnb  'Bdi;  Tanftieb  be§  ^sropfjeten;  fiobgefang  ^nba'S 
über  bie  '2i>iebercrmeditng  ^>:-«raeb:!->  c.  24 — 26; 

8)  ^^rael  in  anberem  Sinne  al»  c.  5  lüicberum  ein  SBcinbcrg  c.  27; 

Seiner:  ^.  ©c^rift.  2t.  %.  III.  8 


116  ginleitung  ju  tem  ?)ro^^ctcn  ^^aiai, 

a)  über  Sainaria'§  9>crberDcn  unb  Unglaube ;  ber „©nmbfteinin  Sion"c.  28 ; 

b)über  3(nel  (^erufalem);  33elagerimi3  c.  29,1—14; 

c)  über  bie  aöeltflugen;  2Benbimg  511111  33cffern  c.  29,15—24; 

d)übcr  bie  :iMinbniffe,  befonberc^  mit  5legl)pten  c.  30; 

e)  über  bie,  lueldie  auf  frembe^ülfc  uertvaucn:  bicfefommt  mir  bom^crm 
c.  31— 32; 

f)  über3I[furien;  ©Ott  erbarmt  fid)  feines  33oIfe§ ;  Sion  in  (Si(berf;eit  c.33; 
10)  le^te  ^:|>ropl;e3eiung  biefeS  XbeiIcS:  gegen  aUe  geinbe  be§  @Dtte§reid;e§ 

(in  (S'bom  üerfinnbilbet) ;    il;re  ä)eriüd)tung  fijrbert  baS  ©lud  ^Sraelä 
c.  34—35. 
^iftorifcbeS  c.  36—39;  cf.  IV.  Reg.  19—22;  biefeS  Siinfdienftüd  gef)ürt  ju 
feinem  bcr  beiben  Xl;cile,  fd^Iie^t  fie  aber  eint;eitlid;  aneinanber  unb  erjäljlt: 

1.  SennaÄerib^j  ^elbsug  gegen  ^erufalem  unb  Untergang    feinet   ^eercä 
c.  36— 37; 

2.  beS  Gjcdna»  ilranffieit  unb  ©cnefung;  ^anflieb;  eitelfeit  unb  «Strafe 
c.  38—39. 

II.  ^^eil  ober  ba§  2rrDft=33ud;  c.  40—66: 

1)  ©ru^^^e:  33ebürfniB  ber  Grlöfung  c.  40—48: 

a)  Xroftruf;  (Snbe  bcr  Sünbe;  Offenbarung  bc§  ^errn;  9hd;tigfeit  bcr 
©ö^en  c.  40—41 ; 

b)  9kttung  unb  (Srlöfung ;  Xborf)cit  be§  ©ö^enbienftc§ ;  „(Sbru§"  c.  42—45 ; 

c)  Untergang  bcr  ©i3|en;  6tur5  ^abt;lün^  c.  46 — 47; 

d)  ^cucb'clci    bcr  ^uben;  33efd}ämung    ber  ©ö^enbieuer;  2(u§3ug    au* 
$Babl)Ion  c.  48 ; 

2)  ©ru^'tVK:  3lrt  unb  SBcifc  ber  Grlöfung  c.  49 — 57; 

a)  ber  ä)icffia^3,  ein  ifebrcr  bcr  Reiben;  ©lud  ber  'befreiten  c.  49; 

b)  ^Sraclc^  Scinilb;  bc^  9Jieffiaö  ©el;ürfam  c.  50; 

c)  ba§  .^cit  ^seraci^i^  unb  aller  3]ölfer  c.  51 ; 

d)  ^cmütbigung  unb  Grl;öbung  bc§  9}ieffiaio  c.  52 — 53; 

e)  ?vniditbarfcit  unb  .öerrlicbtcit  ber  bl.  ©emeinbe  c.  54; 

f)  einlabung  jum  ©lauben  an  ben  3)icffiaS  unb  jur  33effcrung;  3Ser- 
beifnmgcn  c.  55; 

g)  (Srmabnung  jur  Okred^tigfeit  c.  56 — 57; 

3)  ©ruppe:  'i^oUenbung  bcr  iS'rlöfung  c.  58 — 66: 

a)  Vorbereitung  auf   ben  aJJeffia^ ;   ^errlid;fcit   be§  neuen  ^erufalem 
C.58— 00; 

b)  ^vreubcnbotfdHift  bc§  9)ieffia§  c.  61; 

c)  t^a^  neue  Siou  c.  62; 

d)  Sieg  über  (Sbom  c.  63; 

e)  ^^Mttc  unb  :ik>fcnntniB  c.  64 ; 

f)  3Intiüort©ottcc>;  33erufung  ber  Reiben;  S^^ertoerfung  ber3uben;9lcttung 
be§  „'){cftc^ö;''  neuer  ^immel,  neue  Grbe  c.  65; 

g)  ^.senoerfung  bcc>  Xcinpelbicnfteä ;  Strafe  ber  ^eucbelei;  ©ion§  neue* 
SSolf;  ^efebrung  ber  fernften  Reiben;  neues,  eU)ige§  ©efc^lec^t  c.  66. 


117 

Caput  I. 

1.  VISIO'  Isaiac  filii  Arnos,  ^  quam  vidit  super  Judam  et  Jeru- 
salem^ in  diebus  üziae,*  Joathan,  Achaz,  et  Ezechiae  regum  Juda. 
2.  Audite  caeli,''  et  auribus  percipe  terra,  quoniam  Dominus  locutus 
est.®  Filios  enutrivi,  et  exaltavi:  ipsi  autem  spreverunt  me/  3.  Cog- 
•novit  bos^  possessorem  suum,  et  asinus  praesepe  Domini  sui:  Israel 
autem  me  non  cognovit,^  et  populus  meus  non  intellexit.  4.  Vae 
genti  peccatrici,  populo  gravi  iniquitate, '"  semini  nequam,"  filiis 
sceleratis:'^dereliquerunt'''  Dominum,  blasphemaverunt'*  sanctum  Israel, 
abalienati  sunt  retrorsum.^^  5.  Super  quo  percutiam  vos  ultra,'®  addentes 
praevarioationem?  omne  caput  languidum,  et  omne  cor  moerens. '^ 
6.  A  planta  pedis  usque  ad  verticem  non  est  in  eosanitas:'^  vulnus, 
et  livor,  et  plaga  tumens,'^  non  est  circumligata,^  nee  curata  medi- 
camine,  neque  fota  oleo.  7.  Terra  vestra  deserta,  civitates  vestrae 
succensae  igni:  regionem  vestram  coram  vobis  alieni  devorant,  et 
desolabitur  sicut  in  vastitate  hostili.^'  8.  Et  derelinquetur  filia  Sion 
ut  umbraculum  in  vinea,  et  sicut  tugurium  in  cucumerario,  et  sicut 
civitas,  quae  vastatur.^^  9.  Nisi  Dominus  excercituum  reliquisset  nobis 
semen,^^  quasi  Sodoma  fuissemus,  et  quasi  Gomorrha  similis  essemus. 
10.  Audite  verbum  Domini  principes  Sodomorum,^*  percipite  auribus 
legem  Dei  nostri  populus  Gomorrhae.  11.  Quo  mihi  multitudinem 
victimarum  vestrarum,  dicit  Dominus?  plenussum:  holocausta  arietum, 
et  adipem  pinguium,  et  sanguinem  vitulorum,  et  agnorum,  et  hircorum 
nolui."  12.  Cum  veniretis  ante  conspectum  meum,  quis  quaesivit 
haec"*'  de  manibus  vestris,  ut  ambularetis  in  atriis  meis?  13.  ne 
otferatis  ultra  sacrificium  frustra:^"  incensum  abominatio  est  mihi. 
Neomeniam,  et  sabbatum,  et  festivitates  alias^**  non  feram,  iniqui  sunt 
coetus  vestri:^^  14.  calendas  vestras,  et  solemnitates  vestras  odivit 
anima  mea:  facta  sunt  mihi  molesta,**  laboravi  sustinens.^^  15.  Et 
cum  extenderitis  manus  vestras  avertam  oculos  meos  a  vobis:  et  cum 
multiplicaveritis  orationem,  non  exaudiam:  manus  enim  vestrae 
sanguine  plenae  sunt.  16.  Lavamini,  mundi  estote,  auferte  malum 
cogitationum  vestrarum  ab  oculis  meis:  quiescite  agere  perverse, 
17.  discite  benefacere:  quaerite  Judicium,  subvenite  oppresso,  judicate 
pupillo,  defendite  viduam.  18.  Et  venite  et  arguite  me/^  dicit  Dominus: 
si  fuerint  peccata  vestra^  ut  coccinum,^^  quasi  nix  dealbabuntur:  et  si 
fuerint  rubra  quasi  vermiculus,^'^  velut  lana  alba  erunt.  19.  Si  volueritis, 
et  audieritis  me,  bona  terrae  comedetis.  20.  Quod  si  nolueritis,  et  me  ad 
iracundiam  provocaveritis:  gladius  devorabit  vos,  quia  os  Domini 
locutum  est.  21.  Quomodo  facta  est  meretrix  civitas  fidelis,  })lena 
judicii?  justitia  habitavit  in  ea,  nunc  autem  homicidae.  22.  Argentum 
tuum  versum  es  in  scoriam:^''  vinum  tuum  mistum  est  aqua." 
23.  Principes  tui  infideles,^  socii  furum:  omnes  diligunt  munera, 
sequuntur  retributiones.  Pupillo  non  judicant:  et  causa  viduae  non 
ingreditur  ad  illos.  24.  Propter  hoc  ait  Dominus  Dens  exercituum 
fortis  Israel  :^^  Heu,  consolabor^"  super  hostibus  meis,  et  vindicabor  de 
inimicis  meis.  25.  Et  convertam"  manum  meam  ad  te,  et  excoquam  ad 
purum  scoriam  tuam,  et  auferam  omne  stannum  tuum."  26.  Et 
restituam  judices    tuos^^    ut  fuerunt  prius,  et  consiliarios  tucs  sicut 

8* 


118  Der  ^ro))^et  ^^aiai,  1,  1-6.  3Knm.  1—20. 

antiquitus:  posfc  haec  vocaberis  civitas  justi,"  urbs  fidelis.^'^  27.  Sion 
in  judicio  rediraetur,*®  et  redueent  eam"  in  justitia:  28.  et  conteret^^ 
scelestos,  et  peccatores  simul:  et  qui  dereliquerunt  Dominum,  con- 
sumentur.  29  Confundentur  enim  ab  idolis/^  quibus  sacrificaverunt:'*' 
et  erubescetis''^'  super  hortis,  quos  elegeratis,  30.  cum  fueritis  velut^'' 
quercus  defluentibus  foliis,  et  velut  hortus  absque  aqua.  31.  Et  erit 
fortitudo  vestra/^  ut  favilla  stuppae/^  et  opus  vestrum^^  quasi  scintilla; 
et  succendetur  utrumque  simul,  et  non  erit  qui  extinguat. 

1)  71^11/  opaaic  f'cscii^nct  ^vuifig  göttliche  Dffenimrunc;  im  eminenten  ©innc,  bei  ivcld)cr  ber 

^jTojibet  nid)t  Moö  6ört,  fonbcrn  aud)  fie()t.  (^5(eidinne  nun  ber  ß3enc{)tt^rinn  ein  {)öf)cvcr  ifl,  aU 
ber  ükOörinin,  \o  \\1  anch  tai  vn'opbettfdie  f^5efid)t  etivaei  .f)6f)ere3,  aK^  eiufad)c  pvopbctifi^e  5}?it- 
tbeilunjv  Uebrißem^  ivirb  ba?  befaoite  ©ort  aud)  vum:  jeDer  andern  i^ött(id)en  i"'?tttbeitung 
pebraurbt,  n^cii  immer  ein  Setaucn  in  bie  böhere  SBcIt  bamit  t^crbunben  \\t,  unb  bie  ';Propbcten 
tcijjen  ingj^emein  „Sef)er."  —  2)  V^D^'  ^^'^)^  3"  »ern?ed)fe(n  mit  bemf»ropbeten  Dl6j<-  5)?ait 

jvcip  IHM!  biefem  initer  be?  'iPropbeten  nidit-J  rvjciinffeei.  (sinijie  mad)en  ibn  ,^u  einem  Sobne  bc« 
M'oniiiei  3p^i?.  — '5)  »aei  ntdit  auet\tlie§!idi  ,^u  nebmen  ift/ba  ber  ^.h-opbet  auA  iMcle^  über 
Seirael,  iibcr  bie  (£baI^äer,  ''^(esv."'Pter,  ^].''bönicicr  unb  ancere  i^ölfer,  bie  mit  ^uba  in  ^i^erübrung 
famcn,  ein-.-'cnvcbt.  —  4)  ^rf^^^-  '^^id)  6,1  begann  ^iaiai  im  Stcrbejabre  beä  Äi^nige  Djias 

759  öcr  Sbr.  ^u  propbejeien.  ^ieronsrnnö  bemerft:  Quod  in  titulo  ponitur,  Isaiam  prophe- 
tasse  sulj  Ozia,  Joatliam,  Achaz  et  Ezechia  non,  ut  in  aliis  prophetis,  confuse  intelligendum 
est,  ut  nescianius,  quid  sub  quo  specialiter  rege  dictum  sit,  «ed  usque  ad  finem  voluminis 
scrii)tuiu  ref'ertur,  quid  seorsum  sub  Ozia,  et  quid  sub  Joathaui  et  quid  sub  Achaz  et  quid 
eub  P^zechia  ei  a  Domino  revelatum  sit.  Sltlein  Sorneliu^  a  'i^apibe  bemerft:  Hoc  generaliter 
verum  est,  ))utitur  tamen  exceptionem,  ut  patebit  cap.  17,  1.  Die  5?eueren  feijen'bie  ^^traf' 
}jrcbi|it,  UH>mtt  ^fAiai^  beginnt,  fcineewcgö  in  bie  ^dt  ^eö  £]hxi,  in  UHld}er  :^sn^a,  ivie  unter 
SiHitbam  bor  iltube  unb  be?  aöobltlaiibej;  gcnoi;,  fonbcrn  in  eine  fpiitere  jeit,  wo  fid}5(ae^  mebr 
bent  Untergänge  ^meigte,  unb  bie  etrafrebc,  ixne  fie  bier  folgte,  gan^  an  ibrcr  Stelle  war. 
9(fitoli  fiupct  fie  geeigne^für  bie  ,^eit  beg  '}lä)ay,  3iird)o  unb  i'^iranib^  für  bie  3eit  ii^  a\cdna^, 
in  weldier  bereit-?  ,^ebn  >rtainme  ;"vcraelä  gefangen  fortgefübrt  »werben.  —  o)  (iin  maie|l:dtifd)er 
Slufruf,  älnüid)  bcin  bcei  ''Dlom  :  Testes  invoco'hodie  coelum  et  terram  Deut.  öO,  1<J.  Audite, 
cooü,  quaeloqiiur,  audiat  terra  verba  oris  mei  Deut.  32,1.  Ta  bie  'D?fcnfd)cn  bas?  ©ort  (_\)0tte8 
nid)t  börcu  un^ßcn,  fo  wenbet  \Ub  ber  ^^.M-opbet  an  bie  (eblofen  (i^-fd^cpft  unb  fübrt  iUagc  gegen 
bie  Sd'iulrigen;  er  ruft  biefeiben  auf,  ^ie  Wcnfdien  ju  befd^amen  unb  funb  ju  geben,  t>a§  fie  i>en 
JRiif  (S)otte?  bercitwiaiger  i^ernebnu-n;  er  bciiu  fie  al^  iüert^seiige  (^ottct^  ficii  geltenb  mad)en, 
une  fie  bief;  gar  oft  getban,  befouberö  bei  ber  3ünbflutb,  bei  ^obcma  unf  (iUMnovrba,  in  ber 
»ierjigiäbrigen  59anberung  Cu^rael?  u.  f.  f.  5(m  auffallenbften  erfAeincn  „■t'immei  unb  Srbc" 
al-:?  ijernebmenp  ben  göttlidien  l'iabnruf  beim  Jobe  O^fu,  wo  bie  Sonne  fid)  vyrfd^leierte,  bie 
(Erbe  bebte,  bie  Aelfen  flafften,  bie  (Gräber  ficb  eröfi'netcn;  et'.  P.s.  49,4;  Mich.  6,2.  —  ö)  „X>cr 
•jpcrr  fclbft  rebct,"  b.  i.  burc{)  mid).    7)  ^2  ^T^B  ,M^  »-HMt  mir  abgcfaüen."  LXX:  /ik  v-dk- 

rr/crav  „fte  babcu  mtd>  abgefd)afft"  (ycrivorfen).' —  8)  „er  fennt  feinen  .^errn,"  b.  ^.  er  folgt 
ibm,  btnit  ibm,  ift  unüig,  arbeitet  für  ibn,  bulbet  ba?  .^idrteile,  lebt  gan^  für  ibn.  —  9)  3m 
•ßebr.  feblt  ba^^  me,  ift  alfo  bae  rbjcft  am  bent  inn-bcrgcbenben  ju  fupplireu:  „31?ae!  ber  Dd)S 
uttb  nnu^  ber  (£fel  erfennt,  bae  erfennt  unb  verliebt  ntdu'^"uM-aeI."  Xie  LXX  fci3en  jroeimat  /ui. 

10)    ->'/f>!/c    äuaiirlur.    —    1 1)  Q^j/'-)^  ^^l]- ,,tcr  ^3rUt  ber  iHiferoid)te  ;''  an-i/Ym  7roy?//>dv.  — 

12)  D'jl^nC*^  D^J3  //i'cii  grunbi^erborbene'n  SiJbncu,"  Äinbern.  vloi  ävofioi.    Sorncliu^  a 

l^apibe  fagt  s^on  biefen  (fpitbeten:  Est  hie  climax,  sive  gradatio;  sensim  enim  increscit  fitque 
gravier  et  vehementior  oratio.   —   VS)  eyKUTt'/JTzare.   —  Vi)  I^J«^^  „t)aben  l^erböbnt;" 

napiJijyhare.  —  15)  yyf^i  „|lnb  jurücfgejüi($en,  baben  ftd)  entfremdet."  —  16)  .;n?üf)in  (auf 
treiben  Ibeii  bc?  Aörper^)  foß  man  cud)  nccb  fitlagcn?"  Tj^  )^r)  nD'^}?>  "'  ^'t'  ■^"^nyvre) 
einige  überfcuen  aud):  „tt^oju  foH  man  eud)  nod)  fd)tagcn'^"  3tnbcrc:  ■„mit"»e(d)er  ((bciffct) 
foü  man  t\x<i)  nccf)  fd)Iagenv"  —  17)  »^  „ftcd);"  elg  /./ttz/v.  —  18)  bilp  „unucrfcbrtj" 
6?j>K?npia.  —  19)  nnp  »fvifd);"  fAey^ahovaa.  —  20)  ?!"!>  ^*S  „ntau  binbct  ile  nic^t  ein, 
oberiman  brücft  fie  nidn  au^,"  b.  i.  bie  UBunbe.  om  io-i  fiAlay^a  ent^eivai  „man  legt  fein  er- 
»ctdsenbe?  ^l'^flaiter  barauf."  Ter  ^Propbet  n>ia  bamit  fagen:  Cbwobt  tbr  i^om  gu§  bie  jum 
Äopr  (ijcm  (^3ertng|lcn  an  bii^  jum  Jpi.^d)|len)  »ott  beö  Titttic^en  ikrberbeng  feib,  fo  n?cnbct  i^r 


Vtx  ^xop^it  3fiüai3.  1,  6—20,  5Inm.  20—49.  119 

bocb  fein  .^eilniittcl  an;  ibr  Vöxtt  fctbfl  auf  jene  nicftt,  bic  cucf)  fanft  unb  mittcibijj  bcfebren  unb 
jum  i^cijcrn  fübrcn  a^odcn.  —  ill)  DHt  JlDSriPD  ilDtDC^I  -/""*>  if^  v»crwü|tct  wie  burc^ 
3.>crt?ccnin;]  einer  STHiiTerfiutb"  (ober  ber  i^eiiife).  ««;  i/p/'/uurai  Kartirrimuiiiri/  l-ü  '/.uüe 
aO.07i>iu>v  i,intb  i|l  i>cnvüüet  unb  «evbcert  «.'»on  freniDen  in^ltein."  Ter  'iPnnM^ct  iVriitt  uon  ben 
bci)or|lebenfen  5trafiU'ricbtcn,  ale  »raren  fie  bereit?  verbäuiit.  —  "l'l)  HTlVJ  „belavjert;" 

no?.topKovfthri.  —  23)  IHC^  ,,^?tc\t;"  a^tff.ua.    di  ift  baruutcr  bie  cteringc  .^abl  berjcnigen 

T 

9?cTOobner  On^a'e^  ju  m^rfleben,  bie  mit  beiter  .<^aut  au-?  ben  verbäiuUen  3traf;ieridUen  bat^on 
fcmmen  nntrbcn.  5ani.te'^  oenlebt  barunter  bie  ivcni;ien  'sh'reebtcn,  um  ^ereutRnlIcn  ''•nUt  niAt 
ben  siänUidH^n  UnteriVinii  ^e■?  i'olfe-5  eintreten  (äi";t.  3ni  miM"tiü1>en  3iune  aH'rfen  rarunter 
bie  '^Ipoftel   nur   Ouiuvier  (ibriili  lH'rt■ian^en,  wie  fief;  ipaulue;   Itum.   '.',  2T-i.".t  auefpricbt. 

24)  ibr  (>h'oiJen  unti  i''iäd)tii]en,  bie  ibr  einen  Sisiutel  fubrt,  wie  bic  53ewebncr  3ofinna'?. 

25)  ^'IV?'^  ^^  "^^^  ^-'^'''■'  ^""  SBobli^efaden  baran;"  cf.  Ps.  4".).9.  Taö  Winfallen  Ö3otte« 
an  ben  Cpfern  :^UI^a"ö  iirünbet  fid)  1)  auf  bie  Süubbafti.ifeit  ber  rvn'emben:  VictiiDue  ini- 
pionun  aboniiiiabiles  Poininn  Prov.  15.8;  i2)  auf  ben  Uinftanf,  bajj  fie  £pfevnren  aud)  bei 
ibren  l'aftern  fcnntHt  aüen  ii?crtb  farauf  fel3tcu  unf  fiitbafurd^  für  i^Mutcrt  uuf  i^eferft  bielten. 
Nullte  confidero  in  vt-rbis  meiulacii  diwiitcs  :  IVuipluni  Duiiiini.  teiii|iluiii  Ddiiiini.  tomi)luui 
Domini  est  Jorem.  7,4;  3j  auf  fcn  Urnftanf,  baf;  fie  Cffer  beS  '^l.  'i^.  an  unt  für  Heb  feine 
anbere  al-5  nur  eine  t>,nMfd)c  'Wereutunj^  batten  unf  ftMuit  -^liemaub  i^recbt  unb  felii?  matten 
(St.  .t'ieront^mut^,  (I'.n-iüuji  u.  5(.) ;  4)  auf  fcn  Umilauf,  faf;  fie  im  9J.  i^.  t-ureb  ba-5  cin?(;i  «hnt 
n?ob!i^efa(lia,c  Cpfev  aufi^ebobcn,  ja  verbeten  unb  iHrfanunt  nnirte,  (('yprian.  contr.  Judaeus 
I.  10  et  alii  pa^^silu).  —  2ö)  b.  b.  Wer  i>erIan;U  fold^e  Cpfer  oon  Veute'n,  wie  ibr  feif,  fie  ibr 
biefelbcn  bureb  eureitiafter  ju  einem  (^eeienftanfc  feö  (yreuetsiuuöottmacbetV  —  27)  Tin^p 

ü^iy  „i^irQibliii^i^}  Spcifeopfer."    ^m  (>3ried).  ift  bie  SJerbinbunoi  ber  3äi5C  etwaö  abwei*enb: 

tcv  (pipr/-£  ceui6aAiv,  fiaraiov  ^vjüafia,  ß6k'/.v)fiä  jjol  iari.   —  28)   ^{'lp!3   ^?*^p  „"-Bcrufuni; 

fefl(i*er3nfammen!ünfte;"  v//t73ox'/ieya;i;?v.  —  29)  n"iyj.*1  ^^^ -/«^i' '•''-"' tl  i>"^  i^fft"  f-  b.  frevel» 

bafte  'Acjifeier.  vr/arEtav  kuI  apyiav  „y^aftcu  unb  llutbätiiifcit,"  \vi\i\)i  beibe  ÜBotte  im  i^ried). 
2;ertc  iileidi  cidcndas  vestras. .  'I^.  14  alo  Cbjeft  iHMt  odivit  anima  vestra  sielten.  —  30)  tjiiv/- 

■diirk   fiüt   f/c    n'/vcuDvrjv   „ibr  feib  mir   '^Um   Cicfel   jlCWOrfen." —  ^^l.)  ohnhi  ävi/rjio  -()(;  duap-ia^ 

vfiüv.  —  32)  nnipi^")  »lutb  lajjt  une  redeten;"  Ji^f /.,->, v^^fj/vfi^.     2o  tief  tdjjt  fid)  ®ott'  bevab, 

baj?  er  mit  ben  9?(enfcben  mn-  cyeridjt  fieben  unb  feine  .^anbluns^eweife  gec\cnüber  berjenijien  be« 
"litenfd^en  unterfueben  laffcn  will;  f.  A?>.  ÜG.  —  33)  ('»iott  ;u4u  "nmt  weiter,  al^  faf;  er  b(o?  ^u 
(yerid^t  ftebt  mit  ^uifa;  er  will,  wenn  ^nfa  a(c-  fd^ulfiji,  ja  al-^  übcj  bie  it.Wiiieu  fdnilfii^  feilte 
erfunfen  werfen,  ibm  fcnnod)  ishiafc  unf  iH'r'^cibuuii  widfabren  laijcn,  wenn  e?  nur  aw]  ibn 
bi3rcn  unb  merfen  wi(i  ä>.  19.  —  3 '4)  Q^jü'^  "i^'ic  Sarrnpfin;"  uc  pon-iKovv.  Ter  (Sarmofin 

\^  bie  gavbe,  bie  «ocn  fer  2d}ilb(au6  gewonnen  wirb.  —  3'5)  J/*^1il3;  ^c  KdKKtvov.  gg  i|l  bie- 

felbe  ^arbe  wie  bie  s^orige.  ©cnn  man  wid,  fann  man  erilcre  für  cocoua  ilicis,  le^itere  für 
coccuscaoti  „C!LLH-bcniIlä"  nebmen.  Gin  iMlb,  ba?  r>on  bem  ^In^ucie  ber  .^urcn  i^enommen 
fd)eint,  fer  i^ewöbnlidi  fiefe  garbe  battc.  Coccina  fainoi^ae  donas  adiaiitliiiia  inoofluie.  Marci- 
alis.  Meretriceni  pudorem  gerere  niairis  deeet  (luaiii  pnrfnirani,  l'ulchnun  (irnatiiiii  tnrpes 
luorcs  peju.s  coeno  colliiiunt."  Plaut,  in  Poenulo.  rarum  beif;t  auri>  fa-ö  beifnifd^c  :>{om 
(3?ab'.^Ion)  meretrix  purpurata  Apoe.  17.4.  —  S^)  (i()oK(iJi>v.  iMlMidier  :J(u?frud  )1att:  in 
rir  iü  (autcr  i^ctruji  unf  lln.aercduioifeit. —  3T)  oi  Kä-Tj7.oi  aov  n'tayovci  ruv  olvov  iiSart. 
38)D^TTiD  «/l'i^^  wifcrfvenftig,"  f.  i.  gegen  ©Ott.  ürrfn^ovai.  —  39)  oval  ol  lax'iovTec 

'IcpaffA.    ov  TT-araerai  jap  uuv  ö  i^vuür  h' rni^  v-evav-iot^.  —    10)    b.   i>.   icb   WCrbC    triumbbtren 

Deut.  28,  f.3 :  Ez.  .').  13.  —  M)  i-iK(j  „icb  Werfe  abcrmaU^  .!panf  anlegen."  —  1(2)  f.  b.  i* 

will   alle    '2ri)kHtten   von  bir  abfonfern.      roic  (if  (<77fni<ivvTn(;  ''nro/Jno)  /.-o?  öc^f'/ü  rrairar  nr/iumr 

ÜTTÖ  (70*.  —  131  ficfe  ÜSeiffagung  erfüllte  fid>  unmittelbar  näd^  fer  :1vürffebr  au-?  'i^ab'.>Ion  in 
ben  WännefU  L£i^fraö,  ^fcbcnfiai?,  .^orobabcl,  in  fem  2obne  ^^"»fefccbi^  u.  "Ol.,  unmittelbar^unf 
in ':olltomntcner  ii?cife  in  ben  Ülpofteln  unf  ibren  5KiebfoIgern.  — -ii)  p"li*n~TJ7  „^taft 

ber  (i)ereduigfcit;"  TroÄ-ig  (UKaioavvt/r.  —  .'io)  ßr/rpö-jro/.ic  ~iaT//  i,ic)v\  bie  Stabt,  weld^e  c>ictt  al3 

ibrem  Apcrrn  Uilb  Cyemabl  treu  bleibt.  —    'i(i)   /utru   yup  Kpifiaroc  aun^i/atTai  y  aixun/uoui  avri,r 

Kai  iirra  t/t!/ii(iaii'//c.  Ta-j  reduceut  c;uii  betfu  nad>  fem  .»irebräiicben:  „Unf  ibre  (^n;fangen' 
fd)a'ft  (b.  b.  ibre  (s3efangenen)  wirb  furd^  (yerednigfeit"  (erliefet  werfen).  —  '17)  12^'}   »^'"^ 

Untergang  Wirf  ben  Uebcitbätern  unb  3ünbern."  —  'iS)  „foden  ben  fsKuaud  befommcn." 
■49)  Dill^^n  "iC'^\  Q*^N!D  ICO'  *ID  r'if'''  ivcrfet  eud'  fd^ämen  fer  lerebintben,  bie  eure 


120  Der  ^rojj^et  3fataS.  1,  29—31.  2lnm.  49—55. 

l'uft  waren,"  b,  b.  ifjr  werbet  cucfe  fc^ämen  beö  cireuel^aften  ®ö^enblenfteg,  ben  i^r  unter  bcm 
Schatten  ber  Xerebtnt&en  mit  Üuft  abgehalten.  I^telerebintcn^aine  waren  bcr  3lfiarte  (5öcnu«), 
bie  (^yärten  bem  Slboniö  gewetzt.  —  30)  ä  abrol   ijßovlovTo.  — 31)  ml-jaxvvdriaav. — 

32)  (l/ND'  "f  ^epfßiv^oc  —  33)  |Dnn/  '/  '«^Af'f  airüv.  ®g  ftnb  barunter  bie  Starfen, 
fcie  ^JJäc^tigcn,  bie  dürften  be«  ?anbeö  ju  »erfte^cn.  'Ccrefcr  überfe^t  ei  mit  „ßjö^c."  — 
34)  rri^J  »®f rg,"  b.  b.  bcr  5(bgang  »on  '\^laä)i  —  33itb  be6  Sltlergemeinjten  unb  ®t^led)tefien' 

ipa?  man  in  einem  J^aufe  finben  fann;  <jf  kq/äutj  an-Triov.  —  33)  17^01  x-ni  al  kpyuciai  avTuv- 
Xerefer  „unb  fein  Silbner." 


Caput    II. 

1.  Verbum,  qiiod  viclit'  Isaias,  filius  Arnos,  super  Juda,  et  Jerusalem. 
2.  Et  erit  in  novissimis  diebus^  praeparatus^  mons  doinus  Domini*  in 
vertice  montium,''  et  elevabitur  super  colles,  et  fluent  ad  eum  omnes 
geütes.^  3.  Et  ibunt  populi  multi,  et  dicent:  Venite  et  ascendamus  ad 
montem  Domini,  et  ad  domum  Dei  Jacob,  et  docebit  nos  vias  suas,  et 
arabulabimus  in  semitis  ejus:  quia  de  Sion  exibit  lex,''  et  verbum 
Domini  de  Jerusalem.  4.  Et  judicabit  Gentes,^  et  arguet*  populos 
multos:  et  confiabunt  gladios  suos'"  in  vomeres,  et  lanceas  suas  in 
falces:  non  levabit  gens  contra  gentem  gladium,  nee  exercebuntur  ultra 
ad  praeliura."  5.  Domus  Jacob '^  venite,  et  ambulemus  in  lumine 
Domini.  6.  Projecisti  enim  populum  tuum,^^  domum  Jacob:  quia 
repleti  sunt  ut  olim,'*  et  augures  habuerunt  ut  Philisthiira,  et  pueris 
alienis  adhaeserunt.^''  7.  Hepleta  est  terra  argento  et  auro:'^  et 
non  est  finis  thesaurorum  ejus:  8.  et  repleta  est  terra  ejus  equis:^^ 
et  innumerabiles  quadrigae  ejus.  Et  repleta  est  terra  ejus  idolis:  opus 
manuum  suarum  adoraverunt,  quod  fecerunt  digiti  eorum.  9  Et 
incurvavit  se  homo,  et  humiliatus  est  vir:  ne  ergo  dimittas  eis.'^ 
10.  Ingredere'^  in  petram,  et  abscondere  in  fossa  humo  a  facie  timoris 
Domini,  et  a  gloria  majestatis  ejus.  11.  Oculi  sublimes  hominis 
humiliati  sunt, ^"  et  incurvabitur  altitudo  virorum:  exaltabitur  autera 
Dominus  solus  in  die  illa.  12.  Quia  dies  Domini ^'exercituum  super 
omncm  superbum,  et  excelsum,  et  super  omnem  arrogantem:  et 
Immiliabitur.  13.  Et  super  omnes  cedros  Libani"^  sublimes,  et  erectas, 
et  super  omnes  quercus  Basan.  14.  Et  super  omnes  montes  excelsos,  et 
super  omnes  colles  elevatos.  15.  Et  super  omnem  turrim  excelsam,  et 
super  omnem  murum  munitum,  IG.  et  super  omnes  naves  Tharsis,^ 
et  super  omne,  quod  visu  pulchrum  est.-*  17.  Et  incurvabitur  sub- 
limitas  hominum,^^  et  humiliabitur  altitudo  virorum,  et  elevabitur 
Dominus  solus  in  die  illa:  IS.  et  idola  penitus  conterentur:^"  19  et 
introibunt^'  in  speluncas  petrarum,  et  in  voragines  terrae  a  facie 
formidinis  Domini,  et  a  gloria  majestatis  ejus,  cum  surrexerit  percutere 
terram.  20.  In  dia  illa  prqjiciet  homo  idola ^^  argenti  sui,  et  simu- 
lachra  auri  sui,  quae  fecerat  sibi  ut  adoraret,  talpas^^  et  vespertiliones. 
21.  Et  ingreditur  scissuras  petrarum,  et  in  cavnrnas  saxorum  a  facie 
formidinis  Domini,  et  a  gloria  majestatis  ejus,  cum  surrexerit  percutere 
terram.  22.  Quicscite  ergo  ab  homine^",  cujus  Spiritus  in  naribus  ejus 
est,  quia  excelsus  reputatus  est  ipse.  ^' 


Der  ^rojj^ft  3fata«.  2,  1—6.  Slnm.  1—15.  121 

1)  i  yevdfievoc  jrpö?  .  .  T>te  ftter  bccititttcnbe  unb  burdb  bret  Sa^^ttet  forti^efc^tc  üDciffaciung 
i(l  in  bic  Seit  bc^  Äonii^?  ^catbam  (7;')S-742)  ^u  fcftcu,  unter  »cldbcm  bor  5taat  bicfclbt 
23cfitaifcnbcit  bat,  bie  ibiit  ber  yropbet  btcr  bcilciU.  —  i!)  □♦p\~T  iinilXD  »in  fP^^it"^" 

Ja.qcn,"  ober  beiJer  „in  ben  (etuen  ^fitf"-"  ba  ber  t))?cf|ui«  tommeinvirb.  ^  3)  |OX  »a« 

tier  nn''b(  „c^el^riin^ct,  bcfciluU"  bcbcutcn  bürfte.  htonvir.  —  \)  fitiürlicbcr  '^luetrutf  ftatt: 
„rai*  erbabcnc  ^aiiiJ  '^iottc?,  tcr  erbvibcnc  Icmvel,  bic  crbabcne  Mirdic  •^kutiw"  wie  bicp  fcr 
^ufammcubanii  iiebictct.  rie  "i^vitcr  ^Jltbanai'iuö  ep.  :i(l  Kpict.  unb  (i'.^riKuJ,  fowic  (f  ufebiu* 
dem.  oviini!:.  \\.  '.VI  unb  bic  mci|tcn  nad)foU^'nbcn  '«^luiMciicr  fcbcn  hierin  ric  .Hircbc  jtfu  tibrifti, 
bie  in  ibrcr  C£vi'd)cinuUii  auf  l£rbeu  "JlUc?,  iva-<  cirof;  uuf  crbabcn  ift,  übcrrai^en  unb  ibrcn  V'icbt« 
j^lanj  über  bie  iian^'  (Srbe  viueibreitcn  wirb.  .^^teriMV.MuuiJ  unb  'i^ifiliues  wollen  unter  inonn 
(ibriihtm  felber  Krilanbcn  wiiTcn.  rief;  anumcbmcn  laffen  bie  übviiicu  '^Uu^brürfc,  womit  fiefe 
SBeiiJai'^unii  au-^iiefübrt  anrc,  utdU  wobl  \\x.  rh  öpn^  Kvi>iiw,  worauf  foljU :  mI  <>  olmr  rov  ^-^aw  irr' 
änpov  Tüv  hpnjv .  .  —  5)  „cmporrajicub  über  (ade  anderen)  '.yeri^e,"  D.  b.  böbcr  i^efteüt  <x\i  bie 
jtird)e,  bic  auf  5ion  uui»  ''Woria  erbaut  irt,  wirb  fein  bie  Äird^e  iiec«  "Wefüae  rur*Jbrc  V'ebrc, 
burd)  ibre  inn-fAriften,  Durd)  ibrc  2afvamcnte,  furdi  ibre  XHnftalten,  turdi  ibre  ciCiVUtniUMt, 
bur*  ibre  3Birffamfcit.  "Jlnv^iftiiiuö  v^erilebt  bier  unter  innntiuin  ^ie  iPatriard^en,  "Prcpbeten, 
2lpo|let  unb  •C'^eilii^cn,  über  wehten  alö  ibrcn  '^h-uutlaiicn  bie  .Hirdu'  Cibrifti  aufi^ebaut  iil.  — 
6)  (£inc  überall?  wunbcrbare  Sl^eiffaiiunj^  I  .*^atte  jfaiaiJ  ba?  erfte  itrift(id)e  iVfiniiftfeft,  bcn 
Sicji  beci  ^taiferi^  Sonüantiu,  bie  '^lufpfian^unii  Pcei  .Slrcu^cei  in  '^(merifa  nod)  erlebt,  fo  bätte  er 
nidü  bcilimniter  uud  flarcr  faj^'u  tonnen,  in  weleber  .^errtiitfcitliic  .Hird>c  (£brifti  auf  (irrcu 
crfcheinen  wür^c.  —  7)  5ion  bebeutet  bier,  wie  fduMi  au3  i^.  2  ben^or.aebt,  nidn  mehr  tie  "i^ur;; 
TaoiPd  in  ^"scrnfalcm,  fonfern  t»ie  ilird)e  bei?  "•??.  3?.  —  8)  b.  b.  ^Hnt  wirb  bie  i'ölfer  unter  Pa"? 
fü|c  3od)  (Sbrifti  fübren  mxX^  wirb  golbene  3c'ti-'n  berbeifübren,  bie  man  fidi  nid)t  cietraumt, 
flerrf)wcii^e  erwartet  battc.  —  9)  b.  b.  ee  wcrPcn  mand)e  iUMfcr  einiiie -s^artnädiiifcit ',ci!:^en, 
aber  fte  werpen  fid^  bodi  er>^cben.  —  10)  ein  uuiiemein  liebtidier  "Jtuebrucf  \\\x  '-ÖCH'irf^uunii  Per 
fricblid)en  M'\l  weldu-  bie^Jlntunft  beö  ^l''?effia?  auf  t£rben  berbeifübren  werfe;  f.  11,  G.  '^Ind> 
ber  •'yropbct  i\Md^da■^  fpridU  ficb  fo  awi  4,  1-3.  if?  biejjc  jePOit  ben  '>3ei|1  ber  5dn-iftfpra*c 
fowobl,  \\\i  ben  '^kift  ber  ciottlieben  Cffenbarun^  tjcrfenncn,  wenn  man  iielteub  mad^cn  wollte, 
ber  'iPropbct  bätte  bamit  baj;  :Jlufbören  allco  .Siricl^e^  in  ber  Äiritc  ßbritli  i^eweiffasit.  2o  laiu^c 
c^  5ünbcn  unb  Vaüer  ber  '•?iienfd)en  unp  isolfer  i^ibt,  fo  lani^e  bavf  co  aucb  an  .Hriej^en  ^nr 
Jöcilrafun;^  berfelben  niitt  feblcn,  uuP  bie  r>{c.acnten  finb  in  ibrem  fik-wiffen  ocrpflidnct,  ra? 
llnrcAt  ber  in^lter  ^u  befrieiieu  unb  ba?  '>tedu  mit  Pen  ©äffen  ^u  wabren.  Ter  'iPropbet  wollte 
Ho§  anfüuben,  Ci^  werfe  furdi  bat^  neue  ''>kM'ci3  eine  3eit  bcrbciiicfübrt  werfen,  fie  i-(e;icn  fte  'oor» 
beri^cbcnfe  fiA  i?crbalten  werbe,  wie  .Hriei^  unn  ^riefen,  ©enn  man  einen  5Beriiieid^  anitellt 
||wifdicn  ben  .Hrie,aen,  weld)c  in  ber  Ariftlid^en  ^i\t  bic  iH^fer  iiciicn  einanfer  fübrten,  »iciien 
jene,  wie  fte  in  ber  alten  ^dt  inn-famen,  fo  wirf  man  fiiifcn,  faf;  nicbt  fer  ^ebnte  Ibeii  fee 
S^Iuteö  mebr  flofj,  ba?  früber  iiefloffen.  i'on  i?erfol.aun;V^fi"ii>Kn,  ticcien  irvienf  eine  Ofation 
Qcfübrt,  feine  ^l^ur  mebr.  (Sinill.  i\  'JKer.  —  li )  wcKtc  Steile  niitt  budiftdblidi  \\\  nebmen 
i|l,  wie  l'utbcr,  C£raemu?,  "Jliirippa,  fic  3Biefertäufer  unf  ebemalo  aud)  fie  ''Manid^äer  i?etban, 
UMö  ctecien  in'rnunft  unf  (fijaUiU'lium  oerüofU.  I^ic  allein  riduiiie  '2lueilec|unii  fiefer  ©orte  iß: 
„fie  Äriciiie,  fic  iicfübrt  werfen  ?on  fcn  "JlnbdniKrn  fci^  neuen  '^3efetjeiJ,  finf  i'oiNiel  als:  feine  im 
^['erc^leicbe  ^u  fcn  .SU-ie;U'n  fer  alten  ^i\\."  .^icron^MUuei  unb  (£ufcbiui^  IciKn  ficfc  iBeiiTaiiuuii 
auf  "fic  3fit  bei?  (frfdu-inenei  Gbrifti  auf  Srfcn  au?,  in  weUtcr  befanntlidi  fer  tieffte  triefe 
terrfd)te  unf  fefjbalb  Per  0(anu?tcmpel  in  3tom  vief*lo)Ten  war.  ^^lllioli  nimmt  fie  von  fer 
crftcn  3"tSbrifti  unf  »oon  fer  IctUcn,  wann  er  fa?  (weite  'il.^i'al  fommen  wirf.  '.Jlllcin  woui  \'i>^ 
c?  biencn,  fem  cinfadien  Jcrtc  '^U'walt  anuitbiin'^  —  1- 1  ^ci"  'Vropbet  refet  mit  fiefen  ©orten 
ben  9ieft  fcricnijien  an,  fic  nodi  nidn  mit  (sunt  viebroduMi,  unf  fie  nun  um  \\>  ilärfer  ',nfammen- 
baltcn  unf  um  \\>  treuer  'sUut  fiencn  follen,  al?"bereit?  bie  ^trafiievidne  befcbloiTen  finf.  '•?^^d^ 
Slnfcrn  igelten  ficfc  ©orte  fcn  ^swtiw,  fie  ^ur  ,]eit  fe?  (frfd^cinen^  (Ibrifti  leben;  ja  Sorneliu? 
a  Vapife  weif;  V'on  feiner  anPern  Utrflärunij.  'JUleiu  Pic  nadn'oliicnpc  Sdiilf cninii  f e?  moralifiten 
3uitanfcj  fiubda?  ifl  jicjicn  fic.  —  13)  „benn  fein  '-l'olf  (fie  Waffe  ndmlicb)  baft  bu  o  'Mott, 
ccrworfcn;"  Iwi/K^  yai')  röv  Änbv  armv.  i^atabliij  uicint  bier,  fer  3ai3  ii>li  mit  „aber,"  niebt 
mit  „benn"  anfanj^cn;   wobl  mit  Unrerfit.    Tcnn  s^erafe  weil  f^knt  fa?  i'olf 'verworfen  bat, 

foöen  bie  ßJutcn  al^  ber  „Steil"  um  fo  treuer  an  ibm  ban;icn.  —  l'i)  DlpP  Mi^*2  '3  »''■''^'^ 

fte  t>otI  luib  foni  Triente,"  nadi  l'in-anu3  unf  i'atablu?,  fic  bier  unter  fem  Criente  fic 
Slbs^ötterei  unf  ©abrfaaerei  fe?  Trient?  'oentcbcn.    Wit  fer  Uebcrfe^unii  fer  i5^^^  rtimmen 

JffOd»    ber  (£balPäer  UnP  LXX  Übcrcin:   iin  hf-'/.i/ih/  ür  rö  ä-'  iii>\i]ij  i)  xü'pa  ainjr  K/i/cufinuCjv 

„weil  ibr  l'ant  wie  ihmi  ".Jlnfanii  ber,  ^^cll  {l'i  t>on  i'orbefcutuni^cn"  b.  b.  S'on  ÄHtbrfaiierei.  — 

l'>)  1p*5C'*  On^-^  n^^?''  """^  ^''^'^  ^"^  ""^  ^"^  2öbnen  ber  J^remben  \\&}  fcrbünben.'' 
J^ieronpmuc;  unb  einijje  fpätere  "JhuMcijer  nebmen  bicfc  ©orte  '.hmi  ber  in  alter  3"»  \^  ftarf 


122  Der  f  topfet  ^^aiai.  2,  6—22.  2lnm.  15— 3L 

übtit^en  ^Jäbrajlic,  et)nflu«  öon  ben  gcmifAten  S^en.  SSa^rfi^einM)  tabctt  bcr  ^ro^bet  bie 
(£u^t,  i^ernc  mit  bcn  3lu6(anticrn  ju  i?ertcbrcn  unb  ibrc  (lottlofcn  v^ittcn  anjiuicfimcn.  Kai 
TtKva  '-rTo'AAä  a7j.6<^v')^.a  iytvii^ri  avrnic  „uub  Will  ibncn  iMclc  viiiiMänbifd)e  Ätnbcr  ^cbovcn  anirben, 
ober  bei  ibnen  untren."  —  16)  fiilürlid)  |latt  „mit  (i)ei^  unb  .§abfud)t."  —  17)  pjiürlid)  jlatt 
„mit  ber  Sucbt,  uuiiü^e  Äric(^e  ju  fübvcn."  —  IS)  b.  b.  bae  roir|t  bn  nicbt  itnge|lraft  binc^eben 
laijen.  Kai  w  jn)  avi/au  a'vTovr  „icb  wcrbc  |le  iiidn  (obuc  Strafe)  c\cben  laffcn."  —  IfJ)  J^i^, 
etft/.i:^frf.  rcr  i"»rppbet  jxnü  burcb  bicfe  (Siuiiaitiieircbe,  tic  er  ber  '-yefcbreibiiiui  ber  fommeubeit 
©traföericfctc  !jpranfd)irft,  im  i^craug  bie  Jper"jen  "aufmerffam  madicn,  baf!  e^^  ftd)  nid)t  um  etwa« 
(53en?öbntid)eei  banfle.  LXX  babett  am  Sd)lntTc  biefci^  Ünn-fes  luut  bie  SBcrte:  orav  ÜKaa-Tj 
■^imvmi  Tijv  }vv  „wann  er  fcmmen  wirb,  bie  (£rbe  [i)a^  ^,'anb)  ^u  ^crmatmen."  —  20)  sc, 
humiliabuntur.  —  21)  b.  b.  bcr  lai?,  ba  (>ictt  fein  3trafc^evidn  ergeben  IdfU.  (£r  begreift  bie 
gan,5e  3eit  ihmi  5(bfübrunci  ber  10  etcimme  bie;  ^ur  3i-'vftiuiuui  Serufolcm;?,  l^cn  722  biö  588  ö. 
febr.  in  fid).  '^)l<i\\  fann  ibn  aud)  auebcbnen  auf  bie  fvatcren  citrafgeriditc,  bie  x[<x&i  ber 
(£rfd)einuna  Sbrifli  über  ^örael  ergingen.  —  22)  JnlbliÄcr  "iJlufbrud  ftatt  „über  ade  (^h'P^^en 
unb  ^Biäcbtigeu."  —  23)   b.  b-  über  ade  grofjen  ^^x^i;  Gen.  lü,  4;  111.  lieg.  10,  22.  — 

24)  niDnn  rsV^y^'b'^  hy)  »""^  "^^'^'^  '^^^  crbenfItc^e<SebiIbe;"  nal  h-l  ^äaav  ^mv 
nrlniuv  K&ilnvQ  „uub  Über  allei^  Scbaufpiel  ber  fronen  ■ed)iife."  —  23)  ^räf  avOpuTToq.  — 

26)  eine  29eiffagiing,  bie  ebenfo  fdmuerlidi  iit  für  bie  Cbrcu  ber  in  5(bgLittci-ei  unb  Sinnentuü 
i^crfunfcncn  ^^leiifduni,  als?  tröftlid)  war  für  bie  ^Maubigen  uub  2reuen.  ^ie  ging  bereits  mit 
bcr  3erftörung  3crufaIcn'A^  burd)  'Jfabufabnciar  in  (Erfüllung ;  bcnn  ijon  ba  an  "fter^T^orael  nicbt 
mebr  maffcnbaft,  oter  wie  bie  ^'iJabbinen  H'^iw,  couimuni  consensu  populi,  in  fsJöl^cnbicnf}; 
Tob.  14,  '8.  -}hHl)  öcüfommener  aber  ging^  fie  in  Erfüllung  nad)  bem  (£rfd)eincn  (ibvi(l:i  auf 
SrDcn.  Äaifer  Jb^obofiuei  i^erbot  ben  (^^öf^enticnfl  burd)  ein  fcierlid}e5  ::')teidijgefet3.  kcü  rä 
xeipoKoi.7/Ta  TvävTa  KaraKpinpovGLv  „uub  fic  Werben  adc  (^cmäd^te  ibrcr  ^änbe  i:<erbcrgen."  — 

27)  ELQevtyKav-eQ^  SC.    ra  x^ipoTTotr/ra.  —  28)  ßSelvyfiara.  —  29)  iHllÖ  "n5rf7/  "(^^^  1^^*^ 

ber  rabbinifdKU  (£rflärung  „in  baS  ?3?äufe(odi"  bebeutet;  allein  nacb  .!pierpnx>mue  alö(£tn  S>ort 
mit  bcr  :i^efcutung  „'?.)cau[würfe"  anutfeben  i)!.  I;a  es  im  ratio  ftcbt,  wie  aucb  ba>?  nacbtl* 
füigcube  vi'sju'rtirüines,  fo  bürftc  riditiger  übcrfeijt  werben:  „ile  wcrt-cn  fic  (^ie  (^UM^enbilt'cr) 
Junten  ???au(würfcn  unt»  (^Icbermäufcn  werfen,"  b;  b.  in  bie  iicrborgeuftcn  i'Binfel.  X^er  bl. 
iH'rfaiTcr  wi(I  ^amit  .^ugicicb  erinnern  an  bie  "JlcbnliAfeit  ter  bcibnifd)cn  (■»Sötter  unb  ibrcr  3(n* 
beter  mit  ben  '?)iaulwürfcn  unb  *i5le^crmäufen.  (^Meidiwie  bicfe  nur  bie  i^inilcrniffe  lieben,  aüct^ 
•vidjbnc  unt>  (£p1c  befut-etn,  bie  eblcit  Arudufeime  ^erftörcn,  fo  il^  eö  aucb  jenen  eigen,  bie  SEcrfe 
bcß  l'icbteö  ju  baffen,  bie  wabre  J)Jciigicn  anyifcinDcn,  aüe  Jugencfcime  ,^u  jcrftörcn.    toIq 

liarakur  (TzpunKvvfh')  Kai  Toig  vvKTtpim.  —  ^JO)   „luffct  alfo  ab  ':!\:!\\  bcm  WcnfdHMl,  fcffcu  l'cbenS^ 

^aud)  in  feiner  '^\\\.\i,"  f.  b.  »ertrauct  nid)t  auf  'Wcnfdnm,  bereu  gan^cei  Vcben  i-unt  einem  .<?aud)e 
abbängt.  Xa?  ©ort  ^ielt  auf  "Jlcbaj,  t-cr  fo  grof;e-o  in'rtraucn  auf  bie  .iMlfc  dcj  afp,n-ifd)ett 
itonigö  ligtat "Pilafar  begte,  baf)  er  ibm  \\\  Vieb  bcn  (^ioi^enrieuft  einfübrte  IV.  llcir.  1_(),  7- 
18;  ir.  Ciiroii.  28,23.  Trigcnc?,  .iMcvoninnue  uuf  bie  alteren  3Jabbinen  legten  bicfe  «teße 
auf  (Ibviftu'5  au?,  wetcber  ,^itm  (-sk'irid)te  fomme,  un^  wclcbcu  ju  »erfolgen  bie",fuibcn  ablalJcn 
follen,  ba  er  bie  yerbiente  ;)iad)c  übe,  cujus  .spirjtus  in  naribns  ejus.  Tiefe  Srtlarung  fdunnt 
jetodi  alljU  gc',wungcn.  3lriaö  IVontauuci  fiutet  iu  ^icfcr  3tc[(e  eine  ®arnuug  i^or  fer  ^iad^* 
abmung  fce  alten  '-Jlfam  uub  eine  Wabnung,  tcn  neuen  bimmlifcbcn  an^ttbun,  wetcbe  SrHärung 
fifb  an  tic  oben  gegebene,  bie  aucb  bie  tcr  neueren  il^abbincn  ift,  au-^fcblicf;t.  Veo  (laüriui^  fintet 
in  bem  houm.   DIJ^^  bcn  .Haifer,  auf  weid^en  fid)  ^ie  ^juben  bei  bcr  i^crurtbcüung  (£brifti 

beriefen,  ba  fic  fpradien:  Non  hiibeiuus  regenij  ni^i  Copsarenii  3(ucb  bicfe  grflärung  reibt 
fid^  ber  erfleren  an.  rraraaa^'^e  vfiiv  ä-o  rov  äv&ponTm:  :Jsnt  iHitif.  S'cbcv  feblt  tiefer  gau^^c  i'erS. 
«&ieron^^mue,  ^cr  nidu  wufUe,  baf;  e?  .'pantfcbriften  mittiicfcm  inn-fe  gebe,  mutbmaf;tc,  t-ic  LXX 
bätten  bcn  iH-r?  auc^  Scbonung  gegen  tie  ^\ubcn  auegclaijcn.  —  31)  J^IPf  lÜ'Hj  n^^D  ^2) 
„benn  worin  folt  mau  ibn  fo  b^d)  anfd}(agen'^"  (Sbenfo  LXX  otl  h  nvl  iloyicutii; 


Caput  III. 

1.  Ecce  cn!m  dominator  Dominus  exereitunm  auferet  a  Jerusalem,  et 
a  Juda  valichnn  et  fortem,*  omne  robur  panis,  et  omne  robur^  aquae: 
2.  fortem,  et  virum  bellatorem,  judicem,  et  prophetam,  et  arioliim,^ 
et  seuem:     3.  Principem  super  quinquagiiita,  et  honorabilem  vultu,^  et 


t)er  fxop^et  3fai«ß.  3, 1—3.  Slnm.  1—5.  123 

consiliarium,  et  sapientem  de  architectis,  et  prudentem'  eloqnii  mystici. 

4.  Et    dabo   pueros   principes  eorum,  et  effcminati''  dominabuntur  eis. 

5.  Et  irruet  populus,  vir  ad  virum,"  et  unusquisque  ad  j;)roximum  suum: 
tiimultuabitur  i)ucr  contra  senem,  et  ignobilis  contra  nobilem.  6.  Appre 
hendet  enim  vir  fratrera  suum  domcsticum  patrissui:^  Vestiraentuni 
tibi  est,  princeps  esto  noster,  ruina''  autem  baec  sub  mann  tua.  7.  lie- 
spondebit  in  die  ilLa,  dicens:  Non  sum  mediciis,'"  et  in  domo  mea  non 
est  panis,"  neque  vestimentum:  nolite  constituere  me'^  principem 
popu]i.  8.  Ruit  enim  Jerusalem,  et  Juda  eoncidit:  quia  lin<^ua  eorum '' 
et  adinventiones  eorum  contra  Dominum,  ut  provocarent  oculos 
majestatis  ejus.  9.  Agnitio  vultus  eorum '^  respondit  eis:'^  et  peccatum 
suum  quasi  Sodoraa  jiraedicaverunt,  nee  abscondcrunt:  vae  animae 
eorum,  quoniam  reddita  sunt  eis  maki.'"  10.  Üicito  justo  quoniam 
bene,'^  quoniam  fructum  adinventionum  suarum  comedet.  11.  Vae 
impio  in  malum:  retributio  enim  manuum  ejus  fiet  ei;  12.  popukirn 
meum  exactores  sui  spoliaverunt, '**  et  mulieres^^  dominatae  sunt  eis. 
Popule  mens,  qui  te  beatum  dicunt,^  ipsi  te  decipiunt,  et  viam  gressuum 
tuorum  dissipant.  13.  Stat  ad  judicandum  Dominus,  et  stat  ad  judi- 
candos  populos.  14.  Dominus  ad  Judicium  veniet  cum  senibus  populi  sui,^' 
etprincipibus  ejus:  vosenimdepasti  estis  vineam,^"  et  rapina  pauperis  in 
domo  vestra.  15.  Quare  atteritis^  popuhim  meum,  et  facies  pauperum 
commolitis,^^  dicit  Dominus^  Deus  exercituum?  16.  Et  dixit  Dominus: 
Pro  eo  quod  elevatae  sunt  filiae  Sion,  et  ambulaverunt  extento  collo,  et 
nutibus  oculorum^'^  ibant,  et  plaudebant,  ambnlabant  pedibus  suis,  et 
com[)Osito  gradu  incendebant.^  17.  Decalvabit  Dominus  verticem 
ßliarum  Sion,-''  et  Dominus  crinem  earum  nudabit.^^  IS.  In  die  illa 
auferet  Dominus  ornamentum  calceamentorum,**  et  lunulas,^'  19.  et 
torques,^*  et  monilia,^^  et  armillas,''^  etmitras,^*  20.  et  discriminalia,'^ 
et  periscelidas,^*^  et  murenulas,^^  et  olfactoriola,^  et  inaures,^*  21.  et 
annulos,  et  gemmas  in  fronte  pendentes,'**'  22.  et  mutatoria,"  et 
pallioLa,^^  et  linteamina,'*^  et  acus,^^  23.  et  specula,  ^^  et  sindones,'*"  et 
vittas,^'  et  tberistra^*  24.  Et  erit  pro  suavi  odore  foctor,  et  pro  zona 
funiculus,  et  pro  crispanti  crine^''  cahitium,  et  pro  fascia  pectorali*^^ 
cilicium.  25.  Pnlcherrimi  quoque  viri  tui''^  gladio  cadent,  et  fortes  tui 
in  praelio.  26.  Et  moerebunt  atque  lugebunt  portae  ejus,^-  et  desolata 
in  terra  sedebit. 

^)  nJJJ^C^'pl  f>'C'P  „iCi^ricflC  3tÜl3C;"  loxrovra  KallaxrovGav.  — '2)  JXX**^  „3tÜt3C;" 
icTXi'v.  Xcx  Hebräer  nennt,  um?  jum  l'eben  i^cbört,  cjcrne  „Stü^e"  ocvmöijc  feiner  plafttfcbeu 
2ln|'d)auun!^^n5cife ;  cf.  Ps.  ]  7  ( 18),  ] 9.  —  3)  Dpp.  rrroxaarr/i:  Tai iftbv.  SScvt  wirb  fvift  immer 


y^avyiaoT6v.  —  3)  ]^*TJl  jl!3^1  D^p'")!!  DpHT  „""b  ivcife  .Hüuftter  nub  Sprucitfunbiijc." 
X-aä  ©ort  Cnn  bebeutet  jirar  i^cnn^bnlicb  .HunilvU-beit  in  3tcin,  Wetad  nnb  .^olu  allein  bicr 


124  5Dcr  ^rop^et  3faia«.  3,  5—19.  2lnm.  3—34. 

^tDratiflrenb  erTfärt  hier  J^ieroit^ntu^:  Prudens  eloquä  mystici  sive  ut  TheodoHon  vertit, 
prudens,  incantator  et  ut  Aquila,  prudens  susurrator,  est  vir  eruditus  et  exercitatus  tarn  in 
fe?e  et  Prophetis  quam  in  Evangelio  et  Apostolis:  qui  possit  singulas  animi  perturbationes 
.siia  sanare  doctrina  et  ad  integrum  mentis  statum  reducere,  dum  et  scortator  recipit  casti- 

tatem,  et  ganeo  frugalitatem  et  quondam  avarus  dat  eleemosynam.  —  6)  Dvl^^^ 
„.^tlnber,  9}?t(cbfinber;"  enTaUrat  „Spötter,  Spieler,"  etwa  bier  „fpicienbe  Äinber."  ®ei(Jc 
cjtrvtfe  für  ein  Hwt  tonnte  gri^^per  fein,  aU  Äinbcr  ju  Ütcgentcn  {)aben,  bie  ba«  j)tec\teren  rote 
ein  ÄinPerfpiel  treiben.  Vas  tibi  terra,  cujus  rex  puer  est  Eccle.  10,  16.  Diefe  ÜBeijJaciung 
ei-wa(}vtc  i'id)  in  auffattcnber  iSBeife.  T^cnn  nvtcf)  bem  Jptngvtnjic  bc3  gjed^ia«  i.  3.  699  bciVie.qen 
faft  lauter  Knaben  ben  Xbron  »on  ^ittivxt  'üDknaiJe  mU  12  3.t&ren,  "Jünon  mit  22,  3ona  mit 
s,  3oatta5  mit  2;^  3oaftm  mit  25,  3o)acf)in  mit  is,  ^ebeciag  mit  21  Sauren,  fämmt(ti)  hx^ 
auf  ^ofiaö,  autt  Alinber  bem  f^cifte  unb  Sfearafter  narf).  —  7)  i5er^erbli(^er,  al6  ade  ^'^cinDf^aft 
üon  "?(uOen,  wirft  bie  S'^if^fac^t  oini  3uncn.  i^cgetiuö  fagt:  Nulla  enim  vel  minima  natio 
potest  ab  adversariis  perdeleri,  nisi  propriis  simultatibus  se  ipsa  oonsumpserit.  Sorneliu* 
a  ^vapibe:    Discurdia  (interna)  est  certa  ruina  impii.  —  8)   VD^(  H^D  „im  ^aufe  feine« 

'      T 

iBaterii;"  v  mi  oiKelov  tou  rrarpu^  ahroii  „Ober  ben  ^aueigcnoffcn  fctne^  23ateri^."  Jpicr  ifl  bad 
SSort  dicendo  ju  fuppliren;  ?.h/uv.  —  9)  t6  ßpüjia  tu  t/iüv  „mein  3erfreffene(?."    Der  Staat, 

einem  untertt)üi»ttcn  ßjebdube  ober  einem  jevfleifc^ten  Äörper  ä^nlic^.  — 10)  t^'!in  n\'lK"K7 

„icf)  fann  nic&t  beilen;"  oIk  em,uai  aov  äpxvvoi  „ic^  fann  nici^t  bein  J^übrer  fein."  —  Ü)  Txe. 
.ni^nige  müiJcn  tradUen,  burcft  grcigebigfcit  bie  l'icbe  ber  Untertbancn  5u  erhalten;  wenn  atfo 
einer  Äönig  fein  foll,  ttv  fein  i'ermc'gen  befitjt,  fo  fte^t  e6  äuperll  miijlic^  um  i^n.  —  12)  ovk 

tnoiiüL   (ipxtr/tJi   ■'■'51'    '^MOv   Toi'Tov.  —  IcJ)   Kai  ai  jÄÜaaat  nh-üv  fierä  hvofiiaq  ra  npöc  Kvpiov  änei- 

\)ovv-eg,     61671   vvv    kraTTeivMT]   i)   66^a   arrüv.  —  14)    DH^^IlÖ   n"lDr7   //l^''*^^   i^T  ^3cfic^t  JU 

.....  .j.  _ 

erfennen  gibt,"  b.  ^.  i^re  ©cfii^t^jügc."  rj  alaxl'vt/ tov  npogüTTov  ahrdiv. —  15)  D3  rTilJ!^ 
„5eugt  gegen  fie;"   ävT((TT?}  ahroig-    Gen.  30,  33;  Exod.  23,  2.  —16)  1*7^^  „fie  t^un  |lc^ 

felbfl  2?Öfes?  an,  fie  jieben  ftd)  UngiÜcf  JU  ;"  Sion  ßeßovXewrai  ßovlyv  novr/päv  kq^'  tavrfjv  EiTTÖvreg. 

17)  LXX  ganj  abroetijcnb:  öijaufiev  -iw  (Ukmov,  hn  ovgxpvf^^^  ')f^'^'^  ((^ti  „binben  mt  bcn 
fiJered)ten, benn  erijtunöunnüg."— 18)  ^^"i^t^  VtJ^ij  ^Qp  'An  meinem  S5oI!e  ^aben  beffen 

i^ebränger  9?acbtefe  gebaftcn,"  ober  roie  bie  neueren  5luei(eger  um  be6  5-^ara(Ietii*mue*  itillen 
rorfitlagen:  „mcineei  iU>(fe?  5:''Cbranger  finb  Aiinber;"  ?M6r  fiov,  oi  rrpAKroper  i^iüv  Kn'/afxüvrat 
riinr  „0  meiu  i'olf,  eure  i^ebrängcr  berauben  eucb."  —  19)  ««i  o/ a7ra<roiT7-tc  „unb  bie  Sin, 
treiber."  —  20)  ^nnti'NO  >M^  bi(^  (eiten  ober  bie  biÄ  gtüdlic^  greifen."    Sr|1ere  ^ebeutung 

entfpri*t  mebr  bem  ^Piirafleti^mu^:  „beine  Rubrer  »erfübrcn  bi^/'  — 21)  b,  ^.  über  bie 
*JleUc|ten  bc3  i^olfejf.  —  22)  v/if1c  (5f  rl  heTrypiaare  tüv  äfiTTEAüvä  fiov  „i^r  aber  (o  2(clte|le), 
)varum  babt  t.^r  meinen  JBeinberg  in  ^ranb  gef^ccftV"  —  23)  ädiKdre.  —  24)  KarataxvveTe. 
2'))  f.  i.  ®r.  —  26)  D'J^J^  nilpb^P  „Wiläji  bie  2lugen  (buMenb  ober  ücriiebt)  umber- 
werfen."    Derefer  nacb  bem  (£ba(b.  „mit  gefd)minftcn  3(ugen,"  waö  minber  paffenb  fc^cint.  — 

iI7)   n:p5;^n  Ort^Srai  n^phn  flltDD'l  .unb  bie  ba  trippefnb  (affeftirt)  ein^erge^en     1 
unb  mit  ibren  ^yü^en  flirren"  (mittel^  bcr  Äcttdien,  bie  fie  tragen).    Kai  t?i -ropeia  tüv  ttoi^üv     ^, 

äna    aipdvnai    Tohr    Y'"'^t'ßf    Kai    ToJg    rroaiv   äua    TraH^ovoai    .(UUb    bie  ba  beim  (^ebeU  JUglcicb  blC        ! 

.Hleiber  fd)Icifen  unb  mit  bcn  (^üpen  trippeln."    5luc^  ^Pliniuei  H.  N.  IX.  34.  rebet  wn  einem  j 

(Skraufd)e  ber  ® eiber  bei  ibrem  öffeutlid?en  5(uftretcn,  wie  t'om  G3eräufd)e  ber  V'iftorcn  mit  i 

ibren  (^3erid)ti<werf5cugen ;  cf.  Clem.  Alex.  Pncdag.  II.  11.  — 28)  TaTrsivioasc  ü-&eur  äp^ovaag  j 
>i>ynTipaq.  —  29)  [rTilD  „ibrc  Sc^am;"  To  oxv/m  avTüv,  nai^  auberer  l'eöart  7Ö  aJCT;i:i'vw/ia 

(iItüv.  —  30)  D*pDJ^  „t^ufjfettc^en,  Sracciet,"  weld^eö  beim  ©e^en  ein  ©efUrr  sjerurfac^te. 

Tov  iftanafioi:  —  31)   D^J"intJ*n"l  Ü''Ö'''2Wr]  >M^  .topfue^e  Unb  5}?0nbe."     ra  kfinUKia  Koi 

Toog  Koavfißnvc  Kai  Tovt;  ^iT/viamvg  „bie  Äopfgefiecbte  unb  ®rf)öpfe  (3c*Vfc)  unb  Wonbc."  — 
^52)   ri1Ö*Ü.3  „DbrAebcingc,"  befonbere  »on'5?er(cn,  eigentUd)  „^Tropfen"  öon  CV^^.    küI  tö 

Kui^f/ia  „unb  ba«  .§>erabbangenbe,"  etwa  ^algfetten.  —  33)  f.  i.  ®r.  ®ö  waren  foilbare 
Letten,  bie  um  bie  3lrme  gingen;  cf.  Exod.  28,  22.  —  34)  p^uVI  „Soleier,"  eigentlich  ein 

T    : 

3itterflcib.    töv    küc/iov  tov  npo^ü-ov.    Triefe  Schleier,  ani  33j)JTu^  gefertigt,    waren  mit 


'Der  5)ro)>^et  3faia«.  3,  19—26.  2lnm.  34—52  125 

Öbctilctncn  unb  ßiotbblättreiit  gcütm'ücft.  —  33)  Dn|<£3  „Äopffcfcmurfe,  aufgetMirmtc 
^^auptjlerben,  S^urbanc."  kuI  rt/v  ahv^eaiv  rov  K6a/iov  ri/c  (^6ir/r.  —  36)  imi/^V 
„^cbrittffttcftcn,"  bic  baju  berechnet  roarcn,  bic  2(f)rittc  'jicrttcb  ^u  marbcn.  Kai  r<nr  v>'<5'Jwi< 
„unc  bie  5lrm»  ober  ^aläbautcr."  —  37)  □np'p  „iMubcu  oter  i*an^cr,"  aii  3d)mu(f  bcr 
grauciuimmcr,  bcfonber^  bcr  i^räute  Jerem.  2,  32.  kuI  rä  \pt/.ia  „unb  fie  'älrmbdnbcr."  — 
88)  C'ipjn  ^131'  »'^i-^rtlid)  übcrfc^t  „05ci|L]cfäne."  ®ö  ftnb  JR i ccftfl vi fcb eben,  ^ic  al?  ein  Ibei^ 
bfg  weiblichen  l'uni^  gelten.  Tic  LXX  nennen  c^  c^ar  nicht.  Tenn  fcbwerlicb  trcllen  ne  ces 
mit  ben  SDorten  nal  rä  ffiTrh'iKia  i^al  rä  rrepitU^ta  ijcben,  bic  |lc  bier  i'eijcn.  —  iifi)  D^L^'H'^ 

„?(mulcte,"  9?Mtte(  iiciien  bie  3*iubcr,  bier  irvibrfcbcinlid^  nur  aU  toftbarcr  Scbmucf  t?on  juat'irten 
gbeltleinen  ju  bctracbtcn.    Kai  rä  h-iürta.  —  Hi))  fixrrvpn  „'iJJarcnrini^c;"  et",  ('ien.  24, 

47;  35,  4.  Die  LXX  überleben  bas!  ©ort.  Jbeobottpn  f-(;)/)nor.  .^icronomu?  in  P^zwh. 
IG.  rerflebt  barunter  golccne  Süngc,  bie  s>cn  bcr  3tirne  berabbingen  unD  unter  bic  "^laii  bi« 

jum  ?0?unbe  reii^tcn.  —  41)   n1i*^nO  „ScPHcibcr;"   kuI  rä  Trepn:6p(pvpa  „5^urpurfleiter." 

T    ~:  ~ 

I^ic  Stj^flftbcr  trurbcn  nur  (^ctrai^cn,  n?enn  man  au^gini^,  niAt  trenn  man  5U  ^aufc  blieb. 
SJian  irecbfelte  aber  bei  ict<em  'Sluecianii  otcr  U?efudi.  Tcx  l'uru?  c^ini^  fotrcit,  raf;  man  an 
©inem  2age  mit  acbt  big  jebn  serfcbicVencn  itleitcrn  iid)  feben  liep.  —  42)  rilöOJ/*^  „trciterc 

lunifen,"  mantclarti^.    Kai  rä  iifaoTz6p<^vpa.  —  43)  illnSp^D  „Cberflcitcr,  ^.Vvintel,"  nacf) 

Cornelius  a  ?al^i^c  „roeitje,  burcbftcbtii^c  Scbleier,"  n^elcbc  bie  üppiv^en  Frauenzimmer  bei  '???abl- 
jfitcn  unb  langen  trui^en.  kuI  rä  i-i.i/.r/uara  rä  Karä  rriv  (UKiav  ,,.paueflei^cr,"  rDcnn  nicbt  etrca 
baö  nacbfoliumtc  rta<paff/  XaKuviKä  fafür  cielten  foüte.  Tic  laccfcimonifcben  C'nmvu'rauen  tru.acn 
bie  .£>üfte  nur  Icicbt  bcDccft  unb  biepcn  nacb  ■^ailliu?  bcpbalb  oatvofif/pir'ec.  Xerefer  ubcrfe&t  tai? 
SBort  mit  „Scbiirjc."  —  44)  D*bnn  „lafcbcn,  (^klbbörfcn,"  »i^rtIiib:  ctni-a?  ©cDrcclMMte?, 

Äe^elfijrmigc^  auei  ?D?etatI.    J^icrcntimu5  i^ab  ibm  bic  '-Bebeutung  Pcn  Ulli  „'^^riff<^t  junt  gin» 

(graben  s>on  Scbriften,  'i)['ici§e(,  9?abel."  Tic  LXX  überfetjcn  ce^  c,ax  nid>t,  c?  müptc  nur  ihaöaij'/ 
AaKuviKÜ  bafür  gelten,  ba  An^•wl7^•ül■  allcrbinjiö  bie  'j^ebcutuui^  immi  „Stabl"  3U  jvcilen,  ■'Bicineln 
u.  a.  bat.  —  45)  „5piegcld^en,"  ^ie  man  aU  ^icfvitb  cfcr  2*muct  an  ber  lintcn  ■t'antjruii. 
Tic  LXX  übcraeben  cj.  93ii.\ilid>  ii't,  bap  ile  c-?  mit  6/ac^aif/  AanuviKä  meinten,  fa  Der  cctabl 
Uc^  febr  gut  ju 'Spiegeln  eignet.  —  46)  D^^Hp '/-^ciiiben  >Jon  febr  feiner  l'cina^anD,"  nac^ 

ßorneliu?  a  l'apibe  „feine  Ueberfleiber  ober  ©cbleier."    rä  ßvamva  Kai  rä  vaKiv&iva  Kai  KÖKKiva. 

47)   rilD^^V  /,>HPPfbinben,    Jurbane;"  kuI  riß'  .Mcaov  cvv  xP^oCy  Kai  vaKivdu  avyKa-Bv6aauivjjv 

„unD  Den  5>:mui^,  mit  (>iolb  unb  ^tnacintb  ccrwcbt."  —  48)  OHH"!  ,.5löi"c,  feine  Uebenvürfe," 
bie  man  über  bie  geroobnliiie  Älcirung  fld^  umtpirft  pDcr  im  Sommer  aud^  al^  cinfacbe 

Älcibung  tragt.      Kai  i^tpiarpa  KaruK/ira  (KaraK/.Finrä).  —  49)   „jtatt  bCr  -^aarlccfen;"  <ir7J  rov 

Kocjfiov  rvf  KEöa'/j/c:  rov  ,vpi'cr/m'.  —  30)  rii^lip  Vj^"!?  »wcitcr  5}Zantel,  ober  Staateflcib," 

nac^  SInbern  „^anb  (CsJürtel)  pon  '3pf[uö;"  ävrl  rov  ,);<7(jwf -or  ,wf(T07rop^rpov.    ^«m  f'cbr. 

cnbet  biefer  Ikvi  mit  ben  ©orten:  '2'  rHliT'D,  «'cfdie  bie  LXX  unb  2?ulg.  ju  1\  2r>  ^ogcn 

unb  mit  6  Kd/y.tcmr.  pulcberrimi,  übcrfei3tcn.  'Jlllcin  Die  OJeucren  itberff&cn  burd^gebenb?  nait 
bcm  i^organgc  be?  gorcriu;? :  „i^ranD  ftatt  Der  3*önbeit,"  ubcrcinftimmcnb  mit  ben  ©orten 
bc^  "Propbtten:  Facies  corubust;\j  vultus  eoruiu  L«.  13,  8.  —  31 )  ü  rl6c  oov  .  .  'vvji-}a-äi.  — 
52)  „Die  "Pforten  3>-'fi>faleme;"  ai  ^ir/Kai  mv  Koafiov  i/ajv  „Die '-i^ebältcr  eure?  Sdunucfcif." 
„rie  f  forten  Cun-ufaleme,"  ^-i^ilD  Der  .&errli*fcit  uuD  (yri^pe,  läpt  bier  Der  "J*ropbet  im  f*nei- 
DenDilcn  (^5cgcnfaPc  erf*eincn  ju  Der  „iH-rlaiiencn,  Die  auf  Dem  i^oDen  fi^t  unp  ivcint."  "^(ebnlid) 
ruft  ^ercmiaei  Thren.  1.  1:  Quoiiiodo  sedet  sola  civita.s?  llcberbaupt  entbdlt  Diefc?  gan^c 
ßapitel  for^iel  Ucbcrrafd>cnbc?,  (frgrcifcnDe?,  9hnic?  unb  ^iglei*  (iinfad>e?,  bap  man  in  ©abr 
bcit  fagcn  fann,  cö  liepe  ficb  niv-^t>j  (finbringenDcree  gegen  l'iivu?  unD  aieibcrprad>t  mit  n^cnigcren 
IBorteh  fagen. 


126  T)tx  ^rop^et  3faiag.  4, 1—5.  2lnm.  1—13. 

Caput  IV. 

1.  Et  apprehendent  septem  mulieres^  virum  imum  in  die  illa, 
dicentes:  Panem  iiostrura  comederaus,  et  vestiraentis  nostris  operiemur: 
tantummodü  iiivocetur  nomen  tuum  super  nos,  aufer  opprobrium 
nostrum.  2.  In  die  illa^  erit  germen  Domini ^  in  magnificentia,  et 
gloria,  fructus  terrae*  sublimis,  et  exultatio  his,^  qui  salvati  fuerint  de 
Israel."  3.  Et  erit:  Omnis  qui  relictus  fuerit  in  Sion,  et  residuus  in 
Jerusalem,  sanctus  vocabitür,  omnis  qui  scriptus  est  in  vita^  in 
Jerusalem.  4.  Si'^  abluerit  Dominus  sordes^  filiarnm  Sion,  et  san- 
guinera'*^  Jerusalem  laVerit  de  medio  ejus  in  spiritu  judicii,"  et 
spiritu  ardoris.  5.  Et  creabit  Dominus  super  omnem  locum  Montis  Sion, 
et  ubi  invocatus  est,  nubem  per  diem,'^  et  fumura  et  splendorem  ignis 
flammantis  in  nocte:  super  omnem  enim  gloriam  protectio.'^  6.  Et 
tabernaculum  erit  in  umbraculum  diei  ab  aestu,  et  in  securitatem,  et 
absconsioiiem  a  turbine,  et  a  pluvia. 

1)  tiefer  2?fr>o  i^eluh't  no*  ^it  c.  3.  iinb  tnlbct  einen  ^att^  cieeiiiitcten  2diTu§  ^u  ber  Sdmiads- 
^jvcbiiit,  bie  bcr 'ipropbct  feinem '4>olfc!5c(nilten:  rie  fficibev,  faiU  er,  werben  niitt  barrcn,  bi3 
ein  "A'ifann  fommt,  fie  ^u  werben,  fonbern  a»crben  ]'db\t  a\bii\<:b(n.  um  bcn  53Jann  ]n  werben;  in 
?Jiaffc  werben  i'ic  e-?.thun.  ^ic,  bte  \iä}  ÜMift  fviufen  liefieil,  Werben  nun  bitten,  baf;  ein  Wann 
fie  nebme;  ja  fie  werren  fteb  antrajien,  ohne  ^tabrunii  unb  iücibnnti  ans  bem  in-rntöiien  bes 
OX'annci?  ui  t^CiV'^ven.  9?ur  baf?  bic 'Sitmadi  nnb  ^d)anbc  bc?  5(üeinfein6  fie  nidu  treffe!  — 
Sa?  Ivätte  ber  ^J-M-ovbet  neeb  (finbrini^cnbereei  fairen  fönnen,  ihn  ba?  (J[en^  ber  einbreebenben 
l:raniifalc  ',u  fdu(c>ernV  —  iJ)  b.  b.  nad)  jenem  ('>krid)te.  (S^;  ift  Darunter  nidubli^ö  ba?  (*»3erid)t, 
ba?  (^kut  bureb  Oiabud)obcnofor  übte,  foiiDcrn  audi  ba?  fpätcre,  bie  zweite  3n-ftLM;nn(i  Ofi'ufalem^ 
ju  X'erftcbeU.  —  ^i)  b.  b.  ba-?  i'off  Cu^rael  oi^er  ber  oon  (^k'^tt  rcrbeifienc -Piefftao  wirb  ßleid) 
einem  innigen  dldv  berrlieb  auffAtefien  uttb  iMütben  treiben.  51uf  ba>?  iukf  beuten  bier  ba^ 
SfBort  .üTrmeti  bie  nteiftcn  ^nben,  aucb  ber  bl.  IboniaS  unb  <:raild)e5,  wäbrenb  bie  bl.  tuiter  unb 
ber  Sbalbacr  fie  auf  bem  Weffia«?  beuten,  ber  öüer  ato  3uHnjV-Hn-i-iefübrt  wirb  11,  1 ;  Jer.  2;-],  5; 
Zach.  ('>.V2\  Apor-  5,  5.  Xa  gcniieü  unb  fructus  Dem  lU'retteten  ^liefie  i^efitnüber  iieftellt  wirr», 
fo  bat  bie  reutun;^  auf  bcn  9)feffiaü  offenbar  mebr  fiir  ficb.    t-iV.üinbn  o  -»ehe  iv  ßm'/ri  ftt-rä 

(Su^;/f  exr;  Tf/f  yi;c,  rni:  ifüiaai  kcu  fioSäen.i  -b  Kara/.eipX^tv  tov  'lapn/'/'/.  ,,<\\\  jenem   Sajie   wirb  ''>)Ott 

lcud)tcn  in  ber  i^crfanHuluniT  nt't -^tubm  auf 'irbeu,  um  ben  :Dieft  3^i"ae(-?  ^u  crlnkum  unb  ju 
»erberrliduMu"  — -'i)  iO-ai?  ber  f^^r!)pbet  i-Hirbcr  ein  rlJei?  nannte,  baei  nennt  er  bier  gi'udU. -- 
iSiuii^e  '^(uölci^er  betraduen  im  Steife  bie  glUtiidic  Kultur  be>5  'Keffiao,  in  fer  grud)t  bie  meufeb- 

lid'e.  —  o)  ^'^^JD^l'T'^  pK^'r'  „5"i»  Stet^e  unb  jur  Bierbe."    Xer  ^^tcfilas  i)!  ber  etolj  unb 

bie  i^röfJte  ^ifvbe  o-^rael;?.  —  <»)  5i>enn  man  i^eruien  unb  iVuctus  auf  ba.?  i-oif  ^uM-acI  beutet, 
fiMiluf;  man  bier  nberfet.u'u:  „turd^  Pber  in  jenen,  bie  jierettct  werben  »on  3i^i"»h'1."  Xentet 
man  e?  auf  (Sbriftu?,  fo  lautet  bie  Uebcrfeijun;]:  „für  jene,  bie.."    (frpereis  ift  gejwuuj^en, 

Iei3tereö  (eielit  unb  natürlicl).  —  T)  b.  b.  wer  am  l!cben  i|li  .£«ebr.  „wer  jum  i^cbcn,  D^T??,  9^' 

fitriebcn  ift."  (£i<  finb  barunter  1)  bie  3urücffebrenbcn  aue  i^abrton  jn  mn-fleben,  2)  aber  bie 
burrb  bie  2aufc  (JbriftiJlMeber.icbcrcnen.  —  8)  Xiefe^3.\-irtifel  bebeutet  bier  offenbar  „nad)bcm", 

071  tK—'/.i'vii  liipict;   röt'  pirrov   ri'jv  i'i(oi>  Kai   r&v  ■&v\arfpi,iv  S/(liv  i<cu  ro  Oiua  ihKa-ßapiei   tu   ßtaov 

avri'.H'.  —  <))  2ebulb  ber  $}eiber.  —  10)  Sdnilb  ber  Wäuner.  —  1 1)  „Xurdi  ftrcn.aeo  (sjericbt 
in  f^eucr."  Xai>  iLkn't  spiritus  fcbeint  bier  Die  geirti^e  IWiebt  anuibeuten^  bie  bei  jenem  Csn^ridne 
walten  wirb.  (£•?  ift  ein  ;irbf;eree;  al-^  ein  irbifdu-öfsieriebt;  barum  auri^  bie  Strafe  eine  mebr 
jUillii^e,  auf  bac  üi-H^M  ber  5eele  bereebnete.  —  lii)  D.  b.  ber  ."irerr  wirb  bem  neuen  :^s^xad 
.HübUiu;!  bei  Saji  unb  Vidu  bei  'TiadM  fein,  wie  cinft  bem  juuiicn  S^rael  in  bef  SBütle.  ©r  Hnrb 
fid)  feinem  i'olFe  fo  liebreid^  wit  ebcmai?  jeipien.    koi  i/^ii  Kai  ia-ai  ■näg  rdfrof  -av  öpoix  TiCj» 

^■a(    TTUvra   ru   rrtpihi  i^/u  (nr?'(  CKiüüti  rfipi'/jj  ?'^/jfpoc,    Kai   gic  kutti'ov  Kai  (puruQ  ■nvpuq  Kaio/ifrhv 

fVKT/,g  .  .  —  IrJ)  „Über  ade  .^5err(iebteit  wirf  eine  Sdnitjbecfe  fein,"  b.  b.  ©Ott  wirb  fein  ik^l? 
unb  fein  .t^eiliiitbnm  trenlieb  bcfd>ütH'n.  kuI  Traryy  tij  duiij  aKtT:a-3i,üeTnt  {aKt-Tvapi/'/cnrai)  „in  after 
^errlicl^feit  wirb  er  befdNÜiU  werben."  9lmbrofiue  faiU:  Onjniu  hulemus  in  Christo  et  oiiitilä 
in  rinhis  (.'liristus:  si  a  vujiieie  curari  dositk-ras,  Diedicus  est:  si  fobribns  aeistuas,  fons  est: 
si  gravaris  iiiinuitate.  jiistitia  est:  si  indisies  auxiiio,  virtus  est:  si  liiorteui  tiuies,  vitu  est; 
si.ltLtbras  liigi>,  lux  est:  si  tueluni  desideras,  via  est:  si  cibum  quaeiis,  alimenturu  eist. 


127 

Caput    V. 

1,  Cantabo  dilccto  meo^  canticum  patruolis  mei^  vineae  suae.  Vinea 
facta  est  dilecto  mco  in  cornu  filio  olci.^     2.  Et  sepivit  eam,^  lapides 
elegit  ex  illa/  et  plantavit  eam  electam,"  et  aedificavit  turrim  in  medio 
ejus  et  torcular  extruxit''  in  ea:    et  expectavit  ut  faceret  uvas,  et  fecit 
labruscas.^     3.  Nunc  ergo  liabitatores  Jerusalera,   et   viri   Juda,  judicate 
inter  nie  et  vineam  meam.     4.  Quid  est  quod  debui  ultra  facero  vineae 
meae,  et  non  feci  ei?  an  quod  expcetavi  ut  faceret  uvas  et  fecit  labruseas? 
5.  Et  nunc  ostendam  vobisquid  ego  faciani  vineae  meae,  auferam  sepem 
ejus,^  et  erit  in  direptionem:  diruain  maceriam  ejus,  et  erit  in  concul- 
cationem.     6.  Et  ponam  eam  desertam:  non  putabitur,  et  non  fodietur: 
et  ascendent  vepres    et  sninae:  et  nubibus  mandabo  ne  pluant '"  super 
eam  imbrem.     7.  Vinea  enim  Domini  exercituum  domus  Israel  est:  et 
vir  Juda  germen  ejus  delectabile:  et  expectavi"  ut  faceret  Judicium,  et 
ecce   iniquitas:  etjustitiam,   et   ecce  clamor. '^     8.  Vae   qiii    conjungitis 
domum  ad  domum,  et  agrum  agro  copulatis  usque  ad  terminum  loci:'^ 
numquid^*  habitabitis  vos  soli   in  medio  terrae?     9.  In  auribus  meis'^ 
sunt  haec,  dicit   Dominus  exercituum.     Nisi'"  domus   multae   desertae 
fuerint  grandes,  et  pulchrae  absque  babitatore.     10.  Decem  enim  jugera 
vinearum    facient    lagunculam    unam,^^    et    triginta    modii^**  sementis 
facient   modios   tres.^^     11.    Vae   qui   consurgitis   mane   ad   ebrietatem 
sectandam,-'^    et    potandum    usque   ad   ves})eram,'^^    ut   vino   aestuetis. 
12.    Cithara,   et   lyra,   et   tympanum,   et   tibia,  et  vinum   in   conviviis 
vestris:  et   opus   Domini  non  respicitis,  nee  opera  manuum  ejus  con- 
sideratis.     13.    Propterea  captivus  ductus  est"'  populus  mens,  quia  non 
habuit  scientiam,  et  nobiles  ejus  interierunt  fame,-^  et  multitudo  ejussiti 
exaruit.      14.    Propterea  dilatavit  infernus  aniraam  suam,-^  et  aperuit 
OS   suum   absque   uUo   termino:  et   descendent  fortes  ejus,*^'  et  populus 
ejus,  et  sublimes,  gloriosique  ejus  ad  eum.     15.  Et  incurvabitur  bomo, 
et  humiliabitur  vir,  et  oculi  sublimium  deprimentur.    K).  Et  exaltabitur 
'Dominus  exercituum  injudicio,  et  Dens  sanctus  sanctiiicabitur  in  justitia. 
17.  Et  pascentur  agni-''  juxta  ordinem  suum,  et  deserta  in  ubertatem 
versa -^  advenae  comedent.    18.  Vae  qui  traliitis  iniquitatem  in  funiculis 
vanitatis,-^    et   quasi   vinculum   plaustri-"    peccatum.     19.  Qui    dicitis: 
Festinet, ^"  et  cito  veniat  opus  ejus,  ut  videamus:  et  appropiet,  et  veniat 
in  con.?ilium  sancti  Israel,  et  sciemus  illud.     20.  Vae  qui  dicitis  aialum 
bonum,  et  bonum  malum:    ponentes  tenebras  kicem,  et  lueem  tenebras: 
ponentesamarum  in  dulce,  et  dulce  in  amarunj.  21.  Vae  qui  sapientes  estis 
in  oculis  vestris,  et  coram  vobisraetipsjs  prudentes.    22.  Vae  qui  potentes 
estis  ad  bibendum    viimm,   et   viri   fortes  ad  miscendam  ebrietatem.^' 
23.  Qui  justiticatis  impium  pro  muneribus,  et  justitiam  justi  aufertis  ab 
eo.     24.    Propter   hoc,   sicnt   devorat    stipulam    lingua   ignis,   et   calor 
flammae  exurit;^^    sie    radix    eorum    quasi   favilla   erit,^''    et   germen 
eorum  ut  pulvis  ascendet.     Abjecerunt  enim  legem  Domini  exercituum, 
et  eloquium  sancti   Irael  blasphemaverunt.^*     25.  Ideo  iratus  est  furor 
Domini    in    populum   suum,   et   extendit   manum    suam  super  eum.  et 
percussit  eum:  et  conturbati  sunt  montes,  et  facta  sunt  morticina  eoruni 
quasi   stercus   in    medio   platearum.     In  bis  omnibus  non  est  aversus  *■'' 
furor  ejus,  sed  adhuc  manus  ejus  extenta.    26.  Et  elevabit  signum^  in 
nationibus   procul,   et  sibilabit   ad   eum"    de   finibus   terrae:    et  ecce 


128  3)cr  gjrop^ct  ^\aiai.  5, 1—9.  SInm.  1—15. 

festinus  velociter  veniet.^^  27.  Non  est  deficiens,  neque  laborans  in  eo:" 
non  dormitabit,  neque  dormiet,  neque  solvetur  cingulum  renum  ejus, 
nee  rurapetur  corrigia  calceamenti  ejus.  28.  Sagittae  ejus  acutae,  et 
omnes  arcus  ejus  extenti.^"  Ungulae  equorum  ejus  ut  silex,  et  rotae 
ejus  quasi  impetus  tempestatis.  29.  Rugitus  ejus  ut  leonis,  rugiet  ut 
catuli  leonum:  et  frendet,  et  tenebit  praedam:  et  amplexabitur,*^  et  non 
erit  qui  eruat.  30.  Et  sonabit  super  eum  in  die  illa  sicut  sonitus  maris: 
aspicicmus  in  terram,  et  ecce  tenebrae  tribulationis,  et  lux  obtenebrata 
est  in  caligine  ejus. 

1)  Unter  dilectus  ticrftc^cii  bicr  (Sininc  ®ott,  5tnbcre  Sbrtftu^.  SBteber*  überfc^cn  (Jinige: 
„fon  meinem  <i3elicbten;"(lCT(j  <^'/  rü>  >ßnTT?//iiv(j.  —  2)  „bcn  (^3efang  meinet  Cbcimö,"  iroruntcr 
(Siniiic  ten  ei(\cnlidben  Cbeim  t>c£(  ^prop^ctcn,  3lnbcrc  aber  S&ri|lu!?'t?cr)leben,  iveil  baö  bebr*!*)*! 
aitd)  uberbaupt„i^erroanbtcr"  bebeutet,  unb  beröcfauii  fcbr  inel  5tcbnlid)cei  mit  ben  ®leid)nittcn 
Sbrifti  bat.  Sintere  gtintbcn,  e?  müije  bicr  unter  Dod  berfclbe  öcrftanben  werben,  \vk  unter 
dilectus,  ba  ba?  SDcrt  allerbiHi'jc;  aucb  „bcr  greunb,  bcr  (beliebte"  bcbentet:  „^c^  Witt  fingen 

i>on meinem  ^^cliebten,  ba^l'ieb  mctncörskliebten  auf  feinen  SBcinberg,"  lO^D?;  t9  än-nelüvi 

[lov.  TaMntcr  bem  ©cinberiie  bav^  3?olf  Ss'r'ifl  5«  i^crfle^en,  ift  fiar.  —  3)  b.  ^.  auf  einem 
beben  fetten  Crrc.  Ta^  Vanb"  Gbanaan  ift  ja  bae  l'anb,  ba^  von  5}?il&  unb  J^onig  fliegt 
Deut.  8,  s.  —  4)  ^npTy*')  „ev.iivub  ibn  um,"  b.  b.  er  macbte  ibn  urbar,  «ai  <ppayfiuv  irepu^TiKa 

„icb  umjäuntc  if)u."  —  3)  ^n'^pD"! //Wnt>  id)  cntfleinigte  ibn ;"    «ai  f;fapd/cwffa  „i^  pfählte 

ib«,  ober  i^  umgab  it)n  mit  einem  3viwnf-"  —  6)  \T\^  ,.ntit  ßbelrebcn ;"  aüpriK^  üiettcicbt  fo 

genannt  ^^on  ber  l'anbfcbaft  Scref  Judic.  16,  4.  Tic  älteren  jüb.  Shteteger  i>erjleben  baruntcr 
bie  ü^rifriH'  ^)febc,  teren  Trauben  flein,  aber  febr  füjj  unb  lieblid)  ftnb.  (iJctt  gab  feinem  2?oIfe 
eine  inntrcfflicbe  f^hunblage,  inbem  er  ibm  bie  ^•''iitriarcben  5lbrabam,  3fnaf  «nb  Sii^cb  ju 
gtammfätern  gab.  —  1 )  Vy>')  „unb  er  baute;"  üpv^a  „grub  ober  böblte  au^."    ®ebr  bäupg 

w<iren  bie  Leitern  ntitts  Slnbcre?,  alö  in  J^elfcn  gebauenc  2ri>gc.  —  S)  „.fierlinge"  (.^erblinge), 
eigentlid)  „wilbe  Iraubcn."  ÜKai-dac  „Xi^rner."  Tni  Sßort  i^^'2  bat  feine  anbere  ^ßcbeutüng 

a(?  „.fiierling"  b.  b.  unreife  ober  »übe  2:raube.  Selfiu^  ivoflte  baei  „Sifenbüt^en,"  aconitum 
iiajK'llus.  barauei  madien;  ajlein  wie  fi3nnte  bem  2l^ein)lccfe  eine  ganj  frembartige  grucbt  jugc- 
badU  werben V  Jer.  2, 21.  ^tatt  be^  füfjen  SOeineei  ber  Jugenbenbradite  3^facl'bcn  ecfelbaften 
•2auertranf  bc?  Unglaubcnci,  ber  .fi^artnadigfeit,  ber  llngereditigfeit,  ber  .^pffart  berocr.  G« 
liegt  in  bem  '^luebrurfe  eine  mnftifdie  .ipinweii'ung  auf  ben  CSfllg«  imb  (yattentranf,  ben  baö  au3» 
crwäbltc  i^elf  feinem  Wcffiae  unb  Srlöfer  in  bem  ^(ugcnblid  barreit^te,  'K'i>  ü  »mmi  ibm  ba& 
gröptc  <sk'fitenr,  bie  örlöfung  empfangen  foüte.  —  9)  b.  b.  id)  Witt  ibm  aflen  Sdiuß.  entjiebcn, 
id)  will  meine  t£ngel  ^urücfnifcn  t?pn  'ibm,  i*  Witt  feine  ftarfen  Wänner  wegnebmen,  id)  will 
feine  üBaffcn  unb  Teilungen  !jerni*ten  laiJen,  id)  Witt  feinem  (^Unteebienjle  unb  Jpeiligtbum  ein 
(£nbe  mariu-n.  —  10)  „id^  werte  bie  (fiufprcd)ungen  unb  (iinflüiTe  ber  (^3nabe  unb  bce  Jrofle« 
ibm  ent^icben."  —  II)  1p*1„unb  ererwartete."  —  lil)  Unter claruorilljebeSlrtUnterbrücfung 

,^u  perfleben,  bie  gleidifam  ein  (^kfdnei  um  .f>ii(fe  erbebt,  ^m  .g>ebr.  bilben  bie  siier  ftd) folgenbcn 
Sporte:  t:£C*D  "»l'  nöD'p,  T^T)"!)^  «"b  HpI^V  *'"  SDortfpiel,  baö  geeignet  ift,  auf  ben 

.^in-er  ben  ftärfilen  (Sinbrud  ^u  niad)en.  ^f^^ia^  ifi  ffbr  j!arf  in  foId)en  5.\tronpmafien.  — 
13)  „bii?  fein  ';VIai3  mcbr  iibrig."  'iva  tw  ■n/tiaUw  (Kpt/uvToi  n  „um  bem  9fäd)|ten  etwa«  ju 
nebmcn."  —  l'li  .f-ebr.  „unb  (biet)  ibr  aflein  wobnct  im  .g)erjen  beg  l'anbe?."  !i:er  ^ropbet 
fd^eint  tamit  ten  Unfug  unb  bie  fd>rcicnbe  Ungere^tigfcit  ju  betlrafen,  baij  man  ben  Strmen 
bie  Sieder,  bie  ilet^erfauft  batten,  am^subeliabre"ni*t  wieber  jurüdftettte,  Wie  e?  Mi  f^efe^  au«- 
bnidlidi  inn-fduieb  l.evit.  25.  Unitbertrcfflid)  fprid)t  Slmbrofiu?  1.  deNaboth  et  Achab  c.  1. 
iiber  bicfc  umiiattlidic  i'crgröf;erung«ifu*t  ber  SWeid^en  fid)  aiii^:  Quousque  divites  extenditis 
iiisiiiiis  cupiditiitcs  vestras?  Nuniquid  soll  liabitabiiis  super  terram?  Cur  ejieitis  consortem 
3iiitur;«  et  Vfiidicatis  possostsioueiu?  In  couiinune  omnibus  divitibus  atque  pauperibus  terra 
iundata  est.  cur  vul)is  jus  projiriuui  soll  divites  arrogatis?  Nescit  natura  divites,  quae  orunes 
liaupert;.*<  ^tnerat.  Nudos  fudit  in  luceiu,  egentes  cibo,  aiuictu,  poeulo:  nudos  recipit terra, 
«luos  edidit,  iioscit  fines  jiossessioneuj  sejjulcliro  includere.  Cespes  angustus  aeque  paaperi 
ahuiidiit  et  diviti.  et  terra  quae  viveutis  non  eepit  afiectuui,  totuni  jaui  diviteni  capit,  — 
l'5)  niNDV  nin' OrN^  „in  nieinen  Cbren  (bore  i(*)  ben  ^crrn  ber  .g»cerfd)aaren  (fpred)en)/' 

T    ;  T        :     T :   T    ; 

CfiJ  be3ie|)en  ftcb  biefc  Süorte  au\  tut  Jolgenbe.    yKul'&7/  )äp  eif  rä  u-a  Kvpiov  aaßaö'A  raira.  — 


t)cr  |)ro))'^ct  3faia«.  6,  9—28.  Sinnt.  16—41.  129 

16)  i<7"DN  „fümafjr."  2hi«!bru(J  be«  «Sdwiirce,  fccm  bcr  f^cbanfc  ju  ß3runb  Iici]t:  „i^  »rifl 
ni*t  ®ott  fein,  ivcnn  niiit ..."  —  17)  n3  „jc^ntcr  I^cil  bc«  ebcmcr,"  ba«  cbfnfc»?icl  faßte, 

T 

aU  bai?  Ircdenmap  Spba,  einen  duMfinlniU  i>on  4;;2  S ierfc^alen  pber  20  Invjr.  ^O^aß.  KFfmuir,- 
iv  „(Ein  gvifj."  —  18)  ^,pn  .'Sin  Stromer,"  baci  bcifjt  jcbn  (fp^a  ober  ein  ba\)tx.  ^^c^cffel  rcn 
6  Wepen.    äpmßai  ff.  —  19)  HÖ^K  »ßi"  Gt'ba,"  ungcfä^jr  j  WeUen.    /tirpa  riua.  — 

20)  1S1^*  "^^t?'  "^*'"'  SOcine  (bcf.  bcm  ^l.\i(mcutvcinc)  nad)Iaufen;"  rö  ff/«tyxt  diuKovric.  — 

21)  Dp.vl^  P^  ^C.*^5  ^'^HNP  „t^ii*  fP'Tt  ^lbcnbe  er^itu  tlc  ber  2Bein;"  ol  ufvovrsc  rh  mb>. 
6  yap  ohoq  nv-oi-g  av-,Kavatt.  Tiefet  üV'^'iiien  l'cbens  mac!)te  ficb  3?rac(  bcfcnbcrö  unter  ber  "Sii 
flienntfl  S'-'^^if^^mi^  fd)ulbici,  »o  e?  feine  ilrifj^e  ivil\  '^sw  äbniirf^cr  JBcife,  ja  ncd)  mebr  in  baei 
(jinjeliie  i^ebcnb  fprid)t  fi^  über  bie  'Srf)>veliV'rci  Per  Cu^aelitcn  ber  '■^Vopljct  51nio!5  c.  G  o.w?'.  — 

22)  eii^entlid)  ducctur.  —  ;2r5)  xai  n'Äi/<^oc,  h/Er>/^r/  i'tKfiüv  f)iü  '/.i/iui'  nal  (5ii,';"';  i'i'iariir  „unb  cd 
warb  eine  Weni;ie  Jpblcr  burd)  .öunger  unb  Turfl."  —  24)  b.  b.  feine  (ijier.  I^ie  Unterredt 
tjl  bier  al^  reipcnbe^  Slner  i^ePadit.  —  2'>)  ai h-ihiSm  Kni  ol  fiF-^a'/ju  k<u  «i  -h/inioi  k«;  o;  /.o///<.,- 
avTT/g  „bie  5lnfe(5n(idien,  bie  (^h'cfjcn,  bie  i){eid)fn  m\i>  ihre  'jpeftcn."  (£?  fcMt  bier  ber  (sjcj^cnfan, 
ben  tai  ^ebr.  unb  bie  3>ulij.  baben.  —  2ö)  D"1D13  D'CO^  )]/'!)  /-U"b  bie  '3d)afe  irerPcn 

T    ;    T    :  •      T   :       ^    T    : 

»eiben,  »ie  auf  i^rer  Slrift,"  tt»ei(  ber  23 eben  feinen  ^errn  mebr  bat.  —  27)  D^PIP  nD"ini 

„unb  bie  Ceben  ber    Sieidien  ;"      kuI  ßoGi\r/yif,novrai  ol  öiyjpTraa/jtvoi  (,jf  ravpoi  Kcü  räc  ipi/uovr  rüi 

(ineü.tufitfiuv  apvtc  (pd-jov-ni  „unb  bie  '^H^plünbcrteu  werben  j^Icid)  Stieren  ijerfdilungen  »erben 
unb  auf  ben  ü>ben  Triften  ber  9Bei<iiefübrtcn  nu-rben  bie  Väminer  reiben."  —  28)  Xer  Sünter 
jicbt  an  ber  Sünbe,  irieSiner,  ber  mit  bem  Stricte  etnnr»?  binter  fid)  bcrjicbt.  Sprncliui?  a  Vapite 
bemerft  bier  febr  fein:  Peccata  sunt  funes,  quia  fiuiit  ex  filis,  i.  e.  ex  rebus  et  voluptatibus 
vanissimis  et  levissimis,  quia  distorta  sunt  ut  funes,  quia  fortia  sunt  ut  funes,  quia  inviceni 
connexa  et  implicata^sunt  ut  funes.  Siuiüue  unb  Sandicj  n?p(Ieu  iniquitatem  al^  Sünben-- 
ftrafen  gencmmen  »inen.  Ter  Sinn  ijl  bann  einfa*:  bie  ibr  eud)  bie  Strafe  burdi  bie  Strirfc 
ber  Siteifcit  3U=^  ober  nad)3icbet.  Vcd)  unb  ^>{cifd)(  übcrfe^cn:  „21>cb  eud),  bie  ibr  jicbet  am  lln- 
rcd)t  mitStriden  bee  Srui^eei,"  unb  geben  bie3(u?teciuni?:  „5Bie3iigtbicre  einjicjcdit  Rieben  bie(e 
2?öfett»id)ter  bie  Sünbcnlaji  auf  aücn  ibren  4''3ci(en  mii  fid)."  ol  iTzia-<i)pEvoi  rac  ufiaprinr  wr 
cxoiviu  paKpü  „web  benen,  bie  bie  Sünbcn  nne  mit  einem  t'ircpen  Stridc  \n  fid)  bcran^icben. ' 
29)  Ta^  i^ilti  ift  bier  nccb  anfdiaulidKr  jicgcbcn,  ba  ber  Sünber  glci*  einem  an  bae  ^i^d)  f^e^ 
fpannten  t^crgeflellt  wirb,  ber  bie  Sünbe  unb  bie  Sünbenftrafc  wie  einen  SDaiicn  binter  fid>  ber- 
jicbt.  Knl  ür  Cvyov  IpävTi  öapä/.fug  räf  ärouinc  „uub  Wie  mit  falblcPerncn  j){icmen  am  ^i^d^c 
bie  Ungered)tigfeit .  ."  —  SO)  Sine  cibnlid^  Sieutjcrung  ber  gret^elbaftigfcit,  bie  fid)  bie  (^ctt^ 
Irfen  erlauben,  fübrt  ber  ^[.  füxu^  an  II.  3,  4;  cf.  Arnos  5,  18;  Jer.  17,  15;  Ez.  12,  22. 

31)  1^^  „bcraufcbcubce  65etränf;"  okepa-  cf  Luc.  1,  15.  — 32)  ,13")^  nDH^  C^'t^'m 

„unb  wie  feine  glamme  ba^  .6eu  perjebret."  —  ^Ü)  wf  x^ov?  ,/tt?ic  Sdiabfcl"  (i^crmutbliA  ein 
©c^reibfebler).  —  34)  ^^^^{;J  „baben  verworfen;"  Trapu^wav  „baben  gercijt,  erjürnt."  — 

33)  „Wit  aßen  biefen  Strafgerid)ten  ifl  ber  3crn  «otte^  ncd)  nid)t  neftiHt."  —  36)  &ott 
Wirb  wie  ein  Äönig  ober  ^eerfübrer  bie  gabne  bcs  Alricgesi  auf  ben  bc'djftcn  ."pöben  aufpflanjen, 

bag  auc^  ferne  SfJaticnen  fommen.  —  37)  17  p")C^1  „itnb  ruft  fie  burd)  3tf*cn  gu  fic^-,"  '^vpu'^ 
avTovg  „pfeift  it)nen."  —  38)  sc.  hostis.  Ipxovrai.  —  39)  i.  e.  in  medio  exercitus  hostilis. 
40)  cigentltd)  tenti  „gcfpannt."  —  41)  D^bö*  >,^^  entwifd)t  bamit;"  iKßaXd. 


Caput  VI. 

1.  In  anno/  quo  mortuus  est  rex  Ozias,  vidi  Dominum"  sedentcni 
super  solium  excelsum  et  elevatum:  et  ea,  quae  sub  ipso  erant,^  reple- 
bant  templum:*  2.  Seraphim  stabant  super  illud:'^  sex  alae  uni,^  et 
sex  alae  alteri:  duabus  velabant  faciem  ejus,^  et  duabus  velabant  pedes 
ejus,  et  duabus  volabant.  3.  Et  clamabant  alter  ad  alterum,^  et  dicebant: 
ßanctus,  sanctus,  sauctus,^   Dominus  Deus  exercituum,  plena  est  omnis 


130  2)er  fro^^tt  3fatag.  6,  1—2.  2(nm.  1—6. 

terra  gloria  ejus.  4.  Et  commota  sunt  superliminaria  cardinum '°  a  voce 
clamantis,  et  domus  repleta  est  fumo.  5.  Et  dixi:  Vae  mihi,  quin  tacui," 
quia  vir  pollutus  labiis  ego  sum/^  et  in  medio  populi  polluta  labia 
liabentis  ego  habito,  et  regem  Dominum  exercituum  vidi  oculis  meis. 
(j.  Et  volavit  ad  me  unus  de  Seraphim,  et  in  manu  ejus  calculus/^  quem 
forcipe  tulerat  de  altari.  7.  Et  tetigit  os  meum,"  et  dixit:  Ecce  tetigit 
hoc  labia  tua,  et  auferetur  iniquitas  tua,  et  peccatum  tuum  mundabitur. 
8.  Et  audivi  voeem  Domini  dicentis:  Quem  mittam?^^  et  quis  ibit  nobis? 
Et  dixi:  Ecce  ego,  mitte  me."^  9.  Et  dixit:  Vade,  et  dices  populo  huic: 
Audite  audientes,  et  nolite  intelligere: '^  et  videte  visionem,  et  nolite 
cognoscere.  10.  Excaeca^^  cor  populi  hujus,  et  aures  ejus  aggrava:'*  et 
oculos  ejus  Claude:  ne  forte  videat  oculis  suis,  et  auribus  suis  audiat,  et 
corde  suo  intelligat,  et  convertatur,  et  sanem  eum.  11.  Et  dixi:  Usc|ue- 
quo  Domine?^"  Et  dixit:  Donec  desolentur"^  civitates  absque  habitatore, 
et  domus  sine  homine,  et  terra  relinqut-tur  deserta.  12.  Et  longe  faciet 
Dominus  homines,  et  multiplicabitur  quae  derelicta^^  fuerat  in  medio 
terrae.  13.  Et  adliuc  in  ea  decimatio,'"  et  convertetur,  et  erit  in  osten- 
sionem^*  sicut  terebinthus,  et  sicut  quercus,  quae  expandit  ranios  suos:® 
semen  sanctum  erit  id,  quod  steterit  in  ea.'^ 

1)  b.  i.  im  3.  Tö'.Ktpv  Gbr.  C^kb.  (So  jrivb  attiicmcin  aitiicnommen,  ba§  Mcv  ber  ^ro^bet 
feine  erj^c  (S inweibiinfl  ^um  'jprc^jbetenamte  ei',5äMe  iiiib  baf;  ba()er  biefe^  Sapitel  beit  eißcntlic^en 
^Infanii  feiner  SBciffaiiunsien  ln(be.  Ta>^  ßk-|ld)t,  bjiei  er  hier  cr,5äl)U,  imirb  ibm  in  bcn  let:,ten 
''Bfoniiten  ber  JKejiiernnii  bei?  Cjiaö  ju  3:i)ci(,  rote  '^and)e5  u.  5(.  bafür  bauen,  obwoM  einige 
i^äter  bericl)ten,  (siott  ba"be_bcn  banuilö  lebenben  'JProvbcten  ycn  ber  Jeit  an,  ba  man  D]iaß  bcn 
5(nt(ial;iiien  nietu  ane  ber  ^tabt  cicnnefcn,  bio  jn  beffen  Scbe  bcn  ©eijl  ber  5Bei|Taiinni^  cntjogen 
«nb  nae'b  beffen  2obc  ixncber  verlieben;  cf.  II.  Chron.  21'),  21.  —  2)  ®ä  ift  bicr  ypn  einem 
ctftatiffben  (sieficbtc  bie  9tcbc,  bei  roeld)em  bic  Jfjätiiifeit  ber  änfjercn  Sinne  anfbört,  unb  nur 
bac'  <'>)eii]e>?aui^e  ftebt.  9i\ict)  bcr_^9}ieinun!i  i>cn  loietu^^  nnb  'D3^•l(bonat  fab  ^sü'iuT.i!'  (v)ott  aU 
bcn  (iinii^n  unb  Treiciniiien.  ^ebr  fpridu  für  biefc  93(einuni^  ber  Um|lanb,  bajj  bic  (Enget 
63ott  alei  reu  breintal  .i^eiliiicn  befani^en,  meburd)  nad)  bcrjillßenieiiun  ^Jfcinuihi  ber  intter  baä 
<i3ebetmnif!  ber  rrcieiniv^feit  an;u\iciiit  ift,  unb  baf)  Stabbi  ^inieon,  ^^cbn  ^cai'^,  naeb  beri:C^re 
ber  alten  l'Kabbinen  beutlid)  anc<fprtdU,  bae  cr|le  .^ciliii  fei  ber  i>ater,  ba?  .^iveitc  ber  5pbn,  baS 
britte  ber  ('»k'iil  ((ialatin.  1.  II.  c.  1.)  unb  nocb  binjufüi^t,  biefelbcn  bdtten  an;ieorbnct,  ba§ 
fmvobl  biefc  Silierte  be>^  ^Mi'iä'  ^il^  Jene  bcs^Wofeci:  „bore  3f^i"kifl/  ^^ott,  unfer  (vH'*tt,  ift  (Sin 
'sJott,"  täi]lieb  ivcniiifteuv^  jn^cimai  i>on  jebcm  ^nibcn  feilten  j-jcfprccbcn  ifcrben.  '^ind)  (s)encbrarb 
beruft  filb  auf  'Mcibbi  Zs^^'ba?',  ber  jiclebrt  babe,  bie  brei  .^ciliii  bebeutcn  bie  brei  bi)d)ften  23äter 
ebne  '••}lnfanii  unb  obne  (£nbc,  bie  "brei  ^Kboinib,  bie  brei  iiöttlidicn 'i).''erfonen,  unbefd)abet  ber 
(Sinbeit  bci^  ilH-fensJ.  Clironol.  ].  I.  in  lino.  ''^lad)  5ltbanafiuo,  ^i'cnaui?,  rriocneö  fab  ^iaiai 
blof;  bcn  i'atcr,  weil  im  5(.  5B.  bie  Sl'efeneieinbeit  (yotte?  bat^  ijorberrfebenbc  '"Woment  beö 
<sMaubeni^  an  '^5ott  bilbete,  xm\:>  a^  einfacb  beijjt,  er  babc  bcn  -Cicrrn  i:!cfct)cn.  5fad)  ber  Weinung 
ber  übrtjicn  initcr,  a(fo  ber  mei|len,  fab  l)ier  ber '»iPropbct  ben  »icobu,  we(d}er  im 'il.  i?.  burc^<= 
c\(i\\c[UT,  ber  erfd}einenbe,  fidi  offenbarenbe  (^ott  i\1,  bicr  umfomebr,  ba  eö  bei  Joau.  12,  41  auö* 
brücrlid)  bcif't:    „Xicp  fagte  ^faia^^  ba  er  feine  J)errlid)lcit  fa()  unb  »on  i^m  rcbete." — 

ri)  V^IC^  „feine  Saume  ober  feine  Scf)Ieppe,"  — 2?i(b  ber  9[)?ajeftät  unb  (5)rö^e  (15ottcg.    T:it 

•    T 

(^Han^  ^er  göttiidKn  .^»crriicbfeit  erfüllte  bcn  ganzen  Stempel,  ^{upertu?  beutet  ba6  S5?prt  im 
m«>Kifd)en  Sinne  auf  bic  Wenfcbbcit  ßbrifti.  —  4)  n>orunter  nidit  ber  falomonifd)c  3:empcl, 
fonbern  beffen  Urbilb,  ber  .»pimmcl,  ober  roenn  man  lieber  null,  jenes«  befonbcrc  lUn-bilb  beö 
Icmpelc,  baö  bem  Wofe«  angezeigt  ann-bcn,  ^u  ucrfieben  i)1;  Exod.  25,  9;  Hcbr.  8,  5.  ml 
~'/)Ji>r/c  u  oiKor  av-ov.  —  3)  b.  b-  auf  bcu  Stufcu  bci^  Jbroue?  im  iireifc  ^erum.  KrK'Acf)  avToii. 
Unter  Seraphim  finb  nacf)  ber  (£ti)mclcgic  beö  SDortcö  r]"]b*   „trennen,  glüben"    ^iditcngcl' 

b.  ().  (Enget  son  bcfonberem  csUanjc  ]ü  i.^erfie()eu,  bie  in  ber  nad)|lcn  9?d()e  ©ottcji  fielen  unb  aU 
bie  (£ngcl  ber  obcr|]en  Crbnung  betrad)tet  n^erben;  c3  finb  bie  (Engel,  in  ixHid)en  bie  (^lut  ber 
euMgen  Vicbc  ibren  lebbaftejlcn  JCncberftrabI  finbct,  ja  bie  mm  (i^3ottctn'iebc  ganj  burc^glübt  finb. 
(£><  gefdnebt  ibrcr  fonft  feine  (fra^abnung.  —  6)  3lu?i  bicfer  Sd)ilberung  gebt  ben^ör,  ba§  bic 
•isifion  feine  reale,  foiibern  nur  eine  imciginäre  unb  fombolifef)e  war,  n)ie"(£orneliu?  a  l'apibe 
bcmerft;   bcnu  bie  ^i?erap(>im  ^abcn  al«s' ©eijicr  {eine  glügel.    Diefe  glügel  uub  i^re  3^^^ 


T)tv  ^rop^ct  3faiad.  6,  2—7.  2tnm.  6—14.  131 

Bebcuten  bie  f^rcpe  Sc6ucKtf\fcit,  Jvcmtt  fic  aufroirt^  uitb  abroärta,  !M?rn)vUtd  unb  rürfroärt^, 
rcitt?  unb  linf«<  bic  i^cfcblc  (yJottcö  ijpüjic&cn.  Porer.  in  Apoc.  4.  di.sp.  '2i.  Xte  coele.stis 
hiiTarchia  S.  Dionysii  cap.  4  ot  IH  i^bt  bie  (£rf(druUii:  Sex  alamiii  saorati.ssiinii  fietio 
ab^ulutissimani  tiniiaiiif|ue  in  Deuni  iiitentioiieiu  in  priniis,  niediis  et  nltiniis  intelliirentiis 
eipnat.  ric  Trci^abl  alc*  .^ibl  l'cr  'J.'o(lfommcii()cit  ^lnH''clt  iKuommcn ',oiiit  ^cn  t>ei'ftarftcn 
Q'ixAt  bcr  iU^llfommcnbcit  an.  Tcii>  .*^cbraifi1jc  lautet  wörtliit:  „Scdn^  Alü;id,  l'crf)?  i^lüsKl 
batto  ein  ^sc^cr,"  wc|';uH\^cn  <iinu;\(  bafür  bioltcn,  ^ct'i-'r  babc  yvölf  Miu}({  iicbabt.  'Jdicin  aitjs 
bcm  J^cliicnfcn  vicbt  bcrin'^r,  ta^  bie  ilMcccrboUuu^  ^er  „fcitt^  /^lüjld"  bicr  bie  riftributii-'^abl 
bebeutc:  "„:iic  (Siner  battc  fe*?  J^lüiicl."  SBicjicle  Seraphim  c>>  waren,  t«ic  tcr ';Propbct  i'ab, 
ijt  nicbt  i5cfa»5t.  —  7)  V.3i)  /-Ki"  '-Muijeili^t,"  n?aö  (Siniijc  auf  bai<  '^(ußcilcbt  'sJottei?  beuten, 

TT 

Sücin  bie  5}?ei|ten  überfeinen:  „9}?it  jroeien  bebe(Jten  fte  ibr  Stngeficbt,  mit  jweien  ibrc  gü§e, 

ntit  5n?eicn    flOi^en    fie;"    tü'k;  inv   (hm    KnreKn'/.VTrmv  Th  Trpn^urrrv.     rai^  iVf  ^va\  Ka7fi<.a'/.v—r(iv  rovr 

irMaq.  .  rai<  i'erbülleu  te-?  (sKM'icOtei^  unb  bcr  J^üfje  i|l  ^ai5  ,]eiiten  ber  tieften  CSbrfurdU.  Tie 
T^lüiicl  bebcuten  bie  i^reubiiifeit  unb  (sHnfliiifeit  biefer  (i;brfurd)t.  Tae  Scbwiniieu  be?  brittcn 
l^lfüiclpaarc^  jcii^t  ben  (^kinM'fani  unb  bie  3?ercitaMlli;ircit  ^u  bienen  an.  riefe  Serapbini 
bilreten  burd)  ib're  auf-,  a'o-  unb  auctunirto  cicftredten  (llüj^cl  bie  i^an^  iieiftijie  Uinricibuuii  ber 
5)iaieftät  (i^ottesj.  '^'ilaw  sab  nidUi^  alo  (Vlüi^el,  bie  iiebeimntf!in>ll  ineiuanber  iviffen  unb  einen 
lebenben,  fd^wcbenben  unb  n>0;U'nben  3:bron  bilbeten,  ein  2d)aufpiet,  ta-J  Per  f^eirtiiifeit  unb 
Wajcftät  (>Hntej  vn^UhMnmen  nnirbiii  war.  —  S)  Tie  5erapbini  bilbeten  ^irei  dböre,  Pie  einen 
S5?ed>fe(iiefanii  aufführten.  Tief!  iit  bie  iiemeinfame  Weinuu;^  ber  U.  i^atcr,  trcpiüei^cn  ^'•''banneei 
Xama^renue  lebrt,  tract.  de  Trisa.trio,  i^on  bicfen  Seraphim  habe  pie  .üirdie  Pen  Ö^hcr,  P.  b.  bie 
n?ed)fehveife  "Jtrt  ^u  fini^en  unb  \\\  pfadiren  iiclcrnt.  5( dein  i^lauhlidU^at  bie  antiphiMiarifite 
©efaniiivcife  einen  oiel  älteren  Urfprunjv  Sie  fd)cfnt  fo  alt  ',u  fein,  al?  Per  Wcfani^  felber.  (fit 
lie^t  in  ber  ^3iatur  be>5  (s5efani-(Ci<,  einen  ©ieperhall  \\\  erUH\ten.  Ter  Sani^  Pe?  (£inen  erirecft 
ben  San,^  bee  5lnPern.  ÜBie  Pie  -Wufif  Per  ^nftrumente  t>eu  lan?  hervorruft,  ii'  ber  Saui'^  ben 
SSicPerfani^.  (£ei  ift  Pief'  uidUi^  3lnbcre?,  aU^  Per  Tuali^mu^,  Per  Purd)  Pie  iVin',e  3Belt  i^ebt, 
ba^  SinnbilP  Per  Viebe,  Pie  aus?  3>^^cien  (£in>?  mad)t,  Pie  Pen  rsK\ienfat}  in  .«parmonie  auflöpt, 
bie  Fimmel  unP  (£rPe  in  fd)önem  33unPe  mit  einanPer  x''ereiniiU.  '•')^■^n  liefl  t?on  ^viiuatiui^,  Pem 
2?ifcbof  von  -^Intiodna,  er  habe  ehenfallt^  Pie  (Suiiel  in  SBcdifeldu^'rcn  fiui^cn  jicfehen  unP  Paher 
biefe  (^anj^weife  in  feiner  airdic  cin;icfiihrt.  Soerat.  H.  E.  VI.  8.-9)  Sie  rufen  breimal 
Jpeiliö:  l)"um  Pie  hl.  Treieinii^feit  in  ber  (iinheit  bes  üBefcn^  ^u  bcjcic^;icn  unbju  iH'rberrli*en_. 
Ambros.  1.  3.  de  spir.  ;  Greg.  Naz,  orat.  de  ])a.sch. ;  Örig.  honi.  4;  Hier.,  Cyr.  et  alii 
passim;  2)  um  bie  Unenbli*feit  unP  Unermefjlidifeit  Per  Sbre  unb  .&errlid)feit  (^3ottei^  an^u- 
jctgen.  X^enn  bie  Trei^ahl  ift  Pie  3^il^i  ber  i^oUfommenheit,  une 'Jlriilotelei?  lehrt:  Triaenim 
sunt  omnia;  o)  um  an5U5eie;en,  Pafj  Per,  »ekter  ju  (ii3ott  fommcn  »viil,  heilioi  fein  muffe.  Tie 
Äirdje  hkW.  biefeji  Irifaciium  für  ben  »ürPijiften  unP  erhabenften  .»^iunnuei  jur  inn-herrlidnini^ 
ber  Xreieinii^teit  bei  rarhrinj^unii  Pe?  hl.  9)?epopfere;  unP  nahm  ihn  Paher  iileid)  von  'Jlnfau;^ 
^er  unter  bie"i^c|lanPthei(c  Per  hl.  i'iturgic  auf.  —  10)  D^DDIl  illOJ^  U*J''T  »unp  es  erbeb- 
ten bie  (yrunpfefien  Per  Sd^ivellen,"  b.  b.  ü  erbebte  bav^  vianje  .li^eiliiithum;  al^  wollte  c^  au^ 
ben  ?5uvien  t^ehen  unP  cinftüru'n.  koI  t-ijp'dr/  -ö  v-tp-dvpov  „unp  e^  würbe  emporiiehohen  Pie 
Cberfd^irelle/'  .5>ieronvmu?,  ^£',^rilIu6  unb  Jhoma?  finpen  in  Piefem  (Erheben  ber  (virunDfefteu 
ber  Sd)wellen  eine  JlnPeutuni^  Per  3crftlh-unii  be>^  lempele^,  weil  ber  i^efehl  an  ^faia^;  i^.  10 
lautet:  EcetTcca  cor  popnli  ete".  '-Jluf  Piefe^  Peutet  .(pieroniimu«  awi)  Pa?  nadifoUienPe :  domus 
repleta  est  fnmo.  iBährenP  burd)  i£hriftui5  Vidit  in  alle  ®elt  aujftrömte,  warp  Pa?  wiper- 
fpenilige  S^rael  mit  üfad)t  unP  fvinitcrnitl  umhüllt.  ^?JaA  5lnPcrn  ift  Piefe  (frfdnitterunii  unP 
bie  Srfüllunii  Pes  -iöciliiUhumiS  mit  r)faud)  nur  ein  Sinnbilb  bcr  'i'JJajejlät  (yottcei.  QcbenPiefe 
nehmen  bann  Pen  r)iaud)  al?;  VidMnebel  unP  (^Horie,  wie  III.  Weg.  S,  12;  Ez.  lu,  4.  — 
11)  ^'^^p'^^'*^  »baf!  Id)  verilumme,  oPcr  baf;  id)  vcr|lummen  muf?,"  P.  b«  nacb  -ipicroninnuö, 

ba§  i*  nid>t  würPiji  hin  mitjufinflen  mit  ben  Seraphim,  'ilad)  "Jlnbern  bebeutet  tix  „benn  id) 
bin  verloren,"  wie  Is.  ]ö,  l;  Jen  47,  •') ;  Ose.  4,  (i;  Soph.  1,  11.  ön  Knraviwyfmi.  „Penn  id^ 
bin  3ertnirfd^t,  id)  fühle  midi  i^an^  jerfnirfdu."  —  liJ)  .giicronvmud  unb  (£vrillu<5  finP  Per 
tWeinunii,  Per  ^Prophet  HajU'  fid)  mit  Piefcn  ©orten  Per  Säurniv^cit  in  i^M^rafun.ii  Per  SünPen 
beö  l^olfe^  unb  Per  (^5rof;en  an.  Sanche?  meint,  :i^faia>5  habe  hier  im  'JUhie,  Paf;  er  fidijüdu 
erhoben  i^iien  bie  J^-rcibcit,  bie  man  fi*  s^enommcn,  Pen  aui^atji.aen  .Höni;^  T^iae  in  bcr  StaPt 
wobnen  "5U^  laffen  i^cjicn  Pa?  (^kfe^i  Lev.  13,  4G.  ^Jea*  bcr  ^iJicinunvi 'Jlnbcrer  Pcmütbiiite  fid) 
ber  'J'rophct,  wie  Per  iOeife  immer  fid)  Pemüthit^t,  hcfonPcr-?  wenn  er  Purd)  j^öttlidie  (£rlcuduum^ 
bie  eigene  SünPliaftii^feit  nod)  bcller  ertennt.  —  13)  ilGV")  "'■'"^  <yiüb!lein,"  5um  iVod>en  unp 
abraten;  nadi  ben  i'ltahbinen  unb  LXX  „eine  i^lühenPe  .srohle."  —  1  'i)  '^iU&i  (Sorneliui^  a  l'apiPc 
bePeutet  biefe  ^-ycrührunsu  1)  bie  Sühnuiui  Per  SünPen,  wie  Picf)  per  (£n»icl  felbft  ausvfprid)t-, 
2)  Pie  Jpeilii^unii  Per  ^>!ippcn  unP  Pe^  v^cr^enö;  Auibro.s.  de  spir.  .s.  I.  'J;  3)  bie  (s^abe  Per 
^rppbetie,  ba  ja  prophe5cien  nicbte  SlnPereei  bei^t,  alö  rebcn,  wa«  ber  »om  gijttli($cn  ^icljte 
i!  e  cb  n e  r:  ^.  Sibrift.  21.  Z.  III.  9 


132  £)er  ^rop^tt  3faia3.  6,  7—13.  2lnm.  U— 26. 

erlcudUctc  f^icift  fpviitt;  4)  bcn  'J^ranb  unb  bic  ^3(ut  bcr  ?ic&e  unb  bc^  Stfcv^,  v^crmöi^c  bcvcn 
!i;s]\\u\ü'  nnc  ein  Slpoftcl  bc?  ■•??.  3?.  mittcit  im  eilten  anvfcn  fcütc.  i^afüiu«  unt»  Sinillüo  fcbcn 
in  bicfcr  ilcMc  mrftifAiT  äBcifc  Slui)lue  aiuiebcutct,  bcv  ba  iKfommcn,  gcucr  ^u  briniicn,  um 
bic  ÜH'It  bamit  ^ucnt5Üubcn;  ^uiftiituäi,  ^'■'»banncö  ramaeccmte  lunftcbcn  bic  fct.  Sudiavirtie, 
bic  un?  nad)  bcm  'itu>?bnicfc  von  ßt^rJM'oftomue;,  hoiii.  Gl.  fcucrfdnuiubcnbcn  l'öivcn  i^lciri>  mad)t, 
bic  fclbft  bcm  3:cufc(  furd>tl\ir  fiitb.  —  1-5)  's^ott  fonutc  bcfcMcn,  aber  er  wollte  lieber  einlabcn. 
So  tbun  nach  Seit  nur  Umftänben  c^ar  oft  bie  iveifeu  inn-ftiinbc  unb  Cbern.  3i"nicr  t^Ii-t§ 
bcfeblen,  ift  bcn  JvMMuncu  eiiu'n ;  immer  blof;  einlarcn,  fd)irad>en  AÜbrern.  —  IG)  „t:a$  ift  bcv 
polUommenc  '^kborfam,  fa.at  i^ernarfue,  s.  de  obed..  bcm  '-^efebic  juiiorfommen."  93fan 
beadue  bicr  bie  unuibcrbarc  ^LMrfuuii,  roelÄc  bie  '-13eritbrun;i  mit  bcr  bimmüfdn'u  Äoble  in  3f'ii*iö 
bcr'oorbvadUc.  (ür,  ber  mn-ber  roll  jcrfnirfdunu^  imb  iUn-^at^tbeit  ein  äBcb  über  fid)  ruft,  erbebt 
fid)  jcl3t  in  bciliiicr  '-yciieiftenuiii,  als  ju^ttiKÜinbter  ll'ropbet  auci',Ui^eben  unr»  bem  AUMtiviic  unb 
2>oIfc  ba?  ©ort  bei?  .g-errn  ]n  ".^crfünbcn.—  RT)  präi^iantcr  "^(uöbrurf  ftatt:  et  nnn inteüigetis. 
Xcun  bcr  Sinn  i|l:  3^v  mößct  mid)  anbörcn,  fo  aiifmerffam  ibr  ivoUet,  ibr  irerbet  bod)  nid)t 
5jcr|lcbcn.— rie  i^crblenbuiiß  unb  i^er^orbcnbcit  bes  i^olfce;  batte  bercito  jenen  fi3rab  erreicht, 
bcr  fic  uncmvüiniilidi  maebtc  für  ba?  Ginbriniicn  ber  iibttlicbcn  ''»hiabc.  t£i?  jiab  ]\x\u  immer 
(Sinii^c,  an  benen  ba^^  2)}ort  bco  .^crrn  niebt  unrtun;ii?loy  iHn-übcriiinii,  unb  ju  ibrem  ';J?cftcti 
mut'te  bcr  "^ropbct  rcben;  aber  bie  'i'Jiaffc  bcs  l'cifcs  blieb  verftodt;  cf.  Deut.  2U,  2-4;  Matth. 
LS,  14;  Juan.  12,  40;  Act.  28,  25;  llom.  11,  8.  —  18)  jPtT'll  „mad}e  fett,"  b.  ^.  fü^tto« 

baö  .^crj  biefec*  i^olfco.  ß5ott  i^ibt  bier  feinen  bircftcn  unb  pofitis^cn  53efcb(,  baes  ^erj  bcö  i'oltcä 
fübüo?  ju  madien;  benn  (sUnt  ivirft  nicmalv>  i^öfee  awi  bircftc  unb  pofitioc  JDcife,  fonbcrn  nur 
inbirctt  unb  nciiiatitv  Gr  laf;t  bac*  53öfe  ]n,  er  ent',icbt  bic  unrffame  (vhiabc,  i'a?  (^nttc  ^n  tbun, 
unb  bewirft  baburcb,  baf;  ric  5clbftfudu  bc?  Wcnfd)en  '■^i.M'ei?  m'^llbriuiK  uub  fic  im  2?bfcotI?un 
iierbärtc.  Tic  ÜBorte  finb  baber  in  bcmfelbcu  Sinuc  ]n  nebmcn,  wie  jene,  bie  (ijott  fprad),  alä 
er  baö  Jpcr?  bcö  ^i^barao  fid)  V'crbärteu  lief;  ICxod.  4,  11  ;  7,  .3 ;  10,  ].     f-a^tn'i^?/  jap  y  napiVia 

Tov  '/.aar  roi-rov  aal  roli;  (jatv  airf'or  ßaplor  yKovanv  „bcUU  ba£5  .^^crj  bicfcö  inUfC'?  i|l  fcitl  (fÜbÜOÖ) 

(geworben,  unb  mit  ibrcn  Cbren  bi.Hten  fic  fd)Wcr."  —  19)  sc.  indura.  —  20)  „2Sie  laniic  fott 
aber  bicfe  fdiredlicbe  inn-bartunji  bauernV"  —  21)  Tic  i^erbIeu^uu.a  foll  \i>  lanpie  bauern,  bi6 
bie  i^cjlrafunii  ibren  Jwerf  erreicht  bat.  Sic  errcicbte  ibn  bei  bcr  er|lcn  iBciUübrun^  nad) 
2(|T'.n-icn,  bernaA  bei  bcr  3ci"ftörun;i  :3crufalcm?  burcb  Oiabudiobonofor,  cnblid)  bei  bcr  jwcitcn 
burd)  lituij,  aber  immer  nur  tbciiiiH'ife.  Xenn  bicfc  in-rblcnbuui^  baucrt  bei  ben  3itbcn  nD(^ 
bi»  Ijcutc  fort.  —  22)  „unb  grof;  wirb  fein  bie  :^K\[y[  bcr  lu'rlaffcuen  3Dcibcr;"  kcu  Tv/j/dw^//- 

aovrai  ol  Ka7a7.ei<p-tih>TEQ  twl  rf/c;  ■}■!)(;.  —  2-5)   „Uub  UOd)  i|l  ciu  3el'nt^cit/   H^TC^^   ba,"    b.  ^* 

unb  wenn  nod)  ein  ^cbntbcil  bci^  23olfcö  übrii^  ifl,  f o  .  ,  —  24)  I^^S  pfiTilT  IlDt^'V  ^*i^ 

Cdiivertetur  bat  bicr  bic  i^cbcutuni^  ium  „wieberum:"  ,,io  wirb  cö  wieberum  5um  SBCiU'eiK» 
fein,"  b.  b.  \o  wirb  cö  wicber  iH'rtili]t  werben,  infoweit  ce;  fiel)  v^on  Ohntcm  bcr  alten  ^*ulb  tbeit- 
Intftii^  mad)t.  hn'i  tth/iv  laTui  eJf  ~poviiin,v  „uub  ci?  Wirb  wicber  ^um  5lbweiben  fein."  Xie 
meiftcn  llcberfet5cr  bcr  iUiKiata,  aucb  5llIio(i  ''^\^d)  unb  3{cifdil  ncbmeu  bicr  bcn  jcbntcn  3!bcil 
be^  i'olfcei  für  benjcnii^en,  bcr  fi*  bcfebrc  unb  fomit  bic  beilii]c  'OJacbfommcnfdMft  fei,  bic  übrii^ 
bleibe.  t£orncliu£(  a  Vapibe,  lirinu?  u.  ^^l.  nebmcn  ilc  im  Sinne  bc?  .i^ebraifdum:  „Unb  bleibt 
lunt  ein  ,jcbntl)cil,  fo  wirb  er  wicDcr  jum  Spotte,  "IJ/D,  fein."  Xao  folßcnbe  .'^icut  terebinthus 

ift  bann  ju  trennen  unb  bciiinnt  einen  neuen  Satv  —  2'3)  D3  ri5^!2  n?'7t^3  'W^  "^^" 

bcffcn  i^cbaunuii  nod)  ein  Stamm  bleibt."  orav  t-Kmay  tK  rf/g  ^i/Kijq  ahry^  „wenn  er  (bcr  i^aum) 

au^^fdüt  au6  feinem  2?cbältcr"  (i^icll.  aus  feiner  3?eflcibung).  —  2fi)  nnp'i-P  t^Hp  ^"Ht 

„fo  bleibt  ein  bcilii^er  Same  ibr  Stamm."  Xer  flcinc  Stamm,  bcr  übrii?  bleibt,  biriU  bcnnod) 
.?ieiliiied  in  fid).  Xic  (^icfdudUe  Icbrt,  baf;  bic  Stammlinie  bc? ''IWMTiaoani-b  nad)  bcm  Straf<= 
neridn,  bai^  burd^  Die  Gbalbäcr  cerbaniU  wor^cn,  blieb  unb  mit  ibr  l^ielc  (skrecbtc.  Unb  ba3 
ev^aniiclifcbc  SBort  bcr  ©abrbeit  Kaiu!  11,  ll-;i2  lebrt,  faf;  au*  bie  nad)  i^erwcrfunii  bc6 
Weffiae  iH-rworfenen  Cuiben  nocb  eine  beilijic  9?ad)fommcnfcbaft  in  fidi  beracn,  inbem  am  "(£nbe 
bcr  ,3eit  ijanj  ^^ix^ui  fid)  bcfcl)ren  unb  fcli^"  werben  wirb.    LXX  übcri}ct)cn  obige  5Bortc. 


Caput  VII. 

1.  Et  factum  est  in  diebus  Achaz^  filii  Joathan,  filii  Oziae  regis  Juda, 
ascendit  Rasin^  rex  Syriae,  et  Phacee  filius  Romeliae  rex  Israel,  in 
Jerusalem,  ad  praeliandum  contra  eam :  et  non  potuerunt  debellare  eam. 


tex  ^rop^ct  3frtiag.  7, 1—3.  2Inni.  1—4.  138 

2.  Et  nnntiaveriint  domiii  David,  dicentes:  Requievit  Syria  super 
Ei)hraim,*  et  commotuin  est  cor  ejus,  et  cor  populi  ejus,  sicut  moventur 
ligna  silvarum  a  facie  veiiti.  3.  Et  dixit  Dominus  ad  Isaiam:  Egredere 
in  occursum  Acliaz  tu,  et  qui  derelictus  est  JasuV)*  filius  tuus,  ad 
cxtremum  aquaeductus^  piscinae  superioris  in  via  Agri  fullonis.  4.  Et 
dices  ad  euni:  Vide  ut  sileas:''  noli  tiniere,  et  cor  tuum  nc  formidet  a 
duabus  caudis  titionum  fumigantium  istorum^  in  ira  furoris  Rasin 
regis  Syriae,  et  filii  Ronieliae:  5.  eo  quod  coiisilium  inierif^  contra 
te  Syria  in  maluni  Ephraim  et  filius  Romcliae,  dicentes,  G.  Ascendamus 
ad  Judam,  et  suscitemus  eum,^  et  avellamus  eum  ad  nos,'"  et  ponamus 
regem  in  medio  ejus  filium  Tabeel."  7.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Non 
stabit, '-  et  non  erit  istud :  8.  sed  caput  Syriae  Damascus, '^  et  caput  Damasci 
Rasin:  etadhuc  sexaginta  et  quinque  anni,'^  et  desinetEpliraim  esse  popu- 
lus:'^  9.  et  caput  Ejibraim  Sumariae,  et  caput  Samariae  filius  Ronieliae. 
Si  non  credideritis,  non  permanebitiß.'*'  10.  Et  adjecit  Dominus  loqui  ad 
Achaz,  dicens:  11.  Pete  tibi  signum'^  a  Domino  Deo  tuo  in  profundum 
inferni,  sive  in  excelsum  supra.  12.  Et  dixit  Achaz:  Non  petam,  et  non 
tentabo  Dominum.'^  13.  Et  dixit:  Audite  ergo  domus  David:  Nuraquid 
parum  vobis  est,  molestos  esse  hominibus,"*  quia  molesti  estis  et  Deo  meo? 

14.  Propter  hoc  dabit  Dominus  ipse  vobis  signum.  Ecce  virgo  con- 
cipiet,-*^    et    pariet    filium,    et   vocabitur-'     nomen    ejus  Emmanuel.-* 

15.  Butyrum-^  et  mel  comedet,^*  ut  sciat^^  reprobare  malum,  et  eligere 
bonum.  16.  Quia  antequam  sciat  puer^"  reprobare  malum,  et  eligere 
bonum,  derelinquetur  terra, ^  quam  tu  detestaris  a  facie  duorum  regum 
suorum.  17.  Adducet  Dominus  super  te,^^  et  super  populum  tuum,  et 
super  domum  patris  tui  dies,  qui  non  venerunt  a  diebus  separationis 
Ephraim  a  Juda  cum  rege  Assyriorum.^^  18.  Et  erit  in  die  illa: 
Sibilabit  Dominus  muscae,''"  quae  est  in  extremo  fluminum  Aegypti,  et 
api,^'  quae  est  in  terra  Assur,  19,  et  venient,  et  requiescent  omnes  in 
torrentibus  vallium,-^-  et  in  cavernis  petrarum,  et  in  omnibus  frutetis,  et 
in  universis  foraminibus.**  20.  In  die  illa  radet  Dominus  in  novacula 
conducta''^  in  bis,  qui  trans  flumen  sunt,  in  rege  Assyriorum,  caput  et 
et  pilos  pedum,^-^  et  barbam  universam.  21.  Et  erit  in  die  illa:  Xutriet 
homo  vaccam  boum,^^  et  duas  oves,  22.  et  prae  ubertate  lactis"^ 
comedet  butyrum:  butyrum  enim  et  mel  manducabit^^  omnis  qut 
relictus  fuerit  in  medio  terrae.  23.  Et  erit  in  die  illa:  Omnis  locus  ubi 
fuerint  mille  vites,  mille  argenteis, '''•'  in  spinas  et  in  vepres  erunt. 
24.  Cum  sagittis  et  arcu''"  ingredietur  illuc:  vepres  enim  et  Spinae  erunt 
in  universa  terra.  25.  Et  omiies  montes,  qui  in  sarculo  sarrientur, 
non  veniet  illuc  terror  spinarum*'  et  veprium,  et  erit  in  pascua  bovis, 

I  et  in  conculcationem  pecoris. 

1)  Tic  im  i^crbcriielAcnbcn  Gapitcl  t^cnictraiicuc  i'tilcn  sicfitab  ir.  3a^rc  »>or  tcr  ^rHnJTaiiuni'^, 
bic  jc&t  tMM'iictraacn  wirti,  iinb  bie  bcm  "iP'rpvbctcn  im  ^».  742  t?.  dEbr.  c^Ci^ct^cit  irarb.  — iJ)  'JKut 
bcm  i^crtittc,  wcUtcr  v^cn  Picfcm  suk(\c  TV.  Ke,<r.  Hl.  unb  IL  Chron.  üs.  s^iicbcn  wirb,  war 
bcrfclbc  einer  ber  'oerbeercuMleu,  ivelcbe  i^efübrt  nntrreu.  ;,utDa  i-^ciior  I-J(),(inii  Mrieiier  »"l'  '»'^^ 
überbic§  2()(),(H)0  2ec(en  au?  bem  fdnvact)cu  fskM'itlccbtc  iint'  *oom  ]x\xUn  Filter  in  tie  (vU-fan|:)cn- 
fitaft  ncfübvr.  3(iut  bie  ^tbumacv  uuf  ^pinlifter  erhoben  lut  unb  erfampften  nncber  ibre 
Unabbaniiii^fcit.  Ta-^  ■'öaxii'  Tainbo  fcbien  unteri^ben  ^u  »rollen,  unb  bei  iMelen,  bie  utn\idH-n 
Wlaubenij  ivaren,  moe^te  ber  3ivetfel  cutftebcu,  obnidu  bie  iH-rbeifiuusi  bcei  -Weffiai«  ane  lavib* 
«Stamme  eine  eitle  \ci.  —  rj)  b.  b.  Si^rieu  wirb  nnter^ütu  vhmi  tfpbraim  (0<?i">icl)..  <7rreoi.>vr/n, r 
'Ajmfj.  -fjui- Tuv 'E(;>fjai/i  „Saricu  l;at  fic^  r'evbünbet  mit  (ipbraim."  — -'t)  21C^*  "^XtT  »^^'^ 


134  2)er  f  topfit  3faiaö.  7,  3—14.  ^Tnm.  4—20. 

9iefi  njirb  äurütffekcn."  5(u?  bicfcn  strei  ©orten,  bie  ^ier  bas  ®eftcimnt§  ber  9Jettuna  '^vuba'3 
au/  bcr  (SJcrat^r  bc^  llnteriianiieg  an^ciacn,  bcftanb  ber  9?ame.  I^ap  qerabe  btcfer  iohn  be« 
^jiaia«  unb  fem  anbercr  berufen  warb,  mit  ibm  bem  Äöniqe  entqeqenVtgeben,  foüte  aU  autc 
antunbti^unc;  jicltcn.  i  enn  mtt  pflegt  nid>t  Mo^  burc^  Sorte,  fon'bern  auc^  burd)  fi^mbolifAe 
9)erioncn  mtt  ^acften  ju  mettia^ien-,  Ose.  ].  -  o)  3^er  iBacf)  ®tt)on,  ber  »omSDcften  ber  Stabt 
nac6bcm«ubcnrlle!5t_un^tü^oft(id)  »on  berfelben  mit  bem  Sebron  tld)  ijcreiniqt,  bilbete  im 
Steilen  ber  ^tabt  bcn  losienanntcn  „obcrn  Jeid),"  öon  n)eld)em  eine  ©aljerleituna  um  bcn  33era 
■  eton  berum.iinß,  5um  (^kbraudic  ber  föninlicbcn  33urq  unb  ibrer  «jdrtcn.  gr  bilbete  irdte?  I 
""^^•■^^^'i  ""\'^f'-5^'^^M't^$  näber  einen  jweiten  leid),  ben  „untern,"  auö  n^eld)em  in  bie 
ZT\mn  'J  ^^''^J  ^'^^'".'  ^'^''^'^  "'"•^^'^-  ^"  ^(^'^^<i^^  beö  oberen  Jeid^e^  n^ar  ba^  gelb 
n^o  bte  ©alfer  tbrc  ludier  bearbeiteten  unb  ixnifdien.  1^a  bie  T^einbe,  Welche  Serufalem  belaaern 

hlm '^Ll^x^  l'V-^"'  ^^''i  binau^ACöauöcn  mit  feinen  JRätben,  um  na*5uf  ben,  rie  man 
bem  Setnbe  baö  ©a|)er  entjteben  fonnte.  -  6)  üpm)  l^fH  „büte  bid)  unt'fei  ru^i^  " 
0.-Äa^-«/  TovyGv;^äaai.  ~  7)  „yor  biefeu  beibeu  ^^ranbWroänjen'  bie  icbocb  nur  raud)cn  "  aber 
ntcb  mebr  brennen  XerSdinninj  ober  ba.  Snbe  eine^  f^euerbranbe.Mft  b er  r^niiX 
p  rurd)tenbe,  ber  |dUed)tefte  Jbeil  beffelben.  Tic  LXX  fd)(iei?cn  biefen  ^cx^  mit  bem  Sifah 
h?hir~  "^'''^  '?c  V''''"'  "°"  '''"^■'"'  ^'^^'"  '"'"'^'"'-  —  ^)  ■f'cbr. „barum,  bat?  böfen  9Iatb  aefafit 
Sn  'o  ,%%■::;•"'  """;  ^^^%^^".  '^^T'^K'  ■  ■:  ^«^  J^^X  babe'n  bier  (£pbmim  SL 
laijen.  —  9]  H^Vp^  „laut  unö  |te  angfttöen,"  b.  b.  belagern.  «a2  GvAAaA/jcjavreg  abroii  „lapt 

uns  mit  ibnen  abmachen."  -  10)  m^p-^)-  "^'^''^  ""^  ^^  jerfplittern  für  unö."  ä.roarp^-^o/..v 
«rro.\  Trpöf  ///.Äf  „ivir  TOoaen  tle  ju  un'^  bcrüberäiebcn."  -  11)  Jabeel  nnir  t^ermutblic^  ein  an-- 
fcbniicber  ^eerfübrer  in  ber  Strmec  9taftnö  unb  fHm%  -  12)  Dipn  ih  „eg  foß  nic^t  ge^ 

f^lfx^'^  '"'  ^"'  "''""''  '''/°"^''  "^^'^-  —  1^^^  ^^'^*  (ri)rißug  ift  bier  ni*t  i^om  gortbeftcben  ber 
f^.S^'^^%\  f-J^-  ^^e.^tcbe,  fonben,  .om  5(ufbören;  benn  desinet  bejieTJS  auf 
3:amavHu^,  aur  Jlta m,  ^amana  unb  ben  Sobn  SJomelia'^.    3(ud)  (iorneiiuti  a  i'ap  be  bdl 
beien^.nnrurbenbcilen.   ;)iaein  man  Hebt  nicbt  ein,  nvarum  bier  .om   infamen  ©otitnn 

eg  b(e  be  ^^(aci?  beim  ^^(  ten.  -  14)  .^ieront^muö  mx)^  (fufcbiu.^  bered)nen  biefe  65  ^abreVon 
^^^SZ^^'t^''%r  't'J'f.^^''^'-'.  ■'  11  '^"'  ^*^  im2;3.3teöierunÄebe 
S^^eb?  'r      '  ^r'  "^-'  '•„^^'-  ""^  '^'^  ^^'''  ""^^^'^^  ^f'f^^f*^^^-  ^"^  "^^"^"^  f^^^"*  bie  Hebräer 
in^ebu=Llam     itc  ü;rntüun.a  mare  bann  einactroffen  im  ^f.  722  ?.  (Sbr    bei  5Ibfübrunrt 

5olf  ??.^  ;oiZV'n,®r""~r^^  "'  ba.  3abr  675,  in  t.elcbem  3(f^Lrl.bbon  aüe'  i.raeliHfc^ 
»^  K  ;  '^^^^\"^'^1.'^^^»  ^f  in^bu  stammen  ftd)  i^orfanb  unb  bai^  nid)t  fo  unbcbcutcnb  >var  bintrea^ 
rubrte  unb  barur  au.Manbi|d)e  Golonii^en  ein5ieben  lie^.    (£ril  in  bicfcm -uibiVbbi^e  S 

a    Ikb.Ä^:;'"T'"  '''''  ^'''*  "**^  in'bcr21rt,baünid)t  bo*  Ju^d,^'^  ml  b 
flcblubeinrai  n.     icnn  ivenn  man  lieft,  uhu^  auf  5(norbnun.i  be.^  äbnia?  ^ofiaö  IV.  Reg. 
Äi;  arfrhlh  r?";,.r  h'/''  •""' J'^""  ^^1»^^  3?raef  für  bie  Ibcilnabme  am"aüaemeinen  fsjottet 
;'^f^?f'*;^^';cn.ebn^^  mel  ^Idubiüc^  iU^If  in  biefem  l'anbe  fieb  i^orfanb. - 

1-3)  ^teti  ^^tiitaaunn  i|^  ntd)t  nur  im  n^citeren,  fon^crn  anc^  im  eui^ftcn  Sinne  in  (firfüttung 
fleöauflen.  -  lö)  ^m  ^ebr.  ein  fc^öne^  ©ortfpief :  IjQ.stn  nS  ^3  1J^!:Kn  N*S  DKi^^'f^v 
s^nii3„%t'^V,?rr^';'^'^""  '^'  nicbt  glaubt,  nurbet' ibr  nid)ti>ertMe''n.''  T^er  Sinn  be« 
Ä-  ni  bt  ;?  tf  !l  J'l-^^-'''"  ^^3(auben  ab.  ©er  nid,t  glaubt,  gebt  oertoren.  ©enn  ibr 
Sn    Kl         I  ;        u   f'S-'^r'-^'^  ^'"*-  '^'  '''^''''''  «^"^"-    ^^^icfd)ab  n)ie  er  fagte. 

Sr  ^  Ln  Vre  ;.>,f^  ;'?;  r'r  l"'  ''."•  '^^'^^^  '^"  '^*^^^  f*"^'  autlerorbenttic^e  IMngmutb;  er 
IS   9M,      J./:,,^^-^^^^^^     cm  beliebigem  3eu-bcn  im  Fimmel  ober  anr  (Srbcn  ^u  begebren. - 

mnfdUicb  äl  \^,f  ,t;i  h^^V^'r"'  fc^^''*^'  ""'^  '^*^  ^^'^  Unglauben^.  (£r  vertraute  mebr  auf 
Km  S  u  ,w?  ^;  f  "^"'^f;    ^'.^^"  ""  ©eltmenfd),  ein  (yölunibiener,  ein  (Sgoiit,  ber 

aürSünbrJri?S  "*  '-"*^  '^^'f^^''^"^  ^u  muffen.    So  mad)en  em 

Sw  b  e.  %  V\V  /  J<\7r  ^1  ^"/r''""-^'^^'""n  auf  bie  .^artberjigfeit  unb  (^raufamfeit,  i^er^ 
%i%i^t  ^fnSh  ;  ,Sn  ■'  ""•^'"'■^'  II"'  ^'"^'  '^"»"'^^^'  -  ^"^-^  ^''  Äriegmunternebmungen. 
ny.lr    f^"  '  '^l'^*^"  ^-'^''-'  neueren  ^lM-otc|lantcn  biefe  ©orte  fo:  Ter  a^ropbet  fteile  ndniliA 

ZZ^^VPZ?S!Vl'%''fi':ir'  ''''''^'^^'  ''^  fie  einest  SobimpSen'SSe 
Ä    Lit  Cf4tm  m  ^'^  ^-ycfreiung  m  Äbnigö  .on  ber  ®efabr  an^ 

i  ?ffi,  ZL  s  l  i.^>''''^" ''  "'^'  ^'^^  '^^'^''  "'^*  nbcvtk\;  bie  2?erbeer  tng  bce  l'anbei  ^eracl 
sÄ  sf  'f  .^'^^\^'''^  ^'^;'!-^^  ^t'»^.  ^^^"t  «n^  ^i^bö  unterfdHib^n  fbnne,  atfo  ctVoa  in  li-Tfy^b  en 
Slnbeu  ^}>rote|lanten  erflaren,  3,aiae  rebe  nur  bcbingt:  ©enn  jegt  eine  ^eiratb"rd()igetcrfün 


Vtx  ^ropf)ct  3faiag.  7,  14—17.  *}(nm.  20—28.  1S5 

ciuon  5c(ni  emvn'anacn  itnb  gebären  würbe,  fp  fei  beiJeu  f^cburt^^eit  bie  Mit  bcr  ?(birenbunci 
tcr  (N^-fabr  bellen  ^"intritt  in  bie  UnterfiteiMnui^iabrc  aber  ^ie  ,^eit  fer  ivernniihin;^  ^e?  remb- 
lieb  aeiinnten  "unaele  uub  feinec^  i!erbltn^eten.  ^^lüein  ivenn  fer  iVvoi^bet  nutt?  ^^Infere?  al6 
tief«  barte  i<u\in  nn^Uen,  |0  bätte  er  tut  <\(m\i  nidu  fo  umrtanMut  viiuvK^nuf t ;  er  batte  ntdjt 
in  l'o  fcierlidH-in  Imie  iiefvro*en;  er  bätte  niel>t  (s)ctt  i'elbft  auftreten  lauen,  um  ein  eflatanted 
»i«abr^eiiten  \\\  aeben.  "Dabit  Doiuiims  ii>?e  vobis  siinunn  etc.  (i?  lie;U  in  ^f"  i'Jprten  enen' 
bäretiva^<^^rb[;ereei,etivai<  bcfonrcrs?  (sV-beimnif!':eIle?.  teremnianuel,  ben  ^er•;].M•opbet  tjoraue*^ 
faiit,  i|1  i^\\i\\bax  fein  anfercr,  ai^  bcr  aucb  s,  s  ^^enannt,  unf  von  bcm  u,  (>  luu^c  sieia.^t  nnt«, 

ixt  nur  bcm  ^JJeffia«  gcUen  tonnen.  Ter  Umftant,  bap  baä  2Bort  ,1^^^' ^''«""O'  *^^"  beftimmtcn 
Slrtifel  n  ':cr  fid>  bat,  ^ei^^t  beutlidi  an,  baf;  bic  von  Wott  Snvviblte  au^  allen  Iöd)tern  (£oa"6 
'  barunter" ui  ncrfteben  fei,  bic  ??iutterbev^  Wefila?,  bietamitjl'oruu^  tie  Cunuifrau  fei,  Csmuifrau 
\  vor  in  nur  na*  rcr  (^H-burt  be-?  tSrlbferj.     5o  baben  fie  ^teüe  au*  tie  ,^ettiicno|)cn  ,|e|u  i^e- 
Ucmmen  wie  auo  Mutth.  1.  i.'-'  unf  aui?  bem  UmiLiute  ber-:or;iebt,  baf;  C£int;ic,  bi^  tut  al3 
fliJeiTiaiTc  aelteuf  ma*en  wollten,  crflartcn,  l'ic  feien  au?  einer  ^sunjurau  ;ieboren      ^o  baben 
tie  -teUc  an*  t>ie  alten  ?{abbinen,namentli*  5imeon,  ^^en  :so*ai,  ,"uifa.^affafot*,.6abar|on, 
'«auutiae  aenommen.    5o  baben  |le  alle  bl.  l^äter,  fic  Heie  Stelle  auelesiten,  iienommcn. 
rsie.  tonnte  no*  Stdrfere?  für  tii  ^Wefilanitdt  btefer  iDeiiiaiinUii  voriiebra*t  werren^    Unb 
bo*  licat  no*  5tdrferc?,  ja  bag  5lUertldrftle  in  bem  5hl>^^ruc:e  fc?  m^otlel?  Wattbau«  1.  i2;; : 
Hoc  autem  totinii  tactuiii  est,  ut  adiiupleretur.  (lu.id  du-tum  est  a  i)()inino  i)er  propiietam  : 
Kceo  vir-o  in  utero  hal.ebit.  '.     fuäsU  man  aber  um  He  i^cteutunji  t^u^er  ;yropbe5eiuni}  be^ 
«ifeffia^  an  biefer  5teüe,  i'o  tann  mau  i"aacn,  c6  banble  tut  bier  um  ein  3"iten  tcr  iiltettun.], 
ii'nt  ba  ^Uta^  tein  neue?   ^ci*en  troüte,  um  ta?  alte  3ei*en,  um  tai?  wuttu^tte,  viroptc  ,-^ei*en, 
um  bie  3lnfunft  ^ee  Weft'ia?  auö  TaiMbo  ,!pau|'e.    Ta  biet'er  fommcn  mutje,  unt  uvar  nnmtcr. 
bar  (au?  einer  Cumafvau)  fommen  mitiTe,  un^  rcr  wabrcömmauuel  im  .*?eilanr  ter  ibeltnci, 
(0  "crilebe  e?  t'i*  '-hmi  felbit,  taf;  t>on  einem  Ju^^vuntc^iebcn  be?  taotHi*en  stamme?  fetnc  JlU-fe 
fei"    ^ivu>ac  3l*a',  no*  mebr  willen  unf  namentli*  tic  3fit-  in  wel*er  lei.U  in  Meicm  c<Ci^en^ 
wirtiaen  («etränae  eine  .^ülfc  eintreten  werfe,  i'o  fei  bie?  feine  lanciere  unf  feine  hir^re  als  bie 
ta  nvif*en  C£mvrauanif!  unt  (^k-burt  eine?  leben  .Hintue?  erlaufe.  ßUn  oerfunre  aber  no* 
mebr-  (£tli*e  labre^ia*ber  werbe  l'erbeeruna  nur  iHM-wuiUnu^  be?  reinfluten  ,s?rael  errolflcn. 
Xa?  (fintreffen  fer  i^orberaebenCen  :;>{ettunj^  t'ei  i^ür.ie  für  fa?  Lf intreffen  fer  roljienbcn  iuT^ 
bceruna  —  5*eaa  unterf*eifet  in  bici-er  Stette  bie  inrivil^ueUc  i^cfeutun.i  Tur  Me  (^kvicnwart 
unb  bieunioerfelie",  bbbere  für  bie  3ufnnft.    ^?>a*  fei- er|-teren  t^ei  tie  i^eitimmuiu^  bcr  3nt 
wann  J^ülfc  in  fev  aeaenwdrtiacn  rsH-fabr  fommc,  na*  bcr  anfcrcn  funbuu^  )ie  bic  ^Xntunrt  fc? 
Wci't'ia?  an.  —  ÜV]  ilNIpT  '--»"'^  ^i  wirft  nennen ;"  Kai  KnUatii.    23etanntU*  bcjcidjnet  baä 
^^^^cn   acnannt  werben"  üi  Ver  orientalif*en  Spra*-  unb  ^}lnf*auunvv3wcit'e  febr  bäufi;i  fo•^ieI 
7u    fein  "    3lu*  an  fiefer  2teUc  mut";  man  e?  i'o  nebmen.    Wit  ?>^e*t  überlebte  irie  i^uUvita 
bier  He  jweite  ^J^erfon  be?  5lttivum?  mit  ber  britten  fee  f affisum?.    5*on  ber  fuMe  i^cututc 
gebraud)t  oft  ben  5lu?brucf  „Xu,"  llatt  „man,"  umfomebr  bcr  Crientale.  —  '-Jil)  S^ll^j; 
fSJott  mit  un?  "    3n  9Jicmanb,  al?  in  Sbriilut^  bat  biefcv  9?ame  feine  »olle  5^ebeutun;L  weit 
er  (^3ottmcni'*  weil  er  einer  au?  un?  xint  tc<b  i^oflfommencr  «3ott  ift,  weil  er  axhi^  na*  lemer 
Slufnabme  in  fen  -t^immel  fo*  immer  unter  fen  ^eintcien  bleibt,  unf  urar  wirflut  unf  forper= 
li*  in  fer  bl.  (£u*aviftic,  ferner  aei|"tli*er  iln-ife  für*  t'eine  (^Miafe,  furc^  letne  4^n*i-HC  unf 
9)rie|ler,  für*  fein  irHnt  unb  (f'^auflclium.  -  ;2^i,i  HXtDfl  »biete,  geronnene  ??hl*.    - 

24)  bic  neueften  (Sregeten  überfe^en  bier  ba?  ©ort  S^.sj^  „man  wirb  cfien,"  unf  bc5ei*nen  ba-- 
mit  ben  Zeitraum,  wi^  man  in  ^uiba  Wc.ien  ber  «orbersicbenfen  .Hrie.ie  unb  weiiett^  Wandet?  <xxx 
5lrbcitcrn  f ie  nieder  unf  Si^einberae  ni*t  befteaen  fann  unf  faber  blo|;  mit  WiUp  unf  -t^onig 
ft*  nabren  mui';.    (£?  werfe  fiefef  Juftanf  ii^  U\ix<\(  fauern,  bi?  fer  .Hnabe  (»ut  unf  H^^^inucr^ 

ebcif?ntHine,f.  b.2-:;5abre.  l£?  bat  f iefe  Weinum^  au*  i^.  22  mr  tut  Iro  ??Jil*  unf 
jponiei  alö  ^^fabrung  berjcnigcn  be5e{*nct  wirb,  wehte  bie  ^tlr^n  nutt  bettcUcn  tonnen.  - 

25)  1n;7lS.  ^P"-'/  )^'"^'«'-  ^"  ^^""  ''^  offenbar,  bi?  faf)  er  r^erwerfen  tann  fa?  Ü^öfe  unf 
wablenfa?"('snitc,  womit  man  fic3citbeuM*net,  fa  fie  Minfer  fie  >:)?abrung  ni*t  meljr  blo3 
cmpfanacn,  t'onfern  felbit  wablen.  rennnt*t  iH>m  moralit'*  inMcn  ^^^^J  ^^"«"  jf/TL' 
jKefcarnu  nebmen  5u  fein,  wie  au*  Exud.  2,J.  I.  IH'J;  "VT.rJ^U  ,.;..£.  f  in 
.^abre  .crfloiTcn  finf,  alfo  7;W-T;iS  vor  l£br.  (sjeburt.  -  -27)  wirf  ^^^^  ;''^'Jl^f.\'  ,^"  '" 
^niffebuna  feiner  urei  «öniae  rerab1*eueil  fa?  bama?eent|*e  ^r>nen  unf  ba?  .K  ut  <?raii 
:idmi*1>erlSn^  fein.  Ter  a|prif*e  Moni.rlbi^jlat.^yileiter  tarn  wirtlut  nacb 
•'  SreV  ib  nb  cmbcraeu^acn,  toftete  fen  f'.>rif*en  Mont.^  J>{aiin,  eroberte  fen  norfluten 
iblff "^rldSüuf  filePPte'n^cbrere  Stamme  fowobl  auf  fer  Cü    ^^^^^X^^^l^^ 

fie  f^efansenütaft  l\ .  Kee.  J5,  2U;  10,  V;  11.  Clnon.  2s  .j.  -  2b)  ^IcxdiVm  fer  ^ripfct 


136  tcx  3)vopt)et  3faiaö.  7,  17—26.  2lnm.  28—41. 

t)cm  5rc^vr,  bUbcx  3(niienebmeg  flcfacit  bat,  tiitjt  er  nun  bte  Strafncrid)tc  ertönen,  bie  ctcn  bcg» 
Inilb  einen  um  fo  tiefern  (Sinbnuf  machen  fodten.  iM^^  ju  (£nbe_t'iefeg  davitelij  tütntj9fi*tv  aU 
(^kricfct  über  3u^a.  —  "iti))  töv  ßa^üta  n'.iv  'Anarpluv.  Ter  ailinlfite  ili.Mlil■^,  bev  ^^^rael  öer=» 
Öfen  wirf,  \\Al  and)  ^'suba  i^evöben.  rerefcr=5chol5  liebt  fie  (Jrfüdnni^  bicfer  ©ciffaiunui  in 
IL  Cliroii.  :is,  L'O,  ivo  cv^  l)cif!t,  baf;  Ilnii[at'^].Mle|Ter  tarn  uuf  %d)a]  äujUliiite,  anilatt  ibm  bet= 


§tu?flu|Te  fer  StriMne  ^leiV-n^tene."  Tie  ütnuit^iiien,  läftijKn  inUfer  5leiV.n^teni5.  (£o  !amen 
vvar  mit  '3:hii^iat4.MleiTei-  nocb  feine  ^(eiV.U^Tifr,  fcutcrn  nur  (£fomiter  unt-  >;].'' In lift er  IL  Chron. 
•2S.  17.  weld^c  inMfer  man  ak-  'i'?a*baren  fer  •JlesV-'Vtier  fiefen  bei^ablcn  bürfte;  aber  fte  famen 
bcfto  ^ablreiiter  in  fpdterer  Jcit,  ali  fie  2traf;]eri"ibte  [icb  bduften.  IV.  Reg.  23,  2'J;  IL  Chron. 

8.j.  20.  —  31)  nll^l*?'  ^^'^1^^  ^'if>"  c^cr  „üi^ein^c"  al;?  „iMene"  beif;en  bürfte.  Tie  5(tnuier 
roerrcn  unter  biefcm  t'^iitt  iMM'aefübrt:  ] )  n^ci^en  bcrtOiacbt  ibrer5.''feile.  -Spieren.-,  2)nH\ien  ibrer 
iH>rfebi.-fcnartii:|cu  .Uleifer  unb'scrjiolbeten  ii^aifen.  CSm-iüue;  3)  weisen  ibrer  unermufeten  X^(n- 
Ih-enquuii  in  feu  .Hriea>?operationcn.  Gorneliue  a  Vapife.  —  fJiJ)  ®ie  bie  gtic.acn  mx'i'  ©Cx^pen 
in  alle  S3iufel  unb  VodnT  [Mneinbriitsien  unf  fen  Wcnfiben  beldftii'ien,  baf;  er  niebt  ruben  mö;K, 
fo  ann-Den  biefe  iUUfer  etnbreeben  unb  alte  äl^intel  bee  i^aube?  aüöplünbern  unf  au>;5faui5en.  — 

33)  0**7*711^  „Iriften."  lie  LXX  unb  i^uli^  batten  tra^rfebeinlid)  eine  anbere  l'e^art  por 
fut.  _  3_i)  '■M.w  erfaufte  fen  ^-i^eiftanb  S>)rtcn6  mit  aßem  ß3oIbe  be0  3:c-nipeIo,  bcr  tcniiilicbcn 
i^urt^  unb  bcr  inn-uebrnfteu  fc-:*  IVviife-?,  unp  erfubr  fafür  i^eänj^ftii^unsi  unb  5Deb  IL  Chron. 
2s.  -j].  _  j;$oi  Tic  Aciurc  plünfertrn  a[Ic~i>ewcbncrfeö  ^Ninfei^,  »olmu  .siöuiii  bi?  umKiVininsiften. 
3«)  „Ta  wirf  ctu'a  ein  isHucf lieber  eine  .Uub  uuf  pfci  iicbafe  für  fid)  retten."—  37)  Ta  bie 
j'^elber  'oernniftet  fein  UH'rfen,  ivirf  ex^  incle  ÜHMfe  i^eben  unf  faber  aud^  «.'■iel  llJüeb,  un-nit  man 
iMeb  bat  ^ur  ii>eife.  n~o  rur  -/hgtov  -iüv  (TTovt-'iv)  ^n/.n.  —  38)  Xa  wirf  ex>  fein  Jvleifd)  unb 
^.i^rof,  feinen  Ü?ein  unf  ßif er,  fpufern  nur  i\'ileb  unf  •'poni;:;,  bie  .HLM't  fer  'Firmen  ^u  i^MÜefjen 
aeben.  ~  r5{h  ubir  fen  2ilbevlin;^  ftebe  (Jen.  20.  Ki;  Fa-o;].  30,  13.  —  '40)  Tie  ii}einberi^e 
werfen  fo  i>erL^fen  unf  mit  rLM-nftraudien  überwacbfen,  fa|^  fiMr'ie  ein  XididU  werfen,  in  wehtet 
reitJeufe  2biere  fid^  einniften,  unf  in  welcbec-  man  obne  il^arren  nid^t  ein^ufriui^en  waiien  barf. 
41 )  f.  b.  man  wirf  fie  nidu  mebr  mit  lörneru  einzäunen,  um  faö  iUef}  abzubauen.   <iand)e3. 


Caput  VIII. 

1.  Et  dixit  L)oiiiinu.s  ad  nie:  Sume  tibi  librum'  grandem,  et  scribe  in 
eostylo  hominis:'-  Velociter  spolia  dctrahe,^  cito  praedare.  2.  Etadhibui 
milii  testes  fidelcs/  Lariam  sacerdotem,^  et  Zachariam®  filium  Barachiae:' 
3.  et  accessi  ad  jiro'phetissam,'^  et  concepit  et  peperit  filium.  Et  dixit 
Dominus  ad  me:  Voca  nomen  ejus,  Accelera  spolia  detraliere:^  P'estiiia 
i)raedari.  4.  Quia  antequam  sciat  puer  vocare  patrem  suura  et  matreni 
suam,  auferetur"'  fortitudo"  Damasci,  et  spolia'"  Samariae  ooram  rege 
A.ssyriorum.'''  5.  Et  adjecit  Dominus  loqiii  ad  me  adhuc,  dicens:  G.  Pro 
eo  quod  adjecit  populus  iste  aquas  Siloe, '*  quae  vadunt  cum  silentio,  et 
assumpsit  magis  Kasin,  et  filium  Komeliae:  7.  propter  hoc  ecce  Dominus 
adducet  super  eos  aquas  tluminis  fortes  et  multas,  regem  A.ssyriorum,  et 
omnem  gloriam  ejus:  et  ascendet  suj)er  omnes  rivos  ejus,'^  et  fluet  super 
unversas  ripas  ejus,'"  8.  et  ibit  per  Judam,'^  inundans,  et  transieus 
usque  ad  Collum  veniet.'*^  Et  erit  extensio  alarum  ejus,"^  imi)lens 
altitudinem  terrae  tuae  o  Emmanuel."^"  9.  Oongregamini  populi,-'  et 
vincimini, ^-  et  audite  universae  procul  terrae:  confortamini  et 
vincimini,  accingite  vos  et  vincimini:  10.  inite  consilium,  ^t 
dissipabitur:  locjuimini  verbum,  et  non  fiet:  quia  noljiscum  Deus.^ 
11.  llaec  enim  ait  Dominus  ad  me;  8icut  in  manu  forti  erudivit  me.^ 
ne  irem  in  via   populi  hujus,   dicens:*^     12.  Non  dicatis,  conjuratio:''^ 


€cr  ^rop^ct  3|aiaö.  8,  1—3.  5lnm.  1—9  137 

oiiinia  cnim  quae  loqnitur  po)->ulus  iste,  coiijiiratio  est:  et  timorem  ejus 
iie  tinieatis,  iieque  paveatis.  13.  Dominum  exercituum  ipsum  sancti- 
ticate:*"  ipsepavor"^  vester,  etipse  terror  vestcr.  14.  Et  erit  vobis  in  sauctifi- 
oationem.^'-'  In  lapidem  autem  oftensionis,  et  in  petram  scandali  duabus 
domibus Israel,'"^  in  laqueum  et  in  ruinam  habitantibus. Jerusalem.  15.  Et 
oM'endent^'  ex  eis  plurimi,  et  eadent,  et  conterentur,  et  irretientur,  et 
capientnr.^^  10.  Li<2;a  testimonium,-"  signa  legem  in  diseipulis  meis. 
17.  Et  expectabo  Dominum, '^^  qui  abseondit  laciom  suam  a  domo 
Jacob,  et  prae.>tolabor  eum.  18.  Ecce  ego  et  ])ueri  mei,  quos  de(lit 
mihi  Dominus  in  signum,  et  in  ])oriontum^'  Israel  a  Doinino  exercituum, 
qui  habitat  in  monte  Sion.  1'.).  Et  cum  dixcrint  ad  vos:  Quaerite  a 
pvthonibus,^''  et  a  divinis,'*'  qui  strident  in  incan.tationibus  suis:*^ 
Numquid  non  populus  a  Deo  suo  requiret  [no  vivis  a  mortuis?  20.  Ad 
legem  magis,"'"''  et  ad  testimonium.  Quod  si  non  dixerint*'  juxta 
verbum  hoc,  non  erit  eis  matutina  lux.^'  21.  Et  transibit  [jcr  eam, 
coiTuet,  et  esuriet:''"  et  cum  esurierit,  irascetur,^'*  et  maledicet  regi  suo, 
et  Deo  suo,^^  et  suspiciet  sursum.  22.  Et  ad  terram  intuebitur,  et  ecce 
iribulatio  et  tenebrae,  dissolutio  et  angustia,'"  et  caligo  porsequens,*" 
et  non  poterit  avolare  de  angustia  sua.^' 

1  i  (1-*?J1  »illiif^f  Safcl,"  u:n  barauf  ju  fc^rcttcn.    röfiov  Kaivüv  [Kmvov).  —  2)  b.  b.  mit 
iv:u>öhili*cr  ^dnift,  nic&t  mit  ^cidKnfitrift.  —  3)   f^  ^»'n  ^^l^  "IHD^  „cilcnbs  ?ur 

-  T  TT  ■'      T      : 

1.  j  '     ^  .  .        •  /  .  .  ^  -.   .^-v t.   tt  ~    '  .-'  ^  -  _  _       _  .'  1     .        _  / '         rj. ^(  ^^^...t.^ 


^.llllH-     II. II      ^,,-..11.1-,.       v;,..   ...vii"»      "     «-vir' .  iJ-.yw    ..iii...i..     .....    »V  .,....,     .^.^    j,^^      ,....,.. .^  ... 

fiicta  sunt,  uti  mox  patcbit;  qufe  taiucti  vi.-^io  piihliea  onmibus  ])n)ii(iiH'n(Li  et  posteritati 
per  Tsaiaiu  in  hoc  libro  et  capite  coiisigu;iii(la  erat  et  hoc  symlioü -e  .-<ii;-niticabat  styhis 
lioiniiiis  et  tesies  atlhibiti.  ^Klcin  lirinitc  üi;U  im  ('S)CiV.'!itbcilc:  ])e  viventibus  liicsenuoiiem 
es.'^e.  nei|tie  per  visionem  ned  realiter  hrc  oisjiiia  peracta  fui.-<se,  claiuant  oimiia  et  sini;iila 
Seriptur.-v  verba  et  doeent  uon  soü  K  ibbini,  .-^e  1  et  S.  Clirysostoinns,  Kicliardiis  A'iotor. , 
S.  Thomas,  Sixtus  8en.,  Vatablus  et  aUi.  —  4)  (£r  nimmt  firi^  -kUiUMi,  bamit  bic  Vluf- 
ütrcibmui  mein-  i<i\iIaubio,uiui  crbalto  u^^  mebr  'Odifclu-u  iwbc  für  alle  .-jcit.  —  -5)  wabrüt^diw 
liit  jener  .^-^obcpriefter,  ber  auö  '?Jai.t>iieLM;Ueit  \\i<\(n  "ilcba]  ^cu  ^roleu  rei  2'.M-er  einen  'Jlltar 
erridncte  IV.  lle.u-.  ]i\.  lO-lC).  Ilacb  fer  C'Ui-^le'aiuui  jener,  ivelcbc  bicr  eine  IMi'ion  annehmen, 
tit  biefer  Uriaö  jener  ^JM-opbet,  ^er  1  öii  O^'^ire  i'pdter  anftrat  ^nr  J^'it  beo  Cu^remia-«  J(!r.  2C).  -jo. 
«)  'oieUcidu  ber  \!c-oit,  beijen  in  11.  Chron.  2U,  l;!  iini>,ibnun;i  v^fduebt.  —7)  in*D1D*'|5- 

Xie  t>er  i'ii'ion  vnjieneiiitcn  (Sre.-ieten  tltetlen  \\6  in  ber  Woinnnyi,  nun-  biefer  Si^'ii'i''^'^  ßeuH-fen : 
triniiie  balten  ibit  für  ben  IciUen  ':T'rcpbeten,  "?(nfere  für  ^en  3obn  jojaba\\  ber  'oom  .HiMii;ie 
:rMiai^  iietbrtet  ivorben.  .iMeroni^mni*  bdlt  i'.Mi  für  jenen,  roeUter  unter  ben  ^Prieftern  .genannt  iü, 
bic  unter  (f^ednac*  bao  ihmu  .HiMiijU'  ''iid)a\  entebrte  •^^»au:^  f^knte-?  rciniiUnt  unb  fnbnten  II.  ehnm. 
ü'.i.  l;;.  —  8)  b.  b.  id^  wobnte  meiner  (^k-mablin  ebclid^  bei.  •jjadi  .iMeron'.MnuiJ,  (£'.>r;Uu?, 
ti^aftliuc',  'Jüu'iuüinui?,  ":}lmbronuo,  liufebiuö  ift  bier  nidii-?  '.jlnrercei  c[(\\\^t,  al?  ^af!  t^cr  iVropbet 
im  '^ieiftc  ri'e  J^■.!u^erbare  (impfäuvpiif!  t£brifti  in  l^i.tria  j^efeben  babc.  Vo*  unb  rX'cifAl 
bcmcrfen:  „bic  JOeiiJai-innvi  i^.  1-4  üebt  in  iunisiei"  inM-binbunji  mit  7,  1  1-1(1,  obne  fie  ;ileid>c 
ju  fein.  Tic  bem  ,,-^?aufc  ravic"  s^e.iebene  iJM-opbetie  vhmi  ber  oK'i^nrt  (vmmanneb?  an-?  Der  3"«;^ 
frau  7,  14  bat  ibre  (irfultunii  in  fernen  laiien,  i)t  ^arnm  ubeibanpt  eine  iiebeimnifr.HMle.  iDic 
eine  '^lbfi-battnni^  biefcö  fommenren  (^3ebeimniffcö  erfdn-int  nun  ein  noneei,  fidi  unmittelbar  ooll» 
jicbcnfe«  .U'icbcn  im  '^''ropbetenfobne.  Tie  i^urj^fd^aft  ber  prLn'be^ifd^en  "i^et^entramieit  foKtir 
2batfa*c  ift  iieiieben  in  fer  i^eunffen  'vVeburt  eine?  3obne?  unp  in  feinem  '.ton  '^H^tt  beftinimten 
9(amen  .  .  ^sntty,  fcr  cobii  Per  oinKifran  Purd*  feinen  iifamen  .Oeil  unP  '"Miape  autniipet, 
brauet  ber  'ilJame  Pee;  f  ropbetenfobue.^  mit  per  Jnfnnft  Pe-?  Unbeileci  unb  bee  .-^innce.  .,"<a,  ebe 
mit  Dem  (Jtmmanncl  Pte  conaDenoueüe  fiA  erfcblicfu,  „Pie  !ji>affer  iH>n  5iloe"  s,  7,  muf;  (>5otte-? 
fin-rcdMii^feit  offenbar  mcrpen  allem  i'oUe  ^ur  ^VrcPisU  Per  ^.Bupe  s,  "'.-«i, ,").  5o  diuii  nad^mal:? 
bev  ^Vviefterfobn  ^obanne;?  i^aptifta,  Peffen  'Diamen  Per  isiter  j^lciebfalU^  r»or  (^5e',eUi\en  auf  Paö 
SdfeUten  i^efdtrieben,  Pem  2cbne  Warien?,  Per  ^uuju'rau  an;?  Pem  J^aufe  raripi\  Pem  tintma^ 
nuel,  Per  "'skburt  unb  Per  SenPauji  naeb  vomU'J,  alö  ein  ftieuiU'r  -inne  Per  (^U-riitte  'vU>ttc-j." 
0'  ^s'.w  A>ebr.  reit  oben  i'.  1,  jepo;b  mit  ".Il'e.^laffanii  Pecj  iJ.Tafieuin  b  beim  erileir^iHn-te.  ra.v'w'; 


138  Der  gJro})^et  Sfaiaö.  8,  3—17.  2lnni.  9—34. 

aKv}.£vt7ov,  h^euc  Trpov6/ievmi>  „f*nell  jiir  ^Müitbc.ruug,  cilcnbei  jiir  58cute!"  —  10)  J^ti**  ,Mxi 

man  irci^traiicn;"  /^i>e-ai  „er  (bcr  Änabc)  nnrb  »ccincbmcn,"  UMei  natürlii$  finnbolifd)  ju 
ncbntcn."—  11)  b.  b.  tcn  9?eicbt(nim.  —  12)  b.  b.  bic"i^ciitc,  bie  man  in  Samaria  mad)t.  — 
13)  auf  23cfcbl  bc^  ä(>mc^a^  ber  3(ffin-ier.  (£i5  ift  bicr  baJTclbe  («cfaiit,  »aö  7,  15.  16.  — 14)  l:ic 
flillflicfjcnticn  ©aiJcr  bcv'Cucüc  Stlcc  jlnnbilbcn  bicr  ^süta  in  [einem  .^eiliiUbume,  in  feinem 
5}fef|laeiilamme,  in  feinen  i'erbcitJuni-^cn,  ^ci^nunc^en  unt  (^5na^en.  'Diacb  '^Inbcrn  ilnnbilben  fte 
blp^  ten  baiMbifcben  Siej^entenftamm,  ber  nun  ftiü  «nb  rei^unci^loei  jicwcrben,  nnb  ben  bef;balb 
baei  il^olt  t»eracbtet  habt.  .^ieroniMiiuö  unb  3:bomai5  i^lauben,  ber  ^Prcpbct  1^erfiebe  bier  unter 
populus  bae  abtrünniiic  3?i">icl-,  allein  Smillu^,  '$>roeopiuiS  yiereriu?  u.  5(.  fint  ber  ^^»ieinung, 
e^  fei  ber  un^anfbafe  unb  flräflid)e  Übeil  ber  ^nimmc  ^uba  unb  3?enjamin  gemeint. — 
13)  VD^ÖX  /-über  alle  feine  glu^beete,  ober  über  alle  feine  ßanäle,"   ittI  nädav  (päpayya  vudv 

„Über  alle  eure  S^batcr."  —  lii)  Kai  TrepnraTr/aei  fiTi  Tväv  teIxoq  hfiijv.  —  17)  Kol  ä^e/lfZ  (ino  -fjQ 
'lovöaiaq  äri^fjdinov,   bg  fiim/Ge-ai  KF(pa/J/v  äpai  //  6in>aTuv  (TvvTeXtaaa^ai  rc.  —  IS)   b.  b.  bi6  naci^ 

^erufalem,  wc  ba^  ^aupt,  ber  Äönig,  feinen  Si^  bat.  — 19)  kcü  tarai  y  ■napefißn'Ky  nv-or,  Man 
iz^.jjpüaai  TU  nläroq  rf/<:  A''V-'«f  f^oi'  „fein  Vager  wirb  bic  23reitc  beine^  Vanbes  einnebmen."  — 

20)  W\\.  2lbarbancl  unb  S^öberlein  nehmen  bier  mcbrere  neuere  ©regeten  bieSöorte  ^f<  lltDl^ 

al6  einen  Sa&:  „ßJott  ift  mit  wwi-,"  ober  »ielmebr:  „Wott  aber  i|l  mit  une;."  5tuc^  bie  LXX 
geben:  /^n*'  t)fiüv  6  i}f6<:.    5lllein  ba  terrara  tuam,  T|in{^,  i?orau>?gebt,  fo  eignet  fic^  ber  !Jluö= 

brucf  al^  Sigcnname  betracbtet  mebr  jum  Scntevt.  ii$  lun'itebt  ftd)  übrigen?  i^cn  fclb|l,  baj)  ber 
iPropbft  mit  biefem  9?amcn  juglcicb  anbeutet,  baf;  ^niba  ben  edntiA  (^ibtte^^  für  ftcb  ^abe,  alö 
bae:  l'anb  beei  (Smmanuels,  ale!  i>ai  !i!anb  bee  ?D?efria6,  bem  9?ic^tei  fi^aben  fiJinne.  —  21)  )^'l 
)!in)  D^Ö^  „i^erfammelt  euc^  3?ölfer  unb  effcbrccfet;"  b.  b.  »erfammeU  eu^  nur,  foöielc  euer 

finb,  ibr  n^crbet  bocb  erfcbrecfen  »or  benen,  mit  ivelcbcn  ber  .6>err  ift.  yvfo-e  ^^v?}  kuI  l/-Thc-&e 
„erfennet  e^^,  ibr  iU^lfcr  unb  werbet  übernntnben."  —  22)  ^ebr.  unb  Wriec:^.  wie  »orbcr.  — 
23)  wa?  man  nad)  bem  .i^cbr.  aud)  „wegen  (Emmanuel"  überfcgcn  tonnte.  Sörael  ift  baS 
4^olf  ber  ikrbcifjung;  ü  ift  bae  intlf,  burV^  weldieö  alle  (yefd)lcdncr  ber  (£rbe  fotlcn  gcfcgnct 
werben;  e^  ift  fa«5  i'olf,  awi  weldiem  ber  beniorgeben  foU,  ber  ber  Sdilangc  ben  S\t');>\  5crtretcn 
wirb;  biefeö  i'olf  wiber|lel)t  in  (iJPtteö  Äraft  aller  9:»fad)t  ber  ^^eibcn. —  24)  iTf  hpfllD 

*J"ID*"I  „iubem  er  bie  ^artb  ergriff  (b.  I).  inbent  er  mid)  fräftigtc)  unb  mi(^  warnte,  biefeö 

Si?Olfc?    23abn    nidU  "^U    geben."     tij   löxi'pä  je^pt  ATtei^orcrt  ry  Tropsia  -yg  ööov  Tov  ÄaoJi  rovrov 

„gewaltig  abtrünnig  finb^ic  bem  ©anbcln  auf  bent  2Pege  biefcei  3?olfeji."  'Jlciäi  LXX  finb  bicf? 
bereite  Si^crte,  bie"(s3ott  fpridu  un?  womit  er  ba?  CSntferntfcin  bce  Vebeuo  ber  au>?länbifcfcen 
iU^Ucr  von  bem  ^e?  jübifdu-n  bejeicbnet,  wdbrenb  nad^  ber  gcwöbnlidHni  5hu^legung  bie  5Borte 
CSJottee  erft  nadi  diceus  beginnen.  —  2-5)  ?.t}ov-tg.  ^an  weif;  niAt,  wie  man  bicr  biefee;  S3ort 
ber  LXX  teuten  foll,  ba  baö  J^olgenbe  offenbar  bie  9lcbe  (^kntce,  nidU  bic  ber  i^ölfer  i|t.  iMel- 
lei^t  wollten  bic  Ueberfe^er  bamit  bloj;  foinel  fagcn,  bajj  bie  inHfer  burdi  ibre  iTJeben,  Äeyovrtg, 

ftd)  aU  abtrünnige  erwcifen.  —  2ü)  HH  Dj;n  l^N^^ntTN*  Si^S  "ll^pjTO^^^ 

iSp'p  /Jcbct  son  feinem  iMinbnif;  bei  SlUem,  wat^  aud)  bat^  J^olt  vhmi  i^ünbnif;  (mit  Sliförien) 

fagcn  mag."  Xa?  SBort  Kescher  beif;t  allevbingjt  „'i'crfdnv^örnng,"  wie  bie  a3ulg.  cö  überfe&t; 
aliein  es?  ift  bicr  nid)t  an  eine  i'crfcbwörung  im  gcwöbnli*cn  ein'ne,  fontern  an  jene  ju  benfen, 
bie  gegen  ben  'JMinb  O^^r^icl^"*  mit  (siott  geriditc"t_[ft.  :3cfe>?  i^üubnif;  mit  ^eiticn  gegen  Wotte? 
ilöilien  itt  eine  ^i'crfd)wörung  gegen  'sHnt.  Ta  ^inn  i|h  5i.M-ed)t  bocb  nid)t  !^on  '^imbniß  unb 
immer  iMinbntft  mit  2lffl)rien,  alo  wäre  bicf;  fa^  9icttung>?mittel.  .fiyiroTe  nnuai.  aKAyp6v.  mw 
yäp  b  täv  drrij  o  Antig  ovrog,  aK/ypöv  tart  ,,fie  follcu  nid)t  .(partce,  HCp-  rcbcu,  bcnu  Slllcö,  roci^ 

biep  35otf  rebct,  ift  bart."  —  27)  b.  b,  ibr  follt  eudi  an  (s)ctt  wenben.  ®ertn  man  ftd)  an  ©Ott 
um    ^ülfc    weubet,  fo  erweijl  man  ibm  eben  baburd)  (£^rc,  —  28)    i-Trai  mv  (p6ßog.  — 

29)  C^'^pP^  »5"  einem  >&eiligt^umc/'  b.  b.  er  wirb  eud)  ju  einem  Heueren  3uflü(^t?orte  fein, 
wenn  i^r  auf  ibn  J?ertraurt  unb  ibn  anrufet,    «p  f7r'  avrCi  ■n-enoi'^iog  yg^  Fofai  cot  dg  äylafffia, 

Kai  ol'x  'Jf  /Aiioi'  TrpogKÖ/i/iari  cvvav-i/afGd(\  a'vfie  m?  TTtrpag  izTuna-i.  o'i  (if-  oikoi.  'Ia/f(j/3  iv  Trayit^i 
ml  h  Koi<6G/jnT/  eym^/'/fievni  iv  'lepovaaAyfi.  —  30)  b.  b.  i^iclcu  aU3  bCU  bCibcn  .^äufcm  ^Üba 
unb  ^^J'^JCl.  —  31)   (it^vva-yaovGL.  —  32)   Kai  f}}/(W(T<  Kai  ä/.ucmi'rai   h'  n(j<pa?.€ia  ovreg   „UUb  ftC 

werben  nabcn  unt  gefangen  werben,  obwobl  fte  fid)  int  ^id^crn  glauben."  —  33)  b.  ^.  bewabrc 
unb  »erficgle  biefe  Cffenbarung  für  meine  jünger  (für  meine  ircuen).  tu-e  (pavepol  faovrai  ol 
a0pa-} ti^ö/itvoi  7(if  vöfiov  rni'  pi/  paüiiv  ,x<x\\w.  wcrtcn  fuub  wcrbcu  jcuc,  bic  baö  ©efeß  (bie  Cffeii* 
barung)  »crtlegeln,  bamit  fic  c«  nid)t  fennen  lernen,"  —  34)  „untevbeffen  l}arre  i^  beö  ^errrt/' 


Der  g)rop^ft  3fatag.  8,17—22.  Slnm.  34—47.  V.V.) 

na]  kpei,  fihu  rbv  deöv.  —  33)  Tic  itiiibcr  bc^  3fiiiii^  trihicn  in  ibrcn  '?ianicn  bic  3?frbciG'im(; 
(«Pttci?:  (2*car-3af(*ub  „bcr  SRc)!  unrb  uirüctfcbrcn,"  Wa'bcr^5clialal  (Ibafrfvl'a?  „f*ncll  wir 
^jMüubcnin;),  fitncll  ",um  :){aiibc."  kcü  tnmi  m/nna  Kai  riimrn  .  .  '^liut  bfr  "iJaiuc  bce  Ouata? 
„^ülfc  (ycttcji"  jvar  ein  i.HM-5ctct)cn.  —  3(>)  m^^J  „bic  loDtcnbcfAreorcr."    h,-^aGrfii^iüni, 

„bie  2?aucl)rcbncr,  ^^amtpropbcten."  —  37)  D*J^*T  „bic  ÜBa^rfagcr -,"  rovg  inrl  Tfic^öi 
<^voi-vraq.  —  38)  D^JH^m  D^DV^VP'*!  "^^"^  3il*clnbcn  unb  Wurmcinbcn;"  roW 
KFfn/.o-jOvrrn^,  o'i  tK  tijc  Koüiuc  c,,umivGir.  'ülllc  bicfc -5 obtcubcfituH^rcr  «crftviiibcn  bic  Miiuft,  in 
einer  Siinunc  511  rcfcn,  bic  ivic  aiu^  ferner  liefe  fani  inif  etUMC>  i^H'frcnfterartiiieö,  (^ieifterbaftte 
vin  ftd^  battc.  2ic  »raren  cinsufebnltc  4\iiu1)refncr.  —  3}))  „^um  (,yefet.e  unb  5|Um  .Uniiinif! 
sictnicbr  muf:  man  ndi  ivcnben,"  b.  b.  ju  bcn  vom  ©cfeee  cingefc^tcn  iKatbjicbcru  unc' ^u  ben 
^''rcpbeten,  bie  i^om  .!perrn  felbit  bciiKiubiiU  finb.  vöunv  jü/j  n^  jM/^&eidv  mSukst.  —  /40)  „wenn 
ta«  2?olt  ni^t  cinoeritvanben  ift  mit  bicfcin  iln^rtc,"  b.  b.  mit  ®ottc6  JRatb  unb  Slncrbnunc».  — 

41)  1TO  l7"pl<  *^C*^^  "\o  ötf't  i^'"  ffi"  fiiiHiKnliitt  auf,"  b.  b.  fein  ^cil.    Taj  JKc(atit> 

ascher  bat  bier  bic  2?cbcutuni^  be?  ki.  ba-o  bcn  ''?(ad^fat3  bci^innt  unb  bem  bcutfebcn  „fo"  v^IcidH 
{(Sicfcniue).  5lnbcro  nimmt  e^  rerefcr^Sdipl',  unb  uberfet,U:  „bei  bcm  fein  3*i"^crblcnbn''crf," 
worauf  bcr  9^■ld^fa^  crft  mit  bcm  näcbften  inn-fe  bci^innt.  h-a  d-uaiv  oix  <■'?  -0  l»}ua  r<>iT<,.  ->/•/ 
ol'  ovK  iuTt  öüfHi  (hvrai  Trf/ji  ahoi'  „^amit  fic  uid^t  xitcn,  \vk  bicfc  j1{erc  ift,  für  tic  man  fid^  '')Jid:^t? 
tarf  feilen  laiJen."  —  42)  ^j;"!")  n^J'p^  113  151*1  -/""t'  cö  (tae  iuMf)  ocbt  rarin  (im 
Sanbe)  gcbrürft  babin  unb  Iei^et  ^un.i^cr;"  Kai  r/^ei  'f<p'  i>äf  oK/r/pä  /juoc.  —  43)  kuI  iüthi  üc 

hv  ~sii'd(jT/7e,  /i'-r/i^^/fffffi^f.  —  44)   tov  äp^ovra  nal  rä  irä-pia.  —  43)   HplV  ^"l^^^D  „^inftcr 

ni§,  Scbrängni^;"  ^/M'ig  koI  am'oxupia  „Zxi\\>\\^{\\r<\>  Sebrängnip."  — 46)  ni^P  H^S^^"^ 

irctdicr  2(uebrurf  i'^crfcbiebcn  überfctrt  wirb:  „unb  j^initernip  ift  aujgeftreut,  ober  (vinfternif;  ift 
vcrilojjcnb ;"    mü  aKorot:  iiarE  fif/  ,f/.t-fiv.    I:crcfcr»2c^cl3  fc^t  in  biefe  iOcrte  bcn  ^lnfan.^  tcr 

.^cü^s>crfünbung  unb  überfc^U:  „boc^  baa  üunfd  ifl  scvflrcut."  — 47)  1C*N^  n>*1tD  N*^  *D 

n^  PVID  „benn  feine  ginjlcrnip  ift  mcbr  bort,  rcc  ^cbrängni§  war,  ober  ci^  ifi  iebod>  feine 

(^infternib'."  aal  ovn  ä-opiidi/af-rai  ö  fv  arevoxupia  üiv  .'wf  Kaipnv  ,,\mt  bcr  in  2?ebraniinif!  ift, 
»ir^  feine  "^Jotb  mebr  baben  bi-j  auf  eine  ^dt."  3ni  ^cbr.  fd)Uet't  bicfc^  (£apiicl  mit  bem  erfnu 
'4?crfc  bcö  UvidMlen  Sap.  bcr  LXX  unb  bcr  i^ulgata. 


Caput   IX. 

1.  Primo  tempore  alleviata  est^  Terra  Zabulon,  et  Terra  Nephthali: 
et  novissimo  agojravata,  est^  via  maris  trans  Jordanera  Galilacae 
Gentium.  2.  Populus,  qui  ambnlabat  in  tenebris,  viditlucem  ma^nan)  ;^ 
habitantibus  in  regione  umbrae  mortis,  lux  orta  est  eis.  3.  Multiplicasli 
gentem/  et  non  magnificasti  laetitiam.^  Laetabuntur  coram  te,*"  sicut 
qui  laetantur  in  messe,  sicut  exultant  victores  capta  pracda,  quando 
dividunt  spolia.  4.  Jugum  enim  oneris  ejus,  et  virgam  humeri  ejus,  et 
sceptrum  exactoris^  ejus  superasti*  sicut  in  die  Madian.^  5.  Quia 
omnis  violenta  praedatio  cum  tumultu,'"  et  vestimentum  mistum 
sanguine,  erit  in  combustionem,  et  cibus  ignis.  6.  PARVULUS  enim 
NATUS  est  nobis,"  et  filius  datus  est  nobis,  et  factus  est  principatus 
super  humerum  ejus:'-  et  vocabitur  nomen  ejus,  Admirabilis,'^  consi- 
liarius,'*  Deus,  fortis,'-^  pater  futuri  saeculi,"^  princeps  pacis. '^  7.  Multi- 
plicabitur  ejus  imperium,  et  pacis  non  erit  finis:'*  super  solium  David, 
et  super  regnum  ejus  sedebit:  ut  confirmet  illud,  et  corroboret  in 
judicio  et  justitia,  amodo  et  usque  in  sempiternum:  zelus  Domini''' 
exercituum  faciet  hoc.  8.  Verbum  misit  Dominus""  in  Jacob,  et  cecidit 
in  Israel.     9.  Et  seiet  omnis  populus  Ephraim,  et  habitantes  Samariam 


140  t)tx  ^rop^et  3faia^.  9,  1—4.  2tnm.  1—9. 

in  siiperbia  et  magnitudine  corclis  dicentes:  10.  Lateres  cecidernnt,  sed 
ciuadris  lapidibiis  aedificabimus:  sycomoros  siicciderunt,-^  sedcedros  im- 
mutabimus.'^  11.  Et  elevabit  Dominus  hostes^^  Kasin  super  eum,  et  ini- 
rnicos  ejus  in  tumultum  vertetr^  12.  Syriam  ab  Oriente,^'  etPhilisthiim^'' 
ab  Oceidente  :.et  devorabunt  Israel  toto  ore.  In  omnibus  bis  non  est  aversus 
furor  ejus,''  sed  adbuc  manus  ejus  extenta :  13.  et  popuhis  non  est  reversus 
ad  percutientem  se,  et  Dominum  excercituum  non  inquisierunt.  14.  Et 
dis])erdet^  Dominus  ab  Israel  caput  et  caudam/'^  incurvantem  et 
refrenantem  die  una.^"  15.  Longaevus  et  lionorabilis,"'  ipse  est  caput: 
et  propheta  docens  mendacium,  ipse  est  cauda.  16.  Et  erunt,  qui 
beatificant'"  populum  istum,  seducentes:  et  qui  beatificantur,^^  prae- 
oipitati;  17.  pro])ter  hoc  super  adolescentulis  ejus  non  laetabitur 
Dorainus;^^  et  pupillorum  ejus,  et  viduarum  non  miserebitur:  quia 
omnis  bypocrita'"  est  et  noquam,  et  Universum  os  locutum  est  stultitiam:^^ 
In  omnibus  bis  non  est  aversus  furor  ejus,  sed  adliuc  manus  ejus  extenta. 
18.  Succensa  est  enim  quasi  ignis  impietas,  yeprem  et  spinam  vorabit: 
et  succendetur  in  densitate  saltus,^^  et  convolvetur  superbia  fumi.  19.  In 
ira  Domini  exercituum  conturbata  est  terra, ^^  et  erit  populus  quasi  esca 
ignis:  vir  fratri  suo  non  parcet-'''  20.  Et  declinabit^"  ad  dexterara,  et 
esuriet:  et  comedet  ad  sinistram,  et  non  saturabitur:  unusquisque 
carnem  brachii  sui  vorahit:  Manasses  Ephraim,*'  et  Ephraim  ^lanassen, 
simul  ipsi  contra  Judam.*^  21.  In  omnibus  bis  non  est  aversus  furor 
ejus,  sed  adbuc  manus  ejus  extenta. 

1)  .5e[^r.  8,  23:  Sprt  »^^it  »cracf^tct."    3-t&it(iMt  unb  9?ci>btKiIi  UMvni  tmincr  in  ciniiier 

i>cradUmu^  beim  2tammc  ^\nha,  iinnt  fie  nid  Umiiana  mit  ^cu  ■'ödtcn  battnx,  wdcbi  xuu]cl)n 
tr*ülMUcii  Judic  4,  2;  III.  Keg.  y,  11.  Thomas?  ihmi  3li]uin,  -^}uci.i\  Isttabluö,  ^^iiufciuuö  iinD 
ilcmeiiUHnu  t'ic  -^ctnacr  Ici^cu  bte  3Bpvtc  auf  bic  crßcvc  Icid)tn-c  ''].Mün^enIn!^  ^ce  nin•^liAcu 
3?racl  au^,  unxnc  ^ai^  ü'^islfncc  a,<;>rr:ivata  est  auf  fic  fcbivcrcre  ^urd)  ^almauaj'av.   Tic  LXX 

fiut"  biCV  idUVCV  JU  iJCVficbCll :  ToTtü  rrpürov  irle.  7«^)'r  iruiei  x'-'P^'-  Za,iov}(iii'  y  yf/  Nfoi'^o/'//.  Kai  oi 
'/'tirrni  o'i  ti/v  Tzapa'/.inr  neu  Tce.pav  ruv  'loprfavov  Vd/.iAaia  tÖ)v  £i}vüv.     UutCV  teilt  ,,Jvtlifi'U"  tiUUltC 

roobi  bcr  3:rütM'»i(>Jfffdi  ^u  iM'rftcl)cii  fein.  —  ü)  T3^n  „l)at  »^cc&rt."  „'Sic  man  »ovbor  ^]abvi" 

Ipn  unb  '?fcvbt(mli  »M'raditct  bat,  ]o  cbrt  mau  uaiiibcr  ben  "D^ftH'rn^c.a  jcnfcit  bce;  ^i^rban,  baei 
Walilda  bcr  .'i?oiccn,"  b.  \\  bic  bnbcn  <::tämmc  Jabuicn  unb  'i'ievbtbvili.  ^fadi  Matth.  4.  KJ 
bi^  Kl  ift  baruutcr  jene  (£bre  ^u  ycrftcbcn,  t'a]^  Cu'fu^  (ibriftu?  in  Dicfcm  l'anbe  tu'wobnt,  iiC' 
niantcU,  iiclcbvt,  il^unber  j^caurft  l)at.  S(u^  bicfcm  Vaiifc  audi  nabm  er  feine  metften  '^tpeftcl. 
lae  '^U-rad)tetc  erwäblte  ter  .\}>ar,  um^a;?  .Ciodurabenbc  ',u  3dianbc  ^u  madien  I.  Cor.  1,  2S. 
Ter  iicnaunic(fyau;U'(ift  brino.t  biefen  ^ai\  tu  unmittelbaren  .{ufantmcnbauii  mit  tem  fotiicnDen 
tu'rfc.  — -  ^J)  worunter  fa>5  Vid^t  \n  mn-ftcbcu  ift,  ra-?  in  bie  3\?elt!U'fommeu,  um  'Jdle  ju  er(eild^tcn, 
bie  in  ber  Aintleruif)  unf  im  Statten  Dcc^  IoPe>5  fitzen,  Cu'fui^  (ibriftuö  namliil);  f.  cf.  42.  (i; 
4'.).  ()-,  Juan.  S.12.  O'^i'fcuiu^  fiebt  in  tiefen  iinn-ten  tie  Setffaiiun;]  ber  ^Xettuuvi  be»  '4>ottc3 
ter  Bulben  auö  ter^.^^aut  3ennad^erib^.  —  1)  Iboma?,  V'.M-auuei,  .*>uiio  Deuten  tiefe  Wen.ae  auf 
bie  •t'eerfdmareu  crennadHMib-;!;.  'allein  alle  übrii^en  'Olufiejier  beuten  fie  entiiH^ter  auf  tie  IVeneie 
►ber  3-^vaeliten,  tie  ftarf  ^uncbmen  biei  jur  Jfit  >ibrifti,  "oter  auf  tie  •'5teu;ie  ber  (sMdubijicn 
(ibrifti.  7M  -/.('laTDv  rnb  '/.aov  Kar/ßayec  iv  tix^pnavini  croi'.  —  ?>)  Tic  9iabbineu  uitb  LXX  lefeu 

bier  i"»  ilatt  J«j^,  ircrna*  ^u  überfc^fn:  „Tu  ball  ibm  (bem  i^olfe)  bie  Jyreute  i^ermebrt."  ^i 
X^\M  allerbin;^3  beijer  \\\m  Cüunert.  Tnwx  tie  i^erneiuuui^  it^  bier  wie  ein  'li?if?tou  inmitten  ber 
'(Vreuceuj-iTÜpc.  Um  ibr  einen  2inu  ab^U;?tii>innen,  muf;  man  fie  auf  Die  »oorbcriiebcnte  Jeit  .^u- 
rürfteuten:  tu  bait  frizber  U'obl  Da?  -i'olf  m-rmebrt,  nidu  bie  jvreube;  je^t  aber  werben  fie  fic^ 
freuen  ..  —  <»)  Tic  (Srfdunnunii  ilbrifti  auf  ^-rten  itl  ter  i^eiiinn  eine-?  .^poeb^eit-  unt  ;^-reuben- 
fefte?.  larum  beif;t  auit  feine  Vebre  Die  „frobe  ~^otfdu-ift."  —  T )  Unter  Diefem  exactor  iil  bier 
niebt  biet'  Der  irDifebe  Iräni^er  ju  »erfteben,  fonbern  aud)  ber  geiftijie,  Der  gürft  biefcr  21>elt.  — 

8)  rinnn  "i»«  jerbriitlt;"  J/m«t(Wtv  „er  jerfvlirtertc."  —  9)  b.  b-  wie  ti  cinft  burd)  ®ebepn 

T 

iKfcbeben,  Der  mit  Der  tleinften  Wannf*aft  ein  ;iewa[tiiie><  .C->eer  i;ef*!aaen,  unb  babur*  ein 
lUnbilD  (£bri|li  war,  Der  mit  Der  Fleinen  2d>iar  feiner  3UH>|lel  ünD  Ouni;;er  bie  ganje  ii>elt 


!Der  ^rop^ct  3fata^.  9,4—12.  9Inm.  9—27.  Ul 

Qix^uy  cvobcvt  bat.  —  10)  t^'^H^  |w\*D  pN^p"^!)  *D  ,>cnn  ^i"c  2dni(>c  Dcr  ^i^cfd) übten  im 

5dUilriUiU'tÜIlUUC("  lt.  f.  f.  oTi  Träanv  CTo'/.i/v  i-iavvtiyfih-itV  iSö'/i.i  Km  i/Kirmv  /jiti'i  Krim/ '/.ayi/<_: 
(i-orimiv'an:   Kai  y^e/iiaovciv,  e'i  e^hnvrn  nvi/iKavnTm  „^run  fic  WCrt^CU  jctcei  Mlci^,  t'ili^  fl'l'  mit  Vift 

jufaiinm-n.^clM-aitt  haben,  unf  ( ie^ct( )  '^ku^^n^  Mint  'l^evtaufitiinii  biif;cn,  unf  i'ic  ivcvben  mit  ,'^eiier 
verbrannt  fein  ivollen."  -?iait  ^em  Vante  ^ei?  .^rebr.  unr  ^er  ^i^ahvifa  ift  bier  anjiefpielt  anf  rie  2itte, 
na*  ivedber  man  fie  mit  'i^lut  befprii.Uc  .sueicunii  ^er  Aeinre  mnbrannte.  .^riemit  wirf  rie 
i'ollftanbiafcit  ^ei^  3ieiV'«  ÜiMifti  über  •V'^i.^Ue,  'Jlnit  nn^  ^'vleiüt  aniie^eiiU.  2i'o  immer  libriftU:? 
in  einem  .t"^er',en  in  einer  (tiemeinte,  in  einem  Vanfe  iu\U,  fa  jiebt  fie  \\CL\\\t  'AVaiTe  ^e^^  'Jiniffen 
ff(>mnifc<,  ten  man  iHM'bcr  \\\x  2cban  »letraj^'n,  in  Aeiter  auf  un^  madn^lMau  fer  i^eiftiaen  -trcrr 
iieiifeit,  ^er  innerlidnn  '^Uorie,  UHMiiit  rie'i^räut  (ibrifti  iiefcbmiieft  fein  muf! ;  T.s.  4j."]i) ;  Kz.  ;;',i.  «i. 
1 1 )  (ibriftni?  läf;t  ud^  ^nrd^  ben  iVrin^beten  i^efliffentlicii  ein  Mint  nennen,  nm  ju  jeiaen,  baf;  f:ine 
Wri.M';e  feine  irMfd^e  fei ;  nnD  \\\  uiv^en,  baf;  jeter,  bcr  i'i  f:inem  l'lieidie  j^rof;  fem  miü,  tlein 
jrerfcn  müije.  —  l"!)  Tie  .C■'errfd^aft  rubt  auf  bcn  ci:d^ultfrn:  !)  unil  man  auf  ben  3dniltcrn 
bie  Jeidu'n  ter  .^rerrfdmft,  namüA  3tab  unp  i^untcl  trdjU;  2)  nn-il  ta^^  ."Uejiieren  eine  sirofje 
i'aftift,  inbem  tcr^^Jevient  ;^ennffermaf;en  ta-?  iian^e-inUf  auf  ben  3*nltern  tra.^n  mufr,  .'Jrircil 
Gbrifti  .^^gjrfd^cruntrfe  ficKauf  Temutb  unr  '^K'bLM'fam  j^runfet,  oermbiv-  n>eldn-r  er  tcm  'i'atcr 
ftd)  untcrunn-fen  bat  bi-^  5um  loUe  am  .Hreuu'-  ramm  iit  fa?  .'»Ireu',,  welcbeö  ta-?  3'id)cn  ber 
3itmad^  ijl,  bei  ibm  baö  .Vneben  ber  .*3errfitaft.  (£r  träj^t  esi  al«i  Si.-iicc-'^eidu'U  auf  feinen 
Sdniltcrn;  Ilclir.  1,3;  Apuc.  ;5,  7.  —  8^5)  Tie  fed);? '}Kxmen,  fie  bier  l»em 'immannel  .ie»v^'ben 
ivcrten,  le>U~-yfrnarPu-<  febv  t'nr',  nntbünpii;  foan-5:  Admimbilis  est  in  iKitivitarL-,  LM>Msili;iiius 
in  i)rae(liL':itione,  Dens  in  o;x'ratione.  fbrtis  in  piissioiie.  pator  l'uturi  saeciili  in  rcsurrclimie. 
priii'-eps  iiat-is  in  peri)etua  beatitudine.  0»  csonPcrbeit  ift  l£bri|tuj  uniuPerbar  in  feinem 
Urfpruuvie  auö  bem  i\-iter,  in  feiner  (vebnrt  aus  ber  ^uniifran,  in  feinem  l'eben,  Veiten,  Sterben 
itnb  feiner  'Jlnferftebun;';,  in  feinen  ^^l^nntcrn,  in  feiner  Vebrc,  in  feinen  ^^Inftalten,  in  feinen 
vSaframcntcn,  in  feinen  Oinu^ern.     Tic  LXX  i\ebcn  ibm  nur  einen  ^iJamcn.     Ter  »vin^e  Jevt 

lautet:   Kai  Ka/.elrni  rh  bvoua  ai'Tov.  /jtyn/ 1/(;  .inv/j/i;  äyyi/.nc:.    «^fu  yäf)  fip/'/vz/v  ^:7ri  rnhr  iii,x<>rTnr 

KU/  hyiEiav  ahrC).  —  1 -'t )  (£r  beifit  fo,  >reil  er  Pic  üSJeiisbeit  felber  iil,  nnnl  er  ten  ewij^en  rKatb^ 
fdilujj  in  :i?ctrcff  tcr  tSrliMune;  per  ^^lenfi^en  au^ejcfübrt  bat,  roei(  er  o.[-i  Vcl)rcr  aller  i).''Kmfd)en 

aufiietreten  unb  nod)  immer  ato  unfid)tbarc?  Cbcrbaupt  feine Äirt^e  regiert.  —  lo)  113J1  7^^, 

»va-j  man  audi  überfci3en  fönntc  mit  „ftarfer  •'petb,"  2o  baben  e-?  weniiitlen^ '?(iiuila,  ibeo^ 
bption  unP  ^i^nmadni?  uberfei.U  unp  überfe(3en  eo  i^emeinbin  Pie  '•].h-oteftanten.  Ter  (XbalPäer 
uup  3iabbi  J?affaPofd}  uber|et3tcn  „<^3ott,  -öelP."  —  1«)  1^"'pN;  ,;iHit'."r  b"'  (iivii^feit" 

t>.  b.  (Ewiqcr;  nad)  Sauibf?  „llrbeber  Pco  neuen  \!cbeno;"  nach  •'öieroniniui^  „'i^eiirünper  ber 
feliiien  lliiftcrblidifeit;"  nad)  V'od)  unb  :"){eif*(  „"Jlnfänj^er  per  neuen  Seltu'it."  —  I7)„friep-- 
lid^er  Jvürft,"  i'in  Solonum,  Per  nidu  blof;  äuf;eren  ivriepeu  in  Pic  ii>c(t  brin.at,  fonPern  pa;?  nn 
fitdtjbare'nntPeei  inneren  Ariepcn-?,  Per  SitnPcnoeriKbuni^,  Per  \">crrfdiaft  über  pie  VeiPenfd^ften, 
über  Pen  5atan.  Paceni  uieam  ix'iinqun  vobis,  paeem  nieani  du  vobis,  nomiuoiiio;!:»  luiuidus 
dat .  .  J(ian.  14.  27.  —  18)  Tiefe  ilnM-te  finP  ein  offnibarer  iH-nu'iiS  Paf;  Pa?  (^H'fajite  nur 
i>om  IW-ftlaö  .leiten  Fann.  —  If))  „Tiefec^  .C-^eiUvan-rf  ift  nidu  au>^  ^i'crPienft  opcr  .Straft  Per 
•ii^JenfAen,  fonbern  aujfdMicfilid)  iJi^crf  Per '^(Ilmad^t  nnP  Per  Viebe  ('»Hnieö.  l^all.  .j,  1!;  Tit. 
•1.  IJ."  VPdMt. 'Keifdll.  W\i  Picfen  Sorten  bc-3 'iVropbeten  beantwortet '?lnfelmu£(  Pie  yirofic 
??rarte:  Cur  Dens  limiio?  über  Pic  er  ein  ei;U~ne-o  iMieb  m-rfafu  bat.  —  iJO)  Wit  Piefen  !Ji?orten 
bcjiinnt  eine  neue  il^eiffaiiun;^,  Pie  mit  Per"  iHn-iiien  feinem  .^ufammenbauii  ftebt.  (£<<  ift  eine 
b'rbbeupeSeiffaauna  in  *öier  \?lbfduütten,  Peren  je'per  fidunit  Peri^leicben  StropbeenPiiU;  nämlieb 
iv  11.  ](■..  20  unP  (i.  10,  4.  LXX  6avar,w  n-törtu,-  kIwu,;,  fie  Ulfen  ")D1'  Ü'^'f  "12"T-  '^lll'i^li 

t>crmntbet,  tci\;  biefe  üBeii[a|iun,a  naeb  Slbfübrunji  einci«  Ibcilj  ber  "u^i'^uditen  Pniit  Jbi.alat- 
tbalafar  von  3faia-3  fei  aujiTefprentenworPen.  "Taö  ilol^e  O-^-ael  (vi'Vbraim)  boffte  namlid» 
bnrcb  :Kafin,  Pen  Aurften  Pcei"pamai?cenifeben  Sinicn,  .^?ulfe  iicjicn  "Jlff'.^rien  ',u  ftnben.  rbwobl 
von  einem  furdubaren  2dUa;ie  iietroffen,  ü\\nax  fie  Pint  nod^  feine  'sH'Panfen  be?  .Vieilcö,  fein 
iHTtrauen  auf  <MOit.  —  Hl  ^„-Wan  bat  bi-jber  wilPc  Aeiiienb.iume  niePer.iebauen  (^um  •^^anfer' 
bau),  unr  ivollcn  C£ePcrn  an  Peren  Stelle  feigen."  kcu  Kini<uuev  fjrKa/nnnx  «;i  /v/iJ/jocf  mü  -«m»!«- 
/a'/cuiiFr  tnrroir  -ipyivt;  „mr  wi'^ikn  ivilPe  Aeijienbdume  unP  SePern  fällen  unP  une  Ibürmc 
(iirojje  'iPaläftc)  bauen."  —  i^sJ)  „wir  feigen  Pafür  C£ePcrn."  —  il'5).„er  wirb  ^){atniei  iveinpe, 
b'if  :Jlff'.irier nämlidj,  u'  Sieiicrn  über  ibn  (über Cipbraim)  madien,"  DJCJ'*.' '''"'  /'"/-•'''  ^  "'^''''^  '"''^ 
t-«jv(Trn,u/roi'f  t-1  öpog  i,ii,v  y-'  a'rrur  ,,unP  '^k'tt  unrP  uiePerwerfeu,  Pic  iiciicn  Pen  "i^erii  3ion, 
iiejicn  ibn  fid)  erbeben."  —  21  j  TppD^  -A'r  wirp  i'ie  bemaffnen;"  iStaaKFtSnaft  „er  wirP  fie  jer- 

flreuen."  Tic  LXX  nebmcn  Pas  'sicfajiite  ocn  allen  Acinbcn  Lionel,  nidU  l^on  Pen  befonbcrcn, 
bic  bier  sienannt  nn-rben.  —  Ü-5)  ^in-'ien  ifirP  k\[!^  AcinP  ^craed^  aufdcfubrt,  weil  e>?  '>i>m 
>Provbctcn  als?  eine  bereite;  burd)  Pic  '^hprier  nntcrworfene  VanPfdnift  beiraduet  ivirP.  — 
äG)  LXX  Kai  roif 'E/.///mf.  —  iJ7)„'-}lUc  picfc  fArccflidien  .pcimfuduinijen  baben  ^!^\<i,i[  nod> 


142  Der  ^ropl)et  3faia«.  9,  12—20.  2Inm.  27—42. 

niitt  i'CUbxt  unb  bcn  Sern  ß3cttc^  norf)  nidu  iiffitttt-,  feine  Strafbanb  muf;  itc*  au^flcflrecft 
tleiben."    tiefe  SDorte^Mlben  ben  oicrnivxl  wiebertuMtcn  3icfrain.  —  28)  ri'13^  /-er  "'irt) 

trennen;"  xal  ä<t>er/.e.  —  29)  9?a*  i^.  U  finb  unter  caput  bic  ^(niiefebenen  unb  l^ornelimen, 
lint»  unter  cntida  bie  fa(fd)en  f>ropbeten  ju  i^erftebcn,  bic  bunt  ibre  ialidmx  ©eiffaciuns^en  ba« 
Ü^oit  bctlHM-en  unb  baburdi  bcn  .»^un^cn  i^lcidicn,  nnldic  mit  ibrcnt  sid)ivan5e  bie  fd)muei!,U^n 
2lH'iIe  ber^icn,  aber  burdi  fa?  ii}e^eln  bciJciben  and)  ibre  3dimeiAeIcicn  ]n  erfenncn  ^cben.  — 
30)  rcnlicncnben  unb  bcn  .^crrfd)enben,  ptDJli!^"!  ÜB^  »'P^li»  »nb  ^^infc,"  b.  t  ^cn  isor» 

nehmen  unb  (yemeincn.   fiiyav   Kai  fiiKpöv.  —   31)  Tvijeaßu-r/v  kuI  tovc  rä  irpücuTra  ^av/uäi^ov-ac, 

avrrj  ?)  äpxv-    T<M  SSort  hpxv  ift  bier  ftatt  ^f^«/.?)  att'röwd)^  —  32)  Hti-^KD/  '"^^^  W'i 

„J5ü^rer"  {)eif;t.  —  33)  V^C'N!D1  »^'"^  ^i*^  ©efdbrten."  koI  tt^mvüclv.  inrur  Ka-a-h-uqLv 

uiroig  „unb  fie  rubren  fic  irre,  um  fie  ',u  ^erfdilinjKU."  —  3'4'i  ilrdftii^  3ünsilinc^e  bilben  ben 
Äern  unb  bie  Starte  eine«  i^pltc?  unb  fint|_^baber  bie  Areube  bc^  Äintis^s  unb  in  ^s^xacl  bie  ;^reube 
feine«  (siotttöntsie;  allein  in  ber  ^eit  bcr  ^ittenloiu^feit,  bie  bier  ber  ^yropbet  fd)il^ert,  finb  fie 
nitibt  mel)r  bic  ,■^rcu^e  bicfes  (sHutflMnine;.  —  i^o)  S\^^ „('ic^ttti^'fxxäö^tcx;" äro^uoi.  —  36)  äSma. 

87)  „unb  c?  fenat  (wie)  im  Tirfid^t  bc?  JDalbcj,  baf!  tle  in  l^taudM'auIen  aufwirbeln"  —  ein  'i?ilb 
ber  in  Slaud)  aufiiebcnben  Stäbte.  —  38)  Ütl^^'  «^*  itimebi,  5lben  (£era  unb  bem  Straber 

„Wirb  ijerbunfelt,"  nflcb  bem  Sbalb.  unb  LXX  „wirb  ferfengt,"  avyKiKavTai.  —  39)  „feiner 
fitont  ben  anbern."  5m  l'clfe  (^iottc^  ivcrbcn  alle  Sin5elnen  al^  väöbnc  (yottct^  betradjtet,  bie 
bemiiadi  iM-über  untercinanber  finb.  —  40)  "itTT  /-«"b  er  würoiet  jur  3{ed)tcn."  —  41)  ©ie 

cinfd^neibcnb  finb  biefe  Süorte!  D^ianaffe?  unb(ivbraim  lai^n  ale;  3iiM(IiniV^brücer  in  innicifter 
i*ereiniiiuna  im  Sdunnle  ibrer  Wutter,  unb  nun  nnirrtcn  fic  in  ibren  9iaditommcn  einanber.  — 
42)  Ter  .^tamm  Cuiba,  ber  al?:  bcrauecrn\iblte,  iit  «rcld^cm  (^3ott  felbft  feinen  IbriMX  im  ^eilij» 
tbume  auföcfdiKii^cn,  "Eitlen  ter  (icbfte  fein  foütc,  ift  5(üen  mn-bant  öcirorben. 


Caput    X. 

1.  Vae*  qui  concliint  legcs  iniquas:  et  scribentes,  injustitiam 
scripserunt:  2.  ut  opprimerent  in  judicio  pauperes,  et  vim  facerent 
causae  humilium  populi  mei:  nt  esseiit  viduae  praeda  eoruin,  et 
pupillos  dirij)erent.  3.  Quid  facietis  in  die  visitationis,  et  calamitatis 
de  longe  venientis?  ad  cujus  confugietis  auxilium?  et  ubi  derelinquetis 
gloriani  vestrani^^  4.  ne  incurveniini  sub  vinculoj^  et  cum  interfectis 
cadatis?  Super  oninibus  bis  non  est  aversus  furor  ejus,  sed  adbuc  luanus 
ejus  extenta.  5.  Vae  Assur/  vit-ga  furoris  mei^  et  baculus  ipse  est, 
in  manu  eoruni  iudiguatio  mea.  6.  Ad  gentem  laHacem'^  mittam 
eum/  et  contra  populum  furoris  mei^  mandabo  illi,  ut  auferat  spolia, 
et  diripiat  praedam,  et  ponat  illum  ili  conculcationem  quasi  lutum 
platearum.  7.  Ijjse  autem  non  sie  arbitrabitur,  et  cor  ejus  non  ita 
eXistimabit:  sed  ad  conterendum  erit  col'  ejus,^  et  ad  internecionem 
gentium  non  jmucarum.  8.  Dicet  enim:'"  9.  Numquid  non  principes 
mei"  simul  reges  sunt?  liumqüid  non  ut  Cluil'calnis,'^  sie  Calano:'^et 
ut  Arpbad,'^  sie  EmathV''  numquid  non  ut  Damascus,  sie  Samaria? 
10.  Quomodo  invenit  manus  mea  regna^*^  idoli,  sie  et  simulachra 
eorum  de  Jerusalem,  et  de  Samafia.  11.  Numquid  non  sicut  feci 
iSamariae  et  idolis  ejus,  sie  faciam  Jel'Usalem  et  siUtulachris  ejus? 
12.  Et  erit:  cum  impleverit  Dominus  cuncta  opera  sua  inmonteSion, 
et  in  Jerusalem,  visitabo''  sui)er  fructum  magninci  cordis^^  regis  Assur, 
et  super  gloriam  altitudinis  oculorum  ejus.  18.  Dixit  eUim:  In  forti- 
tudine  maiuis  meae  feci,'"  et  in  sapientia  mea  intellexi:  et  abstuH 
terminos  populorum,  et  principes  eorum  depraedatus  sum,  et  detraxi 
quasi   potens  in  sublimi  residentes.     14.  Et  invenit  quasi  nidum  manuf^ 


Der  ^rop^et  3faiaö.  10,  1—7.  2lnm.  1—9.  143 

mea  fortitudinem  populorum:^  et  sicut  colliguntur  ova,  quae  derelicta 
sunt,  sie  universam  terram  cgo  congregavi:  et  non  fuit  fjiii  movcret 
pennam,^'  et  apcrirct  os,  et  ganniret.-^  15.  Numquid  gloriabitiir  securis 
contra  eum  qui  secat  in  ea?  aut  exaltabitur  serra  contra  eum,  a  quo 
trahitur?  quomodo  si  elevetur  virga^^  contra  elevantem  se,  et  exaltetur 
baeulus,  qui  utique  lignum  est.  16.  Propter  hoc  mittet  doniinator 
Dominus  exercituum  in  pinguil)us  ejus^^  tenuitatem:^'  et  subtus  gloriani 
ejus^^  succensa  ardebit  quasi  combustio  ignis.  17.  P^t  crit  lumen 
Israel^  in  igne,  et  Sanctus  ejus  in  fiamma:^  et  succendetur,  et  devo- 
rabitur  spina  ejus,-^  et  vepres  in  die  una.*'  18.  Et  gloria  saltus  ejus, 
et  Carmeli  ejus^'  ab  anima  usque  ad  carnem^^  consumitur,  et  erit 
terrore  profugus."''^  19.  Et  reliquiae  ligni  saltus  ejus  prae  paueitate 
numerabuntur,  et  puer  scribet  eos.^^  20.  Et  erit  in  die  illa:  non  adjiciet 
residuum  Israel,  et  lii,  qui  l'ugerint^'  de  domo  Jacob,  inniti  super  eo,  qui 
percutit  eos:^''  sed  innitetur  super  Dominum  sanctum  Israel  in  veritate. 

21.  Reliquiae  convertentur,^^  reliquiae, ^^  inquam,  Jacob  ad  Deum  fortem. 

22.  Si  enira  fuerit  populus  tuus  Israel  quasi  arena  maris,  reliquiae  con- 
vertentur  ex  eo,  consummatio  abbreviata^^  inundabit  justitiam.  23.  Con- 
summationem  enim  et  abbreviationem^"  Dominus  Dens  exercituum  faciet 
in  raedio  omnis  terrae. ^^  24.  Propter  hoc,  haec  dicit  Dominus  Deus 
exercituum:  Noli  timere  populus  mens  habitator  Sion,  ab  Assur:  in 
virga  percutiet  te,^^  et  baculum  suum  levabit  super  te  in  via  Aegypti.'*''' 
25.  Adhuc  enim  paululum  modicumque,  et  consummabitur  indignatio 
et  furor  mens  super  scelus  eorum.  26.  Et  suscitabit  super  eum  Dominus 
exercituum  flagellum  juxta  plagam^*  Madian  in  Petra  Oreb/''  et  virgani 
suam'"'  super  mare,  et  levabit  eam  in  via  Aegypti,  27.  Et  erit  in  die  illa: 
x\uferetur  onus  ejus  de  humero  tuo,  et  jugum  ejus  de  collo  tuo,^^  et  com- 
putrescet  jugum  a  facie  olei.^^  28.  Veniet  in  Aiath,*'*  transibit  in  Magron : 
apud  Machmas  commendabit  vasa  sua.^"  29.  Transierunt  cursim^^  Gaba 
sedes  nostra:"*"  obstupuit  Rama,  Gabaath  Saulis  fugit.  30.  Hinni  voce 
tua  filia  Gallim,^'^  attende  Laisa,'^  paupercula  Anathoth.'^'^  31.  Migravit''^ 
Medemena:^' habitatores  Gabim^®  confortamini.^  32.  Adhuc  dies  est,*""" 
ut  in  Nobe  stetur:  agitabit  manum  suam  super  montem  filiae  Sion,  coUem 
Jerusalem.  33.  Ecce  dominator  Dominus  exercituum  confringet  lagun- 
culam^'  in  terrore,  et  excelsi  statura  suecidentur,  et  sublimes  humilia- 
buntur.  34.  Et  subvertentur  condensa  ßaltus  ferro:  et  Libanus*^-  cum 
excelsis  cadet. 

1)  Xie  i?tcr  crftcn  l'crfe  biefcei  Sapitet^  folltcn  cigcntlicö  bett  ecfclut?  bc^  ?in-her^c&ent»cn 
bilben,  —  2;    b.  l).  cucvn  fvnnt  uiib  cuevn  j){cidnt)um.  —  r$)  1^Di<  HH^  „unter  bcit 

ßkfan(\encn,"  b.  b.  unter  bcr  SSudn  ber  ßJcfani^cneu,  LXX  raffen  btcr  fie  ^ivei  Ibeilcbe? 
*£a&e6  in  tie  SDortc  ',ufanimcn  :  mv  /ii/  tf^-^meh'  «V  hnayuyiiv,  —  -4)  "Wxt  picfeni  i'crfe  beginnt 
ber  5-*»"'-'*PlH^t  feine  i'^ropbe^eiunii  iicj^cn  3tff'.uien,  tvelcbe  in  bic  3cit  n<i*  ^er  !jiH\ifubruni^ 
Sjirael?,  722  o.  S^r.  ju  fei3en,  alö"  Hc  'adTsfiei"  e^en  aucb  3«bvi  an^niiveiftn  fi*  aufchirften.  — 

5)     ;/  pä,i(hr    roh    Üv/jov   /jov  m'i   hp))]  tartv  iv  -nie  T(Fpmr  aii-i.iv.      (^Hut  benÜl.U  ^ie  'ikU^iHMt  Ter 

llniiUiubii^en,  um  bic  »Vl^nc  feiner  ii>ei>?bcit  au?u'fü(n-en  unp  iiereclne  ^)tad>e  an  feinen  geinten 
juüben."  5tc  müffeu  ibnr  al?  5 tab  uu&  :1hitbe  Pinnen.  —  (>)  iljff '1J13  /,nn^er  ein  i^i'ft- 

t>eraditenbe^  iU^If ;"  fk  hh'or  hroimv.  —  7)  sc.  i)opuhuii  Assyriuiu.  -rijv  o())iiv  ftor.  —  8)  ^.  b, 
geilen  ^ufa.    LXX  gan^  abmcid^nb*.  Kn\ -ü  i^iü/jiü  nvvTniio  ■Kmfjaat  cKv7a  Kn\ -povouiii\  mi) 

Karn-artiv  rar  -o/.fYf  kciI  \ith'ai  a'rrhi;  t'ir  Koriapröv.    JCslbrfdH'inlid)  ift  fvV^  Sl^OVt  //"■"'  illtS  >i:dn'eib' 

fcMcr  5u  betrad)tcn;  benn  unmöciliA  fann  (^yptt  tie  '^^Iffinier  „fein"  i^olf  nennen.  Ter  XMuftrat^, 
ben  f^iott  ben  5(fforiern  »^ab,  unb'ber  tarin  beftanb,  faf;  er  ibnen  rie  i^efn;^nif;  einräumte,  ,uiba 
ju  bejlrafen,  erftredte  fid)  pLM'itii>  nur  auf  tiefe  ^)laebe  an  ,uil>a.  ^^lüein  ibr  2tol',  trieb  lie  nn-itcr, 
nnc  im  gol^enbcn  fict)  jcicjt.  —  9)  „fcntern  auf  bie  t^ernid)tun(^  unf  ^^krtiU^un.i  vieler  in'lfer 


144  3:er  ^rop^ct  ^\a\ai.  10,  7-23.  2lnm.  9—40. 

ftnnct  er "  b.  b.  er  wiü  aße  ?cinbcr  ju  a|prifd>cn  «Prcsinjen  machen.  —  10)  sc.  rex  Assyriae. 

ml  mv  n'-i,mv  n\'T(p,  cv  fi/m^  "  äpxc^v,  aal  tpei  , .  —  II)  b.  ^  ftiib  bcun  ntitt  mciiie  Satrapen 
lauter  3?cl5crr)'c^er  oon  eroberten  itöiügrei*enV  cf.  Habae.  1,  9.  —12)  cii^cntliit  (£arcl)emiHt, 
eine  ffl^c  unb  bcrübmte  ^tabt  auf  \nner  Snfcl  be«;  ßupbrat,  tro  er  ben  ^(uf?  (Xbabpras  auf- 
nimmt. oi'K  t>a,i<n'  T7JV  x<'>f'nv  tijv  iiravu  MaßvAüinx;  kcü  ,Y«>ri)7/f,  ov  ü  irrp-^o^  ÜKoöofiii&ij  Kai  l/Mßov 
'  Kpariiav   nai   Aa/iaaKov   nal  I,afiäp!:iav.    üi>  rpönov  tcivtck;  !:'Aa,iov  ml  Tvarjag  rag  ('tp^'k  m'o^taf  cf. 

II.  Chron.  :J"),  2(1.  —  1'5)  Galno,  au*  fibane  genannt;  nacb  bcn  larj^umim,  Sufebiu^  unb 
.i^i'crpuiMnuo  Tic  ^ta^t  (itci'tpbcn  am  lij^iis  Seleucia  su^s^cnüber,  am  öftliAen  Ufer.  — 
14)  Statt  in  bcr  *?Jabe  i^cn  .^cmatb  in  Linien  IV.  Ke.ir.  is,  .34.  9?acl)  Tcrcfcr  u.  31.  i|l 
barunter  fie  Cuifcl  ^iratu^  ^u  i?erfteben.  —  lo)  -^^amatb  am  Cronte^,  ^icie  einee;  mit  TjvMb 
rerbünbeten  .HiMiii^e,  fpatcr  (Spipbania^i^enannt  Num.  l^,  22. —16)  H' HJ^V'^  "IC'Np 

llnpL^'P*!  pS^'l")*P  DPI^y Dfil  VSn*."!  n'DSppS  „ßlnitanc  meine  i^anb  fi*  gefunten 
an  ben  «i^nicirdeben  be><  (vU^t^en,  obwobi  ibre  rsUn^cnbiiber  mcbr  (ober  mcidUiger)  aU  bie  »on 

^erufalcm    unb    3amaria:     foüte   \ä)  nicbt  C\nahciO  .  /'  ö/M/Zriare  rä  yXvwrä  h'lFpnvna/!//i  nal 

h  la/japeia  „bcjubclt  uur  bic  (skbiibc  in  3crufalem  unb  Samaria!"  —17)  3?or  bicfem  iöorte 
ift  ein^ufdialten  dicit.  3«  bcr  «propbctcnfpraite,  bie  c<ebraniit  unb  aeiiliii  i|l,  unrb  ber  re^cl- 
mä\no,(  Sa^bau  oft  bei  Seite  i^efctu.  —  18)  Unter  fVuctus  fiub  fowobl  tie  f»läne  unb_ci3cbanfen, 
aii  bie  3?crfc  unb  .i^anMuniicn  ^u  «ocrftcben.  ^-i  rar  mrv  -hv  jih^av.  fsH>tt  bürfte  mit  bem 
iicnnibltcn  5(uebrucfc  aucb  tcnf^k'baiifen  *ocrbunben  baben,  c?  foü  nun  offenbar  n^erben,  ^h  ber 
"bodUrabente  Sinn  te?  5(ffyrterä(  in  ©abrbeit  eine  grucbt,  einen  9hi&cn  iicbrad)t  babe.  — 
It))  LXX  feigen  bicr  unb  im  gol.acnten  ba?  guturum.  —  iJO)  b.  b.  ben  3{eidubum  unb  33crt^ 
ber  iU^tcr.  —  21)  '<i<:  «Wo^f i'^Vra/  'ne }/  ärrfi-n  /i'ii.  —  22)  Xa  bicfes?  ©ort  i?iclmebr baö  Jpeulen 
ber  güd)fe  unb  .!punt>c,  bae  bebr.  QCort  ^V^V'^  «t-'ci"  ba«  $'ipen  ber  i^öael  bejeidmet,  fo  bürfte 

bic  ri*tiacre  Uebcrfe^unq  garriret  lauten. —  23)  DnHD  V!2^1D  HK  DDC^*  H^^HD 
|*I^"N^  npP  'Aif^  »vcnn  ber  Stab  fd}Wcnfete  ben,  ber  if)n  bebt,  alj!  wenn  i)'ohc  ber  Stedeu 

bcn,    ber    nidit    •S'Ol^    ift;"    i'k   av    nq  api)  päßfiov  y  ^'vTmv  nvxovTo<:,aA'Aa  .  .  —  2-4)   e'tc -yv  a?jv 

Tifiijv  „unter  bcine  5(nßcfcbcnen,"  —  23)  Jin  „bie  Sd)nnnbfucbt;"  är//imr.  —  20)  „unter 

feinem  .'ftcrn."  Ter  .Hern  be»^  ^ccrcs?  ber  ^Iffi^rier  fott  fcbncll  aufiic^ebrt  n>erbcn,  tvie  .§olj  int 
i^cuer.  (£•?  erfüdte  fid)  bie  JDciffaiuina  am  .S:ecre  Sennad)eribi*,  ba?  in  (£incr  '^ln6t  aufjKricbcn 
jrurl-e  II.  Clmni.  ;;2,  21.  —  27)  (;^3ott  ober  ber  t?on  ibm  »crorbnete  l'iAtiieift,  ^d)Ul\vici|l,  ber 
über  ^s^xad  wadn  vom  ^Infanq  ber,  unb  ber  ficb  immer  in  Vicbt  unb  (^Uan^  offenbarte  nad)  oo, 
14;  (H»,  1;  Deut.  4,  24;  '.i,  H;  Ps.  77,  14,  —  2S)  „Sein  ^peili^er,  (^ott  näm(id\  anrb  in  ber 
(flamme  fommeu."  Kai  ä-jiämi  n'vTov  ir  Tvvpi  Kaiauhw  „(£r  wirD  e?,  ^^rael  namliit, 
^ciliacn  im  brcnnenben  5^euer."  —  29)  Tic  5(ff'.^rier  werben  bicr  ben  rornberfen  i^erv^idien, 
fte,  He  ficb  erbobcn  jilcidi  tcn  ßebern  be?  Vibanon.  Taf;  e>5  bcipt  „feine"  rornbccfen,  bebeutet 
n?obl  nidUx^  ^^Inrcrc'e,  als  baf)  fie  ba^u  benimmt  waren,  bem  ^eili.aen  ^^vaeli?  ali^  "JJabrung 
feine?  Siacbcfcucrj  ^u  ticnen.  ««;  oä^crai  ('jmi  ,x''>pr'>v  rl/v  o'/j/v  „unb  er  frifu  bcn  ®alt>  wie  .^eu 
auf."  —  fJO)  -[/  >'/."' pn  iiifivij.  —  31)  „unb  fein  berrlid)cr  5Qalb  unb  33aumc(artcn,"  b.  b.  feine 
auöerlefene  !l3fannfd)aft.    rn  bpr/  kcü  ni  ,jnrvni  kuI  ol  Spuiwl  .  .  „bie  ^eri^e,  Jpüßcl  unb  iSälber." 

32)  b.  ^.  öcin5  unb  gar.  —  33)  00.3  DD^p  ».(^tcic^  einem  (Siechen,  bcr  ba^infd)winbet." 

Kai  tarai  v  (piiyuv  ('.xj  Ö6tv}i.>v  ä-ii  ohiyir  saiofih'//(:.    Sie  lettCtCU  00^  '^'^^'^  DM  ^^-    ^^^^IH  UlÜjjtC 

bann  unter  bem  Jvludniiui^  bcn  Scnnaci}erib  mit  bcm  tlcincn  tiefte,  rcr  gefd)ont  war,  oerftc^en. 
34)   b.  b.  ein  .Hnabe  fann  ibr  i^cr^cid^nifj  niebcrfitrcibcn.  —  33)  ÜtO^^ÖI  »""^  '^^^  '^"*" 

tommcnen;"    xal    ol   rst.nitvrfr.  —  3(»)   b.    b.   auf  ben  '•Jlffinier.      t-l  rolr  aSii<f/aavTac  alml'g.  — 

37)  ift  bicr  wietcrbolt  unb  mit  iJiad^frucf  auöi!Kfprod>en ;  ei<  foü  fdiredcn,  weil  „ein  äieft"  uur; 
cö  foll  ermuntern,  weil  er  „fid^  wabrbaft  ^u  <sHnt  bctcbrt."  Tiefe  ';Vropbeieiung  ift  öleid)fam 
ein  Sd'lajiwort,  ta»?  feinen  ftcbcnben  "Jlneitrurf  in  tem  "JJamen  beä  Sobne^  von  ^faia^,  Schear 
Jrtsfliulj  erbalten  bat;  f.  7,  .i.  —  38)  „nur  ein  :')?cft  wirf  wictcrfebrcn  ^um -iperrn."  3Bie 
uieferbeu;icnt',  ja  ^crmalmenb  ift  biefeö  propbctifd)e  Sort,  bae^  an  jcne^  in'*(f  gerid)tct  ift,  ju 
beffcn  StammvHiter  (^iott  ^^efprod^en:  „On  beinem  Samen  follen  alle  (^cfcblcitter  ber  Srbc 
flcfegnct  werten."  —  3*>)  '*)^u1)  Vod)  uni»  ^Kcif*!:  „Tic  i^oübringung,  ift  fie  befdiloffcn,  wirb 
beranftriMucn  mad)cn  (sJerednigfeit."    9facb  '^(üioli:   „5lber  wenn  bcm  3?crberben  cjeftcuert  ift, 

fommt  überfc^wenglidK  (yercittigfeit."  3m  .^ebr.  HplV  ^P^  Tim  |1*^3  ,M^  S^ertilgUHi^ 

ift  beütlojfen,  cö  flntbet  einber  bic  fi)ercd)tigfeit."  >ö;or  awre/.ijv  kuI  ffwrffxvuv  kv  öiKaivavvi) 
„er  oollfübrt  uni>  n\ad)t  tur^  ab  in  (^icrcAtii^feit."  —  40)  t\,^A)  unb  JReifcbl:  „l^oUcnbunii  unb 

Slbfci^luv  wir!»  ber  .&err  bewirten."    5((Iioli:  „rcr  ^crr  wirb  bcm  33erberben  fteuern"  rh'2  O 


ttv  fvo]>\}ti  ^\ciuii.  10,  23—34.  2(nin.  40— 02.  145 

n^nhjl  ,>f»u  an-rtiliiunn  (ift  bcfd}(o|Kn)  unb  bvii«  i^cfrfifcJTciK  ivirb  tcr  .Cx-rr  bcv  .C->ccrfcr)aan'n 

aiUM'uincn  ;"      on  '/oy,r   nvvrt-nijfifvnv  KrpioQ    tto/z/ot/.  —  .1  1 )    VCflMIllb  ^)ictfit( :   „tU  WtttC  bCP 

ilviir,cu  i.'anbci\"  '^llluMi:  „im  ivin^cn  l\inbc."  ealiuct  fa.it:  in  tuta  .Judjuoruui  tm-a,  et 
ubieuiiKiue  degeiit  .Jiuhvi:  miiii,  ut  ait  S.  Hier,  in  l*s.  1:5.  idioma  est  scripturie  sacioe,  ut 
oiiiiioin  tiTiain  il'iits  sl<:iiiticet  )iroviiicia,  de  i\\v,\  sortno  est.  h  rii  oikov/jivti  i'/.y.  — 
■1:2)  „maci  er  bi*  au*  fttladcn."  —  .'l;5)  tarn  bcipcn:  „auf  bcm  si'cac  nait  5(cat^i>tfu" 
IV.  lieir.  IS.  22,  ober  „uacb  5[rr 'i)(i\v.H''tcuei"  Arnos  4,  ]o.  ro? 'in.iv  iMr' Ar, l-rw  ,]\m  \\(i\ 
5>aLMi  \n  ma*cn  uari^  ?li\rHncu."  —  'i-'i)  „c\[c\d^  bcr  ^licbcvlajic  Wabiaue,"  ivo  bicfc  J;',.'i ,•)()() 
DQiauu  ycvlorcu  Judie-.  7.  :J.').  —  11-5)  h'  t6-,.,  >v>m>,,»;.  —  'l(i)  "^Jadi  bcm  .t^i'br.  fauu  mau  es 
neben:   „uut'  ßleid^  bcr  :'1iuibe,  bic  er  über  bai^  Wccr  erhob  auf  bcm  i!i>CiK  o.wi'  SleiV-^rtcn-,"  dl 

Exod.    14.    21.      Kcn   ö  \iriiut;  ahrav  7/)  öJo)  r[/  /,«7«  iia'/aafrar  t'ii:  ri,v  <rV,v  ri/v  Hdr'  Ai-jVTmn'  „UUb 

fein  c^orn  «icbt  iH>m  Wcerc  bi-^  nacb  •Jlcir-^ptcu."  —  'i")  /.«;  ö  o6iior  nhruv  ä-6  am-.  —  .18)  „un^ 
bcrilcn  ivirb  ba?  Oi-Hb  ihm;  Acttc,"  b.  b.  f  iMi  bcr  ?vcttc  bcinc?  .^aife?.  :Ci^racI  wirb  fp  mdd)ti;^ 
fein,  baf;  ci?  bai?  ^si^  abutiittclf.  a«;  huTUiii-i^cipiictToi  i,  d';ör  ar7i;r  ä-ö  7(";r  (j//(.(i'  fror.  Tiefe 
etdle  ciiiuct  fidi  fcbr  ;iut  \\\x  -^^lurccnbun;-;  ^\\\  bic  cbriftlicbc  Vioral.  Wan  faun  mit  (lorncliue- 
a  l'apifc  brci  Cclc  annehmen,  fcnen  jerc»  Oocb,  ic^e  ^i^efdiwcrbe  ircid'cn  muf;:  1|  bic  dM•iftlid^c 
l'icbc;  2)  bic  i-iutc  ^nnin^Mibcit,  bie  iileidifam  ^nr  ^weiten  'iJJatur  n^irb ;  ."^,1  bic  iiintlid^e 
föuabe  UUb  Iröftuuii.  —  -'IJ))  Ter  'iPrcpbet  fdiilbcrt  hier  bic  'Jlnfunft  bc?  'Jlff'.M-iereoon  "^iciV-^pteu 
bcr.  5liatb  ift  vicUeidU  5(i  ober  A^ai  Jos.  7,  2\  5}^ll^ron  uut>  Wadunae  fiu^  Crte  bcö  -Siämmcci 
5Beujamin  I.  Reg.  14.  2:  ^'^labfacci?  mad*te  fiMiacbiuMi  Vacbi^^  bcr  W .  Heu:,  is,  17  einen  Um> 
JvciV  iMCÜeid^t  um  :i^icrufa!em  \\\  überrumpeln,  ii^f.  ;«/•'  f'f  ''/i'  ~o>'i'  'A;}"'  '<"'  -«/'jf/fw-r«  Ar 
MaVjfcw.  —  30)  ,,(evU  fein  .^cer,Kratb  «sn-pacf)  in  Wcn'abrfam,"  um  ihmi  ba  auj  ben  5(niiriff 
äu  mad)cn.    ^IWuinuao  laii  brci  2tunben  norri^fllidi  »cn  ^cvufalcm.  —  51)  TT\1'^^  1"lbj7 

„fic  rüden  burd^  ben  "J-Vif;,"  (iüni^paf;).    wu  ■^aputrGHTai  (;>äpayja.  —  32)  i'cr  biefen  SDcrteu 

ijt  cinsufdjaltcu:   „fic  fa^cn."    Unter  sedes,  |i^,t3,  i|^  baf^  5tanbciuartier,  'iJiadUauartier  5U 

!^erflet)en,  5?et  ben  LXX  muf;  bicr  ein  5d)rcibfeb(cr  einiicfd>(id)eu  fein,  ba  ftc  (efcnt  kqI 
//isi  ni-'Ayyai,  ivcldu  ^tcdc  fduMi  voraui^acivaniieu.  —  3?})  „2ta^t  '^^allim"  I.  Ik'.ir.  25,  44. 
34)  ^lan  fcnnt  biefen  ^'aifa  nur  am  I.  Macc.  9,  5.  Tic  (sk'piirapben  fcnncn  beffcn  Vac^c  nidu. 

i-^raKovaerai    Xatnü,    nci&i    awt.    Sobb,    Knian.  —  -33)    XaS  3Bort    Pf^jj/    >'^''''"t'    ''•""    "''^'■"')  ^*^"' 

S«rcr  t^cn  (Sinii'icn  mit  „ivicbcrballc  ce"  überfel^t.  3(uc{)  bie  LXX  babeu  l-aKovaerai  h  'Am- 
i^wi:^.  —  36)    ni"!^  »(^'i  flüd)tct  fidi,"    titan/  „ift  auiler  ftd)."  —  37)   unbcfaunter  Crt. 

^a6fß//v(i.  —  38)  unbefannt.    r/;?,:?t7/j.  —  39)  It^J/H  „püd)tcn  ficb."  Tic  LXX  jicben  bae 

2Bort  5um  uäd^jtcn  Sa!^.  —  60)  „^cutc  Jfcilt  er  ncd)  ju  ^h^be,  bann  jlrcdt  er  bic  ^anb  ausS 

JViber    2ion."      Tzapana/^lrE  cf/uepnv  f  j'  o(!(d  Tov  /jeh'n/,  —opaKa7.fi7F  rij  xtip)  rh  hpar  ti/V  ^vYiTtpa 

Zmv  sal  Ol  ßoviw  Ol  h'  'iFpovaa/.i/u  „tröftct  bcutc  bamit,  baf!  er  bleibe,  tröftet  mit  2i?Mnfcn  ttn 
23er3,  bic  3:cd)tcr  2ion,  unb  ihr,  o  ^üticl  in  .^crufalcm."  —  61)  nV1^*!23  iTIXS  ^1*0^2 

„entblättert  bic  Vaubfrone  mit  2direrfen?mad)t"  "ilod)  unb  ^1leif*(.  „2dUävU  mit  (^k^uMlt  Die 
blütc!?ollcn  ':}(cfte  ab."  (£?  ift  barunter  bie  blübcubc,  fräftiiic  ?)iannfd)aft  bcr  "Jlfv.vacr  ju  oerftel)en, 
bic  in  einem  ^luiKublide  lebloc;  babinfinfen  wirb.  awrapäcrcEi  Toi%  hööiovg /Jt-u  icxioi:. — 
62)  worunter  wiebcr  nur  bcr  mdcljtiijc  '^(ffmier  ju  v>cr(tcl;cn. 


Caput   XI. 

1.  Etegredietur  virga  de  radice^  Jesse,  et  flos^  de  radice  ejus-''  ascendet."' 
2.  Et  requiescet  super  eiim  spiritus  Domini:'''  spiritus  sapientiae,  et  intel- 
lectus,  spiritus  consilii,  et  fortitudinis,  spiritus  scientiae,  et  pietatis,  3.  et 
replebit  eum  spiritus  timoris^Doniini:  uon  secundura  visionem  oeulorum^ 
judicabit,  ueque  secundum  auditum  aurium  arguet:  4.  sed  judioabit  in 
justitia  pauperes,  et  arguet  in  aequitatcpro  man.suelis  terrae:^  et  percutiet 
terram^  virga  oris  sui,  et  spiritu  labiorum  suorum  interficiet  inipiuni."* 
5.  Et  erit  justitia  cingulum  lumborum  ejus:  et  fides  cinctorium  renum 
ejus."  6.  Habitabit  lupus  cum  agno:  et  pardus  cum  hocdo  accubabit: 
vitulus  et  leo,  et  ovis^^  simul  morabuntur,  et  puerparvulus  iiiinabit  eos." 
7.  Vitulus,  et  ursus  pascentur:  simul  requiescent  catuli  eorum:  et  Ico 


146  £)cr  5)roj)^ct  3fat«g.  11,  1—6.  2tnm.  1— 13. 

quasi  bos  comedet  paleas.^*  8.  Et  delectabitur'^  infans  ao  ubere  super 
foramiiie  aspidis:  et  in  caverna  reguli,'^  qui  ablactatus  fuerit,  manum 
suam  mittet.  9.  Non  nocebunt,  et  non  occident  in  universo  monte  sancto 
meo:  "^  quia  repleta  est  terra  scientia  Domini,  sicut  aquae  maris  operientes. 
JO.  In  die  illa  radix  Jesse,  qui  stat  in  signum  populorum/^  ipsum  gentes 
deprecabuntur,'^  et  erit  sepulchrum  ejus-"  gloriosum.  11.  Et  erit  in  die 
illa:  Adjiciet  Dominus  secundo^'  manum suam  ad  possidendum  residuum 
populi  sui,  quod  relinquetur  ab  Assyriis,  et  ab  Aegypto,  et  a  Phetros,^^ 
et  ab  Aetliiopia,  et  ab  Aelam,  et  a  Sennar,  et  ab  Emath,'^  et  ab  insulis 
maris. ^^  12.  Et  levabit  signum  in  nationes,  et  congregabit  profugos  Israel, 
et  disperses  Juda  colliget  a  quatuor  plagis  terrae.  13.  Et  auferetur  zelus 
Ephraim, ^^  et  hostes  Juda  peribunt:  Ephraim  non  aemulabitur  Judam, 
et  Judas  non  pugnabit  contra  Ephraim.  14.  Et  volabunt  in  humeros 
Philisthiim^'^  per  mare,  simul  praedabuntur  filios  Orientis;^  Idnmaea  et 
Moab  praeeeptum  manus'*  eorum,  et  ftlii  Ammon  obedientes  erunt. 
15.  Et  desolabit  Dominus  linguam^^  maris  Aegypti,  et  levabit  manum 
riuam  super  flumen  in  fortitudine  spiritus  sui:  etpercutiet  eum  in  Septem 
rivis,  ita  ut  transeant  per  eum  calceati.  -16.  Et  erit  via  residuo  populo 
meo,  qui  relinquetur  ab  Assyriis:^"  sicut  fuit  Israeli  in  die  illa,  qua 
ascendit  de  Terra  Aegypti, 

l )  ^U*2  /'^L^m  Stamme,  i>om  Stodc."  Ix  rrjc  pKm  'leooai,  'i^'i.  gi^a^  ^ieronömugi,  Slertuflian, 

xMiuiuiliiut?,  Slmbroftu^  unb  anbern  i^dtern  ift  unter  bem  „9teife,"  virga,  tic  ^un^frau  ?D?vtrta 
511  iH'rftcbcn ',  villein  bic  älteren  3"*»?«  unb  neueren  (^reiU'ten  scrficbcu  S&rijluö  barunter;  auc!^ 
5l(ltolt.  —  2)  "y^))  „unb  t'm  3»tii5'"  1^0.1  hvdoQ.    (£0  \\i  auffatlcnb,  bajj  bie  LXX  unb  i'ul^. 

ba;?  bebr.  ©ort  mit  „iMumc"  übcrfetjcn,  »eld)c  '-Bcbeutung  c^  niri^cnb?  bat.  Ter'iPrcpbet  nennt 
Mcr  bcn  2pröi?linji  einmal  „'?\Mi  am  bcm  i^aumilcrf"  uiib  einmal  ,St\i  au^  ber  ffiur^el,"  an- 
Anbeuten,  ba§  Tainbei  Stamm  tucit  beratn^efcmmen,  unb  ber  neue  Spröpliuii  Gbrittue!  wie  ein 
«euer  Stamm  auffclnc|';t  in  ■?^err(i*feit  unb  Waieftät.  Ter  (£balbäcr  nennt  au^brürflid)  ben 
-Wcffia?  anilatt  bci^  „Jraeiflc?."  —  3)  VCnti^,!D  /-^«^  Kin^n  ffiurjctn,"  —  4)  n")£3^  »tt>irl> 

frudnbar  fein,"  ober  nacfi  Terefer:  „tt?irb  aufiirüncn."  —  3)  Ter  rski|t  beg  Jperrn  mit  feinen 
fieben  f^sJaben,  worunter  afle  f^abcn  ^u  oerfteben  finb,  bie  jur  i?o((fommcnbeit  qebören;  cf.  Lue. 
;■..  'l'l-  Apoc.  1,4.-6)  nlrr'  HKI^D  in^'nni  „»nt»  fein  SBobUieraÖen  bat  er  an  ber 

i5urcbt  bce  Gerrit ;"  Arnos  5.  21.  Unter  (^urcbt  beef  .iperrn  ift  bier,  ivie  o.\\  ben  «teilten  Stellen, 
bie  rltelii^ion  \\x  verlieben,  t-er  Sinn  ift  bemnacb:  Tie  9ielic?ion,  bie  iU'rberrlid)un3  @otteö  liept 
ibm  t}or  'Willem  am  ^erjcn,  —  1)  Kurd  7?/v  öu^av-  ef.  Joan,  2,  25,  —  8)  ^ebr.  „er  wirb  mit 

'•^illiiifeit  fprecbcn  ben  Untcrbrüctten,  D'l^l'^?/  ^'I^   llrtbeil;"  nai  e/uyiei  rohg  raTreivovg  -iji  y^g- 

91  tcrefcr  will  bier  beg  ^Paralleli^mue!  wiüen  unb  in  ^tücftlcbt  auf  bie  ^arattelpeae  i:i,  11 
^•n_j;  anftatt  |>"|j[^  .qelefen  M^iw  v.\\t>  überfc^t:  „3;tn-annen  wirb  er  fdjlagen  mit  bem  Stabe 

feineei  Wunbe^^"  UebriiKUi?  nebmcn  bic  Srei^eten  bier  ku\6)  baö  2Bort  „Srbe"  im  fis^ürlidien 
Sinne  uno  yerftcbcn  baruuter  bic  o»'bifdii^M'innten,  bie  greller,  bie  (Smporer.  —  iOlXcr 
OJ^MTia•:l  fommt  '^wav  nidit  auf  bie  (£rbe,  lim  x,\\  ti^bten  unb  ju  ^crftoren,  fonbern  um  feiig  ju 
ma*cn.  \^IIlein  bic  bcfcli;len^c  Mraft  feine;?  (£oanaelium^  wirb  an  bcnen,  weld)c  fte  frei^clbaft 
5uritcf weifen,  eine  ti.^btcn^e  \\.\\^  i>crniittcnbe  i'3tvfunv]  üben;  Matth.  28,  4;  Act.  5,  5;  11. 
Tiuiss.  2.  8.  —  11 )  Heine  ©abrbaftijifcit  in  ^^lllem,  "was  er  fpriAt  unb  »erbcifjt,  wirb  ibn  be- 
illeiten awi  allen  Ji3e;^en,  wie  ber  ''>5ürtel  an  feinen  \!enben.  ««;  u/.7,\ieia  d'/.ij/jh-oc  rag  -/eiywf. 
lü)  NntDI  „unb  Waftoieb;"  Kai  mipor.    Ter  Sinn  be^  ungemein  fd)önen  23i(be6,  ba6  bier 

ber  •;])roobet  >-H>m  :l{eid5c  be«  iWeffta«  entwirft,  tft  fein  anbercr  nie  :  H  wirb  alle  3wietrad)t  unb 
,'^einbutaft  ein  tSube  baben.  d-}  i^crftebt  ficb  wn  felbil,  ^af)  bieei  immer  nur  in  bcft-bränftem 
Sinne  5U  nebmcn  ift,  niAt  im  cuiiftcn  Sinne,  wie  c?  im  .giimmel  crfüHt  wirb.  3m  itert^leicbc 
Ui  bcm,  wie  ber  Juftanb  per  Wcnf*bcit  int  J^nbentbumc  war  unb  noit  ift,  ift  bae  tebe'n  ber 
(£briftcn  irie  ein  l'cbcn  bci^  bodiften  (Vricbcui^  unb  ber  fclijUtcn  Sintracbt.  —  13)  (Sin  9l?enf£^ 
mit  ainbcvvxn-ftanb  in-rmaj^  fie  iuv'skborfam  unb  Untcrwüffivifcit  ju  erbaltcn.  Tic  $>rcfanbid)ter 
bCtV  ^^Ittcrtbum?  u'tdmcn  ba3  fo;icnannte  j^olbene  Jcitaltcf  mit  'Silbern  äbnlidicr  5(rt  Yirg. 
(rcorg.  ]']d.  4,  Horat.  Epod.  lö.    Slud}  "bei  ben  arabifcben  unb  perfifc^en  ridjtern  flnben  fte 


Der  gjrop^ft  Ofaia«.  11,  6—16.  Sinnt.  13—30.  147 

ftcb.  —  11)  Tic  ßjro^en  mit»  JRci^cn  »erben  ficfi  mit  iKivöbnHc6cr  9?abruni^  begnüi^cn,  c(iiiä) 
bcm  i^emeineu  Wanne.  ?;)?an  wirb  niitt  mebr  boren  unb  [eben,  ta\i  fie  Wabl^citen  balten,  beren 
eine  ein^ii^e  ba<S  t£infommen  einer  C{an\(n  yrooinj  i>crfd)(ini^t.  —  1-5 )  bie  neubefebrten  ßbriften 
irerben  mit  Uniildnbiiicn,  rtrrlcbrcrn,  '-JBabrfaijcrn  m-rfcbrcn,  ebne  burch  fie  2itaben  ^u  leiben, 
ja  fie  werben  fclbe  iicwinncn,  baf?  fie  fi*  ebcnfaü?  bcfebren.  Tic  SrfüUunii  ^iefer  ÜL^eiiJaiiunfl 
tritt  an  ben  Ia;i  in  ^er  .StiriteniicfdMdUe  aller  Ciabrbunbcrte.  'i)lan  Icfe  bcunit^cr?  iUttorö  •?.  Üticä 
@cfitid)tc  fer  'oanbaHüten  iverfoliiiuiii  in  '^(frica  IIb.  3.,  be«  'iPnil'cntiues  liljor  peri  stcphauon, 
beö  öotratei^  Mir*en3e|'rf)iii)tc  IV.  IS.  —  16)  baö  SBort  ♦Jlj/tDV'  ^^^^^''^^  ^^^  I^^^  '"^^ 
iK-yova  ä(T:ri(Wjv,  %]\xiUx  mit  ßaniliaKoq  überfeOt,  TOoninter  Widiaeliet  bie  iicbiuntc  ^d)(an^e  »er« 
flcbt,  bebeutet  nadi  ber  (Etmneioi^ie  alle?  Dtter^c^iutt.  -^  17)  b.  b.  im  ganzen  meffianifAcn 
JRcic^e.  —  18)  nal  6  äviardfiEvoc  äpxeiv  sxii'üv.  —  lil)  ^tJ^'"^1*  „Werben  ibii  [neben  (anrufen);" 

iXniohmv. —  20)  iHH^^p  „\nn  dini^ioxt;"  y  ävaTT-avaig  avro'v.    dhxi^üi  Wirb  in  ?Rni)t  unb 

flifler  .§errlid)feit  berrfd)cn  burc^  bie  ffielt,  unb  ^llle?  auf  ibn,  ali  ba?  .g>au^t  unb  Gentrum  bin« 
feben,  oon  »eUtem  au^s^ebt,  roai^  ba  immer  i^rof?  unb  bcrrliif)  ift  awi  (£rbcn.  \!.  unb  ^M.  bemerfcn 
bier:  „3Bo  er  wobnt,  ift  bie  .!iperrlid)feit,  bie  i^nabcnoolle  (eudvuiftifcbe)  rs5i\-(cnwart '^k^ttc?." 
TAc  i'uliV  überfetjte  Da?  bcbr.  ®ort  mit  „(s)xab,"  wcU1)c  i^cbcutun;^  es?  fonft  nirc^enf?  bat.  ta. 
jebcd)  (ibriftu?  ben  :J>hibcort  feiner  Jperrlid)feit  überall  aufiiefd^lagen,  wobin  feine  .Vtircbe  fic^  er« 
flredt,  fo  foliU  »on  felbjl,  ta\;  bicfer  ^"Kubcort  an  ber  Stelle,  wo  er  cielitten  bat  unb  bei^raben  lag, 
einer  befonbcrcn  llerbcrrlidnini^  fid)  erfreuen  wirb.  :jn  ber  Übat  bctrad)tet  bie  i}Cin\i  Sbriften- 
^eit  (s3pUiatba,  bie  Statte  bcg  iobeö  uubiVt^abniffeei  (£brifii,  bii^  jur  Stunb^:  al«  ben  bcilii^ften 
unb  ebrwürbiiiilen  Drt  bcei  (ErbfreifeS.  2irin  bemcrtt  bier:  Materiale  sepulclirum  Christi 
gloriosum  fuisse  et  etiamnum  esse,  constatex  rei  gestae  historia  Matth.  27,  60  et  infinitis 
miraculis,  quae  ad  illud  sepulchrum,  nobilissimo  templu  ab  imperatrice  Helena  exomatum, 
quotidie  patrantur,  teste  S.  Augustino,  (Iregorio  Turunensi  et  Adrichomio  et  aliis.  Quae 
gloria  ad  hoc  usque  tempus  etiam  in  media  Turcarum  barbarie  continuatur  et  perpetuo 
peregrinorum  eo  undi(i|ue  tendentiunj  concursu  non  jurum  augetur,  inquit  S.  Bernardus: 
et  annua  ecclesiae  sepulchralem  Christi  gloriam  in  sauctiore  hebdomoda  per  Universum  orbem 
quanta  potest  pompa  celebrantis consuetudine perpetuo  renovatur.  — 21)  7vpü<;-d/]GEi  6  Kipiog 
Tov  öei^ai  -r/v  xi^'pa  avToi) .  .  SDabrenb  fid)  alle  ^eibenoölfer  ju  Sbrtfluä  bcfebren,  wirb  (^ott 
anä)  erbarmung^^oü  be?  5wi'cn''i-'*lfc*  fi*  annebmen  unb  esJ  ju  (Sbriftuö  5urücffübren;  cf.  Rom. 
11,  2(>;  15,  12.  (£?  beifn  secundo  im  (sjcgenfa^  jum  er|len  Wale,  wo  er  fie  au^  Slegi^pten  be« 
freit  bat,  —  22)  DnnD.pi'  "^^^  >"^»  Stnigcn  alö  ba«  i!anb  jwifcbeuDbcr«  unb  llnterägiipten 

bctracbtet  wirb;  f.  I.  i8.  70.  5lnm.  46.  9?ad)  rsicfenin?  u.  21.  ifl  eö  Dberäg!)pten.  Tap  bier 
ber  »Propbet  fo  »ietc  Sänber  oon  cntgegengcfe^tcr  l'agc  nennt,  ifl  ein  3?ewei«,  bajj  er  feineeweg^ 
»on  ber  3iirüc!fübrung  S^vvielö  au^  4*abi)lon  rebct,  fonbcrn  »on  einer  fpdtercn  aut^iiebebntereit 
Jpeimberufung  aue  all'en  (yegenben  ber  (£rbe.  X)icfe  ^cimberufung  gefd^cbt  tbeilei  in  langfamem 
Verlaufe  burd)  bie  Sabrbunberte,  tbeil«  pli^tJÜdb  unb  in  i^ülle  am  (£nbe  ber  Seiten  Rom.  IL  26, 

Kat  Otto  BaSv/.uvia^.  —  23)  Kai  Öttö  i'/Ainv  avaTO/.Öjv  k(Ü  ff  ^ Apai'iaq.    —   24)  Worunter   bl£  'OiX' 

f^iebenen  Äüftenlänt>erbe?5(benblanpc«}u  oerflcben  ftnb;  feblt  bei  LXX.  —  25)  b.  b,  eö  wirb 
ein  Snbe  baben  mit  ber  (£iferfud)t  (£pbraimg  unb  mit  ber  5?einbfd}aft  ^w^'i!''*  Kz.  37,  17.  — 
26)  „fte  ftürjen  auf  bie  Sd)ulter  ber  ^pbilijlcr,"  b.  b.  fte  fallen  in  ibr  ©ebiet  ein.  ^^bilifler  ifl 
|)ier  im  weitem  Sinne  junebmen,  aU  ber  J^einb  bcö  5^amen«  (^otteö  unb  Sbrifti  —  im  ©eilen. 
Kol  Tzeraa-dijaovTai  kv  Tr/.oioig  ä/lotpr/Mv  „uub  fie  Werben  ftd)  au^bebneu  in  ben  ^iccbiffen  ber  2lu«' 
»artigen  unb  werben  baö  Wecr  plünbern,"—  27)  b.  b.  bie  geinbc  bcö  Sinen  (Dotteö  unb  feine« 

©efalbtenim  Djlcn,—  28)  „werben  bie  23eute,  Hll^D'  i^rer  ^änbe  fein;"  xai  'hhv/xaiav  kuI 

tTTt  Muaß  TrpÜTov  rag  jfeipnf  eTTißa?MV(nv.  n'i  6i  vlol  'A/i/uuv  npüroi  vTzaKo'vaovrai.     X)a«  Sbrifien« 

tbum  bradite  in  biefen  ®egcnben  »or  bem  (Einbringen  be«  ^^(am  bie  berrliAflen  ?^rüd)te  beroor. 
29)  Dnnni  ,/Unb  (Sott  wirb  mit  bem  iJertilgung^fludje  belegen  ben  öufen  beö  äg^ptifcben 

SDteereö,"  b,  b.  ibn  au3tro(Jnen.  nai  ipTjfMoei  Kvpioc  tijv  -dälaacav  A'iyvTZTov.  3)iefe3  unb  ba6 
näc^fle  Silb  ber  Slbeilung  be5  (Jup^rat  befagen,  bab'(^ott  alle  ^inberniiTe  für  3«rael  wegräumen 
Wirb,  um  fie  jum  ^eile  ju  rubren,  -^  30)  kv  A'iyvTZTi^,  wa«  aU  *ö^reibfe|)Ier  ju  betrachten  tfl, 
Wie  aüi  bem  folgenben  Sa&c  ^eroorge^t. 


fi  e  c5  n  e  r :  ^.  ®*rift.  21.  %,  in.  10 


148  t)ix  5)rop^et  3faiaö.  12, 1—6.  2Inm.  1 — t. 

Caput  XII. 

1.  Et  dices  in  die  illa:  Confitebor  tibi  Domine,  quoniam  iratus  es 
mihi:'  conversns  est  furor  tuus,  et  cojisolatus  es  me.  2.  Ecce  Dens 
salvator  mens,  fiducialiter  agani,  et  non  tiraebo:  quia  fortitudo  mea, 
et  laus  mea  Dominus,  et  factus  est  mihi  in  salutem.  3.  Haurietis 
aquas^  in  gaudio  de  fontibus  salvatoris:^  4.  et  dieetis  in  die  illa: 
Confitemini  Domino,  et  invocate  noraen  eius:  notas  facite  in  populis 
adinventiones  ejus:  mementote  quoniam  excelsum  est  nomen  ejus. 
5.  Cantate  Domino  quoniam  magnifice  leeit:  annuntiate  hoc  in  universa 
terra.  0.  Exulta,  et  lauda  habitatio  Sion:'*  quia  magnus  in  medio 
tui  sanetus  Israel. 

l)  „n^cit  bit  (frübcr)  mir  sic^ürnct  Mjl,  nun  aber  bcin  ^dxn  \\d)  g,d(a,t."  —  2)  ^sm  Oriente 
ifi  bie  frifdic  Cucüc  eine  fc  fctlt'^ivc  ^ad)t,  bafj  man  [ie  ak-  i3i(b  bcr  jieiftlidKU  unb  ^eitlid)en 
(jegnunoien  bctraditct.  Xarum  fagt  andi  Gbriftuö:  „3Ber  bürftet,  ber  fcmme  ju  mir  unb  trinfel 
2Ber  an"  mid)  a'aubt,  aus  bcffcn  l'eibe  njcrben,  wie  bie  Sd>rift  fat^t,  Strinne  bcö  Iclienbigcn 
aiHilTer^  fliefjcn"  Juan.  7,  37;  cf.  Is.  44,  3;  48,  21;  Ez.  11,  19;  36.  25;  39,  29;  Joe!  2, 
28.  5tt  Sonbcrbeit  \?er|lc&cn  Incr  unter  bcn  ©affern  bie  U.  \!ebre  Siuidue  unb  .6ierpnt)mu?; 
bie  ©aframente  Ciiiienco  unb  Slmbroiui'o ;  bie  f^ciftce^ijaben  unb  Srcftungcn  l^ernarbuö  u.  21. 
3)  n^lC^'  >M^  ^iei(cc>;"  tov  curriplov.  Tat^  \vcii)xt  unb  einjige  ^eil  S^vaclö  unb  bcr  Seit 
ift  S^rifluö.  —  4)  |i''y  n'21^''  „33eit>oI;nerin  Sion^;"  ol  Ka-ocKovvTEg  iiüv. 


Caput  XIII. 

1.  Onus'  Babylonis,  quod  vidit  Isaias  filius  Arnos.  2.  Super  monteni 
caliginosum^  levate  signum,  exaltate  vocem,  levate  manum,^  et  in- 
grediantur  portas  duces.*  3.  Ego  mandavi  sanctificatis  meis,'  et 
vocavi  fortes  meos  in  ira  mea,^  exultantes  in  gloria  mea.^  4.  Vox 
multitudinis  in  montibus,  quasi  populorum  frequentium:  vox  sonitus 
regum,  gentium  congrcgatarum :  Dominus  exercituum  praecepit^ 
militiae  belli,  5.  venientibus"  de  terra  procul,  a  summitate  caeli:'" 
Dominus,  et  vasa  furoris  ejus,  ut  disperdat  omnem  terram.''  6.  Ululate, 
quia  prope  est  dies  Domini:  quasi  vastitas  a  Domino  veniet.'^  7.  Propter 
hoc,  omnes  manus'^  dissolventur,  et  omne  cor  hominis  contabescet, 
8.  et  conteretur."  Torsiones  et  dolores  tenebunt,''^  quasi  parturiens, 
dolebunt:  unusquisque  ad  proximum  suum  stupebit,'^  facies  combustae 
vultus  eorum.'^  9.  Ecce  dies  Domini  veniet,  crudelis,  et  indignationis 
plenus,  et  irae,  furorisque  ad  ponendam  terram'^  in  solitudinem,  et 
peccatorcs  ejus  conterendos  de  ea.  10.  Quoniam  stellae  caeli,  et  splendor 
earum  '^  non  expandent  lumen  suum :  obtenebratus  est  sol  in  ortu  suo, 
et  luna  non  splendebit  in  lumine  suo.  11.  Et  visitabo  super  orbis  mala,^ 
et  contra  impios  iniquitatem  eorum,  et  quiescere  faciam  superbiam 
infidelium,  et  arrogantiam  fortium  humiliabo.  12.  Pretio.sior  erit  vir 
auro,^'  et  homo  mundo  obrizo.-^  13.  Super  hoc  caelum  turbabo:  et 
movebitur  terra  de  loco  suo  propter  indignationem  Domini  exer- 
cituum, et  propter  diem  irae  furoris  ejus.  14.  Et  erit  quasi  damula^ 
fugiens,  et  quasi  ovis:  et  non  erit  qui  congreget:  unusquisque  ad 
populum  suum  convertetur,  et  singuli  ad  terram  suam  fugient. 
15.    Omuis,    qui  inventus    fuerit,    occidetur:    et    omnis,    qui    super- 


Der  ^rop^et  3faia(J.  13,  1—12.  2lnm.  1—22.  149 

venerit,^'*  caclet  in  glaclio.  16.  Infantes  eorum"  allidentiir  in  ociilis 
eorum:  diripientur  domus  eorum,  et  uxorcs  eonim  violabuiitur. 
17.  Ecce  ego  suscitabo  super  eos  Medos,  qni  argcntum  non  quaerant, 
nee  aiirum  velint:  18.  sed  sagittis  parvulos  interticient,**'  et  lactantibiis 
uteris"^  non  miserebuntur,  et  super  filios  non  })arcet  oculus  eorum. 
19.  Et  erit  Babylon  illa  gloriosa  in  rcgnis,  inelyta  suporbia  Cbaldacorum : 
sicut  subvertit  Dominus  Sodomam  et  Gomorrham.  20.  Non  liabitabitur 
usque  in  finem,  et  non  fundabitur-**  usque  ad  generatiouem  et  genera- 
tionem:  nee  ponet  ibi  tentoria  Arabs,  nee  pastores  rcquiescent  ibi. 
21.  Sed  requiescent  ibi  bestiae,'^  et  replebuntur  domus  eorum  draco- 
nibus:*^  et  habitabunt  ibi  struthiones,^'  et  pilosi''-saltabunt  ibi:  22.  et 
respondebunt  ibi  ululae''^  in  aedibus  ejus,  et  sirenes"*^  in  delubris 
voluptatis. 

1)  Nb'D  -c*"  Nb*.3  »tragen,  brins^cn,  iM^vbriniicn,"  babcr  man  cö  iroM  am  fi'u^liitflcn  mit 

T        ~  TT 

„Stu^fprud)"  übcrKiAcn  bürftc.  LXX  hpao/r  „(s3c|utt."  Ta*?  onus  bcr  iUi(iv  bat  übrii^cn« 
au*  einen  iiutcn  3inn  nnf  betentct  „rrücfcnbev^,"  bciten  ber  -yropbct  fi*  cntlefii^en  witl,  b.  b. 
eine  Un9lü"rfeivvppbejcinni].  —  .i^ier  beginnen  btc  ^H-ppbc^ciuni^cn  ^ei^cn  tic  JDcItmädUc  unb 

fdUict'cn  mit  Sap.  23.  —  2)  HÖCO""!»*!  ^^  //'i«f  fiiblcm  i^cr.qc,"  was  na*  Xerefcr  u.  31. 

bebeutet  „auf  beben  23ercjen."  477'  öpov^  ■neöivov  „auf  bem  l^er^c  ber  (Ebene."  —  3)  ciU 
3ei*en  bcs  3lufrufe^.    TrapaKaleire  -i)  je/p/  „winfet  mit  bcr  ^aiib."  —  -'!)  ^nilö  IND^I 

"      :  •    T  : 

D*3nj  /-»Juf  '^o.\;  fie  cinjieben  in  bie  %{)Qxt  ber  Wad)tbabcr."  (öctt  ruft  ben  i'ölfern  (bcn  ^^Jcbern 

in  Sonberbeit),  fidi  5U  ruften  jum  Stuj^riffe  3?abi^(on?,  nniAe  Stabt  mit  ibvcn  bunbcrt  oberen 
bier  gemeint  ift,  nn^nn  ei?  bci^t:  „fie  foUen  einrieben  in  bie  2bcre  ber  Wad^tbaber;"  ävoi^aTf  ol 
äpxovrer.  —  5)  id)  babc  mctucn  3(u?erfebenen,  b.  b-  bcncn,  bie  id)  burcl)  meinen  bn'uien  35}illen 
jur  3?p(Ijtrcduni^  meiner  '^kridue  aueerfeben  babc,  i^efebl  unb  ^luftra»]  i^eiKbcn;  cf.  Jcr.  6.  4. 
h/0)  Gw-ciaau  kuI  i}o>  äyu  avrcjvg.  X^er  Äörcr  unb  3(raber  babcu:  „icb  babc  meiner  .^cilii^tcit 
geboten."  —  6)  ylyavreg  tpxovTai  TvV.ripüaai  tov  ßvunv  fiov.  — 7)  „bic  mciucr  'D.WidU  fiel}  freuen, 
ober  bie  burd)  meine  5}iad>t  froblocfen;"  xf-'^povreg  äßa  koL  ißpi^ovreg.  —  8)  IpDP  //"nijlert." 

rem  3lufrufe  ©ottci^  foIjU  auj\enblirflicb  bie  3abl  ber  23i.V(fcr  unb  jtebt  f*on  iierü)lct,_um 
gemuftert  unb  jum  3(niiriffc  i^efiibrt  ,5U  werben.  —  J))  .^ebr.  „fie  fornmen,"  ncimlid)  Dominus 
et  vasa  furoris  ejus.  —  10)  b.  b-  'ocn  ber  äuf!er|lcit  .i^immeleoieiicnb.  epxiodai  in  yf/i;  Tzöppoi^iv 

ä'Tz'   ciKpov   i^fiifWiov   TOV   ovpavoJ\    Ki-piog   Kai   ot   vK/.ofjäxoi  avroi'.  —  11)    b.  b.  bic  ßrpfjC  Sbclt» 

nionarcbie  2?ab!^li>nt^.  —  12)  i^y  HTO  IC*?'  «'"  SDortfpiel,  baö  fid)  im  reutfd)cn  nur 

unöoflfcmmen  geben  läfjt:  „2lMe  ö3en.HiIt  »ont  ©ewaltii^en  fommt  er"  (ber  2ag  bco  B"^!""^). 
ml  (jvvrptß?)  Tiapa  rnv  -»tov  f/^ei  2,  12;  Jocl  1 ,  ö.  —  1 3)  b.  b- aüc  2?abi^Icnicr  (Gb^ilbcicr) 
i»erben  »erjagt,  weil  ber  Jperr  ei  ibncn  ju  crfcnncn  gibt,  baj)  er  fclbft  burd)  bie  'D^feber  unb 

^.^crfcr  gegen  fie  jtrcitc.  —  1-4)  iSiDJ  „fie  ftnb  beflürjt."  —  13)  rapax^wovrai  ol  Kpiaßnc 

Kul  LiViveg  alrorc  l^ovciv.  —  lö)  Sie  tt^crbcn  ficb  entfetten,  n'^enn  fie  einanber  anfebcn,  tveil  einer 
auf  bem  3(ngcftd>t  bee;  anbcrn  5nd)tö  a(ei  3(ngjl  unb  gur*t  fcben  n.Mrb.  ovuQapuaoraiv  .  .  kal 
lnaT//a(>vrcu  „fie  Werben  einanber  bemitleibcn  .  .  unb  ganj  aujjer  \iA)  fommen."  —  17)  *J3 

Dn*J£)  D*Dn^  »i^re  cyefic^ter  finb  glammcngeficbter,"  b.  f*.  wie  burd)  ben  ^Branb  »erwüftet; 

Joel    2,    6;     Nah.    2,    10.      kuI    ru   -porurrov  arrüv  <jg  f-o^  ftsraßn/cwniv.  —  1^)    3llv^  5?abMon 

unter  bic  pernf*e  rberberrf*»nt  gefommen,  fini^  c>5  allmäbli*  an  in  i^erfall  ^i  iicratben.^  Jceut 
}u  3:agc  fennt  man  faum  bie  ^teüe  mebr,  wo  e'o  iV'ftanbcn.  t5d)on  ^piiniuö  fdueibt  II.^N.  VI. 
27.   !^on  ibr:  In  solitudineuj  rediit  exhausta  vic-iuitate  8eleucia?,  ob  id  conditi«  a  Nicanore. 

19)  Dn'^^pD'l  »ynt*  ibre  i)licfcn,"  b.  b-  tiic  ®ternbtlber.  kqI  ü  'Upiuv  nal  -äc  ö  adaßo^ 
T(,v  ovpavov.  9?ad)t  unb  ginflerni§  gebraud)en  bie  5>ropbeten  immer  alö  iMlbcr  f($rccflicber 
Umwäljungcn.  —  20)  Kai  hre/Mv/mi  rij  oiKovßivy  hly  kükci.  Unter  orbi.s,  S^r'''*^^'^'"*""' 
bae  \>(i\>^{.  9iei*  ju  oerfteben  ^u  fein.  S?  war  in  ber  Sbat  ein  ©ettrei*.  Wie  fpäter  raö  römif*e. 
21)  tiD,p  „al6  erprobtes  ©olb."  Xerefer  „alö  2:opafe."  y  rh  xinviov  rb  intvpov.  —  "l"!)  DilDp 

10  *        ■  ' 


150  Der  ^vop^et  3faia«.  13, 12—22.  Sinnt.  22—34. 

*1*ÖlK  M^   ©Ofi"  »»tt  Dp^ir."     III.   Reg.  10,  22.     v  ö  Tii^og  6  kv  •Zov<i>ip  (ö  ek  aawi^Eip).  — 

23)  ^3^>  „Sic^,  ®ajelle ;"  rfop/cadtov.  —  24)  HÖDiin /Jfi*"3«f«ntmen9eraffte;"  avvijyuivoi. 
23)  Ps.'  130,  9.  pij^ovaiv.  — '^Q)  n.3t^"til")n  DHW  mWD  "Wni' i^ie  ^i^Sftt  i^re^en 
barnicbcr  bie  ^unglmge; '  To^eifiara  veaviaKuv  cwrpiipovacv.  —  27)  II^^'^'lCj  „bie  Scibeö' 
fruc^t;"  rd  TEKva  i'y/üv.  —  28)  jl^tJ^ri  N?  „nic^t  fott  eö  kroo^nt  werben;"  o16e /i^  elpEX- 
^umv  Eig  avTT/v.  —  29)  0'"''^  „SBüficnt^iere,"  nac^  Soc^art  „wilbe  Äa^cn"  (Soweit,  ?eo-» 

^jarben  . . .),  nac^  5lnbern  jebe  2trt  Unflet^ümc,  fei  eö  tWenfd),  2:^ier,  !S)ämcn;  f.  unten  34, 14. 
30)  D'fli^'  n^'ic^  LXX,  ©Drer  unb  j^cbotion  „®cbeule,"  nac^  ^imäji  unb  anbern  JRabbtnen 

„®ulen,  U&uei."  — 31)   tl^V''  ilU^  „©traufje;"  GEipfjve^.    ginige  5?euere  macf)en  „9?ac^t* 

eulen"  bavaus?,  waö  «3efeniug  einer  unrichtigen  ?lb(citung  be^  :^ebräif($en  ®orteö  äufcfereibt.  — 
82)  DH^^Ji^  „t)iicinge  ®e|talten,  sBocfesgeftattcn,  gaunen,  Satiren;"  ^ainövia.   ©er  ^^rcp^t 

wollte  bamit  entWeber  bie  böfen  (^ieifter  bc3cid)nen,  wie  bie§  bie  LXX  annahmen,  ober  er  jog 
ba^  fabelhafte  Sbier  in  feine  ^.''ropijetie  ber  birf)terifd)cn  Stu^fciimücfung  willen.  —  33)  U''^^ 

„(Sdiafale,  ober  überhaupt  ^cuienbe  S^fsicrc;"  bvoKevravpoi  ekeI  KaTomr/anvai.  (Einige  ßerifo« 
grapben  sierftebcn  baruntcr  ein  Ungetbüm  oon  unbcftimmtcr  2(rt,  wie  bie  LXX.  —  34)  D^Jini 

„unb  ©i^afale,  ober  witbe  >^unbe,"  nad)  5lnbern  „ID-rad^en,"  nac^  bem  SIraber  „2B5Ife;"  vonao- 
rrou/aovGiv  Ex'n'oi  „bie  3gcl  Werfen  brüten."  Unter  v^^irenen  (mipf/vE^  »on  astpä,  „^eil,  ^anQ" 
jirid")  ftnb  nacft  bc_r  gricd).  SiJIptboIogie  ^intgff^iucn  ju  öerflcben,  bie  in  ben  ^elfenufcrn  ber 
S5?eerenge  5Wifd)cn  ^icilicn  unb  Stauen  wobnenb  bie  ©cefabrer  burc^  ibre  3itwki"ftimme  an 
fid)  jogen  unb  fie  jerriffen  unb  frajjcn.  Sie  waren  Ä'inber  bces  2(d)eleo^  unb  ber  *:9iufe  Saüiope 
unb  urfprünglic^  ni*t  fo  graufam,  fcnbcrn  erft  burd)  ben  i^Iud),  ben  (Sere^  über  fic  fpracfc,  weil 
fte  bie  ^'«roferpina,  beren  ©efpieünen  \ic  gcwefcn,  batten  rauben  laffen,  3br  ioi^i  war,  fo  lange 
ju  leben,  bi?  3c«wtib  vor  ibnen  »oorbcifcgeln  würbe,  obnc  »erlocft  ju  werben.  "DietJ  getcbab, 
aU  bie  5lrgonautcn  famen  unb  Drpbcu^  fo  fd)ön  fpiclte  unb  fang,  ba§  man  fte  nid)t  borte.  ®ie 
ftürjten  fid)  bann  in  baö  Weer  unb  würben  in  f^elfcn  »crwanbelt.  Die  i^ulg.  nabm  bier  ba8 
SBort,  um  überbaupt  etwat^  UngebeuerUd)eö  bamit  ju  bejeidtnen.  9tauwotf  fagt  in  feiner  3teifC'= 
befi^reibung  c.  n,  bap  bie  9Juincn  beö  Scmpelö  bcö  iBcluö,  ber  ebemalö  in  23abt)Ion  geftanben, 
nod)  je^t  fo  »ott  giftiger  Siliere  feien,  bap  man  ftc^  auf  eine  i)albe  Tltilt  nit^t  na^  ju  fommen 
getraut. 


Caput    XIV. 

1.  Prope  est  ut  veniat  tempus  ejus,  et  dies  ejus  non  elongabuntur. 
Miserebitur  enim  Dominus  Jacob,  et  eliget  adhuc  de  Israel,^  et  requi- 
escere  eos  faciet  super  humum  suara:  adjungetur  advena  ad  eos,  et 
adhaerebit  domui  Jacob,  2.  Et  tenebunt^  eos  populi,  et  adducent  eos 
in  locum  suum:  et  possidebit  eos^  domus  Israel  super  terram  Domini  in 
servos  et  ancillas:  et  erunt  capientes  eos,  qui  se  ceperant,  et  subjicient 
exactores  suos.  3.  Et  erit  in  die  illa:  cum  requiem  dederit  tibi  Dens  a 
labore  tuo,  et  a  concussione  tua,  et  a  Servitute  dura,  qua  ante  servisti : 
4.  sumes  parabolam  istam*  contra  regem  Babylonis,  et  dices:  Quo- 
modo  cessavit  exactor,  quievet  tributum?'  5.  Contrivit  Dominus 
baculum®  irapiorura,  virgam  dominantiura,  6.  caedentem  populos  in 
indignatione,  plaga  insanabili,^  subjicientem  in  furore  gentes,  perse- 
quentem  crudeliter.  7.  Conquievit  et  siluit  omnis  terra,  gavisa  est  et 
exultavit:  8.  abietes  quoque  laetatae  sunt^  super  te,  et  cedri  Libani: 
ex  quo  dormisti,  non  ascendet  qui  succidat  nos.  9.  Infernus  subter 
conturbatus  est'  in  occursum  adventus  tui,  suscitavit  tibi  gigantes.*" 
Omnes  principes  terrae  surrexerunt"  de  soliis  suis,  omnes  principes 
nationum.  10.  Universi  respondebunt,  et  dicent  tibi:  Et  tu  vulneratus 
es"  sicut  et  nos,  nostri  similes  effectus  es.    11.  Detracta  est  ad  inferos 


t)er  ^ropi)tt  3fata3.  14,  1—9.  2rnm.  1—9.  151 

ßuperbia  tna,  concidit  cadaver  tuiira:'^  subter  te  sternetiir  tinea,  et 
operimentum  tuum  erunt  vermes.  12.  Quomodo  cecidisti  de  caelo 
lucifer,'^  qiii  mane  oriebaris?'^  corruisti  in  terram,  qui  vulnerabas 
gentes?'*  13.  qui  dicebas  in  corde  tuo:  In  caelum  conseendam,  super 
astra  Dei  exaltabo  solium  raeum,  sedebo  in  monte  testamenti,'^  in 
lateribus  Aquilonis.  '*  14.  Ascendam  super  altitudincm  nubium,  similis 
ero  Altissinoo.'^  15.  Verumtamcn  ad  infernum  detraheris  in  profundum 
laci:*  16.  qui  te  viderint,  ad  te  inclinabuntur,"'  teque  prospicient: 
Numquid  iste  est  vir,  qui  conturbavit  terram,  qui  concussit  regna, 
17.  qui  posuit  orbem  desertum,  et  urbes  ejus  destruxit,  vinctis  ejus 
non  aperuit  carcerem?  18.  Omnes  reges"  gentium  universi  dormierunt 
in  gloria,  vir  in  domo  sua.  19.  Tu  autem  projectus  es  de  sepulchro  tuo, 
quasi  stirps  inutilis  pollutus,^^  et  obvolutus  cum  liis,  qui  intorfecti  sunt 
gladio,  et  descenderunt  ad  fundamenta  laci,"  quasi  cadaver  putridum.^ 
20.  Non  habebis  consortiurn,^*^  neque  cum  eis  in  sejjultura:  tu  enim 
terram  tuam^  disperdidisti,  tu  populum  tuum  occidisti:  non  vocabitur 
in  aeternum^  seinen  pessimorum.  21.  Praeparate  filios  ejus  occisioni^ 
in  iniquitate^**  patrum  suorum:  non  consurgent,  nee  hereditabunt 
terram,  neque  implebunt  faciem  orbia  civitatum.^'  22.  Et  consurgam 
super  eos,  dicit  Dominus  exercituum:  et  perdam  Babylonis  nomcn,  et 
reliquias,  et  germen,  et  progeniem,^-  dicit  Dominus.  23.  Et  ponam  eam 
in  possessionem  ericii,^  et  in  paludes  aquarum,^  et  scopabo  eam  in 
scopa  terens,^^  dicit  Dominus  exercituum.  24.  Juravit  Dominus 
excercituum,  dicens:  Si  non,^^  ut  putavij^^  ita  erit:  et  quomodo  mente 
tractavi,  25.  sie  eveniet:  Ut  conteram  Assyrium  in  terra  mea,  et  in 
montibus  meis  conculcem  eum:  et  auferetUr  ab  eis  jugum  ejus,  et  onus 
illius  ab  humero  eorüm  tolletur.  26.  Hoc  consilium,  quod  cogitavi^ 
super  omnem  terram, ^^  et  haec  est  manus  extenta  super  universas  gentes. 
27.  Dominus  enim  excercituutn  decrevit:  et  quis  poterit  infirmare?  et 
manus  ejus  extenta:  et  quis  avertet  eam?  28.  In  anno,  quo  mortuus 
est*''  rex  Achaz,  factum  est  onus  istud:*'  29.  ne  laeteris  Philisthaea 
omnis  tu,  quoniam  comminuta  est  virga  percussoris  tui:^"  de  radice 
enim  colubri  egredietur  regulus,'*^  et  semen  ejus  absorbens  volucrem." 
80.  Et  pascentur  primogeniti  pauperum,*^  et  pauperes  fiducialiter 
requiescent:  et  interire  faciam  in  fame  radicem  tuam,  et  reliquias 
tuas  interficiam.  31.  Ulula  porta,  clama  civitas:  prostrata  est  Philis- 
thaea omnis:  ab  Aquilone  enim  fumus'*^  veniet,  et  non  est  qui  effugiet*^ 
agmen  ejus.  32.  Et  quid  respondebitur  nuntiis  gentis?  Quia  Dominus 
fundavit  Sion,*^  et  in  ipso  spefabunt  pauperes  populi  ejus. 

1)  ^cbr.  „unb  er  tat  noii  (Befallen  *inD'  ^*'"  S^^racl."    koI  eK/.tierai  in  röv'iafjar/?.. — 
2)  Dinp^l/  i*'  ^-  i^ie  3?clfcr,  unter  bcnenSeracI  tvctnte,  mxbcn  e-3  nehmen  unb  an  feinen  Ort 

jurüdfübrcn,  ja  »crDcn  fot^ar  felb)!  ibm  biencn.  ?3Jan  beutet  tiej)  aufbie  Sflaren  unb  5Ha!>inen, 
ttelrfie  bie  3'^rac(itcn  mit  i'id)  nad)  ber  Jöcimatb  mitnabincii.  —  3)  ki-J  KnraK/jjonronrjaovai  ml 
v?.r/i)iT^//aovTni  iül  7;/(;  }?/f  eif  öovAmx  xai  ihi'/.ag.  2.HHln(b  bellen,  n\i'5  im  meffianiuten  J>Jeid*e 
gcfd^eben  wirb,  wo  alle23ölfer,  auc^  biemächtii^ilen,  bem  iieiilivien  3>?vael,  ber.Hircbc  ^efu  (Strii^i 

niimlicb,  fi^  unterwerfen.  —  4)  HTIl  ^C'tSn  „bicfen  2prudi."    Tercfcr  „bieffS  ?ieb."  rdv 

iip7;rov  7oiT-n'.  —  3)  n^niD' i'^trf)  i^i"i*i  »bie  ö'olberpreijerin"  (2?abi>ton).    Mtin  aUc 

alten  Ueberfel^cr  lafen  nDll^l.p  „5?ebraniiuno;,  rrucf."    ö  i-iaTzovöaafjiX   „ber  Ireiber."  — 

6)  rov  Cv}öy.  —  7)  rflij^!!!  '.in  Uebermaf;,"  nad>  3(nbern  „in  Uebermntb."  —  8)  ■C'ier  muf; 

man  fupplircn  „unb  fvrcd>cn'ober  fingen."  —  9)  SiJ  i|l  ber  Ie(jte  Mönijj  S)on  iI3al>»Ion,  ber  l>ier 


•  152  J)cr  ^rop^et  3faia«.  14,  9—24.  5lnm.  9—36. 

annercbet  ivtrb  Xcr  3Jroj)6et  (äfjt,  ttJte  in  einer  Wion,  hie  s^anje  Unterwelt  bem  ®*attcn  beg 
Waditt^e,  ci[ctd)iam  ber  (sxnt  bcij  (£rj?freifcti,  and)  nur  ein  (ufti.qcr  Schatten  fei.  -  J  0)  Q^J^O^ 
svag  Mcr  bic  „S.^aften"  6ebcutet;  Ps.  88.  11.  -  11)  Q^n  „Hc  (bie  ^ötte)  ^ei|jt  aufilejen 
aücr  iyö(fertonii]e;"  olerelpavreg.  -  12)^n^'pn  „m  öctroffcn,"  nad)  §(nbern  „bifl  ^d^md)" 
(Äd)attentM(o).  .a^  ^r/.  ^ri/.r.  _  13)  ^»^'^j  h^OH  „baö  ^){aufd)cn  beiner  .§arfcn"  -  aUi 
Srppontum ',u  superbia  tua.  1^er  ^].M-op()ctbe5ctd)nct  bier  ncnau  bie  Umftänbe  unter  ti^cTAen 
haitbam,  ^er  leiUe  itont^  Pon  i^alM)Ion,  ^Dron  unb  3teic^  verlieren  antrDe  mimHc^  ÄS 

bei  ^em  ^UdnmaHc  bic  .Warfen  ibre  Subeltöne  (}örcn  Ia|Tcn.  y  no?.h)  eh^ppoavw  cov.  - 14)  ^y^ 

''h!If,''i'^.^''"',-5'^^'i5cntlcrn.';  So  Iä§t  fid)  auc^  als  Imp.  Hipli.  pou  SS»  betrauten  unb'mit 
„beule    ubertei3cn,  une^e^  5hnnfa  xm  ber  Sgrer  t^n.  -  13 '  nTO^F.eoJn  ber  Crg^n'! 

rötbc."  -  lö)  U%-bV  tr'Sin  „ber  bu  ftegtedüber  bie  9?ationenV'  ö  ä.o^ra/...  ;rpaf  ^a..a 
rü  Mw/.  rbivobUaruiUei;  ciniiic  3säter  ivie  ^fmDrolut^,  5abanafiug,  aucb  Criaeneö  itnb  Sufebiu^ 
tu  ^atan  .ev|td>cu,  to  nebt  ^od)  bie  Webr5abl  ber  i^dter,  namenttiS  5a?(iu/  SroSü" 

(Xoueuut.    ^^(((crmusu^  Iai5t  nd)  Du-iiinvcnjunj,  febr  qut  auf  ^atan  mad)n      renn  Senn 
;ba   baiiar  ber  maAtigite  ,^-ur|t  ber  iBelt  nnu,  fo  imar  C6  nod)  mcbr  ber  3atan    >^cnn%Sb i  /  r 
.m  Uebermutbe  ,id)  erbob,  fo  erbob  \^d)  nod)  mebr  ber  Satan.  -  iVlli^it^n^^^ 
il^er.a  bL\^  23un^e^  "  b.  b.  auf  5ipn,  ober  „auf  bcn  2?era  ber  2>crfamm(una''   b  b  äiif  Wn  o^rr, 

IS    -'Ä^rin^^Än^''';n,^  a(.  bieCf^bcbun,  über^UkfS 

^lüc.       1^)  |n:k  raTD  „am  31cut;erilen  bes  5?orbeni^."  Sie  gbafbäer  uub  aKeCricntalcn 

Wnw  "  ^-'"  ?'Sw'' '"'  ^i'  ^''■'?*^'"  '^'''^'  crfd)einett,  atö  ben  llcber.iana  von  be^  grbe  ^um 
I  Snq  i?;     ti'mnKrS^"'"'^  3um  .^innnel.  ^  5(m  auüerflen  ^?oricn-i^  ibne.t  n^h^lu^l,^^ 

eo  n.aiben  |itb_bu-  neuen  l'idmraAcr,  bie  ^Pbilofobben  .on  .^eutc,  ebenfafU^  ^u  Sitte  n    i  b  n 
fit  bcn  ^ai}  aunre[(en,  t>ei?  ^ifcntd)en  ©ei|l  fei  nie^tö  3(nbere6,  ai.ba.  4elJftLutnfS  WS! 

"^^^^oT^^r^"^"^?-""^-'''"  ^''  3:iefeber©rubc"(berUntermeIt);  äg  rä  ^spfi^a  ri)c  m'  cf. 
iv..  32,  2;i  —  21)  ^*^^s{  in*X'»  „fcbaucn  ftarr  bid)  an;"  ^avpaaov-m  iw!  co,  _  oo)  ^„ 

Sef'i^SJ' 'jub'T  1'"  ry;s^";:-Sri;'^^^  ^^'^^'  *^'^'*^'"  ^^  ^^^  -*'"^^««  «ß^^^^en 
rtiriuicro  Job  -j,  J„.  t:^\sj  beti^t  bier,  »le  an  anbern  SteKen,  foxnel  alcs  „jeber."  — 

-'Vi  ID^j*!^  n>'.p  „ivie  ein  abfd)culi*er  Jiueiji;"  6^  w^-pof  qmivyiihog.  —  24)  -^j;3t\*  S{< 
"in  ,mU  ben  Steinen  ber  (s3rnft"  (ber  Untcrßjelt);  «c  äönv.  ~  2o)  D^Tt:  1>*1D  "u>ic  ein 

Ä;n''fs;^-^^4^^€^'^^^ 

.|a.ro„n  enf.aft  b^^  ^b^cT  «'bi^i^.-Vjfen '^Sföl^^.^'r^I  ^:iT^Tl^. 
SV'^-JjbrrMril.^Ml..''''^"'^'!  '""  •^^'^^-  '-eini^(utba^dduf  ber ^^    hie 

^icrui^  au,  /.«.  .«../..,^<.a.  ,yv  ^,,jv7:o,.,f,uv.  '^ic  laien  mit  bem  (Xbalbaer  DH^  ftatt  Dh/ 
'J-  ■  I^T)  PJI  „Sproije  unb  Sdu^otl,"  b.  b.  ^inber  unb  gnfel.    .al  a.fppa.  -  33)  ^tx^, 

....n^Kit  .iem..  ba  i,;  .er  ben  an-onriSSr^^^^ySS^^n^n^S 
2W^  .'*  n^tü  „e  au.rcoen  mit  b.m  ^efen  ber  ^ernid)tnng/'  b.  b.  i*^  mü^i^bcl  Pon  Der 
(irre  nn'iircacn,  aiö  »venu  tle  nie  ^■'c^ta1l^fn  fvin,-     .^-  * 

,.i*  .i«  ci„c  «.„™..  aie  i,.  ■.Ä'^^^iv.^-äs^";- ^ei'  S'tcsi™:^»: 

N-^-OK.  .»  tiCi-tici*,,«»,,  ri„«  2cl;n.»rK.  „„t  i,„  rnilHl,™  mit  „tta(,r(ir  i»  ä«bcn.  - 


Der  ^vop^tt  3)'alai3.  14,  21—32.  9tnm.  37—48.    15,  1.  ^liim.  1—2.      153 

37)  *iT;!3l  "lu'XD  »*^^ic  ic^  bvic^tc."    Xcr  ?(u3bntcf  putaro  ifl  aU  'i)(nt('>ropomort?^tdmui?  ju 

betrad)tcn.  ("^HUt  meint  uicmaU,  fonbcrn  bcnft  unb  fitaiit.  öi-  rpon-oi^  elpi/Ka  „wie  id)  iVcfaiit 
babe."  Tic  3r^ci|Tajiiiiu^,  wc(d)e  (^Hnt  in  riefen  brci  i^erfen  mariu,  ift  eine  für  firf)  beiicbenrc, 
bcnn  fic  betrifft  niciu  reu  .Mönivi  ihmi  i^ab'.Uon,  fiMit>crn  Den  "^l  ff'.^ricr,  ben  .«öniii  ^rcnna» 
djerib,  teilen  ivin',ei?  .'ocer  befanntlid)  mn-  fen  "liiauern  "u'vufaleni?  unter  (f^eitiaei  viufjieriebeit 
iiHtrb.  .^^ierLMl'.^mu■;<  finbet  jcDod)  einen  fd)önen  JiManriunbanv^  berfclben  mit  ber  innbervicben- 
ben  in  bem  (sU-banfen,  raf;  ber  Unter.vin;!  bei<  locitcntfcrnten  "i^vibi^lon  fic  C^n^i'n  "idn  ic' 
bcfriebiaen  büvfte,  <\U  bic  "J(ufrcibun;i  fc-j  Acinfc-?  im  cii^enen  l'anfc,  wcf;balb  •'»k^tt  Vei.uere? 
illeid)fam  atc*  i'orfpicl  be?iürftercn  cjefdjeben  Idfjt;  cf.  IV.  lieg,  h),  35.  —  ?5S)  niiy\'l  ,.bcr 

bcf*lLMTcn  ift,"  ber  ^)tatb  näm(id).  — '5J))  b.  b.  über  ade  ben  '3liT'-)riern  qcböriiien  Vante.  — 
40)  b.  b.  im  3al)r  T2S.  —  '11)  ntn  J'^y -tDil  'M^\^^'  "i^m^nid),"  f.  31,  I.  2lu3  IL  Chrun. 

28,  IS  ift  erild)tlid),  baf;  bie  'J-HMliilcr  in  ben  Icijteu  ^^abrcn  beä  ^li-^a?  beffen  ^oA  abi^efdiüttelt 
unb  aud)  -)fad^bavftammc  ',um  s^leid)en  -libiaii  beanv.icn  baben.  Taram  bie  folv^cnbe  iSeiiTai^un.v 
-iii)  f.  b.  bie  -?.''iacbt  5«ba'-^,  ber  tu  biöl^er  untcnvorfeu  ijcwefen.  —  'i^ij  ^{^)i;  iiei^cuübef  rein 

l*;n^  bittet  feinen  anbern  fyiccjenfa^  ciU  ben  iiiMfdicn  Sllt  unb  ^itno-  rcr  ^Vropt»et  will  bvimit 
faticn:  bcin  2*idfvi(  »irb  jelU  unter  S'jeebia^  fein,  ivic  jenes  unter  T^ias.  i-Kym-a  iia-ii'iur.  — 
/jli)  Clöl^*^  ^1b*  "M^  "»■'^  füei]cnbe  2d)[ani]e,"  lunvbbnlid)  Serafi  ijcnaunt.    So  flcin  biefc 

Sd^lviUv^c  ift,  fo  fürdUcrlid^  ill  fic  weisen  ibrer  flicj^cnbcn  5d^nclIiafcit;  cf.  Nnni.  121,  S.  öo.vr 
^Eriiin-i'oi.  —  -!.>)  b.  b.  aud^  bie  ^Jlllcrdrmften.  —  11- wi  biltlid^er  xHuetrud:  „.\^eercebv^ufen,  bie 
fo  b'iit  finti,  bvtf;  man  feinen  einu'fncn  -A''tann  untcrfduM^en  fanu."  (fo  i|1  bamit  bvi?  ^peer 
Sennadicribei  iiemcint,  Der  al-?balb  ^on  Ofortcn  ciu^^d  i'»!^  '-Jiiotb  bclai^crte  unb  eroberte,  jctodi 
nur  im  innbcioicben,  ba  fein  llntcrncbmen  ijc-u'n  i}le^'.)pten  i^cricbict  »ar;  cf.  20,  S;  Jer.  1,  13. 

47)  V11*1t33  im  rj^l  "^'"b  eo  i|l  fein  Sinjelncr  in  ibren  Sd)aarcn,"  ivoraue  folcjt,  baf; 

man  ibnen  nicbt  iviberflcben  fann.  Sic  tommcn,  nnc  ein  sicfdi(oiTener  'i^batanr,  ber  unbur*-- 
brin,;Iid)  i)"t.  aal  oiV  iavi  mr  f'vni.  —  48)  "JUif  biefeiBcifc  antnun-tctc  (ijcd^ias  ben  "^(bi^efanDtcn 
ecnnad)crib5  IV.  Rcl-.  19.  Is.  37,  21-35. 


Caput  XV. 

1.  Onus^  Moab.  Qnia  nocte  vastata  e.st^  Ar  Moab,"'  conticuit:  quia 
nocte  vastatns  est  murus  Moab/  conticuit.*  2.  Ascendit  domus,''  et 
Diboii  ad  excelsa  in  })lanctura  super  Nabo,''  et  super  Medaba,  Moab 
ululavit:  in  cunctis  capitibus  ejus  calvitium,^  et  omnis  barba  radetur. 
3.  In  triviis  ejus  accincti  sunt  saeco:^  super  tecta  ejus,  et  in  plateis  ejus 
omnis  ululatus  doscendit  in  fietuni.'"  4.  Claniavit  Hesebon,'^  et  Eleale''' 
nsque  Jasa'^  audita  est  vox  eorum;  super  lioc  expediti  Moab'^  ulula- 
bunt,*^  aninia  ejus  ululabit  siln."^  5.  Cor  raeum  ad  Moab  clamabit,'" 
vectes  ejus'^  usque  ad  Segor'''  vitulam  conternantem:-"  per  a.scensuni 
enim  Luith^'  flens  ascendet,  et  in  via  Oronaim-^  clamorem  contritionis 
levabunt.  6.  Aquae  enim  Xemrim-^  desertae  erunt,-'  quia"-^  aruit 
herba,  defecit  germen,  viror^  omnis  interiit.  7.  Seeundum  niagnitu- 
dinem  operis  et  visitatio  eornm:-^  ad  torrentem  salieum  duccnt  eo.s. 
8.  Quoniam  circuivit  clamor  terminum  Moab:  usque  ad  Gallim-'' 
ululatus  ejus,  et  usque  ad  Puteum  Elira-^  clamor  ejus.  9.  Quia  aquae 
Dibon^"  repletae  sunt  sanguine:  ponara  enira^'  super  Dibon  addita- 
njenta:^'^  bis,  qui  fugerint  de  Moab"^  leonem.  et  reliquiis  terrae. 


154  I)er  5>ro^^et  Sfafag.  15, 1—7.  5lnm.  2—27. 

roetifagt  ^ier  einen  näcitticfeen,  fomit  befio  für^tcrlic&eren  Ucberfatl  mit  S?ertt?üfiung.  ©rtvieber* 


n)ct(fagtc,  iicmcint  Mben.  5lücin  bie  i^orbin  genannten  llmftänbe  ber  ^nt  erlauben  biefe 
sinnabme  nicht.  --3)  ami)  Slrncpclit^  unb  diai'ba  genannt,  ^auptjlabt  SDioabg  ant  Simon, 
jwei  Stunben  c^üä)  öon  ber  ^albinfel  beö  tobten  5!}Zcerc6  gelegen,    v  MuaßlTic.  —  4)  "l^H, 

Di^lO-  ^ir-Woab,  bie  Sanbc^feflung  im  (gübcn,  auc^  ^ir,  Äirtjare^,  Äir^arefctl»  genannt 

IV.  lle^.  3,  25.  Sebod)  ücrmutt)cn  5Dfehrere,  es  fei  bic§  ber  9tame  ber  SJcfte,  bie  mitber^aupt^- 

ftabt   !?erbunben    geroefen.     WK-ög  anoldraL  ?/  Muaßing,  WKTug  yäf)  ÜTTo/ieiTat  TÖ  Tei;^og  ryg  Mua- 

ßcTiöoQ.  —  3)  nÖTJ  //ifi  f^  tt«^  bamit.'' —  6)  H'^n  PfSp  ,/««*  tejleigt  ^abbait  itnb  5Dibon 

bie  ^bitn."  ^abbait  (^ait)  fcheint  ein  naije  gelegener  £rt,  i>ietleid)t  eine  2?orftabt  gen^efen  ju 
fein,  ber  beim  gaüe  ber  8tabt  unb  i^c|le  fc^r  be't^eiligt  n?ar  unb  beffcn  23en?ot)ncr  nun  jammernb 
auf  i'k  ^öben  eilen.  Xibon  lag  nörblid)  ron  5lr.  Av-äa-de  if  mv-ovg,  cnro/Ei-ai  yap  Kai  Az/ßuv, 
ov  6  ßufujQ  Ifiüv.  J^ieront^mue  i^erftebt  unter  douius,  Habbaith,  baö  föniglic^e  ^au^,  bie  Äonig^« 
familie.  —  7)  Sie  tlagcn  über  '^Uhc  unb  5)?ebaba,  »eil  bicf  ä»ei  befonber^  tt^ertln^ofle  Stätten 
beei  ^anbe?  roarcn,  erftere  ale  Sultusftcitte  bee  Wottcg  Üiebo,  oue  46, 1  unb  Deut.  32,  49  befannt. 

EKEi  ävaß/'/ßta^e    K/.aieiv   ivl    'Naßov   Tf]<;    MuaßiTiSng.      ö/.o/iv^arE   ttrl  iraar/g  KEipcüifjg  (pa?iäKpo>/Lta, 

ndvreg  ßpax'ioveq  Ka-aTETiiijfitvot.  —  8)  !Cie  2lbfd)eerung  ber  ^aare  in  ^aupt  unb  ®eftc^t  n^aren 

3ei(^en    ber    3!rauer.  —  9)     izepti^uaaa'&E    aÜKKOvg,    kuI    KonTEcd^e    Eni    TÜv    öu/iaTO'v    avTfjq.  — 

10)  »^55  "in*  VV'  n^.3  ,.2lüe6  ilagt  Sffie^,  ^erflief enb  in  3;^ränen5"  Trayref  bloli't^erE ^lETa 

K/.avdfjiov.  —  11)  auch  Sai^b'on,  Gaebin,  ijon  3ci'ci»iiis'  48,  1  ber  „<StoT5  Woabe"  genannt;  cf. 
Num.  21,  20-30,  frül)er  Sieljbenj  bcg  amorrbitifdicn  ilönig^  ®el)on,  ber  fte  ben  Woabitern 
entriffen  batte,  ^crnacb  bcm  (i^tanimc  Shiben  jugetbeilt,  bann  oon  ben  9^foabitern  erobert  unb 
befeffcn  bie  auf  bie  [^ni  SKeranbere,  nn''  fte  aberhiat  an  Israel  fiel,  Sie  lag  in  frud)tbarcr 
(5kgenb  am  5lrnon.  —  12)  fel^r  nat)e  hn  Jpefebon  gelegen  Num.  32,  37.  —  13)  ^*^^  unter 

»cld)em  9?amen  jivei  Stcibtc  ^orfommen,  bie  eine  bei  510?ebeba  gelegen,  n?o  Sel)on  gef($lagen 
würbe  Num.  21,  23,  üon  Gufebiu:^  ^effa  genannt;  bie  anbere,  bie  wo^l  ^ier gemeint i)1,  anbeti 

63renjen  3}foab?,   nad)  ^ieronipmuei  am  tobten  50feere  gelegen,  —  14)  ^KlJ^  *i>7n  »^ic 

(ycTOaffnetcn  ^\}i<(hi'."  2Benn  felbfl  bie  ®ett>affneten  beulten,  tt?ie  grof?  muf;  bae!  ©ei^eul  ber 
SBe^rlofen  gewefen  fein!  y  b(y(i>vg  Muaßiruhc  „bie  «giüfte  TOoabö."  —  13)  )y>'l'>  „finb  traurig, 

ober  ftnb  i:*ervigt;"  ßoä.  —  16)  ,,ihre  Seele  ift  verjagt."  LXX  v  iiw^v  ahri/g  yvuaErar  fte 
lafen  1  in  H^'^*-    5lllioli  gibt:  „ieglict)e  laeele  Jve^flagt  über  ftcb."  — 17)  „fc^rcit  (jammert) 

über  tD^cab;"  y  mpiVia  rf/g  Muaßirtöog  ßoä  h  ahry.  ■-- IS)  ll^fl^ll}/  Jt>eld)eö  35>ort  ofeubar 
ftgürlicb  für  „t^ürjlen,  ober  giüd)tlinge"  ju  ncl)men  ifl.  3:ie  LXX  übergel)en  c^.  —  19)  "t^ 
''\^)S.  Segor  (3oar,  SBcla),  Stabt  an  ber  füblid)en  Spi^e  beö  tobten  5)feere«,  ft)ol)in  ?ot^  mit 
feinen  3;öd)tern  fid)  geflüd)tet  l)attc  Gen.  19,  22,-20)  H^C^'WtiSjJ^  „breijäbrige  .^ub," 
rea«  bier  al^  i^ejeidntung  ber  Sugenbfraft  ]n  nebmen,  bie  reif  ift  bae;  3od)  ju  tragen  unb  juni 
Cvn'cr  gebraudu  ju  »erben  den.  15,  9;  Ose.  lü,  11.  5lnbere  nebmen  ba?  ©ort  als  Eigen- 
namen eince  Crte«:    „brittce  (£glat"    Sllö  23crbum  muf;  man  ba3u  veniunt  ober  fugiunt 

fupplircn,    (hi/uaiig  ydp  kari  rpiE-yg.  —  21)  Suit^,  H^niS,  n?ar  uad)  eufebiuei  ein  i^lecfen 

3n,>ifc^cn  5lr  unb  Segor,    Xcm  l'aute  be^  ZnM  jufolge  lag  er  auf  einer  Slnböbe.    LXX 

nennen  ibn  Aow/ii.  —  22)  D.'Jin.  ein  unbetanntcr  Tri,    LXX  'Apwwa>.   2:cr  ißeifa^  Tvpög 

ae  bürftc  n>oM  aU  Sdireibfeblcr  betrachtet  »erben.  —  23)  ?9iebrere  bctraditen  9?imrim  für 
ba.^  9fimra  be^^  Wmi  Num.  32,  3;  Jos.  13,  27  im  Stamme  63ab.  9lllein  ba  biefe^  ju  ferne 
liegt  iH^n  ^')\f>K\h,  bürfte  c?  roobl  für  einen  anbern  Crt  anjufebcn  fein.  Einige  nebmen  e« 
appeUatiinfd)  für  „l)cüc  äi^affcr,  beüe  Quellen;"  aüein  ber  Sluebrud  Dn?jj!  *Q  la^t  bie^  ni^t 

vom  ju.  —  24)  nlQC'b  r-fint»  i^erfcbüttet"— burc^  f^einbeg  ,§anb  ndmlicb.  S^ie  Quellen 
ccrfd}ütten  »ar  eine  fürd)terlid)c  mo.&)t,  bie  ein  f^einb  an  einem  ^anbc  nebmen  fonnte.  — 
23)    ift  bier  et,  »ie  i.  (sjr.  —  26)   py  „baö  ©rüne,"  foreobl  an  \!aub  aU  an  Äraut. — 

27).Q'lXb'*  °'?^^:(7  '^™  ^i^  ^^1\>T?^  ^^^.  '*^>'?'  P"^^  "^^r"'»  tr^Ö^K  fie  i'en 


Der  ^xcpl^tt  3fata«.  15,  7—9.  5Inm.  28—33.  155 

SReft  ibrcr  ^ait  unb  ibr  Seft^itbum  über  bcn  SDcibenbiic^."  2(nbcrc  t'csic'^cn  brt«  (i}cfac<tc  auf 
bic  f^cinbc:  „barum  trätet  man  bcn  JRcfl  ibrcr  Jpabc  baron  wnb  ibrc  (2itäl?e  über  bcn  al^circn^ 
bad)."  Unter  bcm  „SDcibcntbal"  ifi  nadi  «giicron^muei  unb  jübifcbcn  JHabbincn  ein  3ba( 
4^abv^lontcn«5  ju  rcrflcbcn,  nad>  (^kfcniuei  aber  ber  2Babi>«ct-21bfa,  (iircnU^*  ^nnfcben  Wcab  unb 
Scpm,  Pber  baj*  ^vlüfidicn  ^erab,  wo  nadi  2?urfbart  2.  ;^7<J  eine  Cuelle  bcn  ÜJnmen  „aDeibcn> 
qucüc"  fübrt.    Xercfer  glaubt,  man  fönntc  cg  aud)  für  „JKabentbal"  nebmen  111.  Kog.  J7,  ;>. 

«;/   Kai   ovTuc    //f/Vf   rudf/var,    fTr/iitJ  }(i/)  trri  rz/i'  ^(i/)«^  }  « 'A/)n,ir/f ,    ««(  '///tj'ovTcu  aiTi'/v  ,,WUt  CJj 

(5)icab)  etwa  fc  gerettet  werben Y  5<$  l^^iü  bic  Shaber  über  bai^  2bal  bcrfütven  unb  fie  werben 
CS  erobern,"  —  28)  D^^JIN'IJ//  ßölaim  (5(ijaüim,  fi^aüim)  lag  nad)  Sufebius  ad)t  Weiten 
(3  Stunben)  füblid)  tMMt  2ir.'    rw  'A)aZt7>  Ez.  47,  10.  —  29)  D^^N'"IN3-   STb  bicfcr  Crt 

eine!  mit  bcm  in  Num.  21,  16  genannten  „58ecr"  fei,  bleibt  babingcflcüt.  di'  lag  biefe?  an  ber 
C|igren5C  'DJfoab^.    iu(  roh  (iipiarog  tvv  A'i'/.ti/ii.  —  SO)  ilO'"!.    i^nfjtov.    I^ibön  unt>  Ximcn 

ftnb  einö  unb  baffelbe.  9?pd)  immer  werben  im  2(rabifd^cn  bot^  93?  unb  bav^  2?  mitcinanbcr 
terwcdifcit.  Ter  ^'l.^ropbct  bebicntc  fid)  aber  bicr  lieber  bc?  SBcrtc^  Timen  wegen  ber  in-rwaubt' 
fc^aft  mit  DI  „iMut."    Ter  a?ad)  Timon  ijl  übrigen?  ganj  u«bcbcutenb.  —  31)  bicv  wob( 

et.  —  32)  „unb  icb  Wiü  über  Tibcn  ncdi  9?cuc?  i^crbvingcn,"  b.  b.  ungeadUct  bcrXibpn  mit 
Söiut  gefd^wcllt  ift,  will  i*  bccb  ein  neue?  ^^Uitvergieficn  t^erbangen.  k-ä^u-,dp  tTri  ^nu(.,v 
'ApaSaQ.  —  33)  „über  bic  i^cn  '^\o^i\  weld)c  entronnen  finb,  unb  über  bcn  9tcft  bee  Vanrcjs, 
(will  id^)  einen  ^^öwen  (fcnbcn)."    SBaS  (5ennad)crib  übrig  gelaffen,  baS  foll  9?abudlo^onofor 

»Ctlenb?  jerflörcn  IV.  Reg.  24,  7;  Jer.  4,  7.  i^al  äpü  rb  cnepua  Muäß  Kai  'Apiy/.  Kai  TU  na-rii- 
Aoinov  'Aöajxa. 


Caput  XVI. 

1.  Emitte  agimm  Domine^  dominatorem  terrae,  de  Petra  deserti-  ad 
montem  filiae  Sion.  2.  Et  erit:  Sicut  avis  fugiens,  et  piilli  de  nido 
avolantes,^  sie  erunt  filiae  Moab^  in  transcensu  Arnon/  3.  Iiii  consiliiim, 
coge  conciliiim:^  pone  quasi  noctem^  iimbram  tuam  in  meridie:  abs- 
conde  fugientes,^  et  vagos  ne  prodas.®  4.  Habitabunt  apnd  te  profugi 
mei:'°  Moab  esto  latibulum  eoriim^^  a  facie  vastatoris:  finitus  est  enim 
pulvis, ^^  consummatus  est  miser:  defecit  qui  conculcabat  terram.  5.  Et 
praeparabitur  in  misericordia  solium,  et  sedebit  super  illud  in  veritate 
in  tabernaculo  David,  judicans  et  quaerens  Judicium,*^  et  velociter 
reddens  quod  justum  est.  6.  Audivimus  superbiam  Moab,'*  superbus 
est  valde:  superbia  ejus  et  arrogantia  ejus,  et  indignatio  ejus  plus  quam 
fortitudo  ejus.'^  7.  Idcirco  ululabit  Moab  ad  Moab,'*^  universus  ululabit: 
Ins,  qui  laetantur  super  niuros  cocti  lateris,'''  loquimini  piagas  suas. 
8.  Quoniam  suburbana"^  Hesebon'^  deserta  sunt,  et  vineani  Sabania^' 
domini  Gentium  exciderunt:  flagella  ejus^'  usque  ad  Jazer'^  per- 
venerunt;-^  erraverunt  in  deserto,^*  propagines  ejus  relictae  sunt,-'' 
transierunt  mare.^*^  9.  Super  hoc  plorabo  in  fietu  Jazer  vineam  Sabama: 
inebriabo  te  lacryma  mea^  Hesebon,  et  Eleale:  quoniam  super 
vinderaiam  tuam,  et  super  messem  tuam  vox  calcantium  irruit. 
10.  Et  auferetur  laetitia  et  exultatio  de  Carmelo,^*  et  in  vineis  non 
exultabit  neque  jubilabit;  vinuni  in  torculari  non  calcabit  qui  calcare 
consueverat:  vocem  calcantium  abstuli.  11.  Super  hoc  venter  mens  ad 
Moab  quasi  cithara  sonabit,-^  et  viscera  mea  ad  murum  cocti  lateris.'"" 
12.  Et  erit:  cum  apparuerit^'  quod  laboravit  Moab  super  excelsis  suis, 
ingredietur  ad  sancta  sua  ut  obsecret,  et  non  valebit.^-  13.  Hoc  verbum, 
quod  locutus  est  Dominus  ad  Moab  ex  tunc:^^    14.  et  nunc  locutus  e^t 


156  £)cr  5>ropl^et  Sftiiaö.  16,1—6.  2(nm.  1—15. 

Dominus,  clicens:  In  tribus  annis  quasi  anni  mercenarii^*  auferetur 
gloria  Moab  super  omni  populo  multo,^  et  relinquetur  parvus  et 
et  modicus,  nequaquam  multus.^^ 

1)  .(picrontimii?  ktracfitct  t>ier  in  bcm  Sammc  bcn  Sctjn  rtJottc^,  iDorin  aud)  ?^ranu6,  5u(?o, 
58ata5lit^  mit  ibm  übcrcinftimmcn.  ^bm  jitfcU^  flc&t  ncimlic^  ber  ^''rP1^bct  um  bie  ^ü(fe,  "bie 
biird)  bcn  'D^JciTiaei,  bcn  i)Jad)föntm(in3  bcr  5)ioabitin  Siutb,  fommcn  fott.  @ott  wollte  boc^ 
^h\ib  nic^t  äu  ßivunbe  gct)cn  laJTen,  fonbern  t^ncn  Mi  ®lücf  ber  Srlofung  ju  3;^cil  n?crbeu 

laffen.  r"IJ<"^tJ^l!D  1^')n7^  „fcnbct  bae  ?amm  bcg  2anbee;f)crrn  »on  i£atci  au^  burc^  bie 

SBitftc  5um  iBcrjH'  cor  loditcr  Sion,"  b.  fe.  fenbct  bcn  l'ammcrtribut  ales  ^3)fiinb  bcr  Unter» 
ivcrfmu^  nad)  ^s'cnifalcm,  auf_  bafj  eucfc  ypn  ba  .^ülfe  werbe.  Ter  ^i-^xn  lieft  Bar  |latt  Kar 
intD  itberfei5t:  „fenfct  bcn  ^cbn  bess  !^anbc?t)crrn,"  welche  ^eeiart  auit  Xcrcfer  für  bie  bcfle 
bäit.    Ter  Soda  trare  ^ann  a(g  j^iicbcnei'ocrmittler  ju  betraiitcn.    2(uc^  bei  Stofft  Inibcn  iner 

>1r>D|f.  btcfc  l^Ci^virt.      JjXX  (iTcnrae'/d  wo  ypncrh  t-~i  -//i'  ;'/;v.      /^^  t/t/j«  ep7/Lior  Karat  tü  ö/jof  iS^i')«- 

r/wr  2;/(ji^;  „ic^  iviü  ßlcicl^fam  (yeiinirme  in  ba^^  \!anb  fenben:  fott  bvtnn  ber  i^di  öerlalJcn  fein, 
ber  33erö  ber  Joditcr  Sion?"  — 2)   n")!D1.!2  Vbüt2  »«om  gelfen,  i?on  ber  SBüjle  ^er." 

TT  ^     _      ._.      . 

.•pieroniMnusi  bctrac{)tct  bax"  ©ort  Sek  (mr  al>5  Siiicnname  für  '»J'ctrci,  bie  ^auttftabt  (Sbcm^. 
2(ücin  bcr  iProvibct  fctieint  t>cm  b(.  'öcriiie  ^icn,  bcm  £^rte  bcr  iuTbcifjuncicn,  bvx?  pfe,  ypn  (^ott 
ocrdiffene  's3cbtriV^IanD  ^'!llil:^b  iicp,cniibcr  ^u  ließen.  St^f^t  m^Jn  bcr  iUUg.,  fo  ftebt  ^icr  '^.''ctra 
fi.iurlid)  für  „füDiid)e6  Oicbirg^iänb,  für  ^Oioab,"  wo^er  Stutb,  bie  3(bnfrau  be^  9?Jeffia»,  flammt. 

f^J   n /tJ^D  Ip   "fi'^   preiogcijebeneö    9?efl;"    t(j7j  yap  di^  TnrEcvov  ävnrra/ih'ov  voaabc  ä(pT)p7/fj.ivog 

ia>j  ■&vya-!ip  Uuä.i  „bcnn  bu  »irfl  fein  ivic  ba^  abiiencmmene  9tcft  eineö  f(iciienben  '-Doi^cd^,  o 
:ipd)ter  ?i3foab!"  — 4)  'i')l!x\\  fann  barunter  bie  etämme  ober  bie  3tä?te 'i'Jicabi^  ijcrltcbcn, 
aber  aud)  wört(id)  bie  i5i'*incn,  bie  nad)  ber  Xör^tung  ober  (ycfani]enncbnuini5  tcr  ?}^:nncr  fllcic^ 

\.>crfcbcu(^ten  iPöcjctn  umbcrirren.  —  5)  71^'1K'7  n1*13P0  "*'i"  bcn  Kurilen  5(rnonei;"  sireira 
iVt,  Wpvüv  -Mova.   Sie  lefen  biefe  SBorte  ju  t\  3  hinüber,  bcr  mit  ß(w'Aiv<w  bci^innt:  „-^ernacö 

bcrat^c  bic^  eincö  5}?e^rern  am  3{rnon,  ober  o  Simon."  —  6)  Pf^^vö  Iti^J/  /,t^ne  ba* 

:')icdnc,"  ba^  in  rs)ere*ti>ifcit  "•ycratbcnc.  'iTie  2Bortc  fmb  nad)  ^Dicrontnnuei  an  •D.''foab  i^cridttet 
ale  ein  bcilfamcr  i)tatb,  burdi  wclcbcn  ftc  fucben  fottcn,  fcn  >itraf;.^crid)ten  '^Hntcei  \\\  cnt.acben, 
ofer  fic  ^u  milbern.  Tcrcfcr  u.  %.  bctvacbtcn  fic  a(c<  ®ortc  bcr  (^Jefanbten  93Joab?  cw  bcn  ilönig 
von  Snca,  bei  bcm  fte  .öülfc  fnd)cn.  —  7)  b.  b.  i^ewabrct  Sitten,  it>c(d)e  bie  bcijjc  üMutb  ber 
Vci^cn  (^B;itta)V?bii,u-)  ^u  erbulticn  babcn,  bcn  edniij  tcr  .Stüble  (wie  in  ber  S?adU).  S(ud)  l'ot 
cnt.aiuyi  bcm  i^rante  in  Sotoma  burd)  Die  i^armbcruitfcil  unD  'yaitfrcunffcbaft.  S*ön  faßt 
'^irCi■(criuo  oon  '•)ia5tan',:  „2ci  bcm  UiuilucflicbcH  cin''V)ott  uuD  fu  wirft  im  Unglüd  bcn  .perrn 
a(e  (yott_finbcn."  5)Jan  benfe  cw  ^)labab,  an  Die  'Suuamitin,  an  3>^d)auö.  noui-t  ad-yv 
-h'-dov^  n'vTol  öiä-avToc  „macbct  aüumbcr  um  cud)  eine  Irauerbccfc."  —  8)  «'  fieasußpiv?!  aKoria 
m'vynvüiv,  f-^mrr/aav  „in  bcr  S-lftttai^e-'^-inftirnif!  fliehen  fic,  fommeu  aufscr  fid)."  —  {))  p/  ä.ri^f/f, 
fott  wobl  bcitjcn  /i>/  «x^w  „fei  nid)t  bi3fe  barüber."  —  10)  „laf;  meine  (tUioab6)  3}erfprenötc 

bei    tiir    weilen;"    napdiKljaovai    aot   ol   ejvyäcir    Mioä.-).  —  II)    taovTni  aiaTC?/  v/iilv  arro  ■jrpn^toTrov 

i'iKjhnrrnr  „ftc  follcu  cudi  ciu  ZAwP,  fcin  oor  Dem  l^crfoliK""."  —  12)  Unter  pulvis  ifl  bier  bie 
.^n-ftörnuii  unb  in-rnnunnu^  5U  vnn-ftcbcn,  fowie  unter  miser  bie  rrancifal.  1^er  ^'Propbct  fdniut 
bicfe  Uebet  al?  i^criian.acucei  nnt  witt  ftc  al^  oer.qani-icn  audi  xhmx  Denen  betradUet  wiJTcn,  bie 
bier  auiicrebct  werben,  Damit  fic  befro  cber  Jpülfe  Iciilcn.    rcrefer  übcrfcl^t  bier  bae  i)cbr.  ^3 

mit    ,,bamit."      in    iij)\^ri    i)   Gvnuaxia    aov  aal   ü   upxiJV   ä~<')/,s7o  b  KaraTraTÜv  äiro  rf/q  yr/q  „bcnn 

binwc^  ift  Deine  ininDc-?sicnoffcnfd)af(,  unb  5u  «5runDc  ift  iieaanacn  bcr  3ertreter."—  13)  (Xd 
fdKint  bier  (J5e*i»i'^  Afmcint  \\\  fein,  unter  Dcffen  J>iCiUeritn;Vöunt  Die  5?cDrüdunoi  '}')U<iH  fvittt. 
Slllcin  bie  Initcr  v^crftcbcn  bier  ',umeift  jenen  .^^errn  ünD  Moniq  ^uba'e,  Dcffen  ^>i5crrfd)aft  nnb 
r>?ciiicrun3  immer  bauert;  bcn  ivi-Mlcrcn  (£5ed)ia?,  bcn  iuöf?crcn  tainb,  ben  ^^tcffiaö  nämli*. 
Aiiius  '.I,  11.  —  14)  Tic  (Einen  le^cn  bicfe  'il}ortc  in  Den  a''?unb  bcf^  ^"Propbetcn,  bcr  feine 
(xrmabnuniT  'ocrcitclt  fiebt;  Die  SluDcrn  in  bcn  'i^^tunD  Dco  Staat^ratbc?  ihmi  3uDa,  bcr  bier  3(nt- 
wort  jiibt  auf  Den  Slntrav]  Der  moabitifd^cn  (^kM'auDtfcbaft.    Tic  (Erftcren  fd)einen  bcr  aSabrbcit 

naber  ',u  ftcbcn,  wie  bie§  ber  (£ontert  anbeutet.  —  15)  V"!"!  D'i^'^  „nnwabr  ftnb  feine 

2iM-cibereicn,  ober  ba?  'D'^iditiiie  feinee  ^'rablcn^-,"  «rx  wrur ,)  unvreia  aov,  ohx  oh-uc.  '^^\id) 
bcm  .i^ebr.  fiuD  alle  Diefe  iiii3enfd)aften,  bie  bier  oon  9JJoab  aufiiefü^rt  werben,  alo  Dbjeft  uon 


^cr  ^ropt)et  ^^ciiai,  IG,  G— 14.  %nm.  15—36.  157 

audivimus  }U  ktrad)tcit;  Jor.  4S,  20.  —  16)  b.  b.  einer  bcm  aitbcrn.  —  17)  *ti-**Ji'N;^ 
D*ND^"nX  IJinri  r)b^"^n"'^P  ""'"  ^''-'  ^^runbfcftcn  oon  ilir  .C:>arcfct  fcunct  l}ifr,  vbiiici 

\iV\ii|U\\^(\^  \"    "<"C   KUTd/Kdi'ai   (5f    ii.'!"^    (al.  \er:P&)  iit/.trl/nttr  Knl  <ivK  h'TjUL-iiaii  Tii  TTtiVin  'V!,at.iü>v. 

IS)  riltDIC^  "'^i'^  glurcn."  —  19)  Jpauptilvibt  bcr  "Jdumouitcr,  norblid^  t?oit  Wovib,  ctiva  <S 

Stuntcn  t>oiu  tobten  Wcerc  ötllied  iK(c;ieu.  —  20)  fein-  nabc  örtliit  bei  .<3efe[HMi  n-^cslftt- 
ü'ev  ©ein  tiefer  ('»k-j^enb  umr  bcrübmt  unp  baöer  fcbr  iV'fni-'ht.  '^^^in  r>erpfl>^n;re  bic  (5cd)|'cr 
bainnt   in   ba»5  fcriic  5luei(anD.     Cic  ^ci'lKuuai]  bcr  iöeinberi^c  biefer  «yci^nt  loar  babcr 

ein     iirP^e>5    Uni^litCf.      -ev\iijafi     ämvf'/oc,     I,fßiiiia.      lia-a-ivovrer     va    ix^vy    KdraTvari/ffarr.     rar 

(i'/TTf'/.Dvg  avrfj^^  tui  'idsi/f)  „tranern  rvirt»  bcr  3Bcin|1ocE  ihmi  3obaina.  in-rühlucfet 
bic   inUfcr    unb   jertrctct   ibrc   ©cinilocfc    bio   ^wi^er."  —  21)  n^pllp'  „feine   ^■Keben." 

^'ocb  unb  SReifcM  iiberfeijcn  audi  ba»<  ©ort  flauolla  mit  „^){eben."  —  22)  r^tU'r  KiiUniiKfabr 
fcd5ei  hi-}  ad)t  ^tuucen  norDlid)  vnnt  .^efebon.  3"  ficfeni  :1iauinc  Kitten  adertiitjU'  vncle  :j!}cin= 
ber;ie  'JMaij.  —  2ri)  b.  Iv  fic  rad)ten  [bU  ^s^v^c\•).  oh  /ly  amw\>iiTe..  —  211)  „i^^^  in-rloren  |ld) 
in  Vie  ®ü|"tc."  '^tn  ciu5e(nen  -rtelleu  bcr  üDüi'ie  ivib  ec«  aud)  immer  bevfl'inU»^  ''oruntftudc. 
77?ait/<^!/Te  ri/v  ip?//jov  „t>uvd)irret  bic  ffiüfte."  —  2-5)   lLi'3X  i^^^iö  'H'^r  verfc^ieten  überfet^t 

ivirb:  „fte  breiten  fid)  an-},  otcr  fic  finb  oeriaffen"  (iiUiiepftfsU).  "'<■  ä-eara/ invor  iymrt/.r!<iixi7/Gav. 
2(>)  b.  b.  fie  iinn-fcn  über  ba?  "l^fcer  i-unfu^rt,  oiM-r  breiten  fid)  an?  über  bao  (totten  Weer. 
JpieroniMiut^  nimmt  bier,  nnie;  luMt  ten  5teben  iiefaiit  ift,  von  ten  iV-irobncrn  "Bioabe  felber. 
:3faiaei  liebt  bie  "^(lleju^rien.  fficil  Woab  überlief;  ein  frud)tbavC(^  iininlanD  war,  fo  ift  ter 
Sinn  fe^  aüei^orifd^en"  '5(u•5^rl!de^3  nod)  prägnanter.  51  (lein  ber  Sontert  iü  i?esieu  biefe  Wi-inunii. 
(hi.h/aav  jap  "-/wf  r/>  -üä/MGaav.  —  27)  ,,bcnei3cn  fodcn  bicb  meine  Xbranen,  o  .^efebon  uiiö 

(SlCvltc;"    LXX  rä    (Uvöpa  gov   Kareßa/.fv   ''Eat;j3(oi'   ical   'EAta/j/,   uri,  f:-l  tC.i  ^cpctJ/ic.)  kui  tTvl  rw 

rpv'jETü  (70V  Kara-nr/'/du),  Kai  wävra  -scnhvrai.  —  28)  waci  bier  \\U  ■utvpeuativ  jn  nebmen  „vom 
(harten,"  b,  b.  t*om  frud)tbaren  Vautic.  —  29)  ?.  b.  tröbnt  occr  fenfu.  Jer.  4s,  ;ii).  — 
^0)  b.  b.  um  Äir-^arefetb;  f.  lö,  l.  ,'or  rüxor  IviKaivinai:.  —  ?5l)  .)öebraiomiu\  ber  fieb  fücj- 
lid)  überfe(3en  lafU:  „tra  iviib  cö  i^efdicben,  mau  irirb  "Woab  fidi  abmubcn  feben."  _  ayu  fara^ 
t'it;  ro  hrpaTT/'/vai  at:  „V.W  iß  mxh  ut  bciuer  2?efd)amuu!i  jicfdiebcu,  bafj  ^^jhwb  ficb  . ."  — 
f52)  'i))?it  aflem  '-i^etcn  bei  feinen  .^^citii^tbümcrn  »iro  eö  "Jlkbti  au-^ridUcn.  aal  oh  iji/  ('wi/at-ai 
i-^i/.taiiaf  avr/'/i'  „uut  fic  (fic  (^H^tter,  rä  x>^'i'<'^^'''/~a)  »erbcu  c5  uid)t  befreien  fönncn."  — 
riS)  \^f2  „'-'•er  Dem,"  b.  b.  fc^on  früber,  ju  wclebem  tcio  barauffoKienbe  et  nunc  einen  ®cc;en=' 

fvtß  bilfet.  —  t^^)  b.  b.  tnaPV'  bemcffen;  nad)  lai^cn,  ni^t  nad>  ^?}?onaten  i^ercdinct.  Ta? 
Tsvibr  nad}  'B?onb''Wonateu  iieredntet,  bat  um  Id  3:a;ie  weniiici",  a!o  bao  nadi  lai^en  bereduiete. 
■DilJan  fet^t  biefe  ^j^rovbetic  v{cwöbulid)  in  taö  3abr  De?  lote?  inni  51d)a',  uut  rc?  :;iJe.^iorun;i?= 
autritti^'von  (fiiednae!  72s"  v.  C£br.,  irornarö  bie  (SrfülluUii  auf  Kic^  ^abr  72.')  i>.  li'br,  trifft. 
2?cfannt[id)  ver»ü|lete  Salmanaffar  ba?  Cftiortan-Vanb,  etie  er  ^amaria  be[a;ierre  ünr>  l-2;l 

eroberte.  —  35)  „mit  aü'  feiner  Solfomcuac;"  -uvrl  -ü  -7mi'-i.)  tü-o/j.ü.  —  36)  '^''^^  ^"J 
„ijar  nii^t  mad}ti3-,"  oia  iv-iuo(;. 


Caput  XVII. 

1.  Oriiis^  Damasci.  Ecce  Damascus  desinet  esse  civitas,  et  erit  sient 
acei-vus  lapidum  in  ruiiia.  2.  Derelictae  civitates  Aroer^  gregibus  erunt, 
et  requiescent  ibi,  et  non  erit  qui  exterreat,  3.  Et  cessabit  adjutcrium 
ab  Ephraim,^  et  regiium  a  Damasco:  et  reliqiiiae  Syriae  sicut  gloria 
üliorura  Israel  erunt: ^  dicit  Dominus  exercituum,  4.  Et  erit  in  die 
illa:  attenuabitur  gloria  Jacob,^  et  pinguedo  carnis  ejus  marcescet. 
5,  Et  erit  sicut  congregans  in  raesse  quod  restiterit,  et  bracliiuni  ejus, 
spicas  leget:^  et  erit  sicut  quaerens"  spicas  in  valle  Rapliaiin.'^  G.  Et 
relinquGtur  in  co  sicut  racomus,'-'  et  sicut  excussio  oleae  duaruin  vel 
trium  olivaruin  in  suinniitate  rami,  sive  quatuor  aut  quinque  in 
caeuminibus  ejus  fructus  ejus:  dicit  Dominus  Deus  Israel.  7.  In  die  illa 
incliuabitur  homo  ad  factorem  suum,'*'  et  oculi  ejus  ad  sanctum  Israel 
respicient:     8.  et  non  incliuabitur  ad  altaria,  quac  leccrunt  nianus  ejus  : 


158  25er  ^xop1)et  3faiaö.  17,  1—11.  tHnm.  1—17. 

et  quae  operati  sunt  digiti  ejus  noii  respiciet,  lucos  et  delubra."  9.  In 
die  illa  eiunt  civitates  fortitudinis  ejus  derelictae  sicut  aratra,'^  et  segetes 
quae  derelictae  sunt  a  facie  filiorum  Israel,  et  eris  deserta.^^  10.  Q.uia 
oblita  es  Dei  salvatoris  tui,  et  fortis  adjutoris  tui  non  es  recordata: 
ptopterea  plantabis  plantationem  fidelem,"  et  germen  alienum  semi- 
tiabis.  11.  In  die  plantationis  tuae  labrusca/^  et  mane  semen  tuum 
florebit:    ablata   est  messis^''    in  die   hereditatis,   et   dolebit  graviter.'^ 

12.  Vae  multitudini^^  populorum  multorum,  ut  multitudo  maris 
sohantis:'^    et  tumultus   turbarum,   sicut  sonitus  aquarum   multarum. 

13.  Sonabunt  populi  sicut  sonitus  aquarum  inundantium,  et  incre- 
pabit  eüm/"  et  fugiet  procul:  et  rapietur  sicut  pulvis  montium  a  facie 
venti,  et  sicüt  turbo  coram  tempestate.  14.  In  tempore  vespere,  et  ecce 
turbatio:  iti  matutino,  et  non  subsistet;  haec  est  pars  eorum,  qui 
vestaverunt  nos,  et  sors  diripientium  nos. 

1)  f.  13,  1.  riefe  SciffaguniT  tft  alter,  nU  bie  t^crtjeri^cknbe,  tnbcm  Tamaefu^  fc6on  Por 
bem  Jpbe  bc?  5tdHi5  s?on  ben  ^IfftHiern  eiiiöcncmmcn  imb  i>crtvüftct  ivurbe  IV.  Reg.  16,  9.  (£g 
Micbfii  jcborf)  tiLHi)  cinit^c  Ueberblcibfel,  bis  bunt  9ia(nicbobcno[or  134  ^abxc  nad^i^cr  aud)  bicfe 
jerftin-t  würben-,  f.  7,  s,  9;  Jer,  49,  23.  —  2)  XaSircer  im  l'anbeWcab  liejit  lul^  ein  anbcre^ 
in  Srricn  i^clciicne^  ivin^  nnbcfanlit  tfl,  fo  bürftc  t>icr  ein  feblerbaftcr  Sert  511  ocrmiubcn  fein. 
2luA  bic  LXX  Ulfen  attber»?:  Kara/.e/.Ei/j/jhii  äg  top  a'iüva.  ä>ermutblid)  ijl  ee;  ale  5(pi>e(latiö  ju 

nebnien    ,,\\\ldt,"   ttie   bei  Jer,    48,    G.    —   3)  xal  ovkLti  iarai  bxvpä  tov  Karacpv/E'iv  'E(ppaifi  „C6 

ifirb  feinen  feficn  y(at\  tncbr  geben,  wcbin  (yp()raim  fic^  flüditen  fintnte."  —  4)  oh  yäp  av 
ßt/Tiuv  el  rüv  vii:)v  'inpu/'/A.  'ttt  5lUebrucf  gloria  ift,  iine  ^iercn^muö  bemerft,  ircnifc^  ä" 
ttcbmen.  SBte  Taniaefui?  i^on  Ibinlatb-f  ilcfar,  \o  foll  i^amaria  (S^vaels?  .^auttfiabt)  »on 
lealnuinftffer  ticrwüfiet  iverbcn.  —  3)  Tie  Srcberung  ^^^v'^i'-'i«'  pefcba^  niAt  fdiucll,  n^ie  bte  'oon 
SsM-ien,  fcnbern  aüindblidi,  fo  baf;  bae  iRddj  einem  binfdmnnbcnbcn  '^eibc  gtidi.  3:bic;(atti= 
$»ilefar  nabm_5uerft  bas?  CftjorbanA'anb  ein  IV.  Eetr.  15,  29.  wcburd)  'ba^  9teic^\inctt 
bebeutcnbett  ^ipf;  erlitt,  .ipernad^  fam  Salmitnaffar  unb  eroberte  and)  bite  SBeftlanb  IV. 
Heg.  17,  ().  —  C>)  'llVp*  „abmdt)t."  —  7)  Jpter  betrifft  baö  ©lei^niij  bie  ^)Ud^k\i,  lücldje  in 

ba^  frud)tl'iii'e  2^bal  Jliapbaim,  fübwefitidi  oon  .Öfrufalcm,  nerfe^t  wirb,  um  ju  jeigen,  bap  afle 
(stdrfe  unb  5)iacbt  pi^'i'aelfj  boit  ebenfo  i.Hn-fd)Wtt!iben  fein  irirb,  l»ie  bie  güüe  unb  Äraft  bcr 
Saaten  in  9{apbaim,  ivenn  bie  Srnte  vorbei  i|t.  —  8)  h  (pdpayyi  arepEä  „in  einem  bürrcn 

a;^ale."  — 9)nlSSi^l3""lkS*£JÖ"l  »unb  e^  wirb  nt!r  eine  9?ad)Iefe  übrig  fein."  LXX  Kai 
Karn7..ei<p%'})i  h>  nvTtj  Ka/dfir/.  —  10)  3(u^  IL  Chron.  30,  11-18  uub  35,  18  gebt  bcröor,  bafj  bie 
3urürfgebliebenenin36raelfid)  aufrichtig  befebrten. —11)  D^l'Snn')  DH^i^NH  „5lfcbcrcn 

(^Hmaueitatuen)  unb  (sH\t3enacbiIbe"  (Sonnenfäulen),  Judic/3,  7;  IV.  'Res.  23,11.  — 
12) 'l\t?N*n'!Ji'innri5'irN*?,, »derben  fein  gleich  ber  Tcbc  be^  SDalbet^  unb  bc3  Saum» 

gipfeli? ;"  iaovrai  al  nöXeit,-  aov  h/KnTa/.tAEtinfjfVai ,  hv  -rpöirov  Katf?jkov  o'i  'A/wppalni  Kai  ol  Eva'ioi. 

"ihid)  -Tercfer  folgte  in  fetner  Ueberfet^ung  biefer  V'ei^art.  S?  ift  eine  f*auerlid)e  SBeiffagung, 
baf;  bae  *Jon  (iiott  eingeräumte  C£rbc  lH^n  feinen  i^ewobnern  gcrabe  fo  rerlaffcn  n^crbcn  foÜ,  wie 
es  einft  f on  bcn  (Xbanaanitern,  verlaffen  worren.  Num.  21,  27,  —13)  H-tD^DIU^  HiTm  -/Unb 

CS  foil  obe  letu;"  Krd  tmvrai  tpr/fioi,  Sin  treffeubee!  3?i(D  ift  bief;  t»ott  ber  Ccbe  eineö  c^rift(id)cn 
l'anres,  einer  dniftliriUMi  fik'meinfc,  eines  dnijllid'en  -Kaufes,  einer  *rift(id>en  Seele,  wo  einfl 
ber  (s3[aubc  üw  bie  Viebe  wcbnte  un^  tafür  Unglaube  unb  ©eltfinn  f{ai\  genommen  bat. 
9?idUs  0?eues  unter  ber  Senne!  irnis  einft  gefd)ebcn,  es  gefdiiebt  in  äbnlidier  ©eife  immer.  — 
l^)  D'ip^.3  'j/DJ  „Heblid>c  yflaniungen."    Ter  g:'ropl)ct  rcbet  ^ier  irönifci)  unb  fagt  fouicl 

aU:  rid)tc  Mr  nur  5[lleS  ^i  na*  beinern  *i?eliebcn  unb  bole  bir  i^oth  ^lusKlHbe  alle  crbenfliAen 
3;ri>jlungen  unr  (sH\niifrc,  fduiu  aber,  weldies  bas  Cfnbc  fein  wirb;  (bvrEvua  h-tcrov  Kai  a-rlpita 
n-tatnv.  —  lo)  'XOb*ri  /-niagft  bu  fic  groü  jicben"  (beine  i^flanjung.)    Sinn:  Xu  magjt 

gleid)  anfangt  3nies  nad)  ffiunfi^  gelingen  feben.    rf/  i/iitpa  y  av  (pwemijq,  TfXav&?i<yy  „aJn  ^agc, 

ba  bu  pflvin^eil,  wirft  bu  irre  ge^en."  — 16)  ^nn^ri  "[^ir.lpbni  »unb  früb  fdii^n  magjl 

bu  beincn  Samen  auffd)iei;ett  feben."  —  17 )  l^')};^  ^XDI  ilSm  DV^  ")*Vß  ^ ^.  "^^^  ^''"^"^^ 

kaufen  (mag  bafein)_fd)on  am  Sage  bee!  doofes  (ber  ikfienabme)  unb  er  wirb  bod)  nuf  tittcrer 

Sd^mcrj    fein;"   tu  Jt   -pul   iäv  CTielpyCj  ävi^z/cei  üi  ä/uyrov  ?/'   av  yfiepa  K/.ijpuay,  Kai  ug  naTf/p 


Der  ^rop^et  3faia3.  17,  11—13.  3lnm.  17—20.  18, 1—2.  2lnm.  1—4.    159 

äv^pünov  Klripüarj  roiq  vloiq  aov  „in  ber  f?rü^c,  ba  bu  fäefl,  mact  CS  \\\x  Srntc  i^crblübcn  am  Xac^c, 
ba  bu  i^cfifc  crgrcifcfl,  unb  ixne  ber  3?atcr  bcr  Wcnfcfccn  mac^ft  bu  c?  ^ulocfcn  bcincn  2öbncn," 
Xcrcfcr  übcrfci3t:  „^Im  Iviiic,  ba  bu  bcinc 'iPflan',c  ivadM'cn,  am  Wori^n,  ba  bu  bcincn  atim 
aufijrüncnllcbitn'irbbcinelfrutcUni^lücf  fein  unb  bitterer  5d)mcr}."— 18)  ?i!Dn  ^IH  ..^  njflc^ 

ein  (ikbraufc  bcr  t^ielcn  35i.HfcrI"  Wit  bicfcm  23crfe  bci^innt  eine  neue  ©eifTai^unji,  bie  nicht  im 
^ufammcnhanvic  liebt  mit  bcn  ^orbervicbcnbcn.  Xenn'fie  i)t  tröftlich  für  i^iufa  un^  biltct  ba« 
Ök^enilücf  \,\\  b'cn  tra^ifcfacn  ©eijfaguniien  iibcrSöracl.  —  19)  (V-pil*  D*P'  nl^DilD  ,.3'^»^ 

ben  2Boi?cn  bc^  Wccrc^  braufcn  fie ;"  (Jf  ■damrina  Kvun'ivnvrrn,  oircjr  raprj  j\:^//wr7i*f.  -^  20 )  •f'cbrai^' 
mu^  anilatt  eos.  Xicfe  SDeijfaäung  betrifft  ben  uncnuartcten  fc&ncllen  Sturj  Senna^frib^, 
IV.  Reg.  19,  35. 


Caput    XVIII. 

1.  Vae^  terrae  cymbalo  alarum,'  quae  est  trans  flumina  Aethiopiae,' 
2.  qui  mittit  in  mare  legatos/  et  in  vasis  papyri^  super  aqiias.  Ite  angeli 
veloces^  ad  gentem  convulsam,  et  dilaceratam:^  ad  populura  terribilem, 
post  quem  non  est  alius:^  ad  gentem  expectantem^  et  coneulcatam, 
cujus  diripuerunt  flumina'"  terram  ejus:  3.  omnes  habitatores  orbis," 
qui  moramini  in  terra,  cum  elevatum  fuerit  signum  in  montibus,  videbitis, 
et  clangorem  tubae  audietis:  4.  quia  haec  dicit  Dominus  ad  me: 
Quiescam,  et  considerabo  in  loco  meo,  sicut  meridiana  lux  clara  est/^ 
et  sicut  nubesroris  in  die  messis.  5.  Ante  messem  enira  totus  effloruit,^* 
et  immatura  perfectio  germinabit,  et  praecidentur  ramusculi  ejus 
falcibus:^^  et  quae  derelicta  fuerint,  abscindentur/^  et  excutientur. 
6.  Et  relinquentur  simul  avibus  montium/®  et  bestiis  terrae:  et  aestate 
perpetua  erunt  super  eum  volucres,  et  omnes  bestiae  terrae  super  illum 
hiemabunt.  7.  In  tempore  illo  deferetur  munus  Domino  exercituum  a 
populo  divulso  et  dilaeerato :  ^''  a  populo  terribili/^  post  quem  non  fuit 
alius,  a  gente  expectante,  expectante  et  conculcata,'^  cujus  diripuerunt 
flumiua  terram  ejus,  ad  locum  nominis  Domini  exercituum,  montem 
Sion. 

1)  Dicfe«  Sa^itel  ifl  Wf>U  bag  bunfelfte  au^  adcn,  bie  Sfaiaa  ftinteriaffen  bat,  »f^balb  bie 
Sluö(e|iuni"ien  fcbr  mannicifattij^  au?cinanbcr  iicbcn.  Um  einige  Mitarbeit  ]\x  c[cmmncn.  muf;  man, 
trie  'Jiüicli  ri^tici  bcmcrft,  bai^  unmittelbar  i^orbcri^ebcnbe  unb  bie  Umftdncc  bcr  (5J:fd)icf)tc  bc^ 
rücfrid)tii3en.  vÄcimac^crib,  berjuba  betriebt,  mü.  ben  Äric^  aui^  nad)  'Jtcjv.ibten  traiic«,  ani^c? 
bamale  i?rb§tcntbci(3  unter  ben:  gccptcr  be^  ätbti^pifdjen  Tr^nailen  Ibaraca  (Sabato)  ftanf. 
S^er  ^Prophet  fünticjt  babcr  bem  ^^auDc  'ätctbiopien  biefcn  .Hricji  an,  ber  ihm  uuu't'^^t  ift,  ff&t 
aber  alfo^Ieid^  bei,  Pap  grtebcnebotcn  fommen  werfen,  rocUtc  bie  *?iicferlai^c  2cnna*erib^  'ocr- 
fünbenjcf.  IV.  Reg.  19;  Isai.  17,  12;  37,  9-38.  —  2)  „mi)  bem  i!anfe  mit  fdsroirrcnbcn 

bügeln;"  D^ö^D  Vi  Vi 'f^i^-  ^^  i|t  bamit  SIetbtopien  aU  ?anb  »oa  ©affengeflirre 

beiei(finet.  Tenn  fein  3?eherrfc^er  unterroarf  ftc^  feit  740  ».  Sbr.  burdt  feine  mäd»tt;icn  .^ccr« 
ben  größten  Jbeif  5leg?ptcn3.  oval  yi}c  ~'/.oicjv  :?7epvyec  „web  ben  3(ügcln_  Pc?  V'ante^  bcr 
©cftiffc."  Terefer  überfe^t:  „.!ppr^,  o  ^anb,  f^cfcbroirr  »on  ,"^ittld)cn,  öon  ben  (5lültcn  •Jletbiopicn?." 
S3c!annt{i*  madste  ftc^  Ibaraca  auf  ben  2Dcg,  um  bem  Sennac^crib  cntgci^cn  ?u  Rieben,  al^  er 
»on  beifen  ^(bftc^tcn  gebiert  batte.  (Er  ilanb  bereit«  n4be  an  ^alailina.  .?)ieri>n!5mu«,  Siniau?, 
^rocopiu^,  3;boma«,"\!pranuä  u.  51.  »crileben  unter  bem  i'anb,  ba?  ber  'JJropbet  bicr  anrcfct, 
Stegnpten;  aüein  reobl  mit  Unrcd>t,  roie  fiifeon  au«  bem  ierte  fc(b|t  bcroorgebt:  „ocn  jenfcit  Per 
glüjfe  3tetbiopien«;"  bann  aud)  au?  fem  '-Bilbe  ber  „fd>n>irrenPen  ;^lugcl"  ild)  erfd)liepen  Ivipt. 
Denn  bcr  5?ropbet  bat  bicr  offenbar  bie  großen  uni»  in  unermcplicber  <}}Jcngc  bunt  ba?  Üanc 
rauft^cnben  ?5liegen  Sletblppienö  im  ^uge.  Ueberbicp  i(l  ja  c.  19  für  bie  ©ciiTagung  auf 
Saeat^ptcn  benimmt.  —  3)  (Jö  ift  bter  ber  9tit  gemeint,  bcr  bcfanntlicb  in  ^iictbiopicn  nod)  in 
mebrere  ?lrme  getbeilt  iil,  ^cfonber?  (n  ben  »ci"§cn  unb  blauen  9?il.  —  -l)  bcr  Scnbcr  ift  bicr 
»>er  ÄiJnig  %t\im\m,  ttx  \m  ?lilf0ft>pr  a»  V\t  ^Jülf^r  fPtPPtl  m  bem  «Dfetre,  aU  auf  btm 


160  Der  5)ro)5^ct  Sfaiaö.  18,  2—7.  2tnm.  4—19. 

??i(e  er(^c6cn  Iäi;t,  «m  .g»ccrfdiaaren  511  fammctn  i-ici^cn  Scnna^erib,  Tu  LXX  flcbcn  legatos, 
Q^-I^y"  mit  u/tt7/pa  „©cifcln,"  wclcfce  ^cbcutunö  e^  nirgcntö  ^at,  ive§{)alb  anjuncbmcn,  baj}  jte 

eine  an^cve  ?c^art  tjor  firf)  Ratten.  —  3)  „in  Si^itflaimeii."  Wan  bcbiente  ftd)  bereit  auf  bcm 
^ftl  mit  iirof;em  iU>rtbcilc,  iveil  fte  febr  [dmetl  batin  fitoJTcn  mib  fe^r  leicfct  gelenft  a^erben 

fonnten   Plin.    11.    N.    XIII.    11.   Job   ',»,    12(').      k«?    t-juam/MC  ßiß/Jvnc    tirävu    ruh   l6aTnr.  — 

6)  riep  iit  bcr  Saut  beö  i'^efe^lcö,  ber  beu3?oten  gegeben  n^irb,  bie  bai^  Stufgebct  ben  $Bölfer» 
jtämmen  übcrln-ingcn.    nopevcnvTai  yap  äyyeloL  Kovijioi.  —  7)  JOniOl  Tj^iPp  ^1jl"7^t  "h^^ 

laniigerehntcn  unb  cnttaarten  2?o(fe."  Tie  2lcg»t>ttei"  werben  genannt  baö  „l'anggebebnte"  2>olf 
irea'cit  bcr  unv^cr^altnilnnäf;igen  l'ange  ibrcä  l'anbcs«,  unb  ba?  „cntbaarte"  wegen  ber  Sitte,  i?er« 
mbae  bereu  fie  ficb  gerne  bäci  ilopfbaar  unb  ben  i^art  fctoren.  Herod.  II.  36,  37.  Sccb  unb 
skeifdU:  „^um  boc^gnuacbfencn,  glatt[d)immeruben  l^olte."  2(nbere:  ,4um  rüftigen  unb  ftarfen 
55oIfe;"  ■npbg  e^&vo}  fieriupov  Kai  ^hw  Aavv  „5um  t)o^en  33olfe,  unb  jum  fremben  93oIfe."  — 

8)  nxSm  J^in"?0  ^ll^  Or  /^^  "5"'"  ^'^'^^^'  ^^^  ""^^^  fürcf)terüc^cr,  aU  bicfeei,  unb  weit 
bin  (entfernt)  tft."  SDcgcu  beei  UmPanbee,  bcr  foglcic^  in  ben  fotgenben  SBorten  angefübrt  n?irb, 
burfte  man  baruutcr  mit  l'cd)  unb  j}{cifd)l  bie  9;übier  unb  rongoliten  »erfteben,  bie  nod)  über 
Slctbiopien  binauo  gegen  Sübcn  unb  SBeften  luobnten.  Kai  xn/-e7r6v  {/.nov).  rir  avrov  i-tKEiva; 
„ju  bem  garten  ik>lfe/  SSer  ift  nod)  barüber  binaujiV"  —  9)  npIDpi  ^p^p  ^IJI  ,/5"ni  '^^oik 

ber  .^ilraft  unb  3cr|lampfung"  (?.  ii.  9?.),  ober  „jum  a?plte,  ba^  meffen  unb  5crtreten  läfH  fein 
Vanb"  ircrcfcr),  ober  „',u  bcm  ftarfen  unb  5(Uei^  jermalmenben  ä^olfe."  (2d)ol5  bemerft:  „Tic 
Sg'.iVtier  beif:cn  bier  ein  i'olt,  bac  meffen  unb  jcrtrcten  (äf;t  fein  l'anb  s-on  Strömen  über» 
fdniH'mmt.  Tcnn  bie  .«anale  bc^  'i)ii(flu||et^  überJiieben  beim  jäbrlicbenSluötreten  bie  2(eder  mit 
Sd^Iamm,  nu'^burcb  bie  mn-igcn  rsh-en',en  uufennbar  werben.  Xarum  war  man  in  2(eg;)pten 
immer  mit  bcm  Weffcn  beei  Pjclbeö  befdiäftigt  unb  bie  (yccmetric  tarn  t?on  bat)er  nad)  ©rtedien» 
lanb.  IIiTocl  II.  10',».  .§^atte  ficb  ber  ^}iirin  feine  Ufer  ^urücfgejogcn  unb  war  ber  söoben  nur 
einigermaßen  trocfcn  geworben,  fo  warfen  bie  3(egin^t(fr  bie  Saat  ciwf  ba^  gelb,  (iejjen  biefelbc 
vHMi  bcm  iMeb  in  ben  SdUamm  treten  unb  erwarteten  unbeforgt  bie  (Srnte."    Mwf  ävf/.Triamv 

aal  Ka-ru-Eira-viisvov.  —  10)  „bcffcU  \!anb  Ströme  burd)fcbneiben;"  vvv  ol  Tvoraftol  rf/g  yijg  TTup-ec 

üf  jwpa  KaTGiKov/jrn/KaToiK7/-&//aovTai.  —  IB )  .&ier  fprid)t  (^iott  ]u  aftcu  33ötfern  unb  forbert  fie 
auf,  ju  fe^cn,  wie  er  ben  Slffprier  bemütbigen  Wi^üc.  y  x^p«-  ^i-vrüv  Lau  Giifitiov  ä^äh  öpovg  äp-dy^ 

J.C  ca/.TTiyyog  fuvi/  aKovaTuv  earai.  —  12)  "l^^p  0115  Sd  DJ^D  llN"'*?^  HV  DHD    >Mi 

.?^il3c  funfeit  bei  Sonnenfd)ein,  wieSbaugewöIf  bei  C£rntcglut."  l'.  u.  9t;  ober  „wie  Sonnenlicht 
ben  5fi(,  HJ^\  erwcirmt,  wie  3:bau  i>on  SBolfen  trieft  in  I)eif;cr  (Srnte."  Sdiolj.  Xer  Sinn  ift: 

3d^  will  rubig  ^ufcbcn,  wäbrcnb  bie  3(ffj^rier  bie  gan^e  5i>elt  aufregen,  unb  will  für  ^uba  unb 
3lcgl^vncn  fein,  wac-  ba?  erwarmenbe  Sonnentidit'bem  9?il,  unb  eine  2;bauwoIfe  in  ber  Srntcjcit 

bcm  fdUVeifUricfenben  Sdinitter  ift.  öcr^d/fm  tami  iv  tJj  i/uy  rrüAei,  üg  (püg  Kavßa-og  fiear/ftßpiai 
Kalüg  vi:(pf/.i/ (Spumwy/üpag  ä/u/rov  iarai.   —  13)    7,tDJ  IDDI  n")£3"Dn3  l'S'p  *^Ö7"0 

ni*^  n*ri'  „benn  cor  bcrßrntc,  wenn  bieiMütbc  t>c(Ienbet  ift,  unb  bie  231ume  reift  jur  Speere. 
Sinn:  (£be  bcr  ^\o.\\  21ffi>rienö  aui^gefübrt  ift,  wirb  biefco  übermütbige  3^olf  gejüc^tigt  werben. 

[fryTcii]    vpo   -dl'    dtpiapov   brav   üvm'/ea-di)   i'uniar    koI   uficpai    i^aiiilioy   ävdog   üfitpaKiCovca.    — 

11)  $S3ie  nacb  bcr  Srnte  bieübcrflüfngcn  Sdu^ffe  ab,^efd^nitten  werben,  fo  wirb  e^  an  3l|'f»rien 
fdion  oor  bcr  (irntc,  bie  fie  im  .Vvovn'c  fübvcn,  gefd^ben.  kcu  cKfieAei  rä  ßorphha  ra /uiKpä  Toig 
<^pe-nvoig.  —  13 1  ^pi'H  "I^DH  illt^^ü^n  TiN")  „nub  man  nimmt  ab  unb  fcbneibet  weg  bie 

jKanfen." /cn/~  a-oKöfet.  —  16)  Tic  2lfftuicr  werben  in  foUter  Wenge  erfdilagen  werben,  ba§  bie 
SPögcl  unb  reib'cnben  2biere  ftd)  ein  3'Vbr  lang  baran  weiben  fönnen.    Sillioli.  f.  37,  3.5.  — 

17)  f.  3?.  2.  f'/c  '/.ani:  rcx^'/i/juh'ov  Kai  Teri/inrov.  —  IS)  f.  i^.  2.  — LXX  küI  üttu  '/.aov  /jsyn'/.ov 
ä-b  vor  vvv  Kfii  t'ir  tov  n'icjvo  xp^>vov.  —  19;  f.  23.  2.  —  idvog  i/.~i^()v  Kai  KararreTranifievov.    S^ 

erfüllte  fid)  bie?  genau,  wie  im  II.  Chron.  32,  23  ju  finben. 


Caput  XIX. 

1.  Onus^  Aer^ypti.  Ecce  Dominus  ascendet  super  nubem  levem,"  et 
iiigrodictur  Aegy)>tuui,  et  commovebuntur  simulachra^  Aegypti  a  facie 
ejus,  et  cor  Aegypti  tabescet  in  medio  ejus.    2.  Et  coiicurrere  faciam 


2)cr  ^vop^et  ^\aias.  10, 1.  2Inm.  1—3.  161 

Aegyptios  ad  versus  Aegyptios:*  et  pngnabit  vir  contra  fratrem  suimj, 
et  vir  contra  amicum  suum,  civitas  abversus  civitatem,  rcgnum  adversiis 
regnum.  3.  Et  dirumjietnr  s})iritüs  Aogypti  in  viscoribus  ejus,  et  consiliuni 
ejus  praccipitabo:  et  intcrrogabunt  sinuilachra  sua,  et  divinos  suos,''  et 
pythones,  et  ariolos.  4.  Et  tradam  Aegy|)tum  in  manu  dominorum 
crudeliuni,"  et  rex  fortis  dominabitur  eorum/  ait  Dominus  Deus 
exercituum.  5.  Et  arescet  aqua  de  mari/  et  lluvius  desolabitur,'-' 
atque  siccabitur.  C.  Et  deficient  flumina:^"  attenuabuntur,  et  sicca- 
buntur  rivi  aggerum.^'  Calamus  et  juncus  marcescet:'^  7.  nuda- 
bitur^^  alveus  rivi  a  fönte  suo,  et  omnis  sementis  irrigua  sicca- 
bitur, arescet,  et  non  crit.  8.  Et  moerebunt  piscatores,*^  et  lugebunt 
onines  mittentes  in  flumcn  hamum,  et  expandentes  rcte  super  faciem 
aquarum  eraarcescent. '^  9.  Confundentur  qui  operabantur  linum,""' 
pectentes,  et  texentes  subtilia.^^  10.  Et  erunt  irrigua  ejus  fiaccentia:'** 
omnes  qui  faciebant  lacunas  ad  capicndos  pisces.  11.  Stulti  principes 
Taneos,'®  sapientcs  consiliarii  Pharaonis""  dederunt  consilium  insipiens: 
quomodo  dicetis  Pharaoni:  Filius  sa])ientium  ego,^'  filius  rcguni  anti- 
quorum^  12.  Ubi  nunc  sunt  sapientes  tui?  annuntient  tibi,  et  indicent 
quid  cogitaverit  Dominus  exercituum  super  Aegyptum.  13.  Stulti  facti 
sunt  principes  Taneos,  emarcuerunt^^  principes  Mempheos,^^  deceperunt 
Aegyptum,  angulum  populorum  ejus.^^  14.  Dominus  miscuit  in  medio 
ejus  spiritum  vertiginis:  et  errare  fecerunt  Aegyptum  in  omni  opere  suo, 
sicut  erat  ebrius  et  vomens.  15.  Et  non  erit  Aegypto  opus,  quod  faciat 
Caput  et  caudam  incurvantem,^^  et  refrenantem.^*^  IG.  In  die  illa  erit 
Aegyptus  quasi  mulieres,  et  stupebunt,  et  timebunt  a  facie  commotionis 
manus  Domini  exercituum,  quam  ipse  movebit  super  eam.^^  17.  Et  erit 
Terra  Juda  Aegypto  in  pavorem:  omnis,  qui  illius  fuerit  recordatus, 
pavebit  a  facie  consilii  Domini  exercituum,  quod  ipse  cogitavit  super 
eam.  18.  In  die  illa  erunt  quinque  civitates^*  in  Terra  Aegypti,  loquentes 
lingua  Chanaan,^^  et  jurantes  per  Dominum  exercituum:  Civitas  solis 
vocabitur  una.^"  19.  In  die  illa  erit  altare  Domini  in  medio  Terrae 
Aegypti,^'  et  titulus  Domini^^  juxta  terminum  ejus  20.  erit  in  signum, 
et  in  testimonium  Domino  exercituum  in  Terra  Aegypti.  Clamabunt 
enim  ad  Dominum  a  facie  tribulantis,  et  mittet  eis  salvatorem  et  pro- 
pugnatorem,^^  qui  liberet  eos.  21.  Et  cognoscetur  Dominus  ab  Aegypto, 
et  cognoscent  Aegyptii  Dominum  in  die  illa,  et  colent  eum  in  hostiis  et 
in  muneribus:  et  vota  vovebunt  Domino,  et  solvent.  22.  Et  percutiet 
Dominus  Aegyptum  plaga,^^  et  sanabit  eam,  et  revertentur  ad  Dominum, 
et  placabitur  eis,  et  sanabit  eos.  23.  In  die  illa  erit  via  de  Aegypto  in 
Assyrios,^^  et  intrabit  Assyrius  Aegyptum,  et  Aegyptius  in  Assyrios,  et 
servient  Aegyptii  Assur.^*^  24.  In  die  illa  erit  Israel  tertius^'' Aegyptio 
et  Assyrio:  benedictio  in  medio  terrae,  25.  cui  benedixit  Dominus  exer- 
cituum, dicens:  Benedictus  populus  mens  Aegypti, ^^  et  opus  mauuum 
mearum  Assyrio:  hereditas  autem  mea  Israel. 

1)  f.  13,  1.  LXX  upa-ec  A'r/vTVTov.  Watt  fctjt  bicfc  Scif[aiiutui  jTciröI^nltii)  in  bic  3cit 
nad)  bcr  ^lictcdaiic  bcö  Äonig^  ©nmac^crib  714».  Sbr.  Sic  ixnti  ^nbvi  unb  feinen  .Höuisi 
©jcrbiviei  warnen  »er  aüju  luof'cm  i'crtraucn  auf  31  c jV-H^  t c n iJ  ^??iaefit  iinb  (s'^xvy.e  un^  Inilt  ibnx 
babcr  »er,  baf;  fclbc  al-jbälb  furriUbarc  Stöfic  cvicibcn  trcvbe,  unb  baf;  für  ':!(csV-H^ten  fein  Sbtil 
■  fct,  atö  bie  (£rfcnntnif!  bce  wabrcn  (s^cttc^.  —  2)  „er  fübrt  auf  (eid)tcr  (b.  b.  fel}ncüflicsicnbcr) 
9Bclte,"  2?ilb  bcr  5lntunft  jum  (v^cri*tc,  baei  er  über  Sleiiovtcn  »erbani^en  will.  —  3j  -«  f'p"- 
■KoiTiTa.  Slciin^tcn  n\u  ba?  ^.'onb,  baj  mit  i'crjuq  Vanb  bcr  (^UM^en  cicnannt  werten  tonnte. 
Tai  3tnerit  ber  ©ö^cu  foü  bie  ©cwalt  ju  crfcnncn  ijebcn,  mit  weld^cr  (i)eri*t  über  bas?  l'anb 


162  £)er  ^vop^tt  3faia«.  19, 1—15.  2tnm.  3—26. 

gebcittett  wirb.  —  4)  Der  ^Jro^Jbct  roeifTagt  hm  ben  Sürgerirtcg,  ber  eintraf,  aU  Äönig  «Satali» 
»on  5tet()ioptcn,  ber  bie  ^errfc^aft  Stcg^pteng  on  ftc^  geriffen  batte,  bur^  einen  S^raum  erfc^rerft, 
jurücftrat  unb  3(egöt^ten  Fk^  felbfl  übcrlie§,  um  711  ö.  (Ifer.  (5ö  entjlanb  ein  Sntcrregum  »on 
jttjei  Sauren.  Diod.  Sic.  I.  66.  (jnbli(i  trat  bie  Dobcfar^ie  ein,  bie  unter  mamteriei  Ädmpfcn 
fortbauerte,  bi^  fte  burd)  '»Pfammeticf)  um  671  s?or  S^r.  öernic^tet  njurfce.  Wlan  fann  \id)  ror* 
fteßcn,  wddy  eine  grenjentofe  i^ermirrung  bamatö  in  2(cg!:)ptcn  berrfc^te,  unb  wie  ba^  ganje 
JReic^  g(cid)|am  am  ben  ijugen  ju  ge^en  f($ien.    vö/zof  etti  vd/iov.  —  3)  Q^DK  »S^obten* 

befc^wörer,"  riÜlJ^  „Sauberer,"  D^J^I*  „©a^rfager."    Tovg  i^eoiif  avTüv  Kai  rä  äyälfiara 

avTÜv  Kai  Tovg  e«  T?/g  y?ji  ^uvovvtüq  Kai  tovq  eyjaarpiiiv-dovq.  —  6)   Worunter  bie  JWUIf  j^Ürften 

ju  t^crfteben  finb,  bie  fti^  in  bie  ^errfdiaft  Steg^pten«  tbeitten.  —  7)  Darunter  wirb  gewcbnlid^ 
9)fammetic^  öerftanbeu,  Dcrtfer  aber  oerfte^t  ^etbon,  bie  ^Jriefter  25ulcan'ä,  na^  2(nWrn  Dber» 
^jricftcr  »on  ?!}?empbiji  barunter,  roe(d)en  bie  Slcgiipticr  nad»  bem  Stbtreten  be^  dtbiopif(i)en 
^errfd)er?  auf  ben  3;bron  festen.  Der  (Erftcrc  übte  befonbcren  Drud  auf  baö 'üanb  baburc^, 
ta§  er  fiit  mit  auelanbifc^en  ^s;)Olbatcn  au3  Sonicn  unb  Sarien  umgab  unb  überhaupt  ^UIe^  nad^ 
au^iänbifc^er  Wanier  einrii^tete;  \:e§tcrer  baburc^,  bap  er  beriaclbatenfaile  il)r  ilcuerfreie^ 
6)runbcigcntt)um  entrip.  Da  bie  Jperrfdtaft  bicfcö  \!e|)teren  nur  febr  !urj  bauerte,  unb  alöbalb 
bie  Unrubcn,  welche  bie  Dobefarcbie  jur  ^olge  batte,  auöbrai^en,  fo  fc^eint  ber  (Srftere  i?er|lanben 
werben  3U  müiJen.  ««c  ßamleic  oK/jjpol  nvpievaovaiv  avTüv.  —  8)  Unter  9J?eer  x\t  bier  ber  9HI 
JU  öerjtebcn,  ber  bei  feinem  alle  ^abre. regelmäßig  wieDerfebrenben  Slue; treten  bem  ?l}?ccre  gleicht. 

Herod.    IL    97.      aal   ■niovrai  ol  A'iyvTrnoL  to  vSup  to  napä  ^ä'Aaaaav.  —  9)  ^"^n^    ti\^^   aU6* 

trcdnen,"  bv)berbp(ifcbcr  2tuöbrud  für:  „er  fcü  weit  unter  ber  gewi3bnlid)en  ^obe  bleiben." 
Denn  befanntlidt  trat  fd)on  ^ungerönct^  ein,  wenn  er  nid)t  bie  .g)öbc  »on  12  (Iden  crrei($te. 
Plin.  H.  N.  .VIII.  18. —10)  b.  b.  bie  9?ilarme  werben  «Mangel  an  ©aijer  baben. — 
11)  "ll^itD  *"iN*  //i>if  ®tri.ime  (Sanä(e)  ^cgi)ptenö;"  ai  ciüpvxEQ  rov  Tzoraiiov. —  \''2)  Die 

T  *•      : 

gjapierflaube  ijerfcbaffte  bem  ?anbe  ungemein  groje  5?ortbei(e;  man  macbte  barau^  Ääbnc, 
Segel,  Stridc,  5}iatten,  9)apicr  unb  gebrauchte  ben  (s:aft  aud)  jur  Bereitung  »on  Speifen.  ^^x 

23elfen  war  baber  eine  wa^re  2anbplage.  —  13)  "Il{<}^  *3"S)^  ")1?<''S)^  ill")^  //t»ie  Stuen 

am  Strome,  am  Staube  {na6:i  2{nbcrn  am  2lue;fluffe)  beö  Stromcö;"  Kai  rb  äxi  rd  ^^upöv  ttäv 
TO  KiK?.!j  Tov  TTorafiov.  —  14)  Der  9?il  ift  fcbr  fifd^reid),  befonber^  wenn  er  austritt,  weit  bann 
»tele  gif^c  öom  5)ieere  ^ercinfommen.  Seim  i^atlen  hü  SSaffersi  fing  man  beren  ganje  5!}?aifen, 

Diod.  Sic.  I.  43.  —15)  ^77QJ<  „fte  Werben  öerfc^mac^ten,"  toa^  bier  nac^  Gicfeniu?  in  bilb* 

T     :     -. 

Iid)em  Sinne  ju  nebmen  ijl  unD  bebeutet:   fie  werben  Iläglic^  barein  fe^en.    nev-diiaovaL. — 

16)  mpnb^  D^riSJ^Ö  /»S^f^'^w^t^n  glac^S;"  rö  livov  to  axioTöv.  Derefer:  „feinen  %laä)i." 

17)  nin  DU")j<V  2oc^  u.  9?.  „bie  ba  SBcigjeug  Weben;"  Derefer:  „bie  ba  !oftbare  Beuge 

weben."   Kai  -ovq  kpya^ojihov^  Tr,v  ßvacxov.  —  18)  "l^tj^  ^l^^'h^  D^J^D'lP  (Tilhti''  Vlll 

C^3J  ^t?^^(  .A^  i^re  ^fdkx  (^ürjlen)  ftnb  jerfc^lagen,  aüt  Lohnarbeiter  feelenbetrübt,"  b.  ^'. 

^obc  unb  9?iebere  ftnb  unglüdlii^.  Derefer:  „bie  2Beberflüble  werben  jerfc^lagen  werben,  unb 
aüi,  bie  jlarten  Xranf  bereiten,  werben  jammern;"  Kai  iaovrai  ol  epya!;6fievoc  avrä  kv  ö6vv^,  kuI 

Träv-eg  ol  Troiovv-eg  tov  (v^ov  (23ier)  ^virr/^//aovTai  Kai  Tag  ipvxäg  TTOveaovai.  —  19)   ]V^,  Stflbt 

am  9(u^rlu§  eine?  ber  9titarme,  uralt,  Xum.  13,  23,  Sift  einer  ber  brei  D^naftien,  bie  öor  ber 
Dobcfard)ie  in  '){cg'.>pten  be)lanbcn.    „3bre  33ornebmflen  werben  ju  Xboren."  —  20)  ol  ao<pol 

ci'fi.iovAoi  TOV  ßaaüJcjg^  y  ßovAr/  avrüv  fiupavdfjaeTai.  —  21)   viol  owetüv,  fjfiElg  vlol  ßaac?J:(Jv. — 

22)  M^^^^  „fie  irren  fii^;"  ««'  iiAuv^^Tav.  —  23)  fl'j,  auc^  Cy2,  Steftbeniflabt  ber  äg!)btifc^en 

Äc*nige  am  we|llid)en  9?ilufer,  niAt  febr  ferne  »on  ber  Stelle,  wo  ber  9?il  ft^  in  brei  9lrme  t^eiU 
Die  Äopten  nennen  fie  Wcnpb,  Wenupb  unb  *»upb.  3)lutar^  gibt  eine  boppelte  Slbleitung  bc3 
SSorte  an,  namlic^  1)  »on  meb  „sott,"  unb  nonphi  „gut,"  baber  üp/iov  äya^üv  2)  »on  mhau 
„<yrab"  unb  onphi  „©obltbäter,"  welAen  'Dtamen  man  bem  Öfiriö  gab,  baber  rd^of  'Oaipiöog. 
cf.  Jablonsky  Tom.  I.  et  III.  Wempbiö  war  befanntli^  aud^  bie  9?efropoli3  ber  9legt)ptier 
unp  war  cefjbalb  Der  „.öafen  ber  seligen"  genannt.  —  24)  b.  b.  ben  Äönig  Sleg^pten«. 
n'p?:J'  ni3  DH.VPTIX.  IJ^nrri.  »««  iftten  Sleg^pten  irre  bie  ©runbpfeiler  feiner 
Stämme  (Äaften);"  nal  nAavi/aovaiv  Aiyvirrov  /card  <ftvX6g.  — '2^)  2Ba3  b'er  bie  LXX  unb 
Sßulg.  al«  Objeft  betrachteten  unb  in  ben  Accusativ  festen,  ijl  Subjeft  unb  foll  im  Nominativ 
(iebcn:  „Q-i  wirb  feine  Ibaten  mcbr  geben  in  ^egnpten;  Weber  ^obe  nod^  ^liebere  werben  mebr 
etwa« in  3Iuäfü^rung  brinjtn."  — 26)  [lOJNI  (733  „^Almt  ober  öinfe"  b.  ^.  ber  SJorne^imc 


©er  ^rop^ct  3fafaö.  19, 15—25.  2lnm.  26—38.  163 

pbcr  bcr  9?icbcrc.  äpxvv  koI  reine-  f.  9,  13. —  27)  Tk  ttjunbcrbaren  S^at^fitlüffe,  bte 
«Hnt  an  bcm  Vanbe  3«ba  au^fübrcn  ivirb,  n^cvbcn  ^ICjV.U^tcn  fitrccfcn.  '^Iciö)  .^»icroniMmt^  bat 
Mcr  bcr  iVrotbct  Mc  an!^^crbavc  ?)ictntnti  3ut'a'i?_^iuUcV  (S^cdiiai^  im  '^(ui^c;  nait  (I 'Arilin?  aber 
bic  j>latM'it!ülK  ^cr  Svlöfuiiii  Mint  Sbviftuc*.  v^randic^,  bcr  ^tc  "WciniiU;!  ^c^5  Vct'^lcffii  tbcilt, 
ficbt  aletanu  in  tcv  „Jviirciu,"  »rcUtc  bic  '^(civ.nnicr  überfallen  wut<,  bic  beilij^  (Sbrfurdit, 
ÜJclii^ion  unt>  (iU^ttej?ercbruni]i,  bic  fic  oon  Cuiba  aunebmcn  werben,  ^ic  i^cfcbruni^  5iun  »abren 
Wlanbcn;  ct.  Zaoh.  U.  lil.  Tief;  i|l  and^  ^ic  nH^bIbeo,rünbctc  Weinunii  anbcrcr  b(.  i\itcr.  — 
28)  Si^  niöcicn  ^amit  bic  fünf  *.^or3Üi^licI}ften  starte ""^IciV-^ptcnv^  iicinciiit  fein,  ale:  Wcmvbis, 
Sfanii^,  2?ubafiui^  .^cliovoliiS  ^([cvanbria;  cf.  Ezech.  i'io.  \!oct)  unb  9hnfd)l  bctraditcn  biefc 
3abl  ali?  f'.Mnbelifdu^  ^c>?  'i}(nfan;-ii^,  bci^  Unooücnbcten.  Sorncliu?  a  llapibc  ficbt  fic  für  eine 
gis^ur  an,  |latt  „imcIc  ^tä^te."  —  29)  b.  b.  ftc  »erben  bic  Spracbc,  bic  2ittcn,  bic  Jlicligion 
bcrer  annebmcn,  jreUtc  in  tibanaan  nnibnen,  bee;  an^cranibltcn  2?olfcc  ndmlid);  cf.  Soph.  H, 
•).  Üi'Jan  nu-tf?  au?  ^cr  '^H'fcbidUe,  ivie  bcrrlid)  in  ^IciV.'ibtcn  bic  dHiftlid)c  Üielii^ion  blübtc.  — 
SO)  (£ini;^c  balten  biefe  Steile  für  eine  (^upffc,  bic  crtVfpätcr  in  ben  Icrt  i^cfoninten.  'iJinitatt 
D"nnn  'yV  „Scnnenilabt,"  Icfcn  Stnbcre  Dliin  *1*1^  ,;2tabt  bcr  jcrili.^^rnn.i,"  namcntlid) 

Slijuila,  Ibeototion  unb  bcr  ^luer.  (Srftcrc  ^^Coart  ifi  o&nc  ^wnfi^f  bic  rid^tii^c.  ?}tan  wciü, 
baf;  man  fcr  5tabt  Cn  Gen.  41,  45  t'cn  9?amcn  „2onnentlaM"  (.^clicpplie;)  »^ci^eben.  Sic 
lai}  in  UntcräiV-^pf^i^  nortöiltid)  »on  '?}{cmpöt?  nnb  ift  befannt  ali  Jnflucbt^crt  öcr  ^nt'cn,  in 
bercn  "^füma^i  fic  einen  iiirofjcn,  berrlid)en  Xcmpel  erbauten,  150  o.  Sbr.  et".  IV.  lieg.  25,  2().  5ic 
erlanijtc,  unc  früber  burd)  ibrcn  (yöUeubicnft,  ebcnfo  fpäter  burdi  v£ifcr  für  ben  ivaliren  (^Hauben 
mxii  burd)  ibre  inclcn  -^^Ifartm-er  iiro^e  'i^crübmtbcit.  ttü/jc  aae^eK  K/.ii-di)aE-ai't)  jiia  Tvü'nr.  '^'xv. 
»ermutbet,  batl  bie  fpätercn  3«bcn  au?  Sifcrfucbt  bcr  ^onnenftabt  ben  'i)?amcn  2tabt  ber  3er-' 
fliJruna  gci^eben  unb  tcfjbalb  bic  Vcoart  v^eänbert  baben.  —  31)  5(1?  bic  forifdicn  Äi^niiic  ben 
it.  2cmpe't  in  ^crufalcm  cntbeiliiHtcn,  ba  f(ob  Tnia?,  bcr  'iobn  bc?  .&o^cnpriefter?  Cnia^ 
II.  Macc.  8,  4  na*  2(ci]'.^ptcn  51:  ^^-Mplcmäu?  ?pbi(omctcr  unb  berief  fidwauf  biefe  Stelle  bc? 
«propbeten  3faia?  al?  auf  einen  ciöttlid^en  t^^'ebl,  baf;  in  Stciv-U^ten  ein  2entpel  glcid)  tem  5U 
2ferufa(cm  feütc  erbaut  »erben,  ^-^tolcmviu?  j^iui^  in  \:i\\i\\  5(nfinncn  ein  unb  baute  \\\  ?ccn^ 
topeli?,  im  ^^omu?  *ocn  .&cliopoli?,  nnrf(id)  einen  fo(d)cn  Jcmpcl,  Jos.  Flav.  Aiitiq.  XIII.  0. 
Slücin  mit  Jltcriit  tabcttcn  bie  Snben  bic  SiueiCi^uui  unb  Untcrncbmuni^  be?  Cnia?  al?  ^'i\t%' 
jribrici,  ba  (^Unt  au?brüctltc^  nur  Sinen  DpfcriM't  'fcftfctUc  Deut.  12,  5.  ^Idc  ^I.  i^dter  nnb 
alle  alten  3uben  (c^cn  baber,  »a?  ber  ^JM-cpbet  bier  faoit,  auf  ben  5l(tar  bee  9?.  3;.  aw^,  a^if  bic 
3ett  be?  ?[lfcffia?.  —  32)  „ein  Tcnfmal,  renffäulc,"  anc  3afob  ein  fpicfce?  feilte  <x\\  ber  stelle, 
»0  er  bie  •f'immciolcitcr  fab  Gen.  2S,  18.  ^\a\\  fann  baruntcr  ticrfd)icbene  rcnfmdicr  tc? 
Sbriftcntbum?  ijcrilcbcn,  namcntiidj  ba?  B^icOcn  bc?  bt.  ilrcujc?,  pbcr  wenn  man  mW,  bic 
ÄlPIlcr,  bereu  |ut  ^tciV-H^tcn  5ur  3i-'it  bc?  S^riftcntbum?  erfreute.  I^af!  e?  bcifu  ia  iilu  die, 
fcinbert  nidit  im  'O^finrctten,  bier  eine  mefiuinifdic  5Bciffai]unyi  5U  crfennen.  Tcnn  ^i\  aWzxi 
g>rppbe5eiuniien  bc?  2(.  nnb  9?.  33.  finbct  ftd)  biefe  (£i*icnbcit,  baf;  bic  fünftiiien  '^eiiebenbcitcn, 
fpferne  ftc  awis  in  ber  S3irflidifeit  opneinanber  i'jetrcnnt,  bpch  einanber  waH  i^crücft  werben, 
i^crabe  fp  wie  in  einem  ^cmdlbe  ber  ferne  .öintergrunD  vjan^  nabe  <x\\  l^w  3?prberi^runb  ftöpt. — 
33)  öi'i?pw-or  (>  auirsEL  ni'Tovc,  apivwv  auasL  ai'roix.  (£?  til  bicjj  bcr  'D.ifcffia?,  i^prbtlbticb  aber 
ber  (Snijct,  weicher  ba?  Jpcer  bc?  5ennact)crib  spr  3crufa(em  id}hu\  unf  bic  "iJiciV-^pticr  ba^urd) 
au?  Hri>b'nt  Sitrccfcn  befreite  IV.  Reg.  19,  35.  —  3 4)  Ter  ^«''vopbet  t)at  bier  reabrfd)cinlid) 
jene  ^yiai^cn  t:pr  3(uv^en,  »cldjc  5letpptcn  in  nadjftcr  3fit  treffen,  unb  ijpn  bencn  pben  fd)pn  bie 
SRcbc  war,  unb  fpridit  i^pu  ibnen  al-ö  einer  iüprbercitnn;!  5um  ■'Qiik.  Tenn  5ltle?,  »a?  "JiCiV-^pten 
bcm  (Dlauben  an  t^en  (Einen  '\iptt  ndbcr  rücfte,  ba?  war  jiceiiinet,  fic  näber  ibrent  •C'eilc,  bem 
!OTeffta?,  5u  rüden.  Slnt'erf  (co|en  ba?  f^cfa^tc  auf  fpdtcre  rrahiifak  au?,  bic  in  'iJlcs^i^pten  bcr 
evanaclifc^cn  $'rebigt  53abn  mad)tcn.  —  3-5)  b.  b.  e?  wirb  bcr  innicifte  ä?crfebr  fein  jwifdk'n 
ben  9?atipnen,  bic  "ficfi  tjor^er  auf  ba?  Stcufjcrj^c  *ocrfp[iiten.  „r-cnn  ba?  Sbriilcntbum  irt  ^a? 
(SJcfc^  bc?  ivrieben?,  wcldjc?  bie  fcinblicficn  iBplfcr  ju  (Einem  (yiauben,  ^u  (Einer  i^iebe,  ju  liincr 
Äir^e  oercinivit"  (Eprneliu?  a  ii!apibc.  —  30)  Jpebr.  „unb  e?  wirb  Stcippten  (bem  Jperrn) 
btencn  mit  3(ffur"  '^Wi^  JlNt-  2o  23atab(u?,  ?J?pntanu?  unb  afte  9?euern,  —  37)  Ter 
brittc  im  ^^öunbe  ijl  bcrjenii]e,  ber  biefen  er|t  recftt  fc|l  madE)t,  ber  ciiientiic^c  5)?ttte(punft  berfcibcn. 

iarat  'lajHiif/.  rpirog  kv  roig  Ar/vTriotc  Kai  h  rnlg  'Aaavpioig  EvXoyT/füvor  ev  Ty  yij.  —  3S)   X'tCIC 

®(^Iutlwprtc  ftnb  fo  erbaben,  fp  rübrenb,  fp  cinjig,  bap  ^\\i\iLi  ihretwegen  allein  fd)pn  bcr 
©öangcliil  unter  ben  *J>rpp()eten  genannt  werben  fpnnte. 


fiec^ner:  .&.  Schrift.  21.  3;.  in.  11 


164  :2)et'5)ro}>^tt  Sfaiaö.  20, 1— 3.  <Hnm.  1—6« 

Caput  XX. 

1,  In  anno,  quo  ingressus  est^  Tharthan^  in  Azotum,  cum  misisset 
eum  Saigon'  rex  Assyriorum,  et  pugnasset  contra  Azotum,  et  cepisset 
eam:  2.  in  tempore  illo  locutus  est  Dominus  in  manu  Isaiae  filii  Amos, 
dicens:  A^'ade,  et  solve  saccum*  de  lumbis  tuis,  et  calceamenta  tua  tolle 
de  pedibus  tuis.  Et  fecit  sie  vadens  nudus,'  discalceatus.  3.  Et  dixit 
Dominus:  Sicut  ambulavit  servus  mens  Isaias  nudus,  et  discalceatus, 
trium  annorum  signum  et  portentum  erit^  super  Aegj^ptum,  et 
Aetbiopiam,  4.  sie  minabit^  rex  Assyriorum  captivitatem  Aegypti,  et 
transmigrationem  Aethiopiae,  juvenum  et  senum,  nudam  et  discalce- 
atam,  discoopertis  natibus*  ad  ignominiam  Aegpti.  5.  Et  timebunt, 
et  confundentur^  ab  Aethiopia  spe  sua,  et  ab  Aegypto  gloria  sua.  6.  Et 
dicet  habitator  insulae^*^  hujus  in  die  illa:  Ecce  haec  spes  nostra,  ad 
quos  confugimus  in  auxilium,  ut  liberarent  nos  a  facie  regis  Assyriorum: 
et  quo  modo  effugere  poterimus  nos? 

1)  ^iercnt^ntue  unb  bie  meiflcn  älteren  Slu^Ieger  tiefcmcn  bter  bas  Sabr  an,  in  tt>el*em 
Senna^erib  gen  3uba  ritcftc,  imb  bie  befvinntc  ^fcbreölidic  9?icberlage  erlitt,  714  sjor  S{)r. 
Stllein  bie  neueren  Sd)riftaii^leger  einigen  \\&i  \o  jiemlid)  in  bem  SInfang  ber  9?cgicrung  bc6 
Äonigö  S5erf)iaö,  726  »er  St^r.,  "in  n?eld)cm  Salmaniiffar^ber  eben  J^ruö  belagerte,  ein  ^eer 
gegen  bie  ^^&ilifter  fenbete  unb  Sfjot,  bie  fe]lcjle  i^rer  fünf ^täbte  eroberte.  —  2)  Tavä'&av  —  ein 
iieuperfi[($e«  JBcrt,  ba^  „Scheitel  be^  Äcrper?"  bebeutet,  ^iercnßmug  u.  31.  halten  i^n  für 
benfelben,  bciTcn  IV.  Reg.  18,  nSrwäbnung  gef^iebt.  —  3)„i'icbtbalter."'Api'ä.  J;ie  älteren 
Slu^Icger  ücrfte^en  barunter  mit  .§icron»niuö  bcn  Äönig  (gennacierib,  ber  fieben  'Jfamen  getragen 
baben'foß,  bie  neueren  mei|l  ben  (aadnaffar,  roie  oben  erwäbnt.  (f.  II.  23.  234  2lnm.  19.  ^.) 
I^erefer  meint,  man  tc>nnte  aucb  Slfarbabbon,  Sennad}crib'ö  9?a($folger  »erfteben,  ber  auö  dia6)t 
für  bie  erlittene  9?icbcrlage  feineö  23atere  ein.^ecr  fanbte  unb^ljot  belagern  lie§.  SlHein  auö  ber 
©ffcbicbte  weif;  man  9?id)ti5,  ba§  bamalö  Sl^ot  war  erobert  Sorben.  Srft  ^■''fammetid)  eroberte 
ti  nacb  29iäbrigcr  ä^clagcrung.  —  4)  „jiet)  ab  ba«  bärene  Äleib."  Xie  ^Vop^eten  t>flegtcn  ju» 
nteift  bärene  i^Ieiber  ju  tragen  IV.  Reg.  1,  8.  Xercfer  meint,  e^  fei  barunter  ein  S^raucrfleib 
}U  »erjleben,  baö  er  um  bicfe  3cit  getragen.  Sorneliuö  a  Saj)ibe  bcmerft  bier :  Errant,  qui 
putant,  hanc  tantum  lui.sse  visioneni  imaginarianj,  nee  revera  Isaiam  incessisse  nudum,  sed 
ita  sibi  in  visione  visum  esse.  —  3)  Saei  nad)  Slütoli  bebeutet:  „er  batte  blof  ba6  Untcrfleib" 
I.  Reg.  19,  24;  nacft  i'od)  unb  Steifest:  „er  ging  wie  bie  Kriegsgefangenen  unb  ^2;!lauen,  aDcr 
Äleiber  biö  auf  bag  .^üfttud)  entblbjjt,  um  burd)  "biefc  ftnnbilblic|e"".§anblung  baö  iooi  21egi)^)tcn8 
corber  JU  pertünbcn,"  Ez.  12,3;  nad)  JpieronrtmuS,  ©pritluö,  5lmbrofiuö:  „er  ging  ol)ne  aße 
Äleibung  cinber."  Sorneliuö  a  i'a^>ibe  gibt  folgenbe  Wrünbe  für  biefe  le^tere  ^Weinung  an: 
])treil  e«  23.  4  auebrürflid)  liei§t  di.scoopertis  natibus;  ber  dbalbäer  uberfe^t  pudendis; 
2)  treu  man  unter  bcm  ()ärcnen bleibe  tcin  anbcrceiÄlcib(Untertleib)  trug;  3)  n^eil  ber  $>rop^et 
^ier  JU  einem  Beiden  (portentum)  bicnen  foütc;  4)  »eil  nur  bie  gän5lid)e  (£ntblö§ung  geeignet 
tüar,  bieben  2lcgn):itiern  be»ori1ebenbe  Sd)mad)  ju  finnbilbcn;  5)  ireil  bier  ein  a3orbifb  beS  dx* 
löferö  am  Äreuje  gegeben  werben  foHtc,  ber  nad)  ber  Weinung  >>on  Slmbroftuö,  Sübanaftuö, 
Sonaceutura,  Suarcj,  ©reifer  ebenfall«  c^nc  alle  2?ebcdung  babing.  ffienbet  man  ein,  bie 
g?adt^eit  bätte  Stanbal  gegeben  unb  wäre  geeignet  gewefcn,  finnli(i^e  ©elüjle  ju  entflammen, 
fo  ifi  JU  erwiebcrn,  bap  es  fid)  bier  um  einen  ^Befebl  ßjottes  banble,  ber  alles  Slergernip  unb  aUe 
üble  ^Dlge  abwcbrcu  tonnte.  3lud)  war  ein  abgcmergclter  i^eib,  wie  ber  bes  bereits  bod)bejal)rtcn 
■gjrop^eten  ^fflias,  nid)t  wobl  geeignet,  lü)lerncJJ31icfe,  fonbern  im  ©cgcntbeilc  <5*auber  ju  er- 
regen. 2lud)  bie  ^Hebigt  t?on  ben  fommcnben  ^icArccfensbingcn  befeitigte  bie  moralif^e  (Defabr. 
Xerefer  bemertt  überbicfj :  „3n  warmen  Sänbern,  wo  man  auf  löiärften  bie  Sflawen  unb 
(S!la»inncn  nacft  rerfaufen  ficbt,  !ann  ber  3lnblicf  eines  nadtcn  WanneS,  bcfonberS  eines  alten 
tKanneS,  wieSfaiaS  bamals  war,  9?icmanb  jum  31ergernip  gereid)en."  ~  6)  3)iefer  Sa^  bilbet 
itac^  ber  a?ulg.  einen  5)fittelgcbanfen,  einen  (linf($lup",  unb  ifnter  ben  brei  3al>ren  llnb  bier  nad^ 
SluSlegung  vm  .§ierons)muS  u.  Sbrillus  brei  Jage  ju  terjle^cn.  Stllein  na^  bem  ^ebr,  ^ei§t 
cS  einfach:  „gleidhwie  ba  ging  mein  Tnmx  nadt^unb  baarfu^  brei  Sa^re  ein  3eid)en  unb  eine 
S3orbebeutung  für  2leg:)pten  unb  Sletbiopien,  fo  wirb  ber  Äbnig  oon  Slfft^rien. ."  bv  rpöTrov 

irenopevrai  6  natg  uov  'Uaaiac  yvfivo^  Kai  ävvnoöeToc  rpia  ett;,  rp'ia  ett/  iarai  eig  arjuela  koI  repara 

Toif  Aiyvirrioii  kol  A'fQioypiv.  oti  wrcjf  afet  ßam?.£vc .  .  SBitt  man  bie  Sluorbnung  ®otteS  ein» 
iaä)  naäi  biefen  iffiorten  neljmen,  fo  crfc^eint  fie  oflerbings  ungemein  befc^werli^;  aßein  }U 
l^rer  Sofljie^una  ßenügte  ti,  ba^  ber  9>rop^et  in  biefer  ©ejialt  nur  bann  erf^ien,  »enn  er  fid^ 


t)er  ^rop^et  3fa{aö.  20,  3—6.  3lnm.  6—10.  165 

l»ffcnt(i(5  fctcn  Tif§,  fei  ti  auc^  nur  einmal  ober  ^n?eimal  bce  5atre«.  —  7)  „fo  wirb  er  »or  fit^ 
Vertreiben  bie  Wcfannencn."  3fiiiii«  f^iiltc  bicr  ijorauö,  nmes  *)Jabum  3,  K— 10  frater  al3  ge- 
fieben  unb  erfüllt  ocrfitnbet  ucn  ber  ®tabt  9?o=9^mDn  (Ibcbcn),  von  n?clcber  er  fac^t:  ,,5Da)Ter 
umrinc;ten  fie,  ibr  iHeicbtbum  bvid  Wccr,  SBaffer  ibrc  Waucrn.  Sletbicpicn  war  ibrc  2tdrfe  unb 
Sle^öptcn  unb  enticd  bin  ; 'iJlfrüa  unb  IMbiien  waren  bcinc  .&ülfc.  Tc*  aucb  fie  warb  in  bic 
grembe  wei^c^efübrt,  in  bie  (45efanncnfcbaft;  ibre  ÜinMcin  finb  ^crfcbellt  werben  an  ben  (£cfen 
afler  Strafen  unb  über  ibre  Selen  warf  man  baö  l'oo?  unb  ade  ibrc  (yrof;cn  wur^en  in  itetten 
flefc^Iacjen."  Üod)  unb  J>kifdUnebmcnegal^wabrfd)cinlid)an,  bafsberoon^sfaiaeimttprüpbettfcbcn 
Sluafpfucbe  wiber  2(egiipten  beiilcitete  «^elbjui^  beö  Siffiirierei  S^bartban,  J^elbberrn  3a(manaffar3, 
in  feinem  weitern  Ikrlaufe  allcrbins^^  bi^  nadi  Ibeben  fi*  crftrccft  babe  unb  mitbin  bie  ©eiiJagung 
hti  ^s\cii<ii  cienau  ben  SDortcn  9fabum?  entfprecl)e.  Da«  S^br  biefer  Äataitropbe  ^u  be|limmcn, 
bürftc  fd)wer  fein,  i^iele  Srei^eten  fctjcn  fie  in  ben  3eitraum  i^on  720—714  i>.  ßbr.  Xerefer 
ft)rid)t  über  biefe  ffieiffa^unn  jwcierlei  Deutungen  auö:  1)  wenn  ^iciii^nier  uno  '^(etbiopicr  bie 
ielai^erte  Sefiuni^  Stjot  entfcjjen  wellten,  fo  tonnte  burd)  eine  i^ewonneiie  JelbfdUaAt  Der  aiprifcöe 
gelbberr  5leiv.ipticr  unb  2(etbiopier  ju  ©efanc^cnen  ma*en,  ebne  ba§  er  nötbiii  battc,  burd)  gani 
^cgpptcn  nacb  Sletbiopien  ju  bringen;  2)  wabrenb  ber  Unruben  (33ürgcrfrieg'in  Slegnpten)  nac^ 
bem  Jcbe  bc^  gelben  Sirbaca  (Jaraca),  ober  wabrenb  bcrfclbe  an  ber  entgcgenfc^ten  (^renje 
»on  Sifi'ifti  befd)äftigt  war,  tonnte  5{farbabbon  ein  neueö  .^eer  fammetn  unb  über  2(eippten 
augenblicflid)  bie  Cberbanb  gewinnen.  —  8)  Sinige  ertidren  biefj  al^  gleid^bcbeutenb  mit  prae- 
sectis  vestibus  usque  ad  nates,  Wie  II.  Keg.  10,  4;  allein  mit  Unred}t.  Xcnn  ei?  war  iBrauc^ 
bei  ben  orientalifdien  Siegern,  bie  befangenen  ganj  in  entblößen,  wepbalb  aucb  3fiiiiiö  -17,2 
b«m  ftnfenben  5?abi>Ion  juruft:  Denuda  turpitudinem  tuam,_  revela  crura,  unb  9Jabum  3,  5 
ben  ^err  fpredien  Idf?t:  Revelabo  gentibus  pudenda  tua  et  ignominiam  tuam.  —  9)  b.  b-  bie 
Söraelitcn  werben  fic^  entfctjen  unb  fd)ämen,  ba§  jte  auf  SIetbiopien  unb  3(cg?pten  >^crtrauten, 
tDcIdbeö  nun  fo  übel  mitgenommen  worben.    Kai  alaxi'v&r/cmvTai  iiTrirdh-ec;  tTi  to'k;  A'i^ioiuv  t(p' 

olf  f/aav  TzeKoidorec  ol  Alpinrnoi,  ijaav  yäp  avrolc  öö^a.   —  10)  'Ji^H  DtJ'^   »^ber   23eWObner   bcJ 

T 

Äüfl£nftrid)cö,"  worunter  nur  bie  S^raetiten  ju  perfieben  finb ;  nid)t,  wie  Xerefer  meint,  bie  ^bilifler. 
aSarum  bie  LXX  unb  SBuIg.  baö  bebr.  2Bort,  toxi  aöerbings  bie  ^ebcutung  „3nfcl"  bat,  aucj) 
an  biefer  Stelle  fo  überfe^tcn,  erftären  ©inige  babin,  bap  3grae(  »om  We^re  im  ©eilen,  »om 
Sorban  im  Cflen,  »om  ^tt  ©enefaret^  im  ^iorben,  pom  tobten  5)?eere  im^üben  begrenst  wirb. 


Caput  XXI. 

1.  Onus*  deserti  maris.'  Sicut  turbines  ab  Aphrico^  veniunt,  de 
deserto  venit,  de  terra  horribili.*  2.  Visio  dura  nuntiata  est  mihi:  qui 
incredulus  est,  infideliter  agit:*  et  qui  depopulator  est,^  vastat.  Ascende 
Aelam,  obside  Mede:  omnem  gemitum  ejus  cessare  feci.''  3.  Propterea 
repleti  sunt  lumbi  mei  dolore,  angustia  possedit  me  sicut  angustia 
parturientis:  corrui  cum  audirem,^  conturbatus  sum  cum  viderem. 
4.  Emarcuit  cor  meum,^  tenebrae  stupefecerunt  me:  Babylon  dilecta 
mea'*'  posita  est  mihi  in  miraculum.  5.  Pone  mensam,"  contemplare 
in  specula  comedentes  et  bibentes:  surgite  principes,'^  arripite  clypeum." 
6.  Haec  enim  dixit  mihi  Dominus:  Vade,  et  pone  speculatorem : ^*  et 
quodcumque  viderit,  annuntiet,  7.  Et  vidit  currum  duorum  equitum,'* 
ascensorem  asini,  et  ascensorem  cameli :  et  contemplatus  est^*'  diligenter 
multo  intuitu.  8.  Et  clamavit  leo:'^  Super  speculam'^  Domini '^  ego 
sum,  stans  jugiter  per  diem:  et  super  custodiam  meam^"  ego  sum,  stans 
totis  noctibus.  9.  Ecce  iste  venit  ascensor  vir  bigae  equitum, "  et 
respondit,^^  et  dixit:  Cecidit,^^  cecidit  Babylon,  et  omnia  sculptilia 
deorum  ejus  contrita  sunt  in  terram.^*  10.  Tritura  mea,^  et  filii  areae 
meae,  quae  audivi  a  Domino  excercituum  Deo  Israel,  annuntiavi  vobis. 
11.  Onus  Duma^^  ad  me  clamat^  ex  Seir:^^  Gustos  quid  de  nocte?® 
custos  quid  de  nocte?  12.  Dixit  custos:  Venit  mane  et  nox:*"  si 
quaeritis,  quaerite:^'  convertimini,  venite.^    13.  Onus  in  Arabia.^  In 

11* 


166  Der  ^rop^ct  3faia^.  21, 1—7.  SHnm.  1—16. 

ealtu  ad  vesperam  dormietis,^^  in  semitis  Dedanim,  14.  Occurrentes 
sitienti  ferte  aquam,  qui  habitatis  terram  Austri,'^^  cum  panibus  occurrite 
fugienti,  15.  A  facie  enim  gladiorum  fugerunt,  a  facie  gladii  imminentis, 
a  facie  gravis  praelii:  16.  quoniam  haec  dicit  Dominus  ad  me:  Adhuc 
in  uno  anno,  quasi  in  anno  mercenarii,^''  et  auferetur  omnis  gloria 
Cedar.  17.  Et  reliquiae  numeri  sagittariorum  fortium  de  filiis  Cedar^ 
imminuentur:  Dominus  enim  Deus  Israel  locutus  est. 

1)  f.  13,  1.  LXX:  rö  opaiia  ttjc  epj'/fiov.  —  2)  „bcr  5??cerc^n?üfle,"  irorunter  bie  grD§e 
Gbcnc  iM^n  3?aboIon  511  ijcrftcbcn  ijt,  bic  nidjt  nur  burd)  ihn  (Sbcnbcit  unb  Unfntc!)tbarfeit, 
fcnbcrn  befoitbci\^  burd>  bic  Ucberfcba^cmmunii  bc^  Supbrat  pft  einem  9}?eere  gleid)  ftcöt-,  Jer. 
61,  36.  Tn-  fm^bn  »ciffai^t  ben  Untcrciang  3?abvUoni?  burcö  bie  fixitx  unb  53febcr  auf  eine 
cbenfo  traft*^o[Ic,  al-?  rübrcnbc  unb  fpannc'nbc  ÜBeifc.  (£v  *>erbäü  ficb  babct,  rcie  (£incr,  bem 
über  baö  f^raucnbaftc  bcr  SrciiiniiJe  .!p5rcn  unb  ©eben  ijcroivingcn,  unb  bcftcüt  baber  einen 
SBäcbter,  ber  auf  ber  ^ccb»arte"unil;crfd)auen  unb  n?aö  er  cjefc^en  berichten  fotl.  —  3)  Dj^3 

„im  Süben.'^  S^  ift  aud)  ncd)  ba?  nacfifcigenbe  de  deserto  jum  QScrbcrfage  5U  besicbcn.  „5Bte 
Stürme  im  mixten  babcr^icbcn  au^  ber  ®üjle,  fo  gebt  ein  ^\u}  bcran  au^  fürd}terlidicm  Sanbe." 
fit'  fpi/tiov.  —  4)  qo.kpov,  wcld)c6  S>crt  LXX  purc^  /c«i  mit  bent  nacbfolgcnbcn  anAvpöv  in 
ikrbinbung  bringen  unb  auf  o,oa/ifi,  visio,  bc3ic(}cn.  —  a)  "IJllD  "iJlÜn  „bcr'Xranger  brdngt." 

V.  u.  SR.  geben:  „ber  9iäuber  raubt;"  l^erefert  „ber  grei^f^r  frci>clt."  Te^  bebr.  2öortc6 
urfprünglid^c  5^c^cutung  ifi  „treuloö  fein."  6  ä^erüv  ä&e-ü  „ber  Uebcrtreter  übertritt."  — 
6)  „ber  ikmntiter  i^enuüilct;"  0  hvofiüv  ävo/nei.  Vir  fxo'fbtt  nennt  bier  bie  jwei  •f'au^Jt» 
»erbred)cn  i^abiUiMU^  „Ungerecbtigfeit  unb  9?er»üflung"  unb  IcifU  bicfe  jwci  SDorte  »ie  einen 
«Pofaunenruf  ausgeben,  bcr  bie  'iUUfcr  jur  dlad>i  aujforbcre.  3^ic  älteren  3ht5(eger  belieben 
Hefe  SBorte  auf  bic  Jyciube  ber  '-Babiilonicr,  nämlid)  ax^  bie  fix\ct  unb  5J?ebcr,  bie  nun  ©Icii^eg 
mit  G3leid)em  vergelten,  unb  alle  Ungerecbtigfeit  unb  2>ern?üftung,  bie  jene  (bie  33ab?Ionier)  auf 

ftd)  gelaben,  burdi  glcid)e  Ungere(^tig!eit  unb  a?ern,'»üftung  räd)Ctt  foßcn.    Aelam,  dS^J7  "®^i)' 

maiö,"  §)rpi.nn3  '^.Vrficn^,  oft  für  ganj  'J'crficn  genommen.  £-'  tfiol  oi  'E?a,ui7ai  kcu  ol  irpeaßeig 
Tüv  Uepaüv  iir'  ifii:  epxovrat.  —  7)  t.  b.  aüc  Scufjcr,  bic  fic  (3?abt)Icn  ndm(id))  i.'>crurfad)t,  tritt 
ic^  jlillen.  v'w  orEvä^u  ml  TcapaKa/Icu  i/xavröv.  Tcr  Sbalbdcr:  „5ltle,  aield)e  feuf5tctt  öor 
bem  Äönige  23abi)ionö,  Witt  ic^  aufboren  mad^en."  —  8)  _J?O^P  'n^Üi^^  "^^^  frümmc  mic^ 
beim  ^orcn  •,"  iitViiniaa  -ov  /rf/  ÖKovaai,  'müd)tv  Ucberfe^ung  fd)wcr  ein  leibUdicr  Sinn  ab5U« 
gcivinnen  ift.  f.Witt  möd)re  baber  !:*ermutben,  c^  fei  bier  ein^Scbreibfcbicr  eingefd)(icbcn.  'I;er 
^''ropbct  rebet  bicr  übrigenei  in  feinem  eigenen  9?amen.  SKIioIi  fagt:  „bcr  ^-^ropbt't  fpridst  au8 
ber  viccic  bcr  i^ibi^lonicr."  —  9)  v  Kap(Via  fiov  -/.nvärai  Kai  7/  äpo/iia /IE  ßciTTTi^^ei.  ,,mcin  Jöer^  ift 
in  bcr  ^rrc  unb  oie  Ungerecbtigfeit  übcrfdjwcmmt,  übergicf't  mic^."  —  10)  pj^'ll  fltTJ  HX 

rn"")!!?  ^^  Db^  />ie  9fait>t  meiner  t'uft  machte  er  mir  jum  Sc^reden."  33om  2Bortc  23abi)Ion 

TT-;-  - 

fommt  n>ebcr  int  .^cbr.  nod>  ßJrieAifitcn  (StivaS  sor.  Qkrabe  ba  ber  ^'•ropljet  ftd)  eincg  »er=» 
gnügtcn  9lbcnb^  erfreuen  ivofite,  flaute  er  im  ß3cifte  ben  Untergang  2?abi^ton^.  Tcrefcr  Id§t 
nod)  eine  anbcrc  Xcutung  ju:  ,/sHnt  jeigte  mir  in  ber  33cgcifterung,  irie  bic  ^-Belagerten  am 
Sfbcnb  bcr  Vhubt,  in  wclcbcr  ibre  3ta^t  oom  gcinbc  erobert  unb  ^,!eidie"auf  Scid)c  gcbaüft  jvurbc, 
ju  präcbtigcu  (^aftmablcn  ^(nftaltcn  matten,— ein  für  micb  fd)rccf(idicr,  graucn^ofler  3(nb{id!" 
r/  (pi'x//  /tov  l<;,i(TT?/Kn'  nr  (t,63nv.  —  11)  9iad)  bcm  .^cbr.  „iöeftett  nur  ben  jifd),  (o  i^altbajfar !) 
unb  serlaf;  bicb  auf  bie  !K>äd)tcr,  if;  unb  trinf-,"  f-roi/jaaov  ri^/v  rpd-nre^av,  ^äyE-e,  ttIete.  5)?an 
feierte  in  jener  'Jhidu,  ba  '^Babi^lon  eingenommen  würbe,  ba^  Jycft  aüer  Csjottcr,  ntobei  9?iemanb 
nüd)tcrn  bleiben  burfte  Dan.  5,  1.  —  12)  3d)Iadnruf,  wcldn^n  Sinige  in  ben  Wunb  bes  Spru^, 
üU  (gröberer  i^on  i*ab')lon,  5lnbcrc  in  ben  oer  2Bctd)ter,  aneber  5{nbcre  in  ben  beö  S-Topi^etcu 
legen.  —  13)  IHrä  „fallet  ben  i2c{)ilb."    «Wan  pfleste  bie  ®(^ilbe  ju  falben,  e^^e  man  in  bi« 

<5^Iad^t  ging,  bamit  bag  ?cbcr  bcrfcUu-n  nid)t  fo  (cidit  SAviben  litte.  —  14)  b.  b.  ö3ott  ivotttc 
mid)  mit  bcm  3(nblicfe  ber  f^)rcuclfccncn,  bic  icb  crjdblcn  foütc,  »jcrfi^onen  unb  bic§  mi*  einen 
SBvi^ter  bcfteflen,  ber  fte  ftatt  meiner  fd-Muen  unb  mir  bann  biftircn  foü.  So  fam  e^  bem 
5)ropbcten  in  ber  a?tfton  öor.  — 13)   ^ebr.  „er  fab  einen  3ug,  '2'D'l'  paarroeifc  Ütcitenbc, 

D*t!^15  "l'PV'  ""*^'^  3"9  ""^  (Sfcfn,  einen  3ug  mit  Äamcclen."  (£ö  ftub  bamit  bic  |»ccre  bcr 
^'erfcr  unb  ?Ji?eber  i]emcint.  Xaf;  bic  ??ebe  f^jmbolifc^  ju  nebmen,  unb  bie  Äameele  auf  bie 
tKeber,  bic  Sfel  axxf  bie  5-^erfer  ju  beuten  feien,  nimmt  fd)on  ^icroni)mu6  an.  Kai  sli^nv  ävaßärac 

iTrneci  ovo,  Kai  ävaßä-ijv  övov  Kai  ävaßaTrjv  Kdfir/?.ov  .  .  —  IG)  aKpöaaai  aKpoaaiv  tto/IÄ^v  „{jOrC^C 


Der  ^rop^et  ^^aicii,  21,  7—13.  ?Inin.  IG— 34.  167 

nur  rciit  bor^fam,"  jilciitfam  eine  WabiuniiT  be?  yvo^I^eteu  an  ben  2BadHcr,  ber  x^m  eben  t>cn 
bcn  :1{eitcrui;U'n  Wclruni^  mad)te.  —  17)  Unter  Ipm  l^er)te(^cn  bier  bie  Ocveiieten  ^en  üTsiif  ter, 
ba  ^efv^nntltcl^  ben  'Eliten  ber  Vorve  aU  iMl^  ber  *iVMd>fanifeit  iialt,  nnb  fefbaU'  an  ^en  I boren 
ber  ^Palafte  in  Stein  s>,elMUcn  ober  auc^  (fr^  iiCi-uMlcn  aufvu-f'füt  »«rtc.  (i;>?  n\ub  and)  in  alter 
3eit  iie.^laiibt,  ber  Vöive  f*Iafc  niemals?,  yiutard^  nennt  t>enfelt>en  aiiimal  solare.  Oun  'i'atieau 
ju  ^Itoni  fiebt  man  einen  fdilafenben  l'öwcn  mit  ber  ^\n|\trift:  Dormieiis  vi-rilat.  Ge  foll  unter 
allen  Jbieren,  btc  frummc  iilauen  (stbcn,  baö  ein^ii^e  fein,  iveldiei?  mit  offenen  'Jlujien  an  baa 
Jaiiei^IidH  fommt.  Knt  Kti/.Faov  ol'fuav  fif  TT/i.-  üKo-iav.  Kipinr  firrer  „un^  ritfe  ben  Uriai?  auf 
bic^aiHirtc.    Ter  ^err  fpracf)."  LXX  nalMuen  ba?  JBcrt  pinx  „*i!öive/'  ale  (Siiiennantcn, 

iDoruntcr  fie  \\cid:i  bcji  ^ievcniMnu^  5)Jeinnni]  llbriftum,  lux  Domini,  inn-fianben.  5(qui(a  über,- 
fctjt:  „rufe  bem  ilorven;"  übccbotion:  „rufe  bcm  Slriel."  — 18)  fc^lt  bei  LXX.  —  19)  *j'l}< 

„0  mein  .<^err,"  n^eld^en  ?Iufruf  man  auf  SMi^i^  belieben  bürfte.  —  20)  i-i  n'/r  ^rapefißoy.f/r.  — 
21)  D*Ü'1£)  1,py  C'\^  35"!  .,ii>^iiicn,  a\'cnfef)en,  ein  >Paar  3{eitcr"  (cbcr3{citer»aare;)  «,Vöf 
epxcrai  äva,iä7ii^  ^"rrwp/dof  „cr  fommt  felbfl,  ber  baö  ©cfpann  befcftigt."  —  22)  TT^^I  „unb  er 

rief  n?ieber,"  ber  2i>ä*tcr  nämlid).  —  23)  b.  b.  v^crlcrcn  iil  i^abi^Icn.  Ter  i'erlnft  ber  Sbrc, 
5)fad>t  unb  Starte  ift  ein  AaÜen  unb  Stürzen  auö  ber  -iröbe.  —  21)  weldier  ^^hiöDrurf  ben 
Üfcbenöcbanten  in  ftcfe  fct}Iicf;t:  „wie  liJ^vferiJfW/tfrc."  —  2-5)  \1ün,t}  "J^ict»  iU'brofc^cnee," 

b.  :b.  0  bu  mein  i^cbrüefteS  2.^clf;  5üii<i^  rebet  ^örael  an.    äKoi^aare  ol  KaraW.siufiivoi,  kuI  oi 

()(hn'<juFvi>i    (UioraaTc.    a    tjKiivna    rrnpä    Kvplov    aaSauß,    u    ■deog    rol   'lapnij7.   crl/yj^r/EV  r'/iüv.  — 

26)  Tuma,  ein  i-jmaelitifd)er  Stamm,  ber  nad>  .(^ieroniMnuo  ftd*  norbeillidi  iumt  (£bom  beimifd) 
ijcmaebt  batte  Gen.  25.  14 ;  I.  Cliron.  1,  30.  2?iellcid^t  war  ber  nod^  iet^t  beftebenbe  Trt  Tumat« 
el'bf(^anbe(  in  ber  arabifd^en  'l-^roinn^  3tcpfdieb  ibr  .^auV'tort;  f.  "^liebubr  i'efdn-.  t\  2(rab.  S. 
3-U.  Sinirje  uebmen  bier  „Xuma"  (SdMxvneien)  alo  iBortfviel,  unb  i^laul^cn,  ber  ^Prcpbet 
UHiiTaiie  ihmi  (£bom.  3(ud^  bie  LXXbaben:  -ö  öpfl,«« -w 'i'*"i',"a'ac-  —  27)  Taonusnidit 
tt^cbl  ba-5  Subjeft  biefeö  Sat^co  fein  fann,  fo  ift  bier  cntweber  „man"  al?  füldu'ö  ^u  nebmen, 
ober  „I^uma."  Trphg  e;jf  küafi  -apä  Tov  'LijEtp  „rufc  ju  mir  v>on  Seir."  IVan  muf;  tiefe  ©prte 
ivobt  alc!  iM>n  ®ott  i^cfprcdien  crüären— nad)  bem  einne  bec;  Uebevfec>erö.  Vmt  unb  Steifst 
bcmerfen:  „Ter  in  lucnißc  unb  bunflc  ^^^'xUw  gcfafite  ^prud>  ^ei^U  ein  bebriidte«?  iu'lf,  n?etcbc? 
ben  5Däd)tev,  b.  b.  ben  ^j^rop^H^ten  frcii^t,  une  lan;i  t-i  nodi  'i)?ad}t  (bc^  l'ciDeut^)  fein  rt'erbe," — 
jvorauf  bann  ber  ^^.M-opbet  antann-tet,  wie  fcUit.  —  28)  Gen.  3G,  8.  Xerefer  i'ermutbct,  e^  fei 
bier  ein  anterc?,  aU^  bai5  ebcmitifc&c  63ebijj3  3eir  \\\  l^er1Te^en.  —  29)  „ÜBaditer,  mic  »cit  in 
ber  9iad\t  irt  e^V"  cf.  Job  35,  10.  I^cr  ^inn  ift:  5Bte  tani^e  baun-t  nocb  bao  eienb?  IDann 
fommt  benn  .*peil  unb  'iBefreiunii?  öv/AüGtre-  t-Tra'/.^sn;  „beavicbct  bie  ccAugiivebrcn."  —  30)  Sei 
antanutet  ber  JDadner  ( ter  ^röpbet  ^vfaia?) :  G-?  fommt  ein  ^?}ior^^cn  (eine  »^ute  ;^fit ),  aber  aucft 
eine  9tacbt  (eine  fdUimmc  ^cit).  Terefer  i^laubt,  eö  fei  unter  bcm  ^Jfori^en  bte  ;5reibeit  ^u 
serfteben,  beren  fi*  Tuma  (Sbom,  'Jlrabicn)  ]nx  ;]dt  ber  (iinnabme  'i^abi^lonö  ju  erfreuen  batte, 
wnb  unter  ber  9lad^t  bie  balb  barauf  erfcliU'nbe  (froberuuii  tcr  arabifd^en  \!anfer.  Xenojih. 
C3T0P.  IT.  1.  l\.  5.  "\'II.  C).  Oiad)  ^od>  itnb  l'^teifcbl  l^eraHMft  ber  \Propbct  mit  riefer  3(ntirort 
bie  grajienben  an  ba3  siemeinfame  ^»"oo?  bco  3rbi|'d)en  unb  an  bie  entfprecbenbe  'i?(lltasis?f(uiibeit: 
bap  ^icidit  unb  ''??fori{en,  «yiiid  unb  Uncjliid  eben  aban^d^öle.  Xie  LXX  babcu  ciistosdixit 
nid^t,  fonbern  (■(eben  blof;:  ov/daau  ro-pui  ^•a^  t?/v  v'vKm,  wa-^  man  a-'cbl  nur  alr-  'Jlutwort  ':i'n 
(Seite  ö3ottej  iiegeben  benfcn  fann.  —  31)  b.  b.  tvcnn  ibr  mebr  wiDen  a-^oUet,  fo  frai^ct  euc^ 
nod)  einmal  an.  Oiaeb  ^lllioli:  „wenn  ibr  fraget,  fo  fra.aet  recbt,"  i«.  b.  mit  ber  recbten  f^efin^ 
jiung,  mit  befebrtem  ^cr5cn.    iäv  O/tiir,  s'/rei.  —  32)  VDK  I^C*  //H^  fommt  mieber."    So 

nimmt  es5  aud)  Wu\i-  5}?ontanu^,  uttb  Gornefiu^  a  l-apibe  erfl'ärt  biefc  9Iucleiiuni^  für  bie 
beutUebile  unb  tlarfte.  Ter  l^opbct  will  fachen,  i^or  ber  A^vlni^  fei  eben  "iifidUi*  511  bcfürd^ten, 
aber  e^  brobe  Sd)(immcs5  unb  fie  müf;ten  nd)  über  biefee;  nod)  fpdter  aMeborbcfraiien.  fi^reiiorius 
ber  ®r.  3ior.  Ki,  :i5  unt  "JU^uftinu-?  Tract.  43.  in  Joan.  madien  bier  eine  febonc  moralifd*e 
9(uele;iuni^,  a'^elebe  Vco  (Xaftriu?  in  bie  iJBorte  faf;t:  „C  03ott,  ber  bu  bcrüBviditer  1  SamaritanusJ 
1,pj^")  ber  '?)icnfd)cn  biil,  ju  bir  febreit  Scir,  b.  ().  basJ  i'olf  ber  .»Reiben  unb  Sünbcr:  2Die 

»eit  Itebt  (3,  in  ber  5?ad>tV  S?a?  anrb^u?  ber  groijen  2:rübfa(  werben?  5Bie  lan.ie  werben  wir 
in  biefer  OKtd^t  ber  Unwiffenbeit,  ber  ^ünben  unb  be^"  (£lenbt^  n'eilcn?  ÜDann  wirr  e-?  ??iori|en 
werben  unb  Sbriftu?,  bie 'Sonne  ber  (ycred)ti;ifeit  aufi^ebeii^V  Unb '^H'^tt  antwortet:  JPenn'ibr 
aufriditig  unb  ocm  Jper5en  Sbriftum  fudiet,  ii^  verbarrct  im  ^ud)en,  unb  ibr  werbet  finfen."  uni 
■aap'  i/iol  oiKei  „Uttb  wobne  bei  mir"  (2i}orte  (iJotteö).  —  38)  2"lj/*3  mi*t2  ,/>tuofprud)  über 

Slrabien."  ©ewöbniid)  ift  unter  3(rabicn  in  ber  b(.  Sd^rift  nur  ber  nbrblid^e,  t»on  ben  ^^^^raeliten 
bewcbnte  Sanbftrid)  bc-ü  beutij^en  unc^ebeuern '^Irabien  ^i  beuten,  bier  i>ielleid>t  mebr;  cf.  13, 
20:  Jer.  25.23;  49,8.  lerefer  überfe^t:  „2i?ei|Tai^unji  am  "Jibenb."  Tic  LXX  übcrj^ebcn 
biefc  SBortc  ganj.  —  34)  .^cbr.  „im  ffialbe  in  'i'lrabien  übcvnailuet,  it}t  ilaraoanen  ber  i)eba- 


168  Der  f  ro|)^et  3faia«.  21, 13—17«  STitm.  34—37. 

nim,"  D*^"n  nlrrij^'  *>•  ^-  «*  ">ir^  ^^  Sctnb  fo  mäd^tig  »erben  im  Sanbe,  ba^  i^r  auf  euren*. 
3ügen  im  \id\lin  öiebüf^e  bei  9?acf)t  eucf)  ju  öerbcrgcn  babet.  9?ad)  Üoc^  unb  aiJeifclI  i|l  ber^ 
ginn :  „3:icf  binab  ju  ben  füblid)ficn  Stämmen  gebt  bic  Olucbt  Debanei."  So  gab  jmei  ^tämmef 
lebanim,  einen  abrabamifcbcn  wn  Äetura  Gen.  25,  3,  Der  im  9?orben  SIrabicnö  n^obnte,  unfe; 
einen  fufcbitifcbcn  Gen.  10,  7  im  ©üboflcn  3(rabien3  am  J^erfifctjcn  Wecrbufcn.  ©clever  biet- 
aemeint  fei,  ift  fcbrocr  ju  ermitteln.    Sefanntlicb  roar  ber  te^tere  burc^  feinen  «fianbcl  berübmt 

)fjZ.  27,  15  ;   38,  13.      iv  rü  öpvfiü)  eaTrepag  Koifirßfji,  j]  kv  ri)  66ü  Aaiöäv.  —  33)   }<{0'r)'  GrCn. 

T 

25,  15,  ieimaditifcbcr  Stamm  im  9?orbcn  SIrabicnö  gegen  bie  SBüfle  ®t)rienö,  nidit  ?u  i^ertt>ed)feIn 
mit  Jbeman,  wie  cö  bic  2?ulg.  unb  bie  LXX  t^un.  Ücbrigcnö  gcwäbrt  bie  Üessart  jOn  ,;2üben" 

bier  einen  guten  Sinn-,  benn  bie  i^iucbt  ber  2Iraber  »or  au^Iänbif^en  ^einben  gebt  nacb  ©üben. 
36)  „genau  in  einem  Sabrc."  16, 14,  —  37)  Gen.  25,  13;  Cant.  1,  4.  \!od)  mxt  «Reifcbl 
bcmerfeh:  „Tie  genannten  iemaclitif^cn  2>Dlfer  ©uma,  Tcban,  ilcbar,  in  bem  nörbliien' 
Slrabien  bcimifc^,  fcbcincn  mit  a?abDlon  unb  bcn  i!änbern  am  Su^brat  burc^  Jpanbel  unb  Kolo- 
nien ijerbunben,  eben  be^^alb  »on  ber  iSataflropbf,  weli^eiBab^lDn  »erfünbet  tt>orben,  mitbcbrobt 
äu  fein." 


Caput  XXII. 

1.  Onus  vallis  visionis.^  Quidnam  quoque  tibi  est,'  quia  ascendisti. 
et  tu  omnis  in  tecta?  2.  clamoris  plena,^  urbs  frequens,  civitas- 
exultans:  interfecti  tui,  non  interfecti  gladio,*  nee  mortui  in  bello. 
3.  Ouncti  principes  tui  fugerunt  simul,  dureque  ligati  sunt:®  omnes,  qui 
inventi  sunt,  vincti  sunt  pariter,  procul  fugerunt.^  4.  Propterea  dixi: 
Recedite  a  me,  ainare  flebo:  nolite  incumbere  ut  consolemini  me  super 
vastitate  filiae  populi  mei.  5.  Dies  enim  interfectionis,"  et  coneulcationis, 
et  fletuum**  Domino  Deo^  exercitunm  in  valle  visionis  scrutans  murum,^" 
et  magnificus  super  montem."  6.  Et  Aelam  sumpsit  pharetram,  currum 
hominis  equitis,'^  et  parietem  nudavit  clypeus.'^  7.  Et  erunt  electae. 
valles  tuae  plenae  quadrigarum,  et  equites  ponent  sedes  suas  in  porta.^* 
8.  Et  revelabitur  operimentum  Judae/^  et  videbis  in  die  illa  armamen- 
tarium  doraus  saltus.^®  9,  Et  scissuras  civitatis '^  David  videbitis,  quia 
multiplicatae  sunt:  et  congregastis  aquas  piscinae  inferioris,'^  10.  et 
doraos  Jerusalem  numerastis,'^  et  destruxistis  domos  ad  muniendum 
murum.  11.  Et  lacum  fecistis  inter  duos  muros^"  ad  aquam  piscinae 
veteris:"  et  non  suspexistis  ad  eum,  qui  fecerat  eam,^^  et  operatorem 
ejus  de  longe  non  vidistis.^  12.  Et  vocabit  Dominus  Dens  exercituum 
in  die  illa  ad  fletum,  et  ad  planctum,  ad  calvitium,  et  ad  cingulum 
sacci:  13.  et  ecce  gaudium^^  et  laetitia,  occidere  vitulos,  et  jugulare 
arietes,  comedere  carnes,  et  bibere  vinum:  Comedamus,  et  bibamus: 
cras  enim  moriemur.  14.  Et  revelata  est  in  auribus  meis^  vox  Domini 
exercituum.  Si  dimittetur^^  iniquitas  haec  vobis  donec  raoriamini, 
dieit  Dominus  Dens  exercituum.  15.  Haec  dicit  Dominus  Dens 
exercituum:  Vade,  ingredere,  ad  eum,  qui  habitat  in  tabernaculo,'^ 
ad  Sobnam  praepositum  templi,^^  et  dices  ad  eum:  16.  Quid  tu  hie, 
aut  quasi  quid  hie?-'-*  quia  excidisti  |tibi  hie  sepulchrum,  excidisti 
in  excelso  memoriale,  in  petra  tabernaculum  tibi.^'^  17.  Ecce  Domi- 
nus asportari  te  faciet,^'  sicut  asportatur  gallus  gallinaceus,  et  quasi 
amictum  sie  sublevabit  te.  18.  Coronans  coronabit  te^^  tribulatione, 
quasi  pilam  mittet  te  in  terram  latam^  et  spatiosam:  ibi  morieris, 
et  ibi  erit  currus  gloriae  tuae,  ignominia  domus  Domini  tui.^ 
19.    Et  expellam  te  de  statione  tua,  et  de  ministerio  tuo  deponam  te. 


Der  ^rop^ft  Dfataö.  22,  1—11.  2tnm.  1—21.  169 

20.  Et  erit  in  die  illa:  Vocabo  servuin  meum  Eliacim  filium 
Helciae,**  21.  et  induam  illum  tunica  tua,  et  cingulo  tuo  confortabo 
eum,^®  et  potestateni  tuam  dabo  in  manu  ejus:  et  erit  quasi  pater 
habitantibus  Jerusalem,  et  domui  Juda.  22.  Et  dabo  clavem  doraus 
David  super  humerum  ejus:'''  et  aperiet,  et  non  erit  qui  claudat,  et 
claudet,  et  non  erit  qui  aperiat.  23.  Et  figam  illum  paxillum^  in  loco 
fideli,  et  erit  in  solium  gloriae^^  domui  patris  ejus.  24.  Et  suspendent 
super  eum  omnem  gloriam^"  domus  patris  ejus,  vasorum  diversa 
genera,^'  omne  vas  parvulum  a  vasis  cratcrarum"  usque  ad  omne  vas 
musicorum.  25.  In  die  illa  dicit  Dominus  exercituum:  Auferetur 
paxillus,"  qui  fixus  fuerat  in  loco  fideli:  et  frangetur,  et  cadet,  et 
peribit  quod  pependerat  in  eo,  quia  Dominus  locutus  est. 

1)  ?1*tn  N*JI  Kb'.tD  „5{uefprut$  über  ba^  Scftautbal,"  b.  ^.  ü6cr  btc  f^cfleiib  »on  Scru- 

I         T      ■  "  T       - 

falcm,  »rcldjc  mit  dltibi  2Aci\ithal  kipt,  »eil  ftct)  bafctbfl  f^ott  fo  baufti;  ju  fitauen,  ^u  cr- 
icnncn  »KsU^bcn,  feit  er  juerft  bem  5Ibrabam  auf  ^Kcria  erfd)iencn  Gen.  22,  14.  Tap  ber 
5>rDpbet'ft(t  für  visio  einc«i  2Dorte>?  bebicntc,  reelcfae?  im  3(rab.  aui^bie  5?cbcutunii  „Scbänbcn" 
tat,  gcfitab  stieüeiitt  nidit  ebne  'Jlbftcbt.  rb  pniia  -rfiq  (pnpayyo^  S«jv.  —  2)  ÜSa^  bier  ber  'Prcpbct 
uertünbct,  belieben  Sinii^c  auf  bcn  "Jüuiriff  Sennaitcribs,  5(nbere  auf  bic  (53efani^ennebmung  bcet 
ÜJfanatTci^  unter  2Ifarbat'bPit  IL  Cbron.  ;^3,  II,  3(nbcre  auf  bie  öinnabme  ^cmf^lcme  furcö 
9?abucborpnpfcr  IT.  Chron.  ?>(S^  ^ieront^mu^  ?enrirft  bic  entere  'D??cinunii  burcbau^  unb  balt 
bafür  5ur  IcUteren.  —  f5)  „bu  ^tabt  t>o(I  (IH^rdufd) ;"  h'ETT/Jja-dij  i)  tto/jc  ßouvruv.  LXX  laffen 
urbs  frainons,  exultans  unüberfet^t.  —  4)  b.  b.  fte  fommen  um  burcb  .^uuiier,  Seudse  unb 
anbere  'J'IavU'n  nJäbrcn^  ber  2?clai:(cruni^-,  cf.  Jer.  1,  19;  52,  ß.  Xerefer-icboU  lapt  bier  ben 
?Propbctcn  fassen :  „^te  3?üri^er  ^n^  nicbt  in  ber  5d)Iacbti^efa(len,  fcnbern  auf  einer  fei.acn  j^ludjt 
t>urcb  •'Pfeile  unb  ilBurffpiepe  umjicfommcn."  —  5j  IIDN  H^V*^  „fonber  'i^cgen  rourtcn  |le 

gefani^en,"  b.  b.  rocbr»  unb  waffenlos,  inbem  bic  f^Iucbt  fie  nötbigte,  bic  Saffen  roeg^uiüerfen.  — 
6)  „Pbn^cbl  fte  fcbcn  ivcitbin  ^cfloben  waren;"  kuI  oi  laxi'ov-ec  h  coi  Tz6',ipu  ■n-eoevyaat.  — 
■y)  ntDinO  DV  »ein  Zn^  ber  3?eftür5uni5;"  w^pa  rapaxvq.  —  8)  n^DtDI  »unt»  l*"  3?cr- 

T  :  T  : 

Jrirruna;"  koI  Tr/Mvriatg.  —  9)  a  Domino  Deo.  —  10)  "^^p  '1p")p!p  „er  jcrilört  bic  SDänbc 
(UÄauern);"  TrAavüv-ai .  .  —  11)  "IPin'^K  l^ltJ^I  »""^  >§ü(feruf  (ertönt)  biö  jum  ^ergc;" 

TT  •-•        _ 

aTTo  fiucpov  Euq  fXE}d/Mv  7T?.avö)vrat  £7rl  rä  öpr/.  —  12]  D*J2^*13  DIK  23*^3  "^^^  (^^0  ^BciiJCn, 

TT  TT  •-■      V      : 

SÄannfcbaft  (J5upt*ol!),  9^eiterei;"  koI  ävaßäraL  äv^puwoi  if  i-mrovc.  —  13)  U^  n^^  1*p1' 

ipeld^e^  bic  neuern  Srecjcten  mit  bcn  SBortcn  geben:  „unb  Äir  (^rcfinj  StiJ'orienö)  entblöfjt 
bcn  Scbilf;"  cf.  IV.  Re^.  IG,  vi;  Arnos  1,  ö.  kuI  nwayuyi/  TTapa-ä^Euq  „man  i|l  5um  Ircffcn 
gefammelt."  —  14)  nii^Ji'mntmb'  „H^^  aufgcilcEt  biei  jum  Xborc;"  Efippd^ovai  räc 

T  ^1      T     -  T 

TTi'Xaf  aov  ,,\^e^1}o»fen  beine  Ibcre."  Ter  einn  tjl:  I^ie  Stabt  ifl  fo  wenig  im  Staube  SDibcr« 
flanb  JU  Iciftcn,  tcii^  bic  3kiterei  bc?  v^einbe?  bi»?  jum  Jborc  bin  ftcb  aufiteilen  unb  triumpbircn 
fann  scr  bem  Siege.  —  13)  „aufgeboben  wirb  bic  rede  ^i'ba'?,"  b.  b.  ^uba  wirc- beraubt 
feinet  SAugie^,  unter  wcldiem  .ipieroniMnuö  ba»  Jpeiligtbum  be^  Jcmpelö,  5ßatablu:S  bic  ^ütfe 
®otte^,  bie  LXX  aber  bic  Slbore  ocrtlcben:  Kai  ävana/.v-^puvci  räc  TrvXag  'iov6a.  —  16)  D^m 

„unb  bu  wirft _bicb  umfd^auen  nad)  ber  JRüilung  ber  JPaffenbaflc,"  worunter  baö  t^onXauib  ein- 
gerid^tctc  ©atrenrcpct  im  .^anfe  Vibanono  ju  mn-fteben  III.  Keg.  lu,  IT.  Kai  e^uß'AHmvra,  sig 
roiif  tK/.eK7oix  oIkovc  rfji;  -ö'/.rur  „uub  fic  (bic  Jvcinfc)  wcrbcu  fdiaucn  auf  bic  fduMien  .^viufcr." 
17)  ?}?an  wirf  im  Trangc  3(üe5  tbun,  wa;^  fienatürIi*cSin|ld)t  gebietet,  man  wirb  fid)  jebec^ 
nicfct  ju  bem  wenben,  ber  allein  belfen  fann.  nai  nvaKa/.voovai  rä  Kpv-rä  rüv  nUuv  rfjq  uKpag 
AaviS.  Kai  elcooav  ort  -/.eioir  slai.  —  18)  (£i^  ifl  baruntcr  bcr  uutcrc  ieic^  (iJibcn  am  wc)llicbcn 
Slbbangc  fee  '^crgc^  Sion  ju  s>crflebcn.  3n  .«riegi<5citcn  wurtc  bo?  ©aiJer,  fae  man  fcnfl  in 
bicfem  2cid)  ju  fämmeln  pflegte,  burcb  unterircifd^e  .Handle  in  bic  ^tabt  geleitet  unb  bafcl)!  in 
gropcn  Sijlcrncn  aufbewabrt  IL  .Chron.  ;')2,  3;  Kccli.  4S,  19.  kuI  in  äTrkarpfii'av  rö  ii5iop  rf/c 
äpxaiac  Ko/.vußij-dpng  d  -ijv  ttu/uv  „uub  baf?  fic  (bic  (Sinwobucr)  ba>?  iBaiJer  fc>5  alten  2cid5ee 
in  bie  Stabt  abgeleitet  baben."  —  19)  b.  b.  ibr  jviblct  fic  .^'dufer,  um  ju  fcbcn,  wie  fiele  un- 
umgdnglid)  nctbrocnbig  jum  ©ebnen  waren,  um  fann  bie  nicbt  notbwcnbigen  cinrcificn  unb 
gum  '.öau  bcr  '-^cfcfligungemauern  5ern:>enbcn  ju  f önnen.  aal  öti  xa'^d/.oaav  mvc lüMvcJ^iepovan'/.i/u 
elf  öjfi'pw/mrn  te'ixovc  rfj  rrö/^i.  —  iJO)  b.  b.  jififd^cu  fcr  Icmpclmaucr  unb  bcr  Staft2naufr, 
ttcld)e  ba?  Jbal  iDrppi^on  fperrtc  unb  Sion  mit  Dpbcl  ijcrbanf.  —  rJl)  „für  ba?  ÜDaiJcr  fc? 
alten  2cic^ci5."    Q,^  ifl  fd)wer  ju  fagen,  ob  unter  bicfem  ieic^c  ba^  i^afjln  ju  »erflebcn,  in 


170  £er  ^rop^ct  2\a\aä.  22,  11-25.  2lnm.  21—43. 

tx>el*c^  bic  Cuctte  Süoe  Tt*  evi?p§,  ober  einer  ber  kiben  mUn^Zciäit.  9?ac^  lY.  Eeg.  20,  20 
„erbaute  S^ciiia^  »ocr  bcm  apnfct'en  gclbjuge  auf  eion  5n.n[d)cn  ber  inneren  unb  äufiercn  ?C?aucr 
ein  nrpf;cei  STmiTerbc^ältnif;  (5(m?gbalpn),  ba6  »eniöftcnj  acm  cbern  (viUcn?)  Seiche  unb  ber 

CueUe  63ibcn  iiefüüt  nu'rbcn   fcnnte."   ^Oä)    U.    9t.   Kai   'cKoiyaarE  EavTolg  väup  ävofitaov  -üv  6vo 

THxöiv.  eaürepov  rijg  Ko/.vfißi'/^pac  rvi  apxa'iaQ.  —  22)  b.  B.  bcr  baö  ffi3a|Ter  beä  3;eid}cg  fd)uf.  — 
23)  „unb  auf  ben,  ber  biejj  fcl)on  lange  iMnbercitct  bat,  [cbauet  ibr  ntdit."  — 24)  5(nftatt  ju 
weinen  unb  i^ufje  ju  tbun,  werbet  i^r  ßucb  ber  greubc  unb  ben  (iJclagcn  ergeben;  cf.  IL  Chron. 
33,  Ti;  Sap.  2,  6-8;  I.  Cor.  15,  32.  —  25)  .^ebr.  n.  LXX:  „unb  e«  warb  funb  in  ben  Cbren 
be^  ^'errn  ber  .f>eerfd)aarcn."  —  26)  i.  e.  non  dimittetur.  .^licrpnranu?  bcmerft  btcr:  Nihil 
sie  otfendit  Deuiu.  quam  post  peccatuni  erecta  oervix  et  ex  desperatione  oontemtus.  5^te 
ß)efd)id}tc  liefert  ben  ^cleg  ju  biefem  3(uf^fpruc^e.    9Jic^t5  ijt  fi^auerlic^er,  alö  wa^  man  »ort 

bem  Snbe  unb  51uggange  ber  freijelnben  SBo^IIül^Iinge  unb  SIrunfenbolbe  liegt.  —  27)  "^J^ 
nTÜ  pSn  //5"  Jcnf"^  ®d)affner  (9:)?inijler,  itämmerling),"  ju  Sobna.  «c  rh  naaroipöpiov  „in 
bie  ^h-ieftcrfammern."  —  28)  n^^H"?^  "IC^'l?^  „n-'elc^er  über  baö  ^aui  ifi."  .C">ierDnsimug 
t»crtlcl)t  ^ier  unter  ^ani  ben  Slemi^el ;  iBatablng  unb  fajl  alle  neueren  Sjcgeten  aber  »erfte^en 

barunter  baö  fi^niglicbc  ^^au6,  ben  ^Mlai^;  f.  36,  3;  37,  2.  —  29)  HsD  Tp  ^D)  HD  T\b  HD 

„was  baft  bu  bier  ober  wen  bafi  bu  bicr?"  ri  ah  u6e  nal  ri  coi  kanv  uth-,  Sinn:  2Da3  ijl  c^ bo(S, 
xoaB  bi^  bcred)tigt,  bir  ein  ^^räcbtigeei  ©rabmal  errid)ten  ju  laffenV  —  30)  Kai  s-ipa^pag  oecvry 
h  Tverpa  aKT/v7/p {\id)  in  bie  Seifen  ein  neue?  ÖJrab  biinen  laffcn  l)ie^  foinel,  als  ficb  »erewigcn 

wollen.  -  31)  HDj;  1p}^)  ")?J  hSd^D  ^SpSpp  HliT  "^"'  ^^'^^r  »-^^^'t  bid)  im  SDurfe 
unb  fafjt  bidi  fc|l."  ■!!.  u.  dl.  9?ac^  l:erefer:  „:^<eboöab  treibt  bid),  treibt  bid)  \vti\,  o  5)?ann!  (Er 

faftt,    er   fafit  bidl*,"   Kvpioq  anßaü-d  EKßäTiML   nal   tKTpiil'et  üi'Spa  Knl  ä(l>e?.ei   t/jv   aro/J/v  aov.    — 

32)  Tli^  njj^V  ^r^^V^  Tl-2^  „anrbelnb  wirbelt  er  bid)  im  SSirbel  gleid)  bem  iöatt."    Die 

LXX  bejieben  f icfc  SDorte  no^  jum  oorbergebenben  Sa^e  unb  nebmen  fic  in  ganj  üerfc^iebenem 
^sinnc:  Knl  rhv  art(pav6v  (jov  rbv  h'ön^ov.  —  33)  ttt  ein  Weitet  au^gcbcbnteiJ  \!anb,  wo  fein 
^enfd)  bid)  fcnnt  unb  bu  obne  eang  unb  obne  Älang  in  baö  öirab  fteigen  wirtl.  —  34)  „o  i^Vi 

^iCbniacbfleden  be?  .ipaufe?   bCö  -iperrn."    Kai  d^Z/uei  t6  äpfia  aov  to  ku/mv  äc  nnaiav,  Kai  rbv  oIkov 

rn'r  (ipxov-oc  oav  eIq  •inraTTaTr/fia-  cf.  IL  'Reg.  15,  1 ;  Cant.  6.  IL  —  35)  3>on  biefem  (Sliafim 
alö  ^Palaftpräfeftcn,  ober  wie  ältere  Sregeten  wollen,  aU  Sempclprafcltcn,  ift  bie  9icbc  in  IV. 
l\eg.  18,  18,  fowie  Lsa.  36,  3;  37,  2.  Cb  bcr  Sd)reiber  ©cbna,  ber  in  biefen  Stellen  nad)  ibm 
genannt  ijl,  bcrfelbe  fei,  ijon  bcm  bier  bcr  '•^'rotJbet  rebet,  ift  jweifclbaft.  —  36) ^ai  rbv art-cpavöv 
(70V  öüau  uhrü  Karä  Kpdrog.  9iocf  uub  f^hirtel  bcji  ^3.\xlafipräfeften  alei  erften  ^taatöminiftcrö 
war  befonberi«  fcbön  unb  jierlid)  gemad)t  (len.  41,  42.  —  37)  „Tic  Sd^lüffcl  al^  5t)mbol  bcr 
unbcbingten  i'odgcwalt  im  Äöuig^b^infc  rubcn  ale*  VaiL  a(ö  i)erantwortung^?fdiwercei  31mt  auf 
bcr  2dni(tcr  rcs>  iS liafim."  Ü.  u.  dl.  IWin  pflegte  biefe  Si^Iüffd  an  einem  ^-öanbe  über  bie 
c:i-bulter  bängeu^  5U  tragen;  cf.  9,  6:  Matth.  IG,  19;  Apoc.  3,  7.  —  3S)  Ter  9?agel  an  ber 
©anb  wirb  bei  tcn  rricntatcn  alö  eine  befonbcrs  widitige  3i"'be  betrautet  unb  bcfjbalb  mit 
einem  fronen  .Mnopf  ober^ilopf  i>er3iert.  (£r  gilt  alo  i^ilb  ber  ^^eftigfeit  unb  bcö  blcibenbeti 
©oblltanbci?;  babcr  ba^  v^priubwort,  v*on  einem  Wanne,  ber  auf  fiebcrem  ^J-Mat^e  rubt,  ju  fagen: 
„(£r  bat  einen  Oiaget  an  fe|tem  Crte;"  I.  Esdr.  9,  8.  kuI  ar/'/au  al^rbv  äp^ovra  h  ro-n-u  marü.  — 
39)  „er  foll  bcr  CSbrenftubl  feiner  ganjen  'Familie  (i'erwanbtfd)aft)  fein."— 40)  b,  b.  esi 
werben  in  ibm  eine  ^tii^c  finden  alle  i'erwanbtcn,  bie  anfebnlidHm  unb  bie  geringen.   Kai  .'nrai. 

■n-ETToi^ug  £tt'  ahrbv  träq  ivöo^og  kv  tQ  ohiif)  rov  -äarpog  avroh.   —  41)   HlVi^iTTi  D*Nl>NVn 

„bie  ®\>röplinge  unb  bie  51uöwü(^fe,  ober  bie  eblen  unb  unebten  Sprößlinge."  LXX  (Wo 
ncKpov  i«c  ueyä'Aov.  —  42)  D^^D^n  '"^^-^D  '^V^  nl^JiKH  hy^  »^on  ben  ®efväi;cn  ber 

3?ecfen  biö  JU  jebem  (^3efäf;e  ber  ÄrÜge;"  a-b  OKEvovq  rüv  äyavijd^  Kai  Eaovfai.  ETriKpepA/iEvoi  avrü 

rri  liiiipn  exeIvji.  —  43)  "'ilad)  bcu  meiiien  5tu?lcgern  ift  bicr  Sobna  5U  i^crftcben.  Tiefe  Sorte 
bilDcn  glci*fam  einen  9icfrain  \n  bem  fd)on  (^k^fägten.  .^icrouiunuei,  fowic  Ibomaei  Slguin.  unb 
Jpai^mo  laijen  e?  'oom  ^Lnuificate  gelten,  bai^  ^itrd)  bie  babi^tonifdie  (>kfangenfd)aft  wie  ein 
9fagcl  aueigcrifien  würbe,  l'od)  unb  ;Kcifd)l  legen  eei  v>on  (£liatim,  ober  inclmcbr  oon  bcifcn 
i'erwanbtfdjaft  au^,  bie  wegen  i^rc«i  t)od)ftrebcnben  ^innee  son  (iJott  würfe  geftürjt  werben. 


Ttx  fxop^tt  Sfoiaö.  23,  1—3.  2lnnt.  1—10.  171 

Caput  XXIII. 

1.  Onus  Tvri.^  Ululate  naves  maris:-  quia  vastata  est  domus,  uiulc 
venire^  consueverant:*  de  Terra  Cethim^  revelatum  est  eis.  2.  Tacete 
qui*  habitatis  in  insula:^  negotiatores  Sidonis*  transfretantes  niare 
replevenint  te.''  3.  In  aqiiis  multis  semen  Nili,'"  messis  fluniinis 
fruges  ejus:  et  facta  est  ncgotiatio"  gentium.  4.  p]rubesce  Sidou:''  ait 
enim  mare:  fortitudo  maris  dicens:'^  Xon  parturivi,  et  non  pepori,  et 
non  enutrivi  juvenes,  nee  ad  incrementum  perduxi  virgines.  5.  Cum 
auditum  l'uerit  in  Aegvpto,'^  dolebunt  cum^audierint  de  Tyro:  6.  Transite 
maria/^  ululate  qui  habitatis  in  insula:'^  7.  Numquid  non  vestra 
haec  est,''  quae  gloriabatur  a  diebus  pristinis  in  antiquitate  sua? 
ducent  eam  pedes  sui  longe  ad  peregrinandum.  8.  Quis  cogitavit"' 
hoc  super  Tyrum  quondam  coronatam,'^  cujus  negotiatores  principes, 
institores  ejus  inclyti  terrae?  9.  Dominus  exercituum  cogitavit  hoc, 
ut  detraheret  superbiam  omnis  gloriae,  et  ad  ignominiam  deduceret 
universos  inclytos  terrae.  10.  Transi  terram  tuam^  quasi  flumen  filia 
maris,  non  est  cingulum  ultra  tibi.  11.  Maiium  suam  extendit'^  super 
mare,  conturbavit  regna:  Dominus  mandavit  ad  versus  Chanaan,  ut 
contereret  fortes  ejus,"  12.  et  dixit:  non  adjicies^  ultra  ut  glorieris, 
calumniam  sustinens  virgo  filia  Sidonis:  in  Cethim-^  consurgens 
transfreta,  ibi  quoque  non  erit  requies  tibi.  13.  Ecce  terra  Chaldaeorum  "^ 
talis  populus  non  fuit,^  Assur  fundavit  eam:  in  captivitatem  tra- 
duxerunt-"  robustes  ejus,  suffoderunt  domos  ejus,  posuerunt  eam  in 
ruinam.  14.  Ululate  naves  maris, "■^^  quia  devastatata  est  fortitudo  vesrra. 
15.  Et  erit  in  die  illa:  In  oblivione  eris  o  Tyre  septuaginta  annis,-" 
sicut  dies  regis  unius:^^  post  septuaginta  autem  annos  erit  Tyro  quasi 
canticum  meretricis.^  16.  Sume  citharam,^'  circui  civitatera  meretrix 
oblivioni  tradita:  bene  cane,  frequenta  canticum,  ut  memoria  tui  sit. 
17.  Et  erit  post  septuaginta  annos:  Visitabit  Dominus  Tyrum,  et 
reducet  eam  ad  mercedes  suas:^'  et  rursum  fornicabitur^^  cum  universis 
regnis  terrae  super  faciem  terrae.  18.  Et  erunt  negotiationes  eju?,^^  et 
mercedes  ejus  sanctificatae  Domino:  non  condentur,  neque  reponentur: 
quia  bis,  qui  habitaverint  coram  Domino,  erit  negotiatio  ejus,  ut  man- 
ducent  in  saturitatem,  et  vestiantur  usque  ad  vetustatem. 

1)  "iV  Nb*D  „STii^fprud)  Ü6er  Slt^ru«;"  rö  pv.ua  Tvpov.    gg  ift  darunter  Sdt^Ii'riir,  Pahv- 

T        ~ 

tyrus,  ju  *ocrftc('cn,  bie  .f^auptftvtbt  'ipbönicicur,  jiu^lciit  gröfuc  .^anrclöflabt  bc^-  'J((tcrt^um•^, 

bic  felb|l  if)re  ^???uttcr,  Sibou,  tu  Sd^attcn  jtcütc.  —  2)  i^**t^*iri  ^T''^^^  „3c{nffc  ->on  Z[\irnc\'' 

i.  ^.  i^re. großen  9J?eereSfd)iffe.  Tzloia  Kapxv'övog-  Gen.  10.  4.  —  3)  jJl^p  ü"^^  11^^'  'D 

„bcnn  cg  (Ssini^)  ift  ?crbcert,  co  ift  ebne  .^au?,  ebne  3i'iVi"!ü"  (-'^"  .^aiiffabrcrn) ;  i>ri  ärrtlj/tri, 
Kai  oiKeri  fpxovrai  Ik  y^c  Ki-aii.iv.  —  4)  i.  e.  con^^ueveratis.  — 5)  UiUcr  Sctbim  ftiib  bcfannt- 
li^  bicÄüilcntänbev  bc?  irnM'ten?,  bcfcnbcr,^  WaccbiMUcn,  (^h-icduntlaub  unb  ^Ualien  ^u  oevrtcbcit; 
Gen.  10,  4.  Oüi'i^  »^•■'iß  üij'icn:  Tic  i-jrojjcn  ^.''iccvffi^lcr,  bic  luni  larteffuö,  \>cu  5vanitn 
fommcnbcn  Scbiffe,  crfabrcn  bcn  Untcri^mc?  mm  'Jin-uei  bcrcitj  auf  bcit  .Muilcn  O^tli^'i--^  "i'b 
®ricd>cn(viubj.  (iiniiic  rrcüeu  bicr  fvccicücr  bic  ;;iufc(  dripcvu  acmcint  umiTcu,  auf  ivcUtcr 
befaitutlid^  bic  3tabt  Sitium  Uxci,.  Tic  ?>{cbc  ift  übrii-|cu>J  ',hmi  bcr  3frfti-^»'ii"i1  bcr  ii^cltfiabt 
2r^ru3  burrf^  9iabucbebonofor,  wcktc  im  :^.  ."jSß  nacb  "rrci5cbuiäbrijicr  ■^elai^crun;!  m^Ubrarfu 

JVOrbcn.      r/K-ai   aixun'/Mroc   „ftC   Jfarb    iKfaUilcn    biuWCililcfÜbrt."  —  (>)    rivi  oiKimi  -jf^oiniTn-  <>l 

fiwKoi'VTff  h  rf,  vf/au.  Tai  „Scf)ix'«ci9cn"  bebeutet  bicr  „Staunen."  —  7)  *N  bebeutet  „itüftc." 

rie  Äüftcnbcircbner,  b.  b.  bie  J^ewobner  ^^bi^nicicni^.  — _8)  b.  b.  bic  ciriM'itcn  Äauffeutc.  uf-"- 
ßo/.ni  ^nivlKTic.  —  9)  „babeu  bicb  (biebcr)  erfüllt  mit  fcu  ^ri^aijen  ber  fernen  l'anbcr."  Tic  TAX 
übergeben  biefe  jwei  ©crtc  ganj,  —  10)  liep  fann  smcifacb  crflärt  rcerbcn:  ,/^luf  bcm  ijriMun 


172  X)fr  ^ro)>§et  Sfaiaö.  23,  3—17.  2lnm.  10—32. 

3BafTcr  Bat  %V)xvii  feine  reici^e  %iternte  9e:&a'6t,"  b.  i.  auf  bem  ?Wcerc  ifl  i^nen  ber  UcBcrfTuf,  n>{e 
fcen  Stegij^Jtcrn  auf  bem  «»ilfüftentanbe  gen?ac^fen ;  ober  „auf  bem  Weere  fam  i^nen  bie  5?tlfaat, 
t.  t).  bie  Oetreibfütte  Sleg^pten^,  jugefa^ren ;"  h  vöan  tvoXIü,  anipfia  ^eTaßdXuv,  wf  afirjrov 
t'i^ipepofjuevov,  oi  fiETajSo^Mc  tüv  Mvüv  „ttuf  bem  gro^eit  SBaffer  voax  bie  9?ad)fommenf^aft  ber 
Äaupeutc,  weit  ba  bie  (Ernte  eingebrad^t  würbe.  ®ie  n?aren  bie  Äauffeute  ber  a?5Ifer."  — 
II)  "IflD  Mr  ^anbel^pla^,  ber  maxU/'    LXX  wie  21.  9.  —  12)  ®ibon  foü  ft*  fc^ämen. 

cntweber  barübcr,  basi  jene  3:o(^terftabt,  bie  i&r  bcn  mcijten  SRu^m  serurfa($te,  ju  ®runbe 
i^cgangcn,  ober  ba§  fte  t^r  ni(it  ju  |>ü(fc  gekommen.  —  13)  SBiü  man  bicfe  SBorte  umfcfcreiben, 
fo  bürfte  eö  in  folgenber  2Beife  gcfc^c^en:  ba^  ?D?cer  trauert,  feine  Äinber  (laegter)  me^r  ju 
baten;  bie  ©tabt,  bie  mit  i?otIcm  Siechte  Wecreöucjle  genannt  ju  werben  ijerbient,  trauert,  feine 

i^CWO^ner  meÖr  JU  baben.  alaxi'v^riTi  ^löuv,  elnev  //  -dnAacaa.  T]  ö'e  'taxvr  rf/g  ^a?.äaa?ic  elnev, 
ni'K  cjöivov,  ovfJe  Itekov  ov6e  e^e^peiJMi  veavidKovg ,  ovSs  vipuaa  irapd^evovg.  —  14)    VOtJ^'^ltJ'ND 

^V  l^D^D  1 7^n*  Dn^O/  'M^  man  jammerte  über  baß,  wag  ijon  2leg!)ptcn  »erlautete,  fo 

tt»irb  man  jammern  über  baö,  toai  uon  S^pruö  »ertautet/'  Sine  2lnfpielung  auf  bie  ^lagert 
"ötcg^btcng  unb  bcn  Untergang  be«  pbaraonifdicn  -ficcreö  im  rotben  5Reere.  Slnbere  »erfleben 
bie  SBorte  fo,  wie  fte  bie  53ulg.  unb  aucb  bie  LXX  genommen.  (Jg  i(l  aber  bann  f^wer  ju 
frflaren,  Wel^e  ^Viraöele  ober  wcld)en  ^Degenfatj  auditum  in  Aegypto  unb  audierint  de  Tyro 

Inibcn  foQen;  Ez.  29,  17-20.  — 13)  ntr'^^'")r)  )1^}?_  »fc&ct  "ber  nac^  3;barrtö  (2:arte|fug);" 

äTveMere  ek  Kapxf/i^ova.  55ie  ^ieronömuö  beri(^tct,  jogcn  wäbrcnb  ber  33elagcrung  ber  ©tabt 
bie  meijtcn  33cwobncr  binwcg,  fo  boj?  9?abud)obonofor"^bci  ber  Sinnabme  eine  ganj  entöölferte 
©tabt  antraf.  (Einige  fegelten  nac^  tsrpanien  über,  (Einige  nac^  Äartbago,  (Einige  auf  bie  na^e* 
gelegene  Snfel,  reo  \idi  aleibalb  nadbbcr  %cu=inrug  erbob.  —  16)  b.  b.  auf  ber  Äüfte. — 
17)  „baö  ifi  alfo  eure  übcrmütbig  froblocfenbc  (^staüt),  bie  ficb  rübmte  ibreö  ^tltertbumö?  Sn 
bit  ferne  f^rcmbe  tragen  fie  ibre  f^üßc?"  oi-x  avn/  >jv  vuüv  ?)  vßpig  an'  apxvQ,  -rrpivf/  napa(h-&fjvai 
avTiiv-  —  \^)   „©er  bat  boc^  baö  bcfc^lolfen,  Y^_\  über  ^pruö?"  —  19)  Hl^pJ^^O  „bie 

Äronenfpenberin,"  ®ie  wirb  fo  genannt,  weif  fie  Kolonien  auöfanbte,  bie  firfi  ju  Königreichen 
vergrößerten;  Jer.  25,  22.  LXX  p)  ijoauv  earlv,  f/  oim  laxim;  „ift  fie  niilit  f^Icd)t,  ijt  fte 
nicbt  ganj  unsermögenb?"  —  29)  C^'^C^'irrn^  „3;Dd)ter  Sbarfte."    Vtt  ^ropbet  fpri^t 

bie  (Sotoniatflabt  STartcifu^  an,  welcber  er  ucrfünbct,  baf;  fic  nun  getöften  fS5ürtel3,  b.  b.  frei  öon 
ber  Dberberrlid»feit  Jnruei,  ibr  ?anb  bebauen  unb  ibre  (SJewcrbc  betreiben  fönnen — einem  Stufje 

(jteic^,   ber   feinerlei  ©Cbranfcn  fennt.     epyaCov  tj/v  yr]v  aov,  Kai  yap  n7.ola  ohntTL  epxerai  FK  Kap- 

j7/rfowf.  !S:'ie  älteren  Sregcten,  aucib  ^ieronömu?,  glauben  bie  9?ebe  an  Jnruö  gerid)tet  unb 
»er'fteben  fte  oon  ber  2?crmint>erung  ibrer  Wacht,  bie  »orber  gleich  einem  Wecre  gcwefen,  nun 
einem  glujje  gleich  geworren.  —  21)   b.  i.  ber  .g)err.  —  22)  H^Jlf^p  „feine  33eften;"  t?)v 

icTxvv  a'vTiiq.  9?a(^  ber  (Eroberung  »on  Jtiruö  jerf^örte  9?abud)obonofor' auc^  bie  übrigen  fejien 
©täbte  5.'*bönitienei,  bejwang  2tegi)ptcn,  ja  brang  big  ju  bcn  maulen  bcg  ^crfulcg,  wie  Strabo 
unb  5)?cgaftencg  berichten.  —  23)   3^ie  LXX  weidicn  l)ierfcbr  ab:  Kai  spovmv.  ovKt-iovfiii 

TrjiogdiiGtTe    (Vat.    TTpocTE-dfjTe)    tov   vßpICeiv   Kai   äöiKilv   ttjv  ^vyaTfpa  'Liuv  (Vat.  'Siiöüvog).  — 

24)  worunter  btcr  junäcbft  bie  ^nfel  (Ii)pcrn  ju  »erjleben;  3?.  6.-23)  Kai  elg  y^v  XaX(iaiuv. 
^cbr.  „bie§  23oIf  ber  ebalt>äer  war  no<$  gar  nict)t,  ba  3lffur  bag  Canb  jubcrcitcte  bcn  SBüjlen» 
bcwobnern,"  b.  b.  bcn  dbalbäern.    Diefe  2Borte  finb  aU  ^J>arantbefe  ju  nebmen.    2)ic  LXX 

babcn  fte  gar  nid)t.  —  26)  V.3*nD  1^^'?^^  /,fte  (bie  (Ebalbäcr)  Hbcn  aufgeri(^tet  i^re  Se- 

lagcrungütbürme;  (ic  baben  jerjlört  ibre  (ber  3;t}rier)  ^Vläfte  unb  |le  oerwanbelt  in  3;rümmer." 

LXX  k(u  ai'Tij  IjpfjjiutTaL  (itto  tüv  'Arrovpicjv,  otl  ö  ro'ix^Q  avr;]c  ttetttukev.  —  27)   -^Cbr,  „3^barftg* 

fegler;"  TrAoi«  Knpxr/'^6vog.  —  28)  b.  b-  eine  fcbr  lange  3eit.  —  29)  naä)  Dcrefer:  „wie  äu 
ben  3;agen  beg  erftcn  .«önigg,"  wo  3;pru0  erfl  ^u  werben  anfing;  na^  5llIioli:  „fo  lange  ^in 
Äönigreicb  (bag  cbalbäifcbe)  noc^  bauern  wirD"  b.  b.  big  jum  3.  536  »or  Sbr.;  nac^  l*ocb  unb 
atcifcbl:  „alö  ob  (Ein  unb  berfelbe  jlönig  mit  fictö  glcict)cm  jRatbfc^luffc  über  ibr  ©cbidfal 
berrfdjte."  w?  xp'^^oi  ßaaüJug,  üg  xpovog  avx^pioTTov.  —  30)  „S^^rug  wirb  wieber  gleii^  ber 
fingcncen  Sublerin  bie  33ölfer  anlocfen."  goreriuö  fagt:  mercaturam  rei  meretriciae  comparari, 
iiabent  enim  maximam  inter  se  siniilitudinem  concupiscentia  carnis  ac  divitiarum.  Sftborug : 
Osteiitatio  opum  et  mercium  vocatur  Carmen  et  citliara;  negotiatio  vero  vocatur  fornicatio. 
©cfcon  f  lato  de  le^ib.  IV.  bemerft,  ba§  bie  ®ee=-  unb_^anbelgftdbte  febr  übel  geftttet  feien, 
weil  fie  au«  ben  9tei^tbümern  unb  aug  bem  3ufammentrcften  fo  oieler  Wenfdben  Slnlaß  nebmen, 
in  'Sd)welgcrei  unb  'üajlcr  augjuarten.  earai  Tvpog  üg  aap.a  vdpvTjg.  —  gl)  X)ie§  ftnb  bie  iffiorte 
bcj  Vliebeg  einer Sul)Icrin,  »on welcl)er ber 9)rüpbct baö  (Erempel für Ztixui  nimmt.  —  32)  rt^^S 

niJDX?  »unb   fte  fC^rt  §U  i^rem  SBU^IgeWinnC  JUrÜd ;"    Kai  naXiv  äTroKaraaTr/aerai  £ig  TÖ 


Der  g>ropVt  3faio«,  23,  17—18.  Slnm.  32—34.  178 

äpxa'tov.  —  33)    Kai  larai  r/nv6pim>  nnnni^  ralg  ßaat/rintc.  —  3-4)   Die  ^rO)>tfHe  gefct  auf  Hc 

3cit,  ba  von  2öru«  tielc  2?cjvpbncr  liefe  bcfcbrcn,  t*iclc  3ubcn  bafclb|t  ibrc  SDobnuni^  ncbmrn, 
cnMid)  fca«  (Jijanaelium  bafclbfl  einen  J^crb  finbcn  wirb.  9?acfe  ^icroni^mu«  ifi  bie  Aii't 
CHiiebeutet,  ba  bie  3:j>ricr  mit  bcn  ^nbcnjincn  33iinb  cinginncu  unb  rtJabcn  jum  Icmpclbau 
fanbtcn  I.  Esdr.  5.  et  6;  Zach.  14,  16.  vicancfec;  i|t  wobl  mit  Unrccbt  bcr  Wciniuu],  bap  bicr 
baöiBortsivnctificat.ieantcncmaflifcfejuncbmcnfci,  unb  foinci  bcbeutc  aletpollut.-eetexocrabile.s 
roeiicn  bc^  Wcfe^ei?  Deut.  2;5.  IS  :  Non  ufferey  inercedem  prostilmli,  Tic  ii)ercede.s  bcr  8tabt 
Zx>xxii  waren  ja  nic^t  ^urcnlobn  im  eigcntlidien,  fonbcrn  nur  im  fiaürlidjen  Sinne. 


Caput    XXIV. 

l.Ecce  Dominus  dissipabitUerrain,  et  nudabiteam,  et  affliget^faciem  ejus, 
et  disperget  habitatoresejus.  2.  Eterit  sicut  popiilus,  sicsacerdosret  siciit 
servus, sie  dominus  ejus:  sicut  ancilla,  sie  dominaejus:  sicut  emens,  sie  ille 
qui  vendit:  sieut  foenerator,  sie  is  qui  mutuum  aecipit:  sicut qui  repetit, 
sie  qui  debet.  3.  Dissipatione  dissipabitur  terra,  et  direptione  prae- 
dabitur.  Dominus  enim  locutus  est  verbum  hoc.  4.  Luxit,  et  defiuxit 
terra,  et  infirmata  est:  defluxit  orbis,  infirmata  est  altitudo  populi  terrae. 
5.  Et  terra  in fecta  est^  ab  habitatoribus  suis:  quia  transgressi  sunt  leges, 
mutaverunt  jus,  dissipaverunt  foedus  sempiternum.  6.  Propter  hoc 
maledictio  vorabit  terram,  et  peccabunt  habitatores  ejus:  ideoque 
insanient^  cultores  ejus,  et  relinquentur  homines  pauci.  7.  Luxit 
vindemia,^  informata  est  vitis,  ingemuerunt  omnes  qui  laetabantur 
corde.  8,  Cessavit  gaudium  tympanorum,  quievit  sonitus  laetantium, 
conticuit  dulcedo  citharae.  9.  Cum  cantico^  non  bibent  vinum;  amara 
erit  potio  bibentibus  illam.  10,  Attrita  erit^  civitas  vanitatis,  clausa  est 
omnis  doraus  nullo  introeunte.  11.  Clamor  erit  super  vino^  in  plateis: 
deserta  est  omnis  laetitia:  translatum  est  gaudium  terrae.  12.  Relicta 
est  in  urbe  solitudo,^  et  calamitas  opprimet  portas.^"  13-  Quia  haec 
erunt  in  medio  terrae,  in  medio  populorum:  quomodo  si  paucaeolivae," 
quae  remanserunt,  excutiantur  ex  oleo:  et  racemi,  cum  fuerit  finita 
vindemia.'^  14.  Hi  levabunt'^  vocem  suam,  atque  laudabunt;  cum 
glorificatus  fuerit  Dominus,  liinnient  de  mari."  15.  Propter  hoc  in 
doctrinis  glorificate  Dominum:'^  in  insulis  maris  nomen  Domini  Dei 
Israel.  16.  A  finibus  terrae  laudes  audivimus,^®  gloriam  justi.'^  Et 
dixi:^^  Secretum  meum  mihi,  secretum  meum  mihi,'^  vae  mihi: 
praevaricantes^"  praevaricati  sunt,  et  praevaricatione  transgressorum 
praevaricati  sunt.  17.  Formido,  et  fovea,  et  laqueus^'  super  te,  qui 
liabitator  es  terrae.  18.  Et  erit:  Qui  fugerit  a  voce  formidinis,  cadet  in 
foveam:  et  qui  se  explicaverit  de  fovea,  tenebitur  laqueo:  quia 
cataractae^  de  excelsis  apertae  sunt,  et  concutientur  fundamenta  terrae. 
19.  Confractione  confringetur  terra,  ^contritioneconteretur  terra,  commo- 
tione  commovebitur  terra,  20.  agitatione  agitabitur  terra  sicut  ebrius, 
et  auferetur  quasi  tabernaculuni"^  unius  noctis:  et  gravabit  eam  iniquitas 
sua,  et  corruet,  et  non  adjiciet  ut  resurgat.  21.  Et  erit:  In  die  illa 
visitabit  Dominus  super  militiam  caeli  in  excelso:"  et  super  reges 
terrae,  qui  sunt  super  terram.  22.  Et  congregabuntur  in  congregatione 
unius  fascis  in  lacum,  et  claudentur  ibi  in  carcere:  et  post  multos  dies 
visitabuntur.^  23.  Et  erubescet  luna,^  et  confundetur  sol,  cum 
regnaverit  Dominus  exercituum  in  monte  Sion,  et  in  Jerusalem,  et  in 
couspectu  senum  suorum  fuerit  glorificatus. 


174  3)er  ^rop^et  3faiaS.  24, 1—21.  ^lnm.  1—25. 

1)  f.  (£in(hv  ??r.  7—10.  ppl3  ,M'^'<>  £^  cntwölfcrn;"  /fara^i^e/pe^  r7>  ohcov/ievTjv.  (£g  ifi  ^ier- 

nad)  bcr  tPfcinunii  bcr  neuern  (£rci;ictcn  fowie  bei?  Ifjeobpret  itnb  (Sufebiuc  bic  JRebe  mm  5«l'  ii, 
wäinenb  .r-)icron'.Mnii?,  ^Imtn-ofiuo'u.  5(.  eö  mit  ben  LXX  von  ber  iianjen  (Srbc  ncdnun.  — 

-)  mj/l  "'^l'  f'-'l'*"^  ^^  "^"''"  ävamAifei  rb  npöruirov  avTi'jg.      Dcvefer  mctnt,   bCV  ^•''VOp^et  fpveC^C 

nur  v>on  ben  rranj^falcn  5»tiaas5  unter  ®cnnvadKri6  unb  erfl  fpciter  von  9?.  16  an  oon  ber  Sf" 
l'törun*^  ^eiufaleme.  unb  5iße»5fü(irunii  nad)  'i3abv!on.  %{[\\^V\  u.  31.  nebmen  I)ier  fd)on  baS 
?et^crc "an ;  jebod)  immer  nU  lUn'bilb  ber  flröfjeren  fünftii^en  ®crid)te.  — 3)  'H^^iV]  /4ll  entweiht;" 

■l/vüvtjce.  —  4)  ?|'in   /'He  öerfcngen."     Eintreffen  ber  ^JH-op^ejcibuna  aiJofiö:  Percutiat  te 

Douiinus  amentia  et  caeoitate  et  furore  mentis  Deut.  28,  28.  tztuxoI  iaovrai.  —  3)  t^*"l"l^n 

„ber  Woft;"  olvoi;.  —  ö)  'y\^*'2-   3:^te  LXX  lafen  l)icr  ?|tJ^'3  unb  überfcl^ten  7;ff,-i-'''i'^'/<7«i'-  — 

T)  TTO.p^  „3erbrod)en,  jcrriffen  ift  bie  leere  Stabt,"  inilTinp.  vprißüdri  Tväaa  ttomc  — 

8)  jlVi'THÜl  "II'"   bie  ^')iebcn."  —   9)  b.   b.  in  Serufalem.  Kai  Ka-aAeKp-ai^cyovTaL  ■nu?,ng  epr/uoi. 

10)  "^yi^'Dy  tl^^Z'^)  >'^^ni>  in  Jirümmer  ij^  gefd)Iai?en  bas  3;^or;"  kuI  oIkoi  kyKa-alelsia- 

/.iivoi  (nro?MVVTaii  —  1  i )  17,  6.   LXX  ov  TpÖTTov  iäv  riq  KaXa/iif/a/jTai  eÄaiav,  ovrug  Ka?.afiTjaovfnt 

ai-o'vQ.  —  12)  X'ic  LXX  »erbiuben  biefeu  >5aö  mit  bcm  nac^fo(i:ienben  unb  sieben:  mi  iäv 
-rfahai/raL  0  Tpvyiirhq,  ovroL  ßoij  (ituvl/aovaLv.  —  lr:$)  T)ic  öou  ber  5l>erf)eerunii  UebriiisicbUebenctt 
ivcrben  (i3otte>fi  (v^eridjte  anerfeitnen  unb  ebren.  ol  J^-  KaraAnup^^h'-cq  kitl  riK  }'Ä'  t'vthprcp&i/aovTai 
hua  rJ)  (Söiij  Klipwü.  —  14)  b.  b.  aucb  bic  tSntfernten,  bie  WlaubijUMi  in  ben  l'cinbern  bcs  ©ejlenä 
ivcrbcn  jubeln.  rapax-^li^yiTaL  rb  iSup  rf/q  iraAüGar/c;.  —  13)  DH^^D  >M'i  i'tu  \!id)tern",  b.  ^.  iit 

ben  Siinberu  bcd  2(ufiianpies,  siecjcnüber  jenen,  bie  (iJott  preifen  in  in-mlis  maris,  b.  ^.  im  2öe)lcn. 

öiä  tovTO  /'/  6u^a  Kvplou  kv  Toiq  vijaoi^  haTcu  ti/c;  da/Aoai/^,  tu  bvofia  Kvpiov  ivöo^ov  tarai.  — 
l(i)  /ct'p/f  ö  ^Eog'IgpayTi  cittu  tüv  Trrep'vyuv  rr'/c  y/'/c  rtpara  /'/Knbaafjev.  —  17)  p^^^/  ^^V  "^^^ 

(£bre  bem  ('»Jcrediten;"  i/.Trh:  rij  EhaEßei.    SSer  i|l  aber  biefer  G3cred)tc  anber^^,  alei  bcr  9Jfcffia3? 

18)  Kui  tpnvGi.  —  IJ)) ''^  ^^^^  »7  ^n 'Vn  //i^nl)  mirl"    ric  LXX  überöeben  ce  ganj. 

5l[(ibti  übcrfeiU  blcr  bie  l^uiivita:  „3d)  muf;  fdiiveitien,"  b.  b.  id)  fann  nid}t  ju  ilBortc  tommcn 
über  bcm  5drrcdlid)en,  bae;  td)  febe.  .ipieron.  rerefer:  „icb  abne  ein  (sH-beimnif;."  Ter  '^.''ropbet 
fiebt  bier  iivaucnvolle  Uebcl  bcrcinbrcdu'n,  obne  jebod)  ]n  be5eicbnen,  welcbe  -J.Vrfonen  fie  treffen. 
Sldiolt  ift"  ber  -WciunuiL  er  fcbe  bie  Uebe(,  nn-lcbc  bie  "i^abi^Unuer  ((£ba(bäcr)  betreffen  werfen; 
Vocb  unb  dl.  iUauben,  ei5  feien  bie  bem  Iet,Uen  (yevid)te  voranciebenben  Uebel  be^eicbnct,  nulebe^ 
aud)  bic  'Xieinauji  von  -Oieroii.  unb  ben  .iocbräcrn  ift.  vuid)  ^Ingutlinno  iil  bie  i?envcrfuni;  ber 
^ubcn  ansjebeutct,  ivomit  natürüd}  im  Jufammenbausie  ftcben  bic  0)rcuel  bcr  3f»'fii.n'un^  Z^tnu 

falemg.  -  20)  «r^ebr.  ba.^  fcbönc  ffiortfpicl:  n:3  Q^n  'in)  HJ^  Ünn  ,Mi  *^rcMer 
freveln  unb  frevclnb  freveln  bic  frevler;"  oiul  roic  iu'ierui-n'.  ol  a&^rnvvTf^  rbv  vouov.  — 
21)  -i^cbv.  eine  füv  uui?  unuad)abmlid)e  'j.Vti'onomafie :  f~]Q)  jinDI  lilS-  LXX  anfnitpfcnb 

ein  3?.  16  :  <l)6ßog  Kai  ß6i'}i<vo(  Kai  Itaylg  sf  ifiäg  Tovg  tvotKovvTCu;  iirl  -Pjc;  yt'jc.   Xa^  'iMlb  if^  ÜbrigCHÖ 

von  ber  ^ai^b  iienommen,  ivo  man  juerft  bie  Ibierc  aitffd)recft,  l)ernad)  ben  mit  3{afen  bebcdten 
(■^•allarubcn"  jutreibt  ober  burd)  2u}lin)Ulriife  ju  faui^en  fudit.  —  22)  i'^i'/jcUr.  Ter  ^ropbet 
erinttert  an  bi«  'üioabifdje  ivlutb,  mit  nn-h-bcr  bie  bevonlebeube  .'it?ataftropb(!  viele  '^lebulic^teit 

babcn  roirb,  ^23)  rupaxij  Tnpax'^V'^t:Tai  7/  y?/  Kai  inropia  (l'7T0pr;-^i/<ycrnt  r/-)f/.  —  24)  HTTlJrini 

,  T    :  ;     •       . 

pj^lStD3  „inib  fdr.panft  bin  unb  ber  wie  eine  .^viniU'mattc."  Xie  Orientalen  bebienen  fidi  bcr 
.^duijematten  jum  Vicj^cn  an  Crten,  wo  f^H-fabr  vor  UMlbcn  Ibieren  ju  bcfürd)tcn.  Kai  aetoi/at-rai 

ex;  brupofvhh-iov  „unb  jüirb  crfd)üttcrt  ivie  eine  rbfiraäi^tcr&ütte."  — 25)  DllitDIl  i^DV^j^ 

,,über  ba^'  •'»^ecv  ber  •f^iUic."  .»Mcronvmu-?  verRcbt  barunter  bie  'i5eftirne,  bie  beim  let.ten  (^cridjtc 
in  llnorbnunii  unb  iH'nvirrun.a  jicratbcn  iverben;  Jvoreriux^  bie  Ticncr  bee  'JtUarci^,  bie  auf 
(frben  bae^  -^^ecr  be<<  •^immcli?  inlben;  anbcre  'üluc^lciier  ber  älteren  unb  neueren  ;^eit  bie  Sngel, 
b.  b.  bie  iiefallcucu  (ingel,  bic  junt  öffcutlicbeu  (s3erid)te  gc^Oiien  i^crben,  ra-3  afiebtiiicre  möchte 
wC'bi  rerefer '5ebol^  iief'''-^fft-'i'  baben,  wenn  er  fagt:  „Tat^  ■'öca  ber-^röbe  ober  be^^ -ß^ilnmelij  fitib 
bic  (Sterne,  bie  im  Orient  von  ben  .C^cioen  göttllcb  verebrt  »erben.  2o  vercbrtcn  bie  i^abvlonicr 
ben  Drion  ober  bai^  (^cftirn  '^HmroDö,  n)ie  tle  e-^  nannten,  tiefe  (^H^tter  ber  .ipeircit  unb  ibre 
3(nbeter  werpcn  unter  beut  iMlbe  von  .Möuigen  vorgefteüt,  bie  burd)  einen  ^"»{iditerfprud)  bc3 
ivabren  i'>Hntee'  ibrcij  JbronciJ  für  verluftiii  crfldrt  unb  ^u  einem  uuterirbifd)cn  (ik'fäitilttif;  i?er^ 
intbeilt  nJcrbcn."     Ticy  i|l  aucb  bie 'Jlnfidit  von  Svrillu^^-,  cf.  Luc.  10,  18;  Joaii  l2,  31, 


\ 


Der  ^vop^tt  3fataö.  24,  21—23.  5(nm.  25—27.  25,  1—2.  SInm.  1—6.    175 

LXX:  fTt  rov  KÖcfinv  tov  nvpavnv.  —  26)  Tuniaiiiu^,  lib.  de  Eiichar.  c.  31,  unb  3T(ca,^ar,  in 
Apoc.  20,  1  pnbcn  dicr  t>a>5  Vo^iaJTcn  bcr  InUlifitcn  Wdditc  'oor  bcm  'iJdi^i^aiuK  bcr  ^citlidifcit 
gcwcijjai^t.  .'picvoir.nmu^  ficM  bavin  bic  cwii^c  Tviucr  bn-  Strafe  t>cr  Icufcl  imt>  (vkutlofm  aus« 
flcfprockn,  un^  ntiumt  bcn  ^liu^bnicf  po>t  imiltos  dies  o,Icid>bcbcutcnb  mit  „ovii^"  V»iranuji 
crflärt:  „5ic  a^vbcu  jur  Strafe  ^i'U^s^'i'  \^^^  ^'iflf  S'as^'/"'  b.  b.  für  viele  Sünfeit'  unb  <^^reucl. 
.ipaiMiio  unb  JlnMiuif :  „Sie  ixHM-bcn  liacb  vielen  2a<\(n  auferftebnt  jum  a(lo,emeiuen  (^H^rielnc." 
rrii^enci^  macbte  bier  feinen  3i"vtlnnn  iieltenb  unb  erftärte  biefe  <ste(le  al^  i^eweis?  bafür,  bcift 
bie  Strafe  ^er  .\^ölle  niebt  eiviii  bauerc.  LXX:  (hä  -rü'/r.tv  ytvtüv  l-mKo-ij  ta^m  dirciv.  — 
27)  t.  b.  Sonne  unt-  Wonb,  bie  biijber  a(e  iUHtlid)e  in^berrf*cr  bcr  ^di  verebrt  untrfen,  fcüen 
jetu  erblaffen  in  ibrer  .rrerrlid>feit.  !i?(an  fa'nn  bier  niit)t  nu^U  eine  anbcre  '^luöle>^unii  jicltcn 
latTcn,  UH'il  ber  (^HM3enberrfd)aft  alfL\iletAbie.*:errfcbaft  bci^  Ginen  wabrcn  Cy^ctte^  iieiieniiber  f^c^ 
jlellt  wirb.  —  Xa?  ti3efaiUe  siilt  ^unäd)]^  für  bae^'^lufbörcn  pce; '^HM,u-nbienftei5  unb  fie"aü;Aemeinc 
ß3cUuniT  ber  allein  unibrcn  9{eH.aion;  in  n^eiterem  Sinne  aber  von  bcni  Ici.Uen 'sUn-icbte.  m) 
uiKiintTai  i)  TT/.tviSof  tioi  ■Keadrai  rö  reixo^  „uub  fd}mcl3cn  )pirb  bcr  Jic^jcl  luib  finfcu  bic  'PJfaucr," 


Caput  XXV. 

1.  Domine  Deus  mens  es  tu/  exaltabo  te,  et  confitebor  nomini  tiio: 
quoiiiam  fecisti  mirabilia,  cogitationes  aiitiquas  fideles,  amen.^  2.  Quia 
posuisti  civitatem  in  tumuluni,^  urbein  fortem^  in  ruinam,^  domum 
alienorum:  ut  non  sit  civitas,®  et  in  sempiternum  non  aedificetur. 
3.  Super  hoc  laudabit  te  populus  fortis/  civitas  gentium  robustarum^ 
timebit  te.  4.  Quia  factus  es  fortitudo  pauperi,  fortitudo  egeno  in 
tribulatione  sua:  spes  a  turbine,"  umbraculum  ab  aestu;'"  Spiritus 
enim  robustorum"  quasi  turbo  impellens  parietem.  5.  Sicut  aestus  in 
siti,'^  tumultum  alienorum  humiliabis;  et  quasi  calore  sub  nube 
torrente  propaginem  fortium  marcescere  facies.  6.  Et  faciet  Dominus 
exercituum^^  omnibus  populis  in  monte  hoc  convivium  pinguium, 
convivium  vindemiae,"  pinguium  medullatorum,  vindemiae  defaecatae. '^ 
7.  Et  praecipitabit  in  monte  isto  faciem  vinculi  colligati^"  super  omnes 
populos,  et  telam  quam  orditus  est  super  omnes  nationes.  8.  Praecipi- 
tabit mortem^''  in  sempiternum:  et  auferet  Dominus  Deus  lacrymam 
ab  omni  facie,  et  opprobrium  populi  sui  auferet  de  universa  terra:  quia 
Dominus  locutus  est,  9.  Et  dicet  in  die  illa:'^  Ecce  Deus  noster  iste, 
expectavimus  eum,  et  salvabit  nos:  iste  Dominus,  sustinuimus  eum, 
exultabimus,  et  laetabimur  in  salutari  ejus.  10.  Quia  requieseet  manus'" 
Domini  in  monte  isto:  et  triturabitur  Moab""  sub  eo,  sicuti  teruntur 
paleae  in  plaustro.^'  11.  Et  extendet  manus  suas  sub  eo,^'^  sicut  extendit 
natans  ad  natandum :  et  humiliabit  gloriam  ejus^^  cum  allisione  manuum 
ejus.  12.  Et  munimenta  sublimium  murorura  tuorum  concident,^'*  et 
humiliabuntur,  et  detrahentur^  in  terram  usque  ad  pulverem. 

1)  Xcr  5-^ro)>bet  greifet  bier  rs3ott  für  bie  (Erfüdunii  bcr  ßöttlicben  i'erbeifuuuicn,  für  bie  iPc^ 
ftegunii  bcr  ?5cin?e  unb  für  t^ic  •'pcrtleilunii  feinee  9vcid)ci5  al>?  cince;  Oiubeplaijeöfür  alle  i>blfcr. 

2)  JON*  n^'l^DNI  pn^!:  ri1i»j;  ,,bif  Jlat^fc^lufc  »on  ^erne  {mx  SUterö  ^er),  treu,  juvcr^ 
läfftg."    Xu  ^aft  erfüllt,  wa^  tu  befd)loiTcn  unb  t)a\t  bcine  JRatbfd)lüffe  eben  baburd)  als?  treue 

unb  JUeerlciffige  bcwäbl't.     ßov/j)v  äpxniav  ä'/ydiviiv.     yErmro.  —  3)   7J7  *l^l*t2  ri/t^ti^   "^" 

fc&tefl  um  auö  einer  Stabt  in  Irümmerbaufcn,"  b.  t).  bu  ^afl  23abt)Ion,  btc  fflJeltftabt,  aU 
)Kevräfcntantin  beö  ^cibcnt^unt^,  jcrtrümmcrt.    fi9//KOf  ~d/f7f  fJf  ,\-A;m.  —  4)  Tro'/nr  öxiv'c 

3)  LXX  auffftttfOb;  rov  p/  weadv  avTvvrä  iJfpÄm,  —  0)  ^^  D'?!^?  "1^^*Q  OH*  (10"1N 


176  -Der  fvop^tt  Sfata«.  25,  2—10.  «nm.  6-^20. 

^^y  „ber  gjalaft  bcr  ^remben  ifi  feine  Stabt  mebr,  n?irb  in  Sifighit  nic^t  mcbr  erbaut  »erben." 

-Wic^aeliö  Wlägt  bic  Gegart  "T'J/p  „ift  jerflört"  »or.  Snbeffen  finb  für  Srflcrc«  einige  9>arallcl- 

.fteCen,  wie  17,  1;  23,  1;  24,  10.  I:er  Sinn  ift:  baö  dteiä)  ber  grembtinge  (ber  Ungläubigen) 
wirb  nid)t  mcbr  jur  Wac^t  fommen.  tüv  äaeßüv  iT-6?.cg  t6v  atüva  ov  fii/  okoJo/i^i?^.  — 
;7)  worunter  tt)obI  bie  Werfer  unb  5)?eber  ju  oerflcben  fein  möcbten,  bie  wirflid)  eine  autTcißenbe 
^0($a($tung  gegen  bie  ^Religion  S^raelö  an  ben  Jag  legten,  nne  au^  I.  Esdr.  1,  2;  6,  10 ;  Dan, 
6,  26  beruDrgebt.  6  ?.abc  ö -n-ru^oc  „tai  axmt  ^c\t."  —  8)  b.  b.  5?abt^Ipn.  nöleig  äv^punuv 
äömov/xevuv  „bie  ®täbte  ber  Unrei^t  Seibenben."  —  9)  D")Tp  npHD  //®^u&  »or  Ungemitter ;" 

OTTO  ävdjMTtuv  TTovr/püv  p'vari  avTovg.  —  10)  oKtTTT]  6np(l)if-LJv  „Sc^u^ort  ber  ^(^niacbtenbcn."  —•■ 
11)   „bas  i^^nauben  ber  ®en»attmänner  ift  rcie  ein  Sturm,  bcr  an  bie  SDanb  fdildgt;".  real 

nvebfiara   äv&pÜTzuv  äöiKov/uevcjv  evAoyi/aovai  as.  —  12)     V^J^fl   D'"^7  I1^{Ji'  |V5^3  D^lHD 

nJJ^^  Ü^Vn^  ^'Pt  ^^  H*3  ^"in  /-Wie  ^i^e  in  ber  ©teppc  iil  iai  Ungeftüm  ber  gremben ; 

bu  uutcrbrücfcil  DieJ>i^e  burcb  ben  Debatten  berSBoIfen;  ber  S^riumpbgefang  ber  ®eroattmänner 
wirb  gcbdmpft."  (äc  i^ubwig  be  Tieu.  X'crefcr  überfe^t  ben  legten  Sbeil  beö  93erfe6:  „erbrütft 
finb  ber  Js^rannen  ©prc^tingc,"  übereinftimmenb  mit  ber35ulg.  LXX:  uqav&punoLbliydfvxot. 

öiTpüvTEq  £v  "Liuv,  OTL  pvOTi  ai'Toi'f  üTib  äv&puTvuv  aGsßüv,  o}f  r'ifiäg  TiapeSuKaq.    (33Dn  25.  3-5  n?ei($t 

bie  Vaticana  !?on  bie  fem  3;cvte  ber  LXX  utclfacb  ci^  unb  lautet:  33.  3:  6ia.  tov-o  evlojr/ffei  ae 

6  2.aag  o  k~c);(üc,  kqI  iröXeig  ävdpuTTuv  üöiKov/ievuv  ev/.oyr'/aovai  ae.  4 1  kyevov  yäp  naffr/  ttS^ec 
TaiTEivy  ßorj'&bg,  Kai  ro7f  ai}v/i7/aaai  6l'  ivSsiav  antTCj],  ärrb  äv&punuv  rtovTjpüv  pi'Cty  avTovg.  cnin^ 
öcipuvTuv,  Kül  nvevfia  äv&punuv  ä6iKovfitvup.      5:  die  äv^punot  ö?.iy6Tpvxoc  6npüvrE^  iv  Xiuv,  aTrd 

äv^puTTcjv  äoeßüv,  eng  rjfiäg  -rrapeöuKac.  ^.)  —  IS)  I^cr  2?erf(imad)tung  bcr  ©ottlofen  unb 
Ungläubigen  k^t  @ott  bae  ?5>"eubenmabt  ber  ©laubigen  unb  3luc!erwäblten  entgegen  unb  äwar 
in  fo  erbabener  SDcifc,  bap  man  nicbt  n^obt  glauben  fann,  ber  ^h'opbct  ^ahe  bloß  ben  freubigen 
3ufianb  5?vaelö  naÄ  ber  ©cfangenfcbaft  tjerfünben  »oHen.  23ietmebr  befcbrieb  er  al6  ber 
»abre  Soaugcliil  be»  21.  53.  ben  ^rcubcn?uftanb  ber  itircbc  beei  9?.  23.,  in  »elcbe  einjugeben  alle 
iPblfcr  berufen  finb,  bie  eud)artitifcbe  Wabljctt,  bie  burd)  ben  'D^Icffiaö  bereitet  »verbe,  cnblicb  ben 
3uftanb  bcr  i^erbcrrlicbung  bcr  ^iuöcrn^äbltcn  im  .^immel,  top  fie  mit(yctt  fclbft  äuJifcbe  ft^en 
»erben.  „So  ift  bie  Äönig^tafet,  fagen  Soi^  unD  9teifd)l,  beö  Sieger^  1.  Reg.  11,  15,  ba« 
Cpfcrmabl  bc^  (£rli>fcrg  mit  ben  Sricftcn  Luc.  14,  ]5,  ba^  ewige  Jpocbjeitfcft  Matth.  22,  2,  in 
n).eld)em  bie  unter  ben  erlefenen  Dpfcrfpeifen  unb  Cpfcriveinen  bier  gcfinnbilfete  ^ütle  aflcr 
®naben  3111en  bargeboten  »irb,  bie  jum  i!cben  gelangt  finb;"  cf.  Apoc.  19,  9.    Kai  noir/aei 

Kvpio<;    anßni'jd-    Tzäoi    rnlg    idvECLV.      kwl    rb    öpoq    tovto    TriovTat    Ev<ppoavv7/Vj    Tziovrai    olvov.    — 

14)   ün^[J^  nri^P  »ein  ?0?abl  »on  2ßein,"  unb  jTOar  »on  gutem,  auf  ^efen  bereabrtem 

SBeine.  —  1-5)  D^pptD  DHOtJ^  /A^^in  geläutertem  ^efennjeine."    LXX,  wie  »orber  fc^cn 

angefübrt.  —  16)    Dl^H  *2lD  yiy\  »""^  f^  »erni(^tet  auf  biefcm  Serge  bie  Decfe,  bie  auf 

allen  ^Bötfern  liegt,  unb  bie  -g^üde,  bic  ba  oerbüllte  äße  9?ationcn."  (Einige  »critebcn  bier  unter 
„recfe  unb  .ipüllc"  bie  2;rauer,  bie  auf  allen  9fationen  laftct;  91nbcre  ben  3uft^inb  ber  Unwiifen- 
beit,  ber  j5in|lcrnip.  5nt  ®runbe  gebt  es  auf  baJTclbe  binauö.  .g)ieroni)mua  fagt:  Absorber! 
faciet  facicm  mortis  et  vincula,  quibus  universi  populi  ligabantur.  Sod)  unb  JRcifcbl  erflären : 
„^inweggenommen  wirb  (burd»  bie  Srlöfung)  jcbeä  ^inbernip  ber  Scfebrung,  bie  Umbüüung 
»on  «innlid)tcit,  5^üge  unb  bämonifcb'beibnifcbem3aubcr,  weld)er  bie  J^crjen  bie  SBabrbeit  nid)t 

ertcnncn  lic^';"  cf.  29,  10;  IL  Cor.  3,  15.  jp/crov-az /zi'pov  iv  rü  öpe^  rotTw,  TrapdfJoc  ravra 
iravTa    roig    i-dvECiv.     7)    yäp   ßov'/.fj   avr?/   e-l   Travra   rä   ei?v;;   „fic   Werben  ftd)  falbCtt  mit  WObl* 

ricd)cnbcr  Salbe;  gib  bicp  91lleä  ben  i^&lfcrn;  benn  bie^  i(t  ber  9{atbfcblup  über  alle  2>ölter." 
3n  bcr  fi^r,  Ucbcrfe^ung  beipt  e^:   „Gö  wirb  gctöbtct  werben  ber  ^errfd)cr,  ber  berrfdjen  foll 

über  alle  2?ölfer  unb  baö  Cpfer,  ba?  geopfert  werben  foll  für  alle  9?ationen."  —  17)  ^^^  „er 

wirb  »crniditcn  ben  Job  auf  immer,"  wa^  bier  im  weiteren  unb  engeren  Sinne  ju  nebmen  i|l. 
ßjott  wirb  ben  Äriegcn  unb  9^Jorbangriffcn,  wobur($  bie  9[)?enfd)cn  glcicb  bem  pcu  nicbergemdbt 
werben,  ein  3iel  fee^cn  unb  er  wirb  bem  Jobe  burd)  bie  Sluferftcbung  Sbrifti  ben  Stacbel  unb 
"Sieg  entreißen,  fo  ba^  er  burd)  ba?  ?eben  s>crfd)lungen  werbe.  Ab.sorpta  est  mors  in  victoria 
I.  Cor.  15,  54.  'Cercfer  nimmt  baö  ®efagte  jjleidiwic  aucb  im  ijorbeigebenben  SSerfe  »on  ber 
Secnbigung  bcr  ©rcucl  nad)  aufgebobener  .^erri'cbaft  ber  Sbalbäer,  fo  ba§  bemnad)  ba?  ®iiaQte 
nur  im  fpmbolifcben  unb  m»ftifcbcn  Sinne  auf  bie  Segnungen  bc?  Sbriftentbum?  ju  beuten 

wäre.     KaTETTiev  6  ^ävarog  'iaxi'(yag  küI  Tvd/uv  ä(f)£i?^e  Kvpiog  6  ^Eog  rräv  öüKpvov  „bcr  flarfgcWOrbenC 

iob  bat  au?getrunfen  (b.  i.  bat  »erfd)lungen)  unb  Wieber  bat  @ott  ber  .g>err  weggenommen  jebc 
3;bräne."  Siuf  bie  Stelle  fpielt  audb  bie  Stpocal^pfe  21,  4  an :  Absterget  Deus  omnem  lacry- 
mam  ab  oculis  eorum :  et  mors  ultra  non  erit  neque  luctus,  neque  clamor,  neque  dolor  erit 
ultra.  —  18)  sc.  unusquisque.  Kai  ipovai,  bie  5!J?enfdben  nämlicb  werben  fagen  .. — 
19)  avdTTavoiv  öuaei  6  ^eög.  —  20)  SWottb  ifl  ^ier  figürlic^  JU  nehmen  für  alle  0einbe  S^vael^ 


iJcr  ^rop^ft  Sfaiaö.  25/10—12.  «rtm.  20—25.  177 

nttb  bce  fRtiäxi  etrifli,  —  21)  HpOip  103  pnO  //SWc^  einem  Strc^^aufen  im  ITüng- 

?)fuMc;"  «■«/'.'«'v«  fv  d/iö^^a/f  „btc  Jcnnc  unter  bcn  SOajicn."  —  22)  5)?cab,  bie  ®nnctnbc  bcr  ö3ott> 
lofcn,  wirb  furi^cn,  n?ic  bcr  i2d)UMmmcnbc,  fid)  ju" retten,  aber  bcr  ^crr  it>irb  ijjn  nur  tiefer  in 
fein  Gtenb  cieratben  laljcn.  Wit  ÜHitablu^;  baei  Srinvimmen  auf  ©ctt  ju  beuten,  gebt  nid^t  trobi 
an.  Si^  ift  aud)  im  Icvte  fcinerlei  Studio  baju  iKnebcn.  Kai  ävi/aa  utt;  xt'i'a^  ainov,  bv  rpöTrou 
Kai  niTof  kraneiyuae  tov  änö'Äeaai  „uub  er  tvirb  feiuc  Jpanb  einrieben,  n:>ic  er  au^  erniebriget  unb 

gU   ®runbe   gcrid)tCt    \}Clt."  —  23)    Kai   Ta-Ksivtiaei   ri/v  vßpiv  üvtov  if  äräg  ;(c'if)ac  ineßa'Ae.  — 

24)  mn  ^^ribh  DX'P  "IV?P1  """^  ^'^  2Bf^»"f'  ^'^  bP^ragcnbe,  beiner  2«auern  fiürjet 

er;"  Kai  rb  i'i/'of  T^f  KaTa(pv}f/g  tov  toixov  TüTtdvuaei.  —  25)  J^^JH  /^ÖtiTl  //ev  Wirft,  er  fiürjt 

fle  jur  ®rbe  h\i  in  ben  ©taub,"  b.  %.  ba§  fte  in  Staub  »erwanbelt  werbe,  Kai  Karaß^aerai  a.-» 
TOV  töäipot'g  „unb  fie  wirb  bi^  auf  ben  23oben  bcvkibftcitjcn." 


Caput  XXVI. 

1.    In    die    illa^   cantabitur    canticnm    istud    in    terra    Juda:  Urbs 
fortitudinis  nostrae^  Sion  salvator,  pouetur  in  ea^  murus  et  antemurale. 

2.  Aperite    portas,*    et  ingrediatur  gens  justa,   custodiens    veritatem. 

3.  Vetus  error  abiit:^  servabis  pacem:^  pacem,  quia  in  te  speravimus. 

4.  Sperastis^  in  Domino  in  saeculis  aeternis,  in  Domino  Deo  forti  in 
perpetuum.^  5.  Quia  incurvabit®  habitantes  in  excelso,  civitatem 
sublimem  humiliabit.*"  Humiliabit  eam  usque  ad  terram,  detrahet  eam 
usque  ad  pulverem,  6.  Conculcabit  eam  pes,  pedes  pauperis,  gressus 
egenorum.  7.  Semita  justi  recta  est,  rectus  callis  justi  ad  ambulandum." 
8.  Et  in  semita  judiciorum  tuorura'^  Domine  sustinuimus  te:  nomen 
tuum,  et  membriale  tuum  '^  in  desiderio  animae.  9.  Anima  mea 
desideravit  te  in  nocte:"  sed  et  spiritu  meo^^  in  praecordiis  meis  de 
mane  vigilabo  ad  te.  Cum  feceris  judicia  tua'^  in  terra,  justitiam 
discent  babitatores  orbis.  10.  Misereamur  impio,^^  et  non  discet 
justitiam:  in  terra  sanctorum  iniqua  gessit,'^  et  non  videbit  gloriam 
Domini. '^  11.  Domine  exaltetur^°manus  tua,  et  non  videant:"  videant,  et 
confundantur  zeiantes  populi:^^  et  ignis  hostes  tuos  devoret.  12.  Domine 
dabis  pacem  nobis:  omnia  enim  opera  nostra^  operatus  es  nobis. 
13.  Domine  Deus  noster,  possederunt  nos  domini  absque  te,^^  tan  tum  in 
te  recordemur  nominis  tui.  14.  Morientes  non  vivant,^^  gigantes^'^  non 
resurgant:  propterea^^  visitasti-^  et  contrivisti  eos,  et  perdidisti  omnem 
memoriam  eorum.^^  15.  Indulsisti  genti  Domine, ^"  indulsisti  genti: 
numquid  glorificatus  es?  elongasti^^  omnes  terminos  terrae.  16.  Domine 
in  angustia  requisierunt  te,^^  in  tribulatione  murmuris  doctrina  tua  eis.^^ 
17.  Sicut  quae  concipit,  cum  appropinquaverit  ad  partum,  dolens  clamat 
in  doloribus  suis:  sie  facti  sumus  a  facie  tua  Domine. ^*  18.  Concepimus,^* 
et  quasi  parturivimus,^  et  peperimus  spiritum:^^  salutes  non  fecimus  in 
terra, ^^  ideo  non  ceciderunt  babitatores  terrae. ^^  19.  Vivent  mortui  tui,^*' 
interfecti  mei  resurgent:  expergiscimini,  et  laudate  qui  babitatis  in 
pulvere:"  quia  ros  lucis  ros  tuus,^^  et  terram  gigantum  detrahes  in 
•ruinam.^  20.  Vade  populus  mens,'"  intra  in  cubicula  tua,  claude 
Ostia  tua  super  te,"  abscondere  modicum  ad  momentum,  donec  per- 
transeat  indignatio.  21.  Ecce  enim  Dominus  egredietur  de  loco  suo,  ut 
visitet  iniquitatem  habitatoris  terrae  contra  eum:  et  revelabit  terra 
eanguinem  suum,"  et  non  operiet  ultra  interfectos  suos. 


178  £)er  g)rop^et  Sfaiaö.  26,  1—15.  2tnm.  1—30. 

1)  5ln  jenem  Zac^c  itämli^,  ba  ß5ott  ft^  in  Si^raet  serfierrli^et,  bie  ^^einbe  bcmütbtgt,  feine 
ßjnabcn  rcic^li^  auv^^iept,  gricbe,  greubc  unb  ®ered)tigfeit  fdjajft  auf  Srben  burt^  bcn,  welken 
er  }u  fcnten  i^crhctpcn  hat.  ®ä^rcnb  aber  Spridug  u.  21.  ba^  ßJcfagte  blojj  i:>cn  ber  Äirc^e 
be>5  ^)f .  2?.  auf  Srbc  ne|)men,  beutet  e6  ^ieron»mu^  auf  bie  triumpbirenbe  im  ^tmmel.  — 

^fll  ;.-§"t  fe^te  er  aU  Mauer  unb  ©e^r  (in  i^r)."    Ta$  ser^eipene  ^eit,  b.  b,  ber  ^KefftaS  ifl 

iin-e  jianje  Stdrfe.  So  nehmen  e3  ^ier  ^ugo,  (^ovcriug,  23atabht?,  «Sandiej  u.  3(.  ?oc&  u.  SR. 
„tcutlid)  »eitl  ber  bebr.  Icvt  auf  24,  23  jurüc!,  auf  Da^^  neue  3erufa(ent  —  bie  Äirc^e." 
Ps.  124,  1  etc.  Eag  2Bort  ^iiMi  febtt  im  .^cbr.  unt»  LXX:  aal  au-ijpiov  d^ijaei  tu  te'ixo?  «ß' 
-{7)/7«;i;of  „^auer  unti  !i5ormauer  wirb  er  jur  JRettun^  geben."  —  4)  t)a6  i^ieb  i)l  für  jroei 
ebörc,  bie  wecftfehvcife  fiui^en,  beilimmt.  ^icr  bciitnnt  ber  ^roettc  Sbor.  ^terDnt)mue  unb 
Sariüuei  U\^en  bie  SBorte  in  bcn  93?unb  f^3cttcö  unti  (äffen  ile  an  bie  Sui^ei  i^cricfttet  fein.  3(nbere 
nebmen  c6  anberi^.  —  o)  TjlQD  "IV*  .''^^^^  ©ebilbe  (ber  Ü5cbanfe)  i|l  fe|lgc|tü^t,  ober  ber  S^tup 

ftebt  fef^."    ^ieront>muo  laö  }»{"^*\  LXX  avTiiajißavofLevoq  aAjßeia^  „e6  nimmt  ftd)  um  bie 

SBabrbeit  an."  —  6)  se.  o  Deus.  LXX  ««t  (jiv/Aaauv  elpi/vr/v.  ©ie  bc5iebcn  c?  immer  auf  baö 
i^oU,  bae  eingeben  fott  in  2ion.  —  7)  inpS  „S'crtrauet;"  y^-nicjav.  (£ö  fpricbt  t)ier  lieber  ein 

anberer  Sbor.  —  8)  ö  ^eug  6  fieyaq,  ö  a'imuog.    —  9)  TaiTELVuaaq  KaTrjyayeg  .  .   —   10)  TToleiq 

ix^im  ■  ■  .  Slüioli  serfiebt  barunter  „'^ab^lon,  —  bie  ffielt,  baö  «Sataneireic^/'  unb  bemerft 
baju:  „rie  fci)njad)cn  Subcn  gingen  unter  t>cn  Stuincn  bci^  babiUontfd)cn  j)ieicbc^  berum,  nac^^- 
bcm  eiJ  son  bcn  ^;).Vu-fevn  überwältigt  war.  —  I~ie  armen,  tM.n-  ber  5Selt  tböricbt  fcbeinenben 
(£briftcn  ficgten  über  bie  2Bct-jbcit"  unb  fcie  '^aftcr  bc^  .^cibcntbuniö.  —  (£inft  ficgt  bie  Heine 
Jpeerbe  Über  ben  groijcn  .Raufen  ber  ftoljen  unb  iailerf)aften  äöcüftnber  unb  gei)t  in  ba^  ^imm» 

lifcbe  ®ion  ein."  —  11)  D^öfl  /•'^^  cbenejt  ben  ^^fab  be^  Oere^ten;"  ^apeaKEvaauhri.  — 

12)  !n*p3:i^',p  ^'^^J  fix  „auc^  berSBeg  beiner  ©erii^tc  ifl  (gerabe),  oScftoöa,  wir  vertrauen 

auf  bid) ;"  //  }äp  IkVuq  Kvplov  Kpiaig.  ißTrlaaiiev  eTvl  tC)  bvd/iari  aov.  —  13)  Koi  errl  rfi  /ivela.  — 
14)    ii  F~i-iivu.n  )'/  ipi'xv  >j,uö)v.     in  vvK'ug  üpdpi^eL  rb  Trvevud  ßov  rrpög  ae  6  d^eug.   —  13)    «^cbr. 

„aud)  meinem  ß^eifte  nacb,  in  meinem  3nnern,  fuc^c  ic^  bicb."  —  16)  '"iiüri  (püg  rä  Trpogräy/mrd 

ciov  in)  rf/r  yi/r.   i'iKnioaivi/i'  Trägere  o'i  kvotiiovvreg  ircl  rfjg  yi/g.    —  17)  (^CgCU  (^rCPfer   UUb  ©Ott- 

li>fc  mibe  unD  fd)oncnb  fein  trägt  geroo^nüit  ]n  ibrer  gri^peren  23crbärtung  bei.  5?crnarbu^  fagt 
babcr  innt  '^ott:  Tunc  uiagis  irascitur,  cum  non  irascitur.  Unb  ber  Tid^tcr :  Ungentem 
pungit,  puiigentem  rusticus  ungit.    ni-avTai  yäp  6  daeßr'/g  „bcnn  eö  bat  aufgebort  ber  ©ott» 

Ipfc."  —  IS)    Ti'äg  bg  ob  fii)  fiädy  6iK.at.oai'v?/v  kKi  -ijg  yfjg,   ä/Jj-&£cav  ov  ju]  noiyasi.   —    19)    ,,Unb 

adUct  nicbt  f^otte^  93fajcjldt;"  äp^f/ru  6  ÜGeßr/g,  Iva  jifj  löTj  Tfjv  66^av  Kvpiov  „Weg  mit  bem  (öott^ 
Ipfcn,  auf  bajj  er  nt*t  febe  bie  ^errlic^feit  (^ctteji."  —  20)  n!3"1  »^i^  aufgeboben,"  b.  b.  ift 

mäd)tig  ober  bocberbaben.  ii>rj7.6g.  —  21)  T^*?n*"73  //l'ie  fcbcn  fie  boi^nid)t."  ®otte3  ^embc 
erfcnncn  bie  Wai^t  feinet  3lrmesi  ni($t  an,  \-üt\\v.  fie  feiben  au($  noc^  fo  boci  unb  gewaltig  er« 
boben  fcbcn.  mt  6?«  7/Jf((T«y.  —  22)  D_J/~riK^p  //ben  Sifer  ((55otteä)  für  ba5  33oif."    I^ie 

vyctnbe  fodcn  mit  l^efd^vtmung  fcbcn,  wedtcn  C£tfer  f^ott  für  bie  ©einigen  ha^t.  O'ßog  /.f/TpETac 
'/nbi>  niiaicKvrov.  Daä  zelantcs  populi  bcr  iUi(g.  muf!  mit  „(Stfcrer  gegen  baö  ^öotf"  übcrfe^t 
werben.  —  23)  Tcrefcr:  „renn  3l(Ic^,  w;}.^  fiir  unö  5U  tbun  war,  tbatcit  bu."  .g»ieroniMnue : 
„3((Ie^,  roxi  bu  un^  ^urd)  Me  ^^ropbctcn  ocrbcifnm  hi^,  ^a.i'  bajt  bu  erfüllt."  ~äv-a  yäp  äTraSioKng 
i/uiv  „ücnn  bu  ba|l  un;?  3((Icg  \\x><<i^  wir  übel  gctban  babcn)  entgelten  (äffen,"  (gib  unet  a(fo 
ici3t  bcn  ,'5rtcbcn).    GorncliuiJ  a  \!apibc  ntmmt'oa^  ®ort  ^y^'C^'^^,  opera  nostra,  im  pafil»en 

unb  afttoen  Sinne:  „3(lle  unfere  f53cfd)tffe  unb  ade  unfcrc  (guten)  SJcrfe  babenbii^,  o®ott  sum 
Urbcbcr,  gib  mn  alfo  aucb  ^a^  Vetuc  unb  Sollfontmcnile,  bcn  i^riet^cn  ber  (Jrlöfung,  t>en  grieben, 
ber  ra  bcjlebt  in  ber  wabrcn  .öaltgfctt."  —  2't)  „ti  bcrrfd)tcn  Jperrn  über  un^i  bie  nic^t  'ai>n 
btr  bcilcKt  waren;  (ici^t)  gcbcnfcn  mir  nur  mebr  beine?  3?amcno."  Unter  ben  ^errn  ftnb  bie 
ag'.H^tifcben  ^J'b'ir^i'-MU'n,  t^ie  3lff'.>ricr,  bie  i^abnlonicr,  'ä.Vn-fcr  ju  yerilcbcn.  nTfiaaL  rjiiäg.  Kvpu, 

iurbg  aov  u/J.uv  ovk.  olöafiev.    rö  bvona  aov  bvojiä^ouEv.    — ■  2-5)  ,,tOft  ttut»  ftC,    foücu  nid)t  mcbr 

aufleben;"  oi  6e  venpol  ^w/v  ov  n?)  iduacv  cf.  14,9—21.  —  26)  D*N5"I  //bie  3;obtenfd)atten" 
b.  b.  bie  im  S.'beot  wobnenbengeinbeS^rael^  unb  ade  ©otUofen,  bie  ftd)  ber  a?erf (ärunäö3(oric 

ni*t  \\x  erfreuen  b^iben.  larpol  —  27)  p^,  waä  bter  ittit  „benn"  ju  überfe^en.  —  28)  „bu 
fucbteft  fte  mit  (Strafen  beim;"  l-tr/ayeg  „fu  griffefi  fie  an."  —  29)  koI  ypag  ttöv  apaev  ovräv 

„ünb  rafftejl  atteg  ^JZannlic^e  unter  i^nen  njeg."  —  30)  nltT  *U*7  ^^Q^  M  H^  ©ac^et^um 


\ 


Der  ^rc^j^et  3fala«.  26, 15—21.  ^lnm.  30—46.  179 

»erlic^rn  btiit  95olfe,  c  ^err!"  7r/50fi9ef  atroif  ««K-a  o>f.  —  31 )  ^Vp/Sflplll  r)"T53^  "^" 
»er()crrlicb(l  btd>,  bu  erweiterft  aflc  l'anbf^itrenjen;"  7rp<5fi?fc  «««"  ""if  iv<i6ioti  -w  }^f.  — 

82)  ifiy//6ri,nv  aov.  —  33)  loS  ^"^PIO  tJ^PfS  ppV  "^c  er^ofTcn  fic^  im  ©ebete  —  t«  war 

btine  3ÜCl)tiilUng  auf  ibncn;"   iv  i9/./i/-f7  /i/K^«  7}  rra/fV/a  nov  7/fin>.  —  31)  tv  (lyaTvrjnJaov.    2Ba« 

»erlianbcn  ffc  roobt  unter  d}«T;/rü(;?  iNicttricbt  bcn  Wcfftaei,  ober  aud)  ben  itönii?  (£iccbtai?.  — 

83)  b.  b.  wir  faxten  ^JMdne,  mact)tfn  ^Jnflrciuiunacn,  litten  unb  miibten  une  cilei*  einer  frei^en- 

ben  r^xau.  ^lä  top  <p6ßov  aov  Kvpie  iv  yaoTpi  iläßouev.  —  36)  l^/H  nf^^'^  freisten;"  «ai 
LStviioafiev.  —  37)  „unb  »tr  c(cbaren  ©inb,"  b.  b.  »ir  brauten  9McI)t^  ju  wege.    >ia}  hiKofitv 

nvfvftn  auTtipiac  aov.  b  FTroir/aa^  c-'i  rf/r  -jf/r.    ('od.  Yilt.  xui  hfKo/itv.     nvcrfia  ffuTT/pia^  inoiijaafttv 

ktX.  —  38)  „wir  braduen  bem  Vanbc  rein  .g>eil."  Ta  ^s^vciil  immer  wieder  in  bae  3rbi|'d)e  fic^ 
»crtor,  pcn  (i3ctt  ben  3?Ucf  abfcbrte,  auf  Wcnfrfjen,  Äcnii^e,  JHei^tbümer  S^crtraucn  feßtc,  fo 
fonnte  cd  llc^  be«s  ^eiled  nicbt  bleibcnb  erfreuen,  di  fiejte  nid)t  über  feine  ^cinbe,  i?ielmebr 
9elani<ten  biefe  jur  Cbcrberrfd^aft  barüber.  —  39)  b.  b.  bie  ©cUmacbte,  bie  bcibnifd)cn  5?e- 

berrfcber  ber  @rbf.     ov  neaoifiFi)a,  iü/ä  TTfao'vvrat  iravTr^  oi  h'OiKuvvTtc  Itt'i  ti/c  y'/c.  —  'HO;  XflÄ 

iieb  f*rein.at  llds  bier  »ieber  wie  3?.  15  ju  bcn  bciligcn  .^offnuniien  unb  (£rn?artuni?en  auf,  bte 
ber  fSi(aubc"an  tic  (S rtofuncj  mit  fidj  bringt.  —  Io^  unp  (^rab  baben  tetne  Sd)recfcn  mebr,  »eil 
btnter  ihnen  neucii  l'cbcn  efblübt.  S>ie  nad)  bcrrv5cfanti;cnfd)aft  ^s^racl  ^u  neuem  Vebcn  crblübte, 
fo  erblübt  aus  bem  lobe,  ber  bur^  bie  5ünbc  über  t'ie  Wenfd>en  iiefommcn,  in  ßbriftuö  neue« 
2eben.  Tic  weitere  ?(u^maUini?  bcd  bropbetifd)en  (i3emälbed  f.  Ezeeh.  37.  et  Kom.  11,  15. 
Cb  bier  mit  bem  Stuebrurfe  tui"  (siott  ober  bae  2.<o(f  aemeint  fei,  ift  nid)t  lei*t  ju  entfdjeiben. 
ioö)  unt  9ieifd>l  bejicben  eei  auf  (iJott  unb  laffcn  ben  9)rüpbetcn  im  9?amen  bcä  ^Bolfe«!  rebcn. 

avaaTiiaovrat  oi  vespol,  kuI  £■}  ipx) i/aovrat.  oi  kv  ro'i^  ßvtjjueloig.  —  41)  nal  ti'cppdvDf/aovTai  ottv  -y  75. 

42)  Tl^D  rinl{<  Sp  ^3r  wa«  »on  timrf)i  u.  2t.  übcrfe&t  wirb :  „ein  gjflanjentbau  ijl  bein 

Sbau",  "b.  b.  ein  belebenber,  erfrifAcnbcr  Ibau.  G3ott  f^enbet  bur^  bie  (Sriöfung  bie  ÖJnabe,  ju 
neuem,  bcrriid)em,  bimmlifd)em  l'cben  ju  crftcbcn.    v  jap  6p6aoi;  ?'/  Trapd  aov  lafia  avrojg  canv. — 

43)  S^flri  D'Nö'1  r"IN1  "Wn^  tie  grbe  wirft  bie  ©chatten  (bie  lobten)  aud,"  b.  ^.  läpt  fte 
lebcnb  ergeben.  //  Si  yv  rtov  haeßüv  ireanrai.  'Z^Wi^^X  bie  LXX  aU  bie  3?u(i^.  nabmcn  leitete 
©tetle  ale  «3e3enfa^  unb  beuteten  fte  auf  ben  Unteraaui^  ber  (^ottlofen  gec^enüber  ber  berrlidien 
2lufer|lcbung  ber  @cred)ten.  Wit  biefem  i^crfe  f*eint  baö  l'ieb  ju  enbcn.  —  44)  (frmabnunge' 
njorte  bed  f  ropbeten  an  bad  iU^If,  fid?  ?ur  9hibe  ju  begeben  unb  in  iRubc  bie  51norDnungcii 
(5)otte6  abzuwarten.  —  4-5)  wa.^  an  ba?  (Jtrafgerii^t  ®ottel  in  5lcvp»ten  erinnert,  wo  ber 
SBürgengel  umberging  bei  gef*IeiTenen  :Jbüren  Exod.  12,  23.  —  46)  Ter  ^^ropbct  fteüt  bier 
bie  grbc'alj  'iVcrfon  bar,  bie  allce;  cingcfdilürftc  *^(ut  unb  aüe  lotten,  bie  ibr  übergeben  worben, 
for  ®otte0  (^kricbt  bringt,  auf  bap  er  fein  Urtbcil  faUe  Job  16,  18.  ??p*  immer  ift  e?  Sprüd)- 
»ort  im  C'rient,  bap  tad  unreAt  uergoffene  iBlut  folangc  \\\  ber  (£rbc  fpruble,  bii^  JKai^e  ge» 
nommen  ift.  Unter  bem  (>)cridue,  »oii  bem  bier  bie  9tcbc  ift,  müijcn  fowobl  bie  einjelnen 
Strafgerid^tc,  bie  über  ^^jraeli*  ??einbe  ergeben,  ala  bcfonberei  bas?  legte  (i3cric^t,  baes  über  äße 
!Wenf(ien  unb  aüe  Helfer  gebaltcn  wirf,  berjlanben  werben. 


Caput  XXVII. 

1.  In  die  illa  visitabit  Dominus  in  gladio  suo  duro,  et  grandi,  et  forti, 
super  Leviatlian^  serpentem  vectem,''  et  super  Leviathan  serpentem 
tortuosum,'*  et  occidet  cetum/  qui  in  mari  est.  2.  In  die  illa  vinea 
meri*  cantabit  ei.  3.  Ego  Dominus,  qui  servo  eam,^  repente  propinabo 
ei:^  ne  forte  visitetur  contra  eam/  nocte  et  die  servo  eam.  4.  Indignatio 
non  est  mihi:^  quis  dabit  me  spinam  et  veprem'"  in  praelio:"  gradiar 
super  eam,  succendam  eam  pariter?  5.  An  potius  tenebit  fortitudinem 
meam,^^  faciet  pacem  mihi,  pacem  faciet  mihi?  6.  Qui  ingrediuntur 
impetu  ad  Jacob, '^  florebit  et  germinabit  Israel,  et  implebunt  faciem 
orbis  semine.  7.  Numquid  juxta  plagam  percutientis  se  percussit  cum?'* 
Cec^ner:  «&.  ©clrift.  21.  a:.  III.  12 


180  Der  ^rop^et  3faiag.  27,  1—5.  2lnm.  1—12. 

aut  sicul  occidit  iiiterfectos  ejus,  sie  occisus  est?  8.  In  mensnra  contra 
mensuram,'^  cum  adjecta  fuerit,  judicabis  eam:  xneditatus  est  in  spiritu 
guo  duro'^  per  diem  aestus.  9.  Idcirco  super  hoc  dimittetur  iniquitas 
domui  Jacob:  et  iste  omnis  fructus  ut  auferatur  peccatum  ejus/^  cum 
posuerit  onines  lapides  altaris  sicut  lapides  cineris  allisos,'*  non  stabuntluci 
etdelubra.'^  10.  Civitas  enim  munita  desolata  erit/"  speciosa^^  relin- 
quetur,  et  dimittetur  quasi  desertum:^^  ih)i  pascetur  vitulus,^^  et  ihi 
accubabit,  et  consumet  summitates  ejus.^  11.  In  siccitate  messes  illius" 
conterentur,  mulieres  venientes,  et  docentes  eam:^  non  est  enim  populus 
sapiens,  propterea  non  miserebitur  ejus,  qui  feciteum:  et  qui  formavit 
eam,  non  parcet  ei.  12.  Et  erit:  In  die  illa^*'  percutiet^''  Dominus 
ab  alveo  fluminis-^  usque  ad  torrentem  Aegypti,^  et  vos  congrega- 
bimini^"  unus  et  unus  filii  Israel.  13.  Et  erit:  In  die  illa  clangetur  in 
tuba  magna,  et  venient  qui  perditi  fuerant  de  terra  Assvriorum,^'  et  qui 
ejecti  erant  in  terra  Aegypti,  et  adorabunt  Dominum"''  in  monfce 
sancto  in  Jerusalem. 

1)  Ps.  73.  14;  Job  40,  25.  ^euiatban  finubilbct  bicr  atfc  irbifdien  c^cttcntfvcmbcten  ^Dlcicbte, 
affeö  bcimcnifitc  iBcfen,  baö  JRcic^  bcr  ®ctt  ijeiicnübcv  bem  ^Ttcicbe  'fettes.  £e  ii^  Satan,  ber 
Seinb  bcr  2Babrbeit.    LXX:    «Vi  töv  öpaKovra.  ~ ''2}   riHD  tytll  tüetd^e«  bie  steueren 

-  •    T  TT 

„flü(itige  SdUaiu^e"  üScrfct^cn,  umfümebr,  ba  aucö  bic  LXX  ööiv  0Fiy>vrn  geben.  Xercfer  bat 
„gerabc  Scblani^c,"  »cldieei  bcm  ccinnc  bcr  "Snlci,.  cntfpricbt,  Die  bat*  ©ort  harjach  aU  Subjlan- 
tit»  nimmt.  Tic  i^ebcutung  „Cluerbalfcn,  9?ici{c(,"  foütc  ba?  Steife,  Unbicgfamc  beesÄrofcbilö 
an',ei;ien. — rerefer  meint,  man  fönntc  bicr  unter  bcn  brci  Ibiercn  bie  brei  gegen  3?raet  fcinb- 
lieben  5)?äebte  i?erftcbcn:  '^legi^pten,  5(tu^rten,  (Xbalbäa.  Xie  meiiten  5(uä(Ieger  cntfel^eifcn  jlc^ 
für  bic  (£inbeit  ber  ^amonifd)en  Wad)t.  —  "4)  rie  .Hriimmungen  unb  2Bintiungen  ber  SAIangc 
— ein  Sinnbilb  ber  \'i\i  unb  lücfc  beö  Satan».  ettI  tuv  öp&KovTa  ö<j>iv  okoäIov.  —  4)  pjjfl  „baö 

Ungct^üm,  pbcr  Ungcbcuer,"    äve?.d  töv  i'ipäKovTa.    Satan  bcipt  ra?  „Ungcbcucr  im  WU(xc,'' 

trcit  er  über  alle  5?öUer  feine  WaAt  au^bebnt  51,  9;  Apoc.  17, 1.  —3)  tl^')^^1^tl  D"15 

„an  jenem  Sage  möget  ibr  oon  bem  e^Icn  'JBeinbcrge  fingen."  LXX:  äfnvF/ujv  Ka/ii- F-i-dvfi7i/ta 
ijapxeiv  Kar  avrijr  „aw  jcucm  Jagc  ifl  fd)on  ber  ilL'einberg  (3>5racl),  fo  ^a\i  4>erlangen  5U  fingen 
über  ibn  fid)  regt."  Sie  geben  airfjr  anilatt  airov.  um  511  erfennen  ju  geben,  tap  ile  bie  Stabt 
Serufalem  barunter  serfteben,  \ck  au?  i\  ;^  ibre?  Icrtee^  crfiittlid?.— Tic  neueren  Srcgcten 
finben  in  bem  Üicbc  einen  iüccbfcigefang  jirifdsen  ^'•unt  unb  bem  ©cinberge  (O^^rael).  —  G)  n<j 

TT67.1C  oxvpä,  -i^Q.iz  -rroliopKovtdvT].  —  7)   n,3pli!'{^  D*I'*Jl"^*7  "'^  tvcrbe  ibu  obnc  Unterlaß 

tränfcn,"  b.  i.  bcn  üBeinberg.  näT-nv  -kotm  avri/v.  —  8)  „baf;  ibm  fein  Ucbcl  juflo^c."  aA/jarrat 
yixp  vvKTöc,  ijiif-pa^  (U  -tatirai  rfijo?.  —  9)  '^ladj  bcr  gcwobulid^cn  5(uölegung  fprid>t  bicr  ber 

SDdnberg.    »^  p^^  HOn.    3^ie  Sritifer  wcücn  nbH  „?^Jauer,"  fiatt  n^Dll  „B^rnglut^" 

gcfefen  jviiJen,  »a?  aud)  bcn  5evt  t(x  LXX  für  fid>  bat:  ovk  tanv.  J/  (o)  ovk  tTre/aßsro  alrf/c. 
li«  mütien  bicr  bebeutenre  Sdireibfeblcr  in  tax  Scrt  gcfdili*en  fein.  Cbnc  Bi'i'cifcl  ift  "f'A'''f 
auiJ  bem  v^orbcrgcbeitben  5>crfe  berab^u^ieben  unt  baber  ju  lefen:  rn^'^'C  ovk  ianv.  5?ad)  bem 
Zexte  ber  i'algata  bürftcn  bic  ©orte  ebcr  in  bcn  Wunb  ^vHntc?  i\cki^t  iterben.  So  nebmen  e^ 
aflc  3lclteren,  au*  l'odi  un^  ^iteifdil  an.  —  10)  n^C-*  T^tT  O^'^'^Vp/  »'a^  gciri^bnlid)  über- 

ffßt  wirb:  „wäre  idi  bocb  mit  .&ccfe  unb  ri^rncrn  umgeben!"  ric  fis  i*7/af/  ov/.aacnv  Ka/ä/ti^v  h 
äypij  „»er_irirb  mid)  aufrtcücn,  bie  Stoppel  auf  bcm  Aclbe  ju  ben>a*cn ';'"  —  11)  Wit  biefem 
ai>orte  laden  bie  Uebnfe(?cr  au?  bcm  .'öcbr.  bic  "ülntwort  ft^ottcäi  beginnen  unb  ibn  fagen: 
„Äämpfcnb  würbe  id)  |le  (bic  rornbcrfc)  bur*brc*en  unb  ^ug(eid>  on^ünbcn."  Sinn:  2Benn 
auä)  Israel  Wauer  unb  3aun,  b.  b.  foreobi  eigene  f^cftigfeit  un^  ^tärfe  a\i  frembe  J^ülfc  in 
Uebcrfluf;  s>on  9lu§en  bättc,  fc  würbe  e?  ibm  wenig  nü&eit,  wenn  icb,  bcr  .g>crr,  ibm  gegenüber 

flebtn  würbe.      rf<ä  n'/v  ■zt>?.Fiiiav  miri/i'  7'/\:)f:7)/Ko  aiT/'/v.     roivw   öin  roiro  ettoItjtf  KvpKx;  Kcivra  oaa 

cvvkra^e.  KaruKtKavpai  „um  jcuc^  feinblicbcu  l'anrc«  willen  babe  idi  fie  (bie_Stabt  ober  bcn 
SBcingartcn)  »cra*tet.  Tarum  bat  bcr  .^err  3(flce  aetban,  wai^  er  befd>(c||cn  bat:  id)  bin 
fcrbrannt."  —  12)  UJ^D3  pn*  IK-    S«  fpric^jt  bicr  ber  SBeinbcrg:  „C  baf  er  (bcr  ^err 


lex  gjrop^et  3fataö.  27,  5—12.  %\m.  12—27.  181 

nämtiÄ)  meine  9?eftc  \)\(Ut."  b.  l.  mit  feiner  .^anb  midM'dJÜ^ete!  ßoi/aovrai  ol  h'oiKuir-fi:  iu 

avTij,  zoiijaijutv  e'ipijvijv  airi/»,  -oiijcnjiiev  t'ifti/vijr.  o'i  Lp^outfDi  riKni    laKÜß.    XiefC  Icljteron  UbCVtC 

bil^cn  im  S^dn.  unb  "Bulc^.  ben  ^infann  i>on  ^i^fi.  —  I?i)  Dp^.*  C^'X'^*  D\^3n.  '3^if 
9?eueren  wetten  bicr  ba^  erfie  ffiort  übev|'e(\cn  „in  ben  fcmmenben  laiicn"  unb  üippli»"f"  D*.p*- 
di  ift  bafitr  jwar  feine  ^JSuaaclftcIIe  mnbanben;  allein  man  ireif;  fem  ii?orte  (onil  feinen 
geeij^neten  5inn  ui  sieben.  lie  Ueberfetjunii  lautet  bann:  „in  fen  fivnmenfen  ^asien  wirb 
Safpb  JiDurjel  fcblajien;  iiriinen,   blüben  Oevael  unb  ben  (£ rbboben  mit  (Irücbten,  n^DIJil' 

fütten."  rer  ^yrtu^bet  n^ciijaat  eine  3cit  bei^Scciene  fiir  ^^-^rael,  tt'oninter  sorjüc^lid)  jene  ju 
»crileben  i|l,  ba  bie  .^-eiPen  einjiebcn  »erben  in  OiJ'rael,  ben  f^^Haubcn  nämlicb  an  t-en  Weiila» 

flnnebmen  werfen,      »l  epxö/ui'ai  riKfd  'luKÜi-i.    ,i/-iirrT//fT:i  k(Ü  tinnir/nn    Inixu,'/.  lifii  hj7r?.7/x^i,afrai. 

ij  o'iKm'utn/  rar  xap-ov  nlrov.  Wit  bicfeu  iöorteu  eufet  ber  (!i3efaniv  —  l-'l)  „idiixu}  er  ((^3ott) 
jvobl  CuV'tfl  auf  bicfelbe  äDeife,  n^ie  ben,  fer  ;,V^i"acl  fdUui]'!"  ober  töftete  er  ^<,i^vaü  mt  ben,  ber 

S^racl    tÖfteteV"     /Ji/    ('>C    ai'roc    fV«ra^f,    Ktil  in'rü(;  ni-rur  ärci'/ef,    kcu  iivriir  ii'f-rur  avuipydiiatrai ; 

„wirb  er  roobl  wie  er  aerdUancn  bat,  fo  aud)  felbft  iicfdlaiien  werten >•  wie  er  i^cü^l'tct  bat,  fo 
aud^  öctübtet  werbenr'rer  ^inn  i|b  (>3ott  oerfabrt  mit  3örae(  niri)t,  wie  mitbcnen  ^eincen-, 

er  rottet  e^  nid^t  aut^  wie  bciJen  ;5cinbe.  —  lo)  HI^Hn  nn*7C*3  HNp^^DD  »mit  !Wa§ 
bejlrafeft  bu  c^  bunt  T^erbannuuii"  (ober  "Preiciiiebung).  fiaxouevor  Kuiii-m'^tluv  l::a-f>nrf'/.n 
a'vroiT  „baternb  unf  fd^mäben^  fdncft  er  fie  fort."  X'KIioli  überfe^jt  ben  2ert  fer  iUil.aata: 
„fontern  mit  Waf;en  turd)  ^i^erilofniu;!  rid)tc|1  bn  fie-,"  l'o*  unt  :)ieifd)l:  „mit 'IVaap  iietKn 
^na^,  wenn  ee  •jerftcfjcn  wart,  ridtc(1  bu  cö,"  b.  b.  bu  ridtert  e?  nad)  i'ertienil,  \o  taf?  ba6 
3»aa§  ber  Strafe  tem  ^aa^i  ber  3c^ulb  entfpridt.  —  16)  DV3  Hp^pn  1nii:i  HJin 
□np-  "^ieroniMune,  (Siuillue:,  ^procopiu^  unb  alle  Steueren  überfeinen:  „er  rafft  bin^^cQ '« 
ftarfem  üDinbbaude  am  la^e  bej*  Ciltlurmc»."  l'od  unt  ^'Heifdil  bcmerfen  bur  fcbr  riduig: 
„l'Serbannung,  JBevifubrunci  unb  JerftreutfeiMi  im  fernen  l'ante  i|l  tie  ei;icntlide  Strafe  Ci^raelö, 
bie  \^autcrung  unt'Sübniuui  feiner  5dult  i^.  *i,  bie  iUifie,  in  wclder  ta6  ^-^öfe,  tie  'rünte, 
juateid^  mit  bem  (S3runbe,  in  weldcm  fie  wurzelt,  mit  tem  (sUnjentienfte  unt  bcffcn  6uUu?. 
ftiuten  i\  9  burd)  tie  jcitweifc  i^erötun;!  ^cs^itfalcnu'!  i^.  10  unt  tie  ticfite  remütbioiunii  tc« 

^aufeö  ^atob   2^.    11    i^erfdwinten   mu§."      ov  gv  J/a^a  fie/.f^riov  tu  Tzvtvjmri  rCy  aK/Jj(n.i,  hve'/.dv 

airoi'i  Tvveiuari  -&viwv;  „Warft  utdu  tu  e«,  bcr  bu  mit  hartem  5inne  gebad}tc|l,  ftc  im  (>5ciftc  ber 
S51!ut^  ju  tobten?"  —  17)  Inj^'on  "l^DH  nD"'7D  np  --wni*  ^i^ß  M^  i^ic  Srudit  bcö  ^inwcg- 

tbunö  feiner  ?Ofiffctbat."  nal  rovrö  ka-iv  i)  thXoyia  avrov^  orar  äcpi/'/uiiai  rl/v  äixapriav  ahrnv,  urav 
\^il)(Ti    irdimr    rojf    '/.ii)ovc   rüv   ßupüp  KaraKEKOixfiivovq.  —  18)   "l*jl"*^DK3  //ä'*^'*-^  ilalf|teincn 

jerjlofjen;"  üq  Koviav  /s-zTr/v  „wie  feinen  Staub."  —  19)  D^ltDllI  Q^C'^^•   cf.  Judic.  3,  7. 

51  nm.  5.    LXX:    ^■ai  o'v  ui/  fjeh-y  rä  Jfi'fJ/ja  (ivrüv,  kcu  tci  cU^u/.a  avTcoP  liKhiKOftinva,  c)a~Fp  (^pvfwg 

fjaK/mr.  —  20)  Xerefer  unb  einiiic  i)lntere  belieben  taö  bier  '^k'fagte  auf  ^^abiUon,  unb  man 
mup  gefleben,  bap  e?  fo  genommen  tem  Cionterte  beffcr  eutforidt.  ^ntetjen  Iaf;t  e«  fid)  mit  ben 
älteren  (Sregeten  aücrtingei  and  auf  ^erufalem  ober  3?rael  belieben;  nur  muf;  man  bk  ikr- 
wüftung  nidit  ale;  etwaii  ^pätcrfolgenbe^,  fontern  a(?  i'orau^gebenbe?  bctradten,  ale  Sübne, 
we(d)er"bie  (frbarmung  folgt,  wie  tie^  auei  tem  Sontevtc  fic^  aiigenfdeinlid  ergibt.    Q.i  ift  bier 

ein  iarepov  TTpörepov.    LXX  ~o  KUTOiKovfievin'  rroi/jfiov  nveijjivov  friTui  i'.ig  TTotfivtov  nnTiO.KAe-ijiiitvov. 

„tie  einwobnente  beerbe  wirb  forgloö  fein  wie  eine  oerlaffene  Jpeerte."  —  21 )  feblt  in  LXX. 

22)     nal    iarai    t:o/.vv  xp^vov  r'ig  fiooKr/fia  küI  ekeI  ä-i'ü-aidovrai  Troi/tiua.  —  2rJ)    Pf^iD^D'    '^^^ 

fowobi  „Aelfenflüfte,  aU  JReifer"  (^wcigc)  bebeutet,  tie  le^tere  5?eteutung  wirt  bier  nU  bie 
allein  gcltcnte  genommen.  —  21)   HTVp  »^^^^  3J»"üe-"    „3n  ber  Tiirrc  bridt  man  ibrc 

3Weige;"     nal  furä   xP^'^'ov  ovK  earai  ev  avTij  ttüv  x^(^pov  6tä  rö  ^r/pavdf/vai.  —  25)   j^l^l^Np 

nn1l<  //«ni»  njerben  ftc  an^ünben"— bie  bürren  9leifer.  Sinn:  Sind  ba?  2tllergering(te,  w<i^ 
fieb  nocb  sorfinbet,  wirb  aufgegriffen  unb  ber  i'ernidtung  preisgegeben.  ywaiKti  t:p,x<'fiivai  «rrö 
iJtai-  tkiTf  „ibr  aöeiber,  bie  "ibr  »oom  Sd)'i"fpicle  fommt,  nabeteud!"  .^pieroninnu?  gab  bem 
bebr.  ©orte  bie  '^cteutung,  tie  e?  fonft  bat  unb  tief!  umfomebr,  aU^  ter  nädfle  ^a^  fid  wobt 
ba^u  reimt;  allein  ta  tiefe  i^eteutung  v-t  abftedent  ijt  oom  ganzen  (lonterte,  fo  türftc^mit  ten 
9leuern  tie  be»  „'^In^üntenj;"  alsi  tie  ridtigere  aujufeben  fein.  —  20)  b.  b.  an  jenem  Jage  bcr 
erbarmung. —  27)  tOSH*  -cr  wirb  fe^ütteln;"  bilblic^er  5luöbrucf,  i^on  ber  Cbjtlefe,  ober 
»om  Sluefc^tagen  bcr  Sleljren  genommen.    ®ott  wirb  fein  SJolf,  a\i  ba«  eblc  frudt^altige  SBolf 

12* 


182  Dfr  g)rot>^ft  3faia«.  27, 12—13.  Sinnt.  27—32. 

au«Ieffn  «on  ber  Hm^üffung,  in  ber  eö  gefangen  gewefen,  a6fonbern  öon  ber  (©preu  unb  fammeln 
in  bie  Sd)cuer.  avfi(ppa^ei  (al.  av'p'pa^ei).  — 28)  b.  ^.  opm  Sup^rat  an.  —  29)  «wf  'PivoKopov- 

puV    cf.    Num.   34,   5;   Jos.  15,  4.  —  30)   iftelg  de  awaydyeTs  Karä  iva  tov^  v'lov^  'lapaiß.  — 

81)  b.  b.  bie  befangenen  in  Siifßrien  .  .  —  32)  i:"er  ^ro^j^et  fcfeeint  ^ier  nicfet  nur  bie  nä^er- 
(lebenbe  ©ammtung  ber  Äinber  3^rae(^,  fcnbern  aud)  bie  entferntere  au^jufprei-^en,  tjermögf 
beren  aüe  jerftrcutcn  Äinber  S^racld  in  bie  Äirc^c  S^rijli  njcrben  gefammelt  »erben.  ®o 
nehmen  e^  au4>  -^iercn^mug,  (Jpriüu«  unb  2;()eoboret. 


Caput    XXVIII. 

1.  Vae  coronae  superbiae/  ebriis  Ephraim,^  et  flori  decidenti,* 
gloriae  exultationis  ejns,  qui  erant  in  vertice  vallis  pinguissiraae, 
errantes  a  vino/  2.  Ecce  validus  et  fortis  Dominus^  sicut  impetus 
grandinis:^  turbo  eonfriiigens/  sicut  impetus  aquarum  multarum 
inundantiiim,^  et  emissarura  super  terram  spatiosam.®  3.  Pedibus 
conculcabitur  Corona  superbiae  ebrioruna  Ephraim.^"  4.  Et  erit  flos 
decidens  gloriae  exultationis  ejus,  qui  est  super  verticem  vallis 
pinguium,  quasi  temporaneum"  ante  maturitatem  autumni:  quod 
cum  aspexerit  videns,  statiin  ut  manu  tenuerit,  devorabit  illud.  5.  In  die 
illa  erit  Dominus  exercituum  Corona  gloriae,  et  sertum  exultationis 
residuo  populi  sui:'^  6.  et  spiritus  judicii  sedenti'^  super  Judicium, 
et  fortitudo  revertentibus  de  bello  ad  portam.'*  7.  Verum  hi  quoque 
prae  vino  nescierunt,'^  et  prae  ebrietate'^  erraverunt:  sacerdos  et 
et  propheta  nescierunt  prae  ebrietate,  '^  adsorpti  sunt  a  vino,  erraverunt 
in  ebrietate,  nescierunt  videntem,"*  ignoraverunt  Judicium.  ^^  8.  Omnes 
enim  mensae^  repletae  sunt  vomitu  sordiumque,  ita  ut  non  esset 
ultra  locus.  ^'  9.  Quem  docebit  scientiam^-  et  quem  intelligere  faciet 
auditum?  ablactatos  a  lacte,  avulsos  uberibus.  10.  Quia  manda  re- 
manda,*^  manda  remanda,  expecta  reexperta,  expecta  reexpecta, 
modicum  ibi,  modicum  ibi.  11.  In  loquela  enim  labii,^*  et  lingua 
altera  loquetur  ad  populum  istum.  12.  Cui  dixit:  Haec  est  requies 
mea,^  reficite  lassum,  et  hoc  est  meum  refrigerium:  et  noluerunt 
audire.  13.  Et  erit  verbum  Domini  :^''  Manda  remanda,  manda 
remanda,  expecta  reexpecta,  expecta  reexpecta,  modicum  ibi,  modicum 
ibi:  ut  vadant,  et  cadant  retrorsum,  et  conterantur,  et  illaqueantur  et 
capiantur.  14.  Projiter  hoc  audite  verbum  Domini  viri  illusores,  qui 
dominamini^^  super  populum  meum,  qui  est  in  Jerusalem.  15.  Dixistis 
enim:  Percussimus  foedus  cum  morte,^  et  cum  inferno  fecimus  pactum. 
Flagellum  inundans  cum  transierit,^*  non  veniet  super  nos:  quia 
posuimus  mendacium  spem  nostram,^  et  mendacio  protecti  sumus. 
16.  Idcirco  haec  dicit  Dominus  Dens:  Ecce  ego  mittam  in  funda- 
mentis  Sion  lapidem,^'  lapidem  probatum,  angularem,  pretiosum 
in  fundamento  fundatum;  qui  crediderit,  non  fostinet.^^  17.  Et 
ponam  in  pondere  Judicium,^  et  justitiam  in  mensura:  et  sub- 
vertet  grando  spem  mendacii:^*  et  protectionem  aquae  inundabunt." 
18.  Et  delebitur  foedus  vestrum  cum  monte,  et  pactum  vestrum 
cum  inferno  non  stabit:  flagellum  inundans  cum  transierit, ^^  eritis 
ei  in  conculcationem.  19.  Quandocumque  pertransierit,^^  tollet  vos: 
quoniam  mane  diluculo'^  pertransibit  in  die  et  in  nocte,  et  tantum- 
mpdo  sola    vexatio   intellectum  dabit  auditui.^'    20.  Coangustatunj  est 


T)tx  ^rcp^ft  3fa{a«.  28,  1—8,  «nm.  1—21.  183 

enim  Stratum/"  ita  ut  alter  decidat:*'  et  pallium"  breve  utrumque 
operire  non  potest.*^  21.  Sicut  enim  in  monte  divisionum  stabit 
Dominus:"  sicut  in  valle;  quae  est  in  üabaon,  irascetur:  ut  faciat 
opus  suum,**  alienum  opus  ejus:  ut  operetur  opus  suum,  peregrinum 
est  opus  ejus  ab  eo.*^  22.  Et  nunc  nolitc  illudere,^^  no  forte  constrin- 
gantur  vincula  vestra:  consummationem  enim  et  abbreviationem*' 
audivi  a  Domino  Deo  exercituum  super  universam  terram.  23.  Auribus 
percipite/^  et  audite  vocem  meam,  attendite,  et  audite  eloquium  meum. 
24.  Numquid  tota  die  arabit  arens^  ut  serat,  proscindet  et  sarriet 
humum  suam?^^  25.  Nonne  cum  adaequaverit  faciem  ejus,  seret  gith," 
et  cyminum"  sparget,  et  ponet  triticum  per  ordinem/*  et  hordeum,  et 
miliura/^  et  viciam  in  finibus  suis?*^  26.  Et  erudiet  illum  injudicio;*' 
Deus  suus  docebit  illum.  27.  Non  enim'*^  in  serris  triturabitur  gith, 
nee  rota  plaustri  super  cyminum  circuibit:  sed  in  virga  excutietur  gith 
et  cyminum  in  baculo.^^  28.  Panis  autem  comminuetur:^"  verum  non 
in  perpetuum  triturans®'  triturabit  illum,  neque  vexabit  eum  rota 
plaustri,"  nee  ungulis  suis  comrainuet  eum."^  29.  Et  hoc  a  Domino** 
exercituum  exivit,  ut  mirabile  faceret  consilium,"  et  magnificaret 
justitiam. 

1)  @«  ift  baruntcr  (^amarta  ^u  pcrjlebcn,  bie  J5au))tflabt  be«  3f!)nftämmi(^en  5?ract.  Wan 
nannte  bie  Stäbte  übcrbaupt,  bcfcnber?  aber  bie  J^auptjläbte  gerne  Aironcn  beö  l'anbeg,  weil  tie 
beiJen  oorjüiilidiiler  SAmitcf  finb.  Ta  •Samax'm  auf  einem" Jpüiiiel,  bcr  ftd)  mitten  im  ibalf 
trbob,  gelc.qen  tt>ar,  fo  papt  bicfe  5?enennunguntfomebr  baraiif.  —  2)  3in  ^cbr.  )1cbt  baö  2Dort 
im  fiknitir*:  „ber  trunfcnen  Ucpbraimiter."  Da^  Safler  ber  irinilentjcit  be)lraft  ber  $>rppbct 
9lmpg  4,1  fogar  in  ben  ?^raiien  (Ephraim?.  LXX:  oi  /jut^utoI  'E<pixu/i  „fie  Wictblinge 
ffipbraime!"  —  3)  „ber  binwelfenben  5^rad)tbUtme  feiner  ^crrlid)feit  auf  bem  Sd)eitet  b"e« 

3^bate^."      rö  äv^o^  rö  fKirenov  i/c  r^f  (^6^r/c  inl  r//f  Kopv&i/i;  rov  öpov^  roh  rruxcuC-      X^Cl^  Ibal,  in 

»etc^em  Samaria  lag,  war  febr  üppig  unb  fruchtbar  an  ^öäumcn,  ilrciutern  unb  Slumen  aller 
2lrt,  —  4)  |*^"*p1^n  'Mn  »om  2Bein  ß5efd)tagenen,"  b.  b;  ben  Seraufc^ten.  oi  ße^mvrec  avtv 
oivov.  —  3)  ^j*lJ<^  „be^  ^errn."    Sin  etarfer  unb  ^JJäc^tiger  be3  ^errn  (!ommt)  gleid^ 

^agchüetter  .  ."    'i(hv   laxvpm'   Kai   aK/jjpw  ö   i^v/ibg  Kvpiov.  —  6)    üf  jaAaCa  KnraipEpofievT}  oIk 

Ixovaa  aKtTztjv  „Wie  ^agcl,  bcr  bcrabfäbrt,  ebne  bap  man  einen  ®d)u^  pnben  fann."  —  7)  „ein 
pcrnic^tenber  Sturm."  ^ia  KaTUipqxniivii.  —  8)  cvpuv  x^po-v  „fd)lämmenb  baö  \.'anb,  ober  fort- 

rei§enb  ba^  Üanb."  —  9)  T^  ^"^^?^  n^JHl  »rfi^t  äu  53c»ben  mit  beth  3{rme,"  mit  Wac^t. 

2)er  gewaltige  Eroberer,  ben  '^ott  fcbicfen  wirb,  wirb  Samaria  erobern  unb  fcblcifen.  iv  r^  79 
noiijaEi  ävdiravua  „cr  tt>irb  im  l'aube  JHitbe  ma(J)en,"  b.  l).  (Ikabeörübe.  —  10)  mir  xtpai  Kai 

TOiQ  Truffl  KaraKaTr/ßi/rrcTai  6  crrf^ai'or  r;;(,-  Vj-iptug^  oi  fiin-du-ol  rov  'Eippaifi.  —  11)  rTT)3!3!D     Wi? 

eine  S^rübfcigc."  Wan  eracbtete  bie  i^rübfcigc  aU  ?ccfcrbi|Jen.  So  wirb  Samaria  ein  Jccfer* 
biiJen  für  ben  5lfTi5rier  fein,    öjc  npö^pafiog  üvkov.  —  12)  b.  b.  auö  bem  Stamme  ^^uba. — 

13)  Suba'Ö  gürjt  unb  i^Önig  wirb  rcd}t  regieren.  Kai  KaraAEnp^i/covrai  (al.  KaTa'/.ei(p^fjaerai) 
kv  TzvevfiaTL  Kpiaeu^  im  Kfiioiv,  küI  lax^'v  ku?.v6vt(jv  ävt:?.t:h'.  —  14)  1*71  Vji^  nDH //b  *^^tJ*t3 

„benen,  bie  ben  Ärieg  biö  an  bai^  ^bcr  (ber  (^cinbe)  .^urücftrieben,"  b.  b.  big  jur  i'anbcsiarenje; 
cf.  IV.  Reg.  18,  8.  — 15)  „bpc^  aucb  biefc  (närnlid)  bie  53cwcbner  :."5Uba'6)  v>crirreJi  )ld)  turit 
ben  SBein."  ovtoi  }äp  oivu  Tre.n/.'ijt.ij.ävoi  £l>Tiv.  —  16)  "13{i*5  "^"'■'^  bcraufchcnbcö  ©etränt," 
6tä  Tö  a'iKEpa.  —  17)  eiiarj/ffav  Siä  to  akepa.  —  18)  HN^I^  IJlCJ* /»iri"cn  (taumeln)  beim 

T  T 

SDciffagen."    iTr'/Mv^ßr/tjav.  rovTtaTi  fdafia  „fic  irren.    Tai  ifl  bcr  Sluefprud),"  ben  fic  tbun.  — 

19)  iTSvQ  1p3  .-fic  fditfanfen  im  JRicbterfprud)-,"  feblt  inLXX.  —20)  rarrr/vTi/i'  ßov?.iv, 
a'vTT/ yäp /}  ßüv/i)  £r£KaTT?.eovr^ia^  „"ii^ln^  Wirb  auHcbrcn  foldjcn  Sinti):  benn  folt^er  diatf}  ifl 

ibegcn  ber  ^abfud^t."  —  21)  DlD!3  '^3  HN'^  ,Mr  Unflat  (ber  (Sjfrcmcnte)  \fät  feinen  Cit 

)      T       •    ;  T 


184  Der  ^rop^et  ^^aias.  28,  8—21.  3lnnt.  21—45. 

ntebr,"  b.  i).  man  cntlebijit  fic^  beJTcn  überall.  Sorneüu«  a  ?a^3tbe  bemerft  feicr:  Fuit  illa  apud 
veteres  barbara  et  porclna  ingluvles,  qune  etiamnum  apud  (luasdam  gentes,  ftiam  qiigB 
Christi  nomine  gluriantur,  cernimus,  ut  convivia  et  S3'uit)0!<ia  non  celebrent,  iiuo  vomitoria 
et  niatulos  snb  nien.sa  iionant,  quibus  .sui)erne  et  inferne  eiFundant  vina  et  cibos,  quos 
hauserunt,  ut  rursus  vorare  et  potare  possint.  Faetitabit  hoc  Julius  Co?sar  teste  Cicerone 
in  oratione  )iro  Dojotaro,  et  Cajus  Caligula  teste  Philune  in  legatioiie  ad('ajum,  et  Vitellius 
teste  Suetdnio  in  ejus  vita.  Tiberius  vero  ita  vino  fuit  deditus,  ut  a  militibus  pro,, Claudius 
Tiberius  Nero''  vocaretur  ..Caldius  ßiberiiis  Mero, '"  inquit  Suetonins  in  ejus  vita.  —  2!2 )  di 
iint  ficf;  iS^ortc  tcr  v^'va.icificr  unt  Spötter,  Me  fic  i^ciicn  jfaiaei  riitten,  unl'  bcccutcn  fofiel 
al?:  2Bir  finc«  feine  i^tn^cr  mcbr,  um  im?  !M>n  Mr  bclebrcn  ut  I^ilJen.  2o  nebmcit  Die  2Borte 
i'atabtu?,  Jvorcriu«  unb  Samte?  unb  alle  iJJeuercn.  .^ieroniuitu?  imb  fa|l  a(le3?äter  ncbmcn  jlc 
0.16  ©orte  re-5  'lyrrn^bcten  nütbem  ^iitn  :  'Dhiv  fobte,  bie  fer  i^ru|l  cutiröLMit  finb,  (fic  uidu  mcbr 
itinrer  |lnb,  wie  ibr)  finb  einer  '-^clehnnui  ?cn  (^3Lnt  fal^iiV     rin  hvir,}siyan>:v  mKä  koItivi 

üv7i-/  •■ei'/.inuv  ajjf/./nr;    ol   (i':i(r/t)u/nKriouiviti    a~u   ■^u/uktoc.   oi   (i-tßTranuti'di    ä~o   uaGTOv.    — 

ij'j)  3m  -fiebr.  bi(bct  bicfcr  5ai3  ein  unnaduibmliAes  SDcrtfpiel.  Ter  '^^Tppbet  abmt  bier  ganj 
bie  5U>eifc  bef^  balbserflanblidien  inib  in  furjen  ©orten  fteb  cridefienben  l'allcn?  ber  3:rurifen' 

bülPc  nad):  QZ*  T;??  0^  1^^^  pS  p  IpS  p  IS'S  IV  IvS  IV  rfik\(^  an  öicfe?,  öJefeu 

T  ..    :  T  ..      :Jtt(_Jtt).  TT  -  TT 

an  <i3eict3,  '-iu-febl  an  '.tfcfebl,  i^cfcbl  an  '-iH^'cbl,  bier  ein  i^iedicn,  Dort  ein  ^töd^cn;"    i^/Jpv  e-rri 

ii}.i.\btv  ~pt)r6i ^uv.  e'/TTiAa  t-'  't'/äiiSi,  tri  /nicijov  tri  iiikjwv  nh  (fjur/jcrfiöv  ^'tt'/.iijn'    ,,nimin    JrÜbfat 

5ur  Irübfa!  au,  •&ojtniiug  jur  o^ojfuunoi,  nod?  ein  wenig,  nod}  ein  »cnii]  wegen  bes  Si>ottee  ber 

l'iptcn  .  ."  —  21)  n£)t^  ■jy'PÜl^D  ,M  barbarifc^er  (ober  in  böbnenber)  Sv^rad>e."  di 
werben  i'ölfcr  fommen,  beren  iinverilanrlidK  •2prad)c  bie  redUe  'Jintwort  ober  ba6  rccbtc  (£d)0 

für  euer  Valien  fein  wirf,   (i/ä  -//('joar/r  irqmr.  hn  '/.alycnvat  Tut  /<n:>  rni'Tu  .  .    cf.    I.  Cor.   14.  21. 

Tic  "iPartilcl  eniui.  ki.  bürftc  fiuittdi  mit  „aber"  überfe^t  werben,  weil  ber  2aU  einen  Wevienfaji 
jum  iHn-bcr.aebeiitfn  bilrct.  Tevefcr  überfi&t  ei?  mit  „ja,"  um  ut  ^eigcn,  baf;  <ii\i  ^ai^  Strge  fc^ 
ATe>oe!6  bak5  lunt  '^Icriicrc  fcr  Strafe  fornrnnt  würDc.  —  :2'5i  ''»H>tt  battc  fein  (»efeii;  unb  fein 
45eili;Ubum  Da-,u  benimmt,  baf;  e?  rlhibc  unb  t£riiutduni:i  Tillen  gcwäbre  unb  eine  2eiicn?aucIIe 
für 'Jille  fei;  aliein  bie  f5re!^ler  baiten  bcffen  !einc  51d)t.    Är-iorrfr  avroir.  rovro  rh  ära-avfia  rCt 

-iifi'jvri  K(u  TovTii  70  ü'i-rTjXACun  kcu  nvK  ißf'/riaav  (iKovfiv.  —  Ü(i)  (^^Ott   Wirb   ibueU   ibren  SpCtt 

juritdiKbcn,  fo  baf;  \k  fücbcn,  ftün.en,  gefangen  unb  ^ermahnt  werben.  —  271  ibr,  Die  ibr  mit 
eurem  Spott  Den  Ion  angebet  unb  bao  i'olf  baburd)  bcberrfcbet.    Xercfcr  iibcrfe^t  Da?  SSort 

D**7Ü'!D  :i'it  ,/Ii?i^linge."  —  28j  b.  b.  wir  babcn  un6  ficbcr  gefteüt  gegen  lob  unb  Unterwelt; 

ei".  Job  5.  2.');  Ose.  2,  IS.  —  29 1  „wenn  auit  eine  iiberübwemmenbo  '].Mage  bercinbridd."  — 
^0)  „wir  wollen  un5  fdion  berauölugai."  -.Jdlc  ^re^dcr  unb  i^crbrci'fHn-  rcd)nen  barauf,  fid) 
burcb  Vüge  \\w  'Irug  ciM  fer  .Hlcmme  ^i  beifcn.  Tic  Vüge  iit  ibncu  ^ur  ^weiten  -Jfatur,  5nnt 
unentbebrlidcn  i^ebürfniffe  geworren.  iBenn  fie  ibre  Vügcn  iHM-bringen,  tbun  fie  e?  mit  einer 
(intfdMebenbcit,  af?  biclten  fie  ba?  (^kfagte  felbft  für  3Bahrbeit.  —  iii)  Ter  leeren  unb  ntditigen 
'MrunMagc,  ci\\\  weide  tic  .Hinfer  rer  JOelt  ibr  .Ocil  bauen,  feijt  fsHnt  einen  feiten  '^ur.nb,  einen 
tfcfftein  entgegen,  Daö  .»öau-?  lav-lD?  namliit,  uud  bcn  iHT^üglidiiten  unD  cDclften  'i^auftein  be^^- 
felben,  ben  'Äeffia-?,  in  weldem  Me  gan-,e  iln'lt  aefegnet  wcrDcn  foll.  laf;  bier  (Xbriftue  vor- 
}ug?weifc  .^i  verftiben  fei,  gebt  DeutÜA  mt'  Matth.21.  42:  lloni.'y,  3.'};  I.  Pet.  2,  (i  ber>>or. 

ii'^m-  h-i)  k>/:ii '/.'/.(,)  fjf  rö  ^e/it?.ia  Zioiv  '/.ii^ov  Tvo/.vrt:/.^,  e/cAfKroy,  ÜKpo-ymnaiov,  h'Ti/iov,  ng  rä  vit/xi'/.ta 

nrrfjc.  —  32)  s^f'^TV  K'^  |'t^K*Dn  /-^^'f  gloubt  (au  ibn),  ber  braudn  nidst  ^i  fiteben ;"    Kai  6 

-j^uTEvuv  <t'r  11/,  unra'cxvrinj.  —  ;}x}  i  „idmiadu>  ba?  ßjcriebt  ^tr'WeOfdMiur,  bie(^K'rcd)tigfeit  ^uiu 
Sen'btei,"  b.  b.  id)  werbe  ein  ftrenge?  '»ieridt  baiten.  Kn)  \ii/r,u,  hpimv  t'm  l'/Tri^n.  >)  (Vt  iXcrjuouirr/ 
jiov  t'ir  rTTa-yii'riir.  —  Jj/t)  hai  oi  zrsToiiiiirn;  iiiiTi]v  viei'ihi.  —  ^ol  b.  b.  ben  meufebltebcn  Sebut) 
werfen  bie  5^!utben  binwcgfdwemmen.  ör/  oh  iii,  -(ij<t'/,->n  i;u',r  Karaiyir.  —  ?5<»)  „wenn  fie 
bcreinbvit-bt;"  /w  i^i'/.ßr,  'iKaTnr.ir  ofy>o/'fi7;).  —  f:J7)  inp,!'*  nO  „fo'oft  fie  fommt." — 

»S'npDDnp'isD-'^'ff»^-''^^'^^-"-'"  ^^■'■''  W--  -  -59)ni*nc'pnnn^nrpn,Tm 

,,UnC  fibon  ta-?  i^krUitt  wirb  eucb  febrfdcn;"^fTm^  t/^if  Trovripn.    /aniurt  iiKohir  artroxtoiioiunot. 

10)  ein  SiHüdMvort,  um  eine  fehr  gcPiüdte  Vage  ju  bc^eidmen.    Xie  ]jXX  geben  ficfen'ipfrss 

Obnc  JVigur :  or  ()vr'\i'.id^a  uä;^(t7-äni.  iivrol  iVt  äc-Ütrnvuiv  rov  fiiär  rrvvfi-(^f/vni.  —  11)   \j^y}l*,*i^?^ 

„um  fiit  ^1  ftrerfcn."  —  12)  H^ÜÜ  "btc  Xccfe."  -- 13}  D^DHIl?  „«m  genug  jit  bebeden." 

C\*rael  wirf  '^llleci  tbun,  fi*  u'-  fdnil3cn  nnb  \u  feden  gegen  (^it^ottee  JlilaAe,  aber  eei  wirb  *J?id)t3 
belfen.  —  1 1 1  Ter  :l.Vopbct  bat  t*ii'r  bie  -iMeberlage  ber  ""JPbilifter  bei  "Baal  "iPberafim  ^  Stabt  ber 
r>}iiTe.i  v'or  klugen  Tl.  Ke".  .').  20,  fowie  iencanfcrc,  wcld>e  "iofnc  ](i.  1 1  bcn  (Ibanaaniternbei» 

bradUe.  wc-f/j  o/jof  uct,iüi-  avucriiCLrai  Ki-pa-'j  kui  icruL  ir  rij  oaiHt^^i  VuSui'jl'.  —  -iSj  f^trü  drfwi/ 


Vtx  ^rop^et  3faia^.  28,  21—29.  2tnnt.  45—65.  185 

■TToiljnei  -a  tpjn  nvrov,  rriKplar  fpynr.    6  (5f  T^vjinr  nirov  n?.}.orpitjr  ^piirrrrut.      Xfl"    ^robbft   nftlllt 

bicr  tviet  üBcrf  f^UUtc?  ein  „fremtcsi,"  weil  c?  in  bcr  2 bat  bcfrcmtenb  ift,  bafj  <^ott  nun  (^fra^ffD 
itbcr  ^'\6vac(  jürnt,  umc  er  ciu|t  über  bie  ^Pbili|lcr  unb  (ibanaanitcr  ?urntc.  — -'MJ)  |~jnD3 

"ijTt^^  „fvcmbartiii  \^  \n\\''X'C^cx\\''  ku)  i)  auTvpia  arrov  a/.hirpia.    Xie  cdit.  Cuiuplut.  licet 

■ampia  fur  aarrpUi  „fcinc  ^i^itterfeit  i|l  frcm^arti!v"  —-17)  ViVlSliTT'X '^^'■''tfft  niebf;" 

p}  ev^^pav&thjre.   —   YS)   nV"in^T    H/D   «t'if   befdilOlTcUC  i'crtili^lUUV)"   cvvrcrtv.iafiha  ital 

avi-rf7U!/!uru  :Tpn}ii<ir(i.  (£?  foK  eiuc  .Hvitaftropbc  tiMiuncu,  Mint  wclif  c  bae  l'anb  cian]  unb  c^ar 
v'crbecrt  unf  venmiftet  unr^.  Ter  'ik'fdUuf!  (^U'ttce!  itcbt  fii't.  —  'iii)  c\(\v'i:bnüdHY  '^(uerufVtr 
3>ropbeten,  um  Die  ,^ibi.ner  a\^  ^^1><  "•?^^c^^cI;K^^e  iicfvanitt  ?u  nuidocn.  oK1il■'>^  brinjit  nantlic^ 
jivei  '^Meiitniffc  oor,  turd)  unid^c  er  fa?  '^k-fajite  flarcr  \\i  ntad^en  fudu.  —  '><))  ,",aMrD  wcU 
bcr  "^IdcriMuanii  immer  nur  vfUu^en  u^^  vflii;V~n,  um  ]n  u\tn'<"  b.  i.  n.Mr^  er  nidn  audi  fden'* 
Ter  iVropbet  ivill  baturd)  aufmerftam  madu-n,  taf;  <'')ott,  unnin  er  (5)lüd  unb  Ihuilürf,  2.üim 
un^  "-iMtfcrei?  verbäniit,  ;vrafcfo  ban^lIt,  ivie  rcr  ":?(dcri^mvinn,  rcr  ^ucrft  bie  Ccr^e"  burdiantblt, 
bann  fauberlid^  uup  fein  befdet  mit  ^^rudufornern  aller '^Irt.  —  '51)  ■'?A\'in  bc^iente  fid)  jum 
tilgen  einer  ©al^c,  unidic  fie  auf;iein"iit;Uen  5-dioflen  bradi  unb  aucb  ^av5  Unoc^iefor,  bic 
(^dMiecfen  xui^  ii*oürmer  töDtete.  //  ^-öpor  7vp(ii-7/t//iaoEi  -fuv  tirjiiaaa-dai  Tt/v  }?;r.  —  f52)  nyn 

,,2cbn\ir^fümmel,"  !iiiioll;i  nielaiitliiuiii :  nadi  IjXX  ninpov  fteyävdiov.  5}(an  nennt  eiJ  auiV 
riü,  riüfcndH'l,  ridfvaut,  >Mümmcrlinv^?fraut.    '^y^l'xn  jiebraudUe  e»5  a(o~ '^kwürj;  cf.  Plin. 

II.  X.  XX.  17.  —  5?i)  7*33  „Äümmel,"  nad*  LXX  uvuivor.  —  51)  pfTjj^  „reibcnrccifc," 

ctira  fo,  nne  eo  in  neucilcr  .^cit  t-unt  Die  2ae  'Wafrinne  iicfdMebtunb  niitt  nur  al*^  fo^r  cfouLMnifd», 
foutcrn  auit  ^ievlid)  befunfeu  irivp.  (vinii^e  ;v:ben  biefeö  SBlm'!  mit  „rortrcfflid^"  "Wintere  mit 
„fett"  nad)  fem  5lrabii\bcn.  TereiVr  ubevfcHt  c?  mit  „:'>iei5."  LXX  -a/.iv.  —  'i->i  „J>ir|'e," 
|wPJ  „jcmarft,"  ^.  b.  <s3crile  an  iH'i'i'ii'ftfi'  Stelle;  nad)  'itnfern  „fett,"  b.  b.  fette  (^3cr)te. 

LXX  Kfü  K>)xp(,v.  —  36)  1n'T'3J  r.ipDp  "Uiib  Spelt  ;ur  Sinfriebii^jinfl."    OBarum  bic 

i>ulj^  ba?  bebr.  ii}ort  mit  vjcia  ,/ir>irfe"  iiciicbcn  bat,  irer  m5d)te  ba-?  erflären:'  ku\  :jav  Iv  mir 
('.p'oii  <?.)!•.  —  37)  (^unt  uuterrid>tct  ben  $(rfercmann  unp  bctcbrt  ibn,  bafj  er  "Jlüeö  redu  mad^c, 

UM?   feinen    Hanfbau    betrifft,      mn  -<iiilirii,n>j  hpinan  \it<,v  aov,   km  rlcparxii/rr?).   —   38)    X \\i 

äl'crtlein  enini  fduint  bier  uberfiuffi.a;  teiui  ec-  biainnt  bier  ta^  jroeite  '^Mciebnif-,  n^elcbe?  fer 
^Propbet  iH^rbdlt.  Tie  .xeirae  „5dUeifen,  Xrefdifdiiitten"  nnirpen  nur  bei  arof-en  ■?.Vaffen  (sh' 
treibcö  aniieircnbet,  nicbt  bei  fieinen,  fpn'ie  audi  nid't  bei  dknrariM'en,  tu  mebr  cie  'i'iatur  btr 
'>3artenfrautcr  batten.  <>'r  }i'i/)  mra  oO-ripiiTtj-ror  naxinipirai  rb  ur'/.äv&iov.  —  3J> )  Ttc  LXX  jiebeit 
tiefe  ii^crtc  jU  "i^.  2S  binubcr  uup  iicben:  rb  6t  Kr/Jivof  furä  äprov  fipoty^z/at-ai.  —  60)  rag 

ilnnt  CnS  bat  bier,  wie  e«?  ber  tlontevt  erforbert  unb  bie  (rrctjcten  inj'r-.emein  annebmrn,  bit 

'■i^eccutuu;!  „'-I^robfruebt"  b.  b.  3f?ciu'n.  „ik  iMobfrudU  iinrb  n^cbt  ciet-rofd^cn,  aber  nidU  fo 
Kin.K  unb  fo  ftarF,  ba«  fie  ^-rmalmt  wu!:."  —  6!  |  LXX  ebne  iPilb:  oi  yüp  tlr  röc  alüra  i-^u 

rjh-bp)iai^/,Gouai.-~Vt-2j  "in^yy  bj^J  D.pm  -unb  er  treibt  ivobl  bie  i)Jviber  feine-?  Spajucn« 

barüber-,"  fcblt  in  LXX.  —  6?5.i  l^Hl*  J^^  Vt^nyl  n<i^(r  bie  j){oiTe  jerjiampfcn  ce  nidu," 

I V  •..  :  T    T    T 

b.  b.  verreiben  C?  nid^t,  baf;    C?    -n  Webl  werbe.    (>rU-  ourf/  rijr  -iKpht;  ynv  Karnrnriirsn  iiiär.    — 

({H'  b.  b.  (^Hnrbat  cö  \\>  einjievid'tet.  Ten  5:dduf!  ober  bii*  l'ebre,  w'e(d:e  bie  O^-'Mi'Hren  Ci.\ii 
biofen  'MlcidMiijUm  Rieben  foliten,  fei^t  bcr'ilM-opbct  nid>t  binu',  it'eil  fein  jironer  i'crftanb  erforbert 
UMrb,  um  barauf  \\\  fommen.  3i«a?  i^iunt  bei  ber  'i^cbaublunii  bcr  ^tibfriidnc  v>or  ftd>  i^eben 
laf;t,  fa;?  Idjitcr  aud^  vor  fid>  v^ebcn  bei  ber  :'>a'vuerunji  feine?  i'otfe?  ober  Vanbe?,  ba?  ja  aucb 
ein  "Jlderfelb  ift,  iv>cIdH-?  \\\\i  bie  manniiifaltijifte  Äi>cifc  ^u  l:cbanbeln  i|],  um  J^rfuttc  ,ui  brin.aen. 
Ter  5ame,  ben  er  fact,  iü  fein  iiuMt,  fciu  C'Kfen,  unb  ba?  Trcfitcn  ift  bie  Irubfal,  burd>  nu'kte 
erft  bie  iH^llfommene  luiKUbfrudU  fioronnfn  u'irb.  kh)  rarm  ~apa  Kvpiov  a«  iai>\i  i^'/Ai^i  rii 
rr,w7«.  —  63i -^rcbr.  blof:  „iruuberbar  ift  ber  3{atbfcbhif;,  gro^  l>if  2Bci?bcit;"  ß-jv'/.siaua-de, 

IM  ■■..Tf'-,>    i'(i-:!iir  -;ip(iu'/./:aiv. 


Cnpiit  XXIX. 

1.  V;ie  Arie-],'  Ariel  civitas.  quam  cx})Ujj;iiavit^  David;  additus  e.^t' 
aimus  ad  ;i!inuin:  soleinnitates  evolutae  .sunt.  2.  Et  circunivailabo 
Ariol,''  et   eiit   tristi<   et    nioerenp,''    et   erit    inilii    qua.si    Ariel.''     o.  Kt 


186  Der  g)rop^et  3faia«.  29,  1.  Sinnt,  1—3. 

circumdabo  quasi  sphaeram^  in  circuitu  tuo,  et  jaciam  contra  te 
aggerem,  et  munimenta*  ponam  in  obsidionem  tuam.  4.  Humiliaberis, 
de  terra  loqueris,^  et  de  hurao  audietur  eloquium  tuum:  et  erit  quasi 
pythonis'"   de  terra  vox  tua,  et  de  humo  eloquium  tuum  mussitabit.*^ 

5,  Et  erit  sicut  pulvis  tenuis'^  multitudo  ventilautium  te:  et  sicut 
favilla'^    pertransiens  multitudo   eorum,  qui  contra  te  praevaluerunt: 

6.  eritque  repente  confestim."  A  Domino  exercituum  visitabitur  in 
tonitruo,'*  et  commotione  terrae,  et  voce  magna  turbinis  et  tempestatis, 
et  flammae  ignis  devorantis.  7.  Et  erit  sicut  somnium  visionis  nocturnae 
multitudo'"  omnium  Gentium,  quae  dimicaverunt  contra  Ariel, '^  et 
omnes  qui  militaverunt,'^  et  obsederunt,  et  praevaluerunt  adversus  eam.'' 

8.  Et  sicut  somniat  esuriens,  et  comedit,  cum  autem  fuerit  expergefactus, 
vacua  est  anima  ejus:  et  sicut  somniat  sitiens,  et  bibit,  et  postquam 
fuerit  expergefactus,  lassus  adhuc  sitit,  et  anima  ejus  vacua  est:  sie  erit 
multitudo  omnium  Gentium,  quae  dimicaverunt  contra  raontem  Sion. 

9.  Obstupescite,  et  adrairamini,^  fluctuate,  et  vacillate:^'  inebriamini, 
et  non  a  vino:^^  moveraini,  et  non  ab  ebrietate.  10.  Quoniam  miscuit 
vobis  Dominus  spiritum  soporis,  claudet  oculos  vestros,  prophetas  et 
principes  vestros,  qui  vident  visiones,  operiet.^  IL  Et  erit  vobis  visio 
omnium  sicut  verba  libri  signati,  quem  cum  dederint  scienti  litteras, 
dicent:  Lege  istum:  et  respondebit:  Non  possum,  signatus  est  enim, 
12.  Et  dabiturlibernescienti  litteras,  diceturque  ei:  Lege:  et  respondebit: 
Nescio  litteras.  13.  Et  dixit  Dominus:  Eo  quod  appropinquat  populus 
iste  ore  suo,  et  labiis  suis  glorificat  me,  cor  autem  ejus  longe  est  a  me,  et 
timuerunt  me  mandato  hominum  et  doctrinis:  14.  Ideo  ecce  ego  addam 
ut  admirationem  faciam  populo  huic^*  miraculo  grandi  et  stupendo: 
peribit  enim  sapientia^^  a  sapientibus  ejus,  et  intellectus  prudentium  ejus 
abscondetur.  15.  Vae  qui  profundi  estis  corde,  ut  a  Domino  abscondatis 
consilium:^^  quorum  sunt  in  tenebris  opera,  et  dicunt:  Quis  videt  nos,  et 
quis  novit  nos?  16.  Perversa  est  haec  vestra  cogitatio:^  quasi  si  lutum 
contra  figulum  cogitet,-'^  et  dlcat  opus  factori  suo:  Non  fecisti  me:  et 
figmentum  dicat  fictori  suo:  Non  intelligis.^''  17.  Nonne  adhuc  in 
modico  et  in  brevi  convertetur  Libanus  in  charmel,^"  et  charmel  in 
saltum  reputabitur?  18.  Et  andient  in  die  illa  surdi  verba  libri,  et  de 
tenebris  et  caligine  oculi  caecorum  videbunt.  19.  Et  addent  mites  in 
Domino  laetitiam,^'  et  pauperes  homines  in  sancto  Israel ^^  exultabunt: 
20.  quoniam  defecit  qui  praevalebat,  consummatus  est  illusor,  et  succisi 
sunt  omnes  qui  vigilabant  super  iniquitatem:  2L  qui  peccare  faciebant 
homines'^  in  verbo,  et  arguentem  in  porta  supplantabant,^*  et  declina- 
verunt  frustra  a  justo.^  22.  Propter  hoc,  haec  dicit  Dominus  ad 
domum  Jacob, ^®  qui  redemit  Abraham  :^^  Non  modo  confundetur  Jacob,'* 
nee  modo  vultusejus  erubescet:'^  28.  sed  cum  viderit  filios  suos,''"  opera 
manuum  mcarura  in  medio  sui  sanctificantes  nomen  meum,  et  sancti- 
ficabunt  sanctum  Jacob,  et  Deum  Israel  praedicabunt,^'  24.  et  scient 
errantes  spiritu  intellectum,  et  mussitatores  di,scent  legem." 

1)  3ieritfa(em  »irb  btcr  mit  fccm  9?amfn  „V'öjrc  ^kntc^,  pbcr  ftarfcr  ?ötre"  kcbrt,  weil  jie 
aU  unl'c',nnniibarc  »?cflunfl  ficfi  erreich  5Ur  3eit,  t'a  aßc  anbcrcn  ^c\tcn  bce;  l'anbcet  fic^  bcn 
9t|Ti^ricin  untcvwovfcn  Kitten,  ffiiß  man  tai  SDort  nacf)  bcr  arabifchcn  Sttimoloiiic  ncbthen, 
fD  fönntc  man  cg  mit  „j^cuerbeerb  (53ptteg"  .qeben:  ^cruMlem  al«  bic  3tabt  bee -^eiliatbitmö, 
TOD  bcm  .^errn  bic  Cpfcr  bargebracbt  ircrben;  cf.  Ez.  4:3, 15.  —  2)  n.3n »er  lagerte  (roö^ntO." 

3)  ^iDD  //füact  ein  ^a^r  jum  3a^re,  tcä^renb  bie  gefte  n>ieberfe^reV"  i».  ^.  na*  einem  linb 


Der  ^rop^et  ^jaiai,  29,  3—19.  STnm.  3—32.  187 

btni   anbfrit   ^''^'^f'  C^-  ^-  Cliron.  11,  7.      awaynytre  yEvij/fiara  kviavTuv  kirl  (viavrbv,  t^äytc-öt 

yap  ah'  Muä,i  „bringet  bie  grüßte  ^ufammen  opn  rincm  unb  bcm  anbcrn  Sii^rt'«  bfn«  i^r  cffcf 

mit   OTOüb."  —  i)    eK\i'/.ixl>ij   }tt/»   'Afui/?..  —  3)    xß*   /ara^   arrf/r  //   'ic\vr  koI  o  TrP.ovrof  efjoi.  — 

6)  „^fruOiIf"  tt»iTb  mir  wie  fin  l*o»re  fein,  um  wclcben  bie  Vcii-^cn  umberliefltn,"  b.  b.  fein 
Slricl  im  lUitcn,  fonbcrn  im  fcMimmcn  Sinne.  "Jfacb  bem  Sbalbcicr,  nacb  i^atäbtu?,  üsranu?, 
8lbamue  i\t  bier  "Jlriel  ali  „'i^ranfcopfcrfldtte"  ju  nebmcn,  um  n^clcbe  bie  blutii^en  Cpfer  bcr 
lagen.  Sine  fclcbe  Statte  wirb  ^cufalem  irerDen,  wenn  tie  rcrbaurttcn  Irani^fale  einbrechen; 
et".  Jer.  12,  .3.  ^ieront^muö  ift  ber  Wcinuni^,  ci  banble  fiit  bicr  um  2BicbcrberfteIlunc|  ber 
(Stabt  unb  be^  lempcl?,  ireld)e  bci^e  nirfu  mcbr  jur  erjlcn  ^3?rarfu  unb  Äcrrlid)tcit  fommen, 
fonbcrn  nur  quasi  Ariel  fein  werben.  VKlioli  unb  anbcre  neuere  (£rcjieten  nebmcn  ti  in  bem 
©tnnc:  „3crufalem  fp(l  mir  bccb  'Jlriel  bleiben,"  fo  |1art  eg  aud)  bebrobt  unb  c^eänf^ftii^t  wirb  — 
ndmlict  burcft  Sennadierib,  ber  am  (inte  unoerriititctcr  ringe  abrieben  mu§.  Tie  LXX  babeu 
bicfc  ÜBorte  nicht.  —  7)  "1113  „wie  im  ilrcifc  ringsum.""  LXX  <<  Sn3i<y  )le  Ulfen  IIID- 

8)  ri"lVP  „5?eliigcntn3öwerfe"  b.  b.  SBciüe.  Ti/r/ovf.  —  9)  Du  wirft  fo  gebemütt)igt  werben, 

Wie  (Jine'r,  ter  jur  (Erbe  geworfen  wirb  unb  nicbt  me^r  auftleben,  fonbcrn  nur  Icife  unb  wifpernb 

um  "ÖÜlfc   rufen   fann.      ««/    rarreivuii//m)VTai   äi,   t//v  }fjv  oi  'A.6yoi  aov  Kai  nr  rr/v  yi'/v  oi  a6)ih  aiiv 

öicovrai.  —  10)  3l{<ip  „wie  eined  3;obtcnbefd)Wörcr:^,  oberroie  eincö  :öaui^rebnerd,  ober  (nact) 

©ffcniuö)    wie   eine?    fS^fpcnftC^."    Kai  eanvTai  üg  ol  (Ixjvovv-ec  turf/c  yfj^  ?'/ ouv// mn'.  — H)   k<iI 

ixpui  ri  Ma(p(»f  //  pwi7/  aov  n<jdfV!}(Tei.  —  12)  ^ierour^mu«  nimmt  bier  Staub  ciU  23ilb  bcr  un= 
jäbligcn  9)?cnge  bcr  ^cinbe.  'Jlücin  na*  bem  Sontcrtc  unb  nacb  ber  Wcinung  ^er  meiften 
ßrcgctcn  ift  er  atö  '-öilr  ber  Cbnma^t  bcr  J^einbc  ^u  nebmen.  Xcnn  bcr  3-^ropbct  macht  bier  bi« 
auf^JP.  9  eine  SIbwcictjung  oon  ber  bcginncnbcn  iRcbe  unb  fcbilt-crt  bag  üüoö  bcr  Jcinbc.    «ai 

icrai  wf  Kvvioprb^  Ötto  rpoxov  ö  tvAovtoq  rüv  aaeßüv.  —  13)   T*Q3  „Wic  SprCU;"     wf  j^roi/f.  — 

11)  „plö^ilic!)  wirb  bcr  '^nwti  verwebt  werben."  (Je  itt  bamit  SennaAcribs  5?ieber(aiic  gemeint. 

Kai  larat   üg  arr^fii/  rrapaxpv/'n  Trapn  Kfpior  aaßa<lj-&.  —  13)    I)ic  SJCrfcbicbencn  Strafen,  bic  bicr 

genannt  werben,  finf  wabrfd)einlicb  nur  figürlid)  5U  nehmen,  —  16)  LXX  immer  6  rr/ofrof, 
äuc^  i5.  8.-17)  iTi  'loparj?..  —  18)  LXX  fügen  bei :  i-i  'iq)ovßa/J/p.  —  19)  D^p'VÖfl 

n?  „bic  c^  hebrängten;"  ol  ■&?jßovTeg  air/'/v.  —  20)  sK/Mr/re  Küi  tKff-?/re  „werbet  phnmd(^tig 

«nb  ilaunet."  —  21)  l^tTT  li^tJ^'jL^W'll  »^Icnbet  euch  unb  fcib  blinb;"  nach  Tcrcfcr  „fcbet 

jlarr  unb  büdet  fleif ;"  nac^  3>ii"*i  „^crblcnbct  eud>  unb  \^crb(en^et  Slnbcrc."  LXX  fehlt, 
Xtx  ''Prophet  wid  fagcn,  bap  bic  Dinge,  ^ic  fcmmen,  ba?  (£r|launen  bcr  Wcnfd^cn  im  hi^d)flcn 
($)rabe  erregen  werücn.    Xcr  ^mperati?  tlebt  anilatt  bee;  guturumS  bcr  ?cbhaftigfcit  halber, 

mit  wc(d)cr  ber  ^^rophet  fpricht.  —  22)  "ID'iT'nSt  11*^  V'''ih^  )1^l^  „trunfen  finb  ftc 

T    ••  :      ^  T    I    -  :  |T 

unb  ifl  bod)  lein  ffi?cin,  taumcinb  unb  ift  bod)  fein  bcraufchcnb  ®ctränf."  raö  Staunen  unb 
(Entfe^cn  mad^t  fic  wie  trunfen  unb  bcraufcht.    Kpm-a/JjaarF  »vk  ä-b  ciKspa  (Mi  hnb  oivov.  — 

23)  r>)ott  wirb  aud)  ^ic  CEinficht^ooltcn  im  a?o(fc,  Die  ^-Topbctcn,  bic  3?cr|lebcr  unb  (>3cfce,geber 
bie  ©ahrhcit  nid^t  erfennen  laffcn.  'iJIad)  ^icroniMnu?,  Gnriüu«  unb  ^JVccopiuei  ijt  hierunter 
^Vophetcn  unb  ik^rftchern  nicht  bic  ^crfon,  fonbcrn  ba>?  JOort  5U  oert'iehcn:  „ß^ott  wirb  bic 
SBortc  bcr  ^J^rcphcten  unb  iU^rftcher  ocrbüdcn."    riefe  5{uö(egung  fd)eint  crfünflclt  unb  gcfucht. 

24)  niH'Di'NTriN  {<^^ön^  „idi  wie  nod)  ferner  wunberbar  hanbcin  an  bicfcm  Solfc," 

b.  ^.  ic^  will  burch  meine  2i}unbcr  ihre  Unweieiheit  unb  meine  ßJrojjmuth  funb  tbun.  npogßiiau 
rnv  utra-&dvai  ruv  7.nbv  to'vtov  „id)  wid  c5  nod)  fcmcr  i^crfc^cn  (oDcr  untvtnpcrn),  bicfc?  i^olf 

ba."  —  2o)    nal    äjTo/.tj  rf/v   crocpiav  Tior  aotpi'.w,  Kai  rr/r  avvfdiv  rüv  avverüv  Kpi'ijiu.  —'  2G)   b.  h. 

bap  ihr  ohne  fSJott  eure  .^ü(fc  bei  ben  Slegt^pticrn  ju  fuchen  gebcnfct;  f.  (£ap.  2S.  — 
27)   DDDön  "P  «u>"fr  3?crfchrtbcit!"   LXX  fehlt. —  28)  9Bcnn  man  an  bic  gemcinfamc 

Ve^art  ^C'n*  H^i,  fo  mu^  man  übcrfc^cn :  „aU  wenn  ber  ^^chm  bcm  Xöpfer  gleid)  ju  ad)tcn 

"       T  •• 

wäre."    o'vx  WC  TTjy/.of  tov  Kepa/iiug  /.nyLa-dl/aea&e;  „Werbet  ihr  ttidU  wic  Xöpfcrfoth  gercdjnct 
werben?"  — 29)   ol  o-?w-wi-  pF.  F-oil/mc;  —30)    Ter  ^Vophct  fpriAt   bicr  grope   Um 
dnberungen  (kWi,  bic  t^or  fiel)  geben  werben;   na*  -ipicroniMnuei,  Sin-illui*,   Xbeoborct  u.  91. 
befonber^  bie  'Verwerfung  bcr  ^"subcn  unl»  bic  53crufung  bcr  Jöcibcn.     Ter  l'ihanon  finubilbet 
nad)  ihnen  bic  .Reiben,  bcr  Sharmcl  bie  3"ben.    tdi  -)Jad)fo(genPc  papt  adcrbingei  am  'i^cftcn 

JU   biejcr    (Erflärung.     pETartdijatrai    ü  \ij3avog,   (l)r  rb  bpog  rb  S.tppt:?,,   Kai  rb  Xi:put/.  dg  6pi'ubf 

/.oyiffdr/cterat.    Dercfcr  überfe^t  ba«  ©ort  SpiD  mit  „f5tur,"  unb  h^tt  ben  93cr3  für  einf 

fprüdiw&rtliche  JRebcn^art,  wcIAe  eine  gropc  Siei^olution,  burd)  bic  '3l(lci^  bcijcr  wirb,  aui^brücfen 
(oll.  —  31)   „werben  fic^  fort  unb  fort  freuen."  —  32)  b.  ().  in  fiiott  O^r^el»?.    LXX  fc^lt. 


188  Der  ^rop^et  3faiag.  29,  20—24.  SKnm.  33—42. 

^3)  ^N^pnO  >M(  at6  fd&ulbig  erflärten  bie  ?eute  in  ber  5Rebe."  —  34)  „bte  bem  Älägcr 

t>or  btn  2^orcn  (bei  ®ericf)t)  Schlingen  legen."  —  33)  pH^  llinD  10*1  »""^  ^ie  t«r^ 

irug  jlürjcn  ben  (Yxxiä^kn."    ün  iTr/.ayiaaav  f-'  äJ//>o/r  öiKaiov  „weit  fte  qudUcn  ben  ©cremten 

mit  ben  Ungerechten."  —  36)  Dp^*  n'lp'"?}^  f^""  überfe^t  »erben:  „ber  ^err  bc«  ^aufe« 

^"safob."  —  37)  sc.  Dominus,  w  äcpijpian-  i^  'Aßpaäft.  (Je  ifl  fd)it)er  ju  erflärcn,  wie  biefe 
SBcrtc  ttx  LXX  ju  nebmen  feien.  a'ieücid)t  ijt  bamit  gefagt,  baji  .^au?  3^ifob  fei  in  ^er  fiJe- 
fangcnfcbaft  s?cm  l'anpe  3tbrabami?  abgcfonfcrt  gewefen.  —  38)  „für  je&t  wirb  3*^fob  nicbt  ju 
3cbanbe.n."  Tarunter  ifi  nadi  (Einigen  ^u  i^erftebcn,  baf?  '^3ott  fein  l^clf  bei  ber  beijcrtlcbcnbcn 
i^e'.agfvnng  ^on  '5citc  Jcnnadicrib?  md)t  werfe  511  '^Aanben  werten  laJTcn.  'Jlflein  mit  StiriUuä 
nur  "ibomae  '?(gu.  bürftc  man  cg  ftgür!id)cr  im  wetteren  3tnne  nebmen,  unb  auf  bie  itinfer 
^uifobi?  im  m'-iftifd)en  Sinne  auefebnen,  weldie  bei  ber  grcf;en  .Hataftropbe,  bie  in  Jvolgc  Per 
(irfdninung  (£briiti  vorgebt,  niitt  werben  \n  Sdmntcn  werfen,  obwobi  |le  iMciej  3U  leifen 
babin.  —  39)  ^"nn*  „erblaifcn"— wie  e>5  bei  grcjjen  ^cbrecfen  ju  gefd)eben  pflegt.   ixtrajinKii . 

HO)  ^(^A)  bem  .^ebr.  überfegt  man  gcwöbniid)  fo:  „^ieimcbr,  wenn  feine  Äinber  (bie  ^uben 
näm(ieb)  ffben  ba?  ®crf  meiner  .^anbc,  werben  fte  meinen  9Kxmen  beiligen  .  ."  2inn  :  iDenu 
fad  grofse  iCn-rf  ber  'i^efrciung  unb  (Sriöfung  vor  lu'b  gebt,  tann  wirb  cr|l  fic  .g'eiligung  meined. 
•Jfamenj  im  eminenten  Sinne  fiattfinfcn.    n"/'/:  h-av  iöuai  rä  rmva  ah-üv  rä  ifjya  iiov  .  .  ml 

<i-;/(t(jovai  rbv  äyar  'lanwß.  —  41)    „fte   Werben  fürct)ten  ben  Wptt  ^jtraetö,"     Kai  rbv  ^ebv  Toh 

']<7f>a7)?.  <poßi/^//aoyTat.  —  42)    D^J^"^  "^'f  ???urrer,  bie  SL^tberfpenfligen  werben  l'e^re  (Dp^ 

,, lernen")  annebmen."  ol  (^  j oj ;,  i'^oiTf'f  ya^i/'/aoi'rai  Inanohtv  neu  ol  y/.uaaai  a't  ijjE?.?.iK0voa{ 
luui'/aovTut  /.lüvlv  tip/'/vi/v, 


Caput   XXX. 

1.  Vae  filii  desertores,^  dicit  Dominus,  ut  facerctis  consilinm,  et  non 
ex  me:  et  ordiremiiii  telum,^  et  iion  per  spiritiim  mcuni,  ut  adderetis 
})eccatum  super  peccatum :  2.  qui  ambulatis  ut  desceudatis^  in  Aegyptum, 
et  OS  meum  non  interrogastis,  sperantesauxilium  in  fortitudine  Pharaonis,* 
et  liabentes  fiduciani  in  umbra  Aegypti.  3.  Et  erit  vobis fortitudo  Pharaonis 
in  C'onfusionein,  et  fiduciaumbrae  Aegypti  inignominiam.  4.Erantenimin 
Tani  principes  tui,^  et  nuntii  tui  usque  ad  Planes  })ervenerunt.*^  5.  ümnes 
eonfusi  sunt  super  po[)u]o/  qui  eis  prodesse  non  potuit:  non  fuerunt  in 
auxilium  et  in  aliquam  utilitatem,  sed  in  confusionem  et  in  opprobriuni. 
<).  Onus  jumentorum  Austri."^  In  terra  tribulationis  et  angustiae  leaena, 
et  leo  ex  eis,^  vipera  et  regulus  volans  portantes  super  liunieros 
jumentorum  divitias  suas,  et  super  gibbum  eamelorum  thesauros  saos 
ad  populum,  fjui  eis  prodesse  non  |)oterit.  7.  Aegyptus  enim  frustra  et 
vane  auxiliabitur:  ideo  clamavi  super  hoc:'"  Öuperbia  tantum  est, 
(|uiesce.''  8.  Nunc  ergo '^  ingressus'^  seribeei'*  super  buxum,'^  et  libro 
diligenter  exara  illud,  et  erit  in  die  novissimo'"  in  testimonium'^  us(iuo 
iuaeternum ;  O.populusenimadiracundiam  provocansest,ettilii  mendaces, 
lilii  nolentes  audire  legem  Dei.  10.  Qui  dicunt  videntibus:  "^  Xolitc  videre: 
*'t  aspicientibus:'^  Nolite  aspicere  nobis  ea,  quae  recta  sunt:  loquimini 
nobis  placentia,-"  videte  nobis  errores.^'  11.  Auferte  a  me  viam,^ 
declinate  a  me  seraitam,^^  cesset  a  facie  nostra'^sanctus  Israel  12.  Prop- 
terea  haec  dicit  sanctus  Israel :  Pro  eo  quod  reprobastis  verbum  hoc,  et 
sperastis  in  cahimnia  et  in  tumultu,^'^  et  innixi  estis  super  eo:^ 
lo.  propterea  erit  vobis  iniquitas  haec  sicut  Interruptio  cadens,^  et 
requisita  in  muro  excelso.  quoniam  subito,  dum  non  speratur,  veniet 
contritio  ejus.   14.  Et  comniinuetur  sicut  conterilur  lagena"**  tiguli  contri- 


t)er  ^rop^et  3fai,i?.  30,  1—2.  «Hnm.  1—4.  189 

tione  pervalida:"  et  non  invcnietur  de  fragmentis  ejus  tcsta,  in  ([via 
portetur  i<;niculus  de  incendio,  aut  liauriatur  parum  aquae  de  fovea. 
15.  Quia  haec  dicit  Dominus  Dens  sanctus  Israel:  öi  revertamini  et 
quiescatis,^"  salvi  eritis:  in  silentio,  et  in  spe  erit  fortitudo  vestra.^'  Et 
noluistis:^-  10.  et  dixistis:  Nequaciuam,  sed  ad  e(iuos  fuj^ionius:^  ideo 
fugietis.  Et  super  veloces'^^  aseendenuis:  ideo  velociores  erunt,  qui  per- 
sequentur  vos.  17.  Mille  homines  a  facie  terroris  unius:''"'  et  a  faeie 
terroris  quinque  fugietis,  donec  reliuquamiui  quasi  malus  navis^'  in 
vertice  montis,  et  quasi  signum  super  collem.  18.  Propterea  expectat 
Dominus  ut  misereatur  vestri:  et  ideo  exaltahitur^^  {)arcens  vobis:  quia 
Deus  judicii  Dominus r^"*  beati  omnes  qui  expectant  eum.  19.  Populus 
enim  Sion  liabitabit'"-'  in  Jerusalem:*"  plorans  nequa(juam  ]iloral)is," 
miserans  miserebitur  tui:  ad  vocem  clamoris  tui  statim  ut  audierit, 
respondebit  tibi.  20.  Et  dabit  vobis  Dominus^'  paiiem  arctum,"  et 
a(|uam  brevem:"  et  non  faciet  avolare*'  a  te  ultra  doctorem  tuum :  et 
erunt  oculi  tui  videntes  praeceptorem  tuum.  '^  21.  Et  aui:es  tuae  andient 
verbum  ])0st  tergum  monentis:"  Haec  est  via,  ambulate  in  ea:  et  non 
declinetis*"*  neque  ad  dexteram,  neque  ad  sinistram.  22.  Et  contaminabis 
laminas  scul[)tiliura  argonti  tui,*^  et  vestimentum  conflatilis  auri  tui,  et 
disperges  ea  sic-ut  immunditiam  menstraatae.^'^  Egredere,  dices  ei." 
2j.  Et  dabitur  ]>luvia  semini  tuo,  ubicumque  seminaveris  in  terra:  et 
panis  frugum  terrae  erit  uberrimus,  et  pinguis;  pascetur  in  possessione 
tua  in  die  illo-''-  agnus  spatiose:  21.  et  tauri  tui,  et  pulli  asinorum,  qui 
operantur  terram,  commistum  migma'^^  comedent  sicut  in  area'*  venti- 
latum  est.  25.  Et  erunt  super  omnem  raontem  excelsum,  et  super  omnem 
eollem  elevatum  rivi  currentium  aquarum  in  die  interfectionis  multorum^^ 
cum  ceciderint  turres.  2G.  Et  lux  lunae  sicut  lux  solis,''*''  et  lux  solis  erit 
septempliciter  sicut  lux  septem  dierum  in  die,  qua  alligaverit  Dominus 
vulnus  populi  sui,  et  percussuram  plngae  ejus  sanaverit.  27.  Ecce  nomen 
Domini  venit'^'  de  longiiKiuo,''''^  ardens  l'uror  ejus,  et  gravis  ad  portan- 
dum:'*  labia  ejus*'"  repleta  sunt  indignatione,  et  lingua  ejus^^  quasi 
ignis  devorans.  28.  Spiritus  ejus  velut  torrens"-^  inundans  usque  ad 
medium  colli^^  ad  perdendas  gentch"'  in  niljilum,  et  f renn m  erroris,^ 
(^uod  erat  in  maxillis  populorum.  29.  Canticum  erit  vobis  sicut  nox"" 
sanctificatae  solemnitatis,  et  laetitia  cordis  sicut  qui  pergit  cum  tibia, 
ut  intret  in  montem  Domini  ad  fortem  Israel.  30.  Et  auditam  faciet 
Donunus  gloriam  vocis  suae,  et  terrorcm  bracliii  sui  ostendet  in  commi- 
nalione  i'uroris,  et  flamma  ignis  devorantis:  allidet''"  in  turbine,  et  in 
lapide  grandinis.  31.  A  voce  enim  Domini  pavebit'^'^  Assur  virga  per- 
cussus.  32.  Et  erit  transitus  virgae  fundatus,''''  quam  requiescere  faciet 
Dominus  super  eum  in  tympanis  et  citbaris:  et  in  bellis  praecipuis'"  ex- 
jtugnabit  eos.  33.  Praeparata  est  enim  alj  beri  Tophet,''  a  rege  prae- 
paruta,"  profunda,  et  dilatata."  Nutrimenta  ejus,  ignis  et  ligna  multa: 
liülus  Domini  sicut  torrens  sulpliuris  succendens  eam. 

i*  OH'lD  "^'*-' ^'•^'^^'■ft.HMtrtiiV^u."    ü-ocTÖTni.    S?cun  ttc  ;[\u^f'M"ii"tMintcrraH^[nn  bcjKbcu, 

aiö  in  (iiott,  um  i^Uitb  iinc-  .^Jülff  ju  fmtcn,  fo  ift  tief;  333itn'rvcnrtuii'cit  auf  'Olbtrünniiifcit. 

renn  ilc  fiiit»  ja  in^f  (sHnteö;  (>)ctt  t)l  tbr  .Hönuv  —  :2)  HDp^  nOJ^I  „unb  ein  ^i-imbnii'? 

iu  ütlief;cn."  cvnh'/Kar  (firni/'/aaTe).  —  Ü)  „ric  ibr  euit  auftnad>rt,  UHi  nacb 'JiciV-^^tfn  iMii^it' 
JU  iV-'oen."  Jl'enn  "u!f»^  v-d)  im  (^H-M-änae  befan^,  ba  war  immer  ba-?  crile  3Bort  ber  unalaiibiat"" 
r^uuKv.'lH-r:  „Jlkabca  ivir  uns  an  "^tri^-^ptcn;"  l\.  Hvj:.  1;^,  21.— 4)  f.  l>.  auf  ccn  3  dju^ 


190  Der  5>ro}>^tt  ^\aiai.  30,  2—17,  Slnm.  4—36. 

3[egt5ptciie.  Kai  aKETTaa&fjvaL  v-b  K'iyvTZTiuv.  —  3)  IHC^  »ffin^  gürflen,"  b.  ^.  bie  95orne^mett 
a«a  3uba— famen  nac^  Xaniö,  7^^^,  ber  berübmtcn  Äönigöjlabt  am  öjHicfeen  9JiIarme.  hn 
t'ia'iv  iv  lävn  äpxrM  ar,E'>oL  TzovTjpoi.  —  6)   D^H  ti^  Äo^5tif^en  Hues  genannt,  »on  ben 

"   T 

fSrifchcn  ^eracleopcli?,  Stabt  auf  einer  9?ilinfet  Wittelägi^ptcn«,  bamaB  »abrf*einlic6  ®t$ 
einer  ber  Xmafticn.  LXX  fcblt.  — 7)  2ic  bolcn  ilc^ 'J^efdjdmung  ftatt^ülfc.  fiärriv Ko-Kiäaovai 

■rrpdc  ^-aöv  „fic  mÜbeU  ficb  SJCrgeblid)  beim  230(fe;"  cf.  C.   19.  — 8)   V  üpaaig  tüv  rsTpaTzöiSuv  -üv  h 

rü  epr/fiu.  (£?  betrifft  biep  fi3cficbt  ben  3u9  ffr  G3efanbten,  bie  mit  reichen  (öefcbenfcn  auf 
ifafitbicren  nait  9(egt)pten  geben  19,  2-4.  —  9)  Tiefe  ©orte  finD  aU  3>arantbefe  ju  nebmen: 
„XDO  l'önje  unD  Ücanh,  Cttern  unb  Serafte,  trnt^,  ftnb."    3^er  ^3>ropbet  Witt  fagen:  Sie  tragen 

ibre  Scfici^c  an  ben  Ort,  wo  ni*t  nur  feine  .^ülfc,  fonbern  nur  noc^  groperc  Uebel  ibnen 
begegnen.  Si^  iVitablu?,  ''Pagnini,  Sancbej.  Jpiercnt^mue!  bä(t  bafür,  3faiaö  bcjeicbnc  mit 
ben  bilben  Ibicrcn  bie  ^ut'en  felber;  fö  Snrißu?,  ^ainno,  goreriu?  u.  %.,  roelcbe  ^Wcinung  ftdj 
nicbt  v^obi  begrün^cn  la^t.  '»Proccpiu«'  fiebt  bie  (3b^in  unb  Tämonen  ber  Slegi^pticr  bamit 
bejeicbrtet.  Tcrefer  fagt:  „3u  biefem  iUitfe,  bas  rocticr  ficb  felbil  nocb  Stnbern  belfen  fonnte, 
Pebten  um  .iJülfe  bie  Gliben,  rt^n  bercn  lU^rocn  unb  i'ön^incn  \o  manche  tapfere  Reifen,  bie  mit 
l'öirenmutb  ^em  'ßdMc  entgegen  gingen,  Scblangcn  unD  fliegenbe  deraften,  ober  fo  manche 
llugc  ^'vfltiberrn,  bie  burch  Scblangenlift  ben  geinb  beflegten,  cntfjjrungcn  waren."    h  t^  ^'/.iipeL 

Kai  rif  ffTEvoxiopi?  Xeo)v  Kai  aKVfivoQ  /JovTog,  tKfit?fv  kui  äamÖFC  Kai  eKjova  äaTziöcjv  —ETOfiivuv,  ol 
itpepov  errl  öVuv  kuI  Knutf/Mv  Tot'  tt'Aovtov  aiirüv  npbg  fh^vof,  b  ovk  i)(j>E'k>jaei  avTovq.  —  10^  äiräyyet- 

Uv  aiVoZf.  —  11)  tyy^  DH  Dil")"'   ftn  'Bortfpiel:   „ba^  Joben  ft^t  ftitt."    Slcgapten,  ba3 

man  $Rabab  b.  i.  „leben"  nennt,  fiijt  fein  fcbön  rubig  unb  lä§t  3?rae(  im  Stiche,  bn  fiaraia 
V  TzapnK/.Tjaig  vfiibv  airr/-  cf.  IV.  Reg.  17,  4.  —  12)  Xiefer  33efebl  gebt  scn  (S5ott  auö,  n?ie 
jener  8,  1.  —  13)   {<i3  „fomme."    Ka&iai.  —  li)  Dfij^  „»er  ibiien."    LXX  feblt.  — 

13)  b.  5.  auf  cirte  a;afel  oon  Sui^e.  ITl?*'?)^  f,a«f  eine  3;afel."  irri  Ttv^iov  „auf  eine  Sd^reib« 

tafel  »Ort  löüc^ö."  —  16)  ]]1\1H  DV*7  ''ilPi)  """b  f«  f"  f«r  ^^^  fpäteften  Xa^c ;"    bn  kcrat 

t'ig  r/fiipac  Tavra  Kaipi^i  al.   Katpüv.  —  17)   LXX  feblt.  —  18)   rnlg  7rpo<j>T/Tais.  —  19)   ToZf  rd 

vpäfiata  öpüfft.  —  20)  nlp^n  „®latteö,"  b.  b-  Schlüpfrige«  ober  ©(^meidbelnbe«.  ä?.?.a 
„etn>aö  3lnbere?."  —  21)  ill^nnp  „XÄufcbungcn."    htpav  Tr-y.avT/mv.   lie  5}?cnfc^en  roollen 

immer  'SlngencbnK?  börcn,  waö  bie  Tbren  fißelt,  ob  e«  n?abr  ober  unirabr  fei._2owar  e«  einfl 
unb  iil  jc^t  rtocb.  511^  man  bem  'jpbt^fifcr  Strabo  vorwarf,  fap  er  nid)t  fc  !>iele  ^cbüler  babi,  me 
WencDcnui^,  gab  er  jur  "Jlntwort:  „®aj  2Bun^cr,  bap  e?  mebrj:re  gibt,  bie  baä  5?al>,  al^  bie 
bie  Salbe  lieben."  5^aben  ift  Sad)e  ber  SBeicbliiten,  ficb  falben  eacbe  ber  Starfen,  bie  in  ben 
Äampf  geben. —  22)    'IITl'^Jip  T))0  ,-g»-"bet  ab  i>om  ©ege,"  b.  b-  oom  (liefere  TsJctte«. 

äTToffrpeipaTE    ijftng    ärtb    rf/g   ööov   rairr/t;.  —  2?$)    n*^i<"'4^   MDt^   /,bCUget   flb   COm^fabC;" 

ä(tii?.e7e  äf  ///lüv  rbv  tpißoi>  to'vrov.  —  24)  *in'3tJ^n  »tb^t  >veg  »Ott  uu^  ben  .^»eiligen  S^r^ifl^/' 

ober  tt?ic  no*  je^t  bie  .^Religicn^fpottcr  fagcn:  „i'afjt  xim  in  9iubc  mit  bem  .Herrgott."  hiptlere 
ä(f  //fjüv  rb  /byiov  rov  'löpni/'/,  „ta«  Crafcl  O^vaclö"  (baö  prcpbetifdie  SBort,  bfle  ©Ott  ju  un* 

fprii^t).  —  23)  n^^T  ptJ*i/3  'A^f  bcrt  C^eiraltigen  unb  23er!ebrten."  enl  ^eiiSei.  —  26)  kqI 

brt  iy6yyvaa<;  „unb  wcil  bu  gemurrt  unb  auf  biefe  iWfbe  biet)  ge|lü^t  bafl."  —  2i )  70^  T^^ÖD 

nD.3p*J  npln^  ny2^  'M^  *>"  S^'^-  ^"  ^^"  einfturj  br^bt  unb  üö)  bert?t?rbiegt  an  bo'ber 

WaUCr."    'Jc  ff<,V"f  niiTTov  napaxpfllia  ffö/-f<Jf  bx^'P'H  ca'/uKviac.  "^—  28)    /^J  ,/^efä^/'   äyyetnv. 

29)  niriD  „}erfcl)lagen."  „^eirael«  SRi§  »irb  fein,  reic  wenn  mdn  ein  Ibpfcrgcfi^irr  s^rfAIägt." 

/.fTTToi).  —  30)    Trcra^j;*;.  ^^  31  )    Kdi  ^rdiorj  tvov  >;G\}a.      bri  i-iTToi-detc  trrl  rulc  /laraini^,  uaTuin 

7/  iaxi-c  V'j»'  iyn'p'^v-  SBeld)'  ein  leidUce,  bequemet,  ja  licbltd^c6  Wittel  bietet  bier  ßJott  feinem 
i^olFe  unl>  jetcm  feiner  Ticncr  unb  i^crebrer  an,  um  jum  ^cile  jU  gelangen!  So  fagte  einjt  ber 
(£ngcl  aucb  jum  bl.  •Jlrfentu«.:  8i  vis  esse  .salvus,  fuge,  tace.  qniesce.  —  32)  „aber  ibr  batt  niAt 

getrollt."    Kai  oIk  i.3oi7.Ea^e  ÜKoveiv.  —  83)  Dlllj  Ö^D''^^_  .-^luf  'Kcffcn  rcoßen  wir  flitben," 

34)   i.  e.  eqiiort.    i:ri  Koi'pmc  ävaSäraic  „auf  fdiucücn  ,£)cngtlcn."  —  33)  n")^JI  /,t?t^i' bem 

Proben."  „Jaufcnbe  werben  flieben,  wenn  Siner  (aue  bem  ,^cere  beg  Jfinbe^)  brt)bt.  Sllle 
ober  werbet  ibr  flieben,  wenn  fünf  broben."  ,v'^""  ''"'  <i>''V'/p  n'öf  (S)£iiovTnt.  Kai  fitä  (puv^i)  ftivre 
oeviovrai  -oÄ/oi.  —  36)   Wie  ein  ^Jiaftbaum,  b.  |>.  wie  nadter  SBaum  auf  bem  33er3e.    9ta(^ 


Der  ?)rop^ft  3faia«.  30,  17—30.  STnm.  36—67.  191 

^icrontjmu«  u.  21.  »ifl  ber  5>rop^ft  fachen:  ffbr  »frbct  ncdi  ali  ein  flelncr  fRcft  übrii^  Melben, 
btx  gleich  btm  Wafle  tinc^  untcrgcgan.qcncn  Schiffe«  auf  ber  SlnbiJbe  aufgcpflanjt  TOir^,  um  3U 

einem  3"^*«"  J"  biencn.  —  37)   D^DHI?  üll^  /.f«"  n^ii^t  M  auf/  u»"  f>d>  «"rer  liebreich 

anjune^jmcn."  —  38)   Denn  bcr  Jperr  x\t  ein  @ott  oon  (flndbigem)  ®eric^te.  —  39)  DjT*» 

»pfür  aber  bie  9?cucren  joscheb  „wobnenb"  lefcn:  „bu  iPcIt  von  Sion,  wobnenb  in  3crufa(em, 
wirft  nid)t  rceincn."  (S/öa  /.aöi-  äym  ev  Ikji'  olKrjnei.  —  40)  frficint  bicr  ?cm  'iPropbctcn  betont 
ju  fein:  „in  ber  »^riebenfftabt." — Hl)  Tiefer  C{an\e  npcfc  übricie  i'er?  lautet  LXX :  Kai 
'lepovaa?.>/u,  KAav&uo  iKAmvn',  fifrjaov  fir.  —  42)  Sinn:  Tcx  .£>crr  n?irb  eucb  jwar  noc^ 
mancherlei  9?ot^  fi^icfen,  aber  an  ber  .^auptfac^e  wirb  e?  nicbt  feblcn,  ibr  n?erbet  immer  mit 

£e^rern  ber  SSabrbeit  »erfe^en  fein.  —  43)  iy  DP??  »Srob  ber  Xrübfal."    äprov  i9//V'^üf. 

44)  yrn  D*D  /-^Baffer  ber  Stngft."    j"(J(jp  (rr^w  „fdr3li*e3  SJBaffer."  —  43)  Kai  ovk  in  fi^ 

eyjiacial  aoi  oi  -rzAavüvTe^  gf.  —  46)   roif  rrAaivLiTaf  oe  „beiue  '-öerfübrcr."     ^Iciä)  .fi>ieron!:)mU^, 

dmUüi,  Ibecbcret,  ^rccopiu^  fpricbt  bier  ber  'Jiropbct  t>on  ber  bcfcli;ienben  Jeit,  ba  Gbriflu» 
fein  ^Jltid)  in  bie  JBelt  einfübrt  unb  cö  niemals  febit  in  bcr  rechten  Vcbre  un^  terfcnntnif?.  — 
47)  b.  b.  bcö  \.'cbrere,  ber  bir  überall  bc.accjucn,  fCi^ar  oon  binten  bcr  tid)  mabncn  rcirb.    röv 

OT^iou)  <Tf  r:}.avT]aavTui\  o'i  /tyovTfi;,  uvrij  r)  ii()üc.  —  48)  Tro/jtci^tj/ui'  tv  uvrij  tire  (h^^iii  üte  äf>tarefja. 

49)  DHi^QP  "^'"^  Werbet  cili  unrein  erfldren  ben  lllbernen  Ueberjuoi  eurer  (55öl;,enbilbcr." 

Knl  fiavFic  TU  el6tj?.a  rä  TrspiT/pyvpcj/ieva  Kai  TrepiKexpvaufieva  '/inTu  TToiijaijc,.  —  30)  i^al  '/iKnfjari<; 
«f  vöijp  äTTOKa&T;/jev?/Q  Kai  üg  KÖnpov  Ciaeiq  avTO..  —  31)   febtt  bfi  LXX.  —  32)    ?l*JpO  Hl/"!* 

Drnj  "13  Ninn  DT''^  „«reiben  n?irb  bein  33ieb  an  jenem  ^^age  auf  weiter  glur."    Kai  ßoa- 

KTidr/aeTal    aov    rä    kttjvt]    tjj    TifiFpa  eKeivy  TÖnov  iriova  Kai  evpi'xt^pov.  —  33)    T**,t2r?    /* /21 

„gefal^eneg  5)?engfutter,"  »etchcä  bcm  9?ieb  aU  i'ecferbitTen  iiift.  Taö  Wen.iT^futtcr,  farrago, 
beflanb  au^  ®erfle,  ^afer,  2öicfen  unb  i^obuen,  unb  rcirb  gemifcbt  fcwobl  gcfviet  ala  flccrntet. 

Plin.    X.     H.    1.    18.    C.    15.      (Vvpa   ävarctTTfin^iha  ev  npn^r/  Af/uK^a/fiivy  „5preu  gcmifcbt  mit 

geworfelter  ® er jle."  — 34)  rTlfODI  niTlD  ilir"!^!^  „weichet  geworfelt  mit  2Burffc{)aufeI 

unb  Schwinge,"  b.  b.  forgfdltig  gereinigt  i|l.  —  33)  Ter  3ufl^nb  bcö  Jvrieben?  unb  ber  Jvüöe 
wirb  berbcigcfübrt  burd)  ben  Untergang  bcr  Trängcr,  bcr  fyottlofcn,  juncicb)^  bcr  xHffnricr,  bann 
aller  j^einbe  3^rkicl«'  un£>  feinet  Wcfalbtcn.  Obre  ^^racbtgcbäubc,  turres,  fönncn  auch  im 
figürlidben  Sinne  für  „bie  Stollen"  pcrftanben  werben.  —  36)  Sin  bcrrltitcS  '.yilb  bci^  glücf- 
licben  3«ftiinbee  O^raeU,  ivclcbcn  ber  '•yropbet  i>oraui?ftebt,  mag  man  baruiiter  bie  Jcit  na*  ber 
fcbrectlidien  itataftropbc  Scnnacberib?  ober  bie  nad)  ber  babtil'onifd)cn  '^U-fangcnfdmft  (mit  ben 
JRabbinen,  mit  iNatablue,  SanAe^)  ober  bie  3nt  be?  ')f.  ^.  (mit  Gi>rillu5,"'ä.M-ocovMU0  u,  51.) 
ober  bie  ewige  Scligfcit  (mit  .f^icroniunus,  .^ainno,  l'oranus  u,  51.)  i'cri'tcben.  SduMi  bemcrfen 
bier  l'od)  unb  JHeifd)!:  „'>Hcid)  fieben  Sonnen  IcudUct  am  (£rUM'ungs?tagc  bie  (Sine  (geizige) 
Sonne,  beberrf*enb  unb  t^ermittclnb  ba?  ijollc,  ewige  i'eben,  welcbc?  rcr  Sreatur  burdi  Vie 
Sübne  im  .ticitanbe  ju  2beil  gcwort>cn.  3lrt  bie  Stelle  ber  ftevnenlofcn  Sünbennadn  tritt  eben 
nod)  inncrbalb  JKaum  unb  3tit,  bie  ber  nimmer  cnbcnbe  3:ag  ber  in-rflärung  aufgebt,  bie.Hird)c, 
wie  bcr  Wonb,  t'idit  *oom  \'id)te  cm^^fangcn^  \u\t  mittbeilenb,  um  uui^  5u  leui^ten,  burd>  Dae 
I^unfel  ber  grbenpilgerfd>aft."  —  37)  Ter  9?amc  ift  bicr  für  bie  „Waicflät  <^3ottee',  für  (!i3ott" 
felbft  ^u  nebmen.  Cs3ptt  wirb  tiorgejtcllt  als  fommeub,  um  '^iericbt  ju  bglten,  fei  co,  baf)  man 
barunter  bas  (i)erid)t  über  Sennachcrib  ober  über  '.üabplon  ober  über  bas  treulofc  Israel  jur 
3eit  bes  9i?efilas  ober  bas  le^te  allgemeine  (^3erid)t  verliebe.  —  38)  b.  b.  nad)  lange  vnnau^- 
gegangenem  9iatbfd)lu|Te.    <^iä  xpövov.  —  39)  „gewaltig  ffl  ber  i^ranb"  (feines  3orneS).   unh 

AviT/r   rb    '/uyiov  rüv  ;t-e<//(jf  avrov.  —  60)   /ityiov  ahrov,  —  61)    >)  öpyr)  rnr  \^Uftov.  —  62)    ui; 

v6u)p  ev  (pdpa}ji  avpov  „wic  rci^cnbcS  ©affcr  im  Xbalc."  —  63;  „bas  ben  Wenfdien  bis  an 
ben  ^ali  rei*t,"  b.  b.  fie  ju  crtrdnfen  brpbt.    HVri*  INIVlJ/-  wörtlidn  „bie  junt  Jpalfe 

Wirb  es  t^eilen."  !£ie  LXX  trennten  bas  legite  Sort  unb  gaben  es  mit  nai  <Uapt^i/aemi  „unb 
bas  2Da([er  wirb  Hd)  tbeilen."  -^  64)  }^"ltJt'  nt3J3  D*1J1  HD^hS  »um  bie  23i,Ufer  ju  f^wingen 

:  "  -  T    :  •  T   T  -;  ~ 

mit    ber    Sd)Winge    bcr    2?ernicbtung."     mv  mpäiai   e-dvi/  irn  Tr/avi/Gfi   uaraia.  —  63)   [p'1'1 

il}!^r}'^  """^  ^^^^^  ^^"  3ki"i"  hin  unb  her  an  ben  23aden  ber  a?ölfer."    5?ach  3lnbern:  „ben 

3aum  bes  5rrthums  anzulegen  ben  ^^Jationen."  9?a*  ber  a?ulg.  ift  bier  bie  J)iebe'oon  3ci^'-'»rung 
„bes  3rrfal»3»iumcs,"  son  bcm  bie  iUHfcr  gebalten  waren,  ßs  läfjt  \iA  fo  aurii  nad>  bem.^ebr. 

nebmen.      Kai   Suj^FTat  avToh^  rr/Mvi/aig  kuI  /.r/rl<tTat  nvrovr  Knrä  rrpönoiTTov  av7<l>i\  —  66)   „^h^ 

mmt  fingen/  wie  in  ber  gefinac^t,  ober  wie  bei  ber  Slnfunft  frember  5Daafal;trcr."  — 67)  r£JJ 


192      'Der  ^Jvop^et  Sfaia«.  30,  30—33.  2(nm.  67—73.  31, 1—2.  SHnm.  1—3. 

„<51ut^."  „(13ott  wirb  feinen  ^cxn  erciie§en  in  j^f^intmfn,  »^futbcn,  5Bettcrfturm  unb  Jf'agfl." 
Kepavvüaei  ßiaiui;.    SÜIc  biefe  Slujbrütfe  finb  Her  mebr  finnbilbliii)  ju  nebmen.  —  68)  r'/rrt/^r;- 

covrac  'Aüüipm.  —  ß9)  V^l^  Ü^J*  "IC*N  .110*1,!:  HüD  IDVQ  Sd  «"Hb  jebcr  Crt, 
jro  bie  iRutbc  bcr  3ii*t  eintreffen  wirb,  bic  ber  .^err  auf  ibm  (bcm  ^Iffs^rcr)  rubcn  \i%X,  nnrb 

fein  in  'J.^vlUfcn  unb  t£it^ern  .  ."  x-nl  ha-ai  av-C.)  KVK/vüev,  ö\}ev  r/v  avT(l>i'  t/  i/.~(f  7//1;  Jo//i'^f/'of,  i^ 
5  rtfirof  tTrerroidei.      avTul  /lerä  rviiTrävuv  Kai  Kt&äpa^  T70?.eu7/C!ovatv  avruv  .  .  —  70)   iltDUl^JS 

T     ;      ■     ; 

n»3?ljf^  „in  flctümmelijoflen  Kriegen,"    f«  ^FTa,h?.>;c.  —  71)   „Xopbet  (bie  2?cnrcfuniV)  ifl 

T  : 

lännft  bereitet;"  cf.  IV.  Kep.  23.  K).  Ta  in  bicfem  Crte  früber  beni9}?o(ocf)  bieÄinberc^eobfert 
recrfcn,  licp  ibn  ijiMla?  burcb  i^erbrcnuen  fcn  'Jlci'ern  unb  '"})^'nütcnfnocbcn  jum  ^!l3eclcn|ian^c 
beö  (^3rcucläi  um i'cb äffen.  Ter  ^'ropbet  ^attc  !ein  53ilb  ftnben  fönnen,  n-^ehte?  'JliJurg  (Snbc 
büflerer  unb  f'd)linuncr  bcu'irt^ncte.  nh  ^äp  -po  //iwpw  n~n/r//^ijGy  (meViUii  Complnt.  a-aniüi/frij). 
®ie  betraii)tetcn  rfilön  't'«^  '-Berbum:  „bu  njirfl  öctäufi'^t  werben."    ^m  Cod.  Alex.  oi.  jap 

vpö  rijxEpüv  ä^cTr/x}//<ry.  —  72)  TlStp?  »'^f'"  Äiniifle  bereitet/'  b.  t).  bem  Äönige  »on  Stjfur' 
bem  T^üfilcn  bcr  Uniildutiiien  unb  ,"?cinbe  ^^raeU^.  /i/)  kuI  ooi  T)Toi[iäa-&ri  ßam^.evecv.  — 
7'5)  nmip  Il*nin  p^^jl*«!  »vertieft  unb  erweitert  i|l  fein  .!po(5fto§,"  b.  b.  gro^  iH  ba« 

für  ibn  bereitete  Strafiieridu.  Xie  SSuli].  jpg  bicr  baö  SBcrt  „Jpotjflop,"  nutrimenta,  jum 
folgenben  3a§.    ih'/.a  Kii^tva. 


Caput    XXXI. 

1.  Vffi  qiii  desceiidunt  in  Aegj'^ptum^  ad  auxilium,  in  equis  sperantes, 
et  habentes  liduciam  super  quadrigis,  qiiia  multae  sunt:  et  super  equitibus, 
quia  praevalidi  niniis:  et  non  sunt  confisi  super  sanctum  Israel,  et 
Dominum  non  requisierunt.  2.  Ipse  autem  sapiens'  adduxit  malum,' 
et  verba  sua  non  abstulit:*  et  consurget  contra  domum  pessimorum,  et 
contra  auxilium'' operantium  iniquitatem.  3.  Aegvptus,  homo,  et  non 
Deus:^  etequi  eorum,caro,  et  non  spiritus:"  et  Dominus  inclinabitmanum 
suam,  et  eorruet  auxiliator,  et  cadet  cui  prajstatur  auxilium,^  simulque 
oranes  consumentur.  4.  Quia  hsec  dicit  Dominus  ad  me:  Quomodo  si 
rugiat  leo,  et  catulus  leonis  super  pra^dam  suam,  et  cum  occurrerit  ei 
multitudo  pastorum,^  a  voce  eorum  non  formidabit,  et  a  multitudine 
eorum  non  pavebit:  sie  descendet  Dominus  exercituum  ut  praelietur 
super  montem  Sion,  et  super  coUem  ejus.  5.  »Sicut  aves  volantes,'"  sie 
protcget  Dominus  exercituum  Jerusalem,  protegens  et  liberans,  transiens" 
et  salvans.  6.  Convertimini  sicut  in  proiundum  recesseratis  filii  Israel." 
7.  In  die  enim  illa'^  abjiciet  vir  idola  argenti  sui,  et  idola  auri  sui,  qusß 
fecerunt  vobis  manus  vestra^  in  peccatum.''*  8.  Et  cadet  Assur**  in 
gladio  non  viri,  etgladius  non  hominis  vorabit  eum,  et  fugiet  non  a  facie 
gladii :  et  juvenes  ejus  vectigales  erunt:'^  9.  et  fortitudo  ejus'^  a  terrore 
transibit,  et  pavebunt  fugientes  principes  ejus:^^  dixit  Dominus:^"  cujus 
ignis  est  in  Sion,^"  et  caminus  ejus  in  Jerusalem. 

1)  ^icrcni^mu?,  Svnifiuet,  ^aiMuo  t>erftebcn  barunter  wobi  mit  wenig  ^3runb  bie  3uben,  Wclcfet 
nacf)  bcr  Sroberung  .Tiffiif'ilnnc  burd)  ''?labud^ob^nofor  nad)  S{egi>pten  floben;  mit  mebr  ©runb 
Sand)C3,  2ibam  u.  "Jl.  jene,  we(*e  ^ur  3cit  SalmanafTar^  unb^cunadjcrib?  bei  Siegi^bten  J&ülfc 
fudttcn.  Xcrefer  bcu'idMiet  tamit  bie  Staateratbe  bc^  «i^ntaö  ö^diiaö;  f.  ''»O,  IC;  IV.  Keg. 
18,  29.  —  2)  D^n  Nin"DJl1  ..flud)  er  ift  weife."     Xicf'cö  SDort  fpric^t  ber  5>rop^)et  in 

TT  - : 

ivonifdiem  Sinne  auf.  5"  t'C"  folgcnben  Sä^en  jeigt  er  e^  beutlid)  genug,  ba§  feine  2Bei?bctt 
eine  riicl  bcbere,  alt  bie  ber  9(egrptier,  unb  bap  fie  überbie^  mit  Wad)t  j^erbunben  fei,  bie  meit 
über  aüe  5}?a(^t  bcr  2}fenf^en  ge^t;  f.  19,  11.  —  3)  er  fü(;rt  baö  Uebcl  ^erbei,  toai  immer  \nt 


Ztx  ^roptct  3Hia^.  31,  2—9.  2Inm.  3—20.  193 

5)icufi-{^en  ba.icsicn  aufbieten.  —  II)  „er  nimmt  fein  JPort  nicbt  ',urücf,"  »itcicb  9}?cnftfen,  bie  ton 
tanfeub  JHücfiiclnen  beftimmt  n^erbrn  unb  beute  fo,  mpri^'U  anber?  ^u  banbeln  ficb  vevanlafit 
(eben.  —  -5)  e-i  ri/v  f'/.Trii'sa  arrüw  -//i  uarnlar.  —  (i)  „\MeiV.H''tcn  ift  ja  boit  uuv  Wenfcb,  nicht 
(>Hnt."  Xie  liXX  jieben  biefecs  ii>ort  nodt  5um  oorviui^^ebeuben  5a(je:  Ai>i'--(oj' «ii^/jutoi 
Kül  oi'  &f6r  „(\tc^in  bcu  'JlejV.^V'ticr,  einen  Wcnfdicn,  nidu  (ii3ott,  iiej^en  ba»?  Jv'fifrf)  bcr  ^PferDc  .  .' 

7)  m'i  n'iK  tan  .vn/x'hin.  —  S|  feblt  bei  IjXX.  —  J)j  '('f  <iv  tii-h/rjxiij  rä  npt/  rf/r  0(.)i-//c  avrov  kch 

yrTr'/i^7/nni'  k(ü  r:,  7TA>'j\irK  7«r  \^oiiiii<  f-ro/'/dr/nar,  orrcjr  ,,bi6  bic  ^i^ers^f  ^ou  feinem  (^cfcbrei  erfüllt 
iinb  |le  beficjU  unb  bunt  bei?  2d>recftnö  'siröfse  erbittern  i^emadn  iXHMben,  fo  ileii^t  ber  .6err  bcr 
^cerfciMaren  .  ."  —  10)  v£orne!iu6  a  Vapice  bcmcrft:  In  Ifoiic  notatur  mlmr,  in  avibus 
pietas,  clciuciitia  et  seilulitas.  Ä'ie  5ennadu'rib  ^robt,  bie  Cuibeu  ;ilcid)  "Jicftern  mit  bcn 
5uniKn  ui  '.^ernid^ten  K»,  14.  fo  m-rbeifjt  '"'iott  im  ''•H'i^entbeil,  fie  ui  nnibrcn  unb  ju  beiicn  ctlcieb 
9tc|tern  mtt  bcn  O'HUU'»-  —  H)  HlDD  „fd)LMienb  bcbanbcln."   -Fpirrnti/aErai  „wirb  frcunbtid^ 

bamit  umtbun."  —  12]  n")D  1p'!2j7n  IC'N?  ,-?«  bn",  opn  beut  tttir  fc  weit  abi^enMd)en." 
olr//r  ßai^f'uiv  ßov7.i]v  ihv/evoii:yo(  Kdi  :,r<i/inr.  —  lü)  iin  jenem  2ai}c  ber  auffadenben  unb 
nMinbcrbarcn  ^'Hcttunii  i>on  ^er  (skunitt  3ennvT*eribi^.  Tiefe  "Propl^ctic  hm  jcboA  iKTOi§  aud) 
einen  no*  aui?iiebebntcren  («erid)refrei?.  —  14)  fcbtt  bei  LXX.  —  13]  IV.  Kcir.  l'.i,  35.  — 

lO)  Vn*  D/tD^  „ircrbcn  frobnpfliAti;]  (b.  b.  Sf{a*oen)  ircrbcn."    Tcrcfer  u.  51.:  „n?erbcn  »er-- 

:   ■  -    T 

Jvlijcn;"  icovrai  iig  t/r-7^/ia.  —  17)  Trirpa  jap  TTepü.Tjtpi^ijaovTai   cjf   _-^;upn/i«   Kfii  rjTTtj-dtiaovrai   „fie 

n^crbcn  scm  "^diiw,  n?ic  mit  einem  3BaII  umv^eben  unb  ircrbcn  befiegt  werben."   "ijl/tDD  1J^7D1 

"llDi^'  „unb  fein  %iU  (2ro^)  r^cri-iebt  SMJr  gurd)t."    I^erefer:  „sor  ®^vccfen  werben  fte  i5or- 

beiiiebcn  beren  gefluniien."  —  18)  .^cbr.  „mutbto^  ftnb  oor  bcm  'Banner  feine  dürften,"  b.  %.  fie 
finb  mutbloo  ocr  Wot'teei  l^iuner,  bvi?  ud)  ibnen  j^e^ei^t  bat,  ober  fie  finb  mutblc?,  faum  ba§  fie 
eine?  SPiberftanbe?  wabr  öieworben.  ;>  iVri^äjuv  lY/Müt-rai.  —  19)  „fo  fpriitt  ber  -ipcrr."  räJf 
/J-)ei  Ki'ptoc —  20)  b.  b.  bcJTen  ücmpct  unb  Cpfcraltar  in  Sion.  ßampwi  ö^  ix^^  ^^  ^^^i' 

a~epßa  Kul  oiKEiovg  h  'lepovaa/J/fi. 


Caput  XXXII. 

1.  Ecce  in  justitia  regnabit   rex/   et  principes  in  judicio  prseerunt. 

2.  Et  erit  vir^  sicut  qiii  absconditur  a  vento,  et  celat  se  a  tempestate,  sicnt 
rivi  aquarum^  in  siti.  et  umbra  petrae*  prominentis  in  terra  desertu. 

3.  Non  caligabunt  oculi  videntium,"  et  aures  audientium  diligenter  aus- 
cultabunt.  4.  Et  cor  stiiltorum^  intelliget  seientiam,  et  lingua  balbornm 
velociter  loquetur  et  plane.  5.  Non  vocabitur  ultra  is,  qui  insipiens  est, 
princeps:^  neque  fraudulentus^  appellabitur  major:  6.  stultusenim  fatua 
loquetur,^  et  cor  ejus  faciet  iniquitatem,  ut  perficiat  simulationem,'"  et 
loquatur  ad  Dominum  fraudulenter,''  et  vacuam  faciat  animam  esurien- 
tis,'-  et  potum  sitienti  auferat.  7.  Fraudulenti  vasa  pessima  sunt:'^  ipso 
enim  cogitationes  concinnavit  ad  perdendos  mites  in  sermone  mendaci,'* 
cum  loqueretur'^  pauper  Judicium.  8.  Princeps  vero  ea/"  quae  digna 
sunt  principe,  cogitabit,  et  ipse  super  duces  stabit.^^  9.  Mulieres  opulenta) 
surgite,  ^*  et  audite  vocem  meam:  filiae  confidentes'^  percipite  auribus 
eloquium  raeum.  10.  Post  dies  enim,  et  annum^  vos  conturbabimini 
confidentes:  consummata  est  enim  vindemia,*^  collectio  ultra  non  veniet." 
11.  Obstupescite  opulentae,^  conturbamini  confidentes:  exuite  vos,^  et 
confundimini,^  accingite  lurabos  vestros.^"  12.  Super  ubera  plangite,*' 
super  regione  desiderabili,'^^  super  vinea  fertili.  13.  Super  humum  populi 
mei  Spinae  etvepresascendent:  quanto  magis-^  super  omnesdomosgaudii 
civitatis  exultantis?  14.  Domus  enim  dimissa  est,^"  multitudo  urbis 
relicta  est/'  teuebrse  et  palpatio  factie  suut^-  super  speluncas  usque  in 


194  Der  freip^tt  Ofaia«.  32, 1—10.  Sinnt.  1—21. 

aeternum.  Gaudium  onagrorum  pascua  gregum,  15,  donec  effundatur 
super  nos  spiritus  de  excelso:^^  et  erit  desertum  in  charmel,  et  charrael  in 
saltum  reputabitur.^  16.  Et  habitabitin  solitudine  Judicium,  et  justitia 
in  charmel  sedebit.^^  17.  Et  erit  opus  justitiae  pax,  et  cultus  justitiae 
silentium,^  et  securitas^^  usque  in  sempiternum.  18.  Et  sedebit 
populus  raeus  in  pulchritudine  pacis,^  et  in  tabernaculis  fiduciae,** 
et  in  requie  opulenta.  19.  Grando  autem  in  descensione  saltus,*"  et 
Immilitate  humilitabitur  eivitas.  20.  Beati,  qui  seminatis  super  omnes 
aquas/^  immittentes  pedem  bovis  et  asini.*^ 

I )  (J«  ifl  barunter  junäd)ft  (Jjcc^ta«  ju  »erflcfccn,  im  mi)(ltfAcn  ®inne  aber  S^riflue,  beffen 
i5orbilb  S^cc^iaö  war.  Sdleö,  mai  in  biefem  Sapitel  uon  tauten  Suft^lttiifn  getveiljagt  wirb, 
bejiebt  fic^  fomobl  auf  bie  ejccbiäifi^e  aU  auf  bie  c^rijlüc^e  3cit-  —  2)  tJ'^R  '^^^  '"«"  ^'ff  i"»^ 
„3eglicber"  ju  überfc^en  vpcgt  unb  auf  bie  „2?Drnebmcn  unb  dürften"  beliebt.  „@in  Segllcber 
ift  fl'icicbfam  eine  ^ufluf^t  ^^^^  ^fi"  Sturme,  niTN^DP?'  ""^  ^^"  Schirm  »or  Ungcwitter." 

Terffer  oerftebt  unter  bcm  vir  nur  bcn  S^ecbiaö.  Striftotelei  Polit.  VIII.  10  fagt:  „Vir  Jörann 
fcbaut  unb  fucbt  nur  feinen  eigenen  SBortbeil,  ber  itönig  aber  bcn  feiner  Untertbanen."  ©encca 
de  Clement,  erinnert  ben  gürften  mit  bcn  ©orten  :  Scias,  civium  non  servitutem  tibi  traditam, 
.■^ed  tutelam.  nee  reoipublicam  tuam  esse,  sod  te  reipublicae.  LXX  Kai  tarai  ö  äv^puKo^ 
KpvTTTuv  roi)f  A6yov(;  avTov  aal  Kpvßr/acTai  (Jf  ä^'  uöaTog  (pepofiivov.  —  3)  „11?ie  SBafferleitungen;" 
Kai  (pavrjatrai  ev  S/div  (Lf  iro-nfjöc  (j>gp6fiei'or.  —  4)  iv6ü^o(;  tv  yij  öiiIiijct).  —  o)  Unter  ttXi  VidcD- 

tes  finb  bie  Seber,  unter  bcn  Audientes  baö  2?plf  ju  »crfieben;  S«  wirb  gute  'J^rolJbeten  unb 
^rebiger  unb  aufmertfame  3^bcrcr  geben.  ««<  ovketi  eaovTai  TreKai&oTEc  in'  äv&pünoi^,  hllä 
ra  cjra  äKorEiv  öi'oaovai.  —  (>)  ^n  bicfcr  gtücfücben  3fit  »erben  aucb  bie  Einfältigen,  bie  Sffieiber, 
bie  Äiniier2Bciöbcit»erftcben,  unb  bie  fonjt  nicbt  orbentlicb  ju  reben  oerftanben,  werben  je^t  ftar 
unb  obne  Slnftanb  über  5ltleg  fid)  aujifpredien.    nai  Ij  Kapdin  tö)v  äa\)n'ovvTo}i'  irpooc^ei  tu  Lkoveiv 

Kai   al  yXioaaai   al  ijif:'Ä'/.iL^ovaai   raxv  fia'di/aovTai   "kaAüv  nApijvijV.       '^lOi^    2lüioli    flUb    UntCT    bfll 

i!aflenbcn  bie  in  2S,  -iw  befcbriebenen  grcigciftcr  ?u  ocrfteben,  bie  be^  f^cfcfeeö  fpotteten,  jefet  aber 
Pie  'Äpracbe  ber  ®abrbeit,  bc?  9tccbtee:,  bci«  Cöcfe(3Cj(  fübren  werben,  inbem  fie  ficf)  befebren.  — 
7)  „Wan  wirb  feinen  1  boren  mebr  ju  einem  iU^nebmen  ober  y^ürflen  macfeen."  X^a^  SSort 
"y^^  bat  foiüübl  bie  iBcbeutung  „(Jbelmann,  <xU  gür|l."  Kai  ovketi  ßij  Einuci  tu  fjupC)  äpxeiv. 

'    T 

S)  worunter  »orjügli^  berjenige  ju  »erfleben  t)l,  ber  fid)  um  bcö  Selbe«  Witten  ju  Slüem  »erftebt 
unb  ficb  lei^t  bc|1ect}cn  Idjjt.  kuI  uvketl  /jI/  eIttugi  ol  vTvr/ptTai  aov,  aiya.  —  9)  b.  b«  in  jener  3fit 

wirb  man  bcn  Jb^ren  crfennen  ali  3:boren,  ou«  feinen  J"Heben  u.  f.  w.  —  10)  flJH  ilitJ^yy 

„J^reoet  ju  tbun;"  tov  owteMv  ävo^ia.  —  11)  ni^lD  •  -"^^nS  „l^  ®ott  3rrtbümti(^e«  (glei^ 

"Jtbgefa denen)  i^n  reben  ;"  An/Eiv  nUvr/mv.  —  12)  Die  »on  (^ott  unb  ber  2Babrbcit  abfaöen, 
werben  notbwenbig  aud)  Unbarmber;(igfeit  gegen  bcn  9?äd)flen  üben;  ja  ibr  !^ebren  unb  a:bun 
erfdjcint  »on  fclb)!  fo  troftloe,  wie  wenn  einem  .g)ungrigen  unb  Turl^igen  fiatt  Srob  unb  Sajfer 

eine  Obe  SBÜftC  in    bie  SUtgcn    jlierte.      rov  öiaanelpai  fvxä^  wewcjGag,   küI  rag  fi'xäg  räf  6iipü(xac 

Ktväc  Toir/aei.  —  13)  ^cbr.  ciu  SBortfpicl :  CV')  vSd  'SdI  -,"nb  be^  Setrügerg  (Slrglifiigen) 
'il'crfjcuge  (Witte!  unb  SDege)  finb  fd)Icd)t."    7)  yäp  ßovl?/  tüv  Trovt/püv  ävofia  ßov7.eveTai.  — 

1%)  iv/.öyoic  äfilüoir.  —  13)  Kai  thacKtfiäauL  /.öyovgTaTT-fivüv  ivKpiffsc.  — 16)  VV^  n3*1^  D*"TJ 

„ber  Sblc  benft  dtUi."  5)?it  bem  Sorte  y^^  „ebel"  i|l  »orjüglicb  ber  9?ebcnbegriff  „freigebig" 

i*erbunben,  we(d)e?  einen  ftrengen  Scgenfo^  ]nm  >7^,  fraudulcntus,  bifbet.  Slber  anä)  bie  2?e' 
^cutung  „gürji,  iUnncbmcr,"  wetd)e  ber  l^ulg.  bier  beliebt,  fd)eint  ber  9)ropbet  mit  einbegriffen 
\u  bflben,   wie   bicp   ber  (£ontcrt  »ermutben  läpt.     ol  öi  EvaeßEig  aovsTä  kßov'MiaavTo.  — 

17)  dp»  niÜinj"?)^  Nim  n^ni  er  wirb  bei  feinem  Sbefmutbe  befielen."  nal  avTt)  7)  ßovlij 

iiEvci.  —  VH]  ^ier  beginnt  ber  5>ropbct  mit  einer  neuen  fficiifagung,  bie  ficb  »''"rf^  fl"f  ^'e 
allernäd>jie  3nt.  nämlid)  auf  ben  Untergang  ber  jebn  Stämme,  bann  aber  aud)  auf  bie 
bab^Ionifcbe  (i3cfangcnfd)aft  3uba'e  bcjieben"bürfte,    Ta«  2Bort  pi<^',  waö  bier  bie  LXX 

unb  SJufg.  „reicb"  gegeben,  bci^t  eigentlid):  „in  rubiger  Sid)erbeit  unb  im  Uebcrmutb  babin- 
Jcbenb."  —  19)  „ibr  forglofcn"  kv  fAiriöi.  —  20)  9?acb  3abr  unb  3;ag  werbet  ibr  jagen,  ib.r 
Sorglofcn!"  vutpag  iviavTov  fiveiav  TroiT/aaa^s  h  mVvvtj  juet'  k?.ni6og  „Yiciö}  tjorbergegangcncr 
Sorslofigfeit  gebenfet  nun  Um  Plummer  ber  Za^i  tei  ^a\}xt^,"  —  21)  „bie  SBeinlefe  ifl  f^on 


Der  ?)rop^et  Sfaiatf.  32,  10—20.  3tnin.  21—42.  105 

»orüber,"  b.  i).  ti  babcn  bie  Jcinbc  ftc  gemacht.  —  22)  Ki2>  »73  flpj^  „(Srntetefc  Tomml 

feine."  Ter  ^-Beifat".  ultra  finbct  ftit  im  Jpcbr,  nic^t.  ?od)  unb  9lcifc^i  übcrf^cdcn  ba«  2Dort  unb 
überfe^cn  blof!:  „(£riUe  —  feine  tonimt."  ninav-m  !>  oTropor  Kai  urKtn  IUI  iAxiij  „mit  ber  ®aat 
ifl  ti  auö  unD  fonunt  feine  mebr."  —  23)  ül^Jl^C^'  Hin  „gittert,  ibr  forjilce  |'d)wcl9enben 

SBeiber!"  eKaniTE,  'Ai^-^zrißrire  al  Treizoi^i'iai.  —  24)  „jiebct  au^" eurc ^Prunf  unb  2taat£:fleibeT. 
2'3)  ni1^*1  //U"b  entblößet  eud),"  LXX  yviival  yivea^e.  —  20)  b.  b-  jiebct  ben  '-öu^-  unb 

Iraucrfacf  an;  f.  3,  24.  Der  5»ipcrflti»  tj^  \)xer  figürlich  unb  bebeutet  nid)t^  Stnbered  a\i  bai 
guturum.  —  27)  DnöD  Ü'''^C*'b^^  Die^hucrenfcblagen  □nb'J'Cirunb  überfeinen :  „über 

bie  Selber  ttaiien  ilc,"  für  n?eld)e  ^».'c^art  foivobl  ber  ^\trvitlelieimu^,  aU  ber  Umjlanb  \\t,  ba§  bai 
ü)JitteI>vort  „Hai^enb"  im  IVaöfulin  |lebt,  alfo  nur  Wduner  alö  Subjeft  i]ebad)t  werben  fönnen. 

28)  "iDfrnti^"*?^  -/Unt  bie  fdiönen  J^eibcr."  äirb  äypov  iTvi&viujimroq.  —  29)  ^ebr.  btof 
*3  „weii."  „Sg  wadjfen  rörncr  auf  bem  5(derlanbe,  lueil  fie  fclb|l  in  bcn  (ijerroüfteten)  Käufern 

ber    frobiccfenbcn    Stabt   iimcbfcn."    Kai  ks  naaric,  olkIuc  EV(ppo(TVi'7i  äpT^i'iaerai  ■iT6?ug  n'Aovaia  .  .  — 

80)  C'ü^  rlD'lK"'»)  „bcnn  bie  ';).\ildt'ie  fmb  oertaijen."  oUol  kyKara/.E?>t:iiifiivoi  nXovrov  TröXcuf 

ä<pT/aov(Tiv.  —  31)  3tJ^  T^  |lDn  „oolfreic^e  (gtdbte  jinb  verlaifcn."    iod)  unb  JRcifd)t:  „ba« 

©ctümmel  ber  Stdbte  roirb  t>creinfamt."  o'tKovr  kiri-dvßrjiiaTo^.  —  32)  "T^D  n\1  inDI  /^V 

r\T\V*^  „f)ant'i:(rcif(id)eei  Tunfel  ift  über  ben  .'pöblcn."    „X'ie  -"^ügel  unb  ffiarttbürme  ftnb  in 

Deben  i>cnvanbeU;"  ober  wie  3£nbere  rooüen:  „Opbel  unb  5öarte  werben  ju  . Noblen."  Cpbfl 
ijl  eine  5(nböbe,  bie  ft^  t>pn  ^ion  au6  an  ber  Sütifeite  ^erufalem?  binjiebt.  kcü  eaovrai  al 
Küfiai  a-tf/.ata  „uub  bie  5tabtauartiere  werben  öbe."  —  33)  wa^  fid)  ',uerft  wobl  auf  bie  2>^'\t 
nad)  ber  babo(enifd)cn  (S)cfansienfd)aft,  im  eminenten  '^inne  aber  auf  ^ie  ^ctt  (£bri|li  begebt,  ba 
erftere  nur  i^erbilb  ber  leii,tcrcn  i)!.  3iu  (e&tcren  is?innc  nebmen  t?>  .<?icroniimu?!,  dnritlu?, 
Jbeoporet, 'iPrpcopiuei.  —  3-4)  (So  i|l  bamit  bie  (^än^li*e  Umfebruni^  aller  i^crbältniffe,  wie 
29,  17  an^iejcijit,  t-urd)  weUtc  9(üe^,  waei  bod)  unb  mäd)ti|:(  ifl,  erniebrii^t,  9(tlc5  aber,  wai  flein 
unb  Demütbiq  i|X  crbi.'^bt  wirb.  'üKid)  '^nbcrn  bebeutet  desertum  bie  .ipeiben  uup  Sbarmct  bie 
5uben.  —  3''5)  b,  ^.  an  aßen  Drten  wirb  9ied)t  unb  (S3ered)tiateit  walten.  —  30)  Dpt^rT 

„JRafl."  K-oi  KpaTtjCEL  i)  öiKaioa'uvti  ävänavaiv.  —  37)  «-ol  TteiToc^ÖTE^  SC.  iaovTai.   —   38)  jmjl!} 

ü^^  "i"  ^fif  SBo^nung  (<!peimat)  beg  ?5ricbenö."  kv  ttoIei  E'ipijinK.  —  39)  „in  fieberen  2Bob- 

T 

nuniien."  koI  ivoLKijaEi  TreTroa^wf.  —  -40)  Ter  .g>agel  (bie  Strafe  (15ottc-<)  wirb  trejfen  bcnSatb 
(cie  boÄanjlrebenbe  unb  au^^ebebnte  3Beltmad)t)  unb  tief  wirb  jicbcmütbiiit  bie  Statt  (bie 
JReilbcn^  Per  it>cltbeberrfd)er).  So  nimmt  eei  SandKj,  womit  auii  iivöf'tcntbcili?  Me  'OJeueren 
übereinftimmcn.  wintere  nebmen  baei  (skfaiUe  i^on  ben  3uben,  xoixi  aber  nidu  wobl  ?um  Son- 
tejte  paf,t,  ba  bier  oon  ©lud  unb  iöoblllanb  bie  Siebe  \^.    3n  einem  (Sobejc  Heöt  man  "Tl^V 

flatt  1"13  „ber  «^acjel",  wornad)  man  überlebt:  „eö  Wirb  bcrabfleiaen  (in  bie  Ütiebriijung)  ber 

2Balb,  bie  Stabt  aber  (bie  fonjl  auf  .!püiieln  ftanb)  wirb  in  ber  'Dficberunc^  ileben."    y  öe  xa'>^a(;a 

iäv  KUTCißri,   ovK   i<f>    inuiq  r'/^EC.     aal  taovrai  oi  evolhuvvtec:  iv  rolg  t^pvfinl(;  KEKOt\:)üTec,   wf  ol  h  ry 

Treöivi].  —  41)  „bie  ibr  fdet  auf  lauter  bewäfferte  '»piäße."  Vk  b(.  33äter  beuten  biep  auf  bie 
weiten  5Bc(tiie;Knbcn,  in  wehte  bae;  Ssjaniiclium  iictras^cn  wirb.  L'od)  unb  SirifdU  bemerfen 
bier:  „Ter  (ufünftiiie  Staub  5>?rac[3  bat  nur  woblbewäffcrtc  ^Idcrfluven  unb  3BciPen  t^on  un» 
befd)rvinfter  51u6tcbnung  unb  Ucpviiifcit.  (f?  i|l  im  bibberen  Sinne  bie  neue  ^du^pfuniT^ ber 
erli3jlen  'iBclt,  in  wcUter  mit  bem  faframcntalen  JGaffer  ber  Jaufj^uibe  allentbalben  bie  ■^aat 
beg  gottliiten  iBortc?  auei^eflrcut  wtrD  .  ."  —  42)  „inbcm  ibr  bincinlaffct  Pen  (S'uf;  ber  2lder- 
tbiere."  ov  ßoic  ml  ömr -n-arEi.  St^ri(Iu£*,  .öieronnmuö  unb  3:bcobovet  yerüebcn  im  m".)flifd)en 
©inne  bier  unter  bos  bie  ^uben,  unter  asious  bie  Jpciben,  bie  nun  beibc  auf  bie  erquidenben 
i5Iuren  Sbril^i  foßen  geführt  werben. 


Caput   XXXIII. 

1.  Vae  qui  praedaris/  nonno  et  ipse  praedaberis?^  et  qui  spernis,' 
nonne  et  ipse  sperneris?*  cum  consummaveris  depraedationem,'  deprae- 
daberis:   cum  fatigatus    desieris  contemnere,  contemneris/     2.   Domine 
Üec^ner:  ^.  Schrift.  21.  a;.  III.  13 


196  2)fr  fxoip\)tt  3faia«.  33,  1—3.  2lnm.  1—8. 

miserere  nostri:  te  enim  expectavimiis:  esto  brachium  nostrum^  in 
Diane,  et  salus  nostra  in  tempore  tribulationis.  3.  A  voce  angeli' 
fugerunt  populi,  et  ab  exaltatione  tua*  dispersae  sunt  gentes.  4.  Et 
congregabuntur  spolia  vestra  sicut  colligitur  brnchus,"'  velut  cum 
fossae  plenae  fuerint  de  eo."  5.  Magnificatus  est  Dominus'^  quoniam 
habitavit  in  excelso:  implevit  Sion  judicio  et  justitia.  6.  Et  erit 
fides  in  temporibus  tuis:'^  divitiae  salutis  sapientia  et  scientia:  timor 
Domini  ipse  est  thesaurus  ejus.  7.  Ecce  videntes'*  clamabunt  foris, 
angeli  pacis'^  amare  flebunt.  8.  Dissipatae  sunt  viae/^  cessavit  trans- 
iens"  per  semitam,  irritum  factum  est  pactum,*^  projecit  civitates,  non 
reputavit  homines. '^  9.  Luxit,  elanguit  terra:  confusus  est  Libanus,  et 
obsorduit,^"  et  factus  est  Saron  sicut  desertum:^'  et  concussa  est  Basan, 
et  Carmelus."  10.  Nunc  consurgam,  dicit  Dominus:  nunc  exaltabor, 
nunc  sublevabor.  11.  Concipietis  ardorem,^^  parietis  stipulam:  Spiritus 
vester"  ut  ignis  vorabit  vos.  12.  Et  erunt  populi  quasi  de  incendio 
cinis,^  Spinae  congregatae  igni  comburentur.  13.  Audite^  qui  longe 
estis,  quae  fecerim,  et  cognoscite^  vicini  fortitudinem  meam.  14.  Oon- 
territi  sunt^*^  in  Sion  peccatores,  possedit  tremor  hypocritas;^®  quis 
poterit  habitare^"  de  vobis  cum  igne  devorante?  quis  habitabit  ex 
vobis  cum  ardoribus  sempiternis?  15.  Qui  ambulat  in  justitiis,  et 
loquitur  veritatem,  qui  projicit  avaritiam  ex  calumnia,^^  et  excutit 
manus  suas  ab  omni  munere,  qui  obturat  aures  suas  ne  audiat  sanguinem, 
et  claudit  oculos  suos  ne  videat  malum.  16.  Iste  in  excelsis  habitabit,^ 
munimenta  saxorum  sublimitas  ejus:  panis  ei  datus  est,^  aquae  ejus 
lideles  sunt.^*  17.  Regem  in  decore  suo  videbunt^  oculi  ejus,^"  cernent 
terram  de  longe. '^^  18.  Cor  tuum  meditabitur  timorem:^  ubi  est 
litteratus?^^  ubi  legis  verba  ponderans?^"  19.  Populum  impudentem 
non  videbis/'  populum  alti  sermonis,'^  ita  ut  non  possis  intelligere 
disertitudinem  linguae  ejus/^  in  quo  nulla  est  sapientia.  20.  Respice 
Sion"  civitatem  solemnitatis  nostrae:  oculi  tui  videbunt  Jerusalem, 
iiabitationem  opulentam,  tabernaculum,  quod  nequaquam  transferri 
poterit:  nee  auferentur  clavi*^  ejus  in  sempiternum,  et  omnes  funiculi^ 
ejus  non  rumpentur:  21.  quia  solummodo  ibi  magnificus  est  Dominus 
noster:  locus  fluviorum*"^  rivi  latissimi  et  patentes:  non  transibit  per 
eum  navis  reraigum,^'^  neque  trieris  magna  transgredietur  eum.  22.  Do- 
minus enim  judex  noster,  Dominus  legifer  noster,  Dominus  rex  noster: 
ipse  salvabit  nos.  23.  Laxati  sunt  funiculi  tui,^'*  et  non  praevalebunt:" 
sie  erit  malus  tuus  ut  dilatare  signum  non  queas.*'  Tunc  dividentur 
spolia  praedarum  multarum:"  claudi  diripient  rapinam.  24.  Nee  dicet 
vicinus:^^  Elangui:  populus  qui  babitat  in  ea,  auferetur**  ab  eo 
iniquitas. 

I)  "TlIC^  'in  -K'ft»  bcnt  2?crn>üflcr,"  l".  ^.  bcm  9If[t)ncr,  bcr  nur  !pmmt,  um  ju  serroüilcn. 

LXX  oia]  Toic  TaiaiiTupoiaiv  vfxäc  —  2)  111^*  iÖ  nDNI  /'^fr  ^"  ^"^*  "i*^  Bcrmt|tet 
werben"  (i^on  9(nbern);  v/^är  6i  olMc  ■toui  Ta/.unrufjovg.  —  3)  njj'j^')  „bu  58cbranger.   — 

-^)   TIID  nJ?  N^")  """^  '"^'1"  ^'l*  ^"^  ^^^  ^^^^  bebrängt;"  Kai  i  ä^eiüv  i>äc  oi'K  a-^trel  „Uttb 
ber    ii>erWerfeHbe   »crWirft   nid^t   eUC^."  —  3)    ä?.c>(jovTai   al  ä^erowTEg  kuI  napaih^&f/aovTat.  — 

6)  J^ebr.  „n?enn  bu  bcm  '^ebränjicr  ein  Gnbe  mad))!;"  Kai  öt^a^r  itf  tfiariov,  ovruc  Tjrrr/ßrjanvrat. 

7)  iyeviixiri   ~b   cnipiia    rüv   äTTtL<ioivTi.<r   fif  aTTu'Aeiav,    t)  iVt  cuTJifua  i/fiüv  h>  Kaipü  -d'Ä'nptuq.  — 

8)  Hon  //t»«^  ©ctüniittf'^^  ober  be«  lofen«."    Ter  ^Vcpbet  fpri(t)t  bicr  »on  bem  Getümmel, 
bo^j  in  Senna^eribö  Sager  entfielt,  wenn  ber  unp(i^tbare  SBürgenget  fein  SBerf  beginnt,    roi» 


\ 


I)cr  ^rop^et  3faia«.  33,  3—17.  ?lnm.  8—35.  197 

^<5.3.)v  .  .  —  9)  „tjor  bctncr  Wajfflät;"  ü-o  rot"  ,p6ßnv  aov.  —  10)  S^DH  .,'^rt  .^tm'Axtdtn" 
III.  Reg.  8,  ;>7.  LXX:  //(a/j-u"  Kai  //fjd/or  „tk  ^cutf  oon  f^hoj?  unl)  .Hlcin."  —II)  pC*!DD 
13  pptr  D*D-3  '/Wie  man  rennt  bei  bcn  .^eufc^recfen,  fo  rennt  man  ba,"  b.  \).  man  fuc^t  eilig 
unb  ijierii^  von  ber  33eutc  wegjufcbnavpen,  wai  man  nur  befommen  fann.    in-  Tf>6Trov  iäv  n^ 

tfiT«;.u>y   iiKpiöar.   inn.tr  qnvaii<iv(7iv   vfür.  —  13)   <!)('»;.  —  IfJ)    TpH  H^H^  ^^1.t2^{  rTHI 

nliT  nX")*  nyil  n^pn  ni^lC**  -""^  ^cr  fiebere  ^Intbetl  beincr  ,ieit  n?irb  l'ltcicbt^um 
unb  JPoMfabrt  fcinTaiHMeibcit,  aBiffenicbaft,  J^untt  (^otte?  wirb  ibr  5dni&  fein."  rer^rcpbft 
rfbet  bier  im  («eilte  ben  .HiMiia  Cf.^eAia?  an,  nnb  n?eil  biefer  ein  li^bu^  t£brijli  war,  (d  belieben 
Jbfobcrct,  iSi^rillu?  unb  '3>röcoviu«  bie  2Borte  auf  (£bri|luei,  burc^  ben  fie  ibre  ocütemmtnc 

(irfÜÜUng  tabcn.  h  vufiu  -äujimh'diiauv-ai,  iv  ^iiaarfMÜi:  i;  au>Tin>ia  t'niüv  ekil  oixpia  ku'i  i-wrriinj 
Koi  Evaeßfia  TTpöc  rbv  Kvpmv.   ovroi  etat  -dijoavpoi  fiiKUtocivi)^.  —  14)   D /N*1N  /.i^^  Ts^otte^bclb," 

feil  nac^  (53efeniu5  u.  31.  D^^K")N  äclffen  »erben:  „bie  Öotteöbclben/'tic  griec^.  Ueberfe^er 
©pmmac^ud,  I^eoboticn  unb  3tquila  lafen  DhS  n{<")N  „ic^  »iö  i^nen  crfd)einen,"  b.  t. 

benen,  bie  ba  brauf;en  f*reien.  %n&i  bie  a^ilg.  aboptirte  biefc  l^c^art,  nur  in  anbercm  3ufam= 
menbange:  „<3ieb  jene,  benen  i*  erfcbcine,  bie  ^Propbeten,  bie  Seber  werben  brausen  icbreien." 
l'^ranu?  tjcrflebt  unter  ben  2cbcn^Dcn  bie  iDäitter  auf  ben  5)?auern.  Tcrefer  überlebt  ba»  bebr. 
2r»ort  mit  „JWcbrbcmmeln"  unb  s'erftebt  baruntcr  bie  laut  prablenben  5lffiirier.  Tix  f  ropbft 
beginnt  bier  bie  Sct^rerfen  unb  Uebcl  be^  Sinfaüe  ber^lffi^ier  ^u  bcfcl)reiben,  fnüpftaber  alöbalb 
ba'ö  bcfeligcnbe  ©ort  Der  i^efreiung  unb  Srlöfung  baran.  'i^oh  (h)  h>  rC)  ^(i/:((j  T/iwr  ninu  (poßij- 
yh'/(jovrat.  ov^  iiptißtiaxir,  ,ioi/m>vrai  ciif  vfitor.  —  "lo)  bic  fskfanbteu,  wti&it  Ctje^iaä  an  een= 
nac^erib  fibidte,  febrten,  wie  aue  H\,2'J,  bersorgebt,  traurig  jurüd.  ä-iyf'/.otäTzonTa/J/aovrat, 
TTtsi»:»:  K/.aioiTF,;.  rrapaKahnTTtx  npi/rtti'.  ^ieroutjuiu^  certtcbt  baruuter  bie  Sd)u^geifter  bef 
•Jcmpel««.  3m  m'.M'tifd)en  Sinuc  i?er)leben  J^ieron^muji,  Ibcoboret,  ^rocopiu?,  («regoriu?  bie 
^Iboftcl  barunter,  bie  ben  Cntbcn  baei  (Soangelium  prcbigten,  aber  I brauen  ernteten.  — 
I«)  „oerwüftet  finb  bie  etra§en,"  b.  b.  bie  i'anbl^aften,  burd)  wcld)e  bie  Strafen  fübren.  — 
17)   „c«  jiebt  fein  SBanberer  mebr  beji  SBegc^."    T:iKav'ai  l,  <pü,i>,i: -üv  h^vüv.  —  V^)  "1311 

„er  brad»  ben  IHinb."  Sennacberib  batte  ftc^  ?>()  latente  (Molbe^  unb  WO  Xalente  Silber* 
jat>len  laijen,  um  be«  l'anrc«  ju  fd>Dnen,  unb  nun  will  er  Scruü^lcn  bennoc^  erobern  IV.  Reg. 
18,  3-2.  Kat  i)  T/wf  rni-rovt:  ihti\^>iKTj  aipirat.  .ölerouvM«««,  ^a?mo  uub  SandKj  i>er|tcben  unter 
biefem  2?unbc  ben  ^i?unb  «ottee  mit  ben  ^ufen,  ber  burd)  bie  Sünben  unb  Wiffctbaten  ber 
l'e^tercn  vereitelt  ift.  Iboma?  unb  l'vranue  aber  geben  bie  obige  (Jrtlarung,  weldjc  bic  "Okueren 
fämmtlid)  annebmen.  —  19)  „er  achtet  reebcr  bic  3täbte,  no^  ficbt  er  auf  bie  liJenfdsen;"  «at 

ol    uf/  7.o-}iar/a^£  iivTnli  «vi^pw-or?.  —  20)   7,tDp    „»etft."     LXX  fcblt.  —  21)   t?.T/  eyhero  6 

l   idptM,  Cod.  Vatic.  lyevcTo  wf  £pr///of  ö  S^a/w^i',  C.  Alex.  —  22)  "^J^j  „e«fd)üttelnab  (ibr« 

3ierbe)  ber  33afan  unb  ber  Sarmel-,"  tpartpä  larai  y  VaiiAaia  Kai  6  x^Pf^^^-  —  23)  ITC^H  1"inri 

„n?erbet  f*wangcr  mit  Jpcu  unb  gebäret  Stoppeln,"  b.  b.  eure  flaue  unb  ibrc  5lu^fitt)rung 
»erben  vereitelt  werben,    vvv  hftay)];,  inv  a'iodr/fi>/aKjdE.  —  24)  b.  t).  eure  Ji^rnwutb.    /^araia 

iarai   r/  't(sx'v£  rov  :Titi/taTo^  ifiin\    Tr/j  Karührai  f/vöf.  —  23)   "1*C^  i^lÖ'^C'*'t3  „ilaltbranbc." 

Tic  '>3>artifel  (^uasi  fcblt  im  -ipebr.  LXX  KaraKtKnr/üvo.  Ter  '»yropbet  verglcidn  bier  bic  Raufen 
ber  getöbtctcn  ü}ienfd)en  ben  aufgefdjic^teten  .&aufcn  ber  Äalfileinc  nad>  bcm  ^i^ranbe.  — 

"2^}'  ÖKuicov-at.  —  27)   /vß/  jvuaovTai.  —  28)  ÜTziariiaav.  —  29)   D^ÖJ!!!  //biC  3lud)Iofen-," 

rot;,;  (i(Tf,?f?f.  —  tJO)  n'^DX  tJ'N  "|J7  IIJl*  ^p  „»cr  vpu  uuö  mag  ba  wobnen  beim  vcrjefcren« 

ben  ';^eucr"  (ber  j){ad)c  Vottc?) !'  ^i  finb  bief),  wie  iüc^  von  felbtl  »erftebt,  bic  ffiortc  ber  JHud)»^ 
lofen.  Tic  l'ulg.  legte  fie  mit  3(ent<crung  bc?  "JUie^brudc?  de  nobis  in  de  vobis  in  ben  Wunb 
bc«  'irropbetcn.  LXX:  Wraraj}?-/«  rjüv  riiv  -(,-<n>  7UV  nh'.mov ;  Tii  Süutlofcn,  blc  fouft  frcvcl- 
tcn  über  Den  Xempel  unb  bic  immer  bauernbcn  Tpfcr,  werben  jc&t  erfcnucn,  tcit^  ber  Jpcrr 
Dafclbil  wobnt,  unb  wercen  bic  J^rage  ficilcn,  wer  cö  bocb  wagen  bürfe,  fo  nabe  bei  jenem  -g^eilig- 
tbum,  jenem  immer  breunenDcn  Tpferberbe  ju  ftebcn,  von  wcldicm  ver^ebrenbeei  j)lad)cfeuer  auegebt 
auf  alle  J^cinbc  «ottee.  —  31 )  nlpC-'^^O  TV??  DND  ,Mt  ta  vcrfdnnäbt  ber  Untcr- 
brürfung  ^cbn,"  b.  b.  ber  nidjt  9lnbcrc  um  Vobn  unterbrüdt.  /i/i^v  ävo^iiav  nal  ä^tKiav.  — 
32)  b.  b.  er  wobnt  üd^cr,  ce  \\i  ibm  bae  ^cil,  bie  Seligfeit  verbürgt.  —  33)  b.  ^.  er^at 
*^lllc:?,  wellen  er  bcDarf.  —  34)   b,  ^.  cß  wirb  x\)m  niemals  an  ®affcr  mangeln.  —  33)  Tic 

13* 


198  Der  ^vcp^tt  3faiaö.  33, 17—24.  <Hnm.  35—54. 


\ 


Slabbtnen  öerftc^en  unter  biefem  Äöni.ae  ben  Saec^iaä,  bcr  je^t  tt)icber  in  feiner  Waicflät,  h)ie 
»orber,  crfd)etnt;  Jertudian  ben  Wcfilaö  in  feiner  Äraft  unb  SDunbermac^t  auf  Srben; 
Suftinuij,  g'opnanu^,  ^J>rp?ver,  ^rcecpiuö  ben  Äöni^  ber  Gwiiifcit  im  ^immet,  in  beifen  2ln- 
fdjauung  bie  Seligen  ftc^  erfreuen  «werben,    ßaailta  ^erä  öo^r^g  öxi'eaße.  —  36)  ^^^*^  „beine 

IHugen."  Ter  ^J»rc5>bet  rebet  baö  2?ol!  Ssiraei  an.  ol  ö<i^alßol  v/j.üv  öTpovrat  yfjv  Tröppu-^ev.  — 
S7 )  D'prriD  r"1J<  >M'^i  S^'"^  ^^^^  %cx\k,"  wa^  nac^  SJitringa  „roeit  auögebebntes  2anb" 

bebeutet.  Terefcr  nimmt  basi  Scbauen  bc6  ^anbeö  ber  ^^nm  glcic^bebeutenb  mit  bcm  bebauen 
ber  (Siefanbtcn  au«!  ber  *Tcrne,  mddji  ben  (£^cd)ia«<  bcglüdn?ünfd)teu.  Tit  viltcrcn  (Eregeten,  bie 
biefen  Ikvi  auf  ben  3ufiii"f  bcr  eiini^en  'ielictieit  Dc"uten,  öcrf^ebcn  unter  bcm  Sanbe  bcr  gfrn« 
bie  Srbc,  auf  n?elcbe  bie  SeliiKn  bcrniebcrfebeli.  —  38)  „bcnft  jurücf ;"  fnAeri/aei.  Sorneliu« 
a  ^apibc  betrad)tet  biefcö  äßort  ^il^  9tatb  ber  SDci^beit,  um  bcm  ®ericl)te  ju  entgeben.  — 

89)  *l5b  ..^cr  Si^rcibcr,"  TOc(d)Cc  Sortin  bcr  bl.  ©cbrift  in  öcrfcbiebcncn  iBebeutungen  »or- 

fommt,  bicr  aber  nad)  (Einigen  „2tcucrfi$rcibcr,"  nad)  2(nbcrn  „SBerbc-  ober  ^Diuftergencral'' 

bebeutet. —  40)  D^SlpönTl}«?  "löD  H^N  Sp.t^  (Tl<  '>mo  ifl  bcr  SBäger?  2Bo  bet 
3abler  bcr  Jbürme?"  'ilVignini  unb  i^atablu?  geben  ben '2inn  fo:  2Do  finb  bcnn  biejenigen, 
t»eld)e  jablcn  unb  abtxHigcn,  »eld^c  jablen  bie  j^eftungötbürmc  unb  ale  JHefuItat  ibreö  Bebten« 
unb  ©dgcuk^  ben  Sd)tut?^icben,  c^b  man  bie  'Belagerung  bcr  5lffinicr  auebalten  fönne?  Slnbere 
belieben  "bag  B^blcn  unb  3Bägcn  auf  tiie  Slffiuicr,  tvcld)e  mit  (yclbforfcrungcn  aufgetreten  waren, 
aber  ungcad)tct  fie  ba^  (>3cforbcvtc  erlangt  battcn,  bod)  jur  'i^clagcrung  [d^ritten.  Stücin  bie 
ricbtige  "'JhuMegung  foUtc  btcr  nicht  lauge "gcfudU  werben,  ba  fic  bcr  3lpotlel  I.  Cor.  1,  20  gibt, 
(nbem  er  fagt:  „5Bo  ijl  ein  SDcifcrV  9BÖ  ein  -SdjriftgclcbrtcrV  2Do  ein  (irforfd)er  biefer  SDelt?" 
unb  bamit  änbcutct,  ba^  alle  irbifdie  aSeiöbcit  ba  ein  (Jnbc  bat,  wo  (\)ott  bie  (^efe^e  feiner  @r- 

barmung  gelten  Idt't.    •"■''i'  ^ictv  nl  ypa/jfiaTiKol  ;   ttoij  elaiv  OL  avfijiovlevuVTcq;   Troit  iariv  6  äpi^/iüv 

Tovg  Tpeipofxh'ovg  /iLKpov  Kai  /j.eyäv  Xaöv;  Somcliug  a  l'apibc  uub  ütelc  ältcrc  (Ercgctcn  legen  bie 
UBorte  auf  ba?  jenfeitige  l'eben  auei:  2Bo  ftnb  ba  bie  weifen  unb  bodUierübmtcn  ^}}iännerV  SBo 
ein  airiihuclc?,  ein  "iPlato,  ein  So!ratcö,  ein  SiccroV  2Bo  ift  '3lnna?,  <Haipbaei,  bie  Sd)riftgelebr- 
ten  unb  ^pbarifäcr?"  — 41)  „bu  wirtl  fein  unocrfd)ämtcei  '-^olt  mcbr  feben,"  b.  b-  feine  2l|Ts)rier 
mebr.  ü  oh  aweßovTievcaTo.  —  ^'^)  Höti^  ^PP^  ^^  "^^'^^  ^'''^^  ^^"^"  ^^^^^^  (untjer|lanblicber) 
Sprache;"  ohöi  r)6n  ßadv<pijvov  .  .  —  43)  ,1^*3  ]''^  flC^S  ^vb)  J^lOt^P  "'"'^"  ^'^"^^  «* 
tuobl,  aber  c?  fprid)t  eine  barbarifdie  ober  flammelnbc  ^unjl^-  worin  ntdjtei  lu'rfiänblidje«;" 

i)aTE  fiT/  iiKovaat  Aaor  TTFipavAiofiivoc  Kai  ovk  Igti  rü)  (iKorovri  arvcaiq.      '^\\  bobcrCUl  UUb  nU}fti|Cbent 

®inne  i^rftcbcn  .g)icroni)mu^  unb  .^armo  unter  bicfcm  populus  bae  Ü>oU  bcr  falfdicn  Söeifen, 
ber  Sd)riftgclcbrten,  bcr  ^^"»barifdcr,  bcr  betbnifd)cn  'iPbilofopbcn  unb  ?Kcbncr,  bereu  'i::prai^e 
nun  ijcrllummcn  muf;  t^or  bcr  ©eiebcit  bcr  burcb  (EbriftuP  belehrten  öinfdltigen  unb  Uni>crftän- 
bigen.  —  44)  £~cr  i^rophct  fdwingt  fidi  bober  unb  fd^ut  5ion  al?  bie  immer  bleibende  Stabt 
öJotte?,  alei  bie  i^irriie  (£bri|li,  Wi'  bie  ivetlc  nie  aufbinen.  (E^nilluö,  ^j^rocoptui*,  "Jlbam,  Sorncliuö 
a  üapiDc  fint)  bcr  ^Jicinung,  bcr  ^^.M-opbct  rebe  bier  ijom  bimmlifcbcn  ^ffuialem,  wai  intmerbin 
etwa?  fdMxnr  Idfit.  'ii^oh  s^jt-  ?/  tx-üaic,  rh  au-rripiov  t'/fiüv.  —  4o)  „bic  ^Jiflodc,"  an  benen  bie 
3elte  bcfcftigt  würben.  —  46)  „bic  2cile  ber  ^cltc"  —  47)  sc.  ibi  erit.  „Sin  Stromgebiet 
wirb  ba  fein,"  b.  b.  ein  Crt,  wo  bie  Segnungen  tlrömen.  tottoc  vpiv  iarai.  —  48)  „ba  fommt 
fein  jlhibcrfdnff,  fein  ytricgdfd)iff  berän,"  "wie  bei  irbif*  mächtigen  Stäbten,  bie  an  SBaffern 
liegen,  b.  b.  ba  ift  feine  '\kfahr  oor  irbifdicn  i^cinbcn.    oh  iroperay  Tavr?/v  rr/v  ü6dv,  ohSi  -roper- 

atrai   tt/mIov   kJ.avvuv.      ö    jap   ^eög  iinv  /xiyag  kariv.      oh  TrapsÄEvcTerai  /xe  Kvpiog  .  .  —  49)   I^CX 

^Jropbet  rebet  bier  ben  geinb  an,  bcr  ee  wagt,  Sion  anjugreifen:    „^oä  geben  beine  Seile 

(3:aue)."  —30)   H^liTp  IpTH-'S?  »rie  halten  nid)t  ben  5OTa|lbaum."  —  31)  -^3 

D^  it^lQ  „nid)t  fpannen  fte  bie  (^•»•liliie.  ot'cr  nacb  5(nbcrn  bie  Segel;"  oh  xa^aaei  rä  laria, 

avK  äpii  aiiufiov  „uid^t  fpauut  er  bie  Segel  au?  noit  erhebt  er  bie  S'^isl^ic-"  —  32)  l(jg  ov  irapa- 
6o-Bi)  fif  zrpovuiiTjv.  Sinn:  Tic  J^einbe,  wcld)c  Sion  angreifen  wollen,  werben  nodi,  ehe  fie  jum 
Slngreifeu  fi-breitcn,  webr==  unb  maduloe  fein,  unb  all  ihre  'iiJiad^t  unb  -^aht  werben  bcr  Slntbeil 

ber  ©c^wac^en  unb  Sabmen  werben.  —  53)  ptJ^  "1DX'  ^Dl  /-^nb  fein  2?ewobner  (Serufa- 
Icm?)  fagt  met)r:  3»^  bin  franf;"  nal  oh  fi?)  eiTruac,  kot^iü  ...  —  54)  }<^^  „ift  »erjie^enj" 


Der  ^rop^rt  3faia«.  34,  1—2.  Slnm.  1—7.  199 

Caput  XXXIV. 

1.  Acccdite  Gentes,'  et  audite,  et  populi  attendite:'  audiat  terra,  et 
plenitudo  ejus,^  orbis,  et  omne  germcii  ejus.*  2.  Quia  iiidiirnatio  Domiui 
super  omnes  Gentes,^  et  furor  super  universam  militiam  eorum:' 
interfecit  eos,'  et  dedit  eos  in  occisionem.  3.  Interfecti  eorum 
projicientur,*  et  de  cadaveribus  eorum  ascendet  foetor:  tabescent* 
montes  a  sanguine  eorum.  4,  Et  tabescet  omnis  militia  caelorum,"* 
et  complicabuntur  sicut  über  caeli:"  et  omnis  militia  eorum  defluet 
ßicut  defluit  folium  de  vinea  et  de  ficu.  5.  Quoniam  inebriatus  est 
in  caelo  gladius  mens:  ecce  super  Idumaeam  descendet,  et  super 
populum  interfectionis  meae'"  ad  Judicium.  6.  Gladius  Domini  repletus 
est  sanguine,'^  incrassatus  est  adipe,  de  sanguine  agnorum,  et  hircorum, 
de  sanguine  medullatorum  arietum:'*  victima  enim  Domini  in  Bosra," 
et  interfectio  magna  in  terra  Edom.  7.  Et  descendent  uni_cornes'®  cum 
eis,  et  tauri  cum  potentibus:''^  inebriabitur  terra  eorum  sanguine,  et 
humus  eorum  adipe  pinguium:  8.  quia  die  ultionis  Domini"'^  annus 
retributionum  judieii  Öion.  9.  Et  convertentur  torrentes  ejus  in  picem," 
et  humus  ejus  in  sulphur:  et  erit  terra  ejus  in  picem  ardentem.  10.  Nocte 
et  die  non  extinguetur,'"  in  sempiternum  ascendet  fumus  ejus: 
a  generatione  in  generationem  desolabitur,  in  saecula  saeculorum 
non  erit  transiens  per  eam.^'  11.  Et  possidebunt  illam  onocrotalus," 
et  ericius:  ibis,^  et  corvus  habitabunt  in  ea:  et  extendetur  super  eam 
mensura,  ut  redigatur  ad  nihilum,^"'  et  perpendiculum  in  desolationem." 
12.  Nobiles  ejus  non  erunt  ibi:^*'  regem  potius  invocabunt,  et  omnes 
principes  ejus  erunt  in  nihilum.  13.  Et  orientur  in  domibus  ejus 
Spinae,  et  urticae,  et  paliurus  in  munitionibus  ejus:  et  erit  cubile 
draconum,-^  et  pascua  struthionum.  14.  Et  occnrrentdaemonia  onocen- 
tauris,^^  et  pilosus^^  clamabit  alter  ad  alterum:  ibi  cubavit  lamia,^" 
et  invenit  sibi  requiem.  15.  Ibi  habuit  foveam  ericius,^^  et  enutrivit 
catulos,^-  et  circumfodit,  et  fovit  in  umbra  ejus:  illuc  congregati  sunt 
milvi,^  alter  ad  alterum.  16.  Requirite  diligenter^^  in  libro  "Domini, 
et  legite:  unum  ex  eis  non  defuit,^  alter  alterum  non  quaesivit:^  quia 
quod  ex  ore  meo  procedit,^^  ille  mandavit,  et  Spiritus  ejus  ipse  congre- 
gavit  ea.^  17.  Et  ipse  misit  eis^^  sortem,  et  manus  ejus  divisit  eam 
Ulis  in  mensuram:  usque  in  aeternum  po.ssidebunt  eam,  in  generationem 
et  generationem  habitabunt  in  ea. 

1)  i:tcfcr  3liifruf  an  tic  iH>Ifcr  3ci;U  bic  SBic^tiiiffit  ber  ScifTailunc^  an,  bic  bcr  ^rojjbct  nun 
»orbringen  nnü.  (Sr  inniünbct  ndmiid)  bch  Untergang  ber  ilcuibc' (^3otte^  nnb  atler  gcinbe 
Söraclü!,  in?bcfonbcre  bcn  Untergang  Gbpmi\  n^elcbe"^  cbenbefibalb,  lt»cil  ee;  3erael  »erroanbt  i(l, 
eine  befto  fd^linnnerc  r){adic  erfahren  merbc.  l'cd)  unb  JHcifiil  bcmerfen  bier:  „Xie  ^Provbctie 
gewinnt  neben  ibrcm  bu*ftdbltiten  5inne  wiber  ba?  (item  jene?  ^eitalter^  «nb  ibrer  aHae- 
meinen  böberen  Tcutnng  ali>  iHnfdMft  be^  (Mcrid^tct^ '^iotte?  über  alle^'veinbe  feine?  3Jeid>e^  ned) 
eine  gan',  befonbcrc  3lnnHMibung  auf  jene  wilbe  ^cbwertgeU'alt  unb  jene  '-i^lutfcenen,  »cldie  ber 
Selani  ^iibrbunbcrte  lang  an  bcn  d)riftlidien  in^Ifern  verübt,  \o  faf;  in  ber  Jbat  fie  gewaltigen 
3üge  biefce  propbctifdien  2prudH'-<  bienad^  wit  3?ilber  ficb  anfdmuen  laffen,  roeld^e  aM  ;]tit  unb 
Kaum  bienicben  in  ben  bimmlifdien  ijTtcgiiMKn  \id^  wieber  gefpiegelt  baben."  —  ä)  KafäKo[>rarr 

ipxovrtc.  —  3)  Kui  OL  iv  a'vrij.  —  /4)  ;/  'HKuvutin/  Kai  i  }avX  6  iv  a'vrij.  —  3)  ßufebiuö,  .)3ierpnC- 

mwi,  S'oriüu?,  5(uguftinu?  legen  biefe  JBeiffagung  auf  baei  leljtc  f^Hnidit  au^;  bagegen  i'iuanu?, 
Gaftriu?  nad)  bcm  inngange  Ibcobprct?  unbiTrigeneg'  auf  bcn  Untergang  :^uira'k' Tic  neueren 
Gregetcn  beuten  fie  auf  ben  Untergang  ber  J^einbc  ^sHntc?,  ber  -Reiben,  beV  fd^pn  in  bcr  nädiftcn 
Sutunft,  befonber?  \\\  Sbrifti  3cit,  aiii  gnbe  ber  Jeit  aber  am  (Eflatanteilen  erfolgen  n^erbe.  — 
0)  DXDV  „ibre  •&c"'fd)aaren;"  knlTw  äpi&fjibv  ahrüv.  —  7)  DOHIin  /.er  ücrbändt«  b^i» 


200 '  Der  frcp^tt  3fata«.  34,  2—14.  2lnm.  7—29. 

Gtfrem  fben  3?annflu(f))  über  fie;"  tov  äiroliaai  ah-ovc-  —  8)  b.  b.  fte  MciSen  unSearaBcn.  — 
9)  ?)D,^J  „jerfd)mc(}cn,  jerflicijcn."  —  10)  IpO^  „e?  rcrgebt  ba^  ganjc  Jpimmclet&cer"  —  ein 

fü^nee  33ilb,  um  bie  5d)aucrlid)feit  ber  ß5otte£Söfnd)te  anfAauli*  ju  machen;  f.  13,  10.  Unter 
^immeleibecr  iil  bie  3tcrncuTOeIt  511  »crflcbcn.  'Xiejeniflen,  »elct)e  bie  ^ro?5bctie  auf  ba«  tcftte 
f5krid)t  fcutcn,  ncbmeu  ba^  (^efagte  budjfläbliit,  bie  5lnberen  figürlid).  —  1 1 )  'Jluit  beim  %t* 
tritter  fAciuen  |ld)  bie  -(pimmel,  b.  b.  bie  SSolfen  ^ufammen  ju  rollen;  cf.  Apoc.  6,  14.  — 

12)  '!Din  D^"^^  »<!^'^\  ^^^  ^^«'tf  meine?  öbfrentei",  auf  ba«  3?Dlf,  ba?  bem  55ernid)tunä?. 

fluche  t)erfallen  ift.  fn-i  -w  ?.«ör  r;/f  aizuV.Eiaq.  (£bom,  welcbcg  roejcn  feiner  '■^lut6»ern)anbfd)aft 
mit  ^«^rael  serpf(id)tet  n?ar,  bicfem  aüc  i'iebe  unb  3"»"^"«^  ?"  berocifcn,  scii^tc  fut  s»on  jeber 
feinbfeliä,  eiferfücbtiii,  ncibifcfi  i^enen  baffclbe,  beraubte  e?  uiil»  balf  ti  berauben,  flanb  ju  ^eiTen 
J^einben.  (£in  jicfcbarfter  J^fu*  i'pll  H  taber  treffen.  Da  (SDom  „irbifA"  bebeutet,  fo  nebmcn 
finii^e  ältere  'äiiielCiier  ta?  (i)cfaj^te  i>en  aücn  ir^ifcb  (^efinntcn,  b.  b.  eon  allen  »vcinDen  («iottesj 
un^"^^?rael?.  3l(Iein  im  9?ad)foli^enfen  gebt  ber  ^Vovbet  ju  fcbr  in  ba^S  (Einzelne  unb  l'ocale 
ein,  alei  \>!x%  man  feine  ilHnte  ftiiürlidi  nebmcn  fönntc.  —  l^$)  Ter  'JProvbet  ttcüt  bier  taei  fJ3c- 
rid)t  <^ipttcv^  n'ie  eine  i]rof?arti*ge  Cpferfeicr  bar,  »0  alle  'Jtrten  Ibierc  .affdilad)tct  n?erben. 
2lebnli*e«(  finbct  man  bei  Ezech.  39,  17;  Apoc.  19,  17.     ras  gett  bebeutet  bann  tie  3'ieid)en, 

bie  üdmmer  bie  jui^enb,  bie  sffiibber  bie  i^ernebmcn.  —  \\)  Dv*N  HlvD  3^np  »'^^'^ 
9{ierenfett  ber  ffiibber;"  a^h  ariam^  rpäyuiv  aal  KpiCiv.  —  lo)  n*lV2'  Jpauptftabt  ber  (Spomiter, 

T    :    T 

febr  alt,  fitbi?|llid)  00m  tobten  ?i?eere  ''^ujfeireb  im  rfd)cbal).  9?ad)  ber  gtt>moloi^ie  bebeutet 
ba?  S?ort„.^ürbe,  ober  tt?obl  befeftigter  Crt"  Gen.  36,  33.  — 16)  D*PJ<1  IT)*!  "»«1'  f<^  faßen 

mit  ibnen  »ilre  '-i^üffel"  Xuni.  23.  22.  koX  cfvuTTeaovvrni  ol  AiSfmi  jier  avrüv.  Unter  ben  5?üffeln 
unt»  3ticrcn  ift  cntn^eber  Pie  (flitc  Per  Starten  unb  ilapfern,  oPer  bie  5d)aar  ber  'Jlnfübrcr  ju 
»erfleben.  —  17)  Gn*3N"DJ/*'  "*  '''P'«;.  —  IS)  3lacbe  foQ  dxi  ibnen  genommen  roerpen  für 

ibre  fcinbfeliiic  "ikrmciacruUi}  Pc^  Xurd^^ug?  ber  :^v?raeliten  Nuni.  20,  14-22;  für  ibrcn  (JinfatI 
in  3uba  roabrcnb  ber  'Jlbuici'enbcit  raotP?  11.  Rog.  n,  Ki;  bann  wtepcr  jur  ^Y'\t  bcs?  .\loniiiei 
5lcba5,  wo  fie  ^iclc  erfcbluiicn  unb  t>icle  al<5 '^icfaui^eue  njeiu'übrten  II.  Chron.  2s,  17;  et".  Amus 
1.  11;  Abd.  10-14.  Ps.  "l3t'..  7.  —  19)  (Eö  folt  (£Pom  en^cben,  nne  ein)!  ber  Santfcfeaft  i?on 
'Sopom.  —  20)  Tic  buri^ftäblidie  Srfülluni^  Picfe?  5i}orte?  mödite  in  bem  be»d)ft  trauriv^en  unb 
»üften  "Jlnblid  jener  (iki^enP  \\\  fud^en  fein,  Per  PurA  Pen  PidUe»  unP  fditrar^^en  "Jh'bcl  nod)  mebr 
ferpüllcrt  wirb.  Tic  VänPfdnift  oilei*t  einer 'i^ranb»  oPcr 'Jtfd^enttcittc,  über  wcldier  Per.^Jcbel 
itie  bertänPii^  aufilctf^euPer  :){audrcrfdH-int.  Ta  (SPom  alö  SinubilP  aller  (^rcüler  unP  'iiott- 
lofen  5U  betradUcn  ift,  \[>  ift  auA  Picfc?  3trafiKrid>t  ein  SinnbilP  Per  ewii^en  Strafe,  »eUte  Pir 
(iJottlofen  trifft.  Cnt  Picfer  mi^ftifdu'n  "i^cPcutiin!^  ju'winnt  Piefe  iProubetie  crft  ibre  t^anjc  ivüllc. 
21 1  P.  b.  man  wirP  Picfe?  l'anp  flicbcn  uup  fd)cuen  ^Icid)  einer  .^iitllc.  ®ie  »u'nau  crwabrt  tlc^ 
biefeä  bi?  auf  Pen  bcutii^n  lai^'C    .Stein  l'auP  auf  (£rpcn  i|l  c^efäbrlicber  5n  Purd)wanPern,  aU 

(£POm.   /ia(  iif  ,vp<ii'or  -n'/.vr  öprKi  Kai  Fi'ti'oi  .  .  Kariimijnijvaiv  tv  avrfj.  — 22)  J^^{^  /.ÄrOpftjan^, 

*Pe(ifan ;"  onrm.  ^lllioli  überfeßit  ba^  lat.  ©ort  ber  i^ulfl.  mit  „9?acbtculc."  —  2^5)  eine  5lrt 
(itrob,  fllC^V  weld)c?  il^ort  nad)  bem  Sbalbäer  unp  Jpricr,  fon?ie  naä)  3?od)art  Ilicroz.  II. 

]>.  281.  „(Eule,  Ubu"  bebeutet,  ^lUeinLev.  11,  17;  Deut.  14,  16  ift  e^  neben  SBaiTersögcln  i\t' 
nannt.  —  2 '4)  inn~1p  'Mi  ?t)^e§fcbnur  Per  i^erniditunij;"  airapruiy  jKü/ierpiac  ipi/itov.  2Gic 
man  fonft  mi§t  jum  'älufbau,  fo  wirb  man  bier  abmeffcn  jur  3i-'rfti''ru»fl-  —  2-5)  *)nD'*^3J< 
,,ba?  iHid)tblei  ber  l^erwüiluni^;"  nal  hvuKivravpm  (ÜKr/mwaiv  h  ai-rij.  —  26)  DtJ*"Pl!<1  rrnjl' 
"IX^P*  nUl^tS'  wektc  3telle  cmai  fd^wierii^  ju  überfe^cn  ift:  „So  finb  wobl  ibre  (£petleutf 

Pa,  aber  lic  ruren  fem  ÄoniiUbum  mebr  au?,"  b.  i.  ernennen  feinen  i^iMtii^  mebr.  rereier: 
„"Sian  ruft  jum  Ibronc  ibre  (fplen ;  Pabin  finb  fie."    ^«n  ;"<bumäa  wdbltcn  Pie  Stammfürften 

ben  .HÖnij^  aiI6  ibrer  ???ittC  (Icn.  36,  31.  »i  (ii>\orrer  n^rf/r  ovk  ffiovrai.  Ol  }(ip  .-iuni'/nr  Kru  oi 
/iiycT-rürFr  nvrf/r  imivrai  t/<;  ä-ü'/nav.  —  ^7)  Q^^j"^  „*iSÜftentbicrC ;"  nfipijvuv.  —  28)  1tJ*JlÖ1 

D*^i^1  D"V  """**  f^bcgeflucn  fcA  ba  etnauPer  Ihu^etbüme  unb  2*afale;"  f.  ®.  150.  3(nm. 

29-34!  —  29)  T^t^l  „unp  bie  ^ebaarten",  bie  Satvre  —  nunboloc^ifi^eei  Ibier.    Cb  bier 

unP  ^xi  anbcrcn  Stellen,  ro^  bcriilet*en  mptboloi^ifdie  Ibiere  i^enaunt  werben,  ber  "yropbet  ',nr 
3?e:ieid5nuni?  fdiauirliitcr  iHM-wüilunt^  nur  Pic  ^){ePcwcifc  Per  j^emeiuen  '?.'iJenf*en  na*abmcn, 
oper  ob  er  pamit  Pic  V'ar'.'^en  unp  5d>rccftKlialten,  weUte  Pic  Tamonen  an^uuebmcn  pflegen,  be- 

Jficbnen    WOÖtC,    bleibt   Pabingeitellt.    kuI  ^o>,covrat  irtpvr  -pur  rör  trtpov,  sc.  öai/itöiia  K(ii  öiy- 


Der  ^ro^j^et  3faiad    34,  14—17.  %\m.  29—39.  35,  1—2.  «Änm.  1—8.    201 

Khravfyoi.  —  ÜO)  Hv*^  „OiadttiKIpcnil."    9tacf>  bfn  fRabbincn  ein  f^kfpenjl,  ba«  in  f9c|ia(t 

eine«  fctijn  l^cpue,tcn  ©cibc^  crfchicn  uut'  bcn  .Uinbcrn  nait)lc(lte,  ja  fic  tö^tctf.  Xie  (i^ricitm 
nannten  |lc  !fi-ovaa,  Die  l'ateiner  himia.  strix.  tk  "Jlrabcr  (Jlmlo.  Tercfer  überfe^it  „llbu." 
tKd  üvartuidovrat  övoKivTnvpoi.  —  31 )  flSp  H^ilp-  '^^cfcniu^?  findet  e^  auffaücnb,  wiebic  a!ten 

Ileberfc^cr  bvi?  bebr.  JDort  mit  „3iicl"  jKbcn  fonntcn,  bvi  es?  bpcf)  aU  (£ier  (et^cnb  unb  brütenb 
befcbricbcn  aMrb.  ''JlciAi  ^^ocbart  ift  DvinuUer  tie  „iVfcilfitlaniic",  sei-fions  jaculus.  ^u  t?cr|leben, 
wie  ti  tiefe  ■-yetcutiuii]  im  'ilrabifcben  bat.  "l^^an  »v^b  bem  liiere  ben  '.'Mmen,  weil  ei>  fprin^enb 

feinen  (>3e^ner  angreift.  Xai^  bebr.  Hi^p  ^c'b't  „n\\ttt\" höamKrei:  —  32)  nip^l  D^^ril 
mjTI  „unb  leijt  Sier  unb  brütet  au5  unb  ümmelt  (bic  ^unflcn)  unter  ibreni  ^itatten;"  kuI 

T    :  |T  •  _  ^_^ 

lautrer  i/  ■}  7/  ra  :7fiiM(i  nl'Tfjf  ufrd  (\(j0aAeinr.    —   33)  '/"^«Jo/.    —   34  I   Ter    ^yroi>bct    UMÜ   bamil 

fairen,  mvin  foüe  feiner  ,^cit  nur  nvicbfluteu  iu  feinen 'BeitJaiiuni^en  unt  fcbcn,  ob  niitt  "Mn 

C^tnan    in  (£rfülluni^   iV^lianiien.  ual  thUv  ra  -iJumjTia  a/.'fif/ijv.   —  3'5)  äpi-ÜuCj  T^miif/.dnv  Kai  uia 

ai-Tüi' (i-t'j'/t-rv.  Ter  iVvopbet  roiü  fallen:  Meine?  Der  bier  iienanntcn  Ibiere  oter  Tinge  bleibt 
au?.  —  3<»)  „e?  ucrmi^t  feine?  fa?  anbere,"  fprücbn?örtli£^er  '.}Ut?Drucf  ftatt:  „e?  fommt  eine« 
iiad)  tem  antiern."  —  37)  'irt  ÜKipuir  avrou;  ivtTei'/.aro.  —  38 j  sc.  animulia  et  mon^tra.  — 
39)  sc.  animalibus  etuionstris. 


Caput  XXXV. 

1.  Laetabitur'  deserta  et  invia,-  et  exultabit  solitudo,  et  florebit  quasi 
]ilium.'  2.  Gerniinans  gerininal)it,  et  exultabit  laetabunda  et  laudaus:* 
gloria  Libani*  data  est  ei:  deeor  Carineli,  et  Saron,^  ipsi''  videbunt 
^loriani  Domini, **  et  deoorera  Dei  nostri.  3.  Confo'rtate  nianus  disso- 
lutas/  et  ^enua  debilia  roborate.  4.  Dicite  pusillanimis:  Confortamiui, 
et  nolite  tiinere:  eece  Deus  vester  ultionem  adducet  retributionis:  Deus 
ipse  veiiiet,'"'  et  salvabit  vos.  5.  Tunc  aperieiitur  oculi  caecorum,"  et 
aures  sunloruin  patebunt.  6.  Tunc  saliet  sicut  cervus  claudus,  et 
aperta  erit'-  linj^ua  mutorum:  quia  scissae  sunt  in  deserto  aquae/^  et 
torrentes  in  solitudine.  7.  Et  quae  erat  arida,  erit  in  stagnum,  et 
sitieiis  in  fontes  aquarum."  In  cubilibus,  in  quibus  priusdracones 
habitabant/^  orietur  viror  calaini  et  junci.  8.  Et  erit  ibi  semita  et  via,'* 
et  via  saiicta  vocabitur:'"  non  transibit  per  eara  pollutus,  et  haec  erit 
vobis  direetii  via,"*  ita  ut  stulti  non  errent  per  eam.  9.  Non  erit  ibi  leo, 
et  mala  bestia  non  ascendet  per  eam,  nee  invenietur  ibi:  et  ambulabunt 
qui  liberati  fuerint. ''•'  10.  Et  redempti  a  Domino  convertentur,  et 
wniient  in  Sion  cum  laude:  et  laetitia  sempiterna  super  caput  eorum: 
gaudiuiii  et  laetitiam  obtinebunt,  et  fugiet  dolor  et  gemitus. 

l)  Dib'C*'  "f^  "'i't'  fi*  barüber  freuen,"  nämliiÄ  über  bte  ®cricfttc  ®otte?,  bie  ba?  i^öfe 

beftrafcn  unf  ta?  <^^utc  belcbnen.  tv^ixUn^r/ri.  Tie  bl.  iMter  beuten  biefe  j^reube  auf  tit 
»Areute  über  Pie  t£rUM'inui  Purcb  tibriftu?,  »eil  ja  nur  Purcb  ibu  Pic  irabre  (^reuPe  oorfcbafft  n:>trr. 
2)  paö  i»i?rbcr  (leplünperte  unf  »erwülletc  3jracl,  DPer  nad)  ^ieronomu?,  S'.)rillu?,  Abepbcret 

bie  5um  f^^3^aubcn  i^elaniite  •C'eii'enn.'elt.  —  3)   n^j/D'^?'  *^a?  bie  Ucbcrfceiun.un  meift  mit 

„Vilie,  pber  -?;ar^iiTc"  .flcben,  ivelcbe?  aber  na*  Pem  5'.M-er  bie  „.»öerbilu'itlpfe"  bepcutet,  eine 
Äri'fue  artis^e,  iveifie  u:iP  bclbidette  ©iefeiibluine,  L-holi-hicum  autmnnale  I^iü.  — -1}  7df/>//ua 
Toi- 'lofK'inpnv.  —  o)  'Jllle?,  UM?  jet.U  Pen  VibauiMi  au?5eidniet.  Pic  .^crrlid^fcit  per  Wci^enb,  Kr 
reine  -Fimmel,  fie  i^efuuPe  V'uft,  Per  5itmucf  Per  '^[5än>cr,  Per  :^teidubum  Per  Cuellen— i'oll  Pann 
Pe;ii  VauPe  ^"<?rael  ]n  Ibeil  ix>erpen.  ^\m  m'.M"tifd)cn  3iiuie  be^iitnen  Pie  SBorte  Pie  namenlofen 
«e>inuniien  Per  Ätrd>e  (Sbriili  im  ■??.  'i*.  —  <»)  feblt  lAX.  —  7)  Kai  i,  '/.aor  wn-.  —  H)  Ti« 
«^iirrlid^feit  'S^pttc.?  in  feinem  nru  eru'cctten  i^;^lfe,  bcfouper?  aber  Pie  •»:errlid5feit  '^^ottc?  in  Pem 
gpbue,  Pen  er  fenpct,  um  ivlcifcb  anjiinebmcn,  Pie  '?.''ieni'd>en  ju  erlofcn  unp  alle  jene  iGunPer  ju 


202  T)tx  ^rop^ft  3faia«.  35,  2—9.  Slitm.  8—19. 

tttrfcn,  bie  ibm  ßJtauben  »erfc^affen.  —  9)  9?acf)bem  nun  bie  Trangfate  unb  Sdircrfen  btr . 
fdilimmcn  3ett  ijcrübcr  ftnb,  fo  erbolet  cuds.  — 10)  (£r  fcmmt,  tt»te  er  einfl  jur  3cit  be?  Wofe« 
gefornmcn,  mit  auffatlfn^cn  Srroeifunflcn  feiner  Wüte,  ^m  mrftifdien  Sinne  i|^  bicr  bie  Wenfc^' 
n?erbung  f^otteei  au^gcfprccben,  wie  fi*  au«  bein  g?acbfoIncnbcn  unfcbn^er  abnehmen  lä^t.  — 
11)  Xann  werben  aud)  jene,  bie  bem  (öcifle  nad)  btinb  waren,  bie  Sßabrbeit  bcH  erfennen,  unb 
bie  bem  ßkifte  na*  taub  waren,  tai  ÜBort  ber  JBabrbcit  bcren  unb  ^erfteben.  5a,  wenn 
Cbriftuei  fcmmt,  werben  aud)  bie  leiblich  ^ölinben  unb  Rauben  wunberbar  baei  !i*id)t  ber  Stugen. 
unb  bie  (i3abe  ber  9tebe  wieber  bcfommcn.  —  12)  pin  „eg  froblcdft."  —  Iri)  bilblicbe  9tebe 

für:  S3  ift  jcgit  Oerael  in  einen  wonne»^  unb  fegeneireidien  ©arten  i^erwanbeU,  wo  bie  riefctnben 
Duellen  alte  9}?enf*en  neu  beleben.  —  14)  Kai  nc  ri/v  (h^i'ü^av  yf/v  TTvyi/  vfiaro<;  karat. — 
13)  „wo  jid)  »orber  Drad)en,  D^iÜl/  aufbiclten,  ba  wdcbet  jegt  3?obr  unb  ^Sc^ilf ;"  inei  ev<ppo- 

aivr]  bpveuv.  £nai?.etc  Kaläßov  ml  k'/.J].  —  16)   ö6oq  aa-dapä.  —  IT)   WCil  tttaU  Wieber  Wallfabrtet 

an  ben  1)1.  Drt.    3m  m^jlifc^en  Sinne  bebeutet  biefer  bl.  SBefl  bie  Sebre  ber  Kircbe  Sefu  Sbrij^i, 

bie  unö  Pilger  auf  Srben  jum  J^immel  weifet.  —  18)  'TT]  "iSl  "iDyNIiTl-  ^Tiefc  SBortt 
Ifiben  eine  bobpelte  I^eutung.    9?ac^  ben  5>?aforet^en  müpte  man  überfee,en:  „unb  er  (ber  ©eg 

nämtic^)  gebort  nur  ibnen  (ben  ^eiligen),  unb  wer  barauf  gebt;  aud)  bie  (Einfältigen,  D^yi}«}, 

Btulti,  irren  nic^t  bai^on  ah."  9?ac^  Scbulj,  t)erefcr  u.  2t.  ifl  ber  Sinn :  Unb  6)ott  felbft  geljt 
ibnen  (ooran)  ben  SBeg  unb  bie  Einfältigen  werben  ni($t  abirren,  ohöt  iarai  ekeI  ö6bq  äKä-dapToc. 

Ol  6i  ötEtjnapfievoi  nopemovrat  t-nr'  avrf/g^  Kat  ov  fitj  n7.aviTd ü(JL.  —  19)   D^7lJ^il  „?0«gefaufte," 

b.  6.  bie  burd)  ®ott  felbft  ber  9ta*e  entrijfen  ftnb,  worunter  junäcbft  bie  3urücffebrenben  au« 
S3abolon,  im  eminenten  unb  mp|lif^en  Sinne  bie  burc^  Sbriilue  Srlöftcn  ju  r^ertlebcn  finb. 


Caput  XXXVI. 

1.  Et  factum  est  in  quartodecimo  anno  regis  Ezechiae/  ascendit 
Sennacherib  rex  Assyriorum  super  omnes  civitates  Juda  munitas,  et 
cepit  eas.  2.  Et  misit  rex  Assyriorum  Rabsacen  de  Lachis  in 
Jerusalem,  ad  regem  Ezechiam  in  manu  gravi,  et  stetit  in  aquaeductu 
Piscinae  superioris  in  via  Agri  fullonis.^  3.  Et  egressus  est  ad  eum 
Eliacim  filius  Helciae,  qui  erat  super  domum,  et  Sobna  scriba,^  et  Joahe 
filius  Asaph  a  commentariis.  4.  Et  dixit  ad  eos  Rabsaces:  Dicite 
Ezechiae:  Haec  dicit  rex  Assyriorum:  Quae  est  ista  fiducia,  qua 
confidis?  5.  aut  quo  consilio  vel  fortitudine^  rebellare  disponis? 
super  quem  habes  fiduciam,  quia  recessisti  a  me?"^  6.  Ecce  confidis 
super  baculum  arundineum  confractum  istum,  super  Acgyptum :  cui  si 
innixus  fuerit  homo,  intrabit  in  nianum  ejus,  et  perforabit  eam:  sie 
Pharao  rex  Aegypti  omnibus,  qui  conlidunt  in  eo.  7.  Quod  si  respon- 
deris  milii:  In  Domino  Deo  nostro  confidimus:  nonne  ipse  est,  cujus 
abstulit^  Ezechias  excelsa  et  altaria,  et  dixit  Judae  et  Jerusalem:  Coram 
altari  isto  adorabitis?^  8.  Et  nunc  trade  te  domino*  meo  regi 
Assyriorum,  et  dabo  tibi  duo  millia  equorum,  nee  poteris  ex  te  praebere 
ascensores  eorum.  9.  Et  quomodo  sustinebis  faciem  judicis  unius  loci^  ex 
aervis  domini  mei  minoribus?  Quodsi  confidis  in  Aegypto,'"  in 
quadrigis,  et  in  equitibus:  10.  et  nunc  numquid  sine  Domino  ascehdi 
ad  terram  istam  ut  disperderem  eam?  Dominus  dixit  ad  me:"  Ascende 
super  terram  istam,  et  disperde  eam.  11.  Et  dixit  Eliacim,  et  Sobna,  et 
Joahe  ad  Rabsacen:  Loquere  ad  servos  tuos  Syra  lingua:  intelligimus 
enim:    ne  loquaris  ad  nos  Judaice   in  auribus  populi,  qui  est  super 


Der  5)rop^et  3faio«.  36,  1—19.  2lnm.  1—15.  203 

murum.  12.  Et  dixit  ad  eos  Kabsaces:  Numquid  ad  dominum  tuum 
et  ad  te  misit  me  dominus  meus,  ut  loquerer  omnia  verba  ista;  et  non 
potius  ad  viros,  qui  sedent  in  muro,  ut  comedant  stercora  sua,  et  bibant 
urinam  pedura  suorum  vobiscum?  13.  Et  stetit  Rabsaces,  et  clamavit 
voce  magna  Judaice,  et  dixit:  Audite  verba  rcgis  magni,  regie 
Assyriorum.  14.  Haec  dicit  rex:  Non  seducat  vos  Ezecliias,  quia  non 
poterit  eruere  vos.  15.  Et  non  vobis  tribuat  liduciam  Ezecliias  super 
Domino,  dicens:  Eruens  liberabit  nos  Dominus,  non  dabitur  civitas  ista 
in  manu  regis  Assyriorum.  IG.  Nolite  audire  Ezeclilam:  haec  enim 
dicit  rex  Assyriorum :  Facite  mecum  benedictionem,'^  et  egredimini  ad 
me,  et  comedite'"^  unusquisque  vineam  suam,  et  unusquisque  licum  suam : 
et  bibite  unusquisque  aquam  cisternae  suae,  17.  donec  veniam,  et  tollam 
vos  ad  terram,  quae  est  ut  terra  vestra,  terram  frumenti  et  vini,  terram 

f)anumetvinearum."  18.  Nee  conturbet  vos  Ezecliias,  dicens:  Dominus 
iberabitnos.  Numquid  liberaveruntdii  gentium  unusquisque  terram  suam 
de  manu  regis  Assyriorum?  19.  Ubi  est  deus  Ematli,  et  Arphad?  ubi  est 
deus  Sepharvaim?''  numquid  liberaverunt  Samariam  de  manu  mea? 
20.  Quis  est  ex  omnibus  diis  terrarum  istarum,  ut  eruat  Dominus 
Jerusalem  de  manu  mea?  21.  Et  siluerunt,  et  non  responderunt  ei 
verbum.  Mandaverat  enim  rex,  dicens:  Ne  respondeatis  ei.  22.  Et 
ingressus  est  Eliacim  filius  Helciae,  qui  erat  super  dornum,  et  Sobna 
scriba,  et  Joahe  filius  Asapli  a  commentariis  ad  Ezechiam  scissis 
vestibus,  et  nuntiaverunt  ei  verba  Rabsacis. 

1)  b.  b.  im  3-  "^^4  »or  Sör.  ßjcB.  STicfee  itnb  bie  brci  foliicnbcn  SvilJttcl  finbcn  |ut  mit 
»cni.qen  ^Icnbcrungcn  in  IV.  Kei?.  18-20.  2Babrfcbcinltit  tiabm  fic  bcr 'j^.M-opbct  au?  bcm 
„Sudie  bcr  'Jaiics>(icftti*tc  bcr  ^'öniiie  von  Cuiba,"  aut^  nTldKu  fic  aiidi  bfrl'crfaffer  ber  iMidifv 
ber  .UönijK  näbm.  \lcd)  unb  ^tcifrf)!  iilaiibcn,  bcr  'J.M-opbct  babc  bicfcn  biilorifrf)cit  'iVrtd)t  i« 
bie  «SaminUtiu^  feiner  'J.^roV'betten  ]u  bem  :Mv((k  aufoiencmmen,  weil  er  eine  feiner  bebeutuni^f - 
»ollften  SDeiffäguncicn  unb  .'panblmuiien  entt)dlt.  —  2)    f.  7,  3.  —  S)    f.  '22,  15-25.  — 

4)  nOnSpS  nn-in:*)  nV;;  O^riöb'  "l?*!"]!!^  WQ{<  „t*  facic,  nur  Üippcngercbc  ftnb 
JRatö  unb  iSraft  jum  .Hriegc,"  b.  b.  euer  hieben  r*on  Ärieji  unb  .tricc^arütlunii  i)l  finnio?.  /jf/  iv 
ßovTiTf  Kai  Äo-jo/g  ;^'t77fwi'  rraparnSir  -,ireru/.\  „liefert  man  bcuu  ein  Ircffeu  mit  b(of)en  JKat6- 
fc^lägen  unb  IMppenreben?"  of.  IV.  Rej;:.  IS,  20.  9iad)  X~erefer  lauten  t>k  il^n-te:  „Tu  fa.ateft 
(aber  c^  war  ein  leere?  SBort):  ß?  feblt  mir  niitt  an 'liatb  unb '•Buicbt  Mriej?  ^u  fübren."  — 

5)  (£5ed)iaf  bvittc  ben  Iribut  ju  be^ablen  fid)  iieixHMsicrt  IV.  Rog.  LS,  7.  riefcr  UUnnmirf  ver- 
liert aber  feine  S^eredui^unc^,  weil  (£jedita?  ben  Jribut  nneber  bejablte,  ale* '^cnr.adicvib  (icn 
Ski^iD^ten  iiejO;]en  fam  i>.  15.  16.  —  6)  Tiefer  uni^ere*tc  i^onlnIrf  ift  bavauf  bcrcriniet,  baiP 
SBolt  nc.qen  (£^cd}ia6  jn  reiben,  weil  er  bemfelbcn  bic  fOi\cnanntcn  „.»pöben  unb  beilij^n  Crte," 
tteldie  geilen  (^ottei^  '^jefcg.  waren,  iicncmmen  unb  j^erftört  batte.  —  7)  b.  b.  vor  bem 'Olltarc 
im  a^empet  ju  Scrufalcm.  —  8)   ^'l^rin  -M\i  bid)  ein  in  eine  3Bcttc  mit  meinem  .^errn;" 

fiiX'^V't  ■  ■  —  9)   "IHN  nnö   »Cincö  Cinjigen  2?efc^l?baber^;"  aal  ttöjc  <Uivuadr  n-oarpifm  tu- 

vp6auT7av  tüv  Totvapxüv]    „2Bie  fönnt  ibr  cud)  abfcbrcn  gegenüber  ben  ijtattbaitcrn?"  — 

10)   oiKETai   f'iaH\   iH  Tvenon'^OTer;  ta'  Ai}  t'7rr/o(f,  tir  'itttzhv  küI  nvaßürriv  „Stlaveu  liub  lic,  bie  auf 

5lcg«pten,  auf  'JPferbe  unb  J)Jeiter  (berfetben)  i?ertrauen."  —  II)  CSinem  abergläubifdien  in^lfe 
gegenüber  tonnte  man  leidet  k\\\\  bergleidien  erlogene  Offenbarungen  ficb  berufen.  "Wöglids  baf; 
fRabface?  bie  'iP'ropbe',eiungen,  weldie  3üii*i?  über  bie  Obergewalt  'JlffiMiene;  auögcfprodu'u,  al^f 
einen  i^efebl  (spotte?  ^cutete,  \-\:^o.i'  fid)  freilid*  wii^ber  nur  vor  einem  'iniUe  tbun  lief;,  bae  nidu 
unterfdjciben  tonnte. —  lil;  b.  b.  mad^et  mit  mir  ^rieben,  ti  ,i,„'/rn>ii  t'ih,yißii,nu  .  .  — 
V-i]  b.  b.  il)r  follt  albann  rubig  cffcn  i^on  eurem  ilninftode.  —  l'il)  On  I\'.  Keg.  is,  :'>2  ift 
ba?  l'anb  aud)  ein  „l'anb  be?  rclcei  unb  bcei  •t'onigi^"  genannt.  —  Ii5)  5tabt  unter  affv^ifrber 
C'berberrfd}aft,  <x\xi  weKter  (£oloni|h'n  gefanbt  würfen,  um  Samaria  ut  beiH^lfcrn.  l.fnr(,->np<ivriip 
IV.  Reg.  17,  24.  3it  Smatb,  3lrpbäb  unb  Sepbaröaim  fd^cinen  grojjc  lemvel  gc|tanbcn  .^t 
baben,  ju  wcld)cn  bie  l'eute  au«  bcr  ^crne  famen,  um  bic  barin  aüfge|le(Ucn  ii3otterbilcer  ju 
rere^rcn. 


204 

Caput  XXXVII. 

1.  Et  factum  est,  cum  audisset  rex  Ezechias,  scidit  vestimenta  sua,  et 
lihvolutus  est  sacco,  et  intravit  in  domum  Domini.  2.  Et  misit  Eliacim, 
»jui  erat  super  domum,  et  Sobnam  scribam,  et  seniores  de  sacerdotibus 
opertos  saccis  ad  Isaiam  fllium  Amos  proplietara,  3.  et  dixerunt  ad 
cum:  Haec  dieit  Ezechias:  Dies  tribulationis,  et  correptionis,  et  blasphe- 
luiae  dies  haec:  quia  venerunt  filii^  usque  ad  partum,  et  virtus  non  est 
ptiriendi.  4.  Si  quo  modo^  audiat  Dominus  Deus  tuus  verba  Rabsacis, 
<juem  misit  rex  Assyriorum  dominus  suus  ad  blasphemandum  Deum 
viventem,  et  exprobrandum  sermouibus,  quos  audivit  Dominus  Deus 
tuus:  leva  ero;o  orationem  pro  reliquiis,^  quae  repertae  sunt.  5.  Et 
venerunt  servi  regis  Ezechiae  ad  Isaiam;  6.  et  dixit  ad  eos  Isaias:  Haec 
dicetis  domino  vestro:  Haec  dicit  Dominus:  Ne  timeas  a  facie  verborum, 
«]iiae  audisti:  quibus  blasphemaverunt  pueri  regis  Assyriorum  rae.  7.  Eece 
ego  dabo  ei  spiritum,^  et  audiet  nuntium,  et  revertetur  ad  terram  suam, 
et  corruero  eum  faciam  gladio  in  terra  sua.  8.  Reversus  est  autem  Rab- 
saces,  et  invenit  regem  Assyriorum  praeliantem  adversus  Lobnam. 
Audierat  enim  quia  profectus  esset  de  Lachis,  9.  et  audivit  de  Tharaca* 
rege  Aethiopiae,  dicentes:  Egressus  est  ut  pugnet  contra  te.  Quod  cum 
audisset,  misit  nuntios  ad  Ezechiam,  dicens:  10.  Haec  dicetis  Ezechiae 
regi  Judae,  loquentes:  Non  te  decipiat  Deus  tuus,  in  quo  tu  confidis, 
dicens:  Non  dabitur  Jerusalem  in  manu  regis  Assyriorum.  11.  Ecce  tu 
audisti  omnia,  quae  fecerunt  reges  Assyriorum  omnibus  terris,  quas  sub- 
vcrterunt,  et  tu  poteris  liberari?  12.  Numquid  eruerunt  eos  dii  Gentium 
quos  subverterunt  patres  mei  Gozam,^  et  Haram,^  et  Reseph,^  et  filios 
Eden,*  qui  erant  in  Thalassar?'"  13.  übi  est  rex  Emath,  et  rex  Arphad, 
vi  rex  urbis  Sepharvaim,  Ana,"  et  Ava?'^  14,  Et  tulit  Ezechias  libros" 
<le  manu  nuntiorum,  et  legit  eos,  et  ascendit  in  domum  Domini,  et  ex- 
pandit  eos  Ezechias  coram  Domino.  15.  Et  oravit  Ezechias  ad  Dominum, 
dicens:  16.  Domine  exercituum  Deus  Israel,  qui  sedes  super  cherubim: 
tu  es  Deus  solus  omnium  regnorum  terrae,  tu  fecisti  caelum  et  terram. 
17.  Inclina  Domine  aurem  tuam,  et  audi:  aperi  Domine  oculos  tuos,  et 
vide,  et  audi  omnia  verba  Sennacherib,  quae  misit  ad  blasphemandum 
Deum  viventem.  18.  Vere  enim  Domine  desertas  fecerunt  reges  Assyri- 
orum terras,'^  et  regiones  earum.  19.  Et  dederunt  deos  earum  igni:  non 
«Miim  errant  dii,  sed  opera  manuum  hominum,  lignum  et  lapis:  et  com- 
minuerunt  eos.  20.  Et  nunc  Domine  Deus  noster  salva  nos  de  manu 
ejus:  et  cognoscant  omnia  regna  terrae,  quia  tu  es  Dominus  solus.  21.  Et 
misit  Isaias  filius  Amos  ad  Ezechiam,  dicens:  Haec  dicit  Dominus  Deus 
Israel:  Pro  quibus  rogasti  me  de  Sennacherib  rege  Assyriorum:  22.  hoc 
est  verbum,  quod  loeutus  est  Dominus  super  eum:  Despexit  te,*'^  et  sub- 
sannavit  te  virgo  tilia  Sion:  post  te  caput  movit  filia  Jerusalem.  23.  Cui 
«.'xprobrasti,  et  quem  blasphemasti,  et  super  quem  exaltasti  vocem,  et 
levasti  altitudinem  oculorum  tuorum?  Ad  sanctum  Israel.  24.  In  manu 
servorum  tuorum  "^  exprobrasti  Domino:  et  dixisti :  In  multitudine  quadri- 
garum  mearum  ego  ascendi  altitudinem  montium,  juga  Libani:'''  et 
>uccidam  excelsa  cedrorum  ejus,  et  electas  abietes  illius,'®  et  introibo 
altitudinem  summitatis  ejus,  saltum  Carmeli  ejus.'^  25.  Ego  fodi,^  et 
bfbi  aquam,  et  exiccavi  vestigio  pedis  mei  omnes  rivos  aggerum.*' 
26.  Numquid  non  audisti,  quae  olim  fecerim  ei?"  ex  diebus  antiquis  ego 


Der  ^rop^tt  3faiad.  37,  3—2-1.  2lnm.  1—16.  205 

plasmavi  illud:"  et  nuncadduxi:  et  factum  est  ineradicationem  collium" 
compugnantium,  et  civitatuin  munitarum.  27.  Ilabitatores  earuin  bre- 
viata  manu"  contremueruut,  et  confusi  sunt:  facti  sunt  sicut  foenuni 
agri,-^  et  gramen  pa.scuae,  et  herba  tectorum,  quae  exaruit  antequam 
maturesceret.  28.  Habitationem  tuam,  et  egressum  tuum,^  et  intruituni 
iuum  cognovi,  et  insaniam  tuam  contra  me.  20.  Cum  fureres  atlversuni 
me,  superbia  tua  ascendit  in  aures  meas:  ponam  ergo  circulum  in  nari- 
bus  tuis,^  et  frenum  in  labiis  tuis,  et  reducam  te  in  viam,  per  quam 
venisti.  30.  Tibi  autem**  hoc  erit  signum:  Comede  lioc  anno  quae  sponte 
iiascuntur,'"'  et  in  anno  secundo  pomis  vescere:^'  in  anno  autem  tertio^' 
seminate,  et  metite,  et  plantate  vineas,  et  comedite  fructum  earum. 
31.  Et  mittet  id,  quod  salvatum  fuerit  de  domo  Juda,  et  quod  reliquuni 
est,  radicem^  deorsum,  et  faciet  fructum  sursum:  32.  quia  de  Jerusalem 
exibunt  reliquiae,  et  salvatio  de  monte  Sion:  zelus  üomini  exercituuni 
faciet  istud.  33.  Propterea  haec  dicit  Dominus  de  rege  Assyriorum :  Non 
intrabit  civitatem  haue,  et  non  jaciet  ibi  sagittam,  et  non  occupabit  eam 
clypeus,  et  non  mittet  in  circuitu  ejus  aggerem.  34.  In  via,  qua  venit, 
per  eam  revertetur,  et  civitatem  hanc  non  ingredietur,  dicit  Dominus: 
35.  et  protegam  civitatem  istam,  ut  salvem  eam  propter  me,  et  propter 
David  servum  meum.  36.  Egressus  est  autera  Angelus^*  Domini,  et 
percussit  in  castris  A.ssyriorum  centum  octoginta  quinque  millia.  Et 
surrexerunt  mane,  et  ecce  omnes,  cadavera  mortuorum.  37.  Et  egressus 
est,  et  abiit,  et  reversus  est  Sennaeherib  rex  Assyriorum,  et  habitavit  in 
Ninive.  38.  Et  factum  est,  cum  adoraret  in  templo  Xesroclr'*^  deum 
suum,  Adramelech  et  Sarasar  filii  ejus  percusserunt  eum  gladio:  fuge- 
runtque  in  terram  Ararat,^^  et  regnavit  Asarhaddon  tilius  ejus  pro  eo. 

1 )  (f?  i^ebt  un^  »rie  freifenbeii  "li^üttcrn,  tic  eine  fcfcivcre  fijeburt  baben.    2Bir  i^diubrcn  irobl 
unfcre  Unabbdu^i^teit  i^ejen  tie  2t|T;}ricr  behaupten  ju  fcnnen,  aber  ie^t  witjen  n?ir  un?  nicbt  5U 

bcifcn.  bri  fJKEi  7]  ijd\v  ry  tiktovcjj.  lax^'V  Jf  o'vk  /^ffj   tov  reKe'iv.  — ■  2)  *7lJ^   „^icQeicftt."     !P?an 

tarf  üd)  nicbt  ftopcn  vin  bicfer  Jltefcneart:  „?iclleicbt  bort  ber  ^err."  Ta-^  -^örcn  faiin  ni*t 
jjpeifelbaft  fein,  n^obl  aber  ba?  i^eilrafen  —  in  ^ic^cm  "Jlui^enblicfe.  —  3)  für  fen  JReft,  ber  fid) 
jiocb  fintct,  t.  b.  für  Ou^>^  u^^  i^cuianün,  —  1)  wa?  na(^  .^ierou'.^mu?  bcifU:  „^s&t  reiü  einen 
ßJeiil  al6  üBi^crfad>er  i^coien  ibn  fcn^en."  l'eo  (Xaitriue  verftebt  nnter  spiritus  ta?  i^iiaema, 
»eldsee  ber  (Sniicl  in  fä?  ^.'a>T|cr  bradstc,  um  ^v■^i^  aiT^rifcbe  ^eer  ju  t(>^ten.  \.''.>ranui5  wm  5ancbej 
erfcben  in  fiefem  sj)iritus  ben  'ikiit  ter  ivincbt  unb  i'erreirrunji,  n^elAer  ^en  .Hbni;i  3ennacberib 
crfaijen  fcU.  (icrneliu?  a  \!ap.  balt  tiefe  letUerc  "Xuijlciiunii  für  bie  befte.  i)i.i  .'ii.id/./u  äi;  «rrö» 
rj'ft>a.  —  3)  IV\  Reg.  ly.  y.  —  ö)  ?njl,  2ta£>t  cfcV  (^iegenf  im  niirMiitcn  liicfopotamieu, 

tt^c  tle  mit  Sbaran  unc  bem  *lluiTe  Sbabcrar  t>erbunben  ift,  (lanzanitis  bei  'iProIcmäui^,  jee.t 
ilauf(fcan  nait  (ijcfeniu?.  —  7)  pH-  ^"i>l"'y  fonjl  aucb  Ka/vV/.  Statt  in  "JOfcÜHHUamien  (Jen. 

I     T      T 

11,  .H.  "^iiaeb  tcm  "Jlrab.  bereutet  ta?  ©ort  ciU  "^Ipeflationm  „Türre,  verbrannte  (^ki^enb." 
8)  rj\n  „beiper  Stein,  fiMübftein,"  na*  Den  JRabbincn  „Äoblc,"  LXX  'i'«ü'«y.  ?ieIIeiAt  tai 

'Vr/auoa  tti  'iptclemdur  in  iValmi^rene.  —  Jl|  Se  Ol  tiep  (Jten  in  ??fefopotamtcn  \n  fucben  unb 
bürfte  taiTelbc  fein,  n?el*e6  bei  Kzeih.  '21,  2:;  mit 'Jliutr  oerbunten  \\\.  i^eblt  in  LXX. — 
10)  ut  t'iatr  h-  v'-'w  Owurti*.  'üÄan  fennt  bie  ^^ro^inj  Ibalaiiar,  iveld^e  (^kfcniu?  nacl>  "Wcfopo- 
tamicn,  "Jlnfere  nacb  ^^Irmenicn  verfemen,  ni*t  naber.  —  lil^^n,  reabrfd>einlid^  Statt  an 

einer  i^urtb  be?  Supbrat.  —  12 j  nil*'  Jtatt  in  iJÄefopotamien,  tie  nid?t  ndber  befannt  ift. 

T      . 

3m  oatic.  Sobcr  ter  LXX  finb  tie  5n?ei  Stdbtenamen  ^ufammeni^e^Oj^en:  "Ai'a>oi;,im. — 
1J5)  Unter  tiefen  libri  ift  tae  S*reiben  ter  affv^rifdjen  'ilbiieortnetenju  "verjleben.  rö  dijAioi-. 

**' nlinNtT^DTlN  .-»illt  Vdnber."  ryi-  cÜKovuivr/v  ihiv.     ^ei  IV.  Reg.  19,  17  beipt  e« 

T    -;    |T  T 

D*U!1.  >vad  ri*tiv5er  ifl,  ta  fOi;leid>  OyiNTlKI  /-""1'  itir  l'ant"  tarauf  foltU.  ^"'  -'nv  x''-'pav 
airüv.  —  15)  „tid>,  0  Sennadjerib." —  löj  <!i  u^^tAw»' .  .  b.  (),  burd»  ?iabfacee  unt  feine  (i)e» 


206  Det  ^xop^tt  3falaö.  37,  24—38.  STnm.  16—36. 

faitbtcn.  —  17)  f'f  i"«  eaxaTa  rov  Aißavov.   —  18)  xal  rö  KaX2.og  t^c  Kvjrapiaaov.  —  19)  „}Uin 

©alte  fcineg  (yartcnlanbe^/'  b.  i.  bii  in  jenen  Sl^eit  be6  Libanon,  tt>o  bie  fcfcönflcn  ^^äume 
bid^t  nebencinanber  )le()cn.  Kai  elf^AiJov  eif  v(pog  fiipovq  tov  öpvfiov.  —  20)  b.  b.  id)  b^ibe  getbiin^ 

rote  ber  ^err  be«  Sobcng  tbut.  £i?^/ca  ye^^pav  „i^  hix\>t  Srüdcn  gemalt."  —  21)  HIN*  ^3 
"lllfO  "flfl«  ©trönic  ber  iBcfeftigung."  2oc^  unb  SReifc^t:  „aüe  glüffe  beg  .^ocfelanbeö."  la* 
ffiort  Mazor  irirb  jcboci  öon  neueren  Sregeten,  namentlich  oon  ®efeniuö  für  ben  Sigennamen 

»On  2{eg0pten   getjaltcn.     «««  hpr/^uca  Idara    Kai  ■Käaav  avvayuyijv  v6aT0Q.   —   22)    plfl^^p/ 

^n't^'l/ nniK  »^^  ^^^^  «^  i^^«  langer  3eit  ^er  gemad)t,"  b.  6.  e«  ift  meine  ^ßeranj^ai- 

tung,  ba§   e3   fO    fommcn    foöte,   nicht  bein  2Derf;  ov  Tavra  ijKovaaq  irä^ai   a   eyu  kKoir/aa;   — 

23)  „iä)  babt  eö  lion  SUtcrö  ber  gebilbet,"  b.  ^.  erfonnen  ober  befcblo|ten.    Twerafa.  — 

24)  n1"l>'3  Dnj;  D^!^:  D^^^^  nlN*L:'nS  ^1^l^  »«"*>  ««  mdja^.  um  fefle  ©täbte  ju  »er- 
JBÜjten  (unti)  in  n^üile  .Raufen  (511  ijcnminbeln);"  t-^epv/jüaai  i-^rrj  h  öx^poig  Kai  oIkovvtuc  h 
nöTieaiv  öxvpa'ig.  —  23)  „ibrc  2?civpbuer,  uninäcbtig  gcwprticn,  t^crjagten;"  avf/Ka  rag  x^ipac, 
Kai  h^ripäv-dijcav  „icf)  ^Dg  bie  ^linbc  juriicf  unb  fic  i^crborrtcn."  —  2(»)  LXX  für5er:  üf  x^prog 
^Tiphg  'ettI  6u/i('iruv  kui  wr  uypuarig.  —  27)  bilblici)  gc|>roc{>cn  ftatt:  „id^  fennc  teinc  9tatbfd)IüfTe 
unb  ^))Iänc;"  of.  Deut.  2S,  ß;  Py.  138,  2.  --  28)  „id)  lege  meinen  3ltng  in  beinc  ^Uit,"  b.  b, 
ici)  gebe  mit  bir  um,  wie  mit  einem  l^n[^cn  ibiere;  cf.  Ez.  V.t,  4.  —  29)  „tir  aber,"  c  (£_jed)iaä! 
SO)  a  eoivapKnr.    T-aji  bcbr.  H^^D  bebeutet  ben  „'Diad)n)ud}g  beö  ©etrcites  ebne  5luöfaat  im 

jnjeitcn  Sabre."  —  31)  D^H^ -/'^^id}nntcbe;  bce  C^etreibeö  ebne  Stuöfaat  im  britten  Sabre." 

rä  KaniAnupa.  —  32)  f.  Il/iö.  234.  9(nm.  14.  —  33)  „wirb  itnebcr  SDurjet  (neuer  5?ad)- 
fümmenf*aft)  fd^Iagen."  —  34)  1.  c.  v.  35  ftebt  nc*  ber  l^eifat3:  in  illa  nocte.  Tarum  fann 
man  bie  Wcinuug  ocn  Soflatu^,  lorniedi,  \^od)  unb  3?cifd)[  nidu  tbeilcn,  baf)  .2cnnad}erib  ^^or« 
crf}  nad)  ^(eginnen  gelegen  unb  crfl  im  brüten  jabre  ^urücfgcfcmmcn,  um  bie  befannte  rounber- 
bare  9?icbcriage  bunt  fen  Sngel  fccs  ^crrn  ju  erleiben.  —  S-))  9)fan  (teilte  biefe  Q3ottbeit  in 
men|'cbltd)cr  (^^cilalt  mit  bem  kü'p\i  eines  i^ogcl»  (galfcn  ober  2lbler6)  oor.  ev  tu  oiK(f>  No(7a/:>d,t. 
36)  ,/2lrmenien ;"  dg  'Ap^ueviav. 


1 


Caput  XXXVIII. 

1.  In  cliebus  illis^  aegrotavit  Ezechias  usqiie  ad  mortem:'  et  introivit 
ad  eiim  Isaias  filius  Arnos  propheta,  et  dixit  ei:  Haec  dicit  Dominus: 
Dispone  domui  tuae,  quia  morieris  tu,  et  non  vives.  2.  Et  convertit 
Ezechias  faeiem  suam  ad  parietem,^  et  oravit  ad  Dominum,  3.  et  dixit: 
Übsecro  Dominc,  momento  quaeso  quomodo  ambulaverim  coram  te  in 
veritate,*  et  in  corde  perfecto,"*  et  quod  bonum  est  in  oculis  tuis  fecerim. 
Et  flevit  Ezechias  fietu  magno.  4.  Et  factum  est  verbum^  Domini  ad 
Isaiam,  dicens:  6.  Vade,  et  die  Ezechiae:  Haec  dicit  Dominus  Deus 
David  patris  tui:  Audivi  orationem  tuam,  et  vidi  lacrymas  tuas:  ecce  ego 
adjiciam  super  dies  tuos  quindecim  annos:  6.  et  de  manu  regis  Assyri- 
orum  eruam  te,  et  civitatem  istam,  et  protegam  eam.  7.  Hoc  autem  tibi 
erit  Signum'^  a  Domino,  quia  faciet  Dominus  verbum  hoc,  quod  locutus 
est:  8.  Ecce  ego  reverti  faciam  umbram  linearum,*  per  quas  descenderat 
in  horologio®  Achaz  in  sole,  retrorsum  decem  lineis.  Et  reversus  est  sol 
decem  lineis  per  gradus,  quos  descenderat.  9.  öcriptura"^  Ezechiae  regis 
Juda  cum  aegrotasset,  et  convaluisset  de  infirmitate  sua.  10.  E^o  dixi: 
In  dimidio"  dierum  meorum  vadam  ad  portas  inferi.  Quaesivi^^  resi- 
duum  aiuiorum  meorum;  11.  dixi:  Non  videbo  Dominum  Deiim'^  in 
terra  viventium.  Non  aspiciam  liominem  ultra,'*  et  habitatorem  quietis.^' 
12.  Generatio  mea  ablata  est;'*'  et  convoluta  est  a  me,'^  quasi  taberna- 
culum  pastorum :  Praecisa  est  velut  a  texente/^  vita  mea:  dum  adhuc 


Der  ^rop^ti  3f«ta<J.  38,  1—13.  «nm.  1—21.  207 

ordirer,  succidit  me: "  de  mane  usqiie  ad  vesperam  finies  me.*°  13.  Spera- 
bara  usque  ad  mane,'^'  quasi  leo  sie  contrivit  omnia  ossa  mea:  De  mane 
usqiie  ad  vesperam  fiiiics  me:  14.  sicut  pullus  liirundinis^*  sie  clamabo, 
meditabor"  ut  columba:  Attenuati  sunt^^  oeuli  mei,  suspicientes  in 
excelsum:  Domine  vim  patior,^  responde  pro  me.  15.  Quid  dicam," 
aut  quid  respondebit  mihi,  cum  ipse  fecerit?"  Recogitabo  tibi  omiiCJ 
annos  meos^  in  amaritudine  animae  meae.  IG.  Domine  si  sie  vivitur,* 
et  in  talibus  vita  spiritus  mei,  corripies  me,  et  vivificabis  me.*'  17.  Ecce 
in  paee  amaritudo  mea  amarissiraa:^^  Tu  autem  eruisti  animam  meam 
ut  non  periret,  projecisti  post  tergum  tuum^-  omnia  peccata  mea, 
18.  Quia  non  infernus  confitebitur  tibi,^  neque  mors  lauclabit  te:  non 
expectabunt  qui  descendunt  in  lacum,  veritatem  tuam.'*''  19.  Vivens 
vivens  ipse  confitebitur  tibi,  sicut  et  ego  hodie:  pater  filiis  notam  faciet 
veritatem  tuam.^^  20.  Domine  salvum  me  fac,^^  et  psalmos  nostros 
cantabimus  cunctis  diebus  vitae  nostrae  in  domo  Domini,  21.  Et  jussit 
Isaias^  ut  tollerent  massam  de  ficis,^  et  cataplasmarent  super  vulnus,'''' 
et  sanaretur.  22.  Et  dixit  Ezechias:  Quod  erit  signum*''  quia  ascendam 
in  domum  Domini? 

1)  um  bicfelbe  ßnt,  ba  Scnnacbcrib  cingefaflen,  ireif  e?  3?.  6  bcifit:  de  raanu  ro.sis  Askv- 
riorum  eruain  te. — 2)  ®ctt  fcubctc  bcm  frommen,  aber  jum  Stolpe  {(cnciiitcn  Möniitc  ftefe 
töbtlicbe  ilranfbdt,  um  ibn  bcilfam  ',u  bcmütlnjicn  uub  ibu  rcr^ubcrcitcn,  baf;  :üdn  etwa  ber 
Unteriian^  ^c^  aitiMifcbcn  .^ccveci  ibit  übcrmütbii^  mad^c.  —  i5)  3.Denn  man  oon  cirofiem  '^dMuerj 
übcrwaltiiU  \]\,  fu*t  man  |ub  iieme  ^u  »crbeviicn  uub  an  (xt\x\U  anjulebnen.  —  -4)  r.  b.  treu 
nad)  bcm  "(ikfc^c.  S^ed^ia-?  battc  [idi  überauei  rerficnt  iiemad^t  burdi  Me  '.}lbfte[Iuni:(  ber  .groben, 
3erftörunii  ber  ebcrncn  Sdilauv^e,  (Srneuerunii  beö  2emvcl-5  uub  (^ctteeMenftc?  iV.  Roir.  IH. 
5)  h  KapöicLaAiidivtj.  —  6)  IV.  Reg.  20,  4  bei^t  ee:  Antcquam  egrederetur  I^aia.s  mediam 
partem  atrii,  l'aetus  est  sermo  Domini  ad  eum  .  .  —  7)  In'^r  biefem  iu-rfe  fiub  i'.  LM  u.  22 
finjufd)aUcn,  roie  auö  1.  c.  v.  7  bcvrorgebt;  ftc  ti^urben  »oblburd)  Unadnfamfeit  bcv  3dn-eiber* 

ad  calcem  gefet3t.  —  8)   Hl/^^  „Stufen,  ober  Srcj>pen."    So  i|l  baJTelbe  SDort,  ireld^ee 

Uad)ber   mit  horologium    Übcrfctjt  i|l  1.    c.    V.    11.  —  ft)    ohc^   Kareßi]  tox^  (Um  ävaßnßfioix  rov 

o'iKov  rov  Trnrpör  aov  6  y/.ior.  2(u5  biefeu  SfBorteu  bürfcc  ^iemlidi  flar  ber'oprcicbeu,  fa§  c?  ficb 
nur  um  ben  5diattcn  ber  2onue  an  ter  iDalaft-I  reppc,  nid^t  an  ^er  3ouncnubr  baribclt. 
Sorncliu?  a  Vavite  finbicirt  un-.icn  fiefer  i^eobaduuni}  bc«?  SiMtuenfdMticn?  an  ber  Jreppe  bem 
^IA)(\],  bte  '^tutorfduift  ber  2onncuubren;  u^obl  mit  Unre*t.  lenn  ben  SiMincnfdnatten  al? 
^?fe|icr  ber  3ct^^bfd>uitte  ju  beobacbten,  war  ben  "Ä'cnfd^en  iieivif;  fdUMi  yon  Uraufaiiv^  ber  eigen. 
10)  beifn  bicr  „l'icb;"  -pimtv^'/- ~  II)  iv  tu  ww«,  V.  b.  im  fd)i>nflcu '?JJanue-Jalter". — 
1-J  ^llp^  "^^  ttermiffe,"  b.  b.  ic^  Jt>erbc  beraubt  bce  Sieftes  meiner  Zag^e.  KaraWeii'u.  — 

13)     n'    n*  5    ■>""    C!i-'~r]piov   Tov   -^sov.  —  l-'l)    ovketi  ßr,  löu  ro  ouTTjpiov  rov  'lapn?,?,  etvI  yijq.  • — 

15)  7in  Ou'^'Dl^  „unter  ben  33cwcbncru  ber  5iubc"  (bcö  SobtenrciAe?);  ovksti  iiij  Um 

av&pu-ov.  —  16)  ^*DJ1  '"in  „meine  ©Obnung  irirb  abgcbrOt^cn;"  t^i-Atnov  h  rr/c  avyyeveiag 

fiov,  Kari/.i^zov  ro  e-Iaüikov  -r/f  c<^//f  fiov.  — 17)  ♦jp  n^JJ!")  /»miD  man  fübrt  fie  weg  »on  mir," 

b.    i.    bie    SBobnUng    (ba?   l'ebcn).      fi;ry/.-df  Knl  ä-f/AdEv  a~'  iuiw  ioa-F.p  ö  GKtjviiv  Kn-a/.iuv  iryEai;. 

S^aö  l'cibeöleben  njiro  mit  ^e*t  einer  üöobnung,  einem  ^dit  v>er.ilid)en ;  teun  e*  irt  fer  l'eib  in 
SBabrbeit  ba?  ^üt  ber  Seele;  er  ift  \t  ben?0;ilii-b  unp  gebred)lidi,  irie  ein  .'pirtenu'U;  er  i|l 
beftdnt'igem  2i>ed^fcl  au^gefetjt  g(eid)  biefem;  roir  beftuDen  an?  barin  al?  ':ri(aer  unr  AremMtn.ar, 
wie  bie  5fomaben  in  ibren  jeltcn;   cf.  IL  Petr.  1,  ]3.  —  18]  '"n  Jl^NO  \'l'l3p -.irt» 

f*neibe  ab  mein  geben,  wie  ein  9Bcber."  LXX  für^eu  bicfen  gan5en  2ai3:  (I-c  ^larhr  rö  ■avrvnn 
/iov  Trap'  ifwl  kylvero  kpi&ov  h/yi^ovoj/c  EKTsueiv  „mein  ®ei)1  ift  Wie  ein  il'CberfaDen  geirerben 

ber  nabe  baran  ift  abgefd)nittcn  ju  werben."  —  19)  *J^*V5^  H^l-P  -/■'om  Irumm  (bc^ 

(SJemebeei)  fd)neibet  er  mid)  ab,"  b.  i.  f^ott.  tiurd)  meinen  ioD  ivirt»  bao  aerabe  fortlaufenbe 
ß3efd)Iecbt  TaiMbö  abgeriffeu,  weil  id)  obue  9?a*fommen  fterbe.  —  20]  „fibncU  madjft  bu  ein 
Gnbc  mit  mir."  5m  .^cbr.  prägnanter:  ,;J3om  Jage  bi?  jur  ^Jad^t  .  ."  —  21 1  Sinn:  ©cit 
i^  fab,  bap  bu  mic^  in  ber  5?ad)t  nic^t  wegrafftcft,  j'o  barrtc  icb  bee  aVcrgcn?  mit  «Hoffnungen, 


208  Der  5>rop^et  3faia^.  38,  13—22.  2lnm.  21—40. 

aüein  meine  3*mcrjen  jraren  fo  grop,  al«  jermalmtc  micb  ein  ?ctt«e,  unb  ic^  ba^tc  trieber: 

Scbncll  wirb  !cmmen  mein  (£nbC.  ev  ry  iißi\>a  iKEivy  7rapeAu^7/v  hog  Trpu'i  (jf  /JovTi.  ovTijr  <yvvt- 
rpnife    ::avra    rä    öarä    fiov.      ä~o   yäp   Tijq   yfirpag  fug  vvKror  Tzapsöödijv.  —  22)   "^IJlV  D1D3 

„glci*  ber  SAttJalbe,  bem  3ii9^P9tl  ^^ipf  i*;"  ^VÖV^?  (^f^aturlaut  ziphzeph!)  23od)art 
»erflcbt  unter  agur  ben  Äranid>,  bem  fprüd}Wi^rtli^  ein  flagenber  l'aut  jugefi^rieben  n>irb.  — 

23)  T^^^T}^  "'f^  girre;"  uf/.frü.  —24)  ?|St  »finb  ermattet;"  f,^a<-ov.  —  23)  TWtV 
♦J^nj*  *^"npp^^^  "^  •'^frr,  H  9efd)iet>t  mir  (öetvalt,  nimm  bi*  meiner  an;"  -^phc  rhv  Kvpmv, 
<>r  F=ii/nrö  /le,  kuI  (lod'Anrö  ftov  ttjv  böivrfv  rfjg  Mix'/g.  —  26)  „9Ba6  fcü  ic^  ttPÄ  Weiter  fagen 
t>pn  meinem  gnber  LXX  feMt.  —  27)  nC^l^  Nim  ^y^tDJ^I  .."«t'  fr  f^>ra*  ju  mir  unb 

T    ^T  -    T    : 

tbat,"  (Tcai  er  gefprixfcen).  Witten  im  l'eibe  Iie§  er  mid)  bur*  3faiaö  baö  ®ort  ber  ©eneüing 
»ernebmen  unb"  mattte  mid)  gefunb.    LXX  feölt.  —  28)  n'llNI  J<i^ii  (bemütbig)  »itl  ic^ 

wanbeln  afle  ^^ibre  meinet  l'ebenä  cb  ber  33itter!eit  meiner  Seeic"  (ob  ber  erlittenen  Sitterfeit). 

LXX  febtt.  —  29)  »ml  »"H  (n3"SD^1  Vtl^  ÜTlh^,  ^yii<  »0  >^crr,  baburc^  lebt  man, 

«nb  in  aüem  bicfem  (tt>a?  bu  anorbnejl)  ifl  tai  l*eben  meinet  fiieifte^."  I^erefer:  „3ie  leben, 
.'ötxx,  bur*  mid»  (^.  i.  bic  Untertbanen);  für  5?ine  ift  ba^  l'eben,  bae  id)  atbme."  Äein  anberer 
(£reget  fdieint  bicfer  Grflarung  ju  bulbigcn,    LXX  Kvpie,  -epl  av-yq  yäp  ävj/yje/j/  aot .  .  — 

SO)  ^J^^nni  *-3p**7nri1  „bu  Uiüejl  mic^  gefunb  »erben  unb  leben."    ««<  t^r/yeipäf  fiov  rijv 

irvof/v  Kai  TTopas? 7/df'if  i^i/aa.  Statt  mit  ch  la?  bie  iUitg.  thalialiraeni  mit  h:  „fc  mi>gefi  bu 
mid»  fd)lagen,"  tt>a«  bem  Sonterte  mebr  ju  entfpred)en  l'dscint.  2Bcil  man  Durcb  mandierlei 
Prüfung  unt>  '^itterfeit  jum  ivabrcn  (j«kifte^lcben  gelangt,  fc  mögejl  bu  mic^  aüerbing^  fc^lagcn, 

»  .löerr,  aber  am  i'eben  lajfen.  —  81)  ^f2  *'7"1P  Dl/Cv  "^""^  Srieben  warb  ba«  Sittcre 
mir,  ba«  J^ittcre."  LXX  feblt.  —  32)  ü^riau  fjov. —\v^)  .Tob  14,  10;  Ps.  G,  0.  — 
S4)  Unter  veriias  finb  offenbar  bic  großen 'i^erbeipungen,  bic  (^ott  :rJ^rael  gemad)t  bat,  ]u 
»erfteben,  beren  i^ern?irflid)ung  mit  2tügcn  ju  febcn  nur  ticnen  gegeben  i|l,  bie  ba  leben.    ov(^e 

f).Trtovaiv  Ol  iv  m^ov  ri/v  i'/oiiioavinp'  aov.  —  33)  (t~<J  yäp  rf/g  ff///itpoi>  7Tai(Ua  Trotr/atj.  ä  ävayye?.oi(n 
rf/v    ,hKniomv7/v    rror.  —  36)     ♦J^**tJ''1r77    1*11(1*    ,/bU    bifl   bcr  .ficrr,   mir  JU  bctfcn;"  -»er  rf/r 

oiJTiip'm  /tot:  —  37 )  fiov  f.  3(nm.  7.  —  38j  D^^NH  H'^'^I  „Scigenfucben,"  b.  b.  jufammen- 
geprepte,  runbe  Waffen  t>on  »feigen,  irahidr/v  ek  arMov.  —  39)  rPTti^T^J/  imp^l  "Unb 
man  lege  (reibe)  fie  jur  örwei^ung  auf  ba^  ®ef^»»ür;"  Kai  rpirpov  Kai  KaTäirXaaai.  — 

40)   TovTo  ar/uiiof  ~poi;  'K^f\(av. 


Caput    XXXIX. 

1.  In  tcniporr  illo  niisit  Merodach  Baladan'  filius  Baladan  rex  Baby- 
lonis,  libros  et  nnuicra  »d  Ezecliiam:  aiidierat  enim  quod  aegrotasset,  et 
couvnluisset.  2.  Lactatiis  est  autem  supor  eis  Ezeobias,  et  ostendit  eis 
cellam  aromatum,'  et  argenti,  et  auri,  et  odoramentorum,  et  uiiguenti 
optimi,  et  omnes  apotbecas  supellectilis  suae,  et  iiniversa  quae  inventa 
sunt  in  tbesauris  ejus.  Non  fuit  verbum,*  quod  non  ostenderet  eis 
Ezechias  in  domo  sua,  et  in  omni  potestate  sua.  3.  Introivit  autem  Isaias 
jjropheta  ad  Ezechiam  regem,  et  dixit  ei:  Quid  dixerunt  viri  isti,  et  unde 
venerunt  ad  te?  Et  dixit  Ezeobias:  De  terra  longinqua  venerunt  ad  me, 
deBabylone.  4.  Et  dixit:  Quidviderunt  in  domo  tua?  Et  dixit  Ezecliias: 
Oinnia,  quae  in  domo  mea  sunt,  viderunt:  non  fuit  res,  quam  non  osten- 
derim  eis  in  tliesauris  mcis.  5.  Et  dixit  Isaias  ad  Ezecbiam:  Audi 
verbum  Domini  exercituum.    6.  Ecce  dies  venient,  et  auferentur  omnia, 


Ziv  ^rop^ft  3faiii^.  39,  1—2.  2(nm.  1—4.  209 

quae  in  domo  tua  sunt,  et  quae  thepaurizaveriint  patres  tui  usque  ad 
diem  hanc,  in  Babylonem:  non  relinqnctur  quidquam,  dicit  Dominus. 
7.  Et  te  filiis  tuis,  qui  exibunt  de  te,  quos  genueris,  tollent,  et  erunt 
eunuchi  in  palatio  regis  Babylonis.  8.  Et  dixit  Ezcchias  ad  Tsaiam  : 
Bonum  verbum  Domini  quod  locutus  est.  Et  dixit:  Fiat  tantuni  pax, 
et  veritas  in  diebus  meis. 

1)  bei  'iPtotcmäu^  AliDu.tr.  TTT.  S.  ?!)?ar^pfcm)^abu?,  virgloriosus,  (\cnannt,  5pbn  5?abonar 
for«>.  Wän  weif!,  taf?  im  Cricntc  bic  .HiMUiK  eft  mehrere  9?amcn  fiübrten.  iberofu?  ia^t,  tr 
fei  ein  s>cn  ttn  \llfT'.M-iern  atuKÜ^ltener  i'iceföui;^  iKlfefcn  (Euseb.  (M\roji.  Vors.  arm.  T.  l.  p. 
42.)  Giiüne  balten  Wcrotail)  für  einen  i^emcinfamen  'iJJamen  l>cr  MiMiige  i^vibplonet.  3?ei  Jer. 
50,  2  fcmmt  er  al?  OJame  cine^  (yk'*tteö  i>cr.  —  2)  b.  b. '-Briefe.    fKi<j-o2ac  koI  irpiaßfic. — 

3)  nriD^"n*3'    n>abrf(*einlic{)    ^ia^bilbung    tci  ^erfifcften  SBortcg  Nigahiden,   totlditi' 

„ß5en?abrfam,  OlufbeuMbnins^"  bct§t.  röv  oJkw  rov  v? jwi9ä.  —  4)  „c^  war  fein  Xin.a,  ba^  er 
ibnen  nicbt  ^eicite."  Xaet  ^ci'c^tn  war  fein  $?eb(fr;  aber  d  ftccfte  eine  (^ebcime  Sbrfucbt  babintcr, 
bie  ©Ott  mi^'rdüiii  ivar,  nnb  bie  fic^  bei  S',eitia«  jef  t  nacf)  feiner  wunberbaren  (^enefung  übel 
auemabm.  ilmbrVftuei,  daietanu«  u.  3J.  finbcn  ieboc^  nid)tei  Jabelbaftcs!  in  bem,  was  Sjecbiai? 
flctban,  unb  febcn  bat)er  bic  3tnfünbii}un9  ber  na*fol3cnbcn  ©otteegeridjte  für  feine  i^eflrafunii 
bei  Sjcc^ia?  an. 


Caput  XL. 

1.  Consolamini, '  consolamini  popule  meus, ^  dicit  Deus  vester.  2.  Loqui- 
mini  ad  cor  Jerusalem,'  et  advocate  eam:*  quoniam  completa  est  malitia 
ejus,^  dimissa  est  iniquitas  illius:  suseepit  de  manu  Domini  duplicia  pro 
Omnibus  peccatis  suis.*'  3.  Yox  clainantis  in  deserto:^  Parate  viam 
Domini,  rectas  facite  in  solitudine  semitas  Dei  nostri.  4.  Omnis  vallis 
exaltabitur,*  et  omnis  mons  et  collis  humiliabitur,^  et  erunt  prava  in 
directa,  et  aspera  in  vias  planas.  5.  Et  revelabitur  gloria  Domini,'"  et 
videbit  omnis  caro  pariter"  quod  os  Domini  locutum  est.  6.  Vox  dicentis:  '^ 
Clama.  Etdixi:  Quid  clamabo?  Omnis  caro  foenum,  et  omnis  gloria 
ejus"  quasi  flos  agri.  7.  Exiccatum  est  foenum,  et  cecidit  flos,  quin 
Spiritus  Domini  sufflavit  in  eo.  Vere  foenum  est  populus:  8.  exiccatum 
est  foenum,  et  cecidit  flos:  Verbum  autem  Domini  nostri  manet  in 
aeternum.'^  9.  Super  montem  excelsum  ascende  tu,  qui  evangelizas 
Sion:  exalta  in  fortitudine  vocera  tuam,  qui  evangelizas  Jerusalem: 
exalta,  noli  timere.'^  Die  civitatibus  Juda:  Ecce  Deus  vester:  10.  ecco 
Dominus  Deus  in  fortitudine  veniet,"'  et  brachium  ejus  dominabitur: 
ecce  merces  ejus  cum  eo,'^  et  opus  illius  coram  illo.'^  M.  Sicut  pastor 
gregem  suum  pascet:  in  brachio  suo  congregabit  agnos,  et  in  sinu  suo 
ievabit,  foetas'*  ipse  portabit.-"  12.  Quis  mensus  est^'  pugillo  aquas,  et 
caelos  palmo  ponderavit?  quis  appendit  tribus  digitis  niolem  terrae, '"^^  et 
libravit  in  pondere  montes,  et  colles  in  statera?  lo.  Quis  adjuvit  spiri- 
tura  Domini?  aut  quis  consiliarius  ejus  fuit,  et  ostendit  illi?  14.  Cum 
quo  iniit  consilium,  et  instruxit  eum,  et  docuit  eum  somitam  justitiae;  et 
erudivit  eura  scientiara,  et  viam  prudentiae  ostendit  illi?  15.  Ecc«; 
Gentes  quasi  stilla  situlae,  et  quasi  momentum  staterae"'*  reputatae  sunt: 
ecce  insulae  quasi  pulvis  exiguus.^*  16.  EtLibanus  non  sufficiet  ad  suc- 
cendendum,^''  et  animalia  ejus  non  sufficient  ad  holocaustum.  17.  Omnes 
gentes  quasi  non  sint,  sie  sunt  coram  eo,  et  quasi  nihilum  et  inane  rejni- 
.  tatae  sunt  ei.   18.  Cui  ergo  similem  fecistis  Deum?'-^  aut  quam  imaginem 


210  Der  5)rop^et  3faia«.  40,  1-3.  2Inm.  1—7. 

ponetis  ei?  19.  Numquid^^  sculptile-^  conflavit  faber?  aut  aurifex  auro 
figuravit  illud,^  et  lamlnis  argenteis  argentarius?  20.  Forte  lignum,  et 
imputribile  elegit:^"  artifex  sapiens  quaerit^'  quomodo  statuat  simiila- 
chrura,  quod  non  moveatur.  21.  Numquid  non  scitis?^^  numquid  non 
audistis?  numquid  non  annuntiatum  est  vobis  ab  initio?  numquid  non 
intellexistis  fundamenta  terrae?^^  22.  Qui  sedet  super  gyrum  terrae,  et 
habitatores  ejus  sunt  quasi  locustae:  qui  extendit  velut  niliilum^*  caelos, 
et  expandit  eos  sicut  tabernaculum  ad  inluibitandum.  23.  Qui  dat 
secretorum  scrutatores^^  quasi  non  sint,  judices  terrae  velut  inane  fecit:^' 
24.  et  quidem  neque  plantatus,  neque  satus,  neque  radicatus  in  terra 
truncus  eorum:  repente  flavit  in  eos,  et  aruerunt,  et  turbo  quasi  stipulam 
auferet  eos.  25.  Et  cui  assimilastis  me,^^  et  adaequastis,  dicit  sanctus? 
26.  Levate  in  excelsum  oculos  vestros,  et  videte  quis  creavit  haec:^'^  qui 
educit  in  numero^^  militiam  eorum,  et  omnes  ex  noraine  vocat:  prae 
multitudine  fortitudinis  et  roboris,  virtutisque  ejus,  neque  unum  reli- 
quum  fuit.  27.  Quare  dicis  Jacob,  et  loqueris  Israel:  Abscondita  est  via 
mea  a  Domino,^"  et  a  Deo  meo  Judicium  meum  transivit?  28.  Numquid 
nescis,  aut  non  audisti?  Deussempiternus  Dominus,  qui  creavit  terminoa 
terrae:  non  deficiet,  neque  laborabit,  nee  est  investigatio  sapientiae  ejus. 
29.  Qui  dat  lasso  virtutem:  et  bis,  qui  non  sunt,  fortitudinem  et  robur 
raultiplicat.'''  30.  Deficient  pueri,*'^  et  laborabunt,  et  juvenes  in  infirmi- 
tate  cadent.  31.  Qui  autem  sperant  in  Domino,  mutabunt  fortitudinem,^* 
assument  pennas  sicut  aquilae,"  current  et  non  laborabunt,  ambulabunt 
et  non  deficient. 

1)  5}Zitbiefem  dapitet  beginnt  ber  5 n? et te  3;bett  ber  SJeiJTagun^en  be6  ^^ro^j^eten,  \n midien 
er  g,an]  »jor^üiiltd)  alö  bcr  (£oans^eüft  bee  2(.  S.  erfd)eint,  al»  bcr  23crfünber  trö|lli($er  «nb 
erfreiilidicr  (irciiviiffc,  sjcrcrft  ocr  (frlöfung  au-5  ber  bab'.Ui.nüi\tctii^(V)cfan!:icnfcbaft,  bann  aber, 
—  luiD  bicf;  ift  bic  .fi>auvt[ari)c  —  bcr  Srlöfüng  oon  orrttnun  unb  ^ünbc  buvdi  bcn  'D^Jcfilasi.  — 
Heber  i^evtbcilung  bcf<  2toit\\^  f.  Sinlcituiur^.  1  li>.  Sülicli  bcmcrft:  „ 2 oune  3üiiii^  in  fccn 
uorbergcbcubcn  S5>eiffaivnuicu  faft  nie  inMt  einer  nierern  ä^cfrciung  fpridn,  ebne  auf  bie  ^öberc 
juglciclj  bin^upcitten,  \h  bicnt  aud)  bier  bie  i^erfünbigung  ber  i^ergebung  ber  ©ünbcn  :i<ärael«. 
Der  ©ieterannabme  bes  iUilteiS,  ber  j)tüdtcbr  in  ba^  inrterlanb,  bem  ■'^.'»rcpbetcn  al6  ißeran- 
latjuni^,  511  bem  großen  :;'>ietter  übcr5ucieben  unb  beffelben  ©erf  511  i'd>ilbern,  ja  e^  i|l  au^  ben 
foIgenDen  SBcii'fasVunjien  un'oerfennbar,  bajj  bief;  fein  bauptfddUid)e^  3tiigcnmerf  ift."  —  2)  LXX 
Tov  ?.a6v  fiov.  (^ott  fprid)t  biefe  Sorte  ju  feinen  '•pvopbctcn,  bie  er  bem  (eibenben,  gequälten 
25olfe  in  ber  @efangcnfd}aft,  welche  l}ier  im  (Reifte  üorauögefe^en  wirb,  jum  a:rofte  unb  jur  2Iuf- 

munterung   jufenbet.  —  3)    hps'ig,   ?,ah'/aaTe  elg  T7/V  KcipSiav 'lepovaa/jj/i.  — 4)   H VK  1J^"1p 

„rufet  i^m  ju,  bat'  .  >"    TrapaKaMaare  «iir^v.  —  5)   Hk^D^*  /'(""  SfP^'ii'H'nft/'  b.  |.  feine 

T    T    ; 

Sflaoerei  unb  cyefangenfd^aft  in  ^abnion.  r/  TanEivuniq  nhrF/g.  (f  ^  tvijjt  fid)  'itreifeln,  ob  bie 
i^ulgata  nid>t  nvfprimglid)  uiilitia  batte.  —  ö)  reeld)e  ©orte  eine  jweifacbe  '^Uielegung  erleiben : 
(Es?  l)at  boppcit  gebüijt,  ober  e^  empfängt  büppelte  ®naben  für  Diejcriittenen  2uupcn|trafen. 
Denn  ^^<L3^  ''ciBt  nid)t  blo^  „Sünbc,"  fcnbern  aud)  „'Strafe,  ^aimbopfer,  (£ntfünDigung, 

Unfad."  ivür  erfiere  'Jiujlegung  finb  3;beoborct,  Si^rittu?,  .6»ieront)mu?,  ^jTccppiug-,  für  le^tere 
'■iltam  u.  '^(.  (XorneliusJ  aVapiDefagt:  JVior  seiisus  siiupHcior  est.  posterior  sublimior  et 
diviiiior.  'Jln  iU^rbängung  einer  boppelten  2ünPenftrafc  Parf  man  fid)  aber  nidu  tlofien;  benn 
ber  IPropbet  bebient  |ut  biefei^  "^(u^brucfe?  nad)  menfd)lidKr  :}icreaH-ife  unb  nimmt  babei  ba* 
?ö?a§  V'on  bem  meufd^Ud^en  (^Jevicbte.  ÜBoüte  man  e>5  fem  gottlidHMt  nebmeu,  fo  müf;te  man 
fagen:  ^jebe  fd)nHn-e  ^ünbc  oerbicnt  eine  nnenblidje  2trafc,  "nuMl  fie  33e(eibigung  eine-o  unenb» 
lidben  rsJotteö  ift.  —  7)  Ter  "iPrepbet  ftcilt  f^3ott  einem  .^tönigc  g(eid),  ber  eincn'.^crolD  auöfenbet, 
Da?  33o(f  ]ux  i'ereitung  ber  ©ege  unb  Strafen  aufuiferbern,"^  bamit  er  bie  einzelnen  :Kegionen 
ungebinbcrt  bereifen  fönnc.  (fö  beijjt  „in  ber  üBüfte,"  entweber  WiH  inbcrSüfte,  an  ber 
Statte  bcr  Srrfale,  bie  QSegbercitung  notbn^enbig  ift,  —  unb  nad)  biefcr  2(u£((cgung  müpte  man 
ti  mit  parate  t>erbunbcn  nebmen, 'ober  weil  aujs  bcr  Süfte,  b.  b.  au^  fernem,  unbecanntem 
Crte  ber  bie  .^ülfc  ber  Srlöfung  fommt.  (ixirM  ocrfünbcte  bie  Befreiung  au«  ber  J^erne, 
;^£>^anncö  bcr  iläuftr  auö  bcr  cinfamcn  ^orbanägegenb.  Xa^  ^ier  vos  clamantis  im  m^ftifc^en 


Dcr^rcp^ft  3faia«.  40,  3—15.  «Hnm.  7—24.  211 

<B\nnt  auf  !^si>ii<innte  bcn  Täufer  beutet,  fai^t  biefer  Joan.  1,  23  fclf>cr:  El'o  vox  clamantis  in 
dcsorto:  dirii-Mto  viaiii  Doiniiii,  siciit  dixit  Isaias  proj^lu'ta.  SDic  '^H'^tt  vlll^cit  ba«*  5itl»acf)C, 
l>ai^  ^i?tcpriiu"  enrählt,  um  bae?  5^tai'fc  ^u  5it»;uben  ^u  nuidicn,  i'o  madn  er  c-?  aud)  in  bcr  39ahi 
ber  Crtc,  n>o  er  bai<  -V^eil  bereitet.  .*>ieroir.Mnu?  cp.  ad'l'aras.  failt:  Kle.irit  .Toamies  loeuin 
non  ul>i  euiii  iiiillus  amliat,  scd  ad  queiii  poixdos  de  iiatnr;\;  curruptjc  coiiversatiuiic  reducat. 
!rif  il^iiite  ift  bie  3dnile  fe?  ^yarabiefe.?.  riirum  \\u\t  <^)on  burd)  Tfeae  2,  14:  Ducarii  eani 
in  solitudiiiem  et  l(M|uar  ad  cor  ejus.  — 8)  la?  AUturum  fdv:iut  hier  ftatt  bc3  jm^tT^ifi« 
gebrauebt,  ba  bcr  'iProplH't  iMelnicbr  \ac\t,  \x\U  i^cfd)eheu  [oll,  al^  iva?  iiefeftetn-n  wirb.  —  J))  (£in 
lübue?  'iMlb  bcr  morali|'d*en  UmänDcrun;^,  ^ie  in  Den  .^^er^en  vor  tut  geben  foK!  Tic  f^k-mcincn, 
bie  UnuMiTenren,  fie  in-radncten  feilen  fid^  freufi;V erbeben;  ^cnn  e-j  lver^cn  ibnen  i-^rofjc  fsUttcr 
jUiKtbeilt  tverben;  bie  •'iroben,  rVei^en,  \>lnjiefebenen  aber  foüen  fid)  berablaffcn,  um  ^cr  i'iciftiflcn 
Ö3üter,  bie  aui?iVfteüt  iverben,  ü\t  ivürcij^  ut  maeben.  ^ertuüian  1.  5.  c.  .Marc,  fdireibt:  Oiiristns 
coües  fviiuabit  valliljiis  et  ()l)lii(ua  diriaet  in  rectiUidines  et  cauip<>s,  (|uia  oiniics  Iclm.s  diiFi- 
cultates  in  lM-ani;rlii  faoilitatcs  et  ;B(|uitate.s  eunvcrtet.  —  10)  'spotte?  .'oerrlid^feit  unb 
Wajeftät  jeiijtfid)  in  allen  aniubcrbaren<5rcij^uiffcu,  befonbcre;  aber  inberi"'('eufdlwer^uni^  feine« 

(JobnC'?.  —  II)     kq}  üilifrai  -näna  aäfiS  ~b  (juri/fjfoi'  roi)  ifsov.   ort   Ktpioc  h'/.a/.rjnf.      Luc.    3,    6. 

Vidobit  ouinis  caro  salutare  Üei.  Ter  Sinn  ift:  3l((c^  ^leifdi  fod  erfeben,  baf)  baö,  wa3  ge- 
fd'icbt,  ein  nninfcrbareo  üi>crf  'iJctte^  ij>.     Tenn  ('>3otteiJ  fsk-banfen  unci  il'orte  finb  •iBerfe.  — 

12)  rid}tcrifd>cr  'Jtuörrud  anftatt:  „id)  bi^re  eine  3timmc,  ofer  bordu,  eine  Stimme  fprid)t.', 

13)  ilpIT^D  tM^  ü'tnc  5(nmutb."     <Sebr  f^i^n  fd)reibt  ^ieriMt'.Mnu?:  Revera  si  quis 

fratrilitateni  carnis  respiciat  et  quod  horarum  momentis  cre.sciiuns  atqne  decrescimus.  nee 
in  eodem  statu  maneuius,  ipsutn(iue  riuodloquiumr,  dictamus  et  scribimu.?,  devitae  nostrae 
parte  praetervolat,  uoii  dubitabit  carncin  foenum  dicere  et  gloiiam  ejus  (juasi  floreui  tbeni; 
et".  Ps.  89  et  101.  —  Vi]  b.  b.  i-ao,  n>a6  »,H>n  (yottau^cicbt,  feute  ^incrbunii,  feine  i^crbei^ung, 
fein  (^icfefe,  befonbcrg  aber  fein  «icobn,  ber  ba  im  ivletfcbc  crfd^eint;  et".  Ps.  102,  16.  — 
li>)  ti/'wTft-f,  "')  (^oßeia^^F.  ras  iTirof;c  5T?erf  bcr  i^efreiunii  ane!  bcr  (s^efanjienfd^aft,  nccb  mcbr 
ba«  grope  iOcrf  ber  (£rli.^fung  £>pn  l>en  '^anDcn  bcr  SunDenbcrrfdmft  wilt  mit  'AVad^t  !>erfünbft 
fein  unb  ebne  »'vurdU.  2cbi.Mt  bemerft  bier  Js-oreriu>^:  Qvii  pertunctorie  aut  luolliter  aut  tre- 
pide  Evangelium  praedicant,  adhuc.quae  sit  diffnitas  Evangelii  ignorant.  Qui  etiam 
aliud,  quam  fructuni  Evangelii,  in  praedicatione  quaerunt,  adhuc  <|uantum  sit  hierum 
et  quantae  dignitatis,  Cliristuni  antiuntiare,  non  intelligunt.  Peum  leicitimi  prae- 
dicatures  Evangelii  deterunt,  Deuiii  oft'erunt,  Dcum  dant.  Quid  huie  dignitati 
potest  conferri?  —  IGi  er  fommt,  3?r>-"icl  5«  befreien  i^on  Per  Äitecbtf^aft  '-Pabs^lone; 
aber  nod)  mebr,  er  fommt,  e?  ben  -^panfen  te«5  J^ürilen  biefer  ©clt,  fer  ^iiube  unP  ber  ^i'^tte  ju 
entreiücn.  Tic  aufjcrorfentlid)  ftarfen  2(u?brüde,  bcrcn  ficb  Per  i^rovbet  bePient,  fpredjen  laut 
bafür,  bap  er  eine  iveit  bbberc  ".yefreiunji  im  i}luge  bat,  alö  blop  Pie  irPifd>e  unb  5eit!id)c.  — 
17)  ricfer  Vobn  ift  ^unäriM't  bie  äufjerc  ^In^blfabrt,  iveUte  rsiott  feinem  i^olfe  nnrp  ^u  Tbcil 
n^erpen  laffen,  im  geifdidien  nr.^ftifd^en  Sinne  aber  Per  iDertb  ber  (£rlbfun;i,  Purrf'  iveldien  nid)t 
blof'  '-öcfveiung  'ooh  Sünben,  fonbern  aucb  namenlofe  ©naben  bcr  Heiligung  erworben  unb  du 


bie  5!Jtenf($bcitauSgetbeiIt  ixnivben.  —  18)  Tri?J/*ö  »K'i«  2Bi-''"f  i^^«^  ^iu*  f""  2>crgclten  jlcbt 
»or  ibm,"  b.  ^.  liegt  ibm  am  .§er5en.    Tic  'i'Jfenfdien  ju  retten  unb  feiig  5u  mad)en  i|l  fein 

innigfle?  2)er(angen.  —  19)  Hl^^ //tic  Säugenben;"  kv  yaarplkxovaai:.  —  20)  ^V^T  „fr 

wirb  llc  leiten,"  b.  b.  mit  Sorgfalt  fic  Sd^ritt  für  Sd^ritt  fiibren.  TzapnKa7iati.  Sie  J^irten- 
forgfalt  f^otteo  offenbarte  fidi  ^amr  f*on  im  %.  5^.  in  auffallenber  ©etfe,  aber  nod)  auffatlenber 
im  "Ji.  '-i?.,  ba  er  (^leifcb  angenommen  wnxi  unter  mü  crfd)ienen.  itein  i^ilP  i)!  geeigneter,  l>ie 
.§errfd)aft  '^kute?  anb  Sbrifii  ju  bcjeid)ncn,  alg  bas  bco  guten  Jpirten.  ramm  febrt  es  fo 
bäufig  nneper  Jer.  23,  3;  Ez.  34.  23.  Unter  ben  i.'ämmern  finb  Pie  (^Mäubigcn,  unter  ben 
©äugemüttern  Pie  'Jlvoftel,  iMfdiöfe  unP  Scclforgcr  \\x  m^rfteben.  ^21)  '•?facbPem  Per  'iPropbct 
bisber  Pie  grof;e  ^>iettung,  bie  Pem  i^olfe  voerbe  \x\  Ibeil  werben,  bebanbclt  bat,  gebt  er  über  auf  bie 
©röjje  unP  '?.Vad)t  'skttco,  '0C}n  Pem  Piefe  r)fettuug  Fommt,  unb  jeigt,  wie  erbabcn  llc  fei  über  bie 
??Jad)t  ber  falfduni  (53ottbeitcn,  unb  wie  unbegrenzt  ba5lH'rtrauen3eraelö  gegen  (^ott  fein  folle. 

22)  '/"IJ^n  "Hör  £i^*^t^'3  b'DI  """^  ("-^en  >"Ü';t  ben  Staub  ber  Grbe  in  bem  ^^rctling?" 

I     V  T    T  -  ^:  '•    T    -      '    T   : 

Xer  Xreiling  i|t  ein  ■'^fafi,  weldice  Pen  britten  Xbeil  eine?  (l^^o.  fapt.  kuI  -äcav  rr/v  yf/v  öpani; 
-3)  D*J?K^  pD^*?  "*^^^'  Stäubdien  bcr  Sage,"  b.  b-  ivic  jenes  aacrf(cinitc©cwid)t,  weld)e« 
ntadit,  ba§  baö  3it«ö'fi"  ^cr  SBagc  fiel)  nur  ein  wenig  neigt,  üg  po~r/  ^vyov.  —  24)  7,1 
Slü*  plD  D^'^N  i'ftcb,  iilänbcr  ftnb  wie  Staub,  ber  fcrwc()t,  ober  er  bcttt  tie  i?änbcr  auf,  tvie 
Üec^ner;  ^.  Schrift.  21.  S.  III.  14 


212  t>iv  5)rcp^ct  3faiat^  40,  15—31.  5Inm.  24—44. 

"Staub;"  ü^  ale/xtq /MyLc\^i)oovrai.  —  23)  SC.  saciificium ;  cf.  Ps.  49,  10.  —  26)  p^.t^in 

„mit  n?cm  werbet  i6r  alfo  ^iott  senileic^en?"  Tcr^^rcpbet  warnt  5-^raet  ror  bcm  f^3o5cut'ienilc, 
weil  er  ^orauvWcbt,  t-a^'  c?  in  ber  näiiflen  ^ni  (unter  ^.^Janaffccs  nämlid^)  in  benfelbcn  verfallen 
trerte.    Hetzer  ^^ilberi^cretrung  f.  I.  S.  Ii28.  2(nni.  2— 6.  —  27]  ftatt  num(iuid  non.     3m 

^ebr.  ijl  !eine  gr^flc  5"  ftnbcn.    LXX  /^r).  —  28)  hüQ-  »ücldu-^  fowoM  sculptile  als?  confla- 

tile  bebeutet;  dKÖva.  -  29)  tr^V^  w'^D")  nlpH")*!  "lJJ/*pT  DTO  f^iVI  „übergießt  es  nicl)t 

mit  ©clbvlatten  ber  i^cinfcbmicb  unp  (^icf,et  filbernc  .HcttcnV"  ?;  ;i7)r(7üpjor  ^wiTin-ür  jpi'frzov 
:TepcEXpi'^i'"^fv  avrov.  ö/wicj/m  Ku-tahtvaGn-  avrov;  bic  filbeviKn  Äctten  bicnten  ^uv  Sefcfliiiunfl 
Ui  «Ubee  unb  au*  jum  Sdni^e  liegen  9?aub;  Sap.  13,  ](j.  —  30)  r^j;  HD^iri  pDöil 

"IHD' DpT"N*7  z'^fi"  bürfti^er  ijl  an  J^abc,  ern\iblt  ein  unscrweälidscö  -^clj;"  ^v?.ov  yäp 

iiariiTTov  tK/JytTac  TtKvuv.  —  31)  ^ebr.  „cr  fucbt  ficfi  einen  i^erflänbigcn  ■ßanbwerlcr,  baö  2?ilb 
ju  cieftaitcn,  ba^  (!■  nidu  wanfe."  —  32)  b.  b.  feib  ibr  nicht  einrtcbt?t'oU  genug,  um  bie  ??ic^ti.a- 
feit  fplder  l^ebilfe  ^u  erfenncnV  —  33)  b.  ^.  bie  dJVunblegung  ber  Srbe,  tie  Sd^iJiijfunij.  — 

S'S)  p'~]^  „Wie  ein  feinet  lu^;"  (^c  Koftapav  „wie  eine  SDiUbung."  —  35}  D^^fl")  jülill 
PN*?  /-f»"  Ö'^f  ^if  Wajcjiatifcben  (bie  gürflen)  bcm  ^ii^ts,"  b.  |.  cr  ma^t  junicbte  bie  gürßcn- 

macbt.  ö  Sii^ovc  «p;\'oi'röf  üg  ovöev  ap;^en'.  —  36)   'f/v  Je  yyv  üg  ovöev  ETroiy/aev.    —   37)    ,,2Dem 

rooflt  ibr  mid)  gleiA-biltcn,  wenn  id  fc  gvcjic  ?}(ac^t  über  aüc^ficbtbaren  (>5cbilDe  babcV  — 
38)  Tic  -carf'fJf/ff  -ui  7a  Trdira:  —  39)  2Da^  für  uuö  unvlbtigc  ^diaar,  uncrmepliAcr  kaufen 
ill,  bag  fennt  (^ctt  im  fkinflcn  Tetail.  (£r  fennt  jebcn  'Stern  b03  un^äbligcn  Sternenbeere?. 
40)  „(iictt  weif;  '^lUhiv  'oon  mir."   So  fagt  ber  Unglaube  anfangs«,  bi^  er  cnMid)  fcweit  scran- 

fc^rettet,  ju  fagcn  :  „(J^  ift fein ajctt."  —  41)  Q^^lj^  Vi^?^  """^  ^*^"^ ^ii^t«  S^^^t  f^ ©tärfe/ 
l".  b.  bcm  3t{{crf*wadM'tcn  i^erleibt  er  wunberbare  Stärfc.  nal  roir  ui/o^infuuhcii  avtt;}v.  — 
42)  „rüftige^iinglinge  werben  matt  unb  müfc,  unb  bic  junge  ?."'fannfd^aft  iniftbabin,"  wabrenb 
jene,  weld)e  auf  ben  .^errn  t^ertraucn,  an  Äraft  verjüngen  .  . —  '13 1  „fie  «jcrtaufdjen  bic^raft," 

b.  5.  fie  füblcn  gleich  63ewäd)fen  neues!  9fad)treiben  ber  Äraft,  verjüngen  fidi.  —  44)  t7]^^ 

DHlJ'.SD  ")D^<  "fif  ergeben  ft^  mit  Sd}wingcn  glei(^  bcn  Stblern."    S)ie  ^eiligen  werben  mit 

SfJedt  2iblfrn  ocrglidcn.  Tcnn  glci*  bicfcn  erbeben  fie  Wd>  ftcts  über  bie  (Erbe  j^um  J^immcl 
empor  unb  glcid)  bicfcn,  ftnb  fie  ilarf  unb  auebaucrnb  unter  jebem  jeitlid^cn  ©ed.fcl  Ps.  J02,  5. 


Caput  XLI. 

1.  Taceant  ad  me  insulae/  et  Gentes  mutent  fortitndincra:*  accedant, 
et  tunc  loquanlur,  simul  ad  Judicium  propinquemus.^  2.  Q.uis  suscitavit 
ab  Oriente  justum,*  vocavit  eum  ut  sequeretur  se?  dabit  in  conspectu 
ejus  Gentes,^  et  reges  obtinebit:*^  dabit  quasi  pulverom  gladio  ejus/ 
sicut  stipulam  vento  raptam  areui  ejus.  8.  Persequetur  eos,  transibit  in 
pace/  semita  in  pedibus  ejus  non  apparebit.^  4.  Quis  baec  operatus  est, 
et  fecit,  vocan.s  generationes  ab  exordio?^"  Ego  Dominus,  primus  et 
novissimus  ego  sum.'^  5.  Viderunt  insulae,*^  et  timuerunt,  extrema 
terrae  obstupuerunt,  approjMnquaverunt  et  accesserunt.  6.  Unusquisque 
proximo  suo  auxiliabitur,'^  et  fratri  suo  dicet:  Confortare.'*  7.  Confor- 
tavit  faber  acrarius  percutiens'^  malleo  eum,  qui  cudebat  tunc  temiwris, 
dicens:  Ghitino  bonum  est: ""'  et  confortavit  eum  clavis,'^  ut  non  moveretur. 
8.  Et  tu  Israel  serve  meus,'^  Jacob  quem  elegi,  seraen  Abraham  amici 
mei:  9.  in  quo''  apprehendi  te  ab  extremis  terrae,  et  a  longinquis  ejus 
A^ocavi  te,  et  dixi  tibi:  Servus  mens  es  tu,  elegi  te,  et  non  abjeci  te. 
10.  Ne  timeas,  quia  ego  tecum  sum:  ne  decliiies,  quia  ego  Dens  tuus: 
c'onfortavi  te,  et  auxiliatus  sum  tibi,  et  suscepit  te  dextera  justi  mei.* 


Vix  fxcpl)tt  3faia(5.  41,  1—2.  2luni.  1—4.  21S 

11.  Ecce  confundentur  et  crubescent  omnes,  qui  pugnant  adversum  tc: 
erurit  quasi  noii  sint,  et  peiibunt  viri,  qui  contradicunt  tibi.  12.  Qnaercs 
eos,  et  iion  invenics,  vires  rcbelles  tuos:  erunt  quasi  noii  sint:  et  vcluti 
con.sumptio^'  honiines  bellantes  adversum  te.  13.  (^.iiia  ego  Dominus 
Dens  tuus  a{)prchendcns  manuni  tuani.  dicensque  tilji:  Ne  tinieas,  ego 
adjuvi  te.  14.  Koli  tiniere  vermis  Jacob,"  qui  n)ortui  estis  ex  Israel:** 
ego  auxiliatus  suin  tibi,  dicit  Dominus:  et  redemptor  tuus  sanctu« 
Israel."'  15.  Ego  posui  te  quasi  plaustrum  triturans  novum,^  haben» 
rostra  serrantia:  triturabis  montes,^^  et  comminues:  et  colles  quasi 
pulverem  pones.  IG.  Ventilabis  eos,  et  ventus  tollet,  et  turbo  disperget 
eos:  et  tu  exultabis  in  Domino,  in  sancto  Israel  laetaberis.^  17.  Egeni, 
et  pauperes'-*^  quaerunt  aquas,  et  non  sunt:  lingua  eorum  siti  aruit.  Ego 
Dominus  exaudiam  eos,  Dens  Israel  non  derelinquam  eos.  18.  Aperiam 
in  supinis  collibus  flumina,  et  in  medio  camporum  fontes:  ponam 
desertuin  in  stagna  aquarum,  et  terram  inviam  in  rivos  aquarum. 
19.  Dabo  in  solitudinem  cedrum,  et  spinara,-^  et  myrtum,  et  lignum 
olivae:^"  ponam  in  deserto  abietem,  ulmum,^'  et  buxum  simul:^^  20.  Ut 
videant,  et  sciant,  et  recogitent,  et  intelligant  ]>ariter  quia  manus 
Domini  fecit  hoc,^  et  sanctus  Israel  creavit  illud.^^  21.  Prope  facite 
Judicium  vestrum,^  dicit  Dominus:  afferte,  si  quid  forte  habetis,^"  dixit 
rex  Jacob.  22.  Accedant,  et  nuntient  nobi-s^^  quaecumque  Ventura 
sunt:^^  priora  quae  fuerunt  nuntiate:'^^  et  ponemus  cor  nostrum,  et 
sciemus  novissima  eorum  j**^  et  quae  Ventura  sunt  indicate  nobis.*' 
23.  Annuntiate  quae  Ventura  sunt  in  futurum,  et  sciemus  quia  dii  estis 
vos;  bene  quoque  aut  male,  si  potestis,  facite :^^  et  loquamur,*^  et 
videamus  simul.  24.  Ecce,  vos  estis  ex  nihilo/^  et  opus  vestrum  ex  eo, 
quod  non  est:*^  abominatio  est  qui  elegit  vos.^^  25.  Suscitavi  ab 
Aquilone,^^  et  veniet  ab  Ortu  solis:  vocabit  nom.en  meum,^'^  et  adducet 
magistratus  quasi  lutum,^^  et  velut  plastes  conculcans  humum.  26.  Quis 
annuntiavit'^"  ab  exordio  utsciamus:  et  a  principio  ut  dicamus:  Justus 
es?^'  non  est  neque  annuntians,  neque  praedicens,  neque  audiens 
sermones  vestros.  27.  Primus  ad  Sion  dicet:  Ecce  adsunt,^^  et  Jerusalem 
evangelistam  dabo.^'  28.  Et  vidi,  et  non  erat^*  neque  ex  istis  quisquam 
qui  iniret  consilium,  et  interrogatus  responderet  verbum.  29.  Ecce 
omnes  injusti,^*  et  vana  opera  eorum:  ventus  et  inane  simulachra 
eorum. 

1)  ß)ott  crläfit  bicr  burd)  bic  ^Voptictcn  einen  5(ufruf  an  fcie  2?ölffr  unb  9?ationen,  mit  tbra 
»or  (yerid)t  ,^u  eichen  unb  mit  ibm  511  rcrbanbclii,  wo  SBabr'ocit  unb  (liercAtijifeit  fei,  bei  \bm 
unb  feinem  ^clfe  oDer  bei  ibucn  unb  ibven  Wöttern.  Ta^  i^oranfteben  bce!  l'difvufco  taceant 
fc^.eint  ali  vcrepov  7rp6-t-poi>  bctrad)tet  werben  ^u  ntüffen.  I^cnn  ba»?  '2i.tn)eii:»en  foli'st  crfl  auf 
baö  Sieben  unb  3^e*ten,  auf  bae  i>orberi(eiianiKnc,  unb  worin  (^ott  bcn  5ieii  bavon  iietragcn, 
^yKaiviCec-&e  irpuQ  ße  vf/aoi.    Sic  Ulfen  1C**inn  „erneuern,  wetzen,"  fiatt  "^ '  fd^weigen.  — 

2)  _„bie  ißblfer  fcüen  !>erjün;ien  (ibrc)  .^iraft,"  b.  b.  fie  fotlen  af(c  ibve  ilraft  aufbieten,  ja  eine 
oerjüniUe,  ungewi^bnlid^e  .straft  fammeln.  ol  yhp  äpxovzi^c  hAhi^ovciv  'laxi-v.  —  f5)  rüre  Kpiai\ 
ävayye(/.dr,jc7av.  —  -1 )  (sjott  fleüt  bier  bic  ?ivnc\c,  ob  bie  ben  (^3üticn  biencnbeu  -Reiben  mobl  au* 
je  einen  fold^en  „©credUen"  berufen,  gcfenbct  unb  ju  ]o  auei^ebebnter  Wuiö^it  erbeben  batten, 
Kit  er  cä  ;]etban.  Unter  bicfem  (>Jercd}ten  il^er)leben'bte  3{abbinen  ben  3tbrabam,  unb  ibrcr 
5luglei\uni;5  feilten  ber  C£balbaer,  Jbomas,  •^n(\c,  l'iuanue,  Sandiej  u.  91.  ßö  gaffen  auf  ibR 
aUerbiUi^e  met>rcre  ber  ani^eiiebcnen  ?)terfmale.  2(llein  mit  mebr  (i3runb  serftebt  man  unter 
btefem  ßkreAten  ben  (iDrus",  i.u'n  wetAem  ber  ^^robbct  fpater  45,  1.  13  in  äbnlidKU,  ja  ebren- 
toüeren  ^luebrüden  fpri*t.  Sa  bulbii^en  bicfcr  ^hic-leiiiunn  mit  >&UiiP,  ^^(bam,  '3.\iiinini  faft  aüt 
9?eueren.    (£r  wirb  ber  ®ercc^te  genannt,  weil  er  ben  (iultus  bc3  (Einen  wabren  (JJctteö  in  ganj 

14* 


214  Der  g>rop^et  3faia^.  41,  2—14.  5Knm.  4—22. 


} 


auffaffenbcr  SBctfc  förbcrtc  unb  ber  Sflc^c  Ji^racU  ßJereittiiifeit  t*crf($aifftc  im  5Int^cfi;$te  aUtt 
Stationen.  .&tcrom>imi6,  (£«rillit?  unb  ^rocopius  [eben  in  bicfcm  f^erccbten  bcn  W'cffia^,  brt 
im  i?olI|lcn  'Äinne  bcr  (^H^reAte  i\t  unb  eine  5'fad)t  auf  (£rtcn  übet,  rr»te  fein  auDcrcr.  Da* 
2Babrc  ^ürftc  fein,  ta^  junacbjl  unb  im  bud)t^äblid)cn  5tnnc  Sinnt?  ju  »ci|lcbcn  ift,  tm  topifc^eit 
Sinne  aber  Sbriflue.  ßoruei  ift  ionad)  ai^  iHnbiib  Sbrifti  unter  fcn  .greifen  ju  bctvadjten. 
Üocb  unb  9{eifcb(  bemerfen:  „jm  'a^iife  fe?  '-i^efveiers!,  weld^en  (Mott  envccft,  xun  ^^eraci  aui 
ber  'ycfan.ienfdiaft  "-^abi^lLMt?  ju  evlöfcn,  ift  bao  bobere  bc?  iöclterlpferti  unb  iBeltviditer?  fo 
umfdiloffen,  bafi  tie  bciberfeitiv^en  ^^iuyc  (\kid)  l'id)t|lrablcn,  bie  iMni  binter  einanbcr  lieiienbett 
5DJittelpunftcn  au?i?eben,  an  tcv  Cbcvfläd)e  (im  i^udMlaben)  ineinvinter  ocrflicf'cn."  "'öebr. : 
„SDer  batoom5lufi^anq  (}ci- berufen  ben,  beffen  Jufjebie  (yered)tii5tett  begegnet V"  IHf^^p*  \)1'^ 

"^ ''■r'')/-  ^-i'^i^^^^I"^  übcrfc^t:  Quis  excitavit  ab  Oriente  justitiaiu  (i.  e.  justum  Abraham) 
proclamavit  illam  et  J^edem  SUUtu?  rit:  ti/}yiipev  ä-ö  övaro'/.cn'  SiKnmavvr/v,  küäT^eaev  av-?/v  Karä 

TTürfar  ahrov,  k(u  ■KopEvntTai  \  Ta[)  idi  IPerfcctuui  bier  dU  prppbetifd),  ocn  ber  Bufunft  cicltcnb 
ju  betrvic^ten  i|t,  bebarf  ivc^l  feines  wetteren  S^eivcifeö.  —  3)  b.  ^.  »er  gibt  bie  inUfer  tn  feine 

^vtnbc?  ^i'oaEi  ivavTiov  c^vüv .  .  —  6)  "IT  Q^^^/pl „uub  »er  mad)t5t5ni3e Unterwürfig"  (t)cr 

iljm)^  ««'•  ßarrüeic  eKar/'/an;  —  7)  tfört(td)  uad)  bcm  ^ebr.  „n?cr  mad)t  ben;  Staube  gleich 
fein  '^dnrcrt  unb  bcn  üpm  QBinbc  aufgejagten  Stoppeln  gleid^  feinen  i^pgen?"  b.  b.  wer  machte, 
bap  feine  Sd)irertcr  unb  '^ogen  wie  son  ber  3Binti6braut  getragen  überadbin  wütbeten?  ko.I  ficöott 

flc;  ■}i/V  rdf  jiaxnipag  avrüi'  kcü  wf  (j>j)v)ava  i-iurjfiiva  rä  rö^a  alruv.  —  8)   b.  ().  mit  Std)er^eit, 

eine  S*aben  in  leiben.  Dl^ti^'  ft^«  üim%  —  9)  ^'iy  ^b  Vbr\^  fTlN*  „auf  einem 
JJBege,  ben  feine  güt'e  nod)  niefit  betreten  baben,  ober  auf  anld-em  er  nid^t  mit  feinen  J^ü^en 
(fonfern  g[eid)fam  fliegenb)  soranfd^reitet."  Ten  letzteren  ^inn  inad)cn  Jpierpui^mui^,  Si>riüu6, 
Jbectcret  t>on  Gbi'ifti'?  gcltenb,  ber  bie  23ölfcr  tnvcb  feine  5(poftel  wie  im  ^lu^t  unter  fein 
füpc?  3ocb  braditc.  'Jluf  ilaru?  angcwenbet,  erwabrcu  ftd^  Die  ©orte  befonbcrj  in  feinem  3iigf 
nad)  bcm  fernen  2arbc?,  wo  Sröfus  auf  feinem  mit  Sd)dt3cn  Pid)t  geftopften  Ibrone  faji,  intern 
er  biefe  für  unüberwinblid)  gcbaltene  ge|lungi?ftabt  in  3fit  ^^i^n  14  Xagcn,  atfo  gleidifam  im 
f?Iuge  eroberte.    thsAcrneTcu  h  Eip/jvij  ?'/  uSbg  tüv  Tm^üv  avToi'.    J)a?  noii  apparebit  feblt  bei  bcn 

LXX.  —  10)   „ber.Sd)Öpfer  !.''0n  Sinfang  an;"  im}.taev  ahrijv  ö  Ka'/üv  avrf/v  ä-üb  yevtüväpxVi- 

lA)  ^{^^"*J^^  D'^~in{^"ri{<5T  „unb  mU  ben  Seiten  bin  id?  cbenfaüo;"  nai  e'iq  rä  kTrepxöfieva 

e}6>  e'tiir  cf.  Aiioc.  22.  1,;.  3dion  ^Mato  1.  4.  de  lesj.  fagte,  eg  fei  ein  a(te§  Sprü*wort,  ßJott 
entbaltc  (in  fidi)  ben 'Einfang,  bie  iVitte  unb  baä  Cfnfc  aller  Tingc.  Xer  eigentlidie  <cuux  bc« 
e,tro  ]iriiiuis  et  novis.siiim.s  ift  babcr:  „Cbnc  mid)  gefd^iebt  ÜMdu?." —  12)  „Xie  i^Mter,  WPld)e 
bie  critaunlid^cn  Aortfdiritte  bco  (£oruö  beobacinetcn,  entfeiAcn  tut,  treten  ^ufammen  unb 
ermannen  fid).    9foc^  gewaltiger  erboben  fid)  Die  -»Reiten  gegen  Sbriftue  uuf  feine  5lpoftd.  — 

IfJ)  Kpiruv  iKuarot:  rij  Tch/alov  küI  -ü>  (uhMü  ßorf&r/ani  Kai  ipel.     SBa?  Die  LXX  bicr  mit  Kpivuv 

fagen  wollen,  bürftc  fd)wer  ju  erfiären  fein.  —  Vi\  „fei  getroft;"  feblt  bei  Den  LXX,  wabr- 
fct)etnlid)  Durd)  2>crfeben  Deö  cr^direiber?,  was  um  fo  leid)ter  ju  erfldren  ijl,  weil  Der  nä*jtc  (^a^ 
mit  laxrotv  beginnt,  ba?  iluM-t  cunl'ortare  aber  ebenfalls  burd)  laxL-^öv  aui^gebrüdt  war.  — 

15)  □;;£)  D^irrn^t  C^'^pa  \>h^"2  -*]"i>*"nN*  ir'in  p?nn_  „ber  a?ilbbauer  ermut^lgt 

ben  (MolDfd^micD,  ber  OHättcr  bcn  .ipvimmevcr  unD  fpridU  .  ,"  "S^iit  bitterer  Ironie  fd)ilbcrt  ber 
^M-opbet  bcn  (Sifer  ber  erfd)rcrften  Wöiu'nbicner.  ©crflcutc  aller  5lrt  werben  aufgeboten,  bie 
03öt3enbtlDcr  jurcd)!  ^u  ridUcn,  ',u  fcbmicDcn,  '^u  nageln  uuD  ^u  lötbcn,  tn^  nid)t  bie  (^ö^en  um- 
jlürjen,  wenn  bcr  gefürcbtetc  (s^ottcöbelD  beranrüdt;  (Vocb  unD  ;>ieiütl).  ^efanntlid/wurben 
Die  Wöi?cnbilDcr  ^ucr(l  'oom  '.^^üDbauer  aue  .ipol?  gefertigt;  Dann  überwog  fte  bcr  (^3olbfd)mieb 
mit  iJ3lcd»  \.^ou  ^iiolD  oDcr  Silber  unD  lotbete  Das  43led)  an  Den  C£nben;  juleiu  fcfligtc  man  ba3 

-i^llb    mtt   -Jfdgcin   an  icincm  Crte.      Inx''^'^'  <i''>/p  tek-uv  kcu  xn/.mvc  -vtztuv  (T(pi'pr/  äim  iAavvuv. 

16)  „(£r  fpric^t:  burcb  bie  ViUljung  wirD  e6  gut,"  b.  b.  wenn  es  gefijtbet  ift,  fo  ijt  es  fertig  unb 

fc^on.      TÖTE  jikv  ipei,  ai-//3/.i//ia  Kd/.uv  iarii'.  —  17)   inxrpciaav  nl'ra  iv  t'/Äoig,  dijaovTiv  avrä  Kai 

oi'  KUT/^/'/Govrai.  —  18)  Tcm  Iäd)crlid)cn  (vicbabrcn  Der  Jpeiben  unb  03öeenbicncr  ftcllt  nun  ber 
^ropbct  Das  ©ottoertraucn  Cu^ael^  gcgcjütbcr.  Ta  es  jcbodi  ber  Stdrtung  bebarf,  fo  wirb 
^ier  (53ott  fclbfl  alö  Der  Srmunternbc  unD  v^tdrfeuDe  rcDcuD  angenibrt.  —  19)  sc.  Abraham  .  . 
Oll  hvrtAu.u^ujv  ütt'  äpnutv  r;/f  }?Ä-.  —  i20)  'pl^  pp^Il  ^'riD.PiTfj^^  n\<^  ic^  ftüge  bid}  mit 
bcr  9ted)ten  meinet  .gicilcs"  (meiner  ®cred)tigiett);  kuI  r/cnpahod/im'  ^r  nj  ds^iä  t^  ßcKaia  ^nv. 
9?ac^  ber  i'ulg.  ifl  unter  dexterajusti  meiwobl  nur  bie  ^ed)te  De^  Snrü?  unb  im  mpftifcfien 
Sinne  bie  ^){ed)te  bes  Weffias  ju  oerfteben,  obwobl  bicr  Vin-anui^  eine  .löinwetfung  auf  Wofc« 

crfenncn  will.  —  21)   DÖNpl    /.""b  gleicf)  bcm  9{id)tS;"  kuI  ovk.  icrovrai  ol  av-CTroieuovvTkq  ae. 

22)  ein  Slßort  ber  3drtlid)fcit,  ba«  man  noc^  jeßt  »on  a)?enfd)en  gebraut^t,  bie  ftc^  felbjt  nici^t 


Der  ^ro})^ct  ^^iVxai.  41,  14—25.  5rnm.  22—47.  215 

bclfcn  Tonnen,  5.  iP.  i?cn  Minbern,    i^ci  r<iJi"vift  erinnert  biefer  ^(uebrucf  amt  an  bie  TOJitlf'anb 
linut,  bie  ilit  baö  iuUf  in  frcmbcm  l'anbc  iicfallcn  laffcn  inufue.    JAX  feblt.  —  Ü'J)  "'jlO 

7N"1C^'     „.^äuflein     O^^ael;"     ü?./\o(Tri>c     'lajmifA.    —    211)     ö    ?.vrix>r//f:i'6r    lye    'Iffpar/X.    — 

25)  nViD'3  S>*D  Cnn  V'nn  Jinit:S  »tcO  i"^irf)f  ^irf)  5»  einem  i:ref*[rf)littcn,  ber  fc^arf, 

^ T      T       I     ^  T 

neu  unb  mit  boppeltcn  2chnciben  bcK^jt  ift;"  d«;  rpoxoix  äfdiK  ä'AoM'-ac  Katvrw^  npiaT?/f>o(i(hu-. 
2(»)  b.  b.  bcine  iicn\Uttiicu  Acinbc.  —  27)  iv  roic;  n}!o/g'i(7pa?/?..  —  28)  Wott  fubrt  jept 
naber  axi^^,  nniö  er  bereite;  an  3?i'ael  i^ethan  unb  no*  ferner  tlnin  wiü.  Tae  'Mefaiite  i|t  alfo 
fcn?oH  biftorifit  alei  ti-vif*  Ui  nehmen.  Xie  29unber,  bie  er  in  ber  5l>ii|le  i^etKin,  nnrb  er  nun 
a\i(b  tlnin  an  il>nen,  ba  fic  in  ber  ^U^'auiienfdmft,  ba  fie  im  fs^ebraiuic"  ber -Reiben  finb. — 
29)  (lüp^  „'^(Fajie,"  aud)  5diotenborn  i^enannt,  ein  grcf;cr  äjliiier  i^tum,  ber  mit  |larfen 

dornen  befet^t  i|l,  s])ina  Argyptia  ber  Eliten,  iiiitiinpii  nilotien  nait  T>ine.  '}im  beffen  -öar^  wirb 
ber  arabi|\te  Wummi  iicuommen.  äCnmu  ba.5  .s^cl]  alt  wirb,  fp  i)^  ee  beinabe  \o  i'dMrarj,  al« 
ßbenbol',  unp  febr  bart  ((siefen.).  kuI  Tri-iov.  Xcrefer  bat  „J^öbrcn."  —  30)  Tie  LXX  baben 
für  biefen  unb  bie  noeli  folj^enben  2?dumc  nun  bie  2i3orte:  ««<  Kv-äpicmuv  khI  ?.t:vKT/v. — 
81)    "iniri'  "»1*  ^er  (StiMitoIpi^ie  „ein  bauerbafter  iVium,"  nad}  bem  (ibalfäer  eine  3lrt 

3?(atanc.  —  rJ2)   Tlü'Kri'  "'•'"•■l)  bcn  a?erficnen  unb  2luelei]uni]en  ein  lMtd)i^baum  pber  tie 

(Xebcrart  „(Jd*erbin"  mit  fleinen  ?vritdUen  unb  c^ropen,  febr  ](b\\^  in  bie  .&i3be  ftebenben  3Ieften. 
Xercfer  „S'.-'preffen."  "JlUe  biefe  iHM'bcifninßen  erfüdten  fid)  jirar  tbeiüreife  in  ben  mannici" 
fattiaen  5eiinnn,aen,  bie  ''»H^tt  feinem  iU^lfc  nacb  ber  ."^füdfebr  am-  i^abnlon  ^u  Ibei(  roerfen  Itej;; 
toüfpmmen  aber  ertl  nad^  ber  ^Infiuift  bee  lVeffia{*,  bunt  unMd^en  jebe  'jrntlle  in  ein  'JParabie* 
sernmubelt  nnirfe.  Wan  beute  nur  an  bie  laufeube  von  "^.''loneben  unb  (iinfieMern,  tiie  in  ren 
aiMifleu  3le;V.^ttene;  lebten  unb  biefe  Crte  be>5  (vh-aueuö  burd>  ibre  "Jui^enDen  uuf  iJBunber  rer- 
berrIid^tcn.  —  r5?5)  Xer  iHnveiö,  baf;  (>knt  ber  Urbebcr  al(er  bicfer  Segnuni-^en  fei,  feilte  eben 
ber  Umftanb  fein,  bail  er  fie  burcb  ben  '^''rop beten  beftinijut  opraut^geüi.at  bat.  —  il'i)  K<irf<Uiifv. 
3-5)  '^^ott  ferrcrt  nun,  nad^bem  er  feine  Sad)e  »ooriielei^t  unb  feine  3lu?fpriid)e  i^tban  bat,  ciwd) 
bie  unjiläubi.aen  iUUter  auf,  ibrc  '^enu'ife  gc^un  ibn  unb  für  ibre  (^M^tternorjubrinjien.  l^yiCf' 
i)  Kplair  v/i(jv.  —  36)  '^'unt  umU  füiien:  ^Jpreebet  aud)  eine  2i?eiffaiiunii  au?,  wie  iit  (^  i^ietban, 
uub  tt>eld}c  fid)  in  ber  5'i-^iiic  al?  unibr  erircifen  anrb,  auf  baf;  man  t?ann  febe,  bei  wem  bie"iBabr- 
feeit  ijl,  bei  mir  ober  bei  eud).  D^^nlQVJ/  11^**^11  „tn-in;iet  l^^)r— eure  ilarten  (yrünbc."  LXX 

^yyiaai;  al  ßov?.al  rpCa:  —  37)    !'pir.  —  38)  H^^npri  IC^H  HX  >M(  Sebicffale;"  ä  av^i'M/- 

cerai.  —  39)  ITJH  niHTfO  ni.3b'K")n  ,^bie  früheren  (iBeiiTanuni-ien),  wwi  ftnb  ftc  jef  t, 

fai^ct  ti."  f^5ott  ruft  fie  auf,  Die  _(£rfü(luUii  fübcrer  SBeiffaiiuniien,  bie  unter  ibnen  i^emattt 
rcörben,  aufjuiveifen.  _^i'<n  biefem  ^inne,  für  »veleben  auch  bie  nariiftfoli^enben  ©orte  fpred^en, 
nimmt  bas?  '^efai^tc  ^candie^,  ^Ulioli  u.  31.  Xaiu-j^en  finben  (Iiirillu?  unb  'JbecDorct  in  ^iw 
an.aefübrten  3Bcrten  eine  3luffprberun.a  an  bie  rsHn^en,  fie  feilen  aud>  mn-brinnen,  wax^  fie  (s^rof;c« 
unb  ©^unberbareo  oollbradU,  wie  er,  ber  allein  wabre  f^Hnt,  an  feinem  in^fe  e?  t'cflbradn  babe. 
^la^  Dri;ieneö  forbert  fsknt  einfadi  auf,  ben  Urfvruu;!  aller  Xinyie  \\\  erflären— ba?  fd^lvcrftt 
5)roblem,  ^ai5  '}iiemanb  löü'u  tann,  ber  uidM  ihmi  Cbcn  erleud>tel  ift.  }/ ra -r^portpov  rhu  l/v 
Hxarf.  —  40)  „unb  wir  werben  ren  (irfcl;i,  [^^''*^^^^,  ba'.^on  erfennen,"  b.  b.  wir  werben  e« 

bann  erfennen,  baf;  eure  SBeiffa.auUiien  wabre  fiuD.  ''^Kieb  Drijiencx^:  „fo  werben  wir  barau» 
erfcben,  baj)  ibr  aud)  cen  ^luöjVti'^l'  bac'  (Vnbe  ber  Piui^e  m-rftebt."  '^U\6.)  C£iirilluö  unf  l\>to- 
boret:    „iü  Werben  wir  aud)  bie  "(£nbfd)irffalc  cUrcr  di^Dttcr  erfennen."  —  41)  rilN^H  1{< 

I^J/^Pt^'H  //Uiib  baö  ilünftigc,  laijet  eö  boren."    G(J  fd}cinl,  man  muffe  Ventura  bier  unter- 

fcbeiben  ron  bem,  'tt>\\i  oben  bamit  be^eid)net  ifl,  plcidiwic  eg  aucb  im  ^ebr.  ,^wei  vn-rfd^iebcnr 
©orte  finb.  (£rßerec  fd)dnt  iHn-bori^Mie  f<)cfuürfe  überbaupt,  letUcre?  bie  fünftii^en  ^i  beuiebnen. 
42)  „laffet  aud)  fokte  .-ejinuniicn  unb  ^traf.^cridue  er.ieben,  wie  i  eb  c?  tbue,  wenn  ibr  fönnet." 
*'i)  7^VT^V^^  /-^"f  t'^'IJ  i^'tf  c^  flauen,"  Ober  wie  (sk-feniu^  will:  „auf  baf)  wir  uns  aeaen« 

T    T    :     ■  :  ^     * 

feitig  meffen."     nal  dav/uiaoin^^a.  —  44)    U'l'uptda  ätia)  on  tzoSev  'nark  v/isl^.  —  45)    1*ÖX!D/ 

xiwi  man  i^cwcbnlid)  überfctjt  „tion  ber  Cttcr."  „(£uer  Sbun  ifl  fcblimmcr  aU  bie  Ctter." 
3lllein  mit  bem  (Ibalbder  unb  ber^i'ulciata  bürftc  wobl  aud^  bier  wie  40,  17  unb  41,  \2  3u  lefcn 
fein  DöX'tS  ,,*-'*om '•}Md)t?,  ober  fd)limmer  a(ö  bas  ^^liebtc^."  —  4<»)  in^f/q  ßöi'Avyfiai^e/.t^uvro 

-      T      •' 

i-uüf.  —  47)  sc.  CyruTii.  Wie  mit  Ibomaö  i^on  ?(iiuin,  l'i^ranu?,  i'atablui?  unb  .^Uiio  aßf 
?Jfueren  annebmcn.  3m  miMlifd^en  Sinne  erfeben  bie  bl.  'iHTter  tivrillue;  unb  .iMerontMuu?  mit 
Ibeoborct  unb  ';Vrocoptue  ben  Wefüas,  ber  aue  bem  *)f  erben,  b.  b.  aue  ber  oerberi^enen  -e^immel?- 

bebe   ^crabfommtj    et'.    Job    o7,  22;    Ps.    47,  ;i.      i-)u  (^  j^yiitpa  ruv  aTrulitjppii  Kat  rhv  äo' iß.iu^ 


216  2)er  fvop^tt  Sfaiag.  41,  25—29.  Slam.  47—55. 

ivaroAiiv.  Tap  e6  ^ctt't  ab  aquilone  et  ab  ortu  soüs,  äeii^t  an,  ba§  fcer  geinb  ben  ndc^flctt 
(Einfall  tjon  Sorben  bcr  inacf)e,  aber  aui  einer  ßkgenb  bes  Djlenö  fomme,  aui?  Wcbieu  unb 
yerjicn.  ^ci  (£briilii-?  bc^cid^net  bcr  Cfi  ten  Quell  ter  Äejinunv^en.  2Dic  fie  -Senne  oom  Dfleii 
ber  irbifdiee  (i.k'bcil'en  brincit,  fo  ß^riftus  öom  c^cijligen  Dftcn  fleiftiiici?  Okfciben.  —  48)  „er 

ruft  meinen  9?aincn  an."  LXX  K7.v&rja()VTai  -ü  övouari  /mv.  —  49)  1,t2n"l!3D  D'JilD  J<]3*1 

•  T   :  T  : 

„ein  eßiptifdicr  ^a^,  Der  einer  Umütrcibunt^  bebarf,  um  riduiv^  übcrfcßt  ju  werfen :  „®r  fommt 

«nO  be^vtnlrclt  bic  üattbaltcr  n?ie  (£rtcnfCtb;"  ipxtai^waav  äpxovTfc.  Kai  wf  ttt^/mc  Kepa/ttug,  Kai 
Gn;   Ktpajitvr   Kura-arüv   tuv   7r7]?.bv,   ovtu  Karo7ra-;;i?//<Tf<Ti'^e.  —  öO)    ,,2Ber  IHMl  euct)  f^i^tterU  ber 

Reiten  bat  biep  9(l(eö  sorauoiKKöf/  >vie  ichV"  —  51)  „fa§  wir  [aj^cn  fönncn,  tu  (UJott  ber 
4>eiben)  bift  gerccf)t  (bift  ter  ir'abrc  («Ott)."  TinV  "^pK^T  "^^P  "^'f  '''"^  ^^Jcdit  ^ebcn."  xyu 
^povfiev  öTi  äXrj-d^  eGnv.  —  3i2j  Q^H  n^H  |1''V^  ('ICN"!'  ^^'^^  elliptifite  3tebc,  bercn  Sinn 

«on  ben  Ueberfe^ern  peiröbnliit  mit  bcn  Si'orten  (^ci^ebeu  nnrb :  ,.%i\  bcr  (Srfte,  fprec^c  ju  <2icn, 
ta3  wirb  fommen."  '  '^)tan  tonnte  aber  au*  iiebcn':  „rer  ^i.ufai^  ift  bei  Sion,  ba  finb  llc  (bit 
tTopbcten)."  öp.r?)v  Tiuv  cüau.  —  3?5)  „bcr  vicrabt  ^crufalem  gebe  icb  tcn  frobcn  Sotütafter,'' 
It^'DtP'  l"'■''fId^e  aBeifTaiumg  fTcb  junäcbfi  auf  bte  'j^cfrciu«;^  Sörael?  burdi  Goru»  bejiebt;  im 

eminenten  Sinne  aber  auf  ßbriftu?,  burcb  ten  bie  ^roi^betie  ilrb  jum  öivingelium  jicfteigcrt  bat. 
icai  'icpovaa/.i/p  -apaKuAicu  tic  i.dov.  —  rj 4 )  .i^cbr.  „uub  \&;  fdi^uc,  abi'r  tciucr  iil  ba  oon  ibncn, 
Mut  feiner  i^ibt  3^'eüteit,  unb  id)  frage  fte,  bat?  fie 'Sintwort  geben;  bod>  tleb,  fie  uup  3;rug." 

•frö  yäp  rC)v  (•&v<ji>,  l6oi)  cvihig.    acl  anu  -üv  eläü/Mv  avrüv  (wk  ijv  6  äi>ayyi'/.?.uv.   nai  säv  ipuTf/au 

«i7ovf  TTö&tv  iare;  ov  pij  ä'ironpLi^Cjai  ßoi.  —  r53)  HJ^  „'Irug  |lnD  jlc  '"^^üc,  Ober  uicbtig  fmb  flf 
HHt."    Tic  LXX  geben  biefen  ganjen  i'cri?  mit  ben  SBortcn :  t'ia'i,  yäp  ol  T^otoi-vre^  l^äq  nal 

fia~T/v  <A  7r/«rüv7i'f  i'ftäc. 


J 

Caput   XLII. 

1.  Eece  servus  mens,'  susciftiam  eura:  electus  mens,  coinplacuit  sibi 
in  illo  anima  mea:  dedi  spiritam  menm  super  eum.judicinm  Gentibus 
proferet.*  2.  Non  clamal)it,,  neque  accipiet  personam,^  nee  audietur  voi 
ejus  foris.  3.  Calaninm  qnassatum*  non  conteret,  et  linnm  fumigans  non 
extinguet:  in  veritate  c-dueet  Judicium.^  4.  Non  erit  tristis,  nenne 
turbulentns,®  donec  ponat"  in  terra  Judicium:  et  legem  ejns^  insnlae* 
(üxpectabunt.  5.  Haec  dicit  Dominus  Dens  creans  caelos,  et  extendens 
«).s:  firmans  terram:  et  qnae  germinant  ex  ea:  dans  flatum  populo, 
qui  est  super  earn,  et  spiritum  calcantibus  eam.  0.  Ego  Dominus 
Tocavi  te'"  in  justitia,"  et  apprehendi  manuni  tuam,'^  et  servavi  te. '* 
Et  dedi  te  in  foedus  populi,"  in  lucem  Gentium:  7.  Ut  aperires 
<><>ulos  caecorutn,  et  educeres  de  conclusione  vinctum,  de  domo  carceris 
»edentes  in  tenebris.  S.  Ego  Domiinis,  hoc  est  nomen  meum:  gloriam 
)U('am '^  alteri  non  dabo,  et  landein  raeam  sculptilibus.  i).  Quae  prima  fu- 
erunt,'"  ecce  venerunt:  nova  quoque  ego  annuntio:'^  antequam  oriantur, 
audita  vobis  faciam.  10.  Cantate  Domino  canticum  novum,  laus  ejus  ab  ex- 
tremis terrae:  qui  descenditisin  mare,  et  plenitudoejus,  insulae,  ethabita- 
liiree.  earuni.  1 1 .  Sublevetur  desertum,''^ et  eivitates  -jus:  in  domibus'*  babi- 
tabit  (Jedar:  laudate"^  hal)itatores  Petrae,-'  de  vertice  inontium  clamabtmt. 
\2.  Pontiut  Domino  gloriam,  et  laudem^''  ejus  in  insuüs  nuntiabunt. 
P5.  Dominus  sicut  fortis^''  egredietur,  sicut  vir  praeiiator  suscitabit 
xelum:^  vociferabitur,  et  olamabit:  super  inimicos  suos  confortabitur. 
14.  Tacui  .semper,-*  silui,  [latiens  fui,^^  sicut  parturiens  loqnar: 
dis-sipabo,  et  al.)sorbebo  simnl.'^'  15.  Desertos  faciam  montes,***  et 
colles,  et  omne  gramen  eorum  exiccabo:  et  ponain  Üumina  in  insulas,* 
vi  etagna  arefaciara.     lü.  Et  ducam  caecos  in  viam,  quam  nesciunt,  et 


I)cr  ^xo^^tt  3faio«.  42,  1—3.  5Inm.  1—4.  ^  217 

in  semitis,  qnas  ignoraverunt,  am])ulare  eos  faoiam :  ponain  tenebras 
ooram  eis  in  luoom,  et  pravu  in  recta:  haec  verba  foci  eis,  et  non  dere- 
liqui  eos.  17.  C'onversi  sunt,  retrorsum:-^"  confundantur  coniusione 
qui  oonlidunt  in  soulptili,  qui  diount  conÜatili:  Vos  dii  nostri.  18  Surdi 
audite,'''  et  caeci  intuemini  ad  videndum.  10.  Quis  eaecus,^^  nisi 
servus  mens?  et  snrdus,  nisi  ad  quem  iiuntios  raeos  misi?^^  quis  caecus, 
nisi  quis  venundatus  est?''*  et  quis  caecus,  nisi  servus  Domini ?^^  20.  Qui 
vides  multa/'"'  noinie  custodies?  (pii  apertas  habes  aures,  nonne  audies? 
21.  Et  Dominus  voluit  ut  sanctifiearet  eum/^  et  magnilicaret  leojera,  et 
extolieret.  22.  Ipse  autem  populus  direptus/'"*  et  vastatus:  laqueu3 
juvenum  omncs,^'*  et  in  domibus  carcerum  absconditi  sunt:  facti  sunt 
in  rapinam,  nee  est  qui  eruat:  in  direptionem,  nee  est  qui  dicat:  Redde. 

23.  Quis   est   in    vobis   qui    audiat   hoc,   attendat   et  auscultet  futura? 

24.  Quis  dedit  in  diiv])tionem  Jacob,  et  Israel  vastantibus?  nonne 
Dominus  if.se,  cui  peccavimus?  Et  noluerunt  in  viis  ejus  ambulare, 
et  non  audierunt  legem  t)jus.  25.  Et  effudit  super  eam  indignationein** 
furoris  sui,  et  forte  bellum,^'  et  combussit  eum''^  in  eircuitu,  et  non 
cognovit:  et  suecendit  eum,^^  et  non  intellexit. 

1)  Unter  biefcm  ricncr  ycrilcbcn  Q;inii]C  ben  'iPatrianten  3>ifL^&,  Sdibcrc  bcn  ^Vo^tcten 
3fcitac,  n^icbcr  'Wintere  bcn  ^EV'fu?.  'Olllciii  luui  aKen  Mefcu  -?)idnncrit  faun  taci,  «a?  t^tcr  f,cfa.qt 
trirc,  mir  im  uncijU'ntlifbcn  izunu  j^ciuMunieji  »vcrDcn,  iufofcrnc  näntliit  Mcfclbeu  aics 'i^orlnl^f r 
in\^iei!iiUMi  crfitcincn,  mm  bciu  bii'r  im  ctc^icntltd'cn  Sinne  bie  :T{et>c  ift,  ba  \a  Clbrifluf  fclbft  bct 
Maiih.  l:i.  ]T--_M  ci.ü\\\  iMutlidi  nd^  b^iriiber  au^fpriitt.  'Jhut  ber  v£halbäerJl^^  bic  JKabbinen 
beuten  e-^  auf  ben  O.'ieniaö.  2riHMi  bcmerten  Vod)  iinp  ;')ieifebl:  „'^Ute  bem  iänuuevlid)tc,  ba« 
bie  ndbcre  Wcftalt  bc>«  inn-bilbci?  uniflolTen,  tritt  luiu  fUirer  ror  bie  3eelc  bf?  2cl}crci  tiae  iMl> 
be?  ^uFii.ufrijicn,  'JoUfomsiienen  .Hiudue^  «suntiw  ^e«<  (frU'ifer^.  Sr  i\l  ber  l'icbiiuß  'iUHtc?,  ber 
»ilei  Irä.u'i"  uub  ■?.'iirtkr  bc?  M.  (sk-iftei^  in  remutb,  "JPabrbcit  unb  (^3ereduii^fcit  ba?  :'^Uncb  ß^otte» 
int  neneu '-yunbc  ftiftcn,  ba?  .t^eil  ben  .v^eilfbeburftiiien  brini^en,  bie  (iJcRvilt  ber  iBelt  jiir  i'ev- 
Ihfrrlidnni;^  (Viottes  umavuibcin,  cnclid)  bie  ü^Mdue  bC3  4HM'eu  nnt  r^aü  .\^ei^ent^um  ^umal  bf- 
fici^-n  irirb."  Rubellen  fpridn  ber  iVropI'Ct  von  ^iefem  «otlfommenen  .^bncri^tc  (iknteö  in  bcn 
Jett  folj^cnbeu  'iPropbtii'iunvien  feini\^aH';i3  a;iiM\-blief)lid\.  (£r  Febrt  5iüi'cileu  wicber  jitrücT  ;u 
\cm  i^cfreier  aiu^  ber  bab'.^IiMufd^cn  WefaniV'nH't'^u't.  9(Uioii  bemcrrt  i\an\  ridnt;(:  „ber  "iPruVbet, 
ber  tu  feinem  'Mcfid^te  liber  bie  t*efreiinu'(  rV:«  'i^olte?  bie  ndebile  irtifdic  '43efreiu"n;i  am  ber  We- 
faniKiifdnift  ber  (ibaltder  mit  ber  FommeiiDen  iKifti-KH/  mcfüanifcben,  au3  ber  ''*3efaniipnfd>aft 
btr  Siinbe,  ten  irDifeben  '-i^efreier  (£".n'ii>?  mit  bem  jviilivien,  CCbri|lui\  fc  jufammen|le(tt,  ba5 
5?ciPe  in  iiin  iMlb  ^iifammcn'Ti;f;en,  l.int  in  biefem  iMlc-e  balb  bic  eine  bal?  bie  andere 'i3efretunij 
in  oen  'innbcriiruiib  treten,  awbrenb  bic  anbere  im  .^inter-irnnbe  bieibt."  'ia.Kiji  6  ~otc  ^wu, 

arri/.i,'ii>i)iiut    avTov.     'iGpa/)'/.  o  tKAtKruc  non.    -rrporeAt^aro  avvuv  /j  iln'x^/ ftov.    —    ^1    „er    IVirb    beu 

l^ilfern  bae  rlfed^t  briniu'n,"  b.  b.  bvi^  re(l)tc,  uollfcmmeuc  (>)efe^,  Dvi3  (Öefetj  ber  (Mcitt  itnJ 
IC^abrbeit,  ber  l'iebe  uno  ^f'-'i^i-'it-  ^,' <^'>'  '^'•«c  r&t^'caiv  i^oiaei.  —  ;$)  J^ti^*  J^S")  „unb  er  erhebt 

T  ■  : 

nüt"  (feine  crtimme);  ov<^(  ävf/aFi  sc.  v"-^'''/'-  —  ^)  <^)rcr^prtu?  b.  (Ytr.  Moral  1.  3.  c.  .''..  Ici^t  ba* 
^■.Fiiidic  5{obr  auf  bae  jübifdH'  iU^lf,  ww^  ben  rdimmeuben  Xctt  auf  bic  ^IVi eiler fdmft  au?  unb 
bomertt:  flluin  Christus  non  coiitVegit,.  hoc  nun  oxtiiixil,  qula  lieiitrum  potcstate  judicil 
I  ev(-uiit.  i-ed  utiuni<iiio  cum  patieritiao  ioniraniniitate  t<.loravit.  \!l[Iio!i  bcmerft:  „Ter 
r.nutenbc  I  od>t  unf  bais  ^ertnidtc  ^•Kobr  bebeuten  •J.Venfd^cn,  in  benen  nodi  fd^awdic  r}{eite  ^e» 
C^hucn  iibrii^  fin^,  ober  bie  burd^  l'etfcn  unp  2unbcni^efiibl  c;ebemütt)i.U  finb.  3oIrfH"  5dnra*t 
unt  ^HJebciuite  fi;.*i;t  er  burd^  iH'ii'altfame  'i^eb.uiblun;^  nidn  von  ficb,  looburd)  fic  iMn'ftPd't  un& 
jün^i  '.H-rborbcu  iv'ürben,  fonc-crn  fucbt  in  ^^Jiilte  an  oaa  in  ibnen  'i^orijanbenc  anv.iFnüpfen  unb 
(ir  a(lmäbli»:i  ,uin  •C'eile  ^,u  fiibrcn;  er  nimnu  fid^  ter  .V3er;jeru>;iebeui^ten  unt'  C£len^en  a\\\"  \.  50, 
4;  Gl.  i.  M  allen  ,^citen  unb  <i\\  allen  Citcn  u\ub  l^on  ben  2üeifcn  ber  '.ir>ertb  ter  Wilbe  unb 
Canftmutb  ancvfannt.  „'i'armber^ii^feit  uub  ü'abrbcit  fdu!(;.en  ben  .HiMiivi,  unb  buri-^  -ipulfr 
tr:rr  fcft  fein  Türen, "  lautet  ber  siöttiidie  '?l;i?fvruA  fd^on  im  \)l.  'iV  Prov.  'Jo,  i2S.  Ter  (£otcr 
be?  .Haiferj  ^^uftinian:  lit«.  uU.  de  (hniiit.  intcr  virum  et  u.vor.  fai'tt:  Nihil  aliud  tani  ipoculiar« 
iim.crii.li  niajostati  vst.  quam  clcuicntia  et  hiiniauiras,  )H'r(<iiam  soUun  l)ei>orvatur  injiuuiu. 
C.ibü  im  OJaturreicbe  iiibtmand)c  (ürfd^cinunji  biefcr  Vebre  3i'nvtnii;.  3tneca  de  dem.  I.  fajit: 
l>i  apibui  vidonjUMeccni  t^iiieacuk-i'eH.'-c'.  Nl'Ü:  cniunlluni  natura  noc!?olum  esse  nee ultwutut 


218  2}er  ^vop^it  3fata«.  42,  3-25.  2Inm.  4—41. 

magno  constituram  petere,  telumque  detraxit  et  iram  ejus  inermem  reliquit.  —  5)  HON 7 
ÜQ^^  N'Vl'  "^"  '^^^  SBabrbeit  scrfünbet  er  ba^  JRcc^t,"  wao  im  ©caenfa^e  ber  uitöolltommencn 
finnbilblic^en  ^diaion  bc?  9(.  iy.  C[cmt  i|l.  31üioti.  ^ci  Mntth.  12,  20,  bci§t  c«:  „big  er  tai 
giccbt  5um  Sicjic  liebracbt  bat,"  trcicbc  2Dcrte  jirar  itidu  ali?  lU'bcvfc^uni^  ber  ifaiauifc^cn  ®tcöc 
im  fircnacn  Sinne  ^u  ncbnicn  firb,  viber  bcd)  einen  'i^-iniicr^eii-^  iteben.  a/.'/ä  elc  ä/j/ßetav  i^oian 
Kpiaiv.  lic  i!ebre  dbrifii  wirb  eben  baburd),  bap  ftc  [td)  al?  bic  allein  ivabre  auöweifct,  ben  »Sieg 

über  atle  anbcren  Sleliöicn^arten  batcntra^eii.  —  6)  pT  N^l  njlD^  N*7  //Cr  "'tri'  tt'f5^er 
Üeinmütbiii  ircrbeu,  nod)  fid^  ermüben  laiJen,  bis?  er  .  ."  ävahiuii'ei.  i^ai  oi-  -i^pavü-diasTaL. . .  — 

7)  „bie  er'i^cltcnb  *Ki"^i*t  ^^it  auf  (ürben  ba?  9ie*t,"  bic  wabrc  Steli^icn.  liefe  ©orte  be* 
jieben  ficb  auf  bie  ©mte  Sbvifti  Joan.  12,  ?>\:  Nunc  Judicium  est  nmndi,  nuue  piinceps 
liujus  niundi  ejicitur  foras.     Et  ego  .^i  exaltatus  luero  a  terra,  ouinia  trabam  ad  me  ipsum. 

8)  Kai  iTTi  möimri  ahrnv  fi?i;?  i/-io'rcnr  cf.  Mattli.  12,  21.  —  9)  b.  b.  bic  fernen  Vän^cr.  — 
10)  sc.  Mes.<iain.  9fur  im  unei.afntli*en  Sinne  ma<\  man  mit  .^uac  ben  Clr^ru?  bavunter  ♦>eT- 
jleben,  ba  tiefer  fcdi  nur  fcbr  unvoüfommcn  unb  ruM-bilMi*  baejeniiie  tvar,  ira?  nun  JKübm- 
lid)e£i 'iiefaat  n^irb.  —  11 )  »reldu'ci  Ü}crt  bier,  irie  an  r-iclen  an_bcrn  'Stellen,  ivobl  nur  „in 
Wilbei  nad>  meiner  %Hlbe"  bcteutet.  Ter  (£ontcrt  fibcint  bicfcn  ^inn  ^u  fcrfern.  —  12)  kiü 
Kim7r,r>u  rf^c  jf(/.ior ffor.  —  83)  ha)  fricxioi,)  nt:.  —  \!i)  t.  b.  ^um  'Mittler  eiuci?  ueucu  i^unbeö 
jjrifrben  mir  unt>  bem  än^ife,  unt  ^war  beejeniiien  i-unbc?,  nnicbcr  tcr  le&te  unf  rcüfommenfle, 
ber  33unb  im  eminenten  Sinne,  ber  '-^unt  aller  "i^ünte,  ober  bie  Srfünunii  aller  2^üube  fein  fcfl. 
Xie  i^efdmffenbeil  biefe^  i^an-i  iieiftic^en  unb  i-'OlIiommcnen  2?unbe6  befd)reibt  in  auencbmenbcr 
SBeife  tcr  "Prcpbet  ^crcmiäei  i\.  ol-34.  —  lo)  „meine  Sbre;"  rfir  hperaqiwv.  —  Hi)  b.  b.  ba« 
frübcr  i'er'fünbete  in  siefcmmcn,  ifl  erfußt  morben  ju  einem  ä^eweife,  faf;  auA  ba^,  n?a?  id?  jc^t 
r>erfüntc,  U'erbc  erfüllt  irirten.   rä  ä'^' äpxiic  h'iov  i/Kaai.  —  17)  LXX  etmae  unbeutlidn  Kai 

Kaivä  ä  b,ii(nayii/j.i..i^  Kai  irpu  rov  ävay/d/Aii  iö/jAu^r/  vulv.  — 18)  "iD^p  li^b^^  n^^  fcllCH  an« 

Ijebcn  (bcn'®efanci)  bie  2Düile  unb  ibre  Stdbte;"  ev6pdvd?/ri  ipf/fjog  Kni  «;  ncuiai  avrf/c,  k~a<o}.etq, 
Kai  oi  KaroiKovvrei Kr/^äp.  —  19)  OnVIl  „9iomabcngcbi3ftc."  3^ie  i^ulijata  überfe^tc  bier  gar 

ju  TOÖrtlid).  (£g  folltc  bcif;en:  Cedar,  qui  habitat  in  domibus  (scenofaetoriis).  —  20)  i'v<bpav- 
■tif/aovrai.  —  21)  bic  gclfenbewobuer.  —  22)  rnc  äpträc.  —  23)  „ber  .\:err  jiebt  auj  nne  ein 
Jpelb;"  KipioQ  0  i9eöf  Tüv  övväfieuv  t^E/.eiasrui.  —  2-4)  „ftue  ciu  ilriejicr  werft  er  ben  itampfci** 
Curfl."  Kai  cvv7pi(j>Ei  TTö/.eßov,  tKeyepei  Cv'/.ov.  —  23)  eine  9}iimcfc:  ®ctt  felbfl  ivirb  Ijier  füre(!)cnl> 

eingefübrt.    Ta^  bebr.  D^lj/P  bürfte  bier  beffer  mit  „feit  V'anc^em"  c^egeben  tt?erbcn.  toiünTiaa 

äjz'  aiüvo^.  —  26)  pöNniSk  ';i*  l?ii-''t  ^n  "li*  ö^cirf'  f'^fi"  <i^ebarenben,"  b.  b.  id)  tbat  mir 

(ikraalt  an.  ph  Kai  ä^i  üiu-iia<>pai  kuI  ävi^ouni;  —  27)  ^n*  w^^tC^s'l  Dt-'N  nj/*5K'/i*  ii-'itt 

(aber  jc^t)  fAreien,  fdMuiuben,  mit  offenem  Wunbe  fd•na^^^^en."  üc  /'/riKrovaa  iKaprtpjiüa,  äca-r/cu 
Kul  ^epavC)  aiia  „xok  eine  (S)cbärenDe  biclt  id>  ^uriid,  id)  U'^erbe  (aber  jetjt)  auebred)en  unb  »er» 
trüflen."  —  28)  Xie  ftcUeii  Wciraltmänner,  bie  {veinbe  fsiotteC'  unb  ber  il^abrbeit,  bie  'iHUicn- 
biener.  —  29)  „bie  jl-lüffe  will  id}  in  Vant  »erwanteln,"  n\ie  im  Criente  eine  tialamitcit'ift. 

^0)  Ijlb^  "'"if  ''^''f"  5urücfweid)crt."  —  31)  5l)r  l'telen  am  ^s?rael,  tie  ibr  hn  aller  (Erfcnnt* 

T 

niv  ter  JDabrbeit,  bie  end)  \\\  Jbcil  geivcrbcn,  bccb  fc  oielfad)  taub  feib.  —  32)  -tm  beginnt  ber 
.^err  feine  gcrcd^ten  inn-würfc  j^cgen  Cu'f'^fb  welrin--?  er  feinen  .«nedu  nennt,  um  e?  \\\  erinnern, 
ivic   ferne    ee   f on   ber  ^dHilD   fein   follte,   tie  ibm    bier   mit  ^KedU  aufgcbürbet  mxti.  — 

^'i)  n^Ü'{<  ON^OD  "^\i  bie  5Pcten,  bic  id)  gcfanbt,"  b.  b.  oAi  bie  ?ebrcr,  bic  gübrer,  bie  ic6 

bem  S^olfe  jugeortnet  babe.    ä//.'  ;/  ol  Kvpievovrtc  airüv.  —  34)  D'T'CJ'D  ,M^  Srfauftc,  ber 

turd^  tbeuren  'Prcio  (Srwprbene,"  nad>  (skfeniue  „ber  tbeurc  JvreunP,  ber  Viebling;"  ö  ü-efT^vKÜc 
„fcr  abgeuMcbcn  ift."  '3iaeb  ber  i'uilgataifi  e>?  ',»veifelbaft,  wae  man  bem  vcnuujdatus  für  einen 
*i?cbcnbcgriff  geben  muf?,  ob  man  uiihi  ober  peceato  bin^ubcnfen  mu§.    gür  eritere»  ifl  ber 

(lontcrt.  —  3»5)  Knl  hn'// i.nhinai'  oi  (hn?oc  rnv  -^foi.  —  36)  fuhrt:  -/.eovciKir  Kai  ovk  i(j>v/.<iiaaSe. 

37  I  -ipebr.  „naeb  feiner  .(cult  bätte  er  getrünf^t,  grofj  nnb  berrlid)  ^u  madien  bag  (^efe^i," 
f.  b.  baö  in^f  turd^  ba?  (skfe^  grof:  unb  berrlid)  5n  madnm.  Khp/m-  ö  iJföf  eßw/ui-aaro  'iva 

titAacuy:}'/    Kol    fU]a/rvi}    atvtGir.    —    38j    Kai    tlöov    Kai    k}ivtTi)    ö    /aoi;    -nrpovofiEVßivoc,.    — 

39)  dSd  DHinD  nfin  „gcfeffcUfinb  aüc  ibrcSünglinge,  ober  gefeJTeltfinbaücinÜiJt^crn" 
(«icfängntffcn) ;  //  yäp  •jrayli  h  roig  rafieioic  navTa^ov.  ^faia?  bcfdireibt  bicr  makrifd>  ben 
3uilanb  ^eraelss  in  ber  ®efangenfd)aft.  —  40)  PlpH  „tie  fSJIut"  (glamme).  —  41j  nr;i^ 


Der  ^ropt)et  ^\aiai.  42,  25.  2Inm.  41—43.  210 

(ir^H/tD  >M^  Ariele?  Sttrccfcn."  Km  Kariaxt'aiv  avnwr  n6?^/uog.  —  il2)  „fic  (bic  J^iittinif  bf«* 

T    T    : 

Jörne? '^H^ttce)  brannte  ruuieiiimbcr."  kuI  ol  avu<{>/Jyoi'TE<: avTovg kvk?m.  — -13)  fcblt  t>.  b.LXX: 
et".  11.  Clirun.  3G,  14-1 G;  Amus  2,  4. 


Caput  XLIII. 

1.  Et  nunc  liacc  dieit  Dominus'  creans  tc  Jacob,  et  formans  te  Israel; 
Noli  timere,  quia  redemi  te,  et  vocavi  te  nomine  tuo:^  mens  es  tu/^ 
2.  Cum  transieris  per  aquas,  tecum  ero,  et  flumina  non  operient  te:  cum 
ambulaveris  in  igne,  non  combureris,  et  fiamma  non  ardebit  in  te. 
o.  Quia  ego  Dominus  Dens  tuus  sanctus  Israel  salvator  tuus,  dedi  propi- 
tiationem  tuam*  Aegyi)tum,  Aethiopiam,  et  Saba  pro  te.  4.  Ex  quo 
lionorabilis  factus  es  in  oculis  meis,  etgloriosus:  ego  dilexi  te,  et  dabo 
homincs  pro  te,'*  et  populos  pro  anima  tua.''  5.  Isoli  timere,  quia  ego 
tecum  sum :  ab  Oriente  adducam  semen  tuum,  et  ab  Occidente  congre- 
gabo  te.  6.  Dicara  Aquiloni;  Da:  et  Austro:  Xoli  prohibere:  affer  filios 
meos  de  longinquo,  et  filias  meas  ab  extremis  terrae.  7.  Et  omnem,  qui 
invocat  nomen  meum,  in  gloriam  meam  creavi  eum,"  formavi  cum,  et 
feci  eum.  8.  Educ  foras"^  populum  caecum,  et  oculos  habentem:  surdum, 
et  aures  ei  sunt.  9.  Omnes  gent.es^  congregatae  sunt  simul,  et  collectae 
sunt  tribus:  quis  in  vobis  annuntiet  istud,'"  et  quae  prima  sunt"  audire 
nos  faciet?  dent  testes  eorum,^^  justificentur,  et  audiant,  et  dicant:  A-'ere. 
10.  Vos  testes  mei,'^  dicit  Dominus,  et  servusmeus,  quem  elegi:  ut  sciatis, 
et  credatis  mihi,  et  intelligatis  quia  ego  ipse  sum,  Ante  me  non  est 
formatus  Dens,  et  post  me  non  crit.  11.  Ego  sum,  ego  sum  Dominus,  et 
non  est  absque  me  salvator.  12.  Ego  annuntiavi,  et  salvavi:  auditum 
feci,'*  et  non  fuit  in  vobis  alienus:'^  vos  testes  mei,  dicit  Dominus,  et  ego 
Dens.  13.  Et  ab  initio  ego  ipse,  et  non  est  qui  de  manu  mea  eruat: 
operabor,  et  quis  avertet  illud?'^  14.  Haec  dicit  Dominus  redemptor 
vester,  sanctus  Israel:  Propter  vos  misi  in  Babylonem,'"  et  detraxi  vectes 
universos,'*  et  Chaldaeos  in  navibus  suis  gloriantes. '^  15.  Ego  Dominus 
sanctus  vester,  creans  Israel  rex  vester.-"  IG.  Haec  dicit  Dominus,  qui 
dedit  in  mari  viam,-'  et  in  aquis  torrentibus  semitam.  17.  Qui  eduxit 
quadrigam  et  equum:  agmen  et  robustum,  simul  obdormierunt,  nee 
resurgent:  contriti  sunt  quasi  linum,"  et  extincti  sunt.  18.  Ne  memine- 
ritis  priorum,-^  et  antiqua  ne  intueamini.  19.  Ecce  ego  facio  nova,  et 
nunc  orientur,"*  utique  cognoscetis  ea;-'*  ponam  in  deserto  viam,-'"'  et  in 
invio  flumina.  20.  Glorificabit  me  bestia  agri,  dracones^"  et  strutliiones:** 
quia  dedi  in  deserto  aquas,  flumina  in  invio,  ut  darem  potura  populo 
nieo,  electo  raeo.  21.  Populum  istum  formavi  mihi,-^  laudem  meam 
narrabit.  22.  Non  me  invocasti  Jacob, ^"  nee  laborasti  in  me  Israel. ^^ 
23.  Non  obtulisti^-  mihi  arietem  holocausti  tui,  et  victimis  tuis  non  glori- 
ficasti  me:  non  te  servire  feci^'^  in  oblatione,  noc  laborem  tibi  praebui  in 
thure.  24.  Non  emisti  mihi  argento  calamum,'*'  et  adipe  vietiinarum'*'' 
tuarum  non  inebriasti  me.  Verumtamen  servire  me  fecisti^'^  in  peccatis 
tuis,  praebuisti  mihi  laborem  in  iniquitatibus  tuis.  25.  Ego  sum,^'  ego 
sum  ipse  qui  deleo  iniquitates  tuas  propter  me,  et  peccatorum  tuorum 
non  recordabor.  26.  Peduc  me  in  memoriam,^^  et  judiccmur  simul: 
narra  si  quid  habes''''  ut  justificeris.  27.  Pater  tuus  primus  peccavit,*"  et 
interpretes  tui*'  praevaricati  sunt  in  me.  28.  Et  contnminavi  principe^ 
sanctos,*"  dedi  ad  internecionem  Jacob  et  Israel  in  blas])hcmiam. 


22a  Der  5)rop^et  Sfaiaö.  43,  1—14,  2lnm.  1—19. 

1)  ®ott,  ber  fo  u&crreicö  an  Sr^armunn  ift,  leuft  bicr  wtebcr  ein  unb  »evfpvii^t  feinem  ^ot!t, 
fo  wenig  »ürbig  eö  ber  (Jrbarmung  ij^,  benno^  Jpülfe  unb  ^pcit.  —  2)  bag  SRufen  beim  eigenen 

■3{amen  i)l  5(uebruif  befonbcrer  3ärtlic^feit.  —  3)  HriK"  V'  '^-  ^^-  ^"  ^^^  '"^^"  au^emäbtte« 
■iJotf;  cf.  Exod.  19,  5;  L  Petr.  2,  9.  ?eo  Sailriu?  fiebt  in  bcn  bebr.  JBortcn  jugteic^  einen 
nencn  9?amcn,  ben  (öott  feinem  2?olfe  gegeben  b^tte.  —  4)  ^HHi  ^^^t^lD  »h^^  Sluglöfung 

für  bicb,  ;«•"  Srfa^  für  bicb;"  älTiayiuä  aov.  Tic  fskfd)itbtc  weifet  bie  (£rfü((ung  biefer  2Borte 
genau  nait.  Xenn  roäbrcnb  3?rael  ficb  unter  5ennacbcrib?  ^cepter  battc  beugen  foHen,  tieg 
tf  (^)»ü  gcfrbeben,  baf;  ^ie  ilrieg^wutb  nacb  5Ieg>.)pten  |ld)  wälzte.  9(ucb  füdter  batten  'i)(eg*oi''ten, 
"Xetbiovien  un^  2\\ba  'iOtcroe  unter  Gambiifes,  ber  bicfe  l'äntcr  eroberte,  oiel  ^u  leiten  Herod. 
in.  lä;  Jos.  Flav.  Autui.  H,  10,  wdbrcnt»  ^^''raet  unter  ^JV^rfieuä  5ccpter  ficb  glüctliii)  fübltc. 
•Öieron?mu6  nimmt  bie  iBortc  blojj  im  mtiftifdum  Sinne:  „3cl)  babe  Xir,  p  3'Jfael,  o  Älircbe, 
r>ie  'Jlegnptier,  bie  ^ülctMupier  uno  cie  Sabäer  gegeben,  ta^  bu  fte  burc{?  bie  '].''refigt  bc^  (£san- 
:^<lium?  (Sbrifli  bcfebrct^  unb  mit  'vunt  rerföbneft."  '•^(ucb  ber  'Olppftel  ''^auluö  fpricbt  i?on  einer 
-dinopfcrung  ber  .^cibenviolfcr  in  bicfem  -Sinne,  wenn  er  fagt:  Ut  siia  luiiiister  Christi  Jesu  in 
getitibus,  .saiietificaiis  Evaiisreliüiu  Dei,  ut  tlut  oblatiu  irontium  acce.pta  et  sanctifieuta  in 
apiritu  sarictu  Rom.  lö,  lij;  et'.  12,  1;  t'hil.  2,  17.  —5)  ::lJeid)e  unb  S^öUer  ixH^rben  untergeben, 
bcin  'i)?ame  aber  wiro  bleiben;  fte  werten  aufboren  ju  fein,  wa?  fie  gewcfen,  unb  werten  »cn  bir 
Mei  ^öetl  febijpfen,  auf  Datj  bu  allein  i?erbcrrlid)et  werte)!.  2Bte  genau  bat  \i\i:i  biefi  erfüllt  unb 
erfüllt  fieb  nod^  immer!  51lle  iH^lter  geben  in  2rümmer  unb  >ocrfd^winten  allmäblid).  Ter 
'Jiame  j^rael  aber  bleibt,  lüi?  bleibt  6H"fei3  unb  '4>erfaifung,  e?  bleibt  ber  SultuiJ,  es  bleibt  ta« 
■i>olf,  e«  bleibt  ber  ?(ubm  ^VMael?.  rie  ®olt  fennt  feine  grcjjere  iSrfd^eiaung,  aU  weld)C  bie 
.^tircbe  3ffn  (£bri|li  auf  (irten  bietet,  mag  man  ibre  l'ebre,  ibre  (SinridUung,  ibrc  'Xuetebnung, 
Die  3abl  ibrer  (^Mieter,  ibre  .i?errli:bfrit,  ibre  lugcnben,  ibre  Ärdfte  unt  3Bunber  betrad}ten. 
:Hid)tig  kmcrfen  Vod)  unt  rlieifcbl:  „'?(lle  bie  iBeÜreiebe,  wie  bac*  friegerifdie  "Jtegi^pten  unb  bie 
l'anter  te?  (^)oltcei  unb  iVilfam?,  wie  2aba,  ftnt  niitt  fo  foftbar  »er  "oen  'ilugen  be^  -iperrn  ber 
3BeItgefd)ide,  baf)  fie  bie  in'teutung  aufwögen,  wcld)c  ber  „'^l'urm  ^vafobe"  für  bie  Wenfd)bcit 
bat,  baf'  fte  nid)t  bingegeben  weiten  fo(lten,"wenn  nur  bie'Jlnabl  ftebtjwiü-ben  ibrer  gefdnd)tlidH-n 
i^orttauer  unb  jwifcben  ber  (Srbaltung  bc3  '.yerufee  ;"(6racl?."  —  ti)  xni  ai<yovzu>;  v-Ktp  Tf;i, 
h'-:<!>a?.i}i- aov.  —  7 )  i.  e.  quem  creavi.  —  Sit.  b.  bring  berbei.  Tie  ©orte  fiiit  immer  nod>  an 
teil  Auster  unb  Aquilo  geridUet.  (yptt  will  aud^  bie  ijlMberftrcbenten,  bie  i'dinben,  bie  Rauben 
fammeln  ju  feinem  -ipaufc,  um  fte  atö  fein  i'olf  ^n  begen.  ii'/'/yayov  Xauv  n./)/.?«',  nai  ütpx^a/.fwi. 
i'iaiv  ünah-otr^  Tvrp.o)^  Kai  nunpoi  rii  (".tra  FX'^vrec.  .t>ierpni}mu?,  '2beotoret  unb  'iProcppiu^ 'l'^gf'i 
baä  educ  in  fdUimmem  2tnnc  awi:  Ejicc,  o  Christe,  per  te  tiiowque  Apostolos  a  te  tuaquc 
ctf^lesia  J udaeos.  rpii  oculos  liahent  .  .,  sed  lumcn  veritatis  recipere  noiurit.  XiefeXHuiJlegung 
^\i\  aber  nidU  ben  (iontert  für  fid?.  —  J>)  (iknt  wentet  ficb  bier  ^on  !^ixad  weg  uut  rid^tet  feinen 
"ölid  auf  alle  iuUfer,  fie  aufrufenb,  ob  unter  ibnen  jemale  verfüntet  unt  gclebrt  werten  ifi,  wa« 
in  3>?rael  »erfüutet  unb  gclebrt  würbe;  ob  unter  ibnen  iBciifagungcn  gej'd^eben,  wie  in  ^^f'^cl 
tie  c-5  beller,  <x\i>  ba^  3age?ltdn,  madien,  taf;  er  allein  ber  wabre  (^iott  fei.  —  Um  biefc  'Jluf- 
fortcrung  gebbrig  würtigen  'lU  fbnnen,  muf;  man  fiit  erinnern,  weldje  'i'^Jadjt  unt  (Vinfiernif?, 
we!d)e  Jborbeiten,  weKter  Unfinn,  wekte  gabeln  unt  Vügcn  in  ten  5cbriftcn  ter  tamaligen 
■öeitenvuMfer,  ftlbft  ter  gebilteiften  ^u  finteu  waren,  wdbreiii:  in  5-^>'ael  ta>^  'i'idit  te3  (ölaubentf 
bell  ftrablte  unt  in  ben  Scbriften  tiefe?  iBolfei?  bcK  iiMetergldnUe.  —  10)  ®er  tüntigt  fo  etwa« 
An,  wie  id):  tic  '.Berufung,  ^)iettung  untSantmlung  mein'cd  innte?  au3  allen  SfBinfeln  ter  (£rtf, 
fie  (irbbbung  tejtelben,  tie  .^inj.»pferung  ter  übrigen  mäcbtigen  i'ölfer  —  Cinge,  bie  ni^t  blo§ 
jet)t  in  (irfüilung  geben,  fontera  immerfort  in  U;rfuilung  geben  werten  u.  f.  "w.  —  lli  T'iefe 
■■i>olfer  follen  aufweifen,  wae  aui^  früberer  3»-'it  bei  ibnen  fici)  erfüllt  bat  vn>u  tem,  Vi0.v  ba  etwa 
i»nter  ibnen  geweiffagt  werten  ;  f.  41,  26.  *i?ad> '.^Intern:  Sie  follen  berrcrrüden  unb  fagen, 
was  nun  juerft  fommen  wirt.  —  12)  rie  follen  Jeugen  bringen  für  tag,  wacs  unter  ibnen  uer« 
fuutet  unt  erfüllt  werten,  otcr  3eugen  für  ta?,  wac^  fie  jetu  al?  ©eiffagung  gclttnt  macbeu 
«u^ilen.  —  l?5)  t.  b.  ibr  iH^lfer  feilt  meine  Jeugen  fein,  unt'mein  Wiener  "foll  ii  fein.  Unter 
öem  Tiencr  türfte  bier  (undcbil  Cvi^i"ael  ^u  verfteben  fein,  'illlioli  perftebt  unter  servus  iiieu« 
jenen  l^di  bee  ix^raelitifdten  in^lfe?,  ben  Wott  erlbfet;  f.  41,  s;  44,  1.  dcrnelius  a  iiapibc  ficbt 
mit  Pen  alteren  'Oüi'jlegern  in  ten  t(!stes  uiei  tie  3v*raeliten,  in  tem  servus  nieus  aber  Sbriftue, 

bn"   tcf?balb  testis  tideli.s   beif)t   Apoc.   1,  f) ;  3,  14.     yh'taiit:  /toi  /^äpTvpsr,  Kai  iyo)  fjdprvc;,  /ifyti 

hvptor  ü  e^füi-,  Kcii  li  -n-an:  jtov,  bi<  fifÄcSnfir/v.  —  14)  „id^  lief)  e?  euci)  boren."  LXX.  Vatic. 
U>r:!':iic(,.  ~  IS)  „eet  war  unter  eud»  fein  anterer  (i^ott,  al?  id\"  b.  b.  fein  anberer  (i^ott  fonnte 
%i»  unter  cudi  ale  wabrrn  (Mott  legrtimiren,  al?  id>.  —  lUi  ,,wer  will  e?  binternV"  —  17)  sc. 
O'yrulu,  ben  <>3ott  jum  Sl'erfjeuge  feiner  i^efreiungsratbfd^lülje  erfeben  bat.  —  18)  ^rTl^lm 

0*^2  D'H^'^I}  //"ib   id)  fiür^e  alle  Jtiegel"  (jfurflen);   Kai  k-tyepü  (peiyovrai  navTai.  — 

ftti'Untcr  ten  (£baltdern  blübte  bie  Sd?ifffabrt  in  '^abplon  ungemein,  't^ie  'äeefiijfe  gingen 
iiv.  üupbrat  btnauf  blö  }ur  ,g»aupt|iabt.    'Dicfcm  ^Uit^eni^anb  wart  ein  ßnbe  gemadn  Durd> 


Ztx  ^rop^ft  3|aia^.  43,  14—28.  3lnm.  19-^2.  221 

bie  V'crfif.'ficii  .fiönic^c^ii^clifc  fünfttiifc  .^lataraftcn  im  ?tromc  anfciUcn,  um  jcbcit  91ncirijf  auf 

bif    Stabt   t*Pn    bcr  ^tC   Nr    abV-'>''-'f^>'''"-    '-"'  Xah^n'ioi  h'  Trhiioir  iSt^dr/aovTm.  —  !20)  ö  nuTathi- 

fof  'lapiif/?.  'iaai'Aia  v/idn:  —  "21)  (irinncninii  all  tic  i?etvciun;i  bcr  ^^fiTfHtcn  am  9K'c\t)pten, 
an  rcn  rurit^iui  buri^  ta>$  rotbc  '?Jiccr  unf  ^urtl)  bcii  aufflcttnirmtcn  Sovbau.  —  iJ2)  IDj^T 

nr\C*i^^  "!'<'  fi"^  vtcrlcfitcn  ntficb  fem  roitte;"  fff/i/fri97/T(/r  tjr  Xn-oi^  taßtifitvov.  —  ;2Ji)  b.  b, 
jcr.ictKt  U^i  t'fr  <iltf"  ©imbcr,  bcnn  id)  trill  neue  'a^rfcu,  bcren  Sß3oMt(^at  t^r  fclbfl  cmpfinbcii 
joerbct.  —  2-4)  „fdien  tcimt  c?."  —  23)  (11]/*''^  Kl^H  „cvfcnnt  tl^r  cei  niditV"   (^ott  irill 

TT-  -; 

t»icr  wabrfdKiiilid^  auf  bic  unmbcrbare  i'cruiAtuni]  bcö  duilräifd^cii  .^ccrcc  aU  auf  ein  i^orfpicl 
bcffcn  biunu'ifcn,  \va6  fr  weiter  für  rie  i*efrctuuii  unb  (irlöfuii;!  O-^^i-'^  tbun  wü'dc.  — 
i2(>j  bilbüdifr  '^(ueibrucf  für:  ,,\(b  u>til  ade  .^iiirerni|Tc  eurer  rKettuui^  uub  Cfrlofaui^  bcfeitiiicn." 
"Kur  auf  uniubcrbarc  ®ctfc  foUte  'Jciraol  au>ö  i^ibi^lon  uirucffcbreu;  uur  auf  iruufcrbare  iüctfc 
foUte  bev  ■■."'Jeffiax^  ade  5d)ranfeu  rer  .^errfdiaft  bCi^  J^ürfren  biefer  iBelt  überfd^rctten  unb  freien 
2Bev}  maduMt"?(deu,  bie  nad^  bent-\?eile  «.HnlaujU'U.  —  27, i  tjiiuiuiiu:  on/i/^yK-.  —  2S)  i-trya-rr^u- 
arpovdüiv.  Selb]!  bie  Ibiere  bcr  iGüfte  foliei;  in  "^tnfcbuuii  fcr  :JBunrer,  fic  id)  au  nicineni 
isotfe  tbuc,  iu  mein  V'ob  aucbrcd^cn.  '?iad>  J^-^iercniMnuo  finb  uuter  beu  ivilbeu  ibieren  bit 
ißöüer  ber  -Oeiben  ^u  t>erftcben,  bie  ftd^  bee  (£vauii:(ium?  erfreuen  UH'rDeu.  —  '^J);  /mov  fioc  iv 
T7epuTToiTianu7jv  rariifirrdi;  jiov  6ir/}dRi)ai.  —  rJOj  „Teiue  'i^efreiuu;'!  itt  uid^t  ^oljic  beiue?  Cfifer? 
•in  Der  illelii^ion."  SlUioli.  oh  ihi'  'tKa/.taä  at-  'i«/«,;?.  —  ^i! )  ^3  rij^T  'D  ,M^  C'^U)  bu  "Wübe  um 

mii^  gebabt  bättcft;"  owJf  KonuiaaL  cc  eTTohicra.  Siuii :  Teiue  i'efrciuui't  unb  (£rtöfiiui<  bat  t'xäs 
nidjts  c^efpftet.  Tenn  in  ber  WefancicnfdH\ft  ^u  ^abi^lon  faubcu  reine  rvfer  ftatt  unt>  i^ab  a 
babcr  feiuerlei  'iJlue^^aben  für  Den  t^iortejbienft.  -'öat  m.\n  aber  bie  Ucrlöfun;]  ron  2üncen,  bie 
burc^  Den  ^i^Jefliiii^  in^dbrad^t  werpcn  fcü,  int  "•^lUi^e,  fo  fanu  ntau  fa^cn,  ü-'  ü'i  i\od)  wenivicr  tex- 
bicut  Worten,  weil  ia  ade  Crfer,  welcbe  Die  ii^fenfd^en  barbriuficn  fcnnten,  nidn  binrei*ten,  bcn 
^ertb  bee  (vrlbfuu.q^opfere  aufjuwiejieu.  —  ?$2)  WiHt  rebet  bicr  ,^unddMl  '.nm  Der  (\'iefaniKU=^^ 
fc^aft  in  iöabjjlon.  —  ä»?J)  „id)  babc  tiä)  nid^t  befitwcrt  burc^  Cpfer."  — -  31)  H^p,  worunter 

ber  acorus  calanms  Liniiaei  ^u  üerfiebeu,  Den  wir  Salmu5  gerabe^u  nennen.  (£r  würbe  jiir 
5?ereitunii  bee:  priefterlid>cu  Salböle^  i-^enonnnen,  Kxod.  3"),  23.  <'»)c>tt  wiU  bier  faiicu:  3br 
fcattet  feine  Äoften  für  fofibare  Wcwür^e  jum  pritfterlid}eu  licnile.  (w.^  Ur/'n:.)  //oi  äir/vpu,v 

y'ivjiaaua.  —  ■  33)  ot'5f  ro  crinp  rüv  i^vaiüv  aov  i:'-£x}i<pT/ca.  —  30)  ,,Tu  t)aji  Uli  ([)  befdiWert;" 
«P.Äö  ev  rai(;  äunpriaic;  aov  TpntarT^r  udv  kciI  sv  rair  hi^miai^  aov.   —  37)    b.  b.  icb  aUciu  SCrntbi^e 

meiner  unenblieben  (frbarmunii  befreie  bid)  '^\>\\  Deinen  3unten  unb  2ünbeufirafcn,  um  Daburd' 
ju  jeii^en,  weld>'  ein  vreiöWurDJiU'r  (^^ott  idi  fei.  —  38)  D.  b.  wenn  Du  ein  l'erDieiijl  baft,  wcldu"5 
meiner  l'icbe  ',u  Dir  cilcid)  fdme,'  fo  briuiU'  cß  oor,  unb  wir  woden  Dann  ('»k-rid)!  baircn  uuD  feben, 
ob  e3  wirtlid^  fo  iirof;  fei.  ah  öi  uvr/a-diiTi  kuI  Kpn^iiuti:  —  39 1  ,/i?rinc^  nur  inn,  wao  bidi  red>t'= 
fcrtij'icn  fann;"  '/^ys  cv  -uf  üvoiiiar  aov  -pürog,  Iva  ihKatuidiir.  —  40)  '?^tann  fanu  unter  Diefem 
fpwobl  X'lDam,  ali  Slbrabam  i'crfieben.  Tenn  aud)  Slbrabam  fünbi.Uf,  fbe  ibn  'i3ott  au* 
^Ebalcda  berief,  inbcm  er  bcn  ®c^en  Diente;  et".  Jos.  2t, 2.    Sinitic  nebmcn  pater  bicr  im 

«ütteftiocn  'Sinne,  jlatt  putres  tui  primi.  LXX:  oi  -aripe^  vßüv  ^rpüroi.  —  .41)  TT^'^O 
„bcine  Xolmetfdicf,  beine  "Mittler,"  worunter  pcrjütjlid)  ^['^ofeö  unb  'Jtaron  unb  überbauet  alit 

Trietlcr  unb  ©cfc^eelebrer  *,u  tjerjtcbcn  |lnb.  ol  apxovnc  vuc>r.  —  42 )  tJ-^np  ^"^C^  SSnj»}') 

„barum  entwcibtc  id)  bie  ?;ür|len  bc^  4^ciIi^■^ttvam6"  b.  b.  icb  lief;  ya,  baf;  fie  anbern  Wenf*en 
gletd)  bebauDclt  uur  beftran  würben,  nai  s'umvav  ol  cipxom-r  rä  äyiä  /tov.  Xierefer  ubcrfe^t  bier 
ba«  .^cbr.:  „Darum  fodte  vi)  cntwciben  Die  (vurfteu  meineci  öciliiitbum?,"  uuD  i]ibt  iu  Der  'iln 
iTierfunci  bic  (£rfläruU)V-  -ba  kÜH'  uid)tJ  für  tuij  unb  ade?  wiDer  bid>  f»rid)t,  ii''  wäre  iil)  berecfeti.at, 
meine  iMiefrer  auf  immer  ibrcr  iBürce  ju  berauben  unD  Diit  ale  ein  von  mir  abtrünnige^  isoU 
\n  Deiner  fct)dntlid)i'n  tycfaui}cnfd:aft  unter^efcn  ju  la|Ten." 


CapMt  XLIV. 

1.  Et  nunc  aiuli  Jacob '  serve  nious.  et  Israel  quem  eletri:  2.  Plaec 
(licit  Dominus  faciens  et  formans  tc,  ab  utero  auxiliator  tuus:  uoli  timere 
serve  mens  Jacob,  et  recti.ssime,^  (juem  elejjji.  3.  EÜ'uiulam  eniin  aquas^ 
enper  sitienteui,   et    fluenta   jjuper  aridam :  eftundam  spiritum   meum^ 


222 

super  seinen  tuum,  et  benedictionem  meam  super  stirpem  tuam.*  4.  Et 
germinabnnt^  inter  herbas"  quasi  salices  juxta  praeterfluentes  aquas. 
5.  Iste  dicit:  Domini  ego  sum:^  et  ille  vocabit  in  nomine  Jacob,^  et  hie 
scribet  manu  sua:  Domino i**  et  in  nomine  Israel  assimilabitur. '"  6.  Haec 
dicit  Dominus  rex  Israel,  et  redemptor  ejus  Dominus  exercituum:  Ego 
primus,  et  ego  novissimus,  et  al^sque  me  non  est  Deus.  7.  Quis  similis 
mei?  vocet,  et  annuntiet:  et  ordinem  exponat  mihi,"  ex  quo  constitui 
populum  antiquum:^^  Ventura  et  quae  futura  sunt  annuntient  eis.'* 
8.  Nolite  timere,  neque  conturbemini:  ex  tunc  audire  te  feci,"  et  annun- 
tiavi :  vos  cstis  testes  mei ;  numquid  est  Deus  absque  me,  et  formator,  quem 
ego  non  noverim?'''  9.  Plastae  idoli  omnes  nihil  sunt,'**  et  amantissima 
eorum'''  non  proderunt  eis;  ipsi  sunt  testes  eorum,'^  quia  non  vident,'* 
neque  intelligunt,  ut  confundantur.^"  10.  Quis  formavit  Deura,^^  et 
sculptile  contlavit  ad  nihil  utile?  >1.  Ecce  omnes  participes  ejus  con- 
fundentur:^^  fabri  enim  sunt  ex  hominibus:  convenient  omnes,  stabunt 
et  pavebunt,-^  et  confundentur  simul.  12.  Faber  ferrarius  lima  operatus 
est-"*  in  prunis,  et  in  malleis  formavit  illud,-^  et  operatus  est  in  brachio 
fortitudinis  suae:  esuriet  et  defieiet,  non  bibet  aquam,  et  lassescet. 
13.  Artifex  lignarius  extendit  normam,"''  formavit  ilhid  in  runcinar'^ 
fecit  illud  in  angularibus,^"^  et  in  circino  tornavit  illudr^  et  fecit  imagi- 
nem  viri  quasi  speciosum  hominem  habitantem  in  domo.^"  14.  Succidit 
cedros,  tulit  ilicem,^'  et  quercum,^^  quae  steterat^^  inter  ligna  saltus: 
})lantavit  piiuim,^  quam  pluvia  nutrivit.  15.  Et  facta  est  hominibus  in 
focum:-"  sumpsit  ex  eis,  et  calefactus  est:  et  succendit,  et  coxit  panes:  de 
reliquo  autem  operatus  est  deum,  et  adoravit:  fecit  sculptile,  et  curvatus 
est  ante  ilkid.  16.  Medium  ejus^''  combussit  igni,  et  de  medio  ejus  carnes 
comedit:  coxit  pulmentum,  et  saturatus  est,  et  calefactus  est,  et  dixit: 
Vah,^"  calefactus  sum,  vidi  focum.''^^  17.  Reliquum  autem  ejus  deum 
fecit  et  sculptile  sibi:  curvatur  ante  illud,  et  adorat  illud,  et  obsecrat, 
dicens:  Libcra  me,  quia  Deus  mens  es  tu.  18.  Nescierunt,  neque  intel- 
lexerunt:  obliti  enim  sunt  ne  videantoculi  eorum,  et  ne  intelligant  corde 
suo.  19.  Non  recogitant  in  mente  sua,  neque  cognoscunt,  neque  sentiunt, 
ut  dicant:  Medietatem  ejus  combussi  igni,  et  coxi  super  carbones  ejus 
panes:  coxi  carnes  et  comedi,  et  de  reliquo  ejus  idojum  faciam?  ante 
truncum  ligni  proeidam?  20.  Pars  ejus  cinis  est;^^  cor  insipiens  adoravit 
illud,'"  et  non  liberabit  animam  suam,  neque  dicet:^'  Forte  mendaciuni 
est  in  dextera  mea.  21.  Memento  horum  Jacob,  et  Israel,  quoniam  servus 
mens  es  tu;  formavi  te,  servus  mens  es  tu  Israel,  ne  obliviscaris  mei. 
22.  Delevi  ut  nubem  iniquitides  tuas,  et  quasi  nebulam  peccata  tua: 
revertere  ad  me,  quoniam  redemi  te.*^  23.  Laudate  caeli,  quoniam 
misericordiam  fecit  Dominus:"  jubilate  extrema"  terrae,  resonate  montes 
laudationem,  saltus  et  omne  lignum  ejus:  quoniam  redemit  Dominus 
Jacob,  et  Israel  gloriabitur.  24.  Haec  dicit  Dominus  redem])tor  tuus,  et 
formator  tuus  ex  uteio:  Ego  sum  Dominus,  faciens  omnia,  extendens 
caelos  solus,  stabiliens  terram,  et  nullus  mecum.  25.  Irrita  faciens  signa 
divinorum,^^  et  ariolos  in  furorem  vertens.  Convertens  sapientes  retror- 
surn:  et  scientiam  eorum  stultam  faciens.  26.  Suscitans  verbum  servi 
sui,*"  et  consilium  nuntiorum  suorum  complens.  Qui  dico  Jerusalem : 
Ifabitaberis;  et  civitatibus  Juda:  Aedilicabimini,  et  deserta  ejus  suscitabo. 
27.  Qui  dico  profundo:'^  Dcsolare,  et  ilumina  tua  arefaciam.  28.  Qui 
di.co  Cyro:"  Fastor  mens  es,^'-*  et  omnem  voluntatem  meam  coraplebis. 
Qui  dico  Jerusalem:  Aedificaberis;  et  templo:  Fundaberis.^" 


Der  ?>ropVt  3faiaö.  44,  1—13.  5lnm.  1—29.  223 

1)  Wctt  ermuntert  fein  33oIf  3«rae(  mit  ükrau^  uirtlid^n  2Borten  jum  2>crtraucn  unb  jur 
ßtanbhaftiiifeit  im  («tauben  l^l^  ',eii^t  it>m  *,nel  Irü'rtliitc?  in  ber  .^ufunft,  namentliit  i^efreiung 
am  ttx  '«cransienfitaft,  ,{ei'|torunii  W-i*  («ö|,^'-'"t'if"ftc«^  ""t'  '.i^eruünui  bcr  .»Reiben  uir  (frfenntnij? 
bc>5  J^eilcj.  —  ii  nnji^^  „mein  i^utcr;"   et".  Deut.  ','m>,  2(>.    LXX:   r,u->//iiror.    A(|uila, 

Symiiiiiclms,  Thcodotion :  ti-i'Ht.  fJrav.  A'ciiot.  'Hrrpat/'/InKor.  —  xj)  3?crlieitninci  ^eitlicbcn 
un^  iiciftliiten  Seiten?-,  im  nroftiütcn  5inne  'iHM-lHiiunui  bor  faframcntalcn  ('>hlv■l^en,  befonfcrö 
ber  laufe,  tunt  wcld)c  ^ie  neue  5cl}öpf'nu^  in  fem  (iin^elnen  voüjoijen  ivivb;  cf.  .'»4,  ];>;  Jocl 
2,  28.  —  '4)    i-'   rä  TtKva  (Tor.  —  3)    sc.  filü  Isjrae!.     ^ie  ircrfen  fid)  in  aufjcrcrbentlidicr 

SE^eifc    VCrmebren.  —  6)     l>.  f).  gleirf^fam  wie  f^ira?.      kcü  ärart?<irGiv  ür  iivariifjor  nSaror  ,\öf>rnr- 

pf.  Hs.  72.  25:  Jer.  17,  S.  —  7)  '«Ott  ütilfert  bier  ben  "Jtnfranii  ber  inMfer  ^n"  '^eüe,  tric 
fic  i^cn  aüen  Seiten  tommen  unf  tcr  («otte^iH'meiufe  ficl^  einverleiben  an-vren.  t£e*  ift  ein- 
leurtitenf,  baf;  bier  iHn-',üi^!id^  bie  i^efebrnn.^  Der  .^^eifen  5uni  (ibriftentbum  ',u  oerfteben  ift.  — 
8)  }<'^p\  foll  bier  nn^bt  punftirt  fein  iC)D^  >A^'^^'^  55c»^i""f  werben  nad)  Cuifob,"  D.  b.  er  wirb 

bfu  («laubii^en  beigcjäblt.  ^}ad)  3(nDern  ifl  ju  iiberfeijen:  „er  anrp  anrufen  ben  9iamen  bci? 
('^ctte?  ^Vifobo."  Kai  ofTof  ßof/GEvat  i-l  rü  (jvofiari '1(ik(.>3.  —  9)  D.  b.  er  fdn"eibt  eö  iu  feiuc 
«!panb:  „Icm  .i!?errn  bin  id^  v^eweibt."  SBie  bie.)peiDen  ben  ^lamen  ber  («ottbeit,  Der  fie  bulbi;iten, 
an  Der  5tirne  eDcr  in  Der  .»^vinD  einjiebrannt  truiKU,  fo  werDen  (i\\6>  Die  neubxtcbrtcn  («läubiiien 
bur*  vuifjerliebe  3tidHMr  ibren  '«tauben  \\\  erfennen  i^eben.  Wan  weij;  C[m  "^''roeopiue',  Dail  Die 
(ibriften  Der  erftcn  Reiten  ben  ''?Jamen  ^m  ober  ba^i  ocidH'U  Deei  itrcuje?  bäufii^  fiel)  in  Die  .^aut 
einbrennen  liefen.    3»  ben  iWintjeit,  bic  i^iele  an  ben  Jpdnbcn  tracien,  erfduint  i\\\&)  jei^t  nid)t 

feiten  ber  9?amcn  Zsm  ober  ba^  Äreuj;  cf.  Apoc.  7,  3;  13, 16;  14,  9.  —  10)  S^IC^*  Dt^OI 
T\yy  ,/«nb  er  wirb  fcbmeid)clnb  S^vacl?  9?amen  nennen,"  b.  b.  er  wirb  am  l'iebften  nad)  Diefem 

9?amcn  fieb  nennen.  küI  t-i  tu  öv6/jari  'iGparfA  ßor/aerai.  —  11)  Ka'i  traiuacdru)  uoi  ä(p' oi' 
iTToiTjaa   äv-ßpuTTOv  .  .  —  1:2)     D  ,  ly"Di*   "fi'^    t^l^'Ö  25plf ;"  äv&pioTTOV  ilc  aiüva.  —  13)   i.  e. 

Israelitis.  vuiv.  — 14)  !rT*n^*Pp'n  ?KP  N*^n  ,M^^  i*  «^  ^ir  "id)t  fdion  lange  serfiinbet?" 

b.  f».  ie&  ^<nht  bir  läniift  t^crfunDet,  ■ivwi  \\\\6>  bir  al?  ben  ein^iiien,  ali<  ben  wabren  '^3ott  ju 
tr!ennen  cjibt.  2llleo,  xiwi  vi>  bem  5lbrabam  unb  Den  inUern,  beut  ^?3tofeo  unb  ben  yrepbeten 
miti^etbeilt  iwbt  'oon  ber  3ufunft,  ift  ii'  iicnau  eiui^etroffen,  baf;  ibr  ce  ja  «ileid^fam  mit  .Rauben 

greifen  fönnct,  id)  allein  fei  ber  wabre  '«Ott.  —  lo)  'riVl^"*73  TlV  ^^^1  ""''^  f'^^"  ^ff^ 
(®ott)  ift  (au^er  mir),  icf»  !enne  feinen."  .^icronsnnuo  lae  bier  "1^*>  ftatt  IVi-  ^i«  LXX 
tafen  ganj  abwcid)enb  unb  fnüpfen  biefe  Scblufjworte  mit  23.  9  uiüii^incn:  kuI  ovKi.nnvcavrorE, 

ol   n/Aaaovreg   Kai  o'i   y/.vipovTEC-  — 16)    ^Hn^    uaraioi.  —  17)   DiT^TiDn   „i^""t  ^i'^^'^itti??* 

gcbilbe;"  Tä  Karadv^ua  avrüv.  —  IS)  feblt  bei  ben  LXX,  —  19)  Ta  Die  '«ötjenbilDci-  weDer 
(eben  nccb  sjerfleben,  fo  ift  e?  ja  offenbar,  baf;  fie  nidu '«Ott  ftuD.  —  :2())  Ju  ibrer  ^d\inbe 
muffen  ftc  3(^1'^^'"  f«i»'  J'^iß  l't  'yc'tter  gemaebt  baben.  Die  nidit  feben  unD  nid>t  verfteben.  Tic 
LXX  bringen"  biefe  Sßorte  mit  i^  10  in  inn-binDung  unb  geben  :  «/./'  aln xw-ti limnKui  ol  n7.aa- 
aov-rtc  iitm\  küI  y'/vipovrtx  -dmc  ävcm'/)}.  —  21)  fi>ev  ift  t'Ciux  Diefer  grofre  .Hünftler,  Der  einen 
ßiott  ]i\  bilDen  vermag?  Tiefe  (?rage  allein  fcbon  ift  btnrei*enD,  von  ber  ^-alfd^beit  De-ö  '«öljen» 
bienfte?  ^u  überweif'en".  Xic  'Jlntwint  folgt  'i'.  II.  —  Ü:2)  „2ieb,  feine  gauje  Sippfd^aft  muf; 
ju  5dninDen  werDen:  biefe  Äiinftlcr  finD  nur  WeufdH'U;''  Kai  -nrrt(:  h-dn'  h/hovro  tiinMvdiiaav. 
23)  5ie  foUen  nur  fommen ;  befdvinit  weiDen  fie  baftebcu  unb  beben.   Kai  Ko>q)(>l  ä-b  äv^piJTruv 

awax^r/rucjav  rnivrec.  —  211)  Ti^p  ^P.3  C'")!!  »c>?  fd^mieDet  (ßiner)  Dai^  (üifen  3ur  Slrt,' 

— al?  'E?erf',eug  ndmli*,  um  5?äume  5U  fallen,  au;?  Denen  Die  '«oijeubilDer  follen  gebilDet  werDen. 
2:erefer  ^iebt  bier  ',wei  5ä?ie  in  (f  inen  ',ufammen  uuD  uberfe^^t:  „'Jim  .Sioblenfeuer  fajjt  mit  ber 
3ange  Der  5d)micD  baa  (üifcn,  formt  eö  mit  Dem  J^ammer-,"   irc  ü^m  Tturon- anh/por. — 

23)  IHTi»*  nlDp.*D51  Dn35  ^^ÖT  „inbcm  er  arbeitet  mit  Äo^tenglutb  unb  eci  bilDet  mit 

jammern;"    CKerräpvCf}  ilp^^äaaro  ahru,  Kai  h  repfrpu  earrjaev  a'vrö.  —  2G)   ^^"^^5j^*  IH  HOJ 

•  -:  |T  :      I  -  TT 

1*1^2  „fpannt  bie  5}te§fc^nur  unD  u'icOnet  mit  bcm  9iotl)(tift;"  f/cAf^'a/zt-fof  ri:Krui>  ^v/mv,  ia-it- 
atv  avrh  h  uirpu.    l>om  3cid)nen  mit  'lU'^tbftift  bat  wcber  l>ie  2?ulg.  nod)  bie  LXX  etwaig.  — 

37)      nii'*Vp!3     bebeutet     geWÖbnlid)     ,,-)^Obel."        kuI    i/iop^umi'    airu    iv    irapaypaipuh.   — 

28)  iniN'n*  nJinQ!}1  „uud  be^eld^net  c^  nacfi  bem  2Binfelmap."  —  29)  „unb  bred)felt 
ti  im  3irtcl,"  n^JlÜJnD  )\l\^y^*\  .,wnD  bilbct  eä  nad)  bem  "Biobcll."    Kai  h  Kd'/./.y  tvpr-&fi7,a£v 


224  Der  ^Jrop^et  ^\a\ai.  44,  13—28.  2Inm.  29—50. 

(ippv^fiicer)  avr6  „uub  mad}t  CO  mit  2cim  jurc^t,"  —  30)  fl^^  ^l^t?^?  -/"»"  J«  tvoI)ncn  im 
.^aitfe"  (im  S^cmvef);   oTf/aai  ahro  h  oiK<fj.  — 'Sl)  ^t'^f)  irabrfdjeinlid)  „Steineii^e."    Tit      \\ 

T    ;    •  ij 

9Bur?ft  btcfc«  ©crtc?  liat  im  Sirafa.  tic  58cbeutung  „bart,  jlarf  fein."  äyp,oßa?.avov  „giiie."  — 
82)  [1^J<1  »wnb  ^tc  (öcmcinc)  (Jid)c;"  Kai  (^pvv.  —  33)  TöN^I  ,Mi  "  fid)  au^iüd^Itc  unter      ll 
ben  33äumcn  bc?  2Palbc?,"  b.  l).  bic  kftcn  xmb  fiävfftcn  2?aumc.    Kai  iKapripucev  nWö  ^v?.ov  «- 
rov  lipv/jov,  0  äphrtvcev  Kvpiog.  —  rik)  nj«J  ^tO^ /-^r  Pfl«"ätc  bcu  Dicn,"  worunter  ijiefleic^t 

bie  oiTiiis  „Jjav^ebuiif,"  ober  wa^  bae  SDort  im  §lrab.  bcbcutct  „ein  ronienbaum,"  n?ie  er  im 
?)eträif*fn  5lra"bicu  ijortcmmt,  ju  öerjlcbcn  ift.  3tnbcre  ivollen  „©fite,  3Ime"  überfc^t  wiffen. 
Die  liXX  baben  ttItt/  „gic^tcnbaum."  —  35)   „eg  bient  bcm  5)?enfd[)cn  jum  l^erbrenncn," 

*^V^/'-  «o'  ''f'"öc  tjiiyKvvEv,  Iva  y  äv&puTTOt^  fJf  Kavaiv.  —  36)  ^Vt?""^^^^'^^'"  *^^'^^'^'^ '"^'^^^^'^"'^^ 

jebo(^  nu^bl  niri)t  llrcnj^e  5U  nc:^mcn  ijt.  Slüicli  übcrfcfit  „einen  2 bei!  baoon."  —  37)  nt^PT 
„jube;"  //(W'i  /zo/.  —  38)  IIJ»^  'n^l^'n  „babe  \ö>  bp($  geuercjcfe^n,  empfunbcn."—  39)  Hjl^"! 
*1Öi<  //Ci"  (bcr  2?ilbncr  bcr  Ö3c^cn)  lueibct  fid}  an  2lfJ)c."  ^ieronpiuö  la6:  löi^ll  i^*l. 
Satablu«  iinb  bie  Slabbinen  nebmen  biefc  Sorte  im  3"fft"iment)ange  mit  ben  folgcnben:  ^7 

^mn    //^i1>?    tbt>rid;te    .^Crj    ireibct    ficb    an    2tfd)e."     >wl^i?«    ör«    anoöb^    jj   napöla   avrüv.   — 

10)  inon  '/(^^^  tbortc^te  .^erj)  mif;lcitet  i^n,  ba^  er  nid)t  rette  feine  Seele;"  Kai  ■jT?.avüvTai. 

T      ■ 

Kai  oliSeii'  övvarai  k^iXco'&ai  T'^v  ipvxf/v  avrov.  —  41)  Were,  ovk  kpElre,  bri  i/'etidof  iv  r[;  ßfiiö  /.mv. 

42)  Kai  Xvrp^tTofiai  an.  —  43)  ^i\>x.  bto^  „bcr  J^err  ^ateö  gemalt;"  Eldjcev.  —  44)  ril^^inn 
„bie  liefen;"  i?e/«'Xta.  —  45)   „ic^  macbe  ju  nidjte  bie  3eic^en  ber  (Siteircbner,  D'^D,  unb 

bct()Öre  bie  SBa^rfager,"  D^ODp-     ''"'f  irepog  (^tacKEÖäan  a?/fiEla  kyyacTTpt/iv'&uv  Kai  fiavTEiaq  arro 

KapSiac .  .  —  IG)  „3m  5^1ufTe  ^cr  fcurifien  9{cbe  f^^^id)t  bicr  Wott  fon  fic^  in  bcrbritten  ^erfon: 
„(jr  mad)t  nntlir  baö  SBcrt  feine?  Xicncvö."  Unter  Tiener  ift  bier  ivübl  ber  ^^rcybet  Sfaiaö  ju 
jjer|tel)en.  "Jlnbere  geben:  „bc?  ilDort  uon  feinem  Diener,"  b.  b.  immi  Si)ruei,  »on  Sbriiluei. — 
47)    Unter  biefer  ,',3:iefe"  ifl  iBabi)lpn  \n  oerfte^n,  tt?eld)cä  ®Dtt  flraftc  burc^  'ötblenfung  be« 

Supbrat,  wetdK  (Inrue  bewerfjleüigte.    Herod.  I.  185  et  190;  cf.  Is.  21,  1.  —48)  LTIIdS 

nmö  im  'iPfrfifd)cn  „Senne"  bcbentet.  Da  'i)?ennung  ber  biflorifc^n  9?amen  fonft  nid)t  in  ben 
SffieiiTagungcn  tMU-hniimt,  fo  balten  cei  \'od)  unb  jRcifcbl  für  wabrübcinlid),  baj?  erft  bie  Snnagoge 
bicfen  9Jamen,  ben  bic  "Jlui^legcr  alö  Wloffc  bingefcftt  batten,  bem  2crte  felb)!  einverleibt  babe. 
5mein  ba  er  fpgleicb  45,  l  lieber  tjorfcmmt,  fo'müßte  er  audj  bort  erftfpater  beigcfetu  »erben 
fein.  —  49)  ippovtiv  nai  Tzävra  rä  {h'/ff/taTa  luw  iroir^aEL  Da  Siiru^  bie  jer)lreuten  Scbaft 
35rael^  trieber  fammcltc  unp  in  ibre  «'öitrbe  ^urücffübrte,  fo  n:>ar  er  im  eigentli($en  Sinne  4'irt 

fcee  i?Olf«d  (i'OttCiJ  unb  i>Orbilb  Sljrifli.  —  50)   kuI  töj'  oIkov  rbv  äytöv  fiov  ■&e/xe?u<1)Cu. 


Caput  XLV. 

1.  Haoc  dieit  Dominus  christo  meo'  Cyro,  cujus  appre]:iendi  dexteram, 
ut  subjieiam^  ante  facieni  ejus  Gentes,  et  dorsaregum  vertam,^  et  aperiam 
coram  eo  januas,^  et  portae'  non  claudentur.  2.  Ego  ante  de  ibo:  et 
gloriosos  terrae  humiliabo:"  portas  aereas  conteram,^  et  vectes  ferreos 
confringam.  3.  Et  dabo  tibi  thesaurosabscoiiditos,^  et  arcana  secretorum: 
ut  scias  quia  ego  Dominus,  qui  voco  nomen  tuum,  Deus  Israel.  4.  Propter 
servum  mcum  Jacob,  et  Israel  electum  meum,  et  vocavi  te  nomine  tuo: 
assimilavi  te,®  et  non  cognovisti  me. "*  5.  Ego  Dominus,"  et  non  est 
amplius:  extra  me  non  est  Deus:  accinxi  te,  et  non  cognovisti  me:  6.  Ut 
sciant  hi,  qui  ab  ortu  solis,  et  qui  ab  occidente,  quoniam  absque  me  non 
est:  Ego  Dominus,  et  non  est  alter.  7.  formans  lucem,  et  creans  tenebras, 
lacieus  paccm,  et  creans  malum:^-  ego  Dominus  faciens  omnia  haeu. 


5)er  ^rcH)ct  3foia^.  45,  1.  2lnm.  1—4.  225 

8.  Rorate  caeli  desiipor,'^  et  nultcs  plnant  justum:'*  aperiatur  terra,"  et 
germinet  salvatorum:'"  et  justitia''  oriatur  simul:  ego  Dominus  creavi 
eum."*  9.  Vae  qui  contradicit  fictori  suo,"'-*  testa  de  samiis  terrae:^  num- 
quid  dicet  lutum  figiilo  suo:^'  Quid  faeis,  et  opus  tuum  absque  manibus 
est?*'^     10.  Vae  qui  dicit  patri:  Quid  generas?  et  mulieri:  Quid  parturis? 

11.  Haec  dicit  Dominus  sanctus  Israel  plastes  ejus:^'  Ventura  interrogate 
me,"  super  filios  meos,  et  super  opus  manuum  mearum  mandate  mihi. 

12.  Ego  feci  terram,  et  hominem  super  cam  creavi  ego:  manus  meae 
tetcnderunt  cnelos,  et  omni  militiae  eorum  mandavi.^"  18.  Ego  suscitavi 
eum  ad  justitiam,-*^  et  omnes  vias  ejus  dirigam  :  ipse  aedificabit  civitateni 
meam,  et  captivitatem  meam  dimittet,  non  in  pretio,''^  neque  in  raune- 
ribus,  dicit  Dominus  Deus  exercituum.  14.  Elaec  dicit  Dominus:  Labor 
Aegypti,  et  negotiatio  Aethiopiae,^^  et  Sabaim^^  viri  sublimes  ad  te** 
transibunt,  et  tui  erunt:  Post  te  ambulaljunt,  vincti  manicis  pergent:  et 
te  adorabunt,  teque  deprecabuntur:  Tantum  in  te  est  DeiLS,  et  non  est 
absque  te  Deus.  15.  Vere  tu  es  Deus^^  absconditus,^^  Deus  Israel  sal- 
vator.  16.  Confusi  sunt,^^  et  erubuerunt  omnes:  simul  abierunt  in  con- 
fusionem  fabricatores  errorum.^*  17.  Israel  salvatus  est  in  Domino  salute 
aeterna:  non  confundemini,  et  non  erubescetis  usque  in  saecalum  saeculi. 
18.  Quia  haec  dicit  Dominus  creans  caelos,  ipse  Deus  formans  terram,  et 
faciens  eam,  ipse  plastes  ejus:  non  in  vanum  creavit  eam :  ut  habitaretur 
formavit  eam ;  ego  Dominus,  et  non  est  alius.  19.  Non  in  abscondito  locutus 
sum^Mn  loco  terrae  tenebroso:  non  dixi  semini  Jacob:  Frustra  quaerite 
me,^^  ego  Dominus  loquens  Justitium,  annuntians  recta.'^  20.  Congrega- 
mini,  et  venite,  etaccedite  simul  qui  salvati  estisexGentibus:  nescierunt^** 
qui  levant  lignum  sculpturae   suae:    et  rogant  Deum  non  salvantem. 

21.  Annuntiate,  et  venite, ^^  et  consiliamin'i  simul:  quis  auditum  fecit  hoc 
ab  initio,  ex  tunc  praedixit  illud?  numquid  non  ego  Dominus,  et  non  est 
ultra  Deus  absque  me?     Deus  justus,  et  salvans  non  est  praeter  me. 

22.  Convertimini  ad  me,  et  salvi  eritis  omnes  fines  terrae:  quia  ego  Deus, 
et  non  estalius.  23.  In  memetipso  juravi,  egredietur  de  ore  meo  justitiae 
verbum,  et  non  revertetur:*"  24.  quia  mihi  curvabitur  omne  genu,^'  et 
jurabit  omnis  lingua.**  25.  Ergo  in  Domino,  dicet, ^  meae  sunt  justitiae 
et  Imperium  :  ad  eum  venient,  et  confundentur  omnes  qui  repugnant  ei.^* 
26.  In  Domino  justificabitur,  et  laudabitur  omne  semen  Israel. 

1)  irrroS  -5"  f^~t"f"i  ©efalbten."    gtaöiu«  Sofcp^««  Antiq.  XL  1.  berietet,  baf)  bic 

Suben  bcin  Gi^ru?,  tcr  200  ^a^re  \^ätn  lebte,  biefe  ifaianifcbe  ^rcvbctie  ppi;ieieitit  unb  ibn 
baburd)  juv  (frfcnntiüj;  iicbvacln  baben,  baf?  ber  ßknt  ter  ■'i^ebraer  tcr  allein  njcibvc  rsHnt  fei. 
6r  felbfi  bctvacbtcte  ficb  UMbrfduiulicb  nur  auf  biefe  'iJ.M'opbctie  bin  al?  renron  C'-nUt  cnväbltcu 
S^acbtbaber,  ale  bcn  i^on  i^3ett  beftinnnten  2Biebcrber|lellcr  be^^  üempcle  in  ^trufalcm.  renn 
fr  fagte:  Onniia  rctrna  terrae  de'iit  uiihi  i*orriirins  Deus  ooeii  et  ipse  )irn\v|)it  mihi,  iit  .tclifi- 
carem  ei  dounin)  in  .lernsaleiu  I.  KmIf.  1.  2.  Wsjfiifdi  ift  unter  tiefem  «^H'fa Ibtcn  ber  Weffiae 
ju  tjcrftcbcn,  tcfi'en  Iiuhi?  ber  (Eroberer  (Ii^ruei  n^ar.  5?id)t  treniiK  ter  alteren  i^äter,  wie  ßbra« 
fojicmuei,  2lU;)uüinu?  de  ciuinque  haares.  c.  7. ;  Jertullian,  9?'.}|Tenui?,  (£i>iM-ian,  aurf^  l'aFtantiuö, 
unb  nicbrcre  3iabbincn  (f.  (Jalatiu  IV.  12.)  erf Liren  tae  ©cfaiite  im  literakn  Sinne  iht 
ß^riftu«,  inbcm  fie  in  ber  LXX  Kvpic)  jiatt  Kvpu  lafen.    Slllcin  es  \ft  aiiiicnfd)einlid),  bajj  biefe 

Jeäart  eine  irrige  wax.    (5ie  nnrb  aud>  in  feinem  Geber  gefunben.  —  2)  *1"17  „um  in  bic 

glud}t  ju  fc^Iagen  . ."  —  3)  HriDJ^  00*72  '^HQ''  """^  entiiürtcn  werbe  id;  bic  Ücnben  ber 

Äbnige;"  kcI  laxvv  ßaailiuv  iSiapp/}Su).  J^erpbot  fallt  1.  I.  i^cn  Gtnu?:  „SDobin  er  immer  feinen 
?^u§  "fe^te,  \&ci  Sßdt  muf;te  ficb  ibm  untenverfen."  91ufier  ben  SBölferfd^aften,  bic  ibm  i^cm 
^aufe  aus  jicbordnen,  untern?arf  er  fiA  nin-b  tie  3'.ner,  ^liTmicr,  Slraber,  Gappatoeier,  ^J'bn^iiier, 
Jijbier,  Garier,  'J^btnicier,  5ßabj)lcnier  Cyrupasd.  1.  1.  —  4)  b.  ^.  idj  a^crbe  i(?m  bic  Iborc  ber 


226  t)er  ^rop^et  3faia3.  45,  1—11.  Slnm.  4—23. 

ffinblic^en  Stäbte  unb  35cflcn  offnen.  2?cfonbcr5  auffatfenb  crsrafirtc  fic&  biefe  SBetiTagung 
bei  bcr  Ifrcbcruncj  töabolon»?.  renn  alö  S\>ruö  in  jener  ferbäniinißnoüen  9?ad)t  bnrd)  ba^ 
trocfen  i^elcgtc  ä^eet  beö  Supbrcit  in  bic  Stabt  einbrang,  waren  ade  Sbore  jener  'i)}?auer,  »el($c 
bie  Stäft  i^ecjcn  bcn  gluj^  abfperrten,  offen  geblieben,  cbtnio  t>ie  Ibore  bcr  axciltenj,  fo  bap 
Garue^  obnc'5Uifentba(t  einbrincicn  tonnte.  „Sonft  antrben,  bcnicrtt  .'öerobot  I.  191,  bie  9-^crfer 
im  /"^lufsbccte  cingefd)loffen,  wie  in  einem  '•^hi\c  y^efangen  unb  aße  ermorrct  worbcn  fein."  — 

p5)    Kai  TTuyei^.  ~  {Vf   "Iti'''^  DHIini  „unb  id)  »iK  baes  3(nfgefci)n?etlte  ctnen;"  «ai  öp7 

(iiialtü.  —  7)  5(ncb  bicfe^  ®ort  iiing  gcnan  in  (Erfütlunji  bei '^abt^ion,  bcnn  aße  Iborc  ber 
Stabtmancr,  im  'sKinu^n  bunbcrt,  bracben  unter  bcr  2BudU  bcr  (Srobcruuii.  —  8)  „bic  Scbä&c, 
tt>elrf)c  t£'.uus?  \\\  '-Babiiton,  \\\  5ar^c^,  ber  jRefiten?  fcö  reid)en  .Hbniii?  ßröfn^,  unb  in  anbern 
ariatifrf)en  Stabtcn  erbeutete,  foücn  über  1200  '??üÜionen  r^Julben  (480  ?)fll.  2baler)  nacö 
unferer  :')?ccbnunii  betrai^en  babcn."  Terefer.  Plin.  II.  N.  33.  15.;  XeMO|)li..Cyrop.  VII. 
ö)  n^3J^  "iit  ii^b  ^ir  ci"f"  e^ren'ooüen  ^Beinamen,"  b.  b.  ben  "Beinamen  „ßJefatbter,  Srlöfcr, 

•öirt,"  TOoburd)  bu  al^  ©icicbbitb,  iHn-büc»  beei  großen  Wcftlaö  au^ge',eid)net  nnirbeft.  koI  irpoa- 
fit-^o^uai  ae.  —  10)  „ebe  bii  miduHfanntcft."'  2(ud}  ."picrons^muetfinbct  in  bicfcm  Jßorte  mebr 
an.ie',cii?t,  vi(3  bcn  Moijen  "Mvingel  ber  (irfenntnii;,  wcldu-r  ber  inTfünbuni^  bcr  göttlidicn  ®cif= 
faguni^cn  vorbcrgtuji.  (Im'U^,  faiU  er,  babe  nidu  crfannt,  baf;  er  2innt5  bcx^  iirofjen  ;^ctterö  bcr 
'DJfcnfÄbcit  fei.  i^cfanntlidi  ftarb  viud>  (ii^ruö,  otnte  rem  rs3öi5cnbienfte  cntfagt  jn  baben.  üiac^ 
■Vcnopbon  Cyrop.  VIII.  rief  er  bei  feinem  (£nbc  bcn  Jupiter  unb  bie  Sonne  an.  —  11)  otl 
h/ü)  KvpLoq.  —  12)  I^iaö  2öort  nmluui  bcbcutet  [»ier  „Un-ilücf"  im  'v^egenfvilii  '^u  pax  „(%{M." 
X^enn  ba?  „Ucbel  an  fidi"  i|l  nur  Cr r^cuiintf)  bc^  ocrfcbrtcn  freien  JPtüeno.  '■^^rcjU'^viu«  ber  ®r. 
Moral.  III.  7.  crflart  bcn  bier  jv-brauduen  "Jiuöbrucf  febr  bunfi;^  mit  ben  ©orten:  Creare  se 
jiiala  Dominus  indieat,  cniii  res  bene  conditas  et  ]ier  naturain  bonas  nubis  male  agentibus 
in  flaa:eili)m  formet.  Taei  bier  aue-gefprodiene  '.I9ort  ift  ^Uvileidi  eine  bircfte  JBiberlcgung  ber 
pcrfifrficn  Stctigion^Mebre  iHMt  5Wci  Urwcfen,  bereu  (finc?  (Crmu^b)  ba?  iüdit,  ba-?  anbcre  (5lrib* 
man)  bic  J^infternifj  i^cfdiaffcn  batte,  unb  wetdu^  bcibe  in  ftetem  .Hampfe  öcgcu  einanbcr  begriffen 
feien,  tu  Aolge  teffcn  'yiüef  unt  Ungdtcf  auf  (£rbcn  fid}  ergebe;  .Ter.  31,  35.  —  13)  l^ie  9tebe 
ft)0ttct^  fd^cint  bier  bcr  'jl.M'Ovbct  mit  einem  Seufzer  nad)  bcm  ocrbeif;cnen  cyered^tcn  ',u  unter» 
bred)cn.  —  Vi)  p"|V  „(^ered}tigfeit/'  Ijicr  aber  „Jpcit  unb  'Kettung,"  rocld)c  3?ebcutung  baö 

Sort  bei  ^vfaiaö  öfter  bat.  9?ad)  Sboma«,  Snranu^,  f^orcriu^  ifl  barunter  im  bud))läb{icfeen 
5,innc  Syru?,  im  nr.>ftif*en  Gbriftue;  ^u  !>crfteben.  3ltlein  nad^  ber  gcwöbnlid^cn  5(UxMegung  ift 
bie  3{ebe  nur  vhmi  Sbriftuc,  inbem  bcr  ©ortlaut  ^u  erbabcn  ifl  für  einen  bloRcn  ^rieufciicn. 
^Jluguftinus  de  5  lux^res.  c.  4  fagt,  cö  fei  bier  fo  flar  unb  offen  mm  ber  "A^enfcbiverbung  (Ibriili 
(lcfprod)cn,  baf;  e>o  feiner  '.JUielegung  bcbarf.  i'atablui^  fictit  in  beut  2  bauen  bco  .^^tmmclö  ba3 
.'^erabfommcn  bc?  b(.  ^^kiitcö  in  ^en  rdioof)  bcr  b(.  C^nngfrau.  .Hein  i^ilb  mar  geeigneter,  bie 
gebciinuifjooüc,  fegcn?rcid)c  3lnfunft  bc*?  '^i'cffia«  yd  bcu'iciMU'u,  alo  bcr  Jbau  bc?  .Fimmels  unb 
rcr  -biegen  ber  ©olteu.  ttmx  Ibau  unb^  Stegen  belebt  unb  bcfrucbtet  bic  ganjc  (£rbc  5um 
wunccrbaren  (i)crciben  aller  cyeiväd^'e.    äo  war  Sbrtftuö  bcr  (^3cift  unb  \!eben  bringenbe 

(Erneuerer  bcr  ?licnfd*bcit.      EvdimvQlirij)  Ö  ohpavor  ävco^itv  uul  al  iTpf/at  pavuTuaav  öiKaioahvifv. — 

lo)  Tic  Sroc  öffnet  ftd\  ben  i>erbcif;enen  beroorutbringen,  einmal  bei  ber  <s)cburt,  bcrnai^  hn 
tcr  'Jlufcrftcbung.  i^ci  ber  ''>kburt  tommt  er  berv^or,  um  bae  ®erf  ber  (rrlöfung  5U  r-erfünbcn; 
bei  bcr  '^lufcrftcbung,  ee;  ,^u  i>o([enben.  ^i^et  ber  'Geburt  erfdnint  er  aii  ein  fcbanuter  .steint;  bei 
ber  51ufer|lcbuug  al«  ber  i-'aum  bee  Vcbcn^,  auc;  bcr  bic  gan5e  ®clt  .'peil  uup  Scligfcit  fd)öpft. 
—  1(»)   Kai  jHaa-TjaüTu  iltoq.    J^cbr.  „unb  brtugc  .^leil,"  j/t^'*. —  17)  worunter  bie  sott' 

fommcne  fycreditigfeit  ju  verfteben  if},  wie  fic  in  Sbriflu«  erfdiiencn  ift  unb  fidi  ben  Seinen 
burd)  t>te  :'>{ed)tfcrtigung_  unb  -öeiligung  mittbcilt.  —  iS)  ö  Kriam;  ae  .  .  (Einige  bctrad)ten  bicfe 
©orte  al>5  'Jtntwort  auf  ba?  feiifu'UDc  iu-rlangcn  bc?  ':Vropbctcn;  '^(nbere  aber  betrad^tcn  fie  al^ 
'^InFnübfung  an  1^.  7  unb  beuten  eum  auf  t£'.M-u?  im  bucbftdblidKn  Sinne.  Tercfer  übcrfce^t: 
„^"jri^  bin  3i'bovMb,  bcr  co  fcbafft,"  b.  b.  ber  ba  -Ocil  unb  'sjerecbtigfcit  fdnifft.  —  19)  Um  bicfe 
JJBorte  ,^u  ycrftcben,  mufj  man  bcn  (^U'banfcn  fuoplircn,  bie  ^nben  murren  über  ©Ott,  ba^  er 
tbncu  3{cttung  unb  -^cil  vhmi  einem  '^hi.Mdnbcr,  t>on  einem  .£)cioen  fommcn  laffe.  -n-niüv  ßt-Mo, 
wcId)C!?  mit  bcm  unmittelbar  i^orauv^gebcnbeu  Kziaac  m  ju  i^erbinbcn:  „3*  babe  bicb  gebilbct 
unb  bid>  beffer  gema*t.."  '.Jlllcin  eine  anbcre  l'ceart  b<\i  nniov  ßt/.-iai'  unb  oerfnüpft  biefe 
SBorte  mit  ben  fölgcnben,  fo  bafj  bcr  Sinn  ift:  2öaö  für  ein  beffercö  b\xbt  \6>  jubcrcitct  wic'L'ebm 
be«  Jöpferö?  —  iO)  „eine  Scherbe  K\m  bcr  Srbe  mni  Santo«."    lie  ^nfcl  Samo?  gilt  al3 

^cftl^crin  ber  bcflen  l'cbmerbc.    n01?|J  *C^"in'tDX  t-Of^  "'^'"'^  Sd)crbe  mit  (unter)  ben 

Sdjerben  bcr  Srbe;"  Ka-emeimaa  üg  nrf/bv  Kepa/Jtur.  —  iil)  riefen  furzen  Sa^  erweitern  bie 

LXX:  /J^f/  0  äpuTpiüv  äporpiäaei  Tt/v  yijv  b/.jjv  rijV  ///npav;  pfj  tpd  ü  Tn/'/.ög  töj  Ktpa/isl,  ri  Troctlf;, 

öTi  ovK  kpydu.'!,  ov(U  sx^'c  x^'por,  —  22)  „unb  wirb  wobi  bein  9Berf  (fagcn):  er  ^at  feine 
.^»änbeV"  Äteine  .^dnbc  baben  beifJt  bier:  nicftt  im  staube  etwa«  ju  bilben.  LXX  fügen  bei: 
.ßij  ä-oKpt^i/atrai   ru   TT/MG/xa   TrpuQ  töv  Tv/.daavra  avrö]  —  2cJj   o  nuüjoaq  rä  i-epxöf^iva.  — 


Der  gjrop^et  3faia«.  45, 11—26.  «nw.  24—44.  227 

94)  *J1  SxC^  nl^riNn  »fraatt  mi*  um  bie  3uJ«nft,"  ober  naä)  S(nbfrn:  „flefra^fn  mtd^  um 

T    :  ■  T 

bic  3utunft."  2DaÄ  03ptt  »crbfr  bilMicb  .qefatit,  baö  fvridst  er  jcft  unocrbüflt:  'Sit,  bie  ba 
fcbreciiicn  foQen,  n?eil  fie  ba?  5Dcrf  meiner  ^änbc,  meine  ftinber  ftnb,  fie  fragen  mii^,  b.  b.  fic 
erlauben  tlA  graben,  bie  ibnen  ni*t  jKbübren.  SDenn  man  mit  Der  i<uKi.  bie  3Scrtc  impera- 
tiiMfd)  nimmt,  miii;  man  fie  aU  OriMÜe  anfebcn.  Tem  Scntert  am  iileidiförmigflen  ift  e?,  fie 
fragemeife  5U  ncbmen:  „5Bo(It  ibr  mich  um  bie  ^Jufunft  fragen,  n^oUt  ibr  mir  oorfitrciben,  n?a« 
id)  "mit  meinen  Üinfcrn  (mit  eucb  ndmlicb)  unb  mit  bcm  i'pifc  meiner  ^änte  tbun  foU'^"  — 
2'5)  b.  b.  bcm  ganjen  ^immel^beere.  -äai  nii^-  äarfwt^.  —  2tt)  ^ebr.  „icb  erwerfte  ibn  in  ß)e- 
recbtigfeit  (in  i'Ult);"  hjo>  i;}npa  avrov  fieTä  (hKaioavvr/c.  S?  i(^  barunter  dorue  ju  »erfteben, 
jebo*  immerbin  ale*  i^orbilb  t£brifti.  —  27)  tliHU^  entliep  bie  ^"s üben  in  ibre  ^eimatb  ebne 
aUen  Sntgclt.  Gbriftu?  crlöfic  um  umfonfl  r>pn  bcr  2\u\te  1.  Estlr.  1,4;  Rom.  3,  24.  — 
28)  figürlicber  2Iueibrurf  ftatt:  „bie  crwerbreicben  "^(egr^pter  unt»  bie  banbeltreibenben  "Jletbiopicr;" 

tKOTTiaaev  Aiyvnrog,  Kai  ffinopia  A'fSi6:ruv  ...  —  29)  D^NDD-  ti"  ätbiopifcbC!?  l^Clf,  im  9tei(^e 

T    : 

üWerce  ju  fuiien,  narf)  5Igatbarcbibc><  Y.  '>0  tM>n  grofjcm  unb  iiti^Km  SDucbfe.  —  30)  b.  b.  ?u 
Goru^  werben  fie  übergeben  nnt  ficb  ibm  unterwerfen-,  no*  mebr  aber  ]]x  (Sbriftu?,  bemgeiftigen 
S?eberrfcber  be?  (f  rbfrcifc?.  —  ^ugp  m\t  i^atablu?  belieben  baö  (^UM'ai)te  auf  ^«erael  ofer  i>iel- 
mebr  auf  Jubäa  unb  3crufa(cm,  welchen  aucb  Tercfcr  beiftimmt.  3lllein  wie  wiß  man  alebann 
ben  Slurbrucf  vincti  manitis  erflärcn?  —  31;  Cb  bicfc  äBorte  no*  ben  >6ultigern  ober  bem 
5?rcbbetcn  in  ben  ?3iunb  5U  legen  finb,  i)l  febwcr  ]\\  entfd^eitcn.  Xiefc»*  Ueberfpringcn  !>pn  ber 
einen  >yerfpn  jur  antern,  barf  nicbt  irre  machen  unl>  febret  gar  oft  wiefer.  *)?acb  ^ieront^mue, 
Sbeoforet,  Sorilluö,  dufebiu^  deiuoiistr.  ev.  Y.  4.,  ^ilvuiud  de  trinit.  1.  IV.  finb  biefe  unb 
bie  sjcrbergebenpen  2i?erte  auf  Sbviilu?  ^u  belieben,  in  welcbcm  fie  allein  ibre  tjcüildnbige  '.Be« 
beutung  unb  einen  pa|)enben  3u''iinii"f"^'i"i1  gewinnen.  Se*  ifl  bamit  au^gcbrücft  fcwcbl,  ba§ 
in  Sbrijlug  ßjptt  fei,  ale  bap  £bri|lu?  fei  ber  (^^ptt  fei.  Xurcb  Sri^crce  ifl  bie  göttliche  ^3>crfi>n- 
licbfeit,  burcb  l'e^tereö  bie  gintlicbc  SSefenbcit  be^eicbnet.  —  32)  „ru  bi|l  ein  unerfcrfct)li*er 
©Ott;"  al  }äp  d  ^ebg  Kai  oi'k  y(kiu(v.  9?ad)  ber  Weinung  mehrerer  (>3clehrten  nahmen  aus  biefer 
(Btette  bie  ^wben  ^Beranlaffung  ju  fagen :  Christus  cum  venerit,  nemo  .seit,  unde  sit  Joan. 
7,  27.  —  33)  a'iaxvv^'/oovrai ".  .  —  34)  DH^V^Unn  //bic  2?ilbner  ber  (ijij^en;"  ol  ävTi- 

■       •  ■■     T|T 

Keifinm  avrCi.  —  33)  Ticp  fprid)t  ©Ott  im  ©cgenfa&c  ju  bcm,  xoai  man  bei  ben  Reiben  wahr* 
nehmen  fonnte,  welche  ibre  Crafel  in  bunfeln  Jpöblen,  in  fchauerlicheu  Gebirgen  hatten.  Yirg. 
Aen.  VI.  42.  Strabon.  1.  IX,  —  36)  '^lü^ßll  lliri  „fwchet  mich  in  bcm  beeren"  ober  wie 

I:erefer  „fuc^ct  mi($  in  2Bü|^en."  —  37)  Ontj-  *0;  ä/.ii'deiav.  —  38)  „fie  finb  unwiffcnb,  un* 

T 

»ernünftig."  —  39)  3(ufforberung  an  bie  Reiben,  eine  ähnliche  SBeiffagung  aufzubringen,  Wie 
er  fte  feinem  igelte  gegeben.  —  40)  b.  h.  eö  bleibt  nicht  unerfüllt.  —  41)  5luf  biefeji  SBorl  fpielt 
ber  Slpoftel  an,  Wenn  er  Phil.  2.  lOfagt:  In  nomine  Je.su  omne  genu  ftectatur  coele-stium, 
terrestrium  et  infernorum  et  omnis  lingua  confiteatur,  quia  Dominus  Jesus  Christus  in 
ploria  est  Dei  Patris.  Jpieront^mu^  fagt,  e^  wirb  hier  in  5onbcrheit  oerfüntet,  xoci^  nur  ben 
Sbrijien  eignet:  Moris  enim  est  ecclesiastici,  Christo  genu  flectere,  quodJudaei  mentis 
superbiam  demonstrantes  omnino  non  faciunt.  —  42)  ößel-ai  Tzäaa  )/.ijaaa  rov  \^e6v.  Xer  hl. 
$*auluö  bcbicnt  f^ch  Rom.  14,  11  beö  5Ut?brurfeö:  i-iofio/My/'/aErai  tu  ^eü>  „betennt  ilch  ?u  (Bott." 
Xa^  Schwören  bei  ßiott  ifl  ja  eben  bie  feierlich)lc  3lrt  be«  2?cfenntniiTc^.  —  43)  Xiefe?  dicet 
bejiebt  fich  no^  auf  omnis  lingua.  Sin  ^cbcr  wirb  fagen:  „33cim  J^crrn  x\i  mir  ©erechtigfcit 
unb  Wacht  geworben."  /.ejuv  ÖLuaioa'wri  küI  ö6^a  Tcpog  airöv  Tj^si.  —  44)  ol  öcofji^^ovrtc  airotf 
ö»rü  Kvpiov. 


Caput  XLVr. 

1.  Confractus  est  Bei,*  contritus  est^  Xabo:'  facta  sunt  simulachra 
eorurn  bestiis^  et  jumentis,  onera  vestra  gravi  pondere'^  usque  lassitu- 
dinem.  2,  Contabuerunt,  et  contrita  sunt  siniul:®  non  potuerunt 
salvare  portantem/  et  anima  eorum  in  captivitatem  ibit.*  3.  Audite 
me  domus  Jacob,  et  orane  residuum  domus  Israel,  qui  portamini  a  meo 
utero,'  qui  gestamini  a  mea  vulva.'"  4.  Usque  ad  senectam  ego  ipse," 
et  usque  ad  canos  ego  portabo:  ego  feci,  etegoferam:  ego  portabo,  et 
salvabo.  5.  Cui  assimilastis  me,*^  et  adaequastis,  et  comparastis  me,  et 
2  e  c^  n  e  r:  ^.  Schrift.  2t.  Z.  III.  15 


228  £)cr  ^rop^et  3faia«.  46,  1—12.  2(nm.  1—18. 

fecistis  similem?'^  6.  Qui  confertis  anrum  de  sacculo/*  et  argen  tum 
statera  ponderatis:  conduceiites  aurificem,  iit  faciatdeura:  et  procidunt, 
et  adorant.  7.  Portant  illiim  in  humeris  gestantes,  et  ponentes  in  loco 
suo:  et  stabit,  ae  de  loco  suo  non  movebitur;  sed  et  cum  clamaverint  ad 
eum,  non  audiet:  de  tribulatione  non  salvabit  eos.  8.  Mementote  istud, 
et  confundamini:''^  redite  praevaricatores  ad  cor.  9.  Recordamini  prioris 
saeculi,  quoniam  ego  snm  Dens,  et  non  est  ultra  Deus,  nee  est  similis 
mei:  10,  Annuntians  ab  exordio  novissimum,  et  ab  initio  quae  necdum 
facta  sunt,  dicens:  Consilium  meum  stabit,  et  omnis  voluntas  mea  fiet: 

11.  Vocans  ab  Oriente  avem,'^  et  de  terra  longinqua  virum  voluntatis 
meae:    et   locutus   sum,   et   adducam   illud:    creavi,''  et   faciam   illud. 

12.  Audite  rae  duro  corde,'''*  qui  longe  estis  ajustitia.  13.  Prope  feci 
justitiam  meam,^''  non  elongabitur,  et  salus  mea  non  morabitur.  Dabo 
in  Sion  salutem,  et  in  Israel  gloriam  meam. 

1)  j;'^3  „er  fanf  babin;  i-eae.    iBct,  )ddü&  ijl  ber  .gauptnationalgctt  ber  Satv>Ioiner,  ber 

Äoniii  ber  ßictfer,  bem  in  i^ab'^ton  ein  2em)>cl  erbaut  war,  trelcbcn  man  unter  bie  5Bcltn?unber 
jdMtc-,  cf.  Judic.  2,  11.  —  2)  D"ip  ""  f^ün^c  jufammen."  —  S)  121  eine  ber  cl}albviifd)en 

fiJcttbeitcn,  »jcrmutblicl^  ber  2lftra(iiott  'litercur,  bcm  bic  ^^li^tbctc^ic  bae  ^hif^cicbncn  ber  f)imm* 
Iil'd)cn  unb  irbifitcn  ii^CiKbciibeiten  aU  9iolIc  5UtbciU.  ^Dlan  »crcbrtc  ibu  mit  groi;em  Sifer, 
»epwei^en  man  aucb  iierne  fold.^c  9?amen  truci,  in  weldjcn  er  fit^urirtc:  9icbucabnevir,  ^kbufcba^* 
han,  ^fabonncb,  '?Jaböna|Tar,  9?aburiv-in.  Slb^ilciten  mi?d)tc  bäe  ©ort  fein  son  J<2J  „ijerfünben." 

-      T 

.&ierpnt^mux^  faiit,  er  hai^c  Crafcf  c?e(^eben.  Tcrefcr  u.  5(.  *?ermutbcn,  unter  ^Icbo  mMUe  bic 
äftarte  (i'enuc\  Wcnb)  ^u  i^crftcben  "fein,  bie  ^abcr  neben  4^cl,  ale  bcm  Scnnenjictt  (genannt 
iperDe.  9?Jit  5icbcrbeit  läilt  ficb  barübcr  ^3NdUi^  fa^en,  ba  bae  29ort  aU  ii?enennuni^  einer  (^iott- 
6eit  nur  bier  inufcmmt. —  4)  „^ibre  r^ö^enbilrcr  fin^  ben  Iboren  aufi^ele^t  iinn-ben."  'ico 
überfcg.en  fd^on  Ibomaei  5lauinae,  ?füreriuei  unb  isxtablu^,  uu^  fc  ncbnicn  eß  iui^viemein  bie 
9?eueren.  Wan  fübrte  in  alter  3cit  bie  's5pttbeiten  ber  überunintenen  InUfer  wie  im  jriumpbc 
mit  fid)  fort,  wefm^ciu^n  Icrtuüian  in  feiner  3(pp(otiie  bie  bei jjenbe  ■■i^emerfunji  mad)t:  Tot  de 
dei?,    quot   de    huiiiinibus    triumi»hi.     h/ivero    -ä    }/A-rä    airCtv  eJ«,-  -är/pia  kciI  -d  ktt/v^.  — 

bas;  mübe  (iMeb)."  Xer  ^^M-opbet  fu*t  bie  ^jöt^en  tjcrdd)tlid)  ju  machen,  inbem  er  fic  eine  ia\t 
nennt,  bic  man  bem  ermübcten,  bem  fd)Ied?teften  iMcb  auflcjU.  aipere  ahra  KarMköeufva  «jf  oop- 
rlov  KOTTiürri,  (K/.i'/.vuivu,  Kai  tteivüvti.  —  iv)   l^~lD  "^D^^p  "ft^  fiür3en  bin  uub  finfeu  allc 

miteinanbcr;"  iK/.i/.vfävu  Kai  tteivCivti  .  .  — 7)  •^'ebr.  „fic  fonnten  ni($t  retten  bie  Saft,"  {<b^0 

T        ~ 

b.  b.  bcn  Staat,  ben  fte  bättcn  traj-ien,  ftül3en,  erbalten  feilen.  "iV  l(r,\iov7/  ana,  oi  oh  (hwi/aorrat 
außf/mi  (iTTü  -o?Jfi(iv.  —  S)  „fte  iVUiieu  ici,U  felbft  in  bic  rsiefaniienfdmft."  2(11  fiefe  bet^cr» 
flcbcnben  t'cpfe  ficbt  ber  ^M-opbct  wie  iiciicnwärtiti  vor  \id\,  ja  wie  etwa^  bereits;  3?crivinflcnce. 
ö)  ?pD"^.3!3  CDD^n  "^ie  i^'i^  (;tetraiicn  würbet  von  iJ^ihitterleib  an;"  ol  acpöfievoi  ek.  Kot/.lag. 

10)  bn"l"^.3!D  D^^JC*in  >M<:  ibr  jiepfteiit  würbet  vom  ?}httterfd>ooj;c  auo;"  Kai  -naivErdfievoi 

EK  -niMnv.  —  11)  niAt  wie  bie  Wütter  unb  2äuiiammen,  bic  eud)  nur  in  ber  crften  2.ugenb  fo 
jnrtlid)  bebanbeln,  fonbern  bis  in  bai*  Filter  bin  id^  euer  foriu'ältiiiffcr  ^''fteger.  2i>cld)c  ©orte 
Töinnten  iiewäblter  fein,  bie  l'icbe  Wottes?  \\\  feinem  i'olfe  5u  be^ei*nen'^  —  !2)  „IDem  wodct 
ibr  mid>  'c[lt\(b  mad)cn'^"  b.  b.  mit  wcld)em  iMlbc  wollet  ibr  miit  wobi  farfiellen?  —  13)  hh-zE, 
rexvdaaa^^e  oi  -'/.avuuEro/.  —  II)  .&ebr.  „fic  fd)ütteln  (i3olb  au5  bem  i'eutel  unb  wägen  Silber 
auf  ber  S5?mge,  binden  bcn  WolbfdMuit  u.  f.  w."  So  and)  bie  LXX.  '^)ott  rebet  bier  von  ten 
Reiben,  benen  ü  i'reilid)  viele  ^^eraclittn  glci*  madnen.  —  lo)  1ti>'C*J<nn /-"mannet  eu^, 

T 

Ober  feib  Wänner;"  Kai  aTEvä^are.  —  16)  \y^  „ben  Staubvogel."    Tercfcr  gibt  „ben  Slblcr." 

ü^aü  SBort  bat  bier  eine  boppette  3?cbeutung.  Gvruj  cilid)  mit  feinen  fd^netl  voranfd>reitenbcn 
«nb  cinfaüenben  -beeren  einem  Staubvogef;  bcrnad^  fübrte  er  audi  einen  golrenen  2lbler  auf 
bcm  2d)ilbe;   cf.  Jer.  48,  40 ;  Xcnoph.  Cyrop.  1.  VII.  —  17)  ^n")V'  „fo  babe  ic^  e^  an= 

georbnet."  — 18)  änoluXeKÖTEg  rr/v  napiViav.  —  19)  Xi>ixi  ^tcr  »iclmc^r  „meine  ^ulb,  als  meine 
@ered)ttgteit"  bcbcutct. 


Der  ^rupVt  3f'^ifl«.  ^7,  2—10.  ?(nm.  1—12.  229 

Caput   XLVII. 

1.  Descende,  scde  in  pulvere  virgo  filia  Babylon,  sede  in  terra:  non  est 
solium  filiae  Chaldacorum,  quia  ultra  non  vocaberis  niollis  et  tenera, 
2.  Tolle  molam,  et  molc  farinam:  donuda  turpitudinem  tuara/  diseooperi 
luimerum,'  revela  crura,  transi  flumina.^  3.  Revelabitur  ignominia 
tua,*  et  videbitur  opprobrium  tuum:''  ultionem  ca])iani,  et  non  resistet 
mihi  liomo.  4.  Eedemptor  noster,"  Dominus  exercituum  nomen  illius, 
sanctus  Israel.  5.  Sede  tacens,  et  intra  tenebras  filia  Chaldaeorum:  quia 
non  vocaberis  ultra  doniina  regnorum.^  6.  Iratus  sum  super  populum 
meum,  contaminavi  hereditatem  meam,'^  et  dedi  eos  in  manu  tua:  non 
posuisti  eis  miserieordias:  super  semen  aggravasti  jugum  tuum  valde. 
7.  Et  dixisti:  In  sempiternum  ero  domina:  non  posuisLi  baec  su})er  cor 
tuum,  neque  recordata  es  novissimi  tui.  8.  Et  nunc  audi  baec  delicata, 
et  habitans  confidenter,  quae  dicis  in  corde  tuo:  Ego  sum,  et  non  est 
praeter  me  amplius:  non  sedebo  vidua,  et  ignorabo  sterilitatem. 
9.  Venient  tibi  duo  baec  subito  in  die  una,  sterilitas  et  viduitas; 
universa"  venerunt  super  te,  propter  multitudinem  maleticiorum  tuorum, '" 
et  propter  duritiam  incantatorum  tuorum  vehementem."  10.  Et  fiduciam 
habuisti  in  malitia  tua,'^  et  dixisti:  Non  est  qui  videat  me;  sapientia  tua 
et  scientia  tua  haec  decepit  te.  Et  dixisti  in  corde  tuo:  Ego  sum,  et 
praeter  me  non  est  altera.  11.  Veniet  super  te  malum,  et  nescies  ortum 
ejus:  '^  et  irruet  super  te  calamitas,  quam  non  poteris  expiare:  veniet  super 
te  repente  miseria,'^  quam  nescies.  12,  Sta^''  cum  ineantatoribus  tuis,  et 
cum  multitudine  maleficiorum  tuorum,  in  quibus  laborati'*'  ab  adoles- 
centia  tua,  si  forte  quid  prosit  tibi,  aut  si  possis  fieri  fortior.  13.  Defecisti 
in  multitudine  consiliorum  tuorum:  Stent,  et  Salvent  te  auguri  caeli,'^ 
qui  contemplabantur  sidera,  et  supputabant  menses,*^  utex  eis  annunti- 
arent  Ventura  tibi.  14.  Ecce  facti  sunt  quasi  stipula,  ignis  combussit  eos: 
non  liberabunt  animam  suam  de  manuflammae:  non  sunt  prunae,^^  qui- 
bus calefiant,  nee  focus,^"  ut  sedeant  ad  eum.  15.  Sic  facta  sunt  tibi^'  in 
quibuscumque  laboraveras:  negotiatores  tui"  ab  adolescentia  tua,  unus- 
quisque  in  via  sua  erraverunt:  non  est  qui  salvet  te. 

1)  nriQV  '^  "^^^^  Mwtn  2d)Icier  auf."  Tcnn  ber  <2*tficr  ifl  baö  Seiten  tcö  ebrfamen 
SBeibc^.   Dbnc  (2d)Icicr  ju  gc^^cn  it>ar  nur  ben  ®!(aötnnen  eigen.  ä-oKä?.vfai  -h  Ka^äT^v/ifia  cov. 

2)  h'Zi^'^Q^n  »bccfc  bie  Sdslcpv^c  auf,"  na^  5lnbern  „entlnUle  bic&aarc."  Tic  2f(ai?innen 

truiicn  bte  .§aarc  lofc  unb  fticijenb,  wäbrcnb  bic  fomlisicn  (^raucnespcrfoncn  fie  in  fünftlii^en 
Vorfen  trui^n.  ävamAvipai  räc -nn/Aäc.  —  ü)  llcbtx  i3dd)c  unb  glüffc  feigen  mit  aufi^cbobcncn 
'^3croanben  galt  al?  eine  Sc^anDeüoriebem  cbvliAcn  'i)!)Jcnfd)en.  —  4)  TTHTl^  „bciue  Sc^am." 


5)  T|in5*in  ,,beine  Sd)am."  ol  bveuhafiol  aov.  —  ö)  ö  pvaä/xevo^  ae.  —  7)  iir^^'f  ßaai^-daQ.  <CÜ 

bcitit  cg  in  ber  oiekimen  rffcnbäruni^  18,  7  pcn  bcm  abenb(cinbifd)cn  2^ab«(on:  Quantum 
^^lorificavit  ?e,  tiintnni  ilate  illi  turuientum  et  luot\nu :  quia  in  cdrdo  suo  dirit:  Sodeo  re.cina 
et  vidua  non  suiu  et  luctum  nnn  videbo.  —  8)  b.  b.  id^  tict)  mein  <5rbe  entnieiben,  ober  id)  er- 
fldvte  eö  a(e  entweibt.  —  ö)  DÖjlS  „in  vn^dem  Waile"  follcn  [ie  beibc  finnmen,  Ätinberlofti^f^t 

ndmlic^  unb  Sittivcnftanb.  ifai<p'fm.  —  10)  Tj'öti^'p  D13  „unöcad)tct  ber  9."'{cniie  beincr 
Zauberinnen;"  LXX  h<  rij  4,ap/jaKeia  aov  „burdj  beiue  S^iwlJerei."  —  II)  TinDH  n*2)i^^ 
"TXP  „ungead^tet  ber  Stärfe  (3lnjabl)  beiner  i^anner  (Z^iul'erer) ;"  h  rfj  Icta''''  ^<^^  kTraouiüv 
aov  c<i>66i)a.  —  12)  r^  k'Amöt  -fj^  novjjpiar  aov.    ü}?it  biefen  SBürten  f^tie^t  ber  <5a&  »on  Sß,  9 

15* 


230  T>tx  ^Jrop^et  3fai<»ö.  47,  10—15.  2(ant.  12—22. 

bei  ben  LXX,  —13)  TV^rW^  „feinen  Slufgang  (feine  Worgenbämmcrung] ;"  »ietlei($t  eine 

T    :    - 

Slnfpiclung  auf  bie  Unmacbt  ber  babtstonifcfecn  5lf}roIo<^en,  bic  feinen  Stern  ftnben  fönnen,  ber 
fluf  Uebel  beute.  Terefer  überfe^t  ^ter:  „rarum  fcmmt  ein  Unglürf  bir,  baö  bu  nii^  njfgju- 
jaubern  roei^t."  /Wi^^irof  Kai  kinzkaijEl^  alröv.  —  14)  HNtJ'  „Untergang,  3?erberben;"ä7r(j/.£wz. 

1*5)  NJ'npJ?  „et.  fo  (Ictt  bi^  nun."  —  16)  „womit  bu  bicfc  abgemübt  baft  ocn  Sugcnb  auf;" 

h  Efiävdaveg  in  veoTtfTög  aov.  —  17)  D^DJT'nD»!  //^'it  3;beller  beö  ^immetö."    ^Tenn  bie 

Slflrotogcn  tbcilten  ben  Fimmel  in  jwölf  ^dufer,  beren  2?or(tänbc  bie  ^Maneten.    ol  aa-poUyoi 

rnv  uvpavoi:  —  18)  D^t^nil?  D^^^^IO  »bie  an  bcn  5?eumonben  serlünben,"  rea?  ba  fommen 
toirb.    Tk  LXX  fagcn  nur:  ävaAyeüMTuaai'  unb  bejieben  ti  auf  bic  vorgenannten  öpüvrei  rovg 

äcTHpat;.   —   If))    ori    sx^"^  avdpaKai;   TTvpor,    KnfitaaL   kn'   aiiTovg.    —   20)    ovTni    (sC.    äv&paKEg) 

ioov-ai  aoL  ßoTj-&sia.  —  21)  „fo  gebt  eö  btr  mit  benen,  mit  it>cld)cn  bu  bi($  abgemübt  von  Suflcnb 

auf."  inon'iaaag  h  Ti)  fiETaßo/.ii  EK  veöTTjTog.  —  22)  T]'"inD  //beine  2?erfcbr?teute/'  b.  b-  bic 

^eute,  benen  bu  ©clb  gcfpenbet,  um  »on  ibncn  bie  3«fu»ft  ju  erfragen.  Sinbcrc  wotten  unter 
ben  aegotiatores  alle  jene  'M\Ux  »erfleben,  mit  n?el(^en  Sabi}Ion  in  -i^anbel^ijerbinbung  gcftanben. 


Caput  XL VIII. 

1.  Audite  haec  domus  Jacob,  qui  vocamini  nomine  Israel,  et  de  aquis 
Juda^  existis,  qui  juratis  in  nomine  Domini,  et  Dei  Israel  recordamini'' 
non  in  veritate,  neque  in  justitia.  2.  De  civitate  enim  sancta  vocati  sunt,^ 
et  super  Deum  Israel  constabiliti  sunt:*  Dominus  exercituum  nomen 
ejus.  3.  Priora  ex  tunc  annuntiavi,^  et  ex  ore  meo  exierunt,  et  audita 
feci  ea:  repente  operatus  sum,^  et  venerunt.  4.  Scivi  enim  quia  durus  es 
tu,  et  nervus  ferreus  cervix  tua,  et  frons  tua  aerea.''  5.  Praedixi  tibi  ex 
tunc:  antequam  venirent  indicavi  tibi,  ne  forte  diceres:  Idola  mea  fece- 
runt  haec,  et  sculptilia  mea,  et  conflatilia  mandaverunt  ista.  6.  Quae 
audisti,  vide  omnia:^vos  autem  num  annuntiastis?®  Audita  feci  tibi 
nova'"  ex  tunc,"  etconservatasunt*^  quae  nescis:'^  7.  nunc  creata  sunt,'* 
et  non  ex  tunc:  et  ante  diera,  et  non  audisti  ea,  ne  forte  dicas:  Ecce  ego 
cognovi  ea.  8.  Neque  audisti,'^  neque  cognovisti,  neque  ex  tunc  aperta 
est  auris  tua:  scio  enim  quia  praevaricans  praevaricaberis,'^  et  transgres- 
sorem  ex  utero  vocavi  te.'^  9.  Propter  nomen  meum  longe  faciam  fur- 
orem  meum:'^  et  laude  mea  infrenabo  te,'^  ne  intereas.  10.  Ecce  excoxi 
te,  sed  non  quasi  argentum,^"  elegi  te  in  camino  paupertatis.^'  11.  Propter 
me,  propter  me  faciam,  ut  non  blasphemer:  et  gloriam  meam  alteri  non 
dabo.  12.  Audi  rae  Jacob,  et  Israel  quem  ego  voco:  ego  ipse,  ego  primus, 
et  ego  novissimus.'^  13.  Manus  quoque  mea  fundavit  terram,  et  dextera 
mea  mensa  est  caelos:  ego  vocabo  eos,  et  stabunt  simul.  14.  Congrega- 
mini  omnes  vos,  et  audite:  quis  de  eis  annuntiavit  haec?  Dominus 
dilexit  eum,^''  faciet  voluntatem  suam  in  Babylone,  et  brachium  suum 
in  Chaldaeis."  15.  Ego  ego  locutus  sum,  et  vocavi  eum:  adduxi  eum, 
et  directa  est  via  ejus.  16,  Accedite  ad  me,^'  et  audite  hoc:  non  a 
principio  in  abscondito  locutus  sum :  ex  tempore  antequam  fieret,  ibi 
eram:^  et  nunc  Dominus  Deus  misit  me,"  et -Spiritus  ejus.  17.  Haec 
dicit  Dominus  redemptor  tuus  sanctus  Israel :  Ego  Dominus  Deus  tuus 
docens  te  utilia,  gubernans  te  in  via,  qua  ambulas.  18.  Utinam  atten» 
disses  mandata  mea:  facta  fuisset  sicut  flumen^*  pax  tua,  et  justitia  tua 
sicut  gurgites  maris;     19.  et  fuisset  quasi  arena  semen  tuum,  et  stirps 


Der  ^xopl^et  ^^a\ai.  48, 1—21.  «nm.  1—30.  231 

uteri  tui  ut  lapilli  ejus:"  non  interisset,  et  non  fuisset  attritum  nomen 
ejus  a  focie  mea.  2U.  Egredimini  de  Babylone,  fugite  a  Clialdaeis,  in 
voce  exultationis  annuntiate:  auditum  facite  hoc,  et  efierte  illud  usque 
ad  extrema  terrae.  Dicite:  Redemit  Dominus  servum  suum  Jacob. 
21.  Non  sitierunt  in  deserto,^"  cum  educert  eos:  aquam  de  petra  produxit 
eis,  et  scidit  petram,  et  fluxerunt  aquae.  22.  Non  est  pax  impiis,  dicit 
Dominus. 

l)  fti^ürtiitcr  9ht^brucf  für  „axi^  Tuibif,"  benn  bie  (öcf*Icc!>tcr  (\(fi*en  bcn  JOalJcrn,  bic  in 
tcrfiicbcuc  Strömungen  auccinanberoicbcn.    t^'ioüAa.  —  2)  l'l'DP  „|lc  prcifcn  bcn  Oiamcn 

bc^  ß3otte?  ^^xad  .  ."  —  3)  5(ujt  bcni  SBortc  bci^  ?(i^cftcl^,  vos  estis  cives  «aiictorum  et 
domestici  Dei  Ephes.  2,  19,  wcldico  er  an  bic  crflcn  (^Uäubijicn  riditct,  bürftc  bcrsor^cben,  baji 
fic^  aiid)  bie  ^nbcn  „iMirc^er  be^  ^ciliiUbunu^,  .i^aui^iienoiKn  (^iotte?"  nannten.    Kai  twTexofJtvoc 

Tü   övöuari  r/'/C  7^6/eur  -f/^  i'qiac.  —  4)   OODJ   „Ite  ftÜ^CH  )ut ;"   at-riari/pi^üfiEvoi.      Xic  LXX 

üteinen  abfi^tticb  zweimal  bic  ^Mrtifel  äf-i  mit  bcm  i'^erlnim  sjcrbunben  ^u  baten,  umben  Jrcß 
bcr  3ubcn  ju  bcjcidnicn,  wehten  fie  bcn  ffi^eiffaiuiniien  i'*limmer  (SreiiiniiTc  entgci^cnfeeien.  — 
5)  (A)ott  erinnert  bter  fein  "i'olf  an  bie  fruberen  2*3eiffaviuniien,  bie  er  bent  ^^IbrabanC  ^cm  ^'u'aaf, 
bcm  ^suM,  bcm  'T^i'it^  u.  31.  iienuutt,  nnb  bic  bereit-?  Kini^ft  ficb  erfüllt  baben.  -^fa*  Xerefer 
ill  bicr  nur  ber  (Einfall  ber  ^Ifnnier  unb  ibrc  'Diicberlaiie  5U  »oerftcben.  —  (>)  Tic  f*nellcn 
SBirfunjicn  feiner  mäduiiien  ^anb  liep  (^Hnt  befonber^  in  3lec|i>pten,  alebann  beim  rurd^^Uj^e 
burd>  bae  rotbc  *??ieer,  in  ber  SBüfte  unb  bei  ber  (Srobcrunc?  (Iba_naan£>  erfennen.  Xcnn  "es 
erfolgten  bie  »crfprcd)enen  nninbcrbarcn  Ibatfad>en  5ci)laij  auf  <cdilag.  —  7)  /xi-o-uv  aov 

cf.  Ez.  2,  4;  3,  7.-8)  hSd  Hin  n)^_^t^  "i^"  ^*'')^  ^^  .^f^i-^i^^  Hf^  "»"  ^i"*  5'ßf^  (crfüat!)" 
yKoiaare  -näv-a.  —  9)  ^cbr.  „'i^cfcunct  ibr  c^  nid)t?"  Kai  vßetc  ovk  tyvuTE.  —  10)  „id)  laffc 
btc^  aber  je^t  gan5  "iJeuci?  boren/'  —  11)  tlH^l^  "^p"  Jc&t  ftu;"  öttö  -ov  vJt.    (ijptt  meint 

bie  SBeiffagung  gei^eu  23abi^lon.  —  12)  jll'lVJI  "'^■^^'^  aufbeivaf^rt,"  b.  b.  i-^erfdilpffen  une 
gcbcim  ift.  ä  uf/?.£/  •;.irea\}ai.  —  13)  (ä)  orK  fJ-ßf.  —  14)  S?  i|"t  ctivae 'DfeuiicfdHiffeneei 
(9?cuani)eLM-bneteei),  nidn  etwa?  '^Utci,  Ctxoa^,  ba^  man  nod)  oor  einem  lajU'  nid^t\u'bört  bat. 
15)  bu  battcil  ni*t?  ;iebört,  ni*te  ba*ocn  ßcnnifst,  ec;  lt>ar  bir  feine  eri^ffnunji  baiuni  i:^emad^t. 
1(>)  „benn  id)  weif;,  "bap  bu  immer  untreu  bift"  b.  b.  ni*t  (glauben  willrt.  f^nnt  banbelt  i?o[l 
\!anömutb  mit  feinem  i^olfe  unb  gibt  ibm  \iHi  neue  ^cweife  feiner  Wacl,*t,  Wrbpe  unb  2Babr- 

^aftigfcit.  —  17)  T|^N"ip5  K/rßiiaiy  cf.  Act.  7,  51.  Xerefer  t>ermutbet  bicr  eine  Slnfpichini^ 
auf  bcn  9?amcn  ipJ7'  „^erfenbattcr,  .^tnterliftig;"  cf.  Gon.  25,  25;  27,  30.  —18)  reiic 
aoi  TW  ^v/x6v  fiov.  —  19)  Tl'^'DpHN  ^l^nm  „3it  meinem  JRul^m  be^ibme  id>  mtd*  geiicix 

bid5,"  b.  b.  idi  batte  meine  .^adn^  ^urücf.  k«;  n)  h'^Kn  jiov  t-zniu  t-i  ai.  —  20)  „id)  fdimclje 
(läutere)  bi*,  aber  ni*t  wie  3ilber,"  b.  b.  nid^t  im  x*cf5cbrenben  bleuer.  UWv  -t-fmKn  at.  oix 
h-eKEv  hpyvpiov.  —  21)  „id^  nuid^c  bid)  mir  angencbnl  im  Cfen  ber  Irübfal;"  iin/A/jT/v  rl-  nt- 
tK  Ka/iivov  TiT(uxf'"-C-  —  22)  f}<l>  e'iui  f/f  ruv  a'iüva.  —  28)  b.  b.  bcu  (Sinui? ;  f.  41,  25;  45,  I. 
äya-üv  ae  eTTolr/rra  ro  -Ai'/.ijun  cor  i-Tz]  Yin3v'/ (',)vn.  —  24)    far  apai  a-fpiia  Xn/ ''idiur.  —  2o)  bicfc 

SDorte  fpridjt  ber  'iPrppbet  in  feinem  ciiienen  'iJJamcn,  wie  auc  bcm  (IiMitert  benHM\iebt,  ^m 
miMlifdicn  Sinne  aber  ift  bier  nad^  "Jltbanafiu?,  i^afiliu?,  Srrillu?,  (£bn^fLMUMnlu^  .^yicrcnrmu? 
unb  3luguftinu?  ber  'liiefila?  unter  bem  ^){e^enben  ui  verftebcn,  ber  ja  ber  tVrovbet  im  eminenten 
•Sinne  ift,  urtb  bur*  wcldnn  f^nnt  '.?lUee  tbut  unb  fpridu,  wae;  immer  eroon  cv.vij^fcit  bcfeblPiTcn 
bat.  —  26)  b.  b.  i*  blieb  unter  eu*,  al^  idi  meine  slCnMiTagung  ':om  (finfall  iuiD  Untcriian.; 
ber  'Jlipricr  auijgefprpdien  batte;  id^  (linci  nidit  frrt,  al»*  batte  id>  5u  furdncn,  fie  «yngc  nidn  in 
(Erfüllung.  —  .i3"at  man  aber  bcn  miMtifd^en  Sinn  mebr  im  '^Uuyt,  \o  gilt  ba?  '^ki'agtc  in  einer 
»tel  au^gcbcbntcrcn  'i^ebcutung:  'JlUe?  pcn  Einfang  ber  würfe  i^ffentlid^ '-n-rfünbet;  irfi  blieb 
immer  gegenwärtig  unter  cud^,  bio  ce  eintraf.  —  27)  b.  b.  ie(?t  fcnretc  er  mid\  unt  eujti  i^ab'.>- 
Icni^  Untergang  unb  eure  3{ettung  \n  ".n-rtunben.  —  28)  fo  reidibaltig  unb  überflief;en^,  wie 
Strcm  unb"9;)iccr.  —  29)  VDl^b«)  „n.Me  feine  i?iefeltih-ncr;"  üc  o  x'^'i'  '>',c  )',<:■  —  30 1  i^ai 

kav  Snl'/'/'dijai,  (h'  ipi/uov  ä;e/  ai'Tnhf.  rAup  ix  -t-pa<;  yüd^tt  uvro'i^.      Xcr  frCUbigC  5lufruf,  bcU  bicr 

ber  iPrbpbet  mad)t  unb  ber  in  ber  '^ücffebr  \[\\i  i^abl^lon  eine  neue  ßrlbfung  aw?'  '-Jlegi^ptcn  ju 
scrflebcn  gibt,  ift  int  bibberen  Sinne  eine  (finlabung  ^ur  Jvreubc  über  pa?  grofjc  's3ebeimntf;  ber 
Srlcfüng  aus  Sünpc,  lob  unb  .^ölle.  j)(idnig  bcmcrft  gorcriit^:  Quntio,>  in  ]>rf?phctis  has 
«lenuntiationes,  exultationes  et  orationes  ad  ouincs  gentes  et  ad  e.Ktrema  terrai  le^o,  totie.« 
prophetas  redemtionis  universalis  mentioneui  tacere  non  dubito- 


232 

Caput  IL. 

L  Audite  insulae,'  et  attendite  popiili  de  longe:^  Dominus  ab  utero 
vocavit  me,^  de  ventre  matris  meae  recordatus  est  Hominis  mei.  2.  Et 
posuit  OS  raeum  quasi  gladium  acutum:^  in  umbra  manus  suae  protexit 
me,  et  posuit  me  sicut  sagittam  electamr^  in  pharetra  sua  abcondit  me. 
3.  Et  dixit  mihi:  Servus  meus  es  tu  Israel/  quia  in  te  gloriabor.  4,  Et 
ego  dixi:  In  vacuum  laboravi/  sine  causa,  et  vane  fortitudinem  meam 
t'onsumpsi:  ergo  Judicium  meum  cum  Domino,^  et  opus  meum  cum  Deo 
meo.^  5.  Et  nunc  dicit  Dominus,"'  formans  me  ex  utero  servuni  sibi,  ut 
reducam  Jacob  ad  eum,  et  Israel  non  congrogabitur:'^  et  glorificatus 
sum'Mn  oculis  Domini,  et  Dens  meus  factus  est  fortitudo  mea.  6.  Et 
dixit:  Parum  est^^  ut  sis  mihi  servus  ad  suscitandas  tribus  Jacob,  et 
faeces  Israel"  convertendas.  Ecce  dedi  te  in  lucem  Gentium, ^'^  ut  sis 
Salus  mea  usque  ad  extremum  terrae.  7.  Haec  dicit  Dominus  redemptor 
Israel,  sanctus  ejus,^*^  ad  contemptibilem  animam,''^  ad  abominatam 
gentem,'^  ad  servum  dorninorum:  Reges  videbunt,  et  consurgent  prin- 
cipes,  et  adorabunt'"  propter  Dominum,  quia  fidelis  est,  et  sanctum  Israel 
(pii  elegit  te.^  8.  Haec  dicit  Dominus:  In  tempore  placito^'  exaudivi  te, 
et  in  die  salutis  auxiliatus  sum  tui:  et  servavi  te,^^  et  dedi  te  in  foetus 
]")opuli,^  ut  suscitares  terram,  et  possideres  hereditates  dissipatas:  9.  ut 
diceres  his,  qui  vincti  sunt:  Exite:  et  his,  qui  in  tenebris:  Revelamini. 
Super  vias  pascentur,  et  in  omnibus  planis  pascua  eorum.  10.  Non 
esurient,  neque  sitient,  et  non  ]-)ercutiet  eos  aestus  et  sol:  quia  miserator 
eorum  reget  eos,  et  ad  fontes  aquarum  potabit  eos.  11.  Et  ponam  omnes 
montes  meos  in  viam,  et  semitae  meae  exaltabuntur.^*  12.  Ecce  isti  de 
longe  venient,  et  ecce  illi  ab  Aquilone  et  mari,  et  isti  de  terra  australi.^ 
13.  Laudate  caeli,  et  exulta  terra,  jubilate  montes  laudem:  quia  consolatus 
e^t  Dominus  populum  suum,  et  pauperum  suorum  miserebitur,  14.  Et 
dixit  Sion:  Dereliquit  nie^^  Dominus,  et  Dominus  oblitus  est  mei, 
15.  Numquid  oblivisci  potest  mulier  infantem  suum,  ut  non  misereatur 
tilio  uteri  sui?  et  si  illa  oblita  fuerit,  ego  tarnen  non  obliviscar  tui. 
K).  Ecce  in  manibus  meis  descripsi  te:^^  muri  tui  coram  oculis  meis 
semper.  17.  Venerunt"*  structores  tui:  destruentes  te,  et  dissipantes  a  te 
('xil)unt.  18.  Lova  in  circuitu  oculos  tuos,  et  vide,  omnes»  isti  congregati 
sunt,  venerunt  tibi ;  vivo  ego,  dicit  Dominus,  quia  omnibus  liis  velut 
nrnamento  vcstieris,  et  circumdabis  tibi  eos  quasi  sponsa.  19.  Quia 
deserta  tua,  et  solitudincs  tuae,  et  terra  ruinae  tuae  nunc  angusta  erunt 
])rae  habitatoribus,  et  longe  fugabuntur  qui  absorbebant  te.  20.  Adhuo 
•  licent  in  auribus  tuis  filiis  sterilitatis  tuae:^"  Angustus  est  mihi  locus,  fac 
spatium  milii  ut  habitcm.  21.  Et  dices  in  corde  tuo:  Quis  genuit  mihi 
istos?  ego  sterilis,  et  non  pariens,  transmigrata,  etcaptiva:  et  istos  quis 
cnutrivit?  ego  destituta  et  sola:  et  isti  ubi  erant?^^'  22.  Haec  dicit 
Dominus  Deus:  Ecce  levabo  ad  Gentes  manum  meam,  et  ad  populos 
exaltabo  signum  meum.'"  Et  afferent  filios  tuos  in  ulnis,  et  filias  tuas 
super  humeros  portabunt.  23.  Et  erunt  reges  nutricii  tui,  et  reginae 
nutrices  tuae:  vultu  in  terram  demisso  adorabunt  te,  et  pulverem  pedum 
tuorum  lingent.'"  Etscies  quia  ego  Dominus,  .super  quo  non  confunden- 
tur  qui  expectant  eum.  24.  Numquid  tolletur  a  forti  praeda?^^  aut  quod 
c-aptum  fuerit  a  robusto,  salvum  esse  poterit?  25.  Quia  haec  dicit 
Dominus:  Equidem,  etcaptivitas^*  a  forti  tolletur:  et  quod  ablatum  fuerit 


Der  ^rop^et  3faiad.  49,  1—6.  Slnm.  1—15.  283 

arobiisto,  salvalntur.  Eos  vero,  qiii  jiidicavernnt  te,  egojudicabo,  et  filios 
tuos  cgo  salvabo.  20.  Et  ciljabo  hostes  tuos  carnibus  suis:'"  et  quasi 
musto,  sanguiiie  suo  incbriabuntur :  et  seiet  omnis  caro,  quia  ego  Dominus 
salvans  te,  et  redemptor  tuus  fortis  Jacob. ^*^ 

1)  2Dcr  ift  ivoM  bcv  .^cvctb,  bcr  ticr  son  2?.  1  bi?  fi  ^u  bcn  ^LH^fcru  bc6  Grbfrcifc^  finid>t? 
ßinicic,  tric  .\?uiii\  i^cvilctH'u  Sovu?  banintcr,  auf  bcii  ficb  t>ai5 'Ai^'iilc  fchr  i^iir  Deuten  Idfit; 
Slnrere  beu  'iPvovbeten  :r*fai»is*,  nneber  "iJlufcie  ^i'^i^i'i'Ci^  ben  2 aufer,  nocb  '^lufere  bae  iUHf 
iiil^erael  crer  eineu  erlefcueu  Jl'cil  betjelben,  ber  reu  Uclniiieu  ciU  AÜbver  aeDieiU  Ivüte.  '^(llcin 
votitoniniea  uur>  ataouat  cti!uet  mt  Daö  i^5efalUc  für  Oticmanb,  ale  immi  '-?)^'fui^?,  tfi"  ee  adein 
jufpir.nu,  Viitt  ter  .i!>cit>cn  Vi  fein  «nb  bae;  'ovd  In?  au  bie  '»rcu^'u  Der  (£rre  \\i  brin;ieu  i>.  f.. 
iiinnncfcruc  (i'.M-u-?  in'^rbilf  (i\>xm  iü,  ma<[  inuaerMu  ba-ö  '^U-faviti^  im  uicrercn  2iuue  aucb  am 
ibn  jicfeutet  n'erben.  "Jllletn  ber  böhcre  5tnn,  Der  hier  Öbriftum  fiutet,  ift  al-?  Der  eicienrltebc 
fert5uhalteu,  ba  für  il>u  aucb  aurDnicfliel)  bie  "^Ipoücl  f^rceben:  Luc.  2,  :;i)-.j2;  Act.  lo.  47; 
II.  Cor.  6,  2.     Unter  in.sulae,  □*">{<  finb,  wie  auct)  finift  mcifteuö,  bie  cutferuteu  l'änDcr,  be- 

fiMiDcri?  bie  bc?  511>cftcn?  5u  pcrftcben,  bie  ber  Cricntalc  nur  ahi  .^üilen^  unb  ^nfeüdubcr 
bctrad'tete.  —  Ü)  (5-«  x'"''''"'  ""'''■"'''  (jn'/aerai,  7.h,et  Krpioq.  —  rj )  „(ibc  id)  nent  ,acboren  tvarD, 
lief)  Wott  fd^on  tuuD  unn-Den,  »a-?  au-^  mir  n^'erDen  fi^Utc.'^  (ii-  iiibt  mebrere  "iIHn-foueu  in  ber  bl. 
(i.kfdnebte,  aw  ivckteu  bice  ^cfdHib,  \rie  Z\\aa\,  2amfon,  <iamue(,  t£'.nni?,  Cu^lHiuneei  ber  Käufer, 
^sefu?  (Sbriftu-?.  Ten  üJamen  felbft  aber  v^or  ber  ''•3eburt  i^ib  f^ctt  nur  Dem  Cu^ninnee  unD 
Zsi\\\?'  ßbriftuö  Luc.  1.  1.'].  ?.Iatth.  1,  iM.  —  4)  (IbriftUr  fäcit  lUMt  ftdi:  non  voni  pacem  uiit- 
tere.  sed  gladium  3Iatth.  10.  34.  Unb  in  ber  o,ebeimeu  Cffenbarunji  1,1»)  bcint  ce  ?on  ibat: 
Et  de  ore  ejus  giadius  utraf(ue  parte  acutus  cxibat.  ^-i  ift  Damit  bie  tief  eiui^reifenDe  ^Ä'adit 
bc?  (voaniieliuniei  aUi^cDeutet,  roetdie  „fd'drfer,  <xU  jebc-?  ^n^oifdincibii^e  Sdnvert  ift  uuD  burd^ 
bringt,  bi?  baf;  e?  5-ecle  unD  Weift,  aucb  \>)iar{  uuD  i^ein  f*ciDct,  unD  iveid^e?  ein  :■■>^.dner  Der 
(»kDaufen  unb  (\5enuuuni]cn  bee  .iper^euö  ift"  Hebr.  4,  VI.  —  3)  T)"!"!,  wa-?  foa^obl  „auoote- 

T 

fonbcrt,  ate  iKreiniiU  unb  iHM'd^Uffen"  bebeutet.  Xie  yfeile^fraft  ftnnbilbet  mebr  bie  crobernbe 
'^'R^'^K^t  Deei  (f  iMuoieliume,  ber  alle  'i'fationcn  ivcid^n  muffen.  .Sagittae  tuae  acutae,  populi  sub 
te  cadeiit  Ps.  44.  0.  —  6)  Sbriftu-?  ift  liencr  ß.unteii  in  5(u^fübrunr,  feiner 'il.Hane  für  Das 
J?ei[  Der  ?.iienfd>bcit.  3(ber  er  ift  V'ti^'fit-'t)  -vi'-i'ael  b.  i.  „.^dmvn'er  ®otte-\  AÜrft  (\)ottee",  »eil  er 
bae  üln-rf  Der  (irlönnui  unb  bci^  .^^"eile-^  unter  i^rofjen  ildmin'en  au-Jfübrt,  ciwi  weld^en  er  aie; 
c^rciier  Siei^n'  bennM-jü'bt.  'DJarf^  .^ieroninnu?  beDeutet  biefer  IclUe  'i}?amc  blcf;  feine  ^(btunft 
»PU  .a^ifob,  ber  Den  "Beinamen  "k^I'^'I»-''  batte;  aüein  Der  ^}facbfaft:  quia  in  te  .doriabar.  Deutet  auf 
WroKere-^.  —  T)  Tem  bebre  ©orte:  ,,in  Dir  \v\[[  id^  mid^  oerbcrrlidKU,"  fei3t  Der  ???effiac  Die 
Ataxie  entiteiien,  Daf;  er  fc  viel  fi*  bemübe  um  Da«  •C'eil  Dej;  i'olfe?  ^<?rae(  uuD  cod»  feinen  (£r- 
foliü'ebe,  "enDet  aber  mit  Dem  Ircftinn-te,  Daf;  'sk^ttei?  rs5cricbt  Die  5luri^leidnin|i  mad»en  irerDe. 
8) „Der  .^crr  ifte^.  Dem  Die  iintfdieiDuU;i  utfommt,  uni?  i.t  jU'tban  uuD  mit  l^H4d^em  (frfcliK." 
?!)?an  benfc  an  Die  öfi^yc  lintfdH-iDuuji,  ii''cld>e  (sH^ti  mad>te,  nariibem  Gbriiluö  i^leiit  einem 
?Piiffctbdter  am  Mreu^e  ;u~ftorbcn  roar.'  Xie  "^[uferftcbunji  ?om  f^kabe,  bie  .iöimmelfabrt,  bie 
(Jenbunvj  bce  bl.  r^kifte?,  Die  '.}lu?breitun;i  De?  bl.  (voan>ieliumo,  Die  ^crfti-U-una  CH'rufalem?,  Die 
Berfircaunij  DCölHnfce  nad)  allen  »ier  ©inbeu,  iluD  alo  lauter  ^Jlftebiefces  Sntfc^eiDungsurtbeilc? 

ju  betraditcn.  —  9)  ^1^1^^  tonnte  aud)  übcrfe^t  »erben  „mein  i^obn."  „??tein  i'obn  ift  bei 

©ikt."  iJBcnn  bie  ^^^iJeufebeu,  b.  b.  ba?  i^olf  3-^r'tcl  eo  mir  fo  a>eni;i  i-jclobut,  »a?  id>  iietban, 
»irD  bcr  Jperr  auf  auDere  Seife  mein  äöerf  belohnen.  —  10)  ©a?  ber  .^crr  fpriAt,  foK^  erft 

a.V  ti.  —  11)  >Webrere  doDicc?  baben  bier  iS  „\\\  ibm,"  ftatt  ^  „nicbt."  ?[ud>  ber  dbalbder, 
bie  LXX,  ^(»luita.  Der 'iJlraber  iafen  fo,  uuD  übcrfei.Ucu:  „uuD  ^V^rael  foll  ^u  ibm ',H'rfammelt 
nuTDen."  (i?  f:>rii'bt  au*  Der  ilLMitert  febr  für  Diefe  ^^eöart.  'ililciu  .i3ieron'.vnu?  t>enrirft  ite 
uub  fiuDct  tu  Den  i^\Kbenen  'Sorten  Die  SciiTa;Utni?,  Daf;  Ci?i"^ifi,  ^i-H'nn  auA  au?  Der  'Sk'fan;ien=- 
fduft  erUM't,  Dodi'nidu  Der  i\eifti!ien  lirlofun.a".  Die  Dur*  ii'n-iftu?  v^eütiebt,  ficb  roürDiii  mad^e, 
TOcpffei^en  aud^'^otti^.  C,  Die -i^efcbrunf,  Der-C'^eiDen  De;niiJefiia?  alJVobn  beftimme.  Kai  'icjuil,'/.. 
12)  riefe  Sorte  unD  »?ieHei4t  aud)  fduMi  bie  'oorberi'iebenDen:  et  Israel  udu  congrejrabituv. 
ftn^  alji  ^J'arantbcfe  ju  betrad)ten.    „Senn  auc^  ^^^r^d  \\d)  nieöt  fammeln  lä^t,  i'd)  bin  Dod> 

»crberrlid^t  in  ben  Slugen  Oottcö  ..."  —  13)  ^T)^  „e-?  ift  ju  wenig;"  iitya  aot  lam-.  — 

1-^  I  '^J^nb**  nii^  „bie  csk'rettcten  l^on  3?racl-,"  kcü  ti/v  (haa-npäv  mv  'lapni/A.  —  15)  Xic^ 

ift  Die  vilorrcidK  (Sntf*eiDunii,  bk  rsk>tt  madn,  unb  bie  bcr  ''Weftlae  erwartet,  wenn  er  faiU:  er.eo 
judidiuii  iix'uui  cum  Doniiiio.  liej;  ift  ber  V'obn,  Der  ibm  iicj^ben  wirD  für  ba?,  wa?  er  in 
3?rael  inMlbraAt.  SdbreuD  Da?  fleine  •C-'.iuflein,  Da?  ;«?racl  bci^t,  ficb  ibm  eutjiebt,  wirD  ibm 
bafur  Die  ganjc  Seit  gegeben.  iJol-  ^icLJud  et  «f  iha'di/in/v  yirovg,  tif  otjf  idvüi',  roi  il^Ui  et  tm; 


234  2)cr  fxop^rt  3faia«.  40,  6-23.  Sinnt.  15—82. 

cu-njpiav  ewf  kaxA~ov  rfjq  y^c'  cf.  Act.  13,  40.  47.  —  16)  ö  i?föf  'Icrpai/?..  —  I7)  J^^CmaS  3lC|U. 

beliebt  biefe  SBcrtc  auf  bte  aui  öabt^Ion  jurücffebrenben  Suben;  ^v^c^\>  auf  St>ruö,  ber  in  feiner 
Äinbbett  auf  '•J?cfebl  feinet  rsJrojjtjatcrö  ^lilpagcö  ausjicfe^t  reorbeu.  "2([(cin  ber  Suü^nimenbang 
crforbert,  bap  man  fic  auf  Sbrifluö  bejtebe.  9?ur  mup  man  contemptibilem  in  ber  Sebeutung 
»on  conteinptam  ncbmcn;  f.  53,  3.    äyiäauTE  töv  tpav/.ii^ov-a  T7)v  Tiii'xfiv  avTov  „^citi^et  ibn,  ber 

fein  ?eben  gering  frf)ä5t."  —  18)  ^ljl  D^^ApS  »5«  t'ft"/  t^er  *•""  23cl!  ein  ®reuel  i|t."  Sbriflug 

n?olIte  ben  «f^eiben  als  a;borbeit,  bcnSubcn  aU^  3lcrgcrni§  gelten  unb  fledte  baö  gletcbe^ecö  auc^ 
feinen  Jüngern  in  ^luSftcbt:  EritisodioomnibushuminibuspropterrKjiuenniemu  Luc.  21, 17. 
(ie  i|i  auffällcnb,  wie  .ipievcumnue  bie  bebr.  2i3orte  mit  aboiuinataui  gentem  geben  fonnte.  ®g 
ijl  ja  bie  Siebe  nur  oon  (Jiner  'JPcrfon.  tov  ßch'Avaoo^uevov  i-b  tüv  idvüv.  —  19)  ««;  TpooKin^ri- 
cnvfjiv  ai-Tü.  —  20)  aal  i^e'AninpTjv  ae.  —  21)  „in  ber  ft5naben5eit ;"  f.  6(K  5;  62,  10;  Ps.  77, 
()S;  IL  Cor.  ß,  2.  —  22)  aal  iTr'/.nüä  ae.  —  2r$)  42.  6.  —  24)  „meine  Ätrapen  werben  bocb-^ 
gcbabnt,"  bamit  ile  bequem  für  bie  JReifenbcn  feien.  2Ber  fott  fid)  bier  nid)t  erinnern  an  ba^ 
SBcrt  beS  3lpoftelj!:  Nostra  auteiu  conversatio  in  coelis!  Phil.  3,  20.  Xcn  (531aubcnben  unl& 
Üiebcttben  ift  jebcr  JBcg  bcrf},  weil  er  fein  ^aupt  unb  Jperj  im  >i?immet  bat.  —  2o)  iny^g 
Uepiyüv.  D*TP  ^"l^?b'  worunter  na^  Jpicroni^mue;,  (^ercriu^,  i^atabluo,  bie  ®egcnb  um  ben 

iSinai,  wobl  mit  JRecbt  aber  baö  \lanb  Sina  ]v.  'ocrfieben  ijl.  5(urf^  Cfortug,  5(riax^  unb  in  neuerer 
3cit  faft  ade  (£regeten  finb  biefer  le^teren  Meinung.  (£«  für  gleicbbebeutenb  mit  pp,  ber  Stabt 

^Vlufium  cber  ber  ®ü|le  2in  ^u  baltcn,  gebt  nid^t  wobt  an,  weil  ci  auebrücfticb  „Vanb  Sinim" 
ijeipt.  —  2(»)  Unter  bicfem  3ion  t>er(lcben  bie  iVcucren  mit  bcm  Sbalbaer,  JbtnnaS,  >^ugo, 
Sanc^ej,  bte  in  i^abnlcn  gefangenen  Bulben,  bie  fid)  bcflagen,  baf;  <yott  bie  5lueläubcr  mebr  er» 
^»öbe,  ale  fie;  '^(uguftinu-^,  lertuüian,  :r<ui'tinu3,  (£iMillui%  fiufebiue  ferjleben  barunter  bieÄir^e 
Sbrti^i,  bie  unter  bem  Iructe  ber  i^erfolguug_fcuf5t.  .^iercui^mu^  babnt  tut  einen  9Beg  in  ber 
5}Jitte  burib,  unb  balt  bafür,  ei^  fei  bicfcö  ^ion  bie  fleine  ^cbaar  berjenigen  au«?  bcn^uben, 
weldic  an  Sbriihie  glauben  unb  fid)  beflagen,  ta\i  aue  ^jracl  nur  i'c  wenige  biefer  C^abt  beä 
(5)lauben^  an  Clbriftu^^  fid)  erfreuen,  f^ott  tröftet  bann  bicfce;  flagcnbc  gläubige  5icn  bamit, 
baf;  er  fagt,  es?  werbe  .feineeweg?  flcin  unf  i'^craditet  bleiben,  es  werc-e  wad)fen  uiib  grcp  werben 
unb  ilinfer  aus  allen  23ölfern"beFommen.  SBas  fic  gar  nid)t  \n  abnen  fid)  getrauten,  bap  ndm« 
lid)  alle  l'olfa-  in  mMlfontmcner  unb  eminenter  üBcifc  unb  iMel  inniger,  als  burd)  i^efd)neibun3 
unb  Öefeii,  mit  ibnen  oerbrübert,  unb  fomtt  ^ions  (iMoric  über  bie  gan5e  JBelt  rcidnnt  würbe, 
bas  t:erbcif;t  nun  (skHt,  unb  betlngt  fein  beiliger  ^eber.  1^as  fsjefagte  wirb  ne(t  ^er|länblid)cr, 
wenn  man  erwägt,  was  ber  5lpcftel  Kom.  'J,  6  fagt:  Non  enim  oiunes,  qui  ex  Lsrael,  ii  sunt 
Lsnielitae;  iie(iue  (pii  scmen  sunt  Abrahae,  omnes  filii,  sed  in  Isaac  voeabitur  tibi  semen, 
id  est,  qui  non  filii  carnis,  lii  tilüDeit  sed  qui  filii  sunt  proiuissionis,  ae.stituantur  in  semine. 
27)  Kio-/pn(fi//ii)i  aov  rn  rsi^'/^  >^"-'  ivi'.i-i6v  pav  el  6/mvafrür.     pie  2i?0rtC  fpiclctt  auf  btC  5itte  ber 

2)?orgenlänbcr  an,  ben  f^kgenftanb  ibrer  .&cdiad)tung  unb  l'iebe  i'td)  in  bie  .^änbe  ^u  jeicbncn. 
Gerncl.  a  Vavibe  bcmerft  bier:  Proprie  Christus  ecclesiam  s]x»nsam  suam  sinirulosque  ejus 
fideles  descripsit  in  c-icatricibus  vulnerum,  quas  in  luanibus  i)ro  eis  suscepit,  gestabitque 
semper  in  aeternum.  —  28)  T^HtD  "l'f  '^^^'■''^  berbei;"  aal  -axv  oiKo6oprßi/arj  iy  üv  Ka-&tipe^r/g. 

29)  b.  b.  ju  ben.<ilinbern,  bie  bir  in  ^er  J^rcmbe  geboren  würben.  —  30)  „t^a  id)  serlaffen  unb 
einfam  (b.  b.  unfäbig,  .Stinber  ^u  erjeiigeu)  war," wober  finb  nun  bcnn  bie  inelen  .<üinber,  beren 
id^  midi  iet?t  erfreue,  getommenc"'  ^d^on  ba^  i^orbtlMidH^  2ion  erfreute  fidi  nad)  ber  bab'Ci' 
lonifd^cn  'sH^'angenfdMft  einer  ungewöbnliAcn  "illnvibl  '.hmi  'staubigen,  ba  'J.Viläiltna  no(^  nie 
fo  febr  beijolfcrt  eriVlnen,  wie  bamals.  5Uletn  uni^erbältnifnnäfng  ',ablreicber  ijt  bie  2cbaar  ber 
gläubigen  "-i^ürger  ^ionS  im  neuen  iMmbe  Eom.  4,  11-1 8;  9,G-'J.  —  fjl)  @ott  fvriÄt  bier 
tjon  ftcb,  wie  iH>n  einem  -fi^eerfübrer,  ber  baS  Signal  gibt,  auf  weldics  ali'Ogleid)  bte  Sebaaren  ftc^ 
bereiten,  um  feinen  ii?i[len  ju  ooll^ieben.  -—  32)  (£i?  tamen  nadi  ber  babiilontfd)en  (^efangen^ 
fdmft  wirfli*  mebrcre  itönigc  uad>  Cu'rufalcm,  unb  bulbigten  bafelbft  bem  Sinen  wabren  ®ott 
burd»  rpfer,  wie  "iptolemäus  (SncrgcteS,  'Ptotcinaiis-pbilopator,  *?lntiod)Ui^  ber(ih-of;e,  'Jlntiodbus 
(Eupator.  Cwi  eminenter  JBeife  aber  erfüllte  fid>  bac  ÜPort  bee;  'iVropbcten  im  "R.  "&.,  inbem 
.t^unberte  ber  i^ürften  famen  unb  ber  Äir*e,  alf  i^raut  t£brifti  bulbigten,  i^or  ben  i^ifdiöfen  als 
Xienern  (Ibrii'ti  fi*  jur  t£rbe  warfen,  bem  '??a*folger  bes  'Jlpoftelei  •i^etruS  bie  ^üf;e  füpten  u.  f.  w. 
liämbrofiu?  de  diiruit.  sacerd.  c.  2  fd>rcibt:  Ixe.iruui  eolla  et  ))rincipum  subniittuntur  .arenibus 
sacerdotuui  et  exosculatis  eoruni  dextoris,  orationibus  eorum  se  credunt  conjruuiiiri.  .feieron!?» 
mus  beridnet,  ee  fei  i^raudi  gewei'en,  baf;  bie  'sMänbigen,  wenn  ile  bem  ^ifd)ofe  begegneten,  ibm 
bie  ^ü\;c  füf;ten;  Ibcoboret  i'agt,  ber  arianifdie  (^elbberr  (s^ainae  babe  feinen  Si^bnen  befoblen, 
bem  bl.  GbrofiMtomus  bie  fvüf;e  ',utüi;en;  ^paulinus  fd)reibt,  ber  .Haifer  3: bcoboftus  babe  jl(^ 
nad>  bem  Siege  über  öugeniue^  bem  bl.  '^linbrofius  ju  güf'en  geworfen;  Jvortunatus  unb  Sul- 
ticius  ^etjeru's  bcridUen,  ber  Maifer  2?alentinian  babe  mit  feiner  r^k^nablin  biefelbe  obre  bem 
bl.  ^:)}iartinus  erwiefen.  GorneliuS  a  l'apibe  1.  c.  5ns  faH  "(obannes  L  na*  Sonftantinopel 
fam,  ^ing  it)m  bie  ganjc  Sinwo^nerfcf)aft  entgegen  unb  fiel  fammt  bem  Äaifer  öor  i^m  auf  bie 


f 


Der  fvop^tt  3faiad.  49,  23—26.  Sin«.  32—36.  50, 1.  2tnm.  1.  235 

Änicc.  5a  ber  leckre  entllcibcte  fi*  bcr  faifcrlfcfien  ^nfinnicn  unt»  tat  fniecnb  bcn  M.  Spater, 
»Oll  tbm  wifbcr  bamit  kfletbet  ju  ircrbcn.  Turc^  ba?  itüffcu  brr  {^üpc  cljrtc  ilaifer  ^uftinian 
bcn  *i?ii'd)cf  (Sonftantiu,  Jlönui  U-Hpin  uub  fein  ^c^n  .Harl  bcr  (J)ro|'!c  bcn  'J.Vum^  Stcplmn  II. 
l'ubirig  bcr  ??rcmmc  bcn  "^apil  ^crijiug  II.  So  tbatcn  unjäMiiic  5^-ürftcn  ber  fpatcrcn  ,Jcit. 
Thoui.  Büzii  de  signis  ectl  T.  II.  68.  —  33)  „®irb  man  abcr'woM  bcni  ^Starten  bic  i^cutc 
cntrcifjcn  fönncn?"  (£g  finb  biet;  ©orte  bcr  (finwcnbuni),  ttJcIitc  bic^'uibcn  ijci^cn  bic  Iscrbcifninn 
(5kntc«  matten  fönnten.  Unter  bcm  Starfen  ift  ^ann  bcr  gcinb  Cu^racl?  übcrbaupt,  ober  nad) 
mcbrcrcn  bl.  i'atern  bcr  Satan  ju  ocrilcbcn  Luc  IJ,  21.  ///}  /i/j'trai  tu-  -uf/ä  ;/;fa'7«f  ctmv.«; 
Äoi  mi' ai^-ua/'.wrftff?;  r/f  ä(S(\wt,  (T(ji9/}(T(nTn(.  5(1:^  3tntwort  muü  man  bicr  fupplircn:  ,,5a." 
Denn  nur  ju  bicfcr  'Jlntwort  pajjt  ba^  gplgenbc:  Quia  haec  dicit .  .  —  3/1)  '<'2ty  bebeutet  bier 

„bic  (SJcfangcncn;"  fäv  ng  aixfia2.o)Te{'ffy  ylyavra,   Xy-tperai  aKvÄa.    —   33)   (£^   fiub   bamit  biC 

^Bür.acrfriciK  ant^cbcutct,  bic  in  bcn  l'änbern  bcr  gcinbc  ^^^r^icl^  «"b  bcr  .Hircbc  Sbrifli  cntilcbcn 
»erben,  unb  £>on  bencn  bic  '-Platter  ber  (^cüinittc  fo  tläiilidic  ^ericbte  er|Litten.  '^lllc  XiMuifticn, 
bic  |ld?  i'^ciicn  bcn  .^ciliiU'n  5>^rael^  v^erfiinbiiitcn,  flürjtcn  mad)tUH^  tabin,  unb  ibr  5tur^  bciiann 
burcb  inncrlidic  .itriciic;  cf.  Apoc.  l(i,  C.  9iameutlid)  in  bcr  dmlbdifdicn  .Hont^x^familic  er.q;abcn 
(id)  mcbrerc  innere  3i^^i1^f/  i?if  if^rem  iiänUidicn  Sturje  »orbcrinini^n.  ^labud^ot-onofore  ^J?a(^^ 
foli^cr  (£>.Mlnierobadi  unirbe  i-'on  feinem  Sdnintiur  9fcriiiIiiJar  ermcrbet;  l'atnn-cfpard^ab,  beg 
^'e^itcrcn  9?adn"oliici',  ttarb  ebenfadi?  unnatürnd)cn  lobe^;  ^Jabcnnibue;  fiel  bei  ber  t£innabmc 
2^abi^loni^  burri^  itn  9?fprb|tabl  feiner  ,5ntei>^ccrfübrer®cbria^  unb  (^Jabaruö.  Flav.  .Jos.  coutra 

AppiuO.  1.  I.  20;    Henopll.  Cyrop.  I.  4-7.  —  30)  «ai  ävrü.afiiiavüpevog  icxvo^  'latiuß. 


Caput  L. 

1,  Haec  dicit  Dominus:  Quis  est  hie  liber  repudii'  matris  vestrae,  quo 
dimisi  eam?  aut  quis  est  creditor  meus,^  cui  vendidi  vos?  ecce  in  iniqui- 
tatibus  vestris^  venditi  estis,  et  in  sceleribus  vestris  dimisi  matrem  vestram. 
2.  Quia  veni,  et  non  erat  vir:^  vocavi,  et  non  erat  qui  audiret;  numquid 
abbreviata^  et  parvula  facta  est  manus  mea,  ut  non  possim  redimere? 
aut  non  est  in  me  virtus  ad  liberandum?  Ecce  in  increpatione  mea 
desertum  faciam  mare,^  ponam  flumina  in  siccum:  computrescent  pisces 
sine  aqua,  et  morientur  in  siti.  3.  Induam  caelos  tenebris,  et  saccum 
ponam  operimentum  eorum.  4.  Dominus  dedit  mihi''  linguam  erudi- 
tam^  ut  sciam  sustentare  eum,^  qui  lassus  est  verbo:  erigit  mane/^'  mane 
erigit  mihi  aurem,  ut  audiam  quasi  magistrum.^'  5.  Dominus  Deus'^ 
aperuit  mihi  aurem,  ego  autem  non  contradico:''  retrorsum  non  abiit. 
6.  Corpus  meum  dedi  percutientibus,"  et  genas  meas  vellentibus:  faciem 
meam  non  averti  ab  increpantibus,  et  conspuentibus  in  me.'^  7.  Dominus 
Dens  auxiliator  meus,  ideo  non  sum  confusus:  ideo  posui  faciem  meam 
ut  petram  durissimam/^  et  scio  quoniam  non  confundar.  S.  Juxta  est 
qui  justificat  me,^^  cpiis  contradicet  mihi?  stemus  simul,  quis  est  adver- 
sarius  meus?  accedat  ad  me.  0.  Ecce  Dominus  Deus  auxiliator  meus: 
quis  est  qui  condemnet  me?  Ecce  omnes  quasi  vestimentum  conterentur, 
tinea  comedet  eos.'^  10.  Quis  ex  vobis***  timens  Dominum,  audiens 
vocem  servi  sui?^"  qui  ambulavit  in  tenebris,-'  et  nonesthimen  ei,  speret 
in  nomine  Domini,  et  innitatur  super  Deum  suum.  11.  Ecce  vos  omnes 
accendentes  ignem^'^  accincti  tlammis,  ambulate  in  lumine  ignis  vestri, 
et  in  Hammis,  quas  succendistis:  de  manu  mea  factum  est  hoc  vobis,  in 
doloribus  dormietis.^ 

1)  niiinp  "Iflp  nr  ^i<  „Jvc  \\t  bcr  Sd)cibebrief  .  .  .?"    Ter  Sinn  bicfcr  i^rai^c  ift: 

58cf(aget  ftc^  bic  Okmcinbc  S^rael,  ba§  iA  fic  pcrflcf;cn  HU,  fo  rooden  wir  nur  bic  Urfad^cn 
untcrfuc^cn.    5?cfonbcrö  fann  man  l)icr  unter  bcm  Sdjeitcbricf  bic  ^•''rcbiijten  bcr  ^ropt^ctcn 


236  Der  ^xcpf)it  Sfaia«.  50,  1—11.  5lnm.  1—23. 

f erftcfictt,  tn  welchen  e«  bcut!i($  an?(?ef)jrc($en,  ba§  05ott  feine  ©emeinbc  nur  befwegen  öcrkjfen 
babt.  »eil  fte  jucrit  ihn  »ertaiTcn;  Deut.  24,  1;  Mich.  2,  9;  Malach.  2,  14.  —  2)  „9?ic6t 
unc  ein  mit  SitulDenkftUeberbiirbctcr  habe  id)  cucft  t>crfauft,  um  bcn  ©täubiöer  ju  befriebii^en;" 
Kxod.  21,  7.  —  3)  „wejicn  cuvcv  5)ii|TctKitcn  feib  ibr  oevfauft  werben;"  raif  ä/^a/a-/a(f'i'//üv 
i-i)dx^7/-E.  —  4)  'rJN3  j^TlO  „warum  tarn  tc^  unb  fanb  ftcb  9?icmanb  t?cr"  b.  ^.  »arum 

antwortet  mir  9?icmanb  auf  meinen  5(ufruf?  ;f.  5,  3.  X:tefe^  9?id)tfommcn  ju  einem  ßeijen- 
feitiiicn  i'ertlänbnip  nimmt  f^jott  übel  auf,  weil  e^  fopiel  fagt,  aU:  wir  cilauben  nidu,  bvif;  un^ 
(>)ctt  bclfcn  flenne  unb  wolle;  xMatth.  21.  08;  Joan.  1,  11,  —  3)  „53iii  iä)  benn  jcg,t  weniger 
mäduii^  unt)  ^üti^,  a(5  ebcmalei,  fa  id)  eud)  wunberbar  befreite  unb  rettete?"  —  (>)  XtefeSBortc 
(in^  eine  Srinneruni!  an  ba^,  roai  ©Ott  einft  in  Slci^iU'tcn  unb  in  ber  SBüile  für  3^rael  jietban 
Kx<hI.  7,  21 ;  Ps,  ]i^i),  <.».  —  7)  ^lad)  btr  Weinunoi  ber  Jpebräcr  ift  Süi'^i^  ber  Wann,  tvcld^er 
bicr  in  feinem  ei.jenen  9?amcn  ^u  reben  bei^innt,  wie  er  e?  c.  6  flctban.  9l(lein  nur  im  nuM'tifAen 
3inne  unb  ale  i'orbilb  Sbriftt  fann  3faia^  alle?  ba^  i^on  ficb  fagen,  ma^  nun  folcit.  Ö6  iit 
bie  einftimmige  (grflarung  ber  1)1. 5yciter,  geftü^t  auf  Matth.  2ö,  24;  Luc.  18,  31,  ba§  ^icr  ber 

V)tt'i\\a^  fbrccfic.  —  8)  Dll.tD/  \W7  'M^  3un9«  fc'cr  ©eübten,  ober  bie  Bunge  ber  3?ertrautcn 

f^Ctte^  (ber  ^iPrCpbeten)  ;"  y/Ciacav  -äaiöeiac.  —  9)   ror  yvi^vai  yvtKa  (hl  el-elv  AÖyov.    9Bie  fd^t^n 

erwabrte  fic^  ticfces  2Bort  an  (£bri|lu?,  ber  ba'3  i'olf  burd)  feine  ^.^rebigt  Jage  lang  feiJeltc,  bap 
e?  .Junger  unb  Turft  mit  Jrcube  ertrug ;  ber  bie  'D?icbcrgcbcugten  burd)  fein  Sroilwort  aufriditcte ; 
ber  \\\  allen  5?ötbcn  mit  feinem  bimmlifrfic«  S>crte  wunberbar  ^ülfe  fd)affte!  „'D^iemaK^  bat 
einer  fo  gerebet!"  fagten  bie  ^uben  Joan.  7,  46.  „^err,  ju  wem  wollen  wir  gebcnV  fagte 
yetru^,  bu  ba\H  ©orte  bee  l^ebenä"  Joan.  6,  69.  —10)  Xaö  Cbr  wecfen  beipt  ermuntern  jum 
5(nbi.>rett  \>ti  Unterrichte.    3Im  SCforgen  fprid)t  ®ott  gerne  ju  feinen  Slu^crwä^lten.    ti?//«  /wt 

77-/M.J/,  npogiidijKi:  tioi  ürlov  cikovelv.  — 11)  D''l!),tD'?D  )?f2*Cf^  nin  ^öreu  gleid)  ben  33ertrauten." 

JiXX  feblt.  —  12)  7/  TTaiöEia  Kvpiov.  —  18)  (£brifl:u>?  weigert  fidi  niditbe?  'iJiuftragc?,  ben  ibm 
ber  intter  gibt;  er  fud)t  ibn  nid)t  abjulebncn,  wie  ^^1\>\H  gctban.  Eece  venin.  fagt  er.  scriptum 
e.st  de  me,  ut  f'aciam  vuluntatem  tuam  Ps.  39,  8;  Hebr.  10,  7.  —  14)  *1J1   „meinen  j)iüden 

gab  icf)  ben  !2d)lagenben;"  rbv  vö)t6v  /lov  eöuKa  elc  ,uäa-iya^.  5(ngencbme  i^ortrdgc  gerne 
anbin-en,  \\t  fein  3?erbienfl  für  einen  Sdbüler,  aber  bie  bärtejle  3ud5t  unb  'J'rüfung,  bk  in  Jpaut 
unb  3etn  gebt,  fic^  willig  gefallen  laifen,  ba^  ^eivt  „3?oüfommene2i  üben."  —  lo)  öttö  maxi-im 

tn-TvafiäTu>v  f.  19,  1-3;  Matth.  20,  67;  Luc.  18,  31.  —  16)  üg  arepEäv  nhpav.    D'p^n*! 

„Wie  einen  .ftiefelilcin ;"  Ez.  3,  8.  — 17)  „Wöge  man  mit^  idi^U^cn  unb  mit  ©cfimait  bebccfen, 
ber  .5err  jlcbt  nabc  unb  wirr  midi  gfdn^enb  rc*tfcrtigen,  io  ba^  Äeincr  mebr  mit  :''He*t  ctwag 
gegen  mid)  aufbringen  fann."  3(ü  öurd)  ^Petni_ö  uiib  ^obanneis  ein  l'abmgeboreuer  plöRlid) 
gcbeilt  worben  war,  ba  war  ber  bobe  i>iatb  »oerblüirt  unb  wufjte  tld)  ni*t  mebr  ju  bclfen.  „5Baö 
foüeu  wir  mit  bicfen  Wenfdicn  machen?  -Teiin  eö  i\t  bod)  ein  oirenbareö  3eid)cn  burd)  fte 
gefd)eben;  Stilen,  bie  ^u  Serufalem  wobncn,  ift  es  befannt,  un?  wi^fiMtnen  eei  nid)t  Idugncn" 
Act.  4,  16.  —  18)  b.  b.  eei  ixnb  fterblid)e,  binfällige  ''}.''ienfd)cn.  Tie  ^onagoge,  weld)c  Sbriftum 
vcrurtbeilte,  war  bees  inneren  Wober^  fo  yoll,  baj)  tle  balb  in  ataub  jerficl  Hebr.  8,  13.  — 
IJ))  2d)tuf!frage  bcs  |M-opbcten  an  bau  iuHf,  ob  eö  wobl  Sincn  gebe  in  feiner  Witte,  ber  ben 
.^Dcrrn  fürcbte  unb  tcr  bie  Stimme  feines;  ricnerö  (bc^  ^J>roübcten,  be^  Weffia^)  bore?  Sin 
loldH-r,  wenn  eö  (Sinen  gibt,  mag  aud)  in  Witte  ber  J?in|lcrnit'  unb  Iroillofigfeit  »om  ^errn 

•^OUlte  erwarten.  —  20)  i'-uKovaäru  t/}^  (puvf/c  mh  Tzairor  nh-ov.  —  21)  o'i  TTopEfüfievoi  ev  okötei 
Kfii    orK   tarn-   avTo'ir   o<or,    77ETroi\}arE   t-l    rCi   övöuari    Ki'pim<^    küI    ävriarr/piaaaiiE  ettI  rü  i^EÜ.  — 

22)  Sd)auerlid)er  ffic^ruf  an  bie  3uben,  bie  fid)  felb)!  bclfen  wottten!  bie  ba?  \!ic^t,  ba?!  (SJott 

ibnen  fenbet,  i5crac^ten  unb  in  eigenem  Xünfel  wanbeln!  —  23)  Tl^DC^'ri  nDVi^*P^  »in 
2*mer',  werbet  ibr  gebettet  fein."  SBie  9teifenbe  auf  rv5ebirgen,  benen  bkj^adeln  S'om  2Dinbe 
geli^fd^t  werben,  in  ben  21bgrunc>  ilür^en  unb  fid)  ba  in  Schmer?  gebettet  febcn,  fo  ibr.  Tai  Vid)t 
te?  t£igenbünfeK^  in  welkem  bie  3uben  wanbelten,  warb  eine  5crftorenbe  f^lamme,  bie  juertl 
3tabt  unb  .'pciligtbum  jerftörte  f^ur  3cit  9?ebufabne^arä),  julet^t  ni*t  nur  Stabt  unb  heilig- 
tbum.  lon^ern  aud)  ba6  ^3)rieftertbum  unb  bie  sßcrfaJTung  »ernid>tete  (bei  ber  Eroberung 
^jerufalemei  burd)  lituä). 


237 

Caput  LI. 

1.  Andite  mc'  qui  scquimini  quod  jiistum  est,  et  qnaeritis  Dominum: 
attendite  ad  petram*  uiide  exeisi  estis,  et  ad  cavernain  luci,  de  qua  prae- 
eisi  estis.  2.  Attendite  ad  Abraham  i)atrem  vestrum,  et  ad  Saram,  quae 
peperit  vos:  quia  unum  vocavi  eum,  et  benedixi  ei,  et  multiplicavi  eum. 
3.  Consolabitur  ergo  Dominus  Sion,^  et  consolahitur  omnes  ruinas  ejus: 
et  j)onet  desertum  ejus  quasi  delicias,^  et  solitudinem  ejus  quasi  hortum 
Domini.  Gaudium  et  laetitia  invenietur  in  ea,  gratiaruni  actio,  et  vox 
laudis.  4,  Attendite  ad  nie  popule  meus,^  et  tribus  mea  me  audite:  quia 
lex  a  me  exiet,  et  Judicium  meum  in  lucem  populorum  requiescet.' 
5.  Prope  est  justus  meus,^  egressus  est  salvator  mens,**  et  brach ia  mea 
populos  judicabunt:^  me  insuLaeexpectabunt,  etbrachium  meum  sustine- 
bunt.'"  6.  Levate  in  caelum  oculos  vestros,  et  videte  sub  terra  deorsum: 
quia  caeli  sicut  fumus  liquescent,"  et  terra  sicut  vestimcntum  atteretur, 
et  liabitatores  ejus  sicut  haec'^  interibunt:  Sahis  autem  mea  in  sempiter- 
num  erit,  et  justitia  mea  non  deficiet.  7.  Audite  me  qui  scitisjustum, 
popukis  mens  lex  mea  in  corde  eorum:  nolite  timere  opprobrium  homi- 
num,  et  blasphemias  eorum  ne  metuatis.  8.  Sicut  enim  vestimentum, 
sie  comedet  eos  vermis:'^  et  sicut  lanam,  sie  devorabit  eos  tinea:  Salus 
autem  mea  in  sempiternum  erit,  et  justitia  mea  in  generationes  genera- 
tionum.  0.  Consurge,  consurge,''  induere  fortitudinem  braclunm  Domini : 
consurge  sicut  in  diebus  antiquis,  in  generationibus  saeculoram.  Num- 
quid  non  tu  percussisti  superbum,'^  vulnerasti  draconem?'*'  10.  Numquid 
non  tu  siccasti  mare,  aquam  abyssi  vehementis:  qui  posuisti  profundum 
maris  viam,  ut  transirent  liberati?  11.  Et  nunc'^  qui  redempti  sunt  a 
Domino,  revertentur,'^  et  venient  inSion  laudantes,  et  laetitia  sempiterna 
super  ca{)ita  eorum, '^  gaudium  et  laetitiam  tenebunt,  fugiet  dolor  et 
gemitus.  12.  Ego,  ego  ipse  consolabor  vos:  quis  tu  ut  timeres  ab  liomine 
mortali,  et  a  filio  hominis,  qui  quasi  foenum  ita  arescet?  13.  Et  oblitus 
es  Domini  factoris  tui,  qui  tetendit  caelos,  et  fundavit  terram :  et  formidasti 
jugiter  tota  die  a  facie  furoris  ejus,  qui  te  tribulabat,  et  paraverat  ad  per- 
dendum:  ubi  nunc  est  furor  tribulantis?  14.  Cito  veniet  gradiens  ad 
aperiendum,™  et  non  interficiet  usque  ad  internecionom,-^  nee  deficiet 
})anis  ejus.  15.  Ego  autem  sum  Dominus  Dens  tuus,  qui  conturbo  mare, 
et  intumescunt  fiuctus  ejus:  Dominus  exercituum  nomen  meum.  IG.  Posui 
verba  mea  in  ore  tuo,^^  et  in  umbra  manus  meae  protexi  te,  ut  plantes 
caelos, ^^  et  fundes  terram:^*  et  dicas  ad  Sion:  Populus  mens  es  tu. 
17.  Elevare,  elevare,  consurge  Jerusalem,  quae  bibisti  de  manu  Domini 
calicem  irae  ejus;  usque  ad  fundum  calicis  soporis  bibisti,"'  et  potasti 
usque  ad  faeces.  18.  Non  est  qui  sustentet"''  eam  ex  omnibus  filiis,  quas 
genuit:  et  non  est  qui  appreliendat  manura  ejus  ex  omnibus  filiis,  quos 
enutrivit.  19.  Duo  sunt  quae  occurrerunt  tibi:*^  quis  constristabitur 
super  te?  vastitas,  et  contritio,  et  fames,  et  gladius,  quis  consolabitur  te? 

20.  Filii  tui  projecti  sunt,  dormierunt  in  capite  omnium  viarum,  sicut 
oryx  illaqueatus:^'  pleni    indignatione  Domini,    increpatione  Dei    tui. 

21.  Idcirco  audi  hoc  pau})ercula,  et  ebria  non  a  vino.^  22.  Ilaec  dicit 
dominator  tuus  Dominus,  et  Dens  tuus,  qui  pugnabit  pro  }>o]mi1o  suo: 
Ecce  tuli  de  manu  tua  calicem  soporis,  fundum  calicis  indignationis 
meae,  non  adjicies  ut  bibas  illuni  ultra.     23.  Et  ponam  illum  in  manu 


288"  Der  fxcpi^et  3fa{a«.  51, 1—21.  5lnm.  1—29. 

eorum,  qui  te  humiliaverunt,  et  dixerunt  animae  tuae:  Incurvare,  ut 
traiiseainus:  et  posuisti  ut  terram  corpus  tuum,  et  quasi  viam  transe- 
untibus. 

1)  ttt  Weffiaö  rcbct  bicr  fort.  —  2)  i.  e.  ad  Abraham.    Tie  ßJefdytcc^ter  unb  «Nationen 
0(cicf)en  tiefen  5Beri^fd)acf)ten,  am  »veldien  bie  '^au^  unb  9Berftlcine  l)cr5Jorgebolt  »erben. 

iLtii'/Jijiare  fJf  CTE/jcäv  TitTpav,  yv  i'/.aTOfiijaare  Koi  e'iq  tuv  ßö'&vvov  tov  ^ükvov,  bv  itpv^are.  — 
8)    Kai   (TS   vliv  TTapaKa/.iau  'Liuv   Kai  7rap£Kd?.eaa    nävra   rä   ip7]fia  a'vT^^.   —  4)    T'lV3.     (^f 

■Trapnöaaov.  Unöcdfcttimen  «nb  ijcrbttblid)  erfüllten  fi*  biefe  SIBeiiTa^uni^en  nacb  ber  (iiefan^cn* 
fct)aft,  i>olIfommcn  Unb  roabr^vift  aber  erft  5ur  3fit,  ba  Sbriftus  in  bfc  ®ett  eintrat.  —  3)  iUm 
bier  an  fpricbt  (^3ott  wicber.  (£ö  »edifeln  in  biefem  Sap.  bie  JReDen  pifcben  Sbriftuö,  srotfcbcn 
tem  2?ater^  jnjif*ert  bcm  33ülfe.  —  ö)  ^*JI"li<  »id)  l^ill  ^rünbcn  mein  9{e(^t  (mein  (l)efe|j)  jur 

(f  rleucbtunj^  ber  3?i3(fer."  Taö  bebr.  SBort  bat  aber  and)  bie  entiieiieni^cfe5.te  iBebeutung. 
^orcritu^  üWrfciiit  baber:  „5*  will  in  53cwei^unii  fc^en  mein  JHcd)t  ^ur  (^rleucbtungber  iuUfer." 
rie  LXX  Uejjen  bicfc  JDortc  unüberfe.5t."— 7)  *plV  „meine  (iierecbtiafeit"  (meine  ^ulb). 

7/  (hKaioa'vvT/  fxov.  —  8)    ^VjJ'*   ,, meine  ^Ülfe;"  rö  cut7]pl6v  juov.  —  9)   Kai  Eic  TOV  ßpaxiovä  fiov 

h{ivri  iATTiovai.  Tct  Sinn  ift:  9)?cin  5(rm  reirb  bie  iUHfer  jum  ^cile  fübren,  nnrb  ibnen  JHecbt 
fcbaffen.  —  10)  „tle  werben  boffcn;"  e/.-iovai.  —  11)  'taTtp£iii-&?j.  —  liJ)  72~i,t2D  ,M^  ci"e 

5}?üde."  —  1'3)  J^^  „bie  Wottc;"  wf  yäp  l^ärtav  ßpu^/'/ae-ai  vtzo  xpövop.  —  14)  ^Jacb  gore» 

riuj  fpricbt  bicr  'sunt  ju  ficb  fctb)1;  na(i  Sancftej  rebct  ^(faiaj*  ober  baö  burcb  ^5pttcii  Srmabnung 
tief  i^etroffcnc  i'olf.    (Es  rebct  ben  3Jrm  (üottce  an,  tt>cil  er  baö  Sinnbilb  ber  5}facbt  unt  ©üte 

03ottC6    ifl.       ti(}iipov,    £^£}eipov    'l£povaa?.7/fi,    Kai    ivövOai    Tyv  l^x"^'^   "oi'  ßpax^ovuc    aov.  — 

l'>)    I3n"1   „5(Ci1?ptcn ;"    f.   30,   7.     ov  ch  eI  "karofii/anaa  izläroq;  —  16)  thannim  „SBajfer' 

"  -I 

univbcuer?"  bilblicbcr  5(uifbrucf  für  „2?cbcrrfd)er  5teiV.^ptcn6;"  Ps.  73,  13;  Ez.  29,  3.  — 
17)  n.HldH'  bci^c  ';l\ivtlfcl  fewobl  im  Jpcbr.  alei  im  (^hicd).  feblen.  Sic  finb  al?  ßjlcffe  ju 
ncbmcn,  burd)  wcktc  bicfcr  i^cr^  mit  bcm  i^prauc^acbenbcn  5U  ticrbtnben  ifl.    „5Bie  cinjl  S^rael 

flCrettCt    nmrf,    \\>    lUirD    Ü    a«d)    j  C  ti  t  ClCrCttCt  .  ." —  18)    h-nh  yäp  Kvpiov  ä7ToaTpa(t>iiaovTai.  — 

19)  „|lc  wcl•^c^  immer  greubcnfrencn  auf  ibrcn.'päuptern  tragen;"  I.  Pet<  5,4.  —  20)  irt-P 

nnön'?  n^^'   /-f^bl^fß   ^^irb   ber   (^cfcUcItC  befreit}"    h-^äp  -ü  a<l)!;£G^ai  ae  oh  ari/aErai,  ovöt 

xpoviei ,  .  rie  ^ü(fe  ®otM  fommt  f($ncU  unb  wirb  (öfcn  bie  i^i^ün  ber  ©cbrücften  unb  öffnen 

ben  terfcr  ber  eingcfi^loiTcnert. -- 21)   nTO^S  fllO^  N*^")  ,/«nt'  ei'  (ber  föefcJTcIte)  ftirbt 

nid>t  in  ber  rsh-ubc;"  Kai  ol<  \^araf6a£i  £\r  6ia>p^op(n>.  —  22)  ''^\c^&|  Jboma?  unb  Jpuojp  fpricbt 
bicr  fsUnt  ]\\  ^M'tii'i'^;  a\[ih\  nad)  .^iercnsmu?,  (^oreriu^  unb  ben  mciftcn  (Srcgcten  fpridu  (Wott 
ju  (Xbri|huv,  tcnn  bie  SOcrtc,  bie  er  fpricbt,  babcn  nur  in  (i:briftu6  ibrctt  i?o(lcu  Sinn,  ^^etcc^ 
ift  bicr  nidit  (£britlue  blof!  für  feine  'iPcrfon,  fonbcrit  nü  mi^fttfd)c?  .^aupt  ber  gan5en  Äird)c  ^u 
ncbmcn.    Tic  ii3ortc  geben  aud)  auf  bie  Slpoftcl  m\\:>  ©laubigen  aU  ©lief er  beö  Süeibee  Sbrifti. 

2r5)  D^pC^  Vj^*h  """^  5"  Ppiittjcn  bie  ,§immcl," b.  b.  ein  .^immelrcid)  auf  Srbcn  ju  grünben. 
'^\aAi  bem  .^ebr.  läf;t  fid)  fowcbl  ®ott  ber  5?ater,  al^  Sbrijlue  für  bae  Subjeft  nebmen.    iv  tj 

(sc.  anui)  ia-//rra  tuv  obpavöv,  Kai  f\^£[i£Aiuaa  ffjv  yf/v.  —  24)   „UUb  Unt  nCU  JU  gvÜnbCU  biC  SrbC;" 

t>.  b.  neue  SOerbältniffe  unb  (£inrid)tungen  ju  fcf)affcn.  — 23)  H^j/inn  D1D  n^^DpTlt^ 

,,ben  laumclbecbcr ;"    rö  ffo-i/piov  yap  -f/c  irTuaeug,  TÖ  K6v(iv  TOV  T^v/iiov  £^k-i.£c  Kai  iitKtvuaa^.  — 

20)  ,A^  c-5  nimmt  fid)  9fiemanb  an,  bte  s^imu  ^^rnfeldK  "i^etciubtcn  ^u  flütjcn  . ."    ovk  f/v  6 

Trapand'/ MV  üt  i\~u  rcävTMv  tüv  TtKvuv  aov  .  ■.  —  27)    i^i'i  Tnvra  ärTiK£iiitvn  aoi,    i'crmutblid)  foUtC 

i<ru  gdcfcn  ivcrfcu.  —  28)  „n>ic  bie  'sKi^cUe  (ober  '-^crg^icgc),  bie  fid^  im  Tai^t  verftridt  bat." 
5iMe  ein  im  Tau  gcfangcncei  Ibicr  um  ficb  fcblagt,  um  locsufcmmcn,  \\^  geberbet  fidi  tie  Stabt 
f^iottc<^  unter  rem  Trudfe  ber  .&eimfud)ungcn  oon  Cben.  w<-  ctvThov  /}fcU<p'iiov  „wie  balbgefcdjter 
aobl"  ^.  i.  ber  wcber  liegt  nod)  jlcbt.  --  29j  Srcnie,  bie  b'f»"  g«inj  geeignet  crfcbciht,  bie  Stolje 
ju  bcmütbigcn. 


Xet  gjrop^ft  3faia«.  52, 1—8.  aiiun.  1—8.  289 

Caput   LH. 

1.  Consurge,  consurge,^  induere  fortitudine  tua  Sion,  induere  vesti- 
mentis  gloriae  tuae  Jerusalem  civitas  sancti:  quia  noii  adjiciet  ultra  ut 
pertranseat  per  te  incireumcisus  et  iinmundus.  2.  Excutere  de  pulvere, 
consurge;  sede  Jerusalem:  solve  vincula  colli  tui  captiva  ßlia  Sion. 
3.  Quia  haec  dicit  Dominus:  Gratis  venundati  estis,^  et  sine  argento 
redimemini.  4.  Quia  haec  dicit  Dominus  Dens;  In  Aegyptum  descendit 
populus  mens  in  principio  ut  colonus  esset  ibi:  et  Assur  absque  ulla  causa 
calumniatus  est  eum.^  5.  Et  numquid  mihi  est  hie/  dicit  Dominus, 
quoniam  ablatus  est  populus  meus  gratis?  Dominatores  ejus  inique 
agunt,  dicit  Dominus,  et  jugiter  tota  die  nomen  meum  blasphematur. 
6.  Propter  hoc  seiet  populus  meus  nomen  meum*  in  die  illa:  quia 
ego  ipse  qui  loquebar,  ecce  adsum/  7.  Quam  pulchri  super  montes^ 
pedes  annuntiHntis  et  praedicantis  pacem:  annuntiantis  bonum,  prae- 
dicantis  salutem,  dicentis  Sion:  Regnabit  Dens  tuus!  8.  Vox  spe- 
culatorum  tuorum:®  levaverunt  vocem,  simul  laudabunt:  quia  oculo 
ad  oculum^  videbunt  cum  converteret  Dominus  Sion.  9.  Gaudete, 
et  laudate  simul  deserta*"  Jerusalem:  quia  consolatus  est  Dominus  popu- 
lum  suum,  redemit  Jerusalem.  10.  Paravit"  Dominus  brachium  sanctum 
suum  in  oculis  omnium  Gentium;  et  videbunt  omnes  fines  terrae  salutare 
Dei  nostri.  11.  Recedite,  recedite,'^  exite  inde,  pollutum  nolite  tangere: 
exite  de  medio  ejus,  mundamini  qui  fertis  vasa  Domini. '^  12.  Quoniam 
non  in  tumultu  exibitis,'^  nee  in  fuga  properabitis:  praecedet  enim  vos 
Dominus,  et  congregabit  vos  Dens  Israel.  13.  Ecce  intelliget  servus 
meus,^*  exaltabitur,  et  elevabitur,  et  sublimis  erit  valde.  14.  Sicut  ob' 
stupuerunt  super  te  multi,^''  sie  inglorius  erit  inter  viros'^  aspectus  ejus, 
et  forma  ejus  inter  filios  hominum.  15.  Iste  asperget  gentes  multas,'* 
super  ipsum  continebunt  reges  os  suum:^^  quia  quibus  non  est  narratum 
de  eo,^  viderunt:  et  qui  non  audierunt,  contemplati  sunt. 

l)  3mmcr  fd)cncr  unb  bcrrlid)cr  fprccf^en  fi*  bier  bie  3?erbftf;uni^cn  auei,  bie  bem  bcbrän.atcn 
(gion  gcntvicbt  »erben.  Tic  b\i-  in  bcn  Staub  (^3cbemütbiiUc  foü  glcicb  einer  .'^^cnii^in  oerberrlicbt 
werben.  — ü)  „ibr  fcib  nicbt  um  einen  Maufprei?  oerfauft  n?orben,  i'c  baf;  manfsiclbc?  beburfte, 
um  eud)  loesufaufen ;  fenbcrn  umfonft  babe  id)  eucb  in  bc^  i^einbee  ^v•ln^  lUi^cben,  ba  ibr  e« 
»erfcbulbct  bvittet,  unb  barum  »ill  ich  iee.t  aucb  ob\u  itaufj^clb  cucb  nncber  crl'ofen  —  aue  über» 
großer  örbarmuniv^  f.  45,  13.  (Mt  bicfee  ©ort  fcbon  r>cn  ber  CErlöfunii  <iu^  bcr  bab!:>[onifcben 
fÄJefan^enfcbaft,  um  wie  fiel  mebr  iiilt  e^  r«on  bcr  (£rli^fuui;  '1"^''  t'f«  i^anbcn  be?  jvurjlen  ber 
SBclt?  Non  corruptibilibus  auro  vel  argento  redeinpti  estis  de  vana  vestra  sonversatione 
paternae  tratitioni;«.  sed  pretioso  sanguine  quasi  agni  immaculati  Christi  t,  Pet,  ],  18.  — ' 
•^)  iptJ^^  iih<it  ee  bebrängt;"  aal  ih;  'Aaavpinvc  ßta  fix^^tjanv.  —  4)  3on>obl  uad«  bem  ■S'e&r. 

aU  LXX  fett  eei  bei§en :  et  nunc  quid  mihi  est  hie?  Wan  überfe&t  befjbalb  aucb  attjKmein  fp: 
„Unb  nun,  tra^  fo(I  icb  blerV"  (»Jott  balt  c^leicbfam  3tatb  mit  ficb,  irie  ee  milbe  .^err'fcber  tbun, 
»etebe  eherne  belfcn  mii^cbten.  —  3)  e?  fpü  meinen  -??amen,  b.  b.  meine  "Wacbt  unb  <^irö&c  auf 
eine  5Beife  tennen  lernen,  wie  niemal?  !M>rber.  —  6l  „icb  felbft,  ber  icb  rcbete  (b.  b.  bie  i'er» 
beipung  gab),  werDe  aucb  fommcn,  ^u  helfen."  2Denn  rsictt  in  auffaüen^er  ©eife  •g'ülfe  fcbafft, 
fp  crfcbeint  er  tvie  perfönlicb  anwefeub  unb  gegenjvvirtig.  Xa  iebpcb  '^Hnt  in  IXbriitu?  n^irüicb 
unter  ben  Wenfcben  erfcbienen,  fo  fmb  jene  ©orte  aucb  in  biefem  tipden  unb  eminenten  Sinnt 
ju  nehmen,  unb  bcingen  mit  bem  J^oli^enben  gan^  barmouifcb  jufammcn.  —  7)  (£e  gelten  bicfe 
5Dprte  im  weiteren  Sinne  uon  jcbcm  ^vricbcn^boten,  ini?befpnbcre  'oon  bem  (vrlcben?b"ptcn,  burch 
»eichen  Ssrus  bem  ä?Plfc  ^^^rael  bie  23efreiung  antünrigte-,  allein  im  engeren  unb  fpeciederen 
Sinne  bejiehen  fte  fich  auf  i£hriftuß  unb  bie"'?lVHM'teI,  "bie  allein  bcn  ewig  bauernben  ^rieben 
rertünbeten.  3n  biefem  Sinne  nahm  fie  auch  ber  Slvcflcl  Kom.  10,  15,  "  Xaf;  e?  beipt  super 
luontes,  ift  »ahrfcbeinlicö  au?  bem  gemeinen  i.'cbcn  genommen,  wo  man  ficb  in  Reiten  feinblichcr 
S3ebrdngniö  erfreut,  wenn  man  berette  in  ber  J^erne  auf  bcn  i^crgen  bie  '^oten  crblicft,  bie  ben 
grül>m  fcrinBen,  —  8)  Tif^  abgerilTcnf  38ort  be^cutct  „J&pr^ct!"  unb  jwar  im  freubigcn 


240  'Bey  ^rop^ct  jf^ia«.  52,  8—15.  2lnm.  8—20. 

(Sinne,      ön   (Jxjv?)   r<')i>  (pv/.aaaövTojv  ae   vijhj^t/,  küI  rij  (ptjvy  aiua  evdpavdr/aovrn/ .  —  J))    „bcnit  flC 

(eben  mit  cij^cncn  5(iu^cn  bcn  .^crrn  nacft  Sion  5urücffci)rcn,"  —  ein  ftßürlicfccr  ?(ui5i>rucf,  ber 
bcbeutct,  baf?  bie  3i-'itfn  bor  frübcrcn  Scßnuni^cn  ild)  i^anj  au9cni'cl)cinlic^  erneuern.    07/  ö^tfaÄ- 

/MC    rrpoc    ü(pß aA fiori;    bijmvTcu,    r'/viKU   äv   EAei/aij  nvpin^   ryv  I,u\)V.  —  10)   i^ln"irf   ,,31rÜninUV, 

SRuinen."  —  11)  Cvyf]  „er  fcat  entMöpt"  feinen  5(rm,  b.  ^,  er  ^at  funb  i;emad)t  bie  Äraft 

feiner  Wacbt.  Kaiä770Ka?J>iji£i. .  rbvßpaxtova.  — 12)  „(^cMf)erau?"  b.  i.  ijornunbeili^en  STrte,  xb^ 
gläutncicn  »'(tinbcr  bei^  -öerrn !  S^erlajfet  l^abutcn,  bci^  itnbeilii-^e  I  ü-6a->)re.  —  13 )  b.  i.  bie  \!e!jiten- 
® te  feilten  fid)  bcfonbcre  reinii^en  ijon  aller  iBeflecfiuuL  bie  fie  ild)  etwa  ju^e^Csien  baben.  3in  mv>\i\' 
fd)en  Sinne,  nadin:»eld)em  biefcö  2lU'oC|eben  aud  iVibolon  ba^  3lueii^eben  auJtiemUnjilauben  unb 
ber  cyottlpfiiUfit  bebeutet,  inib  bier  unter  bcn  ©efd^träiKm  bieSbri|\en  ,^u  i'^erileben,  jii  tenen  ebne 
Unterfd)ieb  ber  ^Ipoftct  faiit:  Ut  sciat  unusquisciue  vas  suum  possidere  in  sanctificatione  et 
honore  I.  Thess.  4,  4.  —  14)  b.  b.  uidit,  wie  einft  cin^  3U\v.>?tcn.  —  13)  2Pie  in  bcn  inn-bcr» 
gcbenben  ©eiiTaiiuniien  öfter  bae*  23prbilb{id)e  unb  ba^  i^prgebilbete  incinanber  übergeben  unb 
3ufantmcnflie[!cn,"unb  ein?  für  ba£<  anberc  gcncmmen  wirb,  fc  erfd)eint  aud)  bicrbaeUeberiieben 
beö  iUn-bilMid)cn  in  baö  isornebüDete  gani  auffadenb.  SBas  ber  p.'^ropbct  i:'pn  biefem  i?crfc  an 
big  53,  J2  »orbringt,  läfu  ftd)  nur  auf  Sbriftuj  beuten.  2(uf  ibn  babcn  eä  aud)  bie  dlteften 
^iabbinen  unb  aüe  b(.  33dter,  ja  bie  bl.  5(pPttel  unb  (£vHinaetiften  felbfi  gebeutet:  Luc.  22,  87; 
Act.  8,  2S-3S;  Eoui.  4,  25;  I.  Cor.  15,  3;  II.  5,  2]  ;  I.  Pet.  1,  19.  (£briftuiji,  ber  für  bie 
(günbenfd)ulb  Veibente  unb  '.^üficnbe,  wirb  bier  fo  umftänblicb  gcfd)ilbert,  baf;  mau  glauben 
möcbte,  ber  '^.^rcpbct  babe  ibn  mit  3lugen  gefeben,  unb  baf;  bie  iBorte,  wie  fd)on  Sluguftinuö 
bcmerft,  gar  feiner  (ürtläruug  bcbürfen.  ^Tian  sicrfudite  c>5  in  fpätcver  3cit/  baei  (Mefagte  auf 
baö  i^raclitifdu'  ik^lf  fclbfi,  ober  auf  einzelne  ben^crragcnbc  'I'iänner,  wie  (£3ed)iai^,  ^ofia^, 
Sfaiasj,  ^fvcmia?,  (£ ^ednd,  (£ obrai^  ju  beuten.  Sdlein  bag  (£ r5wungenc  biefer  Deutungen  ijl 
gu  auffadenb,  alö  baj?  man  fie  einer  weiteren  23crüdftd}tigung  würbigen  bürftc.    Xai  SBort 

iutelliget,  ^''^\^\  ift  bier  prägnant  ju  nebmen:  „®v  trirb  mit  SBeig[)cit  Slßcö  au^fübren."  — 

16)  ^'h^,  foüte  beijjen  super  eum,  wie  oon  felbft  cinlcud)tet.    Xic  LXX  babcu  bafür  auä) 

bei  aspectus  ejus  bie  jweite  ^;perfon:   rb  fJ(W  ffoi'.  —  17)  JJ'^J^Q  „mebr,  al«  irgenb  Siner" 

fiebt  er  fd)mäbnc^  au?;  Joan.  19,  5.  —  18)  Unter  ber  i^cfprengung  ijl  bier  bie  Sübnung  ju 
»erfteben  Lev.  4,  (i;  Num.  8,  7;  Hebr.  12,24;  I.  Pet.  1,2.  LXX:  ovru  Sav/juanvTai 
Mw/  TvoUä  i-n'  u'vTü.    ra6  >^ebr.  nr  !Jon  nr.3  l^Üt  ftd)  auc^  überfetjen :  „er  wirb  froblocfcn 

V~  T  T 

machen  tjicle  TH>lter."  —  19)  b.  b.  fie  werren  bie  .g>anb  auf  bcn  5)?unb  legen  unb  ibm  burd) 
Sd)weigcn  ibre  .\:ulbigung  erweifen;  Job  29.  9;  Rom.  15,  21.  —  20)  b.  b- benen  früber 
uidit?  fun^  gcwl^r^cu  vunt  ibm.  Xaruntcr  ftnb  bie  ^eiiicn  ju  pcr|ic^cn.  ^ebv.  „benn  'K\ii>  ibncn 
nid)t  eriäblt  wart,  fcbcn  fie  .  ." 


'    Caput  LIII. 

1.  Qui.s  credidit  auditui  nostro?'  et  brachium  Domini  cui  revelatum 
est?"  2.  Et^  ascendet  sicut  virgultum*  coram  eo,^  et  sicnt  radix  de  terra 
sitienti:'^  11011  est  spccies  ei,^  neque  decor:  et  vidimus  eum,  et  non  erat 
aspectus,  etdesideravimus  enm:*^  3.  Despectum,  etnovissimum  virorum,^ 
viruni  dolortim,  et  scientem  infirmitatem:'"  et  quasi  absconditus  vultus 
ejus  "  et  despectus,  uiide  iiec  rcputavimus  eum.  4.  Vere  languores  nostros  '^ 
ipse  tulit,  et  dolores  nostros'^  ipse  portavit:  et  nos  putavimus  eum  quasi 
leprosum,"  et  percussum  a  Deo'^  et  humiliatum.  5.  Ipse  autem  vulnera- 
tus  est  propter  iniquitates  nostras,  attritus  est  propter  scelera  iiostra: 
disciplina  pacis  iiostrae'"  super  eum,  et  livore  ejus  sanati  sumus.  6.  Om- 
iies  iios  quasi  oves  erravimus,  unusqui.sque  in  viam  suam  declinavit:  et 
posuit  Dominus  in  eo  iniquitatem  omnium  nostrum.'^  7.  Oblatus  est 
quia  ipse  voluit,'^  et  non  aperuit  os  suum:  sicut  ovis  ad  occisionem  duce- 
tur,  et  quasi  agnus  coram  tondente  se  obmutescet,'^  et  non  aperiet  os 
suum.    8.  De  angustia,  et  te  judicio  sublatus  est:^  generationem  ejus 


^tt  ^>rü))^et  3faiaö.  53,  1—7.  2(nm.  1—19.  241 

(jiiis  enarrabit?"' quia  abscissus  est  de  terra  vi ventium:^^  propter  sceliis 
})opuli  mei^  perciissi  eiim.  9.  Et  dabit  inipios  pro  sepultura,^^  et  diviteni 
pro  morte  sna:  eo  quod  iniquitatcm  iion  fecerit,"  neque  dolus  fiierit  in 
ore  ejus.  10.  Et  Dominus  voluit  conterere  eum  in  infirmitate:'^  si  posu- 
erit  pro  peceato*"  animam  suam,  videbit  semen  longaevum,^^  et  voluntas 
Domini-'^  in  manu  ejus  dirigetur.  11.  Pro  eo  quod  laboravit^  animii 
ejus,  videbit  et  saturabitur:  in  scientia  sua  justificabit  ipse  justus  servus 
nieus^'  niultos,  et  inicjuitates  eorum  ipse  portabit.  12.  Ideo  dispertiam 
ei  plurimos:^-  et  fortiuni  dividet  spolia,^''  pro  eo  quod  tradidit  in  mortem 
animam  suam,  et  cum  sceleratis  reputatus  est:  et  i2)se  peccata  multorum 
tulit,  et  pro  transgressoribus  rogavit.^^ 

l)  3Iuf  bicfc  SBprtc  beruft  lut  audi  bcr  5(poflcI  riodannci?  12,  3S,  ba  er  bcfrfircibt,  ivic  btc 
fvubeii  niett  an  Gt>riftu*i  jilaiibtrn,  olnvoM  ftc  bpit  fo  iirof!C  JBunbcr  tjpii  ibm  fahcn;  cbcm'o 
>^\uilue;  Koni.  10,  16.  —  Ü)  „ltn^  bcr  XHrm  fc?  .i^crrn,  wem  ift  er  finib  unf  offenbar?" 
dorncliiu^  a  \!apibe  bemcrft  bier  trcffenb:  Ohrissti  dolores,  i>rubra  et  cnix  hoiuiiiibus  sigim 
esse  videbuntur  simiin;\3  infirmitati.';;  at  Dens  ostendet  ea  esse  snnm  braehiniu  et  snam 
tbrtitndinem,  qua  totum  umnduui  Christo  Christique  cruci  subjiciet.  Quis  hoc  crcdet? 
quis  credet,  hominem  crncifixuni  esse  Deuui  onuiipotenteiu,  esse  3Iessiani?  I.  Cor.  1,  23. 
3)  flcbt  für  enini.  tnbcm  bicr  bie  Urfacbe  ani:?ei]ebcn  ift,  irarum  bic  5!)?cnfd)en  nid)t  i^laiiben 
wollen.  —  4j  pjVD  „Jvie  ein  9lci^,"  b.  ^.  unäni'ebnlici^.    ävijyyeiAa/xev  üg -rraiöiav.    (ibriftue^ 

UMrb  in  ber  anijerften  9lrmittb  iKboren,  nntd)^  in  $(rmutb  auf,  lebte  brcifjii^  ^iibre  ftiß  un^ 
verborjU'n.  —  o)  b.  b.  mn-  bem  .*^crru;  naA  9lnbcrn:  t^or  bem  uniiläubiiien  sOolfe.  —  (i)  iBilb 
ber  nadi  bcr  (Srlöfunii  fdimad^tcnbcn  'Kcufdibcit.  5)Jcbrcre  initer,  nne  .(picroniMnui?,  51uiiuftinuc\ 
C£nrtüU6  ft^^cn  ^v^rin  ^en  Vcib  Waria  ausgebeutet,  bcr  nidU  burd^  3i>tbii»  ci»c^  Wauuce  befruditct 
worbeu.  —  7)  llH^brcu^  bic  O^bcu  einen  'D^Jefftae  !jo(I  Wajeftät  unb  .^errUd)feit  ernvirtcn,  foil 
ibnen  !ein  auberer  werben,  aU  ber  ba^  i^icrabe  (sH-i^cntbetl  ba*:on  ift.  Seine  ÜOiCiic  foü  eine 
.Hripvc,  fein  (>UMvaub  ein  cinfa*er  ^^ocf,  feine  SrH^bnuuiT  ber  freie  .^immel,  feine  ^cabruuii  baö 
^Utnofenbrob,  fein  eccvter  basi  Sdnifrobr,  feine  Mrone  ein  Äran^  ron  Xornen,  feine  (ibrcu  bie 
(£d^mad)  unb  inn-ad^rnuii,  feine  ^uft  bic  fdimerjlidiiten  IBunben,  fein  2?ett  bae  .Hren^,  fein  Jroft 
bie  2>er(affenbeit,  feine  (^3lorie  ein  in  5iad)t  *oernMnbeltcr  [laii  fein.  Cbwobl  Gbriftuj  einen 
cblen  unb  fdiönen  l'eib  batte,  \c  entfteüten  bic  Veiten  ibn  bocb  auf  fo(d)c  iGcifc,  bap  er  mdit  ebne 
(iJrauen  auticfeben  werben  tonnte,  i^o  forterte  es?  ba?  Dpfer,  ba>5  er  bringen  nuif;tc,  fo  forfertc 
cs?  bie  3ünt"C  unb  Viiffctbat,  teren  Sübnuui^  er  übernommen  b^itte.  —  8)  foIl  beif;en:  ut  desi- 
derenuis  eum  „io  tay,  mx  ein  '-Bciicbren  nadi  ibm  bvitten  baben  fönnen;"  niSi- Kd'/.'/.cc. — 
9)  5Bie  l'ucifer  im  .ipimmei,  2(bam  auf  (frten  über  ibre  3Bürbe  tvoüten  crböbt  fein,  fo  fotitc 
(£brii1uö  als  (Srlöfcr  unter  5(lle  erniebriiit  werben,    a/'/ä  rb  Elcog  av-ov  än/Mv  Kai  iK/.ei-zov  -rrapa 

Tovq  vlovg  Tüv  äv^pL}7r(jv.  —  10)  ^^H  J71"l^*l  »auöi.'5cjeid)nct  burc^  Seiben."  Sercfer:  „vertraut 
mit  bcn  bleiben."  —  11)   ®Icici)  ben  Sluefä^iflcn,  bic  ben  yntern  3;beil  bc8  ß5efi*te^  »erbüDcu 

mußten  Lev.   13,  45,  erüf)eint  er  uns.    on  aiztcrpa-nrai  to  nfiöauTTov  mnov.  —  12)  ^J^'^rr 

„unferc  Seiben  (.^ranfbeiten);  -at;  äimp-inr  yuCtv.  Sbriftuei  nabm  atte  59cbcn  ber  "Kcufd^beit 
auf  lieft,  innere  unb  auf:crc,  i^cifti^e  m^  (eibltd)e,  moralifebc  unb  natürliche,  bie  3üntcn  unb 
Strafen  ber  Sünben.  5{(g  Xiii^er  ber  ^i^ünbe  unt)  ibrer  fd)(immen  goieien  muijtc  er  ber  Iraker 
berfclbcn  ivcrbcn  Joan.   1,  29 ;  I.  Pet.  2,  24.  —  13)  nal  -qn  /,fiüv^i,ihn>ärat.  —  14)  ^)^X 

„für  einen  (tjon  ß3ott)  betroffenen,"  b.  b.  für  einen  s^on  ®ott  mit  bem  3(u?fa^e  ßkftraftcn. 

i/M}ia(ifj£&a  avrov  nvai  h>  —oro).  —  lo)   aal  iv  Tr'/.rßy  Krn  fv  KüKoiati.  —  1(5)    ,,bic  3wd''trUtbc  ift 

Über  ibn  tjerbängt  ju  unfcrcm  5i3oble."  —  17)  ^^JÖH  /-ber  .i^err  lief;  ibn  treffen  bie  Sd>ulb 

Slücr;"    Knl   KvpKK    TTaphSuKev   ahruv   Talg  d/iaprlait;  i'müv.  —  18)    H^l^^  ^{^^'1  C*^J  n^X  IVarb 

bcbränat  unb  bemütbij^tc  \\6>,"  ober  „bic  Sd^ulb  warb  an  ibm  i^eforbert  unb  er  bemütbigtc  ficb." 
Xen  LiXX  gelten  biefe  ©orte  nur  aii  i^orbcrfai3:  Ka\  ar-hc  (^td  tu  KtKüM.inüai  oIk  ävoiyec -i> 
cTöua  avTov.  —  19)  Somcliu?  a  l'apibe  bemerft  bier  trcffenb;  Magis  ujiranda  l'uit  in  passione 
agniua,  imo  divina  Christi  niansuetudo,  j)aticntia  et  silentiuni,  quam  i))sa  ejus  passio  et 
crux,  praesertim  coiijuncta  cum  tani  lieroiea  coiistantia,  libertate  et  Ibrtitndine,  qui,  ut  ait 
8.  Petrus  (ep.  I.  2,  23.)  cm?»  rn(ilpilim-etui\  uoti,  m<ilcdic(^lHit ;  cum  }>ati rvtur,  )K))i  commi- 
nitbdtur;  trodebdt  autcm  jndiaiiiti  se  i)ijuxte.  Nimirum  hie  perfectum  virtutis  dedit 
speculum.  Hie  ovis  nostra  sibi  eimiles  parturivit;  ab  ea  enim  snani  fbrtitudinem  aeqiie 
ac  patientiam  hauserunt  et  ßuxerunt  omnes  patientes,  oiunes  eonstantes,  omnesmites, 


242  ©et  5>rop^ct  3faia«.  53,  7—12.  «nm.  19—34. 

omnes  martyres  .  .  —  20)  „auö  ber  Sebränj^uns^  unb  bem  ®crtd)te  ivarb  er  ^inweggcnommcn/' 
b.  i.  um  jum  Jobc  geführt  ju  »erben;  na^  3lnbern,  um  in  feine  ^errlidjfeit  überjugeljen.  h 

r^  Taneivcjaei  rj  Kpiaiq  ahrov  ijfj^r/.  —  21) .  .  »3  Hnltt^*  *P  l'^l'^'ÜNV     ^l^'fff  5Borte  »erbCH 

auf  mannigfaltige  SBcife  überfe^t:  „Unter  feinen  3fifSfnoffen  n?er  ifl  rncbt,  ber  barüber  nai» 
benft,  bap  er  (ber  Weffiaö)?"  Cber  „fein  OJefcftIccbt  (b,  b.  feine  grcpe  geifKicfce  9?acI)fommen- 
fÄaft)  tt?er  bebenft  fie  wobl,  (wer  ftetlt  fid>  felbe  v>or)  ba  er  abgef(^nit"tcn  uon  ber  Srbe . .?" 
£)ber  „fein  ®ef^ledbt  (feine  5lbftantmung  »on  @ctt  unb  »on  ber  unbeflcrften  Jungfrau)  wer 
nimmt  fie  ju  ^eraen,  ba  er .  .?"  9?ad)  ber  gen)öbnlid)en  5)Jeinung  ber  ä5dter,  befcnberd  be« 
3uftinuei,  3;ertu(lian,  Qltbanafiu^,  9lugu|linuö\  6«ri(Iuö,  ^ieronpmuö  ift  mit  bem  SBorte 
p:eneratio  bier  bie  5lbtunft  ScfU/  ffi  e^  nun  bie  gc»ttli(*e  ober  nicnfc^lic^e  ober  beibe  jugteicb  au^* 
gefprod)en,  unt>  ber  ^Propbet  mifdit  feinen  5(ueiruf  in  bie  Srjdbiung  ber  Reiben  binein  aU  einen 
crfäüttcrnben  ©egenfa^.  „(£r  wirb  binweggerafft,  er,  beffen  Slbfunft  lein  9}?enf^  begreifen  ober 

befcbreiben  !ann."  —  22)  ort  aiperai  änb  ri/g  yf/g  i]  (uf/  avTov  .  .  —  23)  "iD^i^Ji?  ^0J7  ^t2^*3P 
„wegen  ber  5)?iiTet^atcn  meinet  aSoIfcö  iji  ^lage  über  ibm ;"  änb  tüv  ävo/niuv  tov  laov  /xnv  yx-^o 

nc  Mvarov.    LXX  lafen  nioS-  nic^t  loS-  —  24)  "j-lpp  Ü^^l^^  flN  p-^l  »wnb  man 

gibt  (bcflimmt)  ibm  fein  ®rab  bei  bcn  (Dottlofcn  unb  in  bem  «^rcolcr  bei  feinem  Sobe."  I^ercfer 
iibcvfetU  mit  2?atobUie!,  goreriu?  unb  l'tagninuö:  „bei  5)M|Tctbätern  war  fein  ®rab  beftimmt; 
allein  bei  einem  9{cicben  warb  ibm  eine  ©ruft."  '^hxöi)  ber  iUtlgata  überfcgit  man:  „®ott  gibt 
ibm  für  fein  i^egräbnip  bie  ®ottlcfen  unb  für  feinen  Job  bie  Sleicbcn  (bie  greoler,  *y^}^)  jum 

••Jobne,"  b.  b.  er  mad^t,  ba^  ftc  buvA  feinen  Zci  befebrt  werben.  9?a(^  5tnbern:  „er  rdcbt  feinen 
Xob  unb  fein  S^egrdbnif  burc^  ben  Untergang  ber  ©ottlofen  unb  gretjler,"  wie  bie§  ©amfon 

getban  Judic.    16,   3Ü.      Kai  6uau  rmg  TzovT/povg  ävTi  TTJg  Ta<p7/g  avTov,   Kai  Tohc;  nAovaiovq  ÜvtI  tov 

^iaviiTov  alrov.  —  23)  T\W  DQH  iÖ/V  „»(»wobt  er  fein  Unrc($t  getban."  —  26)  „unb 

ber  ^err  battc  fein  2Dob(woöen  baran,  ba^  bie  Reiben  ibn  jermatmtcn."  ®ott  fdiautc  in  ben 
unermc§(idKn  Reiben  feinet  ©obnc^  bie  unerme§üd)e  ^errlid)feit,  bie  fie  jur  Solgc  Ratten.    koX 

KhpuK  ßoi/AeTai  Kußapiaac  avrbi'  rf/g  nlr/yf/g  .  .  —  27)   ItJ^fiJ  DLJ^N  D^C^H'Di^  „Wenn  fcinC 

:     -  TT  •       T 

®eclc  ba^  ©ünbovH'fr  gebracht  bat;"  ober  nad)  3(nbern:  „wenn  bu  (o  .^crr)  feine  Seete  jum 

(^ÜnbOVn'ff  gtfC^t  ^aft."     t-äv  (^ütcu  ivepl  äfiapriag  y  i/'JM?/  y/iüv.  —  28)   D^D*  ^PNI^    "^"^  *^'"^*^ 

verlängern  bie  3:age"  —  er  lebt  fort  in  feiner  geifUic^en  9?ac^fommenfcbaft.  —  29)  „unb  ber 
SBiCIe  bcei  ^errn  gelingt  in  feiner  J^anb."  Kai  ßovÄerai  Kvptog  ä(pt'/Mv  änb  tov  nbvov  t?]^  ^pv^f/i 
ai'rov .  .  —  30)  „für  "bie  erlittenen  SBefcbwerben,  wirb  er  (bie  reid)lid)|tcn  grücbte)  feben  . ." 
(ki^ai  aiiTtii  (fifor  kuI  7T?äaai  Ty  avvtaei.  —  31)  „burc^  fcine  2Biffcnfd}aft  (bur^  feine  5?ebre,  fein 
(Et>angclium)  wirb  er  iMele  gered)t  madten."  ötKatüam  iViKaiov  ev  Sov?,dovTa  7roW.o(f.  ®ö  fpric^t 
bicr,  wie  fid)  oon  felbft  ergibt,  (^3ott  felber.  —  32)  „ic^  werbe  ibm  aablre2d)eö  3?otf  al^  (Siegel» 
beute  geben."    Khjpovoßi/aei  Tro'A.Xovg.  —  33)  D*P1^^  riN")  //"Hb  mit  (2;tarfcn  wirb  er  5öcute 

tbeiien,"  b.  b.  er  ttJtvb  .ßctbcn  ber  ^eitigfeit  um  fti^  baben,  mit  bcnen  er  bie  58eute  tbeilt.  Ober 
„er  wirb  bie  "Starten  (5(nbängcr  ber  2Belt)  aU  'Beute  tbcitcn."  —  34)  kuI  i]iä  Täq  ävopla^  avTüv 
Trnpeödßr/.  T)ai  glfbcn  unb  ^etcn  für  bie  Uebeltbäter  war  hai  ^efete  unb  ©rö^te  im  Seiben  be6 
Srlöfer«.  <2cbcn  bcmcrft  Sorneliuö  a  l'apibe:  Hsec  clausula  obsignat  totum  hoc  passionis 
Christi  mj'steriuni  insiiini  et  admirabili  ejus  charitate,  qua  sui  suoruuique  dolorum  quasi 
oblitus  pro  suis  carniticibus  et  crucitixoribus  oravit  atque  onindo  centurioni  et  aliis  veniam, 
fideu),  gratiam  et  salutem  inipetravit.  Docuit  hie  Christus  uos  in  bono  vincere  malum, 
diliffere  iuiinicos,  certare  beneficiis  cuiu  malefieiis  .  .  Daiunavit  hie  philosophos,  qui 
injuriarum  ultionem  permittunt  aut  suadent.     (Arist.  Ethic.  1.  IV.  c.  3,). 


Caput   LIV. 

1.  Lauda'  sterilis^  quae  non  paria:  decanta  laudem,  et  hinni  quae  non 
pariebas:  quoniam  multi  filii  desertae  magis  quam  ejus,  quae  habet  virum, 
dicit  Dominus.  2.  Dilata  locum  tentorii  tui,  et  pelles  tabernaculorum 
tuorum  extende,  ne  parcas:^  longos  fac  funiculos  tuos,  et  clavos  tuos  con- 
solida.*    3.  Ad  dexteram  eninij  ad  et  laevam  penetrabis:  et  semen  tuum 


Der  ^rop^ct  3faiaö.  54,  1—9.  2tnm.  1—15.  243 

Gentos  liereditabit,'  et  civitates  desertas  inhabitabit/  4.  Noli  timere 
quia  non  confunderis/  neqiie  erubesces:  non  enim  te  pudebit,*  quia  con- 
fusionis  adolescentiae  tuae  oblivisceris,^  et  opprobrii  viduitatis  tuae  non 
recordaberis  amplius. '"  5.  Quia  dominabitur  tui^'  qui  fecit  te,  Dominus 
exercituum  nomen  ejus:  et  redemptor  tuus  sanctus  Israel,  Deus  omnis 
terrae  vocabitur.  6.  Quia  ut  raulierem  derelictam'^  et  moerentem  s^nritu 
vocavit  te  Dominus,  et  uxorem  ab  adolescentia  abjectam,  dixit  Deus  tuus. 
7.  Ad  punctum ''  in  modico  dereliqui  te,  et  in  miserationibus  magnis 
congregabo  te. '^  8.  In  momento  indignationis  abscondi  faciera  meam 
parumper  a  te,  et  in  misericordia  sem])iterna  misertus  sura  tui:  dixit 
redemptor  tuus  Dominus.  9.  Sicut  in  diebus  Noe''  istud  mihi  est,  cui 
juravi  ne  inducerem  aquas  Noe  ultra  supra  terram:  sie  juravi  ut  non 
irascar  tibi,'*^  et  non  increpem  te."'  10.  Montesenim  commovebuntur,  et 
colles  contremiscent:''^  misericordia  autem  mea  non  recedet  a  te,  et  foedus 
pacis  meae  non  movebitur:  dixit  miserator  tuus  Dominus!  11.  Pauper- 
cula  tempestate  convulsa,^^  absque  ulla  consolatione.  Ecce  ego  sternam 
per  ordinem  lapides  tuos,^°  et  fundabo  tein  sapphiris,  12.  et  ponam  jas- 
pidem  propugnacula  tua:  et  portas  tuas  in  lapides  sculptos,^'  et  omnes 
terminos  tuos-^  in  lapides  desiderabiles.  13.  Universos  filios  tuos'^  doctos 
a  Domino :^^  et  multitudinem  pacis  filiis  tuis.  14.  Et  in  justitia  funda- 
beris:  recede  procul  acalumnia,^^  quia  nontimebis:  et  apavore,  quia  non 
appropinquabit  tibi.  15.  Ecce  accola  veniet,  qui  non  erat  mecum,-"  advena 
quondam  tuus  adjungetur  tibi.-'^  16.  Ecce  ego  creavi  fabrum  sufflantem^ 
in  igne  prunas,  et  proferentem  vas  in  opus  suum,  et  ego  creavi  inter- 
fectorem  ad  disperdendum.  17.  Omne  vas,  quod  fictum  est  contra  te, 
non  dirigetur:  et  omnem  linguam  resistentem  tibi  in  judicio,  judicabis.''^ 
Haec  est  hereditas  servorum  Domini:  et  justitiae  eorum  apud  me,^^'  dicit 
Dominus. 

1)  ''Tl  „fro&Ipde;"  n(ppäv&7]Ti.  —  2)  herunter  jitnäitit  unb  im  buc()jlaMid)cn  Sinne  bie 

(^cmcinbc  3^imcI  in  3?abi3lDn  ju  i^crtlcbcn,  bie  von  ibrcm  TsJottiicmabi  l^cl•IatTcn  war  äo,  1.  3m 
miMliffbcn  ^innc  aber  bebeutet  „bie  Unfrucbtbarc"  bie  .HirdieGbrifti,  ^eren  Äi^^er  nid)t  burdt» 
Ictblitte  *-3(bfoKic  'ocn  Jlbrabam,  fouDern  in  iun;ifräulirf)er,  faframeutaler  3cii^^uni-i  ^iimrafcin 
fcmmen  Gal.  4,  27.  rdnM:  fai\t'-}(mbrp|tuj  de  VirLMiiibus:  Sancta  ecclesia  imniacnlatu  eoitu, 
focunda  partu,  virgo  et;t  castitate,  rualer  est  pn*le.  Nutrit  vos  virgo  nun  corpoils  lacte, 
sed  lacte  Apostolorum.  Virgo  est  sacrameutis  et  virtutibus,  luater  est  populis.  cujus  foe- 
cunditateni  Scripturae  testatur,  quoniam  plures  filii  desertas  quam  ejus,  quae  habet  virum. 
Nostra  viruui  non  habet,  sponsuiu  habet.  Habet  sponsuiu  san;T3  doctrina; :  verbn  sine 
ullo  flexu  pudoris,  quasi  sponso  innubit  aeterno.  —  ^5)  b.  b.  fd)C»ne  feiner  Wdxbi,  bcine  ::'){dnme 
ixx  enreitevn.  —  !i)  „feftige  teine  Jeltpfßde,"  b.  b.  maefte  fic  feft  auf  eanae  Taucr.  —  o)  erjt 
burd)  bat^  dbriftentbum  nnuD  3örac[  Srbin  ber  .Reiben.  —  6)  tie  5tdc"tc  aufjerbalb  3-jiracl 
»crDen  sjerlaffcne  Stdbtc  iienannt,  infofernc  fic  (s3ott  cntfrcm^ct  nnircn.  —  1)0-1  Knryaxvvfiiir. 
8)  oTi  LvFKYioxiiic.  —  9)  3^r^"ic'  ,5^!;?  fid>  fd)on  in  feiner  3i''SU'nf5eit,  ba  c^  in  SlciV.^pten  »i\ir  iinb 
burd)  bie  SBüftc  nmnberte,  Dureb  iidcfcrbolte  Untreue  un^  ii^iferfpenüiiifeit  i^ereditc  ^i^orwürfe  ju. 
aiax<>v7)v  niüvinv.  Jeretu.  3,  24;  31,  19.  —  lOj  ^öraelö  i[^ittl^HMlftaü^  ivar  ^ie  'ycfan;icnfd)aft 
in  23aboIon,  »eil  fid)  famale  (i3i.nt  oon  ibm  rcei^iiewenbct  unb  ce;  obnc  3((tar,  ebne  2empcl,  obnc 

f^jpttci^bienil  gctaiJen  bat.  Thren.  5,3.  —  11)  Tj^'^j/^  »p  „bcnn  bein  Sbefjcrr  n?irb  fein  bcr 
jcnicic,  bcr  bid)  crfd)aifen."    Xa?  i|^  ^graele;  Zxq%  Sat'  ®ott  fid)  feiner  »icbcr  annimmt  unb  c^ 

rcicfelid)Cr  ale  jemals  fCi^ncn  »ill.  —  12)  ohx  <i';  yrvalKa  KaraAtAiifdvr/v  kcü  u/.iyoin'xov  KtK/.r/Kf- 
CS  i)  Kvpior.  oi'J'  <'.ir  ywaiKa  ek  vc6rr/rnr  uf:uiaT;fif:vr/v.  —  13)  „auf  CiUCn  2(U(^Cnblid;"  ;j-pöi'ov  ßiKpöv. 

14)  „tc^  fammle  bid},"  b.  b.  icft  mac^c  bid)  anfebnlic^.  i/.eiiau  oe.  —  la)  .^icrpn'.Mnu>?  fcl.atc 

^ier  einer  anbern  9>unftation  bc^  .gicbräifd)cn,  ales  bcr  gcnn'^bnlidicn,  ivetd)e  lautet  HJ  \p"*D 

*7  r\ii1  ,Mt  bie  SBaiJer  5?oa'6  ift  mir  bae."    (^ett  \v\\i  bamit  fa^cn,  n^ic  cö  nur  (£tnc  ®ünb' 

ficc^ncr:  $.  ©c^rift.  21.  3;.  III.  16 


244  Der  ^xop^tt  ^\a\a€,  54,  9—17.  2lnm.  15—30. 

flut5  gci^cbcn  babc,  fo  fott  c^  auÄ  imr  Sine  ba^ölonifitc  '^3cfani;enf(^aft  gebeten  I>akn.  QJott 
flrafte  allcrting?  bac  tsolf  S«''"*^?!  in  fpiätcrcr  3fit  n"^*  fttlimmcr,  tnt>em  er  C£!  in  atlc  3BeIt  jet' 
jircutc;  aüctl^^afür  war  bereite  tai  neue  S^rael  gefd^affen,  unb  l>ie  23erl)ei^angen,  bie  teni 
alten  gemad)t  n.Hn■^e^  waren,  galten  jc^t  fem  neuen,  üku  tüv  iJnrof  ror  inl  Xü?  miTö  /wi  iari. . 
IG)  b.  b.  idi  will  nic^t  mebr  iiuf  fc  arge  ÜBeife  jiirncn.  Xenn  in  geringerem  l^iaile  lief;  &ott 
feine  3prngereditigfeit  aud>  felbfl  an  ber  ilirAe  beö  'S)?,  i^.  fortbauern.  £>  mt  mannigfaltig  finb 
bie  ''J)riifungeu  unb  .C->cimfud>ungen,  womit  er  fie  Iciutert!  —  17)  ^t/i)e  h  ('nreiÄy  aoi'  rä  öpt/  fiem- 
ryi-yaeo'dut  „"uub  nid)t  mebr  wiE  id)  in  ber  i^errolning  über  bid)  bie  33erge  oerfcijeit."  LXX  nehmen 

audl  i^.  10  in  bie  i^erbinbung  mit.  —  18  l  oh^'  ol  .iofmi  aov  fieraKivr/äi/rJovrai,   —   19)    m-etvt/ 

Kul  ÜKaräaraToi-nr  -apsK/J/ür/^'.  —  ilO)  71133  „i"  l^leigUinj,  stibiuüi,  Will ici^  beiuc  Steine  legen," 

wa^  nad)  \!cd)  unb  3kifdU  fagcn  will:  bein  33eben  foll  fofUsire  5?Jofaif  fein,  beren  23inbcmittel 
23lciglan5  [\t.  Terefer  bat:  „auf  9tubincn  lege  id)  beine  steine."  LXX  eroifjaCu  mn  äv-öpuKa 
rbv  AJüov  aov.  .^iercH^muei  gibt  bier  folgenbc  rcutung:  Carbunculus.  «nV"'?:  Qui  paratur 
Kive  per  ordintjm  .stcrnitur,  videtur  mihi  ignitus  s-eriuo  doctriiife:  qui  fugato  errore  tene- 
braniiu  ilkmiinat  corda  credentiuiu.  (Isai.  6,(')).  Sapphirus,  qui  ponitur  in  fundamentis, 
coeli  habet  .simihtudinem  et  superioris  aerit^,  qui  talis  est,  ut  pos.sit  Aristophanicum  dicere 
cum  Sucrate:  äepaßarü  Kai  TTtpiffxn-ü  tuv  y/.iov,  i.  e.  scaiidü  acrem  Rolemque  de.spicio.  Sive 
cum  Paulo  Apostolo:  Nostra  autem  conversatio  in  coelis  est  .  .  (Ezech.  1.  26)  Propugua- 
cula  urbis  J^ominioas,  hoc  est,  murorum  mcienia  jaspide  roborantur,  qui  possunt  omnem 
altitudinem  elevantem  se  contra  scientiam  Dei  destrucre  atque  convinoere?  et  mendacium 
subjicere  Verität i.  i^ergl.  über  bie  (ibelflcine.  Kxod.  24,  lU;  28,  18;  Tob.  13,24;  A{)OC. 
21,  lS-21.  —  21 !  eine  .iV-^paüage  ftatt  t'aciam  portas  tuas  ex  lapidibus  sculptis.  Tae  SPort 
n'lpX  i?on  nip  bebeutet  jebod)  nac^  bcnüJeucrn  einen  Sbclftcin  i^cn  flarfer(^lut^,  Garfunlel. 

LXX  Kai  räc  TTv/.ai  aov  /Movg  KpvaraA/.ov.  —  22)   „UUb  alle   bcine  Siufaffung;"   Kai  TUV  irepi- 

lio/.uv  aov.  —  2r5)  sf.  ponam,  faciam.  —  24)  5Uif  cicfe?  SBcrt  beliebt  |ld)  Sbriflu^,  wenn  er 
Joan.  ü,  45  f^>rid)t  mm  ben  (^3ldubigen  beö  9J.  5^.,  weldie  ber  i'ater  mitteK^  bor  '^nabe  jiebt  5ur 
(Jrfcnntnif;bcrffiabrbcit:  Et  eruntömnesdocibilesDei;  cf.  Jer.  31,  33.  —  2'5)  Ter  ^nipcviitii? 
ill  bier  figürlid)  ilatt  bc?  JX-uturum;?  gcbraud)t:  „tu  wirft  ferne  bleiben  son  Unterbrüdung." 
u~fp;D  i-'o  hiViKw.  —  26)  ^ri1?^D  DÖJ<  11.3'  *)1J1  1(1  /'fifö/  »"^1"  «i'^S  fi*  fdHiaren  (wiber 
bicb),  es  i)!  nic^t  son  mir  (angeorbnetj;"  —  e«  wirb  bef!l)alb  and)  nug=  unb  erfolglos  fein,  'k'ov 

Tpoaip.vroi  TTpoatv'/.fcovrai  noi  <h'  epov,  Kai  TxapoLKt/aovai  avi .  .  —  27)    /lÖ^  1    /J^  inN  Ul~*i!2 

„wer  lu-bfdiaart  wiber  bid),  an  bid)  wirb  er  fallen."  LXX  Kai  tKl  ae  Karafer^oDmi.  —  28)  „id) 
fdnif  ben  -ScbmieD,  ber  (gegen  bid))  geuer  anbläst  unb  !li3affcn  nacb  feiner  itunjl  (gegen  bid)) 
fd)miebet,  aber  id)  fd)uf  aucb  ben  23crbcrber  jum  Untergang  (beffelben);"  löol  iyij  tKnau  ae,  oi'x 

wf  ;^a'/Knr  ovnüv  üvxipaKa^  Kai  iKij>epuv  aKtvog  ilrapyov,  f'joj  (5f  tKTiaä  ae,  ovk  elg  äTrt'.)?.eiav  (p'dilpni. 

29)  *J7*tJ^")n  „bU  wirft  fie  »erurtbeilen;"  Trävrar  ahrolr  i/m'/aeu-,  Ol  i)t  tvoxot  auv  taovrai  iv  avT^. 

30)  '^)^?b  „gebt  ?on  mir  auö,"  b.  b-  bie  ^ulb,  bie  ihtcn  wieberfätjrt,  3et)t  »en  mir  au?.  koI 

vfitlr  eata^ii  uoi  iViKaan'  cf.  Ps.  140,8. 


Caput  LV. 

1.  Omnes  sitieiites  venite^  ad  aquas:^  et  qui  non  habetis  argentum, 
properate,  emite,  et  comedite:  venite,  emite^  absque  argento,  et  absque 
ulla  commutatione  viiium  et  lac*  2.  Quare  a])penditis  argentum  non 
in  panibus,^  et  laborem  vestrum  non  in  saturitate?  Audite  audientes 
me,  et  comedite  bonum,  et  delectabitur  in  crassitudine  anima  vestra." 

3.  Inclinateaurem  vestram^  et  venite  ad  me :  audite,  et  vivet*  anima  vestra, 
et  feriam  vobiscum  pactum  sempiternum,  misericordias  David  fideles.^ 

4.  Ecce  testem  populis  dedi  eum,^"  ducem  ac  praeceptorem  Gentibus. 

5.  Ecce  gentem,  quam  nesciebas,"  vocabis:  et  Gentes,  quae  te  non  cogno- 
verunt,  ad  te  current  propter  Dominum  Deum  tuum,  et  sanctum  Israel, 
quia  glorificavit  te.  6.  Quaerite  Dominum,'^  dum  inveniri  potest:  invo- 
cate  cum,  dum  prope  est.    7.    Derelinquat  impius  viam  suam,  et  vir 


Der  ^rop^ft  3faia«.  55,  1—6.  2lnin.  1—12.  245 

iniqims  cogitationes  snas,  et  revertatiir  ad  Dominum,  etmiserebitur  ejus, 
et  ad  Deumnostrum:  quoniam  multus  est  ad  ignoscendum.  8.  Noii  eiiim 
cogitationes  meae,'''  cogitationes  vestrae:  neque  viac  vestrae,  viae  meae, 
dicit  Dominus.  9.  Quia  sicut  exaltantur  caeli  a  terra,  sie  exaltatae  sunt 
viae  meae  a  viis  vestris,  et  cogitationes  meae  a  cogitationibus  vestris. 
10.  Et  quomodo  descendit  imber,  et  nix  de  caelo,  et  illuc  ultra  non 
revertitur,  sed  inebriat  terram,  et  infundit  eam,  et  germinare  eam  facit, 
et  dat  semen  serenti,  et  panem  comedenti:  11.  Sic  erit  verbum  nienm,'^ 
quod  egredietur  de  ore  meo:  non  revertetur  ad  me  vacuum,  sed  faciet 
quaecumque  volui,  et  prosperabitur  in  bis,  ad  quae  misi  ilUid.  12.  Quia 
in  laetitia  egrediemini,'^  et  in  pace  deduceraini:  montes  et  colles  canta- 
bunt  coram  vobis  laudcm,  et  omnia  ligna  regionis  plaudent  manu.'" 
13.  Pro  saliunca  ascendet  abies,'^  et  pro  Urtica  crescet  myrtus:'*  et  erit 
Dominus  nominatus  in  signum  aeternum,'^  quod  non  aufepetur. 

1)  Sintabuni^  \\un  rs^cuuJTc  aücr  JOoMtbcitcn  unb  Sciinuniicn,  bie  'Mptt  bcn  2ctniiicn  ^Uiic- 
badn  bat.  rie'OcinKibuui»  cr;icbt  an  ^"^ubcn  unb  .Reiben:  'Mi  fpftcii  fommcn  unb  \id\  laben  an 
bcr  luoü'cn  WaM^eit  bcjs  9Ji^MTia?.  (£i^  \\i  bicfclbc  SuUabunii,  bie  tlbriilu^  mit  bcn  ÜBcvtcn  au?= 
fVridU:  Venite  ad  me  üiiines.  qui  laboratiset  oneratiestis^et  euorctici:iiii  vos  Mattli.  11,  L'S. 
Si  quis  sitit,  veniat  ad  me  et  bibat  Joan.  7,  ÜT.  —  2)  to'  b^up.  Xie  j^Mc  bcr  (^^nabcn  itl 
aufi^ctban,  e^  braudn  nur  fommcn  unb  annebmcn.  Tic  STsiffcr  bcr  tErbarmunv^cn  ftrcmcn, 
e?  "branctn  nur  fdiöpfcn  unb  trinfcn.  3»  bem,  wa?  ^^Ptt  bier  vu'rbcifu,  bilben  nitid'fam  ba« 
Gcmpicment  bie  2Bcrte  Sbri)li:  Qui  credit  in  me,  sicut  dicit  scriptum,  flumiiia  de  ventre 
ejus  fluent  aquno  vivre  Joan.  7,  ;J!S;  cf.  Deut.  18,  15;  Joe!  7,  liS.  —  3)  ü^oimaa-rt-.  XaS 
^cbr.  SBort  Tl!DJi^,  bcffcn  SDurjcIbcbcutunv^  „bred)en"  i]!,  ()ci§t  bicr  „mciJct,  ober  tbcilct  cu(i  5U." 

renn  faufcn  ebne  f^clb  bcif;t  nid?t  5lnbcrcö,  al^  bie  'JPcrtion  bcftimmcn,  bie  man  babcn  >ritl.  — 
4)  Tic  \xiH\  Sr^cuiiniffc  gelten  für  aüc  Scönuniicn  bcö  fsjlücfcö  unb  SDoblftanbee,  im  miM^il'd)cn 
Sinne  für  alle  faframcntalifdicn  '^Kiben.  «huir  m}  n-lap-  cf.  Eccli.  51,  ;)3;  Apoc.  22,  17. 
So  tvar  lange  jeit  l^crrfdjcnbcr  i^raud^  in  bcr  d)ri|llid)en  ilirc^c,  bcn  ^Jcugctauftcn  SBcin  unb 

W\\ä!i  aU  Sinnbilb  aßer  ßinabcn,  bie  ibnen  ]\i  Ibcil  c^cn^orbcn,  ju  rcid)en.  —  3)  DH^Nl*?!} 

„für  bae!,  n?ae  nidjt  ^rob  ifl,"  b.  b.  für  eitlen  3;anb,  für  finnlpfe  ß3cnüffc,  für  i^erebruni^  eitler 
<yöecnbilber.  —  (>)  fr  ä}aOi,',r.  Wnirt  unb  i^ctt  galten  für  fättigenbe  Spctfc  im  (su-gcnfaft  5U 
bcn  l'cdcrbiffen,  bie  nur  bcn  (^Ktumcn  fituln,  ebne  5u  näbren.  gett  finnbilbet  bie  irabrc  ^^ebrc, 
bie  ba  bellt  unb  fraftigt;  bcr  Vccferbiffcn  bcn  3vrtbum,  ber  bie  Seele  eriU>t5t,  aber  franf  ma*t. 

7)    Tipoaix^'s   Tolc  oiaiv  iifiüv.  —  8)    ««<   L,iiceraL  i'v  äya&oi(;.  —  J))   Q^JOJ^Jin  Tn"*"]DrT 

„bie  bleibenben  Tatiib^gnaben,"  b.  6.  bie  bcm  rav^ib  gemalten  33erbcif;ungen  bcv^  mcfilanifchen 
(ynabenrcid)cei.  ra  iaia'sav'K)  ra  -(arii  Act.  lo,  ?A\  cf.  Ps.  88,  1.  Tic  baoibifd)cn  iUn-bcifntngcn 
bilben  a\i  bie  bleibenben  unb  unijervinberlicbcn  einen  (^^egenfat3  ju  bcn  bcbingtcn  unb  »ocränbcr- 
lidnm,  bie  f^^ott  burd)  93iofc6  gegeben.  Sic  fiub  bie  fpccififcb  mcffianifdicn,  »efnvcgcn  Sinige 
bier  unter  Taoib  bcn  Wcffia?  felbcr  »ertlcben,  nnc  er  benn  aud)  in  anbcrcn  Stellen  Jcr.  ;J0, '.»; 
Ezech.  3-1-,  2;;;  37,  24;  Ose.  .3,  5  gcrabcju  laiMb  genannt  wirb.  Xicfer  ^.JlUiMcgung  ifl  au* 
bcr  Gontert  günflig,  inbcm  fpgleiÄ  i>.  8  l^on  bent  groiJcn  Jfi'gf"  ^i*^  ^^^^^  '1^-  ^f^^  "^'^'^'  ^'^^'  '^'i'^' 
legung  aller  bewabrten,  fcirobl  jübifiten  als  cbritllidicn  Gregcten  fein  anbcrcr  aU  bcr  9?fefila? 
i|l— '10)  Ter  Sorer  lat^  bicr  Tl^nnJ  '^ni^^i»  VfinJ  .,'*  ö^il'  ^'^^)>"  l^^^ff  »^^^^  g^il^  ibii,"  "vt(^ 

welker  l'c^art  man  ba^  fskfagtc  eber  t?cm  2>otfc  ^e^racl,  al^  ?cm  5}?efHaü  ^u  nebmen  bdttc. 
"JlUcin  ba  alle  anbcrn  Ucbcrfepungcn  ber  gcniöbnlid^n  Veeart  folgen,  unb  alle  jubifdicu  unb 
dJriilliAcn  9lu?lcger  bier  bcn  Wcffia«  an?gcfprod^en  ftnbcn,  fann  man  nid)t  ba^on  abgcb^en. 
©^rifluo  felbjl  fprtd)t  ü»fter,  baf;  er  gefommen,"  um  3f"gniP  jH  gct>cn  -n^r  aller  "Wcnfitbcit.  E.iro 
iu  hoc  natus  sum,  ut  testimoniuui  perhibeam  veritati  tfoau.  18,  37.  l*r{üdicabitur  lioc 
cvangelium  regni  in  universo  orbe,  in  testimoniuni  omnibus  gentibus  Matth.  24,  14.  H:bc 
dicit  Amen,  testis  fidelis  et  veius,  qui  est  princiinum  creatura;  Dei  A[)oe.  3,  14.  .^»ierong- 
mu3  nennt  Sbriftum  tcstem  omnium,  qu;e  I'ater  mundo  spopondit  et  prrestitit;  'Sluguninus« 
testein  divinpe  ersra  homines  charitatis.  —  1 1 )  Tic  SBorte  finb  a\\  bie '^HMncinbe  (^iottC!? 
geriditct,  an  bie  fikmeinbe  bcr  nntbren  Gläubigen,  an  bie  Sritling?gemcinbe  bc>5  Wefilaö. 
(iorncliuö  a  8apibe  ftebt  barin  eine  2tnfprad)c  an  ben  ^^Jieffta^.    ti*i7/  ä  ovk^  oW^aai  at,  tTTiKa/J- 

aovTai  ae   Koi   Miol  oi  o'vk  tniaTavTal  as,  crrl  ae  Kara(pev^ovTai.  —  12)   Slufruf  an  alle  5)Jen|(^Cn, 

16* 


246  Der  ^vop^tt  3faia3.  55,  6—13.  5lnm.  12—19. 

Subctt  unb  Reiben,  bic  3fit  bcr  (Bnabc,  ba  ^iptt  fo  augcnf^cinlid)  ju  bcn  5)?citfc6en  fid)  krnieber- 
lapt,  tt?ic  cg  In  bcr  Wcnfcfcrocrbuna  be^  £ot)nesi  ßjctteei  nefctcbcn,  ifcfil  ju  bcnügen.  S^cr  3lpojtcI 
nennt  biefe  3^'^  teuipus  acceptabile  et  diem  salutis  II.  Cor.  6,  2.  ^t^btinnce;  fac^t:  Appro- 
pinquavit  roiriuin)  Dei  Matth.  3,  2.  —  Hi)  b.  b.  meine  ^^armbcv^igfcit  itl  unenb(id)  iiröpcr, 
ah  ibx  ^u  benfcn  im  ^itanbe  feif,  ober  aud)  —  ber  '^lan  meiner  (Jrbarmiinci  betreffe  bef  Srle^ 
funi]  anvb  in  (\a\\]  anbcrcr  2Bcifc  anei;icfübrt  werben,  aU  e?  bie  Wenfdien,  bie  3»bcn  fid)  siDr» 
llellcn.  (£t^  ^eii^tc  |ldi  bcint  n^irflidicn  CErfd^cincn  beö  ^tJefna^,  bvi§  nmn  etUMi?  «lanj  2(nberfei 
erwartet  bvittc.  Sandte?  fiebt  in  rcn  JBorten  biefce  3?erfce  eine  SrfldruniT  bco  »oorberj^cbcnben : 
bic  ?Äeufd^cn  foflcn  w\\  bcn  irbifdien  (^5ebanfcn  ]n  bcn  iU^ttlid)en  übcriie'ben,  b.  b.  »oon  C>3runb 
aus  fidi  öncern.  —  14)  93iit  JpicronDmu^,  CEin-iüue,  ^at^mc,  gorcriue'  muf;  man  unter  bicfcm 
SBortc  mn-crft  bie  inn-beiining  (>3ottcö,  bann  aber  baei  i>erbeii;ene,  Sbriftum  ndmiid)  unb  [ein 
(EiHtniielium  tierftcbcn;  cf.  V^.  71,  0;  147,  15.  —  lo)  b.  i.  au«  ber  (>kfaniienütaftbcr '2ünben, 
bcr  2dntfb  unb  bcs  (fleuteö;  5unädi|l  aber  au^  bcr  (Mcfaniicnfdiaft 'i^abiilon«.  Ter 'J're'pbct 
fiebt  nur  (£inc  ('i3cfaniicnfdHaft  unb  (£ine  (Srlöfung,  wie  c?  beim  im  citKutlidicn  iinnc  nur  Sine 
i^ibt.  —  l(j)   t-iKpoTi^ati  70/f  KAaroir  „wer^cn  mit  bcn  ^wcit^cn  flatfAcn."    Xie  orientaUfd)e 

i^CCJte   V''Cll'oniftcirt   Oiernc  fic  leblcfcn  Tsjcfd^i^pfc.  —  17)   iivTl  rf/c  aroiiif/r  nraßi/ae-ai  KV-apiaanq 

„llatt  bc6  5tbbenfräutcei  (©affcrpflanjc)  wirb  bic  Spprc|'[c  wad^fen."    T^V^J  bebeutet  icbD(^ 

„rornbcdc,"  wie  co  awA)  bic  2?u(iiata  nimtnt.  Ter  Gbaibder  ^^ara^^rafirt:  -^tattber  öiottlofcn 
werben  r^>otteijfürd>tiiic  aufftcben,  llatt  bcr  ^ünber  'i3ercdite.  (^rcgcriue;  bcr  (yrofje  Moral.  IS, 
12.  crflärt:  Pro  saliunca  ayceiidet  abies,  dum  in  Saiictorum  corde  pro  abjectione  terreticB 
cogitatiunis  altitudo  .«upernne  contem]ilationis  exoritur.  —  18)  civt\  (Ve  -ijc  kovi^ijc  ('ivnih'/aerai 
livpaivri.  (i3rc;uniuö  b.  Ö3r.  1.  e.  bcmerft:  Urtica  igueae  omnino  naturae  est ;  myrtus  autem 
temperativiB  l'ertur  esse  virtutis.  Pro  Urtica  igitur  crescit  myrtus,  cum  justorum  mentes 
a  pruriirine  et  ardore  vitiorum  ad  cogitationem  temj)eriem  tranquiUitateuique  ])erveniunt, 
dum  jam  terrena  non  a])])etunt,  dum  fiammas  carnis  desideriis  coelestibus  extinguunt.  — 

19)   rr\'y  N*S  dSi;^  nikS*S  DC'S  n1n*S  ^^•^^  »unb  cg  wirb  bcm  ^erm  jum  giu^me, 

"T-  T  :'*:t-tt: 

^um  ewiiien  rcnf^cid)cn  fein,  ba^  nid)t  ^erftört  wirb."  nal  ia-ai  Kvpioq  elg  övo/ia  ml  ek  or/fieiov 
a'iwiov  na'i  oli;  ni/tiipft.  Sldw  Sfubtti  ®ottc5  auf  Srbcu  ift  luöfjcr,  aU  bcn  er  fid)  burd)  bie 
(Srli.>funi(  unb  •^ciliintns^  bc?  men|\tlid)cn  (yci'd)(cd)tci?  5>cri\tarft  bat.  (£i^  iil  ein  ewici  bleibcnbeä 
Xcnfmal  für  (SnUtc?  Miubm,  baf;  fiet  bic  ^ur*  ßbriftuc*  (^H^beiliiUcn  „Sbriftcn" "nennen  unb 
überall,  wc  immer  fie  fid)  finbcn,  bae  Jcidicn  be«?  .Streut"?  mit  fidi  fubrcn.  Gorncliuei  a  l'apibe 
fai^t:  Sieut  euim  inimen  et  titulum  gentium  devictaruni  assuniebant  Imperatorcs  in  per- 
petuum  victoria3  troi)ha!um:  vocabantur  enim  Partliici,  A.Matici,  Adiabenici,  Sarmatici .  . 
ita  pariter  perenne  Christi  trophfeum  est,  quod  omniuni  gentium  sit  dominator  adeo  ut 
omnes  gentos  quasi  Christo  subditre.  Ipsura  ergo  Christi  nomen  est  signum,  id  est 
trophfeura.  •C'ieron'.Mnn?  nimmt  fo.qar  an,  bap  bic  Veiber  bcr  Sclii^en  auf  immer  mit  bcm 
9tamen  Gbrifti  unb  bem  ilrcu^c  bcjcittnct  fein  werben.  (£r  faiit  baoon:  Non  deficiet  nee  ullo 
fine  mutaliitur.  sed  de  prasscnti  conversatione  trnnsiet  in  futurum.  3lnbcrc  initer  nebmen 
an,  baf;  tie  üDunbcn  bcr  b(.  Warti^rcr,  fie  fic  für  Gbrifti  Sbrc  |ld)  fd^laj^cn  lief;cn,  auf  ewig  an 
t^^rcn  l'cibcrn  glänjcn  werben.    Aug.  de  civit.  D.  22,  2U.  Ambr.  serm.  57, 


Caput   LVI. 

1.  Plaec  dicit  Dominus:  Cnstodite  Judicium,  et  facite  justitiam:  quia 
juxta  est  Salus  mea  ut  veniat,  et  justitia  mea^  ut  reveletur.  2.  Beatus 
vir,  qui  faeit  hoc,  et  filius  hominis,  qui  apprehendet  istud:' custodiens 
sabbatum,^  nepolluatillud,  custodiensmanussuas  nefaciatomnemalum. 
3.  Et  non  dicat  filius advenae,*  qui  adhaeret  Domino,  dicens:  Separatione 
dividet  me''  Dominus  a  populo  suo:  Et  non  dicat  Eunuchus:^  Ecce  ego 
lignurn  aridum.^  4.  Quia  haec  dicit  Dominus  Eunuchis:  Qui  custodierint 
sabbata  mea,  et  elegerint  quae  ego  volui,  et  tenuerint  foedus  meum: 
5.  Dabo  eis  in  domo  mea,  et  in  muris  meis  locum,  etnomen^  melius  a 
filiis  et  filiabus:^  nomen  sempiternum  dabo  eis,  quod  non  peribit.  6.  Et 
filios  advenae,  qui  adhaerent  Domino,  ut  colant  eum,  et  diligant  nomen 
ejus,  ut  sint  ei  in  servos:  omnem  custodientem  sabbatum  ne  polluat  illud, 
et  tenentem  foedus  meum:    7.  Adducam  eos  in  montem  sanctum  meum, 


Der  ^rop^et  ^^aiai.  56,  1—12.  2Inm.  1—18.  247 

et  lactificabo  eos  in  domo  orationis  meae:  holocausta  eorum,  et  victimae 
eorum  placebunt  mihi  super  altari  meo:  quia  domus  mea  doraus  orati- 
onis voeabitur  cundis  popiüis.'"  8.  Ait  Dominus  Deus,  qui  congregat 
dispersos  Israel:  Adliuc  congregabo  ad  eum  congrcgatos  ejus. "  9.  Onines 
bestiae  agri  venite'-  ad  devorandum,  universae  bestiae  saltus.  10.  Specu- 
latores  ejus'^  oaeci  omnes,  ncscierunt  universi:  canes  muti'*  non  valentes 
latrare,  videntes  vana,  dormientes,  et  amantes  somnia.'^  11.  Et  canea 
impudentissimi"'  nescierunt  saturitatem:  ipsi  pastores'"  ignoraverunt  in- 
telligentiam:  omnes  in  viara  suam  declinaverunt,  unusquisque  ad  avari- 
tiam  suam  a  summo  usque  ad  novissimum.  12.  Vunite,  sumamus 
vinum,'^  et  impleamur  ebrietate:  et  erit  sicut  hodie,  sie  et  cras,  et  multo 
amplius. 

1)  ^.  {).  meine  ^ulb.  ®ott  crnnci^  aber  feine  .^utb  sprbilbfi*  in  bcr  Sdi.M'u,nfl  ait^  ber  l^ahv)- 
Icnifitcn  (ikfaniu^nfttaft,  ijpüfpmmcn  in  rer  (Srlcfunii  an?  tcr  (^'H-faniiienütaft  bev  2unfc  Mirc^ 
Üibriiui?.  —  iJi^rer  fcft  an  fer  '^nn-i^ttiiifeit  batr,  fie  ni*t  blojj  in  cin^'lncn  .'OvViiMunjicn  effcn- 
bart.  —  ^5)  Ter  iTropbet  felU  bicr  fic  ;Mn-,c  '^icrettti^feit  in  i^ie  -öaltunii  fc6  cirabbar"?  unf  in 
bic  (Sntbaltnnvi  ^om  impfen.'  t£r  iVbeint  ben  0''ibalt  bcr  m^ei  (SJci'c{3Cötafcln,  f.  b.  ali(  ^;j}fli*tcn 
gcijcn  (iJott  uiib  fcn  üiäcbftcn  in  einem  furjcn  3Uic>trucf  faiJen  ]u  nniUcn.  —  'i)  12^"p  „■^c^n 

bcr  grcmbc,"  b.  b.  3(ueUinDcr,  bcr  ^cibc,  bcr  burcb  ^(nnabme  be?  (sHaubcn?  "Profeltn  iican^rben. 
6  ä/./.o-}n-^r.  —  5)  Tic  5-Vpfc listen  fonnten,  wenn  ile  ancb  bereits  in  bie  'skmcincc  i^nMtc?  auf- 
genommen n>aren,  rccb  immer  ^ireifcln,  cb  |le  fem  .öcrrn  \o  aniU'nebm  feien,  a(?  jene,  u^clcbc 
icibli*  ';on  5(brabam  abfiamnitcn.  oter  fonnten  befiuitten,  tcx  i-^err  möcbtc  fic  Iciittcr,  aU  bie 
Äinber  Slbrabame  ane  feiner  ("uatc  fallen  lauen.  Tiefen  Junnfcl,  biefe  i^nrcbt  nimmt  ibnen 
ber  'iPrppbct,  ba  er  ibnen  bie  eintreienbc  ''«MiafcnH'it  ^ox  '^UuKn  bcilt,  it»o  !ein  Unterfitieb  ber^lb- 
jtammunii  mebr  iieltcn  anrf.  —  G]  Tic  i'erfdnuttcnen  hnnUcn  nacb  Deut.  2o.l,  felbft  irenn  fie 
bcn  (^Hauben  annabmcn,  bedi  nidu  (sMieber  ber  (^k-mcinbe  f^iottee  n^erbcn.  ^o  aber  fo(I  e?  jec^t, 
ba  bcr  'Wefnaö  alle  2*eibcivanp  nicberreif:t,  nidn  mebr  fein.  —  T)  Ta  bei  ben  C(?racliten  bie 
gortrflan',unii  alö  befcnbcrer  ^eiicn  sVilt,  io  erfdnen  bie  in-rfd^nittcnbeit  wie  aIu*  xuvc  Unfegcn. 
8)  DC*1  "l*  »Jbeil  unb  ^JJcrme;"'  r6-ov  övofiaarm.  —  9)  „einen  'iJtamcn  (:>iubmj,  ber  befftr  i|l, 

aU  3i.^bne  unb  ilntter."  Xer  ^.'»rcpbct  fpridU  bier  flar  unb  unumirunben  ben  frccififdicn 
Gbarafter  unb  J^lm-ju;^  bee;  ^i.  5?.  am.  'DJi'an  foUtc  iilauben,  f*on  in  ben  nadjftcn  WiMiben  trete 
bicfcr  i}?.  •}?.  an  bie  Stelle  bco  alten,  unb  ^od)  ftanben  nod>  ^^uibrbunDcrte  ba^iinfdien.  .^^icrcns- 
mu?,  (Svrillu?,  ^Imbrcfiu?,  ^Inciuftinu-?  u.  "?(.  finben  in  biefcn  iBorten  (bcm  m'.^ftifd^cn  <cinne 
nad))  bici^crbeifnuui  anjtcbeutet,  wckte  (ibriftue  bcnen  madu,  qui  se  i]).soseastraveruiit  propter 
regnum  coelorum  Matth.  19,  12.  ''Miin  erinnere  fid\  wclcl^'  einen  iiri.M'!cren  ."Ihibm  bie  iMclcn 
5Bcfenncr  unb  ^uuii^frauen,  bie  um  (Ibrifti  linüen  bie  .Ueufdibeit  bciiMbrten,  crlaUiUni,  alö  bie 
riclcn  ???änner  unb  grauen,  bte  in  ben  (^n-fdUcdUörcv-iiilern  bt?  5(.  i\  als  gamilienbäuiner  auf« 
<^C5eid^net  ilnb.  —  10)  b.  b.  es  wirb  ein  i^etbauö  fein  für  alle  i'blfcr.  Tic  .HirdK  bCi^  "??.  23.  ifl 
bie  itird^c,  ju  weldicr  einjuijebcn  5111c  berufen  finb.  —  II)  '^ladä  bcm  .g>cbr.  foU  es  bcif'cn:  ad 

congregatos,  V^-lpJ^  ,Ä^  i^itt  (ni^<^  anbcrc)  3U  ibm,  ju  ben  fd)on  ©cfammcitcn,  fammdn." 

""        '  T  T  I  :  ■    ': 

<Bo  Übcrfe^en  aud^  5111icli,  ?Cd)  unb  jRcifi^l  U.  51.   on  mrä^u  k-'  avröv  awayuyi/v.  —  \'l)  ßnt» 

Weber  bci^innt  bier  ein  jian',  neuer,  '^^m  X^i^x'uyw  unabbängii^cr  5lbfd)nitt,  ober  bcr  tProvbet  ficbt 
in ''I'cittc' bes  frcubiaen  "'VicilditeS',  bas  ibm  u'  Jbeil  llcnn■'r^cn,  ein  neues  traurii^es  ß)ciicbt,  wie 
tinc  fd^war',e  iDolfe  fid^  entfalten.  (£r  ficbt  bie  Uncanfbarfeit  ber  i^übrcr  unb  ber  '^v:fitbrtcn 
feines  i'olfcs,  bie  bcrrfd^cnbc  '*'ileid>iiülti;Ueit,  .^:abfudn,  scd^weii^erei,  Uni^erecbtii^cit,  '^uMufam- 
feit,  •Jlbjibttcrci  unb  fdnlbert  fie  in  buftern  jvarben,  worauf  es  ibm  alsbalb  wieber  ;>C;lbi>nt  wirb, 
ß3ottco  (frbarmuncicn  ^u  flauen.  Tiefe  neue  iLniffavunui  fct^t  fidi  fort  bis  57,  l*L  Unter  ben 
Jbicrcn,  bie  er  fcmmen  bcif't,  »-•■erfrebt  man  bie  feinblieben'iHUfcr,  bie  Wott  bcftimmt  bat,  JKad^c 
an  feinem  treulofen  2'olfe  \\\  nebmcn;  et".  Jerem.  12,  9;  p]z.  34,  5.  —  13)  Xic^  finb  bieVebrcr, 
^rieftcr,  i^orc^efc^ten,  falfcbcn  'J'ropbctcn;  f.  28,  7.  «''»^-f  ö-<  iKrs-'v(b'/-uvTai  zrivTer.  —  11)  b.  b. 

welche  baö  9?abcn  bcr  2Bi31fe  ni*t  mclbcn,  bie  rsu^fabren  nidM  aufbeden.  —  1'5)  D'I,3^"*5»*^^C 
„bie  lieber  fditafcn."  LXX  (jn/.ovv-fx  waräiai.  —  16)  t^'Ö^"'?^^  --ilin'isV"  —  17)  Ht^IlJ 
Wy'l  „unb  fic,  bie  ba  -Wirten  finb  . ."  Xie  LXX  übcrijcbcn  bi"  biefcs  2Bort,  oiIci*Hnc  i\  10 
bas  ©ort  „©dd)tcr."  —  18)  fcblt  bei  ben  LXX,  wobi  au«  bcm  eben  anflCi}cbcncn  '^runbe. 


248  t)er  gjrop^ct  Dfaiaö.  57,  1—2.  5lnm.  1—5. 

Caput   LVII. 

1 .  Justns  ]')erit,'  et  non  est  qni  recogitet  in  cordo  suo:  et  viri  misericordiae 
colliguntur,-  quia  non  est  qui  intelligat,^  a  facie  enim  malitiae  eollectns 
estjustus.  2.  Veiiiat  pax,^  requiescat^  in  cubili  suo  qui  ambulavit  in 
«lirectione  sua.  3.  Vos  autem  accedite  Luc  filii  auguratricis:'^  semen 
adulteri,  et  fornicariae.  4.  Super  quem  lusistis?"  super  quem  dilatastis 
OS,  et  ejecistis  linguam?  numquid  non  vos  filii  scelesti,  semen  mendax?^ 
5.  qui  consolamini  in  diis^  subter  omne  lignum  frondosum,  immolantes 
}>arvulos  in  torrentibus,  subter  eminentes  petras?'"  G.  In  paitibus 
torrentis"  pars  tua,  haec  est  sors  tua:  et  ipsis  effudisti  libamen,  obtulisti 
sacrificium;  numquid  super  bis  non  indignabor?  7.  Super  montem 
excelsum'-  et  sublimem  posuisti  cubile  tuum,  et  illucascendisti  ut  immo- 
lares hostias.  8.  Et  post  ostium,  et  retro  postem'^  posuisti  memoriale 
tuum:'^  quia  juxta  me  discooperuisti/^  et  suscepisti  adulterum:  dilatasti 
cubile  tuum,'"  et  pepigisti  cum  eis  foedus:^"  dilexisti  Stratum  eorum  manu 
aperta. '**  9.  Etornasti  te  regi  unguento,^^  et  multiplieasti  pigmenta  tua.^ 
Misisti  legatos  tuos  }»roeul,''  et  humiliata  es  usque  ad  inferos.^^  10.  In 
multitudine  viae  tuae  laborasti:  non  dixisti:  Quiescam:-'^  vitam  manus 
tuae  invenisti,^  propterea  non  rogasti.^'  11.  Pro  quo  solicita  timuisti,^ 
quia  mentita  es,^  et  mei  non  es  recordata,  neque  cogitasti  in  corde  tuo? 
quia  ego  tacens,  es  quasi  non  videns,-®  et  mei  oblita  es.  12.  Ego  annun- 
tiabo  justitiam  tuam,-"  et  opera  tua  non  proderunt  tibi.^^  13.  Cum 
clamaveris,  liberent  te  congregati  tui,^'  et  omnes  eos  auferet  ventus,^ 
tollet  aura:  Qui  autem  fiduciam  habet  mei,  hereditabit  terram,  et  possi de- 
bil montem  sanctum  meum.  14.  Et  dicam:-^^  Viam  facite,^^  praebete  iter, 
dcclinate  de  semita,^^  auferte  offendicula  de  via  populi  mei.  15.  Quia 
haec  dicit  Excelsus,  et  sublimis^*^  habitans  aeternitatem:^^  et  sanctum 
]iomen  ejus^''*  in  excelso  et  in  sancto  habitans,"^  et  cum  contrito  et  humili 
spiritu:^**  ut  vivificet  s|)iritum  humilium,  et  vivificet  cor  contritorum.'*^ 
IH.  Non  enim  in  .sempiterimm  litigabo,  neque  usipie  ad  finem  irascar: 
(piia  Spiritus  a  facie  mea  ingredietur,'*-  et  flatus  ego  faciam."  17.  Propter 
iniquitatem  avaritiae  ejus^Mratus  sum,^^  et  percussi  eum:  abscondi  a  te 
l'aciem  meam,  et  indignatus  sum:^*^  et  abiit^'^  vagus  in  via  cordis  sui. 
IS.  Vias  ejus  vidi,  et  sanavi  eum,^^  et  reduxi  eum,^^  et  reddidi  consola- 
tiones™  ipsi,  et  lugentibus  ejus."''  19.  Creavi  fructum  labiorum  pacem,^^ 
pacem  ei,  qui  longo  est,  et  qui  prope,  dixit  Dominus,  et  sana^'i  eum. 
•JO.  li]]pii  autem  quasi  mare  fervens,'^  quod  quiescere  non  potest,  et 
redundant  fluetus  ejus  in  conculeationem^^  et  lutum,  21.  Non  est  pax 
inipiis,'^'  dicit  Dominus  Dcus. 

1 )  ©6  Ift  ^anut  rvoH  jcbcr  fijcrccfttc,  aber  im  nti^fltfitcn  Sinne  narf)  bcr  ?}?einunc?  bcr  61. 
'■l^iter  rniftinitei,S'.>^?rianu?,(£'.M-t(Iu6  unb  .^^icriMiinnvie;,  fiMviciMmlbcoforct,  ^jTocopiuei/.e^anmo, 
•Ciiiic  m\\>  V'.Maiui?  —  rcr  Wcffiae,  alc  bcr  'sUM-cdnc  ^u  ocrllcbcu.  Tic  viri  mis^erieordiae  ftnb 
i\v\n  bic  ■ilvi'iui  unb  ibrc  ^?facln'oliicr,  ütcrl^aupt  bic  3cii)Kn  bc?  eincremten.  Tic  LXX  nennen 
fie  ä;TV;ff  tSiMiint.  —  2)  sc.  ad  patres;  aipovmi.  —  S)  p^!?  p?^3  .<ot)nc  ba9  c?  3c"t<nib  ein* 

t:ebt,  baf!  ber  ('»Vvcriuc  [Mnn:*eii,nfi'i^"^i"i-'n  »^irb  t?or  bem  (Einbriutc  bc^^  Uniilücfi^."  —  Tic  Un» 
t^lviubiiVni  unb  ('»kntlofen  fc^ci^  cj;  nietit  ein,  baf;  ber  lob  ber  (vkrccf)tcn  ijcrbäniit  ifirb,  bamit 

bic  3ta*c  cinbrcd^cn  fi.'inne ;  IV.  Heg.  '22.  20:  Sap.  4,  1.  —  /j)  Ql^tJ^  XlD*  </fr  (i'«»'  (^crcc^te) 

T  T 

fpnnnt  5uni  trieben"  —  vequioscet  inpaco;  tami  h  üfn/vQ  -i,  ra^ii  av7i,v.  —  ^)  'inii^  /,fte 
U'crfcn  ru(;cn  i)!  ii^ren  9{n^clagcrn  (in  bcr  Öruft),  bic  ba^ctvanbclt  in9lcf^t|'djvtjfcn^cit-,"'^i(/jraj 


Der  5)ropVt  3fala.^.  57,  2—10,  3lnm.  5—25.  249 

t\- 7or /vf-OTc.  —  6)  nJ^J/*'*J3'  ^'''"'  nvn^iot.    D«  ^ut'ni  »vcrbcn  2ö6nc   bcr   Sabrfaiicrlix 

(t»cr  3'iiit'frtn)  iiciuiniU,  weil  fie  firfi  in  ibrcu  ^;)Jötbcn,  Jwnfcin  unb  Unfällen  nidu  an  ''<3ott, 
fl^n^crn  an  ttic  (sUMu-n  nnt  ibr  Crafcl,  an  Jaubcrcr  un^  Jlsahrfavicv  wendeten.  Ter  ^jpropbct 
bat  bicr  bic  ^t-'it  ii»  "Jüuie,  bie  nntcr  Wanüffc?  eintraf  IT.  Chron.  :','■'>,  H.  —  7)  ti^  r/iv.  hrvpf- 
(l>//(7i!7: :  „mit  wnn  treibet  ibr  eueren  c^pottY"  Tor 'iVropbet  will  fa.aen,  'Jlllciü,  wa?  bie  Cuifen 
iln^efe^Iid)e><  tbun,  fei  niitt;?  "Jlnberei^,  al?  lauter  5pott  iie.aen  bcii  xHüerboil}|len.  —  8)  J7")r 

"injj^' „^ü^cnbrut,"  nad)  Xcrcfcr  u.  51.  „(5rudU  bcr  Untreue."  aKtp/miivo/inv.  —  9)  ol  tzuixiku/'- 

t.rrrff  fMSu/a . . .  Wan  oeriilcidic,  iua?  über  bie  C^h-euclbin.n'  unter  'üDianaiJe?  in  IT.  Chnm.  ?,?, 
flcfartt  wirf,  wie  aud)  Jer.  2,  20;  Ez.  IG,  21.    tai  SBortQ^.pnj  leiten  i>atabluc!  unt'  5.\ij;» 

iiinu?  nicbt  tjon  □HJ  „tröilen,"  fonbcrn  t>cn  D^t^n  „entbrennen"  ber:  „bie  ibr  entbrennt  für  fcic 

Winter."—  10)  D*J^*'7p^7  *Öj^P  nnn  „unter  j^clfenflüften;"  üvafüaov  7<;>v ->-:tj,üv.    ric 

ai>erfc  ber  iH>*jbeit  un^  ^er  Vüi^c  fiieben  fa?  t'x&it  unb  fucbcn  bie  Sd^auer  bcr  "iJaebt  unb  bcji 
TunfcKv —  BD  bilfet  bicr  Den  (sicj^enfalj  ju  partes  Douiini,  5unt -rr^eiliiitbuni  in  jfi'iifalem. 
Ter  'iPropbet  will  bie  IbiM-iAtcn  aufniertfam  ntaduMi  auf  Den  friiaucrlidu-n  'OtbilanD  ^ipifeben  ber 
J'HMTlid^'eit  rcö  Icinpelc>  uuD  fcn  fobauerlioben  .Hlüftcu  Der  '•Wolodubaler,  JjXX  fcblt.  —  12)  inm 
ben  'Wolocbtbalern  wciiDct  fiA  Der  •;].'«ropbct  ju  Den  ^.l^aaleboben,  weld)e  (£5ed)iaci  *,erftört  batte, 
Wanaffec;  uncDcr  berftedte  lY .  Kog.  21,;;.  —  UJ)  aal  i-iau  7i:,r  nrai^iiüv  Tf/r  Hiimr.  — 
111)  „Tein  rent^eidicn,"  worunter  .^Meronnnnii'  unD  Die  altern  "Jluclciicr  „Da-?  iMlD  bcr  .'oaW' 
got'ien/'  (^h'otiuö  aber  unb  inebrere  anbcrc  '^luelciu'r,  aud)  VoA  nuD  :'>{eifdil  Die  cik'fei^copbinafterien 
ijcrilcben,  wehte  '^>ott  Vvnt.  C,  4-21  verorbnetbat.  Ter  ';Vvopbct  madu  bicr  nad)  X'lnficbt  Der 
i.'ct?tcrcn  feinem  'i'olfe  Den  inn-wurf,  Daf;  e?  Die  '"liefetAcefprüdic  binter  Die  Ibüre  fel3t,  an|]att  fie 
üuf  bie  Ibuvc  \n  beften.  '.Ilüein  wenn  man  bcDcntt,  Daf;  beiDc  Seiten  ber  Ibürcn  i'orberfeiten 
feien,  Die  eine  für  Die  (StniiebeuDcn,  Die  anDcre  für  bie  '^(ui^i^ebenben,  fo  möditc  wolil  Die  erftere 
3(u-:^le;iunii  Die  riduiiierc  fein.  Tas  abyuntifdie  in^lf  bc;^niivitc  fidi  nidU,  Die  fi^ötien  auf  •*^i^Kn 
uuD  in  Ibalcrn  ut  oercbren;  c?  beftete  ibre  i^ilDer  aud)  auf  Die  2l)üren,  um  ibrcm  Scbuhc  t£in- 

unb  '^luv^iianvi  ]\i  empfcblen.  —  lo)  'Syj^T  r^^^  ^ri^ftD  'D  „bcnn  t>on  mir  (wct'iiiie^cnb)  cnf 

blcf;teft  bn  Did)/'  b.  b.  bu  wcnDetcft  Did)  von  mir,  o  (^sjcmeinDc,  unD  nabmft  Dir  einen  anbern  We» 
mabl.  CiHut  wirft  Der  (^U'meiuDe  0^^i"»iel  mit  Diefcn  il>orten  !^)öt3enDienft  oor.  (."u-,  in  iäv  ii-' 
fiinr  arroTTfir.  77/n6v  TL  r^f/r:  IV.  Reg.  21.  4;  Jer.  o2,  ;i4:  Kz.  8.  15.  —  M»)  iOenn  man  fitt 
bie  3lbgötteroi  alei  (£ bcbrU'.t  vnn-ftellt,  "fo  ift  ber  'iJlltar  oac*  ^^ett,  ba?  :')h(bclas^er.  renfelbcn  er- 
weitcrü  beif;t  fomit,  Den  (sUuuMiDienü  redit  fd)amlp?  betreiben.  Wan  lieft  nainentlict)  ihmi  ^td^a^, 
baf;  er  an  Stelle  De-?  viefeiilicbeu  i^ranDopferaltarei<  einen  ßrüMlcrcn  Slltar  natt  Dem  inn-bilbc 
beffen,  ben  er  im  ("»'öiu-ntcmpcl  ju  Xama-ölu-ö  lUM'eben,  babe  fe^eu  laffcn  IV.  lieg.  IG,  10-1.') 

Tic  LXX  übcrjuben  b'cfe  ÜDortc.  —  17)  DIltD  n^-iT^^IT)  „bcbinji)!  bir  von  ibnen  einen 
%hw"  —  c\kid)  ben  .»:urcn  namlieb.  LXX  feblt.  —  !8)  il'tn  T  D!D.DD'^  nÜIlK  „^^^ 
liebrt  ibr  'octt,  wi^  \^n  ibre  -f^auD  nur  fiebtl,"  b.  b.  du  ^^crftebft  bid)  ßleid)  5ur  ^tbiil'^ttcrci,  \vc  nur 

ber  ;ieri"^lftc  "Jlnlaf)  fid)  barbietet,  vyl-z/anr  roir  KmnMtvnv<:  iie-ü  aov.  —  19  Tl'T'-tD^  nji*ri1 
pi!l*!3  "Unb  bu  viebft  5um  .Höniiii  mit  Cc(."    Unter  !s\h\\<s  (?J?eIecf))  t|l  ^ier  offenbar  Der  "IV'olo* 

JU  oenleben.   Arnos  5,  2().    TjXX  fcblt.  —  20)  '.«J  i^'/J/t^wa^  -?/v  TTopvelav  anv  /uf  (lirür.    Kdl 

TTu'/.'/oh:  tTToir/fTiir  rohe  fiaKjuiv  ci~u  aov.  Ccl  uuD  3albc  bcDcntctbic  rcidiüdunt  c^K'frbcnfc  uud  Tofer, 
mit  Denen  ^örael  Den  (^Jb^cn  bulDii^tc.  —  21)  D.  i.  um  au?lauDifd)en  ivUM^cn  ^u  bulDij^n 
Ez.  2:!.  IG.  —  :^2)  Die  Du  oorbcr  über  alle  iUMfer  crbabcn  ftauDcft  Durcb  Die  "iH-rebrunii  De? 
(f  inen  (>)otte?,  fanfert  nun  tief  bi;?  m  Die  .Obllc  Durcb  'Jlb|U''ttcrci.  ^Wcbr  («ruuD  nuntte  Die  '5tu?-- 
leiiuuj^  bcr  neueren  (£vc;^ctcn  für  fid)  babcn,  al-?  Deren  i'ertreter  Terefer  faiit:  „Tai*.  .*öuuibftci;ien 
in?  iODtcnreid)  fann  ^war  nadi  bem  ':|\iralleli?mue  unb  naii)  Arnos  '.».  L'  überbaupt  eine  .arofic 
©ntfernuitii  bcu'''d)nen.  .ijicr  fonnte  man  e?  aber  i^on  'JoDfenbefd^wi'iruniien  unD  i^i^m  r'icnftc 
unrcTtrDifd^cr  '^iotter  pcrftcbcu.  "Wanaffco  batte  2l"abrfa.acr  unD  JoDte"nbefd)n'örer  im  röniiV 
lidH'u  Sl'Idc"  IX.  ]'eg.  21.  G.  —  H^i)  nni'ooum  hicrxim'na.  ^'}\\d)U  ift  iu  Der  ibat  merfwürDi;ier 
in  Der  '.i3efcbicbte  Der  'Jlbviötterei,  alei  Der  (vifcv  uuD  Daei  Streben,  Die  fi)ottbeiten  fowobl  ale  Die 
Strien  ibre-?  Sultu^  \\\  mcbren.  '^'^law  umc-?  jcDcr  Cuclle,  iebcm  'Baume,  jcDcr  'iMumc,  ja  wa? 
faac  idv  jeber  Jui^enD,  jcDcm  Vaftcr  eine  eijiene  '"iottbcit  V-i.  —  2'it)  D.  b.  du  finDcil  nocb  i^e-^ 
friiDij^uUi^  bei  bem  fi5e;^enilanDe  Deiner  i^erebruniii.    (£e  ift  Dir  wobl  ju  ^^Jutbc  bei  Den  ''>)bt';en- 

Ojjfrrn   unD    (^yöl^cnfcflen.    hn  t^rimSar -alra.    (',1.(1  roi'Tu  iii' Kurnhi/iii/c /lov.    —   2'>i   rV^H  ^^ 

„fcannn  bt)l  Du  nidit  erfd^öpft,"  b.  b.  bu  fpürü  feine  ?(Otb,  bid)  jum  wabren  (^)ott  ]u  wenDen.  — 


250  Der  5)rop^ct  Sfataö.  59,  11—21.  Stnm.  26—55. 

26"*  Xicfe  5E>crte  finb  fttcr  im  ^räi\nantcn  iSinne  itnb  al6  Ironie  ju  ncbmen:  „2Bag  ^at  bid^ 
bcnn  in  Äümmcrni§  unb  gurtet  gcfc^tV   SCJein  (2d)n?eigcn,  meine  5?ad)rtd)t?"  —  27)  b.  b.  ba§ 

bu  mir  bie  3:rcue  brac^efl.  Kai  e^ehco  fiE.  —  28)  ^cS  ^r\^^  dSi;^0*1  HtTHa  ^^X  nSh 

'NTil  „'^'i*t  wahr,  ic^  fc^roieg  unb  jwar  lange,  barum  fitrd)tc|l  t>u  mid)  nicf)t."    23ei  bcm 

J^ricfcn  unb  2Bol)I|tanb  bcö  2anbc6  wäbrcnb  bcr  letzten  3icgicrung^jatre  bcei  Gjcdiiag  unb  bcr 
crilen  bc^  ^^uinaffei?  ycrgaf;  ^«^rael  feines;  Wcttce  unt  fanb  in  bem  SuUu6  feinem  (yottes,  ber 
ikrfcugnung  forbcrte,  nicfct  taejenigc,  n>aö  ibm  bcr  SuUuö  bcr  öjötun  bot,  i^cfricbigung  aflcr 
<5}elüftc.  Kfii  i:-}(l>  GE  iduv  Trafwpc),  Kdi  qi£  oi-K  i:<i>uß>/{^7/c.  —  29)  ^cbr.  „3cfi  Mnli  crjälUcn  bcinc 
(^Jcrcittigfeit  unb  tcine  S>erfc,  xiw  \it  mcrDcn  bir  Ofiittt^  bcifcn."  Thm  bvaudjt  tiefe  SBorte 
niAt,  nne  .ipiercnomu?  nntl,  ircuifit  ]n  ncbmcn ;  benn  beine  (s)ercd)tigfett  bcif't  bier  nicbte;  2(nbercs, 

üli  bie  „(i)erccfltigfeit,  btC  bu  \\\  haben  glaultft."  —  f^O)  Kai  rä  Kanä  aov  n  ovu  ixpt'Arjaei  ce.   2J?ait 

fönnte  bier  bae  bebr.  Tt^C^^P  aucl)  mit  „^?3iac^ater!e"  überfe^en:  „5lflc  beine  'iJilfaAwerfe  (beine 

<l}ct"'C»t'i'bcr)  werben  bir  9Jiitto  belfen,"  b.  b.  werten  bie  bereinbrec&enben  Strafgerichte  nic^t 
©on't)ir  abwenben.    Saö 'Dfacbfolgente  fniipft  ftc^  febr  natiirlic^  an.  —  31)  Tt^yiiSp  „beine 

Raufen,"  b.  ^,  bie  .fiaufen  ber  «IJö^cnbilber  mögen  bid)  bann  befreien,  wenn  bu  in  bcr  (>3efangcn= 
fd^aft  ^u  flagen  beginnft.  k^ilf-ax^uaäv  ae  h  rg  ■&/.ii'ei  aov.  9};an  muf'  fidi  ba  erinnern,  roas 
fd)on  'D?{pfc5  jjeraue^gefagt  bat:  Ubi  sunt  dii  eorum,  in  quibus  habebant  fiduciam?  sursrant  et 
opitulentur  vobis  rkait?  o2,  oT.  —  3i2)  5Bic  bie  v^toppcin  ijom  Icifctlen  iBtuDe  ergriffen,  fort- 
getragen unb  jerilrcut  werten,  io  werten  bcinc  '>3ö&en  im  erftcn  Sluebru^c  beö  i^turme?  eine 
Uieute  bee;  tvcinbce;  werben  unb  in  bie  3erftreuung  geben.  —  33)  b.  b.  ali^tann,  wenn  namlic^ 
meine  treuen  Sln^anger  bas?  \!anb  wieter  bcfil^en  unb  bcn  bl.  53erg  ^2ion  wieber  einnehmen 

werben,  bann  werbe  ii^  fagen  . . .  kuI  tpoim.  34)  TllTl^ö  I^D'1 7D  ,A'^^(i,  ebnet,  machet 

2?al)n;"  Ka-&ap!aaTc  äiro  nfjoaunöv  a'vTov  öchig.  —  33)  fintct  |ldi  Wcb_cr  im  .gicbr.  uod)  LXX. 
86)  ö  vxjnaroc  iv  ii>rfA.air.  —  37)  „bcr  cwig  S^broncutc."  Xer  ^orer  übcrfcßt  „3{icfe  ber 
(£wig!cit."  —  38)  äyioQ  kv  äylotg,  övojua  avTcX  —  39)  ^cbr.  „idi  wobnc  im  boben  Jpeiligtbum ;" 

vtIugtoc  kv  üyioii  (ivawavo/uevoc.   — -  40)    neu  uAiyoil'hxoiC  6i6ohi  /laKpoSvfiiav.      ^U  (^Ott  bcrübrcn 

jtd)  bie  jwei  (Srtreme:  Tic  bödiftc.^3immcl?böbe  unb  bie  ticfile  23erabgrünbung  tc^  jerfdUagenen 
"rtcnütenbcr'^cn^.    Ter  ^^ropbet  tönet  (ner  leife  an,  roa^  im  (Ssangclium  laut  unb  allgemein 

OerftintCt    wirb.    —    41)    LXX    furj:    kuI    ßiSohg    i^uyv   rolg   cw-sTpi/iifievocg  Tijv  Kapölav.  • — 

-512)  f]1D)^^  *^Ö^D  mi"^3  „benn  v>or  meinem  Slngefidite  fc^winbet  ber  ®eijl,"b.  b.  wenn  icb 

immer  jürnen  würtc,  müfUe  ycrfdimaditcn  bct  r^cift.  —  43)  bürfte  nad)  bcm  ^cbr.  ^cifjcn: 
flatus,  qiios  otro  f'eci  „unt  bie  Seelen,  bie  id)  gcmadit  babc,"  fie  müfUcn  i^erfd)madnen.  nal 
TTViVjv  izncruv  k') c)  i-n'irjaa.  Xcrcfcr  atoptirtc  bic  (Srflvirung  tcx^  Gbaltiicr»?,  tic  aud)  bie  be^ 
.6icroni^muei,  CEi^ifluei,  3(uguftinu?  unt  'Ibcoboret  ift:  „'^lui^gcbcn  fofl  ein  Vcbcn-?geift  r*on  mir, 
fcer  ic^  bcn  Sltbcm  fdjaffe.""—  44)  1_^1>**}  p^^  „um  bci^  \!a|tcre  feiner  rs)cwiunntd}t  wiüen." 

ÜTcrcfer  „wegen  bcr  ge'ociuftcn  (2d)ulb."  ^icrourmu?  »crj^ebt  barunter  „bie  5Bcgicrbe  ju  fünbigen" 
übcrbaupt.  öt'  äfiapTiav.  —  4<5)  i^p<hxi'  "  kAvTryan  avTov.    (£g  ift  öom  23elfc  Ss^acl  bie  diiie. 

46)  Kai  klvm/x^Ti.  —  47)  '2'2'i^  tlV''^  „bcuu  ce  wanbcitc  abtrünnig  auf  bem  SBcge  feiner  ß)c= 

\Vi^t\"  Kai  kTTopev^V  orvyvoq  kv  Tal<:  ööoii  avTov.  --  48)  inj^>i3l!St'l  „«"^  i^  l^iß  CJi  bcilcn." 
49)  inn^J^T  /»unb  idl  Wid  Cj  fübrcn."  koI  nnpeKdAeaa  avrüv.  —  30)  Kai  kßuKa  ahrüi  wapaKATjctiv 

ä'AT/x^iv/'/v.  —  31)  LXX  fcbtt.  --  32)  „idi  fdiaffc  ibm  bcr  Sip'pcn  i'^rudU,"  b*  b.  iä)  gebe  -i^m 
2lnlaf5,  ju  fingen  unb  midi  ^u  i^crbcrrlidHnt;  llebr.  ];;.  15.  LXX  baben  blop;  fipyr^yv  f«-' 
t'iiii'jnj,  unb  »ycrbinbcn  bicfcn  Sat3  mit  bem  ijorbergcbenbcn.  —  33)  i<?v(hjriaß/'/anvTai.  — 
34)  wört(id)  nad)  bcm  .ipebr.  „unt  tcffcn  's)ewviffcr  treiben  ^dilamm  unb  Äotb  mit  fid)  fort." 
LXX  feblt.  —  33)  ^'«'pf'»'-  J^rcute  i|l  nur  ta,  \i^c  triebe  ift,  unb  griebe  nur  ba,  w»  2ugenb 
itl,  unb  3:ugenb  nur  M,  wo  ®iaubc  i|V,  f.  48,  22. 


Caput    LVIII. 

1.  Clama,  ne  cesses/  quasi  tuba  exalta  vocem  tuam,  et  annuntia  populo 
meo.scelera  eorum,  et  domui  Jacob  peccata  eorum.  2.  Me  etenim  de  die 
in  diem  quaerunt,  et  scire  vias  meas  volunt:  quasi  gens,  quae  justitiam 


I)er  ^rop^ct  3faia3._58,  1— i.  2lnm.  1—6.  251 

fecerit,  et  Judicium  Dei  sui  non  dcrcliquerit:  roofant  me  judiciajustitiae: 
appropinquare  Deo  volunt.  3.  Quarc  jcjunavimus,  et  noii  aspexisti: 
luiniiliavimus  animas  nostras,  et  neseisti?  Eece  in  die  jejunii  vestri  in- 
veuitur-  voluiitas  vestra,  et  omnes  debitores  vestros  repetitis.^  4.  Eece 
ad  lites  et  contentiones  jejunatis/  et  percutitis  pugno  impie.'^  Nolite 
jejunare^  sicut  usque  ad  hanc  diem,  ut  audiatur  inexcelso  clamor  vester. 
o.  Xumquid  tale  est  jejunium,  quod  elegi,  per  diem  aftiigere  hominein 
animam  suam?  nuiiKjuid  contorquere  quasi  circulum^  caj)ut  suum,  et 
saccum  et  cinerem  sternere?  numquid  istud  vocabis  jejuniuin,  et  diem 
acceptabilcm  Domino?^  6.  Nonne  hoc  est  raagis  jejunium,  quod  elegi? 
dissolve  colligationes  impietatis,  solve  fasciculos  deprimentes,^  dimitte 
eos,  qui  confracti  sunt,  liberos/"  et  omne  onus  dirumpe. "  7.  Frange 
esurienti  panem  tuum,  et  egenos,  vagosque  induc  in  domum  tuam:  cum 
videris  nudum,  operi  eum,  et  carnem  tuam  ne  despexeris. '"  8.  Tunc 
erumpet  quasi  niane'^  lumen  tuum,'^  et  sanitas  tua^^  citius'^  orietur,  et 
anteibit  faciem  tuam  justitia  tua/"  et  gloria  Domini  colliget  te.  ^^  9.  Tunc 
invocabis,  et  Dominus  exaudiet:  clamabis,  et  dicet:  Eece  adsum;  si  abs- 
tuleris  de  medio  tui-catenam,'^  et  desieris  extendere  digitum,^"  et  loqui 
quod  non  prodest.-'  10.  Cum  effuderis  esurienti  animam  tuam,"  et 
animam  afflictam  repleveris,  orietur  in  tenebris  lux  tua,  et  tenebrae  tuae 
erunt  sicut  meridies.'^  11.  Et  requiem  tibi  dabit"''  Dominus  semper,  et 
iraplebitsplendoribus^  animam  tuam,  et  ossa  tua  liberabit,-®  et  eris  quasi 
hortus  irriguus,^''  et  sicut  fonsaquarum,  cujus  non  deficient  aquae.  12.  Et 
aedificabuntur  in  te  deserta  saeculorum:*^  fundamenta  generationis^^  et 
generationis  suscitabis:  et  vocaberis  aedificator  sepium,^  avertens  semi- 
tas  in  quietem."'  13.  Si  averteris  a  sabbato  pedem  tuum,  facere  volun- 
tatem  tuam  in  die  sancto  meo,  et  vocaveris  sabbatum  delicatum,^-  et 
sanctum  Domini  gloriosum,  et  glorificaveris  eum^^  dum  non  facis  via.s 
tuas,^''  et  non  invenitur  voluntas  tua,  ut  loquaris  sermonem:^  14.  Tunc 
delectaberis  super  Domino,^*^  et  sustollam  te  super  altitudines  terrae,^  et 
cibabo  te^  hereditate  Jacob  patris  tui;  os  enim  Domini  locutum  est. 


ionj  5U  (i)n^n^c.  Tic  (Einlcituuj]  511  Mcfcm  'ülbütiutt  bil^ct  ftc  iNcrfüntuimu^  rcr 
uiUKH,  unter  welchen  ta-?  •C'cil  vom  .i^errn  erwartet  unf  enipmnvicn  wcrreu  miif;.  ^?.\\'brerc, 
'rneliuj  a  ^apite,  Xerefer,  3(Uii.Mi,  baltcn  ^afur,  ttc  2trar>rc^ti^t,  ^ie  bier  t'er  'JVprbit 


lAcn 
bau 
IBeftn.aui . 

wie  (£ornc __, ,..,  ,_ , ,r----o-  .j-.-.-.. 

bcginne,  fei  auf  rie  ^ufcn  in  ter  bab>,>lonifd;cn  f^Vfancicnfcbaft  ',u  belieben,  weil  bie  be:? 
5^ropbeten  3>i*«.inae;  7,  2-9  fciMile  'JlebnliclAfcit  bamit  babc  unf  naincntlicb  Jacbariae  ücb  ai:f 
ba?  berufe,  wa?  bic  viltereu  ^Vro)>betcn,  atfo  aucb  ^üivio,  bem  i^clfe  fct)on  oorgcwcrfen.  ^nbeiJen 
ift  bcr  ^nbalt  t>pn  ber  3lrt,  baf;  er  wcbl  für  jebe  ^t\t  ^af;t,  unb  namentlicb  für  bie  Jeit,  in 
weldicr  ^u'aia?  lebte,  wo  ''Wandle  nur  i^ar  ju  »icl  auf  duperc  iKelij^ionc-übuniien  hielten  un^ 
bamit  ba-ö  iLn-fen  ber  i'oütommenbeit  errcidu  5U  baben  erlaubten.  —  :2)  tipiaKert-.  —  S)  -feebv. 
„i(u  bränijet  eure   Bcbulbner."    Xa«  ©ort  repetcre  fao;t  ju  wenic;  fiir  Tt^Jjri-    ^^1*-'  ^li''" 

forberu  ber  5d)u(bncr  ift  nod)  fein  i'crbrcdHn,  wobt  aber  ba^  Xrcintien  armer  unf  ju  bcjableii 
unfvibii^er  Sdnilbner,  wie  c?  bicr  ber  ^yropbct  im  ^hu-^e  bat.  kuI  -ih-rar  mix  i-,.xetfümr  v^ti..-. 
■i—ovraoiTf  „unb  ibr  quälet  alle  eure  Unteri^cbenen."  '?3(an  lieft  IL  Ksdr.  5.  5.  baf;  bic  5d^ul£>ncr 
von  ben  3ieid>cn  oft  \c  bebräuvit  würben]  baf;  fie  felbft  ibre  icbbne  unb  IbAter  ak^  Veibeiiienc 
binv^eben  muf;ten,  wenn  fte  nidn  be^iblen  tonnten.  5o  weit  nuntte  ei^  s'or  bem  (iiil  tod)  nccb 
nid>t  suetommen  fein.  —  4)   Xa  bie  3uben  an  g^'ifttaiicn  nur  weniii  ober  ;^ar  ni*t  arbeiteten 

unb  5um  (üften  erft  am  3lbenbe    '  "      ""-  •■  '■   '^•■■-  ^ ■'•--  '^-"^-'  •■••-  ~*--*;- 

feiten  bei  (sjerid>t  abjutbun.  - 

ri'TTTCTt  ~vy/ml(  TaTrtivuv.  —  61   ,,.»»v»v.  ...,   >..p  >...»  _ v , <7  -  -     ^. 

»erbe,   fO   faftct  niC^t  [O,   wie  bieder."     'ivari  fioi  vi/art-iert  wf  ai/ni-pov,  ÖKova&f/vai  tv  npavyi)  t,,^ 


ra  bie  3uben  an  Jvafttaiicn  nur  weniii  ober  ;^ar  ni*t  arbeiteten 

giUvicn,  fo  wäblten  fte  biefc  ilaiK,  »m  ibre  ^anbel  unb  StreitijV- 

—  5)   .6ebr.  „unb  um  \\\  fd^aiion  mit  uns^creAter  J^-auft;"  «a. 

)  „wollet  ibr,  tat'  eure  Stimme  "(euer  Webet)  tu  ber  ^i^be  ^cbinr 


ZDZ 


Der  ^rop^tt  3faiaö.  58,  4— U,  2lnm.  6—37. 


tao). 


vi)v  v/Kjv.    t>te  Seter  in  ben  ©^naj^ogen  Itcgen  an  bcn  f^afttas^cn  oft  lautet  ßjef^ret  fcörcn, 
9(u^  Dercfer  überfc^t  ^icr  in  biefem  Sinne:  „O  faftet  fortan  fo  nii^t  me()r!  l'aiJet  nid)t  me^r 

Mmmetan  erfcfiatlen  eure  Stimme!"  —  7)  fbJlJ<3  fjoSll  .,t>eus^en  gleich  bem  Sc^tlfrotr." 

„•vV  iiv  Kaui'ijq  ür  Kfiinnv  ruv  Tpaxipov  aov.  93?and)e  ftrcnii  j^aftenbe  liefen  ibren  Äopf  gleich  bem 
Sititfrotn-  bin  unb  bcr  ivanfcn,  um  ibre  (Erfcböpfung  unD  (Svmattuni-i  5U  cvfcnncn  ^u  geben.  — 
8)  i'i/artiav  öticri/v.  Sebr  fcbön  fagt '•i3ernal■^u3 :  Si  sola  gulapeccavit,  sola  jejnnet  et sufficlt. 
Si  veru  peceaverunt  et  meiubra  caetera,  cur  nun  jejunent  et  ipsa?  Jejunet  ergo  oculus  _a 
curiosis  aspectibus  et  omni  petulantia  .  .  jejunefc  auris  nequiter  pruriens  a  tabulis  et  ruuiori- 
bus,  .jejutiet  lingua  a  detractioue  et  ninrmuratione  .  .  jejunet  manus  .  .  Sed  et  nmlto  magis 
aiiiuia  ipsa  jejunet  a  vitiis  et  a  propria  voluntate  sua.  Etenim  sine  jejunio  boc  cfetera  a 
Domino  re]>robantur:  Quia  in  diebus  jejuniorum  vestrorum  voluntates  vestrtx)  inveniuntur. 
!Sorm.  3.  de  jejun.  quadrag,  —  9)  HDlO  niJK  »'^^^  Sanbc  (Stricte)  bcö  5i>i:^cö;"  arpay. 

yn/ja;  ßiaiui'  awa/'/ayfiüTuv  „bic  Stricte  gcwaltiamcr  ikrträgc."  —  10)  ev  äipiasi.  „2a§  ben 
ä^ctiriingtcn  ibre  Situlb  nad)."— 11)  "Jpcbr.  „uu&  jcbce  ^LHi)  foüet  ibr  jcrtrümmern."    kuI 

^äaav    avyypwiijV   aäiKov    (hnaTrn.  —  12)     Knl    Ütto    riov   olhtiuv   roh   aTrepftarog  aov  ohx  v-epuf^c. 

Xie  Israeliten  bilbeten  aU  2(bf5mmlinge  5tbrabams  eine  gamilic.  —  13)   inii-'p  ,Mc 

Worgcnrotb."  LXX  b(ejj  npuiuov  „früb."  —  1  '4)  b.  b.  bcin  SDobIftanb.  — 13)  Vtx  ^yropbet 
bat  baö  i'iolf  aii  'iPerfon,  bie  »ernjunbct  gefc^tagen  ijl,  im  5(uge,  fo  roie  es  crfd)cint  bei  fcr 
(sH^'angenfcbaft  in  23abi^tpn.  —  16)    n"in!?  „eileuDe;"   mxv.  —  n)   Tag  ÜBort  justitia 

begreift  ade  „(^crecbtigfcit,"  b.  b.  aße  aspüfommcnbcit  in  fid).  Sie  gebt  bem  Wenf^en  »oran, 
weil  fte  bem  l'id^tc  gletdit,  bas  bem  Slupcr,  t^cn  bem  eö  ausgebt,  i.nM-anfii}rcitct,  ^ie  bereitet 
tcm  Wcnfd>cn  gutc"'>Pfa£>e,  empfieblt  ibn.  —  18)  „bc3  .ipcrrn 'Wojetlvit  wirb  bi*  5ufantmcn== 
balten,"  b.  b.  befd^üliieu  unb  gebciben  marfKn.  Tic  ^.Jlucirabl  bcr  SBorte  erinnert  bicr  an  ba^, 
nm?  ©Ott  bem  i'olfc'^öract  iii  bcr  'iBüfte  geroefen,  Rubrer  unb  2?efdnii?cr,  ^}iabrcr  unb  \!cb_rcr, 
i^tter  unb  ^reunb.    kuI  //  66^(1  rov  ■dcov  TzeptareVfi  ae.  —  19)  P|l)1!D '/^'■''^'" '^'^bcutet  jebe 

5(rt  Unterbrüdung.    airrfm/w.  —  20)   ^5Vi^  n^S^'  /,baö  2Iu»itrccfen  beä  3cigefingere," 

unld^ei'  entiuebcr  ^obn  ober  23eginn  einer  Ibätiid^fcit  bcfcutct.  xeipnmvinv.  9?ad)  Saertiu? 
unl?  "JJJartial  bebeutet  baö  5lusfirccren  bee;  ©JittelfingerS  'ilnflage  av.^  Unuiebt;  cf.  Deh-io  adag. 
SOI.  —  21)  nj<"'n5'l  »eitle  9tebe,  >5crlcumberifd)e  3{ebc."    /)//,"«  -,»))vapi)'v  ,/??iurren,  i<rum- 

men."  —  22)  b.  b.  wenn  bu  bem  hungrigen  fpenbejt,  was  tiid)  felbil  gelüjtet.  koI  6ac  ■änvijvrt 
ruv  iiprav  'tu  ihi'X'l':  n<'v.  —  2r5)  aus"  beV  Jiefe  beS  UnglürfS  wirft  bu  ^um  ß3iebcl  bcS  (^5lüde6 
emporfteigcn  Judic.  5,  31;   Job  11,  17;   Ps.  111,  4.-24)   ^rjll^  „er  wirl»  biA  leiten," 

gleidiwie  ber  ^irt  bie  ^cerfc  leitet,    iarai  b  iJfof  cov  (ietü  aov  öimvarrdg.  —  23)  nilli^^ni^U 

T    :    -    : 

„an  bürren  Drten  wirb  er  bii^  fdttigcn,"  ml  ifnT7.ijaS//ay  Ka^ä-ip  iiri^v/xei  i/  ijn'X'/  aov.  — 
26)  r^^^n*  "Cr  wirb  ftärfcn  (erviuiden)  beinc  Ci^cbeinc."  23atablu6.  Kai  rä  öa-ä  aov  Tviav- 
^i'iae-ai.  —  27)  nal  tarai  (jr  Kf/irog  /neM-uv  „wic  ein  bejaubcmber  (IJarten."  —  28)  TTDP  I^DI 
qS")^  nb")n  »w»b  bie  reinigen  bauen  bann  bie  alten  Jrümmcr  wieber  auf."  Dilles  3crflörte 

uMrb  neu  erfteben,  wa?  fowobl  »on  bcn  ^Pflanzungen  unb  sBobnungen,  als  aud)  von  bcn  J^amilien, 
'Vkmcinben  unb  Stäbtcn,  bcfonberS  aber  t5on  bcn  polttifAcn  unb  rdigiöfen  Sinriittungen  ju 
rcrflcbcn  ifl.  3(ugu|tinuS  unb  il^rocopius  geben  bem  5iu?brudc  eine  m',M'tifd)c  '^ebcutuug  unb 
inn-ftcben  baruntcr  bcn  J)(uin,  bcr  burcb  5lbam  gctommcn  unb  burcb  (Ibriftuo  gut  gcmacbt  wirb. 
Ta  bcr  'iPropbct  immer  »'\}n  ber  neuen  Jcit  fpriciu,  bie  fommcn  fotl,  fo  bat  er  offenbar  bicr  auc^ 
einen  gröficrcn  ^lufbau  beS  3erfti3rtcn  im  ?lugc,  als  bcn,  bcr  mit  bcr  babi^lonifd)cn  '^cfangcn- 
fdiaft  ijcrbunben  war.  —  29)  „Qrunbfcftcn  legft  bu  für  »iclc  neue  Wefdilccbtcr."  Kai  iarai.  rä 
.ytfu'/.td  auv  uujviu  ytvu.iv  ^ertair.  —  jJO)  Tlö  ")"1JI  „Viideuocrmaurcr,  9{i|Jebefferev."  üiko66- 

flog  <ppayiiüv.  —  ^\)  rSyyb  rs^yTy^yi'lLfü  „©icberberfteller  ber  ^fabe  jum3Bobncn;" 
i^a)  Tag  -pißohg  aov  ävafifaov  -navaeig  „uub  Wirft  beu  StraiJcn  in  bciner  ^IWitte  9tu^c  verfc^ajfen." 
•}?ac^  Terefer  i(i  ju  übcrfe^en:  „Tu  wirft  bie  StrajTcn  scrwanbcln  in  ®ebaube."  —  32)  Jjj? 
„virtlid)-,"  Tpv<pepä  „wenn  bir  bcr  Sabbat  bas  3ärtlicfeliebfte  ift.  .  ."  —  SS'i  LXX  fcblt.  — 

34)    ovK   apelg  tuv  ttuöci  anv  f-'  epyu.  —  33)   Äöyov  iv  öpyy.     S^ttS  bcbr.  "^^'^  *13T)  bÜrftC 

|T    T  ■■    -  : 

uberfc^t  werben  mit  „®orte  machen,  leer  ©efc^wäß  machen."  —  36)  „bann  wirft  bu  SDonne 
fiiibcn,  Jli^*nr)/  i'tt  -^errn ;"  Kai  tay  TreTroi^ug  I-ttI  Kvptov.  —  37)  „id)  wiü  bicb  bcrrfd)cn  laffen 

über  bas  \!anb."    nai  ävaßißäaei  ae  i'zl  rä  äya-&ä  rf/g  yf/c.    ^m  mpftifAcn  Sinne  ifi  bicr  aue«' 


^er  fvop^tt  3fataiJ.  59,  14.  2lnm.  37—38.  253 

gcfprpif  cn  jene  rsHücffcIuiffit  bcr  WIciulMiKn,  btc  brr  5(iM?flct  Vliil.  3,  20  mit  bcn  5Dortcn 
bc^ciclMict:  Xotitra  ooiiversatio  in  cocli.<  (>!^t :  liltb  weiHMl  (^irciioriii?  b.  Wr.  Moral.  '■',],  l'.i  fajjt: 
Si  soiiR'l  cur  in  aelcstilHis  fi^ntur.  uiox  (juaiii  abjei-ta  siiit  ccrnitur,  (|U;c  alta  videbaiitiir.  — 
38)  Tic  (irbütaft  O^ifi-'^^^  ift  n"c  ^prifc  in  brcifad>cr  Stiifcnfoliic:  WiUt  iinb  .*:oniii  im  'ij(. 
i^.,  i^lcifd)  unb  iMut  (£l;ri|1i  im  ")?.  ^-i^.,  civii]  baiicnibcj  ■'poitjcttmaM  im -ipimmcl;  ei;  Deut, 
;;2, 13. 


Caput   LIX. 

1.  Ecce  non  est  abbreviata^  raaiius  Domini  ut  salvare  iicqucat,  ncque 
aggravata  est  auris  ejus  ut  non  exaudiat:  2.  Secl  iniquitates  vestrae 
diviserunt  inter  vos  et  Denm  vestruni,  et  peccata  vestra  absconderunt 
laciem  ejus  a  vobis  ne  exaudiret.  3.  Manus  enim  vestrae  pollutao  sunt 
sanguine,  et  digiti  vestri  iniquitate;  labia  vestra  locuta  sunt  mendaciuni.* 
et  lingua  vestra  iniquitatem  fatur.  4.  Non  est  qui  invocet  justitiam,^ 
neque  est  qui  judicet  vere:  sed  confidunt  in  niliilo,^  et  loquuntur  vani- 
tates:  conceperunt  laborem,^  et  pepererunt  iniquitatem.  5.  Ova  aspidurn 
ruperunt.®  et  telas  araneae^  texuerunt:  qui  comederit  de  ovis  eorum,** 
morietur:  et  quod  confotum  est,'  eruni))et  in  regulum.  G.  Telae  eorum 
non  erunt  in  vestimentum,  neque  operientur'"  operibus  suis:  opera  eorum 
opera  inutilia,"  et  opus  iniquitatis  in  nianibus  eorum.  7.  Pedes  eorum 
ad  malum  currunt,  et  festinant  ut  efilundant  sanguinem  innocentem: 
eogitationes  eorum  cogitationes  inutiles:'-  vastitas  et  contritio  in  viis 
eorum.  8.  Viam  pacis  nescierunt,  et  non  est  Judicium  in  gressibus 
eorum  ;'^  semitae  eorum  incurvatae"  sunt  eis:  omnis  qui  calcat  in  eis, 
ignorat  pacem.  9.  Propter  hoc  elongatum  est  Judicium  a  nobis,"*  et  non 
apprehendet  nos  justitia:'"  expectavimus  lucem,  et  ecce  tenebrae:  splen- 
dorem,  et  in  tenebris  ambulavimus.  10.  Palpavimus  sicut  caeci  parietem, 
et  quasi  absque  oculis  attrectavimus:  impegimus  meridie  quasi  in  tene- 
bris, in  caliginosis  quasi  mortui.'^  11.  Rugiemus  quasi  ursi  omnes.'*  et 
quasi  columbae  meditantes  gememus;'"  ex|ieetavimus  Judicium,-*^  et  non 
est:  salutem,  et  elongata  est  a  nobis.  12.  Multiplicate  sunt  enim  iniqui- 
tates nostrae  coram  te,  et  })eccata  nostra  responderunt  nobis;-'  quia  scelera 
nostra  nobiscum,"  et  iniquitates  nostras  cognovimus,  13.  peccare  et 
mentiri  contra  Dominum:"  et  aversi  sumus  ne  iremus  post  tergum  Dei 
nostri,  ut  loqueremur  calumniam  et  transgressionera:^^  concepimus,  et 
locuti  sumus -^  de  corde  verba  mendacii,  14.  Et  conversum  est  retrorsum 
Judicium,  et  justitia  longo  stetit:  quia  corruit  in  platea'-"  veritas,  et  aequi- 
tas  non  })0tuit  ingredi.-"  15.  Et  facta  e-st  veritas  in  oblivionem:  et  qui 
i'ecessit  a  malo,  praedae  patuit:-^  et  vidit  Dominus,  et  malum  apparuit^* 
in  oculis  ejus,  quia  non  est  Judicium;  IG.  et  vidit  quia  non  est  vir:^"  et 
aporiatus  est,^'  quia  non  est  qui  occurrat:^-  et  salvavit  sibi  brachium 
suum,^-^  et  justitia  ejus^^  ipsa  confirmavit  eum.  17.  Indutus  est  justitia 
ut  lorica,  et  galea  salutis^^  in  capite  ejus:  indutus  est  vestimentis  ultionis, 
i-t  opertus  est  quasi  ])allio  z.eli.^'^  18.  Sicut  ad  vindictam  quasi  ad  retri- 
butionem"'  indignationis  hostibus  suis,  et  vicissitudinem  inimicis  suis: 
insulis  vicem  reddet.  19.  Et  timebunt  (|ui  ab  Occidente,  nomen  Domini: 
et  qui  ab  ortu  solis,  gloriam  ejus:  cum  venerit^'^  quasi  tluvius  vioientus,^' 
(piem  Spiritus  Domini  cogit:***  20.  et  venerit  Sion  redemptor,""  et  eis, 
qui  redeunt    ab  iniquitate  in  Jacob,  dicit  Dominus.     21.    Hoc  focdus 


254  Der  ^top^tt  Sfata«.  59,  1—16.  Slnm.  1—33. 

ineum^^  cum  eis,  dicit  Dominus:  Spiritus  meus,  qui  est  in  te/^  et  verba 
mea,  quae  posui  in  ore  tuo,  non  recedent  de  ore  tuo,  et  de  ore  seminis 
tui,"  et  de  ore  seminis  seminis  tui,  dicit  Dominus,  amodo  et  usque  in 
sempiternum. 

1)  G^  t|l  fitiver  }u  bcfttmmcn,  in  »cic&er  Seit  btc  bicr  folgcnbe  ©trafprebtgt  unb  fAaucrIicöe 
tarilcüuns^  bei?  ftttlidH'n  3wt^iinbe6  511  fci3cu,  ob  iii  bic  3f't  bce  (£5c*ia6  ober  in  bic  bce 
Wanaffcö,  Ober  ob  fer  'Jl.Topbct  fic  etnna  für  btc  ^iifünftiiK  3ctf-  für  jene  nämlid)  einstricktet, 
in  nn'Uter  bereite;  bie  (Jroberunii|  3nbäa/x^  burd^  'Diabiu-bobonofor  ani^cbabnt  nntrre,  ober  »irf- 
lidi  fdion  eingetreten  war.  3nt  böbercn  c::inne  itl  barin  ber  3nftanb  bcö  nient'd^lid>cn  rsicfd)Ied)teö 
in  feiner  :?lbtebr  öon  ©Ott,  in  ber  i^erab.arünbnni]  feinet^  Glcnbe-^,  in  ber  >g>ilfcbebürfti;ifeit  bcö 
(ürlöfcrj*  bariictlcllt.  Wan  fönnte  biefem  fiapitel  bie 'Jinffcbrift  sieben:  „t'ic  ??cenf*bcit  obne 
(Xbriltn^."     fiy  ovk  laxi-'^i  V  X^'P  Kvp!ov  Tov  (JÖjaai;  —  2)  "IpJi^-     ävofjiav.  —  3)   p"1i»D  ^^"Ip 

„ber  fid)  anf  (yercc^tigfeit  beruft."  Ter  ^M'opbct  will  fafien  :  Wan  fircitct  bei  ßiericln  nid}t  mit 
bem  'J3eumf'tfein,  baä  3?ccf)t  für  fid)  ju  t)aben,  fonbern  mit  bcm  3us^cr^t(^tIid)en  i^crtrauen,  man 

werbe  burd)  23cfle*un3  fieeicn.  ohöeig  laXd  SUaia  .  .  —  4)  ^nD'^^')  ''^'  naratoLg.  —  3)  b.  t). 
man  finnt  auf  Unbeil  unb  fotlbrincict  Unredit,  —  6)  il^p^  „fic  brüten  5d){ane|cncier  au§," 


b,  b.  fic  fd>micbcn  v^erbcrbiiAc  unb  unbcili^oüe  "Jfnfrf'rläiie  14.  29;  34-.  15;  Deut.^  32,  32.  — 
7)  b.  b.  fte  mad)en  feine  'J-Mane,  um  '^(nbcrc  5U  fauiicn  unt»  für  |ut  ',u  iicit^inncn.  ?vbrertUö  unb 
SUIioU  i]cben  bem  'iJiucbrudc  bie  ix^rcutuuii:  „^br  5}iüben  ift  fruriuloo,"  »ay  aücrriUiU'' i'.  f) 
für  fidi  ui  babcn  fdnnnt.  ^od^  unb  3Jeifcb[  fcbcn  in  ben  3pinniu~webcn  mit  5{eriu  foldie  ':].Manc, 
bic  \\v:ix  fünilüd)  unp  fein  aUiielciU  finb,  'iJlnberc  ju  fauiien,  bic  aber  in  ba^  "^NditiiU'  unb  l'ccre 
auslaufen.  —  S)  b.  b.  »er  cö  mit  ibren  'J.Manen  bält,  ber  finbet  barin  feinen  bal^i.acn  Unter» 
^an^.    Tic  LXX  madien  auo  biefem  unb  bem  fol.aenbcn  5ai3c  nur  Ginen  :  Kdi  ii  in/juw  rüv 

i,)üv  ainijv  <l)ayelv,  avvrplijia^  ohpiov,  svpi  kül  ev  ahn:)  ßani'AlaKov.  —  9)  Hl/lD?^  X*p-Jn  n"lTrnV» 

biefc  2S}orte  »erben  iicwobnlidi  fo  übcrfct^t:  „Unb  n?enn  man  fic  (bie  (£icri  5crrrürtt,  \o  fommt 
eine  Ctter  berau?,"  awj  foinel  beDeuten  \^\i  ale  :  S>enn  man  ben  ';Planen  ber  '.i^öfcn  nMbcrfpridU, 
fo  peran(af)t  man  nur  neue  Ucbcl.  2tilein  l'oA  \\\\t  rlicifdU  finbcn  fic  iian5  Cinc?  <i:innee  mit 
bcr'l'ul^ata  unb  überfelum:  „Un^  wao  au:<i^ebrütet  nnrb,  bridit  ali^  inper  beri^or."  ffia» 
bamit  iicfai^t  iß,  bürfte  flar  fein,  la?  '-i^ofc  briuvU  fcn  Untcrjian.a  bcij  (5;in',e(nen,  n^cnn  c?  im 
^yiane'ift;  ben  Unter.vinii  i^ielcr,  u^cnn  e^  ^ur '"^(uöfübrunii  fonimt.  —  10)  .„fic  fi.^^ncn  fid) 
nid}t  bcrfen  (irärmen)  mit  bcm,  waa  fie  jur  2(uefübrun^  briuiicn."  —  II)  pK'^C^^'tD  ./Sre^el' 

Jrcrfc."  LXX  ycrfürjcn  i?ier:   -ä  yäp  ipya  ah-Civ  ipya  ävo/iiac.  —  12)   „SrCVClplanC,"  iha/Myia. 

/Ml  (1770  (povuv-  llom.  3,  15.  —  13)  dii'^^^I^.t^-J  '/^lüf  ibrcn  '^''faben ;"  h  raic  Mnic  avTüv.  — 

14)  öuarpaßpivai  „acrfcbrt."  —  13)  „fcrue  luMt  uns?  ift  baöi  ^)ie*t"  —  b.  b.  ba?  redite,  (^ott^ 
i<efdüii|c  \iebcn.  (nthrri  ;/  Kpiai^  h-'  ahrüv.  ''}{\\d)^  in  bcn  fol.aenben  2at3en  babcn  bie  LXX 
"immer  bie  brittc  ^>erfon  ftatt  ber  crften.  —  1(5)  IJjjj^b'n  »bic  (''3ered)ti!_-ifcit  reid)tnid)t  an  unö." 

17)  ('.h:  äTTox^vi/nKnvrt-i;  f7tn-d§nvniv.  —  18)  ^Tiau  fai^t,  bic  33aren  brummen  bcfonbcro  üdiilit:^, 
wenn  fic  bie  ^inuicn  oerioren  babcn.  ü?  äpKn^  Kai  lU' ntpiaTepä  äpa  TzupEvanvmi.  —  \\)]  -t^ebr. 
„unp  jileicb  ben  laaben  i^urrcn  wir  .anrrcnb."  —  :äO)  i^on  ba  an  c^cbraudnm  bie  LXX  nncbcr 
bie  er|lc  "iPcrfon.  —  21)  „^cuiien  "wiber  un^;"  iivrta-yinav  ;;//h'.  —  22)  b.  b.  fic  ih^bcn  unet 
immer  '.hm-  ber  2celc.    h  i/uh'.    Pt*.  50.  5.     2Bc(d)e  WiiJctbaten  ^emdnt  feien,  \cii}i  i\  13.  — 

23)  n1n'3  Cn^l  J^C'D  „^tbfall  unf  i^crleui^nung  be3  ^errn;'"'  r/a(ß//aapev  Kai  iiin-radfit^'^a. 

24)  niDl  pC*y  «lliit^^i'^bnidunii  unb  Sibfail;"  ä(hKa  Kai  vTTeidT/aäßEv.  ^ '-lo)  Ijlill  ÜH 

„man  trüjt  fid)  unb  lU'bt  um  mit  ©orten  bet  l'üiic."  eKi'o/uv  koI  f/iF?F-fjcaitei'  (ittu  mpi^iar  r'/fjüv 
/öjoff  ärS(«otf.  —  20)   !inn")Ü  ,Ainf  bcm  9?i"arftc,  auf  bem '^icridneplauc;"  h  öihh- a'rrüv. 

9.)on  bicran  i|l  bei  ben  liXX  iineber  bie  brit^te^^;pcrfon  fiatt  ber  crften  iKbraudit.  --  27)  Kai  ih' 

Ei'(}eiac    ol'K    hUTavTD    thfAf^elr,  —  28)     LXX    küI    /u:-tnT//a(ni    ri/V    diavotaV    tov   nwitvai.  — - 

29)  j^T  „CS*  miijficl  ibm-,"  ovk  ypto^v  aWü,  —  30)  „bafj  '^ficmanb  ifi"  b.  i.  ber  ba  :''Kcd)t  übe, 
31)  antbropopatbifd)cr  Sluebrud,  s»om  ^.Vopbctcn  iKbraudit,  um  feinen  l'anb^Ieutcn  l<xi  liebet 
perftdnbUd}er  ju  madien.    Kai  /vaT-oÖT^fre.  —  32 )  "j[;^JtDb  pJ^'^D  „bat' fein  i^ermittlcr,  nad) 

9(nbcrn  fein  J1{ädier  (ber  Un(^ercd)tt(^fcit)  ba  fei."  Kai  o'vk  yv  ö  ävTihirjiöfjevog  „fein  iserfbftbiiier" 
b.  i.  bc?  :')Jed>tö.  —  33)  ©eil  unter  ben  Wenfiten  feiner  iiefunben  warb,  ber  ba?  9Jcd)f  Ver- 
mittelte, io  mufuc  'sunt  ^u  feiner  'ßla6)t  (feinem  '^(rmc)  i',reifen,  um  |ld>  unb  feiner  Sbrc  flitäit 
ju  ocrfdiaffcn.    „3ein  "Jlrm  mupte  fein  ^c(fcr  fein."    kuI  ij/d'varu  airoh  rCt  ßpaxiovri  a'v-ov 


X)er  ^xop^et  3faioei.  59,  16—21.  2lnm.  33—44.  255 

„unb  er  räc!)tc  flc^  an  tftnen  mit  feinem  SIrmc."  —  fi\)  „feine  f^ered^tioifeit  flutet  ibn;"  «q?  r>j 
r/ei/unaviij  farr/pimiTo  „uHb  tnxA  fcine  ^ull»  (ßiütc)  tlaiit  cr  fcfi."  ^lUein  tvl?  iHuHt  juhtitia 
fd)cint  bier  in  feinem  anbern  i^inne,  aU  in  tcm  jiewöhnlidien  ter  „f^krcciitii^feit"  genommen 
n?er^en  5U  bürfen,  unfjirart'cr  „ridnentcn  (^krcdUiiVfeit."  —  fJo)  „mit  l^ülfc|"d)affen^^n  ^elme" 
—  nidit  mit  '^'Jafffn,  fie  ii>irfuni-(6(oe;  finb.  —  f56)   b.  h.  mit  ftart  eiiuireifenbcm  (£ ifcr. — 

37)  0*?^  ^1^3  ni^OJ  ^J/*3  "*^^*^  l"*^  "^^  ijerbtenen,  fo  nnrb  er  ee  i(inen  jaulen,  (iJrimnt 
feinen  2i?iberfad)ern,  i^eri^cUunii  feinen  ("vcinben,  aud)  ben  (fernen)  unfein  wirb  er  iU'rgcltnng 

jilblcn;"     <•",'    ävrarrdi'üaiJi    (irra-öihiciv  (ivti^oij  rair  v—ivavTi<iir.  —  rJS)    SC.   J^oUlillUf^ ;    //;'("'  )  o/< 

rjf  -oTduhi;  liiiuog  /'/  ö/j;;/  -apä  /cc/j^c.  —  3})j  Ti  „eu;U'  eiui^cfdiloffen,"  fo  Da^  er  nad)bcr  mit 
(yercalt  fieroorbrid)t.  —  40)  „it»eld}en  bcr  -s^awd)  ciJottcö  jai]t;"  y^t-i  furii  i^iy/or.  —  /ilj  ^y] 

•  T 

rvy*!'  ""»^  f^  fommt  na*  2ion  berSrIöfcr,"  bcr  Sleiit  fduijft  gegen  bie  gfinbe.  nnl  f/iei  kveKFv 

"Liuv  ö  /n'6fuvn^  Kai  ä7TorTrpi-xj<fi  äaeßiiar  ii~u  "Iuku.^.  Xer  M.  3(pofte(  tiibt  bie  3te((c,  iiMe  fie  fid) 
finbet  bei  .^ieroniMniu^  unb  in  ber  Sonn?Iut.  "Jlusigabe:  ,;}[\\v  Ston  nMr^  fer  ;l{ctter  fommen" 
Koui.  11,  lif).  —  4i)  '^HMt  fpridu  bier  beiitlid>  foiüoM  bie  (Sungfcit  ^e^  9f..  'J.^.  o.\\i,  ben  er  mit 
;i<^raei  (mit  bem  iildnbigen  ^"(oracl)  einj^ebt,  <\\i-  ben  geifttiien  Gbarafter  bcffelbcn  —  im  (skgen* 
fa&c  5U  bem  iMutftaben-  unf  (icremonienbtenfte,  nnlcber  fen  yorberrfdienctn  Gbarafter  ^e^  ?(. 
25.  bilbete.  —  -Ifij   sc.  o  Israt4.  —  4'lj  „unb  ihmu  i'A'uubc  bcr  -:){acbfommen  bciucr  ilinbcr," 


Caput  LX. 

1.  Surge  illiiminare  Jerusalem:^  quia  venit  liimeii  tuum,^  et  gloria 
Domiiii  super  te  orta  est.  2.  Quia  ecce  teiiebrac  operieut  terram,  etcaligo 
populos:  super  te  autem  orietur  Dominus,  et  gloria  ejus  in  te  videbitur. 

3.  Et  ambulabunt  Gentes  in  lumine  tuo,'^  et  reges  in  splendore  ortus  tui. 

4.  Leva  in  circuitu  oculos  tuos,  et  vide:  omnes  isti'*  congregati  sunt, 
venerunt  tibi:  filii  tui^  de  longe  venient,  et  filiae  tuae  de  latere  surgent.*^ 

5.  Tunc  videbis,"  et  afHues,^  mirabitur  et  dilatabitur"  cor  tuum  quando 
conversa  fuerit  ad  te  multitudo  maris, '"  fortitudo  Gentium"  venerit  tibi: 

6.  Inundatio  camelorum^"  operiet  te,  dromedarii  Madian^^  et  Epba:'^ 
omnes  de  Saba'^  venient,  aurum  et  thus  deferentes,  et  laudem  Domino'" 
annuntiantes.  7.  Omne  {)ecus  Cedar''  congregabitur  tibi,  arietes  Nabaiotli 
ministrabunt  tibi:'-  ofFerentur  super  placabili  altari  meo,'^  et  domum 
majestatis  meae  glorificabo.-"  8.  Qui  sunt  isti,  qui  ut  nubes  volant'^  et 
quasi  columbae  ad  fenestras  suas?^^  9.  Me  euim  insulae  expectant,  et 
naves  maris"^  in  principio^^  ut  adducam'^  filios  tuos  de  longe:  argentum 
eorum,  et  aurum  eorum  cum  eis  noniini  Domini  Dei  tui,^"  et  sancto  Israel, 
quia  glorificavit  te.  10.  Et  aedificabunt  filii  peregrinorum'^  muros  tuos, 
et  reges  eorum  ministrabunt  tibi:  in  indignatione  enim  mea  percussi  te: 
et  in  reconciliatione  mea^*  misertus  sum  tui.  11.  Et  aperientur  portae 
tuae  jugiter:'^  die  ac  nocte  non  claudentur,  ut  afferatur  ad  te  fortitudo 
Gentium,  et  reges  earum  adducantur.  12.  Gens  enim  et  regnum,  quod 
non  servierit  tibi,^"  peribit:  et  Gentes  solitudine  vastabuntur.  13.  Gloria 
Libani^'  ad  te  veniet,  abies  et  buxus,  et  pinus^"simul  ad  ornandum  locum 
sanctificationis  meae,^^  et  locum  pedum  meorum  glorificabo.^^  14.  Et 
venient  ad  te  curvi^^  tilii  eorum,  qui  bumiliaverunt  te,  et  adorabunt 
vestigia^*^  pedum  tuorum  omnes,  qui  detraliebant  tibi,^"^  et  vocabunt  te 
Civitatem  Domini,  Sion  sancti  Israel.  15.  Pro  eo  quod  fuisti  dcrelicta, 
et  odio  liabita,  et  non  erat  qui  per  te  transiret,  ponam  te  in  superbiam 
saeculorum^^,  gaudium  in  generationem,  et  generationem :  16.  et  suges 
lac  Gentium/^  et  mamilla  regum  lactaberis:^"  et  scies  quia  ego  Dominus 


256  3)er  f  rop^et  3faia«.  60,1-6.  2Inm.  1—14. 

salvans  te,  et  redemptor  tuus  fortis  Jacob. ^'  17.  Pro  aere  afFeram  aurum,*^ 
et  pro  ferro  afferam  argentum:  et  pro  lignis  aes,  et  pro  lapidibus  ferrum: 
et  ponam    visitationera    tuam   pacera/^   et  praepositos   tuos  justitiam. 

18.  Noii  audietur  ultra  iniquitas"  in  terra  tua,  vastitas  et  coiitritio  in 
terminis  tuis,  et  occupabit  salus  muros  tuos,^^  et  portas  tuas  laudatio. 

19.  Non  erit  tibi  amplius  sol^*^  ad  lucendum  per  diem,  iiec  splendor  lunae 
illuminabit  te:  sed  erit  tibi  Dominus  in  lucem  sempiternam,  et  Dens  tuua 
in  gloriam  tuam.  20.  Non  occidet  ultra  sol  tuus,  et  luna  tua  non  minue- 
tur:  quia  erit  tibi  Dominus  in  lucem  sempiternam,  et  complebuntur  dies 
luctus  tui.  21.  Populus  autem  tuus  oranes  justi,  in  perpetuum  heredita- 
bunt  terram,  germen  plantationis  meae,  opus  manus  meae  ad  gloritican- 
dum.  22.  Minimus  erit  in  mille,^''  et  parvulus  in  gentem  fortissimam: 
ego  Dominus  in  tempore  ejus  subito  faciam  istud.^** 

1)  Tat'  SBort  ^cntfalcm  ober  i^idnichr  Sicti  ifl  5»ar  im  .§cbr.  nic^t  au^c^cbrücft,  perftefctjt^ 
jcboii)  t*Dn  felbjl.  Tic  ^tabbincn  uiip  mit  ibncit  Iboma?  %<]\\.,  ^uiio,  Xerefer  u.  21.  beuten  ben 
Slufruf  ^f^  ^Vrcpbctcn  auf  bie  3cit  bcr  3tüctfc(jr  au?  i^abi^lon  —  t>em  tnicbftäMicbfu  Sinne  narf), 
auf  tic  3eit  tcr  'Jlnfunft  (ibrirti  im  m:^tlifd)en  Sinne.  3l[Icin  mit  mebr  'i3runb  nebmcn  .t?icron9=' 
muö,  g^riüuj,  5lu;iuftinuö,  'JlmbriMlur,  iiIcmcn>5^2bccbovet,  i'atablu^  unb  bie  meinen  anbern 
fatb.  "Jluelciier  Pic  ©orte  au*  im  bucbfläbliAen  ^innc  *ocn  ber  3'^it  ber  3infunft  (£bri|1i.  ?^ür 
ibre  Wcinnnv^  fprecben  mcbrcrc  «yrünPc :  ])  bie  unmittelbar  yorberju^benbe  ffieiffaiiunji  oon  ^er 
3lnfunft  teetivUM'er?  unt  Sdvlicpuni^  bcss  en^ij^en  ^^unbe?;  2)  t'ic  aüffaüenbcn  Umftanbli*fciten 
bor  !)frfünpeten  GpodK,  bie  ildi  nur  fitr  bie  3cit  Sbrifti  eij^ien ;  ;^>)  bie  tinPtoiuifcit  ber  Seiinuniien, 
-bie  bier  auij.acfi^rod^en  n>erben.  owriCoc,  (pori^oi'  'i?/j>ov(Ta?.///i.  —  2)  ^ieront^muei  interpretirt: 
Venit  Iniuni  tuam,  quod  oiunes  prophetas  i>ollieebantnr,  qiKxljugiter  exspectabas,  et  ^loria 
Douiini.  (juae  finondam  fiiit  super  tabernaeuluiii  et  teniplum  ejus,  orta  est  super  te,  de  qua 
dictum  est:  Glnriusa  dicta  sunt  de  te.  civilas  Dei.  Xa5  Vid^t  ^cnifalemsi  ift  ber  -^icefftaei, 
bur*  weldien  eö  in  ber  moralif*cn  2DcU  lid>t  unb  beü  auf  Srfen  i^cnnubcn,  tine  e^  einft  am 
Sd)i>pfunaetaiK  buvd)  bas  ©ort  „c?  uu^rbe  ^^idit,"  in  ber  pbi^lfd^eu  ltd)t  unb  bcil  jicit'orben. 
53efoubcr?"  aber  beuten  bier  bie  ©orte  luinen  et  ,doria  na*  ber  5(nfiAt  t>on  SbrpfoflomuS  unb 
5)ro?Vcr  auf  tenbimmlif*en  Stern,  wehtcr  t^enlBcifen  inrKoriicnlanbc  bei  ber^lnhmftSbriftt 
crfcbiencn  \\\,  wcfc' weisen  bie  fatb.  Äird}c  biefes  Stürf  beo  '«yropbctcn  als  Jeftion  bei  ber  5}fc|Tc 

Ui  geilet  „Spipbanie  beö  Jperrn"  gewählt  Mt.  —  3)  tl^N^  „?u  bcincm  2id)te."  tc,  <po)t1  mv 

2,  5;  Apoc.  21,  24.  —  -H)  rä  vfKvn  cor.  —  3)  -fiiTff  Ol  vloi  cor.  ?[i?it  ben  .Reiben,  bie  \iä>  be» 
fcbrcn,  tcmmcn  an*  beine  entfernten  .Siinber,  um  an  bem  ^id)tfcgen,  ber  über  bir  aufgeganijen 

t^ciljuncbmen.  —  6)  n^tDNri  IV^^  „werben  an  ber  Seite  (getragen  werben"  ober  aucö 
„werben  uertrauuniieifod  ]nv  Seite  ilcbcn."  rerGbalbacr  la?  IN?^*,]]!'  ^^^  66, 12:  „fte  werben 

T      • 

lux  Seite  iictraiicn,"  womit  ^icmliri)  übcreinftimmcn  bie  LXX:  /-'  üfi^v  äpdr/aov-ai.  ©ie  man 
bae(  ©ortau*Kniten  mai^,  in  jcoem  i^atlc  irt  bamitauj!itffprod}en:  5lu*  baei  wciblid^e  {fd)wacbe) 
63cfd)lc*t  wirb  tbctincbmen  an  bem  j^ropcn  Setzen.  Jpicronvmua  i>erftebt  barunter  bie  fcfotvvidieren 
©lieter  ber  .Hirdie,  bie  ber  äuf;eren  Stü§.e,  iix  ildrfcren  unb  fräftii^eren,  bebürfcn.  —  7)  tJ< 

>^J"in,  n^clebeö  Siniije  überfct'icn:  „bann  wirft  bu  fiircfcten,"  —  8)  riinJV  it»etd)e«  SBort 

Ginige  mit  i^atabUi^  in  ber  5?cbeutung  nebmen,  bie  e6  im  3(ramäifd)en  bat:  „bu  wirft  leui^ten 

(bit^  erfreuen);"  «al  (^o.hj-diiay.  —  9)  "TIDD*^  IHI"!  iPföl  »eö  jittert  (»or  greubc)  unb  wirb 

weit  in  beinent  .^er^en;"  ml  cKcri/mj  ry  Kapöia.  —  10)  tann  in  boppeltem  Sinne  iiencmmen 
werben:  „bie  i>ö!ferma|[e  beö  ÜIBefltenö"  ober  „bie  ^>JeidUbümer  bee  ©otens?"  Jer.  ;^.:],  7—9. 
LXX  7:?.o-cTor  -daAnaaiK.  —  11)   „bie  Wad)t  ber  Ü>ölfer,"  b.  \).  bie  ftärfftcn  unb  fräftigjten 

Sßötfer.    Die  LXX  laffen  ^^PT,  fortitudo,  unüberfe^t  unb  fcaben  Mo§:  kol  k-dvHtv  Kai  '/.aüv  koI 

r/^ovm  am  hyelai  Kaftijltjv  .  .  —  12)  9?i*t  uur  ijom  5Be)ten  bcr  (ijom  2)?eerc),  fonbcrn  aucö  t>on 
Dflen  wirb  man  ^u  bir  in  Waffe  beranfommen,  ni*t  nur  um  ftd)  ju  befebren,  fcnbcrn  ciuä^ 
Dpfcr  ber  .ipulbigung  ^u  bringen,  rie  Äamcele  ftnb  baö  Sinnbili»  ber  Jöanberfc^aft  unb  bt^ 
.^ant'elei  \\x  )^aMi.  —  1'5)  am  öit(id)en  Ufer  be?  rotben  Weere?  (len.  25,  2;  Jadic.  7,  12.  — 
14)   9?ame  einer  mabianitif'dien  iüölferf'c^aft  Geu.  25,  4;  I.  Chron.  1,  33.    Kd/i^'/.ot  Uaitofi 


Der  ^rop^ct  3fata3.  60,  6—13.  2Inm.  14—31.  257 

Koi  TniipA.  —  15)  {<DC'it3  f^^Ci^cnb  itnb  "iuMf  bcx^  iilüct(td)cn  3(rabicn,  (n-fannt  burcfc  Sieic^tbum 

an  S5?cit>raucl),  Spcccreien,  ©olb  uub  (Sbcltlcincu  (uti.  U),  7. — 16)  nl'?nri  "^f" '^^»'-"^ 

bc6  J^crrn."  3ic  fpmmcn  unb  InilbijKn  bcm  .'pcrrn  iinb  feinem  Wcfila^.  kcü  ri,  oGjrr/inor  srpivr 
ti(iy,f/.m'ryro.r  vi'.  Vi^.  71,  10;  Matth.  L',  1 1.  —  17)  iß?ät)ren^  bic  .^anbclöi>ölfer '^3plb  «nb 
511'eihraucl)  briiuu'n,  fomincn  bic  J^trtciv-HUfcr  mit  Jöccvben  aU^  iBcibci^efeticnfen.  —  18)  -fpaupt^ 
»elf  bee  pctraifcben  5lralncn  —  vom  üJcfdUedjtc  j?"taf(,  irclite?  mit  bcm  -ipirtcnlcben  aud)  Pen 

^anbcdinb  ben  ::1{aut'i.'>crbaub(Jeii.  25.  ]o.  — //C'-iw  „ließen  fic^  bir  511  Xicnften."  — lö)  1^^** 

^n^rP  ("iV")"^^*;    ''■«'   öi'fifjt*/}(Tt7a<  (harn  trrl  ro  ^vataaT>,puv  /jov.      XtX  ^ropl^et  fpvidjt  t)itX 

pom  (^UMtc-^fieufte  bcs;  9f.  3?.  nod)  tu  ber  ^Infdmmuu'ieTOeifc  bee  5(.  $^.  ^nbcffcu  Piencn  ja  aud^ 
im  9f.  23.  bie  finnlid'cn  iinP  irbifdcu  (siaben  ^ur  i^er^cn■liAulu•^  fMcttc?  unb  fcincö  ??amciiö  iinb 
fönnen  bal^cr  aiut  Tpfer  i^cuannt  iverbcu.  '^li&it  511  rcbcn  baocu,  bafi  ja  anö:!  it^tn\>d)  Vämmer, 
23rcb,  (Skit,  SLhmu  in  fcu  dn-iftlidH-n  Mirchen  iiet^Ptevt  n^crbcn,  io  ift  ja  allbcfannt,  baf;  bie  t)txx' 
Ii*en  lempel  bcr  iiirAc,  bic  rcidunt  ^itiftinuicn,  namcntlid)  bic  Xom»,  bie  'i^farr-  «nb  iUofter» 
lliftuni^en  nid)tj  3lnberce,  alei  Tpfcr  ber  Wlaubiiicn  finb.  —  20)  f.oi  <>  oikik  -f^c  -fmotvx'ic  fwv 
^niaüSiiaFvat.  —  21)  Wott  fpriclu  I^cr  antbropopatbifd),  tric  n^cnn  ibm  pl^^Iid)  (£tn?a6  in  bic 
5luiien  gefallen  ivärc,  nnc  irenn  er  auf  bcm  Wcerc  in  n^eitcr  gerne  Sduffe  crblirft  ^ättc  Ost'. 

11,  IL  — 22)    Dn*ri3")J^'^N  /'5U  i^«"  Gittern  (Iaubcnfd)lag);"  chwocooir  „mit  bcr 

iprut."  Sin  v^LM•tvcffIidH\^' iMtbl  Xic  93ölfcr  fcbntcn  ftd)  Icincift  na*  bcm  58efilje  beffen,  iime« 
ibncn  ben  n.Mbrcn  (Ivicfcn  brachte;  |lc  fanbcn  c^  in  bcr  .Hird^e  S{}rifti.  Tic  ®(aubcnben  werben 
aber  mit  SBclfcn  '-u-ri^lidKn,  ivcil  ile  unbeirrt  burd^  bic  (iircn5cn  unb  'l'^iarfcn  bcr  VänPcr  unb 
■JJiccrc  cwi  ivcitcfter  gerne  berbcifcmmcn,  unb  unbeirrt  i^cm  f^Uan',  unb  ben  rsUitcrn  bcr  Srbc 
nur  JpimmlifdHö  fui^cn.  Sie  werben  2auben  reri(It*en,  weil  fie  in  (Jinfalt  unb  3{cb[idifeit 
nur  bie  353abrbcit  fuAcn.  —  23)  C''tJ^'")n  riT''.3N  „bie  2barfi?'3d>iffc,"  b.  b.  bie  äBcitfcgIer, 

bic  tion  bcm  fernen  !K?cflcn  ber  fommcn.  Tic  fernen  Viinbcr  warteten  Idnc^jl  auf  ba?  neue  .?>eil, 
unb  ibre  c^rctu'u  vid)iffc  ftanbcn  bereit,  bemütbii^  51nbänc;cr  bei?  SraniKHume  berbci:ufübren. 
Xcrcfer  bcmcrft:  „Tie  iBciffaiiung  ?pn  bcr  '^cfej^runi^  ber  Reiben,  wie  fic  in  biefcm  Gapitrt 
cntbaltcn  ift,  fam  unter  bcm  Cuibcntbiime  nie  5U  .^ taube-,  aber  fie  bciiann  in  bcr  SpcAc  nari) 
bcm  babi^lLMÜfd^cn  firilium  unb  würbe  burd)  bic  5(ppftel  ^cfu  vcKenbct,  wcld)c  bcm  neuen 
Serufatem, bcr  ^ri|ltid)cn  ÄlirdK,  jaMIcfc  Söbne gewannen."  koL n/.oia Qapak.  —  24)  nJb'i<*l-3 
„jucril;"  iv  ■wpüroK;.  '^xn  SJcftcn  mad^te  ba^  S^jangclium  grij^cre  unb  fd)nctlcre  gcrtfd^rittc 
ale  im  rften.  —  23)  ^Th  ""'"  5"  bringen."    (£ ?  bc5iebt  fid)  auf  bie  3d)iffe,  nid^t  auf  <33otr, 

•  T    : 

unb  bürfte  baber  <xU  2d)reibfcb(er  ju  betradUen  fein,  bcr  ju  beffern  ifi  burd)  adducanl.  — 
26)    „iUr  l'erberrlidiung  te?  ^crrn  beincö  ©ptte^  unb  i^e^  «ipeiligcn  (pbcv  be?  ^pciligtbum?) 

3^racl?,   weil    er   (e6j  bicl)  bcrrlicb  macbt."      i^iä  rh  üvapa  tov  kv^Ihv  tu  iq/ov  koI  fiiä  ru  rhv  aytov 

roi"  'Japn?)'/,  hxhiov  f/iu/.  2o  crbabcu  Ts^ptt  übcr  @olb  uub  Silber  ftcbt,  fo  i?crfcbmäbt  er  es 
bodi  nid)t,  burd^  eben  bicfe  l"iictaüc  .^Milbigungen  in  feinem  Jcmpcl  5U  erlangen,  im  'JL  23., 
welker  geitligcr  unb  i^oUtommcner  i|l,  fo  wenig  ale  im  alten.  Videant  ergo  hferetici,  fagt 
gcreriue,  J)emii  velle  ornari  et  glorificari  ecclc^ias  a^que  in  re  glorificari.  —  27)  '3d^cn  bei 
ber  SDicPcrerbauung  :^<erufalcmö^  nadi  ber  babi^lonifdicn  (\kfangenfd^aft  waren  frcmbc  .§^änbc 
mitwirfcnb  unb  bie  Äönigc  Srruei  unb  Tariui^  leitlctcn  griMlc  ^Beiträge.  9iod)  mcbr  foüte  biej; 
Per  Sali  fein  bei  bcm  3(ufbau  bcr  Mird^e  bcr  9?.  5?.  Xic  Reiben  uiib  ibre  Könige  foütcn  bicr 
Slücö  tbun.  "Sinn  erinnere  fid\  wcld)  einen  beben  '.}luffd^wung  bie  Äir*c  Sbrifli  in  ben  Vanbcrn 
bcr  Jpeibcn  nabm,  uup  wicoiel  baut  namcntlid)  bic  i^önigc,  ein  (lonftantin,  ein  ibcobofiuf;,  ein 
t£arl  bcr  (>)rp^c,   ein  3llfrcb,  ein  Sllpbonö  —  beigetragen  baben.  —  28)  ^JVi"l3  „v^ermijgc 

meinet  guten  JCnücnö  (meiner  rv^nabc)-,"  Kai  i^int/eov  iiyäTTtiaA  ae.  —  29)  ^cdi  erbebt  fi* 
bicfe  lU^VbctfJung  über  bie  tSinfdn-iintungcn  bc^  51.  23.  unb  madu  bie  .Hirröc  ju  einem  nod^  nie 
gefebenen  SAaiifpiele.  (£inc  Stabt  foll  fie  fein,  bereu  Iborc  immer  effcn  ftcbcn,  unt  'Olüe  auf- 
junebmen.  —  fiO)  3ebc6  luMf  unb  OJeid),  ba?  fi*  ni*t  mit  bcr  wabrcn  Äirdic  :,"um'u  t£brifti 
vereinigt,  gebt  ben  Weg  jum  Untergang.  Xie  (^kfAidUc  bezeugt  Ci^  mit  lauter  Stimme,  bafj 
alle  23olfcr,  bic  ba?  (£\>angclium  i?crfd)mäbtcn,  bcr  5iad^t  unt»  ginftcrnip  bee  f^kiftco  in^rftclcn 
unb  baburd)  aud)  ben  (^3runb  \\x  ibrcm  i'erfallc  legten.  Slu?  biefcr  Stelle  finb  jwei  SDabrbcitcn 
«cn  befonber?  wid>tigcm  ä^clange  5U  cntncbmcn :  1 )  bap  bcr  'JM-opbct  in  biefcm  (£apitel  feinte^ 
weg«  blop  ijpn  ber  JPcblfabrt  !3>?racK^  nad>  ber  babi>lpnif*cn  f^kfangcnfd^aft  rcbe,  2)  ba§  ee 
nid)t  genüge  für  bic  i'ölfcr,  ibrcn  ftMaubcn  an  ben  ^Dfcfiutp  nad>  ibrcm  fsnttbünfcn  \\\  mcbeln, 
fiMibcrn  bäf!  fie  ftdi  bcr  .Hird)c  unterwerfen  muffen.  —  31)  b.  b-  bic  dcber.  GsJ  ift  bicr  au«- 
flefprüd)cn,  wae  in  ber  latb.  itirct)e  ju  allen  Jcitcn  erfüllt  werben  unb  jur  firfd^einung  gefcmmen. 


258  3)er  ^rop^et  Sfaiaö.  60,  13—22.  2lnm.  31—48. 

9Jatitr  unb  Äunft  fott  bcn  (S^otte^bicnfl  öerkrrlicficn,  unb  ber  Drt,  n?o  ba^  Dpfer  beü  9?.  33.  iit 
moftif^cr  SBcifc  fcrtbaucrt,  fod  immer  aU  lempcl  (^ictte^  (£brfurd)t,  ^cAaittun^,  53erpunbcrun9, 
Erbauung,  75rcube  gebieten,  /cai  ?'/  öo^a  Aißävov  rrpog  aeiiiei.  —  32)  l^ti'JStn'l  lilin  Ji^1"15 

,Xiinne,  f^idlte,  Ulme*,"  ev  KVTrnp'Kjau  koI  -rrevKij  Kü)  Kn'ifx.)  cifia  So^naat  rbv  tüzov  ruv  ayiuv  /inv. — 

'r'$3)  f.'b.  locum  panctuarii  niei.  —  34)  Ter  Stempel  Cöcttesi  gilt  nacfi  ber  3(nfd)auungött)eifc 
bci*  alten  f^cfe^ic^  aU  ber  gu^fcf)emmel  ©cttees  Esod.  25, 22 ;  I.  Chron.  28,  2.  —  33)  oe-ioiKÖTsr. 

36)  T]*7JI*1  nlöD  /'fif  Tritten  nieber  ju  ben  Sohlen  beiner  M^i,"  b.  I}.  fte  erWeifen  bir  bic 

tiefile  (Sl)rfurd)t.  ßi^  crfüßte  ftc^  biefeS  5Dort  nicht  nur  im  tueitercn  Sinne,  fonbern  au*  im 
cngfven  inib  buchfläblidien,  ^ahrbunterte  fang  war  eei  üblich,  bcn  il?ifd)öfcn  aU  ^^ürflcn  ber 
ÄiVc^c  ßbriili  bic  J^üfjc  ju  füffcn,  unb  ncd)  jet^t  crwcifcn  bie  Gläubigen  aller  l'änbcr  biefe  Shre 
bcm   cbcrftcn  ficbtbaren  .»pirtcn  ber  ilircf)e.    LXX  tcl}lt.  —  37)    Kai  :rnfx)ivvdvTuv  ae. — 

38)  dV1>^  ({^Jl^  >A^)  *^itt  btc^  auf  immer  perf)errli(ien;"  äya'A/Mfxa  alüviov.    S»  gibt  big 

jur  Stunbe  feine  Srfciicinung,  bic  grollartiger  wäre,  aU  bie  itird)e  Sbrifli  auf  ßrben,  mag  man 
auf  bie  3^hl  ibrcr  .Hinbcr,  ober  auf  bie  (^3röpc  ibrcr  5(uv^bcbnung,  ober  auf  ibrc  3Bunbcr  unb 
(^iabcn,  orer  auf  ibrc  J>ci(igcn,  ober  auf  ibrc  Viebccwcrfc  unb  Jugcnpen,  ober  auf  ibre  l'ciben 
unb  Tcmütbigungcn,  auf  ibrc  (f  robcruugcn  unb  ^^iegc,  auf  bic  .e^errlid^fcit  ibrc?  fs^ottcöbicnftee, 
ibrcr  Icmpcl,"  ibrcr  ^c|lc  febcn.  —  39)  Xic  ilird)c  fudn  i^or  ^lücm  bae;  rlictd)  'Mottcc;  unb  feine 
(sk'rcd)tigfcit,  barum  wirb  ibr  baö  Ucbrige,  b.  b.  ba?  3fttJtdic  beigegeben,  i'on  Einfang  ber 
erfreute  |ut  bic  i^ird^e  cince  Ucbcrfluffc?  ber  Cpfcrgabcu  i^on  Seite  ber  (yiäubigcn  unb  gelängte 
früb^citig  \n  aufduiulicbcn  i^cHi3ungcn.  .staubte  man  ibr  aud)  bao  (Erworbene,  fo  wart»  ibr  balb 
wic^cr  (frfag  gelei|lct  *Jon  anbcrcr  v-:eite.  2Bic£rbaulirii  i|l  es  ^u  fcben,  baf;  oft  (gläubige  bcn 
let3tcn  i{reu5er,^ben  ilc  bcfil3cn,  tbeilcn  mit  ibrcn  ^ccicnbirtcn!  —  40)  ®cld)'  ein  langet  33cr= 
?cidMtif!  mm  ütanicn  müjjtc  man  auffübrcn,  wenn  man  alle  Äaifcr,  Äönigc,  yyürften,' ®rafen 
unti  .iöcrrcn  nennen  wollte,  wclcbe  an  bic  Äird)e  Stiftungen  maducn!  3Do  ift  eine  Stabt,  ein 
Alccfen,  ein  Torf  in  öuropa,  wo  nidit  Urfunben  liegen  s^on  frommen  Sd)anfungen  ber  (Sblen 

unb    -(perrcn?     «n/    tt/mv-ov    ßaaü-cuv    (bayeaui.  ■ — ■  41)    koI    e^aipovfievot;    ae    -^icx;   "lapai/A.   — 

42)  'Silber  beö  glüdlic^cn  unb  feiigen  3uftanbe6  ber  .ftirdic,  cibnlid?  bcm  ber  falomonifc^en 
3cit  III.  Reg.    10,   27.-43)   b."  b.  id)  will  bir  wobltbuenbe  ?vübrer  unb  gered)te  9iid)ter 

geben,      ««i    i^üo'u  to'vq  äp^^ovrac;  aov  ev  e'ipijvri  Kai  rair  tTTtOKOTrovc  aov  h'  ihKainavry.  —  44)    9?a(Ö 

v£prncltUo  a  l'apifc  iii  biefco  2Bort  cntwcbcr  auf  jenen  Ibcil  tcr  Äircbc  5U  beuten,  ber  belebt  ift 
furd)  ^ie  rs^nabe,  nicbt  crftorben  furd^  bic  Sünbc,  oocr  auf  bic  triumpbircnbc  Alirdic  bce  ^enffit^'. 
^lllcin  ba?  9?id^tigcrc  minttc  fein,  ee  al>?  bopcrbolifdicn  3lu?brud  \n  ncbmcn,  fcr  euro  grano  salis 
5U  reuten.  (£^  gibt  aud)  in  ber  ilird^e  Sbri)li  Vailer  unf  '^liffctbatcn,  allein  im  iH'rgleiche  5U 
bem,  wa?  mau  in  ^ixad  jur  Jett  ber  Svinagogc  fab  uno  borte,  pcrfdiwincct  c?,  wie  ein  *3?ichtg. 
3Bic  oft  fab  man  im  31.  33.  allgemeine  3lbgöttcrci,  allgemeine  (Empörung,  allgemeine  i^after^ 
baftigfcit!  2ötc  arg  war  oft  ber  moralifd)e  3itftanb  bc?  |M-ic|lcrtbum?  felbft  nad)  ber  babp^ 
lonifd)cn  (^H^'angcnfcbaft!  ©ic  »errorbcn  unb  gcfcbäubct  war  ber  bobc  9?atb  ^ur  3ctt  Sbrifti! 
X'lebnlutcö  finbct  fidi  nid)t  in  ber  .Hirdic  bc?  9f.  '-Bunrec;.  Unglaube  unb  .i^drcfic  wurden  immer 
»errammt,  bcm  offenen  unb  übcrbanbucbmcnten  Vaftcr  würben  immer  Tämme  gcfct3t,  bcm 
i'crfcrbcu  einer  in^-fornmencn  'JPrieflcrfdHtft  wibcrfet3tcn  ficb  bic  bcffcrcn  (Elemente.  3u  allen 
"uibrbunbcrtcn  traten  grofic  .rrciligc  auf,  cntftanbcn  Crfcn  unb  anbcre  ^Inftaltcn  5ur  »vi^rrerung 
bcx^  (i^uten  unb  3>efcimpfung  bcö  ^öüM'en.  — 45)  nj^lHI  „unb  »ir|l-!peil  nennen  beinc 'Öiauern 

t)  T  : 

unb  ?obprci?  beine  Xbore;"  n?./ä  K/n-^ijaerai  aurypiov  Tä  -eixT/ffov.  —  46)  bi>perboIifd)er  3hi2i= 
brud,  um  bie  f^ütle  ber  (^reubc  unr  Scligfcit  5U  bc^cidnun,  weld^e  ber  .Hircbc  ^ugebt  aui>  bem 
'^Uanu'  ber  Weifterfonne,  tie  in  3cfu?  (Sbriftui^  erf*icncn.  Taffclbc  fagt  im  budiftdblidKn 
Sinuc  »oni  biminlifdicn  ^scrufalcm  bie  gcbeime  Offenbarung  21,  11,  '^lad)  (£orncliu-j  a  l'apibe 
unb  3(.  fiur  riefe  iBortc  bc?  ^yropbetcn  proprie  et  plane  auf  bicilird)c  rc?  ocnfcit?  aue^ulcgen, 
um  fo  mebr,  ra  i'.  21  gefagt  iit:  populus  autcm  tuus  omnes  justi  .  .  3111cin  ba  cjs  nur  bcijjt: 
lj,T3re'lital>nnt  tcrraiii,  unr  biefe  terra  nicbt  notbwcnbig  aiv  bie  Scligfcit  im  .*:immel,  fonbern 
al?  Crt  ber  (shiaoen  in  ber  3eit  genommen  werOen  bürfte,  bciJcn  ftdi  alle  burcb  bie  laufe  gerecht' 
fertigten  rs^äubigen  5U  erfreuen  babcn,  fo  möd)tc  obige  'I''ieiituug  allcrbing?  ^ut^icl  fagen.  — 

47)  (Ee!  ift  wunberbar  ju  febcn.  Wie  in  ber  Äircbe  rijottee  ein  fleim\^  dlcU  üi  einem  mcid)tigen 
33aume  erwa*tl,  unter  beffcn  Schatten  Jaufenbe  ruhen,  ein  einziger  (gläubiger  eine  geiilige 
^fadifommcnfdiaü  auf  Tuihrbunbcrte  erzeugt,  ül^cld)'  ein  fdiwad^ecs  Sieiei  war  ^öcncriftuö  in 
feiner  .^öhle  ju  icubjaeo,  (^ranciecue;  in  feinem  (Jril  ',u  3lffi|t,  Cnin^if'»«'  '"  ff'^fi"  Cbnmad)t  ju 
'}^?anrefa  —  unb  |le  wuroen  ^;\xtriarAen  cine^  unzähligen,  föniglid)'pricßcrlichcn  i^olfe^! — 

48)  „icf)  werbe  eei,  wenn  bie  3cit  fommen  wirb,  fd}nell  in  ba^  2Berf  fe&cn;"  narä  Kaipüi' cvvdiu 

ai'TOvg. 


Der  ^rop^ft  3|'aiaö.  61,  1—3.  3tnm.  1—9.  259 

Caput   LXI. 

1.  Spiritus  Domini  super  me/  eo  quod  unxerit  Dominus  me:'  ad 
annuntiandum  mansuetis  misit  me,^  ut  niederer  contritis  corde,  et  prae- 
dii-aren)  captivis  indulgentiam,  et  clausis  apertionem:*  2.  Ut  praedi- 
carem  annum  })lacabilem*  Domino,  et  diem  ultionis^  Deo  nostro:  ut 
consolarer  omnes  lugentcs:  3.  ut  ponerem^  lugentibus  Sion:  et  darem 
eis  coronam  pro  cinere/  oleum  gaudii  pro  luctu,  pallium  laudis  pro 
sjüritu  moeroris:  et  vocabuntur  in  ea*"  fortes  justitiae,'"  plantatio  Domini 
ad  gloriHeandum.  4.  Et  aedificabunt  deserta"  a  saeculo,  et  ruinas  anti- 
quaserigent,  et  instaurabunt  civitates  desertas,  dissipatas  in  generationeni 
et  generationem.  5.  Et  stabunt  alieni,'"  et  pascent  j)ecora  vestra:  et  filii 
peregrinorum  agricolae  et  vinitores  vestri  erunt.  6.  Vos  autem  Sacer- 
dotes  Domini  vocabimini:'^  Ministri  Dei  nostri,  dicetur  vobis:  P^'ortitu- 
dinem  Gentium  comedetis,  et  in  gloria  earum  superbietis. '*  7.  Pro 
confusione  vestra  duplici,'^  et  rubore.  laudal)unt  partem  suam:propter 
hoc  in  terra  sua"'  duplieia  possidebunt,  laetitia  sem})iterna  erit  eis. 
8.  Quia  ego  Dominus  diligens  Judicium,  et  odio  habens  rapinara  in 
holocausto:'"  et  dabo  opus  eorum  in  veritate,'^  etfoedus  perpetuum  feriam 
eis.  9.  Et  scient"'  in  Gentibus  semen  eorum  et  germen  eorum  in  medio 
populorum:  omnes,  qui  viderint  eos,  cognoscent  illos,  quia  isti  sunt 
semen,  cui  benedixit  Dominus.  10.  Gaudens  gaudebo^"  in  Domino,  et 
exultabit  anima  mea  in  Deo  meo:  quia  induit  me  vestimentis  salutis:^'et 
indumento  justitiae  circumdedit  me,  quasi  sponsum  decoratum  Corona, 
et  quasi  sponsam  ornatam  monilibus  suis.  11.  Sicut  enim  terra  profert 
germen  suum,  et  sicut  hortus  semen  suum  germinat,  sie  Dominus  Deua 
germinabit  justitiam,  et  laudem  coram  universis  Gentibus, 

l)  9?acf^  bcr  5}?etnun.q  ?cn  Iboma?  'ülau.  u.  21.  fpri*t  bicr  bcr  ^^roi>kt  jfaivi?  unb  ^ftvir  at« 
S?orbi(i'  (Ibriili,  i^lcidniMc  aiut  Cvi?,  nnt?  er  faj^t,  im  biutfräblichfu  <cuu\c  ihmi  fcr  "-J^ffreiuni^  a\x9 
ter  bab'.Moniütcn  (skfariiifnütaft,  im  mr^üifdu-n  aber  vhmi  bcr  iSrlonnui  Mint  Clbriftu?  ^u  ver- 
geben fei.  ^lüein  biebl.initer  ^reuäiie,  5itbanafiusf,  .^ierlM^t^mu^i,  '?(Ui■lltftinu?/i^e^a  ncbmen  mit 
ben  3{a_bbincn  au,  (£brttlu?  felbcr  ün-eebe  bicr,  itn?  5l[Ic3,  wai  bicr  i^cfavit  wixt,  fei  im  biu-bftäb- 
liitcn  iinne  r>cn  (Ibritlu?  unf  ber  (irlöfuiii^  51t  nefamcn.  5ie  ftüijten  ftdi  auf  ba?  ©ort  ^ffu 
in  bcr  gniMiiPiK  ui  '^fa^aretb,  uh^  er  biefe  Stelle  mit  ben  Siiuvtiu^jirorren  erflärte:  Hodie 
itupleta  est  hnee  sciptura  in  auribus  vestris  Luc.  4,  21.  foifie  auf  ba?  OiHM't  bes  bl.  'JVVfrn* 
Act.  10,  .SS.  — 2)  Öbriftuei  n:ar  ^n>ar  fduMi  bei  ber  ^-^lenfcbu^crDunii,  »o  fidi  bie  menfd>lid5t 
unb  j?Pttlid>e  'iJJatur  in  ibm  bi>i.H'*ftatifd)  einii^tcn,  mit  bem  bl.  (ikifte  i^efalbt;  allein  bei  bcr  laufe 
burc^  3i-'bvinneei,  ««c  fid)  ber  bl.  '«cift  in  ber  t'!d)tbaren  (iH'ftalt  einer  iaube  über  ibn  berablic§, 

erbielt  biefe  innere  Salbung  ibre  dupere  iöcftätigung  ober  Signatur.  —  3)  D*").3J^  "itiO^ 

„fröblidic 'i?ctfd^aft  ^u  bringen  ben  2:*ebräni-iten;"  evayyc?.iaaai^ai  tttu^oIc-  —  4)  Kai  rviphfi^ 
nvaß'Aefiv.  ffiarum  werben  bier  nur  bie  \!eibenben  aii  bie  bcr  Srlofungeiivcbltbat  Sbeilbaftigcn 
genannt?  Tic  ^Intwort  ergibt  fidi  ijon  fclbft.  Xie  2i<obltbaten  finb  nur  für  fcn,  ber  ibrer 
b'etarf  unb  per  barnad)  verlangt.     Tic  ibrcn  -ipimmcl  in  bie  ©dt  fceen,  verlangen  nacb  feinem 

Sriöfer  unb  baben  fomit  au*  feinen  2intbetl  an  feinen  ßinabcn  Jac.  2,  fi.  —  3)  [iVTnJtJ* 

„f^Jnabenjabr,"  ein  3ubcl)abr  in  böberer,  eminenter  Sebcutung,  wo  man  aller  Sd>utr  gan^j  unb 
gar  lebig  n:»irb.    iviav-bv  Kvpinv  öektöv  Lev.  25,  10;  II.  Cor.  6,  2.  — (»)  D^J  DVT    T>tt 

I    TT 

03nabentag  ift  aud^  ein  Jag  ber  fRacbe,  für  jene  ndmlid^,  bie  ben  ßMiabcntag  binbern  n?etltcn : 
für  Satan,  ©elt,  Jvlcifcb-  k"-1  i/iüimv  ävTaTTw^datuq  „lag  ber  inn-gdtung."  —  7)  a^o.^u  als 
Cbicft  coronam  ju  oerfteben.  Tic  LXX  laiJen  e^  aue.  —  S)  b.  b.  -»po^jcitcfreube  für  3;raucr- 

tage.    ö6^av  b.vT\  oKodov-  Jos.  7,  6;  Ruth.  3,  3;  Judith.  10,  3.  —  9)  DH?-  eos  „fie,  ober 

".•      T 

£ e c^ ne r;  ^.  ®d)rift.  21.  %.  III.  17 


260  2)cr  ^rop^ct  Sfaio^.  60,3-10.  5(nm.  9—21. 

\ 
unter  ibucn."  —  10)   pli'n  v'?^  -M^  Xercf>int('cn  bcr  öJcrcdUigfcit,  ober  bic  ^clrcn  btr 

<^tr((i)tu}kit \"  ysvFai  (hKaioaif7,r.     X\t  Zixtblntti  ift  ein  fcbr  paiTcnfciJ  i^ilb  bcr  itriftlicben 
f^erecbtil^fcit  cbcr  i^oIlfcmmcnlKit.     'Ci^xt  'l^citiiifcit,  ibre  fih-öpc,  ihre  cblc  'i)cftalt,  ibrc  KinjK 
"Caufr  finD  ^Siiicnfcfcaftcn,  ^ie  fidi  c^Iciitcrn^cife  sorfin^cn  in  bcncn,  ircUte  btc  SAvift  „tie  ß3c-  ■ 
recbten"  nennt."—  11)   .08,  J2.  —  12)  0^^  ,/Jlu?iänPer-,"  ä/./.oyEvtir.     Tic  2?cfcbrtcn  au? 

bem  ^eibcntbumc  n?crbcn  ben  ilinbern  be?  neuen  Ofrufafcm  Sflat'fubicnrtc  Ictilcn.  —  13)  G? 

»erilcbt  t'id)  von  felb|l,  baj;  bier  D^^HS  '^i^  n''cttcrcu  Sinne  ju  nebnicn  fei,  unb  oielmebr  „bif 

innii])!  9?ertrautcn,  ali  5-^riefler"  bcbcute,  in  n^edtcni  3innc  e>?  aucb  bcr  b(.  'iPctru?  I.  2,  D  ju 

nehmen  fd)eint.  —  14)   1")!D*rir)  DlD^DI  »"»b  ibr  ivcrbtt  ibrc  ^errlidifcit  eintanfd^en;" 

„■Stvitt  eurer  2?ft\tdmuuc|  wirb  ein  Tcrtelte?  (foüpelter  i'obn),  unf  ftatt  fcr  Siiiniad^  werten 
fif  (werbet  ibr)  noblocfcn  ob  ibre?  (eurer)  'Jtntbeilei."  Ter  (lontert  erfortert  e?,  bier  einc^Snal- 
iai]e  ber  :;Perfon  jU  crtcnncn.  (iiniiie  wollen  inrcjTen  tie  .Hinter  otcr  ■JJadifommen  al-5  Äubjcft 
Jon  liiudubunt  auncbmcn,  wa?  aÜcrCing?  febr  gut  lä§t:  „f^ür  eure  t^efdjdmung  irerten  eure 
^^tadi'Jomnicn  einen  boppclten  ttutgelt  bviben  u.  f.  f."    LXX  feb lt. —  iti)  nirw^  I-k  ösvrffjnc 

KXripavofiTiaovat  Ti/f  >^v  „fo  Werben  fte  jum  jweitcn  Wa(c  baä  i'anb  erben."  —  17)  S^3  Kiti' 

.  .  -T     ■■ 

,"771^3  „baiTcnb  ben  3f{aub  (felbfl)  beim  Sranbopfer."  5lnbere  l'eöart  H'^U^^  -i!-  UUiiereAti.q- 

feit;"  jj  LihKtar. — 18)  ein  ^cbraismu»,  bcr  bier  bebeutet:  i*  gebe  ibncn  ibren  vcrbcipencn 
l'obn ;  Knt  (5(j<7(j  rhv  jiöx-^ov  ainüv  öiKaioig.  —  IJ))  ^^^llj")  „unt^  bcriibmt  Wirt  fein  ibre  'Jiac^* 

fommenfebaft;"  kuI  yrum^/'/aerat.  —  20)  3(uf  bie  bi?bcr  au^gcfvM-ccbencn  iu'rbcijjnn.iewortt 
üibt  nun  bie  'sjemeinbe  (iiottee  3Intwort.  (£6  iit  ibr  \\\  'i'^iutbe,  wie  einft  tem  iicfano,encn  3i>ffPb 
in  5Ie3',)pten,  ale  man  ibn  aus  bcr  J^initcrnii!  be?  ilcrferö  berijorboltc,  ibn  mit  •iPrad>ti^cwantfn 
fleibcte  unb  auf  tcn  5tubl  bcr  C£bre  i'c&tc  Goih  41,  U;  wie  ccr  ''Siutter  Samuel?,  ta  bcr  .^crr 
mittcitig  auf  fie  bcrabfctmute  unt  fte  ihmi  bcr  Sdv.nad)  rer  Unfrud>tbarfcit  befreite  I.  Rck.  2,  1 ; 
wie  tcr  jun!.•^frdulid^cn  fvottcegebärcrin,  ba  (.tlifabctb  fie  grüfife  unt  \di^  pries  Luc.  1,  47. 

Kai    evrppoai'i'y   ti.'Oiiar&.JGoi'Tai    i~i   kvjjlov.      aya'/j.iacjxiu  r/  ü'v\ij  uov  t~'i  tij  Kvp'nj  .  .  —  21)    „®r 

bat  micb  ntit  .^cii  bctlcibct,"  b.  b.  mir  ta?  .*3eil  in  »^üüc  ju  Jbcil  werben  laijen.  liia-iov  curiipiov 
Kai  ytrüvn  ivopücvvr/^'  cf.  Gen.  1.  c, ;  IV.  Kog.  2.5,  2'J ;  Zach.  3,  1-5. 


Caput  LXII. 

1.  Propter  Sion  non  taccbo,'  et  propter  Jerusalem  non  quiescam,  donec 
egrediatur  ut  pplendorjustus  ejus,'  etsalvator  ejus^  utlampasacceiidatur. 
I^.  Et  vidobunt  Gentes  justura  tuum,*  et  cuncti  reges  iuclytum  tuuui:^  et 
vocabitur  tibi  Domen  novum,^  quod  os  Domini  nominabit.  3.  Et  eris 
Corona  gloriae^  in  maim  Domini,*  et  diadema  regni  in  manu  Dei  tui.* 
4.  Non  vocaberis  ultra  Derelicta:  et  terra  tua  non  vocabitur  amplius 
Desolatarsed  vocaberis  Voluntas  mea  in  ea,®  et  terra  tua  Inhabitata;'" 
quia  complücuit  Domino  in  te:  et  terra  tua  inhabitabitur.'^  5.  Ilabitabit 
enimjuvenis  cum  virgine,'-  et  habitabunt  in  te  filii  tui.  Et  gaudebit 
spon.sus  super  sponsam,'''  et  gaudebit  super  te  Dens  tuus.  6.  Super  muros 
tuos  Jerusalem  con.stitui  custodes,'^  tota  die,  et  tota  nocte  in  perpetuum 
non  tacebunt.'^  Qui  reminiscimini  Domini, ^^  ne  taceatis,"  7.  et  ne 
detis  Silentium  ei,'^  donec  stabiliat, "  et  donec  ponat  Jerusalem  laudem  in 
terra.  8.  Juravit  Dominus  in  dextera  sua,^"  et  in  brachio  fortitudinis 
suae:  Si  dedero  triticum  tuum  ultra  cibum  inimicis  tuis:  et  si  biberint 
filii  alieni  vinum  tuum,  in  quo  laborasti.  9.  Quia  qui  congregant  illud, 
comedent,  et  laudabunt  Dominum:  et  qui  comportant  illud,  bibent  in 
atriis  sanctis  meis.^'  10.  Transite,  transite  per  portas,^'  praeparate  viam 
populo,  planum  facite  iter,  eligite  lapides, "  et  elevate  signum  '^'  ad  Populos. 


[ 


Der  fxop^tt  3faia«.  62,  1—10.  2lnm.  1—24.  261 


11.  Ecce  Dominus  aiulitum   focit  in  extremis  terrae,  dicite  filiae  Sion: 
Ecce  salvator  tuus  venit:  ecce  nierces'"' ejus  cum  eo,  et  opus  corani  illo. 

12.  Et  vocabunt  cos,""  Populus  sanctus,  redempti  a  Domino.     Tu  autem 
Vücaberis;  Quaesita  civitas,  et  noii  Derelicta. 

l)  S?  rcbet  bicr  bcr  'iPropbct  lrtc^cr  in  frincm  9?amcn  unb  i>vidU  bcn  bcificn  rranj^  fcinf« 
^er;cn3  aiu^,  t-a««  .*?cil  O^r'ifli^  ^u  [eben.  —  2)  HplV  "''•'^"'^  '^krccbtiiifett;"  v  (hKatoavir/ avrij^. 

piy  Ij'it  bier  ipo^t  Mc  i^cfcutuuii,  wk  ta?  foK^fut-c  nj.*1Ü'*  „•^ülfr  .^cil,  ^tcttuug."    Ta 

intcijcn  ade?  .»!>cil  für  3«5racl  nur  aus!'  tcm  Wcmas«  crblübt,  fo  ivdbltc  .C">icrtMi»mii^  t»cn  concrctfit 
Suöbruct'.  —  JJ)    rö  Jt  aur/iptöv  fzov.  —  4)  'IplV  -,^^1"^  (^3crcd)ti9fcit,"  b.  b.  l>cin  •'öetl.    rifv 


öiKaioaivTiv  aov.  —  3)    T|"lln3  „beinen  iKubm;"    rtiv  i^o^av  aov.  —  G)    Xcr  ueiu^ebcrenfn 

©cmciutc  (iJcttcö  iic^iciitt  aiut  ein  neuer  "^Janic.  (ii?  ifr  ficO  nad)  iMerpnsmuö,  Sürillu?. 
OSrCiioriii?  rjon  '^Jajianj,  öbnifoücmu;?  bcr '?^^mc  „t£  bri  illicb,"  ewlesia  Christi,  in  ivcldjtr 
atle'iDürbc  ber  i^raut  rei^  ^obnce  fs3ottfi^  entbvaltrn  i|l.  (£orr,iiiu>?  a  ^.'apifc  ii.  %.  balten  batiir, 
unter  ticKin  Ofamcn  l'ci  terienij^e  511  i^cvficben,  t'er  i^.  4  (genannt  n?erbc:  ni^'^S^ÖÜ'  vülunt:i5 

moa  in  ea.  3nicin  tiefe?  2I?ort  bürfte  eber  t'xt  (fijienfrfuft  ober  bcn  ®ertb  tiefe?  "J^amen?,  al# 
bcn  'JJainen  felbfl  be^eidnien.  —  1)  t.  b.  tcr  fdunttle  <rd)miid  tcr  35}clt;  f.  2S,  1.  —  S)  t.  b. 
in  l>eni  i^creid:e  ter  2L^erfc  (sv^tc?.  —  9)  „meine  t\\\i  babc  id)  an  ibr."  J?ai;uo  unc -^iipo 
nebmcn  tiefe  *S?orie  in  einem  ron  tcr  gciri^bnliiten  ^luelejv.nuv-^^crfdvlebenen  3inn:  „"?)?cin 
SBille  t^fdjiebt  in  ibr,"  fo  bap  taniit  be;ci*nct  wäre,  nM?  (i^ott  burd)  ^jercmia?  31,33  fagt: 
Dabo  lesem  nicam  in  visccribus  coriuu  et  in  corJe  eorum  seiibam  cam  et  ero  eis  in  Denm 

et  ipsi  erunt  mihi  in  populum.  —10)  H^^J^D  „bie  IsermäbUc."  (v?  i|l  auffaücnb,  rcle 
t>if  LXX  bent  b(.  2Bortc  ben  fo  bet'eutiiußsvollen  5inn  nebmen  unb  c?  mit  bem  profaifc^en 

2Dortc  v'iKovijii'n  überfec-en  fonnten.  —  11)  ^7^*3^1  •M'c^  rcrmäblt  fein,"  b.  &.  n?ivD  nidit  nur 
bewobnt  fein,  fonbern  fid)  aud)  cinco  ^crrn  unb  9lc3enten  unb  eine«  blübenben  ülBübltlanbe« 

frfreuen.  —  12)  ^^'y '''3  „benn  ti  >>crmä^)U  ftit  ^ünijüng  mit  Jungfrau,  unb  mit  bir  oer- 
mäbten  ildi  beine  2iJbne,"  b.  b.  »ic  ficfe  ber  Sünj'^Iinct  mit  bcr  3itniUi"»iu  tjcrmäblt,  fo  i^ermäbfrn 

fliÖ  mit  bir  beinc  -i^i^bne  UHtnbCr);  nal  c'jr  cwoiköjv  veaviaiwr  ■rrap\)h%),  ovru(,  Ka-oiKi/advaL  oi  vloL 
aov.  —  13)     Kai    earat   hv  rpörrov  civpnvii'/üfrai.    vuuoio^  i~i  vvuipj],  ovru^  tv0pav&ria(Tai  ö  Kvpio( 

iiri  aoL.  —  \h)  Xcr  ^^Propbet  fpridjt  bier  al6  :i^ct>oUmäd)tiiUfr  (i3otte?,  ber  burd)  feine  'jTopbc« 
jciiingen  Urfad5c  ift,  bap  bic  i^orfteber,  Jipirtcn,  \'ebrer,  "}>rieiler  niemal?  aufbi?ren,  ju  reben  rcn 
ber  33otfd)aft  be?  peile?,  ^u  flebcn  um  ba?  .^eil  unb  \vi  unrfen  für  beffcn  5lu?brcituuii.  .i^iercn?- 
ntu^,  3?crnarbu>5  unt  .&U;]0  tjerilebcn  unter  ben  ©vifbtcrn  bie  CSn^el.  —  1-5)  nh  a:tj:7^aovrai 
uiuvT/GKöfievoi  Kvpiov.  —  1  (> )  b.  b.  ibr,  bie  ibr  berufen  feit,  immer  bc?  Jperrn  ^u  gebcnfcn,  feinen 
9?amen  ju  nennen  unb  ju  rerbcrrliAen.    Die  LXX  babcn  bicfe  iöovte  mit  bem  riorbergebenben 

<5a^e  cerbunbcn.  —  17)  QD'^  '0*1"7}^  /-f»  ^ö  ^^^  ^fin^  'Slniie  werben;"  ovk  ian  yäp  ifüv 

■."  T  •    t: 

h/iococ.  —  18)  „unb  lallet  ibm  (bem  -fpcrrn)  feine  3iube."  LXX  febtt.  —  19)  käv  6iop-&c.m^ 
Kai  KoiT/Gri  'iT/povca/Jju  yai<piafia  ettI  -7/f  yfir.  (linii^c  balten  bafur,  '^Hut  babe  irei^en  te?  fort- 
wäbrenbcn  '-Bitten?  unb  Jyleben«, _ba0  ber  'iPropbet  ijcranlaut  \>;[\:i,  bie  ^??tenfd)werbunii  be» 
Sobnc?  (yotte?  früber  eintreten  laifen,  wepwei^en  e?  aud>  bei  Xaniel  9,  24  beijje:  Abbreviatse 
Bunt  soptuasrinta  hch'i.jiiiados,  ut  fineni  accipiat  poccatuui  et  unü:atiir  Sanctus  8anctorJ!u. 
lenn  fyctt  nnü,  \:\iy\.  (Sbrofoftomu?,  bap  wir  burd)  (yiebct  erbaltcn,  wa?  un?  ^u  i^eben  fein  eigenes 
Verlangen  ift.  —  20)  a-'/.7u  ttjt^  '^6^'jr  airov.  —  21)  f^kut  fvriAt  bier  »MMt  bem  '^knuffe  ber 
ffgen?reidicn  Jsiille,  beren  man  fidi  im  ■??.  'i^.  erfreuen  werbe,  anj  eine  '-IDeife,  bie  benen,  weUtf 
in  "^^littc  be?  "iL  '<^.  tcbrcn,  rcrtläublidu'r  war;  er  fpridu  oon  ?.\\ibl',eiten  in  ben  lun'bi^fcn,  wie 
fie  bic  ^ntiw  i^ftcr  im  ^abre  mit  ben  i'eyiten  unb  mit  ben  '.Jlrmen  abbieltcn  Lev.  23,  34:  Deut. 
12,  18.  Jpiercni^nui?  finbet  bier  eine  m".)|lifdH'  '.Jlnfünbiiiung  ber  eucbari|lifd)cn  Cpfermabljfit 
be«  ^}?.  2?.,  bie  niemal?  aufboren  wirb  —  bi?  jum  CSnbc  ber  2age.  'OA'it  mtüem  iKedUe!  Tcnn 
nur  tiefe  ???abl^cit  itl  bicienii^e,  wcldK  alle  Erwartungen  unb  5?egiertcn  be?  febnfüdJtigen 
(i5ldubigen   befriebigt.  —  22)  "„fort,  fort,  binau?  ju  ben  Sboren,  um  üBeg  ju  bereiten  bem 

S?olfe  .  ."  —  2f5)  15^?  I^PD  „reiniget  it^n  pon  .Steinen;"   ml  roic  Xi^ov^  ek  rrjc  öSov  cUap- 

phl'arg.  (??  ilnb  unter  bicfcn  Steinen  bic  mand)ertei  o^inberniiTc,  befonber?  bie  i^erfolgungen 
iü  »erliefen,  bie  fid}  ber  SBetc^rung  jum  Glauben  entgegenfeueu.  —  24)  ein  3ci*cn,  baö  gleid) 

17* 


262  Der  ^xopf^tt  3faia«.  62,  10—13.  Slnm.  24—26.  63,  1.  2(nm.  1. 

ttm  ^clbjfit^fn  im  Ärie.^e  jum  Kampfe  ruft  unb  Sccieifterun.q  ixweät  40,  3;  49,  1] 
^ieronpmu?,  Sijridii?,  ^prcccpiii^,  ^oreriu^  u.  21.  »crilcbcn  Varunter  ^a^  bt.  Ärcu 
tom  Jaf^c  fcer  (frlöfun.q  an  bt?  ic^t  unb  fortbin  biei  an  baö  Snbe  ber  Za^i  alö  Äo 
©iegegjeidien  burd)  bie  52}elt  gcljt.  —  23)  40,  10.  —  20)  «üi  Kaliaa. 


Caput  LXIII. 

1.  Quis  est  iste,  qui  venit^  de  Edom,  tinctis  vestibus^  de  Bosra?  iste 
formosus  in  stola  sua,  gradiens  in  multitudine  fortitudinis  suae.^     Ego, 
qui  loquor  Justitiar, *  et  propugnator  sum  ad  salvandum.    2.  Quare  ergo 
rubrum^  est  indumentum  tuum,  et  vestimenta  tua  sicut  calcantium  in 
torculari?    3.  Torcular  calcavi  solus,^  et  te  Gentibus  non  est  vir  mecum: 
calcavi  eos  in  furore  meo,  et  conculcavi  eos  in  ira  mea:''  et  aspersus  est 
sanguis^  eorum  super  vestimenta  mea,    et  omnia  indumenta  niea  in- 
quinavi.J  4.  Dies  enim  ultionis  in  corde  meo,'"  annus  redemptionis  meae 
veiiit.     5.  Circumspexi,  et  non  erat  auxiliator;  quaesivi  et  non  fuit  qui 
adjuvaret:  et  salyavit  mihi  brachium  meum/'  et  indignatio  mea  ipsa 
auxiliata  est  mihi.     6.  Et  conculcavi  populos  in  furore  meo,  et  inebriavi 
eos'-   in    indignatione   mea,    et    detraxi    in  terram    virtutera    eorum." 
7.  Miserationem  Domini  recordabor,'*  laudem  Domini  super  omnibus, 
quae  reddidit  nobis  Dominus,  et  super  multitudinem  bonorum  domui 
Israel,  (p.iae  largitus  est  eis  secundum  indulgentiara  suam,  et  secundum 
multitudinem  misericordiarum  suarum.    8.  Et  dixit:  Verumtamen  popu- 
lus  meus  est,  filii  non  negantes:''  et  factus  est  eis  salvator.'^     9.  In  omni 
tnbulutione  eorum  non  est'Mribulatus,  et  angelus  faciei  ejus'^  salvavit 
eos:  in  dilectione  sua,  et  in  indulgentia  sua  ipse  redemit  eos,  et  portavit 
eos,  et  elevavit  eos  cunctis  diebus  saeculi.    10.  Ipsi  autem  ad  iraeundiam 
provocayerunt,  et  afflixerunt  spiritum  sancti  ejus:'^  et  con versus  est  eis 
in  inimicum,  et  ipse  debellavit  eos.   11.  Et  recordatus  est  dierum  saeculi^ 
Moysi,  et  populi  sui:  Ubi  est  qui  eduxit  eos  de  mari  cum  pastoribus 
gregis  sui?''  ubi  est  qui  posuit  in  medio  ejus   spiritum  sancti  sui?*' 
12.  Qui  eduxit  ad  dexteram^  Moysen  brachio  majestatis  suae,  qui  scidit 
aquas  ante  eos,  ut  faceret  sibi  nomen  sempiternum:     13.  Quia  eduxit  eos 
per  abyssos,  quasi  equum  in  deserto   non  impingentem.^*      14.    Quasi 
animal  m  campo  descendens,  spiritus  Domini  ductor  ejus  fuit:  sie  ad- 
duxisti  populum  tuum  ut  faceres  tibi  nomen  gloriae.     15.  Attende  de 
caelo,  et  vide  de  habitaculo  sancto  tuo,  et  gloriae  tuae:  ubi  est  zelustuus 
et  fortitudo  tua,  multitudo  viscerum  tuorum,  et  miserationum  tuarum*^ 
super  me  continuerunt  sc.=^     10.  Tu  enim  pater  noster,  et  Abraham  nes- 
civit  nos,2«  et  Israel  ignoravit  nos:  tu  Domine  pater  noster,  redemptor 
)ster,=^  a  saeculo  nomen  tuum.^     17.  Quare  errare  nos  fecisti^»  Domine 
de  viis  tuis:  indurasti  cor  nostrum^" 


noster,  _^ 

tuis:  indurasti  cor  nostrum^"  ne  timeremus  te?  convertere  propter 
servos  tuos,  tribus  hereditatis  tuae.^'  18.  Quasi  nihilum  possederunt^' 
populum  samtuin  tuum:  hostes  nostri  conculcaverunt^  sanctificationem 
tuam.     19.  Facti  sumus  quasi  in  principio,  cum  non  dominareris  nostri, 


neque  invocaretur  nomen  tuum  super  nos. 


Der  ^rop^ft  3faia<J.  G3,  1—13.  3liim.  1—24.  263 

ber  conCfbcm  unb  3?p?ra  fommf,  f^^cttt^crfickn,  bcr  unter  bcn  ^rinbrn  ^^rafle  cbcit  einiircff» 
5^1utbab  aniicvidnct  bat,  um  baburch  bic  i^rfrciiiu;^  brr  jubcn  auö  bcr  'SU'fviimcuütaft  iu  b'circrf- 
ftcUisKn,  l'o  muti  man  mit  ibm  au*  annehmen,  baf;  unter  (£tpm  ba?  ^)ieiit  ber  libaloäer  unb 
untcriHv^rabie  5tabt^^ab\^lon  i^emcintfei,  itae  immerbin  ütwerlafu.  (iinit^e  fcbcn  hier  im  buct- 
Oäbliiten  5innc  eine  Ül^ciiTajiuiuiter  Sie^ieuberCi-bom  ^urct)^ie  ^-^faccabacr  I.  5.  ;5;  II.  ]u.  17; 
bic  aber  für  ba-?  i^epartis^c  i^ilb,  ba?  bier  entrpüt  irirb,  etwa?  \u  'sieriniin^iiicii  |lnb.  ijipll- 
fommen  enti'rriitt  bicfer  ivm^n  SPeiiTai^unji  nur  ber  Siei^  be6  WelTiac',  iinV  ^n^ar  nach  brr 
geJfbbnlidHMi  'i'J'^einunii  ber  initer  berient;U,  ben  er  bei  feiner  .^Himmelfahrt  feierte,  »vepa'ef^en  ilf 
anncbmcn,  bap  bie  (fmiel  im  .t3immel  bei  ber  'Olnfunft  tlbrifti  jene  ?ixcii\t  ilellen:  Quis  est  iste? 
Stu^uflinu?  foricbt  ficb  in  ber  (frFlanin.i  be?  l's.  ü;;,  u  fttou  barüber"  aiie :  AscotKiebut  enim 
cruoris  rubore  perfusus.  a  truphopis  victiicibus  lauroatus.  \'id(.Tiiiit  coclites  cuncti  (^pociosum 
vulneribus  Christum,  si)olia  castris  tyraiinic's  reportata  et  adiuiranto.s  ful<rentia  divina? 
virtutis  vexilla,  talibus  ooncropant  hyniiiis  deducunt(jue  lactantcs.  Quis  est,  inipiiunt.  iste 
rex  gloriae?  et  ajunt.  Dominus  virtutum  ipse  est  rex  gloiiae.  Ilic  est  ille  candidus  et 
roseus  .  .  .    Serm.  5.  de  ascens.  D.  —  2)  epv-&rf/ua  luartuv.  —  ^)  ev  ßia  nopeierai  ßerä  iff;ft'or. 

4)  y^Znrh  D")  np7i*3  "»^It:  *JN*  --<*,  i^f  ^<i>  in  «Jcrc^tigfeit  (.^ntb)  rebe  unb  mädjtig 

bin  ^um  Jpelfen,"  b.  b.  ieb,  ber  l'crfunber  bcr  J^ulb,  bcr  circpc  Silöfcr.  Ge  ifl  bie?  bic  Slnttrcrt, 
bie  Sbriitue  auf  bie  }'srci(\t  be?  "J'ropbctcn  crtbcilt,  ber  im  ^}Jamcn  3?rael?  ober  Sion?  ]n  fpreAen 
fcbfint.  f}<^  (Ua/J-^ouai  6iKatoavv7iv  kuI  Kpiatv  aurr/piov.  —  3)  b.  b.  TOarum  Dcdi  crfcbeinfl  bu,  c 
Sicher,  in  einem  \o  bcflecftcn  .HleibeV  — <i)  „9Stc  foüte  irfi  ni*t  burcb  unb  burd)  beflecft  unb  ge- 
färbt fein,  ba  id>  bic  Mcltcr  allein  iKtrctcn,"  b.  b.  ben  iiampf  allein  gcfdmpft  babcV  -'/.r/pi/r Kcira- 

TeTra-r/fiivT/c  (Yzt.)  'i)?act)  anbcm  '^tidXtin  ftovoc  Kara-e-ärf/Ka.  —  T  )  mi  Karii)/aaa  avrid:(:  <!;( 
tvv-  —  8)  KoX  KaTTj-ja-jov  rö  aifia  avri'jv  nir  -jffV.    —    9)  LXX  fcblt*      Xic  f^CWanbC  bC£!  Wcflla« 

ftnb  feine  bl.  1JJ?cnf*bcit,  unb  bie  blutigen  gierten,  bie  ibm  ber  jlampf  oerurfadit  bat,  finb  bie 
fllorrcidicn  WaljciAcn  an  feinen  -i^ärtben  unb  vvüpcn,  bie  ibn  ein)1  am  (ikriditstage  ?or  aller 
SBelt  sjcrberrlidien  n'crben  Apoc.  19.  13.  —  10)  „bcun  ber  lag  bcr  3iad>e  ivar  bcfcblcffcn ;" 
Vfj^pa  yäp  ävra7Toi^u}G£ur  e-f/Ai^fv  airoig.  (£3  i|l  bicT  baiJclbc  gcfagt,  iva?  (Ibriftu?  Joan.  12,  31 
fagt:  Nunc  iudicium  est  mundi,  nunc  princcps  mundiejicii'turtoras,  unb  Ose.  13,  14:  Ero 
mors  tua,  o  mors,  morsus  tuus  ero  interne.  —  11)  f.  59,  IG:  LXX:  Kai  eppuaaro (ivmvr u  ßpa- 
,^((jv  fwv.  Kai  b  ^vuor  pov  eTTearr/.  —  12)  b.  t).  id)  tränftc  ftc  mit  meinem  ^'■'^rnc,  bi5  ta^  fie  bin« 
taumelten.  LXX feblt.  — 13)  DnVJ  übcrfcgien  bie  ''?Jcucrn  „ibren  Saft,"  unb  pcrilcbcn  baruntcr 

baö Slut.  Slucb bicLXX nahmen  c?  fo :  Kai Karrp^ajnv tu a]ua avrüvel^y^v.  Xie crftc 23ebeutung be# 
SBortc«,  in  »elAer  cö  fonft  immer  ?orfcmmt,  illallcrbinge  virtus,  perfcetio.  gloria.  —  ll)  .^ier 
beginnt  ber  '»Prcphct  dn  l'ieb  ober  ß3ebet,  it^clAee  ^ucrft  ben  Tanf  für  bie  gi.Htliri?cn  JPoblfbatcn, 
Jjcrnad)  Älage  über  ÄÜnbe,  Slcnb  unb  Trangfal,  enblid)  bte  ^^itte  um  Grlofung  auefpridjt.  — 

13)  'l"^pC**  N^  .-fie  tdufdjen  nic|t,"  b.  ^.  fie  erjüeifert  ftc^  a\$  meine  Äinber.  oh  fifi  ä^err/auo,. 
(li  gab  in  3:?racl  immer  au?geje((t)ncte  Tiener  ®otteg.    Slucf)  tpirb  am  gnbe  bcr  SCage  gani 

S3racl  H^  be!ct)ren  Korn.   11,  2G.  —  16)  ^**:^i,t3^  „jur  Jtettung;"  n?  «rc^rv^/av  «  :rd(T)>. 

^Xiipeuc  avTüv,  tpeld)e  le^tcrcn  2Dorte  im  ,§ebr.  unb  3?ulg.  iß.  9  beginnen.  —  17)  DnnV'T'DS 

ST     T     |T  T      : 

„bei  aß'  ihrer  2?cengung  war  er  ni*t  enge  (engberjig)."  S^on  jur  3ctt  bc3  .i^ieron^mu» 

T  ,  , 

lafcn  Ginige  i^,  anflatt  {^^,  wornad)  ju  übcrfctjcn:  „bei  all  ihrer  53cbrängniij  n>ar  (auvfc)  er 

bebrängt,"  —    hatte  'Witleib.     ov  Tipiaßv^  uhci  äyye'Aoi;,  ä7JJ  alrur  (Guaev  ahr(ii%.  —   |8)  Exod- 

33,  14. . .  —  19)  It^np  „feines  Jpciligen,"  worunter  hac^  Si^omaü,  Slbam,  Ü^ranuS,  SandHej 

5Wonfcö  a.\i  2?orbilt  Ghriili  ^u  ijcrflcben  ift,  »ic  bcnn  bcr  Prophet  auf  bic  Stcöen  in  ben  "Pi'almen 
anjUfpielcn  fcheint:  l]t  irritaverunt  Mosen  in  castris,  Aaron  .sanctum  Domini ;  bernacb:et 
vexatus  est  Moses  propter  illos,  quia  exacerbavcrunt  spirituni  ejus.  F.s.  105,  16  et  32. 
LXX:    ro   TTVivua  rb  äyiov   avroii.   c'f.    H.    Esdr.    9,    2()-2t') :    l^'.s.    nO,    13;    Eplies.    4,  30.  — 

20)  .§ebr.  „unb  cö  gebad)te  bcr  alten  Jage  unter  5)Jor)fce;  fein  45olt."  LXX  blop:  koI  kfivr]c<rii 
iintpüv  aiuvluv.  —  21)  ny"l  riN  D''0  D*7J/Qn  »t>"  Uf  beraufileigen  macfete  au«  bem  Weere 

fammt   bem  ,^irtcn  feiner  .i^ecrbe;"   ö  avaßißäaaq  U  r^r  daMcariQ  töv  -otfiiva  rüv  TT-poßaruv;  — 

22)  V.  10;  Exod.  14,  21.  —23)  ;trnr  HkJ^D  pD'S  T^1t3  ..ber  gehen  lie^vjur  3?cd)ten  be» 
?D?o!5fe6  ben  2trm  feiner  .^»errli^teit,  ober  ber  an  ber  SicdJtcn  führte  Wopfe«  mit  jlarfem  Slrmc;" 

6  äyayLv  ri/  öe^ia  Muoi/v,  ö  ßpax'i'-'v  r^c  t^^SVi  avrov;  —  24)  1'?tJ*3*  ^{7  //M^  flraUC^eUcU  nidjti" 


264  Der  ^rop^et  3faia«    63,  13—18.  SInm.  24—33.  64,  1.  STnm.  1. 

Kdi  ovK  iKo-!T'inaav.  —  23)  „Teine  Srbarmunf^en  ticrfc^Icffcn  fii^  c^egcn  mi^."  ®o  fpri(6t  be^l 
■propbct  im  9?amcn  fcc«  i^olfcö.  —  2ö)  Xic  Hebräer  un^  alle  Dricntalcn  bc',cirf)ncu  DcnminbcrR^] 
•örab  ü'br  bäurivi  mit  ter  'i)?c:^ation,  wie  5.  'i3.  au?  bfm  ©orte  5U  crfeben:  Misericordiam  volo, 
non  sacriüiiuin  Mattli.  9,  l.'i.  Ter  Sinn  ift  babcr:  '^swx  i>crbaltuif;  5U  beni,  ira^  Mi,  0  •6'crr, 
iiiiö  bifi,  ijl  'ilL'rabam  une  ein 'vJerini^Ci*,  ja  »ie 'bliebt:?.  Slramu?  iiibt  bier  Me  örflännifl: 
Abraham  et  Ja'jub  nes'.'iunt  nos,  resque  nostras,  qiiia  sunt  in  üb^uuni  liuibo  ))atru!ii,  ubi 
taui  cfTunt  luco  et  ojjc  Dei,  quam  nos.  .^icroniimii?  teiltet  bicr  baö  'iJJidjtfcuncn  „auf  Jurücf' 
lueifunfl  un^  i'erad)tung"  uud  lajit  ba<<  betencc  iUMf  bicr  ein  tiefen  iVfenntnip  ter  2cbu!f  tbun. 
Senn  bie  •'pdretiFer  au3  bicfer  stelle  erwcifen  »oUen,  bau  bie  ^eiliiKn  im  .^"'immel  ntitt^  für 
un?  tbun  tonnen,  fo  i^ibt  ibnen  Siner  aui  ibnen  felbcr,  \\\\x>  *,roar  ein  '^infübrer,  C£ahin  ndmlic^ 
;ur  'iJtntrocrt:  Nequo  tanien  ex  lioc  loco  eliei  potcst.  Sanctos  vita  l'uncto.s  nostri  curam  non 
habere.  'H^'x^i  man  aucb  n^irfliit  biefev  5dirif:|lelle  (>^eit>alt  antbun  unb  tlc  trortixiörtüit  unb 
bud)üdbli*  fai^^n  laiTen,  'Jlbrabam  unt  3'ifi-^l?  irüfUen  im  l'imbue  i^in^  unb  ciar  nicbt?  scm  3u- 
^s\x[^i  ber  ^Jcbenren  auf  (£rDen,  \o  fcnntc  nuv.x  tiarau?  "üfidn«?  folptcrn  für  tic  •C^'ciii.aen  l>ee  "??.  h., 
tic  nidU  mcbr  im  l'imbui\  fpufern  in  bcr 'JInfdMuuu.a  (*sHntc6  ilnb,  unb  mit  (Xbriftui?  triumpbircn 
unc  berrfd'en.  —  27)  /iiwn  i'/imr  „erlöfe  une."  —  28)  f.  b.  scn  (£if ii^fcit  ber  biit  tuSIÜeeta?, 
»aö  in  beinern  9tamen,  in  tcinem  QBefcu,   einbegriffen  ift.    LXX  fu^jcn  bei  i(p'  i)ß<n.  — 

i9)  l^rnn  'ndl  „»^inim  laijeil  bu  \xM  irre  geben';"'  —  30)  6,  10;  Exod.  4,  21.  — 

$1  )  i.  e.  l)ropter  tribus  h,  t.  LXX  6:a  räf  (pv7.äc^  rf/g  KXypitvnfüagaov.  —  32)  ^JJ^")*  *l^*i^,tD'7 

nti'lp'D,!^  -'>iiif  fi"  Äurjeei  baben  fic  in  2?efii;  gencmmen  bein  bl.  33ivlf,"  b.  b.  fint'  «^errn  gf- 

rocrben  beine?  2?clfe^.    Tcrefer:  „'Peinabe  baben  ilc  ijertiliit  bein  bt.  23olf,"  Ua  uinnov  K7.i^f,ovo' 
fj/jau/i^v  Tni  öpnvcrov  «j-Zof  auv.  —  33)  „unfcvc  '(5cinbc  bubVn  leiu  •'pcilii^t^^um,  nC'^pD/  io 

trtun."    LXX  fet^It. 


Caput  LXIV. 

1.  Utinam  dirumperes  caelos,'  et  descenderes:  a  facie  tua  montes  de- 
fluerent.^  2.  Sicut  exustio  ignis  tabescerent,'  aquae  arderent  igni,  ut 
iiotum  fieret  iioinon  tuum*  iniinicis  tuis:  a  facie  taa  geiites  turbarentur. 
'■>.  Cum  feccris  mirabiba,  non  su.stinebinuis:''  descendisti/  et  a  facie  tua 
montes  deßuxcrunt.  4.  A  saeculo  non  audierunt/  neque  auribus  per- 
«.-.eperunt:  oculus  non  vidit,  Deus  absque  te,"  quae  praeparasti  expectan- 
tibus  te.  5.  üccurristi  lactanti,^  et  facienti  jiistitiani:  in  viis  tuis 
recordabuntur  tui:'"  ecce  tu  iratus  es."  et  peccavimus:  in  ipsis  fuimus 
»»'Uiper,'^  et  salvabimur.  6.  Et  facti  sumtis  ut  ininuindus  onines  nos,  et 
quasi  pannus  menstruatae  universae  justitiae  nostrae:  etcecidimus  quasi 
fobuin  univcrsi.'^  et  iniquitates  nostrae  (juasi  ventus  abstulerunt  nos. 
7.  Non  est  qui  invocet  noinen  tuum:"  qui  consurgat,  et  teneat  te:"  abs- 
condisti  faciem  tuara  a  nobis,  etallisisti  nos  in  manu  iniquitatis  nostrae.^* 
H.  Et  nunc  Domine,  pater  noster  es  tu,  nos  vero  hitum:  et  fictor  noster 
tu,  et  opera  nianum  tuanim  omnes  nos.  9.  Ne  ira.scaris  Domine  satis,  et 
ne  ultra  memineris  iniquitatis  nostrae:  ecce  respice,  popukis  tuus  omnes 
no.s.  10.  Civitas  sancti  tui  facta  est  deserta,  Sion  deserta  facta  est,  Jeru- 
salem dosolata  est. "  11.  Domus  sanr-tificationis  nostrae,  et  gloriae  nostrae, 
ubi  laudaverunt  te  patres  nostri,  facta  est  in  exustionem  ignis.  et  omnia 
desidcrabilia  nostra  versa  sunt  in  ruinas.  12.  Numquid  super  bis  con- 
tinebis"*  te  Domino,  tacebis,  et  affliges  nos  vehementer? 

1)  Ter  i81tcf  in  bcn  2Ibaru;!b  be?  iuim.Kerj  enrcdt  im 'JrciJbcten  ben  beben  (i^ebanfen: 
nur  ein  unmittelbavev,  reruMini,te5  X-^crabfemmen  f^Untr?  a\^  .*^cilanbfo  balte  bae  oode  Tabin- 
n-flfeu  bci?  uip.OiiKU  vl.'o!fe«  auf!  3l"ie  am  .?inat  f^Unt  erfAicnen  in  ^cuer  unb  (Srcbeben  unb 
in  bober  ^i'ajciuit,  fo  rourfe  un^  roirb  bie  crfcbnte  .^erabFunft  (i3otrc?,  bce;  'irlöfcre,  'ion  bem 


Der  ^rop^et  3)'aia<<.  64,  1—12.  2lnm.  1—18.  265 

önt^i'uffn,  ivic  (mmi  bcm  cürfurdjt^i^cflfn  Scfcaucr  bcr  OKitur  unb  bcr  In^lfcr  bfijru^t  Wrrbfn. 

Vod)    lUtli    ^Kciülll.      fiii'    (ivoi^yc    rov   ol^pai'uv,    TjHißor    Ä7/i/;trni  (jttö   rrr)!,'  ö/)//  K«i  raK'jijOiTat  .  .  — 

i)  fjS^j  „bic  2?crc\c  würben  erbeben."    .^^iercniMnu?,  Jertuüiau,  3u|linii^  ivciKn  febr  fcbbn 

nacb,  n?ic  bicfcr  31'unftt  unb  biefc  SCeiiJaiiunii  burcb  Gbrifti  Wenüttverbunji  unb  bie  -öcrabfunft 
bciii  b(.  Weifte?  erfii'let  n^orben.  i^H  bcm  "^huieiutte  Gbrifli  unb  vor  beni  Mr_afteriiu|Te  bea  bl. 
(i^illee  fd>inolu'n  bie  (^elfeuber^en  t^Irieti  n?eid)eui  SLsidjfe;  bie  c\lc'i(b  beni  iLv^Aiier  erlaiieten  iinb 
frfaltcten  J>er^en  wallten  |le^en^  auf  bnrdi  ba><  Jveuer  be«?  bl.  (sieirte?;  bie  iuMftr  finj^en  »ti  iu 
bfben  .  .    3ni  .ipcbr.  ütliefjt  ^ie!'er  erfte  i^ere  ^a.^  vunberiu'bnibe  (lapitei;  gebort  aber  oiienbar 

}u  biefcm.  —  fi)  C'>?"n|^Dri  D^*2  D'Dpn  'C'i<  HlpD-  ^?  "'üffen  biefc  ^2l^orte  ju  ben 
rorberaebenfen  beuvien  werfen:  „(bie  'i^eriie  wiirDen  erbeben i,  wie  r-crbent  i^ranbcbe?  5d)nieU- 
feuerc,"  wc  ba?  ÄniiTer  auf.aefrrufelt  iiber  fem  Acuer."  Vodi  unf  ^Keifd>l:  „bie  'ik-ri^c  würfen 
jerflicpen,  wie  iveuer  :'Kei-^hoU  auflofcni  niacbt,  '^S.'afftv  waüct  beim  iveuev."  *i^uablu3:  Utin.im 
uiontes  ab  irr.-endio  igni«  eolliqUL'jscant,   ignis  iiKinain.  qui  tcrvore  et  cliullirc  fiuüt  iu|uaö. 

«jf    Kijfibf    i'iTTv    TVjHjCi'dTrnv   Tivphr  rijKZTai,    Kai  KUTaKai'Cd  ttvj)  rare  VTttvavTinvr,   tuil  ipavfjiov  iarai  TÖ 

h'oua  aoi'  iv  Toir  v-evai-rioir  .  .  —  -ll )  ?.Van  wiif?,  Wie  f^ott  audun  frubcren.  Reiten  burd) 
wnnberbare  Grfcbeinuni^en  unr  ^^lMrfiuuv~n  feinen  ')iamen,  feine  Wadtt  ben  geinten  fimb  mad;*!, 
butifWoofee  lun'iPbarao,  furdi  (üliai?  yor^^ldnib  nuf  ^'ic^ibel,  burd)  (Slifeui?  n.  '^l.  Vlxod.  9.  24; 
III.  UoL'.  IS,  HcS.  Tiut  ift  fief;  '.?Uleo  inMi  iieriniiem 'oelan.ae  .aej^cn  bae,  wacs  ber  bl. '^eifl 
wirfte  im  9?.  'i<.   am   '»J^finijilfeilc   in  ^vernfafem,  "3U  (läfarca  im  .^aufe  be?  (Xorneliu^,  bei 

ramaefu?  an  'J'aulue,  ju  '•^Hiilippi  im  Äerfer  u.  f.  f.  —  3)  mpJl  N*^  'M^  baben  es  niitt  (fc) 

erwartet."  LXX  feblt.  —  6)  LXX  feblt.  —  7)  Ten  ©untern,  bie  Wctt  r>o(lbriniit  fnrÄ 
ben  'J^fcfnaö  uuf  ben  ;^Uift,  fen  er  fenbet,  oileiebt  9?idU«  immi  "JUIcm,  n^ais  ron  jeher  i^efibelH-n. 
5f  nebmen  biefe  2ie(Ieber  bl.  ^iVaulu?  T.  Cm:  2,  9.  ^iermiunu?,  tihrofoftonnu^,  Jbeopbylaftus, 
Defumeniu?,  'Jlnfeimu?,  '.Jlbam,  As^reriui^  unb  viele  "il.  (£■?  ilnb  aber  Dicfeu  tJBunbern  aneb  bei' 
ju^äblen  bie  bl.  ^aframente  unb  alle  "^iitrbeiluni^en  ttx  ^''Si\a\^<:,  tcren  bie  (^Häubi;icu  bcj  9i.  "i^. 
lld)  5U  erfreuen  baben.  'Tian  verweile  in  (McfaiiFen  nur  einijK  "?üuienbltde  bei  brn  unermefjlid^en 
•'^^nafrn,  bie  taiiliob  bei  fen  Saufeufcn  ber  bl.  ?.'(ef;opfcr,  bei  ben  laufenben  ber  (iommunionen 
f^efvenbet  werfen.  ßuMidi  muffen  aud>  bie  's^aben  ber  ^errlidifeit  biir,Ui^eredniet  werben,  bit 
VUIc?  übertreffen,  weit'  bem  ^i.iTenfAen  biuieten  511  Ibfü  werben  fann.  l'fan  lei'e,  wa?'  barüber 
•^ieronvmu?  op.  IS.  ad  Kustarh.  unc  i->ernarbuä  .^erm.  11.  in  Cant.  fui^en.  JjXX  :  üttö  r(rv 
a'twar  Hin  7/Kov(7auei'.  —  8)  eij'ieutlid}  oculusiKin  vidit  l)euui  ])ra)ter  te,  (jui  pncpuravit  (talia) 
fXhpC'ctailti    i^a.      ov6e    lü  ö(p\'ia?/Jo}  ////cTu'  ri6or  i^jöi-  rr///).'  O'iv  kul  tu  qi'jn  cruv,  ä  -rzdii/GiiK;  tuk;  vtth- 

lih-ovatv  Deov. — 9)   „benen,  bie  ba  mit  »VreuPe  üH'red^tiiifeit  üben,  fommü  bu  entiiciien;" 

cvuavriiarai   yap  tok;    toiovoi  rb  iViKnmi'.  —  10)   So.  et  Üs,  qui  in  vii>  tuis  rccordahuntur  tui, 

11)  bilbet  einen  (^kiienüis  \\x  bem ''i^crii]en:  „51ber  fieb  ba,  bu  \ürnei"t  unfer,  fenn  irir  baben 
jiefunpi.iet."  —  liJi  „wir  funbia.ten  ni.b  waren  immer  in  Sünben  unb  fotlen  fodw^erettet 
(frUHet)  werben."    "Jhifere  feben  bier  eine  i"traiie:   „Serben  wir  i^erettet  werben V"  ^DH^J) 

yUn^^  'Ohy^  CH-J'  ''^^^''^^  5Borte  febr  verfitieben  f,ebeutft  werben:  „5I?ir  fünbii^ten  \^  Xano^t 

fluf  ibnen  ib.  i.  auf  beinen  Ä'euen  i  un^  wir  foüen  bod)  j^erertet  werben"  ^UlioIi.  Tber  nact 
ben  älteren  bebr.  SJuelei^ern,  tXbalP.  „t-a  wir  funfijiten;  furd)  fic  (b.  i.  burd)  bie,  wcld)e  (ikut 
fiiu^benf  ilnb)  villc;eit  würfen  anr  i^erettei"  üod)  unb  -Ijeif*!.    ]*>..  22,  30.     liXX:  Knl  i/ficir 

Ti;t(ii>Toutv.    diä   roiirn  e~/.aviidi>fi(v,    tH"  ia;'?n  ^^J'5.^V    nid/t  ^*P*1JV  —  ifi)   Kai  fSt!ipvT//av  ili 

*)yA./.a  (ha  rar  ävouiac,  vjiCiV.  nvnjr  avff:>'(;  olati  r'/fuir.  (^dUMl  bemertt  (^ikeilOriUi^  ber  l^^rof'C ; 
Ifiimo.  (|ni  arlx.r  iuit  in  ccnditiune.  f'olinni  a  :seniet'pso  factu.«  est  in  tentatinne,  sod  post 
Hti[)nla  a|>p;'.niit  in  dtjectiorio  Moral.  11.  22;  cl.  .Jou  27.  21.  —  l'i)  Ter  iVropbet  fprid>t 
bier  in  bvvHri''ijlifdHn  \^tu?frücfen  vom  atiiu'ineinen  inrberben.  (f e^  f urfen  baber  fie  üi>ortt 
n(*t  ;\cvrei;t  werben.  Tenn  felbtt  in  fen  veroorbenilen  ^-^eiten  ;iab  ei^  rveue  'iU'fenner  bc<>  J^errn, 
Se^eü  wir  bie''e?  <\>ebet  in  bie  .-^nt  ber  bab'.'lonifrirn  '^k'fan>icnfdmft,  obir  mit  -^ieroiivinne  in 
bie  3fit  ber  ^weifen  ;^"rfti'run(T  bcs  'ler.u^ele  furd*  bie  r)£i.Mner,  immer  jvib  ev  treue  i-efenuer. 
SUlioii  beutet  baber  bie  JIl?orte  i"o:  „^Siue  olU^emeine '^orteeiveri^effenbeit  bat  unter  uns  "Jila^ 
peariffen,  fo  faf?  fie  einzelnen  ^^Jiii^nabmcn  faunt  bemcrfitit  fiub."  —  i-5)  „ber  il*  aufnunte 
ui'.f  nadi  bir  lueifc;"  K,n  ö  uvi/oiific  ävri'/.aii/m'jat  (70V.  —  1(>)  „unb  ba(l  un?  niefertv-tlredt  in 
ber  <siea\ilt  unferer  '•?}?iffei'-at,  ober  jMbft  iinö  unt'ern  'günben  brcii?,  ober  \aik\x  nna  zermalmet 
ti'erben  fureb  nnfere  ""Ocifi'etbaren;"  kcü  -n(n<^i.>Kar  yiiür  ch-ä  rar  ävo/i'ac;  i'/utjv.  —  17)  f'f  Karäpav. 
iHi  JjXX  obnc  i^raiU".  Wit  Vodi  unf  ^leifdi!  mi/dite  man  in  biefem  (£r;unTe  fie  l'öfunij  ber 
i^ra>ie  finben,  wehten  ta-?  i'erbalftiif;  fe-'-  o,efd-i'.btlidH'n  l'olfeo  Cu'^^'i  5ii'"  \\<:\\n\  '?.iJefilaoreicbt 
fein  würfe,  unb  faaen:  „rie  fd5mer,^lid)e  Vi.M'uu;'«  fd'eint  fem  "yropbetiu  in  fiefem  Jraunibilfe 
tcracbaUen:  Xie  iÜMi.tt  einer  i  reuen;  ütwrren  2d'u!f  laftet  auf  ;"u"^r,ul ;  wie  weife  iMdtttr 
ift  ti  ^eiftrcut  unb  umbcriKtrirben :  bie  M.  ^tvitrrn  fir^f  vrri^fet,  unf  kiu  ^Üh'ebcn,  wann  biefe 


266  Der  ^rop^et  ^\aiai.  64,  12.  2tnm.  18. 

I^cmütbigun.A  cnben  njcrbc.    l:ie  3luffcf)tüffe  beö  nun  fcl^enben  Sapitel?  ftefeen  eben  btcmit  im 
innigtlen  3ufammenbanjif.    Sie  c^ebcn  bie  Slntnjort  bc«  Jpcrrn  auf  bie  fcbmcr?lirf)c  ^raiyt  über    ■ 
btc  Urfaitc  ber  le&tcn  f^Jcfc^ictc  bc"ö  btftovifc^en  S^racl  nad}  erfclgter  aBcltcrlofuni}  unb  bi3  jur 
SPoflenbung  aüer  Jetten." 


Caput   LXV. 

1.  Quaesierunt  me  qui  ante  non  interrogabant/ invenerunt  qui  non 
qiiaesierunt  me ;  dixi :  Ecce  ego,  ecce  ego^  ad  Gentem,^  quae  non  invocabat 
Domen  meum/  2.  Expandi  manus  meas  tota  die  ad  populum  incredu- 
liim/  qui  graditur  in  via  non  bona  post  cogitationes  suas.®  3.  Populus 
qui  ad  iracundiam  provocat  me  ante  iaciem  meara  semper:  qui  immolant 
in  hortis,  et  sacrificant  super  lateres:^  4.  qui  habitant  in  sepulchris,' 
et  in  delubris  idolorum  dormiunt:*  qui  comedunt  carnem  suillam,  et  jus 
profanum  in  vasis  eorum.'"  5.  Qui  dicunt:  Recede  a  me,"  non  appropin- 
ques  mihi,  quia  immunduses:'^  isti  fumus  erunt'^  in  furore  meo,  ignis 
ardens  tota  die."  6.  Ecce  scriptum  est'^  coram  me:  non  tacebo,  sed  red- 
dam  et  retribuam  in  sinum  eorum'^  7.  iniquitates  vestras,  et  iniquitates 
patrum  vestrorum'"  simul,  dicit  Dominus,  qui  sacrificaverunt  super 
montes,  et  super  colles  exprobraverunt  mihi,  et  remetiar  opus  eorum 
primum  in  sinu  eorum.  8.  Haec  dicit  Dominus:  Quomodo"*  si  invenia- 
tur  granum'^  in  botro,  et  dicatur:  Ne  dissipes  illud,  quoniam  benedictio 
est:  sie  faciam  propter  servos  meos,  ut  non  disperdam  totum.  9.  Et 
educam^*^  de  Jacob  semen,  et  de  Juda  possidentem  montes  meos:  et  here- 
ditabunt  eam  electi  mei,  et  servi  mei  habitabunt  ibi.  10.  Et  erunt  cara- 
pestria^'  in  caulas  gregum,  et  vallis  Achor^"  in  cubilearmentorum  populo 
meo  qui  requisierunt  me.  11.  Et  vos,  qui  obliti  estis  montem  sanctum 
meum,  qui  ponitis  Fortunae^^  mensam,  et  libatis  super  eam.^*  12.  Nume- 
rabo vos  in  gladio,^  et  omnes  in  caede  corruetis:  pro  eo  quod  vocavi,  et 
non  respondistis:  locutus  sum,  et  non  audistis:  et  faciebatis  malum  in 
oculis  meis,  et  quae  nolui,  elegistis.  13.  Propter  hoc  haec  dicit  Dominus 
Deus:  Ecce  servi  mei  comedent,  et  vos  esurietis:  ecce  servi  mei  bibent,  et 
vos  sitietis:  14.  Ecce  servi  mei  laetabuntur,  et  vos  confunderaini:  Ecce 
servi  mei  laudabunt  praeexultatione  cordis,  et  vosclamabitis  prae  dolore 
cordis,  et  prae  contritione  Spiritus  ululabitis.  15.  Et  dimittetis  noraen 
vestrum  in  juramentüm**^  electismeis:  et  interficiet  te  Dominus  Deus,  et 
servos  suos  vocabit  nomine  alio.*^  16.  In  quo  qui  benedictus  est^  super 
terram,  benedicetur  in  Deo  amen:^'  et  qui  jurat  in  terra, ^"jurabit  in  Deo 
amen:  quia  oblivioni  traditae  sunt  angustiae  priores,  et  qui  absconditae 
8unt  ab  oculis  meis.^'  17.  Ecce  enim  ego  creo  caelos  novos,^^  et  terram 
ilovam:  et  non  erunt   in   memoria   priora,  et  non  ascendent  super  cor. 

18.  Sed  gaudebitis  et  exultabitis  usque  in  sempiternum  in  his,  quae  ego 
creo:  quia  ecce  ego  creo  Jerusalem  exultationem,  et  populum  ejus  gaudium. 

19.  Et  exultabo  m  Jerusalem,  et  gaudebo  in  populo  meo:  et  non  audietur 
in  eo  ultra  vox  fietus  et  vox  clamoris.  20.  Non  erit  ibi  amplius  infans 
dierum,^^  et  senex  qui  non  impleat  dies  suos:  quoniam  puer  centum 
annorum  morietur,^*  et  peccator  centum  annorum^  maledictus  erit. 
21.  Et  aediticabunt  domos,  et  habitabunt:  et  plantabunt  vineas,  et  come- 
dent fructus  earum.  22.  Non  aediticabunt,  et  alius  habitabit:  non  plan- 
ittbunt,  et  alius  comedet:  secundum  enim  dies  ligni,^®  erunt  dies  populi 


Üer  5)rop^ct  3f«iifl«.  65,  1—9.  Slnm.  1—20.  267 

me\,  et  opera  manum  eoriim  invcterabunt  :'^  23.  electi  mei  iion  laborabunt 
frustra,  neque  generabunt  in  conturbatione:**  quia  semen  benedictorum 
Duraini  est,  et  nepotes  eorum  cum  eis.  24.  Eritijue  antequam  clament, 
ego  exaudiam  :adhuc  illis  loquentibus,  egoaudiam.^^  25.  Lupus  et  agnus 
pascentur  siinul,  leo  et  bos^"  comedcnt  paleas:  et  serpcnti  pulvis  panif» 
ejus:"  non  nocebunt,  neque  occident  in  omni  monte  sancto  meo,  dicit 
Dominus. 

1)  (53Dtt  antwortet  bicr  auf  bic  Älüi^e  bc^  3?c(fc?  unb  ftricfu  c3  bcutti*  au?,  ba^  er  bif 
^ibfti,  bic  ucrbcr  uiitt  nadi  ibm  pcfracit  bcittcn,  in  fein  ^Keicf)  berufen  u'^ürbf.   i/toarf/r  h,cvri-dnf 

T«tf  i^e  fiti  eneptrüaiv,  evpfdtjv  Tolg  ifü  fii)  Cr/rovaiv.  —  SJ)    b.  l).  id)  bin  td,  um  eud)  JU  fciu,  WO? 

ib?  in  mir  fuAtct.    l'5ov  äfu  rü>  ißvei.  —  3)  bejiebt  fid)  pi  dixi.  —  /1)  ^p;JO  i<"ip  Kl'  »•'<»* 

(Einige  übcrfe^en:   „ba?  nidu  na*  meinem  9?amen  genannt  wirb."  —  3)  ämtiiovfra  Kai  ävn- 

ÄiyovTu.  !£arunter  ftnb  bie  3uben  ju  sjerficben.  — 0)  „nac^  feineu  2lbfid)ten,"  DIl^riDC^nP' 

cTi'ffü;  rijv  äixapriüv  avrüv.  —  7)  D^Pp/iP  /-^'f  ^^^  i^ducbwert  aujünben  auf  ^■^iegclflcinen." 

Q,i  war  bur*  ba^  ß^cfe^  verboten,  anbere  'JJItare,  a\i  am  (£rbe  ober  unpotirtcn  '4?rud>ftcinen  jn 
inad)cn  unb  barauf  ui  PVfcrn.  '')Uui)  W.  lies,  i'.i,  \'2  tflcgte  man  auf  ben  räriiern,  bic  mit 
3icgelftcinen  eingebecft  waren,  ben  Wrftirncn  ^u  (Sbren  ^u  rdudicrn  unb  fo  ber  '^Ibgijttcrei  fid> 
fdiulbig  ju  ma*cn.  Ginige  rermutbcn,  c6  fei  ein  eigener  Jltttus  gewcfen,  9tauc^n)crf  auf  '-öacf- 
fleinen,  bie  magifAe  3fi*cn  trugen,  ^u  ^bren  ber  Winter  ober  ju  jauberifdjen  23efd>wi.n'ungcn  ju 

terbrennen.      koI    \)i'ni(,jatv   inl    ra'i^    TvAiv^inir  mir  Ani/iDVioir,  ä  ovk  ioTtv.  —  8)    2Dic  fcfton  S,  \\> 

unb  29,  4  angebeutet  ifi,  befragten  bie  5lbgöttcrer  in  (yrab^öblen  unb  anbcrn  abgelegenen  Drtcn 
bie  Icbtcnbefdjjvörer  über  bie  3"funft-  —  9)  ^T^*  DHIV^DT  ./««*'  ^if  «n  »erborgencn  Orten 

•    T  '  :  - 

fid)  aufbauen,  ober  übernaditen."  Xic  5(cg!:5ptier  pflegten  gerne  in  ben  (Mrabböblen  ju  über» 
nagten  unb  au^  ben  Irdumcn,  bie  fic  bafelbfl  batten,  bie  3iifwiift  ju  erforfAcn.  kuI  h  roir 
ciT7ßaini<:  Kot^üvTai  6tä  h'i'irvia.  Tk  33ulg.  crtennt  bie  t>erbprgenen  STrte  ober  Jpeblen  alö(i3ii>0en'' 
(»rotten,  wo  man*erlei  9lrt  9lbgöttcrci  getrieben  warb.  .!pieroniimu?  fagt  bas>on:  Ubi  stratif 
pellibus  hostiaruni  incubare  soliti  erant.  ut  somniis  futura  cognoscerent.  Quod  in  tanci 
Aesculapii  usque  hodie  error  celebrat  Ethnicoruiu.  cf.  Aristophan.  in  Pluto.  ;  et  Tertull. 
de  aniina  c.  54.  —  10)  „unb  unreine  23rube  in  ibrcn  löpfcn,"  b.  b.  eine  23rübe  t>on  i^leifc^, 
ba?  ben  (S3ö^cn  geopfert,  ober  bie  awi  unreinen  Wrünben  leoitifc^  unrein  war  Lev.  11,  7: 

I.  Macc.  1 ,  47.  Sinigc  tPoUen  in  bem  D*^JIS"p'lö  -/f i"  unreine?  iStücf"  b.  t.  gleifd)  er!ennen ; 
nod)  Slnbere,  wie  9}?i(^aeli?,  uac^  ber  ara'b.  Stymologic  „eine  5lrt  Äu(^en."    LXX  koi  :,ufior 

■&VCIÜV,  fiefioTiVfifiEva  TrdvTn  tu  OKevr]  avTÜv.  —  11)   n^7ji{  ^"Ip  >  7i"(5/3/)w  ätr'  ifiov.      ®0  fprCC^ett 

fo(d)c  2lbgü»tterer  ju  anbern,  bie  ü  nic^t  mit  ibnen  baltcn  unb  bie  ben  wahren  ©laubcn  bewabren . 
12)   '7^TW1p"''3  »t'fnn  icft  bin  beiliger  alö  bu,"  ober  wie  5lnbere  wollen:  „bu  bi|l  mir 

unrein;"  on  Kn-dapöc  e'i/u.  —  13)  b.  b.  fic  werben  nidit?  aU  Sdimad)  unb  2[>erberben  ernten, 
g?  erfüllte  fid)  biefc?  SBort  an  ben  ^uben  bei  ber  ^weiten  3fi'|lörung  3erufalemö  burd)  bie 
3lcimcr.  —  1^)  Trärrar  räc  yufiuir.  —  13)  ©Ott  fpriitt  bicr  autbropopatifd).  Ter  ■Sinn  ift: 
unabdnpcrlifb  bleibt  mein  '^cfAlup;  cf.  Deut.  32,  ;>'>;  .Ter.  17,  L  — 16)  ein  figürlicher  9tu9- 
brucf,  ber  „ganj  unb  gar"  bebeutet.  Gö  foll  ibnen  2?ergeltung  werben  ganj  unb  gar,  wie  \k  e# 
pcrbicnt  babcu.  Tic  >^ünbc,  bie  fon  ibrcm  'i^ufen  ausgegangen,  foll  aU  Strafe  in  bcnfelbcn 
üurüdfebren.  —  17)  SDel*'  eine  f*auerlid)e  Strafe  "funbigte  ©Ott  bier  an!  9?idit  nur  bie 
tcrrfdienbcn  l'after  ber  lebcnben  '^ieneration,  fonbern  aud)  bie  aller  'Jl'orcltcrn  foUen  mit 
jufammcn  beftraft  werben.  t£?  erfüllte  fid)  beibc?  fowobl  bei  ber  3fi"ftc>rung  3ci"iiüilcm£<  burd) 
9?abudH^tonofor,  aU  bei  jener  burdi  bic  ?)iömer,  nur  in  Ic&tcrer  nocb  in  incl  gri.>f;erem  Wafu. 
Matth.  2;-;,  :;5;  P.-^.  7S,  12.  —  18)  Ter  ^Intünbigung  bicfcr  furdubarcn  ^a^^l  folgt  ba?  ©ort 
ber  (Jrbarmung  auf  bem  ("^uf!e  nadv  So  arg  au*  ''>^ött  Ürafcn  wir^,  \i'  wirb  er  bod)  'i^icle  ber 
Strafe  entreif;cn  unb  um  ber  Sd)ulbigcn  willen  nid)t  baä  ganjc  Solf  m'rnidjten  Matth.  24,  12. 
lö)  t^'l^l^nn  „'^fpft/'  iHcr  aber  wabrfdieinlid)  „Saft:"  „iöic  wenn  man  nur  nod)  einigen 

Saft  in  ber  Traube  ftnbet  .  ."  ö /)w;  (fos^iel  al? /»ii^.)  —  20)  Tiefer  neue  Same  finb  nart> 
Kom.  9,  29  biejcnigcn  au?  Si'ba,  bic  an  ^ffu?  glaubten  unb  farum  bic  53efigicr  bc?  ewig 
bleibcnbcn  Srbc?  Ssrael  würben.  5?ur  in  untJoUfornnicnem  Sinne  möcbten  baruntcr  bie3iirücf 


268  Der  5)rop^et  3l'aia<J.  65,  9—22.  2Inm.  20—36. 

tebvfiibcn  au?  ber  i>aWoni\ä)tn  ßJcfangcnfc^aft  ju  »crflcben  fein ;  f.  6, 13.  —  21)  p^lti^'H, 

Die  fru^tbarc  Gbcnc  'Sarcn  ^ir'ifcbcn  S^PPf  v.ni  Säfarea.  «al  kaov-ai  h  ro,  öpv^ü  e:-av?^tc 
rr,iiivii,ir,  riefe  InlMtdK  inTkifjung  ftridu  bcn  reiitlid)cii  isre^en  auö,  bcjfen  ficb  baö  neue 
^"fii'vael,  bie  üir*c  3ei'ii€brifti,  aüentbalbcn  erfreuen  n^ürbe.  (£ö  i(l  in  ber  ÜTbat  ^Mcht«  fc  auf- 
fa'Jcnb  in  ber  '^icfAicbte,  c^U  ba?  fAneÜc  Stufblübcn  ber  Äintc  unb^bie  3nnabme  ibrer  jlrafte 
lüTOobl  im  fMcifilicben  alö  im  3fttli*cn;  f.  33,9.-22)  SBaei  v^aron  im  SBeften  n?ar,  ba« 
u»av  Slcbcr,  ein  bcrrli*e«!  Ibal  auf  ber  '^icrbfeite  r*on  3cri<lH\  im  Titen  be5  iielobtcn  i^anbe« 
Ju.suo  7,  26.  Jim  Sinn  biele?  i'evfei^  bürfte  fonad)  fein:  iM-^n  fficftcn  bic  bin  ?ur  DRc^renje 
werbe  lauter  <i;eoien  fein  Oso.  2,  15.  —  2rl)  bcm  Ij)  ,/i31ücft<iiottbcit,"  niclcbc?  bei  ben  iSab!)- 

lonicrn  ber  33el  (^uipitcr)  st^ar.  3n  ber  aftrolpi^ifcbcn  ^^J^nbolci^ie  ber  2?ab!:>Ionier  iinb  ncc^ 
beut  ju  2a;ie  n.MrD  rer  ilManct  OupiffJ"  ^i»  ba«  beilbrin.aenb|le  aöer  (5,H'ftirnc  betracbtct.  3" 
Morien  tvar  bavon  bie  Crtf*aft  i^aa(-<Mab  benannt,  (^kfcniu?,  93Jan  fann  fa^^cn,  „t^^  (iUürf" 
werbe  bei  allen  bcibnifeben  '-luHfcrn  ju^ltüd^  t^crcbrt.  Tnrcl^  bie  ^Jiansiclbaftiiiffit  unb  'Slbbängi.a-- 
frit  ibrer  übrigen  fi^cttbcitcn  jrurben  fic  i^etrieben,  lieb  eine  ("«oUbeit  i\\.  fini-\iren,  ijon  b«r  alle» 
liölücf  aussiebe."  "iMiniu?  rebet  II.  N.  27.  »un  bem  (£u(tui^  ber  Fortuna  eia  feltfameö,  aber 
wabre?  ®crt:  'J'oto  luundo  et  locls  oiunibus  oiiniibii^que  \wxh  oiuniuiu  vucihus sola fortuna 
iiivocatur  et  uua  iioiuiiiatur.  mia  aceu^atur.  uiia  airitnr  rea,  una  co^'itatur,  sola  laudatur, 
stila  ariruitur.  et  cum  conviciL«  colitur,  volubilisque  existiiuata,  vaga,  incotistans,  incerta, 
Taria,  indiiriioiuiuque  iautrix:  liuic  oinnia  ex}>ensa.  huie  oninia  feruntur  acccpta  adeoque 
ubtioxia?  sunius  soiti?.  ut  sors  ipsa  pro  Dt-o  sit.  (|ua  I)eus  probatur  incertus.  .£»ieront)mu* 
forictt  i^cn  einer  nod^  ^u  feiner  3t"ü  in  5(c;Voptcn  be|lebcnbcn  («cirobnbeit,  am  legten  iavue  be< 
Otabre^  einen  lifd)  mit  allerlei  irpcifcn  unb  mit  füijem  ©eine  auf^ufteüen  unb  baburc^  bie 
j^rud^tbarfeit  entroeber  be^  ser.aani^enen  3*ibre?  ober  be^  lünfti^e n  ju  beiligcn.  r«  daLfwvtu  . .  — 

21)  ?]p!3p  *JdS  D^N^^pn')  ..uiit  niflff  2ranfepfer  bcm  Wcni."    Unter  'Bim  ijl  roabr- 

fdjeinlid)  bie  i>enue  ju  r-eriieben.  Ter  ^JManet  bicfet^  ??ameu?  fiMnmt  in  ber  aftrolcgifAen 
■K^tbologie  ber  Stjalbäer  als  ber  jrceite  (yiürfsjiern  neben  bcm  ^upiter  vor.    (iicfeniu^.    Kai 

nhjpoiivTFx  Ty  rvxv  Kepaana.  —  23)  DIH^  „bcm  (2d)tt>erte  Ji^crbe  i'di  eud'  '^U5äblen  (beftimmen)." 

•/   '.■   T 

»^<l>  Kapaiitjccj  l'ftäc  flc  fiaxaipav.  —  26)  b.  b.  cucr  ^awc  ]oU  fünfti^q  nur  5um  J^ludnucrtc  fein, 
fo  tatl  man  jenen,  benen  man  liebelt  n.Minfd't,  ^uruft:  „tfo  loll  eud)  o,ebcn  umc  bcn  3nben."  D, 
n?ie  genau  bat  fid)  ba?  erfüllt  unb  wirb  immer  ncd)  erfitUt!  Xenn  ^ic  3"ben  finb  bie  beute  bie 
ftercotPpc  Darilcßuni]  ber  i^cnauen  Erfüllung  ber  SBeiiJaguncien  bee  21.  33.    LXX  KaTaÄeiii'tre 

yäp  To  bvoua  vuüv  elf  irlrjo^oviiv,  ftc  Ulfen  npDb^*?.  iirf)t  (ll^lÜC'b-  —  27)  Xcr  9?ame 

Jtäraelit  irirb  ni*t  ferner  bleiben  im  'J?.  3?.,  fonbcrn  ein  anberer  '^famc  axi  beffen  Stelle  treten. 
(Sä  i|l  bicp  ber  bl.  'Ofame  „Sbrift,"  weld^er  bie  ^obeit  ber  (^iWiecer  beö  neuen  ^^^racl  auf  ba« 
.i^larfie  rarftcUt.    Tiww  fie  linb  ein  fcuiijliAe*?,  priefterlidJce,  propbetifebeei  33olF;  f.  <J2,  2;  Act. 

II,    26;     Phil.    2,    9-11.      ral^    fit-  fiiii'/tiovai  um  KAridi/atrai  hfofia  luin^ov.  —  28)    Xic  OlCUCren 

Äberfeijen  bicr  ba^  cn'te  SBert  bed  Sa^ee  ascher  mit  „weUter"  «?ber  „wer"  alö  Subjeft,  2(ßcin 
bann  verliert  ber  <c<\^  bcn  ;5ufammenbani'(  mit  bem  rprberjKbenbcn,  woiiegen  er  fcbr  bajTenb 
unt»  öifl  fagenb  mit  ibm  jufammcnbangt,  nnnn  man  e?  überfc^t  „in  wcIdlcm^"  „2Ber  mit  bcm 
^amen  (lux  id^  meinem  iU>lfc  geben  werfe)  lut  fcgnen  wirb,  ber  foU  .  ."  6  ev}M)Jidiia£rm  iirl 
«'';<,'  Y'/e.  Stnberc:  ui  n'/oy^aorrt,; .  .  —  29)  b.  b.  tiu  f^^ctt  ber  JOabvbcit,  'Ireue,  ber  bcn  Segen 
nicbt  blpf!  fcrbeifit,  fonbern  wirflidi  gibt,  i !■?<)■) /^covci  yäp  rw  i'^tö-,-  7,)v  ü/r/^nvv.  —  30)  b.  i. 
bei  bem'ü'Jamcn,  t'cn  idi  geben  wer^e  meinem  ikilfe.  Ta  man  nur  fctimört  beim  '}?amen  uiotte?, 
fo  liegt  barin  ein  i^cwei«;,  baf;  ber  neue  5?amc  ein  9?amc  fei,  ber  5ugleicb  ber  'Ofame  'v^ottee,  einer 
göttliAen  'iVcrfon  fei.  Xieij  i|1  ganj  ber  Jvall  beim  "31  amen  „(Ibrift."  —  31)  kuI  o'vk ävnßljat-ai 
o'rrcn-  t.-l  t;,v  KaptViar.  —  32)  Ter  ucuc  3Hinb,  bcu  bicr  f^jptt  oerbcipt,  ift  wie  eine  neue 
2*ctpfunii,  nidit  fo,  wie  bie  (f  rneucrung  bce  ^nftanbee  Cicn-ael^  nadi  ber  babi^lonifd^en  ßkfangen- 
frt^aft,  ftnibern  eine  gän',lirf)e  Umfd'arfnng.  (^H-fctJ,  .^'-'eiligtbum,  'ülttar,  ^ricjlcrtbum.  Dbfer, 
Sitten,  (ikbrciud^e  —  "3111c?  wirb  fcn  Wrunf  am  umgcanbert  unb  neu  fein,  obwcbl  bem 
€d)attenri|Te  unb  iUnbilbe,  bae;  ber  alte  iyunb  bai^cn  in  fid>  trug,  T?otlfpmmen  entfpred)enb; 
i.  43,  19;  II.  ('or.  5,  17.  —  33)  so.  paucoruni :  ü^po^.  Xicfc  nur  bie  nacbfolgenbcn  Segens» 
wciffagungen  ftnb  nid^t  wcrtlieb,  fonbern  figitrlidi  ^u  nebmcn  unb  feilen  nur  bienen,  baö  ein- 
tTetenbe  gelbene  unb  bimmltfdu'  3fitaiter  fc?  Sbriftcntbum^  redU  anfdiauli*  i\\  mad)en  für 
fpld)e,  bie  nod>  ilnnlidi  benfcn.  —  311)  b.  b.  wer  mit  bunberr  ^abren  ftirbt,  wirb  als  ein 
2-terbenber  im  .Hnabcnalter  unb  in  ber  Unf*ulb  betradUet  werben,  iarat  yäp  6  vio<;  Lkütov  tTü» 
Kiii.  rntKaTöparoc  iorai.  —  3-5»  b.  b.  uub  bcr  al«  Süufcr  ftirbt,  wirb  als  i^erfludU  gelten,  wenn 
er  au*  bunbert  ^abrc  alt  geworben.  —  3(>)  worunter,  wie  cinleuAtet,  tic  23dume'ju  pcrflcben 
fiuö,  bie  meiftena  ein  51lter  vcn  mebreren  ^abrbunbcrtcn  erreirfien.  Die  oielen  3abre,  bie  bier 
bcu  51uscrwäbUen,  b.  ^.  ben  jum  Sbni^cntbum  Ü^erufenen  jugetbeilt  werben,  ftnb  Silb  bei 


Der  ^Jropbft  3)'aiad.  65,  22—25.  5Inni.  36—41.  269 

gfiflij^en  fRfifc,  be«  tjoflcnbctcn  OTanne^attcr?  in  (£bviilp  Ephos.  4,  13.  SBcr  im  gbridcntlnim« 
fin  3a()r  lan^  in  «»abrcr  i>oUfcinmcnl;>c!t  gelebt,  i|l  i>ür  (iJett  ein  (^h'ei«  ron  bunfcrt,  ja  taufend 

^tabrcn.  —  37)  H^HD  1 .  D*  -iljrtr  Jpänbe  59crf  werben  meine  9tu«crwäbltcn  (fclbjtj  »er- 

braudjcn."  —  38)  n^rt-}*?  «"»^  !•'  rcerbcn  nii^t  Äinter  erzeugen  uim  'Sdirecfcn,"  b.  b-  }um 

T     T     •.•  - 

flö^licbcn  Uuteri^anje.     ovöi  TeKvoTrou'/aovaiv  nr  Knrajmv.  —  39)   f/JW;  i"'  f  <Tr( ;  —  -HO)  "1^133 

I    T    T     - 

„trie  ber  Siier;"  üf  Sav^.  3Ba^  barübcr  .(^icron'.nmu^  unb  anbcrc  ^luslcj^cr  facien,  ia^[  ClorucliuJ 
a  l'avibc  in  bie  Äderte  jufammcn :  Hominis  ante  contrariis  THDriitu«  ot  vitiis  addicti,  pur 
C^hristi  loireni  et  uratiain  mores  mutabunt  et  conipoiicrit.  invieeui  iion  hedent.  sed  anti- 
pathiuiu  in  sympalhiam  convertent.  unaniiiies  et  eoiieunles  vivent  in  ecelesia.  iisdeiuqne 
»«piritualibus  eibis,  puta  doctrina  Kvangolii,  ^ueraniciilis.  ritibus  aliis(|ue  jiietatis  officiis  sibi 
comniodis  utentvir  et  i'ruentur.  —  -ii)  b.  b.  bie  ^itUiHiK  foU  niitr  lucbr  bic  IVcnütcn  oer= 
uninbcn,  fonbcrn  nur  in  bcn  Staub  ali?  ibrc  ^JJabruna  bciücn.  Ter  ^iiin  i)h  'Jhu-bbic  "Wen filmen 
brr  fcblimiurtcii  'JIrt,  bic  bcimtücfifit  unb  i'itlau  bie  "?^Jitmcn|'cl}cn  um  (übre,  (^ut  unf  l'eben 
briuj^en,  iverbcn  fid)  dn^ern  uup  tut  fo  oerbalten,  wie  lle  berufen  \\ni.  JMeronnmuo  faiU: 
l>iabolus.  qui  prius  hcinimmi  uiortibus  pascebatur,  dcineeps  eos  tantum  tumedct,  qui  pul- 
vis ac  tena  sunt,  (jui  scilieet  terrenis  bonis  ae  de?ideriis  inhiant. 


Caput  LXVI. 

1.  Haec  dicit  Dominus:'  Caclum  scdes  mea,  terra  autem  scabelluin 
))C'(lum  meoruni:  quae  est  istu  domus,  quam  aediticabitis  mihi?  et  quis 
est  iste  locus  quietis  meae?^  2.  Omnia  luiee  manus  mea  fecit,^  et  facta 
sunt  uni versa  ista,  dicit  Dominus;  ad  quem  autem  respiciam,  nisi  ad 
pauperculum,*  et  contritum  spiritu,  et  trementem  sermones  meos? 
3.  Qui  immolat  bovem,'"*  quasi  qui  interficiat  virum:*  qui  mactat  pecu&, 
quasi  qui  excerebret  canem :"  qui  offertoblationem,^  quasi  qui  sanguinem 
suillum^  otferat:  qui  recordalur  thuris,'"  quasi  qui  beiiedieat  idolo. " 
Haec  omnia  ele^crunt  in  viis  suis,'^  et  in  aliominationibus  suis  anima 
eorum  deloctata  est.  4.  Unde  et  e^j^o  eligam  illusiones  eonim:'^  et  quae 
t.iniebant,"adducam  eis:  quia  vocavi,  et  non  erat  quiresponderet:  locutus 
Rum,  et  non  audierunt:  feceruntque  malum  in  oculis  meis,  et  quae  nolui 
elegerunt.  5.  Audite  verbum  Domini,  qui  tremitis  ad  verbum  ejus:'* 
dixerunt  fratres  vestri'*  odientes  vos,  et  abjicientes'"  propter  nomea 
ineum:  gloriticetur  Dominus,'^  et  videbimus  in  laetitia  vestra:  ij)si  autem 
confundentur.  0.  Vox  i)Oj)u]i  de  civitate, ''^*  vox  de  templo,  vox  Domini . 
reddentis  retributionem  inimicis  suis.  7.  Antequam  parturiret,  peperit:^ 
antequam  veniret  partus  ejus,  peperit  masculum.^'  8.  Quis  audivit  um- 
quam  talc?  et  quis  vidit  huic  simile?  numquid  parturiet  terra  in  die 
uua?'-  autparieturgenssimul,  quia  parturivit  et  peperitSion  filiossuos?^ 
0.  Num(juid  ego,  qui  alios  parere  f'acio,^  ipse  non  pariam,  dicit  Dominus? 
si  ego,  qui  geuerationem  ceteris  tribuo,  sterilis  ero,  ait  Dominus  Deus 
tuus?  10.  Laetamini  cum  Jerusalem,^  et  exultate  in  ea  omncs  qui  dili- 
gitis  eam :  gaudete  cum  eagaudio  universi.  qui  lugetis  super  eam,  11.  ut 
RUgatis,  et  repleamini  ab  ubere  consolationis  ejus:  ut  mulgeatis,  et  deliciis 
atfluatis  ab  omnimoda  gloria  ejus."-'  12.  Quia  haec  dicit  Dominus:  Ecce 
ego  <:ieclinabo  sui>cr  eam  quasi  ftnviuni  paci*^.^  et  cpuisi  torrentcm  inun- 
dantem"'"  jjjloriam  (lontium,  cpiam  sugi-tis:*^  ad  ubera^"  [)ortabimini,  et 
^uper  genua  bhuidieutur  vobis.'^'  V6.  Quomodo  si  cui  mater  bhmdititur. 
ita  ego  consolabor  vos,  et  in  Jerusalem  consohibimini.  14.  Videbitis.  et 
jjaudebit  cor  vesirum,  et  ossa  vestra  quasi  herba  germinabunt,'''  et  cogno.-*- 


270  Der  5)rop^ft  3fata^.  66,  1—5.  2lnm.  1—16. 

cetur  manus  Domini  servis  ejus,  et  indignabitur  inimicis  suis.  15.  Quia 
ecee  Dominus  in  igne  veniet,^^  et  (4uasi  turbo  quadrigae  ejus;  reddere  in 
indignatione  furorem  suum,  et  increpationem  suara  in  flamma  ignis: 
16.  quia  in  igne  Dominus  dijudicabit,  et  in  gladio  suo  ad  omnem  carnem, 
et  multiplicabuntur  interfecti  a  Domino,  17.  qui  sanctificabantur,  et 
mundog^*  se  putabant  in  bortis^^  post  januam^®  intrinsecus,  qui  comede- 
bant  carnem  suillam,  et  abominationem  et  murem:^^  simul  consumentur, 
dicit  Dominus.  18.  Ego  ante m  opera  eorum,  et  cogitationes  eorura:^* 
venio  ut  congregem  cum  omnibus  gentibus^^  et  unguis:  et  venient  et 
videbunt^"  gloriam  meam.  19.  Et  ponara  in  eis  signum*'  et  mittam  ex 
eis,  qui  salvati  fuerint,  ad  Gentes  iii  mare,^^  in  Africam,  et  Lydiam"  ten- 
dentes  sagittam:"  in  Italiam  et  Graeciam,*-''  ad  insulas  longe,  ad  eos,  qui 
iion  audierunt  de  me,  et  non  viderunt  gloriam  meam.  Et  annuntiabunt 
gloriam  meam  Gentibus,  20.  et  adducent  omnesfratres  vestros  de  cunctis 
Gentibus  donum  Domino  in  equis,  et  in  quadrigis,  et  in  lecticis,  et  in 
mulis,  et  in  carrucis,*^  ad  montem  sanctum  meum  Jerusalem,  dicit 
Dominus,  quomodo  si  inferant  tilii  Israel  munus  in  vase  mundo  in 
domum  Domini.  21.  Et  assumam  ex  eis  in  sacerdotes,*^  et  levitas,  dicit 
Dominus:  22.  Quia  sicüt  caeli  novi,  et  terra  nova,  quae  ego  facio  stare 
coram  me,  dicit  Dominus:  sie  stabit  semen  vestrum,^**  et  nomen  vestrum. 
28.  Et  erit  mensis  ex  mense,^*  et  sabbatum  ex  sabbato:  veniet  omnis  caro 
üt  adoret  coram  facie  mea,  dicit  Dominus.  24.  Et  egredientur,  et  vide- 
bunt^"  cadavera  virorum,  qui  praevaricati  sunt  in  me:  vermis  eorum  non 
morietur,  et  ignis  eorum  non  extinguetur:  et  erunt  üsque  ad  satietatem 
visionis^'  omni  carni. 

1)  t^er  5^rot?fcct  brtncit  feicr  jum  '«cfitutTe,  traö  ix  im  uprfjcrgefcenben  Sap.  begonnen,  ter 
5?.  53.  wirb  ein  (yciftc^Lninl)  fein,  nic^t  mcbr  für  bie  ^^raelitcn  allein,  fonbern  für  Sitte.  — 
2)  „was  wdrc  ba«  für  eilt  Ort  bcr  3lube  für  mict)V"  So  berrlic^  bcr  Icmpcl  mit  feinem  .^eiüi;- 
tbum,  leinen  Dpfern,  feinen  (Einridituniicn  tt?är,  fo  bctttc  er  tofl)  nur  eine  (Innbilblicbe  'iBcbeutung, 
war  nur  ^Aattcnrip  bc(5  l'cütommcncn,  war  alfo  nicht  ber  Trt  bcr  divbi  für  ®ptt.  Ztnn 
ßJottees  j)lubc  ift  nur  in  bem  i?pllfommcncn.  —  ?5)  Ter  Unterfd)ieb  jwifAen  bcm  auscrwciblten 
93olfe  unb  t-en  übri.ien  'iUUfern  foU  aufhiuen;  cg  foU  nun  Funb  werben,  tafi  3l(Ie  jum  Jpeile  be- 
rufen feien.  —  4)  '-JU«!  '^Hnt,  ber  Mi  mit  i^lcicbcr  l'icbc  umfängt,  ^ubcn  unt  Reiben,  werbe  ic^ 
meine  .!pülfe  bcmjcniticn  juwenben,  bcr  ibrcr  am  brbürftigftencrfrtieint,  bcm  Slrmen,  bem  3fr- 
fnirfcbten;  f.  buc.  is,  1()-U.  —  3)  Jpicr  beginnt  ber  ^}?ropbet  bie  'gcfcilberung  beö  fdilimnun 
ebarafterji  ber  ^eraclitcn,  bie  burd)  bie  (^3cnnnung,  mit  wddjcr  fic  ibrc  Cpfcr  barbracbten,  gan| 
ben  .Reiben  gicid)  genuMbcn,  fomtt  fcinerlci  iku^tg  mehr  nn  (bnen  batten.  —  (>)  .i^inweifung 
auf  ben  Xicnft  bc?  Wolodi,  bcm  ju  (£bren  Wcnfdien  gcf*lad)tct  würben.  Jer.  ;-i2,  ;j.5.  — 
7)  ^inweifung  auf  bie  .^unbeotfcr,  bie  bem  agaptifcben' (^Hntc  Siipbon  bargebrad)t  würben. 
Wooers,  bie  ,",";Pböni^icr"  5.  rvj;5  fagt:  „3n  bcr  i^iftion  feiner  Weftatt  bat  bie  crientalifd)« 
$banta|lc  'ülüce  aufgeboten,  um  an  ibm  feinen  i^egriff  ju  öcranfdmulid^en,  inbcm  fie  ibn  jum 
unnatürlidiilen  unb  mif;gcfta!tctftcn  aücr  icmal?  erfonncnen  Ungebcucr  madn.  lOlü  feinen 
bunbert  Jpduptcru,  au?  bercn  Stadien  baö  (^kbdi  unb  (^k'bcul  eine?  je  rerfAicbencn  witben  Sbiere» 
erfd)aüt,  ragt  er  biö  an  ben  Jpimmcl  ober  bie  an  bie  (^cjlirne,  bie  baa  i>iperngeWinbe  feine« 
l'eibe?  ron  etnem  'fei  bi?  jum  anbern  umtlammcrt."  —  8)  uiinchali  „5pcifeopfcr;''  afui6aA.iv. 
9)  Xie  €d)Wfincopfer  unb  "iluegicfuingcn  reu  Sd^weineblut  jurtibrc  bcr  (iUUter  fanien  bei  ben 
Sprern,  'il.Hn^nicicrn,  ^X•^pricrn  unb  'ilcgi^ptiern  vor.  Ibid,  3.  L'19.  —  10)  b.  b.  wer  JDcibraucb 
ali  (ik'badnnif;opfcr  barbringt,    ö  <h()(iix  ?.ißavuv  «if  fivijfumi'VJiv.   —   11)  öf  ß?M6(pT//joc  — 

12)  ai'Tol  c^r'/.^^avrn  ruf  u^m'C  uvrüv  Kai  ra  fxhAi'j/iara  ni'Töw  ?}  il<vxv  avTt'üV  jjd^i'/j/ae.  -^  13)  2Btt 

fie  fid)  barin  gefaücn  baben,  meiner  ;u  fpottcn,  fo  will  id)  mir  barin  gefallen,  ibrcr  ju  fpotten; 
f.  28,  10.  —  11)  K-al  Tar  äjiapriaq  (inoöwau  ahmte.  Xcrcfcr  iutcrprctivt  bicr  f 0 :  „3Bcil  bie  beud)- 
lerifd)cn  Bulben,  auf  ibrcn  Dpferbicnft  unb  auf  ibre(£cremcnicn  »ertraucnb,  meinen  2Darnungen 
jur  23efferung  bc?  .^lerjcn^  fein  fSkbi)r  geben  unb  bie  beffcrc,  ben  ganjcn  *Wenfd>en  tjcrebcliibe 
iHeligion,  bie'^fl'u?  nnb  feine  '.)lpcttel  ibnen  prebigcn,  bartnädig  Verwerfen,  fO  will  id)  \Vi  ibrcr 
5öefdidmung  biemoK''-ifrt)c9{cligicn6ccrfaffung  ganj  aufbeben  uiib  ibrcn  vsctaat  mit  ibrcm  Icmpet 
jerftören  laffcn."  —  I5i  Xcr'Jperr  fprid>t  bicr  bie  'i^uten,  (yctte5fürd)tigen  au^  ben  Owbcn  an. 
16)  worunter  bie  Ungläubigen,  Ci'ottlofen  aue  ben  3ubcn  ju  oerjlc^en  "fiub,  welche  ben  (öuten 


I 


I 


t>tx  9)ropt)et  3faiae.  66,  5—15.  5lnm.  16—33.  271 

•©pott  unb  Oual  antraten.    ti-Tarc  äJfvi^oi  i^ftüv  {vfiüv)  mir  fnoovciv  vfiär .  .  —  17)  D3**1J0 

„unb  bie  eucft  au«f*licf?en-,"  Kai  ß<h.Avaanßhoic.  —  18)  Xic  J^cinbe  wäblcn  bier  ablldttUcft  ba« 
SIBcrt  glorifioetur,  IDDI  »eil  fi(^  3(ataö  bcffelben  fo  oft  bctiicnt,  »cnn  er  uon  bcr  mcffiant« 

fd)en  3^'^  re^ct.  an  tö  öi^o/^n  Kvpinv  (Jofnffi9f;,  «ßt  öoi?»/  f»'  r^  eixppoavvij  niirüv.  ^itXCnVfinXüi  fjflt 
blcr:  (riorifict'tur  Dominus  et  videhiinus  in  hctitia  vestra,  cujus  vcrsiculi  hie  sensus  est: 
Quid  nobis  huuiilcni  intniduciti.s  ])cuni?  (juid  crucilixuni  et  virnui  duloruni  et  scientem 
ferro  infirmitiites?  \'()luinus  cum  in  sua  (ut  dicitis)  maje-tate  tMtnspicerc  re.irnan(eiu,  su- 
spicienius  et  in  sua  p!(»ria  triunijjliantcni,  hnniilt  m  at()Ut'  ahjoctnni  vidore  nun  possumus. 
öini^c  ncbmen  rie  3Portc  ot  viilcmus  in  Ijctitia  vestra  al?  ÄHMtc  bcö  -propbcfcn  P^c^  ?ic(mebr 
(iicttc?,  bcr  Me  (yuton  triM^et  bei  bcm  Sv'Cttc  bor  ßH^ttlofcu:  „ÄMr  mrtcn  (eben  eure  T^reube, 
fie  aber  lrer^en ',it  ^d)an^cn."  —  19)  ■t'ienMr.Mmici,  S>.ui(Iu-3,  Ibcoborct  it.  "^l.  beuten  bicfe 
Stimme  aur>ie  leeten  (£rciiiniiTe  'ocx  ber  ui^eiten  .Jcrftöniiui  3n"iiMlf'iii\  vco  tai  58clf_  beulte 
un^  U'cbflaiite  über  bie  Ucbol,  ihmi  feneu  ei  bcbraiii^t  war  \  wo  im  Icmpcl  eine  laute  ^rtimmc 
<?ebi.^rt  nMrf:  „VaiTet  unei  *jon  binnen  ^tebetr'  Flav.  Jos.  Ix^ll.  Jud.  VI.  h.  A:  »o  f^^ott  burcfc 
einen  einfältiiicn  Wcnfcben,  'Dfamcn?  '^'icini,  eobn  be?  3(nanu?,  oier  3«ibre  bincurcf)  Zac^  uttf 
9Ja*t  baf  belH'•r|teben^c  (>k'ridU  oerfünten  iicfi:  Vox  ab  Oriente,  vox  ab  Occidente,  vox  in 
Hierosolymani  et  temiihim,  vox  in  omnem  pojiulnm.  v;p.  v,io.  \x  Ilicrosolyniis  Flav.  Joe. 
VII.  12.  SnticiTcn  buvfte  ber  3inn  bcr  JBertc  •.>icUcicf)t  alK^cmcincr  i\':ia\n  ivcvbcn,  unt  foriet 
befallen,  atei:  i^olf,  "^ricftcr  un^  isUnt  lrcr^cn  laut  t>rcitcn  un^  JcUi^nif;  aeben  bcr  Offenbarung 
beei  i^eili«,  tk  burcb  ^cn  Wcffiai?  n•'cr^cn  foll.  —  iJO) '?fadi  ^en  cbcnacnanntcn  i^itern  unb 
Shieileacrn  i|l  bamit  ^a6  fi-bncllc  ^ntftcbcn  ber  (£rftliniV?-Äird)e  Ocfu  ßbritli  au^.aefcnHten,  ba* 
wie  in  einem  3huicnblicfc  ihm-  fid)  j^ebt.  ':}ll?  ^cr  bl.  (^H-i|i  am  ^"»fin^^rt feile  aii^i^cj^offcn  werben, 
bctebrtcn  fid)  auftic  '■;prcDisU  ^c^  'Jlpoilele  '•Petru?  foi^leid)  frei  3:aufcn^c  aui?  0>^i'>ifl  Act.  2,  41. 
(gion,  baei  neue  2icn,  nnirc  bcmnadi  ^ic  •^V-^ävcn^e,  unb  bie  neuen  (^Maubi.^-n  l'ic  (ikborenen; 
f.  Apoc.  12,  1.  ??ur  m  uniH-^dfommcncn  3inne  mai^  ^a?  cycfaiite  bcn  rcicbcn  3ciien  bcr  2?f, 
rclfcrung  3ubda'6  na*  ^cr  Äi.^tc^crfunft  au?  '^ab'.>li,ni  auefprccben.  (sh-cc^oriu?  ?cn  9J?ffa  or. 
de  resurr,  unt  ^^cb.  ramaijccnus?,  de  tide  1.  4.  c.  15.  fcbcn  in  ^icfcn  ilnntcn  ^ie  ©ciffagunfl 
oon  ber  fdimcrjlofen,  unbcf(ccftcn  unf  fdMicd  ocr  fid)  cicbcnben  (*ikburt  be?  Sobne?  (i^ptte^  au<i 

Wflrifl.   Tplv   rrjv  (jöivQvaav   tekeIv,    —plv   t-'A^^tiv   rbv   -ovuv   öx^ivuv,   i-^tij)vye    Kai  ersKSv  äpaev.  — 

2!)  b.  b.  flcbar  ein  fraftiiicö  fi5cfd)lc*t,  ober  je  nad)  ocrfdncbcner  Deutuuii,  afbar  fen,  ber  Kar' 
i^oxnv  bei-  Wann  nvir/ber  neue  2l^an^,  (tbriftue!.  '?(mbrofiu3  fai^:  ünus  estmasculus, 
quem  peperitB.  Viryo,  quemque  ecclesia  parit  in  fidelibus,  quia  Christus  cum  iis,  utpote 

suis  membris,  unum  est  corpus  et  quasi  una  persona.  —  22)  Itlii  DVD  T*")I^  /PlVH 

„wirb  ein  üanb  in  Sinem  Ja^K  acboren?"  Tiefe  Uebcrrct3unii  bc^  bcbr.  Icrtc?  crfcrPert  auch 
ber  i^arallcliömu?,  inbem  cö  ;ilcicb  Parauf  beipt:  aut  ]>arietur  L^ens  simul?  —  2f5j  P.  b-  Fret§cn 
uuD  i^cbärcn  )rar  ein?,  al?  2ion  ibr  neue?  (vcfd^lcAt  au^iicbar.  —  2-4)  'i)iid)t  -i^ion  au?  ftcb 
fclbft"  aermac;  ein  fcldi  neue?  ilraft;^cf*lcd)t  .^u  t^baren,  fontern  burdi  midi,  feu  ^?crrn,  vermag 

jif  e?.  f7<J  öi  iäcjKa  rijv  TTpoaiSnKinv  raiirriv^  Kai  ovk  tuvr/airr/g  fiov,  tl-y  Ki'fiKK.  ni'n  h^oi:  h/u  ytvi'üacif 
Kai  areipav  kwoiT/aa;   —  23)    tvöpdvdrjri  'lepovaa^r/fz  ,  .    —    20)    HT^D  t*tt3  /,auö  bcr  j^ÜOf 

ftem  poüen  Sutcr)  ibrer  Jperrlid^fcit;"  cnr' tt(y6(hv  Söir/r  avr^c-  —  27/  „id)  breite  baö -^teil, 
T^rtebe,  au?  über  |"ie  tileid)  einem  >2tromc,"  b.  b.  fie  wirb  fid)  adcr  nunilicbcn  ^Cvinuni^cu  er- 
freuen.  (^>C  iTOTaubg  ilpi/vr/c,  Kai  ür  ^euiiippovc  eTriKÄi\Giv  cö~ai>  e-itrüv.   —  2S)  5o  UCUUt  man  jlC» 

njöbnlid)  ben  '^Ul.  JPehtc?  iöilD  fönnte  anfd)aulid)cr  bcjeidinen  bie  i^itUc  uud  Wcni^  bcr 
©c^aarcn,  bie  M  beranfommcu  5ur  'iliinabmc  De?  »abrcn  cyiaubensY  —  29)  DnpJl^l  »""^ 

ibr  werbet  faugen."  LXXfcbtt.  —  30)  'iy"'7P  „an  ber  Seite."  Tie  2Uihv  "no  bcrßbalbäet 

lafen  1C*"7^ ;  "^  ""aaJ/a  ai'Tüv  jt'  üftuv  äp^^ifjaüvrai.  S5>ie  Sbarbin  bemerft,  tragen  bie  Worgen- 

Idnterinnen  ibrc  Minbcr  an  ber  Seite  (.&üfte)  ober  auf  ^cn  3d)u(tern  mit  beiberfeit?  berab- 
bdngcnfen  i^einen.  —  31)  Tai  Spielen  unP  .H'pfen  ber  Wüttcr  mit  ben  .HinPcrn,  wenn  fie  felbe 
auf  fie  .Hnice,  ober  wie  man  ju  fachen  pflegt,  auf  tcn  SdnuM';  ncbmen,  tft  einer  fer  jdrtliduleu 
2*cweifc  bcr  l'iebe.  Sben  t'icfe  3ärtlifbfcit  werben  bie  wabren  (^sHdubigen  im  SdUH^pe  ber  "AKutter 
Äircbc  finben;  f.  4S,  LS;  dO.  4.  kciI  ettI  yiwatuv  TrapaKATj-diiGovrai.  — 32)  ^n 'i^ab'.Mou  l^crborrte 
i'^eracl,  nad)  bcr  Jurücffunft  lebte  ti  frifcb  auf;  jur  ^dt,  ba  3?rael  unter  bie  .)!>irrü-baft  ber 
JHc>nier  gertctb,  er|larrte  unb  erftarb  c?,  burd)  (Xbriftu?  warb  e?  neu  belebt  unb  nabm  eine  l'eben?- 
frifdie  an,  wehte  alle  in'lfcr  bcwunberten.  i>ollfommcn  erfüllt  fid)  bicfc?  iLUn-t  bei  Der  5tufer- 
ftebung  ber  l'ciber,  worüber  fidi  VUugnftiuu?,  de  civit.  D.  20.  21.,  ^f*'"*!"?  iidv.  h;cret.  V.  ]ä. 
unb  Icrtullian  de  resurr,  carnis  c.  31.  eine?  Ü^citern  ergeben.  t£in  iHU'fpicl  biejcr  fommenbeu 
.tpcrrlid^fcit  jeigt  fid)  mand)nial  an  bcn  Vciberu  aucgc^cidincter  ^eiligen,  inbem  fie  entweber  ber 
SLn-rwcfuna  entacbcn,  ober  ^Doblgcrudie  au?buften,  ober  bie  ÖiegfamFcit  bcwabrcn.  ''B.wx  febf 
barüber  (^i^rre?  d)ri|ll.  'TR\)^i\  5^'.  IL,  et".  Pri.  5U,  10;  l\ov.  17."  22.  —  33;  i^incriuo  ocrftebt 


2T2  Der  ^rop^et  3faiaö.  66,  15—20.  %nm.  33—46. 

baruttter  bie  rrflc  Slnfunft  Sbrifli,  ba  biefcr  i'ctbfi  fagt:  Ipmem  veni  mittere  in  terrani  Luc. 

]2,  40.  Tcrcfcr  beutet  ba?  SBoit  auf  ^ic  ?\iaih(,  bie  c«ptt  burd)  t'ie  9?cmer  an  ^crufalfin  uttb 
5ui>iia  übte.  Tic  bl.  i?ater  duprian,  ?(uiiuftinu?,  .^icriMunmii?,  (£iirillue<  beuten  cs5  auf  bcn 
teerten  fiicriitttftaiv  "Hüdn  bei  ^Propbe^ctunncn  UifU  eö  Heb  niebt  fo  fcbarf  trennen.  ®3  ilnb  ^f- 
traltiflc  (Verlebte,  ^te  irr  'j.^rovbet  ucrfünbet,  uu^  bicfc  n^icferbplen  |1cb,  bie  bae  legitc  <ikrtcl>t 
aubriitt  unP  "iUk^,  ira?  je  oerfünbct  rcoroen  i|l,  erfüllet.  —  r51l)  OnnD/PDI  D^CnpöpH 

„rie  ficb  beiliiien  unf  reiniiK»/'  b.  i.  a(?  5(biu^ttcrer  5u  ßbren  einer  bcjfnifcben  (^ottbeit.  (1$ 
gefctab  tief;  iivar  naeb  ter  bab'.Mcnifdcn  f^efanncnfcbaft  niebt  mcbr  offen  unb  uui^efcbeut,  «?ic 
porbcr,  aber  e>?  »lefcbab  Denncd).  '^^lan  erinnere  ficb  an  rie  ^eit  bcr  Waffabdcr.  "Jluit  ^ur  ^dt 
ßbrifti  iVib  cei  v^ewif;  c\ax  i'icle  im  (iiebeimen,  bie  bem  .i?citcntbume  bulfii^ten.  Ucbri;^enc(  rebet 
ja  bcr  ^jiropbct  inMi  C'cn  2ünben  o?i"'i'-l^  überbauet  obnc  ndberc  ^fitbcftinnnuuiv  —  rJ-5)  fic 
rov^  K7/7rovg.  —  tJG)  IHN  "inX,  UH'ld^c   bcibcn  iföortc  o,^\t  oerfcbictcn  ijelefen  unb  übcrfe^t 

ircrbcn.  Ter  Gbaltder  lieft  beite  ©orte  mit  ")  unb  überfe^it:  „einer  na*  bem  anbern;" 
©pmmadnt^  unb  Ibeofotion  Icfen  beit^e  ~T  unb  überfetjrn  „einer  nad)  einem."  ''}iad^  ber  aewöbn-= 
liAen  V'ecart  überfetU  man  „binter  liinem"  uni»  erfldvt  e^^  nad^  bem  "Jiaraücliömu?  mtt  Jer.  7,  9; 
Ez.  13,  ;;;  Ose.  1  f,  10  für  c^leid^bcreutcnb  mit  „v""  Tienftc  eincö  (i3ottcö."  Taö  man  bter  ü.\\ 
bcn  furifdien  Ci^ott  .\dad  vtn-  Adotl  renfen  müitc,  läf;t  fid>  nid)t  lucbl  abfeben.  Tenn  n?enn 
aud>  Wacvobiu?,  Sutum.  lib.  I.  e.  :'>().  facit,  bie  '^Iffiuier  i^ercbrten  einen  (^ctt,  'DJamenei  5Ibab, 
jrcldie?  ©ort  fpinel,  al«  „(£incr"  bei-eutet,  fo  möriJtc  man  ebcr  facien,  er  babc  fid»  v^eirrt,  l^a  er 
Sttab  mit  "üldjab  für  (£in  SBort  biclt.    9fac^  t>cm  iieri  i\\  JlllN  IHii  sU  Icfen:  pust  uuam, 

Wcld'cä  9i'ort  "Wid'acü?  u.  21.  auf  bie  3?enu?  i3lftarte)  beuten.  £b  ^icront^nuS  biefer  l'c^art 
gefolgt  unt  baö  2Sort  „Sine"  a!6  3leid>bct>eutent>  mit  „Ibürc,"  wie  Sorneliuö  a  Vap.  m\l, 

ßcnommen,  oter  ob  er  riclleidit  H^l  gelcfen  wie  57,  8,  mod}te  fd)n>er  ?u  entfdnibcn  fein.  Siel' 

leicht  ift  aud^  ta-?  ©ort  Tliri!}/  intrinsecns,  nod)  5U  bicfen  beiben  ©orten  ju  bcjicben.    ??ac6 

i'ocfe  unb  Sicifitl  fann  ba?  fc^njierige  .£'ebräifd)e  beijjcn:  „reiniiUen  binter  Sinem  in  ber 
^Uttt  (im  .ipofc),  b.  b.  binter  bem  "'iiöijcnpricilcr  ofer  bintcreinänber  aufgelleilt  im  inneren 
Slaume  beö  (öi^ßcnbicnfiei^."  i^ai  iv  Toig  -podvpoic  iadowai  Kpiar  vletov.  —  3"  j  "i^ip^^ni  ^/^f rg- 

rattc."  "^Uid)  Lcv.  II.  29  war  e?  »verboten,  bergleid^cn  ',u  effen.  "J^ads  i'od)  unb  JKcifitl 
nmren  bie  'Wdufe  ber  ''i^rabecgottin  ber  'ülegt^ptier  beilig  unf  rermutblid)  fsJegcnftanb  eines 
obfdKulid^enC:ferrituä.  — i^iSi  'Tiadi  tem  iXbaitder  unb  3r.rier  ifl  bier  5U  fuppliren  novi,  nad) 
9lnbernpniii(»;  nad>ber 'J?ulg.  'üiicbtüi,  ba  bie  opeia  unb  ooiritationes bier  al^ Tb jeFt auf i'onirroireni 
ficb  belieben.  ku}(.>  m  ;/);,«  uiriiw  sai  tui-  /.nycutn'  nvrüv  E-iorcfuu  ..  ^iTi  .&cbr,  itlbic  51^0)1  opcfi« 
iin':crfennbar.  —  iJJ) )  Um  nicbt  ^nu^i  ?(ccufarive  ]\i  babcn,  iibcrfe5.t  bier  tie  intlg.  ba»  bcbr.  jHJi} 
mit  cum;  allein  mobl  mit  Unred^t,  ireil  ee;  gleid)  barauf  bcipt:  vciüent  etvidebunt .  .,  »ro  man 
nid)t  bie  opera  et  cogitationes,  fon'cern  nur  t>ie  gentcs  et  linguae  iHTflcbcn  fann.  h^X'^l^"-!- 
ciwayayciv  Trnvra  rä  eiiv?/.  —  30)  XMc  (>icfd^id)tc  belcbrt  uni<,  baf!  \ux(b  (Erfüllung  ttT 
ijs^trafaerid^te  über  Ofi'uüifi'i»  unb  3uba  l^ie  itird^c  Sbrifti  in  .ß^crrlid^fcit  ?u  blüben  begann.  — 
41)  i^eliarmin  v^erftebt  de  efiect.  saeraiuent.  II.  20.  unter  Dicfem  3eid>cn  ben  unvcrtilgbarcn 
dbaratter  rer  laufe  v.wo  ,'virnuing;  'Wintere  reobl  mit  mebr  Wrunt»  bie  (Xbarismcn  unb  (i3aben 
be?  bl.  f*>kifte-?,  nn^Mir*  cie  5lpo|1e!  um  "umgcr  fid)  überall  offenbar  al«*  'Jlbgefanbtc  bee^  .(>immeU 
erwiefen  Marc.  Id.  17;  Jaic.  24.  4',».  'ilad''  .f*ieron'.Mnuö,  (i'.uitlu3  unb  Ibeoboret  iiT  t-a runter 
ba2(  3c'rf)f"  l'f«^  bl.  .Slreu^eei_  ?u  ocrilebcn,  ba?  bie  ".^Ipoftcl  unb  jünger  Gorifti  wie  eine  Jyabne 
limbertrugen,  unb  unter  bellen  2d.Mrm  unb  J'd^ut'.  bie  i'oilfer  beriefen.  kqI  KaraAei^pu  i-tt' uvtm- 
ar/fieiov.  —  -'SiJ)  J^"tjnn  „nad>  Jarfi?,"  b.  b.  uad)  itn  ivcftlidicu  üdnbern.  ilr  Oapalg. — 

4?J)  11^1^13  „'iPbul"  itl  nacb  ^3odHut  Phaleg.  IV.  c.  26.  bie  9?iI»Snfct  ^>bi(a  ^wif&en 

^^tegl^l^ten  unf  'ületbiopien,  bereu  dgiVt^tifitcr  9?amc  ^"»ilac  (ßncnjc)  iil.  3?cd)art  benft  |ic^ 
„Sletbanl"  al?  bie  urfprüngliebc  ^H-bcutunj  be?  -??ümen?.  „l'uf"  bedeutet  tie  >?Jaebfommen- 
fcbaft  Vuf?,  bciJ  inerten  ^cbne?  s^on  2em,  rceidjc  anfangt  im  ivcftlicben  vlnen,  in  'Arabien, 
(£banaan,  bernadi  in  '^Icgrrten  n^obute,  Dann  n^icbcr  in  bie  alten  Siljc  iurücffebrtc.  i^crmutblid) 
ift  bier  V'iibien  barunter  juserftcbcn;  cf,   Gen.    10,  22;  Jer.   46,  9.  aal  4>nv(S  Kai  AoftJ.  — 

41)  nCO  ♦pC',0"bie2?ogenfpanner  oberiH^gcnfcbüi^cn."  Kaiw.aox.  3?efanntIid)mobntcn  bie 
5)k>eid)er  jwif*en  bem  fcbwavjen  unb  ca?pifc^en  ü^Jcere.    2lllein  tt5abrf($cintid)cr  ifl  bcr  bebr. 

Slu«brucf  iiljs  'älppcüatiitum,  nicht  ali  eigener  OJame  ju  ncbntcn.  — -43]  |V1  ^^IH-    '^^*« 

nimmt  Ibubal  insgemein  alüisentifd^mitbcnSibarencrn  in'iVoutu«;  biefe  aber  werten  w'ebcroon 
äMelcn  at?  itentifd)  mit  ren^bcriern  genommen  ;  ef.  Gen.  10. 2.  ^"laiMU  iil  offenbar 'yriec^cnlanb  ; 

cf.  1.  C.  littl  fii  Bußi:'/.  Kai  fif  rv/V  'E?.?.ä-5a.  —  t()  ■  jTi")^*^^^  -»''''i'f  X^romebarCU;"  £1-  AuuTrijvair  yjiiovuv 


Ztv  ^rop^et  3faiad.  OG,  20—24.  2Inm.  46—51. 


27:5 


y/-r.;  ffx/oAir.  ÜBcld^c-?  cirofiartii^crc  Tiefer  bat  \(  bic  ?l^c(t  jicfcdon,  a(>?  baf;  bic  iPöIfer  in  WafTc  flfl* 
jum  'iMaubcn  an  CuM'n?  b':felHtcn  unb  bamit  ihre  c^a\i]i  'iVerUMiUct^fcit  ^um  9pfcr  brad}tcn !  Korn. 
i:.,  16.  Nulluni  oiuninotcMiti  talc  est  sai'riliciuiii,  (|U,ilc'  r.^t  zdus  aiiiniiiruiii  S.  (Ircg.  M. 
lioui.  12.  in  Kzcoli.  — -'il7)  Ter ';lircivbet  fpridn  Incr  rcutücl)  au?,  bai^  bas  ':]:*rif)"tcrtb;(tn  bf? 
?r  i^.  niAt  nicbr  inurcAt  C£inc-:?  ^i'olf»'?,  (finc-?  2tani!iu^^  obi-r  (£-iucr  i^aniiüc  foi,  feiibcrn  ccij; 
ifbcr  au?  icbcm  (Mcüttcdne  ba^i  berufen  mcrbcn  fönnc.  —  ■'iH)  b.  b.  ba?  aeiilii^e,  neue,  dnilllicln- 
;^«;racl.  —  lii)  b.  b.  c-j  wirb  eine  innncrn)abrcnbe  ,veiT;cit  fein,  ees  wirb  alle  'Za(\i  ba«  fcftliel)fle 
nnb  beiüafte  Cpfer  ju'braebt  werben,  c?  werben  alle  Ia;U'  bic  Safranuntc  ane.iefpcnbct  werbfn, 
um  bie  .rcelen  über  ba?  CM'bifdn-  ,',u  erbeben  unb  '^ur  innij^ftcn  'i>ereiuiiUinii  mit  Wott  ',u  briu»irn ; 
fv  wirb  nicbt  n.ur  alle  i'sabre,  foubern  ade  Winuitc  unb  aüc  laiic  Dftern  unb  ^pfineiften  fein. 
;\m  t>onfommen|len  Sinne  aber  erfüllt  fut  biefe.?  'Ol^ort  ber  immerwabrenben  Aeft^cit  crft  ba. 
wo  aüc  ')Ia?erwäbUen  fteben  »oor  bem  Vanime,  bae  (\efd)Iad)tet  worben,  unb  auf  immer  unb  croia 
ibm  V'ob  unb  freie  barbriuinen.  —  r>0)  Xae  bier  j^cbraucbte  iMlb  ift  lU'nommen  von  bem  Xbalc 
.<>innom,  Wcbenna,  aufjcrbälb  3erufa!em?,  wo  bie  Vcid)namc  cntwebcr  in  S-rfMd^cn  auf^e^duft 
laiien  unb  bcn  ÜBurnurn  jurSpeife  würben,  wie  bei  ber'i^elajKrunii  ihmi  .^crufalem,  ober  in  bfn 
i^lammcn  ,^n 'Jifebe  verbrannten.  'JIKe  (iHieber  ber  wabren  .Hinte  werben  feben  unb  fiel)  über 
jeuvien,  weldi'  uiclfaebcm  iSIenbe  bie  inUfer  prciijaeiicbcn  finb,  wehte  bic  'üctfitaft  ber  cyaujicti 
fiten  fOabrbcit  ücrfd)niäben.  3in  voüfommencn  Sinuc  erfüllt  fid)  biefe?  nad)  bem  legten  (Sic- 
riitte,  wo  bem  fiimmlifcben  ^n'ufalem  iiei^enübcr  ober  vielmebr  tief  unter  ib)n  crfdieincn  jvirb 
ber  Crt  berjenitien,  bie  auf  cwia  verurtbeiit  finb,  ber  'OinfdMunni-i  Wottcs  beraubt  ja  fein  imb 
fonftii^f  Strafe"  nad)  ibrer  Sdiiilb  ju  leiben.  —  3ä)|lK"11  „5lbfcl)eu,  ®rcucl-,"  *;.,•  opa<jtv. 

(<ratbolif*e  Sommentarc  crfcbicncn  in  neuerer 3eit  von:  Dr.  «Sc^fgg  1850;  Dr.  Sloblini^  187;^.; 
Dr.  -^Jeteler  1876;  '^.  imabenbaucr  1882.  -i?.) 


I 


\ 


PROPHETIA    JEREMI^. 

1.  ^ctemia^,  in*p"l*'  ^*P'^^  'leosfjtla-,  bcr  Sobn  bc§  ^ricfter§  ^cIfiaS,  geboren 

]u  3tnat(iot,  einer  nabe  bei  ^crufaiem  (iei^enbcn  '^^rieftcrftabt  be§  Stammet  33en= 
jamiii,  iimrb  fdion  ai6  ^sima^im]  yoii  6ott  ^um  'Isro^tlietenamte  berufen  im  ^abre 
629  Ü.  (Sbr.  unter  bcr  ^iec^ienuu]  bes  fromnicn  .Hönioi^o  ,'3o[iac\  CSr  prebißte  juerft 
feinen  ^anbAleuten  in  3{nati)üt,  bic  e!o  ibm  mit  Unbanf  loi)ntcn,  bcivib  ficb  nber 
bann  md)  ^crufaiem,  \w  er  feine  ^bätißfeit  aUi  öffentlid.)er  "^^^ro^bet  fortfe^te  bi§ 
nacb  ber  (Srobcruni]  IJerufalcmS  588  i\  (Sbr.  (nicbt  60(3  juic  B.  112).  3)ie  üiel= 
fmten  äöibcrfpnidic  unb  ßeibcn,  bie  er  ju  crbulben  batte,  a^cbcu  feiner  au^  bem 
•üerjen  [trömenben  9iebe  eine  geiuiffe  3)iiftcrfeit.  ,,l)k  äöebmutb  feinet 
üernnuibcten  .'oerjen'o  unb  bav  nieberbrücfenbe  WefiU;[  cinec^  erfolßlofen  Streben^S 
finb  allen  feinen  3.>orträßen  eini]ebriicft.''  Dr.  ^erbft:  CSinleitnUi]  II.  ^i  o.  62. 
^r  fpriciU  mit  einer  ^reimütbii^feit,  iine  Dic(leicl)t  feiner  ber  übrii^eu  '^^^roplieten, 
unb  fd}eut  fid>  nid)t,  hm  ^snhm  3t;mbo(e  it)rer  i>erberbtbeit  bor5u(;alten,  bie  aCleu 
^ilbfdieu,  ja  (^irauen  unb  (Sntfeßen  berüür^urnfcn  geeii^nct  luaren. 

2.  'älian  finbet  in  feinen  hieben  met)rere  ;i^ieberbo(uiu]en;  audb  fü^rt  er  öfters 
Stellen  au^:-  anbern  'ipropbctcn  an;  ber  Sdniniiuj  unb  bie  3d)ün(;eit  ber  «Sprache, 
wie  fie  t>m  früberen  '-^ropl^eten  jufommcn,  feblen. 

§ieront;nni^  in  prooem.  1.  6.  in  comment.  fagt:  Quantum  in  verbis 
.simplöx  videtur  et  facilis,  tantum  in  raajestate  sensuum  profiindissimus 
est. 

3.  Seine  ^Sorträi^e  finb  tbci(§  Sittenprebii^^ten  unb  3trafreben  luiber 
bie  Stbi^ütterei,  iinber  bcn  llnoicborfam  o^cc\cn  hiVi  Wefcf.  nnh  bie  ©tinune  ber 
'^rovbeten,  tuiber  llnbanf  unb  'i^erlct^unc^  be'J  Sabbat'-o,  luiber  bav'  falfdie  '^'roV»beten= 
tt)um,  miber  bie  Unterbrüduni^  bc-c  ScebemnenfAen,  luibcr  'ik'truc\  unb  llnt]ered)tig= 
feit,  ^JOieincib,  Ueppißfcit,  .öoffart,  3kUi-\ionefpötterei ;  tbeilio  CD ro bunten  unb 
'C orb erfaß uncjen  ber  bcüorftebenben  lUbfiibnuu^  in  bie  (^iefanc^enfcbaft;  tbeilS 
^Kabnuuijen  jur  33efferuniv,  tbeilC^  'i>erbeifnnu]en  einer  beffcren  ^ii'^u^ft, 
betonber^:?  burdi  hcn  SJtcffia^S;  t(}eil0  'Jiatbfd^läi-je  ^ur  5Ibluenbuiu-\  be^j  \ion 
'öabDlon  brobcnben  tUtif^gcfducfCiS;  tbeibS  hieben  ijegen  ein3elne '^^erfonen;  tbeilä 
Orafel  unber  au-oiuärtii^e  '•Isölfer. 

4.  'Jiabud^übouüfor,  bcr  Gröberer  ^^crufatem^,  iuar  ibm  pnftig  unb  rettete  ibn 
aui§  ber  Oirube,  in  bie  man  ibn  geiiun-fcn  {;atte.  ^*^^*^'"^'!'^  B't^^  \^^)  ^^^*^  3}fü()e, 
feine  im  iianbe  nod)  ^uriid'ßebliebencn  Vanbv'lcute  üon  iueiteren  (s-mpörungeii 
ab3ul;alten,  allein  i^ergcbenc.  :Ä)a  bcr  ungliUflicbe  'Jlu^ogang  ibrer  äBibcrfpcnftißfeit 
fic  nbtbigte,  m(b  iMciiupteu  ^u  flüdnen,  begleitete  er  fie.  (£t  ftarb  in  biefem  ^anhc, 
wie  luenigften^o  i^Tcrtullian,  Öcori)iac.  c.  8.  angibt,  ali  9Jtarturer,  inbem  man  ibn 
fteinigte.  IHud)  .nicrLMUunuS  fagt,  er  fei  ^u  ^^apbni^  gefteinigt  luorben,  iücil  er 
üerfiinbet  Iiabc,  !9iabudiobonüfor  u^crbe  fommcn  unb  grofje  'Jiieberlagen  anrid)ten. 
(5ben  biefer  ^öciHge  fet^t  ibm  ein  nnirbige»  3)enfmal  burd;  bie  äöorte:  Virginitate 
sua  Evaiigolicuin  virurn  Christi  ecclesifo  dcdican.s. 

©regoriu-o  uon  'Jtajian^  neinit  ibn  ben  ^Dfitlcibigften  unter  aüm  '^^xopi)dm. 

5.  Xa^i  i3udi  feiner  '-prctp()cticn  verfällt  in  jwei  .§auptt(;cik,  bereu  erfterer  bic 
'Z^ortrilge  an  bie  ^uhm  c.  1-44,  (elitcrer  bie  an  bie  auc^iuärtigen  S^ölfer  c.  45-51 
tntbält.    Xa§)  53.  ßapitel  ift  ein  2inl;ang  bon  fpätcrer  ^anb. 

274 


Sinteitung  3U  tcm  ^^rop^ctcn  3eremia«.  275 

6.  ®ic  LXX  fe^cn  bie  9?cbcn  an  bic  au^irflrtic^cn  3[>ö(fcr  in  bie  9Küte  bc3 
S3udKv  (nnciii,  imb  jumr  nad;  cap.  25,  13,  luo  bcr  'Kcbcn  an  5(ib;UHirtic\e  (STlmb- 
mnu^  i'^cfdncdt.  ^a  [ic  audi  foiift  mcbvcrc  3(iiclaifiiiu-\cn  iinb  S^'ü^itJe  imbcn,  fo 
fdiciiicn  fic  eine  anbcrc  ^Kcccnnon  bc^  bebr.  Xcrtc-j  iior  [idi  ßcbabt  yi  l;abcn. 

7.  ^Tic  3'Tl^liini^  bcv  (Sapitcl  nadi  bcin  qricc^K  Tcrtc  lucidU  uon  bcni  .öcbräifdicn 
unb  bcr  "iUiKvita  m  toKioiibcr  älUnfc  ab:  VulgfXXV,'  15-38  =  LXX  c.  32; 
XXVI-XLV  =  c.  33-51;  XLVI,  2-28  =  26,  1-20;  XLVII,  1-7  =  29,1-7; 
IIL  =  c.  31 ;  über  IL  f.  bnfelbft ;  L  =  c.  27 ;  LI  =  c.  28 ;  LH  =  c.  52. 

8.  ;?ic  3(norbiunu"^  boc  33iKbc^^  ift  im  Wan^icn  nid)t  du-LMio(oQifcb ;  in  bcn 
babirtcn  (Sapitcln  ift  bic  S'-'itü"'li"|C  nur  in  bcn  gröfUcn  3^^]*^"  bcibcbaltcn.  I^sn  bic 
3cit  ^sofiiVö'  ift  burcb  bic  Ucbcrfchrift  \.^ixkc\\  3,  6-6,  30.  Unter  '^O'^fiiH'^  'Jici^ticrung 
faÜcn  6nVp.  25-27;  86;  45,  unb  ^umr  26  (27)  in  bcn  9(nfanii,  bic  übrigen  in'ö 
t^icrtc  ^abr  bicfcr  ^icßicrunr;.  ^Uh?  3cbcciae'  3cit  finb  Capp.  21;  24;  28;  29; 
32-34;  37;  38;  39,"  15  ff.' (ferner  49,  34  ff.  5<);  51),  nnb  ]\mv  rubren  andi  bicr 
6app.  24;  27;  29  aibi  bem  3(nfani-(,  29  au'j  bein  inerten,  32  auy  bcm  5ebntcn 
^iibre  bicfcÄ  .^öniß^.  ^-ür  bie  3*^it^*^Hiinnnnu-^  ber  (Sapp.  7-20  ift  iDcber  au§ 
inneni  Örünben,  nocb  anf  bic  'Jluctorität  bcr  3(uc-(et3cr  bin  ctiini'c  mit  ^abrfdicin= 
licfifeit  yi  ermitteln  {)}lv.  8  nad>  ilaulen.  ^.) 

9.  2!ie  31  b folge  ber  2'bcmata  ift: 

I.  Stbcil:  S>orträi3C  an  bie  3nfecn  c.  1-45: 

(grftcr  9lbfd)nitt:  33ernf  unb  Senbung  bcx^  ^rop^ctcn;  SSeiffagung  be§  na£>cn 

i^riege»  unbcr  ^iiha  c.  1 ; 
3h)eitcr  3(bfdniitt:  eed;»  längere  9?cben  c.  2-18: 

1.  9icbe: 

3»rael§  Unbanfbarfeit  c.  2; 

2.  9iebe: 

a.  3(ufruf  jur  SBufee;   ^iba'§  Untreue;  3iii^i<Jfi'^^""3  S^i^oct»;  ^uha'^ 
unb  ^^i^f^ct»  äicreinigung;  .^crrlidifeit  ^erufalcmö  c.  3; 

b.  Grmabnung  5ur  ^uJbc;   3>erfünbigung  unb  23eflagung  ber  ^ataftrop^e 
c.  4;  ' 

c.  93efc{;rei&ung    be§    jerftörten  ^erufafem;    Strafrebe;    3Jia^nung  jur 
SuBc  c.  5; 

d.  3>ernniftung  3crufalem§  unb  ^uba'^;  Untreue  belSSolfe^;  ßnnalinung 
jur  33u^e  c.  6 ; 

3.  ^chc: 

a.  falfcbe^  2>ertrauen  auf  bcn  äufseren  ßotte^bienft ;    Straf gerid)te,  bic 
burd)  fein  Opfer  aufgebalten  iucrben  fünnen  c.  7 ; 

b.  Gntmcibung  bcr  Gkäber ;  il>crnniftung  bc^o  ^anbe§  burcli  bie  (Sbalbäer  c.  8; 

c.  5llage  über  bae  iu^berben  be^^  'isolfcio;  Straf gericbtc  c.  9; 

d.  aöarnungen  Por  Öö^enbienft;  ber  ^uben  Strafe  unb  Ä^lagegefang  c,  10; 

4.  9tcbe: 

a.  Erinnerung  an  0otte§  33unb ;   ber  ^ubcn  Uebertretung  unb  Strafe ; 
^crcmiaio  in  Sebenegefabr  c.  11 ; 

b.  Älage  über  ber  ©ottlofen  Soblftanb ;  Seiben  be^  ^rop^ieten;  Strafen 
c.  12 ; 

c.  2Beiffagung  ber  Öefangenfdiaft;  ©rmabnung  jur  Sufec  c.  13; 

5.  9tebe: 

a.  2^ürre  unb  ^unger^notf)  in  ^uba;  be§  ^eremiaS  ^yürbitte  c.  14; 

b.  3SerUHngerung  bcr  Grbörung  c.  15; 

2  e  c^  ne  r:  ^.  (5d)rift.  21.  %.  ILL  18 


276  (Jintfitung  3U  bcm  ^rop^etcn  3fremia#. 

c.  nahe  ©efangenfc^aft ;  Befreiung ;  slücimaliger  ßinfall  9^abiic&obonofor5 ; 
Sefcfjrung  bcr  Reiben  c.  IG; 

d.  Stbgötterei  unb  falfc^c§  ^ßertrauen  bie  llrfacfie  bc§  Unglücf^  be§  ^uben; 
23itte  be§  ^ro|)()eten ;  Sabbat§entt)ciUgung  c.  17 ; 

6.  !Webe: 

S^^racl  mit  bcm  S^ö^jfergefdnrr  Derglid;cn ;  ^aleftarrigfcit  bcr  ^ubcn ; 
Sitte  bc§  ^ro^{;etcu  c.  18; 

^Dritter  3lbfd)nitt:  3.>on  bem  Sdncffale  3cnifalem§  unb  öon  ber  2Begfüf;rutig: 

a.  ©mnbül  bcr  3crftörung  3crufnlcm§  c.  19; 

b.  be»  :3ercmia§  ©efangenncfimung  burc^  ^>^affur ;  SBciffagung  ioibcr  bicfcn; 
Silage  über  bie  ^^erfolgcr  c.  20; 

c.  9Bciffagiing  ber  ©efangenfdjaft  bc;*  ilünigg  ©ebcciaS  unb  bcr  (Eroberung 
ber  Stabt  c.  21 ; 

d.  Strafvrebigt  gegen  Sellum,  ^oafim  unb  ^ed)onia§  c.  22; 

e.  "oon  ben  fd/linimcn  Wirten  ahi  Urfadjc  bcr  r^cfangenfdjaft ;  3fiüdfebr  barau§ ; 
bcr  9}ieffta§;  Trübungen  luiber  bie  falfd)en  _^ropbcten  unb  ©pöttcr  c.  23; 

f.  bie  pei  J^igcnförbc  al§  St;mboI  be§  ©d)idfal§  bcr  3"ben  c.  24; 

g.  SBeiffagung  bcr  Hcbcnjigjä(;rigcn  @efangcnfd;aft ;  (Strafgcrid;t  über  Sabi^Ion 
unb  anbcrc  S^uHfer  c.  25; 

h.  3Inf(agc  bc§  ^ei^cmia^  unb  Sosfprecbung  c.  26; 

i.  ft)mboUfd>c  äöciffagung   öon  ber  Üntcrjodjung  ^uba'S;  SBarnung  "cot 

falfcbcn  ^ropEjctcn;   äiJciffagung  ber  9ibfiil;rung  unb  3»nidbringung  ber 

^cm^clgcfäBc  c.  27; 
k.  33eftrafung  eine^  fa(fd)en  ^ropbetcn  c.  28 ; 
1.  S^remia^  fcf)reibt  an  bie  befangenen  in  33abl;ton  unb  mu§  bafür  Icibcn 

c.  29; 

SSicrter  9tbfcbnitt:  bie  Grlofung  au§  bem  ^pit,  unb  bie  burcb  ben  aj?cffia§: 

a.  9öcif)agung  bcr  9{üdfebr  an§>  ber  ©cfangcnfcbaft  nnh  ber  Xreue  beg  SSoIfeS 
gegen  (^iott  unb  iibnig  c.  30; 

b.  iSrlöfung  3^^rae(§  unb  Suba'§;  n^unberbare  ©cburt  be§  a)ieffia§;  neuer 
33unb  c.  31 ; 

c.  3tdcrfauf  a[§>  Smnbol  ber  9?üdfebr  an§>  bcr  ©efangcnfdjaft;  ©cbet; 
Straf gcriclit ;  Griöfnng  c.  32 ; 

d.  ^er(;ciBung  g(üdlid;er  3*^itcn;  elüigcr  SBunb  c.  33; 
3^ünftcr  3tbfd;nitt:  Sammlung  non  fürjcrcn  3luyfprüdKn: 

a.  ®üttc§  Urtbeil  über  Scbeciae;  ©cfci^c^5--  unb  33unbe§berle^ung;  Strof^ 
gerid;t  über  bcr  ^^ubcn  S^rculofigfcit  c.  34 ; 

b.  bie  l'Tfediabitcn  ein  33eifpiel  für  Sic  ^ubcn  c.  35; 

c.  ^oafim  läf,t  bie  ))on  :öarud;  gefcbricbcnen  aßeiffagungen  be§  ^eremia^ 
üerbrcnncn  c.  SG; 

d.  Sebccia^  empficl;it  fic()  imb  bas  33oIf  bcm  ©ebetc  be§  ^ro^f;etcn;  ^ahüd^o- 
bonofor  jiebt  gen  3legt;VHcn;  3ercmia§  iueiffagt  feine  9iüdfe[;r  gegen 
^crufalem,  iüirb  ticrl;aftet,  aber  i)on  Sebeciaö  befreit  c.  37; 

e.  !3crcmia§  in  bcr  Gifterne  c.  38; 

f.  (Eroberung  ^crufalcmg  c.  39 ; 

6cc^§ter  3(bfd;nitt:  Sdiidfalc  bc^3  5ßoIfc§  unb  bc§  ^srü^f;etcn: 

a.  3ercmia§  frcigclaffcn ;  Öobolia*  unb  feine  ^eiube  c.  40; 

b.  3§macl§  Sd)anbtl;at;  :3ol)anan^3  Waiti);  (Sntfd)IuB  ber  ^uben,  nac^ 
3tcgt;pten  5U  jicfjcn  c  41 ; 

c.  ^crcmia§  rät(;  ah  c.  42 ; 

.    d.  bie  Z^'om  gel;cn  nad;  3tcgt;^tcn  unb  nef;men  ^ercmiaS  mit  c.  43; 


\ 


dinlfituitg  3U  tem  5>ro<>^ftfn  3f'ntta«.  277 

e.  bcr  *i|]iroVf;ct  bcftraft  bic  ^nbcn  über  ihre  9lbgöttcrci  c.  44; 

f.  S^i^cmia^  tröftet  33anid;  c.  45. 

II.  XhcH:  Sieben  an  ain^lüärticje  $öö(fcr  c.  46-51: 

1.  95>eii)ai3uni\  c^c^cn  9(ciHiptcn  unb  für  bic  ^wbcn  c.  46; 

2.  2i3ci[)aqum^  bc«^  Sicßee  bcr  (Sbalbäcr  über  bic  '^plnliftcr  c.  47; 

3.  SBciffaijiuu^  ber  ilscruniftung  SJJoabö  c.  48; 

4.  äl>cif)ai3un(^  i^ci^cn  bic  lUtumiMiitcr,  Gboniitcr,  2)mna^cener,  Slraber  unb 
9lelamitcr  c.  49; 

6.  SlkifiniWivi  "^^'■''^  ^^c  ^uTtuüftmu]  23abl)(on'5;   Siücffc^r  bcr  ^wben  nnb 
^s^raclitcn  c.  50  unb  51. 
Slnbang:    9?aditräglid;c    Wcfdnditc    bcr    Söclagcninc^    ^crufdcm^  unb  bcr 
©cfreiunit  bc§  ^ccboniaö  (3i-'>ad>in)  m^i  bcm  Kcrfcr  c.  52. 
10.  ^'cr  canonifdK  ßt;araftcr  bc§  33ud;c5  würbe  inuner  aufrecht  gcbalten. 


Caput  I. 

1.  VERBA  Jeremiae*  filii  Ilelciae,''  de  sacerdotibus,  qui  fuerunt  in 
Anathoth,^  in  Terra  Benjamin.  2.  Quod  factum  est  verbum*  Domini  ad 
eum  in  diebus  Josiae  filii  Amon  regis  Juda,  in  tertiodecimo  anno  regni 
ejus.^  3.  Et  factum  est  in  diebus  Joakim  filii  Josiae  regis  Juda,  usque 
ad  consummationem  undecimi  anni  Sedeciae  filii  Josiae  regis  Juda, 
usque  ad  transmigrationem  Jerusalem,^  in  mense  quinto.  4.  Et  factum 
est  verbura  Domini  ad  me,  dicens:  5.  Priusquam  te  formarem  in  utero, 
novi  te:'  et  antequam  exires  de  vulva,  sanctificavi  te,^  et  prophetam  in 
Gentibus  dedi  te.*  6.  Et  dixi,  A  a  a,"*  Domine  Dens:  ecce  nescio  loqui, 
quia  puer  ego  sum."  7.  Et  dicit  Dominus  ad  me:  Noli  dicere:  Puer 
sum:  quoniam'^  ad  omnia,  quae  mittam  te,  ibis:  et  uni versa,  quaecum- 
que  mandavero  tibi,  loqueris.  8,  Ne  timeas  a  facie:  eorum  quia  tecum 
ego  sum  ut  eruam  te,  dicit  Dominus.  9.  Et  misit  Dominus  manum 
suam,^^  et  tetigit  os  meum:  et  dixit  Dominus  ad  me:  Ecce  dedi  verba 
mea  in  ore  tuo:  10.  ecce  constitui  te  hodie"  super  Gentes,  et  super  regna, 
ut  evellas,  et  destruas,  et  disperdas,  et  dissipes,  aedifices,  et  plantes. 
11.  Et  factum  est  verbum  Domini  ad  me,  dicens:  Quid  tu  vides  Jeremia? 
Et  dixi:  Virgam  vigilantem  ego  video.'*  12.  Et  dixit  Dominus  ad  me: 
Bene  vidisti,  quia  vigilabo  ego^^  super  verbo  meo  ut  faciam  illud.  13.  Et 
factum  est  verbum  Domini  secundo  ad  me,  dicens:  Quid  tu  vides?  Et 
dixi:  Ollam  succensam'^  ego  video,  et  faciem  ejus'"^  a  facie  Aquilonis.'' 
14.  Et  dixit  Dominus  ad  me:  Ab  Aquilone  pandetur  malum  super  omnes 
habitatores  terrae;  15.  quia  ecce  ego  convocabo  omnes  cognationes 
regnorum^"  Aquilonis,  ait  Dominus:  et  venient  et  ponent  unusquisque 
solium  snum  in  introitu  portarum  Jerusalem,  et  super  omnes  muros  ejus 
in  circuitu,  et  super  universas  urbes  Juda.  16.  Et  loquar  judicia  mea'* 
cum  eis  super  onuiem  malitiam  eorum,  qui  dereliquerunt  me,  et  liba- 
verunt  diis  alienis,  et  adoraverunt  opus  manuum  suarum.  17.  Tu  ergo 
accinge  lumbos  tuos,  et  surge,  et  loquere  ad  eos  omnia  quae  ego  praecipio 
tibi.  Ne  formides  a  fecie  eorum:  nee  enim  timere  te  faciam  vultum 
eorum. ^    18.  Ego  quippe  dedi  te  Iiodie  in  civitatem  munitam,  et  colum- 

18* 


278  X)er  5)ro))^et  Geremia^.  1,  1—12.  2lnm.  1—16.  , 

nam  ferream,  et  in  murura  aereum,  super  omnem  terram,  regibus  Juda,  v 
principibus  ejus,  et  sacerdotibus,^^  et  populo  terrae.    19.  Et  bellabunt  ad- 
versum  te,  et  non  praevalebunt:  quia  ego  tecum  sum,  ait  Dominus,  ut 
liberem  te. 

1)  in*0'^*"®''^^^^'^f^>"   LXX  t6 /)^/za  roi)  ^&eovb  eyhero  ctzI  'lepeßiav  rbv  rov  Xe?.kIov  .  .  — 

2)  Cbn."'c6(  (£lcmen6  'oon  Sllcranbricn  Strom.  I.  unb  bcr  3(uctor  ber  Quaestiones  hebraicae, 
fotrte  9}falbonat  (aud)  Äaulcn.  •§.)  unb  bie  jTiabbincn  bafür  halttn,  biefcr  .6c!ciaö  fei  ^o^er=> 
i^ricjlcr  unb  \\vax  berfel6e  cicrocfen,  bcr  bcn  über  Deuteronomii  im  Jcmpel  pcfunben  TV.  Reg. 
22.  S,  fo  ift  tod)  mit  mtbx  'iJrunti  anzunehmen,  er  fei  gereobnlicfter  ^.'rifftfr  ^ewefen.  'J)er  9(u"ö- 
brud  de  sacerdotibus  wirb  niri^enf?  som  .^obenprieftcr  gebraucfct;  auct>  »olinte  fer  .^obepriefier 
niemalo  anbcrgwo,  aUi  in  jerufalem  Flav.  Jos.  Antiqu.  XX.  18.  Ter  (SbalDäcr  nennt  bicfcit 
■^flcia^  aU  einen  ber  24  i^orftancie  bc?  Jcmpel^.  —  3)  k  KurüKn  h  'Aiw^ci^.  5üuitbot  war 
eine  i!esiten|latit  im  Stamme  i^cnjamtn,  unb  U\c\  nur  eiae  bcutfcf^e  Weile  nörb(ict)  t?on  Serufalem^ 
Jos.  21,  18.  —  4)  (£ine  ^Inailropbe  —  )latt  verbiim,  rjuod  factum  est.  wf  iyeviidT]  '/.öyoc  tov 
x^t-ov  TTfwc  avToi:  —  5)  b.  b.  im  '^abTi  629  f.  Sbr.  erciin^q  5uer|l  bag  ®crt  bc^  ^errn  an  itin 
unp  bauerte  fort  bis  ^u  feinem  2ote.  —  6)  iuq  rfiq  aLXfJtn/urnac'i^püvmuJjn.  Ta  ßfrcntiaö 
auci)  nacb  ber  3cr)lörun3  3crufa(emö  588  ö.  dbr.  nocb  n^eiffaiitc,  fo  i^ilt  biefe  5htffcbrift  nur  für 
bie  2Bei|Taj^«ni(en  i^on  c.  1  bi?  c.  39. — 7)  b.  b.  icb  babe  bicb  oorbcrijefcben  al5  ben  jum 
^ropbetcn  iiceii^iietcn  unb  treuen  Tiener  be?  gottticben  SBortc^.  ^}{\xi  Rom.  8.  29;  11,  2  gcH 
^eroor,  bap  biefc>?  „i'orbernnffcn"  jug(eid)  ein  „i^orberbefnmmen"  fei,  weil  bei  Wott  JBiffen  unb 
2;bun  (£in^  ift.  %\\i  itx  (s3efchi*tc  bee  3t.  u.  9i.  2?.,  foirie  au?  tcn  3lnnalen  ber  .Hirrficnciefdiidite 
erfeben  n^ir,  bap  ©Ott  biefeei  fein  i^orbcrwiijen  gar  baufic»  bur*  auffaflente  3fi*en  ju  erfcnnen 
gibt,  burd)  3cidKn  por  ber  (Meburt,  bei  ber  (^H^burt,  im  Äinbeealter,  im  Änabcnalter,  im  ^üng» 
lin^i^alter . .  — 8)  »a^  nad)  Sluguftinuei,  Sanfeniu^  unb  5a(meron  fo!?ic(  beiüt  at^:  „id5  babe 
ßorberbeflintmt,  bic^  betlii^  ju  mad)en ;"  mit  mebr  rv3runD  nacb  bem  Sbalbder,  Xbeoborct, 
3;oftatu^,  Sandle^:  „\6:s  babe  bid)  au^erträbtt  unb  bcfiimmt  jum  bl. ''Provbetcnamt,"  wie  ed 
aud^  Eceli.  49,  9  i5on  ibm  beipt:  qui  a  ventre  matris  consecratu,s  est  propheta;  enPÜd)  nai^ 
ber  tO^einunci  ber  b(.  i^dtcr  2ltbanaftu^,  .giicronnmu^,  Sco,  (^recioriu?  t>.  Üia}.,  Slmbrofiue,  5?fr' 
narbuö,  'J.Vter  Xamianu^  unb  Sbomae  3lqu. :  „id)  babe  biet)  gereinic^t  »on  ber  Srbfünbe  unb 
mit  foId)en  (^^naben  aueigerüftet,  \!a^  fu  frei  bleibejt  i^cn  fd)»erer  Sünbe."  2^iefcr  legiteren 
SlU^kgung  bulbigt  jebod)  ^lbevbouv^  IIb.  de  perpet.  virg.  Mar.  bc§TOegen  nid>t,  weil  Sercmia« 
20,  14  über  bcn  lag  feiner  'S3eburt  ben  J^Iudi  au^fpridit.  3lud)  Joftatu?  ilimmt  mit  ibm  bierin 
übercin.  Wan  mup  jrear  gc|leben,  bicfer  rsu-unb  rcid)e  nid)t  bin,  obige  3lu^Iegung  un',uläffi3 
JU  machen,  ba  ja  biefe  *-J?erf(u\tung,  wie  bei  3ob,  ni*te  Slnberee,  al^  ein  bnperbolifAer  9(u^bruä 
ber  empörten  Ofatur  ifi,  au*  ein  vergangener  ^ag  ein  non  ans  ijl,  an  bem  ber  i^lud),  wie  ein 
^31i^fd)lag  inö  JDaJTer  obne  Äraft  ift.^  3ÜIein  auf  Vcr  anbcrn  Seite  mup  man  befennen,  c^  fe{ 
fc^wer  abjufebcn,  warum  ^cremia^  gleid)  bem  3obannesi  bem  Käufer  fodte  ba?  '»pritjilegium 
ber  Steinigung  empfangen  baben.  5tür  ^cf'atwc?  war  !>on  (yott  bcftimmt,  auf  ben  crfd)ienenen 
9J?eftlaö  mit  ben  gingern  binjuweifen,  unmittelbar  ben  SBeg  ijor  ibm  ju  bereiten,  ibn  ju  taufen, 
über  ibm  ben  t)l.  (Öei|l  in  üJeilalt  ber  2-aube  ju  fe^en,  ba{(  ffiort  bcö  33aters(  über  ibn  ju  oer- 

nebmen.  —  9)  D^1J1*7  „für  bie  3?5lter;"  elc  i^vr/.    Seremia?  Wciffagte  jwar  porjüglicb  unter 

bcn  5iiben,  aber  er  fel)rte  fein  2Bort  auc^  an  bie  Reiben,  wie  auö  25, 15  unb  bem  le&ten  J^eilc 
feiner  ^ropt»ejeiungen  oon  c.  40-51  ^eröorge^st.  —  10)  nUN  »ad)-  ii-'^f^-"    3^ie  LXX  lafen 

^^'7^{  un^  uberfe^ten  6  üv  sc.  öeanoTa  Kvpie.  —  M)  "^j^^  bebeutet  fowobt  „Süngting,  ata 

Änabe."  Sabrfdieinlicb  war  ^u'remia«  bamai«  boc^  f*on  über  20  ^abxs  alt.  ön  veurepo^ 
kyü  s'ifii.  9tud)  an  ^«rcmia?  foüte  tld)  erwabren,  Xi>ai  |1d)  an  fo  i>ielen  3tnbern  erwabrte,  ba§ 
6)ott  bieienigcn  5u  gBert^eugen  feiner  'JMäne  erwäblt,  bie  fid)  bemütbig  prürfjieben  unb  für  bie 
am  SBenigften  «3ecigneten  balten.  (£r,  bcr  fd)on  im  l'eibe  ber  Wutter  jiim  'J.Hopbetcn  au^erfcbcn 
tt)ar,  will  ftd)  alö  jünger  Wann  nod>  nidit  tauglid)  baju  ertennen.  —  12)  beipt  f>ier  eigentli^ 
„rietmebr,  im  'öegentbeil."  —  13)  Wan  muff  bier  mit  ^ieroninnu?  unb  Slbabanu?  annebmen, 
Q)ott  t^abe  feinen  ISngct  gefanbt,  um  ben  Wunb  iti  Scremias  }u  bcrübren  unb  burc^  biefe  Sere* 
monie  ibn  feierlich  ju  feinem  Slmtc  cin^uweiben.  —  14)  Ttx  ^'rop^et  ijl  ber  2räger  göttlicher 
Äraft  unb  ©cwalt,    2Baö  er  fagt,  ift  (^otteö  SDort  unb  9tnorbnung,  gebt  atfo  in  (IrfuHung.  — 

13)  IplJ^'  ^|P9  „^ciA '  Stab,  ober  5[«anbelbaum=^Stab."    Xcr  SÜ?anbelbaum  ^at  feinen 

9?amen  schacked  oon  bem  Umftanbe,  ba§  er  febr  früh  Ju  blühen  beginnt,  fehr  früh  oom®inter- 
fdjlafe  erwacht.  Sr  ift  fomit  ein  treffenbe?  58ilb  ber  halb  eintreffen'ben  Stäche  ®otte?.  ßaKTT/piav 
napvivjjv.  —  16)  b.  \).  ic^  will  früt?  erwachen  jur  Stusübung  meiner  ©erc^tigfeit;  Dan.  9,  14. 


I  Der  gJrop^et  3ercmiaa.  1,  12—18.  STnm.  16—23. 


279 


LXX    ihOTi    eypT/yofya   e}0)    km   roig   ?.6-)ovc  fiov   rov  noiijöat  avrov^,  —  17)   HIÖ^  *1^D  '/^^8^' 

~  T 

blafcncr  Icvf,"  b.  b.  ein  bur*  aiiiicMafcnci^  gcucr  erbiftcr  lopf ;  Ez.  11,  7;  24,  '?,.  Gonuliu? 
a  üatifc  bcmcrft  bicr;  Ulla  eaiidcin  viudietaiu  sitrnificut  et  coniirniat,  quam  virjra.  .«od  trra- 
vioroiu  .  .  In  ulla  acfonsa  vidotur  (prophota)  alluilerc  ad  t'ocuui.  et  ignora,  (pii  in  concha 
vel  olla  .  .  j>r,ieferebatur  rogil)iis  Chaldivuruni  et  l^ersaruni:  illi  oniiu  igneni  quasi  J>eum 
colebant,  unde  reges  eoruiu  affectantes  honores  divinus  igneni  sibi  pnet'eiri  curabant.  — 
18)  b.  b.  fein  i'orbcrtbcil.  Ter  Jepf  bat  ein  ^^intertbeil,  woran  man  ibn  ^yxi\\\,  unb  ein 
lUTbertbeil,  lH^n  wo  man  ibn  auoiiicfu.  Ter  'iPropbet  fab  bicr  bcn  '-^or^crn  IbcÜ  fom  iJforren 
ter  ciet^en  ^übcn  frimnen.  —  19)  Ta  im  rftcn  unf  2üben  oon  ^nb'i'i  btc  SBiiftc,  im  fl'eften 
ta^  "l^icer  war,  fo  famcn  t-ic  fcinMid^cn  ßinfaüc  mciftcn?  iHMn  ":?Jorten  bcr;  bier  aber  Hn^  in 
lionberbcit  ^ic  (£infaUc  bcr  (ibalräcr  iicmcint,  bic  nicht  anbcre,  aU^  '.'•on  'Olor^cn  bcr  iiff*cben 
fonntcn,  obirobl  (ibalraa  öftli*  sU^lciicn  war.  Ucbriv^cni^  bat  bcr  "Jiorbcn  aiid>  eine  üimboliüte 
i^cbcntuniv  Ji>ic  er  in  bcr  "^fatur  ^ic  .Halte  nn^  bcn  lob  rerrafcntirt,  fo  im  rsH-iftcrrcirf'c  Uni^lücf, 
Xranijfal  unb  i'er^erben.  Frigus  e.st  diabolus  natun«,  ?ul  vita  universi.  (.'ardanus.  — 
20)  „alle  f«cütlc*ter  ^er  .Höniiireid)c,"  b.  b.  alle  mit  Ccr  d)al^äifdH'n  .i?auptmad)tyerbunrcncn 
JKcic^e.  -(irror  riir  .ktai/nac  rf/c  ■}?'/€  ä-rö  Bo/'/'«.  —  -l)  „id)  wiü  meine 'i3crid)tc  mit  ibncn 
abmarf)en,"  wornnrcr  t«ie£baibcicr5U  ♦:icr|lebcn  ftnb.  rsJott  fprid)t  bicr  antbro»opatbifcb,  wie  ein 
mädstiger  iti^nii),  bcr  mit  ben  gcinbcn  0?r>ifls5  ficb  fcrbinbet,  um  3iad>e  an  t^cn  Ireulofen 

tiefet  Üanbe^  311  ncbmcn.    aal  ?.a/Jjau  Tvpdg  nvrov^  fisra  Kpiasuq.  —  22)  DH^^Ö^  ^nriN  \Q 

„tamit  id)  bid)  nidu  crfd^reden  KTjfe  «jor  ibrem  ^InvicfidUe."  Ter  Sinn  iü:  (rrfduirf  nidu  iH>r 
ibncn,  weil  ja  idi  mit  rir  bin.  ^i:c(ite)]_Mt  aber  bennod?  erfd)rcdcn,  \i;  will  i*  ^ur  Strafe  fid) 
mit  (^iriinb  crfd^rccfen  unt>  cr5ittern  Ia|tcn.    Siniiic  ubcrfc^cn:  „bamit  i*  t-id)  nid^t  bcfdiäme 

ror   ibrcm    5{n9Cftd)te."     jiTjöe   rrro;/)??)^  EvavTiov  aiirüVj  bri  fisrä  aov  s'ißL,  rov  t^aipeiadai  ae.  — 

23)  f.  i.  ®x. 


Caput    IL 

1.  Et  factum  est  verbum  Domini  ad  me,  dicens:'  2.  Vade,^  et  clama 
in  auribus  Jerusalem,  dicens:"  liaec  dicit  Dominus:  Recordatus  sum  tui,' 
miserans  adolescentiam  tuam,  et  charitatem  desponsationis  tuae,  quando 
secuta  es  me  in  deserto/  in  terra,  quae  non  seminatur.  3.  Sanctus  Israel 
Domino,^  primitiaefrugum  ejus:^  omnes,  quidevoranteum,"  delinquunt: 
mala  venient  super  eos,  dicit  Dominus.  4.  Audite  verbum  Domini 
domus  Jacob,  et  omnes  cognationes  domus  Israel :  5.  haec  dicit  Dominus : 
Q.uid  invenerunt  patres  vestri  in  me  iniquitatis,  quia  elongaverunt  a  me, 
et  ambulaverunt  post  vanitatem,*  et  vani  facti  sunt?^  öiT  Et  non  dixe- 
runt:^'^  Ubi  est  Dominus,  qui  ascendere  nos  fecit  de  Terra  Aegypti:  qui 
traduxit  nos  per  desertum,  peV  terram  inhabitabilem  et  inviam,  per 
terram  sitis,  et  imaginem  mortis,- per  terram,  in  qua  non  ambulavit  vir, 
neque  habitavit  bomo?  7.  Et  in-duxi  s^os  in  terram  Carmeli,"  ut  come- 
deretis  fructum  ejus,  et  optima  illius:  et  ingressi  contaminastis  terram 
meam,  et  bereditatem  meam  posuistis  in  abominationem.  8.  Sacerdotes 
non  dixerlint:  Cbi  est  Dominus?  et  tenentes  legem  nescierunt  me,  et 
pastores  praevaricati  sunt  in  me:  et  prophetae  propbetaverunt  in  Baal,'^ 
et  idola  secuti  sunt.'^  9.  Propterea  adbuc  judicio  contendam  vobiscum, 
ait  Dominus,  et  cum  filiis  vestris  disceptabo."  10.  Transite  ad  insulas 
Cetliin),'^  et  videte:  et  in  Cedar'"  mittite,  et  considerate  vebementt^r:  et 
videte  si  factum  est  bujuscemodi.^^  11.  Si  mutavit  gcns  deos  suos,  et  certe 
ipsi  non  sunt  dii :  "^  populus  vero  meus  mutavit  gloriam  suam  in  idolum.  '^ 
12.  Obstupcscite  caeli*"  super  boc,  et  portne  ejus  desolamini  vebementer,^' 
dicit  Dominus.  13.  Duo  enim  mala  fecit  populus  meus:  Me  derclinque- 
runt  fontem  aquae  vivae,"  et  foderunt  sibi  cisternas,  cisternaa  dissii)atus,'^ 


280  Der  fropi^tt  SeremiasJ.  2,  1.  2lnnt.  1. 

quae  continere  non  valent  aquas.  14.  Numquid  servus  est  Israel,**  aut 
vernaculus?  quare  ergo  factus  est  in  praedam?  15.  Super  eum  rugierunt 
leones,^^  et  dederunt  vocem  suam,  posuerunt  terram  ejus  in  solitudinem: 
civitates  ejus  exustae  sunt,  et  non  est  qui  habitet  in  eis.  16.  Filii  quoque 
Mempheos  et  Taphnes^*  coustupraverunt  te  usque  ad  verticem."  17.  Num- 
quid non  istud  factum  est  tibi,  quia  dereliquisti  Dominum  Deum  tuum 
eo  tempore,  quo  ducebat  te  per  viam?^  18.  Et  nunc  quid  tibi  vis  in  via 
Aegypti,^'  ut  bibas  aquam  turbidam?^"  et  quid  tibi  cum  via  Assyriorum, 
ut  bibas  aquam  fluminis?^'  19.  Arguet  te^^  malitia  tua,  et  aversio  tua 
increpabit  te.  Scito,  et  vide,  quia  malum  et  amarum  est  reliquisse  te 
Dominum  Deum  tuum,  et  non  esse  timorem  mei  apud  te,  dicit  Dondnus 
Dens  exercituum.  20.  A  saeculo^  confregisti  jugum  meum,^^  rupisti 
vincula  mea,  et  dixisti:  Non  serviam.  In  omni  enim  colle  sublimi,  et 
sub  omni  ligno  frondoso  tu  prosternebaris  meretrix.^  21.  Ego  autem 
plantavi  te  vineam  electam,^*  omne  semen  verum :^"  quomodo  ergo  con- 
versa  es  mihi  in  pravum  vinea  aliena?  22.  Si  laveris  te  nitro,^*  et  multi- 
plicaveris  tibi  herbam  borith,''*  maculata  es  in  iniquitate  tua  coram  me, 
dicit  Dominus  Deus.  23.  Quomodo  dicis:  Non  sum  polluta,  postBaalim*** 
non  ambulavi?  vide  vias  tuas  in  convalle,^'  scito  quid  feceris:  Cursor  levis 
explicans  vias  suas."  24.  Onager  assuetus  in  solitudine,*^  in  desiderio 
animae  suae  attraxit  ventum  amoris  sui:^*  nullus  avertet  eam:  omnes, 
qui  quaerunt  eam,  non  deficient:^*  in  menstruis  ejus*^  invenient  eam. 
25.  Prohibe  pedem  tuum  a  nuditate,^^  et  guttur  tuum  a  siti.  Et  dixisti: 
Desperavi,^*  nequaquam  faciam:  adamavi  quippe  alienos,  et  post  eos 
ambulabo.  2G.  Quomodo  confunditur  für  quando  deprehenditur,  sie 
cpnfusi  sunt  domus  Israel,  ipsi  et  reges  eorum,  principes,  et  sacerdotes,  et 
prophetae  eorum,  27.  dicentes  ligno:  Pater  meus  es  tu:  etlapidi:Tu 
me  gonuisti;  verterunt  ad  me  tergum,  et  non  faciem,  et  in  tempore 
afflictionis  suae  dicent:  Surge,  et  libera  nos.  28.  Ubi  sunt  dii  tui,^^  quos 
fecisti  tibi?  surgant  et  liberent  te  in  tempore  afflictionis  tuae:  secundum 
numerum  quippe  civitatum  tuarum  erant  dii  tui  Juda.  29,  Quid  vultis 
mecum  judicio  contendere?"^''  omnes  dereliquistis  me,^'  dicit  Dominus. 
30.  Frustra  percussi  tilios  vestros,  disciplinam  non  receperunt:  devoravit 
gladius  vesterproplietas  vestros,  quasi  leo  vastator  31.  generatio  vestra.*' 
Videte  verbum  Domini:'*'*  Numquid  solitudo  factus  sum  Israeli,  aut  terra 
gerotina?'^^  quare  ergo  dixit  populus  meus:  Recessimus,^^  non  venicmus 
ultra  ad  te?  32.  Numquid  obliviscetur  virgo  ornamenti  sui,  aut  sponsa 
fasciae  pectoralis''"  suae?  populus  vero  meus  oblitus  est  mei  diebus  innu- 
meris.  33.  Quid  niteris  bonam  ostendere^^  viam  tuam  ad  quaerendam 
dilectionem,  quae  insuper  et  malitias  tuas  docuisti  vias  tnas,^"  34.  et  in 
alis  tuis''*inventus  est  sanguis  animarum  pauperum  et  innocentum?  non 
in  fo.ssis  inveni  cos,  scd  in  omnibus,*^  quae  supra  memoravi.  35.  Et 
dixisti :  Absque  peccato  et  innocens  ego  sum :  et  propterea  avertatur  furor 
tuus  a  me.  Ecce  ego  judicio  contendam  tecum,  eo  quod  dixeris:  Non 
}>eccavi.  36.  Quam  vilis  facta  es  nimis,^'  iterans  vias  tuas!  et  ab  Aegypto 
confunderis,  sicut  confusacs  ab  Assur.  37.  Nam  et  ab  ista  egredieris,  et 
manus  tuae  erunt  super  Caput  tuum:®^  quoniam  obtrivit  Dominus  con- 
lidentiam  tuam,  et  nihil  habebis  pro.sperum  in  ea. 

l)  Kai  rl-TF.  raAr  >.h,n  Kipioc.  'jyiaw  «Ulf!  bicfc  'iPropbc^oiuriii  in  bic  5lnfani?^5eit  'tti 
^.Vopbctcu  feUfn,  ivie  jene,  ivciclie  mit  :;,  t)  bi-iiinut.  (i^  i|l  birf;  tie  Jcit,  wo  bcr  juniie  .«önig 
:jot"iae   eben  mit  ciütm  (£ifcr  bcmilbt  umv,  ten  ^^ij^cntieni^  auejurottcn.    rae^  ©ort  tii 


Der  ^rop^et  3freniia<}.  2,  1—18.  «nm.  1—29.  281 

yro^^&ttfn  irar  ba  ttontommcn  gcfi^nct,  i^n  barin  )u  unterilü^en,  unb  ba^J  iPotf  ju  bu^fcrttger 

ßjfüunimii  umjuilimmen;  cf.  II.  Chron.  34.-2)  f.  t.  (^3r.  — 3)  T^HI^^^  IDH  ^b  WDJ 
„id)  gebfufc  bcin,  ber  ^ulb  bciner  3uoienb ;"  b.  6.  ber  ?iebe,  tromit  bu  mir  jugctban  jrarjt. 

fuvr'/a^r/v    f/./(>iif   vfÖ7;/7Öf   (Tor.    —    -l)    ror   ei(iKi)'/jii"^>'/aai   ae    rü  äji'ti)   'Irjmif/..    '/h,st   Kvpior.  — 

i)  («Icic^iPie  (i)ott  al3  ber  Jpeilijif  bemi^olfe  aller  t£brc  wcrtb  .gelten  fodte,  fo  betrachtete  (öott 
binirietcr  ^»«JTact  alä  ba«  über  'Jllleef  ibm  tbcure  ^eilijUbum'.  (f?  j^alt  ibm  tvie  eine  bcilige 
Cpferfpeifc,  ^ie  9?icmanb  berühren  fürfe  Kxod.  1<J,  5:  Lev.  22,  K).  —  6i  Unter  ben  jvclb» 
unt  6aumfrüd)tcn  ftnf  rie  (Srftlinc^c  bie  fpftbarflcn  unb  mußten  baber  bem  Jperrn  rari^cbrac^t 
werben  Lev.  23,  10;    Num.  28,  26.    Sbcnfo  roar  ^öracl  unter  ben  5l3ölfern  ta?  erfte  unb 

au«er(efene,  bem  .^errn  bciliiic,  '>om  .gtcrrn  cjeliebtc  unb  i^efc^tc.  —  7)  V7^^^  „biebaoon  fJTen;" 

ol  kadtovre^  avTov.  SSenu  bae!  i^olf  ^^ixai\  i\U  örrtlincjöfrucbt  bctracbtct  nnrb,  fo  macben  (14 
jene,  bie  ba»on  effen,  b.  b.  bie  bicfee  i>clf  beriibren  ct>er  ^ar  bcfi^abigcn  unb  r»erfcf)lini}en,  be« 

(?5ctte?raube^  fAulbig.     Lev.  22,  10.  —  8)   S^nil,  herunter  nac^  bem  Sbatbäer,  natt 

T 

.^ieronr^mu?,  Ibccboret  u.  "iL  bie  ßUH'icn  ju  ocrftebcn  ftnb.  ü-iau  rüv  tiavuiuv.  —  9)  ©ie  bie 
(^'t^iw  ein  leeres?  Jpirn.acflMnnft,  ein  leerer  tunll  finf,  fo  iverDcn  'Jllle,  tie  ibuen  dienen,  ein 
leerer  lunil;  all  ibr  "lenfcn,  JraAtcn,  Ibun  unf -Wüb>.u  ift  frucbtlo?,  n^ie  ee  fer  ^M'almift 
77,  33  be^eiibnet:  Detccerunt.  in  vanitate  dies  eoruiu.  ^ier  aber  bat  ta^  ®ort  aucb  nocb  ^iefe 
ijefeutunj]:  t>aji  i'plf  Zsi'^a.ü  5crfliept  i^leicb  fem  Tunfte  unb  man  fintict  C5  niitt.  —  ^jcbermann 
tt'eijj,  wie  tiefe«  ai?ort  |lcb  bcwäbrt  "bat,  oorbilC'Iii.t  in  ter  babi>lonifcben  (5jefaniie"f*aft  unfc 
»Pllfommeu  nacb  fer  ^fnu^runj^  ^crufalcm«  furd)  tic  ülU^mcr;  cf.  Mich.  G,  3;  Rom.  I,  21. 
10)  2ie  erinnerten  il*  niAt  mebr  (^nnte«  unb  all  ter  ®üte,  bie  er  :^ix<xd  errciefeu.  —  II)  „in 
ba?  'i^artcnlant;"  fif  -hv  Kup^fAuv.  —  12)  f-iio(i>ii7tvov  rij  Bau/,  lieber  ".i^aal  f.  I.  2?.  .045. 
51.  6.  2Bie  weit  ^sixcid  i^etcmmeu  im  Tienile  '^aalö  unb  inic  \>iele  'J'ropbetcn  im  ^Jiamcn  'Baal« 

auftraten,  f.  23,  13  unb  IIL  Reg.  18.  —  13)  O^H  17*1*''N^  Hn^^l  ,M'^  dingen  Ucncn 

TT  *•  ■■-;-: 

nad\  bie  nicbt  belfcn,"  b.  b.  bcn  ß)ö^en.  nal  !>iriau  hvuoeAnv^  iTTopev-^ijcav'  ct.  Is.  40,  7.  — 
14)  DHN  Dp^ilD  *33'nN"l  »""i"  "i'f  t>en  Jtinbern  eurer  Äinber  werte  id)  ftreitcn."  JRidjtig 

bemerft  2becboret,  caij  Streiten  bei  (siptt  fo'.ncl  bcijjt,  als  Uebenveifcn  ter  5ünbe. —  lo)  Gen. 
10,  4.  —  IG)  Gen.  1.'),  13.  (£ctbim  uuP  t£efar  rtebcn  bier  für  2Bei^  unt>  Clltcinter.  — 
17)  i>.  b.  ob  man  Dafelb)!  fo  weit  im  l^ofcn  iKs^ani^en,  al?  bei  eu*.  —  18)  Cbüton  ibre  (JJöttcr 
leine  («ötter  finp,  \\>  i?ertau)\tt  fie  tocb  ta?  iU^if  mit  feinen  andern  '^Untern,  wie  ibr  ^^sraeliten 
f3  mit  eurem  wabren  (s3ott  ma*et.  —  89)  i^ertaufdstc  feinen  ÖPtt,  ber  feine  ein3iiie.iperrli*feit 

war,  mit  bem,  \y><ai  nu^loö  war,  V^*''^'?!?-  V^-^ä^-ßro  Tyv  66^av  ntrov.  k^  f}g  ovk  (j6s/.r/&//aov7ai. 

3luf  biefeä  JPort  fpiclt  ber  3(poftcl  an,  wenn  er  Rom.  1.  23  fac|t:  Mutaverunt  gloriam  incor- 
ruptibilis  Dei  in  similituiiincin  ima<rinis  corruptitiilis  hominis.  — 20)  i^iaTjj  ij  oiparoq  (ttI 
roiTw.  —  21)  "lj<p  l^'^n  1")^*^^")  „crfdiauDcrt,  erftarret  Darob!"  Kai  topi^sv  t)  yfi  fttI  T>.t-«/v 

coööpa.  —  22)  rie  Cucilc  ift  Pcm  Crientalen  ein  llebeneprineiv,  wirt  baber  ?pn  ibm  iicrne  al» 
ibilb  (sipttee  v^cbraudit,  ron  fem  aüe^  Vcben  auvi^cbt,  —  23)  Jö*crivK  Siftcrncn,"  worunter 
bicr  bie  falü-ben  'Nkntbeitcn  ',u  »ocrilibon  fint,  tic  feine  antcrc  <i:ulMtan',  bcfiijcn,  ali  bie  ibnen 
bie  9Jfenfd)cn  j^cben  unr  Pic  eben  Pepbalb  ocianterlid)  unP  binfäUiii  i|l.  —  211)  Tiefe  ^ra^e  ift 
bier  nidu?  5lnPerei\  al?  Pie  iBeiffaiiiui.^,  Paf;  O^^vael  jur  Strafe  für  feine  Untreue  werpc  in 
Okfan^cnfAaft  »jerarben.  Tic  (IrajU'form  i^iPt  biefer  ^JS^ciiiaiiun;^  mebr  ^J.Tviiinan',  unp  >-erildrft 
ibrcn  Ifinfrucf.  —  25)   b.  b.  Pie  (Xbalbaer,  Pie  über  ^serael  berftur',en,  wie  Pie  l'bwen  auf  Pie 

33eute.  —  20)  D^Dfini  ^J-    iPJempbi?,  "Wenf,  Wcnuf,  i)?pf,  nacb  ber  (JtiMncloi^ic  fo^iel  als 

„Crt  ber  Selii^en-,"  cf.  Is.  1'.»,  13.  lapbnc,  caput  .stculi  vd  teiTa\  im  Sritcn'3(eii:>pten?,  nabe 
bei  ^■peluftum  ijelegen.  Ter  >Vropbet  nennt  bier  Pic  ^wci  inn- ^üi-ilidMlen  ScaPte  ^ICiV-^Pten»*,  um 
baniit  bae  ^,'anp  felPft  ju  be^ciAucn.  —  27)  "Iplp  TtlT  „weiPeten  Peinen  3d)eitel  ab,"  p.  b. 

nabmen  bir  Pae  Äoftbarite  unb  tbaten  Pir  Pen  aröi'tcu  5*impf  an.  iyrumv  ae,  Kai  mrtTTaiiw 
<T«i'.  (f?  ift  Pamit  -.Meücidu  Pie  "^fieperlajic  iiewciiTavU,  weid>e  fuita  Pur*  Pie  'Jlci^i^ptier  unter 
Zsomi  erlitt,  wobei  per  ilbniv]  felbft  Pae  v'ebea  'oerlor  l\ .  Reg.  23.  2<t.  ^InPcre  belieben  Paä 
Öiefagte  auf  ein  frübere?  (ivei.inif!,  auf  JlJoboam?  -^JicPerlajU'  unter  Sefaf  III.  lU-g.  14,  2.5 
OPer  auf  bie  i|etäufd>ten  ."coffnuniien  Oitf>i^  W  M^l  Pa'2cnna*evib  einfiel.  Is.  20.  ö.  — 
2iS)  ,sc.  per  viam  reftaui  ad  saluteni.  —  29)  warum  wcnPeft  Pu  Ptdnta*  "Jlc.aopten  um 
^üife  unP  nid>t  jum  .^errn.  Per  Pein  i>\biüc\  unp  mäduiiu'r  ^i^cfd>üt3er  iff^  2\&>  an  au-;5(auPifd^e 
änMfer  um  .tpülfe  wcnPen,  wäre  jwar  an  unP  für  |ld>  ni*t  böfe  unp  veni'erfli*  lU'wefen;  allein 
ee  war  Pamit  immer  aud)  eine  tbeilweife  iJInerffnnung  be^^  (iH'^ijenPieni^eö  Perfelbcn  rerbunPcn 


282  2)er  5)ro)5'§et  Seremia«.  2,  18—33.  Slnm.  29—57. 

IV.  Reg.  IC,  10.  —  30)  in*C^""*D  >Mi  SBaffer  Ui  [(itDarjcn"  b.  i.  glup^,  ivorunter  ber 

U?il  ju  tjcrtlcben  t|l.  SDcnn  man  fic^  unter  ber  Guefle  beö  {eknbigen  SDaffer^  ßiott  »crjufteöcn 
Jjat,  fo  bebeutet  bcm  gei^enüber  ba^  trübe  jvluf'WaiJcr  ble  falfd)cn  (i3ötter  ober  ten  Sultu^ 
bcrfetben.    rov  ttuIv  w^up  Ttjüv,  —  31)  i.  e.  Euphratis.  irora/iüv.  —  32)   b.  b.  Wirb  machen, 

ba§   bU   ijel^raft   WerbCJt.     nmöevaei  ae  T/  anoaraaia  aov  Kai  t/  Kada  cov  klky^ei  ae.  —  33)   UOn 

2Uterg  ber.  —  34)   rt^nllDÜ::  ^npflJ  l^r  WD^'  ,Ä^  Uhi  bein  S^c^  jerbroc^en  unt> 

fceine  33anbe  äerrtijcn,"  b.  b-  i*  ^<^^^  bic^  Ci\\?>  ber  Sfiaijerct  unb  Untcrbrüdung  berauej^efübrt. 
ri)v  i:.vy6v  aov  .  .  Toi%  äEGfioiiq  aov.  —  3'>)  b.  b.  fu  ba|l  Überall  2(bciöttcrei  getrieben.  'i)?ad)  bcn 
LXX  tft  bicfer  ®agi  nocb  eine  ^ortfeßung  ber  Siebe  beg  iUUte»?  unb  tautet:  a/Ja  TropEvaofiai 

erzl  TrdvTa  ßnvvbv  inprfAbv,  unl  VTroKaro)  navTuq  ^'vXov  KaraaKiov,  ckei  öiaxv&ijGoixai  kv  rij  ■Kopveia  fjiov. 

36)  TTy\tlj   „®bc(rcbe"  Gen.  49,  11;.  IV.  Reg.  4,  .39;  Is.  5,  1.     äimelov  Kapno<^6pov. — 

.37)  „lauter  guten  Samen;"  näaav  älji-dmjv.  Tie  brei  erflen  Stammvater  Slbrabam,  Sfaaf 
unb  Safob  waren  nad)cinanbcr  ausericfene  ^eilige.  —  38)  in.35  rA'ii".*?cnfal5."    S6  bicnt, 

mit  Dct  öermifcbt,  noi$  beut  ju  3:age  im  ^QJcrgenlanb  ali?  ©peife.  —  39)  2Bie  bag  9?itrum 
au^  bcm  'DJJineralreirf)  gcaionnen  wirb,  fo  baä  i^oritb  aus;  bcm  '5)flanjcnrcicb.  ©«>  war  ein 
SJaugenfalj,  ba^  man  au«  ber  "Jlfcbe  »on  gcwiffen  ^].\'(an3cn,  Salsola  kali  Liii.  gewann  unb 
mittele  Zdi  ju  Seifen  bereitete,  bereu  ftd)  befontcre;  bie  S>alfcr,bEbicntcn.  noiav  (ttoöi^)  „(Sjra*, 
Äraut,"  xü^ii  5?iellcirf)t  .^icroniMinu^  »eranlaf;t,  ^u  '-Boritb  ncd)  baji  ®crt  herba  ju  fe^en.  Ter 
S'.)rer  unb  9(raber  überfeinen  ba«  bebr.  SBort  mit  „'ircbwcfcl."  '')\\i6:j  Ibcoboret,  .^ugo,  l'siranu« 
bebcutcn  bie  genannten  ?}{einigunge;mittel  bie  gefeinliitcn  l'uflrationcn  unb  Dpfcr,  womit  bie 
i'jupcn  ibre  i^cbulb  tilgen  ju  tonnen  glaubten.  5iad)  9}?alt>onat  gelten  fic  für  bie  menfdjlicben 
Sluärcben  unD  ©ntfdnilMgungcn,  womit  man  fid)  !^on  bcn  i^orwürfen  rein  wafd)en  will.  — 
40)  Jiidic.  2,  1].  oniau  r^  Tiaäl.  —  !i\)  Worunter  gewi3bnlid)  baö  2:bal  23cn=>&innom, 
auf  ber  füblic^cn  Seite  i^on  3cr»f»itei"  »crjlanbcn  wiro,  wo' man  bcm  'l'^foloch  lebenbige  Äinber 
opferte  Jos.   18,  IG;    II.  Chron.  28,  3.     kv  rü  ^voÄvavöpiu  „auf  bem  Segräbnifjpla^." — 

42)  nOn"T  npl^P  rhp_  n")33  /-fi^e  Icicfitfüüige  Äamcelflute,  freujenb  i^re  SBege." 

"Da^i  Äameel  rennt  jur  3cit  feiner  '-örunfl  wie  unfinnig  bin  unb  ber,  fo  baf;  man  ftcb  ibm  nid)t 
obnc  f^jefabr  näbern  fann  Plin.  II.  N.  X.  63.  —ein  bcjcicbncnbc«  2?ilb  ber  unfinnigen  5?egicrbe 
3«raele!,  fremben  (^^öc^cn  ju  bicnen.  öi/'e  <puvc:  av-?jc  üMAv^e.  '<ßlH  avrFj<;  wollten  bie  Ueberfeftcr 
wabrfd)einlid)  3öract  bc^cid)ncn.  —  43)  „bie  ber  Söüile  gewobnte  SBalbefdin."  ©ie  LXX 
nennen  bicfe?  %[}kx  nid)t  unb  geben  bafür:   rdf  ö6ovc  avrf/g  knlä-wev  kf  iöara  kpr/ftov. — 

44)  rf^yi^''  'P  nn^Nil  ni"!  ^Ö^^tJ*  >M(  fc^nappt  na*  l'uft  —  ibre  ®ier,  wer  wirb  ft^ 

:^emmen'^"  Tic  iBalbefeliu  fd)nappt  ^iir  3cit  ibfcr  3?runfl  nad)  l'uft,  gkid)fam  bcn  innern  2?ranb 
ju  füblen.  '^s^t  gicidit  '^s5\\\d  in  feiner  (^ier  nad)  bcn  (yb^en.  (£ö  fdinaubt  unt»  geberbet  ftc^ 
wie  unfmnig.  Cen  LXX fcbicn  bicfcs  3?ilf  .^t  anflöf'ig.  I^arum  baben  fic  nur:  kTvvev/mrooopfiTo, 
TTaptM-&//,  Tic  k-niarpffei.  ahri/v]  —  43)  Tic  ilöalDefct  finb  iu  bcr  3^'^ 't)i"cr  ^vuniHeid)t  JU 
treffen,  wabrcnb  ftc  fonft  sor  bcn  '5!}?cnfd)en  fliebeu.  Ter  fte  ju  biefer  3cit  fud)t,  ermübet  nid)t. 
w  KonLäaovaiv.  —  46)  PlCin^  //'»  ibrcm  5?Jonat/'  b.  b.  in  ber  3cit  ibrcr  23run)l.    kv  rrj 

rmieiv/oaFi  avrf/r.  —  47)  'DJait  bcm  Sbalbäcr,  nad)  .(McroniMuu?,  35atablu6  bei§t  bief;:  „jcrreif 
nidH  beinc  »^dnibc  unb  leibe  nidn  Xuri^,  infcin  bu  bcn  rs)öt5en  unb  .Hönigen  im  ':?lU2ilanbc  uad)- 
Uiufcil."  "^hixl)  Jbomac«,  Vyranu»  unb  rion*ifiu?:  „(«ib  'ild)t,  tci\^  bu  nid)t  ber  "^Ibgöttcrci 
balber  barfüfjig  unb  burftcnb  in  bie  'sH^'angcnfdiaft  geführt  wcrbcfl."  '^ladj  ^-Mneba,  icrefer, 
^illlioli  u.  31.:  „-^ütc  bid)  füvbcr  tun-  lintblbfuing,  unt  (ibcbrudi  ]u  treiben,  unb  bejabmc  beinen 
Xurit  nad)  i^cfricbigung  beiner  Vuft,"  b.  b.  büte  bidi  for  (.yöt^enbienft.  (nTüaTpEfoi'  rov  nöäaaov 
ÜTo  i'j(Soi<  rp'ixeiac.  —  48)  Tiefcö  2Bort  bcjeidinet  Pie  nni^crbc(ferlid)tcit  ^^r^icl«  init*  bie  Steife 

für  bie  Strafgerid)te.  ?;  «Je  eIttev,  äv6piov/jai,  ort  i/}aK?/K£i  ä?./ioTpiov(;,  Kai  bniau  avTÜv  k-iToptvETO. 
49)   LXX  fe^jcn  bei:  Kai  kut'  äpi'&ßbv  6i6('iuv  rfic  'Itpovaa/J/u  i\H'ov  ry  BaäX.  —  oO)   b.  b.  Wie 

tonnt  ibr  mir  iUtrwürfe  mad)en,  wenn  id)  eud]  nicbt  bclfc';"  —  31)  nävTE^  vf^th-  iioEßr/aaTE  Kai 
77ävTEr  vufir  i/vo/ji/aare  Eic  kpk.  —  32)  DriK  "lIlH'  weld}c  JDortc  Siuigc  mit  .'^icron^mu^  al8 

Subjeft  ^um  yorbergebcnben  2a\;^t  Rieben,  "Jlnbcre  aber  mit  bem  Sbalbäer,  53atablug,  9)agnini 
aU  "^uöruf  betrauten:   „£  cycfcbled}t,  bae  ibrfeib!"  Kai  ovk  k(poßij^7/Te.  —  3'^)  „babct^'^ld^t 

auf  baö   35?Ort   ®Otte^;"    ÖKOicrare  ?i6yov  Kvpiov.     räth  7JyEi  KvpLoq.  — 34)   H^'^SlKO  T^l^ 

„Sanb  ber  tiefen  3tn|lcrnip,"  b.  b.  grauensoHeö  ?anb,  —  2?e5cidinung  ber  SIBüfle.  yn  KExepau- 
ftivf}.  —  33)  ov  KvpiEvi}7/a6/iE^a.  —  36)  Hnti^p  „i^ve^  (öürtclg."  Sr  !ommt  öfter  al? 
au^jeic^nenbcr  «c^mud  bcr  23raut  »or.    kuI  TTapdivoc  rr/v  oTT/^oöEafiiöa  airf/g;  —  57)  „warum 


Der  fxop^it  ^txmiai,  2,  33—37.  ^lnm.  57—62.  283 

Bef^Önigjl   bU    bellt   3;^un?"    ri  m  «a/.w  iTvirrjöevaeig  iv  raZf  öSolc  aov.  —  58)   "ilj^  DJ  |I)7 

*|»2TTj-l{<  *rnQ^  niinn  »barum  njiC  auA  id)  bas  Unglüd  beiiic  SDcgc  feiuun  Ie()ren." 

"  )■  -    T    :  V        •       :  -    ■  -  T 

ovx  oi'Tug.      (i/'./.a   «at  <7(i  irovr/pciau  roii  fiiävai  räf  ü(5oif  aov.      ?Oiit  iltlbcrcr  '»yuuftirurtfl  Übcrfcljt 

man  ba«  ^ebräifd)c:  „rarum  Icbrcjl  bu  baö  Unt)cil  aud)  bcine  ißciic,"  ober  „fo  c^ciröbnil  bu 
iicin  ibim  an  ta?  l'aflcr."  Ter  5inn  ift  tiar:  Tu  fud)|l  V'icbc  »i leid)  einer  ^urc  burcb  bcn 
öupcren  Jvirnip  teincr  2i}crtc  unb  lH'fdiIcnni;i)l  babnrd)  nur  bein  Ihuilücf.  —  39)  „viud)  an 
fceinen  Säumen,"  ^.  b.  an  bcinen  .Hleircrn  nnube  bae  i^lnt  bcr  xMrmen  cicfunpcn.  0>^r»if'  i^'ivb 
burc^  biefcn  '3tu^brud  eincnt  3tduber  unb  !)iii3rber  t?er;ilid>en,  bcffen  Mleitcr  ijod  'Wafeln  be? 

rerfprigtcn  33Iutc^  ftnb.  ev  raig  x^P^'i-  <yov  .  .  —  60)  H^N  ^3"^J/  *P  „fenbern  auf  ad  jenen 

(SBegen),"  b.  b.  in  aßen  Jbälcrn,  auf  aüen  .f'öbcn,  an  allen  Trten,  n)o  bu  ben  fyötjenbienft 
übcil.  '£~ic  LXX  foKiten  einer  antern 'JPunftation  un^  ülH'rfctjten:  ü/'/:  £-1  Traaij  t^pvi.  Xer 
(Einn  ift:  bu  labef!  5?lutfdiull'  auf  bid)  ni*t  Mop  beimlid\  fc  baf;  bu  bie  l'eiber  bcr  C^Jetörteten 
in  (Gruben  »erberäcil,  [entern  öffentlid}  ttnifl  bu  d,  inbcm  bu  tobte)!  tic  ^Jropbeten,  tottcft  tie 

Äinber  —  JU   S^ren  lOTcICC^^.  —  Gl)    ön   KaTE<pp6vr)aag  a(t>66pa  Toi)  ÖEvrepücai  .  .    v*n~n!3  • 

X:ie  9?eucrn  überfeßen:  „SEaö  rennil  bu  fo  fcbr,  ju  »e*fcln  bcinen  Scji?"  unb  i^laubcn  bamit 
angctcutct  ta^  ^in^  unb  .\?errcnuen  nad^  ^ülfc  —  jefit  ^u  tcn  5lffi^ricrn,  jcßt  5U  ten  ^ICiV-H^ticrn 
IV.  Roii.  23.  29 ;  II.  Chron.  35,  2U  ;  Is.  7,  20.  — '62j  „tu  wir)!  tic  Jpdntc  über  tcm  äopfc 
äufammenfd)lagen." 


Caput  III. 

1.  Vulgo  dicitur:'  Si  dimiserit  vir  uxorem  suam,  et  recedens  ab  eo, 
duxerit  virum  alterum:  numquid  revertetur"  ad  eam  ultra?  nj.iiiiquid 
non  polluta,  et  coiitaminata  erit  mulier  illa?  tu  autem  fornicata  es  cum 
amatoribus  multis:^  tarnen  revertere  ad  me/  dicit  Dominus,  et  ego  sus- 
cipiam  te.*  2.  Leva  oculos  tuos  in  directum,^  et  vide  ubi  non  prostrata 
sis;'  in  viis  sedebas,  expectans  eos^  quasi  latro^  in  solitudine:  et  polluisti 
terram  in  fornicationibus  tuis,  et  in  malitiis  tuis.  3.  Quam  ob  rem  pro- 
hibitae  sunt  stillae^"  pluviarum,  et  serotinus  imber  non  fuit:  frons 
mulieris  meretricis  facta  est  tibi,  noluisti  erubescere. ^^  4.  Ergo  saltem 
amodo  voca  me:'"  Pater  meus,  dux  virginitatis  meae  tu  es:  5.  Numquid 
irasceris  in  perpetuum,'^  aut  perseverabis  in  finem?  Ecce  locuta  es,  et 
fecisti  mala,  et  potuisti.'*  6.  Et  dixit  Dominus'^  ad  me  in  diebus  Josiae 
regis:  Numquid  vidisti  quae  fecerit  aversatrix  Israel ?^'^  abiit  sibimet 
super  omnera  montem  excelsum,  et  sub  omni  ligno  frondoso,  et  fornicata 
est  ibi.  7.  Et  dixi,  cum  fecisset  haec  omuia:  Ad  me  revertere:  et  non  est 
reversa.  Et  vidit  praevaricatrix'"  soror  ejus  Juda,  8.  quia*'^  pro  eo, 
quod  moechata  esset  aversatrix  Israel,  dimisissem  eam,  et  dedissem  ei 
libellum  repudii:  et  non  timuit  praevaricatrix  Juda  soror  ejus,  sed  abiit, 
et  fornicata  est  etiain  ipsa.  9.  Et  facilitate  fornicationis  suae"*  contami- 
navit  terram,  et  moechata  est  cum  lapide  et  ligno.  10.  Et  in  omnibus 
liis  non  est  reversa  ad  me  praevaricatrix  soror  ejus  Juda  in  toto  corde 
suo,  sed  in  raendacio,'"  ait  Dominus.  11.  Et  dixit  Dominus  ad  me: 
Justificavit  animam  suam  aversatrix  Israel,-'  comparatione  praevarica- 
tricis  Judae.  12.  Vade,  et  clama  sermones  istos  contra  Aquiloncm,"  et 
dices:  Revertere  aversatrix  Israel,  ait  Dominus,  et  non  avertam  facieni 
meam  a  vobis:  quia  sanctus  ego  sum,  dicit  Dominus,  et  non  irascar  in 
perpetuum.  13.  Verumtamen  scito  iniquitatem  tuam,  quia  in  Dominum 
Deum  tuum  praevaricata  es:  et  dispersisti  vias  tuas  alienis^  sub  omni 
ligno  frondoso,  et  vocem  meam  non  audisti,  ait  Dominus.     14.  Converti- 


284  Der  ^xopi^tt  Seremia«.  3, 1—7.  2lnm.  1—17. 

mini  filii  re verteiltes,  dicit  Dominus :  quia  ego  vir  vester:**  et  assumam 
vos  unum  de  civitate,  et  duos  de  cognatione,^  et  introducam  vos  inSion. 
15.  Et  dabo  vobis  pastores  juxta  cor  meum,  et  pascent  vos  scientia  et 
doctrina.  16.  Cumque  multiplicati  fueritis,  et  creveritis  in  terra  in  diebus 
illis,  ait  Dominus:  non  dicent  ultra:  Area  testamenti  Doniini:*®  neque 
ascendet  super  cor,*''  neque  recordabuntur  illius:  nee  visitabitur,^^  nee 
tiet  ultra.  17.  In  tempore  illo  vocabunt  Jerusalem^  Solium  Domini:  et 
congregabuntur  ad  eam  oranes  Gentes  in  nomine  Doraini  in  Jerusalem, 
et  non  ambulabunt  post  pravitatem  cordis  sui  pessimi.  18.  In  diebus 
illis  ibit  domus  Juda  ad  domum  Israel,  et  venient  simul  de  terra  Aqui- 
lonis**  ad  terram,  quam  dedi  patribus  vestris.  19.  Ego  autem  dixi:*^ 
Quomodo  ponam  te  in  filios,  et  tribuam  tibi  terram  desiderabilem,  here- 
ditatem  praeclaram  exercituum  Gentium?  Et  dixi:  Patrem  vocabis  me, 
et  post  me  ingredi  non  cessabis.^*  20.  Sed  quomodo  si  contemnat" 
mulier  amatorem  suum,  sie  contempsit  me  domus  Israel,  dicit  Dominus. 
21.  Vox  in  viis  audita  est,^*  ploratus  et  ululatus  filiorum  Israel:  quoniam 
iniquam  fecerunt  viam  suam,  obliti  sunt  Domini  Dei  sui.  22.  Converti- 
mini  filii  revertentes,^'  et  sanabo  aversiones  vestras.  Ecce  nos  venimus 
ad  te:^  tu  enim  es  Dominus  Deus  noster.  23.  Vere  mendaces  erant 
eolles,''  et  multitudo  montjum:  vere  in  Domino  Deo  nostro  salus  Israel. 
24.  Confusio^^  comedit  laborem  patrura  nostrorum  ab  adoleseentia  nostra, 
greges  eorum,  et  armenta  eorum,  filios  eorum,  et  filias  eorum.  25.  Dormie- 
mus^  in  confusione  nostra,  et  operiet  nos  ignominia  nostra:  quoniam 
Domino  Deo  nostro  peceavimus  nos,  et  patres  nostri  ab  adolescentia 
nostra  usque  ad  diem  hanc:  et  non  audivimus  vocem  Domini  Dei  nostri. 

l)  "^0X7  „inbem  er  fpric^t,"  b.  i.  ber  ^crr;  benn  3,  1-5  gclfcörcti  noc&  jur  »or^crge^jcnbcn 

ifttbe  ®OtteÖ  ;  f.  i.  fiJr.  —  2)  /n!/  hvaKäfinTovaa  ävaKäfiTJ'ei  irpur  avrbv  frt ;  nacf)  Deut.  24,  2  burftf  cill 

2öetb,  tai  nad)  i^rer  Sittlaffung  einen  anberen  ^ann  (genommen,  burc^auö  ni^t  mebr  jum 

frjlen  3UrÜ(Jfel>rcn.  —  ti)  h  nolfiem  KolTMlg-  man  laö  D^j^^"^'  ^^^^  Q*^"'-  —  ■*)  ""*  äviaa^rTec 

7Tp6c  fie.  y\^)  bürfte  l)icr  übcrfe^it  »erben:  „unb  bu  möcfitejl  jurücffe^rcn  ju  mir?"  —  3)  feblt 
im  v^ebr.  u.  ®r.  —  6)  G'ÖCJ^'S^  »n^<^^enfa^Ien^öt)en."  — 7)b.  b.  wobunicfetbeineOö^en- 
iiltdre  bflfi.  —  8)  Dn?  /.fitr  fte,"  ni'roif  b.  b.  ibrer  barrcnb,  n>ie  eöbie  feilen  ^uren  ma(^en. 

*.■      T 

J>)  ^y^^.^  'fSlcic^  bem  Slrabcr,  bem  9?omaben,"  ober  wie  man  je^t  fagt  „bcm  ^ebuinen."  üad 

KopüvTj  ipTjfiQVfdvrj.  2öie  ber  5lraber  gierig  lauert  auf  3iaub,  fo  tauertefl  bu  auf  ®ö^en. 
liorneliuö  a  iilapite  ift  ber  Weinung,  e^  fei  bicr  auf  bic  i^crfübrung  jum  f53ö5cnbienfi,  beren  fic^ 
^ie  <i5alaabiter  unb  3lu^ere  fcbulbig  macbten,  angefpielt  Ose.  6.8,  —  10)  Webrere  »erjleben 
barnnter  ocn  J^rübregen  im  .(^crbfie  oor  ber  ^aat^eit,  rocicbem  ber  nacbfoigcnce  Spätregen  cor 
rer  (£rnte  gegeniibcrgefc^t  w\x\}.  kuI  taxtr  Trmuh-ac -nAA,,v^  lUj  ■nptK^K.ouua  aeavrrj.  —  II)  I)ie 
^^rimmlofigfeit  ift  be^g' Vafter«  .&c>bcpunft.  Wenanbcr,  ber  -^eibe,  fagt:  Qui  vero  nee  erubescere 
><-it  iK'c  nietuerc,  —  Ille  i)riiiias  univcrsae  tenet  iiii))udenti{e.  Scnopbon:  „^\xx  Unbanfbar« 
feit  fcbeint  ficb  »orjüglidt  bie  Unoerfcbämtbeit  ju  gefeiten,  welche  bie  ^auptanfitbrerin  ju  jeber 

£itänbiid)teit xw - 12)  r\m  H;^^  cpi^  ^:}K  >S  nx")p  r\r}Vr2  NiSn  »9?ic^t  wa^r, 

von  ba  an,  al^  icb  biit  fcbroer  beimfucbte,  riefcft  bu  ju  mir:  Wein  il^Uer,  l^ubrer  meiner 3ugenb 
bu !"  9tacb  bem  -^tbx.  erfcbeint  bicfc  JRcbe  al^  ^Bemeiei  ber  Unoerfcbdmtbeit  3<Jrael3.  Q,i  rief 
,^u  'v^Ptt,  aber  ebne  |ld)  befcbren  ju  »ollen.  3?.  6.  ohx  it-K  v'w  ut  'iKn7.taa<:  kol  ira-fpa  Kai  äp^r/Kov 
Ti}c  Trap^tviac:  aov.  —  IfJ)  .ipcbr.  „Wirb  er  benn  en>ig  utrnen  unb  eei  immerbar  nachtragen?"  ft^ 
iha/isvfi  tl(  TQv  a'iijva  y  (pvXax'^t/aeTai  t'ir  viKor;  — •  li|)  „unb  »ar)!  mäittig,"  im  2?öfegtbun.  — 
l'5)  "Jlucb  biefe  bie  3um  (£noe  bee  ßap.  (>  fortgefübrte  SBciiTagung  i|t  norf)  ^in  bie  3cit  '^ox  gäna« 
liitfr  ^?lu«rpttung  be6  (iU^^enbienfie«  622  o.  Sbr-  JU  fe^^en.  —  16)  n^^J'O  'M^  2(btrünnige;" 

iiiiTxiiKia  Tol) 'lipa///,.   —   17)    n*lu!3   „bunbbrÜC^ig,   treulO?;"   nal  döi  --^v  äawäeaiav  avTf/^  ^ 


ttx  ^rop^ft  3erentiaö.  3,  7—25.  3lnm.  17—39.  285 

4ff(vi?<rrof  'loi^a.  —  18)  X"1N'1  """*>  »*  f^i^'  ^^1^/  i^^tT^obt  ba«  abtrünnige  :^^xad  btc  Sbc  gc* 

....   ^ 

brechen  unb  \d)  tbm  ben  Scbcibcbricf  gegeben,  ^nta  .  .  bod)  fid)  nicftt  fürd^tetc."  ««»  fMov,  «r« 

Tfr«  ffüvror  cjv  KaTe/ijfdij  {Kurt/.fl<l>\^r/)  iv  u'i(;  fV()ix<'~(>  '/  KarotKia  '\rimiß  .  .  —  19)  Kai  lytverd  f'ii; 

ui^fv  f/  TTopvfia  avTfic.  —  20)  Cbifcbl  ^cfia«  bereit?  mebrere  iuibre  lang  arbeitete  an  %\\i' 
rcttung  be?  (iiogienbienfte«',  fo  blieben  bi>*  ciele  ^uben  beimlidK  «iö^,'^cn^iener  unb  befebrten  fie^ 
nur  bem  5rf*eine  nad),  wie  fid)  beutlid)  jeigte  nadi  bem  lobe  biefei?  gottfeligenMönige  IV.  Keji:. 
2;i  o2-37:  II.  C'hnjii.  ."54,  ;>.  —  21)  „bä^  abtrünnige  :j?rael  ift  nint  gevedu  gegen  bad  treu- 
lofe  Cvuba."  tie  Urfad)e  i|l  flar.  3iiba  b»itte  bac*  .^eiligtbuni,  bie  rcÄtnuifftgc  frieilerfAaft, 
ba«  gefefilidjc  Cpfer,  ben  Unterrtd)t  in  bcr  reinen  l'ebre,  einen  auegejeid)neten  Mönig,  unb  fat) 
überbiep  bae  Htauerlid)c  i5trafcvempcl  an  :3?riifl  vn^r  fi*,  unt»  beiincA  fubr  eei  fort,  ben  -iperrn 
bei  Seite  ju  Ut'ien.  Zsix!xi\  bingegen  entbebrte  ni*t  nur  all"  biefer  («naben,  fcnbern  warb  burd> 
feine  eigenen  .Könige  oerfübrt,  ja  gejivungen  ^ur  Slbgi^tterci  lA'.  Ko^^  VI,  liS;  Kzoch.  ]G,  h\. 
22)  b."^  b.  nac^  ?iJebien  unb  3((fvricn,  wobin  bie  jebn  'Stämme  in  bie  (^kfangenfdjaft  gefübrt 

werben  waren.  —  2^J)  sc.  diis.  fi<;  a/.'/.orinavc.  —  24)  D32  *n^I^3  „-^err  unter  eud),"  ober 

„l^amilienuater  unter  iw^i^if  KardKvpufci^  v^i'^v-  cf.  Ts.  62,  4.  —  2o)  „fodte  e?  aud^  nur  (Einer 
fein  ijon  ieber  Stabt  CT^sT^iele)  unb  jwci  au?  jebem  f5kfdUed>te  (Stamme)."  (£?  fernen  in  ber 
2bat  aud)  oon  ben  (befangenen  Oerael?  wieber  mebrere  ^urücf,  al?  tSwrue  bie  allgemeine  <&x- 
laubnip  5ur  JKürffebr  gab,"  i^ei  ^fiii^i^  C>^'^  werben  fie  ein  „Ueberreft"  genannt,  wai  auf  eine 
ficine  3abl  fdiliefjen "  Idfit.  9}fan  finbet  ben  ^fJamen  ^^^fkicliten  wieber  I.  Macc.  /j,  9.  — 
26)  Ter  ^Jrovbet  fpri^t  bier  offenbar  i^on  b^r  Seit  be?  9?.  "^,,  be?  i'^ölferfegen?,  wie  er  ibn 
16,  19  nennt,  unb  ber  i^erföbnung,  W\>  an  bie  i;tclle  ber  iJ3unbe?labc,  al?  bee  ^jufjfdKmmel?  ber 
^crrli*feit  (iHute?,  ber  Ibron  bc?  .!pervn  fclber,  bie  Jvülle  nämlid)  feiner  (Knaben  unb  Segnungen, 
bie  eud)arif^ifd^e,  fatramentale  Wegenwart  bes  Sobne?  (iUntce  treten  wirb.  Terefer  legt  tnU 
(iiefagte  auf  bie  Seit  nad)  bcr  bäb!)lonifd)cn  Ci3cfangcnfd)aft  au?,  wo  man,  wie  betaunt,  bie 
iBunbe?labc  nid)t  mebr  batte,  II.  Macc.  2.  5.  'Jlllein  ba  bier  sjon  ber  *i?unbee(abe  al?  bem 
iScntrum  t^e?  altte)lamentlid\cn  ^eiligtbum?  bie  Siebe  ift,  uud  fomit  ba?  5lufboren  ber  _gan5en 
tSinridUung  be?  alten  (skfe&e?  au?gc"fprod)en_i|t,  fo  leud}tet  rou  felb)!  ein,  baf;  bie  ©einagung 
l)C?  ^jTopbe'ten  nur  in  februnvodtoinmencm^inne  auf  bicfc  Seit  gebe,  obwobl  fie  aud)  in  biefem 
Sinne  eine  grof;e  unb  erfduitterntc  iVpeutung  bat.  renn  wa?  tonnte  erfdiüttcrnber  fein,  a[i 
ju  boren,  baji"  bie  i^unbcelabc  verloren  geben  werbeV  —  27)  „(£?  wirb  9fiemanb  mebv  an  fie 
teufen."  —  2S)  „nocb  wirb  fie  fermijjt  werben."  —  29)  ^erufalem  würbe  im  91.  ^.  wabrbaft 
Ibron  Wotte?,  inbem  bafelbft  ber  Weffia?  bie  grl^ptcn  JbatfaAen  ber  (£ rlöfung  unb  Heiligung 
bcr  Wenfdbbeit  i>ollbrad)tc  unb  üon  ba  feine  21po|tet  mit  bimmUfd)cn  3?oIlmadUen  in  alle  SH^elt 
auefantite.  ^npcffen  wirb  *jon  .)Meronnmu?,  Sibabanu?,  V'.nanu?,  2>atablu?,  .<öugo  mit  9le*t 
bafür  gebalten,  c?  fei  bier  unter  Oerufalem  niitt  bie  irbif*e,  fonbcrn  bie  gciillicbe  Stabt,  bie 
Äird)e"5u  ♦>crtteben.  Tcnn  nur  ^u  biefer  geiftliAcn  Stabt  wanbern  bie  luMter  aller  S^nen  u.f.  f. 
<J0)  Xerfropbet  fpricbt  bier  von  bcr  3{üdfcbr  au?  ber ''ikfangenfd)aft,  al?  einem  (ärcignilTc, 
weldje?  gcwiiTermaf;cn  fduMi  ter  Seit  t-c?  i?ölferfegen?  angebi^re.  <i?  war  ia  in  bcr  2 bat  biefe 
JKücffebf  ba?  l'orbilf  unb  aud)  bie  iUnbcrcitung  "fer  Seit  rcr  (ürlöfung.  LXX  fetten  bei:  kuI 
(JTo  rraaüv  rür  xupüf.  —  Hl)  t.  l).  id)  ratbfdMagc  bei  mir  fclber,  unter  weld^cn  i^ebingungen  iä) 
bir  ben  reidMlen  Segen  bcr  9fad)fommcnfcbaft  unb  einer  glürf(i*en  (£rificn^  vcrfcbaffcn  wolle, 
uni»  entfd)ieb  al?baiin  bafür,  3?rael  foll  mid>  „i^itcr"  nennen  unb  mir  finblid)  bicucn.   koI  j;« 

fix«.  yevoiTo  Kvptf,  tri  [<>~i ',)  rt'iiu  ae  fif  -iuva  i<a'i  öijrro)  nin  -^f/V  f A/.t\r/)i',  Kli,pin<'piuY  i)iov  tthitc- 
Kparopoc  i-^vÖH'.  —  32)  kcü  tTv'  ffioii  ovk  iiTiroarpaipr/'jt-c'i^f.  —  33)  HIJ^  „Wivb  trCUiO?  ;"  Ü'&ft€i. 

3-1)  D*'5t^*'7)^"7lp  "finc  Stimme  auf  ben  fablen  .^öbcn,"  b.  b.  Älagen  unb  SDcinen  bcö 

freulofen  unb  burd)  feine  Irculongfcit  unglücfliriien  i^olfe?.  äPer  nicbt  boren  will,  muf;  büOen. 
ouni/  iK  :t;t7/v(ji'  liKuiaßTj  .  .  liomciiu?  a  Vapibc  bält  tiefe?  Ül^ctnen  für  ba?  SDeinen  ferjenigen, 
Me  rurd)  ^Kremia?  bcfebvt  würben.  '^Uid)  Terefer  ifl  fiefer  Weinung.  3lüein  ber  ^|M-opbet  retct 
nur  'jom  jammern,  nidit  ihmu  iMtfjen  be?  iU^lfc?,  wefjwegen  f^kut  *J?.  22  auf  ba?  9?eue  ruft: 
Ctinvortiuiiiii.  Ter  Csammcr  bauert  wäbrenb  ber  ganzen  Wefangen|'d)aft  fort  unb  mad)t  cnblic^ 
bie  -t^erjen  mürbe  unb  bufjfertig.  —  3o)  Srftbie  iDüirffcbrcntcn  unf  ©cbefferten  fpred)cn : 
„Sieb,  wir  fommen  5U  bir,  o  «ipcrri"  —  3<i)  '''«v  »W/w  i'nuir  iaöjje-^d  cai,  in  cv  Kipioq  v  ^töc 

r)iiiüv  n.  —  37)  Dnn  lit^n  ni>*DJp  "Ipw*'?  pN  '.»^'•i^r'i*  J»r  Vügc  warb,  wni  »on  ben 
•t*öben,  ba6  Weti^fe  ber  "J^erge,"  b.  b.  aller  .(^öbcnbicnll  ifl  lauter  Irug  unb  5äufri)ung.  — 
3S)  f.  b.  ber  fd)änblid)e  <^HM>enticnft.  —  39)  nDDCO  »mr  liegen  barnieber  in  unferer 

Sdninbe."    Xa?  futurum  ber  i'ulgata  ift  bier  finnpcrenb.  tKi>i[i/^\ir/fitv  tv  r[/  (ücxiry  '//Jt^v- 


286 

Caput  IV. 

1.  Si  reverteris  Israel,'  ait  Dominus,  ad  me  convertere:  si  abstuleris 

offendicula  tua^  a  facie  mea,  iioii  commoveberis.     2.  Etjurabis:  Vivit 

Dominus^  in  veritate,*  et  in  judicio,  et  in  justitia:  et  benedicent  eum 

Gentes,^  ipsumque  laudabunt.     3.  Haec  enini  dicit  Dominus^  viro  Juda, 

et  Jerusalem:^  Novate  vobis  novale,^  et  nolite  serere  super  spinas:  4,  cir- 

cumcidimini  Domino,  et  auferte  praeputia  cordium  vestrorum  viri  Juda, 

et  habitatores  Jerusalem:  ne  forte  egrediatur  ut  ignis  indignatio  raea,  et 

succendatur,  et  non  sit  qui  extinguat,  propter  malitiam   cogitationum 

vestrarum.     5.    Annuntiate  in  Juda,^  et  in  Jerusalem  auditum  faeite: 

loquimini,  et  canite  tuba  in  terra:  clamate  fortiter,  et  dicite:  Congrega- 

mini,   et  ingrediamur  civitates  munitas,     6.   levate  signum  in  Sion."' 

Confortamini,"  nolite  stare,  quia  malum  ego  adduco  ab  Aquilone,  et 

contritionem  magnam.  7.  Ascendit  leo  '^  de  cubili  suo,  et  praedo  '^  Gentium 

se  levavit:  egressus  est  de  loco  suo  ut  ponat  terram  tuam  in  solitudinem: 

civitates  tuae  vustabuntur,  remanentes  absque  habitatore.     8.  Super  hoc 

accingite  vos  ciliciis,  plangite  et  ululate:  (|uia  non  est  aversa  ira  furoris 

Domini  a  nobis.     9.  Et  erit  in  die  illa,  dicit  Dominus:  Peribit"  cor  regis, 

et  cor  principum:  et  obstupescent  sacerdotes,    et  proplietae  consterna- 

buntur.     10.  Et  dixi :  Heu,  heu,  heu '^  Doraine  Dens,  ergone  decepisti'^ 

})Opnlum  istum  et  Jerusalem,  dicens:  Pax  erit  vobis:'^  et  ecce  pervenit 

gladius  usque  ad  animam?     11.  In  tempore  illo  dioetur  populo  huic  et 

Jerusalem:  Ventus  urens  in  viis'*  quae  sunt  in  deserto  viae  filiae  populi 

mei,  non  ad  ventilandum,  et  ad  purgandum.     12.  Spiritus  plenus  ex  his 

veniet  mihi:'"  et  nunc  ego  loquar  judicia  mea  cum  eis.     13.  Ecce  quasi 

nubes  ascendet,  et  quasi  tempestas  currus  ejus:  velociores  aquilis  equi 

illius:  vae  vobis  quoniam  vastati  sumus.     14.  Lava  a  malitia  cor  tuum 

Jerusalem,  utsalva  tias:  usquequo  morabuntur  in  tecogitationesnoxiae?^" 

15.  Vox  enim  annuntiantis  a  Dan,-'  et  notum  facientis  idolum"  demonte 

Ephraim.    IG.  Dicite  gentibus:  Ecce  auditum  est^^  in  Jerusalem  custodes 

venire  de  terra'*  longinqua,  et  dare  super  civitates  Juda  vocem  suam. 

17.  Quasi  custodes  agrorum'^  facti  sunt  super  eam  in  gyro:  quia  me  ad 

iracundiam  provocavit,  dicit  Dominus.     18.  Viae  tuae,  et  cogitationes 

tuae  fecerunt  haec  tibi:  ista  malitia  tua,  quia  amai'a,  quia  tetigit  cor 

tuum.^*^     10.  Vcntrem  meum,^^  ventrem  meum  doleo,  sensus  cordis  mei^* 

turbati  sunt  in  me:  non  tacebo,  quoniam  vocem  buccinae  audivit  anima 

mea,  clamorem  praelii.     20.  Contritio  super  contritionem^"  vocata  est,  et 

vastata  est  omnis  terra:  repente  vastata  sunt  tabernacula  mea,  subito 

pelles  meae.    21.  Usquequo  videbo  fugientem,^"  audiam  vocem  buccinae? 

22.  Quia  stultus  populus  meus^'  me  non  cognovit:  filii  insipientes  sunt, 
et  vecordes:  sapientes  sunt  utfaciant  mala,  bene  aUtem  facere  nescierunt. 

23.  Aspexi  terram,  et  ecce  vacua  erat,  etnihili:^^  et  caelos,  et  non  erat 
lux  in  eis.  24.  Vidi  montes,  et  ecce  movebantur:  et  omnes  colles  contur- 
bati  sunt.  25.  Intuitus  sum,  et  non  erat  homo:  et  omne  volatile  caeli 
recessit.  20.  Aspexi,  et  ecce  Carmelus^^  desertus:  et  omnes  urbes  ejus 
destructae  sunt  a  facie  Domini,  et  a  facie  irae  furoris  ejus.  27.  Haec  enim 
dicit  Dominus:  Deserta  erit  onniis  terra,  sed  tamen  consummationem 
non  faciam.^*  28.  Lugebit  terra,  et  moerebunt  caeli  desuper:  eo  quod 
locutiis  sun),  cogitavi,  et  non  poenituit  me,  nee  aversus  sum  ab  eo. 
2U.  A  voce  cquitis,  et  mittentis  sagittani  fugit  omnis  civitas:  ingressi  sunt 


Der  5)ropVt  3cremiaö.  4,  1—16.  2tnm.  1—23.  287 

ardua,  etascenderuntrupes:  univcrsae  urbcs  derelictae  sunt,  et  non  babi- 
tat  in  eis  bomo,  30.  Tu  autem  vastata  quid  facies?  cum  vestieris  te 
coccino,  cum  ornata  fueris  monili  aureo,  et  pinxeris  stibio  oculos  tuos, 
frustra  coraponeris:  contempserunt  te  amatores  tui,  animam  tuam  quae- 
rent.  31.  Vocem  enim  quasi  parturientisaudivi,  angustias  ut  puerperae:^ 
Vox  filiae  Sion  intermorientis,  expandentisque  manus  suas:  vae  mibi, 
quia  defecit  anima  mea  propter  interfectos.^^ 

1)  D1tJ*n  ^^i^  •  •  •  Dien  DX  »tt-^cnn  bu  bid)  bctcbrcjl  (ucn  bcinen  <^'o5.cn)  5U  mir,  fc 

T  -      "  T  • 

tPirfl  tu  JUnirffe&rcn  (in  bein  ivitcrlanb);"  iav  /Tr/arpa^ij  'lapa?//.,  AheiKvpioc,  Trpdg  /ii-.eTna-pa- 

<pi/aerat.  —  2)  „Wenn  bu  cntfcrnc|l  bcinc  fsircuci,  ^'''^piy,  »cn  meinem  Slngcfiittc,  fo  n.nr|t  bu 
ni^t  mefer  bin  unb  ^cr  irren,"  "]*ljn  N^-    '^f^'  *"*   Trepii/.^  -ä  ßce'/.h.^tu-a  ovroi  in  arößCToc 

avTOv  Kai   äivö  tov   ivpogunov   uov   ei'/.afirj-dij  .  .  —  ti)     „Unb    Wirfi  fcfctüijrcn  :    iCO  Kubt  itX  ^tXT 

lebt,"  b.  i).  Ml  irirft  fituHM-cn  beim  (cbcnbii^cn  ''^UUt.  9?acb  .'citriMu^mii-?  nnb  Ibcoborct  ifi  biefer 
5lu?brucf  bier  fii-^uiltcb  511  ncbmcn.  Ter  5dMrur,  bcr  nur  ein  Ibcit  te?  (^ipttcebicnftcc-  ift, 
bebeutet  bier  ben  oian^en  (^)otteebienit.  Ter  Sinn  ift  bemnad^:  bu  UMrfi  Dem  UMbrcn,  lebenbii^n 
ß3ott  bienen.  —  4)  /terä  a/.TjßiUu.  rie  Sisicnfdmftcn  beii  redeten  ^d^antreö  inib  aiut  bie  Gilden* 
fd)viften  be?  redeten  (^icttcebicnftc^ :  il?abrbcit,  rlicdit  unb  (^ierecbiiiiK-it.  Xer  tlbviratter  ber 
S5>abrbeit  beftebt  barin,  bap  er  ferne  fei  von  aller  Vui^e,  von  alUm  ü^irerfpruriH-,  »orn  aller 
§infternii;  unb  Unflarbeit;  ber  tibarafter  be^^  "KeAte?,  bap  er  in  i^efei3li*er,  ihmi  'su^tt  auiKorb* 
ncter  Sßcife  t>cr  fidw-^ebe-,  bcr  (£barafter  ber '^eredUtiifeit,  baf;  er  mit  einem  fittlidnni,  tuiienb* 
ijaften  ^veben  'oerbunben  \t\;  Is.  19,  18.  — 5)  b.  b.  bie  i'ölter  werben  ben  wabren  («ctt  ^srael^ 
fernen  unb  perberrlidien.    Ter  Sbalbder,  \^mt  Jpicron'.nnue,  .^Ibabanu«,  iHitabUij'  inrjlebcn 

5^rael    unter   eum.      ev/.oyyaovaiv   £v  avT(J  fi?r;7,  kui  tv  civrü  a'tviaovaL  tu  -dtC)  iv  'Iffjovaa'/.rju.  — 

ö)  W\\.  biefen  ilBorten  bridU  ber  'JPropbct  bie  c^xi  ^^^raei  i^crid^tete  ;1febe  ab  unb  wenbet  jic^ 
»ieber  an  3uba.  Xie  'JPräpofiticn  ki  ^eniui  bürfte  baber  an  biefer  stelle  riclmebr  bie^^ebeutung 
„aber"  baben,  wie  eei  allerbinc\i^  öfter  *ocrfommt.  —  7)  toIc  hvöpaaiv'iovöa  um  -oh:  KurüiKovatv 
'lepovaa/.ijfjt.  —  8)  „rofet  eud)  "iJieubrud^  auf/'  b.  b.  erneuert  eure  .^erjen  fcn  (^runb  aue.  — 
9)  Xa  (öott  iHuau^ftebt,  to.\}  feine  ^''fabnirorte  nidit  mebr  ;iebi>rt  werben,  fc  Idf;t  er  bier  foi^leid) 
bie  3?ertünbuni\  ber  ^trafoieriAte  fohien.  Xer  ^i'U^erati-o  ift  bier  ftatt  bee;  AUturumei  i^cbraud)t, 
ö)ott  fagt  tjier  t^orau?,  wie  e?  5U;icben,  weld)'  ein  Äric>^?ldrm_^entfteben,  wie  51üe^  ben  "befefiigten 
Stäbten  jueilen  wirb.  —  10)  „erbebet  ba?  ^Panier  nad>  c;:ion  5U,"  al?  bcnt  .g)auptfd)aupla5 
beg  Ä'riegeö,  wobin  fi*  bie  waffenfdbij.'se  l^iJannfe^aft  ju  v^erfammeln  bat.  äva/Mfiöv-e^  (ftiyeT.t 
t\q  Sicjv.  —  11)  ^p^*n  /,püd)tet  eu^;"  aTrebaaTE.  —  12)  *)?abud)cboncfor  wirb  an  mcbreren 

(£teQen  „?Dwe"  genannt,  wcj^en  bcr  3ewa(tii^en(£roberuni<en,  bie  er  mad)te  2,  15;  49,  19;  Nah. 
2,  12.  —  13)  ri*np',tD  //ber  i^erberber,  i^erwutler  beri5ö(fer;"  k^oAoi^psi-uv  e^vr,.  —  14)  bilb- 
lieber  Stuäbruö  für  „obnmdd)tiii  werben,  babinftnfen."  —  13)   HIIX'  'c>^^  bie  LXX  blo^ 

bur^  w  überfe&en,  aU  3eidicn  bes  3?pfatil^  jum  na*folc\enbcn  cfa-om.  —  16)  ??a*  Jbeobcret, 
fowie  nad>  bem  Sbalbdcr,  ^Ui^o,  Ji^iuanu?  werben  bierfie  falfAcn  ^;propbcten  (gemeint,  bie  Wott 
unter  feinem  ik^lfc  auftreten  liep.  Slllein  e3  tonnen  rarunter  eben  fo  c\\ü  bie  wabrcn  v^erftanbeit 
»erben,  bie  bem  ii'anbc  (iiutcö  ?crbeif;en  baben.  Xa§  ibrc  5tuefa.aen  'tcn  f^silüd  unb  .(peil  für 
bie  ^e^t^eit  nid)t  in  SrfütUmi^  sieben,  baran  ift  3uba  felbil  5*ulb.  'Oiad^  -frieroniMnu^  bebiente 
ftd^  ber  $irobbet  beg  'illusrrude^  deccpisti  bc§weiien,  weil  bei  bem  brobenben  Untcr_aani^  3uba"ö 
nun  alle  tröl1lid?en  ©eiffatjuni^en  wie  eine  2äufd)unc)  erüteinen. —  17)  ift  iMeüeidu  jii  bejieben 
auf  Is.  60,  12;  66,  15.  —  18)  D'ÖC^'  ÜV  Hl"!  //tKijJer  SBinb  ber  fabten  .^ügel  webt  in  ber 
SIDüfle  beö  SScgce  ber  Icc^ter  meine6  43olfe^,"  b.  b.  5cr«falemt^.  •jrvevua  TT/.av/jatuc  h  -y  fpT/pu>, 

örföf  TTjg  ^vyazphq  TOV  Aaov  ftov  dvk  fif  Kfti?a/jüi'  oicV  ('ic  nyioi.-.  —  19  I   Xcr  jlCWaltiiK  5tUrm,    bCr 

über  ^terufalem  ergebt,  fommt  ju  meiner  ©cnui^tbuun.^,  fprid)t  <'s3ctt,  barum  bient  er  mir  ',um 
SMnlap,  meine  2?efd*ulbigungen  gegen  bae  treulofe  Cu'ba  au>?iufvrcd^cn.  —  20 1  Tljlj/*  ^\^'2^^llD 
„bcine  serbcrblid^en  Statbfd^lagc ;"  (^lahr/iauoi  ttövuv  aov.  —  21)  Xan  ifl  bie  ^Jorbgrcnjc  bed 
gelobten  Vanbe^,  unb  baö  («ebirge  Spbraim  bie  Oiorbgrenäc  Subti'?.  S-^t^n  baber  fommen  fomit 
bie  Ärieg^boten.  —  22)  PN  ^'PCO    „Wnc^lüd^hoti-,"  uni  äKova^f/aeTai-üövog.   .^icrcnt^mud 

öberfe^it  biet  Awen  mit  idolum,  weld^e  23cbeutung  c?  atlerbing«  ebenfad?  bat,  unb  badjte  fid) 
unteir  ben  i^ö^enbcrolben  bie  Präger  ber  Aalbdifiiben  @ög.cn,"  bie  ol<?  j^clbjeieben  bem  .^eere 

tprau^getragtn  n>urb?n,  —  23)  l^^pK^'n  Hin  D^IJl^  1"'*3^n  /,i^erfünbet  ti  ben  5BöIfern, 


288  Der  ^xo^^tt  3eremia«.  A,  16—31.  ?rnm.  28—36. 

febt,  (äffet  C*  fioren  in  3frufalf m ;"  ävafivijaare  e-dvn,  Uov  ^Kaaiv.  ävayyeiXars  kv  'Iepov<ra>J/ft.  — 

24)  tcLi  ©ort  „©achter"  mu§  bier  ironif*  genommen  »erben;  benn  feine  2Bäcbter  jum  ^eile, 
fonbcrn  jum  Unbeile  ftnb  eö,  23elagerer  näm'licb,  bie  bai  i^olf  ju  bebrängen  unb  ju  uerberben 
fuc^en.  avaTpo<pni  ipxov-ai  sk  yijc  fiaKpox^sv.  —  23)  »IC  bie  gflbbütcr,  bie  gegen  ba?  3Dilb 
©efd^rei  unb  Üarm  erbeben. —  26)  b.  b.  fie  brang  in  bcin  Snnerfle^  unb  cergiftete  e^.  r-ie 
Sodbeit  ift  um  fo  größer,  je  tiefer  jle  in  ba^  Snnfc  flffJt- —  27)  I)er  5>rppbet  fpricbt  biet 
»ieber  in  feinem  9?amcn  unb  jeigt  bie  (öefüble  be«  äu^erften  «cbmerje«.  ®rotiu3  u.  21.  ser- 
mutben,  eß  feien  biefe  ffiorte  aU  Slntroort  bed  33otfeö  auf  bie  Slnfünbigung  beö  5>ropbeten  ju 
betrachten,  tt»eil  33.  20  ber  3lu^brucf  tabemacula  mea  nur  au*  bem  Wunbe  be*  iU>lted  fommen 
tonnte.  Siüein  biefer  3?.  fann  aU  unabbängig  com  »orbergebenben  betrautet  »erben.  SBunber- 
lid)  ifi,  bag  J^ieronpmud  biefe  Sorte  in  ben 'iWunb  ®otte9  legt.  9?ac^  bem  ^ebr.  überfe&t  man: 

„D  meine  Singeweibe,  o  meine  (£inge»eibe!  6«  i|l  mir  web!"  —  28)  TlDln  *3/ HlTp 
»37»^  „0  2Banbe  meine*  ^er^cn*!  2Dic  tobt  mein  J^erjl"  koi  ra  aia-diiTi/pia  rfn  napdia^  fiov 

paijina&ei  i)  i»>x>'/  i^-ov.  —  29)  „33erberbfn  über  93erberbcn,"  ruft  man.  Kai  raXanrupia^  awrpifi- 
/idv  e-iKa?.EiTat,  »etcbe  SDortc  bie  LXX  nocb  jum  oorbergebenbcn  Sa^e  belieben,  bejfen  Subjeft 
anima  mea  ifl.  —  HO)  0)  »'^^^  ^Panier."    LXX  unb  ^ierontjmu*  lafen  Ol  ^^^  fll*"  bem 

9)arattelieimue(  bc*  a3erfc*  nicbt  »obl  cntfpricbt.  i)cr  Sbalbäer  folgte  ber  gereöbnticben  lüeJart. 
hi  |lnb  bicp  »obl  nod)  SBorte  bes  ^Jropbeten,  nic^t  Cöotteö,  »ie  bie  in  33.  22,  —  31 )  ol  7/yov- 
fievoi  Tov  laov  fxov  .  .  —  32)  1(1^1 1(1]!.  ol-div.  —  33)  ift  ^ier  <xU  Stppeßatioum  ju  nebmen 

T 

,ba«  iDartenfanb,"  worunter  ganj  ^^-''^iläftina  ju  »erfleben  i(i.  —  34)  „ganj  »iff  ic^  e*  bennocfe 

ni(it  oertilgen."  —  33)  rfl^DDD  „einer  Srjlgebarenben ;"  TrpuTOTOKov<Trji.  —36)  D^JI'^h^ 
„ben  SWörbern"  erliegt  meine  'Seele, 


Caput    V. 

1.  Circuite  vias  Jerusalem,  et  aspicite,  et  considerate,  et  quaerite  in 
plateis  ejus,  an  inveniatis  virum'  facientem  Judicium,  et  quaerentem 
lidem:  et  propitius  ero  ei.'  2.  Quod  si  etiam  Vi vit  Dominus,  dixerint: 
et  hoc  falso  jurabunt.  3.  Domine  oculi  tui  respiciunt  fidem :  percussisti 
eos,  et  non  doluerunt:  attrivisti  eos,  et  renuerunt  accipere  disciplinara: 
induraverunt  facies  suas  supra  petram,  et  noluerunt  reverti.  4.  Ego 
autem  dixi:  Forsitan  pauperes  sunt  et  stulti,  igiiorantes  viam  Domini, 
Judicium  Dei  sui.  5.  Ibo  igitur  ad  optimates,  et  loquar  eis:  ipsi  enim 
eognoverunt  viam  Domini,  Judicium  Dei  sui;  et  ecce  magis'  hi  simul 
confregerunt  jugum,  ruperunt  vincula.  6.  Idcirco  percussit  eos  leo  de 
Silva,*  lupus  ad  vesperam^  vastavit  eos,  pardus  vigilans  super  civitates 
eorumromnis,  qui  egressus  fuerit  ex  eis,  capietur:  quia  multiplicatae 
sunt  praevaricationes  eorum,  confortatae  sunt  aversiones  eorum.  7.  Super 
quo  propitius  tibi  esse  potero?  filii  tui  dereliquerunt  me,  et  jurant  in  bis, 
qui  non  sunt  dii:  saturavi  eos,  et  moechati  sunt,  et  in  domo  meretricis 
luxuriabantur.^  8.  Equi  amatores,  et  emissarii^  facti  sunt:  Unusquisque 
ad  uxorem  proximi  sui  hinniebat.  0.  Numquid  super  bis  non  visitabo, 
dicit  Dominus?  et  in  gente  tali  non  ulciscetur  anima  mea?  10.  Ascendite 
muros  ejus,  et  dissipate,  consummationem  autem  nolite  facere :  auferte 
propagines  ejus,*  quia  non  sunt  Domini.  11.  Praevaricatione  enim  prae- 
varicata  est  in  me  domus  Israel,  et  domus  Juda,  ait  Dominus.  12.  Nega- 
verunt  Dominum,"  et  dixerunt:  Non  est  ipse:  neque  veniet  super  nos 
malum:  gladium  et  famem  non  videbimus.  13.  Prophetae  fuerunt  in 
ventum  locuti,'*' et  responsum  non  fuit  in  eis:  baec  ergo  evenient  illis. 
11.  Haec  dicit  Dominus  Dens   exercituum:    Quia  locuti  estis  verbum 


f 


Der  ^xop^tt  Gmmia^.  5,  1—10.  2lnm.  1—8.  289 

istud:  ecce  ego  do  verba  moa  in  ore  tuo  in  ignem,  et  populum  istum  in 
ligna,  et  vorabit  eos.  15.  Ecce  ego  adducam  super  vos  gentem  de  longin- 
quo  domus  Israel,  ait  Dominus:  gentem  robustam,  gentem  antiquam, 
gentem,  cujus ignorabislinguam,  necintelliges  quid  loquatur.  16.  Phare- 
tra  ejus  quasi  sepulchrum"  patens,  universi  fortes.  17.  Et  comedet 
segetes  tuas,  et  panem  tuum:  devorabit  filios  tuos,  et  filias  tuas:  comedet 
gregem  tuum,  et  armenta  tua:  comedet  vineam  tuam  et  ficum  tuam:  et 
conteret  urbes  munitas  tuas,  in  quibus  tu  habes  fiduciam,  gladio. 
18.  Verumtamen  in  diebus  illis,  ait  Dominus,  non  faciam  vos  in  consum- 
mationem.  19.  Quod  si  dixeritis:  Quare  fecit  nobis  Dominus  Dens  noster 
haec  omnia?  dices  ad  eos:  Sicut  dercliquistis  me,  et  servistis  Deo  alieno 
in  terra  vestra,  sie  servietis  alienis  in  terra  non  vestra.  20.  Annuntiate 
hoc  domui  Jacob,  et  auditum  facite  in  Juda,  dicentes:  21.  Audi  popule 
stulte,  qui  non  habes  cor:  qui  habentes  oculos  non  videtis:  et  aures,  et  non 
auditis.  22.  Me  ergo  non  timebitis,  ait  Dominus:  et  a  facie  mea  non 
dolebitis?'*  Qui  posui  arenam  terminum  mari,  praeceptum  sempiternum, 
quod  non  praeteribit:  et  commovebuntur,  et  non  poterunt:  et  intumescent 
fluctus  ejus,  et  non  transibunt  illud:  23.  populo  autem  huic  factum  est 
cor  incredulum  et  exasperans,^^  recesserunt  et  abierunt.  24.  Et  non 
dixerunt  in  corde  suo:  Metuamus  Dominum  Deum  nostrum,  qui  dat 
nobis  pluviam  temporaneam  et  serotinam  in  tempore  suo:  plenitudinern 
annuae  messis  custodientem  nobis.  '*  25.  Iniquitates  vestrae  declina- 
verunt  haec:^^  et  peccata  vestra  prohibuerunt  bonum  a  vobis:  26.  Quia 
inventi  sunt  in  populo  meo  impii  insidiantes  quasi  aucupes,  laqueos 
ponentes,  et  pedicas  ad  capiendos  viros.  27.  Sicut  decipula*^  plena  avi- 
bus,  sie  domus  eorum  plenae  dolo:  ideo  magnificati  sunt  et  ditati. 
28.  Incrassati  sunt  et  impinguati:'^  et  praeterierunt  sermones  meos  pes- 
sime.^^  Causam  viduae  non  judicaverunt,'^  causam  pupilli  non  direxe- 
runt,^  et  Judicium  pauperum  non  judicaverunt.^'  29.  Numquid  super 
his  non  visitabo,  dicit  Dominus?  aut  super  gentem  hujuscemodi  non 
ulciscetur  anima  mea?  30.  Stupor  et  mirabilia  facta  sunt  in  terra; 
31.  prophetae  prophetabant  mendacium,  et  sacerdotes  applaudebant 
manibus  suis: ^^  et  populus  meus  dilexit  talia:  quid  igitur  fiet  in  novis- 
simo  ejus? 

1)  9?ai$  bcr  ?}(einun3  ■oon  ^[ihoxw^  unb  l'i>ranu3  ift  ber  2htj!brucf  virum  ^ier  ftiiürlicf)  ju 
nehmen,  unb  bcbcutct  „Giniflc."  Tenn  ivenn  eö  jlcfi  mir  um  einen  (Sinjigcn  fle^anbctf  bcittc,  fo 
wäre  ja  ganj  j^cuMf)  3crcmiä^  cö  sieircfcn.  —  2)  i.  e.  civitati  Jerusalem.  "LXX  V/.ujr  fanfau 
avToic.  —  3)  fcMt  im  .'öfbw  unb  LXX.  S^  fdicint  and)  in  bie  i^ul!:^ata  nur  ali  eine  ©(ofTc 
gefommen  ju  fein,  weil  ja  ba?  babciflebenbe  simul  fid)  nid)t  bamit  Dcreiniiicn  (ä§t.  —  4)  Tic 
«erfd)iebenen  Ibiere,  bie  bicr  genannt  werten,  bebeutcn  nad)  ber  Wetnuni^  ocn  ^icronpmu?  unb 
2öeoborct  sjcrfd^icbenc  (Eroberer,  bie  in  ^uba  einfallen  feilten:  Ter  ilöwe  ben  9?abud}obonofor, 
ber  SBolf  ben  9?abuvirban  (Ibeoborct)  ober  ba?  mebifdi4^crrtfd)e  .(;ecr  (.\?ieroni}mu^);  ber  fax^ 
bei  ben  Slleranber  (.'iMcnnu^mue;)  ober  ben  '3(ntiod5U0  Spipbanee  (2beoboret).  'Jltlcin  ba  ^Vre= 
mia^  immer  nur  oon  ben  C£balbäern,  alei  ben  v^on  (Wott  bcfiimmten  JDerfjeuiien  ber  :;liad)cfpridM, 
fo  finb  nad)  ber  Wcinun^  t»pn  Ibcma?,  Silborue;,  S'atabUu^,  Walbcnat  biefe  Sbicre  fämmtliA 
auf '7?abud)obonofDr  ju  beuten  unb  finnbilten  beffen  Starte,  Uncrfätttid)feit,  'ilrglijt  unb  Scbncllig- 
feit;  Ose.  13,  7.  —  3)  n1l3"l^  2H\  //ber  S5>elf  ber  ."peiben"  (iöüjlcnj;  ÄvKOi  iu^  tüv  oIkk'Sv. 

6)  ^"Tnjn^  //fie  baben  fic^  jufammenöebrdngt  im  .fiaufc  ber  >§ure,"  b.  b.  He  l)a^in  biebt  unb 
enge  5ufammengefd)aart  ben  ^Jö^cnbienfi  getrieben.  Kai  h  oiKmr  nopvüv  KariV.vov.  Tie  leiblid)e 
Hurerei  war  bie  notbwenbigc  i^olge  ber"gci|Hid}en  Jpurerci.  —  7)  D*3C',^  D*4TD  D^DID 

„geile  ^erumirrcnbe  .^engftc  finb  fie  geworben."  ^ieront^muö  la^  mit  5lquila,  Jbcobötion  unb 
(Spmmacfeuö  D*3tJ^D/  ^^f ov-ef,  eAnofiivoi,  {.  e.  extrahentes  genitalia.    IvriToi  -dtp-vfiavtli  cyevt/- 

^jjaav.  —  8)  „nehmet  bie  Slanfen  hinweg,"  b.  \j,  bie  je^t  lebenbe  leichtfertige  Generation,  bie 


290  SDer5)ri)})|>et3eremia3.  5, 10— 31.  2lnm.  8— 22.  l 

ftc6  (?ro§  unb  Brett  maäjt,  o'&ne  inneren  SBert^  ju  Mben.  't)ie  3tan!en  finb  l^ier  im  ©egenfaße 
jur  ffiurjcl  ju  nehmen.    Xu  Söur^el  beö  sßolfeg  foll  Heiben;  Is.  11,  1;  18,  5.   vnorinea-de  rä 

vno(7T?jpiy/LiaTa  aiir/'/c,  ort  roii  Kvpinv  slaiv.  —  9)  hpevaaro  tu  Kvpi(f)  a'vTÜv  Kai  elnav,  ovk  eari  ravTa. 

Db  bie  LXX  bcn  Sluöbrucf  bc£t  .^cbr.  (lefiiffentlid)  c^enttlbert  baben,  ober  ob  fie  glaubten,  bie§  fei 
bte  eigcntlicbc  iBebcutung  bcffclben,  bleibt  babingeftent.  — 10)  .^ebr.  „bie  $>ropbeten  werben  ju 
Söinbe  «»erben,  unb  ber  ba  rebet,  nid)t  in  ibncn  fein;"  ol  TTpoff/Tcu  iifiüv  yoav  üi;  äveuov.  Kai 
Uyos  Kvpiov  ovx  vTTijpxEv  ev  avToic.  —  11)  b.  ^.  ibrc  SBaffen  werben  Sitten  tobten  unb  bem  ©rabe 

überliefern;  f.  i.  ®r.  —  12)  ^Tlin  ii/  >A'^W  i^o^^f  ^^f  gittern?"  ok  ev^aßr/^t/ffea^e;  — 

13)  rrilOI  *T°llD  ^7  //fi"  trofeig  unb  em^^örerifd)  ■^tty,"  Kapöia  öv/'/kooc  Kai  ä-rrei&r/c. — 

1 4)  1JS""I0*^^*  TifD  mpn  r\V^^  „^er  bie  für  bie  grnte  befiimmten  SDoc^en  unö  einhält" 

Deut.  16,  9;  Karä  Kaiphv  n'ATjpuaEUQ  i:po(;Täyfiaro(;  -dtpicfiov  Kai  (cbv^M^ev  ijiüv.  — 13)  b.  ^.  bClben 

cai^  5lugbleibcn  bicfcr  fegenöoHen  Drbnung  bewirft.  —  16)  ^^73  „33ogc(fäftg;"  Tiaylg  kcpeara- 
iinni.  —  17)  f.  i.  ßJr.  —  18)  );Tnp"f  TOi^  „fic  überbieten  ^Da^  ^ofe."  S;er  S^dbäer; 
„Sie  ^abcn  bie  Söorte  bc^  ®efeg,eö  übergangen  unb  33üife^  getban."  Kai  Kap^ßrinav  Kplaiv.  — 

19)  1il"N*S  jH  //fte  i)'i^"i  fein  ®eri^t  gehalten."  — 20)  IH^Sv^l  pliT  JH,  ,,®ert*t  für 

bie  ©äffen,  baf  ftc  glücflid)  würben."  —  21)  f.  i.  ®r.  —  22)  Dnn'"S,r'nT  D^^lbn*! 

„unb  bie  ^'»ricfler  bcrrfdien  neben  an  (ober  im  (£inöer|ldnbniffe  mit  i^ncn),  ober  empfangen 
©aben  in  itjre  Jpänbe." 


Caput  VI. 

1.  Confortamini*  filii  Benjamin  in  medio  Jerusalem,  et  in  Thecua 
clangite  buccina,  et  super  Bethacarem^  levate  vexillum:  quia  malum 
visum  est  ab  Aquilone,  et  contritio  magna.  2.  Speciosae  et  dilicatae 
ussimilavi^  filiam  Sion.  3.  Ad  eam  venient  pastores,  et  greges  eorum: 
tixerunt  in  ea  tentoria  in  circuitu:  pascet  unusquisque  eos,  qui  sub  manu 
sua  sunt.*  4.  Sanctificate  super  eam  bellum:^  consurgite,  et  ascendamus 
in  meridie:^  vae  nobis,  quia  declinavit  dies/  quia  longiores  factae  sunt* 
umbrae  vesperi.  5.  Surgite,  et  ascendamus  in  nocte,  ^*  et  dissipemus 
domos  ejus.  0.  Quia  haec  dicit  Dominus  exercituum:  Caedite  lignum 
ejus/"  et  fundite  circa  Jerusalem  aggerem:  '^  haec  est  civitas  visitationis,'* 
omnis  calumnia  in  medio  ejus.^^  7.  Sicut  frigidam  fecit  cisterna  '^  aquam 
suam,  sie  frigidam  fecit  malitiam  suam:^*  iniquitas  et  vastitas  audietur 
in  ea,  coram  me^^  semper  infirmitas  et  plaga.  ^*  8.  Erudire  Jerusalem, 
ne  forte  recedat  aniraa  mea  a  te,  ne  forte  ponam  te  desertam  terram 
inhabitabilem.  9.  Haec  dicit  Dominus  exercituum:  Usque  ad  racemum 
colligent'"  quasi  in  vinea  reliquias  Israel:  converte  manum  tuam '*  quasi 
vindemiator  ad  cartallum.  10.  Cui  loquar?  et  quem  contestabor  ut 
audiat?  ecce  incircumcisae  aures  eorum,  et  audire  non  possunt:  ecce 
Yerbum  Domini  factum  est  eis  in  opprobrium:  et  non  suscipient  illud. 
11.  Idcirco  furore  Domini  plenus  sum,'^  laboravi  sustinens:  effunde* 
super  parvulum  foris,  et  super  consilium  juvenum  simul:  vir  enim  cum 
muliere  capietur,  senex  cum  pleno  dierum.  12.  Et  transibunt  domus 
eorum  ad  alteros,  agri  et  uxores  pariter:  quia  extendam  manum  meam 
super  habitantes  terram,  dicit  Dominus.  13.  A  minore  quippe  usque 
ad  majorem  omnes  avaritiae  Student:^'  et  a  propheta  usque  ad  sacerdotem 
cuncti  faciunt  dolum,^  14.  Et  curabant  contritionem  filiae  populi  mei 
cum  ignominia/^   dicentes:   Fax,  pax:  et  non  erat  pax.    15.  Confusi 


Der  ^rop'^et  ^eremia«.  6,  1—5.  2lnm.  1—9.  291 

sunt,"  quia  abominationem  fecerunt:"  quin  potius  confusione**  non  sunt 
eonfusi,  et  erubescere  nescierunt;  quam  ob  rem  cadent  inter  ruentes:  in 
tempore  visitationis  suae  corruent,  dicit  Dominus.  16.  Haeo  dicit 
Dominus:  State  super  vias,  et  videte,  et  interrogate  de  semitis  antiquis," 
quae  sit  via  bona,  et  ambulate  in  ea:  et  invenietis  refrigerium  animabus 
vestris.  Et  dixerunt:  Non  ambulabiraus.  17.  Et  constitui  super  vos 
speculatores.      Audite   voceni   tubae.^"      Et   dixerunt:    Non   audiemus. 

18.  Ideo  audite  Gentes,  et  cognosee  congregatio,^'  quanta  ego  faciam  eis. 

19.  Audi  terra:  Ecce  ego  adducam  mala  super  populum  istum,  fructum 
cogitationum  ejus:^"  quia  verba  mea  non  audierunt,  et  legem  meam 
projecerunt.  20.  Ut  quid  mihi  thus  de  Saba  aifertis,''"  et  calamum  suave 
olentem  de  terra  longinqua?  holocautomata  vestra  non  sunt  accepta,  et 
victimae  vestrae  non  placuerunt  mihi.  21.  Propterea  haec  dicit  Dominus: 
Ecce  ego  dabo  in  populum  istum  ruinas,^^  et  ruent^^  in  eis  patres  et  filii 
simul,  vicinus,  et  proximus  peribunt.  22.  Haec  dicit  Dominus:  Ecce 
populus  venit  de  terra  Aquilonis,  et  gens  magna  consurget  a  finibus 
terrae.  23.  Sagittam  et  scutum  arripiet:  crudelis  est,  et  non  raiserebitur; 
vox  ejus  quasi  mare  sonabit:  et  super  equos  ascendent,  praeparati  quasi 
vir^  ad  praelium,  adversum  te  filia  Sion.  24.  Audivimus  famara  ejus, 
dissolutae  sunt  manus  nostrae:  tribulatio  apprehendit  nos,  dolores  ut 
parturientem.  25.  Nolite  exire  ad  agros,  et  in  via  ne  ambuletis:  quoniam 
gladius  inimici  pavor  in  circuitu.  26.  Filia  populi  mei  accingere  cilicio, 
et  conspergere  cinere:  luctum  unigeniti^^  fac  tibi,  planctum  amarum, 
quia  repente  veniet  vastator^®  super  nos.  27.  Probatorem  dedi  te^"  in 
populo  meo  robustura:^  et  scies,^'  et  probabis  viam  eorura.  28.  Omnea 
isti  principes  declinantes,  ambulantes  fraudulenter,  aes  et  ferrum:  uni- 
versi  corrupti  sunt.  29.  Defecit  sufflatorium,''"  in  igne  consumptum  est 
plumbum,*'  frustra  conflavit  conflator:*^  malitiae  enim  eorum  non  sunt 
consuraptae."  30.  Argentum  reprobum  vocate  eos,  quia  Dominus  pro- 
jecit  illos. 

1)   ir^n    „Riebet;"     hicxvcTare    .    .    ck  fi^aov   rf/?   •lepovaa?.r;fi.  —  ^)     Wi\ä}tX  Drt  JttJifcfcen 

Serufalcm  unb  %bdoa  uni^efä()r  in  ber  Witte  auf  etitem  33erge  tag.  —  8)  nJ^l^Om  iTl^n 

T  T     •,    :     -    :        TT- 

T1*V">*^5  ^n^p"!  -M^  ^cbone  unb  2?erjärtelte  rotte  ic6  ani,  bie  Icc^tcr  Sion«'."    Snbeffcn 

baben  ^üe  älteren  (Eregeten  bier  HOT  i^if  „äbnlicb  macbcn"  überfefit,  waö  aüerbingg  einen 
guten  ^inn  gibt,  mag  man  unter  speciosa  et  delieata  mit  l'utbcr  „eine  fcbt*ne  unb  lujlige  Slue" 
i*crfteben,  in  nsclcbe  bie  -Wirten  mit  ibren  .f>eerben  einfallen,  ober  eine  rcijenbe  3)irne,  ju  roeleber 
bie  l'iebbaber  fommen,  bei  »cicb  le^^tcrer  Sebcutung  im  33.  :3  D*^*l   l^^tf  0*1^*^'  amatores  ^att 

I)astores   ^U    tefen    Wäre.     Kai   afaipe'&r/aETat  ri  vfog  ^vyarep  Itüv.  — 4)   ll^'^IX  tJ'^l^  IlTI 

T  ■  ^    T 

„jeber  n?irb  abweiben,  wa«  ibm  unter  bie  .f'anb  fommt;"  Kai  Troi/mvoiaiv  iKaaroc  ry  x^^P'-  ai"'^>'- 
3)  b.  b.  bereitet  cucb  ^um  Kriege  gegen  ^snta,  n^ic  ju  einer  bciligen  ®acbe.  T-enn  e^  gilt  bier, 
einen  JRatbfcblup  aue^ufübrcn,  bcn  meine  fi3erecbtigfcit  forbcrt.  Der  Sbalbäcr  unb  «örer  baben: 
„5?creitct  Ärieg  Jribcr  fte."  Sorneliue  a  l'atibe  umfd)reibt:  Solemni  et  publico  ritu  bellum 
hoc  contra  Judseos  quasi  sacruni  inducite;  f.  51,  27;  Ezoch.  21,  2.'j-28;  Joel  .3,  y.  LXX 
rrapanKtvcwaa^E  £t'  uvttiv  är  TTo/.tfLov.  —  6)  mitten  im  2age,  ungcfcbeut  ber  .^i^e  lafjt  und 
binauffteigcn  ^um  Eingriffe.  So  fprecbcn  bie  Sbalbder  ju  einanbcr,  n^eil  baö  3ornfcuer  ber 
flöttlicbcn  9tad3e  bereit?  ibr  innere«  entjünbet  bat.  —  7)  W\i  Eerefcr  iftbafür  ju  bauen,  biefc« 
feien  bie  SBorte  eine«  anbcren  Jpcerbaufcnei,  bem  ber  33cfebt  bc«  2tufbrud)e^  fpdter  befannt 
geworben.  Salmet  bält  fie  für  ffiorte  ber  Ungcbulb  über  eingetretene  i^erjligerung  beö  9lu«jug?. 
©prneliu«  a  t'apibc  für  eine  Älage,  ba§  ^erufalem  nicbt  fcbon  for  'Jlbcnb«  eingenommen  jei. 
^ieronpmues  unb  Xboma«  balteii  fie  für  eine  itlage  be«  belagerten  S?o(fe«,'  welc^cö  bei 
einbrec^enber  9Jacbt  oiel  fcblimmere  Uebel  erroartct,  aii  ibm  bereit^  bei  läge  wiberfabren  finb. 
8)  ort  kKAüT^ovaiv  al  oKiai  rf/g  eoKipar.  —  9)  ico  fprec^en  wieber  2tnbere,  benen  bie  Äunbe  bei 

£  e  (t  n  e  r :  ^.  ©t^rift.  81. 1.  lU.  19 


29.2  2^fr  ^>rpp^et  3frfiiuoö.  6,  5—29.  "Hirn,  9—43. 

!vteiKrif*cn  Untcviu'tmcn?  erfl  bei  Ti<\d^t  ',u  rtren  i^cfommfn.—  10)  5Dae  f^ictt  feinem  ^otfe 
lu  t'bun  verboten,  Me  "i^äumc  näniliit  iini3ubaiu'n,  um  fie  ',u  'i^flaiieniiisieiivcrf'jCUjten  ju  betuuJicn 
beut.  20.  ]9.  bcrieblt  or  bicr  ttm  frcmfen  iMjlfc  cieiieii  fein  l'ieblhuii^t'ülf.  D  lucld)  eine  fiird)t> 
bare  Sc^nli'  muü  fid)  itber  ^[sufa  i^cbäuft  baben V  "f.  52, 4.  —  1 1 )  f/cjeov  ivri  'jf^iwvaa/jj/j.  övva/m: 

12)   ^'  TTÖÄ/f  i//£i;%,  Ö/.7/  h-nraörvaarfla  h  ahn),    J^p^J/  „UntCrl'lÜcflUhl."  —  IS)   "^l^^  "^Y^HID 

TVÜ^Ü  „iUnri)ivie  bie  Siilernc  ibr  SOaffer  falt  er'balt."    5^ci  tiefer  Ucberfel^uniuft  *l^pn  t" 

bfr  i^efccutnnj]  be^;  arabildnm  20urjc(wortec-  1*1p  511  ncbmcn.    'i'fad)  'ülnbcrn-.   „ivie  bcr 

S^runnen  feine  SBaffer  bcrvcrviucücn  läjjt-,"  üf  tlmxsi  aükkoc  Mup  .  .  .  —  l*!!)  „fc  bebäit  bic 
Stabt  ibrc  i*o«5beit  immer  frifdt."  —  13)  errl  Tpönjnov  avrfjc  fiumavTör,  uteld)c  41>ürtc  tic  LXX 

jum  tjorl^er.v'^cnbcn  Sa^ie  jicben. —  M»)  n3/!2T  ^bPf  -,2d)lä^K  unb  SBunben."  (£ei  ünb 
baruntcr  bie  Wcwalttbatcn  ju  i^erileben,  bie  täiiiid)  in  3i'''iM'a(cm  por  fid)  jieben.    Xie  LXX 

jieben   tiefe    SiuMie  jum  ;iäd)flen  Sa^e  \X\\V  lUHnnt:   növi.)  ml  unarr.L  naakvdj/ay  'lupnvaahju  .  .  . 

'Sian  (cfc  bie  Ädjilberuni]  bee  ,3uftanDc6  i^on  ,ru'5"inai>-'nt  unter  ^''JanatTeö  unb  5(mon  IV.  Reg. 

21,  10-24  unb  man  ivirb  tiefe  SBcrte  »erfteben.  —  17)  nn^t^'  jiDJl^  l^^l^*  ^^^1^  „^faeb- 

Icfe  fotfen  fie  ballen  ivie  an  einem  Si-'einftivfc,  an  ben  Ueberblcibfeln  ^(öraele;."  Tiefee;  iH?ort 
be«  .&errn  erfütite  fid)  in  ten  aufeinanter  folflcnten  SBeanibrunacn  te«i  iUMfeö  unter  S^^^tfim 
unt  3ca*in  IV.  Eeii-.   24,  2.  15  unb  ^Jebecia?  Jer.  ö2,'2cS;  cf."  IV.  Re.e.  IT,  G;  Is.  65,  8. 

haAu//no-i>E,  Ka/.ufiäoT^f  wf  äfirrt/.ov  tu  Knra'Aoina  tov  'lapu?/'/..  —  J8)  ?T"1^  ^C'Tl  iM{i'^  l"^  vVCinb) 
llOd)  einmal  -S^anb  an;"   ijriaTptfare  ür  Ö  Tpvjüiv  enl  Tvv  KaprnlV.ov  avrov.  —  10)   Kfu  roi' i'^ty/or 

^lov  tTT/.f/ca,  Kai  i:TT/a;[<,i>  Kai  avvertM-aa  avTovi,:     'iJiad)  tiefer  ivicdnfri)cu  UeberfetuiUi^  müfte  man 
bie  2Borte,  roeUlie  bem  ^J'^ropbetcn  in  ten  ^iicunt  itelcßf  werten  mitffen,  i>HMt  felbft  in  ten  9}cunb 
lej^cn.  —  ^0)  f/x-.t/roj.  —  21)   Xic  .^abfuri)t  uMrt  bier  al>5  ^h-unt  ter  bcreinbreitenten  Uebel      \ 
an,qei-\eben,  weil  fie  mit  Jri'cHslii-M'itdt,  Untcrbrücfunii  tee  ''Jfddiflcn,  -^offart  tesJ  ^.'cben?  unb  Vuft      j 
bc!?   jleifd)es  »erbunten  loar;    f.  8,  lU;   Ls.  56,  iL     avvers/.iaavTo  ävn/ja.  —  22)  t-uhiaui-      '• 

^■cwJf/.  —  23)    (l'?p^"7j^  ,/^1^   ctirae  fflcvinge;?,   ctcr  in  i'eid)tfertigfeit;"    sSovdevovvri-v. 

.£>ierln^.^muß  bemerft:    Dum  repromittunt  prospora  et  rieiuonttni  pn^'Jiciiut  Deum,  ma.cis      i 
illos  supplieio  et  iracutidijc  prpoparant.     Sluguftinu?:    Niiiiquam  sccura  es'-e  dcLet  l'eücitas       j 
quia  peiiciikwioia  sunt  aniiiio  .«ecura,  quam  eorpori  adver^a:  prius  eniui  corruni|)UHt  pro.«-       j 
pera,  ut  iuveuiaut  adversa  quem  IVaugant.  —24)  i.  e.  eonf'undentur  „fte  fotlten  fid)  fcbämen." 
^'^j  liTi  i^t:Änr<io,i.v.  —  2(»)  „aber  fefbft  in  ter  i5efd)dmunii  f*vimen  fie  ildi  nid)t."  —  27)  Xif 
^racie  um  tie  altni  S^eiie  i)"t  eine  roidUiiic  gvai^c,  tie  jcber  (i)läubiße  reriu  cU  ju  rteüen  unt  ju      | 
bcantiporten  befliiien  fein  foütc.    SSPeldien  ül^eji  nnintelten  tie  erilen  9)ienfdien  im  "ParatiefeV 
fofl  C^eter  ficb  fragen.    ÄM-dten  ?9fg  uMutelten '■Jibrabam,  ;^faaf  unt  ^kifpt*'-  2i?cldHni  SPeg 
roanbelten  tie  ^Vopbeten':'  ^Beleben  ®eg  tie  erfien  Gbrijlen V  iCnidien  5Ii>eg  roantclten  tie  eri^eit 
SBifdji.ife';'   Ül^eld)en  ÜPeg  tie  erfien  ErtenesäterV  (iorneüue;  a  l'apite.  —  28)  t.  b- bi^ret  ibre 
(ter  iVropbcteii)  mäduige  Stimme  »ocn  (iUnte«?  (.ycridjten.  —  2S.M  t.  b.  tu  f^^Jefammtbeit  bcr 
S5iJlfer.  —  r50)  Kap-üv  ÖTrocrrpoct^f  airthv.  —  31)  Exod.  30,  2.] :  Cant.  4,  14:  is.  43,  24.  — 

S2)   D*^ti*pP  „gaübtöde,  Slnflö^e  jum  'Stürjen;"  äfn9tw.«i^.  —  33)  Kal,w\}F-v/}vov(n. — 

83)   LXX  <:>?  TTvp.  fie  lafen  ^>^J,  nidjt  t^^;   Ez.  38,  14.  —  33)  t.  b.  bie  tieffle  Ürauer. 

Ktv&or  äyoTTr/Tov.  —  36)  ra}.at7rc>pia.  —  37)  7ln3  /,3ion  Wetadprüfer  babc  icb  tiit  (o  3crf* 

mia«)  bef'tcllt-,"   (hKifiaaryv.  —  HS)   T^pp  „mpblbefd)ütu."    (yott  nntt  ^crcmias  bei  bcn 

iStrafprebiiitcn,  bie  er  bem  3?plfe  baltcn  fcli,  bcfd)ütum  *:or  ben  'Eingriffen  feiner  f^ftntc.  h  '/.aoiv 
SeöoKiiuaafih'oic.  —  39)  ,,tu  fptlft  teuuen  unt  prüfen  ibren  äDeg;"  kuI  yv/.irr^  n?  h  tu  iloKi^timn 
fi£  T^v  öi^ov  uvr(ov.~\H]    nSP  ^na  „^^  fcbnaubt  (fd)nard)t)  ter '.yiafebalg,"  unter  ter 

immerfort  bauernben  'iJlrbeit.  '.8iltlid^er  'Jlu^trud  für  tie  immerfort  tauernte  i^emübung  tc» 
f)rctigen?.  rafAi-c  ^iw/r;}/)  (nrö  m>p6<:.  —  41)  Xer  ^VfPrbct  will  fagcn,  man  babebereits  fo 
lange  unt  fo  flar!  ild>  bemübt  um  tie  Vduterung  teö  lU^lfei^,  wie  ter  *2d)mel5er,  in  teilen  liege! 
ba3  bem  (2ilber  beigelegte 'iMei  bereite  fid)  vcrfiüduigt  bat.  lit'AiTVf  fiöhßor.  Um  taä  Silber 
beim  SAmeljen  leiditer  in  'j^luf;  ju  bringen,  legte  man  etwa? 'i^lei  mit  ein.  — 42)  flllV  ri^Xf 

„man  l'itmeljt  unt  fc^meljt  »ergeblii^-,"  ek  "civv  äp^vpoKO-n^  äpyvpnKOTvd.  —  43)  fC*?  D^IHI 
IpnJl  „tsenn  bie  iöefcn  werten  nic^t  au?gefc^ieten;"  t.  ^.  tie 'Bijfen  mad)en  fort.    Tiovr/pta 

alrüv  ohii  iraKr/aav, 


Caput   VII. 

1.  Verbuni,'  qiiod  fui-tutii  est  ad  Jereniiam  a  Domino,  dicens:  2.  Sta 
in  porta  donius  Doniiiii,  et  pmedica  il)i  verbinn  istud  et  die:'  Aiulite 
verbum  Doiviini  oiunisJuda,  (|ui  iiigrediniini^  pei-  portos  has,  ut  adorelis 
Dominum.  3.  Ilapc  dicit  Dominus  exercituum  Dens  Isi'acl:  Bonas  facite 
vias  vestras,  et  studia  vestra:  et  habitabo  vobiscum''  in  loco  isto.  4.  Noliie 
confidere  in  verbis  mendacii/  dicentes:  Ten^iplum  Domini,  teraplum 
Domini,  temj)lum  Domini  est.  5.  (^uoniam  si  IxMie  direxeritis  vias  vestra?;. 
et  studia  vestra:  si  feeeritis  Judicium  inter  virum  et  proximum  ejus, 
G.  advenae,  et  pupillo,  et  viduae  non  feeeritis  cahimniam,  nee  san^uinem 
innocentem  etiuderitis  in  loco  boc,  et  post  deos  alienos  non  ambulaveritis 
in  malum  vobismetipsis:  7.  liabitabo  vobiscum'  in  loco  isto:  in  terra, 
quam  dedi  patribus  vestris  a  saeculo  et  usque  in  saeculum.  8.  Ecce  vos 
contiditis  vobis  in  sermonibus  mendacii,  qui  non  prod'erunt  vobis: 
9.  furari,^  occidere,  adulterari,  jurare  mendaciter,  libare  Baalim,  et  ire 
post  deos  alienos,  quos  ignoratis.  10.  Et  venistis,  et  stetistis  coram  me" 
in  domo  liac,  in  qua  invocatura  est  nomen  meum,  et  dixistis:  Liberati 
sumus^  eo  quod  feceriraus  onunes  abominationes  istas.  11.  Numquid 
ergo  spelunea  latronum^  facta  est  domus  ista,  in  qua  invocatum  est 
nomen  meum  in  oculis  vestris?  ego,  ego  sum:  ego  vidi,'"  dicit  Dominus. 
12.  Ite  ad  locum  meum  in  Silo,  ubi  babitavit  nomen  meum  a  principio: 
et  videtequae  fecerim  ei  propter  malitiam  populi  mei  Israel:  13.  et  nunc, 
quia  fecistis  omnia  opera  haec,  dicit  Dominus:  et  locutus  sum  ad  vos 
mane"  consurgens,  et  loquens,  et  non  audistis:  et  vocavi  vos,  et  non 
respondistis:  14.  Faciam  domui  huic,  in  qua  invocatum  est  nomen 
meum,  et  in  qua  vos  habetis  fiduciam:  et  loco,  quem  dedi  vobis  et  patri- 
bus vestris,  sicut  feci  Silo.  15.  Et  projiciam  vos  a  facie  mea.  sicut  projeci 
omnes  fratres  vestros,  Universum  sernen  Epbraim.  IQ.  Tu  ergo  noli 
orare''  pro  populo  boc,  nee  assumas  pro  eis  laudem  et  orationem,  et  non 
obsistas  mihi:''''  quia  non  exaudiam  te.  17.  Nonne  vides  quid  istifaciunt 
in  civitatibus  Juda,  et  in  plateis  Jerusalem?  18.  Filii  colligunt  ligna,  et 
patres  succendunt  ignem,  et  mulieres  conspergunt  adipem,'*  ut  faciant 
placentas  reginae  (aeli,'*  et  lil)ent  diis  alienis,  et  me  ad  iracuudiam  pro- 
vocent.  19.  Numquid  me  ad  iracundiam  provocant,  dicit  Dominus? 
nonnesemetipsos  in  confusionem  vultus  sui?  20.  LJeo  haec  dicit  Dominus 
Deus:  Ecce  furor  mens,  et  indignatio  mea  conflatur  super  locum  i.stum, 
super  viros,  et  super  jumenta,  et  super  lignum  regionis,  et  super  fruges 
terrae,  et  succendetur,  et  non  extinguetur.  21.  Haec  dicit  Dominus  exer- 
cituum Deus  Israel:  Holocautomata  vestra  addite  victimis  vestris,  et 
comedite  carnes.'^  22.  Quia  non  sum  locutus  cum  patribus  vestris,  et 
non  praecepi  eis  in  die,'^  qua  eduxi  eos  de  Terra  Aegypti,  de  verbo  holo- 
cautomatum,  et  victimarum.  23.  Sed  hoc  verbum  praecejä  eis,  dicens: 
Audite  vocem  meam,  et  ero  vobis  Deus,  et  vos  eritis  mihi  populus:  et 
ambulate  in  omni  via,  quam  mandavi  vobis,  ut  bene  sit  vobis.  24.  Et 
non  audierunt,  necinclinaverunt  aurem  suam:  sed  abierunt  in  voluntati- 
bus,  et  in  pravitate  cordis  sui  mali:  factique  sunt  retrorsum  et  non  in 
ante,'^  25.  a  die  qua  egressi  sunt  patres  eorum"  de  terra  Aegypti,  usque 
ad  diem  hanc.  Et  misi  ad  vos  omnes  servos  meos  prophetas  per  diern, 
consurgens  diluculo,^"  et  mittens.    2G.  Et  non  audierunt  me,  nee  inclina- 

19* 


294  Vtx  5)rop^et  Seremia«.  7,  1—22.  2lnm.  1—17. 

verunt  aurem  suam:  sed  induraverunt  cervicem  suam:  et  pejus  operati 
sunt,  quam  patres  eorura.  27.  Et  loqueris  ad  eos  omnia  verba  haec,  et 
iion  audieut  te:  et  vocabis  eos,  et  non  respondebunt  tibi.  28.  Et  dices  ad 
eos:  Haec  est  gens,  quae  non  audivit  vocem  Domini  Dei  sui.  nee  recepit 
disciplinam:  periit  fides,  et  ablata  est  de  ore  eorum.  29.  Tonde  capillum 
tuum,''  etprojice,  et  sume  in  directum  planctum:"  quiaprojecit  Dominus, 
et  reliquit  generationem  furoris  sui,"  30.  quia  fecerunt  filii  Juda  malum 
in  oculis  meis,  dicit  Dominus.  Posuerunt  offendicula  sua"  in  domo,  in 
qua  invocatum  est  nomen  meum,  ut  poUuerent  eam:  31.  et  aedifica- 
verunt  excelsa  Topheth,^*  quae  est  in  valle  filii  Ennom:  ut  incenderent 
filios  suos,  et  filias  suas  igni:  quae  non  praecepi,  nee  cogitavi  in  corde 
meo.  32.  Ideo  ecce  dies  venient,  dicit  Dominus,  et  non  dicetur  amplius, 
Topheth,  et  Vallis  filii  Ennom:  sed  Vallis  interfectionis:  et  sepelient  in 
Topheth,  eo  quod  non  sit  locus.  33.  Et  erit  morticinum^  populi  hujus  in 
cibos  volucribus  caeli,  et  bestiis  terrae,  et  non  erit  qui  abigat.  34.  Et 
quiescere  faciam  de  urbibus  Juda,  et  de  plateis  Jerusalem  vocem  gaudii, 
et  vocem  laetitiae,  vocem  sponsi,  et  vocem  sponsae:  in  desolationem  enim 
erit  terra. 

l)  f.  i.  ßk.  —  Tiefe  Strafprebiat  fe^t  ftcfi  mit  3(n!ünbiflung  ber  ein&red)enben  furchtbaren 
(öericbte  fort  bi€  jium  Sn^e  tci  neunten  Sapitel^.  Terefcr,  2((Iioli  icli^tn  fie  in  bie  ^cH  US 
.Hijnifläi  Soaüm,  »cn  610-599  o.  Sbr.  IV.  Reg,  2:^,  37;  iod)  unb  jReifd)!  in  bie  JRegierun^«-- 
jeit  beji  Sofia?,  ^wifc^en  bem  13.  unb  18.  3at)re,  629-623  uor  Sbr.  —  2)  f.  i.  ®r."— 
'i)  DDHi^  nJD^'N  /.irf)  i^itt  f"^  roobnen  laffen-,"  naroiKLü  vfiäq.  Sinn:  3d?  n)tU  eud) 
nicfct  vertreiben  laiJcn  awi  3uba,  auö  Sfrufiilc»"-  —  ^)  w  ^eTroi^are  f^"  eavToic  in\  /Jyoic 

il'ev^Fati',  bri  to  Trapdnav  ovk  t,)(j)e?J/aovan'  vfiäq  /.eyovTFC.  i'aöf  Kvpiov,  vadf  Kvpiov  ecTiv.    @fbr  fÄPtt 

bemerft  'i^ernarbu?  s.  de  ligno.  foeno  et  stip.  Nusquam  est  securitas,  fratres,  neque  in  ccelo. 
ueque  in  paradiso,  multo  minus  in  mundo.  In  coelo  enim  cecidit  angelus  sub  praesentia 
divinitatis,  Adam  in  paradiso  de  loco  voluptatis,  Judas  in  mundo  de  schola  salvatoris. 
Haec  idcirco  dixerim.  uequis  sibi  de  loco  isto  blandiatur.  quia  dicitur:  Locus  iste  sanctus. 
3;  f.  3?.  3.  —  6)  5'"  «fi'fbr.  i|l  tiefer  2a&  ein  J^rasiefa^:  „Stcblen,  mort>en,  ebebrecben  .  .  . 
tfoüet  ibr,  unb  bann  bod)  tjor  mein'iJlugeficbtfommen?"  Kai  (poveiere  Kai  ^otxäa<»e.  — 7)  ®ammt 
eurer  iMbpcitterei  nja^ct  ibr  e?  bod)  in  ben  Üempel  ju  fommcn  unb  euere  (Siebetc  unb  Opfer  ju 
bringen  ünb  tafelbft  ju  t>ern?eilen,  mc  wenn  ibr  eifrige  Wiener  ßiotte^;  rodret.  —  8)  Ter  ^icinn 
bicfer  2Dorte  ift:  2S?ir  n?crbcn  befreit  (uon  benbrobenben  Oiefabren),  weit  wir  fo  viele  JReligion^- 
Übungen  bcobad>tet  baben.  ^n  ben  5tugen  ber  iPcrblcnbeten  roaren  eben  bie  »orbergenannttn 
Vaftern^crfe  verbienftlid),  n^cil  aud  9ieIigion?cifer  voübracbt.  ßircuel  nennt  fte  nur  ber  '»jJropbet 
ober  vielmebr  (^ott;  bie  Scbulbigen  felber  wdbnten  ©utc«  getban  ju  baben.  3kbnlid)e?  fagten 
jene  ^uittn,  wcldje  nadi  ber  Sinnabmc  Scufalcmö  nacb  5(egi)pten  flutteten ;  f.  44, 17.  ©rotiu«, 
■üDfalbonat,  2a  u.  ^l.  wodcn  überfe^it  roiiTen :  „obwobl  wi/biefe  (öreuel  getban."  Vtx  Sbalbder, 
^Wontanu?, 'Terefer:  „um  alle  biefe  fflreuel  fortjufcten;"  J^bomaö,  .ipugo,  ilyranuö:  „roir  ftnb 
fd>on  gereinigt  unb  befreit  von  biefen  (SJreueln"  (burd)  bie  Dpfer,  bie  wir  gebracht).  a7re(T,v)7^c;?a 
roi'  ßf/  TToieiv  nävTa  ra  ß(U?.vyuara  ravTa.  —  9)  Siuu  uad)  bem  (£balbder,  Jboma?,  i^atablu«, 
.^ugo:  I^ürfen  alfo  jene,  bie  ju  mir  in  ben  Jempcl  fommcn,  mut  ju  vercbren,  jugleid)  fleblen, 
morben  .  .  .  mit  ben  ©ö^cnbienernV    9?acb  l'inanu»  aber:   (iJIaubet  ibr,  ber  Tempel  fei  ein 

3uflud}t?ort  für  Siduber,  roie  ibr  feib?  — 10)    ♦HW  H^n  *3.3N  DJ  „aber  i*,  fieb,  i* 

ftbe."  Sd)  bin  fein  ©c'fee,  ber  2(ugen  bat  unb  nid)t  tlebt;  id)  bin  ber  r^jott,  ber  Slüee  »eii  unb 
.^erjen  unb  9?ieren  burd5forfd>t.  «ai  l6ov  tyij  eüpoKa  .  .  —  11)  „frübjcitig,"  b.  b.  frübe  genug, 
um  bie  eud)  brobcnbe  ©efabr  nocb  abjuroenben;  f.  i.  ®r.  —  12)  Zai  ^ha^  ber  i^ünben  roär 

»Ott;   ba«  ©ebet  n?ar  fomit  fru(^tIo«.  —  13)   ♦^-|^il£}n  *7K')  „unb  lomme  mir  nii^t  mit 

".Bitten;"  fir/  npoik/.-dr)c^  fioi  ntpl  avTÜv.  —  14)   p^^  r\\0^  „fueten  3;eig;"  rpißovat  arali.  — 

I       •■     T  T 

15)  b.  b.  ber  5l(tartc  (2?enu«),  Urania,  Wonbgijttin,  bie  nacb  Wover«  feine  anbere  ijl,  al«  bie 
a^anai«,  Stnaiti^,  "Jlrtemi«  ^^erfica,  feineöroegd  bie  dgnptifd^e  9?eitb  CJltbene),  wie  ß)efeniuö  bafür 
bdlt,  rf)  arpartä  rov  ovpavav.  —  16)  ^ter  mu§  man  nod)  bie  2ßorte  binjubenfen:  „3*  babr 
fein  2Boblgefaflen  baran.  I^enn  .  ."  —  17)  ®ott  will  bier  fagen:  9Zidbt  bie  Opfer  machte  ic^ 
euren  Tätern  )ur  ^ebingung,  ba^  fit  mein  SoU  unb  ii^  i^r  (^ott  fei,  fonbern  ben  (3e|>orfam 


t)tx  fxop^tt  3frfmia«.  7,  22—33.  3lnm.  17—26.  295 

<^f^^fn  mthn  ß^bctc;  f.  9?.  23.  Tic  ^ubcn  gaben  ficb  nämlic^  brm  JBabne  bin,  »rnn  fir  nur 
tbre  ??Dri^f|'c^ric^cnfn  Cpfcr  barbrcicbtcn,  fo  bcMirffc  d  weiter  9Jicbti\  um  fifb  be«  ecbuCiC«  («pttc» 
HU  erfreuen;   )le  fiMintcn  im  Uebrii^en  tbun,  nne  fic  ivoüten,  fclbft  frembcn  (Mbttern  anbani<en. 


biuiiaben.  "JlUcin  tiefe  ^^InfidU  fvinn  man  unminilicb  tbeilen,  an-nn  man  bie  tiefe,  tjpifebe  23ebeu- 
tun'ij  ber  Cpfer  in  bae  '-JhuK  fafjt.  Wan  erinnere  fiel)  nur,  mit  ivelcben  2üi?rriicfen  rer  "iPrief  an 
bie  Jpebrder  baijon  retet.  tarnte?,  Ip|^*itii?,  iSerariu?  balten  bafür,  '^Unt  babe  mitben  ©orten 
bicfe«  i>erfc?  nur  fapen  if  ollen,  er  babe  bie  i^tnje  3fit  be^  rurdi^uiie  burcb  bie  iDiiile  ron  feinem 
l<olfe  fein  Cpfer,  fonbern  nur  ben  (Mcbcrfam  bcö  .^er^en?  bei^ebrt.  ^n  bicfer  Örflcirung  lieat 
bie  jf  olj^erunii,  ta^  nicbt  bie  Tpfcr,  fonbern  ber  (»eborfam  bie  .ipauptfatte  beg  »obli^efällij^en 
(i^otteebicnttee  aufmachen,  tvie  ja  aud)  Sbrii^uö  Matth.  9,  ISfa^t:  ^liscricordiaui  volo,  üoti 
sacrificiuni.  (£ö  wdre  »eit  ciefeblt,  ft enn  man  in  biefen  unb  ben  obiv(en  SBorten  tu  ''ProDbetcit 
eine  i^eradUunii  ober  (ikriniifdici^uni^  be^  Cpfere  finben  wollte,  ba  ja  (i3ott  ein_fo  au«fübrli*ea 
unb  jlrenß  betailirteij  Cpfer.aefegi  i^ci^e^en,  unP  ber  9?.  5^.  auA  in  biefem  i^etreffe  bie  (irfüfluns^ 
bee  Üllten  i)!.  Ter  einfädle  ^inn  ijl:  ^cib  c^eborfam  i^ejicn  mein  ÜBort!  ^ftbas  3?olf  ^eborfam, 
bann  reirC  ci  and)  ta?  Cpferqefe&  beobaditcn;  I.  Keir.  ].").  22;  ihn.  6,  6;  Malach.  1,  12.  — 
18)   b.  b.  nid)t  sorwärt«,  nit^t  jum  33e|Tern.  —  19)  DI)'nlD{<  „eure  i'dtcr."  —  20)  Dl* 

D3tJ'n  „immer  früb?eitig;"  f.  25,  34;  IL  Chron.  36,  ]5.     r/fiipag Kai  opdpnv.  —  21)  Tieft 

©orte  finb  offenbar,  wie  bie  sjorbergebenben,  an  Zs^^a  ober  »ieimcbr  an  ^crufalem  c^ericbtet, 
tregwegen  au^  ber  feminine  C^mperati»  'p  gebraudit  i|l.    3lu(^  Sorncliuf  a  i;!apice  erfennt 

biefc  (Erfldrung  aU  bie  riditigere,  obwobl  •S'ugo,  Jboma?,  ^nranu^,  X^ionpfiu?,  '•J^falbonat 
annebmen,  bag  ©efagte  fei  an  ^Vremia^  gerichtet,  ber  burcb  bie  J^auptfd)ur  bem  SBolfe  feine 

edjmac^  rorbalten  foütc;  f.  16,  6;  Ez.  5,  1.  —  22)  HJ^p  Ü^l^ti^'hv  *Nb^1  »"nl>  "^fte 

auf  ben    J^Öben    beine  Älage;"   Kai  ävd?.aße  inl  xi^tTJuv  ^pijvov.  —  23)   ri/v  noiovaav  raiiTa.  — 

24)  Dn^VIpP^  "'^"  S*eufale,"  b.  b-  ibre  (S^ö^en  unb  beren  SUtdre;  IV.  Reg.  21,  7.  — 
23)   berüchtigt  burc^  ben  ?!)?oloc^bien(t;  IV.  Reg.  23,  10.    rov /3(j//öv  rov  Ta^it?.  —  26)  ui 

ViKpoi. 


Caput  VIIL 

1.  In  illo  tempore,  ait  Dolninus:  Ejicietit  ossa  regum  Juda,'  et  ossa 
principum  ejus,  et  ossa  sacerdotum,  et  ossa  prophetarum,  et  ossa  eorum, 
qui  habitaverunt  Jerusalem,  de  sepulchris  suis:  2.  et  eXpandent  ea  ad 
solem,  et  lunam,  et  omnem  militiam  caeli,  quae  dilexerunt,  et  quibus 
servierunt,  et  pöst  quae  ambulaverunt,  et  quae  quaesieruut,  et  adora- 
verunt:  non  eolligentur,  et  non  sepelieutur:  in  sterquilinium^  super 
faciem  terrae  eruht.  3.  Et  eligent  magis^  tnortem  quam  vitam  omnes 
qui  residui  fuerint  de  cognatione  bac  pessima  in  universi9  locis,  quae 
derelicta  sunt,  ad  quae  ejeci  eos,  dicit  Dominus  exercituum.  4.  Et  dices 
ad  eos:  Haec  dicit  Dominus:  Numquid  qui  cadit,  non  resurget?^  et  qui 
aversus  est,  non  revertetur?  5.  Quare  ergo  aversus  est  populus  iste  in 
Jerusalem  aversione  contentiosa?*  Apprehenderunt  mendacium,*  et 
noluerunt  t-everti.  6.  Attendi,  et  auscultavi:''  nemo  quod  bonum  est 
loquitur,^  nüUus  est  qui  agat  poenitentiam  super  peccato  suo,  dicens: 
Quid  feci?  Omnes  conversi  sunt'  ad  cursum  suum,  quasi  equus  impetu 
vadens  ad  praelium.  7.  Milvus'"  in  caelo  cognovit  tempus  süum:  turtur, 
et  birundo,  etciconia"  custodierunt  tempus  ad ventus  sui:  populus  auteni 
meus  non  cognovit  Judicium  Domini.  8.  Quomodo  dicitis:  Sapientes 
nos  sumus,  et  lex  Domini  nobiscum  est?  vere  mendacium  operatus  est 


296  Der  fxopl^it  3cremiaö.  8,  1—13.  ?lnm.  1—16. 

Stylus  mendax  Scribarum.'^  9.  Confusi  sunt  sapientes,  perterriti  et  capti 
sunt:  verbuni  enim  Domini  projecerunt,  et  sapientia  nulla  est  in  eis.'* 
10.  Propterea  dabo  mulieres  eorum  exteris,  agros  eorum  heredibus:'* 
quia  a  minimo*''''  usque  ad  maximum  oranes  avaritiani  sequuntur:  a 
))ropheta  usque  ad  sacerdotem  cuncti  faciunt  mendaciuin.  11.  Et  sana- 
baiit  contritioneni  filiae  })Opuli  mei  ad  ignoininiam,  dicentes:  Pax,  pax: 
cum  non  esset  pax.  12.  Confusi  sunt  quia  abominationtin  fecerunt:  qui- 
nimo  confusione  non  sunt  confusi,  eterubescerenescienint:  idcircocadent 
inter  corruentes,  in  tempore  visitationis  suae  corruent,  dicit  Dominus. 
13.  Congregans  congregabo  eos.'^ait  Dominus:  non  est  uva  invitibus, "' 
et  non  sunt  ficus  in  ficulnoa,  folium  deßuxit:  et  dedi  eis  quae  praeter- 
gressa  sunt. '^  14.  Quare  sedemus?'^  convenite,  et  ingrediamur  civitatetn 
nnmitam.^"  et  sileamus  ibi:-'  quia  Dominus  Deus  nostersilere  nos  fecit,^'^ 
ot  potum  dedit  nobis  aquam  fellis:^^  peccavimus  enim  Domino.  15.  Ex- 
])octavimus  pacem,^*  et  non  erat  bonura:  tempus  mcdelae,  et  ecce  for- 
mido.^'^  IG.  A  Dan*''  auditus  estfromitus  equorum  ejus,  a  voce  hinnituum 
})Ugnatorum  ejus  commota  est  omni«  terra;  et  venerunt,  et  devoraverunt 
terrani.  et  plcnitudinem  ejus:"'''^  urbem  et  habitalores  ejus.  17.  Quia  ecco 
ego  mittam  vobis  sorpentcs  regulos,^'*  quibus  non  est  incantatio:^'^  et 
mordebunt  vos,''"  ait  Dominus;  18.  dolor  meus^'  super  dolorem,  in  me 
cor  meum  moerens.  19.  Ecce  vox  clamoris  liliae  populi  mei  de  terra 
longinqua:  Numquid  Dominus  non  est  in  Siou,  aut  rex  ejus  non  est  in 
e;i?  Quare  ergo  me  ad  iraeundiam  concitaverunt  in  sculptilibus  suis,  et 
in  vanitatibus  alienis?''*^  20.  Transiit  messis,  finita  est  aestas,  et  nos 
.snlvati  non  sumus.  21.  Su})er  contritione  fiiiae  j)Opuli  mei  contritus  sum, 
et  cöntristatus,  Stupor  obtinuit  me.^^  22.  Numquid  resina^'*  non  est  in 
(Jalaad?  aut  medicus  non  est  ibi?  quare  igitur  non  est  obducta  cicatrix 
liliae  populi  mei?^^ 

! )  'raj!  bicff?  n.Mrfli't  in  (£rfütlu!ui  f^CiVinc^fn,  crbftft  aii5  Barueh  2,  24.  —  2)  elc  irapciöriyua. 

^1  07L  i'i'KcvTo  T'jv  ■&nva7u\'  }/  -7]v   Cw7/i',   Kfü    rruTii'   roir   Kara/.niTrnir  rolc,  KurcO.fcp'&fiatv  ärru  rf^g 

}t-rtär  eKtivT/r.  —  H)  Xcr  'Sinn  i-Mcfer  ?ixcic,t  ift:  iPofit  ibr  sjcrftodt  nnc»  unbiifn'i-'i'ti^  bleiben V 
^.'  nn^'^  DDii^p  „^^rd)immfr^auerni^c'3l^fcb^,  o^crburc^oclIfcmnunc^Jlbtcbr;"  'ä^Toarpoipiv 

ävauh'j.  —  0)  i"l*,p'iri3  ^p**nn  "Hc  bauen  fejl  an  XrUß;"  ml  Ka-^Kparij-dtjaav  iv  TyTTpoaijHaet 

öVtmv.  —  7)  ffuna/inxh'  i^i/  Kai  ühioiaaTF.  —  8)  "V.^"  ovro)  ?.(i?^^ffoi(nv.  —  i))  fhe?.nTn\  ö  iipxur 
I  (.loJ.  V  at.  rpf^wf )  ä-i)  Toi:  6p6iiov  aiirov  <l>c  Ittoc  nd^iöpor  ev  ;^/;-,ü'E7/ff//ä>  avrov.  —  10)  rT"T*Dn 

T      *'    ~ : 

avi.s  pia.  „tn  -atprcb;"  Kai  naUhi.  —  11)  "^?)JJ/,  n?cvunter  ein  B'-'h^i-Mc'  "'it  flaijcnbein  l'aiUe, 
narf)  ^i^Oitart  ,/tranicb"  ,11  ücrileben  i|1.  crpovSia...  —  12)  Dj;*  i'°lb*>*  "Ip.li*'?  n^H  pK 
□njpD  "^pü^"  „'l^■^brlil■b  fieb,  yar  l'it.K  bat  c?  j^cntaitt  brr  ^i'fu^cni^riffcl  ter  5Avcibcr,"  t.  b.  tic 

5i1)iiftiKlebvtcn  babcn  tnvA)  ibrc  "OhiöUainuKn  ba?  (^H'fctj  in  lauter  i^fuie  unb  Unvccbt  inrfebrt. 
Tor  libaI^a^r•.  „iH-racblitb  maibtcn  bic  Schreiber  einen  Vü.tenficl  ^ur  '^-dlülnui.^  ber  SArift." 
■?)?aIriMiat:  „iv-r.^ebliA  ijl  ti)arisi  ber  v':r!:iebUcbe_fyi-iffcl  ^er  Sdjreiber,"  —  irobei  fer  (\ktanfe 
ju  '''\vnnbc  ü^it,  e?  n?er^e  ^L^^b  niitt  bereist.  —  ^dniU,  Tcrefer,  'OUiioIt  ilnb  ber  ^BJeinuni^,  ber 
^i^roBbet  Titcine  inii  ben  i![>orren  ^ie^c^  in-rK?  an^uteuten,  bie  Sfbrifts^clcbrten  bvütcn  fa-?  i^iefetj 
uMrflicb  i-cvfalfdu  uub  in  ben  "^Ibfdniftcn  narnentlidi  tic  H teilen  an"^iicl äffen,  rooUte  Die  i'er' 
raniinuui^  unc  'i^Mü'afun;^  bei'  (>Un.H-ni>ien)1ci?  cntbieltcn.  Un?  ficfeö  fci'aiut  fic  llrfadn-  .^civefen, 
faf!  joiiäf'  bei  "^(uffinMuui  Der  UnM^rift  De-ö  '^k-fei^e?  fo  febr  in  i^eruninDerunc)  i^eralbenfei  über 

"JHic^^  Wa?'  er  bavaUo  r>ernoninien  1\'.   luvir.   22.   11.  är  nnr.'/v  !ytn'/\^/;  (rxolvor  ^l'-rM^r  -^pau/MrEr- 

niv.  —  lr\)  .i^ebr.  „UH'ldic  Üln-iöbeit  aibt  e;?  nod)  fiir  ficV"  b.  i.  auf?er  bem  ^in^rtc  Wmte?.  aoi,'a 
Tir  tr.viv  iv  avrw(;:  —  1^)  D.  b.  Den  (ibaibäcm,  Die  nun  wie  lirben  in  Den  'iBefitj  eintreten.  -uU: 
k7iip(n.-6ii<nr.  —  \fi]  riefe  ©orie  bio  5u.n1  2di!iitTe  De-?  Iv  12  fivnnien  f.tpa  oben  ('>,  i;5-l,j  ror, 
nuD  finben  ild)  bef;balb  bier  nicbt  bei  Den  JiXX.  —  IG*  P.  b.  idi  m[[  tlc  ^ufantmenfnbren  in 
^u'rufalem  nuD  anbern  feilen  StdDten,  Damit  fic  Dafclbft  en*u'  belajicrt  »verDen  unD  Dem  llnteri^ant^e 
uuD  Der  <>3cfanviviifä;ufr  nidt  tn;j_u'L'fn.  kuI  cv.a^oiai  r^i ;  ■.vi-/juuru  uirüy  [oi  .üiipovoitoi).  ^t^d)  nnD 


Ter  ^iopbct  3nfniiav?.  8,  13—22.  ?(nm.  IG— 35.  297 

.^{eiütf  ülH'rfctu'n  t^icr  Mc  ~Su(siata:  „3lbr.iumni,  al'räuin:tt  nv'rbe  icb  tlc."  —  IT)  b.  b.  ^eni» 
falrni  iiiib  Owtt"a  i|t  »iMe  ein  V>*'i"3l''*  al^?^lfvlün^ctcr  iiio  fiulaiibtor  SBcinbcr;;.  —  18)  mj<l 

mnrij,'*  Dn'"?.  >vcl*e  ^yiHTrc  veriVbifbcn  ;icbcutft  uv.itcn :  „Unb  iA  roid  über  ftc  bcrlaiTcn  bie- 

jeniiUH,  bic  ilc  übcr^iebcn  (ober  übcni\i'ti.icn)"  —  ober  „icb  jriß  ftc  rrci-^i^cbcn  (bcn  J^cintifn), 
tciif  ilc  lu-  wciU'iibrcn,"  aiiil)  „umo  iA  tl^^clI  jicbc,  ctUa';fä)t  tbnon."  Xiefciilct^tcrou  2in)i  machte 
i?lUioli  fc'ibil  für  Pic  i^iiKiara  l1cU•cn^,  n^ibrciif  VO't  unb  'Keifdil  übcrfciuMi:  „jcl)  ;icbc  ib'ncn, 
roaö  biiiübcriiciviiyrn  i]i,"  b.  b.  UMi?  bcveitx'  bcrtimmt  ift,  in  Pic  .^-anPc  Per  i^cints  übcr*,iuieben, 
ipornntcr  fic  ric  criäptc  t^rvftcbcn,  in  iveld>e  ficb  bio  \yeit>obner  pce  iMnPes  am  ibven  ^"inren, 
Vlcifern  nnl'  ilL^einiiartfn  flü.tten.  diMnoliu»«  a  'i'aviPc  (^ibt  mit  i'erufunii  anf  .*?tcrün?mue, 
i'.uabluc-,  J^-<U;U^  uiiP  '.''.^raiui-j  Pen  cinn  mit  fclaeuPcn  'Munten,  -.veldu-  Da^-ipebr.  am  '■öei'ifn  mit 
ber  i!;il;vata  tuic^'jlt icben :  l);il>i)  Jud;x'is  vwm;?  et  öcu.-.  (iu;e  |v,a3'"r:rrc'ii('ntiir  oos,  i.  e.  ab  eis 
trai)->ll.puiit  ad  Ch:(ld;tos  ab  oisi(U!.' (.■arj".Mitiir.  -  f.  i.  (^)r.  —  19)  2o  fiM'Citen  bic  auf  bem 
VanPe  UH^Micnrcn  ^"suPen  bei  per  ^lüfiuu't  Per  d?alPaifd»en  (Eroberer.  —  ilOi  ■'ötbr.  „in  Pie  reffen 
5tartc ;"  ni-  Ti'v;  -d'/.tir  ra^  '''.v,"<ir  -  ü  )  p.  b.  baltcn  roir  unö  rubi^,  Pa  jePtr  üMcerüanP  ):'(r' 
aeblid»  i)!.  (iini.K  5luöle.aer  i^crbinpen  biemit  ben  OJeben^ieP^i'-tfeii :  „bi•:^  une^.lpülfe  fcnimt  von 
'JlOiV-HMen."    5I!!ein  Per  nadifoU^cuPe  5a?  i^ibt  ^u  oeijleben,  Paf;  bier  von  einem  Stiüütivciijen 

Per  t£ur:n!ltbiau:i.^    Pie    ^>fiPe    ift.    kg:  ü~oi)i>i^ö':.ut:i.-  eael.    —    ^2.-l)  ön  ö  iiehr  ä-kplndicv  iiuäi:^  — 

-'i'Ü*N*n"^P  ,','''^;ftn^af!'cr;"  Is.  51,  ll-l-l.  ~'il\]  cvvrxftvu^i--  f\i  e\pf,vr}v.  --i*-:^]^^,^^,. 
2(>i  b.  b.  von  'liorpcn  tcr.  —  2T)  b.  b.  feine  5?rüd)tc  unb  CSrjeuciniJTc.  —  28)  DOj/DV 
„Ctiern,"  i\ut  Per  i^nljiata  „'i^afilicfen;"  davaToWra^.  —  2Jh  b.  b.  unerbittlidk-  i^cinPe^ 
Ps.  .")T.  ."..  —  MY)  LXX  fetjcn  äv'^cTa  bei.  —  rUi  IBort?  beö  '>Propfceten.  LXX  scrbinben 
Piefen  ^Cit^  mit  Pcni  i^orberi^bcnben  ebne  Untcri?rcii)une(:  lur  ödvr?/i  .\ap6'taq  vfiiiv  äiTOfjovuivin: . 

3m  .^obr.  bCiV'int  biefer  i'er*  mit  %"l*j'^3p  „meine  Grbciterun.^,"  fo  b^p  ber  Sinn  etioa  fein 
fbiinfe:  C  bärte  ieb  Srbeiteruni}  für  meinen  rdinterj!    ?in  einij^rn  Sobice?  iil  bas  3Bort  ^f 

trennt  *pcy  ^'"T'pp  --über  Pie  i^erniittunii  bin  i«  betrübt."     LXX  o^ihiw  co  mit  üivWa 

„nntjtilbar,"  unP  belieben  ee  .^U'"  ^orber.^ebfnben  vira^,  »ic  fd^cn  anj^e^eij^t.  ?sür  bic  %xtn- 
wwno,  ilnP  aud,i  Pie   5-.irer,  Pie  .^eraptri  unP  XbcoPction.  —  rir>)  ti.'l).  in  bei:  auei^ärticttn 

''*ic»!.U'UbiIpern.  —  ?i'5)   iv  ärropin  Kar.axt-'adf  /is  (j.Th'fc  ö.^  riKrovarjq;  — 31)  pr/-lv//,   ein  i^alfam, 

Per^  aorjiijV'TOcife  in  <i3a(aab  i^ewcnncn  nub  jur  ^::i'unvj  anderer  <J&dben  an^civenPet  unirpc. 


Caput   IX. 

1.  Qnis  (labit  cajiiti  r.ioo  a<juat~i],'  et  oculis  meis  foiitem  iacrv?7iarum? 
et  pjorabo  die  ac  nocte  interfectos  filiae  popiili  niei.  2.  Qiiis  dabit  me* 
in  solitudiiie  diversorium  vialorum,  et  dereliiiquaiii  popului]i  nieum,  et 
ici'odam  ab  eis?  qnia  omnes  alulteri  siiiit,  coetus  praevaricatormn. 
o.  Et  exteiiderunt  linguam  suain  quasi  areiiiTi  meiidacii  et  nun  veritati.«: 
confortah  sunt'  in  terra,  quia  de  nialo  ad  inalum  e.i^res«i  sunt,  et  nie  non 
c<;;;noveruiit,  tlicit  Dominus.  4.  ünus(iui.sque  se  a  proxinu)  suo  custodiat, 
et  in  omni  fratre  suo  non  habeat  fidueir.jn :  cjuia  oninis  Irater  supplantans 
isupfilantabit,  et  oinnis  amicus  fraudulenter  ineedet.  5.  Et  vir  fratrem 
b-niini  df.-ridebit,  et  ventateni  non  ioquontur:  docuerunt  eniin  linj^uam 
suain  loqui  mendaciuni:  ut  iiiique  a<.:erent.  laboraverunt.'*  (5.  Habitatio 
tiia  in  nieiiio  doli:''  in  dolo  renuorunt  scire  me,  dic-it  I>ominus.  7.  l*rop- 
terea  haec  dicit  Dominus  exercituum:  Ecee  cgo  confiabo/  et  i)robabo  eos: 
quid  enim  aliud  iaciam"  a  facie  tiliae  populi  mei?  <S.  Sagitta  vulnerans 
lingua  eorum.  doluni  locuta  est:  in  ore  suo  paeeni  cum  amico  suo  loqui- 
tur.  et  occulte'*  ponit  ei  insidias.  9.  Numquid  sujjer  bis  non  visitabo, 
dieit  Dominus?  aut  in  gente  Imjustnodi  non  ulciseetur  aniuja  niea? 
lu.    S?upcr    niontes  assumam''  lietum  nv   larnentum,   et   super    speeiosu 


298  Der  frop^tt  ^txmiai.  9,  1—10.  2lnm.  1—14. 

deserti'"  planctum :  quoniam  incensa  sunt,"  eo  quod  iion  sit  vir  pertrans- 
iens:'''  et  non  audierunt  vocem  possidentis:''  a  volucre  caeli"  usque  ad 
})ecora  transmigraverunt  et  recesseriuit.'^  11.  Et  dabo  Jerusalem  in 
acervos  arenae,  et  cubilia  draconum:^"  et  civitates  Juda  dabo  in  desola- 
tionem,  eo  quod  non  sit  habitator. '^  12.  Quis  est  vir  sapiens,  qui  intelli- 
gat  hoc,  et  ad  quem  verbum  oris  Domini  fiat  ut  annuntiet  istud,  quare 
j^erierit  terra,  et  exusta  sit  quasi  desertum,  eo  quod  non  sit  qui  petranseat? 
13.  Et  dixit  Dominus:  Quia  dereliquerunt  legem  meam,  quam  dedi  eis, 
et  non  audierunt  vocem  meam,  et  non  ambulaverunt  in  ea:  14.  et 
abierunt  post  pravitatem  cordis  sui,  et  post  Baalim:^^  quod  didicerunt  a 
patribus  suis.  15.  Idcirco  haec  dicit  Dominus  exercituum  Deus  Israel: 
Ecce  ego  cibabo  populum  istum  absinthio,''  et  potum  dabo  eis  aquani 
fellis.^''  16.  Et  dispergam  eos  in  Gentibus,  quas  non  noverunt  ipsi  et 
patres  eorum:  et  mittam  post  eos  gladium,  donec  consumantur.  17.  Haec 
dicit  Dominus  exercituum  Deus  Israel:  Contemplamini,^^  et  vocate 
lamentatrices  et  veniant:  et  ad  eas,  quae  sapientes  sunt,^^  mittite,  et 
properent:  18.  festinent,  et  assumant  super  nos  lamentum:  deducant 
oculi  nostri  lacrymas,  et  palpebrae  nostrae  defluant  aquis.  19.  Quia  vox 
lamentationis  audita  est  de  Sion:  Quomodo  vastati  sumus  et  confusi 
vehementer?  quiadereliquimus  terram,  quoniam  dejecta  sunttabernacula 
nostra.^  20.  Audite  ergo  mulieres  verbum  Domini:  et  assumant  aures 
vestrae  sermonem  oris  ejus:  et  docete  filias  vestras  lamentum :  et  una- 
quaeque  proximam  suam  planctum ;  21.  quia  ascendit  mors  per  fenestras 
nostras,^*  ingressa  est  domos  nostras,  disperdere  parvulos  deforis,  juvenes 
de  plateis.  22.  Loquere:  Haec  dicit  Dominus:"  Et  cadet  morticinum 
hominis^"  quasi  stercus  super  faciem  regionis,  et  quasi  foenum^^  post 
tergum  metentis,  et  non  est  qui  colligat.  23.  Haec  dicit  Dominus:  Non 
glorietur  sapiens  in  sapientia  sua,  et  non  glorietur  fortis  in  fortitudine 
sua,  et  non  glorietur  dives  in  divitiis  suis:  24.  sed  in  hoc  glorietur,  qui 
gloriatur,  scire  et  nosse  me,  quia  ego  sum  Dominus,  qui  facio  misericor- 
diam,  et  Judicium,  et  justitiam  in  terra:  haec  enim  placent  mihi,  ait 
Dominus.  25.  Ecce  dies  veniunt,  dicit  Dominus:  et  visitabo  super  omnem, 
qui  circumcisum  habet  praeputium,^^  26.  super  Aegyptum,'^'  et  super 
Juda,  et  super  Edom,^"  et  super  filios  Ammon,  et  super  Moab,  et  super 
omnes  qui  attonsi  sunt  in  comam,^^  habitantes  in  deserto:  quia  omnes 
gentes  habent  praeputium,^^  omnis  autem  domus  Israel  incircumcisi  sunt 
corde. 

1 )  ^ebr.  „c  tvcr  n)irt  t^cbcn,  ba^  mein  J^aujjt  SBaffcr  unb  meine  Stugcn  eine  Ibräncnqueüe 
»erben?"  2lui?brucf  bee  tiefften  ^erjenleibc«.  —  2)  „o  bdp  i0  eine  35ilsef=.^crber9e  in  ber  SBü|ic 

wäre!"    Ti'c    rfcjff«   fioi    h   fi,   epr/nif)   ara^/ubv  eaxarov;  —  3)   'l^l^J  njlON?  is7^  »/""^  "'^^t 

für  btc  SBabrbeit  finb  fic  genjaltig,  ober  nic!)t  mit  9JebIic6feit  finb  fie  ju  @en?ait  gelangt;" 

rjiev6o(  Kai  ni)  irlcTir  iv'iaxvfytv  eirl  ri/q  }r;f'  Gen.  49,  23;  Ps.  63,  4.  ' —  4)  rjöiKi/Gav  Kai  oh  äieXi- 
nnv  Tov   tmarpffai..  —  3)    SBOTte   ®PttC^   an  ^fl'fUl'fl^-      TÖKor  iirl  TÖKU  Kai  ()6Xog  enl  66X(f)  ovK 

f/^e?Mv  c'iflh'ai  fxr.  —  6)  n-rpilinu.  —  7)  Tie  Jrübfale  finb  für  ben  Süivber  ba^  ^eilfamfte.  — 
^)   I3"^p3  "'1^  feinem  önnern;"  kuI  h  favrv  ixn  ti)v  fx^pav.  —  9)  b.  ^.  i^  mü.  fommen 

laffen.    Ußert.  —  10)  rii<^"'7J^  „über  bie  3;riften  ber  SBüfte;"  im  rdf  rpißovc.  —  11)  bie 

frudjtbarcn  .^öben  foreobl  al^^ie  Jriften  in  ber  (Sbene  — 2lfle«  fofl  i^erbecrt  werben,  'ort  i^elnvov. 
12)  eigentli^  ut  nun  sit .  .  ^o  i^be  fo(I  Slllee  werben,  ba§  man  feinen  ^Wenfc^en  mebr  »anbeln 

fßbt  auf  ben  fruditbarflen  ^lä^cn.  T^apä  -b  fifi  ilvat  ävdpünovi.  —  13)  riy^P  7lp  »^" 
;^mme  ber  beerben  oernimmt  man  ni(i^t  meör ;"  ovk  ijKovaav  <j,uv^^  in&p^eu^.  —  14)  SJöget 


\ 


Der  ^rop^et  3«rfmia«.  9,  10—26,  «Hnm.  14—32.  299 

unb  ^eerbcnfifb,  Sitte«  ifl  »CiV  —  15)  f^e'^rr/anv,  üxoi'to.  —  16)  D*ir^'  wcfcfieö  Sort  jete 

%xt  fric*fnbfn  unb  f(ttrimmcnbcn  Unc^ebcucr«  bcbcutct,  bcfcnbcr*  Sdilanncn.  9?cucrc  S.rccjetfn 
uberfe^cn:  „5d)afalc,"  nacb  bem  Vorgänge  be«  JWabbi  Jancbum.  —  17)  eigentlich  ut  non  sit 

habitator.  —  18)  ÖTnau  tüv  ni'idi/.uv.  —  19)  VM^^fl  -/^Berinutb,"  ein  bittere«  Äraut,  iai  bic 

.fcbrder  roie  eine  2lrt  (Mift  betvacbtet  ju  i^abcn  f*cinen;  Deut.  29,  LS;  Frov.  5,  4.  ävayKar. 
20)   f.  8,  14.  —  "21)   "iJ^lSnn  „babet  3l($t,"  b.  b.  tbut  eu*  Inuforge,  benn  c«  fommt  ein 

gropcr  Älagefaü  über  S^r^iel.  Ta?  i^efleücn  bcr  älaiieireiber  war  bei  i'eicbenfdöen  eine  ^aupt- 
ängelegenbcit.  —  22)  (^ctt  umU  fallen,  fic  fpflten  aiu^  bcniUa.iiclierern  aucb  Stavie  lernen  jum 
iPeften  ibrcr  ^ccle,  unb  barum  i^Iaj^enrciber  bcftellcn,  bie  ciniircifcnbc  SBintc  !M.nbrincien.  — 
23)  Kai  nrriipi'ufciuev  rä  aKTfrufiara  i/fiüv.  —  2'i )  b.  b.  cji  ftnrb  ein  iidticineinee'  Sterben  erfüllten, 
bem  aucf)  ber  nidu  entgebt,  st»clcbcr  fi*  bintcr  Wanevn  unb  j)ticgclit^firi'er  ^u  ftellcn  (ucbt.  'iRatb 
Jpicrcninnui?,  Iboma«,  Vrranu«  itt  rurd)  bicfcn  3(uobrucf  bic  ^dincüigtfit  be«  SinfviÜ«  ber 
dbalbäer  angejeigt,  ibr  Ungcftinn,  mit  wcld^cm  fic  in  bie  •^'^'iufer  einfielen ;  Joel  2, 9.  —  2'5 )  f.  i.  63r. 

26)    Kai  eoovrai  ui  veKpol  rüv  äixii.dnruv  *if  na/jaöerj/ja  errl  Trporclnrov  rov  ircdiov  tt,q  ■}i,^  v/jüv.  — 

Ü7)  Tp;^D  »9lei(^  ber  ß3arbe;"  f.  8,  2.-28)  Pl^lJl^B  Slt^-S^-S;;  „über  alle  2?e- 
fdjneibung  an  ber  ä>orbaut."    SBobl  mit  Unrecbt  überfe^cn  (Einige:  „über  alle  2?ci'cbnittencii 

fammt  ben  Unbefd)nittencn."    5)Jit  mcbr  ®runb  f^lagen  Sinige  l^cr,  nblj^3  »/gleich  bett  Un^ 

befd^nittcnen"  ju  lefen.  kirl  iräv-ai;  nt:pi-£T^7j/utvovc,  äKpaßvariag  avröjv.  ®ctt  bc^rpbt  2lllf, 
foipcbl  bie  ^uben,  al«  bie  mit  ibncn  burd)  ^lut  ober  Sitte  »erlaubten  9?clfcr  mit  Strafen, 
gegen  «?eld)c  Me  23orbaut  fie  nidjt  fAü&en  werbe.  —  29)  5(ud)  bic  5legt^pticr  waren  bcfdinitten. 
(SJott  nennt  fie  bicr  *M>r  3uba,  !?ielleidit  ^u  einem  l^orwurfe  für  ^(?rael,  bap  e?  auf  bie  'ilegiiötier 
mebr,  al«  auf  ibn,  feinen  (i^ctt,  sjcrtraute.  —  30)  Tbne  3wcifel  waren  bie  2lmmpniter  unf 
(Stomiter  urfprünglid?  bcfcbnitten,  wcld'-e  Sitte  fid)  aber  oerlorcn  ju  babcn  fd)cint.  X:cnn  ber 
2lmmcnit  2ldncr  Judith.  14,  G  war  ni*t  befd^nittcn ;  auA  bic  (f  bomitcr,  bie  ber  Äönig 
.ipt>rcanu«  unterwerfen  bat,  waren  c?  nidM  Flav.  Jos.  Antiq.  XIII.  17.  Cfpivbaniu«  fagt  in 
feinem  2?ud)e  „rcn  ten  ß^ewid^tcn,"  (f  fau  babe  \id>  wiebcr  eine  fünillidn^  in^baut  gelegen,  wef:> 
balb  e«  glaublicb  ijl,  ta^  bie  "^ladsfonimen  bic  Sitte  bcr  Ü^cfcbncibung  aufgegeben.— 31)  ^VliTp 

HKV  "^'f  öff^u&t  finb  am  Snbe"  (be«  Änebelbarte«,  ober  wie  Sintere  wellen,  be«  Jpauptbaaree). 

T      •• 

yiadi  .^»icrpninnu?  trugen  bie  Slraber  ein  runb  umber  ^ugcfdtnittcncg  l^aar;  Lev.  19,  27. 
Ibcobpret  vergebt  ba«  3uftue.en  bicr  mit  bem  Stuer  unb  Slraber  *M)m  ilnebclbart.  '^}ad)  ben 
JRabbincn,  Üv)ranu£(,  ^J^agnini,  33atablue  i|l  ba«  Jpcbr.  ju  überfcocn:  „bie  ba  abgefdjnitten  am 
Snbe  brausen  llnb,"  toai  tld)  gut  an  ba«  j^ctgenDe  anf*lic§t  „wcbncnt  in  bcr  ©üilc."  Kai  izi 
s-dvra  TVFpinFtpöusi'ov  rä  Karä  rrpüauTrov  avTov.  —  32)  Xcr  Sinn  ticfcr  Stelle  i|l:  ®cnn  au(^ 
aUe  bcibnifcbcn  S^ü'lfcr  bie  S^urljaut  baben,  fo  i|l  bcA  5«rael  ncd)  fd)ulbbarer,  weil  e«  bie  2?cr* 
Ijaut  be«  ^erjen«  b^it. 


Caput   X. 

1.  Audite  verbiim,'  quod  locutus  est  Dominus  super  vos  domus  Israel. 
2.  Haee  dicit  Dominus:  Juxta  vias  Gentium  nolite  discere:  et  a  signis 
caeli^  nolite  metuere,  quae  timent  Gentes:  3.  quia  leges  populorum'' 
vanae  sunt:  quia  lignuni  de  saltu  praecidit  opus  manus  artificis  in  ascia. 
4.  Argento,  et  auro  decoravit  illud:  clavis  et  malleis  compegit,  ut  non 
dissolvatur.  5.  In  similitudinem  palmae  fabricata  sunt/  et  non  loqueu- 
tur:*  portata  tollentur,  quia  incedere  non  valent;  nolite  ergo  timere  ea, 
quia  nee  male  possunt  facere,  nee  bene.  6.  Non  est  similis  tui  Domine: 
magnus  es  tu,  et  magnum  nomen  tuum  in  fortitudine.  7.  Quis  non  time- 
bit  te  o  rex  Gentium?  tuum  est  enim  decus:^  inter  cunctos  sapientes 
Gentium,  et  in  universis  regnis  eorum  nullus  est  similis  tui.  8.  Pariter 
insipientes  et  fatui' probabuntur:  doctrina  vanitatis  eorum  lignum  est. 
9.  Argentum  involutum  de  Tharsis  affertur,  et  aurum  de  üpliaz:*  opus 


300  Der  ^ropV^  3fre»uae.  10,1—11.  5Inm.  1— 11.  l 

artificis,  et  manus  aerarii:^  hyacinthus  et  purpura  indumentum  eorum; 
opus  artificum  universa  haec.  10.  Dominus  autem'"  Deus  verus  est:  ipse 
Deus  vivens,  et  rex  sempiternus;  ab  indignatione  ejus  commovebitur 
terra:  et  noii  sustinebunt  Gentes  comminationeni  ejus.  11.  Sic  ergo 
dicetis  eis:"  Dii,  qui  caelos  et  terrani  non  fecerunt,  pereant  de  terra,  et 
de  bis,  quae  sub  caelo  sunt.  12.  Qui  facit  terram  in  fortitndine  sua, 
praeparat  orbera  in  sa{)ientia  sua,  et  prudentia  sua  extendit  caelos. 
13.  Ad  vocem  suatn  dat  multitudinem'^  aquarum  in  caelo,  et  elevat 
nebulas  ab  extremitatibus  terrae:  fulgura  in  pluviara  facit, "  et  educit 
ventum  detbesauris  suis.'*  14.  Stultus faetus  estomnis  homo  a  scientia,'* 
confusus  estartifex  omnis  in  scnlptili:  quoniam  falsum  est  quod  confiavit, 
et  non  estspiritus  in  eis.  15.  Vanasunt,  et  opus  risudignum:  in  tempore 
visitationis  suae  peribunt.  Iß.  Non  est  bis  similis  pars  Jacob:'^  qui  enim 
furmavit  omjiia,  ipse  est:  et  Israel  virga  bereditatis  ejus:  Dominus  exer- 
fituum'^  nomen  illi.  17.  Congrega^^  de  terra  confusionem  tuara,''  quae 
babitas  in  obsidione;^"  IS.  quia  haec  dicit  Dominus:  Ecce  ego  longe 
l)rüjiciam  habitatores  terrae  in  bac  vice:  et  tribulabo  eos  ita  ut  invenian- 
tur.*^  19.  Vae  mihi-*  super  contritione  mea,  pessima  plaga  mea.  Ego 
autem  dixi:  Plane  haec  infirinitas  mea  est,  et  portabo  illam.  20.  Taber- 
naculum  meum  vastatum  est,  omnis  funiculi  mei  diruj)ti  sunt,  filii  mei 
exierunt  a  me,  et  non  subsistunt:  non  est  qui  extendat''  ultra  tentorium 
meum,  et  erigat  pelles  meas.  21.  Quia  stalte  cgerunt  pastores,  et  Domi- 
num non  quaesierunt:  propterea  non  intellexerunt,^  et  omnis  grex  eorum 
dispersus  est.  22.  Vox  auditionis  ecce  venit,  et  commotio  magna  de 
terra  Aquilonis:  ut  ponat  civitates  Juda  solitudinem,  et  habitaculum 
draconum.^^  23.  Scio  Domine  quia  non  est  hominis  via  ejus:"®  nee  viri 
est  ut  ambulet,  et  dirigat  gressus  suos.  24.  Corripe  me  Domine,  verum- 
tamen  in  judicio:^  et  non  in  furore  tuo,  ne  forte  ad  nihilum^^  redigas  mv,. 
25.  Effunde  indignationem  tuam  super  Gentes,  quae  non  cognoverunt  te, 
et  super  provincias,''-*  quae  nomen  tuum  non  invocaverunt:  quia  come- 
derunt  Jacob,  et  dcvoraverunt  eum,  et  consumpserunt  illum,  et  decus 
ejus""  dissipaverunt. 

l)  Sorncliiia  a  l'apibe  fe&t  btcfc  Wabniinji  bf§  ^ProH^ctcn  in  bie  '^tH  bcr  ?Iufaiui5rCiilcntnii 
^e«  .^Töniiie  *2cbfciviö  (reii.  599-588;,  u'tcil  rarin  bic  O'-ibnt  cineftbcilö  i^cr  bcr  9?erfu.^rung 
^cr  .ipdbfn  .^-a^arn-t,  anbcriu'bcili^  uir  '-Jltfuljniiui  in  bic  Wcfaniicnfi-taft  fidi  ',u  bereiten  ermabnt 
5vcrtcn.  (£e  finbtt  fiit  barin  5lc[^n(ic^eo  mit  Is.  44,  10-20.  —"I',  Xtc  (Ibv■ll^äer  iraren  ber 
Sternrcuterci  bcfcn^cr>:l  er>.iebcn.  '•?}ian  K-traittcte  bie  (^icftirne  ato  unerbittliitc  l'cnfer  ber 
'•"Jcfcl^icfe.  Xa^  3bi.n-id)te  fer  '.'lilrclpjiie  bat  ipcM  nod)  "^liemanf  bünbi.-ier  iinbcrlciU,  al«  ber 
t'eifc  ^Pbaoorinu?.  (ir  fdireibt:  Aut  advcrsa  cvontnra  dicunt  aut  prospera.  i"^i  dicunt  pros- 
)i('ra  et  tiillunt,  iiiiser  lie.^,  Irustra  ospeetando.  Si  adven^a  dicunr  et  mentiuntur,  miijier  es, 
ti-ustra  timen  lo.  Si  vera  respondent  eaque  .sunt  non  prospera,  jam  inde  ex  anirao  midier 
lies,  atite<(uain  e  futo  fias.  Si  felicia  promittuiit  eai)Uö  eventura  sunt  tum  plane  duo  erunt 
in-oniiuoda.  et  e.'cpe'/tatio  te  spei  su^pensum  fatiguu't  et  futurum  gaudii  irut-tum  si>ej;  tibi 
jani  defloiaverit.  Nnllo  ixitur  paeto  utenduni  est  i'^tiu-modi  honiinilius  res  tutura;-t 
pne.sajrientibus.  A.  (lelli.  1.  14.  c.  1,  —  3)  worunter  bic  relic^iörcn  Sa^itnaen  fer  2i5ölfcr 
iu  serflcbcu  tlnb.  —  ■%)  (ipyiiHw  Top;^v7<n>  tariv.  —  5)  2?.  6.  7.  8.  f.  i.  (s)x.  —  <>)  „benn  bir 
?,iemt  (£bve,"  b.  b.  ienc  «^^crrfdiaft  un^  .5crrlirf*feit,  bic  aflc  (>)cfdiö»>fc  .yrini^t,  bid)  ju  fürdjten. 
7)  nniO  „burrf)  (gincä  finb  |lc  biimm  unb  tböricftt,"  nämlid^  burd)  bic§  aiiein  crweifen  jie  ftcb 

cM-  Munni  unb  tbori*t,  bap  fie  (iJobilbe  bcr  ?['icnfd^enl)anb  al?  rskntbciten  oercbrcn.  —  8)  ?£3lJ<,tp 

Tae  2i}ort  Uvba^  ober  Cx^baj,  iTieUtc?  aud)  Dan.  lu,  5  fortnmmt,  bebeutet  entiveber  Opbir^ 
uHH'ür  ti  aucb  bcr  (ibalbdcr  nimmt,  ober  eine  anberc  (in^ijenf  mit  ß5o(bberc\n?erfcn.  LXX 
verfürjen  bier:  ä-h  eapal^  ij^n  xp^'^^ov  Mw^riC  cf  III.  Re.i:.  9,  28  ;  10.  22.  — 9)  je;/»  .tP^'ffo- 
y^U.>}>.  —  10)   Iv   10  f.  i.  (s5r.  —  11)    riefer  ^anje  3?cr^  lautet  im  -^ebr.  Aalbdifd),  n.'cil  fie 


25fr^rop^ft  3cremiaiJ.  10,  11—25.  "iUm.  11—30.  301 

tfBcrtc  an  bie  Sl)ali'äev  iicruttrt  finb.  —  12)  □\p  [ItDIl  inil  7lp7  -f'fi  ^f  Stimme,  ircUbc 

rr  ocn  fiel)  iiibt,  ifl  ein  33rniiKn  ber  JOaiJcr  am  .»öimmcl;"  Ka't  Tr'/.i/dor  v(^nrn(:  ii' ohpavü-  d. 
V<.  2S,  .').  —  Ir5)  b.  b.  er  madu,  bajj  bicfclbcn  i*3olfcn,  bic  ben 'i^li(j  *?crur|'aitcn,  aucb  ben 
rKfiUn  i'icbcn.  —  1-11)  an^  bcn  iiebcimcn  .Hamiucrn.  Ter  ':Propbet  fVM'idü  fo  m&i  Wenfd>cnarr; 
.lud  ;;s",  :22.  —  15)  b.  1).  burd)  fcld)c  falfdu-  (^ibttcrlchrc.    xHubcre  iibcrfctAcn  ba<^  t)ciM'.  nj/1,!D 

„ferne  von  ber  iBei^beit."  —  H>)  Ta?  ibeil  ober  (Srbe  ^afob?  ifl  eben  ber  .^err  fe(b|l  Num. 
I!>,  2(1;  Ps.  15.  5:  72.  'JG.  —  1")  f.  i. '^^r.  —  iS)  pw/jn)«'.  X er ':■)^ro1^bct  re^et  <,>oa  ba 
an  ]ü  ber  (iicmcinbc  Ijerufalem^.  —  IJ))  Tinj/Vlp  „beinc  JPaare,  beinen  fad;"  ri/v  V7r6a-aaiv 

am:  —  20)  KUToiKdiaav  fr  e/i'/.fsroi,;.  —  21 )  b.  b.  ba[!  jlc  leidit  aufi^eiiriffen,  iietrat^cn,  luHninbcn 
werfen  —  «Ucid)  bcnt  'ö?i(bc,  ba^?  man  mit  bem  ^lacrnetje  fiiniit;  f.  jd,  21.  — 22i  .HlaiicnH^rtt 
fer  Wcnifinfc  3cr'-i!'»^lcm.    \jXX  luiben  bicr  unb  i\  20  bi?  V'i  üiü  mt'i  bie  jweitc  ^.'^criVn  ftatt 

^er    rrften.  —  2^5)     oi'K    lanv   in    -otvoc  ti/q  CKi/rf/c;  //Oll,  7Ö'-(i(;  rwi'  ötp/ituv  fwv.  —  2^)   ?*^"7V 

1^*3C*n  J^^  „bantm  batten  fte  fein  ®ebeiben ;"  <5«j  tcIto  «ii«-  hSr/at-  -äaa  r)  vnuy.  —  2'5)  arpov- 

<ic>v  f.  (i,  J].— 2<i)  '•?Jad)  .'pieroiunnu^  crfcnnt  bier  .;,Vrufa!em,  baf;  fie  Gbalbäer  nidn  anci 
ricienem,  [oiibcrn  aus*  (sirttei?  "Eintriebe  fommen;  nacb  Vtirann?,  •'i^iuio,  rionvint«?  aber  fprid)t  e? 
bie  adiTicmeine  mcufAüitc  5d»voäd}e,  '.}Irmüiif,feit  unb  (^icnoii^tbeit  '^um  i:ünti;-(en  an«,  um  <Mott 
jur  5d)onun(i  in  i^ettrafunj^  ber  bcsviniienen  5itnben  311  bewc.ien.  Tic  erftevr  '^(U'Mt\aun;^  bürfte 
U'obl  bie  ridni.^crc  fein.  —  2")    b.  b- mit 'i'^^aai),  mit  v^ebonunci.  —  28)  'ivu  ui)  ij/.qivi; //uac 

To///ci9i.  —  2J))    riinöCO"'?^/*    iS^^i^  bie   Stämme;"    i-l  ^iTfa^-.  —  ??0;    IH")^  „feine 

SjBobnnni^;"   rf;v  vo/.i//v  uvrov-  Cj'.  Pi:  ~^,  (;>. 


Caput  XI. 

1.  Verbiim,  quod  factum  est'  a  Domino  ad  Jeremiam,  dicens:  2.  Au- 
dite  verba  pacti  hujus,'  et  loquimini  ad  viros  Juda,  et  habitatores  Jcrii- 
saleni,  3.  et  dices  ad  eos:  Ilaec  dicit  Dominus  Dens  Israel:  Maledictus 
vir.  qui  nou  audierit  verba  pacti  bujus,  4.  quod  praecepi  patribus  vesti-is 
in  die,  qua  eduxi  eos  de  Terra  Aegypti.  de  fornacc  ferrea,''  dicens:  Audite 
vocem  meam,  et  facite  omnia,  quae  praecipio  vobis,  et  erilis  niilii  in 
populum,  et  ego  ero  vobis  in  Deum  :  5.  üt  suscitem  juramentura/  quod 
juravi  patribus  vestris  daturum  me  eis  terram  fluentem  lacte,  et  melle, 
sicut  est  dies  haee.'*  Et  rcspondi,  et  dixi:  Amen^  Doniine.  0.  Et  dixit 
Dominus  a.d  me:  Vociferare  omnia  verba  b;iec  in  civitatibus  Juda,  et 
iuris  Jerusalem,  dicens:  Audite  verba  pacti  bujus,  et  facite  illa:  7.  quia 
contestans"  contestatus  sum  patres  vestros  in  die,  qua  eduxi  eos  de  Terra 
Aegypti  usque  a<l  diem  haue:  mane  consurgens  contestatus  sum,  et  dixi: 
Auilite  vocem  meum:  8.  et  non  audierunt,  ncc  inclinaverunt  aureni 
iiam:  sed  abieiunt  unusquisque  in  pravitate  cordis  sui  mali:  et  induxi 
super  eos  omnia  verba  pacti  bujus,  quod  praecepi  ut  facerent,  et  non 
fecerunt.  {).  Et  dixit  Dominus  ad  me:  Inventa  est  conjuratio"*  in  viris 
Juda,  et  in  habitatoribus  Jerusalem.  10.  Keversi  sunt  ad  iniquitates 
patrum  suorum  priores,  qui  noluerunt  audire  verba  mea:  et  lii  ergo 
abierunt  post  deos  alienos,  utservircnt  eis:  irritum  fecerunt  domus  Israel, 
et  doinus  Juda  pactum  mcum,  quod  pepigi  cum  patribus  eorum.  11.  Quam 
(^b  rem  haec  rücit  Dominus:  Pk-co  (>go  induc;im  su})er  eos  iriala,  de  qui- 
bus  exire  non  poterunt:  et  c1anial)unt  ad   me,  et  non  exaudinm   eos. 

12.  Et  ibunt  civitntes  Juda.  et  liabitatorts  Jerusalem,  et  clamabunt  ad 
tleos.  (piibus  libaut,  et  nun   salvabunt  eos   in  tempore  alHictionis  eoruin. 

13.  yecundum  nuinerum  cnim  civitatum  tuarum  erant   dii   tui  Juda:  et 


302  T>tt  ^top^tt  ^tvtmxai.  11,  1—15.  2lnm.  1 — 12. 

secundura  numerum  viarum  Jerusalem  posuisti  aras  confusionis,  aras  ad 
libandura  Baalim.^  14.  Tu  ergo  noli  orare'"  pro  populo  hoc,  et  ne  assu- 
nias  pro  eislaudem  et  orationem :  quia  non  exaudiam  in  tempore  clamoris 
eorum  ad  me,  in  tempore  afflictionis  eorum.  15.  Quid  est,  quod  dilectus 
meus"  in  domomeafecitscelera  multa?  numquid  carnessanctaeauferent 
a  te'^  malitias  tuas,  inquibusgloriataes?  16.  Olivam  uberem,  pulohram, 
fructiferam,  speciosam  vocavit  Dominus  nomen  tuum:  ad  vocem  loque- 
lae,'^  grandis  exarsit'^  ignis  in  ea,  et  eombusta  sunt  fruteta  ejus.  17.  Et 
Dominus  exercituum  qui  plantavit  te,  locutus  est  super  te  malum:  pro 
malis  domus  Israel  et  donius  Juda,  quae  fecerunt  sibi  ad  irritandum  me, 
libantes  Baalim.  18.  Tu  autem  Domine  demonstrasti  mihi,^^  et  cognovi: 
tunc  cstendisti  mihi  studia  eorum.'^  10.  Et  ego  quasi  agnus  mansuetus,'^ 
qui  portatur  ad  victimam:  et  non  cognovi'*  quia  cogitaverunt  super  me 
consilia,  dicentes:  Mittamus  lignum '^  in  panem  ejus,  et  eradamus  eum 
de  terra  viventium,  et  nomen  ejus  non  memoretur  amplius.  20.  Tu  autem 
Domine  Sabaoth.  qui  judicas  juste,  et  probas  renes  et  corda,  videam 
ultionem  tuam  ex  eis:  tibi  enim  revelavi  causam  meam.  21.  Propterea 
haec  dicit  Dominus  ad  viros  Anathoth,  qui  quaerunt  animam  tuam,  et 
dicunt:  Non  ])ro}>hetabis  in  nomine  Domini,  et  non  morieris  in  rnanibus 
nostris.  22.  Propterea  haec  dicit  Dominus  exercituum:  Ecce  ego  visitabo 
super  eos :  juvenes  morientur  in  gladio,  filii  eorum,  et  filiae  eorum  morien- 
tur  in  fame.  23.  Et  reliquiae  non  erunt  ex  eis:  inducam  enim  malum 
super  viros  Anathoth,  annum  visitationis  eorum. 

1)  ^Wit  ^ritnb  irirb  aniicnommen,  bie  Mcr  «criietrai^fne  5Dci|Tapn(^  fdiliffc  ft(5  an  bie  3luf' 
ftntung  be?  mofaifd^cn  (yci'ee.bucI)C6  im  ^^abi-f  622  r.  li'br.  unter  Äonig  3"?fta«  an.  IV.  Keg. 
2;^.  3,  —  ü)  (£?  ftnc  hier  bie  2Dorte  bei?  (Mefc^ee  nnt  ta  i^unbf«  ^u  »errtebcn,  bcn  ö3ott  unter 
5!)?i>'.M'i'?  mit  O^i'iicl  cingeganjicn,  unb  bie  eben  tjerlefcn  unb  mit  Staunen  ticrnümmcn  n^orben. 
^^nebcfon^cre  fdletnt  auf  Lov.  2;')unb  Deut.  27  uttb  28  bingcwiefcn,  nie  t>cm  Segen  bie  Siebe  i(l, 
ber  bie  '.^eobaditet,  unf  i>f>m  »^hute,  ttr  bie  Uebertreter  trefrcn  rcürbe.  —  3)  „vom  Sifenfdsmelj- 
ofcn,"  b.  b.  von  ^er  ütrec!li*en  2f(arerei.  —  4)  „auf  tar;  icb  aufredet  balte  ben  C£ib." — 
3)  b.  b.  n?ie  wir  e^  feit  l'angem  erfüllt  feben  unb  biö  auf  biefen  lag  ncit  erfrtbrcn.  —  6)  >f»wr«. 
Xer  f  rcpbot  fprid^t  bier  bal  ^tmcn  ale  eine  au?brücflid>e  JlMcberbcIung  jenee  Linien  axii,  reelcif« 
bajs  ganje  i^olf  bei  iVrIefung  ber  12  (^lurfiformeln  IVut.  27,  15-26  5u  fprecien  batte.  S«  mup, 
tvie^  VcA  unb  JKeifftl  ridnig  bcmerfcn,  auf  i^  ?>  belogen  tverben.  —  t)  2>on  ben  ^.  7  u.  8  babcn 
]jXX  blcp:  Kui  oiK  Irroir/rrnv.  -^  S)  Tercfcr  ifl  bcr  9}Jeinung,  e?  fei  bier  von  einer  beimlidjcn 
'i?erfd)rcörung  gegett  bcn  Äönig  C^bila?,  als  treuen  (£ifcrer  fiir  f^Hnt  unb  fein  (iiefe^,,  bie  JRebe; 
allein  bie  allgemeine  ^luekgung  fiebt  in  biefcr  i^erfdmi.Hung  nur  bie  überlegte  unb  befcnnene 
'iHuflebnung  eiuce  grpjien  Jbeife?  be?  ^o\U?  gegen  bie  b(.  JReligicn,  nne  bie§"au6  ben  folgenben 
i^crfen  benungebt.  —  9)  ^it'iuäv  rij  hmü..  —  lÖ)  (iH>tt  fvridit  bier  ',um  ^Prcpbcten.  Sr  »erbietet 
ibm  ni*t  ^a^  ^i^eteu  fiir  ba?  '.i^efte  ree  'T^olhi,  für  beffcn  ^eil,  fcnbern  nur  ba«  iBeten  für  bie 
^Befreiung  auö  bem  ^tur^e  burd)  bie  (IbalPcier,  »elAen  Wott  bereit?  unabänbeHidi  bcfdticffen; 
f.  7,  K).  (Ibrs>fo|lomu?  bctraditet  bicfe  9Bcrte  nur  ale  eine  scrftärltc  Xrcbung  für  ba?  2!!plf, 
Unb  n?i(l  auc^  bae  nad)ft>lgcnbc  non  exaudiam  nidjt|1rengcr  genommen  n^iffen,  aübae  juWct^fej 

9efprp*ene  ©ort  Exod.  32, 10.  - 11)  Q^^in  nnoron  riHi^'j^;  *ri*53  nn;S  n)^. 

eine  Stelle,  beren  t>olIfiMnmen  riAtigel'e«<art  wohl  no&i  nid)t  gefunben  iff,  unb  bie  baber  in  aöeit 
Ueberfe^ungcn  i^erfdiieben  lautet.  Sdlicli  gibt:  „9i?a?  batmdn  (i5cliebter  in  meinem  ^aufe  ju 
f*affen,  ba  \o  iUcle  e?  mit  Vaftern  befledcnV"  Vcd)  unb  J^leif*!:  „21>a?  ift  meiner  (iJeliebteit 
in  meinem  Jpaufc  ibr  asoUjleben  ber  J^re^el  IMelerV"  Terefer:  „jffiae  foll  meine  (SJeltebte  irt 
meinem  Stempel?  Sic  bcnft  nur  <iui  i^crbrecfccn.    2Berben  bie  iMclen  . . .?"  ri  /)  iiyanrifiivri  h> 

Siaiolt:  „{©erben  bie  i^iflen  Cpfer)  unb  ba«  Cpferfleifd)  r»en  bir  wVnf^nif«  Tbie  Sünbcn),  baf; 
bu  ob  beiner  3?oebeit  froblocfctl  V"  i'o*  unb  JKcif*l :  „Unb  gebeiligtee  gleif*  gebt  vorüber,  binreea' 
Jon  bir,  bcnn  bei  reinem  iööfefein,bafroblocfcftbu."  tercfef:  „©erben  bie uielen  ((öo^icn)  unb  baf 
Cpfcrfleifc^  Peine  Sünbenftrafen  »on  bir  wegnebmenV    l^cnn  bei  beiner  5Bcöbeit  jaud)5c^  bv 

»Pn  je    \)tX."    ftij  tvxal  KOI  Kpca  äyta  ä^tXotatv  ä-u  aov   röf  ÄO/c/üf  aov  ij  roirot^  öia^eviy ; 


li 


Der  y>vop^tt  ^trtmiai.  11,  16—19.  «Hnm.  13—19.  303 

l^)  n  7ll-!l  iwIDil  7"ip7  „unter  ben  Pautcn  (larTen  ßkj>raffeld;"  «c  <iwv7}c  Trrpirn/i^r  air^c 

T  :  T  -:  I      : 

^icroniMmi*  ocrftcbt  bier  unter  vox  loqut^lie  granili.s  ba?  '»Prahlen  ber  Cuiben.  Viuanuei  crfteht 
barin  ba«  (iiefitrei  ber  (Eroberer.  Sanc^ej  erfennt  fie  aU  Stimme  fiJotte?.  VetUcre?  bat  bif 
roenii^fte  sffialuüteinliitfeil  für  tut,  ba  ber  'Otuaprucf  im  .&ebr.  nirf)t  baniif  t^ercinbar  ift.  — 
14 1  LXX  fegien  bei:  fitynÄi/  i/  .9/(V"f  ^^'^  ">:■  —  l'S)  Tiefe  unb  bie  SBorte  rer  1*.  l'.t  un^  20 
fvriitt  jeremiai?  aUcrbinji«  junditit  £>on  [\&)  felbft,  aber  mittelbar  unb  im  nr.^ftinben  5inne  oon 
(Xbriftu?.  Ta  bie  iVroi^beten  in  ibrer  iianjcn  'iperfijuliitfeit  unb  Söirffamfeit  '•i'orbi(^er  Sbrifti 
waren,  fo  i?i(t  bief?  um  fo  mcbr  uon  foKten  j)te^cn  un^  Ibatfaitcn,  wo  fid)  ^a?  iVortraitbe^  .^ei- 
lanbe?  un^  (irlöfers«  wie  Icibbaftiii  ^ciiU-  -^ieronDmu?,  Ibeoboret,  ^'Kbabanut^  fitcincn  bie 
ÄUute  biefe^  i^erfeö  felb|1  im  bucbttdblicben  Sinne  oou  Sbriftu^  i^efaiit  ^u  ncbmcn.  /ciy-zf  yv(:>i,i- 
aov  uoi  Kai  jvijaofiai .  —  IG)  Ci.  ^-  ^ii  offcnbartc|l  mir  ibre  '^Ibfutten  auf  mein  Veben,  ta?  ibnen 
ein  Dorn  int  SlUj'ie  i|t.  töu-  aihv  rä  iTrin/ihifinTa  avT<:>i>.  —  I7)  5i^ob(  fein  3iHni?  ^^LMt  Sbrifiu? 
\\i  rübrenber  alei'biefer.  Darum  bcbiente  fid)  3obanne«t,  t>er  (c^te  ^cr  'iProvbetcn,  i\eraDe  nur 
tiefe?  ii)pu?,  um  (Ibrifti  boben  ffiertb  ju  be^eidinen:  Ecco  ii-rniis  Dei,  ecre  (|ui  tuilit  jujccata 
luundi;  unb  ber  Si^auiielift  C^obanneei  fommt  in  feiner  "älpofalwpfe  immer  wie^er  auf  ^affelbe 
jurüif.  ^T)h\n  ftnbet  ba*  JBort  „\?amm"  27  Wa(  t>arin  i^cnannt.  :jn  ber  crften  Gbrirtcn^cit,  wo 
man  i^emalte  ober  iiefdmi^tc  'iMlbniffc  bei  ben  re(ii]ii3fen  33erfammhinjien  nur  feiten  erblicfte, 
war  bennod)  ba«'  i'amm  at^  Sinnbilb  Sbrijli  febr  atliv^nunn  in  (vidHaud).  Die  truttanifrtie 
©nnobc  ivib  foivir  bie  iNorfduift  ciin.  82.,  biefeu  'i5ebraudi  beiuibcbalten,  inrem  )lc  als  (^kunb 
angibt:  „Damit  wir  baburd)  bieSelbiltemütbiiiuni^  te?  Sorten  bejireifeu  unb  un*  fein  ü^ant»e( 
im' j^lf ifd)^  fein  \!eibcn  unb  fein  bcilfamer  Xob,  fowie  i^ie  (£r(i.^funii,  ^ie  her  2l^elt  fatiur*  ju 
3;beil  geworben,  in  ba«  Webdd)tni6  gerufen  werbe."  —  18)  b.  &,  ii^  tbat,  al?  wüfue  id)jiicbt. 
Die  LXX  oerbinben  biefeu  3Bort  mit  bem  i^orbergebenben,  nicl)t  mit  bem  nad)füUu'nben  5ag.e. 

19)  101173  Y^  nn^HCJÖ  „i^emidjtcn  wir  ben  Sflum  in  feinem  23robe,"  b.  b.  mit  feinen 

i^rüd^ten,  feinen  SBeiiJagungen,  JRabbi  Äimiti.  Der  Sbalbäer  unb  bie  LXX  fpred)en  )>on 
ÜWifdning  be?  iProbe?  mit  .^ölj,  b.  b.  mit  jvafern  ober  Saft  aus  ^flanjeu  ocer  23äamcn.  (£ö 
fdyeint  tamit  bie  3lbfid)t  bcä  iBergiften^i  au^gebrüdt  ju  fein.  ?Utd)  bic®orte  ber  i^ulgata  werben 
bäuftg  in  biefcm  Sinne  genommen.  3nbeffen  nad)  2ertutlian  IIb.  cont.  Judfcos  c.  15,  'Jim- 
brofiiW  in  tit.  ps.  35,  Wregoriu«  b.  ©,  Moral  IlL  12,  na^  .g)ieron»mu?,  Xbeoboret  unii  aud> 
:r<uftinu?  ift  ber  Sinn  ber  ^orte  biefer :  „2a§t  nm  ibn  ftatt  ta  '-örobeji  mit  >g>ol',,  b.  b.  mit  t^em 
Äreuje  fpeifen,"  wie  man  auc^  fpriic^jvÖrtUc^  ju  fagen  bflegt:  „ic^  will  bem  bijfen  SBidjte '^rügel 
flatt  ber  Äo|i  reidicn." 


Caput  XII. 

1.  Justus  quidera  tu  es  Domine,  si  disputem  tecum  :^  veriimtamen  justa 
loquar  ad  te:^  Quare  via  impiorum  prosperatur:  beiie  est  ODinibus,  qui 
praevaricantur,  et  inique  agunt?  2.  Plantasti  eos,  et  radicem  miserunt: 
proficiunt^  et  faciunt  fructura:*  prope  es  tu  ori  eorum,  et  longe  a  renibus 
eorum.  3.  Et  tu  Domine  nosti  me,  vidisti  me,  et  probasti  cor  meum 
tecum:  congrega  eos  quasi  gregem  ad  victimam,  et  sanctifica^  eos  in  die 
occisionis.  4.  Usquequo  lugebit  terra,  et  herba  omnis  regionis  siccabitur 
propter  malitiam  habitantium  in  ea?  consumptum  est  animal,  etvolucre, 
quoniam  dixerunt;  Non  videbit  novissima  nostra/  5.  Si  cum  peditibus 
currensMaborasti ;  quomodo  contendere  poteris  cum  equis?  cum  autem 
in  terra  pacis  securus  fueris,  quid  facies  in  superbia  Jordanis?  6.  Nam 
et  fratres  tui,  et  domus  patris  tui,  etiam  ipsi  pugnaverunt  adversum  te, 
et  clamaverunt  post  te  plena  voce:^  ne  credas  eis  cum  locuti  fuerint  tibi 
bona.  7,  Beliqui  domum  meam,*  dimisi  hereditatem  meam:^"  dedi 
dilectam  animam  meam"  in  manu  inimicorum  ejus.  8.  Facta  est  mihi 
hereditas  mea  quasi  leo  in  silva:  dedit  contra  me  vocem,  ideo  odivi  eam, 
9.  Numquid  avis  discolor'^  hereditas  raea  mihi?  numquid  avis  tincta  per 
totum?''  venjte,  congregamini  omnes  bestiae  terrae,  properate'*  ad  devo- 
randum,"    10.  Pastores  multi'®  demoliti  sunt  viueam  meam,  conculca- 


304  T>n  ^Prcpl)ft  3e««iiae.  12,  1—13.  SInin.  1—20. 

A'erunt  partom  nieam:  dederunt  portionem  meam  desiderabilem  in  deser-  i 
tum  solitudinis.  11.  Posueruiit  eam  in  dissipationem,  luxitque  super  ■ 
me:'^  desolatione  desolata  est  oninis  terra:  quia  nullus  est  qui  reeogitet 
oorde. '*  12.  Super  omnes  vias'^  deserti  venerunt  vastatores,  quia  gladiug 
Domini  devorabit  ab  extrcmo  terrae  usque  ad  extremum  ejus:  non  est 
pax  universae  oarni.  13.  Seminaverunt  triticum,-"  et  spinas  messuerunt: 
hereditateni  aceeperunt/'  et  non  eis  proderit:  confundemini  a  fructibus 
vestris,-^  propter  iram  furoris  Domini.  14.  Haec  dicit  Dominus  adversum 
omnes  vicinos  meos  pessimos/^  qui  tangunt  hereditatem,^*  quam  distri- 
bui  populo  meo  Israel:  Ecce  ego  evellam  eos  de  terra  sua,^  et  domum 
Juda  evellam  de  medio  eorum.  15.  Et  cum  evulsero  eos,'®  convertar,  et 
miserebor  eorum:  et  reducam  eos,  virum  ad  bereditatem  suam,  et  virum 
in  terram  suam.  l(j.  Et  erit:  si  eruditi  didicerunt  vias  populi  mei,  ut 
jurent  in  nomine  meo:^  Vivit  Dominus,  si.cut  docuerunt  populum  meum 
jurare  in  Baal:  aedificabuntur  in  medio  populi  mei.^^  17.  Quod  si  non 
audierint,  evellam  gentem  illam  evulsione  et  perditione,  ait  Dominus.* 

1)  oTi  t'iT^o/oy/'/ao/jai  Trpvg  ai.  —  2)  Tcr  'Jirov^tjet  kflvctft  u^pbt,  ba{)  ffiott  immer  pcrccöt 
bantile  in  aücn  feinen  'i^evfüiiuniKn ;  aüein  ba  er  bie  (üottlofen  in  fo  c^rofifin  (^Mücfc  nnb  5Bol)(- 
flanbe  liebt,  —  wai  bcn  im  f^efci^e  i-ie,ael-'cnen  i^crbcifunuien  i\\  nnberfprectien  fd)cint,  —  fo  eilaubt 
er  bercrittik^t  ju  fein,  C'ö^^'it  um  Siiiffdiluft  ,^u  Inttcn,  ja  iierabeui  um  tBeih\ifung  berfelbcn  ^u  fleben. 
3)   hsKvo-:toirjnavTo.  —  !i)   b.  b.  |le  ^aben  9Kici)fommcnfc^aft.  —  3)   „wcibe  ftc  jum  Zacst, 

D"|»S,  ber  ^itladjtuni'^,"  b.  b.  wei^  \k  bcm  Unteriiangc.    Um  bcn  Untergang  ber  ©ottlofen  p 

bitten,  ifl  nidit  nur  ertaubt,  fonbern  (öblicb,  n.'>enn  babarcb  bic  jiröOere  Sbre  <^UittC'5  unb  ba« 
.g>eil  unb  ikfte  ber  '3}?cnfcbbeit  beabjldniiit  ivirb;  f.  J4,  22.  —  0)  b.  b.  unfern  Unleri^iniv 
diWvr  iijictv-  Tliren.  1,  :].  —  7)  Wott  bcanttrcrtet  bicr  bic  f^rajic  unb  bas?  ©efucb  bee  '»J'rct^bcteh, 
nnb  fünbic^t  ibm  an,  "iiix^  er  ncd)  riet  SdJlimmcre?  anfebcn  inib  erfabren  rnüife.    nav  ol  ■äot'iec 

Ti)rß(nvai   Kai  rKAvoi'ai  fft:.    rrüc  irapnaKevaari  kA'  Ittttoic;  Kai  kv  jy  t'ipi/v?/^  (Tav  rcFTzni-daQ;   nc'iq  ttoiI/ofic 

iv  (i)piäy/mTi  Tov^iopiU'ivov;  Tat--  9(nfitif cücu  be^  3t^rban  galt  im  eprücbwort  alg  33ilb  ber 
Slufrei^unii  ber  ^tolH'it.  -Spier  bebeutet  ci  iuijbefonberc  ben  5Biber|lanb,  ben  ^crcmias  i^cn 
»Seite  Cscri'üilemi?  erfabren  würbe  im  (^3ei:?enfa5,e  ju  bem,  weUl)en  er  von  feinen  Vant-ölcuten, 
bcn  'Jtnatlunbiten  bii?ber  erfabren.  .'pieronpmuis  unb  Sbomaei,  foroie  Ibcoborct,  :'Ttbabanux\ 
•^Uiio  nebmen  bicfe  JBorte  ali5  gerieblet  an  bai»  i^olf  ber  3ubcn  unb  lejicn  ibnen  ben  Sinn  unter : 
JBenn  bir  beine  iU'nranbten,  bie  "Jlnunoniter  unb  3bumäer,  bic  ju  {^up  fcimpfen,  oft  eine  fo 
.qrofjc  ^lieberlaiic  beibraetten,  une  ivir)!  bu  bcn  dbalbäcrn,  biefen  iicamlticien  JJieitern,  bic  iu 
un,5abliiicn  «ipeevfriKiaren  beranfommcn,  wiDerfcebenV  —  8)  t:  b.  aditen  biÄ  in  ber  öffcntlidicn 
Weinuni],  ober_  wie  'i'arabliiii  nad)  bem  ^ebr,  überfctjt:  „fie  rufen  bintcr  bir  ber  bie  güüe," 
b.  b.  bic  'lOiatie  bei?  iH^fci*,  um  bi*  5u  i^crfo(;ien.     rcrcfcr  bat:  „i^ie  retjen  bintcr  beinern 

JKÜCfcn    bie    fviivftcn    If  iPCr  bid)."      ön  kgi.  ol  i2iU?.^oi  aov  .  .   //\^ET7/adv  ae  Kai  a'i'Tdi  tßüi]aav  ek  rüv 

nnino)  anv  'nTTiavvijx^'iriaav.  —  {>)    b.  b.  meincu  Xcmpcl.  —  10)   b.  b.  mciu  lU^tlf,  '^^\i  \&i  »if 

mein  (Srbtbeil  bcbanbctt  habt.  —  llj   ^ti'ÖJ  mil^TII^  ,i^<^^  !^ieb|le  meiner  Seele/'  b.  l). 

mein  innii^fliieliebtc^  J)Olf.  ta?  (Jcbo  biefer  SBorte  erfcfeaKt  auei  bcm  ^Zunbe  ^efu,  wenn  er 
Matth.  28,  ;^7  fallt:  „^crufalcm  .  .,  wie  oft  wcüte  icb  reine  .«inber  i^crfammcln,  wie  eine 
.^enne  ibre  .Hüdjlein  unter  ibrc  31ü;iel  famme(t,  aber  bu  baft  nidit  iKwotlt."  —  lü)  D'^*)! 

„ein  (gefärbter  3{aub!J0iKl"  ober  wenn  man  letuere?  SBort  yom  'Jlrabifc^cn  ableitet  „.5i>äne." 
OJe  nad)  biefer  verfitiebenen  'iV-beutuuii  änbert  fidi  aud)  ber  Sinn  ber  SBorte.  -^lad)  JpieronBmusJ, 
:Iboma^,  rl^babanu?,  -^pUiio  ftcütc  <iiott  fein  (?rbc  .\U  einen  buntfarbigen  inviel  [^ia\x)  bar,  ^^u 
beffen  Sntficbcrunii  unb 'JMünPcrung  er  bie  wilben  Tbicre,  f.  b.  bie  ^cinbc  ruft,  lüj  (y-if/.aiov 

vaivrjq  7]  KlJipovofjLia  s/noi.  —  13)  n*^,J/  ^20  ü*J/*n  „Mtaubgcflugcl  ring«  um  fclbcö  ;"  v  o-^/- 

laim'   Kviiltf)  avrijr;  —  1-1)   i'k-&eT(jaav.  —  13)   H-DN/    «/JUni  ^Xi^in\"  -^ov  <i>a\siv  avvf/v.  — 

IC)  b.  b.  Diele  iTrifi^^anfübrer.  —  17)  TiU  l'anb  trauert,  bajl  id)  ee  übel  bnbe  mitnebmcu 
laffen.  LXX  baben  OMdit?  iii>n  luxit  unb  beginnen  fogleid)  bcn  nacbilen  ^ai}:  J/  i,«*'  ä(i,avin!ic> 
f-^avic\'it]  Käaa  r)  yf/.  —  18)  b.  b.  wcif  fciucr  mit  bußfertiger  Weftnnung  ben  i^traf'?lrm  f^ottr* 
abjuwcnbcn  fud)t.  —  19)  W'liZ*  '/•*5ügel'."    inl  näcav  öteußoÄijv  SV  T?j  ipfjfiu.  —  20)  fprüd)- 

■  T    : 

jvörtltc^>er  Sluöbrucf  für  fruAtlofeö  SRütjcn  unb  vereitelte  Hoffnungen.    oTriipare  T^vpon.  — 


Tn  yvopbft  OcrcmiiKV   12,  13—17.  2(nni.  21—29.  305 

21)  1^^*V  N^  l^nj-    iHifviMiii^  nnt  niet^rcro  tcv  neueren  Srcgctcn  übcifeuen  öier:   „fic 

njübtcn  i'iib  fivinf,  i^if »innen  ^"iJid'ti*."  "/  a/?,^,^;  ciiT(:.i  m'k  (.><pe/Ji<Tovatv  av-oir.  —  22)  äno  kui- 
\>;pnjq  h'i":  —  2r5i  ivoruutcr  nael)  Wal^onat  Dtf  Gbaltäer,  nadi  ^cn  nieiften  onbern  3lne^ 
\(i[txn  ober  ^ie  'JlnnniMuter,  WinUMtir,  3t"i">'n"i"  V''  -'erfttben  fi^^,  bie  fidi  mit  ren  Cibaltaeru 
uln-r  Cu't'ii'C'  iHMbenuii;!  evficuttn,  un^  ^alf  Vanb  ^er  iftlidnn  5tonnnc  tut  aneiitneten.  ('»Hnr 
nennt  fie  [eine  9t\uMMrn,  iveil  er  fid^.  felbff  ali?  ^en  (ciblMtt  in  os^>*ieI  reiiieventtn  ■t'ervn  unr 
.Möniii  bcrrvutteic.  ~i/>i  -arrur  rüv  -/firojui'  tLw  T^on/fjC'V.  —  211)  i'eifiebt  man  unter  tcn 
OuiitLHun  blof;  ^ie  Vlmmcriter,  fo  nuid-t  es?  ibnen  ('>3ott  unn  'i'onvurfe,  taf;  |le  |ut  fen  !i3efit>.  tcv 
Cü;ln■^^^nlan^ei<  anmafiren.  —  2'>)  o^vacl?  9Jori'Kirn  ivurtcn  n.Mrfftd>  fünf  „uibrc  nflrt> 
;V'ruüilem?  JeiftoruUji  ihmi  ''?^^tn!d••c^cnlM'l^r  ebenfadö  mit.Hrieii  überunun  unb  in  bic  (ikfvtnjien 
fdjaft  abiiefubrt.  Fiav.  Jus.  Anii<i.  X.  *i.  7.  ?Jialtonat,  Vcd}  unD  l'Tieifdil,  rie  bop  WefaiVe 
and}  auf  ^ie  (ibaltaer  beuten,  feben  bie  (£-rfü(iunii  biefer  Üi'orte  in  bem  '2tur_^e  tcv  (£bal^il'er• 
berrfdMft  burd*  Simuo.  —  2(p)  .^^ieroniMnu?  betd'ranft  biefc  iHn-beifntnii  auf  Die  51mnioniier 
unb  "SiiMbiter,  Ibectorct  mit  l'vranu?  u.  ^^l.  aur  bie  5"t'f"-  i.'cd)  unb  l'^feifd^  feben  bier  bie 
*i?cfebrunii  Ter  .\:ciben  auJivfpuHtcu:  „-Tiad)  ber  i>on  ^uiba  unb  feinen  ^laebbarn  voü^Ciienen 
Vauterunii  bietet  fieb  ^iefen,  bic  einfl  C*^'rae[  ^nm  .(^cibcntluim  i^crlodt  batten,  nun  Cic '??ibi:(lid)Icit 
bitr,  bic  ilu'iic  be<<  i'oUiei  (sunte?  fcnnen  ]ü  lernen,  b.  b.  an  tcr  29abrbcit  unb  bem  .^^cilc 
^fraelo  Jbeil  ju  nebmen.  3l-elebe  ber  .f^eiben  awA'^  bann  niebt  ^um  l'IJcidie  (^iotte;?  fi*  n^enteii, 
biefc  fallen  ber  iH-rnicbtunii  anbeim."  —  27)  b.  b.  ta\',  fic  ber  irabrcn  Svcliiiicu  bulrigcn ; 
f.  4,  2.  —  28)  „fic  UH-rten  ale  ^aufteine  in  bcn  !cbcn^ic^cn  i^iu  (^^Dtte?,  alt?  (^Hicbcr  in  ba? 
jKcid^  Wotte?  auf;ieniMnmen  iver^cn;"  h.  58,  12:  I.  P(rt.  2,  5.  — 2f)i  Xiefe  Trobunii  erfuiir 
fid>  fortirabrcnb  an  allen  Jjolfern,  Die  cae  .^pcil,  ta^  une  in  Clbriftu?'  ßcnjorbcn,  nicbtanncljmen. 
'5ie  finfcn,  »crfcmmcn  unb  vcrfdnviuten  entUd;-. 


Caput  XIII. 

1.  Haec  dicit  Düniinns  ad  mc:^  Vade,  etposside  tibi'  lumbare  lineun),-"^ 
et  pones  illud  super  lumbos  tuos,  et  in  aquam  non  inferes  illud/  2.  Kt 
possedi  lumbare^  juxta  verbuiu  Domini,  et  posui  circa  lumbos  raeos. 
8.  Et  factus  est  sermo  Domini  ad  me,  secundo,  dicens:  4.  Tolle  lumbare. 
quod  possedisti,  quod  est  circa  lumbos  tuos,  et  Surfens  vade  ad  Euphraten,* 
et  absconde  ibi  illud  in  foramine  petrae.'^  5.  Et  abii,  et  abscondi  illud 
in  Euphrate,  sicut  praeceperat  mihi  Dominus.  0.  Et  factum  est  post  dies 
plurimos,  dixit  Dominus  ad  me:  Surge,  vade  ad  Euphraten:  et  tolle  inde 
lumbare,  quod  praecepi  tibi  ut  absconderes  illud  ibi.  7.  Et  abii  ad 
Euphraten,  et  fodi,  et  tuli  lumbare^  de  loco,  ubi  absconderam  illud  :  et  ecce 
computruerat  lumbare,  ita  ut  nulli  usui  aptum  esset.  8.  Et  factum  est 
veibum  Domini  ad  me,  dicens:  9.  PJaec  dicit  Dominus:  Sic  putrescert 
faciam  superbiam'  Juda,  et  superbiam  Jerusalem  multam.  10.  Populum 
istum  Pessimum,'"  qui  nolunt  audire  verba  mea,  et  ambulant  in  pravi- 
tate  cordis  sui :  abieruntque  post  deos  alienos  ut  servirent  eis,  et  adorarent 
eos:  et  crunt  sicut  lumbare  istud,  quod  iiulli  usui  aptum  est.  11.  Sicut 
enim  adhaeret  lumbare  ad  lumbos  viri,  sie  ap,'glutinavi  mihi  omnern 
domum  Israel,  et  omncm  domum  Juda,  dicit  Dominus:  ut  essent  mihi  in 
jiopulum,  et  in  nomen,"  et  in  laudem,  et  in  gloriam:  et  non  audierunt. 
12.  Dices  ergo  ad  eos  sermonem  istum:  Ilaec  dicit  Dominus  Deus  Israel: 
Omnis  laguncula'-  implebitur  vino.  P]t  dicent  ad  te:  Numquid  ignora- 
mus'^  quia  omnis  laguncula  implebitur  vino?  13.  Et  dices  ad  eos:  Haec 
dicit  Dominus:  Ecce  ego  implebo  omnes  habitatores  terrae  hujus,  et  reges, 
qui  scdent  de  stirpe  David  suf)er  thronum  ejus,  et  sacerdotes.  et  prophetas. 
et  omnes  habitatores  Jerusalem,  ebrietate:  14.  et  dispergam  '^  eos  virum 
a  fratre  suo,"  et  patres  et  iilios  pariter,  ait  Dominus:  non  parcam,  et  non 
coucedam:  neque  miserebor  ut  non  disperdam  eos.  15.  Audite,  et  auribus 


306  Der  g)rop^et  3ercmtaö.  13,  1—20.  2lnm.  1—21. 

percipite.  Nolite  elevari,  quia  Dominus  locutus  est.  16.  Date  Domino  Deo 
vestro  gloriam  antequam  contenebrescat,  et  antequam  offendant  pedes  vestri 
ad  raontes  caliginosos:'^  expectabitis  lucem,  et  ponet  eam  in  umbram 
mortis,  et  in  caliginem.  17.  Quod  si  hocnon  audieritis,  in  abscondito  plora- 
bit  animameaafaciesuperbiae:  plorans  plorabit,  et  deducet  oculus  mens 
lacrymam,  quia  captus  est  grex  Domini.''  18.  Die  regi,  et  dominatrici:" 
Humiliamini,  sedete:  quoniam  descendit  de  capite  vestro  Corona  gloriae 
vestrae.  19.  Civitates  Austri'^  clausae  sunt,  et  non  est  qui  aperiat:  trans- 
lata  est  omnis  Juda^"  transmigratione  perfecta.  20.  Levate  oculos  vestros, 
et  videte  qui  venitis  ab  Aquilone:^'  ubi  est  grex,  qui  datus  est  tibi,^^  pecus 
inclytum  tuum?  21.  Quid  dices  cum  visitaverit  te?-^  tu  enim  docuisti 
eos  adversum  te,^^  et  erudisti  in  caputtuum:  numquid  non  dolores  appre- 
liendent  te,  quasi  mulierem  parturientem?  22.  Quod  si  dixeris  in  corde 
tuo:  Quare  venerunt  mibi  haec?  Propter  multitudinem  iniquitatis  tuae 
revelata  sunt  verecundiora  tua,^^  pollutae  sunt  plantae  tuae.^  23.  Si 
mutare  potest  Aethiops  pellem  suam,  aut  pardus  varietates  suas:  et  vos 
poteritis  benefacere,  cum  didiceritis  malum.  24.  Et  disseminabo  eos  quasi 
stipulam,  quae  vento  raptatur  in  deserto.  25.  Haec  sors  tua,  parsque 
mensurae  tuae  a  me,  dicit  Dominus,  quia  oblita  es  mei,  et  confisa  es  in 
mendacio;  26.  unde  et  ego  nudavi  femora  tua  contra  faciem  tuam,^  et 
apparuit  ignominia  tua,  27.  adulteria  tua,  et  hinnitus  tuus  scelus  forni- 
cationis  tuae:  super  colles  in  agro  vidi  abominationes  tuas,  Vae  tibi 
Jerusalem,  non  mundaberis  post  me:^^  usquequo  adhuc? 

1)  Wan  fefet  biefe  SBciiTai^un^  flemeinbin  in  iai  5abr  599  ö.  S^r.,  bvt  Soac^tn  über  3uba 
regierte,  bcffen  Wutter  9?ohcfta  mit  ibm  bie  3?egcntfci)aft  fübrte  IV.  Reg.  24,  G ;  II.  Chron.  36,  9. 
2)  b.  b.  faufe  bir,  nacb  bem  (Ibalbaer.  —  3)  worunter  bter  nicbt  ein  (^iürtel  junt  ^ufiintmcn- 
ba.Iten  ber  ÄIciber  ju  oerftebcn  \]\,  fonbern  ein  Unterfieib,  bag  unmittelbar  an  ber  ^aut  anlag, 
eine  'Qirt  Unterrocf,  ber  von  ben  Ruften  an  bie  i^eine  binabüef.  Eae«  Äleib  fott  oon  l'innen, 
ixU'i:)  fojtbar  fein,  ii?ie  e?  nur  bie  Stciiten  unb  2?oruebmen  trugen ;  benn  ee  war  uon  ®ctt  beflimmt, 
ben  öorncbmen  unb  beben  .(Ibaraftcr  beg  i^raelitifcben  33olfc«,  at?  3?plfeö  (5)otte«  ju  finnbilben. 
(f«  fctl  enge  unb  unmittelbar  am  ^Gcibe  anliegen,  um  bie  innige  i'crbinbung  be«  23olfe«  mit 
feinem  Jpcrrn  unb  (Mott  0Pr5ufteUcn  iV  11 ;  Is."  62,  3.  —  4)  ^lad)  ^icrcnt^muis  bebeutet  ba«  ben 
roben  unb  untultiiMrten  i£baratter,  ben  bvi^  l^olf  ^^fviel  battc,  als  ee  (öott  errcdbUe;  benn  e« 
war  ein  2?olf  oon  Änecbten  unb  Sftaocn,  bie  ^Jeid)te!  »er)lanben,  aU  Siegel  ju  fd)lagen.  Kai  h 
vöari  nv  6i£?M-aeTai.  —  5)  b.  b.  icb  !auftc  mir  einen  ß3ürtel.  -gtieronafnu^  prooem.  in  Ose., 
fpwie  25atablu0  unb  i*\^ranuei  batten  ba?  (^an^e  für  eine  iMficn ;  allein  3;beoboret,  Iboma«, 
•öugo,  Xiontiftu«,  Wal^onat  unb  bie  mcitlcn  übrigen  (Jrcgctcn  halten  ee;  für  eine  wirfliebe  %Ht' 
facfte  —  gleicb  jener  bei  Is.  20.  2;  Ezech.  4.  1.  —  6)  5U  einem  ginnbilbe,  M^  i<iS  ißolf  aU- 
balb  an  ben  ?'^lu§  Supbrat  würbe  abgeführt  werben.  —  7)  „in  einer  j^clfenrieie."  Sr  bcbetfte 
bier  baei  .«leiD  fcrgfdltig  mit  (^kilein  unb  firbe;  f.  2?.  7.  —  8)  ffia5  bem  .fticibe  bie  feuchte, 
finücre  ;5clfenri^e  war,  Urfai^c  ndmlicb  ber  j'^äulni^  unb  ißermoberung,  ba?  feilte  Söraet  ber 
^ilufcntbalt  in  ^Babi^lon  fein.    Dafclbi^  foüte  c«  wie  oermobern  unb  »crfcmmen.  —  9)  7iJ<^; 

i  ifjiv.  —  10)  rf/i>  -()AA//v  ravTTjv  vßptv.  —  11)  elf  Xahv  öi'ofiaerruv.  —  12)  7^^  „Ärug,"  ä(T«of, 

bet  oietleicbt  feine  ^Pcnennung  öon  ber  9lebntid)!eit  mit  ber  .g»arfe  ober  2^ra  batte,  unb  einem 
Jucferbute  ober  Tclta  gleirf)fab.  —  13)  Der  :ä.'>ropbet  bcabili^'tigte  biefe  Slntwort,  auf  ba§  fie  buni 
tbren  eigenen  'D?unb  bcfidtigtcn,  fte  feien  gute  Äenner  beö  (iiebraucbcei  ber  Ärüge.  — 
I  *)  D*n^£)^  'M^  iT>iß  f'C  3erfd)la3en,"  womit  äuc^  ber  '"JJebenbegriff  „jerilreuen"  »crbunben  ifl. 

SiaaKOfjTnü.  —  l-5i  „Siucu  um  ben  5lnbern."  —  16)  pliÖ'nrf"^^  „anbie^öerge  ber  Däm- 
merung" (ber  i^in|lerni§),  —  2?itb  ber  Drangfale  unb  beö  unabwenbbaren  Unglücfe«.  — 

1^)  n^tJ^J  //»^fil  Weggcfübrt  wirb  bie  .^eerbe  bed  ^errn;"  bn  awcrpißi].  —  18)  HTDJlSl, 

worunter  bie  5J?utter  bc^  3oadnn,  9?amenö  9?obcfta  \\x  serfleben  ijl.  Knl  roig  ^waarehovai.  — 
19)  b.  b.  felbfl  bie  bi^ber  nßä)  niemals  eroberten  fejlen  ^-Mä^e  unb  Stäbte  beei  ©üben«  fint 
anferer  OTad^t  entriffen,  —  20)   aweriXeaav  änotKiav  nldav. — 21)   fott  ()ei§cn  veniunt: 


Der  ^rDpl)et  3cvcmia^.  13,  20—27.  \)(nm.  21—28.  307 

„fcbct  bin  auf  jcno,  Mc  v>om  'iiinbcn  tommcn,"  b.  b.  auf  eure  ?vcinbe.    ävnXnßn  b<p-&nlijf.{n  nov 

'lepovaaAiifi  Kai  ifJf  Tohr;  fpxouivovg  a-o  Boppä.  —  22)  SC.  0  Jerusilloui.  —  2fJ)  „tVCnil  tcr  .^(U 

tili)  bcimfudu;"  öra!'  ;T.(7^.^T7<^vru/(Te.  —  2 'I )  c\snS  d'dSs*  1*'?j^,  ü^N*  rnp^riN'! 

„unb  tu  bau  ile  fo  untcrricbtct  (i^cn^obnt)  lanocr  liid\  tap  fie  ale  "inTtrautc  \\\m  .l"*auvnf  irurcen ;" 
t.  b.  ru  baft  l?ii.t  io  tt*cit  mit  ibncu  ciuvicKijTcn,  taf}  fic  eri^  feine  iHMtrauun,  al'jtanu  reine  .iperrtit 

tf  UrCCn.      KU'  ffi  h'iii^niac  a'froix  *~'  <Tt  /lodi'/uara  tlr  apxuv'   \.  7,  0;    l\  .  lit'ir.  24,   1  :    Is.  Ij'.'.  2, 

2-5)  'l*'^Vu'  .-bcine  Scbkppen."  ro  ö-mi^^ä  aov.  —  26)  TDpj/*  IDt^IlJ)  -c«'  iveicen  feine 
/verfen  entbli3f;t  ivcrfen;"  Trapafisiyuartadfivat  räf  TTTipva^  aov.  —  27)  /J^  "]*7lui*  *riDC*n 
TlOÖ  '/i*^  ^'■'^^  ^'■'^•''^  5d!leppcn  auf  über  bcin  'Jlui^eiutt."  ä-oK'i/l'jiu  rh  ö-uru  aov  ittI  r^ 
izpuau-ov  CToi.  —  28)  „ivie  Kin^e  wiri?  e5  anftebcn,  taf;  fu  fic^  reinicjcft  unf  mir  wiefer  folfle|V;" 


Caput    XIV. 

1.  Quod  factum  est  verbum'  Domiiii  adJeremiam  de  sermonibus  sicci- 
tatis."  2.  Luxit  Judaea,  et  j)ortae  ejus  corrueruiit,  et  obscuratae  sunt  in 
terra,  et  clamor  Jerusalem  aseendit.  3.  Majores  miserunt  minores  suos 
ad  aquam:  venerunt  ad  hauriendum,^  iion  invenerunt  aqiiam,  reporta- 
verunt  vasa  sua  vacua:  confiisi  sunt  et  afflicli,*  et  operuerunt  capita  sua. 
4.  Propter  terrae  vastitatem/  quia  non  venit  pluvia  in  terrani,  confusi 
sunt  agricolae,  operuerunt  capita  sua.  5.  Nam  et  cerva  in  agro  peperit, 
et  reli(]uit:^  quia  non  erat  herba.  6.  Et  onagri  steterunt  in  rupibus, 
traxerunt  Ventura  quasi  dracones,"  defecerunt  oculi  eorum,  quia  non  erat 
herba.  7.  Si  iniquitates  nostrae  responderint  nobis:'^  Domine  fac  propter 
nomen  tuum,^  quoniam  multae  sunt  aversiones  nostrae,  tibi  peccavimus. 

8.  Expeclatio  Israel,  salvator  ejus  in  tempore  tribulationis:  quare  quasi 
colonus  futurus  es"*  in  terra,  et  quasi  viator  declinans  ad  manendum? 

9.  Quare  futurus  es  velut  vir  vagus,"  ut  fortis'"  qui  non  potest  salvare? 
tu  autem  in  nobis  es'^  Domine,  et  nomen  tuum  invocatura  est  super  nos, 
ne  derclinquas  nos.  10.  Haec  dicit  Dominus  populo  huic,  qui  dilexit 
movere  pedes  suos,"  et  non  quievit,  et  Domino  non  placuit:  Nunc  reeor- 
dabitur  iniquitatera  eorum,  et  visitabit  peccata  eorum. ''^  11.  Et  dixit 
Dominus  ad  me:  Xoli  orare^"  pro  populo  isto  in  bonum.  12.  Cum  jejuna- 
verint,  non  exaudiam  preces  eorum:  et  si  obtulerint  holocautoinata,  et 
victimas, '"  non  suscipiam  ea:  quoniam  gladio,  et  peste  consumam  eos. 
13.  Et  dixi,  A  a  a,^^  Domine  Dens:  Prophetae  dicunt  eis:  Non  videbitis 
gladiura,  et  faraes  non  erit  in  vobis,  sed  ])acem  veram'' dalj^t  vobis  in 
loco  isto,  14.  Et  dixit  Dominus  nd  me:  Falso  prophetae  vaticinantur  in 
nomine  meo:  non  misi  eos,  et  non  praecepi  eis,  neque  locutus  sum  ad 
eos:  visionem  mendaeera,  et  divinationem,  et  fraudulentiam,  et  seduc- 
tionem^  cordis  sui  prophetant  vobis.  15.  Idcirco  haec  dicit  Dominus  de 
prophetis,  qui  prophetant  in  nomine  meo,  quos  ego  non  misi,  dicentes: 
(Jladius,  et  fames  non  erit  in  terra  hac:  In  gladio-'  et  fame  consumentur 
prophetae  illi.  16.  Et  populi,  quibus  prophetant,  erunt  projecti  in  viis 
Jerusalem  prae  fame  et  gladio,  et  non  erit  qui  sepeliat  eos;  ipsi  et  uxores 
eorum,  filii  et  liliae  eorum,  et  etfundam  super  eos  malum  suum."  17.  Et 
dices  ad  eos  verbum  istud:  Dedueant  oculi  mei"^  lacrymam  per  noctem 
et  diem,  et  non  taceant:  quoniam  contritione  magna  contrita  est  virgo 

2 e ebner:  ^.  ecbrift.  ^^l.  1.  lll.  20 


808  Der  ^>vüpt)et  Oeremiag.  14,  1—21.  3tnm.  1—25. 

filia  populi  mei,  pla.i^a  pessima  vehementer.  18.  Si  egressiis  fuero  ad 
agros,  ecce  occisi  gladio:  et  si  introiero  in  civitatem,  ecce  attenuati  tarne. 
Propheta  qnoque  et  sacerdos  abierunt  in  terram,  quam  ignorabant. 
19.  Numqiiid  projieiens  abjecisti  Judam?  aiit  Sion  abominata  est  anima 
tua?  quare  ergo  piTciissisti  nos,  ita  ut  niiUa  sit  sanitas?  expectavimus 
j)9cem,  et  non  est  ibonum:  et  tempus  curationis,  et  ecce  turbatio.  20.  Cog- 
iiovimiis  Domiiie  impietates  nostras,  iniquitates  patriim  iiostrorum,  quia 
peccavimus  tibi.  21.  Ne  des  nos  in  opprobrium'^  proprer  nomen  tuum, 
neque  facias  nobis  contum.eliam-^  solii  gloriae  tuae:  recordare,  ne  irritum 
facias  ibedus  tuiuii  nobiseum.  22.  Numquid  sunt  in  sculptilibus  Gen- 
tium qui  pluant?  aut  eaeli  possunt  dare  imbres?  nonne  tu  es  Dominus 
Deus  noster,  quem  expectavimus?  tu  enim  fecisti  omnia  haec. 

1)  Sji  ifl  unsH'iPtf!,  511  welcher  3cit  ^'C  ^Tairrc  cini^ctrctcn  ift,  in  fcr  bicfc»  5üort  bc^  .^cvrn 
an  ^eremiae  crivinoicn  \\t.    Xcrcfcr  t^ält  für  njabvi'itcinltdi,  tvif;  fic  fiel)  anfange  bcr  J){ciT;icvnnc( 

3oafini?  ercuuict  habt  IV.  Reg.  23,  35.-2)   „in  ^Betreff  bcv  Xürrc."  —  3)  D^DJ"*?^* 

„ju  ben  Sillcvncn-,"  i~l  -ä  <ppeaTa.  —  4)  HD^^DiT)  »«"t>  fic  würben  bcfd^ämt;"  f.  i.  ©r.  — 

5)  Kui  TU  tpya  rf;r  -t/c  i^f'Aiivev.  —  6)  i.  e.  pulluiu.  —  7)  D^iinD-    STüruntcr  finb  cntwcbcr 

He  JJBaffcruncicbcucr  ju  uerftclien^  bcncn  ctn  (^cuHi!tiiic3  Sduianbcn  eigen  ifl,  namentlid>  bie 
Jrtrofpbilc,  Ober  nach  ^lnbcrn  bie  '^*lanflen,  bie  mit  aufi'ierirtitetcm  Äo^?fe  wnb  pffcnem  .*Racl>eu 
X'uft  einrieben;  f.  i.  ^iir.  Jub  39,  5.  —  8)  1^;^  1^^  „U'iti^en  wibcr  nnö;"  ävriaTT/aav  ?//üv.  — 

9)  b.  f).  tbue  33armbcr^ii-(feit  iim  bcinctnnllcn,  um  beiner  i^er^err(ic^nng  nnüen,  it^cil  wir  feinen 

Sinfprucb  barauf  babcn.  —  10)    „warum  wiüft  bu  wie  ein  grcmbling,  'nji3,  fein  im  \'anbe, 

snb  wie  ein  5Panberer,  ber  nur  5um  Uebcrnacbtcn  einfebrtV"  hnri  kyevijdriq  üael  iräpotKoc  f-) 

rf/r    yjjc,    KOi    wr   avr6\{ii.iv   inn'/ivuv    t'ir   KaruAviia  \  —  1  J)    nri^/iurror    v~vi,)V.  —  12)   (ivijp.  — 

|JJ)  b.  b.  bu  wolnift  ja  in  unferer  Witte.—  V^]  b.  b.  rafilce  ben  (sHUtern  nad^u^'iiiu'cn,  immer 
bei  ben  vUuMänbifri^en  93uid)tcn  Jpülfc  ju  fud)en,  u.  f.  f.  Tic  j^iifc  ber  Sünber,  bemcrft  •^'iercns^- 
muf,  ilnb  unftat;  ben  <LV)ercd)ten  giltbeilia,  wa^öott  pi  Wpi)fc»aefpnnten:  Tu  vero  sta  mecuni 
Deut,  ö,   31  ;    Is.  f)!,  20.  -  15)    f-  t.  (ör.  -  1(>)  7,   10;    11,  14.  —  17)  nPl^DT  --»nt' 

T    :    • 

<5petfC0pfcr  ;"    ku)    dvoiac.  —  18)   nH}^  ,><^^'  web!"  ö  'JV,  Kipu,  'löov  .  .  —  19)   a/Ji-demv  nai 

T    -; 

e'ipr/VT/v.  —  29)   'if'  (i'iiuviritarn  Kai  TTpou/ptGuic  .  .  —  21  )   h>  T^avärij  x'oaepC).  —  22)    ,,bie  victrafC 

ibrcr  3:<opbeit."  —  2'$)  5CH>rte  axxi  bem  '?Jiunbc  bc6  ^''"'^Pf'Ctcn,  fccr  bier  ba^  tbut,  wai  ba>5  2?olf 
ni*t  tbun  will,  —  (Sri)merj  unb  ücib  bce  Jperjens  erwcdcn.    KaTayäyarf  £tt'  i,<p\)a?.fiov(;  v/jijv 

düKpva  .  .  Küi  fif/  (iia'/.iTTtruanv.  —  24)  KÖTzacov  „rufc  büd^."  —  23)  S3,3iT*7K  „cntwürbiflt 
ni^t  ben  Jtjron  beiner  ^errlidjfeit;"  //?}  cnrollcyc  -^pövov  cdf//f  cov. 


•  Cnpvit   XV. 

1.  YA  dixit  Dominus  ad  me:  Si  steterit  Moyses,  et  Samuel  coram  me,' 
non  est  anima  moa  ad  poi)ulum  istum  :'  ejice^  illos  a  facie  mea,  et  egredi- 
antur.  2.  Quod  si  dixerint  ad  te:  Quo  egrediemur?  dices  ad  eos:  Haec 
dicit  Dominus:  Qui  ad  mortem,*  ad  mortem:  et  qui  ad  gladium,  ad 
gladium:  et  (jui  ad  famen,  ad  famen:  et  qui  ad  captivitatem,  ad  captivi- 
tem.  3.  Et  visitabo  super  eos  quatuor  species,"'  dicit  Dominus:  Gladium 
ad  occisionem,  et  canesad  lacerandum,  et  volatilia  caeli  et  bestias  terrae 
ad  dcvorandum  et  dissipandum;  4.  et  dabo  eos  in  fervorem^  universis 
regnis  terrae:  propter  Manassen^  fiiium  Ezechiae  regis  Juda,  super  Omni- 
bus quae  fecit  in  Jerusalem.     5.  Quis  enim  miserebitur*  tui  Jerusalem? 


l:er  yrop^ct  Oercmirtö.  15,  1— G.  3lnm.  1—10.  309 

aut  quis  contristabitur  pro  te?  aut  quis  ibit  ad  roganduni  pro  paee  tiia?* 
6.  Tu  reliqiiisti  mc,  dicit  Dominus,  rctrorsuni  abiisti:  et  exteiulani  manuin 
meam  sui)er  te,  et  interlitiani  te:"Maboravi  rogaus."  7.  Kt  dispergain 
eos  ventilabro'-  in  portistorrae:'^  interfeci  et  dispordidi  populum  meum,'* 
et  tamen  a  viis  suis  non  sunt  reversi.  (S.  Multiplieatae  sunt  mihi  viduae 
ejus  super  arcnam  maris:  inchixi  eis  super  matrem  adolescentis'^  vasta- 
torem  meridie:  misi  super  civitates  rc{)ente  terrorem.  9.  Inlirmata  est 
quae  peperit  septem,'"  defecit  anima  ejus:  oceidit  ei  sol,'"  cum  adhuc  esset 
dies:  confusa  est,  et  crubuit:  etresiduos  ejus  in  gladium  dabo  in  conspectu 
inimicorum  eorum,  ait  Dominus.  10.  Xuc  mihi  mater  mea:  quare  genu- 
i.sti  me  virum  rixae,  virum  discordiae  in  universa  terra?  non  foeneravi," 
iieo  foeneravit  mihi  quisquam:  omnes  maledicunt  mihi."*  11.  Dieit 
Dominus:  Si  non  relicpiiae  tuae""  in  bonum,  si  non  occurri  tibi  in  tempore 
aftiictionis,  et  in  tempore  tribulationis  adversus  inimieum.  12.  Numquid 
Ibederabitur-^  ferrum  ferro  ab  Aquilone,  et  aes?  13.  Divitias  tuas  et 
thesauros  tuos  in  direptionem  dabo  gratis  in  omnibus  peccatis  tuis,^*  et 
in  omnibus  terminis  tuis.  14.  Et  ad(hicam  inimicos  tuos  de  terra,  quam 
nescis:  quia  ignis  succensus  est  in  furore  meo,  super  vos  ardebit.  15.  Tu 
scis  Domine,  reeordare  mei,  et  visita  me,  et  tuere  me  ab  his,  qui  [)erse- 
quuntur  me,  noli  in  patientia  tua  suscipere  me:^  scito  quoniam  sustinui 
propter  te  opprobrium.  16.  Inventi  sunt  sermones  tui,-^  et  eomedi  eos,* 
et  factum  est  mihi  verbum  tuum  in  gaudium  et  in  laetitiam  cordis  mei: 
quoniam  invocatum  est^"  noraen  tuum  super  n>e  Domine  Dens  exer- 
cituum.  17.  Non  sedi  in  conciho  hidentium,  et  gloriatus  sum^  a  facie 
manus    tuae:    solus    sedebam,    quoniam    comminatione   replesti   me.^' 

18.  Quare  faetus  est  dolor  meus  perj)etuus,-^  et  plaga  mea  desperabilis* 
renuit  curari?  facta  e.st  mihi  quasi  mendacium  aquarum  intidelium.-*' 

19.  Propter  hoc  haec  dicit  Dominus:  Si  converteris,^-  convertam  te,^  et 
ante  faciem  meam  stabis:  et  si  separaveris  pretiosura  a  vili,^*  quasi  os 
meum  eris:  convertentur  ipsi  ad  te,^  et  tu  non  eonverteris  ad  eos.  20.  Et 
dabo  te  pojailo  huic  in  murum  aereum,  fortem :  et  bellabunt  adversum 
te,  et  non  praevalebunt:  quia  ego  tecum  sum  ut  salvem  te,  et  eruam  te, 
dicit  Dominus.  21.  Et  liberabo  te  de  manu  pessimorum,  et  redimam  te 
de  manu  fortium. 

1)  '^Jfan  crilcbt  ani-  tiefen  5Borten,  baf;  bte  .t>eili;icn  im  icufciti.Kti  ?cbenrur  bie  rtvcitentj 
.^ircbe  auf  (ircen  ut  treten  revmöi^en,  baf;  isjott  auf  ibr  fsH'bct  Iviücffidn  nimmt,  faf;  bic  Gincn 
tcrfclbcn  mein-  \>crnuHicn  alv  Cte  Wintern.  Tic  Urfariu',  nnirum  ■?."'( L>^^fc^  unt»  ccamuel  'oor  'Olnbcrn 
genannt  irerten,  ma.a  nuiM  ric  fein,  iveil  fie  auet  iräbrcnc  ibre?  Vcbcni<  öfter  !>ermittelnb 
jirifcben  'i^Ptt  m\t  ba?  i'clf  i^etretcn  fin^  \n\t>  and)  fiM'.ft  furrt^  .tcili.ifcit  benn'rraaten.  — 2i  ,,\t> 
iieiiic  i*  midi  rcd^  nidit  (\i  riefem  i'oifc."  —  3)  iin-oarec/ov.  Tai"  "in-rftofuMi  t?cn  Wcttef 
'.?ln|ielid>t  bereutet  bicr  nad^  t>em  vibalfaer,  Jboma?,  ^luanus  unb  iHitabhie  bie  iH'rbannunj? 
unb  i'cnai^unii  auf  »ycttc?  Cfrbtbetl;  nad^  .^icroniMnue,  iKbabanus  u.  'Jl.  beu  i'erlurtbcr  i^iUt* 
Iid^en  (i3nabc"unb  bc?  ^intlid^en   Sd^u^ee«.  — '4)    b.  b.  jum  icbc  burds  bic  "Peft;  f.  4;;,  11; 

Ezech.   14.   19-21.  —  o)   i.  e.  pcenaruni  „2traüiattuniicn;"  d,^n-  —  6)  n^T"^'*?  '/i"r  Wip» 

T  ~:~  : 

banblunii,"  ober  n.Me  5lnrerc  »rcücn  „uim  3d>recten;"  na*  bem  Sbaibäer  „^ir  Unrubc  unb 
Unftctii^fcit;"  fJf  ävayKnr.  —  7  )_b.  b.  ireaen  ber  3üubcnareucl,  bic  burd>  l^'Janaffeö  ciUi^cfübrt 
nMHfen.    Tic  ^erfon  bc^  ü?i\ina|Tcö  fann  "uicbt  Urfadje  ber  Strafe  fein,  n?cil  er  bebarrlidje  iMipr 

c^tt^an  bat  lY.  Reg.  21.  11 :  II.  Chron.  33,  12.  —  8)  ^?^!!»  „wirb  f^cncn;"  (pEicrerac.  — 

9i  „ficfc  um  bcin  SBcbJfein  ',u  erhinbigen."  2o  nimmt  it-  ber  gbatbcier  unb  5?atabhiö,  fcti^f 
5lIIe,  bic  bcn  Xerr  nad*  bem  Jpcbr.  ncbmen.    ric  ävand/jfti  tif  äpi-n/v  aoi;  —  10)  (hao^epf.)  er. 

20* 


$10  Dcrg?rüpl)et  3crcmta^.  15,6—19.  2lnm.  11— 33. 

11)  DH-in  *n*J<7J  '''*  ^'"  ^(^^  Srbarmeno  mübe;"  ovkItl  ävijau  ahrohc.  —  12)  b.  ^.  ivte 

mit  einer  ii'urrutaufcl.  fr  'haa-npä.  —  lt5)  ^0,6)  bem  ebclI^dcl•  uub  2>atab(u^  bcpcuten  tner 
bic  i^forrcii  nicbt«  ^OlnDerc?,  al?  bie  Stabte;  aüciit  nadi  Ibomai«,  9^^al^p^at,  i'iHamiiü  i'inb  bie 
Vanbc?iircn^eu  51t  'ocrtleben.  l^Jvin  mitf;  na*  ilmen  übcrfe&eu:  „biei  an  bic  '>h-env-n  be?  'i'anbeü, 
opcr  bii^  an  Die  'iJreujen  tcr  (Srbe."  'Sanchej  sJcrRebt  unter  ben  "j^fortcn  ben  'i}üif=  iinb  Untevi^aniv 
bunt  inelcbc  Pic  '^onne  ein-  unb  auöiicbt.     riic  LXX  jicbcn  bie  9Bortc  jum  ^}?aAfofcij)nDcn : 

tv  Tri'/Mir  /laoii  ciov  r/TtniJwdrjGav.  —  14)    aTT(j'Aeaav  tov  Aaov  finv  rfiä  rar  KciKiar  avTÜr.  —  l»5)  t.  5. 

Über  bic  .Oaujjti^aft  fcr  junjic"  Wannfcbaft,  worunter  3cvufafcin  ju  siertlebcn  ift.  '^InDcrc  i^er- 
fteben  ^5amaria  darunter  mit  ^i3e5icbuniT  auf  IV.  Reg.  17.  (>.  —  Ui]  b.  b.  bic  ^Biutter  Pteler 
Sübnc;  I.  lieg.  2.  5.  —  17)  „bic  SiMinc  ibrcs  fyiü:fc^_^cbt  unter,"  nad) -^ieroni^mu?,  bent 
GbalPvkr,  InnaMu?;  ober  „in  ibrer  Iraner  ficbt  ilc  bie  srcnne  unterj^hcn,"  nacb  Jbcoborct, 
Jbpinaei,  -^Utio.  —  18)  „irf)  babe  nicbt  (anicbernP)  auggclicben  unb  uict)t  iv't'prgt/'  b.  b.  i(t> 
bin  9?iemanbcm  jur  l'aft  gefaüen.  oire  (j<prÄ?/(ja  oire  üfpfhiafv  ohSt-lc.  —  19)  '/  io-,i''''f  /'"*'  ^s^'^f^f-v 
iv  roiQ  Karapoiui'o/c  //f.  — 20)  „tx\ig  bir  uocl)  übrii^t  (bcr  ^Xc)!  bcittcr  S'ai^c),  wirb  bir  junt 
'^)utcu  fein."  li?  erfüllt  ilcb  biefes  JBort  an  bent  ^Prcpbeten,  inbem  C>er  (irobcrer  ^tabucbobcnofor 

ibu   febr   buIPCOll  bcbanbcltC.  _   jhnuTo  dta-rrora  KaT£vdvvüVT(jv  avrüv.    e'i  /.a/  TTupeartjv  aoi  iv  Kaipü) 

TM-  KUKüv  alrCiv.  —  21)  ^'"Tn  „»x^irb  »obl  C£ifen  brecbcn  bae  (iifcn  ?cm  ^^forten  unb  ba4 

(£r^V"  b.  b.  roirb  wobl  bic  jitbifclic  "iOiacbt  ber  cfialPaifcben  überleiten  fein?  5ie  »virb  ibr  erliciKn, 
unb  bann  loirD  ti  an  den  la;]  fcmmen,  baj?  bu  mein  ^Pr^)l^bet  bift  unb  ba(i  id)  bicb  in  meinen 
'2*u8  iicnpmmcn.  Tic  llebcrfetjunc;  ber  i^uliiata,  mit  anidier  aud)  bic  ün-ifd>e  un?  arabif*e 
übercinfttMtmt,  »icbt  faft  q.\\\  oenfelben  Sinn  binau?.  Ter  Sbalfäer:  „©irp  wobl  "^^barao,  ber 
bart  ift,  irie  'iifen,  fid)  mit  ^Sefecia?,  ber  üarf  reie  (£ifen  ift,  Serbinnen,  um  lU^^n  ^}tabud>o» 
bonofor  \\i  fduipfen,  ber  iric  ba?  allerbdrte|le  Sifen,  wie  Stabl  ift,  unb  öom  ^forbeii  berfemmtV" 

LXX  (cfeit  t/*~l^  unb  ÜberfetjiCn:  e/  yvuad-T/aerai  aiy?]poq]  Kai  nepißoXatov  xaZ-novi'  t'/  i(jX''C  f^c^'-  — 

TT 

22)  „um  air  beiner  .i:ünbcn  nnflcn."  6/ä  nanag  äuapriac  aov.  ric  JRcbe  ifl  an  3utia  geriditet. 
2?5)  „nimm  mid)  auf,  aber  nidit  in  i'antimutb  i:;ci^cn  bie  j^einfc."  "^lad)  'Jlnbcrn:  „raffe  miri) 
nidu  bini!:»e5j  na*  beincr  üangmutb."    3}a6  SDort  ^^HpH  l'^ißt  ^^ibe  '-Beseutungen  ju.    LXX 

ijii  Eir  fiaitpoi^vulav.  —  2'i)  Tcrcfcr  bcutct  bicfc  2Bcrte  auf  ba?  2Biebcrfinbcn  ber  Urfduift  bc^ 
■iPentateud)?;  allein  bic  c^caiöbnliAc  5(ui5leiiung  beutet  fie  auf  bie  'lliittbciluuii  Per  üBciffaiiungcn, 
bie  bcm  ''J'ropbctcu  ,ut  Ibcil  würben.  Xer^^Pröpbet  bedient  fiit  bicr  be;^  •JlueiDrud^  „finben,"  um 
anjujciiien,  faf;  Die  iiötilid)en  'iWittbeiiuni^cn  unerwartet  fpmmen.  .(picrLMivimuei  »erfuüpff  bicfc 
3{ebc  mit  t>cm  oorbergebenccn  BaM,  wo  von  Veiben  bic  ^tefc  ift,  unr  nimmt  t-ic  sennones  als 
corrc(atit)  ju  bcm  sustiimi  ()i)])robriuiv).     renn  in  Veiten  offenbart  fidi  ter  .(perr  am  Viebften. 

yröjdi,    i'jr   k/.nßnv    nep't    aov    uvctäiaubv    i'—b  rüv   (itisTahvTUV   rovr  '/öyoin;  CJav.  —  2^)    csvvrtMnoi' 

uhrovr.  —  •2i\)  folt  bcipcu  vüc.'itum  est.  „3d>  bin  i^enannt  nadi  tieinem  'Diamcn,"  b.  b.  id*  bin 
":Vropbct  ßjottcö.    Sr  fonntc  \}K\i  um  \o  mebr  facicn,  aU  ber  "DLune  ot-'^i-voa,  Ja,  aud^  in  \>tm 

^iiamen  Ocremia  entbaiten  ift.  —  27)  t^^*i^1  „unb  wax  luiliis."    Xae;  barauffolcicnbc  a  facie 

luanus  tu;o  itl  nad)  bcm  .»öebr.  mit  bcm  folsienbon  solus  sedcbam  ^u  i-icrbincen:  „'!}?id)t  faö 
id)  im  Ärcife  ber  gröblid)en  un?  war  luftij],  äujUlldH^  beiner  J3anP  faf;  icb  einfam  .  ."    a/./.ä 

f.l'/aßohßjjv  ciKo  Tzpoaü-ov  x^H""^  '^"'-'-   Kdraijcwnc  t:Ka-&!jfirji>  .  .  —  28)    *^n5*??!3  D^*?"^^    „bCUU 

mit  Straf.qcrid)t  erfüdteft  \>\\  mic^,"  b.  b.  bu  fdttii?te(lnud)  mitbem  ^owm  pcinee.  2trafi]erid>te?, 

29)    Irari   cü   /.vrzovvrec  fie   miTtaxi'aoval  fiov;  —  30)    artptä.  ■ — ^31)     TtDD   *7  ("T'nn  I^H 

IJtDNJ  k^b  D^'P  DD{<  »^u  i^irft  mir  tt?ic  eine  Iru^queüe,  SJaifer,  bic  nidu  juxu-rläfiuTi  fint," 

D.  b.  id;  boffc  auf  biA,  wie  ber  JBanberer  auf  ben  ^örunncn,  ben  er  fiebt,  fanb  micb  aber  i^etäufri)t, 
wie  tcr  ÜBanberer,  ber  fein  JBaffer  im  "i^runncn  ftnPet.  yivdfih'!]  eytv/'/d)/  pm  ('.jc  ix^wp  i/viif5fr,  oi-K 
fX"i'  -lariv.  3eremiae  retet  bicr,  Wx\v  ibm  Pic  duf;er|]e  t^ctrübnif;  eintiab,  oon  ber  feine  5celc 
iKfdttijit  war.  Sr  reber  bicr,  wie  einft  ^ob,  nidit  mebr  fdbia,  fid)  ^u  faffen.  C£r  rctct  wie  Per 
iVfalmift  al»?  i!orbil,p  (Ibrii'ti:  Ut  quid  liercruiuisti  me.  Deus?  (£r  rcbct,  wie  (£briftu?  am 
.Hreme,  ba  bie  Wiiietbaten  'Oüler  auf  ibm  lajien.  (rr  ^ac|te  unb  oerlor  alle  "iJiuöuAt  auf  .*^ülfe. 
on  foUtce  uncvmcijlidic?  Veit»  Idfit  «iknt  jene 'iluecrwdbltcn  juweitou  finfen,  fie  er  ju  befouDcrcn 
,^werfcn  al6  üin-rtu'Uiic  iiebraucben  will.  3ercmias  mufue  bicr  büfien  für  ba«;  \y\\\\t  i^olf.  Um 
ben  Vaut  tcr  iUilcjata  mit  fem  .\bcbr.  in  lüinflauii  ^u  briniic",  muf;  man  fich  ju  facta  c^'st  mihi 
ola  Subjcft  lllaIlu^^  tua  beuten,  nidu  ba;?  mn-bcrj'^ebenbe  plaga  nica.  'Sandn-j  bentt  fid;  bicr  alö 
Subjeft  al)stiiu're  a  jucis  et  concilio  hulfiitimu.  —  32)  P.  b.  wenn  im  ^ururftebr|l  i>on  beincr 
U^fj^ijUbeit  unb  iilcinmüthiiitoit.  ~  33)  b.  b.  _fo  werbe  aud)  id)  ^Jllle^  an  bir  tbun,  bafi  bu 
bcfeftiiU  blcibeft.  nnl  ärroKUTaa-i/cco  m.  Unnt  Mcfcr  "JtuJlCi^uni^,  wehte  ben  SbatPdcr,  foane 
Crijicne?,  i\itabUi(?  u.  "?(.  für  fid)  bat,  weid)en  .)öicron'.>muei,"  Ibomac,  Ibcoborct,  r)ibabanu«>. 
Jf-uijo,  V;)ranuc  ab  uub  Icacn  aue;  "iSnm  pu  biefce  i>ctf  bcfcbveil  \>\i\\  5unbcn,  fo  will  ic^  bii^ 


Zn  fvcpbci  jcrcmiaij.  15,  19.  5lnm.  3:J— 35.  311 


Caput    XYI. 

1.  Et  factum  est  vcrbnni'  Doinini  ad  me,  diceiis:     2.  Xon  accipies 
iixoreni,  et  iion  eruiit  tibi  tilii,  et  filiae  in  loco  isto.     3.  Quia  haoc  dieit 
Dominus  super  tilios  et  fdias,  qui  geuerantur  in  loco  isto,  et  sujier  matres 
eorum,  quae  genuerunt  eos:  et  super  pati-eseorum,  de  quorum  stirpe  sunt 
nati  in  terra  liac:     4.  Mortibus  aegrotationum  morientur:^  non  jdangen- 
lur,  et  non  sepelientur,  in  sterquilinium^  super  faciem  terrae  erunt:  et 
gladio,  et  fame  consumentur:  et  erit  cadaver  eorum  in  escam  volatililnis 
caeli,  et  bestiis  terrae.     5.   Haec  enim   dicit   Dominus:   Xe  ingrediarip 
domum  convivii/  neque  vadas  ad  plangendum,  neque  consoleris  eos:  quia 
abstuli  paeem  meam    a  jiopulo   isto,  dicit  Dominus,  misericordiam  et 
niiserationes.  6.  Etmorienturgrandes,  etparvi^in  terra  ista:  non  se})elien- 
tur  neque  plangentur,  et  non  se  incident,*^  neque  calvitium  fiet  pro  eis. 
7.  Et  non  frangent  inter  eos  lugenti  panem  ad  consolandum  super  mor- 
tuo:  et  non  dabunt  eis  potum  calicis  ad  consolandum  super  patre  suo  et 
niatre.     8.  Et  domum  convivii^  non  ingrediaris,  ut  sedeas  cum  eis,  et 
comedas  et  bibas:     9.  quia  haec  dicit  Dominus  exercituum  Dens  Israel: 
Ecce  ego  auferam  de  loco  isto  in  oculis  vestris,  et  in  diebus  vestris  vocem 
gaudii,  et  vocem  laetitiae,  vocem  sponsi,  et  vocem  sponsae.     10.  Et  cum 
annuntiaveris  populo  huic  omnia  verba  haec,  et  dixerint  tibi:  Quare 
locutus  est  Dominus  super  nos  omne  malum  grande  istud?  quae  iniquita.': 
iiostra?  et  quod  peccatum  nostrum,  quod  peccavimus  ]>omino  Deo  nostro? 
11.  Dices  ad  eos:  Quia  dereliquerunt  me  patres  vestri,  ait  Dominus:  et 
abierunt  post  deos  alienos,  et  servierunt  eis,  et  adoraverunt  eos:  et  me 
dereliquerunt,  et  legem  meam  non  custodierunt.     12.  Sed  et  vos  pejus 
operati  estis.  quam  patres  vestri:  ecce  enim  arabulat  unusquisque  post 
pravitatem  cordis  sui  mali,  ut  me  non  audiat.     13.  Et  ejiciam  vos  de 
terra  hac  in  terram,  quam  ignoratis  vos,  et  patres  vestri:  et  servietis  ibi 
diis  alienis  die  ac  nocte,  qui  non  dabunt  vobis  requiem.*    14.  Propterea" 
ecce  dies  veniunt  dicit  Dominus,  et  non   dicetur  ultra:  Vivit  Dominus, 
qui  eduxit  filios  Israel  de  Terra  Aegypti,     15.  sed.  Vivit  Doniinus,  qui 
eduxit  filios  Israel  de  Terra  Aquilonis,  et  de  universis  terris,  ad  quas  ejeci 
eos:  et  reducam  eos  in  terram  suam,  quam  dedi  patribus  eorum.    10.  Ecce 
<  go  mittam  piscatores'"  multos  dicit  Dominus,  et  piscabuntur  eos:  et  })ost 
liaec  mittam  eis  multos  venatores,  et  venabuntur  eos  de  omni  monte,  et 
de  omni  colle,  et  de  cavernis  petrarum.     17.  Quia  oculi  mei  super  omnes 
vias  eorum:  non  sunt  absconditae  a  facie  mea,  et  non  fuit  occultata  ini- 
(juitas  eorum  ab  oculis  meis.    18.  Et  reddam  primum  duplices  iniquitates, 
et  peccata  eorum:  quia  contaminaverunt  terram  meam  in  morticinis  ido- 
lorum  suorum,"  et  abominatiojiibus  suis  impleverunt  heredilatem  meam. 


S12  Der  ^vopVt  Sfremia^.  16,1—21.  9Inm.  1— 13. 

10.  Domine  fortitudo  raea,'"  et  robur  meum,  et  refugium  meum  in  die 
tribulationis:  ad  te  Gentes  venient  ab  extremis  terrae,  et  dicent:  Vere 
mendacium  possederunt  patres  nostri,  vanitatem,  qiiae  eis  non  profuit. 
20.  NimKiuid  faciet  sibi  homo  deos,  et  ipsi  non  sunt  dii?  21.  Idcirco 
efcc  Qi^o  ostendam  eis  per  vicem  banc, '^  ostendam  eis  manum  meara,  et 
virtutem  meam:  et  scient  quia  nomen  milii  Dominus. 

I)  Xicfe  luHtli^o  Wittbeilims^  fc|jen  Stuii^c  in  bic^Jlnfan^v^^cit  be^  jcrcmianit'licn  ^IJropbetftt« 
Ämtcji,  "Jlnt-erf  in  tie  ^dt  t)(i  Äönii^ä  ^Piifim  1",  '2.     fiebere?  Idfu  ilri»  nicbt  bci^immen.  — 

äi   tv  liuvdru)  voaepü.  —  S]   tk  -apihh'iyua.  —  \)    nntSTl'S  „■'paUiJ  iti  ZSi\mmt\-C\(\&)Xiki." 

'l'Jacb  .!öicroni:)mu^  \\t  baruntcr  „.&auä  fcer  ^eiitcnmabC^cit"  ^u  •>er[teiH'n.  (J?  siebt  im  f>kunt>e 
auf  (£inoi(  binauö.  tk  ^^lannv  aiiTün:  —  5)  f.  i. '>k.  —  ß)  rJci'er  bei^nifd1e  (\)ebraud»,  Ka» 
'»Scilitt  ju  l^cruMIn^'en,  rear  \\v^x  im  fv)efci>e  flrcncic  scrbotcn  Lov.  10,  liS;  Deut.  14.  1,  fdjeint 
abfr  t)pcb  gani^  uut  gebe  ijcblicben  ju  fein.  — 7)  nrip*tp"n*3  „•f'aus  re?  (yctageei,"  befonfcr« 

,Mi  IrinfiKl^iiK^;"  tk  o'iKiav  -6r„v.  —  8)  rtTJÜ  DD*?  [D^'N*^  -<'*  5^>er^c  eucb  fein  Wit- 

Icir  iifirdbren;"  o't  ov  düaovaiv  vfiiv  i'/to^.  —  9)  ?23^  ^f^^^f^t '^i'''' -^''^fi"'"  ^'''i"  f^  ift  1^6^^  ^ie 

iWfte  ron  ber  ^^uruJfubruUjV  --10;  S*  werten  ^^ifcbcr  unf  Oviitn-  o;cnannt,  ippburcb  ^ie  l'ift 
Uiir  '^H-njaU  i^cfinnbilpet  mxi,  iromit  O^r^iff  -H^n  Seite  ber  Shalbaer  anciej^riffcn  ivurfc.  Sinem 
>^if*5ih-(e  iiliili  i'n-  Uutcrncbmen  5ur  3fit  be?  Äi?niiiö  ^c^onia^  i^uvuImu),  bcr  fidi  ibncn  eri<ab 
unp  mit  einem  »^rcjicn  Ibeile  be?  iU>lfeei  nacb  "i^ab'olon  abjU'fübrt  ivarb;  einer  Ij.iiit  aber  unter 
Serecias,  am  laufeupe  ibr  Vcbeu  einbüßten  unb  ^^rufalein  in  ben  5taub  fanf;  f.  rii,  29. 
Jboma?  oerftebt  unter  bcn  Cuii^ern  fie  JRiMuer,  bic  unter  Iitu3  C$ci"'J'^l»?in  belaiierten  unp 
jerilüirten.  .^ieron'.MUu?  iuPciTcn  bericbtet,  bie  Crtbeborcn  feiner  Jeit  Peutc'.en  ba?  ©ctaiitc  auf 
Pie  Juvücffübruuii  ber  iicfaniiencu  3»bfn  J«?  3?abt^lon  bunt  ^»robabel,  (v?t>ra?  u.  ?(.,  ünb  im 
tr*üiffben  Sinne  auf  dlMiilü?  unb  tie  9Ippftel,  n^etebe  bie  "i^crirrten  \u\^  Jcrftreuteu  jufammen. 
futtten  in  ba^  .»öaue  (skutec«.  Tiefe  'Olu?le;-(un;i  i^rünPet  fic'o  auf  Criiicue?  hoiii.  2.  in  Juan., 
auf  Icrtuüian  1.  4.  c.  Marc  o.  9.  '.Jlucb  ^^tmbrofiu?  s.  t'..  in  ]^■^.  lls  bulPii-ite  ibr.  Ter 
.-^ufammenhaui]  fcbelnt  \xi\\x  uirfu  für  bicfc  ^tu^lei^un;!  ^u  fein,  aber  bae'^icfas^te  ilimmt  febr  iiut 
)U  i<.  l<.)-2],  —  11)  b.  b.  mit  bcn  liefern  ber  Itnere,  bic  ile  Pen  '^Hntfrn,  ober  au.b  mit  Pen 
Veicben  ber  .«inrcr,  bie  fie  pcm  'WolC'.t  ^^eopfert  babcn.  —  lil)  Ter  'ipropbet  lieht  bier  am 
SctluiTe  ber  Strafi^cricbte  Pie  Worjcnrötbc  Pcj  -vteilcji,  ja  Pen  lavi  be<<  .^eileci  fcibcr,  bic 
'i^ffebruu;!  ber  iU^Ücr  ^u  '^Unt  unb  "feinem  f^efalbtcn,  unp  fpriitt  Paoon,  irie  n>enn  er  fie  in 
ti'irfUcbfeit  yor  ficü  bätte.  —  ÜJi  P.  b.  in  bcr  letucn  .-^cit  pe#  iüPifcbcn  Staate^,  bic  ^cn  Der 
.{eriliMunji  Oerufalem?  bur*  cie  d&alPäcr  h'M  ju  ß^^jrifiuö  rcidu. 


Caput  XVII. 

1.  Peccatuni  Jnda  scriptum  est  stylo  ferreo  in  uno;ue  adamantino,^ 
exaratum  super  latitudinem^  eordiseorum,  et  in  cornibusararum  eorum.' 
2.  ('um  recordati  fuerint*  filii  corumararum  suarum.  et  hicorum  suorum, 
lii:n(»runiquefrondentium  in  montibus  excelsis,  3.  sacrißeantes  in  aiz;ro:* 
l'urlitudinem  tuam,"  et  oinnes  thesauros  tuos  in  direptionem  dabo,  excelsa 
tna  pnjpt'r  [)cccata  in  univcrsis  Ünibus  tuis.  4.  Et  relinqueris  sola"  ab 
bereditate  tua,  (juam  dcdi  tibi:  et  servire  te  faciam  inimicis  tuis  in  terra, 
quam  igrioras:  quoniam  ignom  suecendisti'^  in  furore  mco,  usque  in 
aetornum  ardebit.  ö.  Haec  dicit  Dominus:  Maledictus  homo,  qui  con- 
lidit  in  homine,  et  ponit  carnem'  brachium  suum,  et  a  Domino  recedit 
cor  ejus.  ().  Erit  enim  quasi  myriciie'"  in  deserto,  et  non  videbit  cum 
vent^rit  bonutu:  .«ed  habittibit  in  siccitate  in  deserto.  in  terra  salsuginis, 
et  iiibiibitabili.  7.  Ik-nedictus  vir.  qui  contidit  in  Domino,  et  erit  Do- 
minus fiducia  ejus.  8.  Et  erit  quasi  lignum  quod  trans|)lantatur  super 
aquas,  quod  ad  liumorem  mittit  nidices^suas:  et  non  timebit  cum  venerit 


■Der  gjrop^ct  Ocrcmia^.  17,  1—3.  3lnm.  1—6.  313 

aesliis.  Et  erit  foliuin  ejus  viiidc,  et  in  tempore  siccitatis  noii  erit  solici- 
tum,  nee  aliiiuiuKlo  desiiict  faccro  rriictuin.  9.  Praviim  est  cor  {»miiium, 
et  inscrutabile:"  (juis  cogiioseet  illud?  10.  Ego  Dominus  scrutaiis  cor," 
et  probans  renes:  qui  do  unicuiquo  juxta  viam  suam,  et  juxta  iVuctum 
adinvontionum  suarum.  11.  Perdix  fovit'-^  quae  non  peperit:  fecit  divi- 
tias,  et  non  in  judicio:  in  dimidio  dierum  suonim  dereliiupiet  eas,'*  et  in 
novissinio  suo  erit  insipiens.  12.  vSolium  gloriao'"altitudinis  a  ]>rineipio, 
loeus  .'^anetitleationis  nostrae:  13.  Exj)eetati(»  Israel  l>omine:  oinnes,  qui 
te  derelinquunt,  confundentur:  recedentes  a  te,  in  terra  scribentur:"* 
(pioniam  dereliquerunt  venam  aquarum  viventium  D(»minum:  14.  Sana 
me  Domine,  et  sanabor:  salvum  me  fao,  et  salvus  ero:  cpioniain  laus  mea 
tu  es.  15.  Ecce  ipsi  dicunt  ad  me:  Ubi  est  verbum  Domini?  veniat. 
1('>.  Et  ego  non  sum  turbatus,  tepastorem  sequens:'^  et  diem  iiominis  non 
desideravi,'**  tu  scis.  Quod  egressum  est  de  labiis  meis,  rectum'^  in  con- 
s[>eetu  tuo  fuit.  17.  Non  sis  tu  mibi  formidini,  spes  mea  tu  in  die  afflie- 
tionis.  18.  Confundantur  qui  me  ]iersequuntur,  et  non  cönfundar  ego: 
jiaveant  illi,  et  non  paveam  ego:  induc  super  eos  diem  afllietionis.  et 
dupliei  contritione  contere  eos.  10.  Haec  dicit  Dominus-'  ad  me:  Vade, 
et  sta  in  porta  filiorum  populi,  ])er  quam  ingrediuntur  reges  Juda,  et 
egrediuntur,  et  in  cunctis  portis  Jerusalem:  20.  et  dices  ad  eos:  xVudite 
verbum  Domini  reges  Juda,  et  omnis  Juda,  eunctiipie  baljitotores  Jeru- 
salem, qui  ingredimini  per  i)ortas  istas.  21.  Haec  dicit  Dominus:  Custo- 
<]ite  animas  vestras,  et  noiite  {)ortare  pondera  in  die  sabbati:  nee  inferatis 
]>er  j)ortas  Jerusalem.  22.  Et  noiite  ejicere  onera  de  domibus  vestris  in 
die  sabbati,  et  omne  opus  non  facietis:  sanctificate  <liem  sabbati,  sicut 
]»raeee})i  patribus  v^estris.  2o.  Et  non  audierunt,  nee  inclinaverunt  aurem 
sinim:  sed  induraverunt  eervicem  suam  ne  audirent  me.  et  ne  aceiperent 
disciplinam.  24.  Et  erit:  Si  audieritis  me,  dieit  Dominus,  ut  non  inferatis 
onera  ])er  portas  civitatis  bujus  in  die  sabbati:  et  si  sanctificaveritis  diem. 
sabbati,  ne  laciatis  et  eo  omneo[)Us:  25.  Ingredientur  per  portas  civitatis 
bujus  reges  et  principes,  sedentes  sujier  solium  David,  et  ascendentes  in 
curribufi  et  ecpiis.  i[)si  et  principes  eorum.  viri  Juda,  et  liabitalores  Jeru- 
salem: et  liabitabitur  civitas  baec  sempiternum.  20.  ICt  venient  de  civi- 
tatil)us  Judu,  et  de  circuitu  Jerusalem,  et  de  terra  Benjamin,  et  de  campe- 
st ribus,  et  de  montuosis,  et  ab  .\ustro,  portantes  holocaustum,  et  victimam 
et  sacrificium,  et  thus,  et  inferent  oblationem  in  domum  Domini.  27.  8i 
nutem  non  audieritis  me  ut  sanctifiectis  diem  sabbati,  et  ne  portetis  onus, 
ci  ne  inferatis  j)er  [)ortas  .lerusalem  in  die  sabbati:  s>iccen<lani  igneni  in 
jiortis  ejus,  et  devorabit  domos  .Jerusalem,  et  non  extinguetur. 

|i  „mit  diamantener  rviije,"  ndmliil»  ^e•?  <v^rirfe(?,  —  *2)  fTl^'^J/*  „auf^ie  -Tafel"  ibreö 

•C'*cv.K>i^-  —  'ii  .^cbr.  „eurer."  Ter  'iPropbct  H^t  mit  bieftn  ftarfen  "Jln-ifrüffen,  ^at!  ^ie  5ünfe 
,'\ufa'?,  ^.  b.  fein  "Jlbfall  '-hmh  »abrerf  'sMaiiben,  feine  Untreue  i^ei^n  '^Hnt  mit  un^er.ili^baren 
:)\u\(n  in  ^ie  '^K-nnffen  nnt  auf  ^en  ailum[>ert1i'lHnten  (^K'^tjeu  X'Utaren  einae',eit"l*net  fei.  'l'.  1-4 
fii'ien  in  allen  rltecenftiMien  fer  ijXX,  ^ic  Jperapla  un^  complutenfer  ^Vd'.^ilotte  aii-Jsienommcn. 

^    Dnn3?p  Dn*-33  "i^*?  „»Uft't  rem  (licbliii'on)  ^Infenfen  ibrer  .Viinrer  fint>  ibncn  ibrt 

'^'.'.tare."  5ei3t  man  fiefe  fi^-iiTaanna  in  Me  Jeit  ,u\iftuu\  fp  und  ^er  'iVvovbet  fallen  :  SXanm 
b^xbcn  ^ic  Cutfen  ^cn  (^H^Lunt  unc  man  (£ulfu*  eutfa.it  i  unter  ^^iM'ia?i,  \o  febren  fie  jet^t  ivicrer 

juriuf  ui  ibnen,  »ic  ju  ibren  Viebliniien.  —  'S;  ("Tl'i'p  ^l"^'*!  "^  '"••'"  '"^^'■''^'^  '"'  ^^W'filre."    tir 

(triebt  ',iim  iVriic  5ipn.    ^Jlabere  iiberfetuMi:  „auf 'i^erjU'u,  in  ■,"^el^ern,"  unf  Rieben  tiefe  beiren 

Si'prte  ui.Hi>   5um   "I^orberviebentru.  —  (» >    T|*?*n  /-^ftn   lH'rnu\ien,   feinen   3leiebtbum."  — 


314  2)er  ^rop^et  3eremiit^.  17,  4 — 19.  ^lnm.  7 — 20. 

*!)  T\rhn^'2  ^21  nr^tDDt^  »^^  *^"'f^  viblaijcn  *?cn  bcnicm  Srbc  unt  ja^ar  hirditid)  fcCfR;" 
b.  b.  bu  nnrft  ein  ^abKiljahr  bcr  9ietb  fcicvn  aitä  cuicncr  Sdiiilb,  rocUtci^  ncbcn;ii^  ^sahxt 
taueru  irirb.  2c  initablue,  ':'l\ir'"i"'  "•  '^^-  ~  '^)  '•  ^'^'  ^"^'  T--  ^"-  11-  —  «^)  '•  *-'•  liumineiu. 
Xer^Vvopbct  ju'lt  t'icr  i?tcUcid)t  äuf^oafim,  ber  bei  t>rn  '2(etV-^plici'n  ^ulfc  iiciicn  i^a^l^Ion  fuAtc 

IV.  ikt'".  -4,  1.      «"'  crripicei  cäpna  ßpax'ovnc  airoi'  i~'  airöi..  —  gOj   1^/1^*3  „i"llcirf>  einem 

9?acften;"  nvid\  l'atiiMu?  „c!lcid^  bcm  jrHKbtolbcrbcerbanm;"  cV  ?}  nypiojtvpiKr].  Xic  Jamariefe 
ift  ein   fcbr  unanfebnli*er,  i^erädnlidler  4^aum   in  bcr  SBuftc,  'i'ilt'  t-cr  i'erfümmcrun.q.  — 

i  1)  Nin  \L*j^^  ^2!2  13^n  Dpi'*  „bintcrliftis^  i(1  bci-ö  .^pcrj  mebr  atei  SlKc-?,  unt  frvinfbaft." 
£fr  ^■prt><>bct  nuidn  bicr  einen  SUtensf  bc?  ^crieleits  bavitbev,  taf;  ein  fcl*\U^tt^ntraucube? 
•terj/iric  er  ee^  eben  iiefdultevt  bvt,t,  ni*t  \\\  jinren,  ober  rMclmebrnidU  mit '<iid>eibcil  ui  ofcnnen 
fei.  '^lnberc  n^cllen/er  nuutc  eine  (£inn>enbinui  iKiien  bie  vorberi^ebenbe  J)icbe  fsiottci?,  t(Icidi  alv 
faiUe  er  511  'i!iptt:  Tn  ivridift  n?cb(  ihmt  rem  Seiten  bee  O^uinne?,  ber  in-rtraut  auf  bid^,  aber  iit 
fiiite  bii«  .'6cr5  be^  ^Jicnfriicn  arodiftic;  unb  tranfbaft.    3n  2>.  ]U  folöt  alebann  bie  5(ntit?ort 

<lllf  biete  (SiUirenbnni^      ßa-irtia  ij  i<ap(Via  Trdpci  navra,   siu  äi&puTTÜt;  kcri,  uai  r/f  }i<.';rTt7ni  avTÖv; 

gcbr  trcffenb  mcraüfirl:  über  biefc  StcHc  2?ernarbuc  trnct.  dc  inter.  doui.  c.  44:  Coiisciontia 
liuiiiiiiis  aliY.-.'^u.«  iDulta.  b^iciit  cnini  iibyssus  exliauriri  iion  jiotctt,  .'-ie  cor  humiiiis  a  cugi- 
tatioiiibus  i-xvH  cvaouan  non  potcst;  hcd  coiitiiiua  volubililale  in  eo  volvuntnr.  Mareiua^- 
num  e.st  et  s-itatiosuui  niaiiibus;  illic  reptilia  (|uuruni  iion  cA  duuhius.  »Sicut  cnim  rcptile 
iateuter  rcpit  et  siinuK-i.s  ariiraetibu^  huc  et  illuc  deauibiilat,  ita  ccnscientiaiii  hoiiiiiiis  vone- 
iiattv  oosritaiioties  iijtiniit  i^t  e.xeurit,  ut  nesciat  lioiiio,  mule  vtiiiaiit,  aut  quo  vadant.  Hoc 
jieiie  cognoYorat,  (.ui  dicebat:  Pravuui  cs^t  cor  .  .—  12)  llHMnit  Wott  üis-^en  UMÜ:  9Benn 
([M&i  bu7  0  f'ropbct,  bie  •i'-ersen  nid^t  burdM'd^auen  fannfi,  ob  fie  rcdu  beftellt,  itnb  ivic  Tie 
beutaffen  finb,  fo  i|"t  ein  5lnberer,  ber  es?  fann,  nnb  bcr  bin  idi.  ^a  id)  fann  nod*  niebr;  icb  iveif;, 
w[(  icb  einen  oi-'ben  nad)  feiner  iBcfdiaffcnbeit  ^u  bcbanbein  l;abe.  —  IrJ)  Xer  5avic  nad)  ftieblt 
bac!  ;}U~bbubn  bie  (rier  fnmber  iHv^el  unb  brütet  fic  aui^.  Ter  ^''ropbet  bejeidinct  biemit  bcn 
Cdti]  unb  bie  A^abfudu,  btc  ficb  burd)  frembe  ©ütcr  bereidiert.  hiuir/at;  -ipci^,  cvv?'/-}a}tr  ä  ovk 
fraKrv.  ÜBcibrfd^einiid»  bat  ber  "i^Mopbet  bicr  bcn  .Slöniii  ^oafim  im  3(uge;  f.  22,  1.  Shu^njünue 
üb.  c.  Fauh;t.  13.  12.  fiubet  in  bent  (^.Ufai^ten  eine  iiutc '•i'e^eid'nnnoi  ber  .ipäretifcr :  IJivretici 
iii.star  perdicum  eougrcgant,  ({upe  non  pcpeverunt.  Cliri!?tianos  cniiii,  quot?  inaxiiue  Christi 
iiouiine  seducunt,  i:\n\  jier  ipsius  Chri,-<ti  Evangoliiim  uatosinveniunt,  etfaciunt  illosdivitias 
mas.  non  f^ane  cuni  judicio,  sed  cum  ttuieritate  inconsidorata.  —  8  4)  Oi-Vlfim  ftarb  im  öö. 
Vebenejabrc  JV.  Kt-g.  2;).  .'^.6. — I-))  Stueruf  bee  ';prot^beten:  „C  2bron  ber  .^^crrlid^tcit," 
U'orunter  ber  Wnabentbron  im  «öciUiitbum  5U  terftebcn  ift;  f.  14,  21.  —  Jii)  was?  nad^Criiieiu^? 
unb-CictoniMnue  bcbentet :  fie  werben  jenen  beiiiejäblt,  bie  irbifd^  benfen,  im  (i)eiicnfat3e  ut  jenen, 
bie  bimmlifd)  benfen  unb  in  ba?  35ud^  bce  Vebene  ciuiV'fdn'ieben  werben ;  nad)  initablu^  aber, 
J:u;iü,  u.  "JL:  fie  werben  in  bcn  5tanb  jiefd)rieben,  b.  b.  ein  unftetesj,  fur3ec;,  elenbee  Tofcin 
laben,  wie  eine  '5dn-ift,  bie  man.  in  bcn  2tanb  fdnxibt,  im  Wci^enfat}  5U  jener,  bie  man  in  ben 
i\-elfen  eiumeif;elt,  unb  bie  ba?  nni.Hn-ti!jUMi-e  ^Inbenfen  be?  (sjereducu  finnbil^et;  f.  Job  1*.»,  24. 
*\'ac^  beni  Cibalbäer  unb  l'^^ranu>5:  fic  werben  ber  X?ölle  nnb  iH'rbammiiip  befvimmt.  —  (f.  l>r. 

(»i-imm,  (Sinbcit  b.  Sinv  S.  r,59.  ^.)  —  17)  TtHnK  H^/np  ^'^^'K'K^  »id)  brdncite  nidst 

\vcc[  "ocni  .'cirten,  binter  bir  ber  (5U  folgen),"  b.  b.  nt  wcia.crte  micb  niAt,  bie  <^Mcinbii]en  burd) 
SLÜ^rt  unb  Vcbrc  jn  weiben  unb  jitborfam  bir,  0  (^HUt,  bamir  ',u  bienen.  nvK  iKOTziaca  Ko-aKOAm^ 
riüiv  üTTicu  (7oi^.  —  IS)  „ieb  ijcrlaui^tc  feine  ^^fenfdientaj'ic,"  b.  l).  ßilürfeitaiic;  f.  Hebr.  1 1,  2;3. 
^m  .fiicbr.  aber,  l^']^^  DV/  bürftc  ba^^  öJcöeutbctl  oicfaiit  fein:  „id)  crfebnte  nid)t  bcn  la.^  be? 

llnbeile?,"  b.  i.  für  mein  inilf.  'So  nimmt  ee  auA  ber  (ibalbäer  nnb  i^ttablu^.  —  19)  f.  i. 
<»r.  --  "20)  iv  l'.i-27  bilbet  einen  eijiencn  ihmt  bcm  inM-bcrtn^benben  unabbdn.ai*ien  "Jlbfd^nitt, 
ben  man  fid)  u'  (inbe  ber  JltenicruUiie.^cit  bee;  ^i-Mui?  iiefprodjen  benfen  muf;,  unb  Vcr  ein  (^kfe(j 
cinfi^drft,  an  bcffen  l^cobaditung  ba^^  .!peil  S^rctcle  bän^jt. 


Caput  xvni. 

1.  Verbuni,  quod  factum  est'  ad  Jeremiam  a  Domino,  dicens:  2.  Surge, 
et  descende  in  domum  figuli,  et  ibi  audies  verba  mea.  3..  Et  descendi  in 
domum  figuli,  et  eece  ipse  faeiebat  opus  super  rotam.^  4.  Et  dissipatum 
est  vas,^  quüd  ipse  faeiebat  e  luto  manibus  suis:  conversusque  feeit  illud 


I^cr  ^Prop^ct  3cvriiiiae.  IS,  1—11.  ?rniii.  1—5.  3l.=> 

vas  alterurn,  sicut  placiicrat  in  oculis  ojus  ut  faccret.  5.  Et  factuin  est 
verlmtn  Domini  ad  nie,  diocns:  0.  Nuniqiiid  sicnt  fi^^ulu.s  iste,  non  jx^teio 
vobis  facere,  domns  Israel,  ait  Dominus?  ecce  sicut  lutum  in  manu  fi^iruli. 
sie  vos  in  manu  mca,  donius  Israel.  7.  Kej)ente  ]o(|uar  adversum  j^entcni 
et  adversus  regnum,  ut  cradicem,  et  destruam,  et  disperdam  illud^  S.  Si 
jwenitentiam  egerit  gcns  illa  a  malo  suo,  r(Uod  locutus  sum  adversus 
eam:  agam  et  ego  pocnitentiam^  super  malo,  quod  eogitavi  ut  facerem  ei. 
\K  Et  subito  loquar  de  gente  et  de  regno,  ut  ae<liticem  et  phintem  illud. 
10.  Si  fecerit  malum  in  oculis  meis,  ut  non  audiat  vocem  mcam:  poeni- 
tentiarn  agam  super  bono,  quod  locutus  sum  ut  facerem  ei.  11.  Nunc 
ergo  die  viro  Juda,  et  liabitatoribus  Jerusalem,  dieens:  Ilaec  dielt  Do- 
minus: Ecce  ego  lingo^  contra  vos  nialum,  et  cogito  contra  vos  cogita- 
tionem:  revertatur  unusquisque  a  via  sua  mala,  et  dirigite  vias  vestras  et 
studia  vestra.  12.  Qui  dixerunt:  Desperavimus:"  post  cogitationes  enim 
nostras  ibimus,  et  unusquisque  pravitatem  cordis  sui  mali  taciemus. 
l.j.  Ideo  haec  dicit  Dominus:  Interrogate  Gentes:  Qui;j  audivit;.talia 
horribilia,  quae  fecit  nimis  virgo  Israel?  14.  Xumquid  deficiet  de  petrn 
agri'  nix  Libani?  aut  evelli  possunt^  aquae  erumpentes  friiridae,  et  de- 
Huentes?  15.  Quia  oblitus  est  mei  populus  mens,  frustra  libantes,^  et 
imi)ingentes"'  in  viis  suis,  in  semitis  saeculi,"  ut  ambularent  per  eas  in 
itinere  non  trito:'-  16.  ut  fieret  terra  eorum  in  desolationem,  et  in  sibi- 
lum  sempiternum:  omnis  qui  praeterierit  per  eam  oI)stupescet.  et  movebit 
Caput  suum.  17.  Sicut  ventus  urens*^  dispergam  eos  coram  inimico: 
dorT?um,  et  non  faciem  ostendam  eis  in  die  perditionis  eorum."  18,  Et 
dixerunt:  Venite,  et  cogitemus  contra  Jeremiam  cogitationes:  non  enim 
peribit  lex  a  sacerdote,'^neque  consilium  a  sapiente,  nee  sermo  a  propheta : 
venite,  et  percutiamus  eum  lingua,'''  et  non  attendamus  ad  universos 
sermones  ejus.  19.  Attende  Domine  ad  me,  et  audi  vocem  adversariorum 
meorum.  20.  Numquid  redditur'^  pro  bono  malum,  quia  foderuiit  fovc- 
am  animaemeae?  Recordare  quod  steterim  in  conspectu  tuo,  ut  loquerer 
])ro  eis  bonum,  et  averterem  indignationem  tuam  ab  eis.  21.  Propterea 
da  filios  eorum  "^  in  famem,  et  deduc  eos  in  manus  gladii:  fiant  uxores 
eorum  absque  liberis,  etviduae:  et  viri  earum  interficiantur  morte:  ju- 
venes  eorum  confodiantur  gladio  in  praelio.  22.  Audiatur  clamor  de 
domibus  eorum:  adduces  enim  super  eos  latronem  repente:'^  quia  fode- 
runt  tbveam  ut  caperent  me,  et  laqueos  absconderunt  pediljus  meis. 
23.  Tu  autem  Domine  scis  omne  consilium  eorum  adversum  me  in  mor- 
tem: ue  })ropitieris  Iniquität!  eorum,  et  peccatum  eorum  a  facie  tua  non 
deleatur:  fiant  corruentes  in  conspectu  tuo,  in  tempore  furoris  tuiabutere 
eis.-*^ 

1)  5(lIioIt  fe^t  bicfc  ^]>rp^brtic  in  tit  .'Icit  3i><ifti»^;  '^p*  u^^  ?tciüt(  in  bic  3cit  unmittelbar 
r>cr  ober  nad)  r^in  Ic^c  ^cf  .Hbnijiö  CuMla-j.  —  :2)  „auf  fer  2dinbc,"  iinc  i'ie  i>i\'  Iinn'cr  ImI'cu. 
i-l  Ti'üv  litduv.  —  3)  rinC'J  .,>t>arb  ijcrborbcn,"  b.  K  inif;rict()  bei  Ter  fvcrtii^uniV  aal  i-ea^  rA 

«)}47w.  —  \)  3m  ^cbr.  ifi  bicr  nidn  bajTclbc  2Bprt  gebrandet,  iric  im  crftcn  Ibcilc  ^c^  i'c'rfrö, 
fcnfcrn  ein  anterc?,  \*n**nj,  wcldice«  nic^t  JKcuc  iTbcr  Siinrcn,  i'ontcvn  übcvbaupt  Sd^mcv,, 

l'cit>,  ?}(itl':if  bcbcutct.  LXX  //troiw/o-w-  f.  Gen.  f).  0;  Nuiii.  2:;,  19:  Deut.  1.  :14.  Xa? 
bicr  f^icfaiUc  »lilt  aud^  bei  i^.  ]().  _  ^j  ^jd^  btifc,"  »^lcid^  ^cm  Jörfcr.  Tcnt  .-^n'cifrl,  ter  |'iri> 
Her  jU'Ucnt'  marben  fi>nnte,  n'c  t^cn  'i^ilbunji  bcc>  iUM'cn  ^urd^  <siott  rie  :'>{cbc  ii't,  bcaei^ner 
(iireiiortiiö  t>.  (S^-..  1.  Moral,  '-i.  7.  burd>  ^tc  treffenbc  i<cnierfun;i:  X«m  cvL-antur  a  l)niiiiii'>. 
t.\niG  iiullu  natura  sua  subsistnnt.  <c<\  creare  se  mala  Douiinus  iudirat  cum  res  lieuo  coiulitit- 
iiobis  male  agentiliu.s  in  flaselluin  format.  ut  ea  ipsa  et  )ior  dnlurem  <|Uo  feriuut.  delinqueii- 
tibub  mala  sint  et  per  naturam  ijua  cxit-tunt,  bona,     l'nde  et  venenum  mors  e.st  humirii. 


316  T)tx  3)rop^et  Oeremia«.  18,  11—23.  5lnm.  5—20. 

:<«rpenti  vita.  —6)  d^U^  äy,Sp,ovue^a.  Tk  i^crjiDeiflunci  i|l  ber  S*Iu§ftein  bcr  5l5fcfcr 
you  ßJott  Ter  Sbalfäfr:  „wir  baben  un^  abi^cfcbvt  !>eit  beinern  eultug."  —  7)  Jpebr.  „wirb 
»ifin  (Reifen  meincö  5(cfer(anbc«  je  fcblen  bcr  ^Ancc  bc?  \!ibanonV"  (iJott  macbt  bicr  auf  bie 
rfi^edjtdjjiiie  Crbnunii  aufmcrffam,  in  irctcber  bic  «effbövfe  ibm  bicnen,  um  Ssrael^  Unjieborfam 

lU    bcfitdinen   unf   ]ü    bcftrafcil.      //?/   h'/.äirivaiv  ä-b   -iri>ar  /innml  r/  xii-iv  äTrd  tov  Aiiiarov.  — 

^'  Onr,  t»aö  bier  Oic  ^-Buliiata  mit  emtapentes  i^ibt,  überfe^ien  eie  "^Jcueru  nad)  bem  iU>r,aan.qt 
P<>?  iPatabhiö  mit  „fernrberfcmmeubcu,  frembcn."  di  finb  bier  bie  J^tüiJe  »lemeint,  biejiuji  bem 
fernen  (ik-biri??(anM-  entfprini^en,  me  j.  i^.  ber  Vorbau  au6  bem  fernen  üibanmi.  äo  reenii^ 
tiefe  »"^lüiJe  äueiietrorfnct  unji  bei  Seite  ijefcbafft  werben  fi3nne)i,  sjerabc  fo  ivent^  fotttc  ,"$?rael 
«fn  feinem  (iilviubcn  unt>  feinem  (yotteeibien|le  abgcbraiit  werten  föuncn.  fii/  enK/.ivrj  idtjp  ßiaiui 

,)r,o  oepöfisvoi:  —  9)  npH*  KlLi*^  „«crc^ebtic^  9taurf)njcrt  anjünbcn,"  b,  b.  ben  f>5i>^cn  opfern. 
,;,■  Kn;,v  hh'uiaaoA-,  —  lOi  DlS^CO*^  "^an  macl)tc  \xc  \'ixand)dn/'  lU  falfAcn  ^yropbetcn 
fiibrte«  ba»  inMf  jum  '^(bfaü.    /c«i  cicri:^6i7>H(7/i'.  —  11)  „auf  ben  %^min  ber  Ur'icit,"  auf  bcn 

tfaben,  tic  ibncn  oom  tHnfanq  ber  bur*  f^iett  sjoriicjdcbnet  waren.  —  12)  rilD^IJ  HD?? 
n^l^D  J*^^  Tri  /'"'"  'i^f'ibe  eine?  uni^fbabntcn  59coie?  3U  j^cben;"  roi-  errißf/vai  rpißovr  ovx. 
Sxovrar  Üup  ür  ^opeim:  —  13)  D**1p~nn3  nii^idi  bem  tilwiupe,"  t?ie(mcbr  Süboflwinbe, 
per  in  5*aldfti«a  febr  beip  uub  oerbeerenb  i|"t.  (jr  üvt-uor  Kaiauvn.  —  14)  ihiiw  alroic  ^fitpav 
ü-^'/tiar  a'rrüi'.  —  1^5)  „t^^f  '^H^'e^  Wirb  nicbt  untcrijebfn  unt£r  tcn  ^.Vieitcrn,  ni*t  bcr  JRatb 
unter  ben  iDcifen,  nidit  ba?  JBort  (flotte?)  unter  ten  ^i>rcpbete,n."  •'???it  fotcben  fd>wacben  Jrofi^ 
vtrünben  fucbt  ficb  ba?  i^clf  ^u  bcfcbiutcbtioicH  unter  ben  ^ernjalmenten  "iVreti.qtcn  be3  Jeremia*. 
16 1  t.  b.  wir  woden  ibn  mit  tcr  Junj^e  Per  Tn-rieumtnUi?  feblai^eu.  —  17  i  .sc.  rcddi  solet.  — 
18)  Ta  (43ott  fem  'JPröpbeten  uerbotcit  batte,  für  ce?  iicife?  j^iettun.^  \n  beten,  fu  Durfte  er  fein 
auferee  (ikbet  oerriitten,  ciU  welche?  auf  fie  iU-rberrliibunv^  'yc^ttcei  4ilein  \\ilt.  —  19j  kTiarUi;- 
f.  4,  7,  —  30)  DilD  np'^  »"d*  bcincnj  Jörne  tbu'  mit  ibnen;"  ^'^"/fT-ji  l^yahroL^, 


Caput  XIX. 

1.  Iluec  (licit  Dominus:'  Vade,  et  aceipe*  lagunculam  fio^uli  testeara 
u  senioribus  populi,  et  a  seuioribus  sacerdotum:'  2.  Et  eo^redere 
ad  vallem  filii  Ennonj/  quae  est  jiixta  introitum  portae  fictilif*:* 
et  praedicabis  ibi  verba,  quae  ego  loquar  ad  te.  3.  Et  dices:  Audite 
vorbum  Üoiniui  reges  Juda,  et  liabitatores  Jerusalem:  haec  dicit 
Domiiui!^  exercituum  Deus  Israel;  Ecce  ego  inducam  afflictionem  super 
loeum  istum,  ita  ut  omiiis,  qui  audierit  illam,  tinniant  aures  ejus:' 
4.  Eo  quod  dereliquerint  me,  et  alieaum  fecerint  loeum  istum:  et  liba- 
veruut"  in  eo  diis  alienis,  quos  nescierunt  ipsi,  et  patres  eorura,  et  reges 
Juda;  et  reploverunt  loeum  istum  sunguine  innoccntum.  5.  Et  aedifica- 
xeruiit  excelsa  Baalim**ad  eomburendos  tjlios  suos  igni  in  holocaustum 
P.nnlim:"  (juae  non  praeeepi,  nee  locutus  sum,  nee  ascenderunt  in  cor 
moum.  (').  Propterea  eeee  dies  veniunt,  dicit  Dominus:  et  non  vocabitur 
amplius  locus  iste,  Topheth,  et  Vallis'"  ftlii  Ennom:  sed  Vallis  oecisionis. 
7.  Et  dissipabo  consilium  Juda  et  Jerusalem  in  loco  isto;  et  subvertam 
vos  gladio  in  conspectu  inimicorum  suorum,  et  in  manu  quaerentiuni 
.•«uimas  eorum;  et  dabo  cadaveia  eorum  eseam  volatilibns  eaeli,  et  bestiis 
ferrae.  8.  Et  ponam  civitatem  haue  in  stuporeni,  et  in  sibilum:  omnis, 
k|ui  praeterierit  per  eam,  obstupescet,  et  sibilabit  su{x^r  universa  plaga 
tijus.  9.  Et  eibabo"  eos  carnibus  filiorum  suorum,  et  carnibus  filiaruni 
>*uarum:  et  unusquisque  carnem  amici  8U)  comedet  in  obsidione,  et  in 
augustia,  in  qua  concludent  eos  inimici  eorum,  et  qui  quaerunt  animas 


Der  5)rop^ft  3evcmiaö.  19,  1—14.  ?lnm.  1—17.  317 

eorum.  10.  Et  coiitercs  lagunculam  in  o(;ulis»virüruiu,  fjui  ibuiit  tecum. 
11.  Et  dices  ad  eos:  Haec  dicit  Dominus  exercituum:  Sic  conteram 
popnlum  ii^tum  et  civitalem  istam,  sicut  contoritiir  vas  fin^uli,  quod  noa 
potost  ultra  instaurari:'^  et  in  Topheth  sepclientur.'-^  eo  quod  non  sit 
alius  locus  ad  sepeliendum.  12.  8i  faciain  loco  liuic,  ait  Dominus,  et 
habitatoribusejus:  et  ponam  eivitatem  istam  sicut  Toplictli. '*  lo.  Kt  erunt 
domus  Jerusalem,  etdomusre,u;um  Judasicut  locus  Topheth,  immundae:" 
omnes  domus,  in  quarum  domatibus'^  sacrificaveruntomni  militiaecaeli, 
et  libaverunt  libamina  diis  alienie.  14.  Venit  autem  Jcremias  de  Topheth, "' 
quo  miserat  eum  Dominus  ad  proplietandum,  et  stetit  in  atrio  domus 
Domini,  et  dixit  ad  oninem  populum:  15.  llae<;  dicit  J)ominus  exer- 
cituum Deus  Israel:  Ecce  ego  inducam  super  eivitatem  haue,  et  super 
omnes  urbes  ejus  universa  mala,  (piae  locutus  sum  adversum  eam; 
quoniam  jnduraverunt  cervicem   suam  ut   non  audirent  sermones  meos. 

1)  riefe  JPciiTaiiint;^  ift  pbiic  3^i>«iffl  in  t'if  3*''^  Cunifimjs  ^u  fe^cn,  Weit  barin  t?on  lieber- 
tanrnebmen  tee  (HH^tuMiticuftc?  tic  3lc^c  i|l.  —  "2]  H'^n  „faufe;"  KTf/aai.  —  ii)  3m  Sb(br.  bvit 

T  )t 

tiefet  iJDort  ba«  'jPräfirum  „unb"  oor  |tcp,  wcfbalb  mau,  um  beutticb  }u  übcrfeuen,  fupüürcii  mii§ : 
„unb  einiiie  iH«n  bcn  "JlcUcfteu  nimm  audi  mit  bir;"  kcu  ä^tir  üto  rür  inn-rAvrifiiov.  —  %)'.  ]:; : 
Wc  rü  :ToAvnviSj)i<n'  vlüv  njr  rtuvm'  iivroi'.  Tic  bKX.  ncnncn  Co  fo,  wcil  baKlb)]  "oiele  loctcHi^ebcine, 
Iobtenf*abel,  l'ciiten  unb  ber.al.  \n  finbcn  ivarcn,  jur  Jcit  be?  :^(.'rcmia-:<  \\var  nur  ijon  »icopfer- 
ten  .«inberu,  nacb  ibm  aber  r»on  iiri.>f!crcu  'i^crfoncn.  —  3)  n^D")!!!!  "IJ^C^  HilD  .--H'r  bcni 

Sdjcrbentbpr,  cber  ulh  bem  3iC)^fltt'i'*>"."  >^H-i(  bafclbft  3i''s1>-'lfic»  £*ber  liHH'crirerfrtatten  waren, 
ocer  irie  ^K.  SakMnon  ivitl,  weil  bie  2cberbcn  [ammt  anberen  1^inllen,  bie  man  bem  l^itnj.■^er 
überantwortet,  babinaus  i^cfübrt  warben.    Ter  (Ibalbaer  bat:  „for  bem  Wtfttbctre;"  II.  V'-^'i'-. 

IL»,  31.    f'-T,  Tür  -podhj,u>v  jTvArK  rf/i  ^a/j<Tt/^.  —  «)  I.  Reg.  3.   11  ;  IV.  L'l,   12.    ~  7.)  'HDp* 

„fie  rdncfterten ;"  f^i'uiaGuv.  —  8)  ri/  Bi«/..  —  9)  f.  i.  C5>r.  —  10)  -uXuaiu^iHw'  7,  32.  — 

*')  D*n^!DJ^n  'M'b  werbe  fie  eiJen  (atTcn  ba?  i^leifd»  ibrerSobnc;"  Kai  ähumi .  .—  I2i  ^  <>;, 

(hwijaerai  lad/'/va/  fr/,  i^cr  'JPropbet  fafjt  bicr  ba3  Sitt.-ffal  ber  Staöt,  ba3  ibr  ndcftilen?  bcoor« 
flanb,  mit  bem  ju[ammen,  ba«  ibrer  in  fp.iterer  Jifunft  barrte;  Is.  30,  14.  —  1'$)  7,  32;  f.  i, 

*9r.  —  1%)  „\n  einem  Crt  PC^  iBÜrC|en^;"ü;  rf^y  rin-irrmvaui'.  —  15)  K(niio(:  6  totoc  ö  Sia:7lT- 
T<jv  äiro  Tül'  ciKdiinßfnüv  a'vriji'  kv  rrdtjuir  ral'j  oi/üu';:,  i'f  lur  Idvuiaaav  ,  .  — ■  10)  »»X'acljcrn  ;" 
Is.  Ü5,  3.  —   17)  aTTo  rf]^  diairrojsicji;. 


Caput  XX. 

1.  Et  audivit  Phassur'  fdius  Emmer-  sacerdos,  qui  eonstitntus  erat 
prince[)S  in  domo  Domini,  Jeremiam  prophetantem  sermones  istos.  2.  Et 
percussit^  Phassur  Jeremiam  prophetam,  et  misit  eum  in  nervum/  quod 
erat  in  porta  Benjamin'*  superiori,  in  domo  Domiui.  3.  Cumque  illuxisset 
in  crastinum,  eduxit  Phassur''  Jeremiam  de  nervo;  et  dixit  ad  eum  Jine- 
mias:  Non  Phassur  vocavit  Dominus  nomcn  tuum.sed  pavorem  undique. 
4.  Quia  haee  di(rit  Dominus:  Ecce  ego  dabo  te  in  j)avorem,''  te  et  omne>4 
amicos  tuos:**  et  corruent  gladio  inimieorum  suornm,  et  oculi  tui  vide- 
bnnt:  et  omnem  Judam  dabo  in  manum  regis  l>abylonis:  et  traducet  eos 
in  IJalndonem,  et  percutiet  eosgladio.  5.  Et  ilabo  universam  subsianti:nn 
civitatis  hujus,  et  omnem  laborem  ejus,^  omneque  })retinm,  et  cunctos 
thesauros  regum  Juda  dabo  in  maiui  inimicorum  eorum:  et  «liripient  eos, 
«'t  tollent,  et  ducent  in  l^abvlonem.  b.  Tu  autem  Phassur.  et  omnes 
habitatores  domus  tuac  ibitis  in  ca])tivitatem:  et  in  Pabylonem  venies,  et 


318  Tn-  ^rop^ct  ^crcmiai?.  20,  1—9.  5liim.  1—15. 

ibi  morieris,  ibique  sepelieris  tu,  et  omiies  amiei  tui,  quibus  prophetasti 
inendacium.'"  7.  Seduxisti  me  Domine,"  et  seductus  sum :  Ibrtior  me 
fuisti,  et  iiivaluipti:  factus  sum  in  derisum  tota  die,  omnes  subsannant 
rne.'^  8.  Quia  jam  olim  loquor,'^  vociferaiis  iniquitatem,  et  vastitatem 
clamito:  et  factns  est  raibi'*  sermo  Domini  in  opprobriura,  et  in  derisum 
tota  die.  i>.  Et  dixi:  Non  recordabor  ejus,'"  neque  loquar  ultra  in  nomine 
illius:  et  factus.est  in  conle  meo  quasi  ignis  exaestuans,"^claususque  in 
ossibus  meis:  et  defeci,'^  ferre  non  sustinens.  10.  Audivi  enim'^  contu- 
melias  multorum,  et  terrorem  in  circuitu:  Persequimini,  et  persequamur 
eum:'^  ab  omnibus  viris,  qui  erant  pacifiei  mei,^"  et  custodientes  latus 
meum:  si  quo  modo  decipiatur,  et  praevaleamus  adversus  eum,  et  coiise- 
([uamur  ultionem  ex  eo.  11.  Dominus  autem  mecum  est  qui  bellator 
fortis:  idcirco  qui  persequuntur  nie,^^  cadent,  et  inürmi  erunt:  con- 
fundentur  vehementer, ^^  quia  non  intellexerunf-^  opprobriura  sempi- 
ternum,-'  quod  numquam  delebitur.  12.  Et  tu  Domine  exercituum 
j)robator  justi,  qui  vides  renes  et  cor:  videam  quaeso  ultionem  tuam  ex 
eis:  tibi  enim  revelavi  causam  meam.  13.  Cantate  Domino,  laudate 
Domiimm:  quia  lil)eravit  animam  pauperis  demanu  malorum.  14.  Male- 
dicta  dies,-^  in  qua  natus  sum  :  dies,  in  qua  peperit  me  mater  mea,  non  sit 
benedicta.  15.  Maledictus  vir,  qui  annuntiavit'"^  jnitri  meo,  dicens:  Natus 
est  tibi  puer  masculus:  et  quasi  gaudio  laetificavit  eum.  16.  Si  homo  ille 
ut  sunt  civitates,^''  quas  subvertit  Dominus,  et  non  poenituit  eum:  audiat 
clamorenr**  mane,  et  ululatum  in  tempore  meridiano:  17.  qui  non  me 
interfecit  a  vulva,  ut  fieret  niibi  mater  mea  sepulchrum,  et  vulva  ejus 
conceptus  aeternus.  ]  8.  Quare  de  vulva  egressus  sum,  ut  viderem  laborem 
et  dolorem,  et  consumerentur  in  confusione  dies  mei? 

l)  llftcr^tV-  Gr  trar  obcrilcr  ?(uffcbcr  bc?  Icmtocli?.  —  2)  Ta-3  ^au?!  Smmer  btibcte  tit 
fcdju'biite- 'jTtcftcrfliiffc  1.  Chron.  24.  14. —xj)  üDabrfttdnüd)  lief;  er  ibn  bunt  ini' InniH'l- 
bkiu-v  fcblai-u'u.    \!.i\h  uiii?  JHcifcbl  \5crmiubcn,  ce  fei  ibm  tic  >ictrafc  C'cr  ©eiplun^  iicworbcn,  irie 

fie  Deut.  25,  3  i^cvi^cfdiricbcn  ifl,  — '1)   r>3jDn/5n"^j7  „'iMccf,  Tidenwanb,"  ivorein  bie 

-Jvüjjf,  aucb  •tän'^t  bce  (\}cfanr,ciicn  turd^  Vinbcr  ac',itaiuU  tt.^urbcn;  de  rov  KnTapäKT?/v  29,  SC). 
*5)  oIkiiv  ÜTzoTrrayfiivov.    Tai  obcrc  i^cujaminetbor  be«  JempcU  ifl  bier  aU  foldie?  bejetfbnet 

im  (HiojiciiMl3f  ;u  bcm  i^cniamirictbov  bor  iiutern  Statt  37,  12;  IV.  Ecg,  15,  35.  —  6)  }«C^ 

*Tinü'5-    '•'''^'•'^  ^'''"  ^"t''i!f>ii!"*cn  bcbcutct  bii^  3i?tn-t  „@Iüc!  riiu'ieium,"  unb  bilbet  fomit  ben 

(s)ei5c;iü"itj  ',u  bcin  ~?ivniicu  ^'^pp  ")1jlt3,  pavoir  undifjue.     ii'etjtcre?!  3Bovt  übcrfcncn  bie  LXX 

/,  iihmiMv  „"vliu^irrinbcrer -,"  Is.  8,  3. — 7)  c'ic  furfiuK'av.  —  8)  ^^cbr.  „bir  unb  adcn  beiufn 
f^rcunbcu."  —  Jh  b.  b.  aüe  Srruiiflfnfitaft. —  10)  ^H'^afFur  cicbörte  ju  jenen,  bic  „*\Tiebe, 
^vvicbe"  riefen,  ba  bcd)  fein  J-riebe  ju  boff'en  amr;  f.  14,  13;  23,  17;  29,  26.  —  il  j  yFl^riö 

,,bu  ball  niicb  (liftiiV)  übcrrcrct;"  ii-iirriaäc:  /if.  ^creniiai^  fprid^t  bier  ju  (S^ott  im  lone  bc« 
53?ertrauen-j,  o^l•r  trenn  man  liebe«-  umiI,  in  Scufjern,  bie  ibm  bie  Icibenbe  nicbcre  9iatnr  C(leid5' 
l'am  nnUMÜluvlifb  auevveijt.  Xa..^  Sitten  im  'Stccfe  eine  c\anic  9tad!t  binburdi  bi^ttc  ibm  a\ibr» 
f*cin!ifb  i^raufonie  3*jeben  vevurfad^t;  Jcib  3,  1  ;  II.  Cor.  1,  8.  Xev  5luJbrucf  „liftig  über» 
rcrcn"  beliebt  fub,  wie  ibcrberet  unb  i^itabluö  erfldren,  auf  bie  äH-rbeifiung,  bie  ibm  Wctt 
aeaebn;,  er  ircvrc  wk  eine  eiuvne  '2äulc  fein;  1,  18.  —  12j  6if-iMan  fjvKTTjpi^omvog.  — 
•'5)  Dpn  pi^rj^  "'5'7N*  np"^D  „benn  feit  td)  rebc,  fla^e  irii  (ftni  id)  tlai^en)  über  Uneilücf 

unb  rufe  iHilVunuihl  au?."    un  -ih/mIi  Mr,u  /tov  ye'/daoficu,  ä'&eaim'  Kai  fn/.nnvupiav  eTriKaAtanfiai. 

I'i)  'ViU  :l(rdn  überfe(5te  bier  .i:icroni>mue  ba?  ^cbr.  ki  mit  et,  niebt  nnc  bie  LXX  un,  ta  ba5 
WffaiUe  fid>  iileid^  bcm  i'orber.u'benben  ale  weitereu  i^euH'ifvirunb  be?  3Bprte?  st-iluxisti  idc 
ba rftf  11 1.  —  8-5)  Unter  ben  2ei'mabinuiou  unb  Vaflerun;vm,'bic  ^eremia?  für  feine ':'i>ropbe' 
5ciuuiien  einerntete,  badne  er,  ee  muffe  beffer  fein,  i^ir  ''}(idii?'  mebr  reu  fi^otte«  Straniericbten  ^u 
(ai^-u.  Cb  biefcr  'sU-banre  nur  eine  i'erfudninii,  ober  ob  es  fd^ul^barc  ivcrjavitbeit,  unb  wie 
UH-it  e?  «lefeblt  irar,  Idjit  fic^  nicbt  fo  leid}t  tnlfdu-icen.    ^iluf  leinen  Jall  ivar  ee"fd)wer  aefe^lt. 


Der  ^rcpt)ft  OerciiUiU^.  20,  9—16.  ?(iini.  15—28.  319 

r,\' fir; 'ovouäau  to  bvoua  Kvplov.  — 16)  VAi  9Bort  öJotte«  ift  fcIncr  'JlutüT  nad)  tfärmcub, 
lclld^tcn^,  brcnnent«,  ♦^cr5r^l•cn^,  iirnitum  clofinidin  tuuni  vclKMuenter  Ps.  HS.  140;  ircnn 

C6  mm  ein  i^oii  i^kut  bcrtoütcr  u^^  juM'anrtcr  'iVrcrii^cr  in  feinem  A>ci;en  *;cn\tlief;en  ivoUte, 
muütc  c-:^  ilMi  uoibiiH^ntiii  »oerfeUiUMi  unf  vcvjcbron;  Aiims  :;,  s;  1.  Cor.  ',i.  ir».  —  17)  a«; 
-aptiuai  TTÜrrn'dtv.  —  IS)  inM-bor  fa>it  biT  <Proi>bet,  ba-?  innere  ^ener  mad>c  ibii  obnmdittiiv. 
bier  aber  fiibt  er  ba^  "Jlnbören  bcr  rrobun>ien  >,hmi  "iluOen  al^  Urfadu'  an.  C£?  erüteint  Mef; 
wie  ein  Üi^irerrprii*,  ift  e^?  aber  nidu  in  2L>abvbeit.  Tenn  im  übnellen  Vaiife  ^er  .'){c^e  n^irft 
man  bie  ©orte  oft  obnc  fdu-inbaren  onfaminenbanii  bin,  bic  aber  nad^  ivbbriiicr  5id>tunv^  lub 
fcbr  fdHMi  Ulfammenreiben.  ®obl  brannte  im  ^].Vinn>etin  ra?  innere  ("vener  bi?  un"  iH'rfdMuai.tten, 
alictn  biefe?  iHM-fd)madnen  ober  biefe  Cbnnuubt  ftei.^erte  fid)  nmt,  al?  er  aucb  bic  neueren 
Xrobunjun  '.H-rucbmen  mnf;tc.  Hub  rief;  ift  eo,  iiMJ  er  in  tiefem  in'rfe  fa.v.'n  mü.  ro  ncbmen 
f?  au*  »ricron'.Mnu?,  'virejioviu^  b.  '^k.,  '){babann?  u.  %.  V'.uauuv  überfeifit  bier  tas  bcbr.  ki, 
eiiiin,  mit  „obv^lei*."  'OtUein  obne  an^ere  -iVartifel  i^ebraud)t,  bat  e?  nidu  leidet  tiefe  '^*efentuuji. 
'Wintere  betrad^ten  tiefen  i'evi^  einfad>  al?  eine?  ter  <s\iicter  tiefer  .^UaiV'Fette,  t.  b.  fie  feben  in 
bem  'MefaiUen  nur  einen  neuen  '^e>.veiö;irunt  ter  .HIa.u'  be<?  "üM-opbeten,  nnt  bev.eben  alfo  l>a? 
(Miini  nidn  auf  ten  unmirtelbar  lUM-berjiebenten  i?erei,  fontern  auf  ta^^  obiae  ^e.lllxisti  me.  — 
^}*i  I.SI^JJI  ITJin  "jcii^ct  eö  an,  tai;  ivir  es  anjciiicn."    Tie  geinte  mad>en  ndmlidö  bag 

9(ufiicbot,  jetcr  foll  an^eicien,  n?ai<  er  oon  ^ffi"*'^^  an',u5ci.^cn  wein,  um  bann  eine  iicuMltii^e 
.HUii^e  i)Ci^en  ibn  oor  bem  itbuige  unb  J^obcnratbe  rubren  5U  fi.>nnen.    l-inia-iirt-  tnu  i-iavarü/in- 

irr-    aiTw   -arref   üvrJptf   9'Äo;    abrov.—^G)   ^j;^^*  HpC^  Vp^C^^' {^'''iJN  ^3   ..'l^'f    ^^äniTCr 

meine«  grietcn^  lauern  auf  meinen  Untcrivinij;"  rr/pt/aars  -rt/v  i-uwav  ai>-nv.  el  .  .  d".  Matth. 

'22,    15.  —  ^l)     ^^^    Tovro  köiu^av  Kai   vo/jaai   ovk  r/i^vvavro.  — !2iJ)    lycxi'v^wuv   cöüiJ/m.  —^ 

23)  lVDtl*n  "^if  baben  ni*t  ba^  JKcdjte  gcircffen."  Xass  fpliienteopprobrium  sempiternnm 
fcbciut  getrennt  ni'erben  ]ü  muffen,  um?  aud)  ber  Sbalbäer  tbut:  „Sie  iverten  feinen  Srfolg 

babcn."  —  25)  ÜDü^n  N^  D^ll^  ntD^D  „civigc  2dMna*  'trifft  fic',  bie  nimmer  ^cr.aencn 

-    •■    T      ■  T  -     ■     ; 

ivirt ;"  ciTi  o)>K  iiw/aav  ärcfiiac  avrün-.  ai  61   aiiivoc  ovk  i-i/.rjax^/jaoi'rai.  —  2-5)    ii?ie  Oben  in  Jiib 

3,  1  gezeigt  n^orten,  ift  in  tiefen  Herten  nad>  ter  orientalifdien  j^eteunnfe  nur  ein  bi^i-'crbelifi-b 
gefvriHtcner  Jrnnifdv  nidu  geboren  ui  fein,  entbaltcn.  (£?  ift  baber  it>obl  nidn  uinbig,  tie  neun 
antern  'Jlu^loiv.nigcn,  »felcbc  (iorneliuo  a  V'ainbc  anfübrt,  eine?  ^^Beiicrn  ya  erörtern.  — 
2(>)  'Jludi  tiefe?  iBort  ift,  wie  fd)on  .^ierouvMnu?  bemerft,  eine  .pr-perbcl  unt  nidu  anters  ]n 
beuten,  al^  wenn  er  gcfagt  bdtte:  „®dre  toit  nie  eine  i^otfd*aft  i-»on  meiner  (»eburt  gegeben 
Worten!"  Sorneliuo  a  l'apite  bemerft:  Doloris  in.creiiiiun  est,  hvberb;>lioe  i|uid\is  aecusare 
et  (letestari,  quud  ;id  rem,  de  qua  dolet.  ((iioquoiiiodo  attinot.  etiam.<i  id  culpj^?.  iuio  rationit; 
et  aniuifc  .^^it  expers  atque  in  ilkid  acerhitateiii  siiani  evoniere,  quasi  ij>.suiu  plaga;  aceepta? 
t'uorit  causa  aul  certe  occasio;  cf.  II.  Heg.  1,  -1.  —  27  j  f?c.  k^odüIua,  Gumurrha  etc.  — 
28)  b.  b.  JBebgefc^rei. 


Caput   XXI. 

1.  Verbum,  quod  factum  est'  ad  Jeremiain  a  Domino,  quando  misit  ad 
enm  rex  Sedecias  Phassur"  filium  Melchiae,  et  Sophoiiiani^tiliuni  Maasiae 
sacerdotem,  dicens:  2.  Interro^ja  pro  iiobis  Dominuni,  (jnia  Xabueh- 
odono.sor  rex  ßabylonis  pracliatur  adver.sum  iios:  si  forte  faeiat  DdiiiIiui^ 
Mobi-Sfum  seeundum  oiimia  mirabilia  sua,  et  recedat  a  nobis.  3.  Et  dixit 
Jeremias  ad  eos:  Sic  dicetis  Sedeciae:  4.  Haec  dielt  Dominus  Deus 
Israel:  Ecce  ego  convertam  vasa  belli/  quae  in  raanibus  vestris  sunt,  et 
quibus  vos  pugnatis  adversum  regem  Babylonis,  et  Chaldaeos,  qui  ob- 
sident  vos  in  circuitu  murorum :''  et  congregabo  ea  in  medio  civitatis  hujus. 
5.  Et  debellaVjo  ego  vos  in  manu  extenta,  et  in  bracliio  forti.  et  in  furore. 
et  in  indignatione.  et  in  ira  grandi.  (>.  Et  })ercutiain  habitatores  civitatis 
hujus,  homines  et  bestiae  pestilentia  magna  morientur."  7.  Et  post  haec, 
ait  Dominus,  dabo  Sedeciam  regem  Juda.  et  servos  ejus,  etpopulum  ejus, 
et  qui  derelicti  sunt  iu  civitate  liac  a  peste  et  gladio,  et  farae,  in  manu 


320  Der  5)rop^et  3eremia«.  21,  1— U.  2(nm.  1—16. 

Nabuchodonosor  regis  Babylonis,  et  in  manu  ininiicorum  eorum,  et  in 
manu  quaerentium  animam  eorum,  et  percutiet  eos  in  ore  gladii,  et  non 
flectetur,"  neque  parcet,  nee  miserebitur.  8.  Et  ad  populum  hunc  dices: 
Ilaec  dicit  Dominus:  Eece  ego  do  coram  vobis  viam  vitae,^  et  viam  mortis. 
9.  Qui  habitaverit  in  urbe  bac,  morietur  gladio,  et  fame,  et  peste:  qui 
auteni  egressus  fuerit,  et  transfugerit  ad  Chaldaeos,  qui  obsident  vos,  vivet, 
et  erit  ei  anima  sua,  quasi  spolium.*  10.  Posui  enim  faciem  raeam  super 
dvitatem  baue  in  mabim,  et  non  in  bonum,  ait  Dominus:  in  manu  regis 
Babylonis  dabitur,  et  exuretcam  igni.  11.  Et  domui  regis  Juda:'"  Audite 
verbum  Domini,  12.  domus  David,  haec  dicit  Dominus:  Judicate  mane" 
Judicium,  et  eruite  vi  oppressum  de  mami  calumniantis:  ne  forte  egredia- 
tur  ut  ignis  indignatio  mea,  et  succendatur,  et  non  sit  qui  extinguat 
propter  malitiam  studiorum  vestrorum.  13.  Ecce  ego  ad  te'^  habitatricem 
vallis  solidae  atque  campestris, '^  ait  Dominus:  qui  dicitis:  Quis  percutiet 
nos?'*  et  quis  ingredietur  domos  nostras?  14.  Et  visitabo  super  vosjuxta 
fructum  studiorum  vestrorum,'^  dicit  Dominus:  et  succendam  ignem  in 
saltu  ejus:"^  et  devorabit  omnia  in  circuitu  ty'us. 

l)  riefe  ^Topbqciuiui  (rc{\r\c\  an  ^txcum^  Uiv  ^dt,  ia  ^Ktbuduibonofcr  (590)  Scrufalcin 
bereite  belagerte,  unt'  jwar"  nöc^  vor  ter  Srvcbitipu  i^e.^cn  tic  9leg»ptier,  bic  i^n  abtreiben 

woütcn;  f.  37,  5.  —  2)  Sobn  bc^  ?}icl*ia^,  rT'^^.P'  »erfAicben  t)on  ^•''^«ffiir,  bem  Scbnt 

Gmnier?.  6r  geborte  ?ur  fünften  ^JM-ieftcr^rrbnung  L  Chron.  24,  9,  wabvfiteinlid)  i^ater  be? 
(iiebeliae  ;^S.  1 .  —  ii)  gebiM-tc  ^iir  24.  'JPricftcrflaffc,  imb  ivarb  nacb  bcr  (Eroberung  ^crufaleni?  mit 
mehreren  anMrcn  angefcbcnen  'D^uinncrn  nw^  53efebl  be^  'iJabrntcbonofcr  bingerid^tet  ;-!7,  4:  .52. 
24;  IV.  Kcp.  2,').  is".  —  \}  t.  b.  i*  n^crbe  cudi  nMi  eueren  Steüiniiien  gejicn  ten  '^tint,  tit 
ibr  auf  bcr  "Wauer  une  aujjcrbalb  babet,  jurücfbrdngen  in  ba?  innere  bcr  Stabt.  —  3)  riHD 

^f^H/  »'<^0n  aujjerbalb  ber  ÜDkuem;"  i^udev  rov  TElx'nr.   —  6)  h  i^avaru)  ^uya/M.   —   7)  <"■ 

T  : 

pricjo/iai  iTz'  luTdir,  Kfii  nv  fii/  oiKTEipr/ffu  aiToif.  —  8)  „iit  KiiTc  cndi  bic  SPobl,  gercttct^u  werben 
ober  uerlcren  ^n  geben;"  37,  J2.  —  0)  „wie  eine  tbeucr  erworbene  i^cutc;"  .';9,  IS.  —  BO)  Xcr 
Oinbalt  ber  bicr  folgenfcn  'iPuibnung  i)!  i'*pn  bcr  "Jirt,  baf;  er  lut  nidU  wcbl  in  eine  3fif  mit  bem 
*i^orbergebenben  fctu'n  lafir.  —  11)  b.  b.  ?ur  redeten  ^nt,  o^er  au*  cmfia,  mit  «Sorgfalt. — 
12]  8c.  contra  te,  o  ^frufalem.  ~  l'5)  "lb*'!2r7  "11^  pPi^'^  nD^^'  ,;i3c»obnerin  be* 

Übalf?,  J^elö  bcr  Sbcne."  i^scrufalent  liegt  im  Ibalc,  wenn  man  ci<  gegen  ben  Cclbcrg  unb  gegen 
ben  Sion,  fowic  anbcre  entferntere  i^ergc  betradjtet;  ts  liegt  aber  aitf  ber  .^öbc,  wenn  man  e* 
flegen  bie  junadJft  liegenben  liefungen  bctradUet.  rbv  KaTuiMvvra  rr,v  Kuüä6a  luf>,  nyv  -f(!fnr/r, 

Tot'f  Aqovrof  .  .  —  151)  I^^Sj/  ilH^'^P  „tt^""  l"^fiilt  ^u  luis  berabV"  —  13)  f.  i.  ®r.  — 

16)  b.  b.  in  ber  glcid)  einem  illsilbe  gtbäuften  WafTc  ber  Jpäufer  4(i,  2.3.  2and)cj  bält  bafur, 
'^ütt  babe  bier  bic  ^^uflwdlbcr  unb  ilujtijärtcn  im  ".JUtge,  in  wellten  bic  23cwolpncr  bcr  5tabt  ben 
«i^öften  opferten. 


Caput   XXII. 

1.  Haec  dicit  Dominus:  Descende  in  domum  regis  Juda,'  et  loqucris 
ibi  verbum  hoc,  2.  et  dices:  Audi  verbum  Domini  rex  Juda,  qui  sedes 
super  solium  David:  tu  et  servi  tui,  et  populus  tuus,  qui  ingredimini  per 
portas  istas.  3.  Haec  dicit  Dominus;  Eacite  Judicium  et  justitiam,  et 
liberate  vi  oppressum  de  manu  calumniatoris:  et  advenam,  et  puj)il]um, 
et  viduam  nolite  contristare,  neque  opprimatis  inique:  et  sanguinem  in- 


321 

iiocciitoni  110  cfruiidatis  in  loeo  isto.  4.  Si  cnim  Aicientes  fcceritis  vorljum 
iiitud  :  iiiijjredieiitur  per  {»ortas  doinus  hujus  ro^^os  sedcntes  de  geliere  David 
super  tlironuiu  ejus,  et  ascendeiites  currus  et  equos,  ipsi  et  servi,  et  pojju- 
lus  eoruin.  5.  (^uod  si  uon  audieritis  verlta  liaec:  in  nieuKitipso  juravi, 
(]ieit  Dominus,  quia  in  solitudinein  erit  domus  haec.  (>.  C^uia  liaec  dieit 
Doniiiuis  super  donium  regis  Juda:  (lalaad  tu  mihi  caput  Libani  :^  si 
noir'  jiosuero  tcpolitudinem,  urbes  inbabitabiles.  7.  Et.  saiictificabo  super 
teMnterfieioiitem  virum  et  arma  ejus:''  et  succident  elcctas  cedros  tuas,'' 
et  praecipilabunt  in  ioneni.  8,  Et  })ertransibunt  gcntes  niultao  per  eivi- 
tatem  liane:  et  dicit  unus(juis(iuc  jtroximo  suo:  t^uaro  fecit  Dominus  eivi- 
tati  liuic  grandi?  9.  Et  respondebunt:  Eo  quod  dereli(|uerint  pactum 
Domini  Dei  sui,  et  adoraverint  deos  alienos,  et  servierint  eis.  10.  Nolite 
Here  mortuum/  iieque  lugcatis  super  eum  fletu:  plangite  eum,  qui  egre- 
ditur/  quia  non  revertetur  ultra,  nee  videbit  terram  nativitatis  suac. 
11.  Quia  baec  dieit  Dominus  adSelkim  filium  Josiae  regem  Jucbi,  qui  regna- 
vit'-'proJosia  ])atre  suo,  qui  egressus  est  de  loeo  isto:  Non  revertetur  bucam- 
})lius:  12.  sed  in  loeo,  ad  quem  transtuli  eum,  ibi  morietur,  et  terram  istam 
non  videbit  amplius.  13.  Vae  qui  aedifieat"'  domum  suam  in  injustitia,  et 
eoenaeula  sua"  non  in  judicio:  amieum  suum  opprimet  frustra,'^  et 
mercedem  ejus  non  reddet  ei.  14.  Qui  dieit:  Aediticabo  mihi  domuni 
latam,'^  et  eoenaeula  s])atiosa:'*  qui  aj.erit  sibi  fenestras,'"'  et  faeit  laque- 
aria  eedrina,'"  pingitque  sinopide.  15.  Numquid  regnabis,  quoniam  eon- 
i'ers  te  ecdro?'^  })ater  tuus  mimquid  non  eomedit  et  bibit, '^  et  feeit  Judi- 
cium et  justitiam  tune  cum  bene  erat  ei?  Kl  Judicavit  causam  pauperis 
ot  egeni  in  bonumsuum:'^  numquid  non  ideo  quia  cognovit  me,  dieit 
Dominus?  17.  Tui  vero  oculi-''  et  cor  ad  avaritiam,  et  ad  sanguineni 
innocentem  fundendum,  et  ad  calumniam,^'  et  ad  cursum  mali  operis. ^^ 
18.  Pro])terea  haec  dieit  Dominus  ad  Joakim  filium  Josiae  regem  Juda: 
Non  plangent  eum:  Vae  frater  et  vae  soror:*'''  non  concrepabunt  ei:  Vac 
I)omine,  et  vae  inclyte.^^  19.  Sepultura  asini  sepelietur,  putrefactus^'  et 
projectus  extra  j^ortas  Jerusalem.  20.  Ascende  Libanum,^''  et  clama:ct 
in  Basan  da  vocem  tuam,  et  elaraa  ad  transeuntes,^''  quia  contriti  sunt 
omnes  amatores  tui.  21.  Locutus  sum  ad  te  in  abundantia  tua;"  et 
dixisti:  Non  audiam:  haec  est  via  tua  ab  adolescentia  tua,  quia  non 
audisti  vocem  meani:  22.  Omnes  p)astores  tuos  paseet  ventus,  et  amatores 
tui  in  captivitatem  ibunt:  et  tunc  confunderis,  et  erubesees  ab  omni 
nialitia  tua.-^  23.  Quae  sedes  in  Libanc,^  et  nidificas  in  cedris,  quomodo 
congemuisti  eum  venissent  tibi  dolores,  quasi  dolores  parturientis? 
24.  Vivo  ego,  dieit  Dominus:  quia  si  fuerit  Jechonias^"  filius  Joakim  regis 
Juda,  annulus  in  nu\nu  dextera  mea,^'  inde  evellam  eum.  25.  Et  dabo 
te  in  manu  quaerentium  animam  tuam,  et  in  manu  quorum  tu  formidas 
faciem,  et  in  inanu  Nabuehodonosor-^  regis  Babylonis,  et  in  manu  Chal- 
daeorum.  2().  Et  mittam  te,  et  niatrem  tuam,^'-  quae  genuit  te,  in  terram 
alienara,  in  qua  nati  non  estis,  ibique  moriemini:  27.  et  in  terram,  ad 
quam  ipsi  levant  animam  suam  ut  revertantur  illuc:  non  revertentur. 
28.  Numquid  vas  fictile^  atque  contritum  vir  iste  Jcchonias?  numquid 
vas  absque  omni  voluptate?  quare  abjecti  sunt  ipse  et  semen  ejus,  et  pro- 
jecti  in  terram,  quam  ignoraverunt?  20.  Terra,  terra,  terra,  audi  ser- 
nionem  Domini.  30.  Haec  dieit  Dominus:  Scribe  virum  istum  sterilem,^ 
virum,  qui  in  diebus  suis  non  prosperabitur:  nee  enim  erit  de  semine 
ejus  vir,  qui  sedcat  super  solium  David,  et  potestatem  habeat  ultra  in  Juda. 


322  Der  5)rop^et  Sfremias,  22,  1 — 30.  2lnm.  1 — 34. 

1 1  unter  a^cdtcm  jcaüm  ',u  ^crjlebcn  in,  bcn  bcr  äcii^ptifd^c  Äcnui  9?etao  fo  eben  at^.^pni^ 
an  feine?  iHiter?  Statt  cinaffci.U  bat  IV.  Re?.  23^34.  Ter  crilc  Ibeil  tiefer  JDetiia^unv^, 
iv  1-11.  üteint  in  fa?  erfte  rHe.iieruniV^iabr  ^oafimäS,  filO  ».  (Sin-.  \n  »lebören.  ^Jlnffaücnf  iil, 
Dap  .t!»ierpn'.nnu?  eben  tiefen  erftcn  Iheil  an  Möniii  5et>efia?  unt»  erft  ta?  ivL^i^enre  an  -sicllum, 
,^oafi!n  unD  3L\xcbin  iVM'proi):n  fein  laiu.  —  2i  'i^ott  viibt  bier  tcni  ac^aii^cbaufe  t<en  l^einamett 
^ialaat-,  entiveter  ivecfen  Der  •'öülle  unt  »"vüüe  aller  .ftoiibarfeiten,  oter  UH\acn  Dej  itp(5ej  unb 
'^5roi!tbun?.  Ohnt  mebr  befa;U  nn.^  ter  i^einame  oaput  Libinl.  r:r  2inn  ter  r>iete  ift:  So 
arojj  teine  .gi:rrlicbfeir  irt,  ile  wir?  uerotet  »werten.  —  'J)  t.  b.  ui)  fd^wöre,  tat;  i*  fi*  ',ur  ®in- 
ODe  maAen  werte,  5«  unbcir'obnten  Statten.  —  4)  „ui)  >,>erortne  a>iDer  tic^,  ctcr  ic^  rüfie  feier» 

It*  i^ejien  tiit."  —  o)  V^DT  C^'N  □*nn::'!D  „S^rfH^rer,  'f)l\nn  unt  iBaffe;"  i-ä^u,  ^tvI  ae 
;,hn)ijnm'Ta  är:h)a  Kul  rür  rtA-Kia'  auruv.  —  (» )  t.  b.  teine  tletem'niufer.  —  7)  t.  b.  teu  in  tcr 
S.tlaAt  !jon -OTa^itto  j^rfaUenen  Äöntii  Sofias  IV.  Re^.  2^.  i'U.  —  8)  b.  b.  ben  3i.v^*a^, 
iunarten  Sobn  te?  ^ouä-J,  and)  S:lluin  aen.tnnt  L  Chron.  3.  15.  ri-r^-^^itao  fprad)  tiefe  ©eif» 
\.\,}{ini\  jierate  ui  tcr  Jeit,  alö  j^alK-,  n.v.t  :l{iL^lx  in  ta?  l'api^er  0?:fap'ö  fi-.t  bes^ib.  —  J))  (£r 
vejverteuur  trei  "Sfonate  unt  ivart  oom^Pbarao  "ifefao,  in  teilen  ^vaj^er  er  ftd)  jurlSrflebung  tt5 
Arieteuo  bccjcben,  fußteid)  al?  Oicfani^euer  bebalten  lY.  Reg.  23,  33.  —  10)  (£e  ift  taruntet 

;\L>afim  5U  «erftebcn.  —  II)  VriV'?^  'Mine  Zi^lkr,  Cbcriicmcid^er,  Srfcr;"  Kai  rä  vTvepüa 
i,;,roi:  —  1-2}  D^n  "IDJ^*  "inj/*"!!}  »t^i-'f  \iintn  9?äd>fteu  umfonft  arbeiten  läpt;"  ■^rapä  Tün/.r/- 

ffiov  kpyärai  öu/n^V  cf.  Levit.  19,   13.  —  15)  a'riiufTpov.  —  Vi)  UT^T)*^  „luftioi"  t.  b.  mitSuft- 

■  T  \    ; 

bffnunijen  uerfebene  Si>IIcr.  i'n-iarä.  —  IrJ)  „berftd)  genftcr tarin  i>Vird)bxid)t]"öieG7a?.uiva^vpiai. 
Hij  Kul  k^v'/.uuii'a  h  Ku'ipu  Kai  Kexpiaßfva  iv  jii/.Tu.  Unter  "jJJ^JJ^, /i'A-oi;,  synopis,  oerflebeit 

••     T 

ric  bebr.  '•.?lu?(e(^fr  ten  33er.a?innpber.  Xa6  berübmte  ^^erarotb  fam  au^  •2inDi>e.  Plin.  H.  N. 
XXXV.  5:  in.  Reg.  7,  3.  —  17)  HND  H^inn^D  r\r\^  *D  .M^  ^^  (mit  wintern)  miu 

eiferrt  in  (Jcternbaufern."  (Sine  feine  oronie,  tie  cen  ilonioi  belehren  foil,  ta§  er  feine  Urfadie 
babc,  nid*tiiiern  .HonijU'n  fid^  iileicbuiftellen.  uTiah  -apn^m-fj  kv  'A,vaC  rii  Trarpi  mv,  Ziv  dbaU 
taer  bat:  „'«(aubft  tu  ter  erfte  S\ö\xi{>,  1 1.  b.  Daoit)  ',u  fein  V  9Zarf)  .pieronomus,  Xbcotoret  u.  *?(. 
iü  tcr  Sinn:  '.JL^iüft  tu  tidi  t^eri'ileiiien  mit  3oftao  teineni  t<atcr,  tev  an  'Kubm,  an  Jreilii^feit, 
an  '^H-red\tiiifeit  eine  (£eter  ivarV  —  ISi  Sinn  :  .i?at  tenu  tein  i^ater  nid^t  in  '^3lüd  unt  ir*?obI- 
ftant  i\elebt  unt  (skreduijUfit  iieübt?  iüarum  mantelft  tu  nic^t  in  feinen  Jyujjjtapfen  unt  rnaAft 

rir  .iVin',  anterc  .'rtlMlijU  ^Uni  iUn'bilte;'  ov  dx'iyovrai  Kai  oh  viovrai  iik'/-i(n>_Ge  -duIv  Kpl^a  kuI 
1^1  Kaum vvTjv.  -~  19)  ovk  tyi'otaai.  oIk  uipivav  Kpiatv  Ta-tiv(j).  ovöe  Kpicnv  Trtvr/rog.  ov  tovtö  iaTivTo 
iiii  yvCti>ai  ae  iftk;  /Jyti  kvijkic'  II.  Chron.  34.  I;  Eccli.  4'J.  1-4.  — — 0)  i-^ov  ovk  e'talv  ol  b(p^a?.- 
ijiii    anv   bpiiol,    o'vSij    r)    KopAia-  cov   Ka?.?/   ä'/./.ä    eir    rf/v    n'/.eovf^iav    aov   Kai    tlr    to    alua   .    .    — 

-I I  lypyn"^^*  »jwr  UnterbrücfuniU"  «f  -«  äiSud/uaru.  —  22)  fTi*n.*prT"^J/  »511  ®ciralt- 

tbaten  -,"  e'n-  <b6vov  .  .  —  2'5)  f.  i.  (v)r.  —  24)  ^IHD  „lUMVbieift/'  t.  b.  n?eit  umöcr  iiefd)Iel)pt, 

tafi  er  unfenntlid>  iKWprten.  cv/ttin/axitlr.  9fa*  Jos.  Flav.  Anti(i.  X.  8  liep  9?abndiottntfcr 
ten  ;^oafini  totten  unt  feinen  \feid)nam  unbei^rabcn  ii(v},(n,  fo  tajj  er  allem  ■^.lUtbanllcn  ter 
O.Venfdieu  unt  aller  '^Merte  ter  :'")laubyln-\el  unt  iviltcn  linere  vrci-?.aei^eben  blieb;  f.  3t3,  30.  — 
2-5  ■  Tiefe  ^iin^rte  fint,  ivie  au-ö  tem  ("feminin -}(uri-(an;ic  te?  bebr.  jettanntc^  U'  crfebcn  ift,  an 
rie  StaDt  Ofnu'alcm  i^eriduet,  oter  ivenn  man  will,  an  3«ba  übcrbaupt.  —  26)  DH^J/p 

„'.HMi  '^Ibarim  erbebe  bcin  <\iefd)rci ;"  Nuiu.  27. 1 2.  elc  ri  iripar  t/'/c;  ■»a/AaaiK-  —  27 )  T[*ri1'7Ü*IJ 

,.in  teinem  ©Oblftante  ;"  h-  7»)  Trapairröirtei  anv.  —  28)  n^ü  T^ävTuv  -ö)v oiXorvruiv  ae.  —  2f)  )  b.  6. 

in  iiraduiiU'n  (Xeternbdufern.  —  JJO)  IH^JD.  fiMift  »teivobnüd)  ^uMcbin  genannt,  trat  nad)  bcm 

iptc  feinei^  'i'atera  tie  -derrfd^aft  in  jierufatem  an  im  3.  ny.)  »>.  C£br.,  a>art  aber  fiton  nad>tret 
•?.\iMiaten  mit  ter  (\cin\(n  Aamilie  nad>  i^abi^lon  ab.u'fnbrt  l\.  Rcir.  24.  J2.  —  fjl)  Cant.  S, 
f.:  Jv-rli.  4".t.  13.  —  '52  I  O^obefta,  tie  "Wutter  a\u  Witrevientin  tc5  jungen  Äoniiiei  IV.  Reg. 
1'4.  8.  —  rJ;J)  nD3  „oerddnlid>."  Ter  •J.Vopbet  jammert  felbft  ob  tce  ^raufen  'viefAidce,  »er- 

i!ii\ae  tcfien  oer  Sobn  tie  Sd>ult  te?  'i^iterj  bitten  muf;.  "^icid)  *J(ntern  trüdt  bier  ter  ^l^ropbet 
ten  .Hia.aeruf  be?  i^olfe?  aui\  nn-Utej  frai^ent  fid>  an  ten  "J-M-ppbeten  wentct,  worauf  tiefer  bann 
antwortet:  „C  Vant,  Vanb  .  ."  —  ?J1lj  f.  II.  '-J?.  253,  '^Inm.  6. 


323 

Caput  XXIII. 

1.  Vao  pastoribus,'  qui  dispcrdunt  et  dilacerant  j^regem  pascuae  meae, 
dicit  Dominus.  2.  Idco  hacc  dicit  Dominus  Deus  Israel  ad  j>astores,  qui 
pasount  populum  mcum:  Vos  dispoisistis  gregem  meum,  et  ejut-istis  eos, 
et  non  visitastis  eos:  ecce  ego  visitabo  super  vos  malitiam  studiorum 
vestrorum,  ait  Dominus.  3.  Et  ego  congregabo  reliquias  gregis  mei  de 
Omnibus  terris,  ad  quas  ejecero  eos  illuc:  et  convertam  eos  ad  rura  sua: 
et  crescent  et  multipli('a))untur.  4.  Et  suscital)0  su{)er  eos  [)astores,' et 
pascent  eos:  non  forinidabunt  ultra,  et  non  pavebunt:  et  nullusqnaeretur 
ex  numero,^  dicit  Dominus.  5.  Ecce  dies  veniunt,  dicit  Dominus:  et 
suscitabo  David  germen  justum:^  et  rognabit  rcx,  et  sa})icns  erit:  et  faciet 
Judicium  etjustitiam  in  terra.  G.  In  diebus  illis  salvabitur  Juda,  et  Israel 
habitabit  confidonter:  et  hoc  est  nomen,  quod  vocabunt  eum,  Dominus 
justus  noster.'^  7.  Proptcr  hoc  ecce  dies  veniunt,  dicit  Dominus,  et  non 
dicent  ultra:  Vivit  Dominus,  qui  eduxit  filios  Israel  de  Terra  Aegypti: 
8.  Sed:  V^ivit  Dominus,  qui  eduxit  et  adduxit  semen  domus  Israel  de 
Terra  Aquilonis,®  et  de  cunctie  terris,  ad  quas  ejeceram  eos  illuc:  et  habi- 
tabunt  in  terra  sua.  9.  Ad  prophetas:^  Contritum  est  cor  meum  in  medio 
mei,  contremuerunt  omnia  ossa  mea:  factus  sum  quasi  vir  ebrius,*  et 
quasi  homo  madidus^  a  vino,  a  facie  Domini,  et  a  facie  verborum  sanc- 
torum  ejus."'  10.  Quia  adulteris"  repleta  est  terra,  quia  a  facie  maledie- 
liimis  luxit  terra,  arefacta  sunt  arva  deserti :  factus  est  cursus'^  eorum 
dissimilis.'^  11.  Propheta  nanique  et  sacerdos  polluti  sunt:  et  in  domo 
mea  inveni  malum  eorum,  ait  Dominus.  12.  Idcirco  via  eorum  erit  quasi 
lubricum  in  tenebris:  impellentur  enim,  et  corruent  in  ea:  aflferam  enim 
super  eos  mala,  annum'^  visitationis  eorum,  ait  Dominus.  13.  Et  in 
prophetis  Samariae  vidi  fatuitatem:  prophetabant  in  Baal,  et  decipiebant 
populum  mcum  Israel.  14.  Et  in  prophetis  Jerusalem  vidi  similitudinem 
adulterantium,  et  iter  mendacii:'^  et  confortaverunt  manus  pessimorum 
ut  non  converteretur  unusquisque  a  malitia  sua:  facti  sunt  mihi  omnes 
ut  Sodoma,  et  habitatores  ejus  quasi  Gomorrha.  15.  Propterea  haec  dicit 
Dominus  exercituum  ad  prophetas:  Ecce  ego  cibabo  eos  absinthio,  et 
potabo  eos  feile:*"  a  prophetis  enim  Jerusalem  egressa  est  pollutio  super 
omnem  terram.  16.  Ilaec  dicit  Dominus  exercituum :  Nolite  audire  verba 
nrophetarum,  qui  prophetant  vobis,  et  decipiunt  vos:  visionem  cordis  süi 
loquuntur,  non  de  ore  Domini.  17.  Dicunt  his.  qui  blasphemant  me: 
Locutus  est  Dominus:  Pax  erit  vobis,  et  omni,  qui  ambulat  in  pravitate 
cordis  sui,  dixerunt:  Non  veniet  super  vos  malum.  18.  Quis  enim  affuit 
in  consilio  Domini,  et  vidit  et  audivit  sermonem  ejus?  quis  consideravit 
verbum  illius  et  audivit?  19.  Ecce  turbo  Dominicae  indignationis'^ 
egredietur,  et  tempestas  erumpens:  super  caputimpiorum  veniet.  20.  Non 
revertetur  furor  Domini  usque  dum  faciat,  et  usque  dum  compleat'^  cogi- 
tationem  cordis  sui:  in  novissimis  diebus  intelligetis'^  consilium  ejus. 
21.  Non  mittebam  prophetas,  et  ipsi  currebant:  non  loquebar  ad  eos,  et 
ip.si  prophetabant.  22.  Si  stetissent-"  in  consilio  meo,^'  et  nota  fecissent 
verba  mea  populo  raeo,  avertissem,^  utique  eos  a  via  sua  mala,  et  a  cogi- 
tationibus  suis  pessimis.  23.  Putasne  Dens  e  vicino  ego  sum,"  dicit 
Dominus?  et  non  Deus  de  longe?  24.  Si  occultabitur  vir  in  absconditis: 
et  ego  non  videbo  eum,  dicit  Dominus?  numquid  non  caelum  et  terram 
JJcdjner:  ^.  ©cjjrift.  51.  Z.  lU.  21 


S24  Der  ^rop^ct  Oeremiaö.  28,  1—6.  5lnm.  1—5. 

ego  impleo,  dicit  Dominus?  25.  Audivi  quae  dixcruntprophetac,  prophe- 
tantes  in  nomine  meo  mendacium,  atque  dicentes:  Somniavi,  somniavi." 
2G.  Usqucquo  istud  est  in  corde  prophetarum  vaticinantium  mendacium, 
et  prophetaiitium  scductiones  cordis  sui?  27.  Qui  volunt  facere  ut  obli- 
viscatur  ])0])ulus  nieus  nominis  mei  propter  somnia  eorum,  quae  narrat 
unusqui.'^que  ad  i»roximum  suum:  sicut  obliti  sunt  patres  eorum  nominis 
mei  propter  liaal.^^  28.  Propheta,  qui  liabetsomnium,^*^  narret  somnium  : 
et  qui  habet  sermonem  meum,  loquatur  sermonem  meum  vere:  quid 
paleis  ad  tritieum,  dieit  Dominus?  29.  Numquid  non  verba  mea  sunt 
quasi  ignis,  dicit  Dominus:  et  quasi  malleusconterens  petram?  30.  Prop- 
terea  ecce  ego  ad  prophetas,^  ait  Dominus:  qui  furantur  verba  mea^* 
unusquisque  a  proximo  suo.  31.  Ecce  ego  ad  prophetas,  ait  Dominus: 
qui  assumunt  linguas  suas,"''  et  aiunt:  Dicit  Dominus.^''  32.  Ecce  ego  ad 
prophetas  somniantcs  mendacium,  ait  Dominus:  qui  narraverunt  ea,  et 
ßeduxerunt  populum  meum  in  mendacio  suo,  et  in  miraculis  suis:^'  cum 
ego  non  misissem  cos  nee  mandassem  eis,  qui  nihil  profuerunt  populo 
huic,  dicit  Dominus.  33.  Si  igitur  interrogaverit  te  populus  iste,  vel 
propheta,  autsacerdos,  dicens:  Quod  est  onus  Domini?^^  diccs  ad  eos:  Vos 
estis  onus;'"  projiciam  quippe  vos,  dicit  Dominus.  34.  Et  propheta,  et 
sacerdos,  et  jiopulus  qni  dicit:  Onus  Domini :  visitabo  super  virum  illum,^* 
et  super  domum  ejus.  35.  Haoc  dicetis  unusquisque  ad  proximum,  et  ad 
fratrem  suum:  Quid  rcspondit  Dominus?  et  quid  locutus  est  Dominus? 
36.  Et  onus  Domini  ultra  non  memorabitur:  quia  onus  erit  unicuique^ 
sermo  suus:  et  pervertistis  verba^^  Dei  viventis,  Domini  exercituum  Dei 
nostri.  37.  Ilaec  dices  ad  prophetam:  Quid  respondit  tibi  Dominus?  et 
quid  locutus  est  Dominus?  38.  Si  autem  onus  Domini  dixeritis:  propter 
hoc  haec  dicit  Don)inus:  Quia  dixistis  sermonem  istum:  Onus  Domini: 
et  misi  ad  vos,  dicens:  Nolite  dicere:  Onus  Domini:  39.  Propterea  ecce 
ego'  toMam  vos  portans,^^  et  derelinquam  vos,  et  civitatem,  quam  dedi 
vobis,  et  patribus  vestris  a  facie  mea.  40.  Et  dabo  vos  in  opprobrium 
sempifernum,  et  in  ignominiam  aeternam,  quae  numquam  oblivione 
delebitur. 

I)  'J^icfc  ^rpi>lictic  ciiiiirt  firf)  in  bie  3fi^  b^i  3fcI)oria?  ckn  luid)  23vibt)lon  alv^cfübrt  tt>crbcn 
599  unl)  fein  Cbcim  ^cbcciac*  bcn  Ibxon  b(\iu(\cn  baue  —  2)  rooruntcr  nad)  ben  .gtebräern, 
nad)  Jbcpbcvct,  -t^niio,  Sandten  bic  cbUn  5VüiM-cr  bc^  S>olff?,  Bi-^i^i-^i-^^it^i'!-  S>?braj<,  9fcbemia<5  u. 
31.  ju  i^frftcbcn  finb.  Xae;  ^^icfaiilc  erfüllt  fidi  an  ibncn  mir  in  un»ooÜfpmmcner  9.Bfife,  ba 
Ja  bicfc  5}fäiutcr  bod}  nur  iU^rbilbcr  jener  .'pirtcn  finb,  bic  Ssrncls  ^Sdnife  auf  bic  oollfonrinene 

SBcibe  fül)ren,  ber  Scelenlnrten  be^  91.  18.  —  3)  ^1p5*  J^^l  „unb  flc  n.icrbcn  nic^t  »ermißt 

werben,"  b.  b.  ce  UMrb  bic  .<:ccrbc  fo  cnfi  unb  inni.q  bcifanimcn  bleiben,  ba§  fein  ©d^afdien  ficb 
öcrirren  ober  v^raubt  werben  tann.  —  4)  Kai  nvanTyrru  rü  Aai-hJ  ava7oh)v  (hKiav.  9}Drl)cr  fallt 
ber  |Vocbft,  :^u'dHMiia6  »verbe  feinen  Jbnnterbon  mcbr  babcn,  bic  :')U^■^entfd^aft  l^ariib^  »erbe 
aufboren;  nun  aber  fprid't  er  von  einer  ilMcbenifreinijiunci  bcji  verfallenen  Äöniji^ciefd)lcditc?, 
com  .^crfovfproffen  eine£<  ncueu  ^weiiic«!,  vom  '^Inflrctcn  ciiiee:  baoit-ifdicn  itiniici?^  rcrmitlun- 
jug  gcrcdJt  unb  >veifc  vcjverc,  um  auf  c£rbcu  ^tc  (^JeredUii^fcit  iieltcnb  in  uiaitcu,  3u^a  unb 
3^racl  erloffu  unb  bei»  "jfamcu  „.^err,;,  unfcr  fsicrcducr"  fübrcn  focrbe.  Taf;  bicf!  ber  i)3ieffiaä 
(fi,  leud^tet  von  frllM't  eiu.  Ter  llbalbvkr  nennt  ibn  iifrabeui.  "Mc  bebr.  "Jluelciicr  fel)en  in 
ibm  bcn  ^J^effiae,  nlfid)  ibncn  alle  bl.  i^iter  ber  ilird)c.  —  3)  IJpll^  nlPf*  /-^cr  iperr,  unfere 

(S)frcd)ti.afcit."  Tic  neuen  jübifd>en  5(usilc(^cr  vcrbinben  bier  bic  SBortc  in  foia.cnbcr  5lrt:  „Unb 
baö  ift  ber  9?anic,  tvomit  ibu  Ofb^'-'^ib  nennen  n'irb:  unfere  WcredUiiitcit."  tie  alten  -Hebräer 
kflten  bicfen  i'cr^  iicrabc  fo  aus*,  ivic  ibn  bie  iUihiata  i^ibt.  (imc  anberc  jv^age  ift,  ob  bie  bciben 
aÖortc  „Ocbovab"  unb  „unfere  Wcreditijifeit,"  al?  ]\vd  Gpitbcta  bc?  Weffia?  ober  al^i  ein  Saß 
ju  ncbmen  finf:  „^(cbovab  ift  unfere  <yered)tiii!cit,"  fo  bafi  bann  bicfer  Satj  bie  '-Benennung  beö 
SJ^effiaö  btlbct,  fllcid)n?ic  aud)  Exod.  17,  15  ber  SlUar,  unb  Ez.  48,  35  bic  ©tabt  ®ottc«$  eine 


3)fr  ^ropl^ft  3frcmiai5.  23,  G— 39.  ?lnm.  5—37.  325 

ibnlicfc  iPcncnnunci  crbält.  Tiefe  tc^Ufrc  ^luetct^uni^  ^at  bcn  Lfbatt>äfr  für  il*:  „S?  trirt  un» 
<5^frf*tii^fcit  ivfitcn  vom  5lnpcfuttc  ^rbovab^,"  fowie  ber  Umjlanb,  l>a§  t-cr  ^Öicffia?  fonft 
niriunbe  :^<fbcv\ib  i^ciuiniU  ivir^.    Ter  ^2iuer  bat:    „-^err  imfer  (s^-reclUexS •,"  3ommad)u«: 

„Jperr,    rCd'tferliiK    Ullif  ;"     LXX   koI  -oiro  tö  üi^o/za  av-ol  ö  Ka'/.iau  nirüf  Kii)i(ic,'li,i"iiS':K.      T  if 

latcinifciseu  M.  isitcr  crtlaren  ficb  für  T^fbooab  alc  tf tttbcton  tcö  'WJeffiae'.  S?  fcbeint  ^amr 
bicfc  SUtfUpunii  etUMe  iKiivuiuicn,  ba  ja  bie  :JU^cn  Me  rreifinii^Feit  (^nntc^^  nocb  ridu  fanntcn, 
unli  aiut  fouft  uiriieute  Me  i<enenniiiui„3cbo?ab"  «mmu  "Weftia?  »lebraudu  UMrt>.  '^lllein  baiiccifn 
Icij^t  fich  fa.iicn,  Mo  SlBortc  bci^  ':Vrorbeten  feien  in  ein  foUte?  rnnfel  ofer  .-^iriclidu  ;ictleUt,  bap 
ibr  Sinn  im  91.  2.  nur  iinvellfcnimcn  crfannt  un!r^e;  bie  •:o(ironin)ene  ^liuMciuuui  aber  rrft 
bann  eintrat,  altf  „tas  ^iitt  ber  iünit"  erfd)ien.    (>3rctiu5  beutet  ten  'DJamen  auf  ^tuba,  »eil  In 

bfr?)araflclflellc33, 16  nad)  J^IH^baä  5>vonomcn  n^fi"SfWkiltftii^-  SlüeinaöeUcberfc^unflen 

.  t|  :  •  T 

fd!fincn  H^  c\clcfen  ju  babcn;  barum  bat  feine  Weinunii  fein  ®cn?id»t.  —  6)  Tie  ^uben 
nannten  bas  üanb,  n^cber  Uniilücf  fommt,  ba?  Vanb  ^c^  9J"prben?.  .^ier  iil  bcmnadJ  jundcbft 
ßbalbda  5u  ver|kben.  Tie  ^l^^finitebr  >opn  (Sbalbäa  irirb  bier  mit  bem  Wcfi'iaö  in  \o  nabf 
ä^c^iebunii  fiebrad't,  UH'il  fie  bie  nä*tlc  i'orberein:;ui  auf  feine  9lufunft  n?ar,  i^Ieidifani  ^if 
Oeffnunci"  ber  3bürc  für  feineu  (Eintritt.  Tcf;balb  rcarb  in  biefer  Jeit  feine  9(nFunft  flarcr  alf 
jemals  öerfünbet;  e?  u^urren  bie  flieliiitonJöcrfdirifren  treuer  aliS  jemalö  t^ebaubbabt.  '-i^ci  ben 
LXX  jlebcn  bie  i^.  7  u.  S  erft  am  (£nVe  be?  Gai^itel«.  —  T)  kf  rou;  Tvpo^i/nu?.  iü>ic  3frciiiiJ» 
t^orbcr  von  ben   fd}Ied)ten  J^irten  gefprcdien,  fo  !i)mmt  er  nun  auf  bie  fiblc*ten  "iPropbeten  ju 

rebcn.  —  S)    cwrerpifinivoc.  —  9;    cvvexöucvoQ.  —  10)    evr-pez-eiar  »Söc'/f  nvrov.  —  11  )   t.  b. 

Slbtrünniiien  unb  ©c^enöienern.    23ießcid)t  meint  Scvcmia«  oor^üiiUd)  ^ie  faifd^en  'JPrcpbftfu. 

12)  Ter  2auf,  b.  b.' alles  Sl^un  unb  treiben  biefer  adulteri  ge^t  auf  baS  23öfe  -,  f.  5,  8;  Job 

24,   16.^—  13)    73   J<7  „nid)t  rer^t,   ober  nidit  bie  wa^rc."  —  1%)    kv  hcavrü  .  .  -- 

13)  Tj^rri  niNJ  nil'tj/*^'  „SntfeMiAeS:   (£be  bre*en  unb  in  Üüge  »anbeln;"  <ppiKTä. 

fioi x(^fjtevovg  Kcil   Tvopevo/itvoix  iv   ^evSeaiv.  —  16)    K'N"1"^^   ,/yiftn?affer ","    i<'wp    wiKpöv.  — 

17)  n>prtlid)  nad)  bem  ^ebr.  ,,ein  Sturm  beS  .^errn  (ein  genvaltiger  Sturm),  ^vxn  bridjt  bercin, 
ein  TOirbeInber  Sturm,  über  bem  Raupte  ber  greolcr  wirbelt  er."    Ttta/idr  Trapa  KvpMv  Kai  bpyti 

iKTropeicrat   e\q   avcaeiauov,    avcTpc(pouLvr)  sttI  tuv^  äatßei(,  7/::ei.  • —  IS)   kuI  edc  av  dTijaT}  avrb  arö 

tyxeipwaro^  Kapöiac,  uiirov.  —  19)'  vor/oovai.  —  i20)  TOi^rtlid)  nad)  ^em  ^ebr.  „bätten  fic  in 
meinem  Siatbc  gcftanbcn,  fo  bätten  fie  meine  SJBcrtc  bem  a?clfe  i?erfüncet,  unb  es  ^urücfgefübrt 
con  feinem  böfen  SBcge."  —  2!)  ev  ry  i~oar6cri  ^lov.  —  22)  fod  nad)  Dem  .^ebr.  foaiie  nad» 
bem  Sbalbäer  uuD  ber  Latina  re^ia  beipen  avertissent.  SJllein  .^icroninnus  unö  bie  Roiuana 
correcta  lefen  avertis^scni.  äv  a:riaTpc<i,ov.  —  2?5)  b.  b.  meint  ibr,  icb  fei  glcid)  ben  (53ö6cn- 
biI^ern  o.\\  fem  Crte,  xoü  man  mir  OotteSbienil  bdit,  unb  roiiTe  nidn  um  9Ules,  was  auperrem 
gefd)icbtV  i?Eöf  tyyi^i^v  f)ü  e'iiii,  KOI  ovxi  -äEög  zroppu-dev.  —  21)  b.  b.  id)  babe  im  Iraume  eint 
fcifenbarung  gcbabt.  —  25)  h  ry  Bda?..  —  20)  b.  ö.  ber  einen  Xraum  gebabt  bat,  foU  aud» 
nur  fagen  :  0*  ^^^^  fi»ftt  Sraum  gebabt,  nid)t  eine  Offenbarung.  —  27)  b.  b.  icb  wiQ  mid) 
trbebeu"^  gegen  bie  ^Jropbeten.  —  28)  b.  b.  wcld^e  iic  wabren  "Propbcjciungcn  nur  oon  9lnbcrn 
frfd)Ieid)cn  unb  als  bie  ibrigen  »ertragen.  —  29)  rchc  EKßä/./.ovrae:  -Kpoonraac  yXuaariq. — 
30)  aal  vvGTä!^ovraQ  waray/xäv  avrüv.  —  31)  DniTIlö]?  ,-burc^  ibre  falfcöeu  Stubmrcben ;" 

iv  Toic  n/.ävoir  avTüv.  —  32)  5Bie  awi  5lCcm,  was  ber  ^J»ropbet  im  9?a(^fplgenben  fagt,  berror- 
gebt,   fo   trieb   man  »iel  Spott  mit  biefcn  QBorten,  fo  baf;  es  in  ber  ücutc  l^JuuD  wie  eine 

Säfte rung  lautete.  —  33)  Nt^^OTlOTlN  Dn*^I<  iT^Ok^  "<"'>  l''^.^'^  ^^"^"  """^'  "'^''^  ^" 
SluSbrucf  ijl,  nämtid):  3d)  miü  euc^  »erwerfen."  9?ac^  ber  iiesa^rt  Xti'^H  DHK  'f^  t-er  Sinn, 
wie  ibn  bie  33ulgata  giebt.  iueig  iare  rö  Xf/ura.  —  34)  ßjptt  gab  fomit  bier  burd)  feinen 
^ropbeten  baS  austrüdlidie  ®cbot,  ia$  3Bort  j^Ji-'O-  onus,  foKte  bur*auS  nid?t  mebr  für  l>ie 
3lusfprüd)e  6)ottcS  gebraud)t  Werben.  —  33)  „benn  fonfl  wirb  einem  3eben  fein  eigen  üBort 
jur  fc^weren  Saft  (jüm  Strafgerid)t  ©ottes)  fein,"  b.  b.  es  wirl»  bas  (ycrid)t  über  ibn  fpmmen^ 
cbe  ein  »Jhopbct  »orbcr  gcbröbt  bat.  —  36)  -g-ier  unb  '-8.  37  u.  38  lautet  ber_3:e,rt  Per  LXX 
etwas  ccrfdncpen  in  ben  eerfc^icbenen  SobiceS.  Ter  Sinn  gebt  immer  auf  baijelbe  binauS.  — 
37)  iil^^  DDni<  *n'^*J  »i*  »erbe  eud)  wegbcbenb  weg()ebcn."  Slnoere  lefen  b>,  anflat' 
U*  unb  geben  baljer:  „ii^  werbe  eud)  cergejfenb  tjcrgcijcn;"  eyij  Xa^ßdvu  Kai  päaau  i//df. 


21 


826  t)er  ?5rop^et  3f«ntta«.  24,  1—9.  2lnm.  1— 10. 

Caput    XXIV. 

1.  Ostendit  mihi  Dominus:  et  ecce  duo  calathi  pleni  ficis,  positi  ante 
teuiplum  Domini,  postcjuam  transiulit  Nabuchodonosor  rex  Babylonis 
Jechoniam  filium  Joakim  regem  Juda,  et  principes  ejus,  et  fabrum,'  et 
inelusorem*  de  Jerusalem,  et  adduxit  eos  in  Babylonem.^  2.  Calathus 
unus  ficus  bonas  habebat  nimis,  ut  solent  ficus  esse  primi  temporis:*  et 
calathus  unus  ficus  habebat  malas  nimis,  quae  comedi  non  poterant,  eo 
quod  essent  malae.  3.  Et  dixit  Dominus  ad  me:  Quid  tu  vides  Jeremia? 
Ktdixi:  Ficus,  ficus  bonas,  bonas  valde:  et  malas,  malas  valde:  quae 
comedi  non  possunt,  eo  quod  sint  malae.  4.  Et  factum  est  verbum 
Domini  ad  me,  dicens:  5.  Plaec  dicit  Dominus  Dens  Israel:  Sicut  ficus 
hae  bonae:  sie  cognoscam  transmigrationem  Juda,"^  quam  emisi  de  loco 
isto  in  Terram  Chaldaeorum,  in  bonum."  6.  Et  ponam  oculos  meos  super 
eos'  ad  placandum,  et  reducam  eos  in  terram  hanc:  et  aedifieabo  eos,  et 
non  destruam:  et  plantabo  eos,  et  non  evellam.  7.  Et  dabo  eis  cor  ut 
gciant  me,  quia  ego  sura  Dominus:  et  erunt  mihi  in  populum,  et  ego  ero 
eis  in  Deum:  quia  revertentur  ad  me  in  toto  corde  suo.^  8.  Et  sicut  ficus 
pessimae,  quae  comedi  non  possunt,  eo  quod  sint  malae:  haec  dicit 
Dominus,  sie  dabo  Sedeciam  regem  Juda,  et  principes  ejus,  et  reliquos  de 
Jerusalem,  qui  reraanserunt  in  urbe  hac,  et  qui  habitant  in  terra  Aegypti.' 
9.  Et  dabo  eos  in  vexationem,  afflictionemque'"  om^nibus  regnis  terrae: 
in  opprobrium,  et  in  parabolam,  et  in  proverbium,  et  in  maledictionem 
in  universis  locis,  ad  quae  ejeci  eos.  10.  Et  mittam  in  eis  gladium,  et 
famem,  et  pestem:  donec  consumantur  de  terra,  quam  dedi  eis,  et  patri- 
bus  eorum. 

l)   ^ir\r\>  ""'  ^"^'f  rex^ira^-  —  2)   "lilDÖH  „Scbloffcr ;"  nal  rovc  :r?.ovcjiovc  .  .  —  3)  i.  3. 

M8;  IV.  Reg.  24,  11-17.  —  4)  am  Gnte  3inü'«.  —  5)  „Xie  ^Ibqcfübrten;"  rovc  (nrotKta- 
&ivra^  'laviSn'iouc.  —  6)  £a3  Coo3  bcr  ^Ib^cfüürtcn  u>ar  c<ut  im  ißcrbältntt'  jum  ?ODfc  bcr 
.•3iirücf3cbliebenen;  ja  c«  war  überhaupt  ein  iiute?  i'oc?,  ireit  ®ott  fie  belobnte  für  Ibre  golci- 
famteit  9ei->,en  fetne_?(u$ÜHUdie.  (£^  jparcti  bic  '-Beiden  au?  ben  3iiben  unter  ibnen  TV.  Reg. 
•2').  7.  —  7)  %\\i  laniel  '1,  49  u.  i:i  ertlebt  man,  tay  bitfe  (£ru(antcn  .ödufer,  «Järtcn,  söer- 
möc?en  in  iöabi^Ioii  befapen,  oon  eiiicncn  J")üd;teru  au^;  ibrcr  ^Witte  rei^tert  unb  foi^ar  ^u^offledtn 
befürbert  rouitcn.  —  8)  ki  erfüllte  ilcb  babiircb,  bap  ber  (yüecnbienit  nacö  ber  JRüdfebr  au« 
'J3aboIon  feine  bleibenbc  '.iitätte  mebr  fin^e^  fonntc;  f.  7,  23. —  9)  5(uö  biefer  ©teile  folgt, 
ta^  bei  ^Innäbcrunji  ber  (Jbalbäcr  eine  "Went^  0"bft'  »^i*  5lei^öpten  au?»anberten,  tt'ie  benn 
tiefe«  t'anb  immer  einen  i^ewiijen  T\.i'\\  für  ^crael  befaf;,  njabrfdjeinliit  weisen  feiner  grud)f' 
barfett  unb  feinem  Sieiittbuin?.  Wott  nimmt  e-j  ibnen  übel,  >ueil  bort  i^rc  -Seelen  in  bie  größte 
*tfa|)r  bfö  iJlbfaliCiJ  äcriei^in;  42,  13;  44,  I.  —  10)  tk  öcaanopKcafiOv. 


Caput  XXV. 

1.  Verbum,  quod  factum  est  ad  Jeremiam  de  omni  populo  Juda  in 
anno  quarto  Joakim'  filii  Josiae  regis  Juda,  (ipse  est  annus  primus 
Nabuchodonosor^  regis  Babylonis.)  2.  Quod  locutus  est  Jeremias  pro- 
pheta  ad  omnem  poj)ulum  Juda,  et  ad  universos  habitatores  Jerusalem, 
dicens:  3.  A  tertiodecimo  anno  Josiae  filii  Ammon  regis  Juda  usquead 
diem  hanc;  iste  tertius  et  vigesimus  annus,  factum  est  verbum  Domini 
ad  me,  et  locutus  sum  ad  vos  de  nocte  consurgens^  et  loquens:  et  non 
audibtis.     4.»  Et  misit  Dominus  ad  vos  omnes  servos  suos  prophetas,  con- 


327 

surgens  diluculo,  mittensque:  et  non  audistis.  neque  incliimstis  aures 
vestras  ut  audiretis  5.  cum  diccret;  Rovertiniiiii  unusquisque  a  via  sua 
mala,  et  a  pcssiniis  cogitationibus  vostris:  et  liabitabitis  in  terra,  quam 
dedit  Dominus  vobis,  et  patribus  vestris  a  saeculo  et  usque  in  saeculum. 
t>.  Et  nolite  ire  {>ost  deos  alienos  ut  serviatis  eis,  adoretisque  eos:  neque 
nie  ad  iracundiam  provocctis  in  o])eribus  manuum  vestrarun),  et  non 
affligam  vos.  7.  Et  non  audistis  me,  dielt  Don)inus.  ut  me  ad  iracun- 
diam*  provocaretis  in  operibus  manuum  veiftrarum  in  malum  ve.strum. 
8.  Propterea  haec  dicit  Dominus  exercituum:  Pro  eo  quod  non  audistis 
verba  mea:  9.  ecee  ego  mittam,  et  assumam  universas  eogitationes  Aqui- 
lonis,'  ait  Dominus,  et  Nabuchodonosor*  regem  Babylonis  sorvum  meum: 
et  adducam  eos  super  terram  istam,  et  super  habitatores  ejus,  et  su})er 
omnes  nationes,  quae  in  circuitu  illius  sunt:  et  interliciam  eos,"  et  ponam 
eos  in  stuporem  et  in  sibilum,  e't  in  solitudines  sempiternas.  10.  Perdarn- 
que  ex  eis  vocem  gaudii,  et  vocem  laetitiae,  vocem  sponsi,  et  vocem  sponsae, 
et  vocem  molae,^  et  lumen  lucernae."  11.  EterituniversaterVa  baecinsoli- 
tudinem,et  in  stuporem:  etservient  omnes  gentes  istae  regi  Babylonis  sep- 
tuaginta  annis.'*  12.  Cumque  impleti  fuerint  septuaginta  anni,  visitabo 
super  regem  Babylonis, '"et super gentem  illam,dieit  Dominus,  iniquitatem 
eorum,  et  super  terram  Chaldaeorum:  et  ponam  illam  in  solitudines  sem- 
piternas. lo.  Et  adducam  supei  terram  illam, '^  omnia  verba  raea,  quae 
locutus  sum  contra  eam,  omne  quod  scriptum  est  in  libroisto,  quaecumque 
prophetavit  Jeremias  adversum  omnes  gentes;'^  14.  Quia  servierunt  eis" 
cum  essent  gentes  multae,  et  reges  magni:  et  reddam  eis  secundum  opera 
eorum,  et  secundum  facta  manuum  suarum.  15.  Quia  sie  dicit  Dominus" 
exercituum  Deus  Israel:  Sume  calicera  vini'^  furoris  hujus  de  manu 
mea:  et  propinabis  de  illo  cunctis  gentibus,  ad  quas  ego  mittam  te. 
16.  Et  bibent,  et  turbabuntur,  et  insanient  a  facie  gladii,  quem  ego  mit- 
tam inter  eos.  17.  Et  accepi  calicem  de  manu  Domini,  et  pro{)inavi" 
cunctis  gentibus,  ad  quas  misit  me  Dominus:  18.  Jerusalem,  et  civitati- 
bus  Juda,  et  regibns  ejus,  et  principibus  ejus:  ut  darem  eos  in  solitudinem 
et  in  stuporem,  et  in  sibilum,  et  in  maledictionem,  sicut  est  dies  ista:"^ 
19.  Pharaoni  regi  Aegypti,  et  servis  ejus,  et  principibus  ejus,  et  omni 
populo  ejus,  20.  et  universis  geiieraliter:'^  cunctis  regi bus  terrae  Ausi- 
tidis,"  et  cunctis  regibus  terrae  Philisthiim,  et  Ascaloni,  et  Gazae,  et 
Accaron,  et  reliquiis  Azoti,*"  21.  et  Idumaeae,  et  Moab,  et  filiis  Ammon: 
22.  Et  cunctis  regibtis  Tyri,  et  universis  regibus  Sidonis:  et  regibus  terrae 
insularum,  qui  sunt  trans  mare.*'  23.  Et  Dedan,  et  Thema,"  et  Bu/,  et 
universis  qui  attonsi  sunt  in  comam.  24.  Et  cunctis  regibus  Arabiae,^ 
et  cunctis  regibus  Occidentis,  qui  habitant  in  deserto.  25.  Et  cunctis 
regibus  Zambri,^'*  et  cunctis  regibus  P]lam,  et  cunctis  regibus  Medorum:" 
2(5.  cunctis  quocjue  regibus  Aquilonis"®  de  prope  et  de  longe,  unicuique 
contra  fratrem  suum:*''  et  omnibus  regnis  terrae,  quae  super  faciem  eju>* 
sunt:  et  rex  Sesach  bibet  post  eos;^^  27.  et  dices  ad  eos:  llae(,'  dicit 
Dominlis  exercituum  Deuslst;ael:  Bibite,  et  inebriamini,  et  vomite:  et 
eadite,  neque  surgatis  a  facie  gladii,  quem  ego  mittam  inter  vo.s.  28.  Cum- 
que noluerintaccipere  calicem  de  manu  tua  utbibant,  dices  ad  eos:  Haec 
dicit  Dominus  exercituum:  Bibentes  bibetis:  29.  quia  ecce  in  civitate, 
in  qua  invocatum  est  nomen  meum,  ego  incipiam  affligere,  et  vos  quasi 
innocentes  et  immunes  eritis?  non  eritis  immunes:  gladium  enini  ego 
voco  super  omnes  habitatores  terrae,  dicit  Dominus  exercituum.  80  F^t 
tu  prophetabis  ad  eos  omuia  verba  haec,  et  dices  ad  illos:  Dominus  dö 


928  Der  ^rop^t  3eremiaö.  25,  1—26.  2Inm.  1—27. 

excelso  rugiet,  et  de  hiibitaculo  sancto  suo  dabit  vocem  suam:  rugiens 
rugiet  super  decorem  suum:^^  celeuma  quasi  calcantium^"  concinetur  ad- 
versus  omiies  habitatores  terrae.  31.  Pervenit  sonitus  usque  ad  extrema 
terrae:^'  quia  Judicium  Domino  cum  gentibus:  judicatur^-  ipse  cum  omni 
carne,  im])ios  tradidi  gladio,  dicit  Dominus.  32.  Ilaec  dicit  Dominus 
exercituum:  Ecceafflictio  egredietur  de  gente  in  gentem  :  et  turbo  magnus 
egredietur  a  summitatibus  terrae.  33.  Et  erunt  intcrfecti  Domini  in  die 
illa  a  summo  terrae  usque  ad  summum  ejus:  non  plangentur,  et  non  colli- 
gentur,  neque  sepelientur:  in  sterquilinium  super  faciem  terrae  jacebunt. 
34.  Ululate  pastores,  et  clamate:  et  aspergite  vos  cinere  optimates  gregis: 
quia  oomploti  sunt  dies  vestri.  ut  interficiamini:  et  dissipationes  vestrae, 
et  cadetis  quasi  vasa  pretiosa.^'^  35.  Et  peribit  fuga  a  pastoribus,  et  sal- 
vatio  ab  ojitimatibns  gregis.  36.  Vox  clamoris  pastorum,  et  ululatus 
optimatuni  gregis:  quia  vastavit  Dominus  pascua  eorum.  37.  Et  conticu- 
erunt  arva  ])acis  a  iacie  irae  furoris  Domini.  38.  Dereliquit  quasi  leo 
umijraculum  suum,  quia  facta  est  terra  eorum  in  desolationem  a  facie 
irae  columbae,^'  et  a  facie  irae  furoris^^  Domini. ^^ 

l)  I.  3.  OOf)  9.  (£br.  —  2'i  ??abnct)cbpnpfor  hatU  \war  fcf^on  feit  längerem  aU  Würe^int 
it'inn  9?atfr^  Ütabopolaffar  rctiiert,  bciiaiiu  aber  jct3t  felbtirtänlni^  5U  rci^iercn.  X:k  Stufdialtung 
fcöcint  aue!  einer  SRanbiifoiTe  in  ben  Ztxt  ö^fornmen  511  [ein,  u.  f.  i.  ö3r.  —  3)  Q'3t^'}<  t^att 
Üy^^il'  iiflürliit  iKfprüAen  für  „febr  eifriji."  —  4)  f.  i.  ßJr.  —  3)  „alle  ©efitlei-^ter,  SSöIter, 

^c?  5?orbeu^;"  narplav  äirb  Bo'ppü.  9?abmti)benofor  wirb  bter  „Tiencr  ^eboaal)^"  (genannt, 
jreil  fr  (SHnt  al?  JBerf^eu.-;  feiner  irtrafiiericbte  biencn  inuütc.  X^ie  LXX  laijcn  biefe  ■Stiüc 
am.  jvabrfitcinliA  auiJ  ?vurfl)t,  e?  möd)ten  fiit  bie  *cefer  baran  ftcfjen.  —  6)  i.  e.  populum 
Juda.  —7)  imI  i(T/jyi'  fii'pnv.  Tte  ^Qfüblcn  ber  5»bcn  waren  •'panbmüblen,  geraobntiil)  tJon 
jwet  Wabiten  (getrieben,  bie  jnr  Äur,^n.nnle  babei  511  fini^n  piüciiten;  Kxod.  ]1,'5;  [s.  47,2; 
Matih.  24.  -!l.  —8)  ißo  man  bee '>}?acl)t3  feineu  ^v'ampcn^  ober  l'icbtfitcin  mebr  ftcbt,  ba  ift 
Me  ivnr,Iic{ie  ÄMIbniü.  Oii  "Jlc.iriV'ten  laffcn  bi»  beute  btc  Firmen  fie^  lieber  bie  9iabrunii  ale 
baö  9?art>tlidu  feblen.  Maillct.  lettrcs  siir  rj'k'vpte.  II.  10.  1].  —  {))  i^oni  ;"f.  (JOG  bie."  ^um 
,r  S.'U),  in  nnMttcm  (£'.>ruei  nad)  per  Sroberun.^  i\xb«(pn3  ben  ^uben  bie  -t^eimfebr  iieftattete. 
raniel  9,  2  ^iblt  auit  fieben,!;!  3>ibrc  ö'^«  ber  3t-'n^i?runj^  Pe?  Scmpel^  int  ;"j.  5X8  bie  jur 
^i^oücnPiuuT  bc>J  jweitcn  Jemuel?  im  3-518.  l'od)  unp  ^iVlfdil  bemer^fen:  „ym 'OKIgemeinen 
bf^fidinet  neben  bem  befoiibcrn  Jutreffen  bie  jcbnmal  i^enpmntene  bt.  ^iebenjabt  bie  non  ß3ptt 
beilimmte  Taner  eines  i'erbänjinilTfö  ^0»  n^clti^efdndnlidicr  i^ebeutinuVv"  cf.  Is.  2:^  15.  — 

I  0  1   fS(hKr/ni,i  TU  t&vo^  fKeh'o,  Kai  •&7/n:>ijai  ahrovg  fif  ä<i>av!a/X(jv  a'iüi'wv.  —  1|  )  sc.  Clialda^Orum. 

IrJi  ivornnter  bie  'iVinb'^^'^ötfor  Per  (E'i^af'^aer,  nämltd)  Pie  (£pomiter,  Woabiter  u.  21.  ju  fcr» 
Iteben  tlnb;  f.  12,  14;  Thron.  4,21;  Ez.  25,  3.  —  13)  ncimtid)  ben  SbalPaern;  f.'27,  :;. 
D*1J  n/3n"DJ  DD"n!Dj7  *p  -Pcii»  üabeu 'aucb  ftc  (bie  (£baipäer)  Picnflbar  i^emad)tpifle 
i?öl!er  iinb  sirof;e  .^öniflc,  fo  n>erpc  nun  iA  ibncn  oergelten."    f.  i.  fi)r.  —  l-l)  3m  J^cbr.  (lebt 

noit  ♦^^{  „jii  mir."  —  53.  liVijs.  f.  LXX  c.  32.  —  13)  ®ott  (ieft  Dem  "Propbeteu  im  '55efiitte 

burd)  einen  ün<\d  einen  3?cd3cr  barreid»en,  beijen  beraufüVnber  "vnbalt  ein  Jinnbilb  bce;  -^orn- 
<<erid)teä  fein  foUtc,  ba?  er  Pen  i^olfern  i(u  ocrtüupen  bar;  Is.  51,  17;  Habuc.  2.  fö.  ■— 
Ui)  b.  b.  im  ('»iefid)te.  —  17)  f.  i.  Wr.  9?ad)  ber  ^njcimuu]  rjon  .»pieronnmue!,  r}ibabanue, 
JDUAO,  ivatablu?  ift  ber  3eifae  sicut  est  dies  ista  erft  fpater  binjuiiefommen.  ^Ittein  Ibeoboret! 
Sand}C5  u.  21.  faalten  ibn  für  urfprünßlid),  ba  er  nidit«  2lnpereö"bef.ii^t,  al?:  „ber  iiewciJTaj^tf 

Z<^c^  erfüllt  fiii)  vor  unfern  2lnjen.  —  18)  nai  Trävra  rbv  Xaüv  ab-oh.    3'^Vn"'73"nX  -«"b 

alle?    Wifd)Un;ieinC.(f."  —  19)     ri^Ü,    «««    Travrag    rwf   nvit/i!KTnvr-    Job    1,^1.  —  20)    ^Ijpt 

batte  burd)  eine  *^ela;ierun!.i  oon  29  ^<[hrtn  von  Seite  beo  'JPbarao  bi?  auf  einen  fleinen  ^Ttcft 
9on  l^ewobnern  2Ule?  tNcrloren.  —  "21 1  b.  b.  ([ypcrn,  Jl^hcbuö,  nacb  2{nbcrn  aud>  Spanien; 
i.  (51r.  f.  „3nfcln."-22i  iicn.  lo.  7;  25.3;  :i6.  8-1 1.  —  23)  LXX  wie  2lnm  19  — 
Ö^i   npr  uacb  .^ieron',>mu3  eine  pcrtifdjc  iVrovinj.    C£itt  Sobn  2lbrabamö  au3  ber  Äetura 

ixt^  3amran  Gen.  25,  2;  f.  i.  (53r.  -  23)  n^foHiv.  —  26)  ütttiImtov.  —  27)  "Sx  tJ'**S< 


Der  ^iop^et  3cremiaS.  25,  26—38.  3lnin.  27— 3f>.  329 

VriN  „Sincr  c^cc^cn  bcn  2(nbcrn."  —  28)  TlJi^'t^*,  nacö  Sinigcn  bicftterifiie  Scjfic^nunci  brr 

StaH  '-i^abi^lon  .')!,  41,  na*  "Jdibcrn  ba^  vcri'ifdic  31'ert  „2itaf-.iövTU«;"  unebiT  nacft  ^(nbfrn 
(ik'bcimnamc  ~^ab'.>lou^  narf)  bcr  fvibbalirti|'d)cu  2dn-cibart  „XHtbbaut,"  mo  man  bie  ^ÜUitftabfn 
in  oerfebrtcr  Orbnunv]  nimmt,  bcn  lct3tcn  für  bcn  crften,  bcn  porlcijtcu  für  bcn  u^i'ücn  u.  f.  f. — 

f_  j^  (53r.  — 29)  im^"7^  „über  feine  il^obiunui,  ober  aiut  über  feine  Irift,  feinen  ©eipcplap;" 
rri  Tov  roToi;  avroi:  —  30)    H-DJ/**  D^D")!!?  T^^"7  "il'"'^)  ^^"  iteltcrtrctcm  Jvirb  fr  ein 

3!riuniVMicb  nnflininicn  Wiber  .  ."      ««<  onh  üaKti)  rfwyüvrci  hKOKpidiiaovrai.   khI  knl  Ka^ri^ivnv^ 

T^v  yijv  fjKEi  ö'/.t^pog.  —  31 )  £~'  uipor  t7jq  yfjt:.  —  32)  t.  t).  er  rinijt  unb  rcd)tct.  —  33)  üaTrep 
oi  Kp(o',  ol  iK7.£Kroi-  fie  lafcn  »^^p  ober  »VtSID,  ll>ut  »^Dp.  —  34)  Statt  nüVH  „3;aubf" 
lafcn  bicr  ^[\\\^,i  n^i''n„i(c>üv-iUtl)dtt;]:"„\)orbcmiien)aittl)ätii]cu  3i-''r«c  bc?  <^H'n>a(tt^atera." 

9?ari)  .!i!>ieron'.>mn6  be^cutct  bie  laubc  bcn  rafd'cn  unb  aiu^baucrnmi  ^(u;i  rcr  (Ibalbäer;  na* 
©anite^  ift  bie  laiibc  uralte?  'ivelb^eid)en  bcr  t^abi^lonicr,  vhmi  ^cmirami-?  ber,  bie  nad)  fer 
WutbofOiiic  al?  Sedier  bcr  '??^^Iitta  '.hmi  laubcn  crnibrt  irorbcn.  '^hi?  i'cnopbon?  (I?ropdbit 
unb  ^'ucian?  (iVMtcriicrprvidicn  iKbt  bcri>or,  baf;  bie  -laubcn  in  5?ab'olon  u^^  2'.nicn  ;Kttlid)e 
U^ercbrunii  i^upficn.  ä-h  -rcpoau-ov  Tfi<;  ftaxaipag  -r/f //ivdA.'/f.  Der  S',M-cr  Ui  nin*  1^'iff  n^lTl- 
33)  f.  i.^r.  —  36)  Jpcbr.  „fein."  ''   ''   '■  ^     ' 


Cnpiit  XXYI. 

1.  In  principio'  regni  Joakim"  filiae  Josiae  regi?  Juda,  factum  est  ver- 
bum  istud  a  Domino,  dicens:  2.  Haec  dicit  Dominus:  öta  in  atiio  doniua 
Domini,  et  loqueris  ad  omnes  eivitates  Juda,^  de  quibus  vcniunt  ut  ado- 
rent  in  domo  Domini,  universos  sermones,  qnos  ego  mandavi  tibi  ut 
loquaris  ad  eos:  noli  subtrahere  verbum,  3.  si  forte  audiant  et  conver- 
tantur  unusquisque  a  via  sua  mala :  et  poeniteat  me  mali  quod  cogito  facere 
eis  proj)ter  malitiam  studiorutn  eorum.  4.  Et  dices  ad  eos:  Haec  dicit 
Dominus:  Si  non  audieritis  me  ut  ambuletis  in  lege  mea,  quam  dedi 
vobis,  5.  ut  audiatis  sermones  servorum  meorum  Prophetarum,  quos  ego 
misi  ad  vos  de  nocte  consurgens,  et  dirigens,  et  non  audistis:  G.  Dabo 
domum  istam  sicut  Silo,*  et  urbem  hanc  dabo  in  maledictionem  cunctia 
gentibus  terrae.  7.  Et  audierunt  sacerdotes,  et  prophetae,*  et  omnis  po- 
pulus  Jeremiara  loquentem  verba  haec  in  domo  Domiui.  8.  Cumque 
complesset  Jeremias  Joquens  omnia,  quae  praeceperat  ei  Dominus  ut 
bxjueretur  ad  Universum  populum,  apprehcüderunt  cum  sacerdotes.  et 
})ro{)lietae,  et  omnis  populus.  dicens:  Morte  moriatur.^  V).  Quare  prophe- 
tavit^  in  nomine  Doraini,  dicens:  Sicut  Silo  erit  domus  haec:  et  urbs  isla 
desolabitur,  eo  quod  non  sit  habitator?  Et  congregatus  est  omnis  popu- 
lus adversus  Jeremiam  in  domo  Domini.  10.  Et  audierunt  principes 
Juda"  verba  haec:  et  ascetiderunt  de  domo  regis  in  domum  Domini.  et 
sctlerunt  in  introitu  portae  domus  Domini  novae.^  11.  Et  locuti  sunt 
sacerdotes  et  prophctae  ad  principes,  et  ad  omnem  populum,  dicentes: 
Judicium  mortis  est  virohuic:  quia  {)rophetavit  adversus  civitateni  istam,'" 
sicut  audistis  auribus  vcstris.  12.  Et  ait  Jeremias  ad  omnes  principes,  et 
ad  Universum  populum,  dicens:  Dominus  misit  me  ut  i)rophetarem  ad 
d'imum  istam,  et  a<l  civitatem  hanc  omnia  verba  ()uae  audistis.  13.  Nunc 
ergo  bonas  facite  vias  vestras.  et  studia  vestra,  et  audite  vocem  Domini 
Dei  vestri:  et  poenitebit  Dominum  mali.  quod  k>cutus  est  adversum  vos. 
14.  Ego  autem  ecce  in  inanibus  vfstris  sum:  facite  mihi  quod  bonum  et 
rcclum  est  in  oculis  vestris:"    15.  Verumtamen  scitote  et  cognoscite  quod 


830  T)tx  5)rop^tt  3««'ni'iö.  26,  1 — 24.  2lnm.  1 — 16. 

ei  occideritis  me,  sanguinem  innocentem  tradetis  contra  vosmetipsos,  et 
contra  civitatem  istam,  et  habitatores  ejus;  in  veritate  enim  misit  me 
Dominus  ad  vos,  ut  loquerer  in  auribus  vestris  omnia  verba  haec.  16.  Et 
dixerunt  principes,  et  omnis  populus  ad  sacerdot.es  et  ad  prophetas:  Non 
est  viro  huic  Judicium  mortis:  quia  in  nomine  Domini  Dei  nostri  locutus 
est  ad  nos.  17.  Surrexerunt  ergo  viri  de  senioribus  terrae:  et  dixerunt 
ud  omnem  coetum  populi,  loquentes:  18.  Micbaeas  de  iNlorastbi  fuit  pro- 
pheta  in  dicbus  Ezechiae  regis  Juda,  et  ait  ad  omnem  populum  Juda, 
dicens:  Haec  dicit  Dominus  exercituum :  Sion  quasi  ager  arabitur:  et 
Jerusalem  in  acervum  lapidum  erit:  et  mons  domus  in  excelsa  silvarum. 
19.  Numquid  morte  condemnavit  eum  Ezechias  rex  Juda,  et  omnis  Juda? 
numquid  non  timuerunt'^  Dominum,  et  deprecati  sunt  faciem  Domini: 
et  poenituit  Dominum  mali,  quod  locutus  fuerat  adversum  eos?  Itaque 
nos  facimus'"*  malum  grande  contra  aninuis  nostras.  20.  Fuit  quoque  vir 
prophetans'^  in  nomine  Domini,  Urias  filius  Semei  de  Cariathiarim:  et 
prophetavit  adversus  civitatem  istam,  et  adversus  terram  hanc  juxta 
omnia  verba  Jeremiae.  21.  Et  audivit  rex  Joakim,  et  omnes  potentes,  et 
principes  ejus  verba  haec:  et  quaesivit  rex  interficere  eum.  Et  audivit 
Urias,  et  timuit,  fugitque  et  ingressus  est 'Aegyptum.  22.  Et  misit  rex 
Joakim  viros  in  Aegyptum,  Elnatban  filium  Acbobor,  et  vires  cum  eo  in 
Aegyptum.  23.  Et  eduxerunt  Uriam  de  Aegypto:  et  adduxerunt  eum 
ad  regem  Joakim,  et  percussit  eum  gladio:  et  projecit  cadaver  ejus'^  in 
Eepulchris  vulgi  ingnobilis.  24.  Igitur  manus  Ahicam^^  tilii  Saphan  fuit 
cum  Jeremia,  ut  non  traderetur  in  manus  populi,  et  interficerent  eum. 

1)  Sap.  20-45  ftcbcn  bei  bcn  LXX  aU  daf.  33-51.  —  2)  Vcr  Q^orivinn,  bcr  bter  crjci()(t 
tt(r^,  ift  bcr  ;^eit  lunt  for  bcr  Wittbcilun^  ju  fcjjcn,  bie  bcr  IPrcpbct  c.  25  bericiitctc.  — 

8)   aTaai  roi^  'lof('i(ii(iic  Kai  -rräci  To~i^  ipxofitvoi^.  —  4)   f.  7,  12;  25,4-9.   —   3)   il'£V(hTrpo(liyTat' 

ftenfo  a?.  8.  —  (»j  niOn  /.bu  foüft  ftciben ;"  ^avduf)  irro^avi).  —  7)  n'D.1  „irantm  »i?ci|Ta3Jl 

T  T  ••  ■ 

buV"  bTci7rpi>,;,7'/7iv<mc.  —  8)  b.  &.  btc .<lron» itnb  6)criitt?bcamten.  —  9)  riefet  2boritl  woblba*, 
lPflc^Ci^:^oatbain  baute  IV.  Reg.  15.  35  itncrocUteä  ba?„ebere,"  sublimissiuia,  iiciuxnnt  ivurbf. 
Ulcfcaj  lic§  ^aKlbft  ben  „ilcnii-\^cituving"  ^uricbten  1.  c.  IC,  IS.  (£•?  bcfan^  |id)  auf  ter  9?prl)- 
fcitf  tf?  iuncrn  innbofCk«.  Xci  Cibaifvicr  nannte  a  Cfttbor,  oicileictit  »eil  ci?  auf  Der  "^U^bfette 
nie&r  cftlirf^  als?  wcftliit  v^elciicn  war.  9?aA  (laflro  batte  c?  7  'Dfamcn.  S?  nnivbcn  bajelbfl, 
tuie  .ßicreu'.Mnu«?  beriduct,  Die  rl^eliiiionsbantcl  beratbcn  unD  abiicurtbcilt.  — 10)  Xa  llc  ^tatt 
unD  2cnipcl  al3  eiviii  ^aucrnb  betracbtctcn  unb  bicfc  ibrc  ?lnfd)auunvi^n>cifc  al?  i^cftü^t  auf 
(iiüttc^s  SBcrt  badncn,  [o  (^alt  ibncn  ^«cronuao,  ber  ibrcn  UntcriVin.i  »crbcrfaßte,  alö  l'üijcn'- 
frcpbft,  ja  alJ  Vdftercr,  unb  fic  rcibten  ibn  unter  bie  il^crbrocber/nMC  fie  Dönt.  IS.  20-22 
jsenannt  truibcn.  ;un  ;ian5cn  i^crböre  crf*eint  ^cfcmia?  au-  iUnbilb  3ffu  Ibrifli,  iileid^reif 
feine  5lnflaiicr  unb  Jlitrincr  auf  bas5  .<?aar  jenen  iilcidicn,  bie  in  fpaterer  .'3t'it  ben  i5obn  f^iotte? 
sfrfoUitcn.  3ludi  ibrc  2vra*e  i|"t  bicfclbe.  —  11)  <l>i  av^yi-pa  Kai  üg  ßfAnov  h/iiv.  riefe  Wilbc 
frfdbcint  betiutnbcrunjiewiirDic»  in  bcni  Wanrte,  ber  ba-?  ^cWi^'^'U'!  <^'>5ottc^  für  fidi  bat  unb  bif 
fdjlinimc  Xeniuna-^art  unb  i^p^ibeit  feiner  j^cinbc  burd)fduiu"t  i^iellcidn  war  c^  eben  bteft 
Wiltf,  bif  ben  .Hi.Miiiii?beamten  unb  bem  i'olfe  bie  "Jlni^en  öffnete—  12)  i<"l»  „fürd)tctc,  er 

"T 

triJcftte  .  ."  —  1'5)  c-onjaautv.  —  \\)  Xicfc  23ei^cbenbcit  Icncn  Ibecborct,  •^»ui^o,  5?öranu?, 
lOoma«  in  ben  Wunb  bcr  i^rcunbe  bc^  ^crcmiaic,  43atablu\\  IPrabc,  a  (iajtrou.  9{.  in  ben 
"Wunb  öcr  ivcinbc-,  allein  tvpbl  beife  mit  Unred)t,  ba  eine  fo  i^raphifdie  unbbetailirtc  Sr.^äblung 
finer  ^raufen  i^ejuU'enbcit,  bie  nur  erft  oor  «urjem  jiefdieben  fein  fonntc,  in  bicfent  9{atbc  ni*t 
gut  anijebrad^t  itcii'cfen  n\ire.  "Wan  niufi  babcr  mit  ben  neueren  If  reOiCtcn  anncbmcn,  bcr  ^Jrppbct 
babf  ba?  bier  er^iblte  (iicinnip  als?  (Spifefe  cini]ef*tiltct,  um  tiirc^  ein  Ü^cifpicl  ju  jcinen,  in 
xotW  gcfäbrlid^cr  VaiK  er  fii-^  bei  biefem  S.^crbii'rc  befunben  bctbc.  —  13)  Kai  ippnpevavrw  fJf 
Tu  uvfj^ia  v'iCiv  rnv  /mov  aiTov'  IV.  Kc')^.  23,  6.  —  1(»)  IV.  Rcsr.  22,8-14.  Sein  Sc^u 
(iiübolia  rcarb  na*  3crnfalcm?  3erftiM-un3  ®tatt|jalter  3uba'e  im  *J?amen  bc3  c^)altciifc^fn 
Jtbnivje  IV.  Keg.  25,  22. 


331 

Caput   XXVII. 

1.  In  principio  regni  Joakiin'  filii  Josiae  regis  Juda,  factum  est  vcrbuin 
istud  ad  Jereniiain  a  Domino,  diccns:  2.  Haec  dicit  Dominus^  ad  me: 
Fac  tibi  vincula,  et  cateiias:^  et  poiios  eas  in  collo  tuo.  o.  Et  mittes  cas 
ad  regem  Edom/  et  regem  Moab,  et  ad  regem  tiliorum  Amnion,  et  ad 
regem  Tyri,  et  ad  regem  Sidonis:  in  manu  nuntiorum,  qui  venerunt 
Jerusalem  ad  Sedcciam  regem  Juda.  4.  Et  praccipics  eis  ut  ad  dominum 
ßuos  loquantur:  Ilaec  dicit  Dominus  exercituum  Dens  Israel:  Hae*; 
dicetis  ad  dominos  vestros:  5.  Ego  feci  terram,  et  homines,  et  jumenta. 
quae  sunt  sui)er  faciem  terrae,  in  iortitudine  mea  magna,  et  in  bradiio 
meo  extento:  et  dedi  eam  ei,  (pii  j)lacuit  in  oculis  meis.  6.  Et  nunc  ita- 
quc  ego  dedi  omnes  terras  istas  in  manu  Nabuchodonosor  rcgis  ]3abyloni« 
eervi  mei:'  insuper  et  bestias  agri  dedi  ei  ut  serviant  illi.®  7.  Et  servient 
ei  omnes  gentes,  et  filio  ejus,"  et  filio  filii  ejus:"  donec  veniat  tempus 
terrae  ejus  et  ipsius:  et  servient  ei  gentes  multae,  et  reges  itiagni.  8.  Gen.s 
autem  et  regnum,  quod  non  servierit  Nabucbodonosor  regi  Bab^'lonis,  et 
quicumque  non  curvaverit  Collum  suum  sub  jugo  regis  Babylonis :  in 
gladio,  et  in  tarne,  et  in  peste  visitabo  super  gentem  illam,  ait  Dominis: 
donec  consumam^  eos  in  manu  ejus.  9.  Vos  ergo  nolite  audire  prophetat< 
vestros,  et  divinos,  et  somniatores,  et  augures,  et  maleficos,'"  qui  dieunt 
vobis:  Non  servietis  regi  Babylonis.  10.  Quia  mendacium  prophetani 
vobis:  ut  longe  vos  faciant  de  terra  vestra,  et  ejiciant  vos,  et  pereatis. 
11.  Porro  gens,  quae  subjecerit  cervicem  suam  sub  jugo  regis  Babyloni.s, 
et  servierit  ei;  dimittam  eam  in  terra  sua,  dicit  Dominus:  et  colet  eam, 
et  habitabit  in  ea.  12.  Et  ad  Sedeciam  regem  Juda  locutus  sum  secun- 
dum  omnia  verba  baec,  dieens:  Subjicite  colla  vestra  sub  jugo  regis  Baby- 
lonis, et  servite  ei,  et  populo  ejus,  et  vivetis."  13.  Quare  moriemini"  tu 
et  populus  tuus  gladio,  et  fame,  et  peste,  sicut  locutus  est  Dominus  ad 
gentem,  quae  servire  noluerit  regi  Babylonis?  14.  Nolite  audire'^  verba 
})ropbetarum  dicenlium  vobis:  Non  servietis  regi  Babylonis:  quia  men- 
dacium ipsi  loquuntur  vobis.  15.  Quia  non  misi  eos,  ait  Dominus:  et 
ipsi  propbetant  in  nomine  meo  mendaciter:  ut  ejiciant  vos,  et  pereatis 
tarn  vos,  quam  prophetae,  qui  vaticinantur  vobis.  16.  Et  ad  sacerdote^. 
et  ad  populum  istum  locutus  sum,  dieens:  Haec  dicit  Dominus:  Nolite 
audire  verba  prophetarum  vestrorum,  qui  proplietant  vobis,  dicentes: 
Ecce  vasa  Domini  revertentur  deBabylone  nunc  cito,  mendacium'*  enini 
propbetant  vobis.  17.  Nolite  ergo  audire  eos,'^  sed  servite  regi  Babylonis. 
ut  vivatis;  quare  datur  baec  civitas  in  solitudinem?  18.  Et  si  prophetae 
sunt,  et  est  verbum  Domini  in  eis:  occurrant Domino  exercituum,  ut  non 
veniant  vasa,  quae  derelicta  fuerant  in  domo  Domini,  et  in  domo  regis 
Juda,  et  in  Jerusalem,  in  Babylonem.  19.  Quia  baec  dicit  Dominus 
exercituum  ad  columnas,'®  et  ad  mare,  et  ad  bases,  et  ad  reliqua  vasorum, 
quae  remanserunt  in  civitate  bac;  20.  quae  non  tulit  Nabuchodonosor 
rex  Babylonis.  cum  transferret  Jechoniam  filium  Joakim  regem  Juda  de 
Jerusalem  in  Babylonem,  et  omnes  optimales  Juda  et  Jerusalen).  21.  Quia 
haec  dicit  Dominus  exercituum  Dens  Israel  ad  vasa,  quae  derelicta  sunt 
in  domo  Domini,  et  in  domo  regis  Juda  et  Jerusalem  :  22.  In  Babylonem 
transferentur,  etibieruntusquead  diem  visitationissuae,"''  dicit  DomiiUKs, 
et  afferri  faciara  ea,  et  reslitui  in  loco  isto. 


a82  Der  ^xop^et  Seremia^.  27,  1—22.  2lnm.  1—17. 

1)  t)a  bte  SfgcBenßcit,  bie  in  bicfcm  Sahntet  erjäblt  nnrb,  in  bic  Sftcqierungöscit  bed  <Scbecia9 
faßt,  wie  aui  bcn  35.  3.  12. 30  bcri^oriictt,  fo  i^lauben-^icreniMnu?,  9tbabanu?,  •5iuio,  tD?albonat 
unb'Sandic},  bicfcr  crfie  i>cr5  c(cbore  ^uni  »orberigcn  (lapitcl  mit  Mlfe  bcn  2ctilu§  feffclben. 
Die  .(pcbrdcr,  fon?ic  ^v)ranur,  Ü3atablu?,  a  (£aftro  ncbmen  an,  ^crcmiae  babe  wirtiid)  t>ont 
•änfam^  bcr  i)iciitcrung  tc6  ^oatini  bi<f  in  bas  'oicrtc  ^^Ci^ierun.qfjabr  t>ci5  5c^fciaö  bvi^  3i-^*, 
Don  t>cm  bicr  bie -^{ftif  ift' !icti"'^i^f"/  eine  ?0?cinu«;i,  tie  wob(  feine  i^cacbtung  tjcr^ieut.  Slücin 
mit  ntcbr  (ikunb  nebntcn  Die  neuern  Övei^cteu  jfurcbiicbent'ei  an,  C3  fei  bier  „ÄCt-eciaä"  ftatt 
„joafim"  ju  lefen,  raie  benn  auc^  wirfliÄ  ^cr  «ji)rer  unb  'iJlrabcr  fo  lafcn  unb  einige  Soficed 
bei  Äcnnifot  ebenfalls  bicfe  l'egart  weifen.  —  2)  -(pier  beginnt  c.  34  berLXX  —  3)  HIplO 

ülütDI  „3iiemcn  unb  3o*f"  —  fii'f  ^^'ft  Äummct,  wie  fic  bie  ^i^fcrbe  tragen  —  jur  Sinn- 
bilMing  ^e^  babulonifcbcn  ^Pi-tee;,  ba«5  t>ie  Oi'bcn  tragen  foütcn;  f.  28,  10;  Ik  20,  2.  LXX 
6(ßaohr  Kai  kaoiovc.  —  4)  Tie  .Hinüge  biofcr  isolier  fdbicftcn  (i)efan^te  nacb  ^f^i'ufalent,  um  ftc^ 
mit  £c^ecia^  über  eine  gemcinfanic  5diilrcrbcbung  gegen  "^Jabutboronofor  ',u  *3crabre?en.  9?acö 
%.  9  fpracf)cn  fiel)  bic  falfd)eu  'JPropbctcn  gunftig  für  feld)c?  Untcrnebmcn  aus.  —  o)  öovÄiveiv 
avTü.  —  {\)ijr,'n:t:ai^aiavT(rj.  —  7)  (£ji  War  fief;  (itiilmcrocaeb,  IV.  Reg.  2").  27,  weht  er  nurjwei 
^abre,  rtCll-ä.og  9.  Sbr.  regierte  uuD  feinen  Sdiwagcr  'DJerigliffar  jum  -^fadifoigcr  batte  559- 
Ö54  i>.  ^br.  —  8)_Dtcfcr  bii-M";  i'abLM-ofoarduab,  ncrf)  ein  .Hinb,' welrfu^nt  ^er  ,'vei^berr  ^Jabonneb, 
ein  nad)geborener  ^oön  ^cö  ^labudioeLMiofor,  bie  .fi>errfdmft  entrifj,  bie  er  nenn  "'li'cönate  bebauptet 
batte,  unb  al?  Mönig  bcu  Flamen  '-J^cifdia^tr  (\!ab'nKt  bei  •t'^erocot)  annabnt  Dan.  5,  1;  Bar. 
(,  II.  Xerefcr  bemcrtt,  bic  '?{adirid>ten  ber  griednfd)cn  iBitriftfteücr  unb  bie  •Jiuojüge  ana 
'ßerofuö,  wcldK  5^(aoiiu^  ^ofepbuö  gibt,  ftnb  ju  wi^erfprcdu"n^  unb  ^u  ^weifclbaft,  al-ö  ba'ij  man 
ura  ibretwiücn  beni  Otabufatnejar  mebr  a(3  jwci  Oiad)folger  im  bab?lontfd)en  3lcid>c  geben 
fönnte;  cf.  Dan.  5.  3(nm.  1.  Diefer  Scrs  f.  i.  (ür.  —  0)  ii^g  iKlimoaiv.  —  10)  DS^Dti'I) 
„unb  cuern  B^iw^frcrn."    kqI  tüv  (pap/ioKüv  vfiüv.  —  11)  f.  i.  ö)r.  —  12)  3?.  13  f.  i.  ®r.  — 

lr$)   f.  i.  '^3r.  bis  &'■'  ä(hKa  ahrol  Tr/xxpr/Ttvovacv  vfilv.  — 14)   ä<hfca.  —  1^))   nhn  ä-eaTEiAa  avroix;. 

1\\ix{.  biefcnt  in-rfe  bis?  jum  3d)Iuffe  lautet  ber  Icrt  ber  LXX  für^cr,  WvibrfAcinlid),  weit  im 
bcbr.  Xerte  mebrcrc  iBicbcrboluugcn  i^oricmnicn.  —  l(i)  „in  iktrcff  Der  2-äulen;"  III.  Reg. 
7,  13-22.  LXX  nennen  feincrlci  (£inrid)tang.  —  1")  »ir)£)  „meiner  -^cimrud^ang."  f.  i.  ®r. 
f,  b'i.  17-23;  L  Esdr.  1,  7-il,  ^   ' 


Caput    XXVIII. 

1.  Et  factum  est*  in  anno  illo,  in  principio  regni  Sedeciae*  regis  Juda 
in  anno  quarto,  in  raense  quinto,  dixit  ad  me  Hananias  filius  Azur  pro- 
l»heta^  de  Gabaon/  in  domo  Doraini  coram  sacerdotibus  et  omni  populo, 
dicens:  2.  Haec  dicit  Dominus  exercituum  Dens  Isi^ael:  Contrivi  jugum 
regis  Babyloni.s.  3.  Adhuc  duo  anni  dieiaim,  et  ego  referri  faciam  ad 
locuin  istum  omnia  va.sa  domus  Domini,  quae  tulit  Nabuehodonosor^  rex 
Habylonis  de  loco  isto,  et  transtulit  ea  in  Babylonem.  "4.  Et  Jechoniam 
tilium  Joakim  regem  Jnda,  et  omnem  transmigrationem  Juda,  qui  in- 
gressi  sunt  in  Babylonem,  ego  convertara  ad  looum  istum,  ait  Dominus: 
eonteram  enim  jugum  regis  Babyloiiis.  5.  Et  dixit  Jeremias  propheta 
atl  Hananiam  prophetam  in  oculis  sacerdotum.  et  in  oculisomnis  populi, 
qui  stabat  in  domo  Domini;  6.  et  ait  Jeremias  propheta:  Amen,"  sie 
faciat  Dominus:  suscitet  Dominus  verba  tua,  quaepropbetasti:  ut  referan- 
tur  vasa  in  domum  Domini,  etomnistransmigratio  de  Babylone  ad  locum 
istum.  7.  Verumtamen  audi''  verbum  hoc,  quod  ego  loquor  in  auribus 
tuis,  et  in  auribus  universi  populi:  8.  Propbetae,  qui  fuerunt  ante  me 
et  ante  te  ab  initio,  et  proplietaverunt  super  terras  multas,  et  super  regna 
magna  de  praelio,  et  de  afilictione,  et  de  fame."^  9.  Propheta,  qui  vatici- 
natus  est  pacem:  cum  venerit  verbum  ejus,'  scietur  propheta,'"  quem 
misit  Dominus  in  veritate.  10.  Et  tulit  Hananias  propheta  catenam"  de 
collo  Jeremiae  prophetae  et  eonfregit  eam.     11.  Et  ait  Hananias  in  con- 


Drr  5>rop^ft  3frfmiaö.  28,  1— IG.  ?lnm.  1—13.  333 

spectu  omnis  popiili,  dicens:  Ilacc  dicit  Dominus:  Sic  confringam  jugiim 
Nabuchodoiiüsor  regis  Babyloiiis  post  duos  annos  dierum  de  collo  om- 
iiium  gentium.  12.  Et  abiit  Jercinias  propheta  in  viam  suam.  Et  factum 
est  verbuni  Domini  ad  Jereniiam,  post(juam  confregit  Ilananias  pro- 
plieta  catenam  de  collo  Jeremiae  f)rophelae,  dicens:  13.  Vade,  et  dices 
Hananiae:  Haec  dicit  Dominus:  Catenas  ligneas  contrivisti:  et  facies" 
pro  eis  catenas  ferreas.  14.  Quia  haec  dicit  Dominus  exercituum  Dens 
Israel:  Jugum  ferrcum  posui  .super  collum  cunctarum  Gentium  istarum, 
ut  serviant  Nabuchodonosor^  regi  Babylonis,  et  servient  ei:  insnper 
et  bestias  terrae  dedi  ei.*  15.  Et  dixit  Jeromias  propheta  ad  Hananiara 
prophetam:  Audi  lianania:  non  misit  te  Dominus,  et  tu  conlidere  fecisti 
populum  istum  in  mendacio.  IG.  Idcirco  haec  dicit  Dominus:  Ecce  ego 
mittam  te  a  facie  terrae:  hoc  anno  morieris:  adversum  enim  Dominum 
locutus  es. '^  17.  Et  mortuus  est  Hananias  propheta  in  anno  illo,  mense 
septimo. 

l)  LXX  =  c.  35.  —  2)  riefe  35?ovte  feMcn  bei  bcn  LXX.  Jpierpiwmu?,  löeijbcret,  fRba- 
banue,  I^lmiivI?  jicben  fie  jii  c.  27.  in  annci  (|uarto  —  worunter  initablu?  unt« -^ccviIiiU'r  baö 
tjiertc  5'i^i"  t'i'r  3abbatepcdie  VH-rftebcn,  ba  irivflid^  ba«*  C^ibr  .'>96,  »■oeldn^^  bier  gemeint  ift,  na* 
bem,  irai^  IV.  Ro,:,^  18,  13  :  19,  2'J  i^cfiit^t  i)!,  al?  foldu'?  ild)  bcredinet.  l'Dvanu?  unc  '?.^^^l^env^t 
plauben,  man  \^;\\^z  alle  Ü^eviieruni^^iabre,  bie  inbie  erfte  ^palfte  ber  J}?ejienti\taft  fallen,  'Einfang 
jienannt.  —  3)  ^isvdorpoöriTTic.  —  4)  Vci)itcn|1abt  im  -Stamntc  '.i^cniamin  41,  12;  Jus.  21,  17. 
i5)  f.  i.  ®r.  —  (>)  ä7.T!-&c>r.  —  7)  änovoaTE.  —  S)  Jpfbr.  „^on  Äriev^  Unbcil  un^  ^eft."  LXX 
blcp  fi.;  Tö/.fi/()i>.  —  {))  l».  b.  si  venerit  verbum  ejus  „wenn  fein  ©ort  in  STfüHinu^  iiebt.  — 
10)  ^frfiUki^  liff' '^'"b  in  feinen  Streit  ein,  fonbcrn  berief  fid)  einfad)  auf  bic  o; rfüüung  ber 
•JJrovbette.  —  11)   ntOitDIl  /-b»^^  ^oc^;"   tqv^  k\qmv(:  „Die  Jpalc^banbe,"  —  12)  ttoitjcui. — 

13)  nliT'^N  n"131  niD"*3  „^^^  •Jlbfatl  bail  bu  gcfproc^en  öegen  ben  ^crrn;"  f.  i.  ®r. 


Caput  XXiX. 

1.  Et  haec'  sunt  verba  libri,"quein  misit  Jeremias  propheta  de  Jerusa- 
lem ad  reliquias  senioruin^  transmigrationes,  et  ad  sacerdotes,  et  ad  pro- 
])hetas,*  et  ad  omnem  populum,  quem  traduxerat  Nabuchodonosor  de 
Jerusalem  in  Babylonem:  2.  f)0stquain  egressus  est  Jechonias  i'ex,  et 
domina,*  et  eunuchi,"  et  principe?  Juda,  et  Jerusalem,''  et  faber,  et  inclu- 
.sor**  de  Jerusalem:  3.  in  manu  Elasa'  filii  Saplian,  et  üanuii'iae  tilii 
Jlelciae,  quos  misit  Sedecias  rex  Juda  ad  Nabuchodonosor'"  regem  Baby- 
lonis in  Babylonem,  dicens:  4.  Haec  dicit  Dominus  exercituum  Dens 
Israel  omni  transmigrationi,  quam  transtuli  de  Jerusalem  in  Babylonem: 
f).  Aedificate  domos,  et  habitate:  et  plantate  hortos,  et  comedite  fructum 
eorum.  6.  Accipite  uxores,  et  generate  filios  et  filias:  et  date  filiis  vestris 
uxores,  et  tilias  vestras  date  viris,  et  pariant  filios  et  filias:  et  muhii)lica- 
mini  ibi.  et  nolite  esse  pauci  nuinero.  7.  Et  quaerite  paccm  civitatis,  ad 
quam  transmigrare  vos  feci;  et  orate  f)ro  ea  Jid  ])ominum:  quia  in  paco 
illius  erit  pax  vobis.  8.  Haec  enim  dicit  Dominus  exert-ituum  Dens 
Israel:  Non  vos  seducant  prophetae  vestri,  qui  sunt  in  medio  vestrum. 
et  divini  vestri :  et  ne  attendatis  ad  somnia  vestra,  qiiae  vos  somniatis: 
9.  quia  falso  ipsi  prophetant  vobis  in  nomine  meo:  et  non  misi  eos,  dicit 
Dominus.  lU.  Quia  haec  dicit  Dominus:  cum  coeperint  impleri  in  Baby- 
lune"  septuaginta  anni,  visitabo  vos:  et  suscitabo''^  super  vos  verbuni 


884  35tr  5)rop^et  S^fmia*-  29,  1.  2lnm.  1 — i. 

ineum  bonum,  ut  reducam  vos  ad  locum  istum.  11.  Ego  enim  scio  cogi- 
tatioiK-s,  quas  egocogito  super  vos,  ait  Dominus,  cogitationes  pacis,  et  non 
aflSictioiiis,  ut  dem  vobis  finem  et  patientiam.'^  12.  Et  iiivocabitis  me, 
et  ibitis:'*  et  orabitis  me,  et  ego  exaudiam  vos.  13.  Quaeretis  me,  et  in- 
venietis:  cum  quaesieritis  me  in  toto  corde  vestro.  14.  Et  inveniar  a 
Vobis.'*  ait  Dominus:  et  reducam  captivitatem  vestram,  et  congregabo 
vos  de  universis  gentibus,  et  de  cunctis  locis,  ad  quae  expuli  vos,  dicit 
Dominus:  et  reverti  vos  faciam  de  loco,  ad  quem  transmigrare  vos  feci. 
15.  Quia  dixistis:  Suscitavit  nobis  Dominus  Trophetas  in  Babylone. 
lö.  Quia  haec  dicit  Dominus  ad  regem,  qui  sedet  super  solium  David,  et 
ad  omnem  populum  habitatorem  urbis  hujus,  ad  fratres  vestros,  qui  non 
sunt  egressi  vobiscum  in  transmigrationem.  11.  Haec  dicit  Dominus 
exercituum:  Ecce  mittam  in  eos  gladium,  etfamem,  etpestem:  et  ponam 
eos  quasi  ficus  malas,  quae  comedi  non  possunt,  eo  quod  pessimae  sint. 

18.  Et  persequar  eos  in  gladio,  et  in  fame,  et  in  pestilentia:  et  dabo  eos 
in  vexationem  universis  regnis  terrae:  in  maledietioi:iem,  et  in  stuporem, 
et  in  sibilum,  et  in  opprobrium  cunctis  Gentibus,  ad  quas  ego  ejeci  eos: 

19.  eo  quod  non  aiidierint  verba  mea,  dicit  Dominus:  quae  misi  ad  eos 
per  servos  meos  prophetas  de  nocte  consurgens,  et  mittons:  et  non  audistis, 
dicit  Dominus.  20.  Vos  ergo  auditeverbum  Domini  omnistransmigratio, 
quani  emisi  de  Jerusalem  in  Babylonem.  21.  Haec  dicit  Dominus  exer- 
cituum Dens  Israel  ad  Achab  tilium  Coliae,*'  et  ad  Sedeciam  filium 
Maasiae,  qui  prophetant  vobis  in  nomine  hieo  mendaciter:  Ecce  ego  tra- 
dam  eos  in  manus  Nabuchodonosor  regis  Babylonis:  et  percutiet  eos  in 
oculis  vestris.  22.  Et  assumetur  ex  eis  maledictio  omni  transmigrationi 
juda,  quae  est  in  Babylone,  dicentium :  Ponat  te  Dominus  sicut  Sedeciam, 
et  sicut  Achab,  quos  frixil  rex  Babylonis  in  igne;'^  23.  pro  eo  quod 
fecerintstullitiam  in  Israel,  et  moechati  sunt  in  uxoresalTiicorum  suorum, 
et  locuti  suntverbum  in  nomine  meo  mendaciter,  quod  non  mandavi  eis: 
ego  SU m  judex '^  et  testis.  dicit  Dominus.  24.  Et  ad  Semeian'^  Nehela- 
miten*'  dices:  25.  Haec  dicit  Dominus  exercituum,  Deus  Israel:  Pro  eo^ 
quod  misisti  in  nomine  tuo  libros  ad  omnetn  nopulum,  qui  est  in  Jerusa- 
len«,  et  ad  Soplioniam^-  fillüm  Maasiae  sacel-dotem,  et  ad  universos  sacer- 
dotes,^  dicens:  20.  Dominus  dedit  to  sacerdotem  pro  Joiade**  sacerdote, 
ut  sis  dux  in  domo  Dornini  super  omnem  virum  arreptitium"  et  proplie- 
tantcm,  \it  mittas  eum  in  nervum^®  et  in  carcerem.  27;  Et  nunc  quare 
tion  increpa.sti^  Jeremiam  Anathothiten,  qui  prophetat  vobis?  28.  Quia 
puper  hoc  misit  in  Babylonem  ad  nos,^  dicens:  Longum  est:  aedificate* 
domos,  ethabitate;  etplantatehortos,  etcomeditefructuseorum.  29.  Legit 
ergo  Öophonias  sacerdos  librum  istum  in  aüribus  Jeremiae  prophetae. 
30.  Et  factum  est  verbum  Doniini  ad  Jeremiam,  dicens:  31.  Mitte  ad 
omnem  trjinsmigrationem,  ilieens:  Haec  dicit  Dominus  ad  Semeian  Nehe- 
lamiien:  Pro  eo  quod  prophetavit  vobis  Semeias,  et  ego  non  misi  eütti: 
et  fecit  vos  confidtre  in  meiidacio:  32.  idcirco  haec  dicit  Dominus:  Ecce 
ego  visitabo  super  tSemeian  Nelielamiten,  et  super  semen  ejus:  non  erit  ei 
vir  sedens  in  mediopopuli  hujus,  et  non  videbit  bonum,  quod  ego  faciam 

i>opulo  meo,  ait  Dominus:   quia  praevaricationein"Mocutus  est  adversuiR 
dominum. 

1 )  LXX  '0.   ?.G.  —  2)  "^öp  „'5*riftfR"  t.  b.  ^Briefe.  —  3)  SlUö  tiefer  Sfjfictinung  gf^t 

l)frx>pr,  ta^  bereite  Spiele,  trp  ni*t  bie  Weiften  ber  älteren  5}?änner  geßorben,  »elc^e  in  feie 
^H'fiingenfdjaft  i.  3-  606  waren  ab^ciiihrt  rccrben.  —  4)   ml  -rrpdc  Vcrif  ^ii£vöo-:Tp(j<;>f,Tai.  — 


Der  fvop'i^tt  ^trmiai.  29,  1—32.  Hnm.  5—29.  SSR 

5)  ^oMci.  bie  5)?utter  be«  .tönit^«.  —  6)  tiie  .ßofVienerfcfiaft;  Is.  39,  7;  Dan.  1.  3.  — 
7)  Kai  vavr'oc  t?^vdti)ov.  —  8)  24,  1.  —  f))  S«  Waren  Mcjj  (^cfan^tf,  roclcfac  5ebfcia?  an 
9?abud)obonofor  mit  Zxibut  iine  mit  crucufrtcn  gricticn^ocrtrdflcn  fc^icfte.  —  10)  Xie  LXX 

nennen  biefen  9?amcn nicmal«.  —  II )  ^^"27 »für  Babel."  BaßvXüvf  27,  7.  — 12)  ^riTO^pn 

„id)  Witt  erfüaen;"  krrc(jT?/a<j.  —  13)  rt)T^r\)  H^'^H^  DdS  HilS  ..«"*  ju  <?eben  3ufunft 

t|  :      •     :  •  -:     -  ■.    t  •■  t 

Unb    (ErnnirtUU.U"     ^ov  öovvcu  v/üv  ravra.    -1.4)   f.  i.  ß)r.  —   1-5)   Knl  ini<?civov/iai  v/iiv.      Tai 

UcbriiK  feblt  i>on  33.  lS-'20  bei  LXX,  f.  24,  8.  —  l«i  LXX  blop  /t.  'Axtd3.  Wau  fennt 
biefc  bci^en  ^Jüi^enproübctcn,  ?(cl)ab  unb  ÄCbeciasi,  nicbt  ndber  ani  ber  bl.  ßiv'fcbicbte.  Vit 
.ßebrdcr,  fon?ic  .6ieroniMnu3  baltcn  bafür,  e«  feien  jene  beiben 'yrcife,  rocld)c  ber  Sufanna  9?acf)'. 
ftcüuns^en  geleimt  unb  (ic  falüi)  ani^ctlas^t  baben.  ^.Jlttcin  mit  JRecbt  faqt  man  bac;c(^en,  jene  feien 
^Jrcpbeten,  biefe  aber  üticbter  (»eivci'cn;  jene  babe  9?abud)Pbonofor,  tiefe  t>a«i  i?olf  i^ctöbtet; 
jene  feien  t*erbrannt,  ^ii}t  sieileitiii^t  lt>prbcn.  -—  17)  Dan.  .1  7;  Arnos  4.  2;  IL  Mar-c.  7,  3. 
18)  J^nVn  -,ber  Äcnner;"   f/i.  ®r.  —  19;   T^er  mit  biefem  3Bor(e  beginnenbe  Slbfc^nitt 

\\t  in  bie  3eit  ?u  fe^en,  ba  bereite  eine  ?{ntn)ort  v>on  33abt)Ion  an  ^eremia?  ^urücfficfornmen. 
Scmeia?  ndmlicb  batte  eine  Ätai^efcbrift  flCi^en  Ocrcnüaö  oon  Ü^abölon  al^  Slntwort  jurürf. 
(jcfcbrieben,  (icjjcu  wclclje  nun  ber  ^ropbet  bcij  '.}ht?f»rucb  bei?  -öerrn  erji^eben  Idßt.  — 20)  Ai^-a- 
'fiirnv,  ivelcbc>5  2Bprt  entmeber  baö  Wefcblecbt  ober  bcn  Ort  ber  3tbfunr't  bebeutet,  ober  aber  al# 
3lDpeÖ!ati»>  ju  nebmen  „ber  Ürdumer,"  n^eii  ecmciaS  ein  i'Ui^fHprüpbct  xoax.  —  21)  ffia?  009 
bier  an  bi?  5?.  32  gefaxt  \\t.  bilbet  eine  ^J*triobe,  bereu  9?arf)ütSi  er(l  mit>^em  legten  i'crfe  beginnt. 
oi)K  äirlnreüM  ce  rü  ovofiaTi.  fiov.  —  22)  (£r  irirb  IV.  Reg".  25.  18  ,,5ireiter  ^])riefter"  genannt, 
worunter  ber  !5tell»ertreter  bei»  .öobenprieftcre  ^u  »jcrftcben  ift.  C£r  fdieint  milbe  gegen  3fr8i"iii* 
geünnt  geivefcn  ju  fein,  weil  er  ibm  ben  *i^rief  be5  Semeiaä  j|u  leicn  gegeben.  —  2J$)  f.  i.  (ör. 
2-1)  Ob  biefer  Ooi^bii  ber  unmittelbare  25orfabrer  t\:i  »emeia?  gcwefen,  ober  ob  barunter  ber 
.^obeprieftcr  ^oj^iba  ju  »erileben  fei,  ber  fid)  nad)  bem  Sturze  ber  2ttbalia  i,  3-  ^78  ali  (Eiferer 
für  bie  Sbre  bc?  ,&aufe3  (^pttc^  crwiefen  unb  bie  SEempelaufiutt  organitlrt  b^t  IL  Chron.  24, 
11,   Idjjt  fid)  mit  'Äii^erbeit  nit^t  ermitteln.  —  2.5)    ^^072  "„3Babn(inuiger,    JKafenber, 

SdlWärmcr;"     natvnfüvu.  —  20)     fif   rb    än-nKÄsiCfia'    20,    2.  —  27)     ''>i(t    ri  avve?.oi6opT;aaTt. 

gntweber  ift  bier  oh  aut^gelaiTen  ober  bie  Ucberfeljer  gaben  ben  SBorten  einen  anbertj  Sinn,  — 
»ieEeid)t  ben  ©inn:  2Barum  babt  ibr  ibn  blop  gcfd^olten,  nidjtaber  tbdt(id)  geftraft?  Oi^-Ötbr. 
unb  in  ber  5Uulg.  ift  ber  ©»inn  fiar.  —  28)  irpör  i/iäf  —  fotj  (jeijöfn  v/iäf,  —  29)  H^D 
„Empörung;"  f.  i.  ®r.  '' 


Caput   XXX. 

1.  Hoc  verbum,'  quod  factum  est  ad  Jereiniam  a  Domino,  dicens:* 
2.  Haec  dicit  Dominus  Deus  Israel,  dicens:  Scribe^  tibi  omnia  verba,  quae 
locutus  sum  ad  te,  in  libro.  3.  Ecce  enim  dies  veniunt,  dicit  Dominus: 
et  convertara  conversionem*  populi  mei  Israel  et  Juda,  ait  Dominus:  et 
convertam  eos  ad  terram,  quam  dedi  patribus  eorum :  et  j)oesidebunt  eam. 

4.  Et  haec  verba,  quae  locutus  est   Dominus  ad  Israel   et  ad  Judanri; 

5.  Quoniam  haec  dicit  Dominus:  Vocem  terroris  audjvimus:*  ibrmido  et 
non  est  pax.  6.  Interrogate,  et  videte  si  generat  masculus:*  quarc  ergo 
vidi  ömnis  viri  manum  super  lumbum  suum,  quasi  parturientis,  et  con- 
versae  sunt  universae  facies  in  auruginem?  7.  Vae,  quia  magna  dies 
illa,^  nee  est  similis  ejus:  tempusque  tribulationis  est  Jacob,  et  ex  ipso 
salvabitur.  8.  Et  erit  in  die  illa,  ait  Dominus  exercituum:  conteram 
jugum  ejus  de  collo  tuo,  et  vincula  ejus  dirumpani,  et  non  dominabuntur 
ei  amplius  alieni:  9.  sed  servient  Domino  Deo  suo,  et  David  regi  suo," 
quem  suscitabo  eis.  10.  Tu  ergo  ne  timeas  serve  meus  Jacob,  ait  Dominus, 
nequepaveas  Israel:  quia  ecce  egosalvabo  te  de  terra  longiiHjua,  et  semei) 
tuum  de  terra  captivitatis  eorum:  et  revertetur  Jacob,  et  quiescet,  etcunc- 
tiö  affluet  bonis,^  et  non  erit  quem  formidet:  II.  quoniam  tecum  ego 
Hiin,  ait  Dominus,  utsalvem  te:  faciam  enim  consummationem  incuneti^ 


896  Der  fvopi)d  ^trtmiai.  30,  1—16.  2lnnt.  1—16. 

Gentibus,  in  quibus  dispersi  te:  te  autein  non  faciara  in  consumruationem : 
sed  castigabo  te  in  judicio/"  ut  non  videaris  tibi  innoxius."  12.  Quia 
haec  dicit  Dominus:  Insanabilis  fractura  tua,'^pessima  plaga  tua.  13.  Non 
est  qnijudicet  Judicium  tuum'^  ad  alligandum:  curationum  utilitas  non 
est  tibi.  14.  Ömnes  amatores  tui  obliti  sunt  tui,  teque  non  quaerent: 
plaga  enim  inimici  percu.ssi  teca.stigatione  crudeli :  prcpter  multitudinem 
iniquitatis  tuae  dura'*  facta  sunt  ])eceat.a  tua.  15.  Quid  clamas'^  super 
contritione  tua?  insanabilis  est  dolor  tuus:  propter  multitudinem  iniqui- 
.tatis  tuae,  et  propter  dura  peccata  tua  feci  haec  tibi.  16.  Propterea" 
omnes,  qui  comedunt  te,  devorabuntur:  et  universi  hostes  tui  in  captivi- 
tatem  ducentur:'"  et  qui  te  vastant,  vastabuntur,  cunctosque  praedatorea 
tuos  dabo  in  praedam.  17.  Obducam  enim  cicatricem  tibi,'^  et  a  vulneri- 
bus  tuis  sanabo  te,  dicit  Dominus.  Quia  ejectam'^  vocaverunt  te  Sion:"" 
Haec  est,  quae  non  habebat  requirentem.  18.  Haec  dicit  Dominus:  Ecce 
ego  convertam  conversionem^*  tabernaculorum^^  Jacob,  et  tectis  ejus" 
jniserebor,  et  aedificabitur  civitas  in  excelso  suo,  et  templum  juxta  ordi- 
nem  suum  fundiibitur.^*  19.  Et  egredietur  de  eis  laus,^^  voxque  luden- 
tium:  et  multiplicabo  eos,  H  non  minuentur:  et  glorificabo  eos,"  et  non 
attenuabuntur.  20.  Et  erunt^  filii  ejus  sicut  a  princi})io,  et  coetus  eju.s 
corara  me  permanebit:""  et  visitabo  adversum  omnes  qui  tribulant  eum. 
21.  Eterit  dux  ejus  ex  eo:^  et  princeps  de  medio  ejus  producetur:  et  ap- 
plicabo  eum,^^  et  aceedet  ad  me;  quisenim  iste  est,  qui  applicet  cor  suum  ** 
utappropinquet  mihi,  ait  Dominus?  22.  Et  eritis  mihi  inpopulum," 
et  ego  ero  vobis  in  Denm.  23.  Ecce  turbo^^  Domini,  furor  egrediens, 
procella  rueiis.  in  capite  impiorum  conquiescet.^  24.  Non  avertet  iram 
indignationis  Dominus,  donec  taciat  et  compleat  cogitationem  cordis  sui: 
in  novissimo  dierum  intelligetis  ea. 

1)  LXX  - c.  37.  —  2)  Xicfc  'jVrcp^f,^ciun(^,  treld)c  e.  30  u.  3]  umfafit,  bcy^rcift  nadi  vfiieronp- 
mu?  Mf  brci  23cfrc!unii?periot'Cn,  luimlidi  tie  unter  S^rP^^il^f',  ^^^  untfv  Stiriftuv  bei  feiner 
erftcn  5tnfiinft,  rie  unter  Hbriftuö  am  C£nte  tn  Reiten  in  i'id).  Sie  ift  in  tic  ,]eit  t>er  leRtcn 
Wcnate  t^cr  5^fKiaeruniT  SfJ'iiüilemei  im  3-  •'>''^^  ^u  fetjen.  —  ^i)  was  entwcfer  auf  tie  SDiAtijv 
fcit  ber  ^Vppbetic  i^u  teufen  ift,  ot^er  nait 'ilnt'crn  auf  fen  llmftant,  tai;  fein  l^plf  mebr  in 
^enifalcm  irar.  ')!tach  tiefer  5?icinuna  iicfdiab  tif  bier  mitj^ctbeiltc  Offenbaruni^  a]\  nac^  bcr 
3crftöruni?  3fi"ufaleme.  ÜPd)  unb  3ie(ftil  feben  in  bcm  Siuefcbrcibcn  bcn  l]wtd  beei  Srcftef, 
ber  bte  ©efan^enen  in  tie  g-rcmbe  begleiten  fijnne;  f.  51,  60.  —  4)  niDii^TlJ^  ''ir}'2^  »'* 

»erbe  jurücffübren  tie  Süeiiiiefübrten;"  äiroaTphpu  rr/v  ÜTvoiKiav.  —  3)  ß^ott  fprid)t  bicr  t^lcidifam 
im  '??ameu  tcr  "Kcnfri^en.  öKoiaecde.  —  (i)  t.  b.  cb  bic  ?!}?änncr  cor  (5-d)rcden  aCn-iber  geircrben, 
fo  baij  fie  Tvie  in  .^inbe^nü>tben  tbun.  —  7)  ivprunter  n:>obt  bic  c^an5e  3cifPfi'ipi'f  ^^cn  ber 
(£roberunt(  Suba'e  biö  ^ur  ©rrberung  23abi}(on?  burd)  bie  ^Jerfer  äuVcrftebcn  i)l,  »ie  au3  bcm 
gontcrte  bcn-criubt.  —  8)  bicr  ift  i'ffcnbar  bcr  Wefftaö  5U  iHrfteben,  ba  ^ubii  ferner  feinen 
^iMiiji  auö  Jaribsi  Stamme  befajj  (3orobabeI  irar  ni*t  .tönig).  Tarum  bat  and)  ba^  d)a(- 
bäifd5e  .Jarctum  Tionatbane:  „Sie  rocrbcn  i^bordicn  bcm  5)Jcffia^,  bem  Sobne  3raoib^,  ibrem 
.'itonij^e."  taf!  CJbriftuö  nid)t  foc^Ieid)  nadi'bcr  babalcnifrfien  G3efaniienfd^aft  fam,  tbut  9?id)t« 
jur  vi:a*c.  (£ö  banbelt  |id)  bicr  nidU  um  eine  ^fitbeftimmunci,  fonbern  um  ein  für  ta^  3?oIf 
»ütti^ce  Sreignip,  um  Die  .qlänjcnbe  Erfüllung  atler  SBeiffa.quniicn.  nal  tw  AavlS  ßaailia 
avrc>v  äi^acTriau  nrroif  33,  15;  Ez.  34,  23  ;  Ose.  3,  5.  —  9).  |^}<^1  /,""i>  i|^  fic^cr."  33.  10 
u.  11  f.  \.  öjr.  —  10)  b.  b.  mit  5}^^p.  —  11)  npjN  J^'?  nn?^*»  .A^^'^  ^^  «'»tt  t'i*  n'^t» 
uni^cftraft  laffcn."  —  12)  b.  b.  mcnfdilicbe  ^pülfc  ift  an  bir  ocrgcblid).  avearrjoa  cvvTpinfia, 
aA.yripä  ij  iT^yt]  üov.  —  IfJ)  „CO  ijl  Äciucr,  bcr  ein  ricbtiiuö  Urtbcü  bat,  um  bi^  iu  »erbinben" 

(JU  heilen) ;  ovk  tan  Kpivuv  Kpiaiv  oov,  äc  ä^yjjpüv  laTptv^r/g,  La<pt'A£i.ä  aoi  ovk  iari.  — 14)  inl-ij- 
x^wav.  —   13)    f.    l.   QÖX.  bi6  :    e-kI  n'Af/-&o^  ätliKiüv  aov  in7^Tj-&vvdrjaav  ai  äfiapriaL  aov,  inoirjaay 

Ttvvrä  am,  m\&t  ©Orte  jebpcb  bie  jmcttc  J^dlfte  Ui  35.  16  bitben.  —  16)  p^,  »el^eö  bitr 
wpM  eine  anbere,  ate  bie  ßcnjöbnlicörSebcutung  l^at,  unb  füglic^  mit  „aber,  boi^"  überff  ^t  t»irb ; 


Der  ^rpp()ct  Ocrrniiiid.  30,  IG— 23.  Slnm.  IG— 33.  337 

f.  nikfcniue«.  —  17)  «piar  avzüv  rräv  ähvrai.  — 18)  '1^  (13")^  ilSj^N  J^  »iß  tif  3?crbanb 
auflcjifn;"  nraii.)  tu  lattä  aov.  —  I9)  (n-rnpiihTj.  —  20)  Xa  im  .fecbr.  iiiicb  tiefem  5l^Prtf 
(i\^lci"d>  }<{\1  feilet,  fo  Mirftc  cö  jroM  mit  ticfim  einen  >3at  bilten,  n?ic  er  aud)  tic  J.XX  fr 

annebmen,  unb  tie  Ueberfcijunp  tiirfre  lauten:  „^a?  ift  bic  <2ipn,  nad>  n.'eld)er  9?iemanb  mehr 
fraiiit."  Xerefer  nimmt  an,  et-  mütJe  JV^»  i^Icfcn  n?erten,  rcelAee  „2BeiV-mal}eid)en,  <£teinlHu^fl, 

ß^rabmal"  bebeutet.  'D.VidmcIi?  nimmt  an,  ber  'iPvopbet  friele  weuipilcn?  an  auf  biefee  fo  nabe 
penranbte  Sinut.    diinifia  iuüv  ianv.  —  "IX)  f.  i?.  3.  —  ü)  f.  i."  '^^r.  —  2^5)  VmJDC'D 

',fcinfr   2BobUUniKn-,"   Ti,v  a\xua7.uaiav  uvr<ni.  —  24)   ^CJ^MODtTD"*?^  ?1^D"1N1    »""^    t'"' 

5?alall  wirb  nacb  rsicbübr  tbrcnen."  Xaf  tebr.  SQ}prt  Anndn  bat  ^nmr  nad>  (skfeniu?  niemal? 
bie  '33ebcutunji  „^cnunl,"  allein  bictj  binbert  uid^t,  ibm  bicr  biefe  5?ebeutunj<  5U  ciebcn.  Xtr 
LXX  tx'eifen  bier  .^ivei  j^an,  t»cifdMcbcne  l'ci^artcn:  Kai  i  labr  i;arä  tö  Kfü/ui  av-cv  KaxifViie'iTnt  — 

Unb :  Hat  6  /aii^  KCira  rü  npi/in  avrnii  Ka^K^nrai.  —  23)  i^f/eiaovra(.  «Jorrff.  —  2(i)  iiri'/.ei<- 
aovTai.  —  27)   ~"  iinpripia  arriiii'  öp^udijatrai.  —  28)   äo«  taovrai  'ia\i<p6ripnt  avTtiv  in'  aiiToi^. 

(Screobl  bie  bebr.  9lu>Jleiier  alo  bic  i^ncr  beuten  biefen  Svubrer  auf  (Sbrifluf,  n'ie  benn  ber  Gbal 
bäer  übcrfegit:  „fU'r  iU^nii^  fod  au?  ibnen  jiefalbt  unb  tlbrifiu?  aus?  ibrer  '??Mtte  iieoffenbari 
werben."  i>er|lebt  man  mit  Ibcorcret  uuD  IbiMnae  beu  .jiMCbabel  barunter,  fo  muf;  man 
(aflen,  er  (teile  bann  ivenii^'^eiu^  beu  'Dicen'ia?  vhm-,  fei  ber  f.^Vifrf'c  ^briftn;?.  Xenn  bic  fisileid' 
fcii^enben  3i'prte  beuten  ein  nabercs?  i^erbältnif;  jivifdu'u  ben  jvübrer  unb  (^nnt  an,  afö  bei 
i^erpi^bnlid^en  3h\Knten.  Xevefer  serftebt  baruntcr  ben  ;^(Obanuet^  .^vrfanuö,  ber  ^u.alcicb  -^rcber- 
priffter  amr.  —  29)  „id)  iimU  ibn  mir  nabern."  ^ieriMi'.Mnu?  fiebt  bier  bic  b^^poftatifd^e  Unicn 
bce  iiöttlid^en  SluMtcö  mit  ber  menfd'lidKn  ^?tatur;  Vi^ranu-J  aber  unb  i^itablu?  bie  innic^ftt 
3?ereiniiiunci  bes«  ür^Oen^  Sbrifti  mit  bem  i^ater:  hie  <\>it  tilius  mens  dilcctus,  in  (jud  mihi 
couiplacui.  Xerefer  i^laubt  ba?  nabere  i^erbältnif;  angebeutet,  in  TOcld^em  ber  .Hi^nia  al-?  .»rober-^ 

pricller  JU  ibm  ftCbcn  »rcrbC.      koI  awa^u  alroi^,  Kai  nTTocrpr'/il'ovai  -^Tpöq  /Jt:  —  30)    "HJ^  2"!^ 

IÜJ7  >M^  ba  »ervfanbct  fein  ^er3,"  b.  b.  ber  fein  .^cr?  ganj  biufiiebt  al^  Cffcr,  um  Sinö  mit 

mir  lu  fein.  Xic  ?vra,ae,  in  ivehter  biefer  Sa^i  erfd^eint,  beutet  an,  bap  ein  äbnIidK?  i>erbältni^, 
n»ic  bicr  jwifeben  bcin  AlonivU^^^icfii»''-^)  inib  Wott  fcnil  niroicnb?  t^orfommc.  i^  ^^uke  7i]v  Kup- 
6tav  avToi:    Xcr  Gbalbeier  beutet  ba^  ©efa^te  auf  bae  i>olf.""—  31)  Apoc.  21,  3;  f.  i.  @r.  — 

S2)  f.  93.  7.  —  33)  Sin*  „fdjircbt;"  vi^^. 


Caput    XXXI. 

1.  In  tempore  illo,'  dicit  Dominus:'  Ero  Dens  nniversis  cognationibus 
Israel,  et  ipsi  erunt  mihi  in  pojiulum.  2.  Haec  dicit  Dominus:  Iuvenil 
gratiam  in  deserto^  populus,  qui  remanserat  a  gladio:''  vadet  ad  requiem 
suauT' Israel.  3.  Longe  Dominus  apparuit  milii.^  Et  in  eharitate  per- 
petua^  dilexi  te,  ideo  attraxi  te,  miserans.*  4.  Rursumque  aedificabo  te.^ 
et  aedificaberis  virgo  Israel:  adhucornaberistympanis  tuis,'"  et  cgredieris 
in  cboro  ludentium.  5.  Adhuc  plantabis  vineas  in  montibus  Samariae: 
plantabunt  ])lantantes,  et  donec  tempus  veniat,  non  vindemiabunt:" 
6.  quia  erit  dies,  in  qua  clamabunt  custodes'^  in  montc  Ephraim :  Snrgite, 
et  ascendamus  in  Sion  ad  Dominum  Deum  nostrum.  7.  Quia  haec  dicit 
Dominus:  Exultate  in  laetitia  Jacob, '^  et  hinnite  contra  caput Gentium:" 
personate,  et  canite,'^  et  dicite:  Salva  Domine  populum  tuum,'*  reliquias 
Israel.  8.  Ecce  ego  adducam  eos  de  terra  Aquilonis,  et  congregabo  eot< 
ab  extremis  terrae:  inter  quos  erunt  caecus  et  claudus,'^  praegnans  et 
pariens  simul,^^  coetus  magnus  revertentium  huc.  9.  In  flctu  venicnt:' 
et  in  misericordia^  reducam  eos:  et  adducam  cos  per  torrentes  aquarura^' 
in  via  recta,  et  non  impingent  in  ea:-^  quia  facLus  sum  Israeli  pater,  et 
Ephraim ^3  primogenitus  meus  est.     10.  Audite  verbum  Domini  Gentes, 


:i38 

et  annuntiate  in  insulis,  quae  procul  sunt,  et  dicite:  Qui  dispersit  Israel, 
congregabit  eum:  et  custodiet  eum  sicut  pastor  gregem  suum.  11.  Redemit 
enim  Dominus  Jacob,  et  liberavit  eum  de  manu  i)otentioris.  12.  Et 
vonient,  et  laudabunt  in  monte  Sion:  et  confluent  ad  bona  Domini  super 
trumento,  et  vino,  et  oleo,  etfoetu  pecorum  et  armentorum:  eritque  anima 
eoruni  quasi  liortus  irriguus,^*  et  ultra  non  esurient."  13.  Tunc  laeta- 
bitur  virgo  in  choro,^^  juvenes  et  senes  simul:  et  convertam  luctum  eorum 
in  gaudium,  et  consolabor  eos,  et  laetificabo  a  dolore  suo.''  14.  Et  ine- 
briabo  animam  sacerdotum  pinguedine:^"^  et  populus  meus  bonis  meis 
ttdimplebitur,  ait  Dominus.  15.  Haec  dicit  Dominus:  Vox  in  excelso" 
audita  est  lamentationis,  luctus,  et  fletus  RacheP"  plorantis  filios  suos,  et 
nolentis  consolari  super  eis,  quia  non  sunt.  16.  Haec  dicit  Dominus: 
Quiescat  vox  tua  a  ploratu,  et  oculi  tui  a  lacrymis:  quia  est  merces  operi 
t.uo,''  ait  Dominus:  et  revertentur  filii  ad  terniinos  suos.  17.  Et  est  spes 
novissimis  tuis,^^  ait  Dominus:  et  revertentur  filii  ad  terminos  suos. 
18.  Audiens  audivi  Ephraim  transmigrantem  :^^  Castigasti  nie,  et  eruditua 
sum,  quasi  juvenculus  indomitus;  converte  me,  et  convertar:  quia  tu 
Dominus  Dens  meus.  19.  Postquam  enim  convertisti  me,'"*^  egi  poeniten- 
tiam:  et  postquam  ostendisti  raihi,^  percussi  femur  meum.^®  Confusus 
sum,  et  erubui,  quoniam  sustinui^^  opprobrium  adolescentiae  meae.  20.  Si 
liliushonorabilis  milii^^  Ephraim,  si  puer  delicatus:^^  quia  ex  quo  locutua 
-.um  de  eo,  adhuc  recordabor  ejus.**^  Idcirco  conturbata  suntviscera  mea" 
super  eum:  miserans  miserebor  ejus,  ait  Dominus.  21.  Statue  tibi  specu- 
lani,*^  pone  tibi  amaritudines:  dirige  cor  tuum  in  viam  rectam,  in  qua 
airibulasti:  revertere  virgo  Israel,  revertere  ad  civitates  tuas  istas.  22.  Us- 
quequo  deliciis  dissolveris^'  filia  vaga?  quia  creavit  Dominus  novura" 
super  terram:  FEMINA  CIRCUMDABIT  VlßUM.^'  23.  Haec  dicit 
I>o,minus  exercituum  Dens  Israel:  Adhuc  dicent  verbum  istud  in  terra 
Juda,  et  in  urbibus  ejus,  cum  convertero  captivitatem  eorum:  ßenedicat 
tibi  Dominus  pulchritudo  justitiae/®  mons  sanctus:  24.  et  habitabunt  in 
«io  Judas, *^  et  omnes  civitates  ejus  simul:  agricolae  et  minantes  greges. 
25.  Quia  inebriavi"  animam  lassam  et  omnem  animam  esurientem 
*>aturavi.  26.  Ideo  quasi  de  sornno*^  suscitatus  sum;  et  vidi,  et  somnus 
tneus  duleis  mihi.-'*''  27.  Ecce  dies  veniunt,  dicit  Dominus:  et  seminabo'* 
domum  Israel  et  domum  Juda  sennne  hominum,  et  sernine  jumentorum, 
28.  Et  nicut  vigilavi  super  eos  ut  evellerem,  et  demoiirer,  et  dissiparem, 
et  disperderem,  et  afiligerem:  sie  vigilabo  super  eos  ut  aedificem,  et  plan- 
t^m,  ait  Dominu«.  29.  In  diebus  illis  non  dicent  ultra :  Patres  comede- 
runt  uvam  acerbara,  et  dentes  filiorum  obstupueruut.*^  30.  Sed  unus- 
quisque  in  inicjuitate  sua  morietur:  omnis  homo,  qui  comederit  uvam 
ttoerbam,  obstupescent  dentes  ejus.  31.  Ecce  dies  venient,  dicit  Dominus: 
et  feriam  domui  Israel  etdoraui  Juda  foedus  novura:*^  32.  non  secundum 
pactum,  (juodpepigi  cum  patribus  eorum  in  die,  qua  apprehendi  manum 
norum.  ut  educerem  eos  de  terra  Aegypti:  pactum,  quod  iriitum  feeerunt, 
♦;t  ego  dominatus  sum  eorum, ^^  di(;it  Dominus.  33.  Sed  hoc  erit  pactum, 
quod  feriam  cum  domo  Israel:  post  dies  illos  dicit  Dominus:  Dabo  legem 
meam  in  visceribus  eorum,"  et  in  corde  eorum  scribam  eam:  et  ero  eis 
in  Deum,  et  ipsi  erunt  mihi  in  populum.  34.  Et  non  docebit  ultra  vir 
proxiniuni  suum,^^  et  vir  fratrem  suum,  dicens:  Cognosce  Dominum: 
omnes  enim  cognoscent  me  a  minimo  eorum  usque  ad  inaximum,  ait 
Dominus:  quia  propitiabor  iniquitati  eorum, ^^  et  peccati  eorum  non  me- 
morabor  amplius.     35.  Haec  dicit  Dominus,  qui   dat  solem  iii  lumino 


Der  ^rop^ct  Ofrcmiaö.  31,  1—8.  5lnm.  1—18.  339 

diei,"  ordinem  lunae  et  stellarum  in  luniino  noctis:  qui  turbat  mare,  et 
sonant  fluctus  ejus,  Dominus  cxerciüiuni  nomen  Uli.  30.  Si  diitecerint 
leges  istae'*"  corani  me,  dicit  Dominus:  tunc  et  semen  Israel""  defieiet,  ut 
non  sit  gens  coram  me  cunctis  diebus.  37.  Ilaee  dicit  Dominus:  Si  men- 
surari  j)otuerint^'  caeli  sursum,  et  mvestigari  fundamenta  terrae  deorsum: 
et  ego  abjiciam  Universum  semen  Israel  propter  omnia,'"^  quae  fecerunt, 
dicit  Dominus.  38.  Ecce  dies  veniunt/''  dicit  Dominus:  et  aedificabitur 
civitas  Domino  a  turre  Hananeol'^^  us()ue  ad  portam  anguli."  39.  Et 
exibit  ultra  norma  mensurae  in  con.spectu  ejus  super  coUem  Gareb:^  et 
circuibit  Goatba,"^  40.  et  omnem  vallem  cadaveriun,''''  et  cineris,  et  uni- 
versani  regionem  mortis,  usque  ad  torrentem  Cedron,  et  usque  ad  angu- 
lum  portae  equorum"' Orientalis,  Sanctum  Domini:""  non  evelletur,  et 
non  destruetur  ultra  in  perpetuum." 

1)  LXX'C.  38.  —  2)  .g'icrpnumu?,  ?i)ranuö,  .5>iutp,  u.  51.  skhen  t>icfc  ©orte  ^um  l^orbfr- 
flcbenben  Gavitcl,  Toohl  mit  SJcdit.  —  3)  Ter  'Jtufciulialt  in  23ab'.Mcu  roir^  Incr  ein  5(ufentbalt 
in  ter  3Bü|te  cicnannt,  um  3^r»if'  5"  erinnern,  ^al!  ibm  in  tcr  il'uftc  cinil  l>ie  iirofuen  <i3nabfn 
verlieben  n?or^en.  tipov  ^t-p/wv  iv  '(p'iuu  /.isrä  ö'/'.u'/.örojv  tv  /xaxmpa.  —  '4)  f.  b.  rcelcbeä  bent 
<£cbircrte  bei  ter  S roberung  be^  gf^'^^f':"  i?anbeä  entgantjcn.  —  3)  eö  wirb  wiefcr  jurüdfebren 

unb  JRube  \}ah(n,  n^irb  (Srlofunc!  fiuben;  Is.  41,  17.     5m  .§cbr.  flebt  bier  ber^nfinitiö  TllbH/ 

nai  Sc^ulje  für  gleicbbebciitcnb  nimmt  mit  'il^^H  ^1^11  »^^  S^^c"  —  um  ^cxael  SRube  ju 

fcrfc^affen;  Ij/^'inb-    ßa(Viaa-e  kuI  fj?)  oA.icj]TE  Thv  'lapaf'/Ä.  —  6)  weltlK  ®prtc  aU  ÜBorte 

bc3  3?plteö  ^s^xaü  ju  nebmcn  finb.  9?vicb  ^lieroni^mu?  ifl  ibr  Sinn:  ber  .i^crr  \\i  weit  s>cn  mir 
gemicben ;  nacb  -^ucjc  unP  i^^ranuen:  er  rerfdiiebt  a  ircit,  uns?  jii  erfcbcincn  ;  nacb  ^em  Sbalt'der, 
nacb  i^itablu^,  5vind)C5  u.  51.:  ein|l  ift  uui?  ber  .6err  mobl  erfcbienen,  aber  nun  fcb-'int  er  un« 
oerlaijeu  3U  bvibcn.  '2d)u!;e  will  bae  lonL':c,  piniD-  3I""  f orber.qebcnben  2at\e  i^fjo^ft^  rcitjen  : 

„35rvtet  ;ur  dluht  ^u  brini^n  an6  ber  i^t:''"^/'  wb  lec^t  bie  2Bprte  Doiiiinus  apparuit  mihi  in 
ben  5)lun^  be?  ^c^futiii'^,  inbem  er  dixit  njihi  fupplirt.  Kvpioc  -Sppußev  ücpßr/ ai-uo.  —  7)  „öirl- 
mebr  biibe  icb  bit^  tjon  je^cr  geliebt  .  ."  —  8)  IDIl  Tl'rip^p  »barum  babe  ic^  bir  ^ulb 

bewabrt,  ober  baruni  trage  id)  bid)  in  ßjnabe;"  d/.Kvaä  ae  elc  oiKreip^ßa-  Is.  46,  13;  63,  9.  — 
Ol  b.  b.  i*  trill  tid)  »ieber  ber)letlen,  tid)  reieber  jum  3?olte  mit  9?ad)fommen  mad)en. — 
1^)  H'Dn  ni'*n,  "^"  "^'^'ft  fi*'"ücfcn  bcine  Raufen;"  Job  21.  12;  Ps.  67,  2ö.  /-vV^  rü/i- 
navöv  aov.  —  11)  "iSSn")  Q^J/pJ  IJ/pJ  "^'^  bpiinji'H  bie  ^'flanjcr  unb  tt?erben  nufen."    Die 

eigentliche  Sebeutung  bcö  legten  iJDcrte?  iii:  „U?erben  gemein  mad)en."  '^\\{\\  bebicnte  ftc^  biefe« 
Slßortee  bei  ben  J^rnd^ten,  iveldH'  im  fünften  %\\)Xi  „gemein"  P.  b.  nutzbar  wurten.  ITcnn  im 
vierten  rcaren  fie  beilig,  n?ei(  fte  tcm  Joerrn  geopfert  werben  mußten,  (^vn-raar^  kuI  aiveanTc.  — 
12)  ©äd)tcr,  um  ben  (Eintritt  be<5  ^JeumonPe^  \\\  bcpbad^teu  unb  bann  burd^  'ivcuerngnale  bit 
Slnjeige  in  ^ie  J^erne  ^u  madien.  Xa  bie  Cfterjeit  fiit)  nad)  biefe-m  CSintritte  riditete  unP  baPur^ 
ben  ganzen  firdili*cn  ^iibre^ct^flu?  leitete,  \^  war  biefe  ^(n^cige  gcanffcrmaiTcn  ein  tirdjiidier 
9lft.  llnP  trenn  fi*  aUe  -Stamme  na*  Piefer  ^Inu'ige  rid^tetcn,  ^'p'iltüte  fidi  Parin  Pie  rcligiofe 
Sinbeit  bar.  hn  ca-iv  i/fiipa  K}J,ciu^  a-u/.o^ov^kvi^v  .  .  3i'i  mrftifd^en  Sinne  finP  unter  biefen 
29dd5tern  bie  'i5erfünber  bces  St^angeliume  gemeint,  bie  Pag  iDoIf  ju  bem  öinen  (yott,  ju  bem 
öinen  Sbriftue,  ju  ber  (Einen  laufe,  ju  bem  (iinen  (5)Iauben  fübren.    J^ieroniMHue,  JRbabanu«, 

^ugo  u.  21.  —  13)  DpJ^*^,  b.  b.  bem  i^oife  3i?rael  foü  alle  5BcU  glüdn?ünfd}cn.    6n  oiruf 

eine  Kvpioc  TU  'iciK^ß.  d(ppdv&7!Te.  —  14)  JJ^'jsJ")^  „an  ber  Spilje  ber  23otter  foüt  ibr  jubeln/' 

b.  b.  ibr  foüt  jubeln,  Sörael  an  ber  Spige  ber5?5Iter  aU  bie  (Sriefenen  \u  feben.  Kai  xp^t'^Tiaare 

iirl   KEipa/.f/v  i^vüv.  —  13)    änovarä  Troir/cnre  Kai  aiviaare.  —  10)   H'JD^'i'nf'k  Hin*  J^tS^lH/ 

ipofür  Sinige  "jQ^  lefen  unb  überfe^en:  „bat  erlofct  fein  2?otf;"  iauae  Kvpioi -dv  Xaöv  avrov. 

17)  ei>  Eopry  pnaU.  tciv  ueuc  JReidi  offenbart  feine  bimmlifd)en  Äräfte  »orjügli^  an  ben 
(£d!n?ad)en,  a?eraditetcn  IL  Cor.  2.  .'>.  —  18)  Tie  JKücffebr  auö  i^abolon,  nod)  mcbr  aber  ber 
eintritt  au3  bem  5t.  in  ben  9h  23.  wirb  fo  freubiger  9?atur  fein,  Pa^  felb|l  Pie  Sd)wangern  unb 
©ebärenben  nid)tg  »on  SBcben  unb  ^öefc^werPtn  füblcn  werben.  rcKvoTzotf/cei  (quis?)  i.t^W 
Sec^ner;  Jp.  ®d)rift.  21.  a;.  III.  22 


340  Der  5)ropt)et  3erfmiaS.  31,  8—22.  2Inm.  18—45. 

no>.vv  Kai  aTTocrpl^ovmv  uSe.  —  Ift)   e^^ov.  —  20)   D'-Sl.^nn?   -r^nUcr  ©cbctcn -/^'  h  Tvapa- 

Kkhau.  Sie  rccvbcn  einen  2Baüfal)rt?sug  bilbcn,  ber  5^ic^tg  tt)ut,  alö  beten,  —  21)  "^Sfl^-^N 

0*0   "^'^   ^''"    SÖafferbäc^Cn;"    £-2   Ji(j/n'>af  itJarwi'.  —  22)   ov  fiit  TT^.avTjdbüLV.  —  23j   b.  b. 

bae'sRei*  ber  3cbnßämnie.  Bunächft  ifl  bier  eine  ?lnfpielunci  auf  ben  i^crjug  ber  (£r)lgeburt 
ju  crfeben,  ben  cinft  (£:braim  for  tWanaffeö  (ren.  4S,  i;',-19;  Exod.  4.  22,  bann  auf  ben 
jrelcben  ber  qanje  5tanun  ^ofevb  ?or  ben  übrii^en  iirtdmmen  I.  Chron.  5,  I  crbalten  bat.  3m 
mpftifcben  mib  entfernteren  Sinne  aber  i)!  barin  auriicfprodicn,  baf5  im  9?.  2?.  bat^  Srfreicb  ber 
^ebnftämme  n^eit  mcbr  fi3nafcn  fcbcn  wirb,  <x\v  ienee  von  3uba.  (Sbriftu?  bielt  fidi  nur  feiten 
in  Suba  q^\\\  unb  inillbradue  bie  meiftcn  feiner  ilUmcertbaten  im  3ebnfldmmelanb  l'^Kiliida.) 
24)  <^(7^fp  iv/-<»'  iyunp-ov.  —  2o)  Jpcbr.  „»erben  feinen  a^^anl■(el  baben."  —  2(»)^ric  LXX 
bctrad)tcn  bass  foliienbc  iiivoncs  a(5  iicborig  ',u  c-horo:  n-  rrcirj^);;}  vinvioKuv.  —  27)  f.  i.  ®r. 
28)  b.  b.  mit  ^em  ^et'te  ber  Cvfcviiabcn,  reae  im  muftifdicn  ^inne  bie  (öabcn  bci^  bl.  rsUnftce 
bebeutet,  bie  ben  ^].M-irftern  5U  Ibril  rDcrbcn.  —  2f»)  >v  'Wifui.  5lu*  ber  Sbalrder  nimmt  3{ama. 
Ta  bie  (^efanaencn  bei  t>er  Cfroberunii  ^fnifalcme  ,5uerft  nad)  üTJama,  einem  3tvi^td1cn  beä 
Stammcc^  i^enjamin  acfübrt  nnivbcn,  fo  iilanbtcn  (Sinige,  ber  ^j^rcpbet  babe  eben  baffelbe  bier 
flcmeint;  f.  40,  1.  5l(iein  e?  banbelte  fid)  ja  bier  um  baö  ^cbnftämmerct*,  nidii  um  3«ba  unb 
Serufatem,  nnc  fdicn  .^iercn^muc^  bemertt.  (£^  finb  fomit  „.groben"  überbaupt  gemeint,  reobin 
man  ju  geben  pflegte,  um  ben  .Hiageruf  in  bie  SDeite  geben  ju  laffcn.  —  30)  bepeutet  bier  bie 
Xrauer  (ipbraime,"  b.  b.  bees  3cbnfrämmereid)c^.  Cfs;  ift  eine  überaus  gcwäblte  "^uywx,  i^l^iri^et, 
bie  ©tamnnnutter  ihmi  CSpbraim  unb  ^Qianaffc^,  als  bie  i^lagcnbe  aufjufübrcn.  9Jadi  Matth. 
2,  18  ift  ba?  S?ocinen  i'Kad^el?  iiber  bie  2i?egfübrung  ibrer  Äinber  in  bie  (S5efangenfdn:ft  ein 
Ippuö  beß  Srn-inen?  ber  betblebemitifAcn  'i'Jtütter  um  ilire  Äinber,  n.-'eld^e  ^ercbeö  um  bee  Wef« 
fiaö  willen  ermorben  lief;. —  3!)   mcrunter  l^ieUeil•^t  eine  5lnfpielung  auf  bie  r^eburt->n>cbcn 

ber  SRac^cI  bei  ibrem  2rbnc  S^enjamin  Gen.  35,  18  an^unebmen  i|l.  —  32)  Tirinnj^?  „für 
beine  3i'f""f^  i^ber  für  beine  9iad)fommen;"  fiövi/uov  mi^  ao'ic;  rtKvoig.  —  33)   Tt^ilp 

„flagenb;"    och-ioufvov.  ■ —  3'i)     iarrpov    a'iXfn'^-^ciaQ    fiov.  —  33)     varepov    rov  yvüi-ai  /jf.  — 

tHi]  3ci*f"  beö  '3cbmer',e?  unb  ber  Älage.  fariva^a  i(p'  yuipaQ  aiaxvvvc-  —  37)  Unter  ber 
„Scbmact)  ber  ^ugenb"  ift  bier  ber  ©ij^cnbien]!  unter  ^eroboam  ju  serftebcn ;  f.  3,  24.    «ol 

VTTEdd^ä  üoi,   or/  f-Aaßov  örFi(h(T/wv  f/c  vtärrirdg  pov.  —  38)  0**^53^  '/  1*p*  15'°^.  "^^  ^^^^  benn 

iii*t  gpbraim  ein  licbmertbeei  ilinb?"  fpricbt  ß5olt  als  5lntwcrt  auf  ba?  oorausgebenbe 
ü^efenntnijj.  viör  ü-^aTTr/ror  'Eifipai/i  tßoi.  l'cd)  unb  9?eifd)t  wollen  bier  bie  grage  mit  nonne 
nic^t  gelten  laffcn.    'Diacb  ibnen  fragt  C^ott  um  ben  (^runb,  worauf  geftüt^t  er  fic^  (Spbraim« 

frbarmen  foll.  —  39)  ly^'W^Z*  l/*  »/C'"  wonniges  Äinb;"  ■:vGt<^iov  hrpv<püv.  — 
40)    -^ebr.  „gebenfenb  gebenfe  icb  feiner"  b.  b.  id)  benfe  immer  an  ibn.  —  41)  ea-svaa  tvr' 

oir^. -42)  ^"Ti  hSd.^dS  ^5Vw  DnnDn  rp  ü'i'^  ^S  O'VD  "^'■"*^«  ^'' 

S53cg5eid^en  (Xenffteine),  fei^e  bie  5dulcn  (^Palmcnfd)äfte),  mcrfe  bir  bie  Strafi'en,  bie  bü 
gegangen  .  ."  b.  b.  bemübe  bidi,  ben  in  ber  (^kfangcnfdiaft  gemaditcn  3Bcg  bir  in  Nis  '^ebäAtnip 
jurücf^urufen ;  benu  bu  barfft  wieber  bcimfcbren.  Xie  U>ulgata  nabm  bier  ben  ^irinn  nad^  bem 
Sbalbder,  welcber  bie  JBorte  als  Scbrwortc  bebanbelte:  ,",2^  ernil  unb  umfidjtig,  reumütbig 
unb  eingcbcnt  be«  einfügen  beffern  SBegeS;  bann  wirft  bu  ben  3(uf  ücrnebmen:  aebre  jurücf." 

eTTjcov  acnirri/v  l,iüi\  Tut'niaov  Ti//upiav,  Jof  Kap(Vtav  anv  fJf  tovc  ötpovg.     ööbv  y  't'i:opiii-&Tjq,  anoorpa- 

»irfl  bu  birfi  berumtreiben,  abtrünnige  2od)tcrV"  Gs  ift  ben  ^■"'vopbeten  eigen,  mancbmal  ex 
abrupto  einen  'ülusruf  \n  tbun,  befonbcrs  wenn  gröjjerc  unb  tiefere  f^Sebeimniffc  rerfünbct  werben. 
€0  itl  es  cinö)  bier.    Israel  wirb  aufgefor'bert/fid)  ernftlidi  ;u  befebren,  weil  bie  (SrliM'ung,  bie 

neue  SdlC»pfung  nabt.  «wj-  nöre  äiroaTpiiptitg,  ■&vyäTT)p  yrtpupivr/;  —  44)  öri  r.\'TiGE  Kvpinc 
C(JTT)p'tov   f/f    Karn<f,vTrv(jiv   Kaivyv,   cv   (TUTTfpia   ■KepuXEviovTai  ä^puTfoi.  —  43)   ^^IDiH  PfDDJ 

"12J  /-fin  2C>eib  umfdUiefjt  einen  TOIann,  ober  baö  SDcib  umfd)Iie§t  ben  9)iann."    fBov  3lUem 

fällt  bier  bie  fitöne  ^\Tronomafic  unb  'ülrtbitcfc  jwifdien  ben  beiben  SDorten  Schobebah  ■=  vaira 
unb  thesobob  '  fircniiidabit  auf.  Xer  baronUiufenben  2oAter  (^^raet)  wirb  bas  enge  um- 
fcblielgenbe  S5>eib  entgegengefetu.  ?f)ian  fönnte  baber  als  bas  't'Jeue,  bas  ber  '«Propbct  \?crfünbet, 
bie  a;batfad>e  annebmen, '  bafj  S^'rael  als  treueä  SBeib  ibren  Okmabl  ((i3ott)  wieber  umfangen 
»irb.  Xer  Ssuer  überfe^t  bier  wirfli*  „umfangen."  5lud)  Siabbi  Xacib,  Cleafter,  Sandiej 
finben  biefcn  Sinn  in  ben  JBortcn  unb  geben  ibn:  Femina,  i.  c.  Synagoga,  qufe  quasi  si)onsa 
Dei,  adulterata  est  cum  idulis  idcoque  a  Judsea  in  Babylonem  est  abducta,  rursus  circum- 


tn  ^ropI)et  3cveniiaö.  31,  22—34.  9Inm.  45—56.  341 

diihit  virum,  hoc  est,  redibit  ad  .«ponsi  donnnn  et  thalamum  (in  Jerusalem).  Tiefe  9lu?- 
Uc\i\nc[  ift  natürlid)  luib  uiitie^nniniicn  uiil»  Uifa  t>ic  ^l'?  )')ic[bb\  Ont^ii:  .,^f^?  3l^eib  llMl■^  in  ciiun 
9li[\\n  t^cruMut-clt  lvcv^cu"  ^^ie  '^iinaiioiic  ihm-Iht  fitiva*  UMif  mm  ftavf  nH•l■^cn),  foivic  bic  bcr 
neueren  vvotit1autif*en  (üvciiifen:  „bat?  iJiHnb  ivirt>  bcn  '?Jiann  fdniLU'n"  ibacs  'iln'ib  wirb  nccb 
bcr  ;^urüctf Hilft  '.^.iiy  i^ab".^UMl  bic  Slrait  bc^  Wanne»*  baben)  weit  biiUcr  ficb.  '^lllein  fowcM  bie 
alteren  jübifitcn  '^(ueleiier,  aK^  aentrinbiii  bie  bl.  ^inUer,  bcfonber?  oiiftinu«<,  (i;>prianu»>, 
JDieroni>muö,  '^Uuiuftinue  linben  bier  einen  lunt  tiefern  unb  iiebeiinnif;vni[leren  2inn.  3ic  ü'ben 
bier  bie  ^mun'i'viu  anjU'fünbiiU,  J'ie  ebne  .-^ntbun  bce  ^.Winne?  ben  "Wcffia?  in  ibrcm  Sitcofie 
baben  wirb.  SCne  bei  ber  crften  ^ibopfnnii  bcr  Wann,  '•^Ibam,  ba?  iIlHMb  unifAlof;,  UH•l*ec^  aue 
feinen  J)tivvcn  iKbilbet  warb,  fo  feilte  in  bcr  ^weiten  lU'ftliiten  SduHH'nnii,  bei  bir  cSrlcfuiiij 
nämlidi,  bat*  Jlnnb  bcn  Wann  unifitlicf;cn,  ben  "lluinn  lobnc  ;5«tbun  bcö  anbcrn  <^k'fit) kitte?) 
(gebären,  weld'cr  bai^  -S^eil  fcbafft.  (i^orncfiue;  a  V'aVMbe  tvibt  bicr  bie  (Srllanin.i  ber  btiben  Slab- 
innen  .»pabKibcfd)  unb  ^si^'iV'.i  (Jalatin  VII.  14  mit  folßcnbcn  2'Jorten:  Si  cnim  nmlicrcircuin- 
det  viiuni,  i.  c.  iiiasfiiluui,  noii  est  novuin,  scd  (luotiiliainun.  Novurii  autuiii  os-t,  qnod 
virgo  circunidet  uiaseulut«.  >Sifi\t  er;jo  iiovuin  l'uit.  (|uud  prima  li-miiia.  sc  lv\  a.  crcata 
est  ex  vir«),  pnta  ex  corta  Adami,  ita  et  iiiagis  uovmii  v.A,  (piod  sccutidus  Adam,  .-^;. 
Christus  vir,  coiiccptus  et  ci'catus  sit  ex  socuiida  fciuina  et  viit^iric  l)eipara.  Ita'|uc  .sipiiii 
prima  virgo  (Eva)  formala  est  ex  iirimo  virgiue  (Adamu).  ita  vice  vc-rsa  sccutidus  virgo 
(Christus rtormatus  est  ex  seeuuda  virgir-c  (H.  Maria).  5hhiuftinu?  erficbt  bicfc?  ujniiefcbrtc, 
reunberbare  unb  unerbövte  ÜHM-bdUnif!  im  cian^'n  l'cbcn  (Ibvilli  unb  fpricbt  es  y.  de  Nat.  Dom. 
mit  ben  iPiortcn  au»*:  Iloiiiu  factus  est  hominis  fac-tor,  ut  suget'et  ubera  n'gL'ii!<  sidera,_  ut 
esuriret  j)anis,  ut  sitiret  fons,  dormiret  hix,  ab  itinere  via  fatigarotur,  lali-is  testibus  veritas 
oceultaretur,  judex  vivorum  et  niortuorum  a  judice  mortali  jiidiearetur.  ab  injustis  justitia 
damnaretur,  flagellis  discipüna  ctederetur,  siiinis  botrus  coronaretur,  in  hgno  fVmdamentuni 
suspenderetur,  virtus  infirmaretur,  .sakis  vulneraretui*,  vita  mureretuv.  —  ^ü)  pHiTlIJ 

,,'iBobnuni^  ber  ß5crccbti3feit;"  räAf)>o//tvof  KvfjLog  en)  (iiKaiov  öf)0^  tö  äytov  avrov'  Z.i,  IG;  Is.  2,  'Ä/ 
■%'! )    Kai  ki'oiKoin'Ti:^  h-  ra'ir  Trö/ieGiv 'l()!.(^a,    Kai   ev  nänrj  rij   yy   a'vrtiv,   ä/ia  ytupyü  Kai  äp-^rjaeTni 

iv  Trot/ivi<f>.  —  HS)   ^riM'nn  fM^I  cniuirff,"  Ober  t^ielmebr  „id)  will  erquirfcn."  —  ^^9)  -^cbr. 

„barübcr  crnmcbtc  idi  .  ."  (hä  -ovrn  r^riyfp-&7/v  .  .  '^^Xai^  l^m^wmwii  finb  bicfc  JDorte  in  ben 
Wunb  be?!  iU^lfe?  ^u  leiten.  5(Ilein  mit  mcbr  (5)runb  baifcn  fie  V',iranuji,  i'atabluo,  .iöiiiie  nnb 
ade  'iJfcucrcn  für  JBortc'bCiü  ^l-Vopbetcn,  bcr  »on  feinon  cfftafifd^cn  -Irainnc  erwacDt  unb  ftit  jvin^ 
wunberbar  erquidt  füMt  über  ba;*,  wa?  er  oefcbcn  itnb  iiebi^rt.  ^3Jari)  Ofil"-^r  l'ii'b  e6  ilunte 
(ifcrijli,  bcr  i'pm  S'pbe  \\\m  Vcben  .^urüdfcbrt  unb  fido  erfreut  über  bie  (^ütcr,  bie  lein  Job  t(n 
Wenfdjen  juwcyie  iicbraAt.  —  50)  nD"l,J^.  weld)eö  aud)  übcrfei3t  werben  fönnte:  „entfd)wanb 

mir."  — 31)   b.  b.  id)  werbe  fie  jablreid)  mad)cn  an  Wcnfd)en  unb  $ie().  —  52)  ^^^PTpH 

„ftnb  ftumpf  newcrben;"  ijuui'iiaaav.  Tiefet  i£vrüd)Wort,  wcldici?  bie  gcfaniicnen  Out'en  in  ber 
fernen  grcmbc  bäufiiT  im  Wunbe  fübrtcn,  weil  fie  bafür  bielten,  fie  battcn  ade  3ünben  ibrcr 
a>äter  aus  ben  ijeraaiurnen  Oabrbunbertcn  ?u  büiJen,  fbd  nun  in  ber  neuen  ,>'it  feine  'iJlnwen- 
bunq  mcbr  baben,' wcU  feine  fold)c  <ctrafe  mebr  eintreten  wirb.  Xie  bt.  i'ater  belieben  biep 
auf  "bic  Srbfünbc,  bic  burd>  ßbriftus  aueiKföfdit  werben,  fc  baf;  jcbcr  ijon  nun  an  biof)  mebr  bic 
freiwiOiqe  Sünbe  auf  \\&,  babe.  9hh{ufnnu»  1.  6.  c.  Julian,  c.  VI:  'i'eo  ep.  84;  (i)rei]oriu6 
Moral.  ^1.5.  '1-1\  Sbomas  1.  2.  qu.  Sl!^  a.  2.  ad.  1.  Tiefe  ^lujfciiunt^  fdilief;t  ficb  fcbr  i^ut  an 
bic  fclflcnbc  tB^ciffacjUni^  l^cm  9?.  ^B.  an.  —  5^5)  Gö  fcü  ein  53unb  lUl'itloifcn  werben  ni*t  nur 
äbnlid)"  bemieniaen,"  beii  (i)ctt  mit  Israel  iiefdiloffen,  fonbern  ein  neuer,  ein  s^röfjcrer,  ber  nicbt 
auf  fteinerne  Safein,  fcnbern  in  bie  .«perlen  "i^fdiricben  wirb,  b.  b.  bcr  nidU  blcj)  i^efeble,  fonbern 
.«Taft  unb  (^nabe  i^ibt.  Tie  alten  SJabbincn  lebrten  aui?brücflicb,  ber  Weffiae  werbe  ein  neueä 
(55cfe{j  lieben  unb'ftatt  ber  leiblid)cn  iöefc^neibunn  bic  ßeiftlidje  cinfübven-,"  f.  Galatin. — 

5-4)  DD  ^ri'7i*5  ,;Cbfd)on  id)  ibr  -iperr  war;"  ual  h,i>  yjiariaa  aimjv.    "^UvA  ^\>d;  unb  fRt\\d)l 

tft  in  biefen  aSorten  bic  (2trcni<e  unb  ©cwalt  ß3otte?  im  21.  ^-8.  _be,^ci*net.  5lud)  •C-'ieroni^mu^ 
2boma3,  l'^ranue  ncbmcn  bic  JOorte  in  bicfem  ^iinue.  Lex  enim  ira'm  operatuv  I\om.  4.  lö. 
f55)  ek  r>]v  Mvoiav  avTfov.  Tci?:  Sdircibcu  in  bae.f'er^  be^eidMiet  nidit  nur  bie  t^ofle  (Srfenntni^ 
unb  Sinfidit  (ealbunvi),  fonbern  aud)  bic  ilraft  unb  ßjnabe.  Charitas  diflusa  est  in  cordibu.>< 
nostris  Rom.  5,  5;'  Epbes.  3,  14;  Hebr.  10,  IC;  cf.  Ose.  2.  10.  Srcffenb  unb  tur3  la^U 
SUiiiuftinue  de  spiritu  et  lil.  c.  21  :  üuse  sunt  aliac  leges  a  Deo  ser-pfic  in  cordibus,  nisi  ipsa 
I)rsesentia  siüritus  sancti?  —  o«)  eEnifoflomu^,  SbecpbiMaftu6,  Defumeniui^  unb  51u;iu!tinuv^ 
de  grat.  Ch'ri.sti  c.  12.  lecien  bicfc  Sporte  babin  au?,  im  5?.  '^B.  werbe  bie  ^Salbun.i  unb  fynabe 
fo  rcid)li*  fliet'cn,  M^  fflbft  bic  .ftinber  unb  Unocrftdnbisieu  mit  ber  ffieiebeit  ber  SBciKiten 
erfüllt  erfiteinen.  \»od)  unb  9ieifd)l  bemerfcn  bier:  „On  bcr  «ir*c  bee  .C->eilanbei*  ^ibt  es  feine 
5Befor}Ußuna  in  SBiffcn  ober  (Mnabe,  bic  abbämvii  wäre  v^om  äujiern  Sian.ae  oberoon  bellimmter 
fleifdjlic^er  "Slbj^ammung.    Tie  Temüttjigen  "finb  bic  ^i^d>ftcn,  bie  iUuber  unb  iilcinen  bu 

22* 


342  t)fr  5>ropI)ft  3e««ni^ö.   31,  34— 40.  2lam.  56— 71. 

SBtifcftcn  im  9ici*e  be«  9?.  33.;  f.  Matth.  11,  25."  —  57)  Die  SScrf^ebunfl  bcr  ©ünben  burd^ 
dbriftue  irirb  bcm  Sinbriniicn  bcr  ealbunt^  '»J.Ma^  maitcn  Act.  10,  4:1—38)  b.  ft.  jur 
(ird'iicftnini^.  tir  ,pü,r.  —  *59)  sc.  solis.  lunjie  etc.  —  (><)J  b.  f).  mt$  g,i\\iic\t  fi^rael,  ba« 
j^cfalbt  iü  bind)  bie  ß3nabe  bci^  Wefila?  Rom.  '.),  G.  —öl)  'ico  u^enui  mau  ben  .«öimnul  meifcn 
unb  ^fn  \'(t\tini:ib  bcr  (irre  erfpürcn  fann,  fo  wcnti^  werbe  irf)  3?racl  in  feinem  iianU'"  Umfange 
sertpcrfcn ;  "f.  i.  ''^^r.  —  <>2)  „»a^i  immer  fie  auct)\ict[)an  babcn."  I^er '-öefdUuj)  (yottcö,  3örae{ 
nicbt  ju  (iintnrc  c\i:btn  ]n  (aifcn,  itl  fomit  ein  abfoluter  lldin.  11,  :-i;j ;  f.  i.  &)\\  —  (>3)  Der 
'J)rppt)et  rerfinirct  (tier  roierer,  \i\\}  jundd)|l  eintrifft  unb  »a5  iirciflidier  \\t,  um  feiner  frppbetie 
mebr  ''}?ad)Driicf  unb  SBirffamfeit  ^u  i^ebcn.  Tieft?*  itl  ba#,  mai  er  fav^t,  vnel  mebr  mxillifd)  aU 
litcral  JU  nel)mcn,  ane  bicf;  beutlid)  äni  bem  (£nbc  bee  "i^.  40  bercorciebt.  Denn  nid)t  bie  (^tabt 
ru'rufalcm,  fonberu  bie  .Hirc^e  beö  9?.  'i3.  nnrb  uusterijäuiilid)  fein.  —  64)  er  ftaub  an  ber9?Drb- 
pftfeite  II.  Esdr.  Z.  1 ;  12,  ZH.  —  0-5)  W'O  9?crb'  unb  Cftfeitc  ',ufammenftof;en  IV.  Jleg.  14, 
i;{;   II.  Chron.  2t).  9.  —  <{G)   „-öfii^ct  bcÄ 'iJtu^fdftisien,"  iMe(leid)t  im 'ihnben  bcr -tftabt. — 

67)  iDa-?  nadi  5(brid)omiuö  unb  ^ilaivanbo  ben  -Spund  (yolv^ptba  bebeutet;  na*  5(ubcrn  ben 
.^üi^cl,  worauf  bie  'öurii  5{nionia  erbaut  würfe,    nat  nepiKi^^y.u&ijaETai.  ni'ii'/.L)  c^  iK'AeicrcJv  M^uv. 

68)  „baö  Jbal  bcr  l'eidion  unb  bcr  "ilfdie"  iil  wcbl  ßjcbenna;  wenn  man  nid)t  etwa  unter  bem 
Slfdjentbale  bie  i^ranDßdtte  be?  tiefern  Stabttbeiieö  serfteben  will.  Kai  TrävTi;^  ' Aaaprifiu^  iuc 
sd;^:a?.  Ki^i,u>u.  ~  ii*})  im  rilcu  ober  sielmebr  ucrbiMtlid)  IL  Ksd.  3,  28.  ®abrfd)einlid> 
tüar  (S  baiS  Zhov,  burd)  we[d)eg  man  bie  ^})ferbe  5ur  Äd)wcmme  fubrte.  —  70)  sc.  erit,  wirb 
aU  .feciliiUbum  (Mottet  wieber  erileben.  Uni.H->Ufommen  unb  al^  Z\mii  wirb  e?  wobi  ndi^fien« 
(rrtebcn,  yoüfommener  aber  iiwi'  auf  immer  bauerup  wirb  ej  al?  Äird)e  bei(  ''}}?effia^  erftebcn.  — 
71)  'y/an  fann  allerbini^ä  a\i-<i>  im  literalen  Sinne  uebmcn,  ^Krufaiem  werbe  niemals  auf 
immer  jcrilort  werben;  beun  eä  ftcbt  nod)  bi?  beute.  Siod)  unb  3ieifdit  bemerfen:  „Die  3eid)nung 
beö  'i?auo!an^\^  ift  ti'»iütfnmbo(ifd),  in  eui^fter  i'erbinfuuii  mit  bcr  5(ufer)leb  un(^  ber  »om 
5lud3e  ber  ^itnbe  befreiten  ffielt  (33.34)  unb  mit  bcr  ^crfldrung  beö  ^eilanbc^;"  Ez.  40; 
Apoc.  21. 


Caput  XXXII. 

1.  Verbum,'  quod  factum  est  ad  Jeremiam  a  Domino  in  anno  decimo 
Redeciae  regis  Judae:^  ipse  est  annus  decimus  octavus  Nabucho- 
donosor.^  2.  Tunc  exercitus  regis  Babylonis  obsidebat  Jerusalem: 
et  Jeremias  propheta  erat  clausus  iii  atrio  carceris,*  qui  erat  in 
domo  regi.s  Juda.  3.  Clauserat  enini  eum  Sedecias  rex  Juda,  dicens: 
Quare  vaticinaris,  dicens:  Haeo  dicit  Dominus:  Ecce  ego  dabo  civi- 
tatem  istam  in  manus  regis  Babylonis,  et  capiet  eam?  4.  Et  Sede- 
cias rex  Juda  non  eü'agiet  de  manu  Chaldaeorum:  sed  tradetur 
in  manus  regis  Babylonis:  et  loquetur  os  ejus  cum  ore  illiue,  et  oculi  ejus 
oculos  illius  videbunt.  5.  Et  in  Babylonem  ducet  Sedeciam:  et  ibi  erit* 
donec  visitem  eum,^  ait  Dominus;  si  autem  dimicaveritis^  adversura 
Chaldaeos,  nihil  prosperum  habebitis.  6.  Et  dixit  Jeremias:'^  Factum 
est  verbum  Domini  ad  me,  dicens:  7.  Ecce  Hanameel  filius  Sellum 
patruelis  tuus  veniet  ad  te,  dicens:  Eme  tibi  agrum  meum,^  qui  est  in 
Anathoth:  tibi  enim  competit  ex  propinquitate  ut  emas.'"  8.  Et  venit 
ad  me  Hanameel  filius  patrui  mei  .secundum  verbum  Dom.ini  ad  vesti- 
bulum  carceris,"  et  ait  ad  me:  Posside  agrum  meum,  qui  est  in  Anathoth 
in  terra  Benjamin:  quia  tibi  competit  hereditas,  et  tu  propinquus  es  ut 
po.ssideas.'-  Intellexi  autem  quod  verbum  Domini  esset.  9.  Et  emi 
agrum  ab  Hanameel  filio  patrui  mei,  qui  est  in  Anathoth:  et  appendi" 
ei  argentum  septem  stateres,'*  et  decem  argenteos."  10.  Et  scripsi  in 
libro,'®  et  signavi,  et  adhibui  testes:'^  et  appendi  argentum  in  statera. 
11.  Et  accepi  librum  posse.ssionis  signatum,"^  et  stipulationes,  et  rata," 
et  Signa  forinsecus.^"  12.  Et  dedi  librum  possessionis^'  Baruch  filio  Neri 
filii  Maasiae  in  oculis  Hanameel  patruelis  mei,  in  oculis  testium,'"  qui 


843 

ecripti  erant  in  libro  cmptioiiis,  et  in  oculis  omniuni  .lufJaeoriim,  qui 
st'debant  in  atrio  carceris.  13.  Et  |)raece[)i  IJaruch  corain  eis,  dicens: 
14.  Haec  dii-it  Dominus  exercituuin  Deus  Israel:  Sutiie  libros  istos, 
librum  emjjtionis  buiic  sij^natuni,  et  libruiri  liunc,*''  (jui  apertus  est:  et 
pone  illos  in  vase  fictili,  ut  permanero  possint  diebus  miiltis.  15.  Haec 
enim  dicit  Dominus  exercituum  Deus.  Israel:  Adbuc  possidebuntur 
domus,-'  et  a<;ri.  et  vineae  in  terra  ista.  IG.  Et  oravi  ad  Dominum,  post- 
quam  tradidi  libruni  possessionis  liarueh  iilio  Neri,  diecns:  17.  Heu, 
heu,  heu,*^  Domine  Deus:  eeec  tu  leeisli  caelum  et  terram  in  fortitudino 
tua  magna,  et  in  braehio  tuo  extento:  non  erittibi  ditlieileomne  verbum:^ 
18.  Qui  facis  misericordiam  in  millibus,  et  reddis  iniquitatem  patrum  in 
sinum  tiliorum  eorum  post  eos:  Fortissime,  magne,  et  potens,  Dominus 
exercituum  nomen  tibi.^  19.  Magnus  consilio,  et  ineomprehensibilis 
cogitatu:^  cujus  oculi  aperti  sunt  super  omnes  vias  liliorum  Adam  ut 
reddas  unicui(jue  secundum  vias  suas,  et  secundum  fructum  adinvenli- 
onum  ejus.  20.  Qui  })osuisti  signa  et  portenta  in  Terra  Aegy{)ti  us(jue 
ad  diem  lianc,  et  in  Israel,  et  in  hominibus,'^  et  fecisti  tibi  nomen  sicut 
est  dies  haec.''  21.  Et  eduxisti  populum  tuuni  Israel  de  Terra  Aegypti, 
in  signis,  et  in  portcntis,  et  in  manu  robusta,  et  in  braehio  extento,  et  in 
terrore  magno.  22.  Et  dedisti  eis  terram  hanc,  quam  jurasti  patribus 
eorura  ut  dares  eis  terram  flucrjtem  lacte  et  melle.  23.  Et  ingressi  sunt, 
et  possederunt  eam :  et  non  obedierunt  voci  tuae,  et  in  lege  tua  non  am- 
bulaverunt:  om)iia  quaemandasti  eis  ut  facerent,  non  fecerunt:  et  evene- 
runt  eis  omnia  mala  haec.  24.  Ecce  munitionesextructae  sunt^'^adversum 
civitatera  ut  capiatur:  et  urbs  data  est  in  manus  Chaldaeorura,  qui  prae- 
liantur  adversus  eam  a  facie  gladii,  et  famis,  et  pestilentiae:^  et  quae- 
cumque  locutus  es  acciderunt,  ut  tu  i})se  cernis.^  25.  Et  tu  dicis  mihi 
Domine  Deus:  Eme  agrum  argento,  et  adhibe  testes:^'  cum  urbs  data  sit 
in  manus  Chaldaeorum?  2(3.  Et  factum  est  verbura  Domini  ad  Jere- 
niiam,^'  dicens:  27.  Ecce  ego  Dominus  Deus  universae  carnis:  numquid 
mihi  difficile^  erit  omne  verbum?  28.  Propterea  haec  dicit  Dominus: 
Ecce  ego  tradam  eivitatem  istam  in  manus  Chaldaeorum,  et  in  manus 
regis  Babylonis,  et  capient  eam.  29.  Et  venient  Chaldaei  praeliantes  ad- 
versum  urbem  hanc,  etsuccendent  eam  igni,  et  comburent  eam,  et  domos, 
in  quarum  domatibus  sacrificabant  Br.al,''^  et  libabant  diis  alienis  liba- 
mina  ad  irritandum  me.  30.  Erant  enim  fiiii  Israeb  et  filii  Juda  jugiter 
facientes  malum  in  ociilis  meis  ab  adolescentia  sua:  filii  Israel  qui  usque 
nunc  exacerbant  me  in  operemanuüm  suarum,  dicit  Dominus.  31.  Quia 
in  furore  et  in  indignatione  mea  facta  est  mihi  civitas  haec,  a  die  qua 
aedificaverunt  eam,  usque  diem  istam,  qua  auferetur  de  conspectu  meo, 
32.  Propter  malitiam  hliorum  Israel  et  filiorum  Juda,  quam  fecerunt  ad  ira- 
cundiam  me  provocantes,  i\>a']  et  reges  eorum,  principes eorum,  etsacerdotes 
eorum,  et prophetaeeorum,  viri  JudaethabitatoresJerusalem.  33.  Et  verte- 
runt  ad  meterga  etnonfacies:  cum  docerem  eosdiluculo,  eterudirem.et 
nollent  audire  ut  acciperent  disciplinam.  34.  Et  posuerunt  idola  sua^' 
in  domo,  in  (]ua  invocatum  est  nomen  meum,  ut  polluerent  eam.  35.  Et, 
aedificaverunt  excelsa  Baal,  qnae  sunt  in  valle  lilii  Ennom  ut  initiarent 
lilios  suos  et  fdias  suas  Molocii :  quod  n(;n  mandavi  eis,  nee  ascendit  in 
cor  meum  ut  facerent  abominationem  hanc,  et  in  peccatum  deducerent 
Judara.  3ö.  Et  nunc  propter  ista,  haec  dicit  Dominus  Deus  Israel  ad 
eivitatem  hanc,  de  qua  vos  dicitis  quod  trädetur  in  manus  regis  Baby- 
lonis" in  gladio,  et  in  fame,  et  in  peste.^^     37.  Ecce  ego  congregabo  eos  de 


£44  t         Der  ^roptjet  jercmiaö.  32,  1—24.  2Inm.  1 — 30. 

universisterris,  ad  quasejeci  cos  in  furore  meo,  et  in  ira  mea,  et  in  indig- 
natione  grandi:  et  reducam  eos  ad  locum  istum,  et  habitare  eos  faeiam 
confidenter.  38.  Et  erunt  mihi  in  populuni,  et  ego  ero  eis  in  Deum. 
39.  Et  dabo  eis  cor  nnum,  et  viain  unam/^  ut  tiineant  me  universis 
diebus:  et  bene  sit  eis,  et  filiis  eorum  post  eos.  40.  Et  feriam  eis  pactum 
sempiternum,  et  non  desinam  eis  benefacere:  et  tiinorem  raeum  dabo  in 
corde  eorum  ut  non  recedant  a  me.  41.  Et  laetabor  super  eis,^"*  cum 
bene  eis  fecero:  et  plantabo  eos  in  terra  ista  in  veritate^^  in  toto  corde 
meo*"  et  in  tota  anima  mea.  42.  Quia  haec  dicit  Dominus:  Sicut  adduxi 
super  popuhim  istum  omne  mal  um  hoc  grandn:  sie  adducam  super  eos 
omne  bonum,  quod  ego  lotjuor  ad  eos.  43.  Et  possidebuntur  agri  in  terra 
ista:  de  qua  vos  dicitis  quod  deserta  sit,  eo  quod  non  remanserit  homo  et 
jumentum,  et  data  sit  in  manus  Chaldaeorutn.  44.  Agri  ementur  pecunia, 
et  scribentur  in  libro,  et  imprimetur  signum.  et  testis  adhibebitur:  in 
terra  Benjamin,  et  in  ciruuitu  Jerusalem,  in  civitatibus  Juda,  et  in  civi- 
tatibus  montanis,  et  in  civitatibus  campestribus,  et  in  civitatibus  quae  ad 
Austrum  sunt:'"  quia  convertam  captivitatem  eorum,  alt  Dominus. 

1)  LXX-c.  39.  —  2)  nämliit  i.  ^s-  589  t^cr  (ibr.,  na^bcnr  bereite^  bie  i^clvi^cnmc^  5(<r«' 
fairmei  burct  t>ic  Sbalodcr  duc  iicraumc  3nt  iicbvuiert  Kitte  IV.  Reg.  2.'),  1-4.  —  fi)  Jcicr 
nennen  ent>lidi  aiut  t'ie  LXX  tcn  'i}Kibiui)ot'onoi'or:  -ü  riaai'/ei  Na,}.<ip),W'(j(7op  ßaai?.ci  Bnßv- 
?Mioc.  —  -Vi  (£?  war  nur  eine  leiitte  .(3aft,  tro  er  mit  "^lupcrn  unl'  "Jlnfcrc  mit  ihm  uif'i"imcn' 
fommcn  \u\t  rf^en  tonnten:  f.  ;-}7,  20.  —  o)  m'i  tKti  KmUrrai.  Co:\.  A\ex.  n-n^^avsirai. — 
fi)  f.  i.  (^r.  .f-ieronDmu?  yerfteln  unter  biefcr  .•öeimfuitiin;^  ben  Int-  t>e6  ^cfcciai?.  —  7)  f.  i. 
'^^r.  —  8)  ual  o  '/ityoc  kviiIov  h/tri/l}!/  TTpor  'iFfu-uidv  Ih/uv.  —  9)  Tie  i'Pricfter  luib  l'eijiten 
turften  nur  in  ilncn  Stäbteu  unl»  in  bcrcn  naitiicr  Umnetninii,  auf  t^unbert  >i::dnntte,  Ö3runp» 
bctlB  bvtben;  f.  Nuin.  IS.  20.  —  10)  Tiefe?  l'llccbt  ber  iUn-reanbtütafi  ift  aujjiefpnnten  Lev. 
25,  25-27.  —  II)  .C->ebr.  IVH,  ii-'ic  oben  *J3.  2.  —  12)  Kai  au  TrpEcßbrt-por.  — 13)  „wog  »or." 

Wan  3al)lte  bamatö  nod>  mit  ßctrpiicncm,  nittt  iieprävUcm  WcIbe.  —  14)  W^^p'C' il^'ZZ* 

„Heben  Säcfcl."    fTrni  uIk/mv^.    SBarum  .6iercni}mu3  bier  ba«  ©ort  stater.  welAee  nur  i 

©ccfcl  bebeutet,  (lebrandU,  möd)te  fdnuer  ju  ermitteln  fein.  —  15)  HpSn  H^^C^^T  •^'^^^  }f^n 

rcn  «Silber."  X'aI  ee  btcr  beifjt:  ,4ebn  v^on  Silber"  unb  t>orber  „ftcbcn  Secfel"  ebne  '^eifaei,  fo 
Dcrmutben  Sinit^e,  ee  feien  unter  bcn  fteben  3ec!eln  fi^olbfedel  ^u  ijerfteben,  bic  ba^  jcbnfactje 
bcr  Silberfcitel  "igelten.  'Olnbere  ba.ae»icn  »ollen  bie  .^abl  neben  unb  ^ebn  ^ufammenfaffen  unb 
fiebenicbn  2ilberfetfcl  aU  ivui^cn  ©ertb  bc? '.Jlcfer?  igelten  laffen.  Tie '^Hnnui^füiVilfcit  biefctf 
5)reifee  erflärt  fiit  ibuen  au»<  bem  Umftaubc,  baf;  ba?  (Mruntftüif  im  i^nibeliabr  lieber  feinem 
errten  i^efil^er  .^ifiel  —  orer  baf)  in  bicfi-r  3-'it  feinbtiAer  (.tinfiiüc  bie  "Nieder  überbaupt  meni^ 
fldlren.  —  !<})  (f?  ift  uiUer  biefcm  libor  bcr  .Slaufbrief  ',u  tjerfteben.  —  17)  nid)t  jum  Unter» 
fd)reibcn  be?  .Vt\iufbrien?,  fonrern  ^ur  2?cftdriauniV  bafi  unb  njeld)cr  .ftaufeoertrai^  5roifri)e« 
3eremiai<  \!nb  .(rananieel  ftattjiefunbcn.  —  1-))  -o  avtyrua^fvnv  k(u  tacppayia^iivov.  — 
'^'  Dpnm  rTV:»^n-    ^iniiie  be^ielicn  biefe  iBorte  „®efet3  unb  Saliunt^n"  nod)  jum  oor- 

ber,iebcnpen  Sicj^clbrief,  unb  überfeijcn:  „ben  nad)  Öiefei3  unb  Sa^ungen  j^eüej^elten  ©rief;" 
Slnbere  betrad)ten  fie  alö  'iJlvpofition  unb  überfe(}en:  „tai  ^31uji^emaditc  unb  bie  Ucbereinfunft," 

rt'ie  ti  aud)  bie  iUiIgata  tbut-,  f.  i.  (S3r.  —  20)  ♦17jin"nj<')  „unb  ba?  offene  (Sd)reibcn)," 

njcrunter  ber  9cn  ben^^euiicn  unterfd>rieb^nc  58ciileit?brief  ^u  »eriTeben  ii^.  '^aä)  Tercfer  u.  21.  ift 
unter  biefcm  offenen  ^duetben  bie  "ilbfdn-tft  ber  !Hauf?urfunpe  \\i  rcrftebcn.  —  21)  beibe  53riefr, 
ben  i^efiejieltcn  unb  ben  offenen,  wie  au?  i^  14  beroorgcbt.  —  22 1  rwi;  am\jüv  tüv  TzupeartjudTuv 

Kni    ypuipuvToiv  iv   nj  ßiß/.ii.i  7i;v  Kri/Gtidr.  —  23)    '(>  l^iß'/.iov  r>/r  KT/'/errur  roirn,  Kul  ro  ßißViovTO 

aviyvocidvov.  —  2'1)  Ter  Äauf  batte  biemir  eine  fsrnbolifd^e  iHbeutuna,  biefe  namlid),  bafi 
3?rael  lan^c  in  ber  (i3efaniicnfd)aft  fiijen,  aber  flewiö  triebcr  jurüdfebreu  werbe.  —  2o)  HnN 

„o!"  ö  iJvKvptr.  —  26)  „bir  1(1  '•??id)t?  unmö;i(idv"    J^S^'^Ji^'^  „9?id)t«  wunberbar."    ov  fi^ 

iwoKpvß^  äir6  cov  olSiv.  —  27)   n^7vl7rt"D^1  „mä*tii^  in  bcr  Ibat."     ^waröc  rolc  ipyoii> 

i  ^eoc,  6  fiiya^,  6  TravfoKpärup  Kai  /ueynÄtln'vpnc  Kvpto^.  —  2S)  b.  b.  an  aubem  ?!}?enfcben.  LXX 

Mi  if  T0i(  yriyiviai.  —  20)   biß  auf  bicfcn  lag.  —  30)   i«5oi'  öx/.oi  fJKei  eif  7j>  tto/uv  cv?.?Mßelv 


Der  5>rop()et  3evcmirtö.  32,  24—44.  SInm.  30—41.  345 

aiirf/v.  —  31)  «ai  Eypaxjia  ßißXiov  Kai  £a<ppayiaauijv  Kn'i  fne/xapTvpafi^v  /läprvpa^.  —  32)  irp6( 
/u.  —  tJ3)  M  «"•■  ifiob  Kfji<ß/'iai:-nl  ri\  J^">ebr.  n?ie  iß.  17.  —  311)  f.  19,  \'.i.  —  3-3)  ^uiofxara 
avrüv.  —  3(»l  K(u  h'  ü-Xüaro'/Jj.  —  37)  öi'ii>i>  i'-Tiimv  koI  KapiViav  eripnv'  K|jh.  4,  5.  — 38)  ,,(9 
lUil'D    meine    »Vi■CU^e    fein,    ibnen    (^hlteol    ',ll    tbun;"     Kni    LTrtaKi'io/mi    rov   äyaiiüaai   nvmhr^.  — 

3J))  ich  u>iü  i'ie  i'o  pflanu'n,  ^^lf;  nc  ^alIOl■n  vinf  iminer.  <pvrchau  nhrohq  kv  Triam.  —  40)  b.  ^. 
id)  wercc  meine  ij'inje  '^(ufmcrfi'aiufcit  auf  iljr  t^cfte^  riv'{)ten.  —  'llj  iv  Trö'/.em  r^f  vayiß. 


Caput  xxxiir. 

1.  Et  factum  est'  vcrbum  Domini  ad  Jeremiam  secundo,  cum  adhuc 
clausus  esset  in  atrio  carceris,  diccns:  2.  Ilaec  dicit  Dominus  qui  facturus 
est,*  et  formaturus  illud,  et  paraturus,  Dominus  nomen  ejus.  3.  Clama 
ad  me,  et  exaudiam  te:  et  annuntiabo  tibi  granilia,  et  firma  quae  nescis. 

4.  Quia  haec  dicit  Dominus  Dens  Israel  ad  domos  urbis  hujus,  et  ad 
domos^  regisJuda,  quae  destructae  sunt,  et  ad  munitiones,^-et  ad  gladium 

5.  venientium  ut  dimicent'^  cum  Chaldaeis,  et  impleant  eas  cadaveribus 
hominum,  quos  percnssi  in  furore  meo®  et  in  indignatione  mea,  abscon- 
dens  faciem   meam'   a  civitate    hac  propter  omneni   malitiam  eorum. 

6.  Ecceego  obducam  eis  cicatricem**  et  Sanitätern,  etcuraboeos:  etrevelabo 
illis  deprecationem  pacis^  et  veritatis.  7.  Et  convertam  conversionem '" 
Juda,  et  conversionem  Jerusalem :"  et  aedificabo  eos  sicut  a  principio. 
8.  Et  emundabo  illos  ab  omni  iniquitate  sua,  in  qua  peccaverunt  mihi: 
et  propitius  ero  cunctis  iniquitatibus  eorum,  in  quibus  deliquerunt  mihi, 
et  spreverunt  me.  9.  Et  erit  mihi  in  nomen,'-  et  in  gaudium,  et  in 
laudem,  et  in  exultationem  cunctis  gentibus  terrae,  quae  audierint  omnia 
bona,  quae  ego  facturus  sum  eis:  et  pavebunt,  etturbabuntur  in  universis 
bonis,  et  in  omni  pace,  quam  ego  faciam  eis. '^  10.  Haec  dicit  Dominus: 
Adhuc  audietur  in  loco  isto  (quem  vosdicitis  esse  desertum,  eo  quod  non 
sit  homo  uecjumentum:  in  civitatibus  Juda,  et  foris  Jerusalem,  quae 
desolatae  sunt  absque  homine,  et  absque  habitatore,  et  absque  pecore) 

11.  vox  gaudii  et  vox  laetitiae,  vox  sjjonsi  et  vox  sponsae,  vox  dicentium: 
Confitemini  Domino  exercituum,  quoniam  bonus  Dominus,  quoniam  in 
aeternum  misericordia  ejus:  et  portantium  vota'^  in  domum  Domini: 
reducam   enim  conversionem  terrae   sicut  a  principio,  dicit  Dominus. 

12.  Haec  dicit  Dominus  exercituum:  Adhuc  erit  in  loco  isto  deserto  abs- 
que homine,  et  absque  jumento,  et  in  cunctus  civitatibus  ejus,  habitacu- 
lum  [)astorum  accubantium  gregum.  13.  In  civitatibus  montuosis,  et  in 
civitatibus  campestribus.  et  in  civitatibus,  quae  ad  Austrum  sunt:  et  in 
terra  Benjamin,  et  in  circuitu  Jerusalem,  et  in  civitatibus  Juda  adhuc 
transibunt  greges  ad  manum  numerantis,'^  ait  Dominus.  14.  P^cce  dies 
veniunt,  dicit  Dominus:  et  suscitabo  verbum  bonum,"^  quod  locutus  sum 
ad  domum  Israel  et  ad  domum  Juda.  15.  In  diebus  illis,'"  et  in  tempore 
illo  germinare  faciam  David  germen  justitiae:  et  faciet  Judicium  et  justi- 
tiam  in  terra.  IG.  In  diebus  illis  sal  vabitur  Juda,  et  Jerusalem  '*  habitabit 
confidenter:  et  hoc  est  nomen,  quod  vocabunt  eum,'^  Dominus  justus 
noster.  17.  Quia  haec  dicit  Dominus:  Non  interibit""  de  David  vir,  qui 
sedeilt  super  thronum  domus  Israel.  18.  Et  de  Sacerdotibus  et  de  Levitis 
non  interibit  vir  a  facie  mea,  qui  ofiorat  holocautomata,  et  incendat 
*?acrificium,  et  caedat  victimas  omnibus  diebus.  19.  Et  factum  est  verbum 
Domini  ad  Jeremiam,  dicens:    20.  Haec  dicit  Dominus:  Si  irritum  potest 


346  X)cr  5)rop^ft  3crfmiaö.  33,  1—26.  5Inm.  1—25. 

fieri  pactum  meum  cum  die,  et  pactum  meum  cum  nocte,  ut  non  sit  dies 
et  nox  in  tempore  suo:  21.  Et  pactum  meum  irritum  esse  poterit  cum 
David  servo  mco,  ut  non  sit  ex  eo  filius  qui  regnet  in  throno  ejus,  et 
Levitae  et  Saccrdotes  ministri  mei.  22.  Sicuti  enumerari  non  possunt 
stellae  caeli,^'  et  metiri  arena  maris;  sie  multiplicabo  semen  David  servi 
mei,  et  Levitas  ministros  meos.  23.  Et  factum  est  verbum  Domini  ad 
Jereminm,  dicens:  24.  Numquid  non  vidisti  quid  populus  hic'Mocutus 
sit,  dicens:  Duae  cognationes,"^  quas  elegerat  Dominus,  abjectae  sunt:  et 
populum  meum'*  despexerunt,  eo  quod  non  sit  ultra  gens  coram  eis? 
25.  Haec  dicit  Dominus:  Si  pactum  meum  inter  diem  et  noctem,  et  leges 
caelo  et  terrae  non  posui:  20.  equidem  et  semen  Jacob  et  David  servi 
mei  projiciam,  ut  non  assuniam  de  semine  ejus  principes  seminis  Abrar 
ham,  Isaac,  et  Jacob:  reducam  enim  conversionem^^  eorum,  et  misere- 
bor eis. 

1)  ea^  ?>?,,  1-13 -Lxx  c.  40.  -  2)  r\y''2rh  ^ni^?  n^v  nin^  nb^  "'^'^  '^^^^'^ 

tbUt    Unb    gehaltet,    um    e^    JU    bcgrünbcn."      -oiuv   yfjv  aal  ■rrläaauv  ahrr/v.  —  3)    PKdlU'br  de 

domibus.   ^Trqn  oIkuv.  —  \)    „bic   jcrftört  ivorbcn  finb,   um  5U  Stallen  uitb  ^u  ^cbivcrtcrn 

(SBaffcn)    .^U    bicnCll;"    tciv  Kadriiniutvuv  ü^  x^paKar  nal  rrpcfiax^^irnQ-  —  3)    Gö  famCU  oidc  '-8c- 

ipo&ncr  bcx^  l^1lI^cfl  na*  3cruialcm,  um  gciicn  bic  CElMlbvkr  ju  ftrcitcu,  »oburcfi  aber  nur  ein 
flröperee  'ülabdufcn  bcr  'i'ciitcn  bewirft  rcurbc.  ruv  /jäxca&ai  Trpag  rovf  Xa/.i5alnvc.  —  (»)  0?acf)- 
bem  ß^ßtt  ^inA^  l(n  iProvbcten  3eremiaä  batte  i^crtünbcn  laffcn,  man  feilte  nict)t  flrcitcn  ((c.Aen 
©balbda,  i'O  vM^f"  ''*  '■'"'•'  ''^"f'  ^'f  bcnnpd)  ftriltcn,  baburcb  bcn  3c*i"n<^^i>tff?  ,iU-  —  7)  b.  l).  xA 
tntjog  ibnca  äücn  5 dm  13.  —  8)    -^pcbr.  „id)  U\ie  ibncu  in-rbanb,  n3"1K.  ^^'^f  5"  ävdyu  ahr^ 

cvvov?MatV  8,  22.  —  ö)   Dl^^t^  jT^riS^  „Ucbtrfluf!  bc^  gvicbcn^;"  koI  TToiyau  t'ipfjVTjv  koI  rria- 

Tov.  —  10)    f.  12,  ]C;  30,  3^;  31,  Y.  —  11)  ^cbr.  u.  LXX  Israel.  —  12)  „5um  gtubme;" 

f.  i.  ®r.—  lr\)  n^  „waei  id)  ibr  (bcv  StabtScrufalcm)  tbuc."  — 14)  nilD  „Xan!D)jfer;" 

iüpa.  —  13)  So  tt-irb  ber  Jöirt  genannt,  bcr  am  9(bcnb  [eine  Sd)i)fc  muftcrt,  aufbap  fcinea 
feble;  Joan.  JO,  14. —  10)  b.  b.  id)  r^erbc  erfüllen  ba?  ©ort  .  .  35i'i  bcn  LXX  feblt  bcr 
2crt  »on  bicfcm  ^-l^erfe  an  bi?  an  ba-5  Gnbe;  bod>  bepiUbct  er  fiit  in  ber  Somplutcnferaujgabc. 
Wuci  S:beoborct  b^it  ibn  gelcfcn.  —  1")  f.  2;^,  5-6,  wo  bic  253ortc  bc3  ZcjcUs  faft  biefclbcu  finb. 

18)  »pfur  ].  c.  Israel  ft(bt.  —  19)  h^"K"lp'""i^'^?  ilH  »""t'  fo  n^irb  man  |le  nennen. 
4pfrr,  unfcr  (skredner,  ober  .^err,  unfcre  (iicred)tigfeit."  ijXX,  i^ulgata,  bcr  Sgrcr,  bcr  Sbal- 
bäer,  ber  '.Jlrabcr  nad)  einem  Crforbcr  -?3?anufcript  unb  mcbrere  bcbr.  ^anbfd)riftcn  lafcn  '\i2\p*> 

noraen  ejus  na*  n*T  f'-'^'^^'C  fit'  aucb  117  euui,  ni*t  H^-  cam  Icfcn.  'Dercfer.  2uca6  Srugenjlä 

T 

fanb  nur  cilf  6obb.  ber  i'uhiata  mit  ber  i'e^art  eaui.  (£•?  liegt  übrigcnoi  luenig  baran,  ob  man 
ben  5?ameu  „.»pcrr  unfcr  cycreAter  (unfcre  üJeredUigfeit)"  bem  D-Veffia?  gebe,  ober  um  feinet- 

«jtßen  bcr  Stabt,  bic  fein  nv.MnffI)cr  i'eib  i|l.  —  20)  Hl-)^  K'T'  "f^  '^■^^'^'^  "''^^^  febicn  an  einem 

9J?anne."  Taf;  Xav^ib«  ^JM*fommcnfd)aft  feit  ber  9^^!dfcbr  ai:?  53abi)lon  ju  bervfcben  aufborte, 
bat  nid)tv^  ]\\  bcDcutcn.  C£e  mar  nur  eine  ':ori:bergc(Kiibc  ,]wifd)eajcit,  in  ireutcr  feine  Jperrli*' 
feit  jerbiiüt  unb  verborgen  lag.  5lüei<  luMF  fäb  ba?  <iiefd)ieri)t  raoicö  ale  jcnco  besorjugtc 
unb  erlcfcnc  (*ik'fd)le*t  an,  aw?'  »reldKm  ci5  feinen  gröpfc"  iiönig,  feihcn  eivigen  ilonig,  feinen 
Weffiae  eruMrtcre.  '^si^<i(i  crfatinte  fein  anbere?  iti.'>nigc!gefcbled>t  afiS  ba^'bavibifdie,  umc  c^ 
fein  aubcrce  'iPrieftergefcblcdit  ai6  ba?  leiMtifd'c  (aaronifd-e)  erfanntc.  $ltle?  i'olf  nannte 
befebalb  bcn  Weffia?  „>j^obn  Tasibe;"    ja  „Xavib"  gcrabcju,  »ric  ;-:0,  9.  —  21)   J<3^ 

„ba«  v^eer  bc?  .rMmmcl?."  —  22)  b.  b.  bic  Ungläubigen  au^  bcm  SL^oIfc.  «»fit  Unredu 
»erftcbcn  Siaigc  bic  l£balbäer  baruntcr.  —  Si^V)  ivoriuUer  baö  ß3cfd^IedU  iTainbö  unb 
?larcn«  ju  t^erftebcn  \\t,  bic  bur*  (i^efangcnfdiaft  auf!cr  Jb^tigfeit  gefegt  roorbcn.  Qo 
nebmcn  e>7  2bcoboret,  M^babanu?,  .J;ugo  unb  bic  -lieuercn.  l'iüanua"  jebod)  oerilcbt  bie 
Stämme  Suba  unb  iHntjamin,  nH-Iri^c  bei  ber  3lbfübrung  bcr  ^ebn  Stämme  al«!  bie  i?on  (i^ort 
(£rle)'enen  crfd)icnen,  \(\}t  aber  bei  bcr  (Srcbcrung  ^crufalemg  cbcnfalle;  bcn  J^lud)  ber  iH'rmcr- 
fung  con  öiott  empfangen.  —  2-4)  b.  b.  jener  Sbeil  bc«5  43olfci5,  an  bcm  it^  meine  ^Jerbcij^ungen 
i-rfüUen  roerbe.  —  23j  i.  e.  cuptivos. 


347 

Caput  XXXIV. 

1.  Verbum,'  quod  factum  est  ad  Jcremiam  a  Domino,-  quaiido  Nubiiclj- 
odonosor  rex  Babylonis,  etomnisexercitus  ejus,  universaque  regiia  terrae, 
quae  eraiit  sub  potestate  maiuis  ejus,  et  omnes  {)opuli  bellabant  contra 
Jerusalem,  et  contra  omnes  urbes  ejus,  dicens:  2.  liaec  dicit  Dominus 
Deus  Israel:  Vade,  et  loquere  ad  Hedeciam  re^cm  Juda:  et  dices  ad  eum: 
Haec  dicit  Dominus:  Ecce  ego  tradam'^  civitatem  hanc  in  manus  regis 
Babylonis,  et  succendet  eam  igni.  3.  Et  tu  non  efi'ugies  de  manu  ejus: 
sed  comprebensione  capieris,  et  in  manu  ejus  traderis:  et  oculi  tui  oculos 
regis  Babylonis  videbunt,  et  os  ejus  cum  ore  tuo  loquetur,  et  Babylonem 
introibis.  4.  Attamen  audi  verbum  Domini  Sedecia  rex  Juda:  ITaeo 
dicit  Dominus  ad  te:  Non  morieris  in  gladio,  5.  sed  in  pace  morieris,  et 
secundum  combustiones''  patrum  tuorum  regum  priorum  qui  fueriint 
ante  te,  sie  cumburcnt  te:  et  vae  Domine,  plangent  te:  quia  verbum  ego 
locutus  sum,  dicit  Dominus.  C.  Et  locutus  est  Jeremia«  propheta  ad 
Sedeciam  regem  Juda  universa  verba  haec  in  Jerusalem.  7.  Et  exercitus 
regis  Babylonis  pugnabat  contra  Jerusalem,  et  contra  omnes  civitates 
Juda,  quae  reli(iuae  erant  contra  Lacliis,  et  contra  Azecba:  hae  enim 
ßupererant''  de  civitatibus  Juda,  urbes  raunitae.  8.  Verbum,  quod  factum 
est^  ad  Jeremiam  a  Domino,  postquam  percussit  rex  öedecias  foedus  cum 
omni  populo  in  Jerusalem,  praedicans:  9.  Ut  dimitteret  unusquisque  ser- 
vum  suum,  et  unusquisque  ancillam  suam,  Hebraeum  et  Hebraeam 
liberos:  et  nequaquam  dominarentur  eis,  id  est  in  Judaeo  et  fratre  suo. 
10.  Audierunt  ego  omnes  principes  et  universus  populus,  qui  inierant 
pactum  ut  dimitteret  unusquisque  servum  suum,  et  unusquisque  ancil- 
lam suam  liberos,  et  ultra  non  donjinarentur  eis:  audierunt  igitur,  et 
dimiserunt.^  11.  Et  conversi  sunt  deinceps:  et  retraxerunt  servos  et 
ancillas  suas,  quos  dimiserant  liberos,  et  subjugaverunt  in  famulos'et 
famulas.  12.  Et  factum  est  verbum  Domini  ad  Jeremiam  a  Domino, 
dicens:  13.  Haec  dicit  Dominus  Deus  Israel:  Ego  percussi  foedus  cum 
patribus  vestris  in  die,  qua  eduxi  eos  de  Terra  Aegypti  de  domo  servi- 
tutis,  dicens:  14.  Cum  completi  fuerint  Septem  anni,  dimittat  unusquis- 
que fratrem  suum  Hebraeum,  qui  venditus  est  ei,  etserviet  tibi  sexannis: 
et  dimittes  eum  a  te  liberum:  et  non  audierunt  patres  vestri  me:  nee 
inclinaverunt  aurem  suam.  15.  Et  conversi  estis*  vos  htDdie,  et  fecistis 
quod  rectum  est  in  oculis  meis,  ut  praedicaretis  libertatem  unusquisque 
ad  amicum  suum;^  et  inistis'"  pactum  in  conspectu  meo  in  domo,  in  qua 
invocatum  est  nomen  meum  sujier  eam.  IG.  Et  reversi  cstis,  et  comma-- 
culastis  nomen  meum:  et  reduxistis  unusquisque  servum  suum,  et  unus- 
quisque ancillam  suam,  quos  dimiseratis  ut  essent  liberi  et  suae  pote- 
statis:  et  subjugastis  eos  utsint  vobis  servi  etancillae.  17.  Fropter  ea  haec 
dicit  Dominus:  Vos  non  audistis  me,  ut  praedicaretis  libertatem  unus- 
quisque fratri  suo,  et  unusquisque  amico  suo:  ecce  ego  praedico  vobis 
libertatem,  ait  Dominus  ad  glauium,''  ad  pestem,  et  ad  famem:  et  dalx» 
vos  in  commotionem'^  cunctis  regnis  terrae.  18.  Et  dabo  viros,'-^  (jui 
praevaricantur  foedus  meum,  et  non  observaverunt  verba  foederis,  qui- 
bus  a.ssensi  sunt  in  conspectu  meo,  vitulum  quem  conciderunt  in  du?is 
partes,  et  transierunt  inter  divisiones  ejus:  19.  Principes  Juda  et  i)riri- 
cipes  Jerusalem,,  eunuclii  et  sacerdotes,  et  omnis  populus  terrae,  qui 
transierunt  inter  divisiones  vituli :    20.  Et  dabo  eos  in  manus  inimicorüm 


.54«  Der  5)rop^ff  3f«ntia3.  34,  1—22.  3Inm.  1—14. 

.Quorum,  et  in  manus  qiiaerentium  ciniinam  eonim:  et  erit  morticinum 
♦joriun  in  escam  volatilibus  caeli,  et  bestiis  terrae.  21.  Et  Sedeciam  regem 
Juda,  et  principes  ejus  dabo  in  manus  inimicorura  suorum,  et  in  manus 
.qiiaerentium  auimas  eorum,  et  in  manus  exercituum  regis  Babylonis, 
qiii  reces.serunt  a  vobis.  22.  Ecce  ego  praecipio,  dicit  Dominus,  et  redu- 
.•am  eos  in  civitatem  hanc,  et  praeliabuntur  adversus  eam,  et  capient 
.;atn,  et  incendent  igni:  et  civitates  Juda  dabo  in  solitudinem,  eo  quod 
jjou"  sit  habitalor. 

l'i  LXX'G.  41.— 2)   t)cr  crftc  Xöell  bicfcij  da^jitel«  33.  1-7  iil  in  bie  ^tufanj^Jicit  ber 

'l^c(a;1CniH^    3n-ufa(cm?    \\\    KÖCn    t.    5-   ')''')    »-  ^^l"-  —  ^il    Trapanu^/'/aerai  .  .,  Kai  av'/Ar/^ETai 

orrijv .  .  —  \)  niS'l'^Ol  'M^  i"'T^  f'i'^  '^"'^'^  '^^^^"^  3lauct)n)erfc  angc^ünbct  bat,  fo  »irb 

in  in    flC    audj    für  bid)  aiVjÜnbCU."      ««i  '■><:  EKAavrraii  tov^  naTipaq  cnv  .  .,  KlavaovraL  ical  ae,   oval 

kIuhk,  Kai  kur  arhv  K/nj'ov^ni  ffi:-  of.  TL  Cliron.  16,  ! 4.  —  5 )  b.  t  Ht  TOavcn  HLHt  nict)t  erobert 
9CS  '"^rabuc&ociinefor.  —  <»)  ^U^  nwbrcub  bcr  ^i^daacruit;^  3cvufaleme  bic  9Unb  unb  ber 
^hunmcr  übcrhanD  nabm,  famcit  ,|ür|l  unb  inUf  mitfinan^cr  übcrcin,  bic  im  (^3efct3c  Exod.  lil, 
'J:  Di'ut.  1.').  12  befoblcnc  J^vcilaffunii  bcr  .«^ncAte  im  ^Sabbatjabr  unb  ^ubcljabr,  bic  man  feit 
viusicm  umaanam  battc,  in  'lh'li]\UT,  ]n  feigen,  —  ein  iBcrf,  ba-3  i^ceicinct  war,  ibncn  (Mette« 
!}'Joblacfaltcn  unb  5cacn  \n  ocrfdiaffen.  Stildn  aU  barnacb  bic  5U\v.nHier  ?um  fintfatjc  ^eru» 
lalomii  bcranrücftcn  unb  'Dfabudi ob cnofctr  mit  feinem  .ficere  ab^o^,  um  üCjicn  biefen  geinb  ju 
t.impfcn,  ba  reute  |1c  jener  i^ol^Uj^  bcji  (^H-ftnc?,  unb  ("vürft  unb  i^olf  ]\i\i\U]  bic  cntlaiJenen 
5f(a'ocn  auf  ba«  ^:?!eue  ibnen  \n  bieuen.     riefe  Untreue  rüv^t  jetu  ber  •J'repbet,  unb  brobt  mit 

*(\Uitte?   ''ycrtcbteu.  —  7)    i-farpniiir/aav  .  .  rov  n-ofjrti'/.ai.  .  .  Kai  dnaav  aiirohc  fif  TraiSn^  .  .      "^[t 

uriecbif.ticn  Uebcrfee^er  reben  fomit  bicr  fdjon  uon  bcr  3urütfnabme  bcö  (iiefcee«,  bic  33.  11  au?» 
"aifrrüdien  wirb.  —  8)  ««'  FTvearfimimr.  —  it)  b.  b.  (einen  ÜJvicbiten.  roh  Trh/aiov  avTov. — 
'lOi  Kai  avri:Tf:'At(7ni'.  —  11)  b.  b.  id>  aM((  cud)  ciuc  ;^rcibcit  lieben,  wie  ibr  fic  euern  Sflaoen 
HCitbtn  habt.    üMeidjroie  ibr  tle  jura  Cienen  gerufen,  fo  ivill  i(^  euii  jum  Uutcriiange  rufen.  — 

lü)  ni.nT^  "W  Wifjbanblung;"    tk  (haaTropäv.  —  13)   „id)   niU  bicfc  Uebcrtrctcr  jum 

j^ralbc  (b"^  b.  bem  .»^albe  ci,lt\<i))  ma*cn,  n?eld)e«  fie  in  5«ct  3:bcile  fpaltcten  .  ."  S«  mar  uralte 
Sitte,  bei  ^i^üurniifen  nnb  iBerträjicn  ^'bicrc  ju  f*(ad)ren  unb  jwifebcK  bcn  iietbeiitcn  Stücfcn 
DcnVlben  binbnrdnu;ifbcn ;  Gen.  15,  10.  23ci  ben  LXX  i\\  tai  ilatt»  aud)  öicjicnftanb  bcr 
*.?IU3[icfcruni;  an  bic  fleinbe,  unb  ü  Ijeiijt  ypn  t()m:  rbv  uoax'^v  bv  kiroiTjoav  kpyäi^eiy&ai.  aWü.  — 
151  i  fi^cutlicb  ita  ut  iiou  , , 


Caput  XXXV. 

1.  Verbum/  quod  factum  est  ad  Jeremiam  a  Domino  in  diebus  Joakim' 
f»!ii  Josiae  rogis  Juda,  dicens:  2.  Vade  ad  domum  Recliabitarum:'  et 
loquere  eis,  et  introduces  eos  in  domum  Domini  in  unam  exedram 
tlu'snnrorum,''  et  dabis  eis  bibere  vinum.*  3.  Et  assumpsi  Jezoniam 
f'diuin  Jeremiae  fdii  Ilabsatiiae,  et  fratres  ejus,  et  omnes  filios  ejus,  et 
niiivorf-am  domum  Rechabiturum:  4.  Et  introduxi  eos  in  domum 
Domini  ad  gazophyhu;ium'''  tiliorum  Hanau,  filii  Jegedeliae  hominis  Dei, 
<?i!od  erat  juxta  gazophylacium^  priiu'i|)uni,  super  thesaurum^  Maasiae 
Tiüi  Sellum.  qui  erat  custos  vestibuli.'  5.  Et  posui  coram  filiis  domus 
üoriiabitannn  scyplios  plenos  vino,  et  caliees:  et  dixi  ad  eos:  Bibite 
^  inurn.  0.  Qui  r(S|KMuI(runt:  Non  bibemus  vinum:  quia  Jonadab  filius 
J^vl^ab,  poter  noster,  praeoepit  nobis,'"  dicens:  Nou  bibetis  vinum  vos, 
«•t  fjlii  vostri  usque  in  sempiternum:  7.  Et  domum  non  aediticabitis,  et 
soniontcm  non  scroti«,  et  viueas  non  plantabitis,  nee  habebitis:  scd  in 
tiibornaculis  liabitabitis  cunctis  diebus  vestris,  ut  vivatis  diebus  multi.s 
super  faciem  terrae,  in  qua  vos  peregrinamini.     8.  Obedivimus  ergo  voei 


I>er  5)rop()et  Serrmia«.  35,  1—19.  2tnm.  1—12.  349 

Jonadab  filii  Rech:ib,  patris  nostri,  in  omnibus,  quae  praecepit  nobis,  ita 
\\t  !ioii  bibcremiis  vinum  cunetis  diebus  iiostris  nos,  et  mulieres  iiostrae, 
filii,  et  filiao  nostrae:  9.  et  iioii  aedificaremiis  donios  ad  babitaiidum:  et 
vinearn,  et  agrum,  et  sementein  nou  babuimus:  10.  sed  babitavimus  in 
tabernaculis,  et  obcdientes  fuiimis  juxta  oniiiia,  quae  praece[)it  nobis 
Jonaibib  pater  noster.  11.  Cum  autcju  ascendisset  Naburbodonosor  rex 
liabylouisi  ad  terrani  no.straui," /liximus:  Venite,  et  ingrediauuir  Jerusa- 
lem a  facie  exereitus  (Uialdaeorum,  et  a  facie  excrcitus  Syriae:  et  maasi- 
niu.s  in  Jerusalem.  12.  Et  factum  est  verbum  Domini  ad  Jeremiam, 
dieens:  13.  Hace  dicit  Dominus  exercituum  Deus  Israel:  \'ade,  et  die 
viris  Juda,  et  liabitatoribus  Jerusalem:  Numquid  non  recipietis  discipli- 
nani  ut  ol)ediatis  verbis  ineis,  dicit  Dominus?  14.  Fraevakierunt  ser- 
mones  Jonadab  (ilii  llecbab,  {[uos  praecef)it  iiliis  suis  ut  non  l^iberent 
vinum:  et  non  biberunt  usque  ad  diem  banc,  quia  obodierunt  ];raecepto 
patris  sui:  ego  autem  locutus  sum  ad  vos,  de  maneconsurgens  etloquens, 
et  non  obedistis  mibi.  15.  Misique  ad  vosomnes  servos  irteos  prophetas, 
consurgens  diluculo,  mittensque  et  dicens:  Convertimini  unusquisque  a 
via  sua  pessima,  et  bona  facite  studia  vestra:  et  nolite  sequi  deos  alienos, 
iieque  colatis  eos:  et  babitabitis  in  terra,  quam  dedi  vobis  et  patribus 
vestris;  et  non  inclinastis  au  rem  vestram,  neque  audistis  me.  IG.  Firma- 
verunt  igitur  iilii  Jonadab  filii  Rechab  praeceptum  patris  sui,  quod  prae- 
ceperat  eis:  populus  autem  iste  non  obedivit  mibi.  17.  Idcirco  haec dicit 
Dominus  exercituum,  Deus  Israel:  Ecce  ego  adducam  super  Juda,  et 
super  omnes  babitatores  Jerusalem  universam  atiiictionem,  quam  locutus 
sum  adversum  illos,  eo  quod  locutus  sum  ad  illos,  et  non  audierunt: 
vocavi  illos,  et  non  responderunt  mibi.  18.  Domni  antem  Recbabitaruni 
dixit  Jeremias:  Haec  dicit  Dominus  exercituum  Deus  Israel:  Pro  eo 
quod  obedistis  praecepto  Jonadab  patris  vestri,  et  custodistis  omnia  man- 
data  ejus,  et  fecistis  uni versa,  quae  prae<;epit  vobis:  19.  Propterea  haec 
dicit  Dominus  exercituum  Deus  Israel:  Non  deficiet  vir  de  stirpe  Jona- 
dab'^ filii  Rechab,  stans  in  conspectu  meo'^  cunetis  diebus. 

I )  LXX  -c.  42.  —  2)  cntrpc^fv  im  sinteu  ober  ficbfiUeu  Tuibrc  ;"uMfim?,  60ri  ober  G04  ». 
Cbr.  cf.  IV'.  R{>g.  24.  —  3)   tif  oIkov  'Aprafirn',   h.  t).  JUÜl  UnM'cIiIidUc  tCf  3kitu"ilntcii,   l«ic  fid) 

por  btm  J^cintc  in  fcic  Statt  iieflüdnctbatttn;  cf.  Jmlic.  1,  IG;  I.  Reg.  15,  0.  —  -1)  ,131^*^(1» 

T    T     ;    ~ 

rra^  jcbc  5tit  ./'i^cma.li,  Saal,  3ii"mcr"  (icteutct.  Cr  ift  iMcr  iMcUeidU  ein  'Spcii'ffaal  iienicint, 
irie  man  fic  für  tie  JtbKiltintg  tcr  Aricbcpfcr "WaM^cifcn  batti'.    tlc  umv  rc>v  av?Mv.  —  S)  c^ 

fpßtc  jur  ^Tüfuni^  ibror  Ircuc  in  ^^cobac^tunß  ifercr  frommer,  ^^cbciu^rci^cl  bicncn.  —  6)  'y^ 

n^^^  »in  bic  ScHf,  t^^^ö  f^ematt."    (Se  ift  anffallrnb,  baf;  .S:icron'.>muei  mit  bcm  Seflriffe 

,.Mü(.  Wcma*,"  immer  bcu  '5Jcbcnbei^riff  v>on  „Sebaijbebaltcr"  iHrbinbet.  ©abrf»1icinli(6 
iraren  alle  biefe  2dlc  unb '*ikinäd^er  mit  .npübarfcifcn  uerfdMcbcner  3irt  au^iiefdKnücft,  bic  ali 

bleibenbc  3dsi0C  bctradUCt  rcurben.     tif  ro  rraaroipcpiov  vujv  'l-^vav,  i-ioi-  ' Xvaviai:  viini  ViK^a/.iov. 

7)  fy}'i>f  roi)  oih'w.  —  8)  riDp''7  „über  bcm  öJemad);"  fTrivw  rovoinov.  —  9)  w]3  „3*i?c[Ie ;" 

rf/v  avA.rjv.  —  10)  (£6  ift  bicr  nid^t  oon  einer  ©cftljiicbiiniT  bie  Siebe,  nne  bie  bei?  Wofe?  ober 
ber  "J'ropbeten,  ober  bic  bc?  9f.  'ö.  ift,  fonbcrn  tjon  einer  (53efei3ftebun(\,  äbniidi  jener  ber  Crben*' 
ftifter.  ö:ornetiii6  a  V'aVMbcj'a.it:  I'arcns  t:uii  nrdua  non  potest  pnmpoic  filio,  siciit  non 
I)ot€st  prajoipere  religionis  ingressuni.  Prixjjeptimi  ertro  hoc  Jonad.ib  (.•oTl^iIiullJ  f'iiit,  nou 
politicuui  sed  religiüsum:  vcl  certe  ipsc  fillos  tarn  bonos  et  moiigeros  sc!t;bat,  ut  ultro  illud 

sibi  iuipuni  sinerent.  —  11)  r")J<n"^X  /-i"  ba>5  l'anb ;"  n?  7i,v  yf,v.  —  12)  DlJlV^  »*" 
3onabab  wirb  nid}t  311  'örunbc  ijcfcn  ber  Wann.."    w  lü/ iK/.tl-jy  äviip  tüv  vlüv'iuvadäß. 


850  !Der  ^Jroptjet  3erfmiflö.  35,  19.  2Inm.  12—13. 

3Wan  faqt,  Tie  leben  no^  ießt  fort  in  tcm  Stamme  bcr  Scni^Äbeibcr  in  Strabicn  unb  beobachten 
immer  iti're  ererbten  Satunii^cn.  —  13)  nnnuntcr  man  (1*  »oM  nur  tie  '-öcobadjtung  ibrer 
relii^iiifen  Saluinqen  ?u  benten  bat.  Sintere  aber  wollen,  fte  bdtteu  nacb  bcr  3{urftcbr  am 
IBabölon  im  Jempel  Xicnfle  bctemmcn,  »ie  ebcmalä  bie  (öabaenitcr  I.  Chron.  2,  55.  5}?an 
bat  fie  >?cn  jebcr  al?  iJorbilbcr  bcr  Drbcneii(emeinben  tcs  ^3?.  53.  bctracbtet  unb  tann  [omit  fagen, 
fte  leben  in  \)bi^wx  UBcife  nod)  fort  in  bicfen  cl}riftUc^cn  Crbcnöflcmciucen. 


Caput  XXXVI. 

1.  Etfuctnm  est'  in  Rnno  quartoJoakim^  filii  Josiaereo^isJuda:  factum 
est  verbum  hoc  ad  Jereniiniii  a  Domino,  dicens:  2.  Tolle  vohimen  libri, 
et  scribes  in  eo  oninia  verba,  quae  locutus  suin  tibi  adversuin  Israel  et 
Judam,  etadversiim  omnesgentes:  a  die,  qua  locutus  sum  ad  te  ex  diebus 
Josiae  usque  ad  diem  hanc:  3.  Si  forte  andiente  domo  Juda  universa 
mala,  quae  e^o  cogito  facere  eis,  revertatur  unusquisque  a  via  sua  pes- 
simal et  propitius  ero  iniquitati,  et  peccato  eorum.  4.  Vocavit  ergo  Jere- 
mias  Barucb  filinni  Neriac:  et  scrip^it  Baruch  ex  ore  Jeremiae  omnes 
sermones  Domini,  quos  locutus  est  ad  eum  in  volumine  libri :  5.  et  prae- 
cepit  Jeremias  BarUch,  dicens:  Ego  clausus  sum,^  nee  valeo  ingredi 
domum  Domini.  6.  Ingredere  ergo  tu,  et  lege  de  volumine,  in  quo 
scripsisti  ex  ore  meo  verba  Domini  andiente  populo  in  domo  Domini  in 
die  jejunii:  insuper  et  andiente  universo  Juda,  qui  veniuntde  civitatibus 
suis,  ieges  eis:  7.  Si  forte  cadat  oratio  eorum  in  conspectu  Domini,  et 
revertatur  unusquisque  a  via  suapessima:  quoniam  magnus  furor  et  in- 
dignatio  est,  quam  locutus  est  Dominus  adversus  populum  hunc.  8.  Et 
fecit  Barucb  lilius  Neriae  juxta  omnia,  quae  praeceperat  ei  Jeremias  pro- 
pheta,  legens  ex  volumine  sermones  Domini  in  domo  Domini.  9.  Factum 
est  autem  in  anno  quinto'' Joakim  filii  Josiae  regis  Juda,  in  menso  nono:* 

fyracdicaveruntjcjunium^  in  conspectu  Domini  omni  populo  in  Jerusa- 
em,  et  universae  multitudini,  quae  confluxerat  de  civitatibus  Juda  in 
Jerusalem.  10.  Legitquc  Barucb  ex  volumine  sermones  Jeremiae  in 
domo  Donjini  in  gazophylacio''  Gamariae*  filii  Öar)ban  scribae,  in  vesti- 
bulo  superiori,^  in  introitu  portae'"  novae  domus"  Domini  andiente 
omni  populo.  11.  Cumque  audissetMicbaeas  filius  Gamariae  filii  Saphan 
omnes  sermones  Domini  ex  libro:  12.  descendit  in  domum  regis  ad 
gazopbylacium  scribae:'^  et  ecce  ibi  omnes  principes  sedebant:  Elisama 
sCi'iba,  et  Dalains  filius  Semeiae,  et  Elnatban  filiu?j  Acbobor,  et  Gamarias 
filius  Sapbali,  et  Sedecias  filius  Ilananiae,  et  univcrsi  principes.  18.  Et 
imntiavit  eis  Michaeas  omnia  verba,  quae  audivit  legente  Baruch  ex 
vqlumine  in  auribus  populi.  14.  Miscrunt  itaque  omnes  principes  ad 
Baruch,  Judi  ülium  Nathaniae  filii  Selemiae,  filii  Chusi,  dicentes:  Volumen, 
ex  quo  legi  st  i  andiente  populo,  sume  in  manu  tua,  et  veni.  Tulit  ergo 
Barucli  filius  Neriae  voknuen  in  manu  sua,  et  venit  ad  eos.  15.  Et 
dixerunt  ad  eum  :  Sode,  et  lege  haec  in  auribus  nostris.  Et  legit  Baruch 
in  auribus  eorum.  IG.  Igitur  cum  audissent  omnia  verba,  obstUpuerunt 
unusquisque  ud  proximum  tuum,  et  dixerunt  ad  Baruch:  Nuntiafe  debe- 
mus  regi  omi;cs  sermones  i.'-tos.  17.  Et  interrogaverunt  eum,  dicentes; 
Indica  nobis  quomGdoscripi^ti  omnes  sermones  istos  ex  ore  ejus.  18.  Dixit 
autem  eis  Bmuch:  Lx  ore  >aw  Joquebatur  quasi  legens'^  ad  me  omnes 
sermones  istos;  et  ego  scribebam  in  volumine  atramento."  19.  Et  dixe- 
runt principes  ad  Baruch:  Vade,  et  abscondere"  tu  et  Jeremias,  et  nemo 


Ztt  5)rop^ct  3fremla<5.  36,  1—22.  2Inm.  1—17.  851 

sciat  ubi  sitis.  20.  Et  ingressi  sunt  ad  regem  in  atrium:'*  porro  volumen 
conimendaverunt  in  gazophylaeio  Elisamae  scribae:  et  nuntiaverunt 
andiente  rege  omnessermones.  21.  Misitque  rex  Judi  utsumeret  volumen: 
qui  tollens  illnd  de  gazophilacio  Elisamae  scribae,  legit  audiente  rege,  et 
universis  principibns,  qui  stabant  circa  regem.  22.  Rex  autem  sedebat 
in  domo  hiemali  in  mense  nono:  et  posita  erat  arnla  coram  eo  plena 
y)runis. '^  23.  Cumque  legisset  Judi  tres  pagellas'"  vel  quatuor,  scidit 
illud  scalpello  scribae, '^  etprojecit  inignem.  qui  erat  super  arulam  donee 
consumerctur  omno  volumen  igni,  qui  erat  in  arula.  24.  Et  non  timu- 
erunt,^"  neque  sciderunt  vestimenta  sua  rex,  et  omnes  servi  ejus,  qui 
audierunt  universos  sermones  istos.  25.  Verumtamen  Elnathan,  et  Da- 
laias,  et  Gamarias^' contradixerunt  regi  ne  comhnreret  librum:  et  non 
audivit  eos.  26.  Et  praecepit  rex  Jeremiel  filio  Amelech,  et  Saraiae  filio 
Ezriel,  et  Selemiae  filio  Abdeel  ut  comprebenderent  Baruch  scribam,  et 
Jeremiam  propbetam:  abscondit  autem  eos  Dominus.*'  27.  Et  factum 
est  verbum  Domini  ad  Jeremiam  propbetam,  postquam  combu.sserat  rex 
volumen  et  sermones  quos  scripserat  Baruch  ex  ore  Jeremiae,  dicens: 
28.  Rursum  tolle  volumen  aliud  :  et  scribe  in  eo  omnes  sermones  priores, 
qui  erant  in  primo  volumine,  quod  combussit  Joakim  rex  Juda.  29.  Et 
ad  Jo^kim  regem  Juda,  dices:  Haec  dicit  Dominus:  Tu  combussisti  vo- 
lumen illud  dicens:  Quare  scrip-sisti  in  eo  annuntians:  Festinus  veniet 
rex  Babylonis,  et  vastabit  terram  hanc,  et  ces.sare  faciet  ex  illa  hominem 
et  jumentum?  30.  Propterea  haec  dicit  Dominus  contra  Joakim  regem 
Juda:  Non  erit  ex  eo  qui  sedeat^  super  solium  David:  et  cadaver  ejus 
projicietur  ad  aestum  per  diem,  et  ad  gelu  per  noctem.  31.  Et  visitabo 
contra  eum,  et  contra  semen  ejus,  et  contra  servos  ejus  iniquitates  suas,  et 
adducam  super  eos  et  super  habitatores  Jerusalem,  et  super  viros  Juda 
omne  malum,  quod  locutus  sum  ad  eos,  et  non  audierunt.  32.  Jeremias 
autem  tulit  volumen  aliud,  et  dedit  illud  Baruch  filio  Neriae  scribae: 
qui  scripsit  in  eo  ex  ore  Jeremiae  omnes  sermones  libri,  quem  combus- 
serat  Joakim  rex  Juda  igni :  et  insuper  additi  sunt  sermones  raulto  plures,** 
quam  antea  fuerant. 

1)  LXX'C.  4:1  —  2)  im  :^.  60ft  t5.  Sör.  ba  ??a6ud)obonofor  na*  bem  Siege  bei  Sßar» 
famig  ivicDcr  c\tc\(n  «inten  unt  ^^alviftina  -jcrrücftc,  um  ben  bunbbntitigen  Äönig'Soafim  auf 
ba«  9?cue  in  ^wdjt  ju  nehmen.  —  3)  11^1*.    ^y^  (pvUGaofuu.  X:a  3cremia3  bamalö  in  feiner 

T 

^aft  fiit  bcfanb,  n^ie  an$  33.  19  beroorgcbt,  fo  iß  c?  ütwer  ^u  erflären,  wcii  er  mit  biefen  SBorten 
faiUn  reiü.  Santbe^  unb  Tcrcfcr  i^erRcöen  einen  .fau^arrcfl,  bcn  ibm  berÄcnig  gegeben  batte; 
ti^atablug  aber,  ^Vagnini,  a  Sailro  unb  ?)(alronat  ^crfteben  e?  i^on  einem  (i)ebunbenfcin  burcfe 
©Ptt,  ber  bcn  ^•''rotbcten  abbielt,  in  \>in  Scmpet  ju  geben  unb  bafclbft  fein  i^ud)  ju  lefcn,  um 
nicbt  geti)btct  ju  nn'rbcn.  —  4i  h  tu  etsi  tu  by6ö<^,  n>a-?  offenbiir  irrig  ijt.  —  o)  nad)  bem 
Äird)enjabie  genommen,  im  Wonatc  Tecember.  —  (>)  5)?an  rief  ein  auf)erorbentIid)cci  Saften 
au?,  entweber  um  bie  siom  ^dnli  brobenbe  (yefabr  ab'junv-nbcn,  ober  ^ur  Jrauer  über  bie  im 
rorbcrgcbcnben  3»ibre  t^orgefaßcnc  Eroberung  ^erufalem?  unb  3(bfübrung  '.neier  ©rofjen  unb 
i>ie[er  Semtelgefäpe  natt  t^abplon.  —  7)  ..im'^tik'macöe;"  ev  oüm-  f.  35,  2-t. --8)  ßiamaria^ 
unb  5(bifam,  bie  2öbnc  be3  S?eiA?fan^Iers  Sapban,  iraren  bem  ^ropbeten  bolb;  IV.  Reg. 
22.  12.  —  J))  Ter  'JPrieftcrbcf  bieR  bcr  obere,  n>ei[  er  um  einige  «Stufen  bi)ber  roar,  al3  ber 
näcbftc  duf;ere  für  bie  i9tdnner  bce.  Soltek.  —  10)  I^a  tonnte 'iViru*  fowobl  oon  ben  oben» 
ftefjcnbcn  yrtcftern  alö  ijon  ben  untenftebcnbcn  9JJdnnern  be?  iPoIfe?  gebort  werben.  —  II)  26, 
10;  IV.  lle!^  15.  :i5;  16,  18.  —  12)  „bei^  Ü'anjier^  ;"  roü  y/m/',«ßrit>r.  —  13)  fyott  gab 
ibm  ?l(Ieg  n>ortwörtIicb  ein,  wai  er  bem  ij?>arud»  bittiren  foüte.  —  l4)  '''}^(cin  bereitete  bie  Xinte 
au?  Kulj  unb  «^ummi  unb  fdirieb  mit  gcbcrn  aue  Sdiitfrobr  auf  3?ergament.  —  15)  fie  wollten 
beibe  ber  (^iefabr,  bie  ibncn  \>s>n  Seite  be5  :^iMtigd  brobte,  entweid/en.  —  10)  b.  ^.  burd)  brn 
SJprfepf  in  bie  ®emäc^cr  bes  Äönige.  ~  17;  etr^.ipa  Tvpo^.    Xie  Äo^Ienpfannen  vertreten  bt« 


352  Der  g)ropl)ft  3crcmiaö.  36,  22—32.  2lnm.  17—24. 

(Stelle  bcr  Dcfcn.  —  18)   illn?"!  „ßcdimncn  ober  Spalten;"  rp? 7f  w ?.M,<rf .  —  1 9 )  „mit 

bcm  f^cbcrntfffrr  bc?  ÄanUcr?."  — 20)  Xa  basi  (^cfcfericbcne  tipn  bcn  pbcni^cnanntcn  Wännern 
aH  9Bort  (^3ottc6  bereite  anerfvinnt  »prbcn  war  unb  ^^rcnnae  fani^ft  propbftifite^  ^Infehen 
(^encfj,  fp  büttc  bev  ÄPnisi  ttMin  fpllcn,  umc  cinft  fein  inttcr  ^tM'ia?  i^tban  IV.  Reg.  22,  11  ; 
aber  fpn?oI}l  er  al?  feine  liencr  waren  bavpn  ircit  entfernt.  —  !21)  ToiMJnr.  —  2ii)  kuI  /carc- 
Kpvßjiaav.  Sie  batten  fidi  auf  ben  'i)latb  ber  i^prncbmen  i^.  19  an  einen  verbcrpcncn  Crt,  etira 
in  ba?  ,^aue  eine?  frpmmen  (yiaubißen  bei^ben.  Ibpma^  ihmi  ^Ictuin  ift  ber  "i^hinnnji,  'iiptt 
babc  ^jeremia?  nnb  '^arud>  auf  nninbcrbare  2Bcife  ben  Shuvni  ber  i'crfpliicr  entjp.aen.  — 
2«J)  Sein  Spbn  ^parivln  i^eitonia?)  ivar  nur  3  'i'iJpnate  lan^  ein  Sitattenfpntii  22,24; 
29,  2;  Ez.  ly,  5.  —  24]  H/IDri-)  □'^'^  „iMcIe  gteid)  bcn  roriijen;"  T/fwwf  «jf  ov-rot. 


Caput  XXXVII. 

1.  Etregnavit'  rex  Sedecias^  filius  Josiae  pro  Jechonia  filio  Joakim- 
quem  constituit  re^em  Nabuchodonosor  rex  Babylonis  in  Terra  Juda'" 
2.  Et  noii  obedivit  ipse,  et  servi  ejus,  et  populus  terrae  verbis  Domini. 
quae  locutus  est  in  manu  Jeremiae  proplietae.  3.  Et  misit  rex  Sedecias 
Jucbal  filium  Selemiae,  etSophoniam  filium  Maasiae  sacerdotem  ad  Jere- 
miam  prophetam,  dicens:  Ora  pro  nobis^  Dominum  Deum  nostrum. 
4.  Jeremias  autem  libere  ambulabat*  in  medio  populi:  non  enim  miserant 
eum  in  custodiam  carceris.  Igitur  exercitus  Pharaonis  egressus  est  de 
Aegypto:  et  audientes  Chaldaei,  qui  obsidebant  Jerusalem,  hujuseemodi 
nuntium,  recesserunt  ab  Jerusalem.  5.  Et  factum  est  verbum  Domini 
ud  Jeremiam  prophetam,  dicens:  6.  Haec  dicit  Dominus  Dens  Israel: 
Sic  dicetis  regi  Juda,  qui  misit  vos  ad  me  interrogandum :  Ecce  exercitus 
Pharaonis,  qui  egressus  est  vohis  in  auxilium,  revertetur  in  terram  suam 
in  Aegyptum  ;  7.  et  redient  Chaldaei;  et  bellabunt  contra  civitatem  haue: 
et  capient  eam,  et  succendent  eam  igni.  8.  Haec  dicit  Dominus:  Nolilo 
decipere  animas  vestras,  dicentes:  Euntes  abibunt,  et  recedent  a  nobis 
Chaldaei,  quia  non  abibunt.  9.  Sed  et  si  percusseritis  omnem  exercitum 
Chaldaeorum,  qui  praelitmtur  adversum  vos.  et  derelicti  fuerint  ex  eis 
aliqui  vulnerati :  singuli  de  tentorio  suo  consurgent,  et  incendent  civitatem 
hanc  igni.'^  10.  Ergo  cum  reccssisset  exercitus  Chaldaeorum  ab  Jerusa- 
lem propter  exercitum  Pharaonis,  11.  egressus  est  Jeremias  de  Jerusalem 
ut  iret  in  Terram  Benjamin,  et  divideret  ibi  possessionem*  in  conspeclu 
civium,  12.  Cumque  ])ervenisset  ad  portam  Benjamin,''  erat  ibi  custos 
portae  per  vices,  nomine  Jerias,**  filius  Selemiae  filii  Hananiae,  et  appre- 
hendit  Jeremiam'  projihetam,  dicens:  Ad  Chaldaeos  profugis.'"  13.  VA 
respondit  Jeremias:  Falsum  est,  non  fugio  ad  (Jhaldacos.  Et  non  audivit 
eum:  sed  comprehendit  Jerias  Jeremiam,  et  adduxit  eum  ad  principc's. 
14.  Quam  ob  rem  irati  principes  contra  Jeremiam,  caesum  eum  miserunt 
in  carcerem,  qui  erat  in  domo  Jonathan  scribae:  ipse  enim  praepositus 
erat  super  carcerem."  15.  Itaque  ingressus  est  Jeremias  in  domum  laci 
et  in  eroastulum  : '-  et  sedit  ibi  Jeremias  diebus  multis.  16.  Mittens  autem 
»Sedecias  rex  tulit  eum:  et  interrogavit  eum  in  domo  sua  abscondite,  et 
dixit:  Putasne  est  sermo  a  Domino?  Et  dixit  Jeremias:  Est.  Et  ait:  Iil 
manus  regis  Babylonis  traderis.  17.  Et  dixit  Jeremias  ad  regem  Sede- 
ciam:  Quid  peccavi  tibi,  etservis  tuis,  et  populo  tao,  quia  misisti  me'^  in 
domum  carceris?  18.  Ubi  sunt  proplietae  vestri,  qui  prophetabant  vobis, 
et  dicebant:  Non  veniet  rex  Babylonis  super  vos,  et  super  terram  hanc? 
19.  Nunc  ergo  audi  obsecro  domine  mi  rex:  Valeat  deprecatio  mea  in 


t)er  ^rop^ct  ^errmiaa.  37,  1—20.  2Inm.  1—15.  353 

conspectii  tuo:  et  ne  mercmittas  in  donium  Joiiatlian  scribae,  iie  inoriar 
ibi.  20.  Praecepit  ergo  rcx  öedecias  ut  tradt-rctur  Jereniias  in  vestibulc 
carceris:'*  et  daretur  ei  torta  paiiis  quotidie,  exccjHo  pulniento,''' doiioi- 
consunierentur  omnes  [lanes  de  civitate:  et  niaiisit  Jereniias  in  vestibulo 
carceris. 

1)  LXX  '0.  44.  —  2)  ßr  l^iffi  ciiKiUlitf  WaKmnia^  unb  war  3?nl^cr  Ocafini^.  Gr  begann 
\.  ^s.  599  ]\i  rciiicrcu  IV.  lu'ür.  124,  17.  Tic  fcIilcn^e  2l^ciiTof^iinvi  alu-r  macbtc  ^crcinia*  im 
9.  Sicflicriiiuii^jal^rc  tcffclbcn,  al?  9^■^bm■^c^olUM'pr  eben  Mc  i^datv-ntiiii  OfrufaUnie  auf  tuqt 
3eit  aiifivib,  um  tcu  'JloiV-n'ticrn  cntiU'ilcnuivücfcn;  f.  21,  7;  ;!4,  s-i^i».  --  ü)  ^5o  w(mc{  Sfbf- 
cia?  bcm  ^J.M-ov^ctcn  ("ikbor  »lab,  fo  crriinntc  er  ihi  bod)  alö  einen  »TiiM'jen  liener  (^5ottcei"an,  l>fr 
bei  (yott  riel  i^ernioeMe,  uiib  lief;  ihn  Da (ht  bitten,  bap  l-oit  (siott  ten  ^;)iatMKtobL''niM'iM- nirtjt 
mcbr  jur  (irneuerun;^  ^cr  i^elaiicrunii  JiH^de  ^uvürffcbren  taffen.  —  -'il)  'Y/J'iy  kw  Aif^Mt.  TUU 
tfinfei^altunii  ift  bier  iieuuidn,  um  511  vevfteben  ^u  i^ben,  ^af!  ^ffmiae  tamal?  \'on  t>em  Wi^- 
gefdMcf  ^cr  (finfcrterunji,  ta?  ibn  baib  nacbber"  traf,  nocb  ntd)t  ivav  betroffni  n^pvten.  ~ 
5)  riefet^  bebiujit  tiefprcdunie  ©ort  foU  i\x  i^crfteben  f(Cben,  baf}  uidu  t»ie  Wenfebeu  (dbalbäcrj, 
fonbcrn   (iictt   felbcr  e?  ift,  tcr  ta  ('•krid}t  Imltc  unb  vcllyet^c;  ci'.  Dout.  2S,  49;  I.  M:iec.  ?... 

19.  —  6)  DD'P  p^'^^'^  ""'•"  '^'•^"  ^^  3"  ^^'•'*''^"  f(h\(\\  3IntbciI"  b.  b.  bcn  if^n  trcffenbeu  Zbtii 

bcr  5?rioftcreinfünfte.  9iadi  'SJnbcrn:  „um  tbcilen  ui  taffen  feinen 5(ntbci(."  25}icbernad>3(nb?rn: 
„um  "ion  ba  ^u  entfficben  (ciiientlicb  ^u  entfd^luvfcn);"  ror  c'r/nf,äaa' iKsidev.  —  7)  b.  b.  bop 
ibcr  Spl^raim  an  ber  'Jicrbröcftfeitc  ber  Stabt  :^VrufaIem,  wo  bcr  SBe.a  nadi  23fniamin  fiiljrt 

IV.    Rc'Sr.     ]4,    ]>').  —  S)     xo'i  FK^l  äv&pij-or  Tzap   lit  KnrD.ve  "LapcivUi  viiic  Yft'Atfjiov.  —  {)  )    SBcnil 

^cria^  bcr  (£nfel  bee  fa!fd>cn  '^Propheten  vipananiae;  wwx,  lveld^cm  Ocrcniia?  bcn  ber'orftebcnbcn 
Xo^  v^crfünbctc  :2S,  IG,  \o  Idf;t  fid)  bie  2?ceUMÜicitcit,  bic  er  bicr  iieiu'n  ibn  jeioit,  als  3ia*f 
anfeben.  —  10)  Tiefe  fdiänblid^ftc,  i^anj  unb  par'c\runblcfe  i^crlcumbunpi,  batin  biefer  3fif 
bcr  gurd)t  »er  bcn  Gbalbacrn  fduMicin  (>3ennc^t,  irenn  |1c  nur  laut  reirb,"  fei  fic  aud)  noc^  (r 

falfct).  —  11)  Tt}'2r\  D'dS  S'^)^  IriK"'?  ,,t^cnn  bicfcs  battcn  fte  flcmad)t  jum  Jpaufe  bve 

(ikfäni^niffe?;"  'Otl  ravrriv  i-rroirjGav  lir  nin-av  itiv/MKfit:.  —  12)  $Pie  ani  i^.  20  bcvi^pri^bt,  iDurbc 
er  bafclbft  fo  l)art  (-(cbalten,  bajj  er  ftcrbcn  \\\  muffen  i^laubte.  iCnii?  bicr  bic  lüili^ata  mit 
ergastulum  gibt,  bcif;t  int  Jpcbr.  cinfad)  „33}obnungcn,'"'  ril',?!!/  t*ci  ^ni  LXX  ,tV/att?.  — 

13)  Drin^ 'P  "t'af;  ibr  mid)  gäbet  in  baö  ^q.\\^  bee^  ilcrfersi."  —  1-9)  t\q  ri/v  o'tKiav  rffi 

<j>v?MK^(.  —  13)    D*^'Kn  rinp  »<^^^i  ^cv  3?äcferoiaffe;"    l^w^ev  ov  iriacjovaiv.    S33cbcr  im 

^cbr.  ncd>  bei  bcn  LXX  fommt  (£ turne  i^on  puhncntum  i?or. 


Caput  XXXVIII. 

1.  Audivit'  autem  Saphatias^  filius  Mathan,^  etGedeliasfiliusPhnssur, 
et  Jiichal  filius  Selemiae,  et  Pbassur  filiusMelchiae,'*  sermones,  quos  Jere- 
mias  loquebatnr  ad  ornnem  populum,'*  dicens:  2.  Haec  di(it  Dominus: 
Quicumque  man.serit  in  civitate  bac,  morietur  giadio,  et  fame,  et  peste:* 
qui  autem  profugerit  ad  Cbaldaeos,  vivet,  et  erit  anima  ejus  sospes^  et 
vivens.  3.  Haec  dicit  Dominus:  Tradendo  tradetur  civitas  baec  in  manu 
exercitus  regis  Babylonis,  et  capiet  eam.  4.  Et  dixerunt  principes  regi: 
Rogamus  ut  occidatur  bomo  iste:  de  industria  enim  dissolvit  manus 
virorum  bellantium,  qui  remanscrunt  in  civitate  bac,  et  manus  universi 
populi,  loquens  ad  eos  juxta  verba  baec:  siquidem  bomo  iste  non  quaeril 
pacem  populo  buic,  sed  malum.  5.  Et  dixit  rex  Scdecias:  Ecce  ipse  i^ 
manibus  vestris  est:  nee  enim  fas  est  regem  vobis^  quidquam  negare. 
6.  Tulerunt  ergo  Jeremiam,  et  projecerunt  eum  in  lacum  Melcbiae  filii 
Amelecb,  qui  erat  in  vestibulo  carceris:  et  submiserunt  Jeremiam  funi- 


354 

bus  in  lacum,  in  quo  non  erat  aqua,  sed  lutura:descendit  itaque  Jeremiaa 
iVi  coenum/  7.  Audivit  autem  Abdemelech  Aetliiops  vir  eunuchus,  qui 
erat  in  domo  regis,  quod  misissent  Jeremiam  in  lacum:  porro  rex  sedebat 
in  porta  Benjamin.  8.  Et  egressus  est  Abdemelech  de  domo  regis,  et 
locutus  est  ad  regem,  dicens:  9.  Domine  mi  rex,  malefecerunt  viri  isti* 
omnia  quaecumquo  perpetrarunt  contra  Jeremiam  prophetam,  mittentea 
eum  in  lacum  ut  moriatur  ibi  fame,''^  non  sunt  enim  panes  ultra  in  civi- 
tate.  10.  Praccepit  itaque  rex  Abdemelech  Aethiopi,  dicens:  Tolle tecum 
liinc  triginta  viros, "  et  leva  Jeremiam  prophetam  de  lacu  antequam 
moriatur.  11.  Assumptis  ergo  Abdemelech  secum  viris,  ingressus  est 
domum  regis,  quae  erat  sub  cellario:'^  et  tulit  inde  veteres  pannos  et 
untiqua,  quae  comi)utruerant,'^  etsubmisit  ea  ad  Jeremiam  in  lacum  per 
funiculos.  12.  Dixitque  Abdemelech  Aethiops  ad  Jeremiam:  Pone 
veteres  pannos,'*  et  haec  scissa  et  putrida  sub  cubito  manuum  tuarum: 
et  super  funes:  fecit  ergo  Jeremias  sie:  13.  Et  extraxerunt  Jeremiam 
funibus,  et  eduxerunt  eum  de  lacu:  mansit  autem  Jeremias  in  vestibulo 
oarceris.  14.  Et  misit  rex  Sedecias,  et  tulit  ad  se  Jeremiam  prophetam 
ad  ostium  tortium,'^  quod  erat  in  domo  Domini:  et  dixit  rex  ad  Jere- 
miam: Interrogo  cgo  te  sernionem,  ne  abscondas  a  me  aliquid.  15.  Dixit 
HUtem  Jeremias  ad  Sedeciani:  Si  annuntiavero  tibi,  numquid  non  inter- 
ticies  me?  et  si  consilium  dedero  tibi,  non  me  audies.  lü.  Juravit  ergo 
rex  Sedecias  Jeremiae  clam,  dicens:  Vivit  Dominus,  qui  fecit  nobis  ani- 
iftam  hanc,  si  occidero  te,  et  si  tradidero  te  in  manus  virorum  istorum, 
qui  quaerunt  animara  tuam.  17.  Et  dixit  Jeremias  ad  Sedeciam:  Haec 
dieit  Dominus  exercituum  Deus  Israel:  Si  profectus  exieris  ad  principes'^ 
regis  Babylonis,  vivct  anima  tua,  et  civitas  haec  non  succendetur  igni:  et 
•salvus  eris  tu,  et  domus  tua.  18.  Si  autem  non  exieris  ad  principes  regis 
ßab\donis,  tradetur  civitas  haec  in  manus  Chaldaeorum,  et  .succendent 
eam  igni:  et  tu  non  efFugies  de  manu  eorum.  19.  Et  dixit  rex  Sedecias 
dd  Jeremiam:  Solicitus  sum '^  propter  Judaeos,  qui  transfugerunt  ad 
(Jlialdaeos:  ne  forte  tradar  in  manus  eorum,  et  illudant  mihi.  20.  Res- 
pondit  autem  Jeremias:  Non  te  tradent:  audi  quaeso  vocem  Domini, 
<|uam  ego  loquor  ad  te,  et  bene  tibi  erit,  et  vivet  anima  tua.  21.  Quod  si 
nolueris  egrodi :  iste  est  sermo,  quem  ostendit  mihi  Dominus:  22.  Ecce 
omnes  mulieres,  quae  remanserunt  in  domo  regis  Juda,  educentur  ad 
principes  regis  Babylonis:  et  ipsaedicent:  Seduxerunt  te,  et  praevaluerunt 
adversum  te  viri  pacifici  tui,'"  demerserunt  in  coeno,  et  in  lubrico'^  pedes 
tuos,  et  recesserunt  a  te.  23.  Et  omnes  uxores  tuae,  et  filii  tui  educentur 
ad  Chaldaeos:  et  non  effugies  manus  eoruu!,  sed  in  manu  regis  Babylonis 
«apieris:  et  civitatem  hanc  comburet  igni.  24.  Dixit  ergo  Sedecias  ad 
Jeremiam:  Nullus  seiat  verba  haec,  et  non  morieris.  25.  Si  autem  audi- 
•M-int  principes  quia  locutus  sum  tecum,  et  venerint  ad  te,  et  dixerint  ibi: 
[ndica  nobis  quid  locutus  sis  cum  rege,  ne  celes  nos,  et  non  te  interficie- 
rrius:  et  quid  locutus  est  tecum  rex :  2G.  Dices  ad  eos:  Prostravi  ego  preces 
rrieas  coram  rege,^"  ne  me  reduci  juberct  in  domum  Jonathan,  et  ibi 
rnurerer.  27.  Venerunt  ergo  omnes  principes  ad  Jeremiam,  et  interroga- 
veruut  eum:  et  locutus  est  eis  juxta  omnia  verba,  quae  praeceperat  ei  rex 
et  cessaverunt  ab  eo:  nihil  enim  fuerat  auditum.  28.  Mansit  vero  Jere- 
mias in  vestibulo  carceris  usque  ad  diem,  quo  capta  est  Jerusalem :  et 
factum  est  ut  caperetur  Jerusalem.'^' 


2^er  gjro^^ct  Oevcmiaö.  38,  1—28.  <Hnm.  1—21.  355 

1)  LXX<c.  45.  —  2)   ia<t>avia(;.  —  3)  NdiJar.  —  4)  f.  t.  «ir.  — 3)  Sd  fanbcn  ft*,  nac^ 
bicfcn  JOintcn  ju  urthcilcu,  »icle  ücutc  ein  im  Äcrfcrbofc,  um  bcn  Ctcremivie  ',u  ^örc^.  — 

TT-  TT-.:.-)  •.•    •.•  -      I     •• 

„fcnn    nirfU    t»Crmai^    ber   Atoniil   CtWaef   roibcr  Clicfc;"  o-i  n'vK  IjiMmm,  ü  ,inni/t'vr -riwr  alror^.  — 

8)  'ilni*  ein  'skfan;iiu|";  bdttc  woM  i'itmäMidicr,  ^Miiiij^nbcr  uiib  fitäMid>or'i'ctn  UMincn,  ald 
^icfc£i•!'  i^H-fdMin-iiU',  l^\\i  fie  ibii  bort  .^uujjci?  ftcibni  ui  laficii  af^aducu ;  f.  i\ ',)  bcr  i'ula. 
??ad>  ^OKvlnii?  ("^lai^iiu^  Aiiti(|.  X.  10.  lov^  er  in  bem  5rf)lam:i!c  ciniicümfcn  b\f  \\\m  .^alfc, 
UM?  boit  nid>t  ivohl  i^lauHi*  fdnint.  —  0)  '?ll■'^cnu•lclt  nnifUc  c?  vicllciAt  nid^t,  taf;  ^erMDnic^ 
fclbft  t>cn  iTovbcten  fer  üMUfiibr  jener  Wdnner  vreii5)U'ilfbcn.  t-,.ri/inim.)  h  tTron/rjac  -oi  ü-ok- 
Ttivac  Töv  äv&f)uKov  TuhTov  .  .—  10)  2^nn  *J£JP  Vnnn  nO^I  „er  battc  ja  oon  fclbH 
•t^un^cr^?  flerben  nüi(Ten;"  äirb  npog<i)-ov  ruh  'm/jov  „ba  obnebin  A^inu^er  i|l."  —  11)  um  ibn  ocr 

aüenfamii^en  5(n^riffen  feiner  geinbe  ju  fd)ü^en.  —  12)  IVlXIl  rinri"^J<  „unter  bcr 
£d^atjfammer;"  ri/v  imöymuv.  ®6  luar  ein  (iiemadi,  roo  man  alte  Älei^er,  ^,!untpcn  unb  anberee 

UnbraudUnirc  auf  bcambrle.  —  13)  D^fl^P  >A^^^  i'umpen;"  -o7iua  nx^ivia. -~  \!i)  LXX 

üeben  ^ufammen:  rnvrn  -i^h  vTroKÜ-u  Tf.)v  ax<nviuv.  X"iefc  ^arte  2 prvifalt  bc?.  Wobren  serbicnt 
in  rer  Ziwt  ^-Beivunberuni?.  5Bie  febr  ßiott  feU'ft  ^icfelbe  nnir^iJÜ,  i^cbt  au-?  t>em  Umftanbe 
bcrt»cr,  baj;  er  ten  •JV'rDpbeten  antrieb,  fie  anf^u^eid^ncn.  liorneliuö  ä  Vatifc  !^ermutbet  and 
^em  bier  (^HM'aj^tcn,  3creiniae  fei  enta^eber  narft  ober  ixuMU^ftene  balbnadt  in  ber  ßifternc  gcfcffcn. 

15)  *C**^C'n  {^1D w"'?^^  '/U'i"  britten  (Jiniving,"  ot>er  nnc  ^."'Jidiaeli?  icill  „jum  (Eingang 

bcj  britten  ( .-]immeroi,"  b.  b.  in  ba?  ciebeimile  (skMnait.  ^}fa*  ber  erjlercn  llcberfetuini?  nimmt 
man  an,  baf;  ee  aufjer  bcn  beibcn  bcfannten  3ii!lÄ"!lfn  m^n  fönii^liiten  'i^alaft  in  fen  Tempel 
nod>  einen  britten  bcimlid^en  i^-i^eben  babe  I\'.  Heg.  IG,  18.  t£r  fönntc  unter  ber  (£rbe  tld) 
befunben  baben,  ba  befanntlicb  unter  fem  lempel  Ti*  eine  ^JJeni^e  oon  .^öbhinoien,  (^ian.aen, 
ÖJallcrien  befanben,  nu^v^on  jetjt  noA  Spuren  ficbtbarfinb.    t'ii:ii'tKi(Lv'Aat'/.naifA{'.\<ya/.ia<ui'/..] 

16)  ir,ii'6va(;.  Ter  aöniii;  ihmi  i^abi^ton  felbft  befanb  fiit  in  :>Jeblatba,  bie  .'peere^fübrer  aber 
mit  bem  i^ern  beig  ^eere?  ijor  ber  Stabt;  f.  3'J,  'J>-b.  —  17)  Ji^l  „id)  fc^eue  mii$  ;"  /.6yov  ix^. 

18)  .§>ebr.  „bie  5}?dnner  beinc^  ^rieben?,"  b.  b.  bie  9Jfdnncr,  bie  bic^  in  falfd)e  Stiterbeit  unb 
fHube  eiUi^eluat  baben.  —  19)  VhT\  T^l  11^3(011  »bcine  g-üpe  fanfcn  in  5*tamm,"  b.  b. 

in  eine  fo  i^cfabrooüe  ^ai^c,  bat?  biv  nimmer  ^i  belfcn  war.  —  20)  Tbnc  Swcifcl  biittc  Ocre» 
mia«  biefe  i^itte  auc^  Wirflid)  beim  Ati^nii^e  inn-j^ebradit;  benn  ibm  eine  tiuyt  ju  befeblen,  bätte 
er  fiii»  gewip  ni*t  jugetraut.  Unb  bdtte  er  fi*  aiid)  cietraut,  fo  würbe  ^eremia«'  fii^  ni^t  Darauf 

eiuijelaffen  baben. —  21)   oStJ'IT  HID^J  ^?r'?<5  n\'n  »««b  al^  Scrufalem  erobert 

war."  riefe  SDorte,  bie  in  fünf  Sobice^  bei  Äennieot  unb  be  SitofH,  fowie  aud)  bei  bcn  LXX, 
bem  2(raber,  bem  5'.ucr  feblen,  bürften  etwa  bcn  Einfang  be5  näcbilen  Sapitele,  ober  wir 
lerefer  glaubt,  be?  britten  'jjerfce  bce  ndcbften  (£ap.  bilbeu. 


Caput    XXXIX. 

1.  Anno'  nono  Sedeciae'  regis  Jiula,  mense  decimo,^  venit  Nabucho- 
donosor  rex  Babylonis,  et  oranis  exercitus  ejus  ad  Jerusalem,  et  obsidebant 
eam.  2.  Undecimo  autem  anno  Sedeciae,  mense  quarto,  quinta  mensis* 
aperta  est  civitas.*  3.  Et  ingressi  sunt  omnes  prineipes  regis  Babylonis, 
etsederunt  in  porta  media i*^  Neregel,^  Sereser,^Semegarnabu,^Sarsaeliim, 
Rabsares, "^  Neregel,  Sereser,  Rebmag,"  et  omnes  reliqui  prineipes  regis 
Babylonis.  4.  Cumque  vidisset  eos  Sedecias  rex  Juda,  et  omnes  viri 
bellatores,  fugerunt:'^  et  egressi  sunt  nocte  de  civitate  per  viam  horti 
regis, '^  et  per  portam,  quae  erat  inter  duos  muros,  et  egressi  sunt  ad  viam 
deserti.'*  5.  Persecutus  est  autem  eos  exercitus  Chaldaeorum:  et  com- 
£  e  (^  n  e  r :  ^.  ®d)rift.  %.  Z.  ILI.  23 


856  t>ix  ^ropl^et  3eremia^.   39,  1—12.  %\m.  1—19. 

prehenderunt  Sedeciam  in  campo  solitudinis  Jeriehontinae,  et  caplum 
addiixerunt  ad  Nabuchodonosor  regem  Babylonis  in  Reblatha,  quae  est 
in  Terra  Emath:  et  locutus  est  ad  eum  judicia.  6.  Et  occidit  rex  Baby- 
lonis filios  Sedeciae  in  Reblatha,  in  oeulis  ejus:  et  omnes  nobiles  Juda 
occidit  rex  Babylonis.  7.  Oculos  (juoque  Sedeciae  eruit:'^  et  vinxit  eum 
compedibus  ut  duceretur  in  Babylonem.  <S.  Domum  quoque  regis,  et 
domum  vulgi  succenderunt"''Chaldaei  igni,  et  murum  Jerusalem  subver- 
terunt.  9.  Et  reliquias  populi.  qui  remanserant  in  civitate,  et  perfugas, 
qui  transfugerant  ad  eum,  et  superfluos  vulgi,  qui  remanserant,  transtulit 
Nabu/ardan  magister  militum'^  in  Babylonem.  10.  Et  de  plebe  pau- 
perum,  qui  nihil  penitus  habebant,  dimisit  Nabuzardan  magister  militum 
in  Terra  Juda:  et  dedit  eis  vineas,  et  cisternas "*  in  die  illa.  11.  Prae- 
ceperat  autem  Nabuchodonosor  rex  Babylonis  de  Jeremia  Nabuzardan 
magistro  militum,  dicens:  12.  Tolle  illum,  et  pone  super  eum  oculos  tuos, 
iiihilque  ei  mali  facias:  sed,  ut  volueiit,  sie  facias  ei.'*  13.  Misit  ergo 
Kabuzardan  princeps  militiae,  et  Nabusezban,  et  Rabsares, ^'  et  Neregel, 
et  Sereser,  et  Rebmag,  et  omnes  optiniates  regis  Babylonis,  14.  miserunt, 
et  tulerunt  Joivmiam  de  vestibulo  carceris,  et  tradiderunt  eum  Godoliae 
lilio  Ahicam  iilii  Saphan  ut  intraret  in  domum, ^'  et  habitaret  in  populo. 
15.  Ad  Jercmiam  autem  factus  fuerat  sermo^"  Domini  cum  clausus  esset 
in  vestibulo  carceris,  dicens:  IG.  Vade,  et  die  Abdemelech  Aethiopi, 
dicens:  Ilaec  dicit  Dominus  exercituum  Dens  Israel:  Ecce  ego  inducam 
sermones  meos  super  civitatem  hanc  in  malum,  et  non  in  bonum :  eterunt 
in  consj^ectu  tuo  in  die  illa.  17.  Et  liberabo  te  in  die  illa,  ait  Dominus: 
et  non  traderis  in  manus  virorum,  quos  tu  formidas:  18.  Sed  eruens 
liberabo  te,  etgladio  non  cades:  sed  erit  tibianima  tuain  salutem,^^  quia 
in  me  habuisti  fiduciam,  ait  Dominus. 

1)  LXX-c.  46.  —  2)   im  5.  590  0.  dbr.  — 3)  Januar.    LXX  rü  u?ivl  nz  hdrcj.    @8 

ift  »er  fircMiche,  nid't  bcr  bürgcrlid^c  -njonat  vicmeint.  —  l)  n^Z*r\2  »»ii"  neunten;"  häry 

Toi}  nrri'dc.  Ter  '^thkx  bor  5>ulivita  i|t  bicr  cinlciiAtcnb  nu^  fj2,  6  unb  IV.  Keer.  2o,  3.  — 
5)  n^p'2il  „brad)  er  ein  in  tlc  i^tabt,  ct>cr  brach  bie  Stabt"  —  in  golge  ber  Wauerftöjje, 

bie  ilc  erlitttii  t^^^n  3eitc  bcr  SPclajicrer.  9ülfin  nur  bie  '^lu§cnn:crfe  bcr  untern  <2tabt  waren 
^cbrü^eu;  c?  blieb  baber  no*  bie  innere  ober  Taoib^itlabt,  in  a>elcbe  ba?  ^Jiitteltbor  3.>.  :i  führte, 
|U  ercbern.  —  <>)   „macbteu  .^alt  ror  bem  ?}iittc(tbprc,"  um  fi*  ju  riiflcn  jur  (Eroberung  bcr 

inncrn  ober  fiiblicben  Stabt.  —  7j  S^-|^,  i'ou|l  <)?amc  eine«  ^Ibi^ottce;  ber  Sbutäer  lY.  Eeg. 

17.  ;w  na*  (^3cfeiuu-j;  bce  ^Mancten  War?,  ihmii  aram.  JinO-  l'cr  t'en  (Scftirn  i^cre^rern  neb(l 

Saturn  ale  ein  uPi^lüctliiter,  bluti^criiictlenber  ^3)(anet  galt.  —  8;  IVNI'ntJ''  ^'wn^onp,  ^ürfl 

be6  'i^euer«  nad)  bem  :;Per|'ifd^cn,  wirb  als  iBeinamc  be^  v^prbcr.qcbenben  9?amcn^  betrachtet.  — 
*>)  1DJ""lJ!Dp.  ^<i/^ii-)tji),  Na/jomdjop.  —  10)  DnD'ÜS'^  *"C*n  cbcrftcr  öunud)c;"  Na/?otv 

aapEir.  —  Hj    ^*2~'2'1  .,ftn  oberfter  Wagier;"    ■i'(i;hiii<iii.  —  l'i)    Tcx  ■^'»uniier,  ein  ncct) 

flrö§erer  geinb,  al?  ber  t>pn  3[uf!en,  jwani^  fic  ^ur  J^ludit.  —  13)  Gei  ifi  bief;  !^ieflcidlt  bcr 
(Sparten,  ber  fllcid)  bem  2cid:e  ^trifdien  ,^n^ei  Wäuern  lac[,  iveftlid)i^cn  beriSicnebi^be-,  II.  Chron. 
;■!;!,  14;  Is.  22,  ]1.  —  |/|)  i^ei^cn  ^cridiP.  Taf}  fic  "in  Waffen  au?  ber  'Stabt  floben  unb  nun 
ctlli*  i}e(\en  CseridH>  fid>  »renbeten,  madnc  »ieüeiAt  bie  Stcüuna  ber  feinblid^en 'jPcften  nctb- 
roenbiij.    3?ei  LXX  fcblt  ber  2evt  x>cn  il>.  4-14.  —  13)  "nj/*"»cr  blenbete  ibm  bie  2lUi?en," 

ira^ncn^c'hnlidi  burdi  in^baltunii  einci^  (^lübcnben  Gifcne  aefdmb.  —  16)  Scbalb  bcr  Äönic^ 
mit  (einen  MriCiicvn  entfloben  roar,  litt  bie  (Erobcrunii  t>e?  inncrn  Stabttbeilcei  feine  Sdin?icrig- 
feil  mebr.  Sie  erfcKite  jetott  erft  einige  Üaae  na*  ber  (Sroberuni^  bej  untern  StabttbcileK 
17)  D'n3L)"2"l,;-i^efeblsbaberbcrVeib»ad)e.'-  — 18)  0*^>''V,unb  9leder."  — 19)  "\Ü^^^ 
^^y  „fonbern  nne  er  3u  bir  reben  »irb,  fo  t^)ue  i{)m."    5^abu^Dboncfor  fannte  bic'SBeif- 


Zex  ^ropf)ft  3frennü«.  31),  12—18.  9lnni.  19—23.  357 

fciiuinpcu  bc?  3?e(ff^  nMbrfcf^cinlid*  aii^  bcn  1^crid>tfn  tcr  UclHrlaiiffr.  —  iJO»  -^cbr.  fcblf  et; 
tatiflbc  ijiU  von   '^liim.   h)  u.    11.    D*1D"!D"1   n'i'b   »'it  „iTbcrilfammfrcr"   ubcrfctu.  — 

-1)  n'Srf'^N;  f-  '•  '^^'■-  2lsii?  bormUcr  für  ein  .'C'Cini'  \n  r^crilcbcn  fri,  ift  fdnvcr  511  fairen. 
Itc  Uebcr|'ct<cr  bcr  i^uKv  »icbcn  c:?  iicunHMiIid?  mit  „in  fein  .»^viu?,"  b.  (?.  be»?  '^iotoliaei  .^au?.  — 

Üü)  f.  38,9.-23)  ^^C'^  „juin  ökivinnc"  Pber  iMflmebr  „^iir  *i*eute;"  t'tr  tliunm.     5Prr 

T    T    : 

trilcbt  nidu  in  bem  eMen  "?lbbenuicd\  bcr  al?  AremMinii,  a(f  Wobv  »v^boren,  bcn  '^Maiiben  bfr 
(|inbeintifd»cn  unf  t^Maubiiien  ui  3d^anben  madn,  ein  i'orbil^  jener  .f'ei^enfeelen,  bie  l£briftu» 
»om  ^uf-  unb  "Jüeberjani-j  beruft,  auf  X:<\\^  fic  fUM}  nebmen  im  3ieid^e  (ycttee?  Luc.  i;j,  '1\K 


Caput  XL. 

1.  Sermo,'  qiii  factus  est  ad  Jercmiam  a  Domino,  postquani  dimissus 
est  aNabuzardan^  mafi^istro  militiae''  de  Rama,  qnaiidotuliteuin  viiictum 
catenis  in  niedio  omnium,  qui  migrabant  de  Jerusalem  et  Juda,  et  duee- 
bantur  in  Babylonem.  2.  Tollens  ergo  jn-inceps  militiae  Jercmiam,  dixit 
ad  eum:  Dominus  Dens  tuus  locutus  est^  malum  hoc  super  locum  istum, 
8.  et  adduxit:  et  fecit  Dominus  sicut  locutus  est,  quia  peccastis  Domino, 
et  non  audistis  vocem  ejus,  et  factus  e.st  vobis  sermo  hie.  4.  Nunc  ergo 
ecce  solvi  te  hodie  de  catenis,  quae  sunt  in  manibus  tuis:  si  placet  ti])i  ut 
venias  meeum  in  Babylonem,  veni:  et  ])onam  oculos  meos  super  te:*si 
Hutem  di.^plicct  tibi  venire  mecum  in  Babylonem,  reside:  ecce  omnis  terra 
in  eonspectu  tuo  est:^  quod  elegeris,  et  quo  placuerit  tibi  ut  vadas,  illuc 
})ei'ge.  0.  Et  mecum  noli  venire:"  sed  habita  apud  Godoliam  lilium 
Ahicam  filii  Saphan,  quem  praeposuit  rex  Babylonis  civitatibus  Juda: 
habita  ergo  cum  eo  in  mediopopuli:  vel  quocumque  placuerit  tibi  ut 
vadas,  vade.  Dedit  quoque  ei  magister  militiae  cibaria,^  et  munuscula, 
et  dimisit  cum.  6.  Venit  autem  Jeremias  ad  Godoliam  tilium  Ahicam  in 
Masphath,^  et  habitavit  cum  eo  in  medio  populi,  qui  relictus  fuerat  in 
terra.  7.  C-umque  audissent  omnes  principes  exercitus,  qui  dispersi 
fuerant  per  regiones,  ipsi  et  socii  eorum,  quod  i)raefecisset  rex  Babylonis 
Godoliam  ülium  Ahicam  terrae,  et  quod  commendasset  ei  viros.  et  muli- 
eres,  et  parvulos,  et  de  pauperibus  terrae,  qui  non  fuerant  translati  in 
Babylonem:  8.  Venerunt  ad  Godoliam  in  Masphath:  et  Ismahel  filius 
Nathaniae,  et  Johanan,  et  Jonathan  tilii  Caree,  et  Sareas  filius  Thane- 
liumeth,  et  filii  Ophi,  qui  erant  de  Netophati,  et  Jezonias  filius  Maachathi, 
ipsi  et  viri  eorum.  9.  Et  juravit  eis  Godolias  filius  Ahicam  filii  SajJian, 
et  comitibus  eorum,  dicens:  Nolite  timere  servire  Chaldaeis,  habitate  in 
terra,  et  servite"^  regi  Bab^'louis,  etbene'^  erit  vobis.  10.  Ecce  ego  habito 
in  Masphath  ut  respondeam  praecepto'"  Chaldaeorum,  qui  mittuntur'^ 
ad  nos:  vos  autem  colligite  vindemiam,'*  et  messem,'^  et  oleum,  et  con- 
dite  in  vasis  vestris,  et  manete  in  urbibus  vestris,  quas  tenetis.  11.  Sed 
et  omnes  Judaei,  qui  erant  in  Moab,  et  in  filiis  Amnion,  et  in  Iduraaea, 
et  in  universis  regionibus,  audito  quod  dedisset  rex  Babylonis  reliquias 
in  Judaea,  et  quod  praeposuisset  super  eos  Godoliam  filium  Ahicam  filii 
Saphan:  3  2.  reversi  sunt,  inquam,  omnes  Judaei  de  universis  locis,  ad 
quae  profugerant,  et  venerunt  in  Terram  Juda  ad  Godoliam  in  Masphath: 
et  coliegerunt  vinum,  et  messem  multam  nimis. '^  13.  Johanan  autem 
filius  Caree,  et  omiies  principes  exercitus,  qui  dispersi  fuerant  in  regioni- 

23* 


358  Der  ^rop^et  3eremiiie.  40,  1—16,  2lnm.  1—18. 

bus,  venerunt  ad  Godoliam  in  Masphath.  14.  Et  dixerunt  ei:  Scito  quod 
Baalis"'  rex  filiorum  Ammon  raisit  Ismaliel  filium  Nathaiiiae  percutere 
animam  tuani.  Et  non  credidit  eis  Godolias  filius  Ahicam.  15.  Johanan 
HUteni  filius  Caree  dixit  ad  Godoliam  seorsum  in  Masphath,  loquens:  Ibo, 
et  pcreutiam  Ismahel  filium  Nathaniae  nullo  sciente,  ne  interficiat  ani- 
mam tuam,  et  dissipentur  omnes  Judaei,  qui  congregati  sunt  ad  te,  et 
jieribunt  reliquiae  Juda.  lü.  Et  ait  Godolias  filius  Ahieam  ad  Johanan 
filium  Caree:  Noli  facere  verbum  hoc:  falsum  enim  tu  loqueris  de 
Ismahel.'^ 

l)  LXX  =  c.  47.  —  2)  ^Prcittifl^  i^^r  J*^'i''  fi-"^^"  f*ct  bcr  Srclnn-uiu^  t>cr  Stabt  39,  3-5  in 
(Freiheit  jiefcijt  trorbcn  11-14;  allein  ba  mit  '■Bcrbceritnii  bcr  Stabt  fcr  weitere  iBcfcM,  bie 
Oufen  i^cfaiuicn  ab5ufüiM-en,  erivinoien  war,  fiel  Ocvcmia?  ambrüteinli*  in  bie  >^änbe  fon  2ln- 
fuhrcru  unc  Sclfaten,  bie  ocn  feiner  (VrcifvM-cchuuii  ^cidns  a>iit'!ten.  So  tarn  e?,  ba§  er  jenem 
■kaufen  ber  (^cfan^enen  einverleibt  nnlr^e,  tie  man  in  ba>?  feinflid)e  )!ac\cx  vhmi  :')fama  abführte. 
xi)  af)xiiiüytif)nv.  —  ^'i)  Xicfe  ÜDorte,  bie  ^fabn^irban  jwar  an  Ofvemiae  ricbtet,  aber  in  bcr 
'.?(brtcbt,  bie  gilben  bamit  ^u  rüiicn,  macbtcn  ficber  einen  tiefen  (£inbrucf  anf  biefe.  2Ba?  ftc  au3 
itm  '?)funbc  be?  iPropbeten  nictit  anncbnien  wcdten,  mufiten  fie  nun  i^ernebmen  an?  bem  9i)?unbe 
be?  uni^IdubiiU'n  ileinbcei.  —  3)  „fo  will  i*  rir  alle  üSunft  UMberfabren  (äffen. "  —  6)  äTvörpexe, 
nvdcrrfitti'Dv  -f>l,^  röv  ToiW/iav.  —  7)  ^ci'f'^i'i?  fduint  auf  fcn  eintrat]  bee  9^ibu',arCian  ciefcbwie» 
i^en  \n  baben,  weil  er  entweber  nidU  unif;te,  iro^u  er  fid>  entfdiliefien  feilte,  ofcr  weil  crfüv*tcte, 
3(nftiM!  5U  j^^ben.  3(llein  'Dfabu^artan  nabm  an?  feinen  'Wicnen  wabr,  baf;  er  im  l^atcrlanbe 
bleiben  wellte.    Xarum  fagte  er:    „bu  mi!*i3eft  fomit  nic^t  mit  mir  fcmintn  .  ."    Tic  ^ebr, 

SBorte  finb  bier  fe^r  bun!el,  unb  werben  ba^er  t>crfi^ieben  überfe&t:  ^IC'*  i^^  ^^^'^}^)  """^ 

batte  er  (^frcm.iaö)  fid)  nid)t  gewcnbet"  (um  ju  antworten).  33ci  biefer  Ueberfe^unfl  mutj  man 
^ann  fuvpliren:  „ta  fvrad)  ^tabujarcan  weiter."  (£v  fprad)  nämlt*:  „(i)eb  alfojujyopolia?  . ." 
rie  LXX  baben  tiefe  iBortc  jiar  nid)t.  —  8)  f.  i.  (^k.  —  9)  t'c  Matra//^«,  im  stamme  23en= 

iamin,    |ÜDlid)    t>On    3iama    Jos.    IS,    2tj.  —  lOj    ä~o   npocÜKOV  tüv  Traicuv -üv  Xa'AÖaiuv.  — 

II)  ßi/-tov.  —  12)  C'l^^n  Oö^  l'tD^'?  "5"  '^^^"'  '^'^^  '^^^  2lnije|ld)tc  bcr  (Iljalbäer;" 
b.  6,.  ibnen  ju  bienen.  arTjvai  Karä  np6au>-ov  rfjv  Xa/Jaiuv.  9?arf)  ^oranu^  ift  bct  (Sinn :  um 
iiu  ocrmitteln  bei  bcn  (£balbdcrn.  —  Iri)  )^y>  „bie  ba  fommen  5U  un?;"   oi  äv  iMuiaiv 

F(p'  ifinc.  —  l'i)  Ta  c?  erfl  3u(i  «•'•av,  fo  ftanb  cie  (Jrnte  be?  ®cinc?,  ber  J^civ^en  unb  beö  Dclc« 
tT\i  ]u  erwarten,  unb  ',war  eine  fo  reidilidu',  weil  fae  l'anb  feiner  '-^ewobner  f^röptentbeile  cnt^- 
leert  wurte.  —  16)  ppT  „Cbft^  ober  (^civjen-Srute;"  a-üpav.  —  16)  l^XX  fe^en  woä)  bei: 

Kai  lÄatvoi:  —  17)  Bt'/.naan.  — 18)  (£?  ift  ein  fdunuT  3"'^  i«  'Mobolia?,  bap  er  einem  ^Beric^te, 
^er  ibm  al?  i^erläummnii  erfd^ien,  nid)t  i^laubte;  aber  e?  ^eui^t  aon  '^^Jangel  an  ÄIuc|bcit,  ba§ 
er  fi*  nidit  näber  erfuntiiite,  ob  nidu  boci)  etwa?  an  ber  Sad)"e  fei.  (iorneliu?  a  i'apibe  fagt: 
Ksto  etiiin  ni)ii  debeat  et^se  .susincax  prineeijs,  tarnen  Argus  sit  oportet,  praesertim  si  novua 
i?it,  ut  centuui  habeat  oculos  et  ceutum  aures. 


Caput  XLI. 

1.  Et  factum  est'  in  mense  septimo,^  venit  Ismahel  filius  Nathaniae, 
filii  Elisama  de  semine  regali,  et  optimates  regis,  et  decem  viri  cum  eo, 
ad  Godoliam  filium  Ahicam  in  Masphath:  etcomederunt  ibi  panes^simul 
in  Masphath.  2.  Surrexit  autem  Ismahel  filius  Nathaniae,  et  decem  viri, 
qui  cum  eo  erant,  et  percusserunt"*  Godoliam  filium  Ahicam  filii  Saphan 
gladio,  et  interfecerunt  eum,  quem  praefecerat  rex  Babvlonis  terrae. 
J>.  Omnes  quoque  Judaeos,  (pii  erant  cum  Godolia  in  Masphath,  et  Clial- 
daeos,  qui  reperti  sunt  ibi,  et  viros  bellatores  percussit  Ismahel.  4.  Secundo 
autem  die  postquam  occiderat  Godoliam,  nullo  adhuc  sciente,  5.  vene- 
runt viri  de  Sichern,  et  de  Silo,*  et  de  Samaria  octoginta  viri:  rasi  barba, 


Der  ^ropfjct  3fremiflg.  41,  1—17.  Slnin.  1—13.  359 

et  scissis  vestibus,  et  squallentes:"  et  miincra/  et  tluis  liabebant  in  inami. 
ut  otlerreiit  in  domo  Doniini.**  (>.  Etcressus  cr<;o  Isniahel  lilius  Natbaniae 
in  occursuni  eoruni  de  Maspbatb,  incedens  et  plorans  ibat:  eum  auteni 
occurrisset  eis,  dixit  ad  eos:  Venitc  ad  Godoliam  tilium  Abicam.  7.  Qui 
cum  venissent  ad  medium  civitatis,  interfecit  eosismaliel  fiHus  Natbaniae 
circa  medium  laci,^  ipse  et  viri,  qui  erant  cum  eo.  8.  Decem  autem  viri 
reperti  sunt  inter  eos,  qui  dixcrunt  ad  Ismabel:  Noli  occidere  nos:  quia 
habemus  tbesauros  in  agro,  frumenti,  et  bordei,  etolei,  etmellis.  Etcessa- 
vit:  et  non  interfecit  eos  cum  fratribus  suis.  9.  Lacus  autem,'"  in  quem 
]n-ojecerat  Ismabel  omnia  cadavera  virorum,  qnos  percussit  propter  (iodo- 
liam,"  ipse  est,  quem  fecit  rex  Asa  propter  Baasa  regem  Israel:  ij)sum 
replevit  Ismabel  filius  Natbaniae  occisis.  10.  Et  captivas  duxit  Ismabel 
omnes  reliquias  popvili,  qui  erant  in  Maspbatb:  tilias  regis,  et  Universum 
populum,  (jui  remanseratin  Maspbatb:  quoscommendaverat  Nabuzardan 
princeps  militiae  Godoliae  tilio  Abicam.  Et  ccpit  eos  Ismabel  blius  Na- 
tbaniae, et  a1)iit  ut  transiret  ad  filios  Amnion.  11.  Audivit- autem  Joba- 
nan  filius  Caree,  et  omnes  principes  bellatorum,  qui  erant  cum  eo,  omne 
malum,  quod  fecerat  Ismabel  filius  Natbaniae.  12.  Et  assumptis  universis 
viris,  profecti  sunt  ut  bellarent  adversum  Ismabel  filium  Natbaniae,  et 
invenerunt  eum  ad  aquas  multas,'- quae  sunt  in  Gabaon.  13.  Cumque 
vidisset  omnis  populus,  qui  erat  cum  Ismabel,  Jobanan  filium  Caree,  et 
universos  principes  bellatorum,  qui  erant  cum  eo,  laetati  sunt.  14.  Et 
reversus  est  omnis  populus,  quem  ceperat  Ismabel,  in  Maspbatb :  reversus- 
que  abiit  ad  Jobanan  filium  Caree.  15.  Ismabel  autem  filius  Natbaniae 
l'ugit  cum  octo  viris  a  facie  Jobanan,  et  abiit  ad  filios  Ammon.  16.  Tulit 
ergo  Jobanan  filius  Caree,  et  omnes  principes  bellatorum,  (jui  erant  cum 
eo,  universas  reliquias  vulgi,  quas  reduxerat  ab  Ismabel  filio  Natbaniae 
de  Maspbatb,  postquam  percussit  Godoliam  filium  Abicam:  fortes  vires  ad 
praelium,  et  mulieres,  et  pueros,  et  eunucbos,  quos  reduxerat  de  Gabaon. 
17.  Et  abierunt,  et  sederunt  peregrinantes  in  Cbamaam,"  quae  est  juxta 
Betblebem,  ut  pergerent,  et  introirent  Aegyptura  18.  a  fade  Cbaldae- 
orum:  timebant  enim  eos,  quia  percUsserat  Ismabel  filius  Natbaniae 
(Todoliam  filium  Abicam,  quem  praeposuerat  rex  Babylonis  in  Terra 
Juda. 

1)  LXX  =  c.  48.  —  2)  im  Wonat  Hin  (2cpt^mkr),  fpintt  2  Wciuitc  na*  bcr  3crftc>ruiu^ 
3crufalcm6.  —  3)  fie  bicltfu  WaM^cit  mir  '^H^^cIia^  unf  v>criiri.>pi'rtcn  eben  ^a^urc^  ibv  i^er- 
brechen.  —  -4)  KTrn-aiav.  riefer  ""Ä'orb  ivar  in  riielfarfier  ÜBeife  iiiialtficirt:  alei  Worb  einer 
rbrii^fcitlicben  ^erfon,  ale  l\'orb  einc^^  'iK■^ftfreun^e?,  ale  'D;)icuct)elnuMb,  aU  5dM!l^,  tic  inelen 
Unüi)ulbii]en  neue  Irviniifale  5n5ieben  fonnte.  (fbcnbefjbalb  feierten  bic  ^xitcn  fpätcr  ben  i:ai? 
(3.  Zmx)  fiefe?  l^erbrccben?  ale  einen  3?up'  unf  Irviuertag;  f.  i!jach.  8,  ly.  —  3)  kuI  ii-« 

ia/v/i.  —  6)  „tlaubig-,"  DH"!-!^'^^  "'"^^  (£tnfd)nitten ;"  KOTfröfisvoi.  —  "J)  HtUtDI  /-""^ 
Speifeovfcr ;"  kcu  judwa,  al.  finaami.  —  8)  riefe  ^Mlgcr  badjtcn  nicht  baran,  baf;  mit  bem 
Tempel  aiut  bie  'Jdtdre  ^crfti^rt  tt'aren,  ober  n?ie  "i.Wilronat  >ri(I,  ee  nwr  in  "Wa^ipbat^  ein  prcr^i-^ 
forifcfcer  ^Jdtar  errichtet  n?prt>en,  nne  ba^   auch   früber   iiifter  i^efd)ehen    I.   lieg.    7,   5.  — 

»)  "^13(1  T[1n"^f^  •  •  DpnC*:^  »fr  fchlad^tcte  ile  hinein  in  bic  5)fttte  einer  ©ruhe"  (Siflerne). 

fnön^ei'  avToi'C  nr  ro  ipphif).  —  10)    III.   KoiT.    1"),  'l'l.     IhMI  ?OCh  Unb  ^IhMUtt  n^irb  bicfc  (Sirubf 

al6  ein  2Behri?rabcn  in  ben  J^eftuni^«UH'rfen  betradUet,  oon  Terefer  al?  Hifterne  \\\x  'Jtufbebaltunii 
ron  2Ba|Jer. —  II)  <!Dchr.  „in  rer  .i^anb  bee  (i)i>bolia?,"  b.  h.  bie  unter  (sU'^rolia?!  iietlanbeit 
hatten. —  12)    „am   3:eid)e"    II.  1^-.  2,  13.  —  13)   Dn!D*)  r\T\^'2  »l^ci  ber".£^erberiie 

(daraijanferei)  ilimhanf,"  iv  i'a  ■J^/p^v«"««-  'J?ach  bem  dialb.  lavi^um  be?  Oi-niatbai^  n^ar  e? 
ein  Crt,  n^eldien  Xarii»  bem  äim^am,  i^xrfeüai'?  5obn  gefc^enft  ^ät,  rco^er  es  biefcn  'JJameu 
erhielt  II,  Reg.  l'J,  37. 


S60 


Caput   XLII. 


1.  Etacoesserunt'  omnes  principesbellatoi-um,  et  Johanan  filiusCaree,' 
etJezonias  filius  Osaiae,''  et  reliquum  vulgus  a  parvo  usque  ad  magnurn: 
2.  Dixeruntqiie  ad  Jereniiam  prophetani:  Cadat  oratio  iiostra  in  con- 
«poctu  tiio:  et  ora  pro  nobis  ad  Doniiiuim  Deum  timm  pro  universis  reli- 
quiis  istis,  quia  derelicti  sumus  pauci  de  pluribus,  sicut  oculi  tui  nos 
intuentur:  3.  Et  annuntict  nobis  Dominus  Dens  tuus  viam,  per  quam 
pergamus,  et  vorbuni,  quod  taciamus/  4.  Dixit  autem  ad  eos  Jeremias 
jjropheta:  Audivi:  ecce  ego  oro  ad  Dominum  Deum  ve^trum  secundum 
verba  vestra;  omne  verbum,  quodcun^jue  responderit  mibi,  indicabo 
Vobis:  nee  celabo  vos  quidquam.  5.  Et  illi  dixerunt  ad  Jeremiam:  Sit 
Dominus  inter  nos"*  testis  veritatis  et  fidei,  si  non  juxta  omne  verbum,  in 
quo  miserit  te  Dominus  Deus  tuus  ad  nos,  sie  faciemus.  6.  Sive  bonum 
est,  sive  malum,  voei  Domini  Dei  nostri,  ad  quem  mittimus  te,  obedie- 
mus;  ut  bene  sit  nobis  cum  audierimus  vocem  Domini  Dei  nostri.  7.  Cum 
autem  com|>leti  essent  devem  dies/  factum  est  verbum  Domini  ad  Jere- 
miam. 8.  Vocavit(jue  Johanan  tilium  (  aree,  et  omnes  principes  bella- 
toruni,  qui  crant  cum  eo,  et  Universum  i»o[>ulum  a  minimo  usque  ad 
inagnum.  9.  Et  dixit  ad  eos:  Haee  dicit  Dominus  Deus  Israel,  ad  quem 
misistis  me,  ut  prosternerem  preees  vestras  in  conspectu  ejus:  10.  Öi 
quiescentes  manseritis  in  terra  bac,  aodificabo  vos,  et  nondestruam:  plan- 
tabo,  et  non  evellam  :  jam  enim  placatus  sum^  su[)er  malo  (juod  feci  vobis. 
H.  Nolite  timere  a  facie  regis  Babylonis,  quem  vos  pavidi  formidatis: 
nolite  metuere  eum,  dicit  Dominus:  quia  vobiseum  sum  ego,  ut  salvos 
vos  faciam,  et  eruam  de  manu  ejus.  12.  Et  dabo  vobis  misericordias,  et 
misorebor  vestri,  et  habitare*  vos  faciam  in  terra  vestra:  13.  Si  autem 
dixeritis  vos:  Non  habitabimus  in  terra  ista,  nee  audiemus  vocem  Domini 
Dei  nostri,  14.  dicentes:  Nequacjuam,  sed  ad  Terram  Aegypti  pergemus: 
ubi  non  videbimus  Ijelhnn,  et  cUmgorem  tubae  non  audiemus,  et  famem 
non  sustinebinuis:  et  ibi  iiabital)imus:  15.  Projfter  boc  nunc  audite  ver- 
bum Domini  reliquiae  Juda:  Ilaec  dicit  Dominus  exercituum,  Deus 
l.srael:  8i  posueritis  faciem  vestram  ut  ingrediamini  Aegyptum,  et  intra- 
voritis  ut  ibi  babitetis:  IG.  gladius,  quem  vos  formidatis,  ibi  comprehen- 
det  vos  in  Terra  Aegypti:  et  fames,  {)ro  (pia  estissoliciti,  adbaerebit  vobis 
in  Aegypto,  et  ibi  moriemini.  17.  Omnesfiue  viri,  qui  posuerunt  faciem 
>^uam  ut  ingrediantur  Aegyptum,  ut  liabitent  ibi,  morientur  gladio,  et 
fame,  et  peste:  nullus  de  eis  remonebit,  nee  effugiet  a  facie  mali,  quod  ego 
atferam  super  eos.  18.  Quia  haec  dicit  Dominus  exercituum,  Deus  Israel: 
Sicut  eonflatus  est  furor  mens,  et  indignatio  mea  super  babitatores  Jeru- 
salem: sie  conllabitnr  iiidigjiatio  mea  super  vos,  cum  ir.gressi  fueritis 
AcgyjHum.  et  eritis  in  jusjurandum,  et  in  stuporem,  et  in  maledictum,  et 
in  op))robriiim:  et  nequaquam  ultra  videl>itis  locum  istum.^  19.  Verbum 
])<»miiii  super  vos  reliipiiae  Juda:  Nolite  intrare  Aegy[)tum:  scientes 
Kcietis  quia  ol)testatus  sum  vos  hodie.'"  2(1.  quia"  decepistis  animas 
vt'strHs:'-  vos  enim  misistis  me  ad  Dominum  Denn  nostrum  dicentes: 
Ora  pro  nobis  ad  Dominum  Deum  nostrum,  et  juxta  omnia  quaecumque 
dixerit  tibi  Dominus  Deus  noster,  sie  annuntia  nobis,-  et  faciemus.  21.  Et 
annuntiavi-  vubis  liodie,  et  non  audistis  vocem  Domini  Dei  vestri  super 
»miversis,  pro  quiltus  misit  me  ad  vos.  22.  Nunc  ergo  scientes  scietis^ 
(]uia  gladio,  et  f;ime.  et  peste  moriemini  in  loco,'^  ad  quem  voluistis  in- 
trare ut  habitaretis  ibi. 


Der  fropi)it  ^txmiai.  42,  1—22.  2lnm.  1—13.  361 

1)    LXX'C.  49.  —  2)    f.  i.   C'h.  —  3)    '.\:(iiüar    vlor   Maaaa/ov.  —  %]    „Kai  W'lT  bCHH  tbUH 

feilen."  —  5i  5dMin>rcn  wnt  <sK'lüb^e  iiMitcn  ift  Ifutt,  aber  barna*  thiin  in  Ivcne  bie  an* 
(Snbc,  i|t  ütiror,  unf  nur  Mint  tic  '^hla^c  '^k>ttce  min^liit.  —  H)  3o  laniic  betete  namlict 
isercmiae',  um  uou  '^iott  Mi  rffenbarnnii,  ^ie  mau  i>crlan"iU  batte,  ju  erbalten"  —  7)  *nt2ni 

„itt  bin  fd)ou  bctriibt  über  ba#l*eib;"  ör;  .■n«T.-izi//a<  ^'tj  ro/«- ««iKoir.  —  8)  DiDnK  DPOI 
3*t**ni  „unb  er  (ber  itöui»!  vnm  ■J^abi'fon)  wirb  fid)  euer  erbarmen  unt  cud'  5uriu-ffcbren  Knien." 
f))  namliit  -Sien,  jcrufalem.  i'on  .Himoam  in  ber  OJdbc  iVtblebemes  fpnnte  man  auf  bie 
•ipöbc  3ion3  binfcben.  —  10}  DD3  *m*J,*n~'D  ..baj;  iit  ce  t>or  ni(b  betbcuert  babe;"  f.  i. 
Wr.  —  II)  ki  beijjt  bicr  „aber." -^  1-2  i  DI^*n'IC*D.13  DiT>*nn  J^r  irret  (fcib  tbörii1;t) 
auf  Mcrteu  eurc^  l'eben?;"  Frrovy/ptiemniif  iu  wv^ai^  ruf^i: —  I3i  lIiHneüuef  a  Üapibe  bemcrft 
bier  fd>iMi:  l)i.si»t'  hie.  inobodiontti.s  sibi  periculuin  ci^iuro  et  suu  huiuiN»  capi.  Sieiit  <'nim 
Jonas  Doiim  fuiiii-ns  in  VfiitriMii  (X>ti  incirrit,  sicfJu.laM  consiliinii  T)oi  et  Jeroniiae  fii'.rientes 
in  veiitreni  ni;»<rni  illiu.s  draconis,  puta  Nabuoho'loni>;"»ris.  incirlerunt.  ('itiritent  eriro  illud 
puetie:  Quu  t'ugis  Euoolade?  Quiisennuiue  aceo^seris  ora.s,  —  Sub  Juve  sompor  eris. 


Caput  XLIII. 

1.  Factum  est  autom,'  cum  complesset  Jeremias  loquens  ad  pojiulum 
uiiiver.sos  seriiKmes  Domini  Dei  eorum,  j)rü  quibus  miserat  eum  Dominus 
Deu.s  eorum  ad  illos,  omnia  verWa  haec:  2.  dixit  Azarias  tilius  Osaiae, 
et  Johanan  tiliu.s  Caree,  et  omnes  vir!  superl>i,'  dicentes  ad  Jeremiam: 
Mendacium  tu  loqueris:  non  misit  te  Dominus  Deu.s  noster,  dicens:  Xe 
inu;rediamini  Aegyptum  ut  habitetis  illic.  3.  Sed  Baruch  filius  Neriae 
incitat  te"' adversum  nos.  uttiadat  no.s  in  manus  Chaldaeorum,  ut  inter- 
ficiat  no.s,  et  traduci  faciat  in  Kalndonem.  4.  Et  non  audivit  Johanan 
filiu.>i  C'aref'.  et  omne.'«  principe.^  liellatorum,  et  universus  populus  vocem 
Domini  ut  manereritin  Tefia  Juda.  ö.  8ed  tollens  Johanan  filiu.s  Caree, 
et  universi  prineipes  bellatorum  universos  reliquiarum  Juda,  qui  rever.^i 
fuerant  de  eunetis  Gentibus,  ad  quas  fuerant  ante  dispersi,  ut  habitarent 
in  Terra  Juda:  0.  viros,^  et  mulieres,  et  parvulos,  et  filias  regis,  et  om- 
nem  animam.  quam  reliquerat  Xal)uzar<lan  princeps  militiae  cum  Godo- 
lia  tilio  Aliicam,  tilii  Saphan,  et  Jeremiam  pro{»h('tani,  et  Baruch  tilium 
Xeriae.  7.  Et  ingressi  sunt  terram  Aegyj)ti,  quia  non  obedierunt  voci 
Domini:  et  venerunt  usrjue  ad  Taj>hnis.^  8.  Et  tactus  est  sermo  Domini 
ad  Jeremiam  in  Taphnis,  dicens;  9.  Sume  lapides  grandes  in  manu  tua, 
et  al)scondes  eos  in  crypta,  quae  est  sub  muro  Ijitericio*  in  porta  domus 
Pliaraonis  in  Taj>linis,  cernentibus  viris  Judaeis.  10.  Et  dices  ad  eos: 
Haec  dielt  Dominus  exorcitutim  Dens  Israel:  Ecce  ego  tnittam,  et  assu- 
mam  Xabucliodonosor  regem  Babyloni.'^  servum  meum:^  et{>onam*  thro- 
num  ejus  suj>er  hu>itles  istos,  (juos  al)seondi.'  et  statuet  soHum  suum 
super  eos.'"  11.  Veniensque  percutiet  terram  Aegypti:  quos  in  n)ortem. 
in  mortem:  et  qu<»s  in  captivitatem.  in  captivitatem :  et  (juos  in  gladium, 
in  ghidium.  12.  Etsuccendet"  ignem  in  delubris  deorum  Aegypti.  et 
eomburet  ea,  et  captivos  ducet  illos:  et  amicietur  Terra  Aegypti,'^  sieut 
amicitur  pastor  }>allio  suo:  et  egn^lietur  iiide  in  pace.  lo.  Et  conteret 
srntuas  domus  Solis.  quae  sunt  in  terra  .\egypti  :'^  et  delubra  deorum 
Aegyjiti  eomburet  igni. 


362 


J)cr  ^rop^it  ^ermiaS.  43,  1—13.  STnm.  1—13. 


1)  IXX'C  50  —  2)  f  i  <^5r.  —  Ji)  rie  $^eoiTciter  ^rD§cr  Wanner  ober  fjürften  müiJen 
ft*  immer  unt'übcratriicfaacn  laffen,  jenen  J^eil  fer '-chulb  auf  ftc^  ju  nebmen,  ben  man 
ibren  .^crrcn  aufjubürben  fid)  nid)t  getraut.  — -4)  rovg  ,hvarovc äi'öpac  —  6)  DH^önri""!^, 
worunter  Tapbne  untt'eit  'iPelufinm,  eine  rsjrenu'eimnfl  ber  2(eiP)Jtier  liefen  ^iPaldftina  bin,  ju 
»erftet)en  i{t.    5fad)  3ablcnefi  bedeutet  ba?  cioippt.  siBert  Taphe-eneh  leinet  a\i  caput  saeculi 

(terrjB),  b.  b.  Stabt  an  ber  5)?arfe  be«  Sanbe?;  f.  2,  IG;  Ez.  30,  18.  —  6)  p^^2  0*705 

im  mvxitl  (l'eimen)   im   3iej;clofen;"   »•  -pn-dipoic.    Tic  bafelbjl  ju  »erbcr^enfen  Steine 

i'oaten  3eu^en  ccr  »on  ^eremiaö  ^emacbten  SBeiffaflung  fein.  —  7)1.  :25,  9;  27,  6;  f.  i.  @r. 

8)  Kai  ^iioei.  —  9)  wx.  «arf/cpriz-af.  —  10)  DH^^^jL^  l")^^^"]!^  nü^"!  »un^  er  breitet 
feinen  Ibrontcppi*  barüber,"  b.  b.  er  wirb  bort  WeridU  balten.  koI  äpei  -ä  bir'/.u  ^tt'  ahruir.  — 
11)  ^n^m  "»"^  i*  i""^*^  ^"•"  ~  ^-^  "'^'^  '^''"^^  ''*'^'  '"^^  ^""  ''■''^"^^  ^te^öpten  bef leiben  n^ie 
ber  •g'irt"  mit  bem  ?[)^^nteI"  —  weld)e^  Silb  cntweber  bie  ?eid)tigfeit  ber  (Eroberung  ober  ba? 
enae  {^cftbalten  berfclben  finnbiibet.  Knt  (b^tipisi  yfjv  Alyvnrüv  uaKt:p  (p-&£ipi!;eL  -üoiniiv  to  Ifiä-iov 
ai-Tob.  —  Hi)  worunter  bic  jwei  Cbcliefen  t^on  Jpcliopoliö  mit  ben  übrigen  igtatuen  ber 
9)riefter0abt  ju  in'rftcben  fint»;  ci.  Gen.  41,  4ö;  Is.  19,  J8.  roi^  arr/Mvc  'U/uovttö'Aeoc  tovc  h 
'iiv.  ,g)eliopoti6,  ^*f2lL^  H*?'  ägt^ptifd)  Cn  (Sonne)  genannt,  lag  unfern  bertstcüe,  reo  freute 
Äairo  flebt,  wie  man  fagt  an  ^er  etcae  be^  rorfe^  !0?atara.  Tort  war  ein  berübmter  Jempel 
ber  v?ounc'  weldie  Mc"^^lca'.nnter  rerebren  in  ber  'skftalt  eine?  Jüngling?  mit  runbem  rs)cfid)te, 
ttx  auf  einem  bur*  ein  .Hrofobil  ge^^genen  Bitiffe  ftebt.  5*ei  bem  2empel  befanden  fid)  oicle 
Cbeliefen,  unter  beuen  ^wei,  a*t  (rücn  birf  unt^  .bunbert  bo*,  i^on  ^Jbarao,  bcmSobnebe? 
(gcfoftrie,'  ',um  Tante  für  bie  ÜBicbererlangung  bee  fSicfidUe?  geweibt  unb  aus  tginem  Steine 
gebauen  'waren.  Diodor.  8ic.  bibl.  bist.  1.' I.  e.  59;  Herod.  1.  II.  c.  3;  Pieiii  hieroglyph. 
5'.).  (£orneliue  a  iJapite  fagt :  Heliu|»olis  proprie  uni  devota  s-oli  f'uit,  et  quia  sol  e<t  unicus, 
hiiic  phoenicoui,  qui  in  ca  urbe  piiniu  vit^us  dicitur,  eamf|ue  liabitare  fertur,  qua^^i  unicuui 
iinico  soli  bicroglypbicnin  attribuerunt.  perinde  ac  sol  hieroglyphic-um  est  uniiis  Dei:  et 
forte  hinc  ab  iis  coutictus  est  ptioenix,  avis  noo  vera,  sed  syiubuliea,  ut  hoc  hieroglyphico 
siguificarent  ca?lestem  et  celerem  motum  solis  unici. 


Caput    XLIV. 

1.  Verbiim,'  quod  factum  est  per  Jeremiam  ad  omne.s  Judaeos,  qni 
habitabant  in  Terra  Aegypti,  liabitantes  in  Magdalo,-  et  in  Taphnis,  et 
in  Memphis,  et  in  Terra  Phatures,^  dicens:  2.  Haec  dicit  Dominus  exer- 
cituum  Dens  Israel:  Vos  vidistis  omne  malum  istud,  quod  adduxi  super 
Jerusalem,  et  siij)er  omnes  urbes  Juda:  et  ecce  desertae  sunt  hodie,  et 
iion  est  in  eis  luibitator:  3.  Propter  malitiam,  quam  fecerunt  ut  me  ad 
iracundiam  provocarent  et  irent  ut  ;?acrilicarent,  et  colerent  deos  alienos, 
quos  neseiebant  et  illi,  et  vos,  et  patres  vestri.'*  4.  Et  misi  ad  vos  omnes 
servos  meos  prophetas  de  nocte  consurgens,  mittensque  et  dicens:  Nolite 
facere  verbum  abominationis^  liujuscemodi,  quam  odivi.  5.  Et  non  audie- 
runt,  nee  inclinaverunt  aurem  suam  ut  converterentur  a  malis  suis,  et 
non  sacrificarent  diis  alienis.  6.  Et  conflata  est  indignatio  mea  et  furor 
mens,  et  succensa  e.^^t  in  civitatibus^  Juda,  et  in  plateis  Jerusalem:^  et 
versae  sunt  in  solitudinem  et  vastitatem  secundum  diem  hanc.^  7.  Et 
nunc  haec  dicit  Dominus  exercituum  Dens  Israel:^  Quare  vos  facitis 
nialum  grande  hoc  contra  animas  vestras,  ut  intereat  ex  vobis  vir  et 
mulier,  parvulus  et  lactens  de  medio  Judae,  nee  relinquatur  vobis  quid- 
quam  residuum :  S.  Provocantes  me  in  operibus  manuum  vestrarum, 
sacrificando  diis  alienis  in  Terra  Aegypti,  in  quam  ingressi  estis  ut  habi- 
tetis  ibi:  etdispereatis,  et  sitis  in  maledictionem,  et  in  opprobrium  cunctis 
gentibus  terrae?     9.  Numquid  obliti  estis  mala  patrum  vestrorum,  et 


363 

mala  regum  Juda,  et  malaiixorum  ejus,  et  mala  vestra,'"  et  malaiixoruni 
vestraruni,"  quae  feceruiit  in  terra  Juda,  et  in  regioiiibus  Jerusalem ?'- 
10.  Noii  sunt  mundati'^  usque  ad  diem  haue:  et  non  timuerunt,"  et  nou 
ambulaverunt  in  lege  Domini, '•' et  in  praeceptis  meis,  quae  dedi  coraiii 
vobis  et  coram  patribus  vestris.  11.  Ideo  haec  dicit  Dominus  exercituum 
Deus  Israel:  Ecce  ego  ponam'^  faeiem  meam  in  vobis  in  malum:  et  dis- 
perdam  omnem  Judam. "  12.  Et  assumam  relitniias'"  Judae,  (jui  posue- 
runt  faeies  suas  nt  ingrederentur  terram  Aegypti,  et  liabitarent  ibi:  et 
consumentur  omnes  in  terra  Aegypti:  cadent  in  gladio  et  in  tarne:  et 
consumentur  a  minimo  usque  ad  maximum  in  gladio,  et  in  fame  morien- 
tur:  et  erunt  in  jusjurandum,  et  in  miraeulum,  et  in  maledictionem,  et  in 
opprobrium.  13.  Et  visitabo  super  liabitatores  terrae  Aegypti,  siciit 
visitavi  super  Jerusalem  in  gladio,  et  tarne,  et  peste."  14.  Et  non  erit 
qui  effugiat,  et  sit  residuus  de  reliquiis  Judaeorum,  (jui  vadunt  ut  pere- 
grinentur  in  terra  Aegypti:  et  revertantur  in  terram  Juda,  ad  quam  ipsi 
elevant  animas  suas  ut  revertantur,  et  habitent  ibi:  non  revertentur  nisi 
qui  fugerint.'*  15.  Responderunt  autem  Jeremiae  omnes  viri  sciente.« 
quod  sacrificarent  uxores  eorum  diis  alienis:  et  universae  mulieres,  qua- 
rum  stabat  multitudo  grandis,  et  omnis  populus  habitantium  in  terra 
Aegypti  in  Phatures,  dicentes:  16.  Sermonem,  quem  locutus  es  ad  nos 
in  nomine  Domini,  non  audiemus  ex  te:  17.  sed  faeientes  faciemus 
omne  verbum,  quod  egredietur  de  ore  nostro''-'  ut  sacriticemus  reginae 
('aeli,^"et  libemus  ei  libamina,  bicut  fecimus  nos,  et  patres  nostri,  et  prin- 
cipes  nostri  in  urbibus  Juda,  et  in  plateis  Jerusalem :  et  saturati  sumus 
panibus,  et  bene  nobis  erat,  malumque  non  vidimus.  18.  Ex  eo  autem 
tempore,  quo  cessavimus  sacrificare  reginae  caeli,  et  libare  ei  libamina, 
indigemus  omnibus,  et  gladio,  et  tarne  consumpti  sumus.^'  19.  Quod  ?.i 
nos sacrificamus reginae  caeli,  etlibamus  ei  libamina:  numquid  sineviris 
nostris  fecimus  eiplacentas  adcolendum  eam,"  etlibandum  ei  libamina? 
20.  Et  dixit  Jeremias  ad  omnem  populum  adversum  viros,  et  adversum 
mulieres,  et  adversum  universam  plebem,  qui  responderant  ei  verbum. 
dicens:  21.  Numquid  non  sacrificilim,  quod  sacriticastis  in  civitatibus 
Juda,  et  in  plateis  Jerusalem  vos  et  patres  vestri,  reges  vestri,  et  principes 
vestri,  et  populus  terrae,  horum  recordatus  est  Dominus,  et  ascendit  super 
cor  ejus?  22.  Et  non  poterat  Dominus  ultra  portare  propter  malitiam 
Studiorum  vestrorum,  et  propter  abominationes,  quas  fecistis,  et  facta  est 
terra  vestra  in  desolationem,  et  in  stuporem,  et  in  maledictum,  eo  quod 
non  sit  habitator,  sieut  est  dies  haec.  23.  Propterea  quod  sacrificaveriti.s 
idolis,  et  peccaveritis  Domino:  et  non.audieritis  vocem  Domini,  et  in  lege, 
et  in  praeceptis,  et  in  testimoniis  c^jus  non  ambulaveritis:  idcirco  evene- 
runt  vobis  mala  haec,  sicut  est  dies  haec.  24.  Dixit  autem  Jeremias  ad 
omnem  populum,  et  ad  universas  mulieres:  Audite  verbum  Domini  omnis 
Juda,  qui  estis  in  terra  Aegypti:'*  25.  Haec  inquit  Dominus  exercituum 
Deus  Israel,  dicens:  Vos,  et  uxores  vestrae  locuti  estis  ore  vestro,  et  mani- 
bus  vestris  implestis,  dicentes:  Faciamus  vota  nostra,  quae  vovimus,  ut 
sacrificemus  reginae  caeli,  et  libemus  ei  libamina;  implestis  vota  vestra,^ 
et  opere  perpetrastis  ea.  26.  Ideo  audite  verbum  Domini  omnis  Juda, 
qui  habitatis  in  terra  Aegypti:  Ecce  ego  juravi  in  nomine  meo  magno, 
ait  Dominus:  quia  nequaquam  ultra  vocabitur  nomen  meum  ex  ore  om- 
nis viri  Judaei,  dicentis:  Vivit  Dominus  Deus  in  omni  terra  Aegy[>ti.*' 
27.  Ecce  ego  vigilabo  super  eos  in  malum,  et  non  in  bonum :  et  consu- 
mentur omnes  viri  Juda,  qui  sunt  in  terra  Aegypti,  gladio,  et  fame  donec 


;j64  Der  5)rop^et  3f»"emta«.  44,  1—30.  2lnm.  1—25. 

penitns  consumantiir.  28.  Et  qui  fugerint  gladium,  revertentur  de  terra 
Aegypti  in  terram  Juda  viri  pauci:  etscient  omnes  reliquiae  Juda  ingre- 
di(?ntium  terram  Aegypti,  ut  habitent  ibi,  cujus  sermo  compleatur,  meus 
au  illoruui.  29.  Et  hoc  vobis  signum,  ait  Dominus,  quod  visitem  ego 
super  vos  in  loco  isto:  ut  sciatis  quia  vere  com))lebuntur  sermones  mei 
contra  vos  in  maluni.  30.  Haec  dicit  Dominus:  Ecce  ego  tradam  Phara- 
onem  Ephree"  regem  Aegypti  in  manu  inimicorum  ejus,  et  in  manu 
<]naerentiuni  animara  illius:  sicut  tradidi  Sedeciam  regem  Juda  in  manu 
Xabuchodonosor  regis  Babylonis  inimici  8ui,  et  (juaerentis  animam  ejus. 

I)  LXX»e.  51,  1-30,  —  2)  ^"l,3p3,  »fldier  Ort  ftW  naht  an  3ubcia  lag,  no^  öfllicfeer 
nU  ^Pcluilum;    Ez.  30,  13-16.  —  3)  011)13  „Wittaglanb,"  t>.  t  Cberäg^pten  (3;^ebai6); 

Kz.  29,  14.  ^  i^)  oi<;  o'vK  eyvDTe.  —  o)  tu  irpäyfia  rf/r  fio'/ivafu^  ra'vrrjc^.  —  6)  fv  izv'kai^.  — 
T  )   aal  E^u^ev  'Itpovea/J/u'   42,  18.  —  8)   wf  y  fjuipa  airr/  „WlC  Ci  jc^t  ift."  —  9)   TravroKpärup. 

10)  aal  rijv  kuküv  ruf  äpxoi'ruv  v/tcw.  —  II)  (£?  i|t  bicr  »cbl  an  bie  auötäntifd)en  S?ctbcr 
*,ii  btnfcn,  burch  mcdte  tet  <i3öt3cnbtcnft  fcbr  iireficn  i^orfdutb  crbidt  llt.  Reg.  11,  7  ;  Ez.  8, 
14,  —  12)  niVnS  „t«  ttn  straffen  ^t^rufalcmc«,"  ober  aüäi  „in  ber  Unti^cijcnb^erufalcmei;" 

y-u&Ev  'lepovaa/iT/u-    7.    8.  —  13)    IXDIN^   „ntC^t    finb  flC  gcbcmutfdät;"  ovk  hiraiaavro.  — 

\\)      f.     t.  %X.   13)      K^CU  OVK  hvTElXOVTO  TÜV    irpO^Tay/uärUV  ßOV.   16)    fKpicTTjfll.    17)     TOf' 

iiroMnai  Tfävra^  roiv  kutcOmi-ov^  rovq  cv  A'iyinrr<f),  kcu  rreaoivTai.  ev  p<t/Mj>ala.  —  18)   "QX  *3 

D*P79  „autJer  n?cldbe  ficb  burc^  bie  i^ludbt  retten,"  —  nad)  bem  Dlat^c  nämlic^  be«  ^-^r^Pbeten, 

ivicDer  nacfe  ^mtäa  jurücffebrcu.  ä?.?:  f/  ol  ävaaEauTf/hm.  -^  19)  .^ebr.  „waö  au^  unfcrni 
•Wunbc  geojaniieu,"  t.  b.  wae  wir  iictcbt,  ocrfprciten  babcn.  — 20)  f.  7,  18;  Is.  Gö,  11  ;_Ose. 
2.  .').  —'21)  Sitön  bcmcrfcit  bicr  Vocb  un^  i)tcifitl :  „iro  »>eTltujneten  t»ic  entarteten  «c>bne 
Oeraelö  bie  ^abüpfen  iöobltbaten  Wette?,  ber  ibren  inücru  Wanna  5>om  Fimmel  i^ev^ben,  ber 
.^eraet  ju  jener  '.yiütbe,  3ci"nfalem  ju  jenem  Stolpe  ber  ^£rtie  erbeben  batte,  scn  bem  oie 
^Pfalmen  fo  i^ieleö  unb  ^errlid^e?  finiKn;  'JPfatmen,  bif  ^iefcö  i^olf  felbft  oft  gefuni^en,  unt» 
tai|(iA  vernommen  batte,  rafitr  aber  leisten  fie  mit  bem  ®abn|lnne,  it?elcber  ten  bebarrlicben 
Fünfer  am  (£nbe  für  ^ie  einfacbften  Scblüffe  unf  JBabrbeitcn  ijerblenbct,  '^iott  bem  .^errn  jnr 
Scbuli»,  n?a?  bie  unau?bleibli*e  J^ol^e  ibrer  freii^en'dblten,  bi)feu  Xbat  j^ea'orfen,  unc  bielten 
ra^jenii^e  für  bie  C^uclle  ibrea  einilijien  'iUnde?,  iva?  Der  näitilf  unD  e'inji^c  (Örunb  a(l  ibre? 

lUii^Iürfe«  ^cwefen  —  ben  <i)i.M,^cnDienfl."  —  22)  H^^y^M*^  „um  ibr  ju  bieucn,"  na*  'Jlnbern 

„um  ilc  nacbjubilben."  "^lan  bucf  bie  ber  (5UHtin  9feub  i?e»eibten  iiuiÄen  in  ?^orm  beü  crflen 
^.»lOttbuicrttl«!;   f,  c.  f*Jr.  —  2'J)  n^D^pri  „baltct  nun  aufregt  eure  Wclübt«e  unb  »oübrinoict 

'ie."  Tieft  ^renic  ift  febr  tief  einfd)nei^eno  unb  feüte  fs?rael  ju  erfcnncn  geben,  »ic  !>iel  mebr 
llvfa*f  t»  batte,  Dem  n?abren  (^ette  feine  (^3cU'tbDe  ^u  balten,  ba  e?  fo  etfrig'barauf  bebac^t  war, 
tic  bcn  falfcben  ('»U'ttern  ,^u  balten. —  2-1)  ift  binauf  ^u  belieben  ^u  nequaquam  vocabitur. 
'•'rtott  njiU  fagcn:  'Mt  lleberbleibfel  ^ufa'?  in  "^legapten  foHcn  ^u  'i5ruube  geben. —  2-5)  Oba^pf/, 
-.H^n  ben  (^riedjen  ".Jli^rie?  genannt,  ber  Dem  '^egen'fönigc  ^.)(maila?  fünfjebn  3>^bre  nad)  ber  öin- 
ivanberung  ber  ^w^cn  in  cie  .ö'änee  fiel.  «Jfa*  .locü^Dot  II.  KU.  162.  169.  rcar  er  oor  biefer 
.Hataftrcpbe  ber  fiMürtlid)fte  aller  bamaligen  dürften  unD  gab  ftd)  bem  SBabn«  bin,  fein  (ijott 
iint  fein  WenfA  fönntc  ibm  fein  Wlücf  rauben.  C£r  batte,  ireil  mit  .i:ebefia?  ocrbünbet  37,  .^, 
»abrfc^elnlid?  bie  flücfjtigen  3"ben  gut  aufgenommen,    ©c^lup  ber  ©eiiJagungen  über  Snba. 


Caput   XLV. 

1.  Verbum,*  quod  locutus  est  Jeremias  propheta  ad  Baruch  filium 
-Xeriae,  cum  scripsisset  verba  haec^  in  libro  ex  ore  Jeremiae,  anno  quarto 
.loakim  filii  Josiae  regis  Juda,  dicens:  2.  Haec  dicit  Dominus  Dens  Israel 
!\d  te  Barucli:  3.  Dixisti:  Vae  misero  mihi,'  quoniam  addidit  Dominus 
-lolorem  dolori  meo:*  laboravi  in  gemitu  meo,  et  requiem  non  inveni. 
-4.    Haec  dicit  Dominus:    Sic  dices  ad  eum:  Ecce  quos  aedificavi,  ego 


•Der  g>rep^et  Oeremiaö.  45,  1—5.  'ilnm.  1—7.  365 

destruo:  et  qnos  plantavi,  ego  evello,  et  universam  terrani  lianc'  5.  Et 
tu  quaeris  tibi  grandia?^  iioli  quaerere:  quia  ecce  ego  adducam  maluiii 
super  om nein  carnem,  ait  Dominus:  et  dabo  tibi  aniniani  tuam  in  salutem^ 
in  oinnibus  locis,  ad  (]uaecuni<iue  perrexeris. 

I)  liXX'C.  r»l.  ol-aö.  —  2)  Unter  b'cfcn  ^Ji^prten  i|l  bic  ^Hopbftic  :',e\  4-7  ',u  »erftcbcn, 
jrif  tut  au?  Dem  ,-{ufammcnbalte  DeiTcn,  umi^  hier  uiiD  um^  Dort  »u'üiyU  iü,  Kl>r  flar  ergibt.  — 
:ii  .löebr.  feblt  iiiixu-o  mihi ;  oi/im.  (üuoi.  'i^anut  fKigtc  iinD  trauerte  Ji'cht  auc*  feiner  anberii 
Unail<e,  al?  Daf;  Die  iVrovbeu'tung  Dee  Apcrrn  t^eracbtet  unnDen,  unD  er  Die  5ct)rift,  n^orin  ilr 
nieDeriie',ciitnet  geuH-fen,   nait  Deren   i5erbrennunii   noit   einmal  fcbreiben  mupte,  unD  fomit 

nmt  «d)limmeres  befiucbten  jn  muffen  glaubte;  f  :'>(\,  4-27.  —  4)  *2NOP"^i^  ])y  „Äum 
mer  ^um  Sdjnicrj;"  kottw  i-i77Qv6v  fwt.  —  3)  f.  i.  <^)r.  —  (ii  Du  möcbteil  "iRübi  unD  J^rieDen 

genießen,  wäbrenD  '?(t(e  leiDen  mütJen  jur  9lbbü|V.tng  ber  allgemeinen  3cbulD.  —  7)  ^7^^»^  „ic^ 

TT,: 

»lU  Dir  Da?  ifebcn  jur  i^eute  geben,"  D.  b.  erbalten  unter  Den  allgemeinen  ^türmiJn.  eij  fi-w,"". 


Caput  XLVI. 

1.  Quod  factum  est'  verbum  Domini  ad  Jercmiara  propbetam  contra 
Gentes-  2.  ad  Aegyptum  adversum  exercituin  Pharaonis  Nechao  regis 
Aegypti,  qui  erat  juxta  fiuvium  Eupliraten  in  Cbarcamis.^  quem  percus- 
sit  Xabucbodonosor  rex  l^abvlonis,  in  quarto  anno  Joakim  tilii  Josiae 
regis  Ju(hi.  3.  Praeparate  scutum,  et  clypeum/  et  procedite  ad  bellum. 
4.  Jungite  equos,  et  ascendite  equites:  stute  in  galeis,  polite  lanceas,  in- 
duite  vos  loricis.  o.  Quid  igitur?  vidi  ipsos  pavidos,  et  terga  vertentes, 
fortes  eorum  caesos:  fugerunt  conciti,  nee  respexerunt:  terror  undique, 
ait  Dominus.  6.  Non  fugiat  velox,  ne  salvari  se  j)Utet  fortis:  Ad  Aqui- 
loneni  juxta  flumen  Eupliraten  vieti  sunt,  et  ruerunt.  7.  Quis  est  iste,'* 
qui  quasi  Humen  aseendit:  et  veluti  fluviorum.  intumescuntgurgitasejus? 
<S.  Aegyptus,  tluminis  instar  ascondit,  et  velut  Humina  movebuiitur  fluctus 
ejus,  et  (licet:  Asceiidens  operiam  terram:  perdam  civitatem,  et  babita- 
tores  ejus.  9.  Ascendite  equos,  et  exultate  in  curribus,  et  [)rocedant  fortes, 
Aetbiopia,  et  Libyes*'  tenentes  scutum,^  et  Lydii  arripienles,  et  jacientes 
sa^jittas.^  10.  Dies  autem  ille^  Domini  Dei  exercituum  dies  ultionis,  ut 
sumat  vindictam  de  inimicis  suis:  «levorabit  gladius,  et  saturabitur,  et 
inebrial^itur  sanguine  eorum :  victima  eiiim  Domini  Dei  exercituum  in 
Terra  Aquilonis  juxta  ßurnen  Eupliraten.  11.  Ascende  in  Cralaad,  et 
tolle  resinam  virii;o  tilia  Aeüvoti: '*'  frustra  niultiplicas  medicamina,  sani- 
tas  non  erit  tibi.  12.  Audierunt  Gentes  ignominiam  tuam,  et  ululatus 
tuus  replevit  terram:  quia  fortis  impegit  in  fortem,  et  ambo  pariter  con- 
cidorunt.  13.  Verbum  quod  locutus  est  Dominus"  ad  Jeremiam  {)rophe- 
tam.  super  eo  quod  vtniturus  est  Nabucbodonosor  rex  r)al)ylonis  et 
percussurus  Terrani  Aegypti:  14.  Annunliate  .Vegypto,'*  et  auditum 
i'acite  in  Magdalo,  et  ivsunet  in  Menipbis,  et  in  Taplmis,''  dicite:  Sta,  et 
praepara  te:  (juia  dcvorabit  gladius  ea,  quae  ]>er  circuitum'''  tuuni  sunt. 
15.  Quare  computruit  fortis  tuus?'''  non  stetit:  quoniam  Dominus  ^ub- 
vertit  eum.  Ul  Multiplicavit  ruentes,'"  ceciditijue  vir  ad  proximum 
suuni:  et  dicent:  Surge.  et  revertamur  ad  populum  noslrum,  et  ad  terram 
iiativitatis  nostrae.  a  facie  gladii  columbae.'^  17.  Vocato''^  nomen  ]*hara- 
onis'"  regis  Aegypli,   tumultum  adduxit  tcnqius.-"     16.   N'ivu  ego  (inquit 


366  Der  ^rop^et  Sercmia^.  46,  1—22.  2lnm.  1—26. 

rex,  Dominus  exercituum  nomen  ejus)-'  quoniam  sicut  Thabor"-  in  mon- 
tibus,  et  sicut  Carmelus  in  mari,  veniet.  19.  Vasa  transmigrationis  fac 
tibi  habitatrix  filia  Aegypti:  quia  Memphis  in  solitudinem  erit,  et  desere- 
tur,^^  et  inluibitabilis  erit.  20.  Vitula  elegans  atque  formosa  Aegyptus: 
stimulator^*  ab  Aquilone  veniet  ei.  21.  Mercenarii  quoque  ejus/^  qui 
versabantur  in  medio  ejus,  quasi  vituli  saginati  versi  sunt,  et  fugerunt 
simul,  nec  stare  potuerunt:  quia  dies  interfectionis  eoruni  venit  super  eos, 
tempus  visitationis  eorum.  22.  Vox  ejus  quasi  aeris-"^  sonabit:  quoniam 
cum  exercitu  properabunt,^  et  cum  securibus  venient  ei,  quasi  caedentes 
ligna.  23.  Succiderunt  saltum  ejus,-^  ait  Dominus,  qui  supputari  non 
])otest;-^  multiplicati  sunt  super  locustas  et  non  est  eis  numerus.  24.  Con- 
fusa  est  filia  Aegypti,  et  tradita  in  manus  populi  Aquilonis.  25.  Dixit 
Dominus  exercituum  Dens  Israel:  Ecce  ego  visitabo  super  tumultum 
Alexandriae,*'  et  sujjer  Pharaonera,  et  super  Aegyptum,  et  super  deos 
ejus,  et  super  reges  ejus,  et  super  Pharaonem,  et  super  eos,  qui  confidunt 
in  eo.  26.  Et  dabo  eos'^  in  manus  quaerentium  animam  eorum,  et  in 
manus  Nabucbodonosor  regis  Babylonis,  et  in  manus  servorum  ejus:  et 
post  haec  habitabitur  sicut  diebus  pristinis,  ait  Dominus.  27.  Et  tu  ne 
timeas  serve  mens  Jacob,  et  ne  paveas  Israel:  quia  ecce  ego  salvum  te 
faciam  de  longinquo,  et  semen  tuum  de  terra  captivitatis  tuae:^'  et  rever- 
tetur  Jacob,  et  requiescet,  et  prosperabitur:  et  non  erit  qui  exterreat  eum. 
28.  Et  tu  noli  timere  serve  mens  Jacob,  ait  Dominus:  quia  tecum  ego 
sum,  quia  ego  consumam  cunctas  gentes,  ad  quas  ejeci  te:  te  vero  non 
consumam,  sed  castigabo  te  in  judicio,  nec  quasi  innocenti  parcam  tibi.^^ 

l)  LXX-c.  26:   f.  (£inttß.  9?r.  7.  —  2)   3((Ie  folgcnbcn 'iPrc^'&e^eiungen  i^ebcn  auf  auö- 

IdttPifd)C  iUMfcrfclHlftCn.      iv    äpxil    ßaat^.evovmc^   Sf-rfe/c/or  ror  ßnaiAFuc  h,h'ET(i  o  'Auyoq  oiTOf  rrepl 

A'i/.äu  rot.  Al-ji'-rov  .  .  —  3)  5(1?  'DJfdiao  bcn  Äönii^  ^ofiaö  im  Ci.  6lo  t>.  übr.  bei  iDfagcbto 
c\cf(^laiicn,  eroberte  er  nacheinantcr  iiUc  Vantcr,  bie  ^ififcbcn  bcm  9hl  unti  (iupbrat  lagen,  unb 
fe^tc  in  Die  feftc  Stabt  .'itard}emifd),  Cercusiuui,  am  Supluat  eine  llarfe  'i^efatuinoi.  'ilüein 
^eratie  an  biefer  5teüe  warD  i.  3-  'l'^i  feine  Waitt  getn-piten,  wie  biefe«  bcr  ^»ropbet  i?ier  !?prau?' 
lai^t;  cf.  IV.  Kt!ir.  2H,  2'.);  '24.  1.  —  'i)  „Sdnib  "unb  lartfdie,"  b,  i).  tieinc  itnb  csrcpc  Sdiilte. 
i-'/a  Kfü  arTT/'fVic.    5ronifd)c  Sinrebe  an  bie  "Jleiit^i^tier.  —  6)  (£ei  ift  bier '"}(ed}ao  iiemcint. — 

0)    tDIÖ*!  CID-  —  ")   '>''"^<J~/''ff,"M''^"  u-'/oic.  —  8)   äväßrjre.  h'TtivuTe  tu^uv.  —  9)   t^Ht  'i^ilb, 

ba?  liier  ^er  iVri^v^bet  nor  ^(uiien  bat,  ift  weiter  auögenialt  bei  Is.-  ;U.  G-S.  —  10)  Tk  i^ronie 
fe^t  ftd)  bier  irier^er  fort.  r[/  Ttn/nih'!.)  ^iv^i-p]  x'r/i'-imv.  —  II)  .§icr  propbe5eit  l^iercir.iae;  tie 
jn^eite  fd)limnie  Mataftrcpde,  bie  '^(eiV-^ptcn  bc>:orrtebt,  ben  (Einfall  'Dfabndiobonoforä  nämlid)  in 
?lei^iivtcn,  bcr  «in  Pa?  3-  ■">8-  ^v  (ibr.  erfoK^e  unb  arofje  Trani^r^ife  über  3{eg',)pten  brachte.  — 
12)   f.  i.  ''i)r.  —  IrJ)   f.  44,  1 ;  f.  i.  ß)r.  —  14]  Tj^DOD;  H''  ofn'/.aKä  aov  „bcinen  äaxu?» 

bäum,"  b.  b.  ad'  bcinen  ^üdimurf.  —  13)  ÖLärL  e.^wytv  Inri  auv  6  umq;  ü  fiucr^og  ö  tKAfKröc  aou 
iiliK    i/ifiVEi\    hfl    Kipidc    TraptAvntv   ar-oi'.  —  l(i)    rh  r^'h'jx^öc  aoi'  /jGi^h'7/Gf.  —  17)    X^a?  2Bprt 

nj1\'l  wirb  fon  ^feuern  t^eitiHnilid)  überfeijt:  „bc6  i^crn?ii|^er6."    ^icrcnamug  itberfc^t  e? 

mit  „laube,"  WM  atlerbinj^es  i^red^tfertieit  ift  burd)  bcn  Umftanb,  bap  bie  Sabiilonier  bie  laube 
a(3  Jelbjeid^en  batten.    Xie  LXX  lafen  *JVn  »"b  überfetjtcn:  «tö  -äfioau-ov  ßa;(nlfjaq  'E'/'/r/- 

viKT/g.    Xie  3U:fenbcn  imb  bier  bie  Wietb   unt  .i?ü(fet^öIfer  bcr  ^legopticr.  —  18)  *|}<"lp,  nai 

bif  9?eucren  überfe^en:    „fte  rufen  ober  fie  nennen."— 19)  «i'f/paw  Nf,t«w.  —  20)  |15«{C* 

"Tj^ttDn  TD^n  „llntertianii,  (benni  er  bat  bie  3cit  uorbcicieben  laffen,"  b.  b.  er  hat  ftd)  niri^t 

friibe  i^eniu^  »beruftet.    If«'.»  ^^naßtiF  Mw^f5.  —  21)   Kriimg  ö  i*foc-  —  22)  ro  'iTaSrpiw. — 

2rJ)     ml   KAt/i^fjatrai   oi'ai,    i^iä  ro  ny  v~apxfn>  KaToiKoivTaq  kv  avr^,  —  2-4)   T^^lp  ./'ißerberbct," 


na*  9(nbern  „"i^remfe;"  ärrnTizanim:  Is.  7.  ISi.  —  23)  ®?  (tnb  barunter  bie  c^emietbeten 
'■»kicdien,  ivabrfdu'inlid)  (Earier  unb  Monier  in>ic  unter  Stpriee)  ^u  oerfteben,  n'''rlcbe  .Htnii^ 
iJlmafia?  in  ba;?  !öix\  bee  V'anbe?  tjerpflan^te  unb  mit  liegenbcn  ^sh-ünben  um  ''l^cmpbi*  be'r 
pcrfat).    Hero.1   II.   163.  Diod.  Sicul.  liU;  hi-t.  I.  68.  —  26)  t^^Tf^^  „txne  eine  9?attfr;" 

TT- 

ür  'o(peu>q  avpi^nvTor.    )i[tip^tt\\  wixi  3ifc{)en  ane  eine  verfolgte  'DJatter,  über  n)eld)e  bie  tbbtcnbe 


Der  ^xop^tt  3eremlag.  4C,  22—28.  2lnm.  2G— 32.  47,  1—7.  STiim.  1—14.  367 

3lrt  be«  ^ptjKicfcr^  (^cfchlcubcrt  wirb.  —  27)  ün  h  äfi/xu  iropevaovTai.  —  28)  b.  ]&,  fie  »cr^^ 
irüftcn  ?lciV.>Ptcn,  tobten  feine  4-^en^olnier,  ',erftören  feine  Stdbtc.  —  29)  3n  ^Icf^iipten  ift  ?lltc« 
^abÜP?  unb  uncrforfcblid) :   Sinivohner,  :)(eidulnuner,  >2tdbte.    ön  o'v  in)  eiKaa^fj  ö  i?tof. -— 

'iO)  NOp  |l!2N"^{<  „i*  »i-''itt  beimfud)en  ben  5lmon  r^pn  9?c/'  b.  h.  ben  (^ott  Ibebcnf. 
Simon  battc  einen  überaui?  jiropen  unb  berübmtcn  Tempel  in  3beben.  tK<hKö,  rdv  'A/i/iuv  tüv 
v'iöi'  airov  err'  AlyvTrrov  Kai  fTTi  7oi f  i9fojV av-oi'.  —  üi)  D'DC  -/»^w^  bem  l'aubc  tbrcr  (befangen« 

fc^aft;"   SK  rf/C  at;(/ia/.uaiac  airüv.  —  32)    f.  ö,  JO;   'M,  11. 


Caput  XLVII. 

1.  Quo(]  factum  est'  verbum  Domiiii  ad  Jeremiam  prophetam  contra 
Palaesthinos,^  an tequam  percuteret  Pharao  Gazam:^  2.  Haec  dicit  Do- 
minus: Ecce  aquae  ascendunt  ab  Aquilone,  et  erunt  quasi  torrens  inun- 
dans,  et  operient  terram,  et  plenitudinem  ejus,  urbem  et  habitatoresejus: 
clamabunt  liomines,  et  ululabunt  omnes  habitatores  terrae  3.  a  strepitu 
pompae  armorum,^  et  bellatorum  ejus,  a  eommotione  quadrigarum  ejus, 
et  multitudine  rotarum  illius.  Non  respexerunt  patres  filios'^  manibus 
dissolutis  4.  pro  adventu  diei,  in  quo  vastabuntur  omnes  Philisthiim, 
et  dissipabitur  Tyrus,  et  Sidon^  cumomnibus  reliquisauxiliis  suis;  depo- 
pulatus  est  enim  Dominus  Palaesthinos,"  reliquias  insulae  Cappadociae.* 
5.  Venit  calvitium^  super  Gazam :  conticuit  Ascalon,'"  et  reliquiae  vallis 
earum,"  usquequo  concideris?'"  6.  0  mucro  Domini  usquequo  nonquie- 
sces?  Ingredere  in  vaginam  tuam,  refrigerare,  et  sile. '^  7.  Quomodo 
quiescet  cum  Dominus  praeceperit  ei  adversus  Ascalonem,  et  adversus 
raaritimas  ejus  regiones,  ibique  condixerit  illi?'* 

Ij  LXX-c.  29,  1-7.  —2)  D'np'SiD'SN*  .-i^^iKn  bic  tPbi(i)ler."  ^  3)  ??acb  ben  bebr. 

'^huMeciern,  nad)  Jt^ranu?,  Xionr^ilu^,  a  vlaftro,  "Walbonat  minttc  ^^.^barac  g?ecbap,  ali  er  im 
neunten  C^^ibre  bcei  3eDccia?  »leiten  ^^'»"iifalcnt,  um  e?  »jpu  ber  'i^clai^cninv^  '?fabucbpbpnpfpr?  ju 
entfe^en,  oor>^crücft  war,  auf  rem  .-T'fucfircac  f^Kiw  erobert  babcn. '  "^facii  2an*e5  unt  anbern 
neuern  'iiujlejicrn  eroberte  er  c^  awf  ^em  :'>{ürfUH\ie  na*  ber  un;ilücflid>cn  5d^lad^t  bei  Sbar- 
cami5  im  vierten  .jabre  ^oafimai,  fiOC  :>.  Sbr.  i^ei  ben  LXX  febit  biefer  'DJebciifa^,  foiric  aud) 
in  ber  arabifd)cu  Ucberfe^ung,  wcpbalb  (£ini|;!e  ibn  für  unäd)t  balten  unb  ber  ^??Jcinun3  finb, 

Tveremia^  f^ahi  biefe  SBciffagunii  gcmad>t,  aU  ^}?abud}obonofor  t>or  Isrusi  ftanb.  —  4)  /IpD 

DlD"13  nü^^C-*  n'!>i>^  fccni  GietiM'e  be^^  ^uffAlagcö  feiner  ."pengfle;"  ä~o  oü,vf;c  öp^f,c  airov  .  . 

3)  3n  Witte  ber  aflgemeinen  ^Bejlürjung  tergcffen  bie  9?äter  fclbft  ibrcr  .Hinber.  —  6)  nnpH^ 

inti^  73  pl^V^I  "iV?  /'Ui"  S"  sertilgcn  für  3;i^ruä  unb  ®ibon  aßen  9ic|i  einer  Jpülfe;"  «ai 

äfavKj   rr/i-    Tr/)Oi'  Kai  tj/i>  ge^^wra  kü)  rrfirrnr  rohe  Knrn/.oiTT-nvr  rfj^  ßnr/\')E!a(;  avrüv'   Ig.   23,  1-18. 

7)  „fbilifter;"    f.  i.  ®r.  ~8)  11ri3D  *f<  rmN*Sr'  „^left  ber  ^nfel  gapbtbor,"  worunter 

ron  ben  *)?eucren  burdigebenb^^  Srcta  ocrftanbeu  wirb,  roir  wir«/.o/-oi'c  r/jr  i7>(,n-  Gen.  10, 14; 
])eut,  2,  23;  Kz.  2"),  10.  ^lacb  'Ibco^crct  unb  a  Saflro  ift  unter  i£apbtbor  bie  Jnfel  (Si^ccrn 
ju  serftebcn.  —  J)!  wa«>  mau  bier  cntwcbcr  wörtli*  aU 'Jiujitlünberuug,  ober  ftgürli*  al? 
Jetiten  ber  Iraner  nebmen  faun.  Elftere-?  nebmeu  l'orauusj  unb  isuabhi^^  letucreö'S'^alconat 
unb  bie  "dieneren  an,  le.  1.").  2;  22,  12.  —  10]  i'i-fppiijt/'AoKu/Mn-  küi  vi  Kard/.oi-oi'EvaKift. 
II)  Tie  sirenfung  bej  ilüftenjanbe?  wirb  bier  Ibal  genannt;  cf.  Aiims  I,  S.  —  12)  „wie 
lange  wirft  bu  trauern?  f.  16,  6.  jwf  rii^w  koij'ik: // /taxaipa  roi Kvp,uv;  —  13)  LXX  fonberbar : 

i-apifr/u.  —  14)   i~i  rag  Kura/Minovg  iTreyep^^vai. 


368 

Caput  XLVIII. 

1.  Ad  Moab'  haec  dicit  Dominus  exercituum  Deus  Israel:  Vae  super 
Nabo,^  quoniam  vastata  est,  et  confusa:  capta  est  Chariathaim:^  confusa 
est  fortis,  et  tremuit.^  2.  Non  est  ultra  exultatio  in  Moab*  contra  Hese- 
bon:  cogitaverunt  maluin.  Venite,  et  disperdanius  eam  de  gente;^  ergo 
silens  conticesees,  ^  sequeturque  te  gladius.  3.  Vox  clamoris  de  Oronaim  :* 
A'astitas,  et  oontritio  magna.  4.  Contrita  est  Moab:  anjiuntiate  clamo- 
rem  parvulis  ejus.^  5.  Per  ascensum  enim  Luitb'"  plorans  ascendet  in 
rtetu:  quoniam"  in  deseensu  Oronaim  liostes  ululatum  contritionis  audi- 
erunt:  0.  Fugite,  salvate  animas  vestras:  et  eritis  quasi  m>ancae'^  in 
<leserto.  7.  Tro  eo  enim  quod  babuisti  tiduciara  in  munitionibus  tuis,'* 
et  in  tbesauris  tuis,'^  tu  quoque  capieris:  et  ibit  Charnos"^  in  transmigra- 
tionem,  saeerdotes  ejus,  et  ])rincipes  ejus  simul.  8.  Et  veniet  praedo'^  ad 
omnem  urbem,  et  urbs  nulla  salvabitur:  et  peribunt  valles,  et  dissi})abun- 
tur  campestria:  quoniam  dixit  Dominus:  9.  Date  florem  Moab,'''  quia 
ilorens  egredietur:  et  civitates  ejus  desertae  erunt,  et  inbabitabiles. 
10.  Maledictus,  (pii  faeit  opus  Domini '^  fraudulcnter:  et  maledictus,  qui 
prohibet  gladium  suum  a  sanguine.  11.  Fertilis  fuit  Moab'^  ab  adoles- 
centia  sua,  et  requievit  in  faecibus  suis:^"  nee  transfusus  est  de  vase  in 
vas,^'  et  in  transmigrationem  non  abiit:  idcirco  perjuansit  gustus  ejus  in 
eo,  et  odorejus  non  est  immutatus.  12.  Propterea  ecce  dies  veniunt,  dicit 
Dominus:  et  mittam  ei  ordinatores,  et  stratores  laguncularura,^^  et  ster- 
nent  eum,'"  €*t  vasa  ejus  exbaurient,  et  lagunculas  eorum'^^  collident. 
13.  Et  confundetur  Moab  a  Cliamos,  sicut  confusa  est  domus  Israel  a 
Bethel,*^  in  qua  babebat  iiduciam.  14.  Quomodo  dicitis:  Fortes  sumus, 
et  viri  robusti  ad  praeliandum?  15.  Vastata  est  Moab,  et  civitates  illius^ 
succiderunt:  et  electi  juvenes  ejus  descenderunt  in  occisionem:  ait  rex, 
Dominus  exercituum '^  nomen  ejus.  10.  Prope  est  interitus^  Moab  ut 
veniat:  et  malum  ejus''^^  velociter  accurret  nimis.  17.  Consolamini  cum^ 
omnes,  qui  estis  in  circuitu  ejus,  et  universi,  qui  scitis  nomen  ejus,^"  dicite: 
Quomodo  confracta  est  virga  fortis,  baculus  gloriosus?  18.  Descende 
de  gloria,  et  scde  in  siti  babitatio  filiae  Dibon:^'  quoniam  vastator  Moab 
ascendet  ad  te,''^  dissipabit  munitiones  tuas.  19.  In  via  sta,  et  prospice 
liabitatio  Aroer:-''''  interrogafugientem:  et  ei,  qui  evasit,  die:  Quid  accidit? 
20.  Confusus  est  Moab,^*  quoniam  victus  est:  ululate,  et  clamate,  et 
annuntiate  in  Arnon:''''  <juoniam  vastata  est  Moab,  21.  Et  Judicium 
venit  ad  terram  (•amj)Gstrom:'"*  super  Helon,^^  et  super  Jasa,  ^*'  et  super 
Mepbaatb.^"  22.  et  super  Dibon,  et  super  Nabo,  et  super  domum  Debla- 
thaim,*^  23.  et  super  Cliarintbaim,  et  super  Betbgamul,'"  et  su})er  Betb- 
luaon,"  24.  et  super  Cariotb,  et  super  Bosra:''-''  et  super  omnes  civitates 
terrae  Moab,"  qnae  longo,  et  quae  prope  sunt.  25.  Abscissum  est  cornu 
Moab,  et  bracbinm  ejus  contritum  est,  ait  Dominus.  26.  Inebriate  eum," 
quoniam  contra  Dominum  erectus  est:  et  allidet  manum  Moab  in  vomitu 
suo,*^  et  crit  in  dcrisum  etiam  ij).se:*''  27.  fuit  enim  in  derisum"*  tibi 
I.srael:  quasi  inter  fures  reperis.ses  eum:  propter  verba  ergo  tua,"  quae 
adversum  illiim  locutus  es,  captivus  duceris.  28.  lielinquite  civitates,'" 
et  habitate  in  ])etra  babitatores  Moab  :  et  estote  quasi  columba  nidiiicans 
in  summo  ore  foraminis.  29.  Audivimus  superbiam  Moab,  superbus  est 
valde:  sublimitatem  ejus,  et  arrogantiam,  et  superbiam,  et  altitudinem 
cordisejus.     30.  Ego  scio,  ait  Dominus,  jactantiam  ejus:*'  et  quod  uüu 


TtT  g?rop[)ft  3crcmiiiiJ.  48,  1—9.  SInin.  1—17.  369 

sit  jiixta  eam  virtus  ejus,"  nee  juxta  quod  poterat  coiiata  &it  facere. 
31.  Ideo  super  Moab  ejulabo,'"^  et  ad  Moal)  univcrsani  claiiiabo,  ad  viro.>^ 
muri  fictilis  lamentantes.  32.  De  planctu  Ja/.er''^  jtlorabo  tibi  vinra 
Sabania:  propagiiies  tuae  transioruut  nuiiv,"  usfjue  ad  niare  Jazer  j)er- 
venerunt:  super  inesseni  tuam,  et  viiidciiiiani  tuam  j)raedo  irruit.  33.  Ab- 
lata-*  est  hietitia  et  exultatio  de  Carnielo,"  et  de  Terra  Moab,  et  vinuiii 
de  torcularibus  sustuli:''^  nequaijuam  eakator  uvae  solitum  eelcuniti 
cantabit.*^  34.  De  elamore  Heseboii'^''  usque  Eleale,  et  Jasa,  dederunt 
vocem  suani :  a  Segor  usque  ad  Oronaiui  vitula  couteniaiite:  aquae  quo- 
que  Nemrim  pessimae  erunt.  35.  Et  auferam  de  Moab/'  alt  Doiniiius, 
offereutem  in  exeelsis,  et  sacrificanteni  diis  ejus.  3(5.  l'roptena  eornieuni 
ad  Moab  quasi  tibiae  resonabit:''-  et  cor  meuni  ad  vires  muri  fictilis*" 
dabit  sonitum  tibiarum:  quia  plus  fecit  quam  })Otuit,"  idcirco  perierunt. 
37.  Omne  enim  caput  calvitium,  et  omnis  barba  rasa  erit:  in  cunctis 
manibus  colligatio,^^  et  super  omne  dorsum  cilioium.  3S.  Super  oninia 
tecta  Moab,  et  in  plateis  ejus  omnis  planctus:  quoniam  contrivi  Moab 
sicut  vas  inutile,  ait  Dominus.  39.  Quomodo  victa  est,  et  ululaverunt?** 
quomodo  dejecit  cervieem^'  Moab,  et  confusus  est?  eritque  Moab  in  deri- 
sum,  et  in  exemiilum*^** Omnibus  in  cireuitu  suo.  40.  Haec  dicit  Dominus: 
Ecce  quasi  aquila  volabit,^^  et  extendet  alas  suas  ad  Moab.  41.  Cai)ta  est, 
Carioth,""  et  munitiones  comprehensae  sunt:  et  erit  cor  fortium  Moab  in 
die  illa,  sicut  cor  mulieris  parturientis.  42.  Et  cessabit  Moab  esse  popu- 
lus:  quoniam  contra  Dominum  gloriatus  est.  43.  Pavor,  et  fovea,  et 
laqueus  super  te  o  habitator  Moab,  dicit  Dominus.  44.  Qui  fugerit  a 
facie  pavoris,  cadet  in  foveam :  et  qui  conscenderit  de  fovea,  capietuv 
laqueo:  adducam  enim  super  Moab  annum  visitationis"'  eorum,  ait  Do- 
minus. 45.  In  umbra  Hesebon  steterunt'^  de  laqueo  fugientes:  quia'''^ 
ignis  egressus  est  de  Hesebon,  et  flamma  de  medio  Seon,'*  et  devorabit 
partem  Moab,"  et  verticem  filiorum  tumultus.'^  46.  Vae  tibi  Moab, 
periisti  popule  Cbamos:  quia  comprehensi  sunt  filii  tui,  et  filiae  tuae  in 
captivitatem.  47.  Et  convertam  captivitatem  Moab'''  in  uovissimis  die- 
bus,  ait  Dominus.     Hucusque  judicia  Moab. 

1)  LXX^c.  31.  —  2)  121  Stabt  am  öfttidjen  gupe  bcö  $<crgce!  9?c6o  im  Stamme  Suben 

Num.  32,  3;  Is.  ]."),  2.  —  3)  uralte  unb  utcift  von  ben  (Emim  bcwcbnte  Stabt  Gen.  14,  5; 

Jos.  2],  32.  —  4)  nrini.D^b'!Dn  nil'^Dh  ..?"  S^anben  i|l  gcircrbcn  bic  gcficunb  bebt." 

Tercfer  übcrfe^t:  „Wiegab  ift  jit  Sctaiifcn  gciriM-bcn  unb  crftürmt."  Wan  mag  tOii^gab  ale 
eigen«  pber  Wattungeucimen  betra*tcn,  c?  bebeutet  immer  bcn  bbliern  Stabttb'eil,  bic  geftf. 
Tjcxivi^n  'A/'äi?  Kai  'Ayii-i^.  —  3)  Jpebr.  „nicbt  fiirbcr  ift  Wcab«  J>{ubm  in  ^cfebon;  |lc  llnncn 

IViber  fie  53c»|'e?"  —  b.  i.  bie  Gbalbäer.  ovk  ianv  in  'la-pda  Muäj-i,  ^avpiafia  iv  "E(T(ß(Jv,  ehiytaaT. 
irr'    mrijv    kcikh'    40,    HO;    Is.    IT),  4.  —  6)   iKÜrjafiei'  aiTi]v  07:6  lüvo-i'^,   nal  -araiv  Travcerai.  — 

'7)  ^Oiri  [P"IP"DJ  »fli'rf)  ^^^abmcn,  bu  t>er|Tumme)t."    Tk\  jebpd)  feine  Stabt  Wabmen 

befannt  \^,  nehmen  eö  Oceucre  a(ö  3lppcaati!>um,  unb  überfegen :  „^va,  ein  rüngerbaufc,  wirft 

t-u  ijcr!cmmcn;"  f.  i.  ÖJr.  —  8)  le.  15.  5.  —  9)  HH^^-^V  "^P-TMI^ W*n  „©cberuflafTen 

beeren  feine  kleinen;"  ober  nad)  anbcrer  l'eeart:  „fie  fcbreien  bie  nacb  3car  bin/'  n^ic  1.  c. 
äva}jei/MT£  Eic  7.ojüf>a.    (£p  lieft  auÄ  ber  2lrabcr;  fo  lefcn  brei  ^bffn.  bei  SRoffi.  —  10)  cf.  I. 

C.    (ITC    eir/T/a^T/    'A/tJi?   tv  K7.av&fjC),      äiaßr/atrcn   K/.aiuv  ev  öfk")  'Opuvatfi^  Kpaityr/v  oin-rpififiaTCi 

VKovcare.  —  11)    i|t  bicr  cine  gigur  unt  mup  mit  et  glcittbcbeutenb  genommen  «»erben. — 

12)    ücn-ep    öiog   äypioq-   ]",   6. —  13)    T|'C'i^*D3   „auf  beinc  JDerfe ;"  h  ijxvp(^uaTi  aov.  — 

14)   f.  i.  ®r.  ~  13)  21,  29.  ~  16)  1'10  „ber'Sßerwüftcr;"  ö?.e^por.  —  17)  cine  Zsronu. 

tie  fpsiel  fagt,  al^:  Wcab^  SOcblftanb  fei  i>ern^el!t  unb  ?erftc'rt.  9?acb  ber  for.  unb  arab. 
Ucterfe&ung  ift  TicAb  ale  Cpferil^icr,  mit  bem  ij?lumenfranje  gefrönt  bcjeid>nct,  bae  auf  bic 


370  2)cr  5)rop^et  Sercmia«.  48,  9—30.  5lnm.  17—52. 

2(^lac^t6anf  geführt  nnrbcn  fett.  J^^j  ^3  :}Nl!:S  pV"*l^^  "^^^^^  ^^"^''^  '^^"öct,  fea§  e« 
fliege  unb  au^.qc^e."  Xcr  ßbalbacr  übcrfc&t:  „5?ct)mct  wci^  bic  Ärcnc  tjcn  Woab;"  LXX  (Jort 
ar/uFia  ry  Mwn/?,  o-<  ä</.'/)  ä(pi'>//CTf7«r  Ps.  54,  7.  —  18)  ctiu"  ftct)cnbe  i^ludiformcl,  bie  ^icr  auf 
■fniicniiicn  fäüt,  ber  bic  r){vtclic  ftk>ttc6  an  ?}foab  fciumii^  »oö^icbt;  cf.  IT.  Retr.  14,  3.  Diefcn 
^OJiiiM'pviid)  wciibct  (yrciioriu«  ber  '^r.  febr  i\\\)ent  Pastor.  III.  26.  auf  bic  fdumii^en  5)rcbiger 
Pc6  ilsortcei  Wotte^  an  uub  fai^t:  Maledictus,  qui  prohibet  gladinm  suuin  a  .sanguine; 
cladiuiu  ((iiippe  a  sanguine  prohibere  est  praedicationi.s  verbuui  a  cariialis  vita3  interfectu 
ivtinere,  de  quo  rursuiu  gladio  dieitur:  Et  gladius  raeu.s  luaiiducabit  carnes.  ''JV'tcr  l^amiani 
wenbct  Kp.  11.  c.  3.  bcn  ".Jluijfpru*  auf  bic  fduiiiii^cn  JHidjtcr,  Cbriiifeiten  unb  i'^orftdnbe  an. 
Ijr  fai^t:  A  sanguine  gladiuui  suuni  prohibet,  qui  se  ab  inferenda  reprobis  uitioiie  digna 
c-oereet:  facti  siquidem  cul|)ani  hal)et,  qui  quod  potest,  negligit  enicndare.  5llei  ein  iBer» 
lMcd)cr,  ber  nacb  5rocim'-'"sU'r  i^cj^uibiiiung  bereite;  ba?  brittcmat  eine  Worbtbat  bciian^cn  batte, 
bei  .Hönii^  Vucan*^  Xi.  um  neue '^ciinaDuiuui^  anbiclt,  antwortete  biefer:  „®ic,  bu  ijcrlangfi 
nMc^er  'JParbon,  uilb  baft  nun  bcn  briüen  Worb  bciiani^enV"  Sein  .^loffnarr  bin-te  baj*  unb  fagte: 
,/Ji>ie,  .i^crr'^  bcn  britten'c'  lie  ift  erft  ber  erfte,  bcn  bicfer  begangen  bat,  ber  jrocitc  unb  britte  ifl 
reiner,  .^ättejl  bu  ibm  bcn  erften  nid)t  in-r^iebcn,  fo  bättc  er  bie  übrigen  nid)t  begangen."  — 
IJ>)  DJ<1!2  Ui^P  »nit'ig  (ungcilort)  lebte  Woab  öon  ^fugenb  auf,"  b.  ii.  cg  ^atte  9?ic^tö  gu 

leiten,  \n  bultcn,  unb  blieb  babcr  andi  ungelegen  unb  bocbmütbig,  nidit  ung(eid)  bem  SfBeine,  ber 
auf  ter  .'pefe  liegen  gclaffen  reurbe  unb  (Etwae;  «om  bcrben  (yerud)e  bcrfclbcn  annabni.  äve-xumaTo 

.Mü;aJ  in  7T(U(Uii)lov.  —  20  )  7vh:toii^U  i/v  k-l  Ty  <]6^ij  ahro'v  Is.  16,  6.  —  21)  TtWX  fficiUC  ferfd)afft 

pa?  Umlegeiun  reine  Wefäfje  aue  ber  .Stufe  nid)t  nur  l'äutcrung  unb  Klärung,  fonbern  auA  beiTcrn 
oK'fdnnac!.  ^o  raarb  auii)  3^fael  jur IPrüfung  unb l'äutcrung  in  frempe  Vdnber geworfen.  5(egi)pten, 
'.}(ff'.>ricn,  i^abwlon  waren  für  felbeö  ivabre  S-diuleu  ber  iu-^Hfornmcnbeit.  —  22]  ^ebf.  bIo§ 

D*y^  „^(bjaVH'cr;"  KlivovTaq.  —  2ri)   IPfJ/V^   """^  ^^^  japfen  eü  ab;"   Kai  K?uvovaiv  avröv.  — 

i!'l)  Unter  biefcn  trügen  unb  ßicfdtjen  finb  oorjüglid)  bie  Stäbtc  angebeutet,  bie  ber  3c>^i^i>i'ung 
^erfaUen  fotten.  —  23)  b.  ^.  »om  golbencn  Äalbe  in  5öetbe(  III.  Reg.  12,  29;  Arnos  7,  10. 

2(i)  ö,'Ae.To  Muaß  Trö'/ui  avTov.    ^thx.  „»crWüftet  ift  5l?oab  unb  feine  Stäbte  erfliegcn",  TOV- 

•  T     T 

27)  r/,«fpa.  —  28)  ln^")  //ffin  Unglüd;"  novr/pia  avroi'.  —  29)1^^"!^  „betrauert  e^;" 

KivyfTnrf  avrü.  —   3'i)    niivreq  EKih'TF  bvofia  ahrov.    —    r51)1^ie    (SinWObUCr   I^ibOU^,   bic   fonft 

Ucbcrfluf;  batten  an  SPaffer  in  bem  Jeidie  i?or  ber  Stabt,  follen  ictjt  in  bie  bürre  SBüfte  sieben 

unP  J);Urfl  leiben  Is.   15.  2.  - —  ri2)  Aa//?wiJ  hirpißi/acTai^  uTi  uAero  Muäß,  nveßr/  e'ig  ae  Xv^iacvof/e- 

ror  iixi-jMuä  aoiK  —  rJO)  „(Einwobucrfdjaft  Slrocr?."  riefe  ~£tabt  geborte  bcn  Slmm^nitern 
unb  lag  an  ber  Ö3ren5e  'Jiioabo.  5i5iclleid)t  war  fic  bamalß  )?on  bcn  'Jlmmonitcrn  befe&t;  f.  >».  158. 
%xim.  2.  —  3 4)  2(ntwort  ber  glie^enben.  —  33)  b.  b-  in  ber  ganjen  i*anbfd}aft  am  Simon 

Num.  21,  13;  Is.  16,  2.  —  36)  ek  rf/v  yf/v  Meiaup.  —  37)  Jl7n"^J<-  5)?an  weif  nic^tö 
:}Mbcreö  i>on  biefer  ®tabt  .g>e(on,  bie  nic^t  oerwecftfelt  werben  barf  mit  ber  'JViePerftabt  ^elon 

im  ßJebirge  3uba  Jo.«.   15,  51  (D(on).  —  38)  HViT'SkSt;  ««'  'Pe^äf  Jos.   13,  18.  — 

39)  Ui.,<i)('ir.  —  /40)  worunter  sieflcidit  'J^mon=I^iblarbaim  Num.  33,  46  ju  »erftc^cn.  — 
^l)  VaifiiVA  —  unbefannt.  —  '12)  Viielleid)t  ein^  mit  i^aalmeon  Num.  32,  38.  —  43)  Dic)c3 
■ik^^ra  wiro  vhmi  Dercfer  u.  2(.  unterfdncpcn  t^on  bcm^cbomitifitcn  *.öo?ra  49,  13;  Gen.  36,  83; 
l<.  34.  6.  —  11 '4)  iUni  ben  inelen  uup  pradnoollen  ^tdbten  'DJJoab?  geben  bic  ie&t  no^  üor« 
baupenen  üliuinen  ein  laute«  ,^eugnif).  —  4-5)  3br  Sbalbder  beraufd)ct  Woab  mit  bem  Sorn» 
l>e*er  (^ottcei,  weil  eü  fid)  fo  fred»  gegen  ibn  erbobcn  Im.  —  46)   1X^3  DNtIO  pÖDI  ./«"*> 

i'f  fdMdgt  Woab  um  tld)  in  fein  '^k-fveie,"  b.  b.  in  ben  ?folgen  bcö  @otte3gerid)teit,  ba6  überfelbe« 
evganacn.  ~3^^d^ 'JJnPcrn:  „e?  fdildgt  bie  .^»dnPe  ^ufammen;"  «ai  iTf/c/ww«  Mwa/i  «v  ;i-e<jo/. — 
'I7i  ißie  e3  yorber  3i^rael  v^erfpottct"  bat,  wirb  e?  nun  felbft  jum  ®efpijttc  unb  ßictdd^ter.  — 

•»8)  ni^)i:2:i  Ü'^:m-Ü^  hi^'^l^'  rh  n\n  phb'n  NlSDN*V,tt>arbirnid)t3^raeUum 

-     :     ■  •   T  -    :  ■•    T    :     ■         |:  t  t      | 

(Sietpottc':'  bait  bu  e?  unter  rieben  ertappt':"'  ')facb  Slnbern  beifjt  ^*e()teres!:  „warft  bu  nic^t 
unter  rieben  erfunbcn"  (bie  fein  (Srbe  plünPerten'O  «''  ^^'  /"/  f-k  ye>oiaa/ibv  yv  nm  'lapaifk,  kuI 

;r  KAo7rai(;  ffuv  tifui^r/,  ori  tTrn/iiiKic  ahov.  —  49)  "TlUnjl  13  T|'*1Ü1"1  ^^0**3  //bCUn  fO  Cft 

pu  pon  ibm  rebeteil,  fd*üttcltcft  bu  bi*."  'iJIad)  S(npern:„um  beiner  ^»J'eben  willen  (gegen  baf- 
felbe)  wir|l  bu  fetb|l  auewanbcrn  muffen."  —  30)  Z>(x  ^mpcratio  flatt  beg  i^uturumö.  KoriAt. 

iTjn'  Tac  TÖ'Astr  Kai  uKTjaav  kv  -irpai^  .  .  —  31)  ipya  ai-TOV.  —  32)  ^^^V  73"N7  V*l^  0"K7l 


Ziv  g)rop()ct  3cvcmKu^.  48,  30—47.  5(um.  52—77.  371 

„unb  ba^  'iJIicfUicie  feiner  "iPrabtereien,  (Sitle?  6a6eii  iic  <\übc[n\"  ov^l  tu  tKnrov  alrü,  »Ix  olru^ 
i-nii/af,  Is.  ICi,  (). — -)-J)  ('<>"> ''.'fTf  -lirrwifv.  Tie  O.Väimcr  ter  „.^ieiiflinaiicrn"  unb  bie 
(f  iuwobncr  »on  Äir^-fparefetb,  t^nPfTD,  aucb  'iJfr  tjenannt,  .^auptftabt  fer  -Woabitcr.  ;i'j/,aare 

err'  (ivdpaf  «7/)ddaf  ai'xfiov-  In.  ];j,  J.  —  54)  "TtJ/*  03!D  /,nifbr  iif?  Über  C^'i^»-'»"  wup  ic^  über 

bid>  n>ciiicn,  J^einflecf  »on  Sibma."    Xie  i^tdbtc  Cs*T,er  unb  2ibma  nnireu  berübmt  burit  ibrc 

5i?eine    Is.     l('),    S.      i.'«    K/arÖiiin-     lu^z/fj  äTritK/dianndinoi  äuTTf'/nr  'Aot/n/mi.  —  •>-)  )    Ullter  belli 

Weeve  büvfte  bier  »voM  ba^  tobte  'Wcer  '^u  verfteben  fein,  foivie  nnter  bem  Weere  viMt  ja^cr  ein 
lUOJicv  J'eii.t  ober  5ee,  ber  bafelbft  vhmi  "[iJatur  aue  ober  and)  tin-<b  fünftlidu' 'Jlnlav^'  fiit  befanb. 

Tic  "iVvOpbetenfVVadH'  liebt  ftarfe  "JllU^brÜcfe.     K/i/unrä  miv  (h/'/ziit  \iü'/annnv  l-o/n-  'h,:i/ii  //ilmro). 

Tic  dlteven  'Olu-jlci^er  erfldrten,  umc-  bier  ihmu  il^einftoef  i?efaiU  ift,  fei  finnbi(blici>  •oom  i^olfc  ^u 
iiebnien.  ^Jiamentlid^  i\cb(n  ber  tibalbder,  •i^U)lo,  ^•.n-anüi',  t\Uab(ui?  bic  weitere  reiitiinii,  baj? 
bic  liiinivobner  <>on  5ebama  in  bie  <sK'fan;ienfdHift  bie^  über  ba?  "Weer  (i^ab'.^lon  nad?  -^^ieronr^- 
mu?),  bie  iHMi  ^sa\tx  bi?  an  r>a^  liJeer  ab;icfübrt  werben.  -Wan  ftebt  wobl,  wie  iie^nniniK"  bicfc 
Tcutunii  ift.  —  ->(>)   <n'i.n/«/(Tiy//,  wa-?jvobl  axut  burd)  „ffiei^nebmen"  ',u  übcrfctKn  fein  bürftc. 

37)   b.  b.  l'*Om  (harten  'i)?h'»ab^.      LXX  blOb'  iv  rf/c  Mon.Sir/iSor.  —  38)   oJvog  t/v  i-l  /jfvnh:  aov. 

39)  n^yn  ih  "ll^n  ITH  T]'")T"N*S  "»i*f  ^i-^ii"'^  ffft^ni  CuibeKiefan;];  ^ubelgcfanj?  (iiV) 

nid^t  3»!-'fl;UM'*inv^"  Sinn:  Wan  wirb  nidit  fe(tern  unter  ^nbeliiefaniv.  unb^ber  SubeUiefanj?, 
ber  tönt,  ift  nid>t  jener  ber  '-^efitfier,  fonbern  jener  ber  (Eroberer  C^^ialbonvit).   -pui  ohn  k-ärrianv, 

oiiVf.  öeilriQ  o'vK  inoirr/aav.  — (>0)  f.  Ä.  154.  2(nni.  ]l-ly.  Ij\^  cnrö  Kfjavyf/g 'Easßuv  kuQ 
Airäfi  al  liÖAeiq  a'v~<jv  iöuKav  ouvi/v  a'vrüv  ä—b  Zoyof)  tuQ  'ilii(ovm/i,  Kai  ciyye/Jav  '2a?Mala,  bri  Kai 
TU  {i(5<jp  Ne.Jf^ifir  fJf  KaTciKali/ia  iaTai.  —  61)  ä-aoAü  top  Muäß,  ävaßaivnv-a  erri  tov  ßufiöv'  Is. 
Ifj,    12.  —  6  —  )     LXX    ÖLO.   TovTO  Kapdia   tov   iiuäß   üa-tp   av?Mc  ßoj.ißfjaov(SL'  Is.  16,  11.  — 

(>::5)   £-'  hvdpÜTTovg  KEipäiSaq-   f.  3?.  31.  —  64)   HDN  ilb*!^  i^^rS"^  \'2~'^V  ">^'"^  ^1«^  ^'^^' 

|T    T  T    "t  -    :    ■    1  ■•  ^- 

wai  c3  fid^  nod)  crübrioit  bat,  t^erloren  i|cbt;"  dm  -oiro  ä  äEpu-oif/aaro  ü-gj/^sto  ä-b  äv&puTrov' 

1<^.  15,  7.  —  6o)  mijl  D*"l^"^3"^l/  "*1"  »•'löC"  >&änbcn  JRi^e;"  Kai  vräcrai  xe'ipe?  KOtjmvTar 

1(3,  G ;  Is.  15,  2.  —  66)  f.  i.  @r.  ^cbr.  blof'  l^yH  nO  beulet!"  o^ne  et.  —  67)  "n^iDn 

ri")^  „wcnbet  ben  S^iüden;"  ioTpe^e  vütov.  —  68)  rfnnpV/JUi^^iirnung;"?}'«:«^;;^«. — 

69)  baruntcr  i)!  5tabu($oboncfor  5U  ocrfteben,  wie  4,  13;  Ez.  17,  3.  —  70)  ninpll.    Xie 

v2tabt  Äviriotb  in  ^"R^ah  i)l  wobi  5U  nuterfdieiben  mm  .^ariotb  in  ^uba  Jos.  15.  25.  Ter 
(ibalbder  nabnt  baei  ®ort  iiidit  al?  (gii^ennamen  unb  überfetjt:  „(Erobert  finb  bic -Scjlen."  — 
71)  kizä^o)  TavTu  iv  fviavTü  (-laKtfEur.  —  7:2)  b.  b.  uutcr  bcu  5dni& -öefcbon?  bciiabcn  ftA 
jene,  bie  bem   ^djwerte  entflogen.  —  73)    ki  ntuf;  mit  „aber,  jeboöb"  übcrfctjt  wercen. — 

"^■'^)  [n'p  r^P  "»'■Ji'^  2i*on,"  worunter  bie  fönicilicf)e  ^Itefibenj  ijon  ,g>efcbon  ]Vl  serfteben  ift. 

Nvim.  21,  27-30.  —  73)  '2i<^*2  DNS  >Mi  (^'>kc\tnh  ^JJoab^"  (feine  ^errlid)feit).  —  76)  So 

werben  bie  'DJJoabitcr  weisen  ibrer  Streitfudit  v^enanut.  Arnos  2,  2.  —  77)  2?ott  ber  ^eitlid^en 
Jurüdfübrunii  ?}?oab3  nebmen  bicp  ©ort  Ibcoborct,  !^::^ranug  unb  bie  9?eueren  in?;iemein,  \i6) 
ftüt3enb  auf  Jos.  Flav.  Antiq.  XIII.  14-16;  i^on  ber  i]eii1ie;en  Jurüdfübrun^  junt  ©tauben 
an  ben  '??Jeffi^ö  nehmen  cö  5t|)abanue,  •^'Uijo,  IsUablu?. 


Caput  IL. 

1.  Ad  filios^  Ammon.^  Haec  dicit  Dominus:  Niimquid  non  filii  sunt 
Israel?  aut  lieres  non  est  ei?  Cur  igitur  hereditate  possedit  Melehom,^ 
Gad:  et  populus  ejus  in  urbibus  ejus  habitavit?  2.  Ideo  ecce  dies  veniunt, 
dicit  Dominus:  et  auditum  faciam  super  Rabbath^  filiorum  Ammon  fre- 
mitum  praelii,  et  erit  in  tumulum  dissipata^  filiaeque  ejus*^  igni  succen- 
dentur,  et  possidebit  Israel  possessores  suos,'^  ait  Dominus.  3.  Ulula 
Hesebon,  quoniam  vastata  est  Hai;*  clamate  filiae  Rabbath,  accingite  vos 
ciliciis:  plangite  et  circuite  per  sepes:  quoniam  Melchom  in  transmigra- 
2  e  c|  n e  r:  ^.  Schrift.  21.  a:.Ill.  24 


872  j 

tionem  ducctur,  sacenlotes  ejus,  etprincipes  ejus  simul.   4.  Quid  gloriaris  j 

in  vallibus?^  definxit   vallis    tua"*  filia  delicata,"  quae  confidebas  in  j 
thesauiis  luis,  et  dicebas:  Quis  veniet  ad  me?     5.   Ecce  ego  inducam 
super  te  terroreiii,  alt  Doiuiiuis  Deus  exereituuiu,  ab  omnibus  qui  sunt  in 
oircuitu  tuo:  et  dispergeniini  singuli  a  conspectu  vestro/'  nee  erit  qui 

congreget  fugientes.     0.   Et  post  baec  reverti  feciam   captivos  filiorum  ; 

Ammon,'^  ait  Dominus.     7.  Ad  Idumaeam.'*  Haec  dicit  Dominus  exer-  I 
cituum:  Numquid  non  ultra  est  sapientia  inTbeman?'^  Periit  consilium 
a  filiis,""'  inutilis  facta  est  sapientia  eorum.     8.  Fugite  et  terga  vertite,'' 
descendite   in   voraginem'^  habitatores  Dedan:'^  quoniam   perditionem 

Esau  adduxi  su[)er  eum,^"  tempus  visitationis  ejus.     9.  Si  vindemiatores  | 

venissent  su{)er  te,  non  reliquissent  racemum:-'  si  fures  in  nocte,  rapuis-  i 

sent"  quod  sulHceret  sibi.     10.  Ego  vero"^  discooperui   Esau,   revelavi  : 

abscondita  ejus,  et  eelari  non  poterit:  vastatum  est  semen  ejus,  et  fratres  • 

ejus,^*  et  vicini  ejus,  et  non  erit.^^     11.    lielinque  pupillos  tuos:*^  ego  i 

faciam  eos  vivere:  et  viduae  tuae  in  me  sperabunt.     12.  Quia  baec  dicit  i 

Dominus:  Ecce  quibus  non  erat  Judicium-"  ut  biberent  calicem,  bibentes  j 

bibent:  et  tu  quasi  innocens  relinqueris?  non  eris  innocens,  sed  bibens  | 

bibes.     13.  Qui;i  per  meraetipsum  juravi,  dicit  Dominus,  quod  in  solitu-  1 

dinem,  et  in  opprobrium,  et  in  desertum,  et  in  malcdictionem  erit  Bosra:^^  | 
et  omnes  civitates  ejus  erunt  in  solitudines  serapiternas.     14.  Auditum 

audivi"- a  Domino,  et  legatus  ad  Gentes  missas  est:^"  Congregamini,  et  ! 

venite  contra  eam,  consurgamus^"  in  praelium:    15.  Ecce  enim  parvulum  ; 

dedi  te  in  Gentibus  contem{)tibilem  inter  liomines.     16.  Arrogantia  tua  i 

decepit  te,^'  etsuperbiacordis  tui:  qui  babitasin  cavernis  petrae,  etappre-  j 

hendere  niteris  altitudinem  collis;  cum  exaltaveris  quasi  aquila  nidum  i 

tuum,  inde  detraliarn  te,  dicit  Dominus.     17.  Et  erit  Idumaea  deserta:  j 

omnis  qui  transibit  per  eam,  stupebit,  et  sibijabit  super  omnes  piagas  ! 

ejus.     18.  Sicut  subversa  est  Sodoma,  et  Gomorrha,  et  vicinae  ejus,  ait  1 

Dominus:   non   babitabit  ibi   vir,    et    non   incolet  eam   filius   hominis.  ' 

19.  Ecce  quasi   leo  ascendet  de  superbia  Jordanis  ad  pulchritudinem  j 

robustam:^-  quia  subito  currere  faciam   eum  ad   illam:"^  et    quis  erit  j 
electus,  quem  praeponam  ei?'"'*  quis  enim  similis  mei?  et  quis  sustinebit 

me?  et  quis  est  iste  pastor,  qui  resistat  vultui  meo?   20.  Propterea  audite  i 

consilium  Domini,  quod  iniit  deEdom:  et  cogitationes  ejus,  quas  cogi-  1 

tavit  de  babitoribus  Tiicman:  Si  non  dejecerint  eos  parvuli  gregis,^^  nisi  | 

dissipaverint  cum  eis  habitaculum  eorum.     21.  A   voce  ruinae  eorum  ; 

commota  est  terra:  clamor  in  Mari  rubro'"""'  auditus  est  vocis  ejus.    22.  Elcce  j 
quasi  aquila  asccndet,^'  et  avolabit:  et  expandet  alas  suas  super  Bosran:^ 

et  erit  cor  fortium  Idumaeae  in  die  illa,  quasi  cor  mulieris  parturientis.  j 

23.  Ad   Damascum:^'-*  Oonfusa  est  Emath,^"  et  Arphad:  quia  auditum  ^ 

Pessimum  aadierunt,  turbati  sunt  in  mari:  prae  solicitudine  quiescere^'  '* 

non  potuit.     24.    Dissoluta  est  Damascus,  versa  est  in   fugam,  tremor  | 

apprehendit  eam :  angustia  et  dolores^-  tenuerunt  eam  quasi  parturientem.  "j 

25.  Quomodo  dercli(juerunt   civitatem    laudabilem,^^   urbem   laetitiae!  j 

26.  Ideo  cadcnt  juvenes  ejus  in  plateis  ejus:^*  et  om  es  viri  praelii^^  con-  'l 
ticescent  in  die  illa,  ait  Dominus  exercituum.  27.  Et  succendam  ignera  , 
in  muro  Damasci,  et  devorabit  moenia  Benadad.'^  28.  Ad  Cedar,^^  et  ad  I 
regna  Asor,^^  quae  percussit  Nabucbodonosor  rex  Babylonis.  Plaec  dicit  l 
Dominus:  Surgite,  et  ascendite'*^  ad  Cedar,  et  vastate  filios  Orientis. 
29.  Tabernacula  eorum,  et  greges  eorum  capieut:  pelles  eorum,  et  omnia 


Ter  ^Prop()ct  3evcniiav5.  49,  1—7.  'ihm.  1—14.  373 

vasa  eorum,  et  camelos  corum  tollcnt  sibi:  et  vocabunt  .suj)cr  eos  formi- 
diiiem  in  circnitu.  öO.  Fuj^ite,  abitc  vehementer,  in  voraj^inibus  sedete, 
qui  habitatis  Asor,  alt  Dominus:  iniit  enim  contra  vo.s  Nabucliodonosor 
rex  I3al)ylonis  consilinm,  et  eogitavit  advcrsum  voscogitationes.  31.  Con- 
surgite,  et  ascendite  ad  gentom  quietam,  et  liabitantem  eonlidenter,  alt 
Don\inus,  non  ostia,  nee  veetes  eis;  soli  liabitant.  32.  Et  erunt  eameli 
eorum  in  direptionem,  et  multitudo  junientorum  in  j)raedam :  et  dispergam 
eos  inomnem  ventum,  qui  sunt  attonsi  in  eomam:^  et  ex  omni  continio 
eorum  adducam  interitum  super  eos,  ait  Dominus.  33.  Et  erit  Asor  in 
liabitaculum  diaconum,'^'  deserta  usf|ue  in  acternum:  non  manel>it  ibi 
vir,  nee  incoleteam  tilius  hominis.''"  34.  Quod  factum  cstvei'bum  Domini 
ad  Jeremiam  prophetam  adversus  Achim''^  in  })rinci{)io  regni  Sedeciao 
regis  Juda,  diccns:  35.  Ilaec  dicit  Dominus  exercituum:  Ecce  ego  con- 
fringam  arcum  Aehim,  et  summam  fortitudinera  eorum.'"*  30.  Et  inducam 
super  Aelam  quatuor  ventos  a  quatuor  ])higis  caeli:  et  ventih\bo  eos  in 
omnes  ventos  istos:  et  non  erit  gens,  ad  quam  non  perveiiiant  profugi 
Aelam.  37.  Et  pavere  faciam  Aelam  coram  inimicis  suis,  et  in  conspectu 
quaerentium  animam  eorum:  etadducam  super  eosmalum.  iram  l'uroris 
mei,  dicit  Dominus:  et  mittam  post  eos  gladium  donec  consumam  eos. 
38.  Et  ponam  solium  meum  in  Aelam,"  et  perdam  inde  reges  et  principe«, 
uit  Dominus.  39.  In  novissimis  autem  diebus  reverti  faciam'*  captivos 
Aelam,  dicit  Dominus. 

1)  riefe?  dci'oitd  nnirtc  von  bcn  LXX  aiifö  Stctten  \>crtficitt  unb  cntfnilt  Sfüeimiiiwngfn 
flciicn  fcIiKitti-  iH^ltcn'dnn'rcu:  a)  Vu!<r.  49.  l-ß«IiXX  :ö().  l-.O  (\i\\Qn  5lnunou;  b)  i'.  l-TI- 
29,  7-22"(£^pm;  e)  i\  23-27=^30,  12-16  ramaf-cuö;  dl  t^.  28-33-30,  6-11  (ücbarr.nb  5lfcr; 
e)  2?.  34-39  -  25,  34-39  5{c(am.  —  "2)  Xicfc  ©cirfa.auni^  cviiiiu^  UMbrütcinli*  ;ilcid>  bcr  ^or- 
bergcbcnbcn  im  iMcrtcn  '^sa'ere  '^soaHm6.  —  ^5)  ?."'icidHMn  (-^Jialfotn,  ??ioIcdi).  ber  'Mone  bcr 
Simmonitcr  anr^  bicr  alö  Micvrafcntant  bc?  i'olfcö  ;V'iuMiiiiicn,  bcr  mt  ocrmcffcn  bat,  btc  non 
ibrcn  ^.Bcfit^crn,  bcn  ^^riulitcn,  iHMlaiTcucu  l'dufcicifn  im  £\un  ocm  ^crbvin  in  "i^tii^  5U  ncbmcn. 
Uebcr  ?:Jc!od)  f.  5lnm.  ju  Lcv.  18,  21  ;  Deut.  18,  lü;  Jiidic.  2,  11.  —  4)  HS"!  'M<^  fi3icf;c/' 

t».  b.  bie  9?cfit>cn^!labt.  Sic  nnirbc  *>pn  '}?atnutcbcnofpr  ',cvni.n-t,  unb  ijcn  ytolcmäu-?  ^ybila- 
tielpbu8  UMcbcr  cvbviiit  — mit  bcm  Viamcn  ^ybilabclpbia.    ii>iMi  bcn  ^.''aitantcfancrn  jcrftert 

erflanb  (le  nidU  »icbcr  iinb  finb  an  ibrcr  Stelle  nurncd}i)vuincn  jnruiben.— -3)  n*2*2C*  ^H? 

„foH  ju  einem  3dnittbaufcn  n?crbcn;"  ioovrai  elg  äßarov  Kai  ä-6/.eiav.  —  (»)  b.  b.  bie  ?cn  ibm 
abbängigcn  Stabtc.  hm  ßufwi  nvTijc.  —  7)  b.  b.  rcirb  iricbcr  bellten  fein  porige?  l'anb  unb 
bcrrfAcri  über  tiütn  un.ierednc  23e)ll}er.  —  3"  i'fn  3citcn  bcr  ^QJadiabder  ntib  aiut  unter 
Sobanncc  .^i>rcamiö  ?crlcien  fie  5lmmonirer  mebrerc  Stabte  an  bie  3uben  I.  Mmc.  5,  5-43. 

Flav.    Jos.    Allti(i.    XIII.    21.      JjX\  ■r-a/m/Jt^l'erai.'IpaT,/.  T7,%'  äpx'/i'  nrriä.      ^I'^  ^i-'t^^^Cn  Unb 

»oöcn  Sinne  fam  ba>?  Vanb  fcr  'OlmnuMÜter  unter  baei  baoibifcbe  Scepter  burcb  bcn  (iintritt  in 
baä  Sbriftcntbum.  —  S)  Tb  biefe«  -i^ai  ein?  \\i  mif^ijatb  Is.  10.  2S.  bürftc  fdnrcr  ',u  cntt\-beiben 
fein.  Xie  Start  .^^efebon  nnrb  bier  bei  'Jlmmon  crivdbnt,  n^cil  fic  irabrfd}einlifb  foirobl  fon 
Slmmonitcrn  alö  vcn  l^cabitcrn  beu'obnt  war.  i'Jadi  4<S,  2  unb  Is.  15,  4;  16.  S  i^cbört  ilc  ?u 
«D?cab.  3(mnuMt  unb  9?iLMb  n\iren  au*  [cnft  oft  rcrcinigt;  batten  ^ur  3cit  ffr  ?Hiditer  einen 
unb  bcnfclbcn  .Honig.  —  f))  Timmen  pc*te  auf  feine  frucbfbarcn  2bvilcr  uvifdicn  beben  ^-i^crgcn 
unb  wnbejUMngliibcn  in-ftcn.    h  roiq  irsdioiQ  'EvG/cei>.  —  10)  TlOltDJ/*  D?  ,ocrf(offcn  (abgc^ 

flofTen)  itl  bein  2bal,"  gleirf^  bem  5?a*c,  bcr  barin  ftri^mte.  Xcrcfcrgibt:  „bcin  2bal  fliegt 
(»On    a31Ut)."  —  11)    nbnlli'n  DDPf   »abtrünnige  SoC^ter;"    •dvyarep  Irafiiag-  31,22.— 

12)  VJQ*?  C^'N  //ifi'fr  ^pr  ficb  bin,"  b.  b- weit  aueeinanbcr;  eKoaro^  elg  rd -pöcuTron  avroi- 

T    T  : 

Arnos  4.  3.  —  13)  Sic  famen  wirüid)  iriebcr  ',urüc!  au^  ber  ß5efangenfd>aft  unb  gelangten  ju 
?Wad)t,  rcie  aue  I.  Macc.  5.  6  bcinngebt;  cf.  Flav.  Jos.  Anlici.  XIII.  13.  Xie  2(uiMilgung 
(brcg  Stnbcnfcnö  iinf  ibre  Ueberlicferung  an  bie  Söbne  bci^  iKorgcnlanbcij  Ezoch.  25.  lu  ijer- 
bängtc  ß3ott  crft  fpdter.  —  l-'i]  Is.  34.  1.  Tic  Strafgeridne  über  (rbcm  erfüllten  fut  n^abr- 
fc^einlic^  mit  jenen  ber  übrigen  umlicgenben  ajölfer"  im  fünften  Sa\)xc  nacb  ^erufalenu 

24* 


374  ^ix  ftci'ijet  3erentiaö.  49,  7—22.  ?Inm.  14—37. 

3cnlönnuv  —  lo)  33ittcre  3i"'-'*"te.  „3Bctf)  2!l>cman,  bic  2tabt  bcr  3Bcifcn  unb  ©ctctutcn, 
Jcincn  9Uitf)  gegen  Sbcmo  Strafgerichte?"  Gen.  36,  8-11.— 1(»)  ek  avvnTö)i\    nn^p.3' 

üiFTo.  —  17)  y-arl/dTj  ö  ronor  avTüv.  —  18)  fteiget  biiuib  iii  eine  5it(ucf)t,  n^o  euch  9?iemanb 
fte(>t.  ßadrvare  t'ic  Kn&iaiv.  —  19)  Stabt  unb  l'anffclnift  ^UMfAcn  'JPctra  xuxt>  ^iwx  (Jen.  2.5,  3. 
.»riorLMr.Mnuei  bemcrft,  baf;  fie  (£M.imitcr  fcbr  baiifig  in  .^röMen  iv-obntcn.  Gintju-n  fünft  e?  wabx' 
l'iteinlicb,  raf;  (ner  .Hauflcntc  von  Tcfan  angcrcbct  ircrfen  (i>on  Teran  anf;evbvi!b  ^^uniaa  am 
rerfiüten  %'ecrbufen),  fte  mit  reiitcr  l'abnng  auf  fem  Jln-gc  nad)  Ibeman  cber  ^^ctra  finb;  Is. 

L'l,    13;    Ez.    '25,    13.  —  iJO)    utc   övaKoÄa  e-oir/aev.   i/yayov  i-ä'  avruv  h'  ;;\;p6vif),  u  kTrtfjiceTJmjiiTjv 

;■-'  avTov  .  .  —  21)  jTjSS")^  „9iad)Iefe."  Xer  rskbanfc  ift:  sB3enn  ÜDcinlefer  einen  ®einberg 
aurf)  fiarf  mitnebmcn,  fo  räumen  fic  i()n  bod)  blof;  al\  io  baf;  feine  9?ad)(efc  mcbr  »oorl>inbcn. 

!j7i  Tpvyr/ral  tf/.dov,  al  oh  Kara'Ae.iipovaiv  aoi  KaraAeiu/ia.  — 22)  ÜBärCU  XiebC  Über  bid)  gefommcn, 

fo  bcitten  fte  nur  geuinnmcn,  wa^  fte  notbwenbig  batten.  üc;  n/Jn-Tcu  h  wk-I  k-nnJijaovoL  ;i:«paf 
a'vrüv  .  .  —  2?l)  b.  b.  bie  (Ibalfäev  aber,  bie  in  meinem  ??amcn,  b.  i.  burdi  meine  'Jinorbnnng 
fommen,  biefe  irerDen  Slüee*  furdniniblen,  unb  ba?  innbiM-iienfte  aufbecfen.  '.JlKe  ed^lupfnnnfel 
ji^crPen  ibncn  offengelegt  werben  —  mitben  Scbäl3en  unb  l'cuten,  bie  barin  »erborgen  finb.    o-l- 

h,u)   Kariai'pa   rov  'Wnav^    nveKnAvrpa  rä  Kpvnra  nvrüv,   i;pvßr/vai  oi'  /jf/  tVivcn'TU  .  .  ■ —  24)    Unter 

bon  'Prüfern  finb  bier  nn'^bl  fie  Woabiter,  bie  ^}?abatbäer  unb  Sebarener  5U  oerfteben,  unter  bcn 
■OKutbarn  alienfaüc*  Gboriter,  ^^(malefiter,  n^cnn  eö  beren  nod)  gab.  ÖBabrfdu'inlid^  finb  unter 
vii-iiii  aucb  nur  fic  f'ratre.s  ]u  oeriteben.  io/ovro  ihä  ^t^^pi  (i<^tv(pov  airov,  ytiravoc  /mv  .  .  non 
fiir  ift  aii  b:>perbolifd^er  '.Jluefrud  5U  betradUen  unb  bcbentet:  bae;  l'anb  wirf  wie  au^geftorben 
crfd)cinen.  'Jfadi  i^atabluy  finb  biefe  2I>ortc  im  3iifammcubange  mit  'i^.  11  ju  nebmen,  wornacfe 
bie  Ucberfet3ung  lautet:  „Unb  Co  wirb  "^iMemanb  übrig  fein,  bcr  5U  feinem  ftcrbenbcn  ^jefdbrtcn 
fagt:  Vaf!  mir  beine.viinbcr  V-trücf,  idi  nnll  fie  erbauen  .  ."  Tiefe  (irflärung  erfdieint  ge^nntngen. 

nai   liVK.  icrw,   vTro'/ti-eahti  opCfMvov  aov,  Iva  '^.i/ar/TnC  Alidia.s  V.  18.  —  2-5)   b.  b.  bu  nur)!  nur 

.«inber  unb  SBittwen  ^urücflaffen,  um  bie  id)  mid^  bann  auo  5^armbcr5igfeit  annebmcn  wiQ. 
Walfonat,  (lorneliues  a  Val^ife,  X'lüioli  finb  ber  -t^feinung,  ®ott  fvredvc  bier  x>\\x&\  \>n\  ^.H-opbetcn 
ironifd):  'i'af;  ffiaifen  unf  i^ittunm  smüd,  wenn  fu  u  vnn-magjl,  fo  will  idi  bann  bcin  (s5cfd^lc(^t 
erbalten  unb  s>om  Untergänge  erretten.  kuI  ij-w  C,yaniiai.  iwl  al  x^p"-^  f'^'  h^'^  Tre-oi&aaiv.  — 
2(>)  (£e  finf  baruntcr  bie  fielen  rs)uten  unb  Sblen  unter  bcn  Äinbern  ^v^rael^-  ju  uerfleben,  bie 
in  bie  '^kfangcnfdiaft  abgefübrt  wurten,  ebne  co  *^er^ient  m  baben.  „3Beun  biefe  ^d)ulblofcn 
bcn  .Helcb  tranfen,  wie  ^'oütcil  bu  (fer  Sdnilbbarftc)  uugcftraft  bleiben?"  8,14;  2.i,  28. — 
27)  iHH^ra  wirb  bier,  weil  .i^auptftabt,  al»  SJepräfentantin  beö  l'anbco  genommen.  -Tic  LXX 
nennen  fie  nid)t  unb  überfet3en  h  /nmo  avrf/c-  Is.  34,6. — 28)  Tiefer  unb  3?.  1-')  unb  16 
lauten  mit  Abdias  1-4  faft  gleid).  —  2f>)  äyytlovc,- äc  tävr/ äTrtfJTE.'/iev.  Unter  bcm  2Borte 
"l^V'  '<^g''itus,  i>erftet)t  ibeoboret  bie  (Enget;  Spranu?  aber  unb  *£ancbej  mitSpritlu^  ben  innern 

pon  'sunt  eingeflöfnen  31ntrieb;  gorneliue!  a  Vapibe  u.  3(.  bic  Tviefaubten,  weli-^e  'i)?abudiobonofor 
ein  bie  i8ölfer  abordnete,  fic  u'in  .Siriege  aufjuforberu.  Hie  sensus  est  planissimus,  fagt 
l£orneliu6  a  i!apibe.  —  30)   ^Qlp    „erbebet  CUC^;"  ävdaryTe.  —  ^Ij   ?}  naiyvia  ouv  ivsxeipriae 

oiH   Iraftia  KapAiac  aov  Kart/.vae  Tpvfta'/.uiQ  Trf-pö)V,   avvtlaßev  lox^'v  ßovvov  vtp7/^ov.  —  32)   >§cbr. 

„"ocn  bcö  3i-M'ban3  fxadjt  jur  ®ol}nung  Der  Starfe,"  b.  I).  ju  ^bumda.  tu  fi^cov  -ov  'lopSävov 
t'ig  TÖTT-ov  Aldäfi,  7n'Ji{  ni^"7NI.  2^cr  fommeube  Söwe  bejetc^nct  ben  itönig  ber  S^^albder.  — 
33)  öTL  raxv  kiaSMiu  ahrohg  «t'  avri/c .  .  H'S^Q  1.3Vn^^  ^^*'Jl"^^^'*^  „bcuu  augenblicflii^ 

werbe  ic^  i^n  laufen  lajfen  gegen  fic,  ober  fdineü  will  icb  fic  ibn  jerftrcuen  laffcn  unb  ibn  barau6 
jurücfbringen."  SOeniger  fpridU  an,  mit  Yod)  unb  r){eifaM  5uüberfe&en:  „bcnn  id)  rege  an, 
treibe  i^ni  oon  ibr  t)iuweg."  Tic  cr|lc  biefer  Ucberfeijuiigcn  l^at  uicbt  nur  ben  !i?ud)!tabcn,  fonbern 

auc^  bie  33ulgata  für  fici).  in  raxv  kKyiuiij  ahrorg  an'  avTTjg.  —  34)  Ipö};^  r7^*7i<  TldD  'D 

„wer  ifi  ber  Srlefene,  ben  id)  über  fic  (ober  wiber  fie)  befteae?"  ?iad>  bcm  (Sbalbäer,  Ibcoboret, 
■t-'ugo,  -i^atabhu^  ifi  baruntcr  ^fabudioüonofor  ^u  »crtlebcn.  5tUein  ca  eben  t^on  biefem  gefagt 
worbcn,  waö  5U  fagen  war,  warum  biefe  neue  ,5ragcV  W\i  mebr  (sM-unf  nebmen  baber  ^JpranuS 
unb  ^an*e5  an,  (sk>tt  frage  bier  nacb  bcm  •Jlu^erwabtten,  ben  er  finben  nuntte,  um  3bumäa  ju 
retten  »or  9?abud)obonofor^  ba  biefer  *oon  ibm  (Wott)  felbft  beftcltt  worbcn.  ml  rol-g  veavlaKovg 
i-'  a!'Tr]i'  l-iari/aarf.  —  3-))  b.  b.  ce*  Werben  f leine  Jruppen  bc?  cbdlbäifd^en  .^cerec  binreid)en, 
ba«  Vanb  ein^unebmen  unb  ju  lu-rwüftcn.  9?adi  bem  .^ebr.  „wabrlicb  fie  werben  fic  fortfct){eppen, 
fie  (sjcringen  ber  .g^eerDe,  wabrlid)  es  wirb  über  l'elbcn  »erwüilet  ibre  SBobnung"  (ober  ibre 
Süeibe).    Tic  (Sbomiter  werben  i^kx  al«  geringer,  fd)wad)er  Jbeil  ber  grot'cn  beerbe  bctrad)tet, 

Weld)C    ber    (Ibalbiier    erobert,     iäv   /ly  avpfy'döxn   {(7vvinj'u{>i:)(n)  rä  tläxtcra  tÖjv  TrpoßäTuv.  — 

36)   vl1D"D'3  //Äin  Sd)ilfmcere;"   kuI  Kpavyi/ -daMffcyg  ovk  ?/Kova^?j.  —  37}  sc.  Nabucho- 


X>er  ^rcp()ct  3crcmiai?.  49,  22—39.  ^?(nm.  ;37— 56.  375 

•lonosor  4S,  40;  Peut.  2S,_4'i. — ^58)  t-' ö,v''/"'v'"""  "'"'/C-  —  39)  T  ama v^cii ^  ift  bicr 
luitt  tionuiiiu-  a  Vapitc  für  i\^ricn  iicnoiniucu  —  al?  .t^allvtl^^^t  rciTcIbcn;  allein  tic  linieren 
^ürcjU'ton  finci  iicuciiU,  ^al^  f^H-faiUi'  nuv  auf  rama?ciiiJ  \u  teilten,  ireil  ja  Si^ricn  laiuift  erobert 
ivorren;  f.  35,  11;  !■<.  7,  10;  17,  1;  l\'.  ll«p.  1^4,  2.  Csher  Weinun;^  iiait  battc  fii* 
laniaecu^  auf  ta^  'Jfcuc  emvört  unt  muf;te  ^aber  fct^linllnc  iBeiffaiiunaen  m-rnebmen.  — 
40j  lieber  tiefe  bcircu  Stätte  f.  Xuui.  13,  22;  iV.  Reg.  18,  34.  --  -Ü  j  HJINI  D"*3  IJ^J 

^DV  N^  DpJi^'n  -.''c  l'"f  iH'ftür^t;  am  Wcere  iil  Unruhe;  rubcn  fanu  ee*  nidu."  Xcr  2inn 
ift:    Xer  Sdn-eefen  über  ten  ^Intviff  i^cn  ramaecu«  erftrerft  |id>  bi6  jum 'Wecre.    e^iarr/rnr, 

iiivfjLw^riaav.   ävu-aicua\i(u  o'r  fiy  cvvuvrai.  —  -^Ü)   f.  t.  ('dv.  —  'i'})   ~('.>r  o/'^i  eyKar/'/i-ri'  -i'i/iv 

iui/v,  KojfiT/v  i)ä-?/aav;  5'»  ^(bx.  ift  bicr  Tama^cu«  „tie  Statt  meiner  j^reutc,"  ^'iy\i^*'2, 
iienannt.    di  ift  jimifelbaft,  ob  bie§  ein  9(u?ruf  rsiottc^,  ober  bcä<  'JProvbeten,  ctcr  cincei 

ii?CWObnerö    ter    Statt    ift.  —  i'i)     ev    7T?.areiaif:   ai»:  —  .^o)    ei   äi'öptg  ol  -o'/tiJiarai  aov.  — 

46)  raruntcr  ftnt»  tie  f  atdfte,  nlipiN,  3?cnabat^  ju  serftebcn,  »on  bencn  lll.  Reg.  lö, 

18  bie  Siebe  ift.  sat  Karaoir,troi  äuitxx'in  i'un  'Afhp.  —  47)  Gen.  2"),  13;  C.'uit.  1,4;  Is.  21, 
IC).  —  IS)  O.Van  barf  bier  ivobl  niebt  an  bie  Stabt  "^l^cr  im  Stamme  '??erbta(i  Jos.  11.1; 
auit  nid^t  an  bie  Statt  "Jlu'r  im  Stamme  in'njamin  II.  Esdr.  ]  I.  33  benfen,  fontern  an  ein 
??oinabeniH^lf,  an  ein  i'olf  ber  Weböfte,  wie  eö  ber 'Oiame  anjei^t,  —  an  bie  Ji^ebuinen.  Tie 
]jXX  faffen  bier  ^ufammeu:  r/,  Kn^äp  rij  ßaaüdaaij -yq  ah}.i,r.  —  49)  riefe  ii?orte  finb  an 
bie  iSbaltvicr  iierid>tet.  avaGTr,-&i  kuI  iir(i,i?/i}i .  .  — 30)  f.  3,  2;  9,  1.").  —  ol)  f.  S.  !")(). 
3lnm.  34.  —  3iJ)  f'.^mbolifdu'r  '?(u?trurf  für  „i^bc  unb  a^üfte."  —  33)  25,2;');  (Jen.  14.  1; 
Ls.  11,  1]  ;  13,  17;  Dan.  8,  2.  SCsiö  bier  ber  '^M-oi^bet  ivieterbolt  ;ie;icn  bie  pcrfif*e  ^IM-ooin^ 
(£It>maiS  auofvriAt,  bat  tlA  balt  erfüllt.  Tcnn  (v^ecbiel  32,  24  nennt  balt  naii  ^uTiifalemi^ 
;^erftörunii  bae  :'Kei*  'Jlelam  unter  t^cn  reruniftetcn  uut  eroberten,  i-l  m  h-tn/  tu  W/nu.  — 
34)  3"!  't^cbr.  fcblt  tie  ^artifel  et.  Ter  i^Oj^MX  loar  eben  tie  .^auptfrärfc  ter  5(clamiter. 
api7/  'Si-i«rr7i-/af  uirüv  .  .  —  33)  b.  b.  iu  5(elam  UHrbe  \6>  meine  .g>errfd>aft  am  ftärtften  \\\ 
crfennen  e^eben.  —  3(>)  'Jlu^i  ber  ^3ef*tdne  in  befaiuit,  t.if;  '?(elam  fid^  ivieter  erbob,  ja  iu  ber 
•jPerfon  be«  ßoruo  felbft  5ur  (irobcrun;!  fd^ritt.  3hidi  im  :)ieid'c  librifti  ift  'Miriam  niebt  unter 
ben  Vepten.  •JUlamiter  ivaren  oci'i^'»  ber  "JluciiicjJitni?  beö  b(.  '^)eiftei?  am  erften  ^Vriniiüfeftc  in 
^u'rnfaiem  ;  bie  ~.)(elamtrer  bilteten  tie  (ürftliuoiöfirdH"  jenfeiti?  te?  2i.iri^;  tie  '.Jlelamiter  lieferten 
ter  -Ä'artiM'cr  unt  SciiiJ'^  fu'"  ^^»^  -itlc  ^aufcutc;  .':fozoui.  H.  E.  II.  7-10. 


Caput    L. 

1.  Verbum,  qiiod  locutus  est  Dominus  de  Babvlone,^  et  de  teria  Clial- 
daeorum  in  manu  Jereraiae  prophetae.  2.  Annuntiate  in  Gentibu.s,  et 
auditum  facite:  levate  Signum,^  praedicate,  et  nolite  celare:  dicite:  Ca|ita 
est  BaV^ylon,  confususest  Bel,^  victusest  Merodach,^  confusa sunt  sculpti IIa 
cjus,^  su])erata  sunt  idola  eorum.  3.  Quoniani  ascendit  contra  eam  gens 
ab  Aquilone,''  quae  ponet  terram  ejus  in  snlitüdinera:  et  non  erit  qui 
habitet  in  ea  ab  homine  usque  ad  pecus:  et  moti  sunt,  et  abierunt.'^  4.  In 
<liebus  illis,  et  in  tempore  illo,  ait  Dominus:  renient  filii  Israel,  ipsi  et 
tilii  Juda  siuiul:  ambulantes  et  flentes  properabunt,^  et  Dominum  Deum 
suum  quaerent.  5.  Jn  8ion^  interrogabunt  viam,  huc  facies  eoruiu. 
A'cnient,  et  apponeiitUr  ad  Dominum''  foedere  scmpiterno,  quod  nulla 
oblivione  delebitur.  G.  Grex  perditus  factus  est  poj^ulus  mens:  pastores 
eorum  seduxerunteos,  feceruiitque  vagari  in  inontibus:  de  montein  collem 
transierunt,  obliti  sunt  cubilis  sui.  7.  Omnes,  qui  invenerunt,  comede- 
runt  eos:  et  bestes  eorum  dixerunt:  Non  peceavimus:  ])ro  eo  quod  pecca- 
verunt  Domino  decori  justitiae,"'  et  expeelationi  patrum  eorum  Domino. 
N.  Recedite  de  medio  Babylonis,  et  de  terra  Cbaldaeorum  egredimini:  vi 
cstote  quasi  lioedi"  ante  gregem.  9.  Quoniam  eoce  ego  suseito.  et  addu- 
cani  in  Babylonem  congregationem  Gentium  magnarum  de  terra  Aqui- 
loUis:  et  praeparabuntur  adversus  eam,  et  inde  eapietur:  sagitta  ejus 


876 

quasi  viri  fortis  interfectoris,'-  non  revertetur  vacua.  10.  Et  erit  Chal- 
daea  in  praedum:    omnes  vastantes    eam   replebuntur,'-^  ait   Dominus. 

11.  Quoniam  exultatis,  et  ma(Tnaloquimini,  rliripienteshereditatem  meara: 
quoniam  ellusi   cstis  sicut  vituli  super  lierbam,  et  mugistis  sicut  tauri. 

12.  Confusa  est  mater  vestra'^  nimis,  et  adaequata  pulveri,'^  quae  genuit 
vos:  ecce  novissinia  erit  in  Gentibus,  deserta,  in  via,  et  arens.^  13.  Ab  ira 
Domini  non  liabitabitur,  sed  redigetur  tota  in  solitudineni:  omnis,  qui 
transibit  per  I^abylonem,  stupebit,  et  sibilabit  super  universis  plagis  ejus. 

14.  Prac))araniini  contra  Babylonem  per  circuitum  omnes  qui  tenditis 
areum;    debellate   eam,    non    pareatis   jaculis:  quia   Domino  peecavit.' 

15.  Clamate  adver-sus  eara,'"  ubique  dedit  manum,'^  ceciderunt  funda- 
menta  ejus,  destructi  sunt  muri  ejus,  quoniam  ultio  Domini  est:  ultionem 
accipito  de  ea,  sicut  fecit,  facite  ei.  lö.  Disperdite  satorem  "^  de  Babylone, 
et  tenentein  falcem  in  tempore  messis:  a  facie  gladii  columbae'^  unusquis- 
que  ad  populum  suum  convertetur,  et  singuli  ad  terram  suam  fugient. 
17.  Grex  dispei'sus-"  Israel,^'  leones  ejocerunt  eum:  primus  comedit  eum 
rex  Assur:  isto  novissinnis  exossavit  eum  Nabuchodonosor  rex  Baby- 
lonis.  18.  Propterea  haec  dicit  Dominu.s  exercituum  J)eus  Israel:  Ecce 
ego  visitabo  regem  Babylonis,  et  terram  ejus,  sicut  visitavi  regem 
As.sur:  10.  et  red u eam  Israel  ad  habitaculum  suum,  et  pascetur 
(.'armelum."  et  Basan.  et  in  monte  Ephraim,  et  Gailaad  saturabitur  anima 
ejus.  20.  In  diebus  illis.  et  in  tempore  illo,  ait  Dominus:  quaeretur  ini- 
quitas  Israel,"^  et  non  erit:  et  peccatum  Juda,  et  non  invenietur:  quoniam 
])ro{)itius  ero  eis,  quos  reli(|uero.  21.  Suj^er  terram  dominantium  as- 
cende,''  et  su|)er  habitatores  ejus/visita,^'  dissipa,  et  interlice  quae  post 
eo?  sunt,^"  ait  Dominus:  et  fac  juxta  omnia  quae  praecepi  tibi.  22.  Vox 
belli  in  terra,  et  contritio  magna.  23.  Quomodo  confractus  est,  et  con- 
Irjtus  nialieus  universae  terrae?  quomodo  versa  est  in  desertum  Babylon 
in  Gentibus?  24.  Illaqueavi  te,  etcajita  es'^  Babylon,  et  nesciebas:  invenla 
es  et  apprehensa:  quoniam  Dominum  provocasti.'''^  25.  Aperuit  Dominus 
tlie.saurum  suum,  et  protulit  va.sa  irae  suae:  quoniam  opus  est  Domino 
Deo"^  exercituum  in  terra  Chaldacorum.  26.  Vcnite  ad  eam  ab  extremis 
finibus,^  apcrite  ut  exeant  qui  conculcent  eam:'^'  tollite  de  via  lapides,  et 
redigite  in  ai.-ervos,  et  interficite  eam:  nee  sit  quidquam  reliquum. 
27.  Dissipate  universos  fortes  ejus."''^  descendant  in  occisionem:  vae  eis, 
quia  venit  dies  eorum,  tempus  visitationis  eorum.  28.  Vox  fugientium, 
et  eorum,  qui  evaserunt  de  terra  Babylonis,  ut  annuntient  in  yion  ul- 
tionem Domini  Dei  nostri,  ultionein  templi  ejus.  29.  Annuntiate  in 
Babylonem  plurimis  omnibus,^'*  qui  tendunt  arcum  :  consistite  adversus 
eam  |)er  gyrum.  et  nullus  evadat:  reddite  ei  secundum  opus  suum:  juxta 
omnia  quae  lecit,  facite  ilü:  quia  contra  Dominum  erecta  est,  adversum 
.«'aiR-tum  Israel.  30.  Idcirco  cadent  juvenes  ejus  in  ])lateis  ejus:  et  omnes 
viri  belbitores  ejus  conticescent  in  die  illa,  ait  Dominus.  31.  Ecce  ego 
ad  te  suitcrbe,"*'  dicit  Dominus  Dens  exercituum:  quia  venit  dies  tuus, 
tem|)us  visitati(>nis  tuae.  32.  Et  cailet  superbu.«,^'  et  corruet,  et  non  erit 
qili  <uscit<ft  vun\:  etsuccendam  ignem  in  urbibusejus,  etdevorabit  omnia 
in  L-ircuitu  ejus.  33.  Ilaec  dicit  Dominus  exercituuni :  Galumniam  sus- 
tin^^'it  filii  Lsrael,''"  et  lilii  .Inda  siri\ul:  omnes,  qui  ceperunt  eos,  tenent, 
nolunt  dimittere  eos.  34.  Kedemptor  eorum  Ibrtis,  Dominus  exercituum^ 
noiiien  ejus,  judieio  dcfendet  causam  eoruni,^'^  ut  exterreat  terram,  et 
(■(^mmoveat  bnbitatores  Babylonis.-''^  35.  Ghidius  ad  Chaldaeos,  ait  Do- 
nünus,  et  ad  habitatores  Babyl-.mis,  et  ad  principes,  et  ad  sapientes  ejus. 


Der  ^rop^ct  3crcmiad.  50,  1—20.  2lnni.  1—23.  377 

36.  Gladius  ad  divino.s  ejus/"  qui  stiilti  erunt:  ^ladius  ad  fortes  illius,' 
qui  tiniebunt.  37.  Gladius  ad  equos  ejus,  et  ad  t-urrus  ejus,  et  ad  oinne 
valgus,^'  (juod  est  in  rnedio  ejus:  et  eruut  quasi  inulieres:  gladius  ad 
thcsauros  ejus,  qui  diripientur.  38.  Siccitas  super  a(|uas''"  ejus  erit,  et 
areseent:  quia  terra  sculptilium  est,  et  in  portcntis  ;:,doriantur;"  39.  prop- 
terea  habitabunt  dracones  cum  faunis  ficariis:"  et  habitabunt  in  ea 
strutbiones:*^  et  non  inbabitabitur  ultra ^*'  usque  in  senipiternuin,  nee 
extruetur'  usque  ad  generationeni,  et  generationem.  40.  Sieut  subvertit 
Dominus  Sodomam  et  Gomorrbam,  et  vicinas  ejus,  ait  Df-minus:  non 
baljitabit  ibi  vir,  et  non  incolet  eam  ßlius  bominis.  41.  Eeco  populus 
venit  ab  Acjuilone.  et  gens  magna,  et  reges  multi  eonsurgent  a  tinibua 
terrae.  42.  Arcum  et  scutum  appreliendent:  erudeles  sunt  et  immiseri- 
fordes:  vox  eorum  quasi  mare  sonabit,  et  super  equos  ascendent:  sicut 
vir"*^  paratus  ad  praelium  contra  te  filia  Babylon.  43.  Audivit  rex  Baby- 
lonis  famam  eorum,  et  dissolutae  sunt  manus  ejus:  angustici  a[)prebendit 
eum,  dolor  quasi  parturientem.  44.  Ecce  quasi  leo'"^  ascendet  de  super- 
bia  Jordanis  ad  pulcbritudinem  robustam:  quia  subito  currere  faciam 
cum  ad  illam:  et  quis  erit  electus,  quem  jiraeponam  ei?  quis  est  enim 
similis  mei?  et  quis  sustinebit  me?  et  (juis  est  iste  pastor.  qui  resistat 
vultui  meo?  45.  Propterea  audite  oon-iliura  Domini,  quod  mente  con- 
cepit  adversum  Babylonem:  et  cogitationes  ejus,  quas  cogitavit  super 
tL-rram  Cbaldaeorum:  Nisi  detraxerint  eos  parvuli  gregum,  nisi  dissipa- 
lum  fuei'it  cum  i{)sis  habitaculuni  eorum.  4().  A  voce  captivitatis  Baby- 
lonis  conimota  est  terra,  et  clamor  inter  Gentes  auditus  est. 

I)  LXX'C.  'iT.  —  23.10  Scrcmia?!  im  vierten  ^s^i^^n  ^cafimo  über  33a&*){pn  l^el•flin^ft 
iMtif  2-),  üC),  roiclM'rboit  er  nun  im  i^icrtim  ^sahrc  tc?  Scrcfia?  (595)  unD  \ü.C[t  Ik\,  wac  iNi  ^cr 
-öorr  ircitcv  ;^coffcnl\ut  bat.  —  "2)  ^.  b.  ri*tet  Da6  Siivt^ii  iuif,  »te  man  C3  tbut  bei "Wittbcilunc» 
TOtcbtiiicr  (SreuiiiiiTe  in  bic  Acrnc;  Ts.  1;-;,  i'.  —  3)  Ktir-:(7xi:vür/  Bfy.oc  //  ä-rd/mr-  Ls.  4G.  i.  -1 
4.1  Wan  fenut  tv:v:n  ßJötjcn  niitt  n.ibcr  au?  ta-r  (yeiunditc  fcr  W'.>tbo(pgic.  Tie  "^etcutnng 
tfi?  "^Ninicn?  ift  „Wann."  'J?i:nii'.tt  ift  ^el■  .'stricv^rv^ott  "I'iari?  tarunter  ^u '.u'n'teben.  Webrcre 
babalcnifitc  .Uöniiie  fubrten  ibn  alc^  i'cvnaineii.  /)  rpvöepn  ■jropiöhdTi  MaipuMx'  Is.  ;-J9.  1.  — 
5;  f.  i.  'i)r.  —  (»)  Tie  'i'Jfcfcr  mit  Den  >].HTKin  51,  11 ;  Is.  41,  25.  —  7)  mit  ibrdncn  bcr 
•^reitre  ireifen  jlc  auö  i^abrlon  au~'>ieben  unt  ^u  ibreni  .g^eilijUbnin  in  S'-ii^'^  ^iirü.ffebren ;  31. 
1 ;  Is.  41,  8.  —  8)  iin  -^ebr.  ebne  'J'rapoUiion :  „^h\d)  ■Bion  werben  ne  um  tcn  CBcci  fvaiien;" 

.'ijf    ^i'l)V.  —  f  J )     Kf:l   ><(i'a:'jf:h;(-ivrai  ttim;  Kifjiov  tuv  dtöv.    (hati//Kr/  yäfj  aiüsi'inr  ovk  kzü.jirTÖ.'iacrai' 

;;i,  ?,?,.  —  10)  p't*::^"n)^'  TOcId)t?  auct>  „SBobnun.i  tcr  ©crccDtiiifeit"  beifjen  fann.  ©ottala 
ric  jRube  ter  .tieiliiien   betraittct,  eine  fd)LMic  ^^fc»  1- 40,  3.    rcrcfcr  überfefjt  ej  mit  „äcbte 

Jl'^UrtC."     Vdin]  (^iKiriocivijr   rO  avi.ayayövri   rüi:r  irar^paq  a'rri.iv.  —  Ml   t>.  b.  Pie  ,-)'!;U"ltbrer,  V\i 

Cirftcn;  üa~sp  iWucovre^. — It?)  TJS^^  „n^ie  eine»  fllücflicb  treffenfen  Jpeifcn;"  üg  ßo/.'it, 
iia xr/rov  ffvvtToi:  —  !;$)  ^V^^"^  „foUen  Überfüllt  loertcn"  (mit  2^eutci.  —  14)  sc.  Babylon: 

T    :    ■ 

I.--.  47,   1.  — ■  1 '5 )    rr^^rr  ;    ävtrpäKii  ?j   rst-ovaa  vuüq  irr'  iiycnJa'    [s.   lo,  19.  —  16)   '^o'  nara- 

T  ;     |T 

Küarijnure  nvri-v.  —  )")  £>.  b.  fle  reifbt  ibre  .^anp,  um  i^efaniien  unt»  n'-''U"t'en  ju  inerten. 
■raotAh-STicav  al  x''f>''C  ovröv  Thrciii  5,  0.  —  iS)  dlbit  ^i■n  frie^lil1'en  Sacmann,  ter  in  bcr 
Sl.iM  in,  i'cllt  tbr  niclu  r>eri'cbiMU-n.  'iW.t  \inl>  \d)ii[tu\,  "OKI?  mitffcn  ^er  (icredUcn  Strafe  erliejien. 

iio/:o{tptin(i(j\ii:    a-tpua    U    liaßv/.i'.iv.g.  —    |  J) )     nÜl\"7  D^lH  vD!3    „'^^^   ^fl!l    ScbRH'rfC   tcr 

«^eiralttbäti;ifeit;"  L*5,  .^„S;  4t\,  16.  So  ift  bier  Da-j  5-*roert  tC5  ^erfcro,  bei?  (Xnruö  ju  oerfteben, 

VCr  n^eUiU-m  fiicben  fpi2cn  tie  .K^UlfJVnUfer  "-y-^b-^UMlö.    örrö  rr poaürrov  imxa'pni  'E'/./.r/rt^i'/c.   LXX 

\aün  n*.  uicbt  n*'!*-  1^'"  ^'f  i'ulaata  mit  ^em  .ipebr.  in  ncbercinflimmunii  ju  brinj^en,  ncbmcn 

l-T  T 

bicr  (viiiiac  an.  r'(,lnnib:ie  bf^eufe  foviel  ale  :i  ivcruis  oo'unibam  (.>^c.  alve:sus Babylonem).  — 
-O/  n"i'l*ö  mC^  ..fi"  ^erfprcnciteö  «Sebaf;"    Tzpöiiarav  77:iav<:m£voi:  —  21)  ^ier  ivenret  fieb 

T         :  ■.• 

r^r  "?!  oubet  ^u  "serael,  um  rar^itbun,  bat"?  l1era^o  tcr  Jvalt  t>f5  Tsolfee  ^^racl  ^en  >va(l  i^abnlcn^ 
nnu.cbü  nad>  fitt  .^ni.  —  i>:2 1  f.  ?,].  6;"  Is.  2.  \:'.:  Mi.-h.  7.  14.  —  ii^Si  'iJait  Jbecborct, 
•t^iuto,  V'.>ran;.i?  i;l  bier  iuiiiuita.s  im  eii^entli'ben  Sinuc  ju  nebinen,  icrmt  einfcbiiepüit  cie 
€:rafc,  Die  tamit  serbunben:   nacl>  Sancbej  unc  teu  ^-Jeucrcn  im  unei^cntlidien  für  „Suntcn- 


378  2)er  ^rop'^et  3ercmia^.  50,  20—39.  2lnm.  23—45. 

flrafe,"  ivcU  ee^  i^Ietcfe  barauf  ()cipt,  quoniaiu  propitius  ero  eis,  quos  reliquero.  33atab(uö  unb 
XionWiuö  beuten  bae  ^ier  ©cfagtc  auf  bie  3cit  (ii)X\^l    So  t|l  eintcudjtenb,  baf;  c^  oou  bicfer 

3cit  im  eminenten  Sinne  gilt  Is.  40,  2;  Zach.  3,  3.  —24)  D^'l'lQ  pN*n"^J^  "ÖCflf" 
baet  i'anb  ber  X:'CplJe(cmv^5runii,"  b.  ().  gegen  ba?  übermütlngfte  unb  ftcljefte  Vanb.  S^  rebct 
bier  ®c»tt  ju  bem  fünftigen  Eroberer  i^abrliMi?,  (Iin-ut^.  3? ie  LXX  trennen  bier  unb  jiefjen 
ijTi  -/;c  7K  noit  jum  iHMlH'rge^enben  unti  fv^i?rcn  fort:  /-nn  Kvpioc  niKpür  iniß;/^/.  in-"  aM/v  .  . 

2o)  Ilp5  OC*V"^J^T  """^  "^^''^"  ^•'^  i^civcf^ner  bcs  Strafgebietet^ ;"  h-a/  i-«  tovc  KarotKovv-ac 
fTz'  a'vrijv.  —  il())   Unter  bcn  Dfinillf^  i^crfteben  bier  Sinigc  bie  "i)?a*fLMnmcn,  2(nbcre  bie 

^yunbeeigenoffen.  iKÖiKiiaov  /xaxnipg.  kuI  äfaviaov,  '/Jyei  Kvpioi:.  — •  2T)  t-iß/',aovrai  aoi.  Kai  ol> 
-/v(jaij,  (i>c  Ba3v/uv  Kni  aAüar/.  —  28)   (>ri  tu  Kvpiu  ävTea-riQ.  —  29)   Tu   ?}tad^e  an  3?abl^lon  i|l 

fein  'aemeine?,  getiu'ibnlidie'^  'JDcrf,  fonbcrn  ein  auf;erorbentlicI)c^,  iingenHU)nlid)Ci\  wo  nidit 
•?.Venf'dien,  fontcrn  'yott  felbft  unmittelbar  ju  banbeln  fduint.  'i^efanntlieb  gefdiab  bie  (£roberung 
5i?ab;^lonö   auf  eine   fo   felrfame   ilBeifc,  baf;   fic  über  alle   menfdUidic  iH'rcdMtung  ging.  — 

'iO)    ilp!2    /'"'•Ml    allen    3eiten;"    on   lArj/MaUiv  ol  Kaipol  ahrf/c.  —  31)   H^D^I^D"  111^3 

nVjnnm  D*!^")^"!*^^  HI^D  //"-kirnet  i^^»'«  3?orratbebdufer  unb  febüttet  fie  auf  wie  Jrudit- 
baufen   unb  yemiebtct  fie;"    b.   b.  aüc  i'eute  fod  jufammcngeworfen  unb  a(?  oberem  furcft 

/Veuer  X^ertilgt  werben.    üroi^arE  räi;  ÜTro-&//Ka(;  ai'-//f,  tpswi/aaTs  avTijV  wf  aTrif/.aiov  Kai  f^oAa-dptv- 

ca-e  avrijv.  —  32)  rtH^'^D  ID^IH  ,/>^'i>i"gft  ^^ßf  '^i'C  Stiere,"  b.  b.  aüe  ibrc  Äraftmänner. 

T        '.■  T  T  :    * 

ävn^TipavaTe  airi/r  -drrac  rolc  Kap-oir.  —  33)   D^^'l  *^''il'^  ^^i""  '•^'^"  ^"^  'ilJeueren  mit  „'id)Ü^Cn, 

'i).MeiIfd)lcuberer"  gcgeben_^  „3iufet  nad)  SPaböton  bie  S einigen-,"  Gen.  49,  23,  —  34)_„ficb, 
id>  will  an  bid)  fommen,  '«toller."    (£0  ift  ber  .^errfd)cr  i^abi^lonö  gemeint,  h"!?  l)eifit  „«^stolj" 

unb  ift  baber  figürlidi  5U  nebmen,  ba?  ^Ibilrafte  für  baö  öonerete.  hhi'  e}(j  k-ni  ri/v  ißplarmv- 
Is.    14,   12;   52,' ä;  Duti.  5,  20.  —  3a)  kuI  iiüßei'/'/aec  /j  hßpiq  aoV  21,  14.  —  3(>)   D'pIC'j/ 

„i^fbrüefung  leiben  bie  .^ilinber  3o>'*^fI^;"  KaTaihih'vi'iaTa'vraL  —  37)  Kvpioc  ■KavrnKpöTuip. — 
3S)  D^*"!"]!}^  D'l*  2*1  „flreitcn  wirb  er  il)ren  Streit;"  Kpiaiv  Kpivti -nphg  tov^  ävnö'iKovq 

niror.-  39)  S?D  *X**S  Vm^  pN^H'nN*  TJ'^n  f;^^^  „um  giube  ju  geben  ber 
(irbe'  unb  gittern  ',u  macben  bie  '.iHnin^bner  i^abelc^."  Tie  cibnlid)  lautenbcli  SDortc  ^J^^jHH 
unb  rjlin  t^lbcn  bier  burd)  bie  '>H\gcnfäi3lidifeit  ibrcr  i^cbeutung  ein  ilun-lfpiel.    biruc  tiäpri 

T7/V   T^v.     Kai   -apn^vvfl   rol^   KaTOiKoraiu   HaßvAüva'   Is.  14,  5-9.  ■ —  40)    □*mn"7J^  „Wiber 

bie  ßJrc^'fprcdicr,  i'ügncr."    S»  |lnD  barunter  wobt  bie  ?Di agier  CüMiefterfafte)  ]n  i.Hn-ftel)en. 

fiäxfitpav    f~l    Tohr  fjaxvräq   arri/q    na)    7rapa/-V&//Cürfai.  —  41)   ^IXM"  7^" /Kl  „UUb  WlbCf 

alle^  5)lifdv,^olf,"  worunter  bie  5lnficblcr,  bie  Sölbner,  bie  befangenen  ju  v>erfteben  fein  bürften. 
Kai  l-l  Ti,v  ai'fi/iiKruv  25,  20;  4(1,  21.  —  42)  Xic  LXX  babcn  bier  fein  21>ort  für  „Xürre," 

fonbern    blojj:    t^rrl   -ü  v6a-i  ai'-r/c,  Kol  KaTaicxi'vtiriaorTui.     ^\\  an^ern  l£o^ieCö  :   i-l  Tio  iHlaTL 

a'r-rt/r  ij  t-tTvniiin  Kai  KaraKJxvv&f/mivTat.  3iüd)  Jbeoboret,  initabluc,  a  (Saftro  u.  31.  beutet 
bier  ber  ';'}.M"ovbet  bie  '^Ibleitung  be?  (Subbrat  an,  burd)  weld^e  CJiHUji  in  einem  "Jlugenblirf  ber 
.löerr  ber  Staft  war;  Is.  44,  27.  liemd.  I.  IS5.  190;  Cyrup.  VlI.  Tic  griedv  Üeberfetjung 
l'er  LXX  ift  ^iefer  '^luelegung  buiebau?  günftig.  'IWilbonat  unb  bie  '?ieueren  finben  bier  nur 
bie  'iJ-^lagc  t>ev  Irodenbeit  auegetrüdt,  Weid}e   über  i^abi^lon  ale   glueb   tommcn  wirD. — 

43)  iS^hn*  D^*2'^sD1  »ii"t>  ber  Sdunifale  (ber  fdn-edlid)en  Wöttergeftalteu)  rübmen  fie  fii^;" 

Kai   iv  Talg  vJ/aoic  ov  KnTinavxiJvTo-   10,  3;   Is.  21,  9.  —  44)   D'''K"r^5^  □^''V  „^^'Übe  SXa^CM 

unb  Sd^afate."  '•Jiaeb  ?(nbern  anberj«;  d".  Ts.  1.'!,  21 ;  34,  14.  i£orncliuö  a  Vavi^e  will  unter 
ben  (vauncn  entwe^er  5bieie,  ex  iiiiaiidohiuiiinniii  cum  l)c,>;tiis('oij<;i-essn  erjcugt  ober  Tvirnonen 
!>erftanbcn  \vi\icn.  XHllcin  (^)ott  bat  ^uru^  bie  weife  (vinriduung  ber  9iatur  geforgt,  baji  e?  feine 
foldu'  "Wifeblingijgei'd  övfe  gtbe.  riejcnigcn,  wehte  foUte  annebmen,  berufen  fidi  auf  bie  t*er» 
f*iefenen  "Wifsgebuvfen,  rie  mr  S5>elt  gcbradu  würben.  "Jltlein  tiefe  ^Wifjgeburten  fint  eben  nur 
Wifigeburten,  feiue^^wegsi  aber  'Wifeblingegeburten,  !einei?wegö  balb  "2 bier,  balb  5?(enfcb. 
Tamouen  barunter  \\\  i^erfteben,  liegt  -iiicbt?  im  3.!?ege.  Ta-i  SPort  ticarii  ober  wie  man  öor 
^er  (£mentatio  (Ilenien?'  \l]\.  bciufig  laei  sioarü  „meüd}elmörberit\t,"  ift  bieber  uoeb  nid)t  mit 
Sid^evbeit  gefeutet  Worten.  Tie  Kditio  i)!antiiii;ina  las?:  cum  fatuis  slcariis.  LXX  ö/ä  tovto 
AOTutKi/auvaiv   iröü/.fiura  iv   Tottj  vi/aoic.  —  43)   Kai  KaroiKz/GovaiD  tv  avry  -Öv^aTepcg  CEipi/vc-jv^  — 


Xer  l^\-opl)et  3cvcniia^.  50,  39—44.  5Innt.4G— 48.  379 

46)  ©aü  Of'Ti^i'?  '•''/  !■•  unt  Ciffcmiiu-«  hiev  iH^n  bcr  Tcbc  l^aOi-idnt?  i>crfiiitbcn,  crfüütc  firf) 
nidu  V'löwli*,  f^Ml^c^^  nur  allnuiMicb.  rurch  (i\n-m  'ocrlor  "-l^abolon  t>ic  Üin-lthcrrütaft,  bunt 
Tariii«?  .\:<.>|'taiMH\^  m-iii^v  l\^  feine  'ilMaclnvalafte,  burel*  5eleiicii6  -^lieanor  iHM'lor  ee;  fein  '^Infclun 
unl'  (eine  rKeiebtlnimev,  in^eln  ihr  ^a?  ncuerbante  5eleiieia  iieiieniilH'Vjiei'tedt  nnirte.  'inMi  tvi 
ein  i^crictb  ec'  allinäMid>  fo  in  in-vfiill,  raf;  :;;\infaniai^  1.  s.  (dreibt:  ,;i^"ab>.^UMl,  bie  i'jröfUc  aller 
ijtatitc,  weUtc  bie  SiMine  jemals  iiefeben,  bat  nid^t^  niebr  itbriii,  ali^  tie  'iJJiaucrn."  jur  ,5eit. 
bcö  ÄatTere  JbeoM>|uif  asiren  fafeibft  nirfilide  ^"^v^.a^en  un^  nnnrcu  Ibiere  aller  '.Jlrt  innerhalb 
tcr  tOiaucrn  in  i'eruMbr  siebalten.  .t"^iercnonuu^  in  l.s.  i;j.  3eit  CMl''l^iiiiterten  ift  Ci<  totale 
9tuine,  über  ircUtc  läni^ft  fa»?  (*hasi  emvortiefduMTcn  (f.  Dr.  Äaiilen:  '^Iffinnen  u.  i\ibi>lonieu). 

47)  wfTTTfp  Trip.  LXX  Icfeu  l^i>^,  nid)t  t^'*{«{.  —  48)  Tiefer  nnb  bie  foli]ent>cn  ja>ci  in-rfc 
jtnb  am  c.  49,  19-21  l^erüberdcncmmcn,  nuM'elbft  bic  netbiae  Q;rflarunö  ju  fiubcn  iji. 


Caput  LI. 

1.  Haec  dicit  Dominus:  Ecce  ego  suscitabo  super  Babyjoncm  et  super 
habitatores  ejus/  qui  cor  suum  levaverunt  contra  me,  quasi  ventuni 
pestilentem.-  2.  Et  inittam  in  Babylonem  ventilatores,^  et  ventilabunt 
eam  et  deraolientur  terram  ejus:  quouiam  venerunt  super  eam  undi(iue 
in  die  aftlictionis  ejus.  3.  Non  tendat  qui  tendit  arcum  suum,"  et  noii 
ascendat  loricatus,  nolite  parcere  juvenibus  ejus,  interficite  omnem  mili- 
tiam  ejus.  4.  Et  cadent  interfecti  in  terra  Chaldaeorum,  et  vulnerati  in 
regionibus  ejus.^  5.  Quoniam  non  fuit  viduatus  Israel"  et  Juda  a  Deo 
suo  Domino  exercituum:  terra  autem  eorum"  repleta  est  delicto  a  sancto 
Israel.  6.  Fugite  de  medio  Babylonis,*'  et  salvet  unusquisque  animam 
suam:  nolite  tacere  super  iniquitatera  ejus:^  quoniam  tempus  ultionis  est 
a,  Domino,  vicissitudinem  ipse  retribuet  ei.  7.  Calix  aureus  Babylon  in 
manu  Domini,'"  inebrians  omnem  terram:  de  vino  ejus  biberunt  Gentes, 
et  ideo  commotae  sunt.  S.  Subito  cecidit  Babylon,  et  contrila  est:  ululate 
super  eam,  tollite  resinam  ad  dolorem  ejus,"  si  forte  sanetur.  9.  Curavi- 
mus  Babylonem,'^  et  non  estsanata:  derelinquamus  eam,  et  eamus  unus- 
quisque in  terram  suam:  quoniam  pervenit  usque  ad  caelos  Judicium 
ejus,  et  elevatum  est  usque  ad  nubes.  10.  Protulit  Dominus  justitias 
nostras:'^  venite,  et  narremus  in  Sion  opus  Domini  Dei  nostri.  11.  Acuitc 
sagittas,^*  imj)lete  ])baretras:  suscitavit  Dominus  s])iritum  regurn  Medo- 
rum:'-^  et  contra  Babylonem  mens  ejus  est  ut  perdat  eam,  quoniam  ultio 
Domini  est,  ultio  templi  sui.'"  12.  Super  muros  Babylonis^' levate  .Sig- 
num, augete  custodiam:'^  levate  custodes,  praeparate  insidias:  quia  cogi- 
tavit  Dominus,  et  fecit  quaecumque  locutus  est  contra  babitatores  Babv- 
lonis.  13.  Quae  babitas  super  aquas  multas,^"  locuplos  in  tbesauris:  venit 
finis  tuus  pedalis'-"  praecisionis  tuae.  14.  Juravit  Dominus  exercituum 
per  animam  suam:-'  Quoniam  replebo  te  hominibus  quasi  brucbo,"  et 
super  te  eeleuma  cantabitur.-^  15.  Qui  fecit  terram  in  fortitudine  sua, 
praeparavit  orbem  in  sapientia  sua,  et  prudentia  sua  extendit  caelos. 
16.  Dante  eo  vocem,  multiplicantur  aquae  in  caelo:  qui  levat  nubes  ab 
extremo  terrae,  fulgura  in  pluviam  fecit:  et  produxit  ventum  de  tliesauris 
suis.  17.  Stultus  factus  est  omnis  bomo  a  scientia:  confusus  est  oinnis 
eonflator  in  sculptili;  C|uia  mendax  est  conflatio  eorum,  nee  est  .spiritus 
in  eis.  18.  Vana  sunt  opera,  et  risu  digna,  in  tempore  visitationis  suae 
peribunt.  19.  Non  sicut  haec  pars  Jacob:  quia  qui  fecit  omnia,  ipse  est, 
et  Israel^  sceptrum  hereditatis  ejus:  Dominus  exercituum  nomen  ejus. 
20.  Collidis  tu  mihi  vasa  belli,''  et  ego  collidam"^  in  tc  Gentes,  et  disperdani 


380 

in  te  regna:^  21.  et  collidam  in  te  equum,  et  equitem  ejus:  et  collidara 
in  te  currum,  et  ascensorem  ejus:  22.  et  collidam  in  te  virum  et  mulie- 
rein:  et  collidam  in  te  senem  et  puerum:  et  collidam  in  te  juvenem  et 
virginem:  23.  et  collidam  in  te  pastorem  et  gregem  ejus:  et  collidam  in 
te  agricolam   et  jugales  ejus:  et  collidam  in   te  duces  et  magistratus. 

24.  Et  reddam  Babyloni,-^  et  cunctis  habitatoribus  Chaldaeae  omne 
nialura  suum,  quod  fecerunt  in  Sion,   in  oculis  vestris,  ait  Dominus. 

25.  Ecce  ego  ad  te  mons  pestifer,'''  ait  Dominus,  qui  corrumpis  universam 
terrara:  et  extendam  manum  meara  super  te,  et  evolvam  te  de  petris,  et 
dabo  te  in  montcm  combustionis.*^  26.  Et  non  tollent  de  te  lapidem  in 
iingulum,  et  lapidem  in  fundamenta,  sed  perditus  in  aeternum  eris,  ait 
Duminus.  27.  Levate  signum^'  in  terra:  clangite  buccina  in  Gentibus, 
sanctificate  super  eam  Gentes :'^^  annuntiate  contra  illam  regibus  Ararat, 
Menni,  et  Ascenez:^Miumerate  contra  eam  Taphsar,'^*  adducite  equum 
quasi  bruchum  aculeatum.^^  28.  Sanctificate^*^  contra  eam  Gentes,  reges 
Mediae,  duces  ejus,  et  univer.sos  magistratus  ejus,  cunctamque  terrara 
])(:)testatis  ejus.  29.  Et  commovebitur  terra,'''  et  conturbabitur :  quia 
ovigilabit  contra  Babylonem  cogitatio  Domini  ut  ponat  Terram  Baby- 
lonis  deserlam  et  inhabitabilem.  30.  Cessaverunt  fbrtes  Babylonis  a 
praelio,  habitaverunt  in  praesidiis:  devoratum  est  robur  eorum,  et  facti 
sunt  quasi  mulieres:  incensa  sunt  tabernacula  ejus,  contriti  sunt  vectes 
ejus.  81.  Currens  obviam  currenti  veniet:^  et  nuntius  obvius  nuntianti: 
ut  annuntiet  regi  Babylonis  quia  capta  est  civitas  ejus  a  summo  usque 
iid  summum:  32.  et  vada  j)raeoceupata  sunt,^^  et  })aludes  incensae  sunt 
igni,  et  viri  bellatores  conturbati  sunt.  33.  Quia  haec  dicit  Dominus 
exercituum,  Dens  Israel :  Filia  Babylonis  quasi  area,'*  tempus  triturae 
ejus:'*'  adhuc  modicum,  et  veniet  tempus  messionis  ejus.  34.  Comedit 
me,'-  devoravit  me"  Nabuchodonosor  rex  Babylonis:  reddidit  rae  quasi 
vas  in'ane,"  absorbuit  me  (juasi  draco,*'^  replevit  ventrem  suum  teneritu- 
dine  mea,^  et  ejecit  me.*^  35.  Iniquitas  adversum  me,  et  caro  mea** 
.•^ujicr  Babylonem,  dicit  habitatio  Sion :  et  sanguis  mens  super  habitatores 
Clialdaeae,  dicit  Jerusalem.  36.  Propterea  haec  dicit  Dominus:  Ecce  ego 
jiidicabo  causam  tuam,  et  desertum  faciam  mare  ejus,^^  et  siccabo  venam 
ojus.  37.  Et  erit  Babylon  in  turaulos,''"  habitatio  draconum,^'  Stupor,  et 
.-iibilus.  eo  quod  non  sit  habitator.  38.  Simul  ut  leones  rngient,  excutient 
fomas'^*  veluti  catuli  leonum.  39.  In  calore  eorum**  ponam  potus  eorum, 
<>t-  inebriabo  eos,  ut  sopiantur,  et  dorniiant  somnum  sempiternum,  et  non 
consurgant,  dicit  Dominus.  40.  Deducam  eos  quasi  agnos  ad  victimam, 
vi  quasi  arietes  cum  hoeilis.  41.  Quomodo  capta  est  Sesach,**  et  compre- 
hensa  est  inclyta  universae  terrae?  quomodo  facta  est  in  stuporem'^^  Baby- 
lon inter  Gentes?  42.  Ascendit  super  Babylonem  mare,'"*  multitudine 
tluctuum  ejus  operta  est.  43.  Factae  sunt  civitates  ejus  in  stuporem," 
t'.-rra  inhabitabilis  et  descrta,  terra  in  qua  nullushabitet,  nee  transeat  per 
eam  tiliu.^  hominis.  44.  Et  visitabo  super  Bcl'^  in  Babylone,  et  ejiciam 
quod  absorbuerat  de  oreejus,  et  non  conßuent  ad  eum  ultra  Gentes,  siqui- 
dcm  et  murus  Babylonis  corruet.^^  45.  Egredimini  de  medio  ejus  popu- 
lus  mens:  ut  salvet  unusquisque  animara  suam  ab  ira  furoris  Domini. 
46.  Et  ne  forte  mollescat  cor  vestrum,  et  timeatis  auditum,  qui  audietur 
in  terra:  et  veniet  in  anno  auditio,  et  post  hunc  annum  auditio:  et  ini- 
quitas in  terra,  et  dominator  super  dominatorem.  47.  Propterea  ecce 
dies  veniunt,  et  visitabo  super  sculptilia  Babylonis:  et  omnis  terra  ejus 


©er  ^rop()ct  3cremiaö.  51,  1—3.  ?Inm.  1—4.  381 

confundotur,  et  univcrsi  intcrfecti  ejus  cadent  in  mcdio  ejus.  48.  Et  lau- 
dtibunt  super  Bahyloneni  caeli**  et  terra,  et  oninia  quae  in  eis  sunt:  quia 
ab  Aquilonc  venient  ei  pracdones,  ait  Dominus.  49.  Et  quomodo  feeit 
Babylon*'  ut  caderent  oceisi  in  Israel:  sie  do  Babylone  cadent  occisi  in 
uuiversa  terra.  50.  (^ui  fu;;istis  i^ladiuin,''-  venite,  nolite  stare:  recor- 
dainini  procul  Doinini,"^  et  Jera.saluni  ascendat  super  cor  vestrura." 
r)l.Confusi  suraus,*^'  quoniani  audivinius  o{)probrium:  operuit  ignominia 
facies  nostras:  quia  venerunt  alieni  super  sanctificationem^Slomus  Do- 
niini.  52.  Propterea"^  ecce  dies  veniunt,  ait  Dominus:  et  visitabo  super 
sculptilia  ejus,  et  in  omni  terra  ejus  mui^iet  vulneratus."*  5;>.  8i  ascen- 
dei'it  Babylon  in  caelum,*^-'  et  tirmaverit  in  excelso  robur  suum:'"  a  me 
venient  vastatores  ejus,  ait  Dominuf-;.  54.  Vox  clamoris  de  Babylone,  et 
oontritio  magna  de  Terra  Olialdaooruni :  55.  quoniam  vastavit  Dominus 
Babylonem,  et  perdidit  ex  ea  vocem  magnam:^'  et  sonabunt  fluctus 
eorum"  quasi  aquae  muUae:  dedit  sonitum  vox  eorum:"  56.  Quia  venit 
super  eam,  id  est  super  Babylonem  praedo,^*  et  appreltensi  sunt  fortes 
ejus,  et  emarcuit  arcus  eorum,  quia  fortis  ultor^'^  Dominus  reddcns  retri- 
buet.'*'  57.  Et  inebriabo'^  principes  ejus,  et  sapientes  ejus,  et  duces  ejus, 
et  magistratus  ejus,  et  fortes  ejus,  et  dormient"  somnum  sempiterum,  et 
non  ex{)ergisc8ntur,  ait  rex.  Dominus  excrcituum  nomen  ejus.  58.  Haec 
dicit  Dominus  exercituum:  Murus  Babylonis  iste  latissimus'**  sufibssione 
suffbdietur,  el  portae  ejus  excelsae  igni  eomburentur,  et  labores  populorum 
ad  nibilum,  et  gentium  in  ignem  erunt,**"  et  dis[)eribunL.  51).  Verbum, 
()Uod  praecepit  Jeremias  propheta,  8araiae^'  filio  Neriae  filii  Maasiae  cum 
pergeret  cum  Sedecia'*"  rege  in  Babylonem,  in  aiuio  quarto  regni  ejus: 
Saraias  autem  erat  princeps  i)rophetae.^  60.  Et  scripsit  Jeremias  omne 
malum,^  quod  venturum  erat  super  Babylonem  in  libro  uno:  omnia 
verba  baec,  quae  sc^ripta  sunt  contra  Babylonem.  (31.  Et  dixit  Jermias 
ad  Saraiam:  Cum  venerisin  Babylonem,  et  videris,  Pt  legeris  omnia  verba 
haec,*^'''  62.  dices:  Domine  tu  locutus  es  contra  locum  istum  ut  disperderes 
eum:  ne  sit  qui  in  eo  liabitet  ab  liomine  usque  ad  pecus,  et  ut  sit  perpe- 
tua  solitudo.  63.  Cumque  compleveris  legere  librum  istum,  ligabis  ad 
eum  lapidem,  et  projicies  illum  in  medium  Eupbratcn:  64.  et  dices:  Sic 
submergetur  Bab3don,  et  non  consurget  a  facie  afflictionis,  quam  ego  ad- 
duco  super  eam,  et  dissolvetur.^**     Hucusque  verba  Jeremiae.^*^ 

l!  LXX-r.  2S.  —  rDp  2*?  OwI^'^°'7iM1  »"«'-''^  ^Ciic!''  i-if-  »cidjc  in  Witte  mciiicr  ffiibfr- 

T  I  T        ••        •■    :  V    :  , 

fastfr  rucbncn."  3?at'cl  unrb  bicr  nl?  '???ittc(üunft  tcr  y5C■^n^c  (^5ottc<?,  ber  ^(bi^üittcrcr  bctraittft. 
Kcü  i-l  mix  KnTO'.KovvTdc  XnMcJnvr.  —  2)  ^HU  ^ibx.  c^cvac^cju  „iiiftbriiuicuccr  Oi>iitb/'  ivomit 
fcor  Pvotbot  tic  ^!Pcrfcr  luib  Weber  andeutet,  wcidjc  bet  ibvfiu  'iinfaUe  reütiHm  werben,  iimc  ein 

fliftbrtni\enDeV  iBinb.  ävsuov  Kuvcuwa  Siri<j)\}£ip'jVTa'  4,  1  !  ;  Is.  17,  13.  —  rjj  vfiprerrär  unl  ku'&v- 
ßp  aovaiv  avrijv  sal  Xv;jnrovvruc  Ti,v  yi/v  avTi,<;.    oinii   irri  B  /ßvAijvn  KVK/.6\'^i:v  h'  t'/fif'pa   KaKÜaeax; 

avTrr/  4,  1  ;  49,  ;>6 ;  l!<.  29.  ."i.  —  !i)  ^Ktd)  Walbonat  un^  Sancbej  ift  bcr  Sinn  ^icfer  Steüe: 
<&i  bc^arf  feiner  fünftüdKn  ^^nrüilun;^  bcr  'J^affen  beim  (vinfalle  in  ^l^abv/Ion;  man  roiib  ebne 
S'Oai'fen  einbrinjien  nnD  bie  betrunfenen  uno  jci-bcnben  (£inn>obner  leicht  mit  lein  v.'cdiwertc  bin« 
irürsien.  '3faeb  l'oranuö  unb  iy.uy^  ift  baö  «^K'iVijU'e  <\\\  Die  'ib.^!^äer  i^eridUet  nnb  beif;t  \^  -Ad 
fliä:  tlDuffnet  eud)  nid't,  c?  ift  tjceb  x'^ervicbcn?.  '  wl'ücin  biefc '?li!-?(c;{un;.i  pant  nid»t  siut  jnm 
ä-Tciten  Übcile  bea  i^erfc^,  ccr  oifcnbar  an  cie  cinfallenbcn  '^t'uxit  ('iPerrcr  unb  Wecer)  gericbtct 

Ift.  9?üd}  Dem  dbctib  i|^  bicr  Da?  er)1e  2Bort  n^  „30.^0:1",  nid^t  S^  „nii^t",  unb  babcr,  »Ic  ee 
(fbiMi  Y'atablu«  unb  '3.\';(]nt,ii  gctban,  511  überfcijen:  „<i>c»jen  bcn,  bor  bcn  3?Oi5cn  fpannct,  tomme 

beran  ber  i^iH^cnfpanncr  unb  n>'3'^"  t>en,  ber  lieb  erbebt  in  beni  'jl.Vinjer."  n'TT  T|*T1*"7X 
1r>w'p  "T^irf-    ''^^^''-"i)  ''•"'i^ü''^  vCcart  ober  'Punfratiivt  ift  naeb  el  ein  lu-dier  ^u  fuppüreli,  »rie 


382  2)er  5)ropt)ct  3crcmiaö.  51,  3—20.  Sinnt.  4—26. 

T.  Chron.  15,  12.  9?arf>  bcni  ^ni  i|l  ba^  S[i?prt  jidrolc  nur  einmal  ju  Icfcn,  n?ac  ütriiicn^  auf 

bon   Sinn  feinen  (Sinflnf!  hat.      rt/rfro  ö  rfU'wr  rh  -ö^av  «r-or  i;nl  TTtpfdia-diJ  (j  ioriv  o-'/a  avTov. 

'>]  /TDliinD  Dnp"1*pi  »uni»  lobnninbe  auf  feinen  Triften."  Tcrefer:  „auf  feinen  Straffen." 
Kül  Ka-raKf^Kn-Tri'fihm  iiiohtv  ahrfn:.  —  6)  Tenu  3orae(  ijt  niri)t  iileiit  einer  SBithvc,  n^eldic  feinen 
^i"'?ann  bat,  ber  fie  r^ertbeibivie  nnb  riute  an  i()rcn  J^einben.  (sknt  felbtljft  ^^^r^ii^l-^. '^'"n^iM  unb 
riiitt  Ha\\  benen,  bcren  l'anb  iM>il  <::imU  ift.  —  7)  „ibr  l'anb  ift  in>a  ^ünbe,  ÜZ*^,  sifßnt  ben 

•C-^elliiien  3?rae(s?,"  b.  b.  i^cnen  ben  wat)rcn  '^3ctt.  Xie  LXX  fcbeinen  bier  bae  VauD  0'^>mc(  ^u 
iH'n'teben:  ori ))  yf/ ah-üv  tTt/JiCyiti  aihKiaq  ä-b  t(jv  äyiuv'iapalfA.  -IWin  fpnnte  aüer^inll^  aufb 
nait  bem  -öebr.  ubcrfeljcn:  „obu'Obl  ib£l*anb  (3?nicl  \\W  Zs\x^<x  nämlid^)  vpß  ber  Siinbeiiej-ien 
ben  .e^eitiaen  3?racl-?  ift,  unc  ih"ü  be?  ^trafi^criditeo,  fac-  (s)ctt  bat  er^u^ben  (äffen;"  —  nn4d^em 
Sinne  Ibecboret  auf  i^Ui^o  foljien;  Is.  54,  4-G.  —  8)  Xiefer  i}?ad)rnf  ^ilt  3([Ien,  fcwcbl  3>ibfti 

a(3  .Reifen,  n^ci(  bic  ^ii^^dy^  f^otte^  fd^nell  nnr>  unvernmtbet  fommt.  —  9)  HjU^D  1*D'ir)"*7X 
„bamit  ibr  nidu  nmfiMnmt  bei  feinem  Arei^ef;"  nal  iiy  a-rroppim/Ts  hryäöLKia  ahrr/q-  46,  10.  — 
iO)  ein  -^ed^er,  ber  i^on  ':?(uf)cn  i^lanU,  innen  aber  inefüftt  ift  mit  bem  ^i^nxt  (^3pttc6,  mit  bem 
laumelannne  ber  Strafjiericbte  25,  15.  ■0?Jit  fsire.aoriug  b.  ®r.  Mor.  8,  34.  muffen  nnr  bier 
i^abi^lon  all?  Siunbilb  ber  Seit,  i^e^cnnbcr  bem  Sieidn*  f^ottcö.  betrad)tcn  unb  faj^en:  Babylon, 
id  est  luuudi  «rloiia,  dicitur  calix  aureus,  quia  dum  pulcra  esse  teuiporalia  ostenlat,  stiiltas 
uientes  in  sua  concupiscentia  deebriat;  ut  speciosa  teuiporalia  appetaut  et  invislbilia  pulera 
cnntemnant.  —  II)  „für  ibren  ^dnner5;"_ri}  fiia<p^opü  a'vrfiq.  riefer  Icbbafte  'iJlueruf  ift  au-3 
fem  Veben  qenommeu  unb  erinnert  (\.\\  bie  ^eene,  UHMin  ^fiiiii"^  pl5t5liA  in  CbnmadU  fällt  unp 
%[[i~i  ruft:  „~?Jiebiein,  "Wetieinl"  (ir  ift  naeb  ^bepboret,  i^atablu?,  Jpneio  u.  31.  an  bie  iHMbün- 
reten -}iatipnen  i^eriebtet;  \U\A!  Triijene?,  ^){babanuö,  Vvn-anu6  an  bie  Scbu^eitiKf  33abolpnv>. 
VodMinti  r){eiKti  bemerfen :  „Tureb  bie  '«esienantn^ort  i^  9  nnrb  tt^abrfdnnnlidier,  baj;  ber 
'iPrppbct  ^unäd^ft  an  ben  beilcnben  uup  beiliju^nben  (iinflui;  t^ni^ti,  U'eldjeu  bie  i^efaui^eneu  .Hinter 
3?rae(ö  in  4*ab'.Mpn  burd>  pae  .-jeuiuiif;  ibre^  fsMaubenß  auf  bic  '^ab^^Ipnier  batten  auc'üben 
fpnncn."  —  l^j  Sicben^ii^  3>"ibre  'oernabin  ^^abt^Ien  o^m  bem  ??hinbe  ber  3uben  bic  i'ebrc  i^pn 
trincm  0)ptt,  ijom  (ih^tt  per  (irbarmunii  uiiP  l'icbc.  Per  etreui^e  unP  (yereduijifeit,  bao  erilaun^ 
lidH'  5i}prt  vPn  Peffeu  IBunPertbatcn,  aber  iH^ri^ebcne.  —  Ir$)  „Xer  ^crr  brad)te  an  bae  l'iebt 
nnfere  <^ieredni>^feit"  —  PaPurd)  nämlid),  baf;  er  bie  i^abölcnier  nmtommen,  xnxi  aber  iierettet 
irerPcn  liejj;  50,  28;  Is.  52,  1.  liijVE)Kc  Kupin^  -u  Kfü/ja  avrov.  —  l'i)  nM6  entn'eber  al?  iriMU» 
fd)er  3(ufruf  bc? 'ilM-opbcten  an  bie  53abnlonier,  ober  a(?  unbeilimmter  Värmruf  ju  nebmen  ift, 
ber  fiUMCl  bcpcutet  ale:  „iiöniii,  .ftönii^!"  25,  25;  50,  41 ;  Is.  J3,  17.  —  14)  b.  b.  be-?  mebP> 

verfifcficrt'Äentijsbaufc«,  bcffcn  3lcpräfcntant  Si^ru^  ijl.  —  1<»)  /.aoi'  airoi:  —  1")  nbn"^X 

bD3  „über  ben  5}iaucrn  2?abi>(on-^,"  n^nn  man  bic  ©orte  an  bie  Sinirpi^ner;  „i5ei]en  bie 

■^.ifauern  33ab!>(cu6-,"  »renn  man  fie  an  bic  ^'crfer  unb  Weber  t^eridUet  roiffen  »iß.  3?ci  ber 
crfteren  (irfidrunii  muj!  man  in  ber  ^.Vittc  ^n?iffben  bem  crften  unb  ^weiten  3;beile  beö  4^crfc5  Pen 

<^ebailfen  fupVlircn:   „(iö  ift  PlhI)  3(lleö  UmflMllt.   —  18)  t-iGv/'/mire  (bapirpnc.  lyslpare  (jiv/aKi'tc, 

hoifjuca-f  '(j-'/(u  ^fad^  biefer  Ueberfet3unti  VMHt  ber  3(ufruf  für  ben  wirfliiten  (£tnfa((  bc^  jveinbc? 
in  bic  StaPt.  —  IJJ)  b.  b.  über  ober  an  vielen  M analen.  KnraaKrivohvrar  ^©'  höaci  m)'/./.oir  kuI 
t-l  TT/.i/^n  xi^iaavpüv  uvri/r.  —■  20)  Tj^*i*2  H.tp^  TjVp  K3  »t-ciu  Sub  ift  ba,  bae  (fdenmaf? 

beine^  unaered*tcn  f^kn?itine?,"  b;  b.  bae  .jiel  bcincr  .^pabfudit;  Is.  38,  12.  ,5ierpninnue!  (\ab  bem 
3iHMte  j/*iD  bicr  bie  paffix»e3?ebeutuniT„3(nsrottunö,"  bic  cö  fonf»  nie^t  t)at,  obmobl  bic  JBur^et 

^'i3  allcrPiuiii?  bic  i^cfcutunfl  „zertrümmern"  bat.  9}(it  Slui^nflinu?!,  de  vita  Christi  c.  3.  et 4. 
muffen  wir  parau?  Pie  V'ebre  Rieben,  baf;  iebcm  ?3Jenfcben,  nne  jeber  f^U-fe(Ifd^aft  ein  flcwiffe^  Waf; 
ber  '^Snabc  bcftimmt  ift,  nad)  beffen  (ürfuUung  Pa»?  (>3crid)t  eintritt,  ijuei  rb  -rripag  a'ov  ä/j/^Cx;  eh: 

-,i  ßTTAÜyxVa  auf  Ck'U.  15,  It).  —  21 )  unrä  rov  ßpax'iovor  avrov.  —  22)  p7^3  ,,nMe  mit  -^CU' 

fdirccten,"  b.  b.  mit  uibllofen  Sebaarcn.  /.jo-«  OKpW^uv.  —  2r$)  3Bäbrenp  bu  ?pr  S*recfen  ver* 
lU'bft,  u'crbcn  bie  aciupc  laute  SiciieelicPcr,  unc  bic  JU'lterer,  über  bidi  anftitnmcn.  cf.  2.),  30. 
fiXX  Kul  ipiii-^ormi  t-i  trt  ,,i  hdT(i,-iu  i-arrfc.  Xic  vv.  15-lU  finP  i^teieblautcnb  mit  10,  J2-I('), 
UH"»  bic  "Jlnnurfuniicn  ^u  finbcu.  —  24)  febit  bier  in  ben  mciften  bebr.  doPiect«,  finPet  \\d>  aber 
10,  l(j,  fiMvic  beim  (Ibalbäer.  fürbr  .  .  —  23)  b.  b.  bu  bienteft  mir  ale  .?>ammer,  */5*J,  5um 

3erf*Iaiien  per  .«riejVöUMffen  unter  bni  ÜJationen.  Sc  fvriebt  CsUnt  ^n  'i^abr^ion  ober  vMclnicbr 
Ui  Ofabucbobonofor.  (shptiu?  unp  (ialmet  finb  ber  Weinun;^,  c?  fönntc  bie  JUebe  au^an  Q>^^ru•:< 
vieriebtet  fein.  l'od>  unb  :>ieifebl  nbcrfeium  mit  Sdnil!,e  u.  3i.  bae  CSebr.  „(Sin  -Kammer  (bift)  bu 
mir,  .Hric.u^i^erätbc."  Ter  (£balbäer  nennt  „Stabt"  ale  bic  3(n;icrebete,  nuMninter  natürlieb 
i^abolcn  5U  verfteben.  —  26t  o"^  •'pcbr.  ift  bier  aud^  ba?  "iPerfeftum,  nn-f^n^Ciien  ScrneliUi^  ä 
l'avtbe  unb  'Jlllipli  felbft  in  ber  i'nlijataUebcrfctiunß  bajTelbc  annebmen.    il-i  banbclt  fict>  bier 


3)cr  yiop()ct  3ncmiai?.  51,  20—44.  ^?(nm.  2G— 59.  383 

um  b»v?  iFcisVin.acnc,  tva^^  f^^ptt  bun-Ii  i^l^>.^fon  iKttMit.  9([(ciii  Mc  LXX  iicbincn  ba?  bin-  Wc» 
l'aiUc  ütoii  von  bcr  i'crtU'ltuiu^,  bic  (siott  an  "i^ibiUoii  niiiiiiit.  Tic  'i^ulivita  a^ol^tivtc  ibve  ^uUcr» 
V^rctation.  —  iJ")  ^oi  f^rz/iw  ^'a-  aof'  ,iani/rir.  —  iJS)  ilsu^  HiMu'r  's>ott  Munt  'i<al".^(ou  an  tcii 
'i'ölfcrn  jv^ff^iii/  ba?  unll  cv  nun  buidi  bic  'i^üiUr  au  '^^at'".^(oii  tbiin.  'Wan  fönntc  Her  francu: 
2iMC  fanii  <^Unt  an  'i^at^i^Ion  baiMenijic  rädn-n,  umö  i'ic  rocb  auf  [einen  "^Uiftra.a  voülnMcbt  hatl 
rie  "JlntuHM-t  iü  niebt  fitUMeviii:  "i^abiilcn  [n-fänipfte  ^ic  'i'ölfcr  nicbt  au?  <^KiHM•fam  c\(C{(n  (sh^tt, 
fonbern  nur  auö  ■V'^errfibfuibt,  uuD  riefe  .^rerrfcbfudyt  ift  cö,  Die  beftraft  werben  nuif;.  —  iJ9)  „id) 
nnU  nun   an  bid),  '^cr»')  bc?  iH'rl>erbeiie'"  n^nC!3n~"in-    '^i"'"-'  "^-  tu  öpo^  -ö  di£<i>ituf)- 

/nvm-.  Cbwobl  'i*ab'.>(tMi  auf  bcr  Gbene  la.a,  ivtrb  ei?  bier  bi\t  ein  'i^erii  jicnannt,  im  fi^ürltd^cn 
Q:\nm  uämliit,  nn-il  von  ibm,  wie  vhmi  einem  feuerfpeienren  --i^criK  moralifdu\^  iinf  ^eitli^ee 
i'erberbeu  auf  alle  umlte.aenben  inMfer  au?ftri.Mnte.  —  'J4>)„id)  luacbe  bieb  ^i  einem  auey^c^^ 
brannten  i^crae,"  \n  einem  "i^^erjie,  tiücn  '^n-ftein  yt  feinem  i^aue  mebr  braucbbar  ift.  Xer  Sinn 
irt:  'inMi  bir  uner  feine  .^:errfebaft  mebr  au-?iieben,  t^n  wirit  ^u  feiner  -Wadit  mebr  iielani^cn,  wirft 
!ein '^(nfebeu  mebr  baben,  wirft  ^ufammeuftür',en  unb  iidn',lid^  i>erfaUen.  —  ^51 )  '^(iifruf  bee 
':VrLn'beten  an  bie  'JPerfer  unb  lieber  im  *3famen  be^  .i^erru,  ^u  voübrinj^en  au  i^abiiUMi,  aniö  er 
befebloffcn.  —  ri'2}  f.  ti,  4;  Is.  !?>,  2;  IS,  ;i  —  rjfj)  fiub  "iVrcvin^cn  bei5  .^^ocblanbc?  5(rmeuien 
(Jen.  10,  o.  Ter '"Propbct  nennt  wabrfd)einlicfc  jene  "XMovinu'n,  bereu  .Hriei^er  im  iH'»r^ü.alid)en 
jlhifc  llanbeu.  Ter  Jcrt  ber  J^XX  bat  bier  wabrfcbeinlieb  eine  viorruption  erlitten:  npure  -ap 
fuoi  mi  Tov  'kxava:,h,t(:.  —  r Vi )  W\t  bcu  ^Jabbiuen  bauen  ';].\ii-tnini,  i^itabhie  unb  9feuerc  iui?' 
ficmein  lapbfar  für  einen  (sKittunii?nameu  „"Jtnfübrcr,"  fo  t>af!  ber  2inn  ift;  ^i^efteüet  ?(nfübrcr 
wibcr  fie.  fTna-n'/aare  iiv'  avrr/i-  ßeloarnaFK;.  —  ?5.5)  „borftiiV  bctfu  bie  '^Dauperbeufcbrecfc  we.aen 
bcr  VMn5cräbnlid)cn,  rauben  Sd)eibc,  in  bcr  tlc  vor  ibrer  letzten  .^dutuni^  ftecft.  wr  aKpiöuv  t^at,- 

'i^og.  —  ?J0  )  avaßtßdaare  .  .  — 37)  tfreiGt^f/  //  yi/.  kuI  irroi'fcrf,  <)f(tTi  f^avtarij  irrt  Baßv/üiva  hjyta- 

/iüc  Kvpiuv-  ts.  ]o,  8.  —  3S)  b.  b.  ein  Vaufer  tommt  uacb  bem  anbern,  bcm  Äöni.ae  bie  ©robc- 
ruui^  bcr  2tart  ^u  melben.  —  ?$}))  5ll\ax^  biemit  ber  •;].M-opiH'f  voraux'fa;Ue,  erfüllte  fid^  auf  bao 
(■»H'uaneilc.  'i^iidit  nur  würbe  basj  iV-ct  dcö  (iupbrat  burd)  3(bleitunii  trocfen  i^cleeit,  fonbern  aud) 
bic  ^ablreidicu  Jeiebe,  bie  nch  um  bie  Start  berum  befauben,  bereu  3i>affcr  mau  in  tiefe  f^rdben 
ableitete  unb  bereu  JKi3bricf)t  mau  verbrannte;  Is.  21,  4;  4o,  ]4.    «-'  iax<'i-<>v  rö)v  ömßäaeuv 

nvTOV  l;'/J/(p&J/aav,  ko.I  rä  avarr/fiaTa  avrüv  iv^Trpr/aav  iv  Trvpi  Kai  äv6peQ  ahrov  oi  —o'/_eiiia7rn  (;ip- 
Xovrai.  —  -40)  oIkol  ßaaiAtuc,  Haßv'Aüvoq^  üg  ciAuv  üpifioi;  (i/.nr/x^r/C/ovTui.  —  -41)  nD'"nri~nN 

T       •    :    • 

„bic  3fit  i^ver  (finfiampfuuii,"  b.  b.  t£inebnuui-(  unb  oiirii-ttuni^  jur  (Srnte,  wo  barauf  ciebrofdicn 
werben  foü ;  cf.  Is.  21.  10;  '2.j,  10;  Mich.  4,  13.  —  42)  3cnifalcm  fpricbt  bier  bie  Urfa*e 
au^,  warum  über  i^ibvlon  ba^  's^cridu  ergebt.  —  'i^i)  linpianTij  /«•.  —  411)  KariÄnße  pe  oKöroq 
At-rov.  —  4-5)  pjin^  //ßtcid)  einer  ^>iiefeufd)lani]e,"  weldie  bic  iiröb'ten  Ibiere  mit  .^aut  unb 

•ipaar  vcrjcbrt.  —  4G)  ^J"Tj/*tD  /^i^it  meinen  l'cdcrbiffcn,"  b.  b.  mit  meinen  aoftbarfeiten,  oer* 

\itbi  mau  nun  barunter  eutweber  bie  ^Seufdum  mit  -^Uiio,  ober  bie  3ielii]iou  mit  rion»ftu6,  ober 
bie  ;>{eidnbümer  unb  irbifdic  güllc  mit  bem  Gbalrder  unr  Jbeoboret.  n-d  ri/i  Tpv<pr/c  pov. — 
47)  binau?  in  bie  'sicfan.aeufdiaft.  X'ic  LXX  Rieben  biefee;  S?ort  5u  3>.  ;*>.').  —  48)  r.  b.  baö 
jV^ßcn  mid?  beiiancieuc  Unred)t  unb  bic  '.Jlufjebruuti  meiner  2?ewobncr  fommcn  rdebenb  über  ''Bab\)' 

Ion.   e^uaäv   ue    o'i  pox'^OL   uov  Kai  nl   To/.anvupint  pov    sie   Baßivfovn^    iptl  HuroiKovaa   HiÖjv.    — 

49)  Unter  ü}?eer  unb  i^orn,  vena,  HIpP/  '^'m/  vergeben  bier  Ibeoboret,  i^atabluei  unb  in6ge= 
mein  bie  5)cucren  bcn  Ueberfluf!  an  !i3fcnfd)cn  unb  2d)d&cn;  nid)t  wie  Vin\inu^,  beu  Su^>&rat. — 

50)  D*7Jl^  '/5U  'id)utt5aufcu;"f;t'äd>ffW(T//w.  —  31 )  D*iri"i'iyp  „J^Jobnuna  bcr  Unije^cuer, 

ober  ber  Sd)ianijcn,  ober  berSd)afa(e/'  Kai  oh  KuroiKyßiiatTai.  '.Jllle^  'iJlnbcrc  feblt.  —  32)  ^'^^*4- 

1:\i  9?eueren  flcben  biefe^  S3?ort,  weti^eg  in  bcr  erftcn  33ebeutune5  „fd)üttein"  bci§t,  mit  „brüllen" 
na&i  bem  S'.,irifdien,  ober  ,,fuurreu"  II.  Ksdr,  2.  12.  o-t  hpa  ür  /hivrfr  iitp/fp-f^/iouv  kuI  i.k  aKvp- 
viH  Afoi'Tui'.  '^abtilon  roirb  bier  einer  i'i.iwenböble  verejüdien,  uub  bic  i^ewobner  bcn  ^»löwen,  bic 
vor  Uebcrmutb  brüllen  uub  fnurreu,  5llt  wie  ^swh^.  —  33)  b.  b.  ba,  wo  ibre  Veibcnfd)aft,  i^r 
Uebermutb,  ant  bödifteu  aeftie^^'u,  will  id)  ibncu  bcu  laumcU  nur  lobci^bcd'er  rcid^cit.  Xa» 
ilBort  ift  ^enau  in  (frfüUuni;  i]ei]ani]eu;  2.3,  l'>:  50,  11.   —  34)  .sc.  Babylon.  77 üc  mÄu  Kai 

h'iijpei-i}?!  ro  Kavx'lßn  ~äaj]^  Tijq  yfj<;\    2;j,    26.    —   ^^)    e'ir  (ulxiviapöv  .  .    —   3G)    b.    b.    ^abUoiCo 

>lriciiövolf;  46,  7.  —  37)  f.  i.  %x.  —  3S)  l^cl,  bcr  ^lationalsjott  bcr  '^abi^louicr,  in  pracbt- 
vollem  lempel  wo|)ueub,  wirb  bierale;  ein  UUiiebeucr  vori^-ftellt,  in  beffen  i'liad^en  ',abllofe  Cvfer« 
fpeifeu  uub  2i3etb|;efd)cufc  binabftei,(en.  ')\a&\  Dan.  14.  wurren  ibm  tdiilidi  \\vU\  'i'.Valter 
aBei',eumebl,  oier^iii  2A\\\i  unr  fcdiei  ilrü;ie  (ifimen  3r>ein  iieopfert.  3n  bcu  Scbatjfammcrn 
feincei  Icmpele;  binterlci^tc  man  immer  baö  .Sloftbarftc  ber  ,Hri\\a<?beute,  Wi''  benn  audi  alle  foft- 
baren  Icmpclsicfdjje,  bie  mau  in  CuM'ufalem  erbeutet  batte,  bort  binterlecit  waren.  Dau.  1,2. 
2i?cld)'  ein  über  alle  iH>rfteüuui5iTebenber;){eidnbum  muf;  fidi  ba  auf.acbduft  baben  wdbreub  jener 
Sabrc,  in  weld}cu  il^abMou  bie "Ä3eltt)errfd}aft  ful)rtc!  kuI  tKihKi/au  i-i  iiaßi'A(:,va.  —  59)  'X^on 


884  Der  5)ropl)et  Sercmiaö.  51,  44—6-1.  2Inm.  59—86. 

^ier  b\$  sie  de  Babylonc  in  2>.  49  \cMt   bcr  Xcxi  M  LXX.  —  60)  i.  e.  angeli.  — 

«D  pN*'*?"^?  *^^0  1^3^.  SnnS  D^  Sk'ILJ^"'  ^SSn  S'^SS55"D^'>^if  ^«^^^^on  jum 
J^aüf  tcvcr,  bic  am  3?racl  crfitiaticn  antrtcn,  fp  werben  bcm  iiKeid)c)  iBabnlon  fallen  Srfcbla* 

genc  bCö  sianjen  l'untce."  LXXaipOiOpircn:  koI  h  Baßv/.üiH  -emwvTai  rpav/jariai  T.äcr,q  Tifi;  yfi<:. 

62)  D"^n,t2  D^D/Q  „it^rl^cni  SrfnVCVte  S  lUvOnnCUC;"  hvaaul,am:voi  iKyfjg  77opEvtG^E.  —  63)  oi 

fiaKi)6\9f:v  ]jviiad7jrt  rn<  nvpiov . .  61)  t>.  h.  (^etfnfct  ja  »icpcr  na*  -Ticnifateni  ^nrücf^nfebren.  — 

63)  eine  'i)DJime|'ie!.  Xic Snbcn  antir orten  bier  auf  Mc SOarninu^  iinb brüclen ilne innere  <5dmm  au«, 
com  t)I. Crtc unt  Vante ocriloften ivorbcn  \n  fein.  —  66 )  tic"" «/■'« '/a"j''.  t'"s ^Ikov Kvpinv.  —  67)^.6. 
fbfnbepivciien,  n?cilfp2el^Iinnne£<über  eiuperiMni^en  nnt)  bai^-öetlijUbum  in  bic^jcnrüftcncie^anb 
bcr^fibcuiiefcnuncn,  barum  nntl  ich  jctU'>{ad)encbmeu  anbiefen  brbnifcben  ivrertern  nnbUebcI- 

tbätern.  —  68 )  rrsaovvTat  rpaviiaTiui.  —  69 )  ('<(,  ö  nvpavöc ..  —  i  0  )  HTJ/  Dl"10  "IV^H  ^D")  ./""t» 

würbe  e^  aurfi  bie  ."pöbc  feiner  Wad^t  un^nitänjilidi  mad)rn;"  kuI  in  i:äv  öxvp<l)aij  rä  Tsixv  'ö',r''' 
aiTz/f .  .  —  71)  „er  bat  iH'rnid)tet  au?  ibr  "baö  iirpf-e  l'ärmen,"  b.  b.  ba?  «yetöfc  ,^iblrcid)er 
Sintrobner.  —  72)  sc.  ^ledoniui  et  Pcrsaruui.  WaltLMiat,  Sorneliuö  a  Üapibc  u.  21.  bcjicbrn 
eö  mit  bcn   LXX  auf  ba3  !>Drber.iiciS'nbc  vocem   uia^rnam:    iix<>vcav  üq  väara -rrö'/./.a.  — 

73)   e6uKev  fif  öle^pov  (puv?/v  avrt/r.  —  7-1)   TIC'  „ber  lunTOÜllcr ;"  Tnlamupia.  — 73)  "^X 

ni^^Jl'  tt>ctd)e  2Borte  bie  LXX  bicr  übcrfc^en:  ö -äroQ  ivTa-noöU^uaLv  avroi^.  —  76)  LXX 

bfi^inncn  bier  i\  57.  —  77)  firßiaei  p!d-ri.  —  78)  f.  i.  Ts^r.  — 79)  t:-rr?M.rvv^?!.  —  80)  „unb 
bie  '!}}iüben  ber  l^c>ltcr  —  für  baä  ^i-'üfi"  finb  fte"  (beflimmt).  Unter  biefen  93;übcn  finb  bcm 
f>araüeli>?mu?  jiufoliie  bie  berrlidien  i^auten  nnb  ^Inlaßcn  ber  3tabt  5U  i^erfteben,  beren  ^abl 
unb  .^»crrlidifeit  in  tas  (£nprme  jvnii,  befiMiberj^  feit  '?fabud>obLMiDfor  aiij  beni  linfcn  Ufer  be3 
(£upbrat  eine  neue  ^tabt  i-jeiirünbet  unb  burd)  eine  5)(auer  i'on  SO'  4ööbe  unb  54'  33reite  mit 
ber  alten  rereinii^t  battc.  ^Jiucb  ber  '^trcm  war  auf  beiben  Seiten  burdi  mädUijie  Wauern 
abf^efdilcffen,  bie  mit  berrtieben  Jbcren  praniiten,  unb  ber  'i^c(u?tcnipel  foan^bl  aii  bie  Äöni.a^- 
paiäfte  bilbeten  mädui,ac  i'eften  mit  iKivaltiiien  Sbürmcn  unb  Jboren.  3(üe  biefe  iyautcn,  an 
bcnen  iUMfcrfduiften  ^äbrbunberte  lauii  |ld)  betbdtiviten,  foüen  5U  nidUe,  foüen  eine  Speife  beö 
^euerö  werben.  —  81)  (fr  war  ein  i^ruber  bee  iPropbcten  53aru*  Jer.  3ß,  4  unb  flanb  v^tcid) 
bicfem  in  bem  inniaften  i^3eifte6Utrtcbr  mit  Seremiaö.  —  82)  iD^an  lieft  fonil  niriienb  Gtwaö 
ocn  biefer  Sieife.  3ie  würbe  ineüeiitt  nur  iicniadit,  um  t^cin  .U'önii^e  i?on  i^abolon  mit 
(S)cfd)enfen  ju  bulbii^cn.  Vcd)  unb  Siciütl  fairen:  „bie  .'Keife  bc?  Scbeciaö'bänat  mit  ben  (Sreiiv 
nijfen  jufammen,  auf  welcbc  bie  S3ciffaspinv^en  in  Sap.  27,  1  ff.  'oe^ui'^  nebmen."  LXX  in 
KiropsvETo  -apä  leihKcov.  'Dlud)  bcr  Sbalbäcr  lautet  glcid^t^immig  mit  ben  IjXX.  Somit  wäre 
<Saraiag  als  (53efanbter,  nid}t  aU  23eii!eitcr  bco  Sebeciaö  i^erei|l.  —  8^5)  nni.!)P""lb*  „S^bcrft 

bcr  9iubc,"  b.  b.  ber  ba  Sorv^e  tra.qen  mufjte  für  ba«?  9?ad)tlaiier,  weldiee  "i?(mt  jeht  nod)  ber 
JKeifemarfdiaß  ober  Cberilauarticrmeiftcr  bat.    Sßieüeicöt  ifl  ju"  lefcn  iTjflO  //-^13^^/'  fomit 

„Dberft  be?  l'ai^erö."    LXX  äpx(ov  6vp(,>v,  riHilp.    ©»  lieft  aud)  ber  Sbalbäcr.   ^ieronpmu« 

fd>eint  UND^  ^elcfen  unb  fid)  Saraiaö  aU  ben  2Bortfül)rer,  ober  3>orfprcd)er  gebad}t  ju  babcn. 

9lud)  9(aronwirb  ali5i:olmetf*erbcv^  Wofc« 'IM'Opbet  genannt  Ex(j(l.  7,  ].— 84)  Gr  föiricbaHe« 
ba«,  ri'ai'  in  cap.  .')0  et  51  über  i^abiUt-n  entbalten  i)t,  in  eine  SJclIe.  —  83)  ^^araia?  foüte 
ba«  ß3efdMiebene  natürlidi  nidit  ror  ben  i^abuknuern,  aud)  ni*t  ■ocv  einem  S?olfebaufen  ber 
^uben,  fonbern  nur  t^or  einigen  §lu?crlefenen  biefer  l'efttern  lefen  —  \\im  'Irofte  unb  ^ur  'iJluf« 
munterung  in  ber  (s3efangenfd\tft,  unb  uigUi*  sur  i^eftätiguna,  bap  ©Ott  wabrbaft  burd)  3erf- 
mia«  gcrebet  babe.    tae  bcbr.  ©ort  ni^")p  l?eipt  „au^ru'fen,  ober  laut  mnlcfen."    Somit 

tft  ein  9hibitorium  Poraue^ufc^en.  —  86)  rlefcr  3ufal3  ift  wabrfdunnlicb  oon  i^nru*,  bem 
Sammler  bcr  iiLH-iffagungcn  bee  Oeremiati  gcmad)t  unb  bejicbt  fid)  t>ermutl)lid)  nid)t  blop  auf 
ba«  Wanbat,  ba«  er  bem  Saraiae  gegeben,  fonbern  auf  ba«  ganjc  ^ud^  bcr  $rcpbejeiuiiflen} 
f.  i.  QJr. 


38:. 

Caput    LH. 

1.  Filius'  viginti  et  unius  aimi  erat  iScdecias  cum  rcgnare  coejiif^set:  ot 
nndeciiii  aiinis  rognavit  in  Jerusalem,  et  iiomcn  rnatris  ejus  Aniital,  filia 
Jereniiae"  de  Lobna.  2.  VA  fecit  inaluni  in  oculis  Doniiiii,  juxla  oniiii;i 
quae  fecorat  Joakiui.  o.  Quoniani  l'uror  Doiniui  erat  in  Jciusaicni  et  in 
Juda  usqucquo  projiecret  eos  a  iaeie  sua:  et  recessit  Sedccias  a  rege  Bahy- 
lonis.  4.  Factum  est  autem  in  anno  nono"*  regni  ejus,  in  mense  decirno/ 
decima  mensis:  Venit  Nabuchodonosor  rcx  Babylonis,  ipso  etomnisexer- 
citus  ejnsadversus  Jerusalem,  etobsederunt  eani,  et  acdificavenint  contra 
eam  mnnitiones^  in  circuitu.  ö.  ICt  fuit  civitas  obsessa"  usque  ad  undeci- 
mum  annum  regis  Sedcciae.  (>.  Mense  autem  quarto,  nona  mensis  ob- 
tinuit  fames  civitatem:  et  non  erant  alimenta^  populo  terrae.  7.  Et 
dirupta  est  civitas,  et  omnes  viri  bellatores  ejus  fugerunt,  exieruntque  de 
civitate  nocte  per  viam  portac,  quae  est  inter  duos  muros,"  et  ducit  ad 
hortum  regis  (Chaldaeis  obsidentibns  urbem  in  gyro)  .et  abicrunt  per 
viam,  qucle  ducit  in  eremum.''  8.  Persecutus  est  autem  Chaldaeorum 
exercitus  regem:  et  apprehenderunt  Sedeciam  in  deserto,  quod  est  juxta 
Jericho:  et  omnis  comitatus  ejus  <liffugit  ab  eo.  9.  Cmiique  comprelien- 
dissont  regem,  adduxerunt  cum  ad  regem  Babylonis  in  Keblatha,'"  quae 
est  in  terra  Emath:"  et  locutus  est  ad  eum  judicia.  10.  Et  jugulavit  rex 
Babylonis  filios  Sedeciae  in  oculis  ejus:  sed  et  omnes  principes  Juda 
occidit  Reblatba.  11.  Et  ociilos  Sedeciae  eruit,  et  vinxit  eum  compedi- 
bus,  etadduxit  eum  rex  Babylonis  in  Babylonem,  et  |)0.suit  eum  in  domo 
carceris''  usque  ad  diem  mortis  ejus.  12.  In  mense  autem  quinto,  decima 
mensis,  ipse  est  annus  nonus  decimus"  Nabuchodonosor  regis  Babylonis: 
venit  Nabuzardan  princeps  militiae,'^  qui  stabat  coram  rege  Babylonis  in 
Jerusalem.  13.  Et  incendit  domum  Domini,  et  domum  regis,  et  omnes 
domos  Jerusalem,  et  omnem  domum  magnam  igni  combussit.  14.  Et 
totum  murum  Jerusalem  per  circuitum  destruxit,  cunctus  exercitus  Chal- 
daeorum, qni  erat  cum  magistro  militiae.  15.  De  pauperibus'*  autem 
populi,  et  de  reliquo  vulgo,  quod  remanserat  in  civitate,  et  de  perfugis, 
qui  transfugerant  ad  regem  Babylonis,  et  ceteros  de  multitudine,  trans- 
tulit  Nabuzardan  princeps  militiae.  16.  De  pauperibus  vero  terrae  reli- 
quit  Nabuzardan  princeps  militiae  vinitores,  et  agricolas.  17.  Columnas 
quoque  aereas,  quae  erant  in  domo  Domini,  et  bases,  et  mare  aeneum, 
quod  erat  in  domo  Domini,  confregerunt  Chaldaei,  et  tulerunt  omne  aes 
eorum  in  Babylonem.  18.  Et  lebetes,  et  creagras,  et  psalteria,"^  et  phialas, 
et  mortariola, "^  et  omnia  vasa  aerea,  quae  in  minsterio  fuerant,  tulerunt: 
et  19.  hydrias,  et  thymiaraateria,  et  urceos/^et  pelves,  et  candclabra,  et 
mortaria,  et  cyathos:  quotquot  aurea,  aurea:  et  quotquot  argentea,  argen- 
tea  tulit  magister  militiae:  20.  et  columnas  duas,  et  mare  unum,  et 
vitulos  duodecim  aereos,  qui  erant  sub  basibus,  quas  fecerat  rex  Salomon 
in  domo  Domini:  non  erat  pondus  aeris  omnium  herum  vasorum.  21.  De 
columnis  autem,  decem  et  octo  cubiti'^  altitudinis  erant  in  columna  una. 
et  funiculus  duodecim  cubitorum  cireuibat  eam:  porro  grossitudo  ejus 
quatuor  digitorum,  et  intrinsecus"  cava  erat.  22.  Et  capitella  super 
utraroque  aerea:''  altitudo  capitelli  unius  quinque  cubitorum:^"  et  retia- 
cula,  et  malogranata  super  coronam  in  circuitu,  omnia  aerea.  Similiter 
columnae  secundae,  et  malogranata.  23.  Et  fuerunt  malogranata  nona- 
ginta  sex^' dependentia:^  et  omnia  malogranata  centum,  retiaculis  cir- 


386  ©er  ^xop^ü  Seremictö.  52,  1—23.  ?tnm.  1—22. 

cumdabantur.-^  24.  Et  tulit  magister  militiae  Saraiam  sacerdotem 
])rimum,^*  et  Soplioniam  sacerdotem  secundura:  et  tres  custodes 
vestibuli'.^^  25.  Et  de  civitate^^  tulit  eunuchum  iinum,  qui  erat 
praepositus  super  viros  bellatores:  et  septem  viros^*^  de  bis,  qui  vide- 
baiit  faciera  regis,  qui  inventi  sunt  in  civitate:  et  scribam  prin- 
cipem  militum,  qui  probabat  tyrones:^^  et  sexaginta  viros  de  populo 
terrae,  qui  inventi  sunt  in  medio  civitatis.  26.  Tulit  autem  eos  Nabu- 
zardan magister  militiae,  et  duxit  eos  ad  regem  Babylonis  in  Reblatha. 
27.  Et  percussit  eos  rex  Babylonis,  et  interfecit  eos  in  Reblatha  in  terra 
Emath:  et  translatus  est  Jutta -^  de  terra  sua.  28.  Iste  est  populus,  quem 
transtulit  Nabuchodonosor:  In  anno  septiaio'-^  Judaeos  tria  millia  et 
viginti  tres:^"  29.  In  anno  octavo  decimo^^  Nabuchodonosor  de  Jeru- 
pafem  animas  octingentas  triginta  duas:^^  30.  In  anno  vigesimo  tertio^ 
"Xabuchodonosor,  transtulit  Nabuzardan  magister  militiae  animas  Judae- 
prum  septingentas  quadraginta  quinque;^*  omnes  ergo  animae,  quatuor 
millia  sexcentae.  31.  Et  factum  est  in  trigesimo  septimo  anno  transmi- 
grationis  Joachin  regis  Juda,  duodecimo  mense,  vigesima  quinta^^  mensis, 
elevavit  Evilmerodach  rex  Babylonis  ipso  anno  regni  sui,  caput  Joachin  ^^ 
j-egis  Juda,  et  eduxit  eum  de  domo  carceris.  32.  Et  locutus  est  cum  eo 
.bona,  et  posuit  thronum  ejus^''  super  thronos  regum,  qui  erant  post  se  in 
Babylone.  33.  Et  mutavit  vestimenta  carceris  ejus,  et  comedebat  panem 
coram  eo  semper  cunctis  diebus  vitae  suae:  34.  et  cibaria  ejus,  cibaria 
j)erpetua  dabantur  ei  a  rege  Babylonis  statuta  per  singulos  dies,  usque  ad 
diem  mortis  suae  cunctis  diebus  vitae  ejus. 

1)  riefce:  (icifüd  (aiut  LXX'C.  .52)  enthalt  feine  ^iVopbctie  mebr  itnb  x\i  nur  cinef^cfiiiicftt- 
•iiiii  Q,x\Mmu}.  c\ar\]  |i(ci*(autcnf  mit  IV.  IW.  --'4.  ]s-'20;  2,'),  1-20  un^  27-30.  ?fur  bie 
i'crfc  2S-:-;()  fiiit»  neuer  .^ufai?.  4:beoboret,  AMuio,  :^babanu'j,  Vm'anu-j  u.  5(.J^altcn  Jveremia« 
für  bcn  "i^erfviffcr  awA)  tiefe?  ciapitel«,  iileiitwie  ibn  ':].''rLH-i>piuo,  .Hinuti,  ^sütcv,  irivtu?  vicnnenfiö 
uuD  JtMtatu^  für  ten  i^'rfaffer  fe?  III.  ünb  I\'.  'i^ucbee  ber  .Honii^e  Imiten.  5lüein  tie  neueren 
Sdnifttleücr  i^laubcn  iui^^emein,  t-i  feie»  weit  mehr  's^rünre  für  einen  fpciteren  '4>crfvxffer.  ^it 
ffben  Ci^  ali?  ein  »Serf  ~^arue(>ö  oi»cr  cince  anderen  Sammler»  riefer 'iPropbetien  ein.  —  "2)  ®er 
'tiefer  3«fciiiia6  i^ivefen,  ift  gan^liel)  unbefannt.  —  3)  im  3.  590  ».  Sbr.  rs)eb.  —  4)  IV. 

Reg.   25,    ]  ;     Kz.  24,  1.  —  O)   -tpu.iK<iMiuiaav  ahri/r  Terpairtöotg  /u^oig.      ^ie  baUtCU  ?3?aUCriX 

berum,  nid>t  ©ädc,  wie  einige  Ucberfci^er  geben,  p*"i  IJ^**")-  —  6)  ""'  rfA-^ev  ?] -67uq e'iq awox'iv. 

"7)   Dn  /  //'i^l!'C*b  j"  äproi.  — 8)  äva/xtaov  roh  teIx»»!,'  k-"-i-  ~<>'v  'TrpoTeixiTuarog'  II.  Chron.  33,  14; 

Ts.  21,  11.  —  9)  b.  b.  in  bic  5Bü|le  jenfeit  bcr  ^orbanauen.  elg  'Apaßa.  —  10)  elg  Aeß?M^ä. 
11)  f.  i.  f^3r.  —  IsJ)  i'ir  niKiav  /li 'Awog  „in  bii?  '^aeferbau-3."  ^adj  einer  jübift^en  Jrabitioit 
"inufite  >2eteeia?  c[Uid)  anbern  i^eblcnDeten  5flai^en  bie  ■•.''iübte  treiben;  Juilie.  16,  21:  Thren. 
.'.,  13.  —  13)  D*nDP"3"}  ,-ber  Tberfte  ber  \!eibwa*c,"  unb  fomit  Srfter  unter  ben  23eamten. 

ö  apxifiäyfiDoc.  —  Vi)    Tiefe  beiben  i^crfe  finb  bei  ben  LXX  in  bie  JBorte  jufammeni^iejogen : 

Kil    rnhr   i:nr(i'/ ni-iifr    rnr    /luiv    Kurt/ iTztv    ii    apxi.iKirtiptic   dg   (nre'/MVpyohr   Kai  e'ig  yeupyovr.  — 

i-s)  hnoion"nNn  D^;^\n"nj<'i  niTpn"nN*"i  -^u«^  ^'^^  ^m^  "«i»  ^'^^  ©e^aufcin  unb 

iVeffer"  (i!iet)tpu&en).  kuI  -/>  aTtmi>7/v  Kai  Tug<piaAag  .  .'—  1(>)  ribDil'ÜNI  nbltÖllTlKI 

_  .  .  -    -  V  :         I       Tr        -  V    : 

'„unb  bic  ^icelMlcU  unb  bie  '^eeber  ;"  koI  -äg  Kpeäpyag.  —  17)  Kai  rhg  UTTtpud,  Kai  rag  /lagftapu^, 
■Kai  rnvg  h-oxi'~i/i>'ig.  Kai  rag  /vxi'ing.  Knl  rag  ■&viaKag,  Kai  rovg  KVfi^ovg  .  .  —  18)  rpiaKOvraTrivre 
Trixi-'v  utlmg  Toh  otvAdv  tov  ivög'  II.  Chron.  3,  15.  —  1«))  "«'  ydaog  eir'  avroig  x^AKolv,  Kai  nivre 
■DjXfuv  To  fii/Kog,  irrepnx'/  ~('i'  yf:iaovg  roh  ivög,  Kai  SIktvov  Kai  poal  ettI  tov  yeiaovg  KVK?.(f)  rd  Travra 
Xa^KÜ.    Knl   Knra  rnv-rn  tCi  (ttI'?.»,)  tu  fievrqu,),   ökto)  ponl  tm  ~>ix>''  'oig  (hUAeKn  ir/'/x^'^'-  —  20)   ^tt 

ter  'iParattelilede  IV.  lieg.  25,  17  ift  bie  .§ü>be  eine^  Sapitäl?  auf  3  SUcn  angeßeben,  wabr- 
fitcinli*  lueil  bie  obere  .»Hrönuni^  nidn  ba?u  f^ereitnct  i)l,  welebe  bier  ebenfailo  jur  Xarilellunij 
rommt;  cf.  II.  Chron.  3.  15.  —"21)  -)l<i&)  III.  Reg.  7,  20  Waren  es  bunt»ert,  »eil  bortaud) 
bie  öier  an  ben  tiefen  befe|lii^ten  eiuiieredMiet  finb,  ober  wie  'i^atabluö  unb  \!'.)ranu?  bafür  galten, 
weil  oicr  »crborijen  waren  i^eßcn  bie  ®anb  ju;  cf.  II.  Chron.  4,  12.  —  22)  nm"l  ,,»inb» 

T 

n?ärt^/'  b.  ^.  freifcfjwebcnb.    Xcrefer  bcmerft:  „bcr  Sinn  fann  fein :  5ln  ben  Pier  Seiten  ber 


©er  ^rop^et  SerentiaiJ.  52,  23—32.  5Iitm.  22—37.  387 

ricrccfti^en  Säulen'  fingen  im  freien  fec^gunbncuujig  ßJran.itävfcl  unb  ^ia  (^kancitä^^fd  waren 
an  ben  (Scfen  bcfctligt."  to  kv  iikpog  „auf  einer  Seite."  So  amt  ber  (Ibalbaer.  T-cr  Sarier 
übergebt  ti.  —  23)  t^l  tov  öiktvov  k'vkXio.  —  2^4)  TieLXX  nennen  roc^er  bcn  er|len  nod)  ben 
jmeitcn  ^Priciter,  —  25)  Tfjv  666v  35,  4.  Die  „(äd)n)eüc"  ^u  Ritten,  war  Sac^e  bcr  'j^rteitcr  unb 
flereicbte  sur  "^lud^eidniung.  —  2(J)  in  ber 'JParailelileße  IV.  Hol'.  2ö,  10  finb  nur  fünf  ge- 
nannt.  Sermutblicb  rcAnete  man  bier  nt^it  \m\,  weniger  angefelicne  ba^u.  eTr.i  av^per  bvoiia- 
oTovQ ...  —  27)  p>\*n  DJ^TIN  N!DV'!?n  "^^l  ^*'^  '-^^'^'f  ^^^^  "'^"^«^  aufileate",  b.  ^). 
crganifirte  unb  übte,  tov  -/pa/maTevovra  tu  Äacj  T?]g  yfjr^.  —  28)  Tiefe  SIBortc  fammt  bcn  brei 
folgenden  2>crfcn  feblen  bei  bcn  LXX.  —  29)  im  fiebcnten  Sabre  feiner  ^icgierung,  .599  o. 
Sbr.  —  30)  TOüruntcr  nur  fejjbafte  3?ürgcr  »on  Serufalem  %n  »erilcbcn  fein  bürfteii.  Denn 
bie  Summe  aller  ©eggcfübrten  betrug  narf)  IV.  \xo.^.  24,  14.  jel)ntaufcnb.  —  31)  b.  b.  im 
5abre  ber  Eroberung  3enifa(cmö,  588  ».  t£br.  —  32)  "^an  eriiebt  au?  bie|cr  geringen  Stn^abt 
Jüie  febr  bie  (£tnivo()nerfcf)aft  5eruf*iJcm»  üufammengefcf)mol5en  war,  biä  bie  (Eroberung  erfolgte. 
33)  wabrfd^cinUcb  bei  (iielegenbcit  bc3  Äriegeö  gegen  3;i)ru3.  —  34)  e«!  waren  Üeutc,  bie "ficb 
Wieber  in  2tfrufa(cm  gefamntelt  unb  inneri)a(b  bcr  9iuinen  Der  Stabt,  fo  gut  cö  ging,  angcfiebelt 
batten.  —  33)  IV.  Reg.  25,  27 :  „am  27."  biefcg  O^fonat-?;  iv  ry  ThpaöL  Kafemnöi  tov  fir/vöc. 
Diefc  3?erfcbiebenbeit  bcr  2(ngaben  erüärt  ft*^  Icid)t  aus  bem  Umftanbe,  bat'  5Wifd)en53efeM  unö 
(Srecution  ein  paar  2:age  verlaufen  fonnien.  Der  eine  Srbriftileüer  gab  ben  Sag  beö  iöefeble?, 
ber  anbere  ben  ber  Sfecution,  wieber  ein  anberer  ba»  5)?itte(.  —  3(>)  3oajf)tn  ;5äb(te  bamal« 
ein  Sllter  t?on  54  Jja^rcn.  'Olad)  dlabbi  Daoib  war  (Saiimcrobadb  »on  feinem  33ater  wegen 
S;&rongelüllcn  in  bai  ö3cfängnip  gefelU  werben  unb  battc  bort  3oad)tn  nicbt  nur  !enncn  gelernt, 
fonbcrn  mit  ibm  vertraulich  gelebt.  '  5(m  25.  bee  Wonat^  (larb  9?abud^obonofor,  am  26.  )lteg 
er  in  ba^  ©rab,  am  27.  folgte  (Soilnterobad)  in  ber  5{egterung,  unb  am  gicicben  3:age  war 
3oac6in  au^  bcm  Äcrfer  gebolt"".  Db  ^abbi  Daaib  biefe  9t"ad)rt($t  aug  ber  2;rabition  ober  au3 
anbern  Guefien  gefdiüpft,  ifi  ungcwi§.  —  37)  ®r  gab  ibm  Sit3  unb  9tang  »or  aüen  5PafaIIen- 
fcnigen  unD  9iei"cbe;bcamten.  Explic.  4.  9?C3.  1857.  (ogl,  Dr.  S(^neebprfer:  Dae  ©eiffagung«- 
bud)  beö  SJropbcten  Sferemia.    '»präg  1881.  ^.) 


-«^.«»>-«»- 


Secfcner:  ^.  Schrift.  2t.  3:.  lU.  tf 


1)  ^ercminS,  bcr  feit  bielen  3<^(^i"c^  ^*'^  foinmenbe  5\Qtaftrü^f)e  be§  ficilic^cn 
fiaiibce  unb  bcr  I;I.  «Stnbt  bcilngt  unb  bcirdnt  (lat,  fniin  c§  nidit  mUcrlaffen,  beim 
tt)irflid;en  Gintritte  bcrf cUkh  feinem  innern  <2dinier5,e  bnrdi  itlaßelicber  £'uft  ju 
mad;en.  (St  fdnieb  beren  fünf,  line  fie  biet  iiorliec^cn,  bencn  bie  Hebräer  ben 
9iamen  nl^O/  ^'^^^  ''^^-'  ^^'"^  Slnfanßsli^crt  HD^J^  ^M^  bod;?"  bie  LXX  ben  9camcn 

T 

^/)7jVoc  Graben. 

2)  Gö  finb  Hier  Sieber,  fämmtlid;  al:pbabetifd\  ba§  britte  fogar  breifad;  al)ßl)a* 
betifcf),  mit  einem  (^5ebcte,  tückbcS  iaz^  fünfte  GQi3iteI  nnb  ben  Sclihifj  bilbet. 

3.  G§  fpridit  fid;  barin  berfclbe  mitleibige,  järtlid^c  STon  aug>,  iuie  in  allen  3?ors 
trügen  beö  3ci^cmia^5. 

4.  Sie  älteren  3(nÄ(cc\cr  fa{;en  in  jcbcm  biefer  Sieber  ben  Sdnner^enÄerCinf?  über 
ba§  bereit«  eroberte  ^sernfalcm;  allein  neuere  irollen  in  bem  erften,  ia^^-'  fidi  ju  ben 
folgenben,  luie  bie  Einleitung  gur  Stusfüljrnng  t>crl}ält,  blo^  ben  B^tf^'^'i^  ^^^ 
belagerten  beiligen  Stabt  beflagt  nnb  befungen  feben.  S)a§  ;^tucite  fdnlbert  bann 
bie  Grobcrung  nnb  3.scruniftung  be§  Sanbes,  ber  Stabt,  bes  STem^^els;  i!a§>  britte 
ift  ein  3tu£-.brucf  ber  Giefüble,  bie  biefes  6trafgerid)t  in  ben  ©emütbcrnl)eruorbringt; 
ba§  Dierte  feW  bie  Sdniberung  ber  ivataftropbc  fort,  mit  einem  bcigcmifcbten  ^licfc 
auf  befl'ere  3i'fii'^f^-  '^'^^  anget;ängte  ©ebet  l;at  bie  Hoffnung  befferer  S^^age  jum 
©egenftanbe. 

5.  ^saAd)afiu§  möcbte  biefer  Sdirift  ben  9f?amen  Threni  Threnorum,  im  ©egen» 
faO  pm  Canticiiin  Canticoruni,  gegeben  iuiffcn,  toeil  cbcnfo  unein  biefer  le^teren 
bie  Siebe,  fo  in  jener  ber  Scbmerj  feinen  bödiften  3(uybrud  gefnnbcn  bat. 

6.  2)ie  Jlirdie  menbet  babcr  biefc  i'\lagelieber  an,  um  in  ber  GbarioodBe  ibrcn 
6d;mer3  über  ba^3  llnglüd  bcio  au^Sertoäliltcn  äsolfcö  nnb  über  bag  Unglücf  jebcr 
6eele,  bie  fünbigt,  auc^jubrüdcn,  unb  mit  bem  Sd^mer^e  jenc§  jvoeitcn  ^eremia?, 
ber  alö  Ojottmenfcb  ant  5lreu5e  unfere  Snnben  bü^t,  5U  ocreüiigen.  S)a  follten  atte 
©laubigen  mit  bem  l;l.  ©regoriu§  oon  Slajian;,  s.  I.  de  pace  fagen  tonnen:  „So 
oft  icb  biefe  ^Uagelicbcr  lefe  (idi  Icfe  fie  aber,  fo  oft  id;  burd)  biefc  Scfung  bie  Gm? 
pfinbung  bcr  gcgcinoärtigen  (^ilüdfcligfcit  ftrafcu  ioill),  fo  bridit  mir  bie  (Stinnnc 
unter  bem  Sefcn  ah,  idj  luerbc  mit  Xbränen  überronnen,  Ci§  !onnnt  nur  glcidifam 
3u  ©eficbte  jene  Dticbcrlagc  unb  id;  oereinige  meine  Svlage  mit  bem  S^lagcnben." 

7)  ®a6  Ü^üdilcin  galt  Hon  je{;er  bei  ber  Su^f'noge  foteobt  alä  bei  ber  §iixd}z 
Gtjrifti  abi  canonif  d;.  5Die  ^suben  oerleibten  e§  ben  5cft:33üdiern  3)icgiilott)  ein, 
unb  festen  e§  junfcben  9^utl;  unb  ben  ^srebiger.  ^n  LXX  fte(;en  fie  bei  Sarnc^ 
jroifdjen  c.  5  unb  c  6  „Söricf  beg  ^eremiag." 


THRENI,  ID  EST,  LAMENTATIONES  JEREMIiE 

PROPHET^. 

Et  factum  est,' postqnam  in  captivitatem  redactus  est  Israel,  et  Jeru- 
salem deserta  est,  sedit  Jeremias  propheta  fleiis,  et  planxit  lamentatione 
hac  in  Jerusalem,  et  amaro  animo  suspirans,  et  ejulans  dixit: 
388 


J 


389 


Caput   I. 


1.  ALEPH.  QUOMODO^'  sedet'*  sola'  civitas  plena  populo:  facta  est 
quasi*  vidua  doniina  Gentium:  prinoeps  proviuciaruni  facta  est  sab  tri- 
buto.  2.  BETH.  Plorans  ploravit  in  uocto,"  et  lacrymae  ejus  in  maxilli.s 
ejus:^  non  est  qui  consoletur  cam  ex  oninibus  charis  ejus:*^  omne.s  aniici 
ejus  spreverunt  enni,  et  facti  sunt  ei  iniinici.^  o.  GIJLMEL.  Migravit 
Judas'"  propter  afHictionem,  et  multitudinem  servitutis:  habitavit  inter 
gentes,  nee  invenit  requiem:  omnes  persecutores  ejus  apprehenderunt 
eam  inter  angustias."  4.  DALETH.  Viae  Sion  lugent'^  eo  quod  non 
sint  qui  veniant  ad  solemnitatem:  onmes  portae  ejus  destructae:'^  sacer- 
dotes  ejus  geraentes:  virgines  ejus  squalidae,''*  et  ipsa  o))pressa  amaritu- 
dine.  5.  HE.  Facti  sunt  bestes  ejus  in  capite,'^  inimici  ejus  locupletati 
sunt:  quia  Dominus  locutus  est  super  cam  "' proi)ter  multitudinem  ini- 
quitatum  ejus:  parvuli  ejus  ducti  sunt  in  captivitatem  ante  faciem  tribu- 
lantis.'^  6.  VAU.  Et  egressus  est  a  fdia  Sion  omnis  degor  ejus:  facti 
sunt  principes  ejus  velut  arietes'**  non  invenientes  pascua:  et  abierunt 
absque  fortitudine  ante  faciem  subsequentis. '^  7.  ZAIN.  Recordata  est 
Jerusalem  dierum  aftlictionis  suae,  et  praevaricationis  omnium  desidera- 
bilium  suorum,-"  quae  habuerat  a  diebus  antiquis,  cum  caderet  populus 
ejus  in  manu  liostili,  et  non  esset  auxiliator:  viderunt  eam  hostes,  etderi- 
serunt  sabbata  ejus.^'  8.  HETH.  Peccatum  peccavit  Jerusalem,  prop- 
terea  instabilis  facta  est: ^^  omnes,  quiglorificabanteam,  spreveruntillam, 
quia  viderunt  ignominiam  ejus:  ipsa  antem  gemens  con versa  est  retror- 
sum.  9.  TETH.  Sordes  ejus  in  pedibus  ejus,-^  nee  recordata  est  i\n\a 
sui:  depohita  est  vehementer,-^  non  habens  consolatorem :  vide  Domine" 
öfflictionem  meam,  quoniam  erectus  est  inimicus.  10.  JOD.  Manum 
suam  misit  hostis  ad  omnia  desiderabilia  ejus:  quia  vidit  Gentes  ingres- 
sas  sanctuarium  suum,  de  quibus  praeceperas  ne  intrarent  in  ecclesiam 
tuam.-^  11.  CAPH.  ümnis  poj)ulus  ejus  gemens,  et  quaerens  panem; 
dederunt  pretiosa  quaeque  pro  cibo  ad  refocillandam  animam;  vide  Do- 
mine et  considera,  quoniam  facta  sum  vilis.  12.  LAMED.  0  vos  om- 
nes^ qui  transitis  jier  viam,  attendite,  et  videte  si  est  dolor  sicut  dolor 
meus:  quoniam  vindemiavit  me^''*  ut  locutus  est  Dominus  in  die  irae 
furoris  sui.  13.  MEM.  De  excelso  misit  ignem^^  in  ossibus  meis,  et  eru- 
divit  me:'°  expandit  rete pedibus  meis,^'  convertit  me  retrorsum:^^  posuit 
me  desolatam,  tota  die  moerore  confectam.  14.  NUN.  Vigilavit  jugum 
iniquitatum  mearum:"^in  manu  ejus"^  convolutae  sunt,"^  et  impositae 
collo  meo:  infirmata  est  virtus  mea:  dedit  me  Dominus  in  manu, ^^  de 
qua  non  potero  surgere.  15.  SAMECH.  Abstulit  omnes  magnificos 
meos''  Dominus  de  medio  mei:  vocavit  adversum  me  tempus,^^  ut  conte- 
reret  eleetos  meos:  torcular  calcavit^^  Dominus  virgini  filiae  Juda.  16.  AIN. 
Idcirco  ego  plorans,  et  oculus  meus''"  deducens  aquas:  quia  longe  factus 
est  a  me  consolator,  convertens  animam  meam  :^'  facti  sunt  filii  mei  per- 
diti,  quoniam  invaluit  inimicus.  17.  PHE.  Expandit  Sion  manus  suas, 
non  est  qui  consoletur  eam:  mandavit  Dominus  adversum  Jacob  in  cir- 
cuitu  ejus  hostes  ejus:  facta  est  Jerusalem  quasi  polluta  menstruis  inter 
eos.''^  18.  SADE.  Justus  est  Dominus,  quia.os  ejus  ad  iracundiam  pro- 
vocavi;^^  audite  obsecro  universi  pof)uli,  et  videte  dolorem  meum:  vir- 
gines  meae,  et  juvenes  mei  abierunt  in  captivitatem.  10.  COPII.  Vocavi 
amicos  meos/'  et  ipsi  deceperuut  me:  sacerdotes  mei,  et  senes  mei  in  urbe 

25* 


390  ^lagelictifr  tev?  3"«»'i<»^-  ^i  ^—^-  ^tnm.  1—14. 

consumpti  sunt:^^  quia  quaesierunt  cibum  sibi  ut  refocillarent  animara 
suam.*®  20.  RES.  Vide  Domine  quoniam  tribulor,  conturbatus  est 
venter  ineus:^''  subversiim  est  cor  meum  in  memetipsa/^  quoniam  amari- 
tudine  plena  sum;^^  foris  interficit  gladius,  et  domi  mors^"  similis  est." 
21.  SIN.  Audierunt^'^  quia  ingemisco  ego,  et  non  est  qui  consoletur  me: 
omnes  iniraici  mei  audierunt  malum  meum,  laetati  sunt,  quoniam  tu 
fecisti:  adduxisti  diem  consolationis,^^  et  fient  similes  raei.^*  22.  THAU. 
Iiigrediatur  omne  nialum  eorum  coram  te:  etvindemia  eos^^  sicut  vinde- 
miasti  me  propter  omnes  iniquitates  meas:  multi  enim  gemitus  mei,  et 
cor  meum  moerens. 

1)  Dicfe  9?orrebc,  bic  Tiier  in  bcv  2?ulgata  ftMxio^I  a\i  bei  LXX  bcm  erflen  Sa^itcl  »prvtuS» 
ftebt,  bilbct  nur  bcn  Ucbcröan;-!  ihmt  bcn.  SSeiffai^uniien  ber  Äatviftropf'c  5ur  ÄUajic  über  ben 
jvirflic^cu  (Eintritt  bcrfelben.  ^Sie  fann  nad)  bcr  'ii!)?i-inuhvi,  bie  fdion  iHMtav^enturvi  unb  l'«ranu3 
au^ifprarbcn,  feinen  Slnfprud)  auf  Cvinonifi-^cö  5(nfc()':n  mad)en.  QSenn  c?  aud)  in  ^cr  l^orre^e 
IVL  ben  iMbeIau5iVibcn,  bic  auf  ^efeM  bes  ':Papftc>3  Slemcuo  VITI.  ijcranftaitct  wurren,  bei|'?t, 
ei  fei  barin  9?id)t^  enthalten,  „roaes  nid)t  canonifd)  fci,"  fo  mutj  man  biefen  i)(u?£>rud  nii^t  im 
ftreui^ften  Sinne  netnnen,  fo  batj  er  fid)  foaar  auf  bic  Jitel  unb  Sluffdjriften  bejöfle.  5(1«  eine 
blope  5(uffdirift  ift  aber  in  iöabrl)eit  biete  i^orrebe  ju  bctraebten;  fo  ocrrariuo,  i3e(larmin,  fo 
faft  burc5i(e(Knb^  alle  ^feueren.  Gorneüu^i  a  \?apiDe  facit,  er  bdttc  in  9Jom  mit  gclebrten 
«Oiännern  ^barübcr  ciefprod)en  unb  bicfelbe  ?l!)fcinunii  aug  i()rem  Wunbe  oernommen.  (£r  lie§ 
fie  baber  a,an]  au?i  bem  2erte  binwcjv  —  2)  ift  bier  ber  Siueibrud  ber  iu^rnjunbcrunn,  nid)t  ber 
grai^e  unb  v^orfd^unci.  —  3)  Xer  iM'opbet  ftedt  fid)  3"'ufa(em  aUi  J^rau  üi>r,  bie  tieftrauernb 
bafi&t  unb  ibren  Stur^  beweint.  ''BfalDonat  wiü.  aber  baö  ©ort  bier  ii(eid)bebeutenb  mit  „licijt" 
(genommen  wtffen.  Wan  fiebt  nid)t  ein,  ixnarumV  —  4)  „uereinfamt."  ©iefe  2?e}eifbnunii  ift 
bier  im  (>)cacnfa(jc  ju  ]>lena  populo  uuiiemein  eri^reifenb  unb  \:in]  flceijpiet,  bcn  ?cfer  ober 
.^örer  biefer  «Silai^elieber  .^u  Jbrancn  ju  beniesen.  Xie  fonft  fo  lu^lfrcicbe  Stabt;  bie  'vsstabt,  in 
ber  (i3ott  fetbft  feine  ^Statte  aufi^efcblagen;  bie  ®tabt,  bie  einen  ^töniii,  einen  ^obenpriefter, 
einen  bobcn  ^)iatb  unb  ^ablrcicbeö  2)blf  battc,  fie  ift  nun  »erlaffen  intn  *^l(ien.  —  3)  ircldieä 
SBort  bici"  wobl  u'  beaebten  ift.  Tenn  3""iifalem  ift  nid)t  ijoütommen  SBittwe  iieroorben,  weit 
ia  ibr  («5ottßcmabl,  foiinc  ibr  .^ciliiitbum,  ibr  Äihüii,  ibr  .ßoberpriefter  nad)  70  ^jabren  wieber 
jurüdfebren  foK.  —  (»)  Xie  Jrauernben  iiberiaffen  fid)  ibrer  Srauer  befonbcr£!j)ci  bcr  9?ad)t, 
weil  bier  bie  Seele  nicbt  i^-binbert  ift  som  )lcixm  bc3  Jage«  unb  ber  ^i3efitäftc.  i^and)e,^  bringt 
bier  aud)  einen  ardniologifdien  ß3runti  »oor  unb  fagt:  „S3  galt  bei  ben  Sllten  al«  in-rbreAen, 
wenn  ein  Sria*:e  weinte  ober  flagtc  in  (^3egenwart  feinco  .(perrn;  ba  nun  ^i-'vufalcm  ebenfall« 
ber  ^flai'^erei  in-rfallcn  ift,  fobarf  fte  nur  uir-Jiaditjeit  unb  im  i^erborgenen  weinen  unb  trauern." 
7)  b.  b.  \ie  fliefjen  immerfort,  ober  nad)  'Slnberu,  fie  bleiben  bangen  an  bcn  ©angcn,  weil  fte 
»or  ^erjelcib  gar  nicbt  baran  benft,  ftdviu  reinigen.  —  8)  Unter  biefen  ificbbabcrn  ftnb  bier 
nidjt,  wie  .g)ugo  meint,  ibrc  ^Pvicfter  unb  iPropbetcn;  nid)t,  wie  Sibabanue;  meint,  bie  (^iot^en, 
bencn  ^trufalcin  bient;  aucb  nid)t  fie  Sd)ui3engcl,  wie  ^i^onaoentura  unb  Xioniiftu«  glauben; 
nicbt  fie  ^nben  bcr  übrigen  Stabte,  wie  Drigcne«  bafür  bält,  —  fonbcrn  bic  Sunbci^genoffcn 
unb  bcnad)bartcn|iU4fcr  pi  ocrfteben,  auf  bereu  .)jülfc  ^crufalcm  red)netc,  ndmlicb  bie5(egs)pticr, 
Slmmonitcr,  '?3t'oabiter,  Xmicr,  Sibonin-  unb  ^bumacr,  wclcbe  ftd)  mit  Sebecia«  gegen  bic  Sbal' 
bäcr  »erbunben  batten  Jor.  27,  3.  <£0  ncbmen  C6  aucb  Jboma«,  Viirannö,  unb  bie  9?cuern 
in^gcfammt.  —  0)  ^?iur  ^^lCiV.U''tcn  leiftcte  bei  bcr  ä^clagcrung  5ci'Wh^lcin«  einige^ülfc,  inbem 
e«  ein  .'pecr  jum  (Sntfanc  fd)idte;  bie  übrigen  iBölter  jcigten  bägegcn  uns^crbolcne  (isd)abenfreube 
unb  munterten  bic  (Sbalfder  auf,  Serufalcm  ]U.  ^crftijrcn;  ef.  V^^.  ];-]6,  7;  Ez.  26,  2;  Abd.  11. 
SDie  c«  Ocrufalem  ergangen  ift,  ergebt  e«  allen  greubcn  bcr  Jöelt:  ber  ^onig  ibrer  ^uft  wanbelt 
ftd)  tbnen  in  (i3allc,  bie  y^reunbe  in  *^einbe,  bic  Sd)mcicblcr  in  lirpottcr.'—  10)  ^leruKia^j} 
'hwöaia.  Vix  f'ropbet  bat  bier  bic  5(u«wanbcrung  oor  5higcn,  wcld>e  bie  Burüd'l'-'^iiff'-'nf'^  bem 
argen  3uftanbc  ber  ilnedufd)aft  oorjogcn.  —  1 1)  "onvön  TS-  wchter  Slufbrucf  bier  aW<i}t' 

liib  gcwdblt  fdieint,  ba  er  beibe«,  „^ebrdngniij"  unb  „5ica»pten"  bebeutet.  Tit  Subcn  gingen 
in  bae  i'anb  31cg'.>pten,  wie  bic  Wäufe  in  bie  J^aüc.  2i>o  fte  9tettung  fudUen,  fanbcn  fte  iai 
©cbwert  bcr  Jveinfc,  wie  c«  ber  ^.M-opbet  42,  16  i>orau5gcfagt  battc.  "^o  gebt  e«  bem  Sünber, 
ber  tai  3od)  ber  (^3cbotc  abfd)üttclt  unb  ftcb  bcr  Söclt  ^uwenbet.  Xa«  fanfte  ^od)  fd)üttelt  er 
ab  unb  ba6  fd)wcrc  3od)  finbct  er.  —  12)  b.  b.  bie  SOegc  unb  Strafen,  bie  nad)  Sion  fübrcn, 
finb  jct^t  öDc  unb  cerlaffcn,  wäbrcnb  fte  fonft  wieberballtc'u  i>on  (^eftlicfcrn  unb  grcufcngcfängcn 
Vä.  121,  4.  —  IrJ)  pOpliJ'  bebeutet  bier  »idmcbr  „i)fe,  einfam,  aU  3erfti3rt,"  unb  brüdt  ben 

(53egenfai3  bcr  23clebtbeit  am,  beren  ftd)  fonft  bie  iXbore  beim  (Sinjug  ber  Sßallfabrer  jum  ^eilig' 
t^um  erfreuten,    r/pavig/^ivar  et'.  17,  l'J;  Eccli.  50,  12.  —  14]  tic  Jungfrauen,  bie  fonft  m 


Ätagelieber  teö  3cremiaö.  1,  4—14.  Slnm.  14—33.  391 

feierlichen  S^i^ren  fanden  unt>  bur*  i^re  lieMid^cn  cycfdncie  bie  S^cjlc  •jcrtcrrliduen,  balten  je&t 
2rauer  in  [djinu^igen  itleibevn.  ^m  .^cbr.  „ftno  betrübt,"  HUlJ;  äyd/ievac  „werben  vertrieben'' 

31,4;   I.  Reg.  18,7.-15)    fcüte  beijjen:   iii  caput  „jum  Raupte,"  tJ'j^")^;  fytvovro  oi 

i?///?oiTof  avrijv  e'ig  Keiia?.7/%'.  —  16)   HJlln  "^''•'f  ff  betrübt;"  tTa-eivuatv  avTirV  Deut  28,  13. 

^ieronamu«  nabm  hagah,  ftatt  jagah  alö  SSurjet  an.  —  17)  9?ic^t  genug,  in  bie  ßJefangen- 
fcbaft  geführt  3U  «»erben,  battcn  fit  noci)  t>cn  graufamen  55übrcrn  511  Icibcn.  —  18)  0**7^*^3 
„gleich  ^*'irr*en."  (Bo  lie)l  n?cnig|len?  ber  ßbalbaer.  J^ierons»mue  fofgte  bem  Crigene?  unö 
lae  Dv*N3  »g'cii^  SIBibbern;"  ebenfo  bie  LXX  üf  «pw/.  —  19)  fi"!")!  „beg  23crfc(gertV," 

ihuKovTo^.  —  :20)  T:u  Hebräer,  Sl^itabhi^  nnb  bie 'D?eiiercn  überfc6;en  bicr  ben  Triginaltcrt: 
„Oerufaiem  gcbcnft  in  ben  Sagen  bee  Slenb^  unb  '-öebrängifeinö  all'  feiner  ?ujt,  bie  a  gencp 

in    alter    3^'^-"     VU^(><->v   Ka-a-rrLivioccu^   cihrf^g.    irävTa    ra   r-cdvuiiua-a  av-j;<,.  ijua  r,v  tf  i'jmitüv 

(ipxatDv.  Unter  ber  „^v'itft"  finb  hier  sor^üjlicb  bie  f^ütcr  \ü  sjcrftcbcn,  bie  fer  Sultite  bc6  Sincn 
»abrcn  fflcttc?  in  bem  ^ciligtbiinie,  bae  er  fid^  zubereitet  batte,  mit  fi*  brad^te.  Ter  i^crluil 
ber  Cpfer,  ber  gcfte,  ber  ^lü'an'tncnfünfte,  ber  bi.  l'efungen  u.  f.  xo.  erfd}ien  ibnen  je^t  tuie  ein 

verlorener  .^»iinmcl.  —  21)  WTS'2,'{yf2'^V  ^'DTW  »Hf  fb?ttften  über  ibrcn  Untergang."  5n 

ber  Srfidrung  biefe^  Slu^bnicfes  geben  bie  ^Jateiner  unb  bie  ßjriedu-n  aujeinanber.  Grtlere 
rerlleben  unter  sibbata  baj^  Siuben  (Slufboren)  bc?  ganzen  Steligionrcultu?,  treidle?  bie  Jveinte 
berbcigefübrt  babcn.  l'etjtere  iv^rfteben  mit  ben  .^cbracrn  ^ae  3luTbi.n-cn  aller  (inn^crbe,  alle« 
Jpanbel6,  aller  SIrbeit,  »reld^ce  burd^  bie  i}{bfü.^rung  in  ^ie  (^efangenfdnift  cingcrreten.  tyi/.acav 
fTt  fiEToiKsaia  aiTi'/f.    Tcx  Sbalbdcr  beutet  ben  Sluebrud  auf  bie  ^intregnabme  aüce  3BpbI' 

ftanbe?  unb  aller  greube.  —  22)  nT^*7  „p.e  njarb  jum  3Ibfdieu;"  nac^  Crigene^,  ^agnini, 
S?atablu5:  „3U  Scbüttetung"  b.  i.  bes?  ^aupteä  (Spott  unb  ^c^n),  Eiraä?.(>v.  —  2S)  HnXJOD 
□*^1J^3  '/i^r  ^Sd^mu^  an  i^ren  Säumen!". Scnifalem  trug  gleii^  einer 2?u^lerin  ben  <5Amu$ 
ibrcr  füntbaften  IPcflerfungen  offen  jur  Sc^au,  unb  badbte  nid)t  an  ba6  Snbe,  baö  i|r  »erfünbet 

ill.  —  24)   D^N^3  lim  -fie  mai^te  einen  entfe&lidjen  Sturj;"  kqI  KaTsßißaaev  v-f-po^Ka. 

23)  Ter  ^ro»bet  madM  tiefen  Slufruf  im  ??amen  ^fufalenio.  —  26)  Zb  bier  bie  Slmmoniter 
unb  ?Oicabiter  genannt  feien  Deut.  23,  3,  n>eld)e  mit  ben  S^ilbäern  gcmeinfamc  Sacbe  mad)ten, 

ober  bie  Jpeiben  überbaupt,  ifi  jrceifelbaft;  Ez.  44,  7.  —  27)  DD'^K  N*^  »nidt  ju  (?ud>'' 
b.  i.  mijge  !ommcn  fold)cr  Sdjmer,.    Slflcin  beJTer  i)!  offenbar  bie  Lesart,  weiter  ber  Sbalbäer 

unb  bie  2>ulgata  folgt:  fie  lefen  X?|^  „0  n?cnn  bod)  ibr .  .;"  nadj  bem  Sbalbäer:  „i*  befdjwöre 
eud  ^llle;"  LXX  ol  tt^-oc  '/"äf  ttuvt^c  r-apanopevöuEvoi  öfiöv  .  .  jvür  ol  tt^c'Ien  (Siiugc  f(.  Wintere 
mit  mebr  (i)runD  ö/",  »"ipf  gclefen  ««iffen.  Sandte}  fiebt  in  biefen  SBorten  ta?  gtitapbiun:, 
n^elAeö  Serufalem  ficb  lelbji  fegte,  unb  rcelcbes  eine  ©arnung?>tafcl  für  2lüe  gcn^orfen.  — 

28)  njln  lJi*{<  *^  ^7l^  ItJ^K  ..tfn  er  mir  angetban  (b.  i.  !^d^mer3),  u>omir  er  (mid,) 

betrübt  bat."  Xie  5^ebcutung' „??ad)lefe  balten"  läßt  bier  ber  ^araüeli-^mu?  nid)t  n?obl  ju, 
obn^cbt  bae  bebr.  9Bort  allert>ing2i  tiefe  3?ebcutung  aud)  bat.  LXX  b  e}tii,dt/-  .pi^Qs-^un«? 
h  iuo'i  hnrr-tawGs  jjs'  G,  '.) ;  Vi-.  79.  13.  —  29,!  Sr  gcf)  bie  3orng!utb  au?,  tic  tief  in  meine 
(SJrbeire  btneinbrannte.  STrigeneö,  Sbcoboret,  .pvgc  u.  51.  rerftcbcn  unter  \>i\\  f^jebeinen  bie 
feiten  ^^Hä^e,  Sburme  unb  (ijebäube;  3?atabhi?  u.  ":Jl.  bie  gürften.  Stllein  mir  Sander  durfte 
man  bafürbalten,  yx  bcbeuten  nur  ta»  innere,  bie  Seele,  ta»  i'ebcn.  —  ?J0)  n.31TT  „unt 

jermalmet  fte,"  bie  öjebeine.    9Jad)  Slrbern:  „unb  n:>arf  |te  nieber."    ^ieroninnuei  lae  H.Sm- 

IjXX  t:v  rn't^  barfoLc  fiov  KaTT/ynyev  gvto.  SG?ie  verfd^iebeu  finb  bocb  bie  2?irfungen  bc?  jvinierS, 
baS  ßiott  von  Cben  fenbetV  (£?  peinigt  bie  i^evbammten,  e?  reinigt  Die  Unooilfcmmenen,  e5 
beiligt  Die  ®erednen,  eö  mad^t  feiig  tte"3?olIenteten.  Ueberall  i|l  , leuer  fsiorteö:  in  ter  JpöIIe, 
im  3?einigungeorte,  auf  Srten,  im"  Fimmel.  —  rili  SBäbrenf  rae  Aeucr  fic  Strafe  genannt 
n-irb,  fie  von  Tbcn  fommt,  ift  t>aö  ^Jeg,  jvangnci3  bie  Strafe,  rie  ^unadMl  '.hmi  tcn  -IVcnfd^tn 
fommt.  —  r52j  „warf  mid^  rüdlini-.o"  gleicb  fem  üT-ilte,  taö  mit  fem  9?ei3e  gefangen  UMrt,  — 
n>aö  auf  ben  -itür^  ber  .«önigettatt  r^on  frr  .(ebbe  ibrev  .f>errlid>feit  ',u  beutcnift.  Vvranu?.  — 
Ü-i)    IpC*^,   UMe  nad)  ten  bfbr. 'Sluelegern  „gefnüpft  fein,"  nacb  fem  Sbalcäer  „erfdMvert 


892  Älagelieticr  Ui  ^(vinnas.   1,  U— 23.  %nin.  33—55. 

fein"  bcbcutct.    Die  LXX  unb  iBalfl.  lafen  Ipt^^  „fdllafloä  fein."    SUIein  iai  Niphal  o^n 

sohakah  fommt  fonft  nirgenb^  for.  kypjjyopr/'&Ti  k-rvl  -ä  äaeßrißarä  uov.  —  34)  ijt  nac^  Siniiien 

mit  bem  l^orbcrgcöcnben  jufammcn  ju  lefcn.  —  33)  'i;iir»ti^*  „fle  fled)ten  lld)."    ©in  febr 

trcffenbcr  2hi?bruc!,  ber  anfitaulidi  ^i  crfcnncn  cjibt,  roie  fid)  bic  Sünben  ineinanber  fled)ten 
unD  »irren,  biö  cnbliÄ  ein  fdiiin-rcr  .H'näucl,  ein  unertrdj^lidie?  3üd)  barauö  wirb.  —  3{»)  f'Sti^e 
KupLOQ  £v  xspo'-  LMv  öövvdg.  —  37)  H'^^  „üieinc  Starten;"  roh^  lax^pnk  /^ov.  — 38)  "I^IO 

bebeutet  fowobt  „Seit,  aii  3ufammcnfunft/'  rocIAe  beife  'öcbeutiniiien  jufammcnfliefjcn  im 
Sporte  „i^ejl."  Dcrcfcr  übcrfcute  bcfibaib:  „(£r  rief  ein  ??e)l  jum  JBüriicn  meiner  5uiK"b 
miper  mid)  au?."  — 39)  9Bie  tiurd)  bic  breiter  icoe  5Beinbeere  bnrdMtn'f  burd)  au^i^cincDt 
rcirt»,  fü  lain  (öott  bei  ^n-  ocröänj^tcu  .i^eimrud)uni\  feinen  iicwobncr  ct)ne  bartc  'iPein  unb  Qual 
furdjfdUüpfen;  Is.  03,  1 ;  Joel  4,  13.  —  40)  ^m  .ipebr.  lüicbert'QÜ.  —  4§ )  „i-cr  meine  Seele, 

mein  ?eben  wieberbcri^clle  unb  gcfunb  mad)e."  —  42)  TllT),  f^k  äwnKa^'^m^evrrv.    Jpicrongmuä 

oerflebt  unter  bicfcr  iöcflechinii  bie  'ö^i■^ier^e  nad)  (Vteifd.cjiuil:  unb  Sluttjeriv^etjen;  Is.  04,  6.  — 
43)   „rocil  id)  feinen  5)?anb  erbittert,  ^]^nt3.  babc ;"  b.  ^.  lücil  ic^  mid}  feinen  Sluefprüifteit 

tPitierfd.U  unb  feine  ^propbeten  oeraduet  babe;  0.-;c.  14.  ].  —  4*4)  6-3  ilni?  baruntcr  nad)  bem 
ßbatbäcr,  nad)  ':i>a3diafiur,  -öutio,  S^bontas  unf^in'anus  bie 'ilciinöttev  ^u  oerfteteu,  n):ld)c  .^war 
auf  tien  ))l\\\  ber  0?raclitcn  fanten,  um  ^^ülfc  ju  teilten,  lld)  aber  fd)reden  liei^cn  burd)  bie  'iWat^t 
Der  (£balt-dcr  unc  fomit  ^Srae!  t.iurd)tcn-,  f.  37,  7  ;  Ez.  23,  9.  Jbeotoret  »oerilcbt  bic  ßJoi^en 
darunter,  Dritune^  bie  5liTi)ricr  unb  Sbalöiier;  "Jlnbere  bic  '^ttumoniter;  Derefcr  bie  'älegi^ptier, 
^mmonitcr,  5i?oabiter,  ^^•''bi^nicier  unb  5buniicr.  —  4-5)  „finb  i^crfd)mad)let."  —  4ö)' LXX 

fcßen  nod)  bei:  Kai  o»-  svpov.  -~  47)  b.  b.  mein  innere?..  —  4S)  '3*7  HSH^  „mein  iöer^ 
leljrt  fid)  um,"  —  ^lui^brud  be?  tiefilen  .^crieleibe^.    t(jrpä<p?i  h  efioi  —  49)  ^j^HD  l'^D  ^3 

T  T 

„bap   icf)   fo  n.nbcrfpanftiil  war-,"  örc  TrapaTriKpnlvovira  TrapsTrucpdvx^v-     O^C.   I  1 .  8.  —  30)   im 

.^aneru  ber  ©tabt  »mit&cten  Äranfbett,  .spuukin-  unb  anberc  tobtücbe  ra-an.ifale.  —  31)  fcU 
ipobl  beif;cn  similiter.  (iö  |"tobt  bieg  ©ort  im  5cbr.  uni?  bei  LXK.  ^sc^cDr  lebbaft  fcbiibert 
iU-rnarltUi?,  ober  voer  ber  5?erfaffer  t>c3  23udH'i5  de  intoriori  domo  c.  38.  fein  ma;^,  bie  !l:.rani^fale 
Df3  Sünbcro:  Uiidique  erunt  tibi  anajustioj;  hin3  erunt  ac-usantia  peccata,  inde  tcrren-» 
ju.stitia;  subtus  patcn.s  horiilurn  chan:?  iiifcrni ;  desuper  iratus  judex;  intus  u'-eüs 
ojriscientia ;   ioris  arJens  nmiidus.  — 32)  änobcraTi;  <!//,  sc.  Ae;.?yptii  eta.  —  33)  nh?5rT 

nj^'^p'QV  ,.bu  fübrell  aber  berbei  ben  -Xag,  ben  bu  beftimmt  (gerufen)  bajt-,"  b.  i.  um  3tacbe 

T  t|    T 

ju  nebmcn  an  meinen  J^cinben.  eKnÄt-crag  aiipov.  —  3 '4)  „d  tpirb  ibnen  geben  reie  mir;" 
ryivovTo  bfioioi  kiioi.  —  33)  „T>erfabre  mit  ibnen,  roie  bu  mit  mir  »erfabrcn;"  i^.  12.    Knl  em- 

pvX?.i(7nv  avTolc,   üv  rpunov  i-7volTjaai>  £7ri(pu?i'A'<^a  rrcpl  Tvnvruv.      .ÖUgO  Itcbt  in  t'icfcn  !jBorten  einen 

'Jfotbfibrei  beö  leibenben  'öolfcci,  unter  »eUt:m  ficb  oiele  r)iaid)füd)tigc  bcfinbcn;  9{babanu?, 
•pagAauu?,  "Cion-^iiu?  bctradjten  Tic  aii  '$>ropbctic;  D.'igcncö  al3  iBitte  un; 'i^cftrafung  ber 
eiin&er,  bamit  fic  fidi  beifcru.  '^illcin  mit  Sürnclin3  a  l'äpii?f  bürften  bie  'iBorte  al-J  SBorte 
tu  (iifcrö  für  bie  (Dercdjtigfeit  betrad)tet  «croen:  Su  fotl  jebem  crget-en,  wie  eö  ibm  gcbu^irt. 


Caput    II. 

I.  ALP_^PII.  Qnomodo  obtexit  calisjine  in  furore  siko  Dominus  filiam 
Sioii:  pt\)j(3(nt  de  caolo  in  terrain  inclytam  Israel,'  et  noii  est  recordatua 
»cabelli  pedurn  suorum^  in  die  furöris  sui.  2.  BETII.  Praecipitavit 
Dominus,  nee  pepurcit,  omnia  speciosa  Jacob:''  de-^truxit  in  furore  suo 
numitiones  viririnis  Juda,  et  dejecit  in  terram:  polluit  regnum,^  et.  prin- 
eipes  ejus.  3.  GHIMEL.  ConfVe.^it  in  ira  furoris  sui  omne  cornu  Israel:* 
avertit  retrorsum  dexteram  suam^  a  facie  inimici:  et  succendit  in  Jacob 
quasi  ignem  flammae  devorantis  in  «jyro.  4.  DALETH.  Tetendit  arcum 
.i?uu««  quasi  inimicus.  firmavit  dextenim  suain  qua^^i  hostis:  et  occidit 
ütnue,  -quod  pulihrum  erat  visu^  in  tabernaculo  filiae  Sion,  effudit  quasi 
\m\vm  indignalionem  suam.*     5.  HE.    Factus  est  Dominus  vclut  inimi- 


39.^ 

rns:  praecipitavit  Israel,  praecipitavit  omnia  moenia  ejus:  dissipavit 
niuiiitiüiies  ejus,  et  replovit  in  filia  Juda  huiniliatuin  et  huuiiliatam.* 
().  VAU.  Et  dissipavit  c)uasi  hortum '"  teutoriuni  suuni,  demolitus  est 
tabernaculum  suuiu:"  oblivioni  trcdidit  Dominus  in  Sion  festivitatem, 
et  sabbatuni:  et  in  oj)probriuin,'^  et  in  indig-nalioncm  furoris  sui  reirctn, 
et  saccrdotem.  7.  ZAIN.  Repulit  Dominus  altare  suum,  maledixit 
sanctificationi  suae:'^  tradidit  in  manu  inimici'^  muros  turrium  ejus: 
vocem  dederunt"^  in  domo  Domini,  sicut  in  die  solemni.  8.  HETH. 
Cojritavit"^  Dominus  dissipare  murum  filiao  Sion:  tetendit  funicuhim 
ßuum,'"  et  nou  avertit  manum  suam  aperditione:  luxitque  antemurale,'* 
et  murus  pariter  dissipatus  est.  9.  TETH.  Defixae  sunt'''^  in  terra  por- 
tae  ejus:  perdidit,  et  contrivit  vectes  ejus:  regem  ejus  et  principes  ejus  in 
Gentibus:  non  est  lex,  et  prophetae  ejus  non  invenerunt^"  visionem  a 
Domino.  10.  JOD.  Sederunt  in  terra,  conticuerunt  senes  filiae  Sion: 
consperserunt  cinere  capita  sua;  accincti  sunt  ciliciis,  abjeeerunt  in  ter- 
ram  capita  sua^^  virgines  Jerusalem.  11.  CA  PH.  Defeceruiit  prae  laeri- 
inis  oculi  mei,  conturbata  sunt  vise^ra  mea:"  efl'usum  est  in  terra  jecur 
meum^-'*  su{>er  eontritioRO  filiae  populi  mei,  cum  deficeret  parvulus,  et 
lactens  in  plateis  oppidi.'^  12.  LAMED.  Matribus  suis  dixerunt:  Ubi 
est  triticum  et  vinum?cum  deficerent  quasi  vulnerati  in  plateis  civitatis: 
cum  exhalarent  animas  suas  in  siT)U  matrum  suarum.  13.  ME.\I.  Cui 
comparabo  te?^'^  vel  cui  assimilabo  to  filia  Jerusalem?  cui  exaequabo  te,^ 
et  consolabor  te  virgo  filia  Siöu?  magna  est  enim  velut  mare  contritio 
tua:"-^  (juis  medebitur  tui?  14.  NUN.  Prophetae  tui  viderunt  tibi  falsa, 
et  stulta,  nee  aperiebant  iniquitatem  tuam,  ut  te  ad  poenitentiam  provo- 
voearent:-^   viderunt   autem    tibi    assumptiones    falsas,    et   ejcctiones.** 

15.  SAMECPI.  Plauserunt  super  te'^"  manibus  omnes  transeuntes  per 
viam:  sibilaverunt,  et  raoverunt  caput  suum  super  filiam  Jerusalem: 
Ilaeccino  est  urbs,  dicentes,  perfecti  decoris,  gaudium  universae  terrae? 

16.  PHE.^'  Aperuerunt  super  te  os  suum  omnes  iiiimici  tui:  sibilavt'- 
runt,  et  fremuerunt  denlibus,  et  dixerunt:  Devorabimus:  en  ista  est  dies, 
quam  expectabainus:  invenimus,  vidimus.'^^  17.  AIN.  Feeit  Dominus 
(juae  cogitavit.  complevit  sermoiiem  suum,  quem  praeceperat  a  diebus 
anliquis:  dcstruxit,  et  non  pepereit,  et  liietificavit  super  te  inimicum,  et 
exaltavit  cornu  hostium  tuorum.  18.  SADE.  Clamavit  cor  eorum  ad 
Dominum  super  muros  fdiaeSion:^^  Deduc  quasi  torrentem  lacrymas 
j)er  diem,  et  noctem:  non  -des  requiem  tibi  neque  taceat  pupilla  oculi  tui. 
19.  COPH.  Con.surge,  lauda  in  nocte  in  principio  vigiliarum:^*  effunde 
sicut  acjuam  cor  tuum  anteconspectum  Domini;  leva  ad  eum  tnanus  tuas 
pro  anima  parvulorum  tuorum,  qui  defecerunt  in  fame  in  capite  oiuniuni 
compitorum.''-^  20.  RES.  Vide  Domine,  et  considera  quem  vindemia- 
veris  ita:""  ergonc  comedont  muliercs  fructum  suum,^'^  parvulos  ad  men- 
suram  palnuie?'^"  si  oociditur'^  in  saiictuario  Domini  sacerdos,  etprojjlieta? 
21.  SIN.  Jacuerunt  in  terra  foris  puer,  et  senex:  virgines  meae,  et  ju- 
venes  mei  ceciderunt  in  giadio:''"  interfecisti  in  die  furoris  tui:  percussisti^ 
nee  misertus  es.  22.  TIIAU.  Vocasti  quasi  ad  diem  solemnem.'"  qui 
terrerent  mc  de  circuitu,  et  non  fuit  in  die  furoris  Domini  qui  effugeret, 
■et  relinqucretur:  quos  edacavi,  et  enutrivi,^'"  iuimicus  meus  cousump- 
«it  eos. 


394  ^lagclicter  t»eö  Seremiciö.  2,  1—14.  %im.  1—29. 

1)  ^N^ltJ^'  ri**1J*?£)n  "^"^  Scbmiiä  SÄradö,"  herunter  Scnifalcm  aU  ©otte?'  unb 
Äönlfl^ftvXbVäu  'oerftcl)cn  tjt.  t^ofap/i"  •iffpfi/};^.  —  2)  bie  Sunbcölabe;  I.  Chron.  28,  2;  Ez. 
43^  7.  _  3)  „bei-  Jperr  jcrftörtc  (p^3  =  i^cvfd)(ang)  alle  fdiöuen  glitten  (niKJ)  Safob«;" 
KartTvovTiae  Trdfra  ra  6jpa7«.  —  4)  ^'^fl  t»-  t  bförvibtrtc  bai^  s>or()cr  geheiligte  unb  it>m  geweifte 

SRelcf)  ^^rael  unb  warf  eö  ixne  entkiligt  unb  entroci^  Mnweg;  fßeßi/Auaev  ßaciMa-  Is.  43,  28. 
S)  „alle  Wa*t  unb  Stärfe  :r5^rvie(j!;''  48,  25.  —  (i)  „er  ^cg  feine  ^ülfe  ab  mm  S^rael,  ba  c3 
bem  gcinlie  aci^eniibcr  ftanb."  Xcr  StHiItäcr,  iTbcoboret,  Drigcneä;  ofcr  „er  niacbte  weicl)cn  bie 
ilraft  S^raelö  oor  tcm  geinbe."  — 7)  U'oruntfr  sorjuglid)  i^sünv^lingc  unb  Sungfrauen  ju 
rcri'iebcn  fin^,  foivte  and)  bie  "'Pricfter.  'rer  Sbatbäer,  Ciömpiobor,  SbcDboret.  —  8)  2ßer 
benft  bei  biefeni  iMlbe  nicbt  an  bie  feuerfpeienben  i^erge,  beren  fd)aucrooüe  (Jriiiu;e  (£rfd}cinungen 
bieten  bie  aüc6  2d)rcd'liebc  übertreffen,  taö  fon)^  in  fer  9uitur  bcr  Xin^e  vH^rfommt.  —  J))  „er 
trfüUte  5"ta  mit' eienfen   beiber  ®efd)led)ter."    H^^KI  H^^KH  n^liT^HD^  Ii;^;^!  .,er 

niadite  otcl  Sieebjen  unb  2Beinen  in  Si'ba;"  kuI  £TrÄ7/'9vv£  ry '&vyaTpl 'lovSa  raTrtivovfiefT/v  nal 

Teraireifu/jivT/v  Is.  29,  2.  — 10)  i^itTri-acEv  üg  ä/in£?.ov.—  11)  1*1^0  „feinen  SerfammlungS- 

prt-,"  eoprf/v  avTov.  Ter  ^J>ro^^bet  nannte  bier  ben  Sempet  ein  3e(t,  eine  23un^ce;büttc,  üiedeidit 
in  bcr  'Sibfidn,  um  anfcba'ulidier  fiu  madien,  baf)  in  ben  Singen  (^^otteö  alleji  i^tarfe  unb  @ro§e 

nur  binfällig  unb  Hein  ift.  ■ —  SiJ)  kuI  Tta/tü^wev  t/ußpi/j/'/inaTL  Ipyfjq  avrov  ßaci?iea  Kai  hpia  Kai 
äpxovra.  —  13)  ItJ'lp,^  "^^^j  »^-^CVf^ie^  fein  ^eiligtbnm;"  ä-er/rßfev  äyina/ia  avTov'  Vs.  88, 

40.  —  14)   „er  überlieferte  ben  gcinben  bie  üJt'aucrn  ber  ^JWlafte,"  n'n1.3D*1J^-    owhpnptv 

iv  ;t«//J'  i:x^po^  r«>()f  ßoprov  uvrTjc.  —  13)  b.  b.  fte  erboben  barüber  lautee  ©cfcfcrei  n^ie  bei 
einem  gefte.  —  16)   2^n  „fr  bcfd^lop-,"   kiriaTpe^e.  —  17)  Xie  üJfejifdMiur  jeigt  l)ier  nac^ 

eorneliug  a  l'apibe:  1 )  bie  genaue  2.^ered)nung  berl>erbienfte  unb  ber  J'crbrccben,  nne  Scnaöcn' 
tura  faiit:  Per  i'nniculuiii  ju.--:lititTe  divina)  rectitudointelligitur,  pecmiduui  merita  Uli  populo 
iiif(ilioi"ietiibuonti.s;  2)  bie  (ycuauigfcit  be?  Urtbfili5fprüd)e'5;  Jpicrcnpnm«;  3)  Die  nnrfliri^e 
ä^olläiebung  beg  Urtbeilefprud)e6 ;    4)  bie  ®enautgteit  t»iefer  SßoUjiebung,  bei  ber  man  einem 

gjlane  folgte,  n?ic  beim  3lufbane   IV.  Reg.  21,  13;   Is.  34,11.-18)  '^'>t]  „2,v>n\Q,ix, 

S^aflicn,  ot«er  aud)  91hiII."  ?s.  4s,  14.  —  19)  „finb  »crfunfen  in  bie  (Srbe,"  b.  b.  ber  ^Sdiutt 
gieng  über  fte  empor,  '»ya^diafiuo,  ffibabanues,  Öiupert,  2^bcntao  i>erftebcn  unter  „Iborc"  bier 
bie  (^ürft^-n  unD  9ii*ter.  '^Ulein  bicfe  werben  beffer  nad^btr  eigen?  genannt.  Tie  9{abbincn 
fabeln,  eö  feien  tie  Sbore  oerfunfen,  cbe  ber  g-einb  in  bie  Stabt  gebrungcn,  bamit  il;ncn  5fid)t3 
gu  l'eil»  gefdubc,  weil  co  biefelben  Ibore  gcwcfen,  bie  ravMbbatte  madien  laffen,  unb  t'urd) 
welcbe  Die  i^unbecMate  fei  eingefubrt  werben  unter  Slbfini'^ung  be-^  Wefang«:  I^lcvaiuini  porta; 
Ps.  23,  7.  —  "li))  Mx  Strafe  für  bie  5ünben  ber  i^ölfer  warb  aud>  ben  wabren  ^Vvopbeten 
bie  (vjabe  ber  ^Propbeu'inng  auf  einige  i^vA  genommen;  L  Rea:.  28,  6.  SlllioU  bemcr!t: 
„5elbft  ^Cfemiae  42,  7  erbielt  erft  nacb  ^''^"^»'iiVgfi»  ivleben  'Jlutwort  x^^n  ©Ott  in  i'ctreff  ber 
Steife  nad)  5leg»pten."  Crigenei?,  Jbeoboret,  ".ipugc,  \.'i)ranui?  nebmen  ba?  öjefagte  oon  ttn 
falfdien  'Propbcten,  allein  offenbar  irrig. —  21)  Tk  Jungfrauen,  weld^e  fonft  jubelnb  tbre 
Jiiciupter  erhoben,  fcnfen  fie  jetu  trauernb  jnr  t£rDe.  Knrr/yoyov  eh;  yf/v  äpx'/yovt;  ■jvap-dt.vavQ  iv 
'\rpovau'///p.  —  22)  i-fipux-<^>/  ■>'/  iMni),a  /lov.  —  23)  Tk  V(b(v  ift  al?  '2ii3  bes  'OJJitleibeg  unb 
ber  Viebe  genommen.  59ollre  man  tiefe  SDorte  im  abdquaten  Sinne  in  unfere  Wutterfprad-e 
übcrfc^en,  fo  müjjte  man  fagen:  „(£e  reifjt  mir  bas  Jperj  nui  bem  feibe."    LXX  lafen  ^'ID?/ 

anftatt  ♦IDS,  baber:   i^c,\ii)n  «f  ri,v  yr/vi]  66^a  ^tov.    Slud}  ber  Si)rer  unb  Slraber  lefen  fo. 

Terefcr  mit  ^;?inberen  nimmt  bier  ^eber  für  ©alle  unb  erüärt:  „5Beim  Uebermaf;  ber  Xraurig!eit 
ill  mir  Mo  Walle  aus?  ber  Veber  in  ben  ^Ä'agen  getreten  unb  l>at  mir  ein  (£ rbrcri^en  i^crurf(id)t, 
woliurd)  fie  auf  bie  (frte  gefebüttet  wurten."  'Tiefe  (vrtlärung  ift  offenbar  \\\  weit  bergebolt.  — 
24)  4i>a?  bätte  ter  iVropbet  mcbr  faaen  fönnen,  um  baci  inniafte  Witlcio  ,^n  erregen?  Tic 
'Scene,  Oie  er  bier  »ovfübrr,  ift  ber^^ermalmenb.  —  2o)  T[°l*j7J<~nb  nV>k  foü  id}  birs'urebcn?" 

ri.  jiapTvpliau  am;  ber  'iPropbct  Will  bamit  fagen,  er  wiffe  feine  Cnellc,  au6  weldier  er  3cngniffc, 
lyeifpiele,  Sporte  fd^öpfen  möge,  Jerufalem  \\\  tröften,  ra  nodi  niemals  ein  fo  grojjco  Slenb,  Wie 
biefeö,  auf  eine   ^tatt,  ein   l'anb  gefommcn.  —  2<>)    r,v  auaf«  et  Kai  rrapuKaMati  ae  .  .  — 

27)  2Bie  ba«  -iJfeer  uUermefjlicb  ift,  fo  bein  Scbmerj.    on  i-ftsya'AvvOr/ Tvorr/pcov  (jwrpißTjc:  aov^ 

28)  TinilDp*  D^C'ri/  //111»  beine  ©efangcnfdHift  abjuwenben;"  tov  kTTta-pefai  alz/io^ueiav 
cov-  23,  14.  —  29)  D'H'npi  N*1C*  niNC'p  nS  liH^I  //fie  faljcn  für  bid)  ft^aale  ©epc^t« 


JUa^cHcber  be^-  3ficiniaiJ.  2,  14—22.  2lnut.  29—42.  395 

Unb  2?erilüRUnflen."     ml  «'Wdi'  aoi  ?j}/i/iaTa  iiäraia  Kai  i^öaftara.      Sö  tfl  ]d)mr  yd  \a<\tn.   llHl« 

Her  unter  bcn  i^cr|lpfuttuicn  511  »ocrilehcn.  Cdnnviobor,  lbco^tn•c^,  i^atablu?,  l•>cv|"tebcn^arllntcr 
btc  'iNeruH'vfuiui  vuMt  5citc  '^ottcij;  taiiCi^cn  ituMiui?,  i^onatjcntura,  .^luio,  ^it'  'Jtuvtrtilnin.n  l»cr 
<I(Mlfäcr;  V'.M-aiui-:<  nimmt  baö  ÜuMt  luiürlid),  aU  Uruu1)c  tcr  i'crtrcibnng.  Tic  falfcbrii 
•iVropbctcn  Mbon  ^rolitco,  um?  ihmi  l-ir  ncs^Kinl-'t/l'nnc '^liijitvciininii  iiir  '^i'U^t  batte  .  .  (yci'cniiie 
(^tbt  l>cm  bcbr.  il^orte  Mc  'i^cDcutiuui  „ü>crnibiuniv"  —  iMi)  ixaö'ViManu?,"  (i3cfcniu3  u.  %.  al? 
Ij^cictu'n  fc?  J^-^obiK^,  ^bcoborct  aber  mit  £^,Mnvil^^or,  .§utu\  'Ibcma?  aU^ 'Jluet-rucf  tc;?  (£iu- 
l'epcnö  bctraittcn.  iKiwrjiaav  i-i  ce  jf//)«-;.  —  r31)  licfer  ä?cr6  i|"t  mit  ö,  ftatt  J/ be3eidiiKt. 
•P'tcroniMnu?  [icbt  tatin  eine  5(bilii)t  bc?  a^crfaiJerei.  (£^  foüen  bic  iüiid'ftaben  nad?  ibrer  5?efcfu- 
tunii  iienommcn  irerfen,  alg  "ilwc^c,  ciii-  S'hmb.  Si'äbrcnb  nun  c.  1  ba^  X'Uiiie  iHuanftebt,  trcil 
juerft  bae  'ilxuyf  bei*  'J.Mopbeten  fiebt,  bcrnadi  bcr  Wunf,  ber  ba  rerct,  (0  fiebt  liier  ber  Wunb  iT'Cr 
bem  "ihhv,  iveil  ber  Wnub  5ucrft  i■e^et,  bann  ba?  '^(lu^e  ber  JMn-enbeii  erfüllt  werben  fiebt,  nnie> 
ber  ^Oiiinb  beö  yrovbeten  gerefet  bat.  2(nbere,  namentlid)  fijretiue;,  feben  in  biejer  abivei^cnben 
Crbnuna  bcr  ^^udM'taben,  bie  aitc^  c.  2  n.  x^  ftatt  bat,  blc9  ben  (>)cbraud)  bcr  (ibaltder. - 
SU)  Ps.  34.  L>l-25;  Is.  57,  4.  —  rJS)  «g^ebr.  u.  LXX:  „C  9}fauern  ter  2cdner  Sien;?!" 
f.  47,0.  —  rJ4)  „beim  (£inbruc^c  bcr  9Jaiit;"  tlc  äi>x(i(;  <pv'/MKr;g  cov.  —  J3o)  „am  (rino.aniK 
aller  StraiTen."  —  riii)  f.  1,  12.  —  37)  ,,^cü  nnrflid)  ba?  G-ntfetjlid-ftc  cief^cben,  wai  man 
fiel»  bcnfen  fann,  baj)  bie  -BJuttcr  bie  eigenen  Äinber  fffcV"  ®ett  tjattc  es  bereit?  burd)  Siiicfee 

»orauiJgcfagt  Deut.  28,  53.  —  38)  D^HSP  ^b^^  >f'^^^  Säuglinge  auf  ben  21rmen,  eber  ric 

2BicfcItinber"  4,10.     l-KKpvA/.iön   knoirjcs  /löyeipoi;,   fovevdr/cnvTai  v?/nia  ■&Tj?.a^nvTa  /uacTovc;  — 
30)    ü~oiir£i>ei(;.  —  40)    ETrops'v&T/cav    tv    nixfia^-iota,    kv    poju^aig.  Kai   kv  7jhü  äiTeKTEiva^.  — 

41)    „ru  büft  meine  f^cinbe  tt>ie  ju  einem  gefte  gerufen,  um  meine  Scirobner  ^u  fd)!ad)ten;" 

iKa/.fang  Jif  eic  '!julpav  eop-f^g  -irapoiKiag  j^ov  KiKÄox}tv.  —  42)  <^f  ETrsKpdTT/au  Kai  in'Ai^-dvva  kx'<ipw<: 
/xov  Kävrag'  Ez.  39,  17. 


Caput  III. 

].  ALEPH.  Ego  vir  videns^  paupertatem  meam^  in  virga  indigiia* 
tionis  ejus.^  2.  ALEPH.  Me  minavit,  et  adduxit  in  tenebras,  et  non  in 
lucem.  3.  ALEPH.  Tantum  in  me  vertit,  et  convertit"*  manum  suam 
tota  die.  4.  BETH.  A^etustara  fecit  peilem  meam,  et  carnem  meam, 
contrivit  ossa  mea.  5.  BETH.  Aedificavit  in  gyro  meo,^  et  circumdedit 
me  feile, ^  et  labore.  6.  BETH.  In  tenebrosis  collocavit  me,  quasi  mor- 
tuos  sempiternos."  7,  GLUMEL.  Cireumaedificavit  adversum  me,  ut 
non  egrediar:  aggravavit  compedem  meum.°  8.  GHIMEL.  Sed  et  cum 
clamavero,  et  rogavero,  exclusitorationem  meam.  9.  GHIMEL.  Conclusit 
A'ias  meas  lapidibus  qua(j[ris,^  semitas  meas  subvertit. '" '  10.  DALETH. 
Ursusinsidians  factus  est  mihi:"  leo  in  absconditis.  11.  DALETH.  Semi- 
tas meas  subvertit,'^etconfregitme:'^posuitmedesolatum.  12.  DALETH. 
Tetendit  arcum  suum,  et  posuit  me  quasi  signum'^  ad  s^agittam.  13.  HE. 
Misit  in  renibus  meis  filias  pharetrae  suae.''  14.  HE.  Factus  sum  in 
derisum  omni  populo  meo,  canticum  eorum  tota  diö.  15.  HE.  Replevit 
me  amaritudinibus,'^  inebriavit  me  absynthio.  16.  Y^\].  Et  f regit  ad 
numerum  dentes  meos,^"  cibavit  me  cinere."'  17.  VAU.  Et  repulsa  est 
a  pace  anima  mea,  oblitus  sum  bonorum.  18.  VAU.  Etdixi:  Periit 
finis  mens,"*  et  spes  mea  a  Domino.  19.  ZAIN.  liecordare  paupertatis, 
et  transgressionis  meae,-'"  absynthii,  etfellis.  20.  ZAIN.  Älemoria  memor 
ero,^'  et  tabescet  in  me  anima  mea.  21.  ZAIN.  Hacc  recolens  in  cordo 
meo,  ideo  sperabo.  22.  HETH.  Misericordiae  Domini  quia  non  sumus 
consumpti:"  quia  non  defecerunt"^  miserationes  ejus.  23.  HETH.  Novi*' 
diluculo^  multa  est  fides  tua.^^  24.  HETH.  Pars  mea  Dominus,  dixit 
anima  mea:  propterea  expectabo  eum.  25.  TETH.  Bonus  est  Dominus 
spel-antibus  in  eum,  animae  quaerenti  illum.     26.  TETH.     Bonum  c^t 


396  Älageliebcv  bcö  je^niiiJ^-  3,1.  2lnm.  1—2. 

]>raostolari  cum  silentio  salutare  Dei.  27.  TETH.  Bonum  est  viro,  cum 
portav«ritJu<Tum  ab  adolescentia  sua."  28.  JOD.  Sedebit  solitarius,^' 
et  tacebit:  quia  levavit  super  se.^^  29.  JOD.  Ponet  in  pulvere  os  suum,^" 
.si  forte  sit  spes.  30.  JOD.  Dabit  percutienti  se  maxillam,^'  saturabitur 
opprobriis.  31.  OAPH.  Quid  non  repeilet  in  sempiternum  Dominus. 
32.  CAPH.  Quia  si  alyeeit,-^-  et  miserebitur  secundum  multitudinem 
misericordiarum  suarum.  33.  CAPH.  Non  enim  humiliavit^^  ex  corde 
^uo,  et  abjedt  filios  houiiuuas,  34.  LAMED.  Ut  contereret  sub  pedibus 
suis^*  omnes  vinctos  terrae,  -35.  LAMED.  Ut  declinaret  Judicium  viri 
in  conspectu  vultus  Altissimi.  36.  LAMED.  Ut  perverteret  hominem 
in  judicio  suo,  Dominus  ignoravit.  37.  MEM.  Quis  est  iste,  qui  dixit^ 
ut  fieret.  Domino  non  jubente?  38.  MEM.  Ex  ore  Altissimi  non  egre- 
dicntur'"  nee  mala  nee  bona?  39.  MEM.  Quid  murmuravit  bomo  vivens, 
vir  pro  peccatis  suis?'*''  40.  NUN.  Scrutemur  via?  nostras,^^'  et  quaera- 
nnis,  et  revertamur  ad  Dominum.  41.  NUN.  Levemus  corda  nostra  cum 
manibus^"  ad  Dominum  in  caelos.  42.  NUN.  Nos  inique  egimus,  et  ad 
iracundiam  provoeavimus:  idcirco  tu  inexorabilis  es.^"  43.  SAMECH.  Ope- 
rui.sti  in  furorc,^'  et  percussisti  nos:  occidisti,  nee  pepercisti.  41.  SAMECH. 
Opposuisti  nubem  tibi/"  ne  transeat  oratio. ^^  45.  SAMECH.  Era- 
dicationem,  et  abjectionem''^  posuisti  me  in  medio  populorum.  46.  PHE. 
Aperuerunt  super  nos  os  suura  omne«  inimici.*^  47.  PHE.  Formido, 
et  laqueus  facta  est  nobis  vaticinatio,''^  et  contritio.  48.  PH^E.  Divisionen 
aquarum*'^  deduxitoculus  mens,  in  contritione  filiaepopuli  mei.  49.  AIN. 
Oculus  mens  afflictus  est/^  nee  tacuit/^  eo  quod  non  esset  requies, 
.')().  AIN.  Donec  respiceret  et  videret  Dominus  de  caelis.  ol.  AIN.  Oeu- 
lus  meus  depraedatus  est*'  auimam  raeam  in  cunctis  fdiabus^'  urbis 
nieae.  52.  SADE.  Venatioiae  eeporunt  me  quasi  avem'^  iniraici  mei 
i^ratis.''^''  53.  SADE.  Lapsa  est  in  lacum'*  vita  mea,  et  posaerunt  lapidem 
super  me.^''  54.  SADE.  Inundaverunt  aquae  super  caput  meum:  dixi: 
Peru.*®  55.  COPH.  Invocavi  nonien  tuum  Domine  de  lacu  novissimo.*'' 
50.  COPH.  Vocem  naeam  audisti:^^  ne  avertas  aurem  tuam  a  singultu 
meo,  et  claraoribus.  57.  COPH.  Appropinquasti  in  die,  quando  invo- 
cavi te:  dixisti::  Ne  timeas.  58.  IIES.  Judicasti  Domine  causam  animae 
meae,  rederaptor  vitae  meae.  59.  PIES.  Vidisti  Domine  iniquitatem 
illorum  adversumme:  judica  Judicium  meiim.*^*  60.  PtES.  Vidisti  om- 
nem  furorem,  universas  cogitationes  eorum  adversum  me:  61.  SIN. 
Audisti  opprobrium  eoruni  Doraine,  omnes  cogitationes  eorum  adversum 
ino:  62.  SIN.  Lal)ia  insurgenlium  mihi,  »et  meditationes  eorum  .adver- 
sum me  in  totadie.  63.  SIN.  Session em  eorura,  et  resurrectionem  eorum 
vide,*"  ego  sura  psalmus  eorum.  64.  THAU.  R-eddes -eis  vicera  Domine 
juxta  opera  manuum  suarum.  65.  THAU.  Dabis  eis  scutum  cordis®' 
Ijibo rem  tuum."  66.  THAU.  Persequeris  in  furore,  et  conteres  eos  sub 
cuelis  Domine." 

1 )  IdcpbPvct,  JRdaKmn?,,  .^lu^o,  1^pm.^?,  l';)ratin^  (^tautrn,  bicfo«  Sa5>ttc(  fei  a1^  dn  ^lac^t' 
Uno,  bcr  'in^lfcr  lu  betrachten,  reeil  barin  fo '^tclci^"  enthalten,  waei  mehr  baS  5?üU' al?  eint 
fin',e(nc  li^erfon  betreffe.  ritMupipt-or,,  f'aö*afinei  unt  iypnawntura  nehmen  fcic  aSorte  im 
m'.M^ifel)en  Sinne  "oon  C£(n-i|ln.*  t>em  Vricenbea.  ?lüeüt  mit  bcn  .Hebräern,  mit  Crijicneä,  -Giifebiu«, 
:Tiaüertn!?,  i^atabliu^  u.  '^(.  büvfte  wM  fafür  \\\  hatten  fein,  ^eremiaei  beff'aae  foftobl  feine 
ali  tt^  i^plfe^  Vcifen.  X'af;  ^Ujilei*  im  miMnfi'bm  'Siraic  tk  ffipvte  ron  (Ibriihi?  u'  nehmen 
feien,  nebmen  CriiKnci?,  gufebiu?,  Shomac^,  i^pnarentiira  u.  51.  mit  t>ofiem  dUAitt  an. 
rionntlii?  tn  .tcrtbänfer  bemühte  tiefe,  jefe<5  ':ßoT!t  i>kfc^  fo  flarf  unli  'tod)  UMeber  fo  ruhig 
.tiMienfen  ^laiiclicixe^  in   feiner  (yclfung   bei  Shriilu«  .nachjurocifen,  —  2)   *J^   „dUaif 


Ätagelietcr  bf<j  3frcmiaö.  3,  1—28.  ^nm.  2—29.  397 

iTTuxeiav.    Ta5  ^ürroort  nicam  fiubct  fiel)  roctcr  im  .£»cbr.  nccfe  in  ir^cnb  einer  UeberfcjiuniV 

unrfcta^acbtbic5lraftbc3  2lui<bi-ucfc3.  —  fj)sr;.  Dei;LXXfü;icn  beiifT'^^;.  —  4)^£3n»  ^^f^ 

„fcnbct  er  immer  auf  ba^  ??oiie  feine  .?>ant;"  LXX  b(of!  f.Tf<Tr/jri/'f.  dorncliue!  a  l'avife  fapi't: 
Est  luettiphom  ;i  co!aphiz;intil)Us,  ([ui  contlnuo  alicui  alapas  iuipinirunt  mann,  nniie  uniim 
genain,  nunc  alterani  convcrsiiu  fbrien;lo,  ita'jue  ictu.s  ircMu'nuilo  iisr|iR!  fa:;ieni  ver.-an(i(» 
instar  i'abri,  ((ui  i'errum  vcrsat,  tnnilit  et  retundir,  .ditncc  iliu  l  in  eani  formani.  (tuaiu  cupit. 
effingat.  —  3)  „er  Umlauf rte  micb  mit  'i'eil»  unD  i^ctrdnsinif?,  nne  man  eine  Stabt  mit  j^eroai- 
ti^cn  üBaden,  f??aucr:i  unf  itricvi?maf>ticnen  umbaut-,"  ävuwV'iur/as  unz' iunh  «ai  h:vK>M(yt 

K£(pa?.T/v    fiov    Kai    krröx^'^'ysi'    ii'    CKortivm^.  —  6)     C^J^I    ,,^^)\\l\"    f.    9,    l.ö;    Job  \'J.   l'l.  — ■ 

7)  0*71)^  ^nP?  -'il^cii'i'  i*fn  lobten  son  '^Utzxi  ber;"  üf  w/c/K»t»f  nlüvof.    Sliut  öjedjicl  37,  l 

nennt  bte  CuiC'en  in  bcr  ß^cfanv^enfdiaft  31obte  unb  ^^abnfon  ibr  ß3rab.  —  S)  x^^''-'^"^  t^f-  — 
9)  b.  b.  er  bat  micb  gcfanacn  qefotu  jmifcbcn  ftartcn  "Kauern.  hviJK-JourjaEv  Mohr  fiov  Job 
12,  14;  Ps.  37,  3.-10)  Ten 'iBcii  umfebrcn  bcif;t:  burd)  ^lufiuabun.i  unncbbar  mad)en, 
ivhCpa^e  Tpißovr  /lov.  'Undf  ü  Sailro  Übcrfcl3t:  excjücavit  scniita>  meas  Job  19,  8,  —  11)  (ii 
ift  baruntcr  ö3ott  ju  »?cr|l:bc»,  ba  im  .'öibx.  ^^^  „er"  babcirtebt.  hd/ia^ev  äpKog  heöptvnvan, 
avröf  /iui  /Juv  h  Kpvipa.oiq.  —  I^)  "^TiO  ^p^"*?  „cr  mad)t  iibTOeiiten  meine  ^J^f^be,"  b.  t.  in 

ba3  Slenb.  KaTstViu^ev  ä<pecT-7/K6ra.  Tiv  (Ibalodcr:  „Wit  Törncrn  um>iab  er  meine  f'fabf." 
13)  Kari-avce  fzs.  —  1/i)   {^"l^p^  ,.a\i  3''?^;"  «^c  ff«"-"V  Job  lf),  13.  —  13)  b.'b.  feine 

^Jfcite.    Tovg  <t>ap£Tpag  ai'Tov.  —  S(>)   QHl'l.tDp  „wit  bittcrn  Äräutem,"  fiivärti*  flatt  „mit 

SBitterfeit."    ncKoIag.  —  17)   ^l»^'^^  „mit  Äke,  ober  mit  ^Ticfcln"  bra*  er  mir  bic  Babne. 

@6  ift  barunter  nad>  bcn  •g'^bräern  unb  5Patabtn^  ber  Äie5  ju  rerftcben,  ber  unter  ba?  S^rou 
flebacfen  ivar.  5(ud)  ber  Sbalbäcr  unb  bie  LXX  fd)cinen  es  fo  ju  n:bmcn.  (So  entfpridu  biefer 
einn  am  Indien  bcm  ^iWciien  Übcil  bc5  l'^rfc;?.  Die  i^ulvv-ita  nabm  bier  bao  ©ort  „Äiefel" 
ft;iürlid)  fiir  „3>ib(,  j^^eibc,  Or^nung,"  n^etl  man  fi.t  be?  kicfcl-?  ;um.  B^blcn  bebicnte :  „(£r 
bra*  mir  ber  JJcibe  nadi  bie  3"i^ne."  '^.''calbpnat:  „(fr  l^orurfadltc  mir  Sdimerjcn,  biebenen 
i^ieic^  Kirnen,  ivenn  man  Sincm  mit  einem  Steine  bie  ^^abm  cinfdiidat-"  e^f3a/.£  xtu/cpu  b^^ov-n^ 
/iw.  —  18)  ")3^{3  *^LJ''3Dn  r,er  bat  mid)  mit  'i{\ö)i  überbduft,  cberbebcdt;"  (I^albder 

„f^ebemütbiiU;"  Sv)rcr  „bcmafeü-,'"  LXX  et/'"/'«^'' /^^ '^""'^'''^-  i^odMinb '7icifd^l  übcrfetien:  „Sr 
lief!  an  M:icv^  fid)  brcd^en  meine  3if'"C' ""t' l^^if '«it -tfffe^  i'ii'"t' f-'f^ff^f-"  un^  bcmerten  baitn: 
„Sd)mer',  unb  ^)ieue  iil  ba3  5?rcb,  an  bem,  wie  an  ÄiefeiReinen,  wer  \in  ibnen  naat,  \\^  bit 
3äbnc  brid)t  b.  b.  a\xiVK  Sebensmutb  jerftijrt;"  P.s.  .57,  7-,  Frov.  20.  17.  —  19)  '>rV>i  „mem 

J^ertraucn;"  vik6^  /xov.  Vtr  (Sinn  i|l:  ^lileet  i|l  verloren.  Ter 'JPro^bit  fpridu  biemit  Pa« 
€*limmile  feiner  ilavie,  ben  tiefften  ('Jrunb  It-i  ^£(cu^c•3  aus,  bcr  ibn  aber  nid)t  ^ur  .Jierjnjoiflunii, 
fonbcrn  »ielmebr  ,^u"m  (i5cbcte  uiib  jum  i^crtraaen  iicranlajit.  (rr  brainnt  i>.  19  \n  beten.  — 
20)    ^cbr.  „ijebenfc  m.nnc5  (Jleube-s  unb  meiner  33crfoUiuna, 'lllp- bic  ,ui  ©crrnutb  unb 

Ö3tft  flClPOrben ;"  kuv^adr/v  Öttö  7r7u;iff('(if  /tov  koI  ek  ^tuy/iov  iriKpla^  fwv  Kai  X"^'VC-  —  21)  "ll^f 

'C^D^  *^V  m'^^ril  *1lD?n  „c«  •siebenfet  gar  febr  unb  bcuiit  tld)  ob  mir  meine  Sccie."  I>creffr 

;  -        -    T      -  T  ;  :     • 

unb  5l(IioIi:    „f^eroif?  benfft  bu  baran,  bie^  fac^t  mir  meine  Seele."    /tvr,\ff!ff£rat  kcu  Karmh'Aeoi 

X/?<Tf<  Ltt'  k^iE  ij  T^vxÖ  f^ov.  —  22)  oTi  nvK  i^k}.L~t:  uv.  —  23)  LXX  ff!.\cn  bei:  ufji'nc  cJf  raf 
Ttputaq  iXerjaov  Kvpu^  ori  oh  cvvtre/Jcr&T/CTav  ol  oiKTcpfiol  avrcv.  —  24)   ift  WObl  ein  Scbrettfcbler, 

unb  fotl  bei^'en  novoe  sc.  m;>ericordira.     Q^^'^n,  «^"'«- —  23)  Q^nS?  „aöc  OTorj^rnj" 

T  -:  •  I  T  :  - 

t'ir  räc  TrpG)(7r.  —  2(»)  „vKof}  tft  beiuc  Srcue  in  bcn  2?:rbeif;uni?cn;"  P.s.  s^,  34.  — 
27)    V^lij/j^  .M^  feiner  ^u.^cnb;"   h  veöttitc  ai-rov.    Tiefcc  ilnnt  fd^eint  ein  Spmd)njprt 

fieroefen  ju  fein,  i^Ieidiroic  icnci!  anbete:  Adolc.-cen.s  juxta  viani  vunni  ethm  cum  scnuerit,  non 
regelet  ab  ea  IVov.  22.  ß.  (£?  entfori*t  bem,  ma?  5ob  20,  11  facit:  ()s.sa  e.iu.s  JTupk'buntur 
vitiis  adolescentia;  ejus  et  cuiu  eo  in  pulvere  dormient.  ®ebr  ütiM;  bcmcrft  .^^icToniMna? 
ep  7.  ad  Lfctani :  DiHiL-ulter  eraditiir  nuod  rude.s  aniuii  perbiberunt.  Lmaruni  conchyli» 
qni.s  in  f>ristinuni  caa  iorfui  revocet?  Ke^'on.s  to.'-ta  diu  et  sao-ireiii  rctinct  et  odorein,  quo 
prirnuni  iniltuta  e-^t.  Graj.'a  narrat  lii.storia,  Alexand:niii  (irbis  dornito-ctu  et  in  luoribu» 
i"  in  incessu  lit-oni  lis  pre  laco.^i  sui  non  potuisse  carcre  vitiis,  (pi'lnis  adhic  parvuhisfuerat 
in%-tus.  Tiefer  '.Ber-?  vt  aii  eine  und^tiiie  (Jruebiniiicrciicl  a'tu'fff>f'i.  Hinber,  bic  ftreuiif 
rruMen  »urben,  mifuatbcn  ni'.tt  leidU;  .Hinbcr  bie  Iciitt  er^o.acn  ivurbcn  <\  ratben  febr  feiten. 
2M)  ülVil  er  '--»on  3":mb  auf  traiien  unb  rulPcn  jiclernt  bat,  rerbdit  er  fiii>  awA  in  tax  l'ciben 
bcö  OJiannc^alteri^  rubii^  unb  fdninMacnb.  —  29)  „meil  er  (ber  >^err)  e?  ibm  anferieat  bat." 
eo  nimmt  e«  3}atablu3,"  unb  fo  aud5  bie  '>??euern  in-J^efammt  nad?  bem  .^iebraifd-en.    üpranu«. 


898  ^lageliebcr  t)eö  3eremtaö.  3,  28—56.  SInm.  29—58. 

^ugo,  SfitaOaimj  übcrfet»cn  :  ,,m\\  ex  fid)  nUx  ftd)  (ükr  ba^  SrHfcfte)  txhoUn  hai."  ön  T,ptv 
fV  invro.  gcmätj  m\&im  i-'autc  Sl)cct'Oret  iinb  Clnrnpicbpr  »icbcn:  „weif  er  e^  (ba?  Scc^)  auf 
l'ic^  v^cnommtn  bat."  —  30)  b.  l).  er  bcmütbicite  |ldi  auf  ba^  Sdlerticfjlc.  —  (Sicgcnfag  ju  ponere 
in  ccelinu  os  tuuiu  Ps.  7l2,  9.  <2anc{)e5  erflärt:  l^net  os  in  pulvere  quasi  victus.  ut  victor 
caput  ejus  Calcet,  uti  fecit  Josue  c.  10.  unde  v.  ;14.  subdit :  ut  contereret  .subjiedibus  suis 
onines 'vlnctos  terrae.  Sbeobcrct:  „dx  fcl)ircigt  unb  evträöt  groj^mütbtß  bic  (^cbmäbungeit 
iinf  i'cnvurfe,  ale  bätte  er  ben  ?J(unb  ?c!l  (£rrc."  5(nibn^fiii^:  „(£r  bciiräbt  feinen  ?0?unb;" 
^_  \  (>3r.  —  31)  2Dic  bentlict)  bezeichnet  ber  fropbet  mit  biefen  üTcrten  Sbriftiis  unb  feine 
tieitcn  5i'ad)fots5er,  tvcld)e  t)unöcvn"unb  büvften  nacl)  Sd}mad)  unb  l'cibcn  um  ber  ß5ered;ti3fctt 

tviden!  Job  IH,  II.  — 32)   nJUPCDK  „tt?enn  er  aucf)  betrübt;"  ra7r«vwc7af.  —  33)  ^^S 

n^n;  o'vK  ImtKpi'&v-    t<xi  ^ebr.  SBort  bat  bcibc  23cbeutungen  „bemütbigen,  unb  antworten," 

atidn  bicr  offenbar  nur  bie  erflere.  ßjctt  bcmütbigt  nicbt  aus!  Seibcnfcbaft,  au^  ?ujl,  fonbern 
jum  .irtile  cee  !Dicnfiiien.  —  3'1)  9hid)  ber  iieirpbnlid)en  Slu^legung  finb  biefe  brei  fid)  folgcnben 
Slbbännivifeitefäee  auf  bae  ÜBort  dominum  ignoravit  v.  36  ,?u  belieben:  „^er  .&err  weijj  nidit 
|"o  5U  tbun,  lix^  er  bie  ®efeffeltcn  unter  bic  güpe  trete  u.  f.  n.\"    DUnnpicbor,  SRupert,  tgranuö, 

iHXtablUi?  nad)  bem  Sijrer.    Sldein  ber  {!cbr..3luebrud  3?.  36:  HK")  Nv  ^llK  »^Ji"^  f'icr  «"t 

TT  T       -; 

ben  Steuern  ridUij^er  al^  S^cifle  cieiiommen  :  „Soll  eö  ber  ^err  «td)t  fcben,  bag  atte  «Jcfeffelten 
unter  bie  g-üfie  iietrcten  werben  .  Iv"  ^.20Jor^ert  ü  aud)  ber  3itfiimn'cnban;i  mir  i?.  37.  9fad} 
JKbabanue,  .^pui^o  unb  Sbcma?  ift  ber  fcinn:  «ott  fiebt  über  bie  ^Acbriictum^  ber  unölüdlid)en 
liJHivci-^  —  aue  weifen  §lbfiducn.  5iadi  bem  Sbalbvier  unb  Sbeoboret:  (iJott  bebrängt  nidit  aui5 
Vuft,  fonbern  ber  Sünben  wegen.    'Diadt  ben  LXX :  nvpLoq  ovn  dne  wäre  ber  ^inn  ungefäbr 

berfelbe.  —  3-j)  ^^^?  ^j^  ^^IK  ^T^T\^  "ll^K  Ht  *0  //»i-'fr  barf  ba  fagen,  ec  gefcbebe,  ebne 
bap  ber  .&crr  e§  bcficblt?"  ober  „wer  bat  jemals  baö  gcfagt,  unb  ee  gcfdjat),  ebne  ba§  ber  .[rierr 

Co    bffabl't"'    -1^  oi'TO)^  elire  KCl)  kyevrj-dir,   Kvpio(;  uv:c  hiTei/.aro.  ■ —  36)    WCld}e  SDorte  UOCf)  jU  bcr 

angefübrten  9J.be  be^  3?.  37  geboren;  Is.  45,  6;  Arnos  3,  6.  —  37)  VKt3n"7J/  .M^  fttnen 

«üuien,  ober  über  bie  Strafe  feiner  Sünbcn;"  Trepl  r^f  ä/iaprlag  avrov.  —  3S)  e^riptwii-^q  ?] 
ö(Söf  i'ijti'w  Koi  7/tög-Bt]  ett /.(77 piii'o/jtv  fw?  Kvpiov.  —  3i))  ö3regoriu6  b.  ®r.  Mor.  18,  3  fagt: 
Corda  cum  niauibus  levat.  qui  urcitionem  suaiu  operibus  ruborat;  nam  quisquis  orat,  sed 
operari   dissiiuulat,    cor  Icvat,    et  uianus  non  levat;    quisquis  vero  opcratur  et  non  orat, 

üianuB  levat,  et  cor  non  levat;  cf.  I.  Tim.  2,  8.  —  40)  DflyD  ^b  .-^^  iH^rgabfi  nid}t 
me^r;"  ohx  lUadn^-  Jer.  7,  16.  —  41)  fjK^  HrilDD  „bu"t)ülltefl  bii^  in  ,3orn/'  b.  ^.  bu 
jogcil  ben  3orn  a(e«  eine  2i?a(fenrüitung  an,  um  gegen  uns  aufzutreten.   ineaKSTvacaq  h  dvijw  .  . 

42)    PJ^*5   nnlwD    //bu  IjÜütejl  biet)  in  SBoIfen;"    'nnaaiana-yaQ  vi-<p£lTiv  ceavrü).  —  43)  „bajj 

Fein  (Webet  burd)bringe;"  htKev  Trpocevxvtj,  Kaiipiaui  /te  Kai  änoarTivni.  Xie  LXX  jogcn  bier 
zum  »orbergcbenben  in-rfc,  wa$  jum  nacbfolgcnben  gebort.  —  44)  DlK^T  TTD  "J"'"  ^lu?» 

Wurf  unb  (Greuel  baft  bu  niid)  gcmacbt  unter  ben  äU^tcrn."  riefe  QBorte  batte  wobl  aud)  ber 
Slvojtet  im  Sinne,  wenn  er  i^on  fid)  unb  feinen  'Witapojlcln  1.  Cor.  4,  13  fagt:  Taniquam 
purgauienlahujus  nuindi  facti  t-un!U8.  — 43)^^*^^^,  •frävtec  <n  ex'^'^pol  7)jtüv.  —  46)'L'l)ranu3 

unb  9lcud)lin  ncbmen  an,  e.j  fei  bier  vastatio  ftatt  vaticinatio  ju  lefen,  ba  nKtJ''  ^'•"i"f  anberc 

23ebentung  bat,  unb  tcr  fiontert  ganz  bafür  iji.  S^arnad)  lautet  bie  Ucberfc^ung:  „Sdjrcden 
ww^  SdMiuge,  ä>el^erben  unb  innwurtbung  fam  über  \x\\if  ©ö/^c,"  ««'  \'^vijb(;  E-ysvr/ih/ -^piv, 
fTznpnii-  Kctl  cvvTpißi;.  —  47)    „2baf[crbad)e ;"    öMüelq  v6druv.  —  48)    niJIJ!  ,/mein  Sluge 

jerflieOt;" /.■nre-öi9;/.  —  49)    nal  ov  aip'/aofxaL  —  QO)   'p'£)^^  1*1^71^  »^»j;  „mein  Sluge 

i>erurfori>t  2üeben  meiner  Seele;"  iTvi^vAAtsi  'ckI  t7]v  tjwxvv  /.wv.  —  31)  Xcr  '•-?lnblid  beö  bartert 
i'oofce  ^er  ^Inibtr  unb  :^(ungfrauen  griff  feine-  Seele  am  Staifften  an.  (£inige,  namentlidj 
.^ug.^,  Ibomoo,  ViM-anuei  vcifteben  bier  unter  ten  üWiM  uibis  bic  l'anbftabte,  —  äi2)  fU-  cr-pov^ 
yiiüi'.  —  53)  DüH-    5tu3  btefem  il^orte  ift  beutlid)  zu  crfeben>  baj)  C'^rnniae  mebr  in  feinem 

unb  bei«  Weifiac  "iliamen,  a!6  in  ieutm  ber  Stabt  unb  beö  Ü^olfei*  rebct.  Tcnn  Stabt  unb  5L^^lf 
battcn  ibr  barrc?  Voo?  wobi  x^erbient.  —  34)  ^lilDV  "'''^  fvifften  weg  mein  Veben,"  b.  b.  la* 
matten  mid)  bürgerlicb  tobt,  i-davarucnv.  —  ?i^)  38,  6;  Dan.  6.  17.  —  3(»)  'iTItJ^; 
<iTw"//H/.  —  oi )  mTinn  "^IDtp  "«■lu^^  ber  tieftten  Wrube;"  tK  'aükkov  KaTurarov.  — 38)  Ttt 
^.Mopbet  beutet  ramit  wc^l  feine  fruberc  ^Befreiung  auö  bem  Äcrfer  38,  13  an.  9?eucre  5(ue!eger 


Älijgelieter  ti\^  ^crcmiaö.  3,  50—60.  ?(niii.  58—63.  399 

iTofIcn  ijpin  Wi'fituttli*ni  ab.acfel'cn  nniTcn  unb  red)ncn  baö  ^3cfai^tc  oon  bcv  f^Jc.icnitart:  „bu 
borcft  meine  3timmc,"  jc^pd1  ivobl  olmc  Wrunb.  Der  'JPropbet  betet  unb  fcunet  bicr  im  ßicifte 
un?  3;enc  be?  'ipralmiften;  Ps.  ;i4  et  6S. — Sih  iKpivar  -//v  ufücnv  /kw.  —  HO)  ,.fd)aue  fie 
fißenb  ober  aurjtebenb,  id)  bin  ibr  SpotiliePil'  Ka^ivpuv  nhrüv  mi  ävüaraatv  avTüv.  in-iftAetimv 

iirl  ö<p^al/jovg  ahrüv  Ps.  30,  9;  Ps.  08,  i.5.  —  61)  D'^'ü^jIO  „•^erjcnenimbüUung,"  rea« 

„2rauriii!cit"  bebcnten  bürftc;  nacb  ßkfenin«  ./lU'rftoitbeit."    Tiefer  5iiierrucf  mao,  aucb  bem 

be5  SipoTteU  II.  Cor.  3,  15  JU  ©runbC  lieilCU:  Ka/a>n/ia  rf/g  Kapölat;.  LXX:  nTmöütaetg  avTo'n 
vTrepaarviafibv,  KapiViaq  fiov  fiöx^oK.  —  02)   !rTn7j<n   „bclncn  ^Iwd)-"  —  Ö3)   ^!2^^  DHt^O 

„hinweg  aue  bcr  3tättc  unter  bcm  ^tmmct." 


Caput  IV. 

1.  ALEPII.  Quomodo  obscuratum  estaurum,'  raiitatu^  e.st  color  opti- 
mus,^  dis[)ersi  sunt  lapide.s  sanctuarii  in  capite  omniam  platearum?' 
2.  BETH.  Filii  Sion  inclyti,  et  amicti  auro  ]n*imo:'*  qnomodo  reputati 
sunt  in  vasa  testea,  opus  manuum  figuli?  3.  GHIMEL.  Sed  et  lamiae 
iiudaverunt  niammau],"''  lactaverunt  catulos  suos:  filia  populi  mei  crude- 
lis,^  quasi  struthio  in  deserto.^  4.  DALETH.  Adhaesit  lingua  iactentis 
ad  palatum  ejus  in  siti:  parvuli  petierunt  panem,  et  non  erat  qui  fran- 
geret  eis.  5.  HE.  Qui  vescebantur  voluptuose,  interierunt  in  viis:  qui 
uutriebantur  in  croceis,^  amplexati  sunt  stercora.  6.  VAU.  Et  major 
effecta  est  iniquitas  filiae  populi  mei  peecato  Sodomorum,  quae  subversa 
est  in  momento,  et  non  ceperunt  in  ea  manus.''  7.  ZAIN.  Candidiores 
Nazaraei  ejus  nive,"^  nitidiores  lacte,  rubicundiores  ebore  antiquo,"  sap- 
phiro  pulchriores. '^  8.  HETH.  Denigrata  est  super  carbones  facies 
eorum,  et  non  sunt  cogniti  in  plateis:  adhaesit  cutis  eorum  ossibus:  aruit, 
et  facta  est  quasi  lignum.  9.  TETH.  Melius  fuit  occisis  gladio,  quam 
interfectisfame:  quoniam  isti  extabuerunt'"  consumpti  a  sterilitate  terrae. 
10.  JOD.  Manus  mulierum  misericordium'*  coxerunt  filios  suos:  facti 
sunt  cibus  tarura  in  contritione  filiae  populi  mei.  11.  CAPH.  Comple- 
vit  Dominus  furorem  suum,  ett\idit  iram  indignationis  suae:  et  succendit 
ignem  in  Sioji,  et  devoravit  fundamenta  ejus.  12.  LAMED.  Non  cre- 
diderunt  reges  terrae,  etuhiversi  habitatores  orbis,  quoniam  ingrederetur 
hostis  et  inimicus  per  portas  Jeru.salem:  13.  MEM.  Propter  peccata 
prophetarum  ejus,'^  et  iniquitates  sacerdotum  ejus,  qui  effuderunt  in 
medio  ejus  sanguinem  justorum.  14.  NUN.  Erraverunt  caeci  in  |)lateis, '* 
polluti  sunt  in  sanguine:'^  cumque  non  possent,  tenuerunt  lacinias  suas. '^ 
15.  SAMECH.  Recedite  polluti,'^  clamaverunt  eis:  recedite,  abite,  nolite 
tangere:  jurgati  quippe  sunt,^''  et  commoti  dixerunt  inter  Gentes:^'  Non 
addet  ultra  ut  habitet  in  eis.  16.  PHE.  Facies  Doraini  divisit  eos,^ 
non  addet  ut  respiciat  eos:  facies  sacerdotum  non  erubuerunt,^^  neque 
senum  miserti  sunt.  17.  AIN.  Cum  adhuc  subsisteremus,  defecerunt 
oeuli  nostri"*  ad  auxilium  nostrum  vanum,  cum  respiceremus  attenti  ad 
gentem,  quae  salvnre  non  poterat.  18.  SADE.  Lubricaverunt  vestigia 
nostra^^  in  itinere  platearum  nostrarum,^  appropinquavit  finis  noster  : 
completi  sunt  dies  nostri,  quia  venit  finis  noster.  19.  COPH.  Velociores 
fuerunt  persecutores  nostri  aquilis  caeli:  super  montes  persecuti  sunt  nos, 
in  deserto  insidiati  sunt  nobis.  20.  RES.  Spiritus  oris  nostri"  Christus 
Dominus^  captus  est  in  peccatis  nostris:^^  cui  diximus:  In  umbra  tua 


400  itlagelicber  l>fd  3nemia2<.  4,  1—15.  2hm.  1—20. 

vivemus  in  Gentibus.^"  21.  SIN.  Gaude,  et  laetare  filia  Edom,^'  qiiae 
habitas  in  Terra  Hus:^^  ad  te  quoque  perveniet  calix,  inebriaberis,  atque 
imdaberis.^  22.  THAU.  Completa  est  iniquitas  tiui^^  filia  Sion,  non 
addet  ultra  ut  transmigret  te:^^  visitavit  iniqiiitatcm  tiiam  filia  Edoni, 
discooperuit  peccata  tua. 

1)  TTÜr  hlurpudi^aeraL  xpvrriov;   IUI*  bcm  ßlUllbäfV,  -J^falmni!^  Ulib  ^llfiP  t|l  Wx  ÜHtcr  ö5o!b 

l»cr  icmpcl  ju  j?irftcbcn,  weil  er  srn  ^^uukii  .aan^  mit  fi5oIli  nberjoiieu  n\ir  IL  Chion.  3,5. 
9?ad)  il^ecfcoret,  2bpnta?,  i'öraHU?  unb  in  ShicIfidU  auf  Is.  62.3,  sro  Ss'riiel  bic  .^ivonc  be« 
JDcrrn  qcnannt  ixnvb,  buiften  bic  ^^inber  5'^i"^"i(^''5  banmtcr  ju  l^crn:ebcn  fein.  Ch;mpiobor, 
^ataMuö  u.  §(.  utrftetu'u  bie  $^üv|len  unb  3?orncl)nicn  banintcr  im  öicj-icnfat?  311  lapides,  irclcftc 
fcle  ^ricjicr  unb  (yci'c|33clel)rten  bebeutcn.  —  2)  „an  allen  Stra^encdcn."  —  3)  DrOH  J^Jl^C^* 

Dlt^n    /'l^'if    ^^^    fi*^)    fl^ff^rbt   ba^    feinfie    Qöoll'i"    alloLU-diiceraL   ru    äpyvptov  Tu  aya-döv;  — 

*)  rSD  D'kSdD  „9leid)öcn>crtbet  bcm  ©clbc,"  ober  rDÜrtlic^:  „geiuogen  mit  ®oIb;"  o\  trryp. 

T    -  •    T    •.    :         " 

litvoi  ev  xp^f^'V- —  3)  thannim  „bic  llni^etbüme,  ober  „bic  Sdiafale-,"  öpäKov-eg.  Ta^  lat. 
SBcrt  laiiiia  Wirb  bicr  iicaH^lnlict)  mit  „S"cc4Irp,cbfi!cr"  übcrfctjt.  riefe  2?cbeiitun(i  fdieint  aud> 
^ieroni^imtsi  intcnbirt  511  baben.  —  0)  i/vyarfpn^  ?.ar.v  pov  i'k;  äviamv.  —  7)  9Jian  bält  befannt- 
lid)  bin  Straui?  für  baejcnigc  21)ier,  ba^i  am  tüciiiiHlcn  um  feine  5iiH3cn  betümmcrt  i)!;  Job 

39,  14-16.  —  8)  J^^ln  '7^  D^j^NTl  //^ii'  "!'■'•»  i"  -Purp^iv  auferjo^;"  ol  Ti^i/vaifiEvoi  k-rzl 
KöKKuv.  —  9)  DH'  HD  ^bn"^'?')  /-0 bne  ba§  ^>änbe  fit^  baran  mübtcn;"  koI  üvk  tTrövEoav  iv 

■      TT  T  T  : 

ctirf;  ,ieipar.  —  10)  Uutcr  bicfen  9?ajaräern  fmb  rreM  txnc  Gen.  4'.),  26  bie  dürften  vicmcint, 
i>ie  bur*  .Jrcrfcbernnirbe  (^ott  t^nnubt  finb.  Xcr  ^^vcpbet  fpririU  bier  iMni  bcr  in'rßangenbcit.  — 
11)  D^V^^Sp  DVI^.  IDTK -f'c  unvi'tn  bcr  03eftalt  nad;»  röt(;cr  aii  ^oxaiUn;"  invpüßriaav 

Cant.  6,  10-12.  —  B2)  Dri^iU ''l'Sp  »i^^'^'^  <53eftalt  n^ar  (nne)  Sapbir."  STcr  !Sapf)ir  fiel)iirt 

jur  rs)attiuui  Äpnmb  initcr  bcn  Sbclfleinen  nnb  jeid)nct  fic^  bur^  feinen  lebhaften  fsManj  unb 

mcifl   l)iinmelblaue  jVarbC   au?,     virep  lidov  cair^Eipov  -b  ÜTTÜCTraafia  avTÜv.  —  13)  ^3**  Dnji'* 

nb'  nDl^np  Onpl/p  „i»fW)e  rierfdimaj^ten,  (fom  3:obe)  burd)bc^vt  n^egcn  5i)?anöcl  an 

^elbfrudU;"   {■noptA-üvüav  EKKEKEvrjjfi'tvoL  hirb  YF.vv7]itäTuv  äypcrv.    —    14)    „fclbfl   bic  järttidl)lcn 

tÖiiüfer  fcditcn  tbre  .«ir.ber."  So  hatte  eij  ©Ott  iipraueiiiefaiit  Deut.  28,  ,56.  So  ivübab  c? 
vor  'siamaria,  lY.  Eeg.  6.  2<S.  So  gcfdiab  cö  bei  ber  i^iiacjcrunii  ^cnifalcmci,  ihm:  iveld)cr 
Scrcmia^  alts  Shuicnjeui^  bicr  fpridit.  So  i}ff(i)'i''  f^  fluf^)  f^ci  ticr  fpateren  iklaiicrunii  burd) 
bie  Sfömcr.  —  \''t)  sc.  in<z:re?sus  esst  hnstis.  —  l(i)  (Sei  finb  bamit  eben  bie  fu(fdien  ^Vropbetcn 
unb  fanatifd'cn  'JPriefter  eiemctnt,  bic  bae  löolf  in  feinem  SBabnc  beftarften  unb  ßCiien  bieunibrcn 
^Vüpbetcn  aufftad)cltcn.  ica'/Eidtiaav  iypiyapoi  avrf/Q  kv  raic  ii6(hi^.  Sibabauuei,  •'^i\c\i\  Ibcmai 
VH'rftebcn  baruiitcr  bie  ^^u'ccn  überbauet,  weldic  öon  bcn  Sbalbdern  innannibct  unb  (^c{^lenbet 
würben,  fo  baf;  fie  unfidier  burd)  bic  Strafen  tappten.  Tic  -J^ebräcr,  fottne  i'atablui?,  'iPagnini 
Bcrlleben  bic  burd)  V'cibcnK'baft  i'ieblcnbcten  3ubcn  baruntcr.  —  17)  b.  b.  fie  bcflecftcn  fid): 

1)  baburcb,  baf;  fie  nid)t  nur  bcn  Sob  bcr  wabrcn  ^M-opbetcn,  fonbern  burcb  bcn  »oon  ibnen  cie- 
prcbii]tcn  STßibcrftanb  (<s(\(n  bie  (iböibäcr  aud)  bcn  2ob  fo  VMclcr  anberer  ?Jienfd^en  verurfad)ten; 

2)  baburd),  bafj  fie  burd)  ibr  llmbcrfd)wcifen  awf  bcn  Strafen,  wo  fo  inclc  ÜHM-iminbctc  u>arcn, 

flöcutbalben  mit  lobten  in93eTÜ{)run3  famcn.  —  18)  DH'^i^'^^^  II^J!*  toV  iÖ2>  »fo  t»ap 

man  ibrc  .St (eiber  nidit  berübrcn  fiMuUe,"  obnc  fid)  pefei^Iiil)  ju  öerunrcinipen.  —  So  genommen 
bänpeu  bic  ilBorte  put  mit  bem  fvolpenbcn  jufammcn.  '  iiaÄi  bcr  23u(patä  ijl  bcr  Sinn :  Xa  fie 
nicbt  anbcr.^  (burd)fommcit)  fonnten,  boben  fie  tbre  Saume  auf,  um  fid)  wenipil  in  bcn  2(ugcn 

beö  i'olfC?  nid)t  gcfetjlid)   3U  V>crunrcinipcn.    t,uo/.i'vdT/aav   iv   ai/ian   kv   tu  //?/  Si-vaa^m  (iVToic, 

^ijiavTo  iuih'uiiTuv  (ö:t<:)v.  Sandu'j  u.  Si.  umfd^rciben  bax^  töan^e  fo  :  Sic  flrciften  blinb  burd) 
bic  Straf;en,  unb  weil  fie^nidu  feben  fonnten,  wobin  ibr  2Bea  fie  fitbrte,  fo  fafitcn  fie  fidi  pepen- 
fcitip  büublinpe!  an  bcn  bäumen,  blinbe  Rubrer  »on  iMinben.  —  19)  5<,t2£D  IIID-    ??a*  ber 

flcTOöbnliiteu  Slus^Icpunp  finb  bicf)  bic  ilBorte  ber  acwiffcnbaftcn  3ubcn,  bie  fid)  burd)  fie  ju  be- 
flcdcn  fürducn.  ?fad)  ^{nbcrn  finb  ü  bic  SBoite'ber  (^cinbc,  wcld)c  bcn  5ubcn  aU  (yeäd)teten 
bcn  iVIud)  fprad)en  unb  fie  alö  i^erworfene  flobcn.  riefe  (Srfiärun,]  baf  mebr  ®abrfd)cinlid)fcit 
für  fid).    aisicbcr  "Jlnberc^tjcrmutbcn,  bic  i^eflccftcn  fclbcr  bätteii  bicfen  9(u?ruf  petban,  um 

SlUbCre  JU  roarncn.  liXX  ireid)Cn  bier  febr  ab:  aTToo-jjTe  ÜKn-däpTuv.  Kalfaart  ahrwr,  n-TruarTjre, 
nvöaTT/re,  fJT/  ÜTzren^^e,  In  äv//i/i&7/cnv,  Kai  ye  (aa/.dx^nnav.     1^ercfcr:  ,,2Bcii"bt  aib?!  llnrcinc!  ruft 

man  oor  i^ncn  ()crj  weicht  <xm,  jpcid;t  aus!  ^crüi^vet  fie  ni^t!  —  20)  1^.3"D-1  IVJ  '3-  M 


Älagflietcv  (Jr<:.  Scrcmiac.  4,  15—22.  2lnni.  20— 'Jö.  401 

labern  flf,  tn  fdwrifcn  ficf'fniin."  Ginc  ^c^^  tunf'c  Stelle,  Mc  einer  iMcIfäliyen  Xciitun.a  fätia 
i|^.  Xerefcr:  „^ludi  trenn  fic  fiieten  ian-:!'  tem  i'antc),  fo  iucn  i'ie  nmber."  "iltiipli:  ,,X'a  flut- 
teten l'ic  fort  iinb  übwcifrcn  avA)  ta  iH-rinn."  Terei'er  crflart:  „2Penn  Mcfe  U.^elriijicr  mit  Wcr- 
^er  turd)  Me  fclMirUfte  islurrt  aii«^  ^en:  Vantc  firb  retten,  fo  anrren  fie  (?cdM  niriitnte  Siuhe 
ftnben;  t-ie  «^'citen  ftll'il  werten  ibnen  ni?  iU'fßf*vliri)ni  ^.''aiifdHU  tcn  Slufcnrlmlt  in  ilicmVanlf 
rcnreiiicrn."  —  21)  „(fr  n-irt  ferner  itid^t  uiebr  U'chun  unter  itnien"  (Wott  nänilid»);  ober 
„nidu  fürrer  fcU  ^umanti  nater  ihien  ivcbncn-,"  cter  „niri)t  fürber  follen  ficrtH'linen  in  ibrem 

Jantc."    <2o  Crio^cnee,  ä'ataHv.«.    ""ilJlH  ?irpV  K?  ,.fio  fißen  ferner  nid)t  uicfcr  ale  Srcmb- 

Ilnf^e  (bei  Un?)  3hlfentbillt  boben."    LXX  :  a-oTc  /r  ro/c  .•t9rfC7a',  o»)  //7)  ■äpac-bCict  rov  TrapaiKär. 

22)  Xer  ridnente  iMirf  tce  4?errn  tbcilt  fic,  b.  b.  jerftreut  fie.    irpocuKov  uvi/iov  uqm:  avTitv. 

23)  fie,  Me  faUVbcn  ^^.'rcpbcten  nnb  ibre  '^Inbänjur  baitcn  feine  €d!en  »>or  ten  ';Vrief£evn  unb  er- 
barmten lut  niriu  ber  ftheife.  £b  tiefe  £*?orte"  in  ben  ??ii!nt  bcr  ßbalbäcr  ju  hjun  fint,  (lebt 
babin.  2becboret  ift  für  terftere?,  i'atabuio  mit  l'',n'onue,  Jl^oma?,  S^babcinnc-für  i'ehteree. 
Criiunce  meint,  bie  Gbalbäer  feien  bier  Subitft  bc^  <Sat-e?.  —  2-'i)  „e?  fd^nadnetcn  nnfeit 
Sluiien  nad)  bcr  ^ülfe."  (is  ift  unter  tiefer  ^ülfc  '^(cgi>ptcn  ju  icrfiebcn.  —  25)  Y]"^  „|lc  jagen 

auf  unfcrc  ^äbrte,  fp  ba[;  ivir  nidH  geben  fpnncn  anfunferer  Strafic."    (£?  ift  tief;  auf  bit 
T^einbejn  beuten,  bie  bcn  .fuibcn  ben  Si^eg  in-rlcgten,  bafi  fic  mit  bcn  5(egi)tticru  fid^  nidU  oer 
binben  fonnten.    Einige  Icfcn  ?i'^^f  „fie  serengten,  cber  »oerfd^Icffcn  unfcrc  $'fabe."  iHr^päcnfttv 

liiKpovq  f/püv.     (£ic   lafcn   nid)t  ^^^nVl»,   foitbern  ^^**1^ V^\  —  ''2(i)  tov  py  impeie^^ai  ev  rair 

77la-e!aig  ypciv.  —  27)  Uutcr  biefen  (Mcfalbten  ifi  nach  bem  Sbalbäcr,  bcn  J^ebräcrn,  ^icront- 
mue  in  1'-'.  Znc-h..  na*  9ibabanu?,  .^ago,  2bcma>?,  initabluf^  bcr  .JUMiig  Sc'fiti^  ju  vn-rfteben. 
bcffcn  Sinbentcn  tcn  3i'ben  (o  angencbm  a\ir,  jxmc  bcr  Ctcm  bec^  5)hinteöEccli.  49.1 ;  nad^  5)?al- 
bcnat  unt  teu  9ici;crn  tcr  .>(i:nig  victeeiae;  nad)  tcn  bl.  3?atcvn  aber,  nad)  ßlemcn?,  Cuenäuf, 
Suftinus*,  Crigence,  ücrtuilian,  '.ilmbrpfiuo,  .^tcronvniu?,  ^bcctorct,  riijminoter  u.  21.  ter 
Wcffia?.  Tic  $H?abrbcit  mintte  in  ter  ?5citte  liegen:  Scbeeiae  ift  bicr  im  bud^ftablid'cn  Sinuf 
gemeint,  bcr  Wcffiae  im  tr^pifdicn.  3luf  feinen  JvaK  tonnte  ^pf'ü^  gemeint  fein,  tcr  ja  nid)t  gr 
fangen  nnnte.  Xer  Siuötruct  „uufero  3?iunte?  Sitbcm"  bcif;t  „uiifer  l'cben."  —  28)  eigentliri> 
Christus  Di^uiini  „tcr  wcfalbte  tcc^  -^errn."  —  2f>)  „iregcn  unfercr  Süntcn;"  h  rm^  ()ia<pdo- 
paiq  avTüv.    ^cbr.  QnvniJO  iM'^  it)>"tn  ÖJnibcn."  —  JJO)  t.  b.  äivifd'cn  tcn  i?äntcrn  ber 

aSölfer,  bcr  Reiben.  —  r5l  i  ift  bicr  ironifd)  p:  nebmcn;  Jcr.  20.15;  49, iO.  5!uffa0enb  ifl,  ba^ 
bic  Hebräer  unt  o.\\6>  tcr  cinilb.  ^^arapbraft  unter  Sbom  bic  9ti;mer  s>erfteben.  —  82)  l-rrl  yrjf- 
Job  1,1.  —  3r5)  n^*nrn  „üttt  irirft  bid)  entblößen,"  unb  eben  baturcb®egcnftanb  tej>  Spot- 
tet unb  ^obnc^  ju  n?crbcn.  —  31t)  b.  b.  bie  «Strafe  bciner  Wiffctbat  wirb  gu  (£nbe  geben.  — 
3»)  Xief?  SBort  ift,  tvic  natürlid>,  betingt  ui  nebmcn.  63ttt  fe^t  i'^orauji,  bat"  5?riii-'I  't'idU  eine 
neue  Sdniit  auf  ficl>  latc.  Üod^  unt  Sieifriil  bemcrfcn  :  „Tic  SL'cgfübvung  nad'?  i'abi'lon  b.  b. 
bicjcitrt-eiligc  Sluflcfung  bcc  i^orbi  (blieben  ßuntcj5reiri)e?crfcbcint  alebic  Icijtc  unb  c  inj  ige 
bicfer  2(rt,  »eld>e  über  Ss'i'^ift  f'kiHi,  feittcm  ce  bcr  2rägcr  bcc  Srlöfungebcrufcc'  rrar.  Tic  3fr* 
ftreuung  bcr  Ritten  nad)  ber  i'cnrcrfung  bco  SDcItbcilänbce  burd)  bic  9iömer  ift  bicr  nid)t  btt 
Stuflbfung  cine^  SJcidus  fiicttc6,  wie  bapnnal.  Xenn  ba^  üJcid)  öipttce  unb  ta?  cigent- 
lid}c  .:r5^i"'ift">iMr  bereits  in  tcr  Äird)c  Wotte?  geborgen  unt  tort  unjerftörbar.  ;^u"ne  jircitt 
Äataftrotbc  glid)  vicimcbr  tem  i^cnoeben  einer  irertblofcn  Spvcu,  au^  ivcld)er  9??arf  unb  Äcrn 
aurgcfd)ictcn  unb  bereits  in  bie  ^>orrat^cfammer  gcfammcU  roorben;"  Matth.  3,  12. 


Oratio^  Jeremiae  Prophetae. 
Caput    V. 

1.  RECORDARE  Domine  quid  acciderit  nobis:  intuere,  et  respice 
opprobrinm  nostrum.  2.  Hereditas  iiostra  versa  est  ad  alieiics:  donius 
nostrae  ad  extraneos.  3.  Pupilli  facti  sumus  absque  patre,  matres  nostrae 
quasi  viduae.  4.  Aquam  nosti'am  pecuuia  bibimus:^  ligDa  iiostra  pretio 
comparaviinus.  5.  Ocrvicibus  iiostris  niinabamur,^  lassis  iioii  dabatur 
requies.  6.  Aegypto  dedimus  manum,''  et  Assyriis  ut  saturaremur  pane. 
7.  Patres  nostri  peceaverunt,  et  non  sunt:  et  nos  iniquitates  eorum  porta- 
vimus.     8.  Servi  dominati  sunt  nostri:^  non  fuit  qui  redimeret  de  manu 


402  ®e6ct  ie€  Seremtaö.  5,  1—22.  5Inm,  1—15. 

eorum.  9.  In  animabus  nostris  afferebamus''  panem  nobis,  a  facie  gladii 
in  deserto.  10.  Pellis  nostra,  quasi  clibanus  exusta  est  a  facie  tempesta- 
tum  farais/  11.  Mulieres  in  Sion  humiliaverunt,^  et  virgines  in  civita- 
tibus  Juda.  12.  Principes  manu  suspensi  sunt:  facies  senum  non  erubu- 
erunt.  13.  Adolescentibus  impudice  abusi  sunt:^  et  pueri  in  ligno 
(•oiTuerunt.'"  14.  Senes  defecerunt  de  portis:"  juvenes  de  choro  psallen- 
tium.  15.  Defecit  gaudium  cordis  nostri:  versus  est  in  luctum  chorus 
noster.  16.  Cecidit  Corona ^^  capitis  nostri:  vae  nobis,  quia  peccavimus. 
17.  Propterea  moestum  factum  est  cor  nostrum,  ideo  contenebrati  sunt 
oculi  nostri.  18.  Propter  montem  Sion,  quia  disperiit,  vulpes  almbula- 
verunt  in  eo.  19.  Tu  autem  Domine  in  aeternum  perraanebis,  solium 
tuum  in  generationem  et  generationem.  20.  Quare  in  perpetuum  '^  ob- 
livisceris  nostri?  derelinques  nos  in  longitudine  dierum?^^  21.  Converte 
nos  Domine  ad  te,  et  convertemur:  innova  dies  nostros,  sicut  a  principio. 
22.  Öed  projiciens'^  repulisti  nos,  iratus  es  contra  nos  vehementer. 

1)  Die  3Iuffd)riftbiefc»  Sapitctg  fcblt  foiUoM  im  ."pebr.  al^  beim  Söalbaer  unb  ben  LXX.  — 

i)     Muf>    yuüv   iv   äfjyn/iio   ixiojiKV,    ^r/.a    y/iüv'e.v   n/J.äy/iart    if/.dev  es!:!  rbv  Tpäxv'^ov  rjfiüv.  — 

t\)  «f(w^'i»7,yif!'-  „auf  unfcren  ''itacfcn  (n!<cnb)  t'crfotiit  man  uns,"  b.  b.  mau  (cjit  miö  geffetn 
au,  mau  Iciit  un^  ein  ('ctiwereö  Seit  auf,  mau  treibt  uns  cjleiri)  bem  U5icb.  Ta  Sbalbcicv  o,\.ht 
nad)  bcr  iUUtötrabitiou :  „5(1?  tinr  iu  ba-5  tSril  fliuiicu,  fab  9?a[ntd)oboucror  bic  isorucbmften 
jt^racle:  leer  (b.  b.  obne  ^v!aft)  eiuberi-iebcu;  bei  lief;  er  bic  fs3cfctjbüdH'r  jufammcuuäbcu  unb 
5d)lviud)e  barauö  »erfcrtiiien,  bte  man  mit  Steinen  au^  bem  (Supbrat  füllte  unb  auf  ibre  OMcfen 
kiUe."  —  -i)   b.  b.  wir  fäbcn  unö  i^ejnjuni^en,  in  5(egiipten  unb  2tffin-ien  betteln  ju  i^eben,  um 

Uod)  iBrOb  JU  finben.      Alyv-roc  Muke  X'^'P"-^  'Aaaovf)  «i"  Tr?iT/a/iov/jv  avrüv'  Jer.  42,  14;    50,  15. 

■->)  Unter  biefen  servi  finii  bie  Beamten  9?abuii)oboucfor^  ober  feine  Sotbaten  unb  Ätrieg5> 
anfübrer  ^u  serftebcn.  5(uberc  »erftebeu  barunter  bie  (Ibalbaer  ala  öuMienbieuer  im  ©c^enfä^e 
iu  ben  3?rae(iten  aU  Äinccr  f^ottc^  Joan.  8,  3o.  —  6)  „nur  mit  \!eben^jiefabr  boten  wir  uns 
4^rob  (ijom  ?5c(be)  im  'JJuiKfidtte  beö  Ädjwerteö  ber  SBüjte"  (nad)  bem  .^ebr.  unb  ben  LXX). 
X)a  alle«  £anb  öott  9täub"er  war  unb  aßentbatben  bae  J)ted)t  bcö  Stvirferen  galt,  fonnte  man 

Teincit  orbcntlii^cn  i^eibbau  treiben.  —  7)  ^T^l  nlDI^^?  *^£3D  //'^''i^  '^^^  öitutben  bc3 
•öunc^er^;"  aweaivna^rinnv  äiro  ■n-pocc'j-ov  KaTa/.yi<lcjv  Aifjüv.  —  8)  „fie  fd)änbeten  bie  SBeiber." 
«)  iNti^JÜ  (liTO  OniHD  »bie  Sünsilincie  nebmen  fie  aU  müW  «-H^fi."    9Kid)  bem  ßbalbdcr, 

T      T      I 

*I^atabhbo  unb  'iPaiViini  ift  bief;  roörtlid)  5U  öerfteben  unb  bebeutet  ben  niebrii-iften  Sftai^enbienjl. 
^i6  in  tiefer  '^ebeutun.a  ut  nebmen,  fd)eint  aud)  ber  jweite  Jbeil  beei  i^erfeei  5U  forbern.  Slflein 
ta  ti  nid>t  beif;t  „v-ir  'Äüblc,"  fonbcrn  „alö  Wüble,"  fo  beuteten  c^  ^ieroniMUu?  im  fti^ürlid)cn 
5inne,  ali?  ^pacbraftie,  n?eld)e  53ebeutunc|  auc6  ba?  0)ried).  fjl'i'/.e/v  bat.  2^ie  LXX  Krbüllicn 
Den  '3{u6brud:  rK'AtKTol  K?,avdu6v  ävfXafhv. -^  IQ)  „erlagen  unter  ber  33ürbc  bcö  .^oljeö,  tai 
man  ibnen  aufbürbetc;"  veaviaum  kv  ^hh.)  em')h:rjaav.  ~  IJ)  „bic  Greife  fiub  mei^  tjon  ben 
iTboren,"  n>o  fie  fonft  ]ü  ßJericbt  fafjen  unb  beilfame  ?ebren  ertbeilten.  —  12)  „ber"^^eftfran} 
unfereei  .^aupteci  ift  rociii^cfalten,"  b.  b.  ivir  feiern  feine  Rreubcnfefte  mebr  Is.  2S,  1-3.  «^ui^o, 
Xboma«!  \iw  l'Dranu^  i^erftcbeu  bier  unter  coroiui  bae  JReid),  bas  Äinti^Ttbum.  9UIeiu  ber3u^i& 
capiti.s  nosti-i  fd)eint  gei^eu  bicfc  'D^^nnung  ju  geben.  —  13)  elg  viKor.  —  14)  foß  beipen  in 
lurii^itudiriein  dicrum   „auf  fü  lange  3fit?"   ek  /^aKpÖTT^ra  T//iepüv.  —  13)  D^{  *3.     Tiefe 

(Xoniunftiou  bat  gar  oerüticbenc  3?ebeutungen.  T)\t  mciiten  9lueileger  ([d^nx  ibr  bie  Sebeutung 
„aber;"  LXX  on.  Tie  ^uben  miebei-boien,  roenn  fie  biefen  Sapitcl  lefen,  am  (Snbe  npc^  ben 
'21.  iScxi,  ramit  fein  5Jbfd)nitt  ber  ^1.  edirift  mit  einer  Unglüdöroeiffagung  enbe. 


PROPHETIA  BARUCH. 

1.  ^Barud^,  (Sof;n  bcö  9?eriaä,  wav  bcr  treuefte  (Scfjülcr,  innigfte  33ertrniite  unb 
^lu-^lcidi  gciimnftcftc  od;rciOcr  bc-3  ""^sropficteit  ;ijcrcima§.  (Sr  t(;cilte  bie  '^crfülc^imgen 
bcifclt^cn,  iimiibcrtc  mit  ihn  nach  bcr  ßerftörmu^  Serufalcmö  nad)  3k\]\)ptcn.  ©r 
überlebte  bciifelbeii  nad)  alter  äiHibrübeiiilidifeit,  fain  nad)^  Sabulon  unb  fetzte  ha 
im  fünften  r^^'i'^i'^  iwd.)  bcr  ^crftörniiß  ^crufalcm^S  ba^o  Incr  fotricnbc  Sdircibcn  auf, 
mcIdK^i  er  nebft  ciniojen  filbcrncn  il^cmpclgcrätben  ^uTfönlid)  nach  :^erufaicm  brad)tc. 
(iini*-\e  laffcn  ibn  im  j^uölften  '^aijxc  in  bcr  @efani]cn|d;aft  fterbcn,  ■Knbcre  in 
5lCiV;pten,  SBcitere  9Jad;rid)tcn  tum  ibm  finb  ju  finbcn:  Jer.  36,  27-32;  43,3; 
45;^  2-5;  51,  59.     P^lav.  Jos.  Aritiq.  X.  9. 

2.  Sie  33eftanbtt;eile  be^  33ud)e§  ftammen  an^  berfdikbencn  ß'^iten: 
a)  1,  10-3,  8  bcr  iBricf  be§  33arurfi  linirbe  im  'Jiamcn  bcr  (Srulanten  an  bie  l^uben 
in  l^crufatcm  nod)  unter  bcr  ^Jcgicruncj  bcio  Scbeciay  (V)  tterfafst;  b)  bie  baran 
(Hefnüpften  Untenucifunßcn  bc§  ^-^arud)  3,  9-5,  9  an  bie  ©julanten  in  23abl;ton 
nad;  bcr  Scrftörung;  c)  bie  biftorifdje  (Einleitung  1,  1-9  im  5.  '^a{)x<i  nad)  ber 
3erfti3runi3,  um  683;  d)  c.  6  ber  „S^rief  bc§  '^cxcmiaS'/'  ber  in  feinem  3iifflJiittien» 
bange  mit  unfcrem  33ücMcin  ftcl)t,  luirb  >.ion  bcn  äReiften  in  bie  ^Q\t  nad)  bcr  3*^1^- 
ftörung,  Don  Dr.  Kaulen  aber  mit  c3uten  ©rüuben  an  bcn  Slnfang  ber  2)epDrtation 
i.  3.  606  gcfel3t.     §. 

3.  3)a§  S3ucf)  mar  urfprünglid)  bcbräifd;  igefd^ricben,  Voa§>  bentlid;  au§  ber 
©d;rcibart  f;crl")orgcl;t,  bie  eine  ^JJZcnge  -^cbraiömen  barbietet.  <Bd)ün  bcr  Anfang 
mit  unb  ift  beffen  ein  33cmei§;  bcrnad;  bie  91u'3brüde:  ^ahlu  iv  wai  zcvo;;  1^  3; 
AaXecv  iu  yztoi  ztvo::  2,  20  ;  oic  >?  y)i>.k(Hj.  wjzt]  „mic  an  biefcm  ^age"  1,  15 ;  2,  6 ; 
ip^d^eaihu  \n  ber  Scbeutuug  „©ott  bicncn,"  "IDJ/;  bie  Grgän'^ung  be§  9?ctatiinnnä 
burd;  \)a^:)  Scmonftratiüum  2,  4;  2, 13;  3,  8;  bie  fe(ilcrl;afte  Ucber|et3ung  gcmiffer 
bebr.   aBörter:    flonn  „53olf»menge,"  mit  5^  ßoußfjücz;   ^Hp  „^Jiö.nncr"  mit 

reäur^xÖTs^,  ^'ip*)  bcr  3(u^bru(i  deajiMZTj-  „©cfangcncr"  für  „©djloffer"  "^Jpp/ 

tüie  Jer.  24,  1;    {;ernad)  /idi^va,  für  Opfer,  HnJO'  iüie  Jer.  41,  5.  —  2Bie  baS 

bebr.  Original  berlorcn  ging,  tä^t  fid;  p:>av  gefd)id;tlid;  nicbt  nad;mcifen,  aber  tncU 
Ietcl)t  baburd;  erklären,  bafe  co  megen  feiner  Äür^e  anfangt  menig  bcad)tct  marb, 
unb  fpäter  ben  gricdnfd)  rcbenben  ^uben  in  bie  ,§änbe  fiel,  bie  eS  natürlid;  nur  im 
griednfd;cn  l^^^i^"^  Verbreiteten.  3)ian  l;at  ba^on  eine  griedrifd;e  Uebcrfe^uug 
(LXX),  eine  latcinifcl^e  (bie  alte  Sti^fa),  eine  fl)rifd)e  unb  eine  arabifd)e. 

4.  ®aö  canonifdjc  Stuf  eben  bc§  33ud)c§  ftüt^t  fid^^  1)  auf  bai^  3lnfcl;en  ber 
3uben,  bie  aufeer  "-^aläftina  lebten,  unb  e§  unter  bie  bl.  Siid;er  (LXX)  aufnalimen; 
cf.  Coijstit.  apost  1.  5.  c.  ult.  2)  auf  ba^^  2{nfcbcn  ber  ältcften  cbriftlicben  ^ürcfte, 
ha  e^  fd)on  in  ber  alten  ^^tala  borfommt ;  3)  auf  ba§  3(nfel;en  bcr  ."särd;enüäter 
;^srenäu§,  Gpprian,  Giemen^  Stlcj:.,  2::ertullian,  3(tl;anafiu^,  [iUmbrofiuy  unb  aller 
anberen  ^^äter,  ^ieronl;ntuö  prtef.  in  Jer.  au>ogcnonnncn,  bcr  jebod)  blofe  negatit) 
fid;  au!^fprid;t:  Librum  Baruch,  qui  apud  H.ebra30s  nee  legitur,  nee  habetur, 
prtetermisinms;  4)  auf  bie  Gntfcbcibung  bcr  allgemeinen  (Eoncilicu  tton  j^lorenj 
unb  Orient. 

5.  2)ian  madjt  einige  (Sinmcnbungcn  gegen  bie  @d)tbcit  ber  Sd;rift  33arucf)§, 
unb  smar: 

403 
2ec^ner:  J&.  ®d)nft.  21.  2.  III.  26 


404  Sinleitung  ju  Xnm  ^rop^eten  SSaruci^. 

A.  3Iu§  äußeren  ©riitiben.  Tlan  toenbct  ein:  1)  ba§  ^nd)  fe^te  im  (Sanon 
be§  britten  6ünciliiim§  bon  (£art(;ai30  397;  beö  ^apftc^^  S'inocenj  I.  405 ;  be§ 
röm.  ©oncilg  unter  ©elafiuö  494.  —  2(ntirürt :  2}tan  faf3te  eio  banials  mit  ben 
^ropl;ctien  bes  ^t^rcmia^  ^ufammen,  iva§>  an§>  bcm  Umftanbe  eri)eUt,  ha'ß  bie  Com- 
munio  in  domiiiica  IL  Adv.  unb  bie  Prophetia  VI.  in  Sabb.  saneto,  bie 
au§  Sarud)  finb,  in  ben  alten  SJhffalen  als  53rucbftüde  be§  S^'i^emiaS  angefül^rt 
tücrben  . .  ®a§  Goncilium  öonSaobicea 372  nennt S3aruduiu^'brürf(id)alÄt)l,  Sdirift- 
fteller;  2)  3:;{;eoboret  nnh  ^kxonijmwa  übert3eben  ha§>  33iid;  in  il)ren  Gonunentaren, 
unh  bie  ße!ind)tigen  TTbcologen  :^t;ranuc\  5)ionl)Uu§,  S^anebo  ne()men  e§  nid)t  unter  bie 
cani)nitct;en  Sdiriften.  —  Slntiuort:  2)n§  2lnje[;en  biefer  äUänncr  fommt  in  gar 
feinen  ^^ergk'id)  mit  bem  2lnfe()en  ber  3af)lreid;cn  anbercn.  $ieronl)nra§  fprid;t  fid^ 
aud;  Apol.  2.  contra  Ruffinum  batnn  aus:  Non  quid  ipse  sentirem,  sed 
quid  Hebrsei  contra  nos  dicere  soleant,  explicavi. 

B.  2lu§  inneren  törünbcn:  1)  äöie  fonute  tarnet)  nad)  ^frufalemS ,3erftörung 
nod)  bon  einem  s^anU  Öütte^»  unb  3(ttare  reben,  luie  es  1,  10  u.  14  t3efdnel;t?  — 
2lntmort:  ajlan  nannte  and)  bie  23ranbftättc  mit  biefem  (;!,  Sitamen  imb  brachte 
D^jfcr  bat;in  unb  t)ielt  religiöfe  3i0"*immcnfünfte,  iüie  bieft  aus  Jer.  41,  5  unb 
I.  Esdr.  2,  68  {jerüorgebt ;  2)  erft  (Si)ru§  Qab  bie  geraubten  3:empclgefäf3e  ^urüd, 
^ier  aber  tf)ut  e»  Dcabucbobonofor?  —  2Intirort:  (S§  (;anbelt  \id)  I;ier  nur  um  bie 
fübernen  ©efäfee,  li)eld)e  Sebecia§  I;atte  macben  la)|en,  nidit  um  bie  goibenen, 
n)eld;e  in  ber  Scbaijifannncr  23abblün^5  liegen  blieben,  biio  Qmibi  tarn  1,  8;  3)  in 
1,  7  tüirb  ^oafim  als  .^^i^berprieftcr  genannt,  ba  e§  bod;  J^ofebed)  ivar?  —  Stnt: 
tüort:  ^üfebecb,  ber  ^ül;epriefter,  befanb  [id)  bamalg  in  ber  ©efangenfdbaft;  c§> 
lt)irb  alfü  l;ier  fein  Stellvertreter  genannt,  unb  biefer  toar  J^t^^^i"';  — 4)  ber  <Boi)n 
9Jabud)obonDfür»  bief^  nid;t  33altbafar,  mie  er  l)ier  1,  12  genannt  nnrb,  fonbern 
(Süilmerobacb.  —  ^Intmort:  ber  9u"imc  33altbafar  ift  entiuebcr  ein  gewöiinlid)er 
9iaine  ber  g^ürften  ober  ^^^rinjen  Sab^lony,  unb  tann  fomit  aud)  bem  Güilmerobad; 
jiufommeu;  ober  c^i  ift  ber  eigene  9tame  eines  jüngeren  unb  nacbgeborenen  <BoI)\k§> 
'oon  ^Jiabucbcbonofor,  bem  biefer  bie  ^crrfdiaft  ^ubadjte  mit  Umgebung  be§  nicbt 
geliebten  (Söilmerobad;  Jer.  27,  7;  5)  bie  @efangenfd)aft  füllte  nod)  fieben 
9}ienfd;enatter  bauern,  \m§>  in  2ßiberf|3rud;  ftebt  mit  Jer.  27,  10,  mornad;  fie  70 
3a(;re  bauern  foU.  —  3lntnun-t:  Sas  2Bort  ysuea,  11"!,  bebeutet  fcbr  bcrfdnebene 
Sa^jresperioben:  l)unbert,  fünf.^ig,  brci  unb  breif3ig,  ;^ebn,  fieben  "i^aijx^;  cf.  Diog. 
Laert.  c.  8.  2tud;  ift  möglidi,  baf]  Ijier  bie  LXX  ba§  (;ebr.  2Bort  ^^.JT'  „^iüei"  für 
^DJJ^'  „fieben''  gelcfen  baben. 

6'.  Snl;alt: 

1)  (Sinlcitung.  93ricf  ber  babt^fonifd^en  ^uben  an  bie  311  ^enifalem;  ©ünben- 
befenntnin  unb  SMtte  um  ^^ergebung  c.  1,  1-3,  8; 

2)  llrfad;e  ber  33eftrafung  ^graelä;  2Bcg,  bie  göttliche  2öei6E)eit  gu  finbcn 
c.  3,  9—38; 

3)  Grmabiumg  jnm  ©et;orfam  gegen  ba§  ©efe^;  bc§  Scremia§  ßtag=  unb 
STroftlieb  c.  4 ; 

4)  9lufiiif  an  ^scrufalcm,  ficf)  ju  freuen  über  bie  ^Mkl)X  i^rer  ^inber  imb 
ibr  fünftige§  Wlüd  c.  5; 

5)  Süricf  bes  ^  eremias  an  bie  ^uDen  ju  33abt)Ion,  trorin  er  itinen  bie  dlüd- 
Ui)v  berfünbet,  bie  9^id;tigfeit  ber  ©ö^en  geigt  unb  Warnt  bor  il;rer  SSer^ 
etjrung  c.  6. 


5)er  ^rop^et  ©aruc^.  1,  1—2.  %nm.  1—3.  406 

Caput  I. 

1.  ET  haec  verbalibri,'  quae  scripsit  BaFUch  filiusNeriae,  filii  Mnasiae, 
filii  Sedeciae,  filii  Sedei,^  filii  Helci-ie  in  Babylonia,  2.  iii  aiino  quiiito, 
in  septinio  die  niensis,  in  tempore^  quo  cei)erunt  Clialdaci  Jerusalem,  et 
succenderunt  eam  igni.^  3.  Et  legit  Baruch  verba  libri  hujus  ad  aurea 
Jechoniae'^  filii  Joakim  regis  Juda,  et  ad  aures  universi  pojnili  venientis 
ad  librum,  4.  et  ad  aures  potentiuni  filiorum  regum,''  et  ad  aures  pres- 
byterorum,  et  ad  aures  populi,  a  minimo  usquc  ad  niaximum  eorum  om- 
nium  habitantiuni  in  Babylonia,  ad  flunien  Sodi.^  5.  Q.ui  audientes 
plorabant,®  et  jejunabant,  et  orabant  in  conspectu  Domini.  6.  Etcollege- 
runt  pecuniam  secundum  quod  potuit  uniuscujusque  manus,^  7.  et 
miserunt  in  Jerusalem  ad  Joakim '"  filium  Helciae  filii  Salom  sacerdotem, 
et  ad  Sacerdotes,  et  ad  omnem  populum,  qui  inventi  sunt  cum  eo  in  Jeru- 
salem: 8.  cum  accipei-et  vasa  templi  Domiiii,  quae  ablata  fuerant  de 
templo,  revoeare"  in  terram  Juda  decima  die  mensis  Sivaii,'^  vasa  argen- 
tea,  quae  fecit  Sedccias'^  filius  Josiae  rex  Juda,  9.  posteaquam  cepisset 
Nabuehodonosor  rex  Babylonis  Jechoniam,  et  principes,  et  cunctos  poten- 
tes," et  populum  terrae  ab  Jerusalem,  et  duxit^^  eos  vinctos  in  Babylonem. 
10.  Et  dixerunt:  Ecce  misimus  ad  vos  pecunias,  de  quibus  emite  holo- 
cautomata,  et  thus,  et  facite  manna,"^  et  Offerte  pro  peccato'^  ad  aram 
Domini  Dei  nostri:  11.  et  orate  pro  vita  Nabuehodonosor  regis  Baby- 
lonis, et  pro  vita  Balthasar  filii  ejus'"''  ut  sint  dies  eorum  sicut  dies  caeli" 
super  terram:  12.  et  ut  det  Dominus  virtutem  nobis,  et  illuminet  oculo3 
nostros'"  ut  vivamus  sub  umbra^'  Nabuehodonosor  regis  Babj^lonis,  et  sub 
umbra  Balthasar  filii  ejus,  et  serviamus  eis  multis  diebus,  et  inveniamus 
gratiam  in  conspectu  eorum.  13.  Et  pro  nobis  ipsis  orate  ad  Dominum 
Deum  uostrum:  quia  peccavimus  Domino  Deo  nostro,  et  non  est  aversus 
furor  ejus  a  nobis  usque  in  huuc  diem.  14.  Et  legite  librum  istum,  quem 
misimus  ad  vosrecitari  in  templo  Domini,  in  die  solemni,  et  in  die  oppor- 
tune:"^ 15.  et  dicetis:  Domino  Deo  nostro  justitia,-^  nobis  autem  confusio 
faciei  nostrae:^^  sicut  est  dies  haec  omni  Juda,^''  et  habitantibus  in  Jeru- 
Balem.  16.  Regibus  nostris,  et  principibus  nostris,  et  sacerdotibus  nostris, 
et  prophetis  nostris,  et  patribus  nostris.  17.  Peccavimus  ante  Dominum 
Deum  nostrum,  et  non  credidimus,  difhdentes  in  eum:  18.  et  non  fui- 
mus  subjeetibiles  illi,  et  non  audivimus  vocem  Domini  Dei  nostri  ut  am- 
bularemus  in  mandatis  ejus,  quae  dedit  nobis.  19.  A  die,  quae  eduxit 
patres  nostros  de  terra  Aegypti  usque  ad  diem  hanc,  eramus  incredibiles 
ad  Dominum  Deum  nostrum:  et  dissipati  recessimus,^^  ne  audires  vocem 
ipsius.  20.  Et  adhaeserunt  nobis  multa  mala,  et  maledictiones,  quaecon- 
stituit  Dominus  Moysi  servo  suo,  qui  eduxit  patres  nostros  de  terra 
Aegypti,  dare' nobis  terram  fluentem  lac  et  mel,  sicut  hodierna  die. 
21.  Et  non  audivimus  vocem  Domini  Dei  nostri  secundum  omnia  verba 
prophetarum,  quos  misit  ad  nos:  22.  et  abivimus  unusquisque  in  sen- 
sum  cordis  nostri  m.aligni,  operari  diis  alienis,^  facientes  mala  ante  ocu- 
los  Domini  Dei  nostri. 

1)  Gebeutet  tncr  „Sd)rift,  33ricf,  5fuffa6."  —  2)  LXX'AoaSiov  [cod.  Alex.  laSalov)-  cf. 
Jer.  32,  12.  Tie  ältere  lat.  Ucbcrfct3ung  hat  ncdi  ten  ^^eifaij  de  stirpe  Simeon.  —  3)  b.  b. 
am  fiebrnten  Zac\c  bcffclten  93?cnat6,  in  trcldicm  i?cr  fünf  TuilTf"  ^cnn'atcm  cinsicncinmen  unfe 
»erbrannt  teerten.    Q.6  rear  ber  fünfte  tOionat  bcö  i\trc(;cnja^reei,  entfprccl}cnb  unfcrcm  3uU- 

26* 


406  Der  g)rop^ft  Söaruc^.  1,  2—22.  2lnm.  3—27. 

Hitguft;  cf.  IV.  Eep.  25,  8.  9?ac^  3;6eoboret,  -§1190,  Jnmnug,  2!ornietIi  ifl  ^ier  unter  mensis 
^er  crfic  Wonat  (*}?ifan)  ju  »crftcbcn,  weit  t»ic  3uben  mit  ber  Scrftörmii:;  5'ei'ufalemö  eine  neue 
3ettred)nunii  bej^anncn.  '^lad)  WalPonat,  Ufdier,  ß3rottuo,  Svilnict,  til  hier  unter  anno  quinto 
tae  fünfte  t^ab'x  nad)  ber  ®ep,füf)runii*be3  3cd)oniaö  ju  s?crilcben,  fteit  2?.  lo  unD  14  nod)  »on 
$(Itar,  Jcmpcl  unb  feftlirf)en  3ufamm"onfünfteu  bie  JRebe  fei.  5{[(cin  biefe  ^Jfeinunc;  ift  offenbar 
irrii^,  ba  i^arudi  in  c.  2  x»on  Wrcueln  rebct,  bie  nur  bei  ber  inillivien  (Sinnabme  unc  bei  ber  3cr» 
ftbriinii  ^cnn^ilc'»^  i-H^famen,  unb  ba  überbief)  3?.  8  tion3urüdfübrun;^  bev  filbernen  (55efä§e  bie 
fließe  iit,bie  SeDecia?  anftatt  ber  i^olbenen  unb  mit  Sedioniae  binweßi^efübrten,  batte  madien  laffen. 
'Diefe  tonnten  ticd)  roabriid)  ntd)t  non  '3ab»(on  ,5urücffommcn,  ebe  fie  erft  babin  ^ctommen  (rva$ 
bei  ber  3'^i'ftorunii  iKfd)ab)V  —  ■%)  kuI  htniujaav  ah-fiv  h  TrvpL  —  3)  'll^an  erficbt  bierau^, 
baij  3c*Piii*K^  in  feinem  febr  ilven^ien  ßJeroabrfam  i^ebattcit_n)urbe.  Wan  bcrüdfichti^ite,  ba§  er 
fttt  freiiinlli;i  überliefert  batte.  ."parter  ttjar  ba^  ''^oh^  beö  ^ebecia^,  öon  beut  eben  beilt)atb  aud> 
feine  j)tebe  bier  ift.  (£r  (aij,  it^enn  er  nid)t  fd^oa  tobt  war,  in  einem  tiefen  Äerfer.  —  6)  b.  b. 
ber  J5erroanbten  bes  .tönii^^,  ber  Sprööliniie  beo  tonisilid)en  ®efd)(e*te^;  Jer.  41,  l._— 7)  £^^ 
rrora/wv  Sorrf.  "]!)?  Wirb  (^eme  i^ebraudit,  um  ftolV  unb  am  ben  Ufern  trctenbe  -icitrönie  ju 
bejeidinen.  (£6  bebeutet  babcr  ivobi  auA  bier  nid)t^  'Jinbere?  aU  tiw  Supbrat .  .  ®ie  gienj^en 
an  einen  etanio  abgeiei^encn  Drt,  um  unbe(aufd)t  über  ibre  Slni^eleiienbciten  reben  ju  fönnen, 
bcfonberö  aber,  um  »erlefen  ^u  boren,  \va$  iBarud^  ibncn  int  Flamen  (i3ottc3  5U  »erfünben  ^atte. 
8)  f.  t.  Cor.  —  9)  .&ebrai-omu3  für:  „nad)  cineö  3cben 'J3ermöj^en."  —  10)  ®r  »ertrat  bie 
©teile  beei  ^obenpriefterei  ^pfcbeii,  ber  in  bie  ®efangenfd)aft  abc^efübrt  roorben.  —  11)  äiro- 
arpy.^>at  „fic  jurüif^ufteüen."  (£g  ftebt  babin,  i'\>  eg  nid)t  in  ber  i^ulcv  urfprüni^Iid)  gebeijjen  habt 
reportare  ftatt  revocare,  ba  biefem  legteren  febr  fcbroer  ber  öinn  abj^iftnben  ift,  ben  ber  23er- 
fai)er  auiJbrücfen  wollte.  —  12)  rf/  öEnär-i}  mv  'ZslovüI.  SIIdx  ,5ebnten  eiinin  ('^^1i-•5uni)  ^atte 
^arud)  bie  filbernen  (iiefape  empfani^eu-,  p]sth.  8,9.  —  13)  Ba  bie  i^olbenen  Jempelgcfdie 
tbeil5  unter  ^i-^^ifiitt  '»Oi),  tbeil?  unter  feinem  eobne  f^eduniia»  509  nad)  23abplon  abi-iefübri 
werben,  \\^  batte  >ii:ebecia3  bafür  filberne  madien  laffen,  weld)e  bann  bei  ber  i^injüd^en  3"ftörun3 
3erufalem6  in  iV'fdUai^  i^enomrnen  unb  nad)  'Tabalon  i^efübrt  werben  waren.  I^iefe  nun  über* 
lieferte  man  bcm  23anid)  alö  Sd)üler  unb  greunb"  beö  Seremia^,  ber  bei  9?abudiobonofor 
in  (Sbrcn  nettanben.  —  \'i)  kcu  roir  (kaiK'^TaQ  nai  rohe  ävparovr.  r^emuac^  ift  in  ber  iBulcj.  wobi 
fber  vinctos  anftatt  cunetos  ju  lefen.  Uebrigenei  ift  t)ier  bem  SBorte  chafiürrjc  „i^efarti^ener" 
iDobt  biefclbe  i^ebeutuui^  ju  geben,  bie  eö  Jer.^24,  1  u.  29,  2  t)at:  Sd)loffer,  3i"i'nir'eüte. — 
13)  foll  bcifjen  duxisset.  —  IG)  Unter  manna,  /xäwa,  ift  bier,  Wie  Jer.  17,  26  unb  Dan.  2, 
4t)  „Spcifeopfer,"  Minehah,  ju  perfteben,  wie  eö  aud)  im  t)cbr.  3:erte  biefer  beiben  firopbeten 
au^britrflid)  fo  beifu.  Sc;  fd)eint,  baf;  baö  2Bort„Wanna"  »cm  23olte  allgemein  ntr  23e5eid)nung 
bei!  opeifeopfere  gebraud)t  woj^ben  ift,  »ermutblic^  weit  eö  leid)!er  auj^ufprec^en  war,  aii 
9.\ind*ab.  —  17)  §lus  biefer  stelle,  wie  au?  Jer.  41,  5  gebt  bersor,  ta\;  man  an  ber  Stelle 
bee  i^erftörten  Sempelo  einen  5fotbaltar  errid)tete,  auf  wcldiem  Opfer  bargebrad)t  würben, 
»yriefter  unb  ''BoÜ  urtbeilte,  bafj  ber  2lltar  bie  eigentlidie  unb  wefcntlidie  Dpferftdtte  fei  unb  aud^ 
pbne  Jempel  enftiren  fönne,  gleidtroie  er  in  ben  erften  3ftten  eriftirte  unb  aud)  'Dic](i  noc^  t?or 
©rbauung  ber  ^tiftebütte  einen  2lltar  errid)tete  Exod.  24,  4.  —  88)  9?ad)  Vamd  5,  1  fübrte 
bicfen  '??amen  ber  IciUe  ivönig  '^abplonei,  weld)er  'oon  ben  ®ried)en  l*abi)net,  i'^cn  23erofuö  aber 
9?abonneb  genannt  wirb,  unb  »on  Webreren  für  einen  nadigeborcnen  ^■'^rniini  '•}?abud)obonüfor3 
ael)alten  wirb,  ber  bem  CEntcl  feffelben,  ^tamens  l'aborofoarcbab,  bie  .iperrfd)aft  entriß;  Jer.  27,7. 
9?ad)  Slnbern  ift  biefer  'Dfame  ein  (yemein»'3?ame  ber  Slbronfolger.  —  19)  b.  b.  „ewig 
bauernb,"  bpperbclifd)er  3lu6brud  für  „lange  bauernb."  —  20)  b.  b.  baft  er  unö  2)?oblftant> 
(eben  unb  foften  laffe.  Tenn  ba?  i!id)t  gilt  bem  Orientalen  al?  ®lud  unb  9Coblftanb,  wie 
J^infternip  ale  Unglücf  unb  Trangfal;  Job  i7,  12.  —  21)  b.  b.  unter  bem  ed)u^e.  —  22)  h 
tiiupair  K«/po£..  —  2r3)  ,^bem  Jperrn,  unferem  «3ott  gebül)rt  baö  l*ob  ber  ö)ered)tig!eit." — 
2-4)  Tüvp  TTpnaiJTTuv.  —  23^  iivdpüTvu  'iowk.  —  21>)  EaxE^iät^ouEv  „wir  waren  leichtfertig."  — 
27)  ^ebraiömuij  für:  „fremben  Göttern  bienen  . ." 


Caput   II. 

1.  Propter  quod  statuit  Dominus  Deus  noster  verbum  suum,  quod 
locutiis  est  ad  iios,  et  ad  judices  nostros,  qui  judicaverunt  Israel,  et  ad 
reges  nostros,  et  ad  principes  nostros,  et  ad  omnem  Israel,  et  Juda:  2.  ut 
adduceret  Dominus  super  nos  mala  magna,  quae  non  sunt  facta  subcaelo, 
quemadmodum  facta  sunt  in  Jerusalem,  secundum  quae  scripta  sunt  in 
lege  Moysi,^   3.  ut  manducaret  homo  carnes  filii  sui,  et  carnes  filiaesuae. 


407 

4.  Et  dedit  eos  sub  mann  regum  omnium,  qui  sunt  in  circuitu  nostro  in 
improperium,  et  in  desolationem  in  omnibus  j)Oj)ulis,-  in  quibus  nos  dis- 
persit  Dominus.  5.  Et  facti  sumus  subtus,^  et  non  supra:  quia  peccavi- 
uius  Doniino  Deo  nostro,  non  obaudiendo  voci  ipsius.  6.  Domino  Deo 
nostro  justitia :  nobis  autem,  et  patribus  nostris  confusio  faciei,  sicut  est  dies 
haec.  7.  Quia  locutus  est  Dominus  super  nos  omnia  mala  haec,  quae  vene- 
runt  super  nos:  8.  et  non  sumus  deprecati  faciem  Domini  Dei  nostri,  nt 
reverteremur  unusquisque  nostrum  a  viis  nostris  pessimis.  9.  Et  vigilavit 
Dominus  in  malis,  et  adduxit  ea  super  nos:  quia  justus  est  Dominus  in 
omnibus  operibus  suis,  quae  mandavit  nobis:  10.  et  non  audivimus 
vocem  ipsius  ut  iremus  in  praeceptis  Domini,  quae  dedit  ante  faciem 
nostram.  11.  Et  nunc  Domine  Dens  Israel,^  qui  eduxisti  populum  tuura 
de  terra  Aegypti  in  manu  valida,  et  in  signis,  et  in  prodigiis,  et  in  virtute 
tua  magna,  et  in  brachio  excelso,  et  fecisti  tibi  nomen  sicut  est  dies  iste: 
12.  peccavimus,  impie  egimus,  inique  gessimus  Doroine  Dens  noster,  in 
omnibus  justitiis  tuis.  13.  Avertatur  ira  tua  a  nobis:  quia  derelicti  sumus 
pauci  inter  gentes,  ubi  dispersisti  nos.  14.  Exaudi  Domini  preces  nostras 
et  orationes  nostras,  et  educ  nos  propter  te:  et  da  nobis  invenire  gratiam 
ante  faciem  eorum,  qui  nos  abduxerunt:  15.  ut  sciat  omnis  terra  quia 
tu  es  Dominus  Dens  noster,  et  quia  nomen  tuum  invocatura  est  super 
Israel,  et  super  genus  ipsius.  16.  Respice  Domine  de  domo  sancta  tua* 
in  nos,  et  inclina  aurem  tuam,  et  exaudi  nos.  17.  Aperi  oculos  tuos,  et 
vide:  quia  non  mortui,  qui  sunt  in  inferno,  quorum  spiritus  acceptus  est 
a  visceribus  suis,  dabunt  honorem,^  et  justificationem  Domino:  18.  sed 
anima,^  quae  trislis  est  super  magnitudine  mali,  et  incedit  curva,  et  in- 
firma,  et  oculi  deficientes,  et  animaesuriens  dat  tibi  gloriam^  et  justitiam 
Domino.  19.  Quia  non  secundum  justitias  patrum  nostrorum^  nos  fun- 
dimus  preces,  et  petimus  misericordiam  ante  conspectum  tuum  Domine 
Deus  noster:  20.  sed'^  quia  misisti  iram  tuam,  et  furorem  tuum  super 
nos,  sicut  locutus  es  in  nianu  puerorum  tuorum"  prophetarum,  dicens: 
21. Sic  dicit  Dominus:  Inclinale  hum.erum  vestrum,  et  cervicem  vestram, 
et  opera  facite  regi  Babylonis:  et  sedebitis  in  terra,  quam  dedi  patribus 
vestris.  22.  Quod  si  non  audieritis  vocem  Doraini  Dei  vestri  operari 
regi  Babyloniae:  defectionem  vestram  faciam  de  civitatibus  Juda,  et  a 
foris  Jerusalem,  23.  et  auferam  a  vobis  vocem  jucunditatis,  et  vocem 
gaudii,  et  vocem  sponsi,  et  vocem  sponsae,  et  erit  omnis  terra  sine  vestigio 
ab  inhabitantihus  eam ;  24.  et  non  audierunt'^  vocem  tuam,  ut  opera- 
rentur  regi  Babylonis:  et  statuisti  verba  tua,  quae  locutus  es  in  manibus 
puerorum  tuorum  prophetarum,  uttransferrenturossa regum  nostrorum." 
et  ossa  patrum  nostrorum  de  loco  suo:  25.  et  ecce  projecta  sunt  in  calore 
t?olis,  et  in  gelu  noctis:  et  mortui  sunt  in  doloribus  pessimis,  in  fame  et 
in  gladio,  et  in  emissione. '^  2(3.  Et  posuisti  templum,  in  quo  invocatum 
est  nomen  tuum  in  ipso,  sicut  haec  dies,  propter  iniquitatem  domus  Israel, 
et  domus  Juda.  27.  Et  fecisti  in  nobis  Domine  Deus  noster  secundum 
omnem  bonitatem  tuam,'^  etsecundum  omnem  miserationem  tuam  illam 
magnam:  28.  sicut  locutus  es  in  manu  pueri  tui"'  Moysi  in  die,  qua 
praecefiisti  ei  scribere  legem  tuam  coram  filiis  Israel,  29.  dicens:  Si  non 
audieritis  vocem  meam,  multitado  haec  magna  convertetur  in  miniraam 
inter  Gentes,  quo  ego  eos  dispergam:  30.  quia  scio  quod  me  non  audiet 
populus;  populus  est  enim  dura  cervice:  et  convertetur  ad  cor  sulim  in 
terra  captivitatis  suae:    31.  et  scient  quia  ego  sum  Dominus  Deus  eorum, 


408  2)er  ^xop^tt  Saru^.  2,  1—35.  2Inm.  1—18. 

et  dabo  eis  cor,  et  intelligent:  aures,  et  andient.  32.  Etlaudabunt  rae  in 
terra  captivitatis  suae,  et  memores  erunt  nominis  mei.  33.  Et  avertent 
ße  a  dorso  suo  duro,  et  a  malignitatibus  suis:  quia  reminiscentur  viam 
patrum  suorura  qui  peccaverunt  in  me.  34.  Et  revocabo  illos  in  terram, 
quam  juravi  patribus  eorum  Abraham,  Isaac,  et  Jacob_,  et  dominabuutur 
eis:'^  et  multi])licabo  eos,  et  non  minorabuntur.  35.  Et  statuam  illis 
testamentum  alterum  sempiternura,'^  ut  sim  illis  in  Deum,  et  ipsi  erunt 
mihi  in  populum:  et  non  movebo  amplius  populum  meum,  filios  Israel 
a  terra,  quam  dedi  illis. 


auridata  Duiuini  Deut.  28,  13.  —4)  VJfau  \ini>it  Me  lü^ortc  fieicö  t.i)epcrc5  äcritreur  tn  anoeren 
:i)d\in  bcr  ^l.  ec^rift,  namcntticb  in  Jer.  32,  20;  42,  2;  ill.  Keg.  8,  47  :  II.  Chron.  6,  37; 
>p_  73^  9.  —  3)  f.  l).  von  ber  Statte  ^eince;  bl.  ^aufc^.  l'aranu?  unD  Xiionomts  wollen  fcen 
)"immcl  taruiiter  v-'crflanfccn  iriffen;   Is.  63,  15.  —  fi)    rie§  tjt  relvitb  ^u  nehmen,  wie  jum 


1)  Deut.  28,  53;  Jer.  19,  9;  Dan.  9,  12.  —  2)  kv  näm  rolq  laol^  rolq  kvkIu.  —  3)  Der 
5)ropbet  fptett  Mer  auf  ba5  2Bort  an,  n?e{d)e?  ?(}?0J5feg  ?u  S^rael  c^efpro^eu:  Constituet  te 
Doiuinus  in  caput  et  non  in  eaudam  ;  et  eris  semper  supra  et  non  subter:  si  tarnen  audieria 
inandata  Duiuini  Deut.  28,  13.  —4)  JD^an  ftubet  Die  9Bortc  tiefcö  ®ebctc3  äcrftreut  in  antieren 
Si 
P.« 

.feimmel  tarunter  vcrflanfccn  _ 

st  teil  fdiou  Ps.  6.  6  wW^  Is.  :^7,  18  erHärt  werben  unb  bci^t:  eic  linc  nidn  mein  an  jenem 
JDrte,  wo  ßjotteo  'tob  unö  S^ienft  in  feierlid)er  ®eife  bcciangen  wirb-,  fie  babcn  nid)t  mcbr  ten 
(öebrauci)  per  äufjeren  Sinne,  Der  51ucien,  bes  5??unbec!,  bc"r  .§änt»e  unb  güpc,  um  («ottcö  l'ob  ju 
feiern;  fie  babcn  feine  5-cft-  unb  ?5ei£vt'iv^e  mebr,  es  i^ibt  feinen  Seuchen  unb  Sufcbauer  mcbr, 
auf  wc(d)c  fte  einen  iSinfrucf  ma*en,  u.  f.  w.  9}?an  fann  mit  2(nferen  aucb  faiien :  Sie  loben 
®ott  nid)t  niebr  ju  einer  33ermebr«nji  ibrer  i^erbicnfte,  weil  bie  ^üt  be3  'Cert'icnfteä  ,}u  ßnPe  i|l. 
Tiefe  siurlciiunii  finbet  ibre  2?ei^ünfti>5unc(  im  näd)ften  Serfe.  Xie  ^ebrder  beuten  baö  (S3efa;ire 
nur  auf  bie  l'eiber  bcr  i^erftorbenen  imb  »erfteben  unter  infernus  nur  Da»  'i5rab,  we(d)e  %\xi' 
Ici^unc^  nicbt  ^u  fabeln  ift,  jebod)  an  g3efd)ränftbcit  leibet.  ^DJtt  ben  '''iried)en,  mit  .ipuiio  unt» 
Telrio  bie  l'ierwcrfcncn  ber  ^61Ie  ^u  !?erfteben,  ijl  nid)t  ber  mintiefte  «3runb  unD  '^Inlap  tsor- 
banbcn.  So  ausleaen  beif;t  bem  Jerte  ß3ewaU  antbun.  —  7)  sc.  vivens  super  terram.  — 
8)  b.  b-  n>i»'b  bein  i*ob,  o  ^öotr,  sjerfünten,  wenn  i\x  fie  nur  au?  9iotb  unt)  SIenb  errettet  bajl. 
\})  ier  ivopbet  will  bamit  fagen,  ein  auf  tie  iU'rbienfte  tcr  33ölfer  sieftüijte?  ßjcbet  wdre  bei 
ber  ßJröile'ter  SdiulP,  teren  fidi  3?rael  bewußt  ift,  ein  alljuwenig  bemiubiyieiS  (S3ebet,  unb  wäre 
weniji  (^cei.ifuet,  ß3ott  ju  ijerberrli*cn.  —  SO)  feblt  im  ßjricd)ifd)en  unö  ftort  ben  Sinn,  weit 
tier  "fein  ("i)ec(enfaß  ausi^efprodien  ift.  X'ie'.öetenben  fallen  blop:  SBir  beten,  o  ^err,  weil  t)U 
un?  fö  tief  i^ebemütbiiU  linö  und  bie  (öri,H!e  unfercr  Sd)uib  ju  erfennen  flCiKben  bafr.  —  li )  S3 
ftnti  bicr  bie  '^nnffaiiungcn  be6  ^ropbeten  3eremia3  27,  9;  29,8  gemeint. —  12)  unl  ovk 
fiKovaanev.  —  13)  Jer.  8,  1 ;  22,  19;  36,  :30.  —  14)  '^Uä:)  Jer.  32,  36  dürfte  barunter  bie 
g)eft  jii  oer|teben  fein.  So  nebmen  e-j  audi  bie  neueren  Ueberfener  üer  isutgata.  nai  kv  ä-rnaToA^. 
15)  Kurä  Tväaav  tizceiKsuiv  aov,  t».  b.  fo  nad)iid)ttg  uub  gnciDig  aU  bu  eö  nur  immer  tbun  fonnteft. 
IG)  ras  folgenbe  Sitat  ift  sui'ammcngefteüt  au3  Lev.  26,  32.  .  unb  Deut.  28,  62  .  .  — 
17)  Kai  KVfiui'covc/v  avTTjr.  —  18)  Siuige  v^oUin  bicr  einen  bcbingten  '^unD  gelten  laifcn,  bcr 
jwifd^en  bcm  alten  unb  neuen  in  ber  Wim  liegt;  allein  feie  mctften  unb  tie  gewiduigften  5lu?- 
leger  beuten  Pa^  ßjefagte  auf  fen  Oc.  5?.,  l«cr  in  ber  JRücffebr  au!3  23ab;3lon  fein  i^orbilf  bat,  unt» 
Wie  in  t-er  Xämmerung  liegt,  bis  er  in  Sbriftu?  ^um  sollen  5lbf*lut'  fommt.  Tac  neue  f<3rael, 
mit  tum  bicfcr  iiunt  gefcblof[en  wir^,  ift  nidjt  mebr  befuiränft  auf  tie  "."'.''larten  ^yatäftina's, 
fonbern  bat  bie  ganje  ©ett  jum  (£rbe,  wef;balb  von  einer  ^Vertreibung  aus  tem  @rbe  feine  'tRcti 
mcbr  fein  fann.  Kai  c-tjcu  airoig  öicQtjktjv  aluviov.  Tai  alterum  ber  ^ulgata  ift  nai^  tiefem 
S^ejte  übcrpüfig. 


Cnput  III. 

1.  Et  nunc'  Domine  omnipotens,  Dens  Israel,  anima  in  angustiis,  et 
Spiritus  anxius  clnmat  ad  te:  2.  audi  Domine,  et  miserere,  quin  Dens 
CS  misoricors,' et  miserere  nostri:  quia  peccavimus  ante  te.  3.  Quia  tu 
sedes  in  sem[)iternum,^  et  nos  peribimus  in  aevum?  4.  Domine  omni- 
])i)tens,  I>eus  Israel,  audi  nunc  orationem  mortuorum  Israel,'  et  filiorum 
ipsorum,  qui  peccaverunt  ante  te,  et  non  audierunt  vocem  Domini  Dei 
sui,  et  agglutinata  sunt  nobis  mala.     5.   Noli  meminisse  iniquitatura 


3^er  g)rop^et  S3aruc^.  3,  1—4.  5lnm.  1—3.  409 

patrnm  nostrorum/  seJ  memento  manus  tuae/  etnoniiiiis  iui  in  tempore 
isto:  G.  quia  tu  es  Dominus  Dens  noster,  et  hiudabimus  te  Domine: 
7.  quia  propter  hoc  dedisti  timorem  tuum"  in  cordibus  no.stris,  et  ut  in- 
vocemus  nomen  tuum,  et  laudemus  to  in  captivitate  nostra,  quia  conver- 
timur  ab  iniquitate  patrum  nostroi'um,  qui  peccaverunt  ante  te.  8.  Et* 
ecce  nos  in  captivitatn  nostra  sunius  liodie,  qua  nos  dis{)crsisti  in  impro- 
perium,  et  in  maledietum,  et  in  peccatum,  secundum  omnes  iniquitates 
patrum  nostrorum,  qui  recesserunt  a  te  Domine  Dens  noster/  9.  Audi 
Israel  mandata  vitae:^  auribus  percipe,  ut  seias  prudentiam.  10.  Quid 
est  Israel  quod  in  terra  inimicorum  es?  11.  invetcrasti^  in  torraaliena,  coin- 
quinatus  es  cum  mortuis:'"  deputatus  es  cum  descondentibus  in  infernum, 
12.  Dereliquisti  Ibntem  sapientiae;"  13.  nam  si  in  via  Dei  ambulasses, 
habitasses  utique  in  ])ace  sempiterna.  14.  Disce  ubi  sit  [)rudentia,  ubi 
sit  virtus,  ubi  sit  intcUectus:  ut  scias  simul  ubi  sit  longiturnitas  vitae  et 
victus,  ubi  sit  lumcn  oculorum,  et  pax.  15.  Quis  invenit  locum  ejus?'* 
et  quis  intravit  in  thesauros  ejus?  16.  Ubi  sunt  principes^Gentium/^  et 
et  qui  dominantur  super  bestias,  quae  sunt  super  terram?  17.  qui  in 
avibus  caeli  ludunt,'^  18.  qui  argentum  thesaurizant,  et  aurum,  in  quo 
confidunt  homines,  et  non  est  finis  acquisitionis  eorum?  qui  argentum 
fabricant'^  et  soliciti  sunt,  nee  est  inventio  opernm  illorum?  19.  exter- 
minati  sunt,"*^  et  ad  inferos  descenderunt,^et  alii  loco  eorum  surrexerunt. 
20.  Juvenes  viderunt  lumen,  et  habitaverunt  super  terram:  viam  autem 
disciplinae  ignoraverunt,  21.  neque  intellexerunt  semitas  ejus,  neque 
filii  eorum  susceperunt  eam,  afacie  ipsorum  longe  facta  est:  22.  Non  est 
audita  in  terra  Chanaan,  neque  visa  est  in  Theman.'^  23.  Filii  quoque 
Agar,  qui  exquirunt  prudentiam,  quae  de  terra  est,  negotiatores  Mer- 
rhae,'^  et  Theman,  et  fabulatores,''  et  exquisitores  prudentiae  et  intelli- 
gentiae:  viam  autem  sapientiae  nescierunt,  neque  commemorati  sunt 
semitas  ejus.  24.  O  Israel  quam  magna  est  domus  Dei,^"  et  ingens locus 
possessionis  ejus!  25.  Magnus  est,  et  non  habet  finem:  excelsus  et  im- 
mensus.  2o.  Ibi  fuerunt  gigantes'^'  nominati  illi,  qui  ab  initio  fuerunt, 
statura  magna,  scientes  bellum.  27.  Non  lios  elegit  Dominus,  neque  viam 
discif)linae  invenerunt:  propterea  perierunt.  28.  Et  quoniam  habuerunt 
sapientiam,  interierunt  propter  suam  insipientiam.^^  29.  Quis  ascendit 
in  caelum,  et  acceptt  eam,  et  eduxit  eam  de  nubibus?  30.  Quis  transfre- 
tavit  mare,  et  invenit  illam?  et  attulit  illam  super  aurum  electum?^ 

31.  Non  e.st  qui  po.ssit  scire  vias  ejus,  neque  qui  exquirat  semitas  ejus: 

32.  sed  qui  seit  universa,^^  novit  eam,  et  adinvenit  eam  prudentia  sua: 
qui  praeparavit  terram  in  aeterno  tempore,  et  re|)levit  eam  pecudibus,  et 
quadrupedibus:^^  33.  qui  emittit  lumcn,  et  vadit:  et  vocavit  illud,  et 
obedit  illi  in  tremore.  34.  Stellae  autem  dederunt  lumen  in  custodiis 
suis,^  et  lactatae  sunt:  35.  voeatae  sunt,  et  dixerunt:  Adsumus:  et  luxe- 
runt  ei  cum  jucunditate,  qui  fecit  illas.  36.  Hie  est  Dens  noster,  et  non 
aestimabitur  alius  adversus  cum.  37.  Hie  adinvenit  omnem  viam  disci- 
plinae, et  tradidit  illam  Jacob  puero  suo,  et  Israel  dilecto  suo.  38.  Post 
haec  in  terris  visus  est,^^  et  cum  hominibus  conversatus  est. 

1)  f.  i.  fflr.  —  2)  „2Bäbrc^^  bu  cn?it^  tbrpncjl  unb  berrstcil,  foßtcft  bu  c-?  woM  ?U(ieben 
Tonnen,  batl  vclx,  bcin  i^olf,  en?iii  ocrlorcn  jicbcnV"  Jobl;i2');  14,;^:  Ps.  102,  14-17. — 
3)  Unter  btcfeti  Scbtcn  fir.b  cjfcnbar  jene  ;,u  tjcrftebcn,  bie  bei  bcm  eben  cinjictrctcnen  Straf- 
flcrlebte,  bei  tcr  Scrftbvuni?  Scrufalcm?  ,;;u  (Skunbc  gciian.Kn  llnb.  TUn-  Scb  umv?  bicv  al^  ein 
©ülnfn,  aU  ein  C^fcv,  aij;  ein  Okbct  sor  c^Svtt  i^cbvacbt.  ^^uao  nnb  i'iuanu?  t»erftcben  baninter 
fcie  t;I,  21It:>dtcr  in  bcr  5>orböGe,  wai  aber  nid;t  rootfl  ancjc^t,  ,ba  gleid;.  barauf  bie  ivtnbcr,  b.  {>. 


410  'Bex  5)rop|et  Saruc^.  3,  4—38.  2tnm.  3—27. 

bie  jet^t  ?eknbcn  aH  Äinber  ber  günbiqenben  be5eiÄ)net  werben.  Mm\  bie  Sübätcr  mUtt 
bcr  «propbct  firi^er  nicbt  aii  Sünbcr  bcui<$ncn.  9;?albcnat  t^crilcM  unter  bicfeu  lobten  3«ract3 
bie  in  ber  {ikfanvienfcbaft  beftnblic^cn  Israeliten,  bie  glci*fam  trte  in  ein  Grrab  i;'ericbtci[cn  Wm 
unb  al3  Jcbte  "betrautet  werben.  SlUein  rcer  finb  benn  bie  Äiuber,  bie  ^Icicf)  bavauf  genannt 
,i,erben''' —  4)  Tarunter  ftnb  bie  eii^entlidKn  unb  Iciblictien  (ritevn  ber  jcöt  nccf)  lebcnben 
Säraeli'ten  ju  rcrflcbcn,  bie  burcb  il)re  2d;.u(b  ^rfari^e  rcaren,  baf;  bie  «trafi^ericf^te  loebra(l)en. 
5)  qebcnfe  betner  ^IVaitt  unb  ftkö§e,"  bie  bu  fonf!  an  un^  ,^u  offenbaren  vfitcd^Ü  öor  tax  'iJlucien 
ber  iUMfer.  —  H)  „benn  bu  baft  un^  ja  iricbcr  bie  ^rli;]iofitat  ciuiicpf(an5t,  wie  in  \:ta  alten 
Saaen  "  (£bcn  biefes  folt  ber  ©runD  fein,  baj;  ß)ott  [td?  erbarme  iw.t  ben  Unter^ani^  unb  bit 
(gcbniad)  bee  iBolfeö  acwebre.  —  7)  ^iemit  [diltcf;t  ber  erj^e  Sbcil  be^  fiudieö  23arud).  liiit 
8  9  beginnen  bie  l'cbren  m\>  Srmabnunqen.  —  8;  „bie  ©ebote,  bie  jum  Ücben  rubren." — 
0)  b.  b.  bu  jebreft  unb  nmaerfl  ab  g!ei*' einem  alten  ^i'annc.  —  10)  „aleid}  ben  3;obten;" 
Ps  ^-j  4  _  II )  t).  b.  bu  baft  f53ott  oerlaffen  uüb  bid)  ben  63i.n3en  ,5Usiewenbet;  cf.  Jer.  2,  13. 
12)  sc.  sapientia5.  „®cr  ift  ber  ®lücf!id^e,  ber  bie  ^iitätte  ber  ©etebeit  i^efunbcn  unb  in  ibrc 
(gdjat^tammern  eingcbruniicnV  SBabrlid)  fein  anberer  alö  ber  Seraclit,  bem  fid)  ©Ott  fo  a^f* 
faücnb  gecffcnbart "unb  (o  wunberbare  firfenntnig  i^erlicbcn  bat-,"  Job  28,  1.  —  13)  „Xit 
^errütef,  tü^1d'tbaber  unb  S^teid^en  ftnb  es  riid)t,  tvcld)e  bie  wabre  ffieiebcit  öefunben;  benn  fie 
ftnb  fpurlos  babinaeaangen  unb  babcn  nid)t6  bititerlaffcn,  waö  Bcugnif;  gebe,  M^,  fie  bas?  irabre 
Sebcn  erfannt  baben;"  Jer.  28,  14;  Dan.  2,  37.  —  14)  b.  b.  bie  ^a  lO^-id)t  batten,  bie  2«bc?cl 
beö  ^immel8  ju  fangen  unb  fid)  ibrcr  jum  Spiele  ju  bcbicnen-,  Dan.  4.  18.  —  1"5)  un  ol  rö 
äpyvpwv  reKTuivovrEi  ,',weld)e  Silber  erarbeiten  unb  barüber  nad^finnen  unf  bereu  '^Inilrengunj; 
allen  3?eartff  überftciat."  —  !<>)  v<pnvicß);cav  „fie  finb  rcrfd)wunben."  —  IT)  Gen.  ;](),  11; 
Job  2,  11 ;  Jer.  49,  7.  —18)  werben  son  Stnigen  für  .g)anbelgleutc  »cn  Slaaxa  ber  Sibonier 
Jos.  13,4,  mit  mebr  sIBabrfd)einlidifeit  aber  rbn '^'tnbern  für  ^anbeleleutc  au?  5J?aranc  ober 
«Dfariabc  (Stabt  ber  Sabäer,  gebalten.  —  1*))  «m  o« /ivi^o/o^o«,  !£brud)bid)tcr  unb  (£ r.^abler, 
weldje  bei  ben  Orientalen  ncd)  beute  fcbr  fcod?  geaditct  werben;  III.  Reg.  10,  1.  —  20)  SBie 


bicr  wie  'iJUiffeber  unb  ©äAter  betrad>tet,  bie  auf  ibren  ^^.'often  ftebcu  unb  ibren  Tienft  s^erfeben. 
27)  5}?an  fann  bier  mit  5^,n-anul^  anncbmen,  e?  fei  bie  Stcbe  ijcm  Srfdieinen  ©otte-s  unter  ber 
ffiotfe,  in  ber  iL'id)tfdule  uno  jwifdjen  ben  Sberubim  über  ber  söunbcelabe.  Slllein 
trenn  man  bie  verfdncbcncn  §(u6brücfe  bc^  Satf.eä  fcbärfcr  in  ba?  ?!uge  fafjt,  fo  muf;  man  mit 
ben  bl.  initern,  bie  biereinftimiuig  finb,  annebmen,  ber  ^^rc^betoerfünbcbae  fid)tbarc  (£rfd)einru 
(.ijctte*  Ober  bc«  ewigen  i^egcs  auf  Srben.  (£ö  beif't  post  hcec,  womit  ein  fpatere?  (£rfd)ciuen 
bejciä^net  i)l,  <iU  beiber  ©efeftgebung  auf  Sinai;  eö  bcif't  visus  est,  wa3  mebr  aujbrüdt,  a\i 
ftne  »crbüUtc  ©egenwart,  wie"  in  ber  i'id'tfaute  unb  iWifAen  ben  Sberubim;  c?  beif t  conver- 
Batus  est,  v^a^  ein  Umgeben  aii  ?}fenfd)  mit  ben  ^lenfd^en  bebeutet.  Tarum  oerbinbet  aucö 
2oranuei  bicfe  (Srflärung  mit  ber  »origen  unb  nimmt  an,  baj^  baö  ©cfagfe  bei  ber  (:irfd)einung 
(Sbrifli  feine  volitommene  (Erfüllung  erbauen  babe.  Slueb  ber  bl.  ^'aulus  fpielt  auf  biefe  Stelle 
on,  wenn  er  fagt:  Multifariam  niulti^que  modi?  olim  Dens  loqnens  Patiibus  in  Prophetin, 
novissiiue  locutus  est  nobis  in  liüo  Hebr.  1.  1;  urib  wieber:  Apparuit  i^ratia  salvatori.s 
nostri  Tit.  ?>,  4,  unb  abermal:  Magnuni  pietatis  sacrauientutn,  quod  luanifostatum  est  in 
carne  I.  Tim.  .3,  Ifi.  $hi*  (Sbri)luö  fd)eint  fd)  barauf  5U  be.^icben,  wenn  er  fagt:  Ego  sum 
via.  veritas  et  vita;  Qr.i  videt  lue.  videt  et  Patrem  Uieuui.  JoaUi  14,  6-9;  cf.  Prov.  8.  ol  ; 
Sap.  7,  22;  Eccli;  24,  14. 


Caput  IV, 

1.  Hie  über  mandatorum.Dei,'  et  lex  quae  est  in  aetermim :  omnes, 
qui  tenent  eani,  perveiiient  ad  vitam:  qiii  autem  dereliquerunt  eain,  in 
mortem.  2.  Convertere  Jacob,  et  apprehende  eam,  ambula  per  viam  ad 
Bplendorem  ejus  contra  Inmen  ejus.^  3.  Ne  tradas  alteri  gloriam  tuam,^ 
et  dignitatem  tuam  genti  alienae.  4.  B^eati  sumus  Israel:  quia  qiiaeDeo 
placent,  manifesta  sunt  nobis.  5.  Animaequior  esto^  populus  Dei,  me- 
morabilis  Israel i'^  6.  venundati  estis  Gentibus  non  in  perditionem:  sed 
propter  quod  in  ira  ad  iracundiam  provocastis  Deum,  traditi  estis  adver-» 


Ter  ^ropljct  S3arud).  4,  1—3.  9Inm.  1—3.  4U 

sariis.     7.  Exacerbastis  cnim  cum,  qui   fecit  vos,  Doum  aetenmm/  irri- 
moLantes  daemoniis,  et  iion  Deo.     8.  Oblili  eiiim  e.stis  Deum,  qui  nutri- 
vit  vos,  et  coutristastis  nutriecm  vestram   Jerusalem,      9.    Vidit  enim 
iracundiam  a  Deo  veuientem  vobis,  et  dixit:  Audite  confiues  Sion,^  ad- 
duxit  enim  mihi  Deus  luctum  magnum:     10.  Vidi  enim  captivitatein 
populi  mei,  filiorum  meorum,  ettiliarum,  quam  superduxit  illis  aeternus. 
11.  Nutrivi  enim  illos  cum  jucunditate:  dimisi  autcm  illos  cum   fleUi  et 
luctu.    12.  Nemo  gaudeat  super  me  viduam,  et  desolatam:  a  n)ulti.s  dere- 
licta  sum  propt^^r  peccata  filiorum  meorum,  quia  declinaverunt  a  lege 
Dei.     13.  Justitias  autem  ipsius  nescierunt,  nee  ambulaverunt  per  via.s 
mandatorum  Dei,  neque  per  semitas  veritatis  ejus^  cum  justitia  ingres.si 
sunt.     14.  Veniant  contines  Sion,  et  memorentur  captivitatem  fdiorum, 
et  filiarum  mearum,  quam  superduxit  illis  aeternus.     15.  Adduxit  enim 
super  illos  gentem  de  longinquo,  gentem  improbam,  et  alterius  linguae: 
10.  qui  non  sunt  reveriti  sencm  neque  puerorum  miserti  sunt,  et  abduxe- 
runt  dilectos  viduae,  et  a  filiis''  unicam  desolaverunt.     17.  Ego  autem 
quid  possum  adjuvare  vos?     18.  Qui  enim  adduxit  super  ""vos  mala,  ip.se 
vos  eripiet  de  manibus  inimicorum  vestrorum.    19.  Ambulate  filii,'"  am- 
bulate:  ego  enim  derelicta  sum  sola.     20.  Exui  me  stola  paci?,"  indui 
autem  me  sacco  obsecrationis,'^  et  clamabo  ad   Altissimum'^  in  diebu.s 
meis.  21.  Anin:iaequiores  estote  filii,  clamate  ad  Dominum,  et  eripiet  vos 
de  manu  principum  inimicorum.'*     22.  Ego  enim  speravi  in  aeternum  "'' 
.«alutem  vestram:  et  venit  mihi  gaudium  a  sancto  super  misericordia. 
quae  veniet  vobis  ab  aeterno  salutari  nostro."'     23.  Emisi  enim  vos  cum 
luctu  et  ploratu:  reducet  autem  vos  mihi  Dominus  cum  gaudio  et  jucun- 
ditate in  sempiternum.     24.  Sicut  enim  viderunt  vicinae  Sion   captivi- 
tatem vestram   a  Deo,  sie  videbunt  et  in  celeritate'^  salutem  vestram  a 
Deo,  quae  superveniet  vobis  cum  honore  magno,  et  splendore  aeterno.'" 
25.  Filii  patienter  sustinete  iram,  quae  supervenit  vobis:'"  persecutus  est 
enim  te  inimicus  tuus,  sed  cito  videbis  perditionem  ipsius:  et  super  cer- 
vices  ipsius  ascendes.""     26.  Delicati  mei^'  ambulaverunt  vias  asperas: 
ducti  sunt  enim  ut  grex  direptus  ab  inimicis.     27.  Animaequiores  estote 
filii,  et  prociamate"  ad  Dominum:  erit  enim  memoria  vestra  ab  eo,''^  qui 
duxit  vos.     28.  Sicut  ejiim  fuit  sensus  vcster  ut  erraretis  h  Deo:  decies 
tantum  iterum  convertentes"  requiretis  eura.  29.  Qui  enim  induxit  vobis 
mala,  ipse  rursum  adducet  vobis  sempiternam  jucunditatem  cuin  salule 
vestra.^"     30.  Animaequior  esto  Jerusalem,  exhortatur  enim  te,  qui  te 
nominavit.""     31.  Nocentes  peribunt, ^  qui  te  vexaverunt:  et  qui  gratu- 
lati  sunt  in  tua  ruina,  punientur;     32.  civitates,  quibus  servierunt  filii 
tui,  punientur:et  quae  accepit  filios  tuos.^*'     33.  Sicut  enim  gavisa  est  in 
tua  ruina,  et  laetata  est  in  casu  tuo,  sie  contristabitur  in  sua  desolatione. 
34.  Et  am[>utabitur'"  exultatio  multitudinis  ejus,  et  gaudimonium  ejus 
erit  in  luctum.  35.  Ignis  enim  superveniet  ei^"  ab  aeterno  in  longiturnis 
diebus,  et  habitabitur  a  daeraoniis""  in  multitudine  temporis.^'^     36.    Cir- 
cumspice  Jerusalem  ad  Orientem,  et  vide  jucunditatem  a  Deo  tibi  veiiien- 
tem.     37.  Ecce  enim  veniunt  filii  tui,  quos  dimisisti  disperses,  veniunt 
collecti  ab  Oriente  usque  ad  Occidentem,  in  verbo  sancti''^  gaudcntes   in 
lionorem  Dei.'^^ 

1)  vi?  i(l  banintcr  tic  „üDciekit"  :i,  '.',"  jii  x^erilfbcn,  bic  ®ptt  ratf  iS-inai  iin  '^kfctyc  niitiu 
(betlt  bat;  Sap.  S.4;  Eccli.  24,  22.  —  2)  KdTfmvTi  ti.v  <pi.jtoc  nvrfjt;  „im  5lnMicfc  ihrn-  l'>Ulfr;" 
\h.  Jl8,  105;    Prov.  6,  23.  —  3)  Sei  nicl)t  Urfadje,  Itvit'  ©oft  fir^  öon  Mr  abirer.tJe  mit»  ^ic 


412      ©er  ^Jrop^et  SSaru^.  4,  3—37.  %nnx.  3—34.   5,  1—8.  Stnm.  1—10. 

«naben  bie  er  bir  v'^ebac^t  unb  jugetöeilt  l)at,  einem  anbern  3So(!e  julüenbc-,  Deut.  4,  6;  32, 
■•>]  _3)  .g)icr  bCi^iünt  ber  b ritte  5l5ütiutt  beä  53riefe^,  ivoriii  3cru|alem  alö  trauernbe 
iuitrrüc  cinaefübrt  röirb  unb  baö  Soo^  ibrer  Äiuber  bdlac^t.  —  3)  „bu  »cn  ©Ott  flets  bcba*tci5 
Vrael;"  a^rmöavi-w 'icpar/X  „Dcnfmat  (3tcft)  Siracls."  — <»)  LXX  babcn  biefcö  ©ort  erft 
,>j,  8.-7)  al  TvapoiK'H  i.'Mv  „it)r  5?acl)barinnen  e-ions,"  b.  f).  ibr  lunUej^cnben  (iiemcinben.  — 

S)   Tftlßwv  rraiSelar-  Job  34,  37.  —  9)   aal  ä-u  ruf  ^vyaripuv.  —  10)   rf/cva,  »aÖ  jartcr  tautet 

alö  filii  '(£t^  ift  im  i:ian5en  (Xapttel  (^ebramtt.  —  11)  „it^  babc  bas  ^rcuben»  (Seicv^)  .^leib 
auÄgcjpaen."  —  VI)  "Dvtö  Sad^Älcib  bc5  f^Iebenö  illbaö  Ä(cii>  ber  Trauer  unb  5?uf;e  Rsth. 

14  "2,  —  IJJ)    Trpö?  'ov  alüvLov.  —  14)   k.n  dwaareiaq,    ek  x^I-P^C  f^X^P^"-  —  1*5)    £"'  ~<j  aiwvi^ 

bei  bcm  (£wi.qcn/'b.  b.  bei  «3ott.  -  16)  ai^Tvpoq  vjiCv.  —  V.1)  »cicber  3(u?brucf  bier  nid)t 
enqe  ju  nebmc'n  tu.  5^1«  ?u  ^lu^gan;?  ber  f5)efansienfcbaft  foütcn  uod)  47  3abrc  »erfiicpen.  — 
IS)  roh  almnov.  —  19)  LXX  \\u\txi  bei:  'rrapä  roh  'tienh.  —  20)  büblicber  3lu5«brucf  für  ben 
Stanb  fer  ^i?cfreitbcit  »oni  gcinbe  Deut.  33,  29;  Jos.  H),  24.  —21)  „meine  jarten  Äinbcr." 
22)  /%//ffa7e.  —  2'5)  „ber  cuol)  wci-ifübren  lief;,  wirb  euer  ßcbcnfcn."  —  24)  <ki(.a~/MGcdaaTe 
TiTtaTphpavTer  C;vr;/rTai  nm<'n>  „fo  fottefibr  c3  iel3t  ijcr^'i^nfa^cn,  at?  :öefei)rte  ibn  jit  fud)cn."  eo 
macbten  e3  'bic  iirofjen  ^^ü'ijer,  ^Viuiu?,  -petru-^  ^Biagfaiena,  DaaiD  unb^aufcuD  ^^Inbere.  — 
24)  W\\.  bicfen'®orten  fd)[ici}t  bie  StcDe,  wclctie  "o^w  bem  ^Propheten  ber  ötaPt  in  ben  ^unb 
iVlCj^t  roorben.  W\t  33.  30  beginnt  ber  ^propbet  ju  Scrufalem  ju  fpredicn  unb  ibr  Sroü  unb 
^Berbeif!un>i  ^u  bringen.  —  26)  b.  b.  ber  bid)  äu  feiner-  Statt  i^cmad)t  unb  bid^  baburd)  al3 
Stabt  (yotte?  auo'.ie?ci'.tnet  bat;  Ps.  45,  5;  47,  2;  8ö,  3;  10:),  8.  —  27)  öeilatoL  ol  ae  mnu)- 
oavrec.  Dcr  ^^luöjrud  ihrkaiot  „TOe^!"  febrt  bier  breima'i  »teber,  wofür  bie  23u(3.  ctnmat  peri- 
biiiit'nnf  ',weima(  punientur  fe^t.  —  28)  „bie  beine  3öl)ne  gefan-^en  nabiif,"  oe^afiiv?},  b.  i. 
"öabplon.  —  29)  icai  TVKpielü  „id)  will  aufbin-en  (a)Ten  .  ,"  —  SO)  Jer.  50,  32.  —  31)  Ts. 
13,  21  ,  34,  1-1.  —  32)  Tov  nleiova  xpoivv.  —  J:33)  0.  b-  w^A)  bcr  i^erbcifjuug,  bie  ber  ^eilige 
gegeben.  —  ri'i)  x^ipovre^  ry  tov  &eoi  66iri,  »üvunicr  bcfonbers  bi«  .!pcrrlii)fcit  be>5  9?.  S.  ju 
berfleljcn  i]!. 


Caput    V. 

1.  Exue  tu'  Jerasalem  stola  luctus,  et  vexationi.s  tuae:  et  indue  te  de- 
oore,  et  honore  cjus,^  quae  a  Deo  tibi  est  sempiternae  gloriae.  2.  Ciicuni- 
dabit  te  Dens  fiiploide^  justitiae,  et  imponet*  mitram  capiti  honoris 
aeterni.  3.  Dens  enira  ostendet  splendorera  suum  in  te  oinni,^  qui  sub 
oaelo  est.  4.  Notninabitur  enim  tibi  nomen  tiium^  a  Deo  in  serapiternum : 
Pax  justitiae,  et  lionor  pietatis.  5.  Exurge  Jerusalem,^  et  sta  iti  excelso: 
et  circumspice  ad  Orientem,  et  vide  collectos  filios  tuos  ab  Oriente  sole 
usque  ad  Occidentem,  in  verbo  sancti  gaudentes  Dei  memoria.  6.  Exi- 
erunt  ejiim  abs  tepedibusducti  ab  inimieis:  adducetautem  illos  Dominus 
ad  te  portatos  in  honore  sicut  filios  regni.*  7.  Constituit  enim  Dens  hu- 
iniliare  omnem  montem  excelsura,  et  rupes  perennes,  et  convallesreplere 
in  acqualitatem  terrae:  ut  ambulet  Israel  diligonter  in  honorem  Dei.' 
8.  Obumbraverunt  autem  et  silvae,'"  et  orane  lignum  suavitatis  Israel  ex 
niandato  Dei.  9.  Adducet  enim  Deus  Israel  cum  jucunditate  in  luraine 
majestatis  suae,  cum  misericordia,  et  justitia,  quae  est  ex  ipso. 

I)    Is.  Ol,  3.  —  2l   'i'ß'  h'(hmnc  ri/v  iVTvpsTreiav  ri}^  napa  rnv  \^snv  So^T/f,  e'ic  Tovaiüva.      Sffielfb 

eine  aninbcrbare  5I^eran^erung!  Tie  »^orber  »ie  bie  niebrigfte 'itlaoin  im  Staube  gefcjTcn  unb 
jertreten  u>ar,  ile  foU  nun  mit  bcm  Sdunudc  einer  ilonigin  angetban  werben  —  mit  bcr  5Ber> 

boifjung,    ibn  niemale  \\l  t»crlicren.  —  3)   ■Kf.pi.3olob  rfjv  öinlolSa  rf/Q  rrapä  rov  -^eov  öiKaiorhv?;^. 

Dicfe^'  'iiewanb  ber  Werci-btigfcit  ift  ienc>?  ßjjwanb,  wetd^eei  un^  burd)  bie  (Srtüfungju  Ibeil 
wirb  unb  oon  ;"ifaiaiJ  fil,  10  cyemanb  bee  .s^nks  aenannt  wirb.  —  4)  Knl  Itti&ov.  —  3)  t^  vk' 
oitpavov  -amj  ri/v  aijv  Xn/nzpdrr/Ta-  Is.  60,  3.  —  6)  b.  b.  f^ott  wirt»  madicn,  t'^f}  man  fage,  in 
Cierufalem  lijpbnt  ber  j^vicbe  bcr  f^iereduigfeit;   Is.  62,  2.-7)  Is.  6(V  '.  —  8)  Jj?  i?p(5vov 

iiaaiAfiar-   coJ.    Alex,  wf  vm  3nnt?.£tnc'   Is.  49,  22.  —  9)   aff(pa?iüg  ry  rov  deov  rTöfr/  „fld^Cr   im 

<yian^e  flotte?/'  —  eine  ^anfinelung  auf  fa^  2öanbdn  S^ract«  beim  l'idnc  ber  J^cuerfäute  burd) 
Die  5Büfte.  —  10)  '2ltlE?  wirb  jufammrnbeifen,  ben  •ijeintäug  ^^rael?  ju  >jcrt;errlid)en;  Is.  40, 
1  ;  41.  14. 


413 

Caput  VI. 

Exempilar'  epistolae,^qnam  misit^  Jeremias  ad  abdiicondoscaptivos  in 
Babyloniam  a  re<xe  Babylonioruni,  tit  annuntiaret  illis  secunduin  quod 
jiraeceptuir.  est  illi  a  Deo.     1.  PROPTER  i)eccata.  quae  peccastis  ante 
Deuni,  abduceniini  in  Babyloniam  captivi  aNabuchodonosor  rege  Baby- 
loniorum.     2.  Ingressi  itaque  in  Babylonem,  eritis  ibi  annis  phirimis,  et 
ternporibus  longis  usque  ad  generationes  Septem  :*  post  hoc  autem  edu- 
cain  vos  inde  cum  pace.     3.  Nunc  autem   videbitis  in  ßabylonia  deos 
aureos,  et  argenteos,  et  lapideos,'  et  ligneos  in  humeris  portari,''  ostentan- 
tes  metum  Gentibus.     4.  Videte  ergo  ne  et  vos  similes  efficiamini  factis 
alienis/  et  metuatis,'^  et  motus  vos  capiat  in  ipsis.     5.  Visa  itaque  turba 
de  retro,  et  ab  ante,  adorantes,  dicite  in  cordibus  vestris:  Te  oportet  ado- 
rari  Domine.  6.  Angelus  enim  meus^  vobiscum  est:  ipse  autem  exquiram' 
animas  vestras.     7.  Nam  lingua  ipsorum  polita  a  fabro,  ipsa  etiam  inau- 
rata,  et  inargentata  falsa  sunt,  et  non  possunt  lo(jui.     8.  Et  sicut  virgini 
amanti  ornamenta:"^  ita  accepto  auro  fabricati  sunt.     9.  Coronas  certe 
aureas  habent  super  capita  sua  dii  illorum:  unde  subtrahunt  sacerdotes 
ab  eis  aurum,  et  argentum,  et  erogant  illud  in  semetipsos.     10.  Dant 
autem  et  ex  ipso  prostitutis,''  et  meretricesornant:  et  iterum  cum  recepe- 
rint  illud  a  meretricibus,  ornant  deos  suos.    11.  Hi  autem  non  liberantur 
ab  aerugine,  et  tinea.     12.  Opertis  autem  illis  veste  purpurea,  extergunt 
faciem  ipsorum  propter  })ulverem  domns,  qui  est  })lurimus  inter  eos. 
13.  Sceptrum  autem  habet  ut  homo,  sicut  judex  regionis,  qui  in  se  pec- 
cantem  non  interficit.    14.  Habet  etiam  in  manu  gladium,  et  securim,  se 
autem  de  hello,  et  a  latronibus  non  liberat.     Unde  vobis  notum  sit  quia 
non  sunt  dii.     15.  Non  ergo  timueritis  eos.    Sicut  enim  vas  hominis  con- 
fractum  inutile  efficitur,  tales  sunt  et  dii  illorum:     16.  Constitutis  illis 
in  domo,  oculi  eorum  pleni  sunt  pulvere  a  pedibus  introeuntium.   17.  Et 
sicut  alicüi,  qui  regem  otTendit,'' circumseptae  sunt  januae:'^  aut^  sicut 
ad  sepulchrum  adchictum  mortuum,'*  ita  tutantur  sacerdotes  ostia  clau- 
suris  et  seris,  ne  a  hitronibus  expolientur.     18.  Lucernas  accendunt  illis, 
et  quidem  multas, '''  ex  quibus  nuUam  videre  possunt:  sunt  autem  sicut 
trabes  in  domo.  19.  Corda  vero  eorum  dicuntelingere  serpentes,'"  qui  de 
terra  sunt,  dum  comedunt  eos,  et  vestimentum  ipsorum,  et  non  sentiunt. 
20.  Nigrae  fiunt  facies  eorum  a  fumo.  qui  in  domo  fit.    21.  Su{)ra  corpus 
eorum,  et  supra  caput  eorum  volant  noctuae,  et  hirnndines,  et  aves  etiam 
similiter  et  cattae.     22.  Unde  sciatis  quia  non  sunt  dii.     Ne  ergo  timu- 
eritis eos.     23.  Aurum  etiam,  quod  habent,  ad  S[)eciem  est.     Nisi  aliquis 
exterserit  aeruginem,  ncpn  fulgebnnt:  neque  enim  dum  confiarentur,  scn- 
tiebant.     24.  Ex  omni   prctio  cmpta  sunt,  in  quihus  Spiritus  non  inest 
ipsis.     25.  Sine  pedibus  in  humeris  portantur,  ostentantes  ignobilitatem 
suam  hominibus.     Confundantur  etiam  qui  colunt  ea.     26.  Propterea  si 
ceciderint  in  terram,  a  semetipsis  non  consurgunt:   neque  si  <piis  eum 
statuerit  rectum,  qui  s«metipsum  stabit,  sed  sicut  mortuis  muiiera  eorum 
illis  apponentur.     27.  Hostias  illorum  vendunt  Sacerdotes  ipsorum,  et 
abutuntur:  similiter  et   mulieres   eorum  deceri)ent.es,'^   neque  infirmo, 
neque  mendicanti  aliqiiid  impcrtiunt,     28.  de  sacrificiis  eorum  foetae,''* 
et  menstruatao  contingunt.     Scientes  itaipie  ex  his  quia  non  sunt  dii,  ne 
limeatiseos.     29.  Unde  enim  vocantur  dii?     Quia  mulieres  ap[)0iiunt"' 
dlis  argenteis,  aureis,  et  ligneis:     30.  et  in  domibus  eorum  sacerdotes  se- 


414 

dent,  habentes  tnnicas  scissas,^"  et  capita,  et  barbam  rasam,  quoriim 
capita  iiuda  sunt.  31.  Rugiunt  autem  clamantes"'  contra  deos  suos,  sicut 
in  coena  mortui.  32.  Vestimenta  eorum  auferunt  sacerdotes,  et  vestiunt 
uxores  suas,  et  filios  suos.  33.  Neque  si  quid  mali  patiuntur  ab  aliquo, 
neque  si  quid  boni,  poterunt  retribuere:  neque  regem  constituere  possunt, 
neque  auferre.  84.  Similiter  neque  dare  divitias^-  possunt,  neque  malum 
retribuere.  Si  quis  illis  votum  voverit,  et  non  reddiderit,  neque  hoc  re- 
quirunt.  85.  Hominem  a  niorte  non  liberant,"  neque  infinnum  a  poten- 
tiori  eripiunt.  30.  Hominem  caecum  ad  visum  non  restituunt,  de  nesces- 
sitate  hominem  non  liberabunt.  37.  Viduae  non  miserebuntur,  neque 
orphanis  benefacient.  88.  Lapidibus  de  monte  similes  sunt  dii  illorum, 
lignei,  et  lapidei,^  et  aurei,  et  argentei.  Qui  autem  coUint  ea,  confunden- 
tur.     39,  Quomodo  ergo  aestiraandom  est,  aut  dicendum,  illos  esse  deos? 

40.  Adhuc  enim  ipsis  Chaldaeis  non  honora)\tibus  ear^qui  cum  audierint^ 
niutum  non  pnsse  loqui,  otferunt  illud  ad  Bei,  postulantes  ab  eo  loqui : 

41.  quasi  po.ssint  sentire  qui  non  habent  motum,""  et  ipsi  cum  intellexe- 
rint/^  relinquent  ea:  sensum  enim  non  habent  ipsi  dii  illorum.  42.  Mu- 
lieres  autem  circümdatae  funibus^**  in  viis  sedent,  suecendentes  ossa  oli- 
varum.^^  43.  Cum  autem  aliqua  ex  ipsis  attracta  ab  aliquo  transeunte  dorm  i- 
erit  cum  eo,  proxiiiiae  suae  exprobat  quod  ea  non  sit  digmi  habita,  sicut 
ipsa,  neque  funis  ejus  diruptus  sit.  44.  ümnia  autem  quae  illis  fiunt,  fals;i 
sunt.^''  Quomodo  aestimandum,  aut  dicendum  est,  illos  esse  deos?  45.  A 
fabris  autem,  et  ab  aurificibus  facta  sunt.  Nihil  aliud  erunt,  nisi  id  quod 
volunt  esse  sacerdotes.^'  4(5.  Artifices  etiam  ipsi,  qui  eafaciunt,  non  sunt 
multi  temporis.  Numquid  ergo  possunt  ea,  quae  fabricata  sunt  ab  ii)si-:, 
essedii?-'^  47.  Reliquerunt  autem  falsa,  et  opprobrium  postea  futuris. 
48.  Kam  cum  supervenerit  illis  praelium,  et  mala;  cogitant  sacerdotes 
apud  se,  ubi  se  abscondtnit  cum  illis.  49.  Quomodo  ergo  sentiri  debeant 
quoniam  dii  sunt,  qui  ncc  de  hello  seliberant,  neque  de  malisse  eripiunt? 
6ü.  Nam  cum  sint  lignea,  inaurata,  et  inargentata,  scietur  f)Ostea  quia 
lion  sunt  abuniversisGentibus,  etregibus:  quae  manifesta  sunt  quia  non 
sunt  dii,  sed  opera  matiuum  hominum,  et  nullum  Dei  opus  cum  illis. 
61.  Unde  ergo  notum  est,  quia  iu>n  sunt  dii,  sed  opera  manuum  homi- 
lium,^  et  nullum  Dei  opus  in  ipsis  est?  52.  Regem  regioni  non  susci- 
tant,  ne(iue  j)luviam  hominibus  dabunt.  53.  Judicium  quoque  non  dis- 
cernent,"''  neque  regiones  liberabunt  al)  injuria:  quia  nihil  possinit,  sicut 
corniculae  inter  medium  caeli,  et  terrae.  54.  Eteiiim  cum  inciderit  ignis 
in  domum  deorum  ligneorum,  argenteorum,  et  aureorum,  sacerdotes 
quidem  ipsorum  fugient,  et  liberabuntur:  ipsi  vero  sicut  trabes  in  medio 
comburentur.  55.  Regi  autem,  (^t  bello^*  non  resistent.  Quomodo  ei-go 
oestiniMiidum  est,  aut  recipiendum  quia  dii  sunt?  56.  Non  a  furibus, 
lieque  a  latronibus  se  liberabunt  dii  lignei,  et  lapidei,'  et  inaurati  et  iii^ 
argentati,  quibus  hi,  qui  fortiores  sunt,  57.  aUrum,  et  argentunj,  et  ves- 
timentuu),  quo  operti  sunt,  auferent  illis,  et  al)ibunt,  nee  sibi  auxilium 
forent.  58.  Itaque  melius  est  esse  regem  ostelitantem  virtutem  suam! 
aut  vas  in  d(;mo  utile,  in  quo  gloriabilur  qui  possidet  illud:  vel  ostium 
in  domo,  quod  custodit  quae  in  i]);-a  sunt,  quam  falsi  dii.  59.  Sol  quidem 
et  luna,  ac  sidera  cum  sint  splendide,  et  emissa  ad  utilitates,  obaudiunt. 
CO.  iSimiliter  et  fulgur  cum  a})pjiruerit,  perspicuum  est;  idipsum  autem 
et  s])iritus  in  omni  legione  spirat.  61.  Et  nubes,  quibus  cum  imperatum 
fuerit  a  Dco  perambulare  Universum  orbem,  perficiunt  quod  imperatum 
est  eis.     02.  Ignis  etiam  missus  desuper  ut  consumat  moirtes,  et  silvas, 


Der  ^ropl)ct  33aruc^.  6,  1—42.  Slniii.  1—28.  415 

fiicit  quod  praeceptiim  est  ei.  Haec  autera  neque  speciebns,  neque  virtu- 
tibus  Ulli  eorum  similia  sunt.  G3.  Uiide  neque  existimnndum  est,  neque 
(licenduni,  illos  esse  deos,  quando  non  possunt  neque  Judicium  judicare, 
ne(jue  quidquam  facere  honiinibus.  04.  Seien tes  itaque  quia  non  sunt 
dii,  ne  ergo  tiinueritis  eos.  65.  Neque  enim  regibus  maledieent,  neque 
benedicent.  GG.  Signa  etiam  in  caelo  Gentibus  non  ostendunt,  neque  ut 
sol  lucebunt,  neque  illuminabunt  ut  luna.  G7.  Bestiae  meHores  sunt  Ulis, 
quae  possunt  fugere  sub  tectum,  ac  prodesse  sibi.  68.  Nullo  itaque  modo 
nobis  est  manifestum  quia  sunt  dii:  propter  quod  ne  timeatis  eos. 
G9.  Nam  sicut  in  cucumorarioibnnido  nihil  custodit:  ita  sunt  dii  illorum 
lignei,  et  argentei,  et  inaurati.  70.  Eodem  modo  et  in  horto  sf)ina  alba, 
supra  quam  omnis  avis  sedet.  Similiter  et  raortuo  projecto  in  tenebris 
similes  sunt  dii  illorum  lignei,  et  inaurati,  et  inargentati:  71.  A  purpura 
quoque  et  murice,  quae  supra  illos  tineant,  scietis  itaque  quia  non  sunt 
dii.  Ipsi  etiam  postremo  comeduntur,  et  erunt  opprobrium  in  regione, 
72.  Melior  est  homo  justus,  qui  non  habet  simulachra:  nam  erit  longeab 
opprobriis. 

1)  Die  LXX  trennen  tiefen  33rief  oom  Sudie  Baruch  unb  fe&en  ilnr  nvi*  ben  Threni  bea 
Scremiao.  —  2)  ävrlyf,ac«-w  i-:Tiaro7.f,r^  .  .  —  3)  Scvcmivit»  fonbcte  ton  '-Brief,  bcr  ImId  nac^ 
Srobcrunvi  3criifvilern5  iiefttriebcn  ivorbcn,  realnuteinlid)  nach  ^lieMatha,  wo  'i)falnidH'*M.Miofoj 
fi*  befanb  unt>  wo  bie  (Vn'fanacncn  Sub^'iiis'  u^^^»l'llL'>lyU'brad^t  lourbcn,  um  ilne  ®anbcrfd)aft 
na*  '>^abi>lLMi  ^u  beginnen  IV.  Re-.  25.  20.  —  -l)  Va  ;>cremia5  29,  10  ficben^isi  3abre  ali 
2ermin  bor  GH7'aniV.'nfd)aft  be5eid)ncte,  fo  iritt  er  ivin?  i^ewif)  aiut  mit  benr.?(u^^rlu•f  l^pu  „lieben 
(i3cf*led)töfoU^en"  'ni&iti  '•}ln^tici  bcH'id)uen,  i^erannt(id)  ttjurbe  ber  3(u^brucf  „«)ef*Iccbt"  jii 
terfd)icbinen  \3eiten  oerfd)tePcn  jicnommen.  23ei  Suitiaö  bcfd)ränft  er  fid)  fojvrr  auf  fieben 
Ctabre;  f.  Ucinlta.  i'ilafpanbo  will  bter  cencratio  im  fonfrcten  Sinne  iienommeu  i^^iffen,  als 
(iiejeui^te,  wornad)  fict)  lctd)t  neben  (yefd)led)t^foIiien  ercicben.  Ttnn  frei  bi-?  iner  finb  fiton 
r^crbaiiPcn  beim  Sibjuiie:  UriV'Opi^ater,  rsh-ofr-Hiter,  i'ater,  Äinb;  unb  ebenfinncle  cutftcben  in 
ber  (^kfan^ienfdiaft.  -Tiefe  Teutuni^  empficblt  fid)  burd)  ibre  9?atürlid)fcit.  —  5)  f.  i.  G5r. — 
(i)  Is.  40,  7  :  Jer.  10,  5.  —  7)  aAAo^.'^/.o/r.  —  8)  Tiefe  ©orte  finb  a(ei  Jöortc  am  CsSoiki 
Wunbe  einacfioditen.  Ter  bicr  (gemeinte  iS.ni\d  \\t  entmcbcr  aüi^emcin,  ober  alj  (£n;-(Cl  3oraeIg, 
Widiael,  ^u  ncbmen  Exod.  ?,3,  2;  Dan.  10,  "13.  —  9)  t/c,Vüi^.     C£^  iil  ber  (i\w[,  ber  Seelen 

behüten  foß.  —  10)  aal  üottep  nap^^ivu  (piXoiidaiMj  ?MußävovTeg  ;fpi)CTiov,  v.  9,  Ka-aaK.evä(,ovai 
GTEcpävovg  £7rl  räq  KEi^a/äq  tüv  t&eüv  .  .  —  11)  öcoanvGL  6y  äir'  avrüv  Kai  tcüq  ettI  tov  aTtynvg  nöp^ 
vaig.   KOG/xnvai  te  av-oi'C  Jjf  äii-üpu-ovc  rniQ  'ev(')hfiaaL  t^eovc;  äpyvpovg  Kai  i?foi'f  jpi'ffoi^f  Kai  ^v?jvnvg. 

12)  „ber  ein  5??aieftdtoserbre*en  beiiaui^en."  —  1^5)  al  aW/.ai,  '^U'a  umjini^ett  unb  umfperrt 
ben  Waje(lät-3iierbrcd)cr  son  allen  Seiten,  ^aii  er  nid)t  entfd>(üpfen  fann.  —  11)  wr  tivl  daväri^ 
ärfiyfiivi^  „alö  einen  ber  jum  Iodc  abi^efübrt  wirb."  t£g  beliebt  fid^  auf  ttn  Wajejtät^aerbrec^er, 
Ter  ^.tropbet  bdtte  bie  '??idniiifeit  ber  lyinien  unb  ihre  a'erdcbtlid)feit  nid^t  lebhafter  bejeid^nen 
fönncn,  al3  mit  biefen  ©orten,  «icine  i'chre  war  ein  wirffamc?  (siej^eniiift  geilen  bie  p 
befürditenbe  3?erführunc}.  —  13)  -rrAElovg  y  Envmii;.  —  1(»)  «p-trüi^  „('^Hnviirm."  —  17)  rapir 
XEvovaai  „fie  faljen  ein"  ^ur  längeren  "älufbewabrung  unb  geben  ja  ^HdUi?  bav^on  ben  .tränten 
unb  ben  5i3cttlern.  —  18)  „fowobi  Sdnuangcre  alö  ilinbcebetterinnen  berühren  biefe  Dpfer" 
unb  geben  baburd)  ju  erfennen,  baf;  fie  fclbe  nid)t  aU  ein  .^eiligtbum  bctrad)ten.  'DJadi  bem 
(i3efet3e  'Vloü^  Lgv.  12,  2;  15,  33  wdre  eg  ein  grofse^  i^erbrcdKn  gewefen,  wenn  eine  foUte  ben 
2empe(  betreten  unb  einer Dpfermabl^cit  beigewohnt  hatte.—  19)  eine  bcipenbe  Ironie!  Tenn 
na*  bem  gbttlid)en  Tsiefetje  finb  bie  ©eiber  aue^gcfdiloffcn  iumi  bem  fTicfterbienlle.  —  20)  lauter 
föegenfiiße  ^u  bem,  WiU  ü3ott  befiehlt,  ber  bie  i^iefter  immer  in  reinem,  gidnjenbem  J^eierfleibe 
unb  in  fcillidicr  (sicberfe  unb  r^3eftalt  crfdunnen  hcif;t-,  Lev,  10,  ß;  2),  5.  —  "21)  Ter  '^Prophet 
fpielt  hier  vielleidn  auf  ein  i^e)l  an,  dhnii*  bem  bee;  'Jlfoni?,  wo  man  in  ber  aan5en  f^egenb 
ijerum  beulte,  bem  rs3o:te  felbft  ein  l'eid^enbcgdngnif!  hielt  unb  fid)  bie  .g^aarc  abfd)nitt.  Lucian. 
de  dea.  Syra.  —  22)  JMt."  —  2rJ)  S^"  folgen  lief)  hier  lauter  ß3egenfdt3e  ',u  bem,  wa?  ber 
wahre  f^ott  wirft;  Job  36.  5  ;  Ps.  34,  10;  67",  6.  —  2-1)  äripaC6vruv.  Tk  C£balt«der  felbfl 
thun  ihren  ^^öttern  Unehre  an,  inbem  fie  gcbred)liche  ?D?enfd)cn  ju  ihnen  hinführen,  unb  immer 
ohne  .(pulfe  erlangt  ^u  haben,  wieber  wegführen.  —  2'5)  orav  Ucjaiv.  —  2(»)  ^c  cSmarov  övrof 

avTui)  ala-&iGdnc.  —  27)   Kai  ov  iMn'avraL  a'vTol  voi]Gav-E(;  Kara'Ai-rlv  arrä,    ain^)joir  ;.(!/•>  ovk  ex^v- 

civ  „fie  (bie  ^halDder)  fommen  niAt  ju  33er|tanD,  um  fie  (bie  rs5ijtter)ju  oerlaffen  ;  benn  fie 
baben  feinen  Sinn  unb  9?eril:anf."  —  28)  '^Xa^)  -^erobot  I.  199.  «nb  (^trabo  üb.  II.  trugen 
fu  einen  Äranj,  ber  mit  einem  Jabenober  ©trief  burdjpoc^ten  war,  auf  bem  Raupte,  unb  ^arrttn 


416  Ztv  5>rop^et  Saruc^.  6,  42—55.  2Inm.  28—34. 

bc«  SlugenMicfcö,  son  einem  -gremben  ju  (E&rcit  ber  (Söttin  5D?pIitta  (ißenu«)  ju  pctfcfilic^fr 
iPerbinbunfl  erfebcn  ju  roerbeti.  (£6  war  ßjcfeg,  ba§  jebe  J^raueuöperfon,  e^e  fte  beivatbete,  auf 
fol^e  SBci'fc  fid)  preisgäbe  IV.  Eeg.  17.  30;  8.  Au^.  de  civ.  Dei  IV.  10.  9?ad)  Saftro  ift 
bier  bte  Siebe  uon  bem  Stridqürtet,  ben  biefe  graueneberfonen  alg  Bficöen  trugen,  bap  fte  fid) 
ber  ©bttin  acwetbt  battcn.  Tie  Üöfunfl  bes  CiJürtelö  bei  ber  fKeiüt)iicben  3?erbinbiini?  voav  fcbann 
ba«  Beugnip,  ba^  fie  ibre  33f(td)t  effüllt  bdtten;  Curtii  bist.  1.  IV.  —  9A})  „Sie  rducberii 
babei  Dlittenfcrne"  ober  na&i  LXX  rd  TriVvpa  „Äleien."  2Benn  bic  Clit>enierne  Hein  neflogcii 
waren,  batten  fie  aud)  ba3  Sluefeben  oon  .Sleien.  Tiefet  gtäiid)crn  war  ein  2ih  ber  Steliflton. 
50?an  (glaubte  baburd)  bie  (Göttin  5U  ebren  unb  jugleid)  bie  ^erjen  ber  5)?änncr  ju  bezaubern. 
9?a(i)  ^tatiuö  bebciitet  ber  Celbaum  „Ü^itte  unbgteljen":  vittatae  laurus et  supplicis  arbor 
(.livse.  —  30)  fsv6v.  2ICe«  waö  ba  gefcbiebt,  ift  ?ug  unb  Sru.q.  SBenn  man  com  2;rug  be^ 
^eitcntbumg  unb  ber  Qlbgotterei  9itibtg  rewgte  aU  biefe  fitanblic^c  ©ittc,  in  ber  Jbat  man  röügte 

genug.  —  Sl)  rf;t-virar  Is.  40,  19  :  Jer.  10,  3.  —  S2)  rrüg  TE  6ti  ui?.'Aet  ra  vn'  avrcjv  Karaa- 
Ktvaa-^Evra;  —  S^i  i     Kinaiv    xe    ov    firi    öiaK(}ivuaiv    iavTÜv    „fitfonntn    fic^    fclbji    niC^t   5ie(l)t 

rcrfc^affcn."  —  34)  aal  ■koaejiioi^. 


PROPHETIA  EZECHIELIS. 

1.  ©jc(f)iel,  ^Npinv  So^?"  33u[i'§,  ger)örtc  bcm  ^sncftcröcfcftleditc  an,  wie 

3crcniiaÄ,  imb  wav  unter  bcn  (*^k'faiu-\ciicn,  bie  mit  ^oadnn  599  üor  (SBr.  nach 
23a[n)lon  at\jcnU)rt  anirbcn.  Scl^lmft  am  ?ylufec  (Slmboraio,  cvbiclt  er  ben  9hif  ^um 
^U-cpt;etciu31mt  im  fünften  ^al^rc  feineö  ähifentluilt'^  bnfelbft,  595.  Wian  hat  ncc!,i 
^^ropbeticn  Iumi  ihm  mi§  bem  27.  '^alm  feines  3(iifcnlbalte!o;  f.  29,  17. 

2.  (Sä  haben  fi dl  Dcrfdnebcnc  ©agen  über  feine  lueiteren  Sdndfalc  iiefanunclt, 
ireldie  man  bei  (iarfvu'iu  (Introdnct.  in  V.  T.  111.  IDD)  finben  t'ann.  ison  einem 
jiibifd.ien  ^Kiditer,  beffen  Slbejöttcrei  er  beftrafte,  ermorbet,  foll  er  in  biefelbe  Wrab- 
böble  gebrad)t  ivorben  fein,  in  ber  bie  ©ebeine  (Sem§  unb  Str^lia^-ab^^  rnbtcn. 
ilian  jeißt  jetjt  nod)  am  Gl;abDra§  eine  ©rabbi)blc  alg  bie  bes  (S'jecbiel;  cf.  E]»ii)li. 
de  vitis  proph.  T.  II.  c.  9;  Isid.  Hisp.  de  vita  et  morte  Sanetoruni,  c.  öH; 
Pietro  de  la  Valle  Itiner.  I.  17.  5)er  (;I.  föregorin»  faßtbier:  Ezecliiel  duriis 
praedicator  contra  duros  in  malo  veniebat.  Ex])Os.  in  I.  Re^ej.  c.  9. 

6"jed)iel  iuirfte  nnb  prebitßte  unter  ben  (Sfutanten  in  33abt;(onien  in  bemfelben 
©cifte,  lüie  ^seremiaS  in  ^u'^a. 

3.  ^n  biefer  S^'Ijätißfeit  erfclieinen  jtoei  SJiomcnte,  burd)  iuelcbe  er  einzig  in  ber 
9?ei{;e  ber  übrigen  ^^ropbetcn  baftebt.  ®aö  eine  ift  bie  I;änfig  bei  ibm  eintretenbe 
(Stftaf  e  (facta  est  super  me  manus  Domini  1, 3;  8, 1 ;  37. 1  40, 1),  ha§>  anbere 
fein  fteÜDertrctenbe§  Seiben.  (Sr  mnf?  nid;t  blo^  frembe  £'eiben  terüinbigcn 
ober  burd)  ß^-'i^?*-'!^  fbmbolifiren,  fonbcrn  mnfs  fie  anf§  Scbmer^^licbfte  tbeilen,  um 
feinen  3*^i^9cnoffen  hcn  granfen  (Srnft  bcrfelben  ^nm  33elmif5tfein  ju  bringen.  So 
foU  er  nicbt  bloß  lebren,  fonbcrn  jngleid;  aucb  ©nabc  erirerben,  ganj  iine  e^^  einem 
33ürbilbe  be§  fommenben  Grlöfer^  jiemt.  ^nrcb  biefe  (Sigentbümlicbfeiten  näbcrt 
er  fid)  ben  nuiftifd^en  (Srfcbeinnngen  ber  neuteftamentiicl^en  5tirclie,  in  Jüelcben  ber 
ftelioertretenbe  ^cilanb  gleid;fam  lüicbcr  auflebt.  (.§.  nacb  Raulen). 

äi^enn  ber  '^iropbct  in  ber  Sdiilbernng  ber  Un^udit  trilnal  erfdieint,  fo  nui§  mau 
bieB  auf  Siednuing  ber  orientalif d;en  Sitte  fdvreiben.  )}iud)  fennen  mir  nid}t  inmier 
bie  3(bfiditen,  bie  ©ott  batte,  il;m  gerabe  biefe  3luebrüde  auf  bie  S^'^^S^  ö^-I  legen. 

2!er  1)1.  ^ieront;mn§  in  expos.  c.  47  fagt:  Ezecliiel  Scripturarum  est  oceanus 
et  mysteriorum  Dei  labyrinthus. 

4.  Sie  2(ed;t (; ei t  biefer  SÖeiffagungen  Unirbe  in  ber  jiibifdicn  unb  cTmftnclKn 
^ird)e  ftet§  ancrfannt.  '  (£"rft  in  ber  neueren  3eit  ertiob  man  (iimoürfc  gegen  bie 
neun  leisten  (Sapitel,  unb  jmar  a\i§>  bem  ©rnnbe,  med  fic  bunt'ler  feien,  al§  bie 
übrigen ;  unb  meil  ber  barin  ge,^cid)nete  3:^empelri^  nid^t  befolgt  morben.  , 

2lilcin  bagegen  läfjt  ficb  mft  9?ecl)t  fagen,  bie  S)unfelt)eit  rubre  l^on  bem  0egen= 
ftanbe  l;er,  ber  ein  tccbnifd)er  unb  unferer  3^nt  frember  ift;  bafe  aber  ber  dl\\]  nidit 
befolgt  morben,  läfst  ficb  baburd;  erklären,  bafs  er  bon  ©Ott  nid)t  gegeben  mürbe 
als  9ii^  einc^«  materiellen,  fonbcrn  vnelmebr  ali  cine^  gciftigen  ixtuCiS. 

(S§  mürben  and)  ßinmürfe  erboben  gegen  bie  3(ed)tbcit  ber  Cap.  25-32;  35;  38; 
39 ;  allein  mit  fo  unerbeblid;en  ©rünbcn,  baf^  es  nicl)t  ber  Ütübe  mertb  ift,  fie  liier 
ju  miberlegen.  Sc{)on  bie  burcligel;enbs  fid;  gleidibleibenbe  3kbemcife  fpricbt  ba^ 
gegen,  foioie  ber  Umftanb,  baf^  bie  ^uben  loeit  entfernt  tuaren,  fiel;  ein  frembes 
gabrifat  als  ^ropE;etie  ©jediielä  aufbringen  ju  laffen. 

417 


418  Einleitung  ju  fcem  ^rop^eten  Sjc^iet. 

5.  ©egcn  beu  göttHc^en  G(;arafl"cr  be§  23udBc»  erf)c6t  ficfi  ber  ©inlüurf,  ba^ 
bcr  23efc(;l  c.  4,4-6:  ©reif^unbcrtneunjii^  Xage  auf  einer  ©eitc,  unb  i^ier^ig  Xage 
inif  bcr  aiibcvn  6eite  ju  liegen,  ungereimt  unb  unniögtid;  ^u  liolljieben  fei;  ebenfo 
ber  ikfeM,  iörob  in  ben  G;rfreincuten  ^u  bacfen  unb  e^  ju  effeu.  —  ^^agegen  mu^ 
man  fagen,  ba§  G)ött(id)e  ift  nicbt  mit  menfchlicbcm  ^J^ijäe  ?,u  meffen.  %nd}  '6(;riftuä 
c\m  itreli^e  iüar  ben  ^uben  ein  l>iergernife  nni)  hm  Reiben  eine  ^f)Dr(;eit,  unb  ift  boc^ 
iHllen,  bic  an  Um  glauben,  2Öei^M;eit,  i^raft,  äBalirlieit,  Suft  unb  Seben.  „Sei^ott 
ift  fein  35ing  unmögticl;"  fagt  ber  (Srjenget  Öabriel  Luc.  1,  37. 

6.  ^ie  Drbnung  ift  Dout  Propheten  felbft  unb  ^wav  faft  au§fcf)(ief3ficf)  d^rono^ 
logifd;  angelegt.  3)iefe  ^eitfoige  ift  nur  bei  bem  26.  ßapitet  unteibrod)en,  um 
eine  erft  fpäter  erfolgte  iöeiffagung  ibrer  'iöietung  t;alber  an  paffenber  Stelle  ein: 
•,ureil;en.  !Die  cBronDlogifcben  yiul;alt^?piii^ftc  finb  in  ben  batirt  en  Gapiteln:  1, 2 ; 
8,  1 ;  20,  l ;  24, 'l ;  21),  1 ;  29, 1 ;  29,  17;  30,  20;  31, 1 ;  32, 1 ;  32, 17;  33,  21  unb 
40, 1  felbft  gegeben,  tuorüber  ha^  9iäl;ere  an  hm  enutiiinten  ©teilen  fiel;  finbct. 

7.  i)a^  33ud)  jerfällt,  gemäü  bem  ^\mdc  ber  prop^ictifdien  3:l>ttigfeit  in  öier 
Xlnile: 

a.  tS-inleitung  unb  (5inli)eif;nng  be§  ^sropf)eten  c.  1-3; 

1).  '^ikiffagung  über  ^"serufalem^S  ßci'ftbrung  unb  ^uba'ö  Untergang  in  j^^olgc  ber 
bexTfdienben  Öiefetiesübertretungen  c.  4-24; 
e.  :i53eiffagnngen  gegen  au^tuärtige  Isölfer  al§  ^einbe  bc§  ^^eidje^  c.  25-32; 
d.  freubige  :iBeiffagungen  ber  ^eimfcl)r  be§  ^^olfe^o  @otte§,  ber  9Bieberf)erfte[Iung 
ex"  Xempelö,  ber  3lnt'unft  be§  grüben  i^ünigiS=^DkffiaS  u.  f.  w.  c.  33-48. 

8.  ©arau^5  ergibt  bie  näl)ere  S)arlegung  be^  ^'U^^^t^^^  nacb  hm  einjelnen 
(Kapiteln  (im  SluS^^uge  nad;  .(tauten,  ba  ber  fei.  -iserfaffer  gegen  feine  @en)ol;nl)eit 
C'5  gerabe  bei  biefeui  iuid)tigen  ^]irüpl;etcn  unterlaffen  l;at): 

I.  Xbeil:  äßeil;ebe§^rop§etcn: 
J )  &ütt  erfd)eint  in  3Jienfd)engeftalt,  iron  ben  (Sl;erubim  getragen  c.  1 ; 


e 
b 


(5r  ertbeilt  bem  ''^ropbeten  ben  3Iuftrag,  gegen  bie  Safter  einäuf(^retten  c.  2; 
3)  jur  ^-Beftätigung  nmf^ber  ^ropbet: 
u)  eine  ^öudu'olle  mit  bem  '^nlnilt  ber  !öotfd;aft  üerfd)lingen  c.  3,  1-15; 

b)  fieben  3:^age  barauf  erfolgt  ber  nämlid)e  3luftrag  ot;ne  ;i>ifion  c.  3,  16-21; 

c)  neue  (£Tfd)einung  über  ben  6t)erubim  c.  3,  22-27; 

II.  3:^l)eil:  ©egen  ^erufalem  unb  ^uba: 

1)  ^er 'ipropf;et  beginnt  feine  2:l)ätigfeit,  inbem  er  Oor  einer  Stbbilbung  ^cru* 
falein'-:^  390  Xage  bie  äujserfte  (Sntbel)rung  ertragen  mufe,  um  bic  Selben  ber  Selagcr^ 
ten  JU  fiimbilöen  c.  4; 

2)  i)lel)nlid;ey  ,^eigt  er  bnrd)  3lbfd)neiben  feiner  .^aarc  c.  5; 

3)  baff^'lbe  uertunbet  ber  ''Jßropliet  burci)  feine  3lurebc  an  bie  Serge;  erneute 
T^robungen  c.  6-7; 

4)  er  luirb  in  ber  ©ntjüdung  nad;  ^scrufalem  gefübrt  unb  fiel;t  bie  ©reuel  bc5 
(^»bOenbienftcö  im  Stempel;  33e,v:idmung  ber  ©erediten  mit  bem  T.,  glübeube  iloljlen 
über  ber  3tabt  ^^ur  Läuterung  feiner  ii3eiuotmer;  bie  ©otteÄerfdieinung  ntenbet  fic^ 
c\i\;\Qn  ben  Delberg;  ber  '-propl;et  fonnnt  luicber  m  fid;  unb  erjäblt  biefe^  ©eficbt  ben 
i'lelteften  c.  8-11; 

5)  finnbilblidie  ^j^arfteHung  ber  ^-lud^t  beg  ,^önig§  (Sebecia§  c.  12; 

(y)  ein  i^auptbinberniB  für  bieSefebrung  ber  l^uben  bilben  bie  falfd)en  ^ropbetcn 
unt»  '•|>ropbetinnen ;  ^Keben  gegen  fie  unb  bie  IHelteften  c.  13-14; 

7)  ^^erufalem  unb  bic  Subcn  unter  bem  Silbe  eine»  unnü^en  dl^hljob^^^ä  unb  un* 
jüdttigen  iffieibe»  bargeftellt  c.  15-16; 


(Sinleitung  ju  t)em  5JropI)ctcn  Sjf^ict.  419 

8)  bviy  Sdn cffal  bc§  Sebcciaä  am  ^Mlbc  cincS  3tb(cr§  ücrfinubitbndit;  2Iuffor= 
beruiUT  ,vir  i^ußc  c.  17-18; 

9)  klaiiclicb  über  ba§  jübifrf)c  S^tcirf)  unb  [einen  .^önic^;  Strafprcbic^t  geqen  bie 
3IelteftenV.  19-20, 14; 

10)  ill'cii"iaguno(  auf  bic  nädiftc  3itfuuft:  5labudiobonoiL"»r  aU  23erficug  ©otteS, 
bay  jucrft  bic  lUmmonitcr,  bann  aber  bas  [ünbtiaftc  ^erufalcni  viditcn  muß  c.  20, 
15-22. 

11)  graucubafte  Sd)ilbcrun9  üon  ^uba'y  UnbanE  an  ben  SBcibern  DoIIa  unb 
Dolibac.  23; 

12)  bc5  ';]]ro^?beten  3}tit(cibcnKbaft:  Xai^,  au  lue fd) cm  bic  33c(aßcrunc\  beginnt; 
bilblid;c  «cclnlbcnuuj  bc§  (5'lcubcy;  feine  diattin  ftirbt,  oI;nc  ta^  er  [ic  betrauern 
barf ;  Slntoenbung  auf  bie  ^uben  c.  24. 

III.  ^f)eil:  ©egen  bic  ^einbe  ber  ^uben: 

1)  ©trafreben  über  bic  ^tmntoniter,  2)^oabitcr,  (Sbomiter,  ^fjilifter  c.  25; 

2)  über  XnruS  unb  Sibon  c.  2G-2S;  ■" 

3)  über  2tcgtiptcn,  baö  burd;  feinen  oturjberSBiebert^erftellungbe^CBotte^reic^eS 
35rael  t)m  )Bca,  ba[)]Kn  muB  c.  29-32 ; 

IV.  Sr^eil:  ©lüdlid^e  Bufunft;  bie  Stabt  ©otte^: 

1)  ßutor  nod;  3^ebe  gegen  bie  33rDpbeten  in  ^uba  unb  bie  td;te^)ten  ^irtcn 
c.  33—34; 

2)  SSeiffagungen  in  bie  3i^ifii»ft:  Gbom^  Strafe  c.  35; 

3)  9iüdfcbr  au§  ber  @efangenfd)aft;  bie  bürren  ©ebeine  auf  bem  Seic^enfelbe 
lüerben  belebt  c.  35-37,  14; 

4)  bic  getrennten  Stämme  bilbcn  einen  neuen  ©otteSftaat,  tt)ä§renb  bie  ^^einbe 
f(f)mä()nd)  untergeben  (6og  unb  2}lagog)  c.  37,  15-c.  39; 

5^  ein  neucy  i^^raet,  ein'  neuer  Tempel  mit  .^eiligem,  3l(Icrf)eiUgftem  unbSSorljof 
lüirb  ba-o  Unterpfaub  ber  ltncbergefd)cnften  i^ulb  c.  40-42; 

6)  ©Ott  jielit  über  bcn  (St;crubim  in  bcn  3::empel  ein;  ©imt)eif;ung  bc§  neuen 
S3ranbüpfcraltare»;  neue  ^^ricfter;Orbnung  c.  43-44; 

7)  ha^  ^ant>  mirb  uertbcilt  nad>  bcn  ©runbfä^en  bc»  neuen  ©otteäftaate^  c.  45; 

8)  neue  3^cgclung  ber  Dpfcr  c.  40; 

9)  a\bi  bcn:  ^empet  bxidjt  aöaffer  l;erüor,  ba§  in'»  tobte  SJteer  fliegt  unb  Seben 
in  baffclbe  bringt  c.  47,  1-12; 

10)  nun  lücrben  bie  ©renken  für  bie  Stämme  J^-^i'^cI»  beftimmt,  unb  ben  ^rem= 
ben,  hm  '^srieftern,  ber  Stabt  ^crufatem,  bcm  llönige  ba»  ivj{;rigc  angetüiefen. 
^erufalcm  ert;ä(t  einen  neuen  9camcn  Ecce  nova  faeio  omnia  47,  13-48,  35. 
„So  finbct  ha^^  '^nd)  einen  formeU  böciift  i)üllenbcten  3Ibfd^tu{3.  Sie  öerrlic^feit 
©Dttcs,  luekbe  beim  Gingaiugc  bcffctben  gefcirilbert  iüirb,  erfd)cint  beim  2lbfc^lu§ 
auf  Grbeu  ücrfinnbilbct;  baä  ift  bie  grud|t  ber  2::(;ätigEeit,  it)eld;e  bie  Stellvertreter 
©otte^  auf  ©rben  üben/' 


Caput  I. 


1.  ET  factum  est  in  trigesirno  anno,^  in  quarto,  ^  in  quinta  mensis, 
cum  essem  in  medio  captivorum  juxta  fluvium  Chobar,  ^  aperti  sunt  caeli, 
et  vidi  visiones  Dei.  *     2.  In  quinta  mensis,  ipse  est  anuus  quintus  *  traus- 
£ e c^ ne r:  ^.  ®d}rift.  21.  Z.  III.  27 


420 

migrationis  regis  Joachin,  3.  factum  est  verbum  Domini  ad  Ezechielem 
filium  Buzi  sacerdotem  in  terra  Chaldaeorum,  seciis  flumen  Chobar:  et 
facta  est  super  ■eum^  ibi  manus  Domini.  4.  Et  vidi,  et  ecce  ventus  tur- 
binis  veniebat  ab  Aquilone:^  et  nubes  magna,  et  ignis  involvens/  et 
splendor  in  circuitu  ejus;  et  de  medio  ejus  quasi  species  electri/  id  est 
de  medio  ignis:  5.  et  in  medio  ejus  similitudo  quatuor  animalium:'"  et 
hie  aspectus  eorum,  similitudo  hominis  in  eis."  6.  Quatuor  facies  uni," 
et  quatuor  pennae  uni.'^  7.  Pedes  eorum  pedes  recti,'*  et  planta  pedis 
eorum  quasi  planta  pedis  vituli,"^  et  scintillae'^  quasi  aspectus  aeris 
candentis.  8.  Et  manus  hominis'''  sub  pennis  eorum  in  quatuor  partibus: 
et  facies,  et  pennas'®  per  quatuor  partes  habebant.  9.  Junctaeque  erant 
pennae  eorum  alterius  ad  alterum;  non  revertebantur  cum  incederent: 
ßed  unumquodque  onte  faciem  suam  gradiebatur.  10.  Similitudo  autem 
vultus  eorum:  facies  hominis,'''  et  facies  leonis  a  dextris  ipsorum^"  qua- 
tuor: facies  autem  bovis,  a  sinistris  ipsorum  quatuor,  et  facies  aquilae 
desuper^'  ipsorum  quatuor.  11.  Facies  eorum,  et  pennae  eorum  ex- 
tentae  desuper:-^  duae  pennae  singulorum  jungebantur,"^  et  duae 
tegebant  corpora  eorum:"  12.  et  unumquodque  eorum  coram  facie  sua 
ambulabat:^^  ubi  erat  impetus  spiritns,^^  illuc  gradiebantur,  nee  reverte- 
bantur cum  ambularent.  13.  Etsimilitudoanimalium,^  aspectus  eorum 
quasi  carbonum  ignis  ardentium,  et  quasi  aspectus  lampadarum.  Haec 
erat  visio  discurrens^  in  medio  animalium,  splcndor  ignis,  et  de  igne 
fulgur  egrediens.-'  14.  Et  animalia  ibant,  et  revertebantur^"  in  simili- 
tudinem  fulguris  coruscantis.  15.  Cumque  aspicerem  animalia,^'  apparuit 
rota  una^^  super  terram^"*  juxta  animalia,  habens  quatuor  facies;^ 
16.  et  aspectus  rotarum,  et  opus  earum,'^^  quasi  visio  maris:  et  una 
ßimilitudo  ipsarum  quatuor:^*^  et  aspectus  earum  et  opera,  quasi  sit  rota 
in  medio  rotae.^^  17.  Per  quatuor  partes  earum  cuntes  ibant:  et  non 
revertebantur  cum  ambularent.  18.  Statura  quoque  erat  rotis,^  et 
altitudo,  et  horribilis  aspectus:  et  totum  corpus  oculis  plenum^^  in 
circuitu  ipsarum  quatuor.  19.  Cumque  ambularent  animalia,  ambula- 
bant  paritcr  et  rotae  juxta  ea:  et  cum  elevarentur  animalia  de  terra, 
elevabantur  sijnul  et  rotae.  20.  Quocumque  ibat  spiritus.'"'  illuc  eunte 
epiritu,  et  rotae  paritcr  elevabantur,  sequentes  eum.  Spiritus  enim  vitae 
erat  in  rotis.  21.  Cum  euntibus  ibant,  et  cum  stantibus  stabant:  et  cum 
elevatis  a  terra,  pariler  elevabantur  et  rotae,  sequentes  ea:  quia  spiritus 
vitae  erat  in  rotis.'"  22.  Et  similitudo  super  capita  animalium  firraa- 
menti,^^  quasi  aspectus  crystalli  horribilis,  et  extenti  super  capita  eorum 
desuper.'*^  23.  Sub  firmamento  autem  pennae  eorum  rectae  alterius  ad 
alterum:"  unumquodque  duabus  alis  velabat  corpus  suum,''''^  et  alterum 
ßimiliter  velabatur.  24.  Et  audiebam  sonum  alarum,  quasi  sonum 
aquarum  multarum,  quasi  sonum  sublimis  Dei:^^  cum  ambularent  quasi 
sonus  erat  multitudinis'''  ut  sonus  ca.strorum;  cumque  starent,  dcmitte- 
bantur  pennae  eorum. ^^  25.  Nain  cum  fieret  vox^^  super  firmamentum, 
quod  erat  super  caput  eorum,  stabant,  et  submittebant  alas  suas.^°  26.  Et 
Fuper  firmamentum,  quod  erat  immineus  capiti  eorum,  quasi  aspectus 
lapidis  sapphiri'''  similitudo  throni,  similitudo  quasi  aspectus  hominis 
desuper.-'^  27.  Et  vidi  quasi  speciem  electri,^^  velut  aspectum  ignis, 
intrinsecus  ejus^*  per  circuitum:  a  lumbis  ejus  et  desuper,  et  a  lumbis 
ejus  usque  deorsum,  vidi  quasi  speciem  ignis  splendentis  in  circuitu: 
28.  Velut  aspectum  arcus^'*  cum  fuerit  in  nube  in  die  pluviae;  hie  erat 
aspectus  splendoris  per  gyrum. 


Vtx  fxop^ti  (S3fd>icl.  1,  1—7.  2Inm.  1—15.  421 

1)  nämli*bfrd)atbäif(f)'-l<abnlcnifc^cn.'5errf(!)aft,  ober  bcr  3fitTfd)nu»if^  9?aboj>cIa(liarö,wcI(f>e 
mit  bcm  ^s(ibrt  i>2')  v.  Sbr.  bci^iniU.  Ta  (S.\cAiu\  im  babi)(oniütcu  \.'än^c  lebte,  wollte  er  H* 
and)  ber  bmt  pcnH^bnliAeii  ^titrfi'biumii  anbciniemcn.  Tic  neue  .t-errütaft  bciiann  jirar  nad> 
(itniiien  cx\t  in  bem  ^''ifraitme  riMi  tUo-Ctü)  v.  (ibr.,  allein  rem  ^^fabotoUiffar  v-i  C£bren  rccbncte 
nuin^oon  ber  3fit  ^i"»  ba  er  mit  .t^errüi^eri^UMlt  auftrat.  'iJJacb  "^Inrern  bei^nn  man  mit  bem 
Oabrf  ^cr  ;]erftöritn;i  9{inii^e'?,  bie  naeb  J^U'roln^nnI^  im  I.'J.  3*ibre  bc^i  ^iofiae,  Gl"J  t>.  Sbr. 
jiefiteben.  "^lllein  es<  läf;t  fiel)  roejicn  Uniicberbeit  iinb  Uni^leid'beit  ^e^  Taten,  bie  uu?  bei  ben 
®efibicl)ti-)\treibern  bcjKtinen,  niitt?  ;Ju?crldf;liibce  Kilfei^^en.  —  2)  sc.  uicii>e.  LXX  tv  tu» 
Tfräpru  fiiivi  .  .  (£?  ifi  darunter  ter  rierte  .rtirdn'nmcnat  ( Jbammue)  ^n  '.H-rftcben,  ber  unfern 
?uli»5lui^ufl  entftricbt.  —  li)  9?acb  ben  ^fabbinen  iil  unter  biefcm  J^-luffe  niebt  ^er  iiroi^e  >5lu§ 
Cbabora^  in  "Wefcpptamien  ^u  rerfteben,  fonbern  ber  (£ui>brat.  Sic  faiicn,  ^ae'  i'jcrt  fei  al« 
SSppelati\jum  "1*^3  „nuuttiiV'  ju  nebmcn.    9?acl)  Vlnbcrn  i|t  e?  ein  ^citenjlui!  P^et•  (£anal,  ben 

man  c^e^raben  bat,  um  bie  SBafi'criien^alt  bee  G upbrat  pi  bredien,  unb  erbielt  feinen  9?amen  ron 
(£bobar',  t-em  Statthalter,  ber  tcn  (fupbrat  in  llanälc  geleitet  bat.  Pliii.  VI.  2'.i.  —  fi)  »a« 
man  aucb  überfe^cu  Fann:  „ein  iieuMltiiie^  (^k-fi*t."  —  5)  b.  b.  im  3'ibrc  .'/J-1  f.  Gbr. — 
0)  t-'  <7'f.  —  7)  5?acb  3:bec^cret  unb  •C'^icroniMnux^  i|l  baruntcr  9Jabud)ofoniM'or  ^u  ocnlcben, 
ber  Pcn  9?Drben  ber  flleidi  einem  i^eiraltiiien  ■JJimrob  in  3ubda  einbra*  unb  al?  (53otte3  2Berf- 
jeuii  bie  3prnfd)alc  barüber  aueiiof.  (^?cAifl  fclber  ftcüt  fid)  aliS  betuiMid)  in  3iibda  ijcr.  Xie 
neueren  (Svegeten  ivcifen  ben  -llnfanii  ^ce  (*«5c!ldUc6  bem  9iorbcn  ^u,  iveil  man  firb  ten  'Jforben 
als  ben  Sil?  be^  (S)cbeimni(iiH^lIen,  <s3ro{!arti;ien  X:<{6:iii,  aU  bin  Crt,  ron  v>\>  alle  ©irfunaen  ber 
WcttbcitaU'Jjieben;  Ps.  47,  3;  It^.  14,  13.  Xae  tNnjc(^3eud)t,  bciJcn  i3cfdireibunv-\  biemit  bcciinnt, 
beuAtcben ^^ubcn fo bunfcl  unb fd)n.Mcriii,baf)biC(Vras]eaufiicn'>crfcn  würbe,  ob manbiefe  S^uitnic^t 
au6  bem  danon  berau^nebmen  follte.  Xa  bot  fid),  trie  Mc  9{abbincn  erlabten,  ein  flewiffer 
2lnania^  an,  alle  Sdm'ieriijfeiten  ju  löfen  unb  alles  XunFcl  aufuiHaren,  roorauf  man  ^ic  S'^iflt 
bei  Seite  Iciitc.  ßalmet.  Sind)  .(picron^mu^  fai<t:  In  hujus  (loci)  iiiterpretatione  onines 
Synago.ctc  Jud.Tonim  niutae  sunt,  ultra  houiineni  esse  tlicentiuni  et  de  liac  et  de  aedifi- 
catione  tenipli.  quod  in  ultimo  prophetise  hujus  scribitur,  aliquid  velle  conari.  Xie  JRab* 
bincn  nennen  bas  ganjc  (^3efidu  ben  „©aijcn."  —  8)  kuI  fsyync  kIk^m  av-ov  ml  nip  i^noTpän- 

rov  „ringsum  ©lanj  unb  bcrporblihcnbeö  geuer."  nnp^Hp  J^'^tl  //ft*  3ufammenbaUenbe» 
{!cuer"   b.  b.  T^cuerflumpen;   Exod.  9,  24.-9)  ^^'CfnT}V'2  „gicid)  bem  ?lu?feben  bc» 

Oilanjerjeö."  "^^^6)  yiiniu?  33.  4  nannte  :nan  fo  ba>?  (^3ol^,  weldic^  mit  einem  (fünftel  Silber 
Icgirt  war.  So  war  febr  bellfdnmmerub  unb  bei  tien  Sllten  febr  beliebt,  (li  mag  taffelbe  fein, 
tras  man  aud)  aurichaicum  nannte  unb  böber  als  baö  (ijolü  felbft  fd)äfttc.  Bochart  hieroz, 
11.  pasr.  877.  —  10)  (Sc  ftnb  ^arullter  bie  (Sberubim  ju  fcrilcbcn,  bie  ber  'jPropbet  10,  15  aue» 
brücfltd)  nennt;  Gen.  3,  24.  —  11)  Xie  gan^e  (^icjlalt  un^  bev  ganje  C^licrerbau  war  na^ 
bem  9?iobell  ber  ?!JJenf*engetlalt.  Xa  ber"  ?.Venfd)  unter  ben  fidnbaren  il^efen  weitaus  Me 
fitijnite  unt  cbelfte  (yeftalt  bat,  fo  gejiemte  cS  fid),  baf)  Diefc  aud)  bei  ter  finnÜAen  Xarilellung 
jener  ÜBefen  bervorragte,  bie  ^undd^il  um  Wott  finb,  bie  ci.[i>  feine  Irdger  ten  erftcn  9iang  unter 
ben  btmmlifrf*cn  SDefen  cinnebmen.  —  12)  «'pieronrimus  5-''!"»ibo  unt»  ^^ereriu?  geben  bicr  bem 
SDorte  facics  bie  ^^ebeutung  'oon  5h'.5feben  unb  'ilebnlid)fcitunt  finb  t>er  OJfeinung,  tie  Sberubim 
batten  burdigebent?  -"^lenKbengeftalt  gcbabt,  jeDO*  an  gewilfcn  ^bellen  fo  motifieirt,  \>a^  fit 
bie  Dier  (ycftalten  repriv'entirten,  am  (^^JefidUe  bcfonbers  ben  5}ienfdH'n,  an  ben  j^-ltpen  ta^  JHinb 
an  ber  23ruil  ben  l'owcn,  an  teu  Sri)uUern  X:i\\  3ltiler.  3lllein  tiefe  iJüiSlegung  i|t  offenbar  ju 
flcfünilelt,  unb  ju  gezwungen,  unt  entfernt  fid)  ju  weit  'oon  bcm  cinfadirn  Sinne,  tcn  tie  ÜDorte 
bieten,  .^dtte  e?  fidi  Moil  um  'Jlebnlid^fcit  unb  um  5lu?fcbfn  gebantelt,  fo  würte  ter  'Propbet 
(jdjer  wi:>er  ben  2lusbru'i  HK^ID'  i^*'c  23.  5,  nidit  n.55  gebraudit  \)0.\>i\\.   Ss  ftiinmcn  tc^'balb 

(iUe  3lueleger  barin  ücerein,  baf;  bier  »on  Pier  befonbern  05cnd)tern  bie  Stebc  fei.  Xie  2?ierjabl 
ift  ber  alten  3ct''$fnltf'J"e  bie  3^ibl  ber  23oß!ommenbcit,  eignet  fid)  alfo  für  jene  SBcfen,  tie 
bie  böd^ftc  i'oUfommenbcit  unter  ben  crfd)affenen  «IBefen  an  ftd)  haben.  —  IrJ)  Xie  ?5lügel 
finnbilben  bie  gdftige  9?atur,  bie  fid)  über  alle  Üldume  erbebt,  tie  i^.erjabl  wieter  tie  poll- 
Fommenfte  ber  geifiigcn  Staturen.  ÜBenn  II.  Chron.  3,  11  nur  jwei  glügel  unt  Apoe.  4,8 
fed)3  genannt  werten,  fo  bietet  tief;  feine  '«d>wierigFeit.  Xenn  an  erfterer  Stelle  hantelt  es  jic^ 
nur  um  eine  fpecicUc  'OJai-bgeilaltung  ter  Sberubim,  unb  an  le^tercr  um  eine  Srfdieinung  im 
neuen  33unte.  Xie  Sngel  nehmen  je  nad)  3cit  unt  Umftdnbcn  iierfd)ietenc  (iieilalten  an. — 
14)  Ss  waren  gerate  güge,  nicht  gcFrümmt,  iine  tiebes  .^inbeS;  bitten  awf^  fein  ilnie  unb 
feinerlei  Sinbiegungen,  um  ungebinbert  nad)  allen  Seiten  fid)  wenben  ju  Fonnen.  Ss  iil  bamit 
In   ^5(>erem  Sinne  tie  PollFÖmmene  (yieid)förmigFeit  beS  SBillens  mit  bcm  SSillen  ©otted 

bcjeic^net.  —  13)  ^}"^  „Äalb"  lafen  ber  Sbalbäer,  fowie  Slquila  unb  $Rabbi  Salomon  ^jj^ 
„runb,"  read  allerbings  ber  ganjen  gigur  ber  St)erubim  ir.e()r  entfprii^t,    Ss  will  auc^)  oiefleic^t 

27  * 


422  25ev  ^Jrop^ct  (S3ed)ier.  1,  7—12.  Slnm.  15—25. 

STinbfu§  nid^t?  SSBcitcrcö  l^cbeuten,  aU  JRunbuncj  bf«  unteren  0ub'c?,  fo  baf;  fein  5Rc($l«  unb 
Ctnfö,  fein  23orncn  unb  .g)inten  t^axan  ju  unter[d)ciben  war.    /cat  nrepuTol  ol  iröJef  rtfrüi/.  — 

16)  D^yi^JI  '/^^"^  ^f  glanjtengleiii  bcm  ?lu^fe^cn  gfü^enben  ®rje3;  eigcntlid)  blanfen  Srjeö," 
77p.    (E^  1)1  bamit  bie  güßc  bc^  ?ic^tcö  unb  ber  ©albung  in  ben  SfeeruMm  angebeutet.    Kai 

CTTLV&^peg  wf  ^s  aaTpüTtriov  ;:(a7iK6r.     Kai  £Xa(ppal  al  'irrepvyrq  avrö)v.  —  17)    D^^}  ^'^^^.     LXX 

TT  •-         • 

Kai  xelp  äv&pLö-nv .  .  9)ialbonat  nimmt  an,  bie  ^ci^i  ber  .givänbe  entfpredie  ber  ^n\)\  ber  glügel, 
fo  baf?  unter  icbcm  ^(üi^cl  oier  .g'an^e  gennfen  wären;  allein  bie  gemeinere  2luelegung  nimmt 
an,  ^a\]  jcber  Sderub  im  («anjcn  nur  »icr  ^anbc  gehabt  ()abe,  Sä  erforbert  bief;  fc^on  bie  '^xü' 
j)orticn  ber  (ih'fralt.  Xajj  mit  ben  .Rauben  bie  2{)ättgfeit  tcr  «Iberubim  t-c^eidinct  lüerbc,  inirb 
ncbcnlier  bcmerft.  —  18)  rie  LXX  fafjen  bie§  5(üeö  5ufammen  in  bie  iBorte :  nal  tu  rzponu-ra 

avTÜv  rüv   TeGadpojv,   oi'K   fT^ecrpfipovro  kv  -tj  ßaöi^eiv  avTo..      Ss  ITar  etUHl»  (SigeneS  Unb  (Seit' 

famc^  an  ben  Sberubim,  nielc^ce  ber  ^"Propbet  öfter  bemerft  unb  worauf  er  ein  befonciereö 
ß3e»id)t  legt,  bajj  fie  nämlid)  nicmak^  fid)  umroenbeten,  ber  ©agen  mod)tc  linfo  ober  rechts, 
ooran  ober  rürfwärtä  geben.  2^a  fie  yier  (deficiter,  iner  giguren  ati  fut  batten,  fo  braud)ten  fie 
niemalei  fid)  um^uwenben,  um  bae  ßiefidu  naeb  ber  licette  5U  febren,  nad)  weliter  ber  SBagen  ftcfi 
irenfete;  es  war  ja  obnebin  fd)on  ein  (5)cfidU  nad)  bicfcr  ecite  gefebrt.  ®cnn  babei  i^on  ber 
Bereinigung  ber  -J^Iüget  bie  Stebe  ift,  fo  ift  bief;  'oon  ben  au?geftrcc!ten  ?vlüge(n  ju  oerf^eben. 
9?ad)  ^;prabo  unb  ßorneliu?  a  l'av^ibe  ift  bief;  fo  ju  m'rfteben,  'täf,  nur  bie  i^ortiern  jwet  unb  bie 
bintern  jwei  fid)  eiuanber  berührten,  ^lilein  mit  Sillioli  ift  fid)erer  anjunebmen,  bie  bintern 
baben  aucb  bie  tnubern  unb  bie  oorbern  bie  bintern  berübrt;  fo  i>av  bie  j^lüge!  eine  ununter- 
brocbene  l'inie  um  ben  2Bagen  btirctcn,  unb  ^war  eine  boppclte  l'inie,  weit  jeber  (Sngel  vier 
fflügel  battc,  alfo  nad)  redte;  unb  Itnf?  ,^wei  ^i\w[  aueftredte.  (£?  erbielt  baburd)  ^e"r  gan^e 
iffiagen  bie  Ö3eftalt  eine?  gefieberten  siBefenö,  baö  fid)  frei  unb  teid)t  burd)  bie  i'uft  bewegte,  unb 
in  weider  bie  iierfdicbenen  ''^'"erfi.MUicbfeiten  ber  Präger,  wie  in  ©ine  sufammengefdmoljen 
waren.— 19)  Taä  •}A'cnfd)enantli{?,  weidet  an  ber  ©eftalt  aon  i^ornen  ja  feben  war,  fomit 
nac^  eüben  blidtc,  ftellte  bie  geiftige  SBürbe  unb  .ipobeit  ber  Sberubim  bar,  ibre  iFernünftigfeit, 
ibre  ß3ottäbnIid)feit.  —  20)  "b.  b."  auf  ber  SDeftfeite,  weil  bie  i5rfd)einung  son  9Unben  bcrfam. 
(£3  i|l  auffatlenb,  wie  l'od  unb  3teifd;I  bier  bie  Cilfeite  annehmen  fonntcn.  ^a  mü§te  ber 
§!'ropI)et  bie  rccbte  -öanb  an  feiner  eigenen  3)erfon  gemeint  baben.  —  21)  Der  5IbIerfopf  war 
auf  ber  'JJorbfeite,  fomit  bcm  5[)?enfd)enfopfe  gegenüber,    ©aö  SBort  desuper  ber  23ulgata  fe()It 

fowot)!  im  .giebr.  alö  bei  LXX  unb  im  bem  Sbalbäer.  .^»ieronömug  tao  iri^5"IJ<"7^/  flnflatt 

|riJi^3"1N7-    ~'^5  t'ki»?  ^lblerantli^  auf  ber  9?orbfeite  über  bie  anbern  fid)  etwaö  erboben  \)abt, 

gleid)fam  wie  ein  ^elm,  ijl  allerbingö  möglid).  Die  33cbcutung  ber  brei  ß3efid)ter  i|i  einleudtenb. 
Der  ÜÖwe  finnbilfet  aU  Äöiüg  ber  3:'biere  bie  böd)!le  .g)errf*aft-,  baö  j){tn^  bie 'etärfe  unb 
Äraft;  ber  3IMcr  bie  böbere  (frtenntnijj.  5l[Ie  sicr  ,uifammengenommen  repräfentiren  bie  oor» 
jüglidflen  Sigcnfdaftcn,  bie  einem  i'crnunftwefcn  alei  (fbenbitb  ß3ottcö  5u!ommcn.  'Wit  dteäjt 
fiebt  bie  ilird)c  in  ibiien  bas  isorbilf  ber  sicr  (£*?angelien  ot»cr  gyangeliften ;  in  bem  ^Jen  fc^en 
jene«  be?  Vfattbäuc!,  ber  befonbcrg  bie  Wenfcblicit  Gbrifti  ber^orbebt;  in  bem  2  5 wen  jene« 
beg  Warcuö,  ber  (Sbriilum  juerft  in  ber  ®üfte  bei  ^obannee  erfd)einen  läf;t  al6  ben  Söwen 
ton  Suta,  ber  alle  >g)errfdafe  erlangt;  in  bem  9tinbe  jene?  beg  ^uca3,  ^er  Sbriftum  jeigt 
al6  ben  Starfen  unb  'l^ebarrliden,  weicber  Cual  unb  Xob  auf  fid)  nimmt,  um  bao  uodfornmen^e 
Opfer  für  unfere  (irlöfnng  ju  bringen;  in  bem  SIbler  jenes  bees  Soljanneö,  ber  unä  (i{)riftum 

al6  ben  oorfübrt,  ber  über  StIIeö  erbabcn  i)t,  ber  fiJott  felbjl  ijl,  —  22)  Tlb^ulD  HlTlD 

„giengen  oben  auäcinanber."  ©owobl  bie  «3end)ter,  alei  aud)  bie  ^lügererfdienen  oben' in 
gewiffer  eigener  (Selbftdnbigfeit,  traten  mebr  berijor.  Die  LXX  übergeben  bier  baö  SBort 
i'acies  ganj  unb  fagcn  i5on  '^en  i^lügeln:  £Kr£ra//fm<  rh'uV^Ev  „waren  nad)  oben  au^geftredt." 
Slud)  ilöd)  unb  9?eifd)l  überfc^en:  „3il)fe  2tngcfid)ter  unb  il)re  glügel  waren  gerid)tet  nad)  Oben." 

23)  tJ^\v{  ni"i:nlrT  nW^  :^'*J«*7  „m^  (glugel)  waren  miteinanber  üerbunben,"  b.  ^.  fte 

bildeten  jnfammen  ein  ^aar,  —  im  ©egenfalie  ju  ben  betben  anbern  ?^lügeln,  bie  nidit 
jufammenbingen.  tua-ipu  avveC,evyiiivaL  -n-phc  ä?.Xr/Äag.  —  24)  Die  i^.erbüllung  beö  ?eibcä  t(i 
aU  53ejeugung  ber  (£ brfurdt  i^or  (^ott  ju  betrad)tcn  Is.  6,  2.  dorneliuö  a  Japibe  fiebt  barin 
bie  Äeufdbeit  unp  bae  greifein  oon  jeber  '>3egierbe.  Sitlioli  »crmutbet,  bap  i'-on  bicfen  glügeln 
ber  eine  )?om  .ipalfc  an  über  ben  iuirrerleib  unb  ber  anbere  üom  ß3enide  an  fid)  über  ben  hinter* 
leib  binab  erftrecft  babc  —  nad)  5trt  ber  ©fapulicrc  ^er  SJeligiofen.  —  23)  b.  b.  üe  wenbeten 
unb  brebten  fid)  nicmalö  um,  nadi  wclder  Seite  ber  üBagen  fi*  aud)  wcnbete  ober  brebte.  ®« 
t|l  baburcb  bie  beftvinbige  ®lctd)förmigfeit  mit  bem  sUMUen  (öottes  gefinnbilbet,  bie  ba  fortbauert 
\>ti  ben  »crfdjiccenilen  äuj^-crn  i3errid)tungcn,    (iS3leid)wie  ber  SBitle  (SJotte«!  immer  berfetbe  iÖ, 


Der  fvop^tt  Gsec^icl.  1,  12—20.  2lnm.  25—40.  423 

fr  niaj]  atc^Übun  ober  jlrafcn,  crkbcn  ober  crnicbri.^en,  fo  ijl  ber  ÜBitte  bcr  S^cruMm  immer 
berfclbc,  b.  ().  immer  alcidjförmicj  mit  ©ottcg  SBiüen.  — 26)  nilH  n.!Dti''Tn*  *1t!^'jSJ  Sn 

0*7*  riD^^  „tt>ot)in  ber  31>inb  gient^,  babin  giiwgen  nnd)  fie-,"  oii  hv  yv  rb  Trvivua  nopevSfievov 

........  ^ 

iirnpd'ovro.  (>3civö5!iliit  (iMib  bicr  Spiritus  mit  f^eift  übcrfel.U,  unb  bvtnuitcr  cnta^cber  bcr  ©eifl 
©otteö  ober  bcr  Weift  ^cv  (Ibcrubiin  nc^!■tau^c^.  Ta  jtboit  Kuacli  i}([\\^  atfcii'.  ftebt  unt  gleid^ 
anfangt  i'.  4  bie  5}icbc  oom  l'JorC'nnnbc  i|l,  fo  bat  roobl  bic  Xcutuniiauf  „®iiib"  mebr  für  il*. 

ävaptüov  Tüv  Cwwv.    LXX  lafcn  Tjirilp'  "i'i't  rilO"!-    '^^^iA  bicfcr  Vceart  mitütc  man  fict> 

Jnnfrf^en  ben  t>ier  Sbieren  eine  2lrt  ßHutb  ober  ^cucrbecrb  oorftcllen,  v*on  bem  ta  l'idu  unb  .g>clle 
auf  tic  Sbcrubim  auejlrömtc.  —  28)  Jt>cUtc  iS?ortc  mehr  eine  Umfcbrcilniu;^  alö  Ucbcrfc^ung 

finb;    benn  im  ^cbr.  bcifit  cö  blo§  p5 -HD  vTinO  J^'H  »bicfce  (iMänjcn  fubr  bin  unb  ber 

jrrifAcn  bcn  Slncrcn."  Ter  ß)(anä  iint»  j^cucrfcbcin  bcr  Sbcrubim  war  fo  mäcbtig,  ba^  er  gleicb 
bcr  j^cuerlobe  bin  unb  bcr  flarferte.  —  2J))  (\-cucr  unD  iMitu'inb  ein  Sinnbili?  bcr  ^?a*jcftät 
(inntcis  Exod.  3,  2;  Deut.  4,  ;^6;  tl,  15.  —  30)  unn'tHcbc  Ucbcrictumj^  ^C6  bcbr.  2luöt)ruäe6, 
bcr  ^cn  Sinn  bat:  ba-?  Jbicrgcfpann  lief  bin  unb  bcr,  i^lci*  bcm  iMitjc.  Ter  ^luetruct reverte- 
bantur  barf  fomit  bcn  ^»!cfcr'niitt  beirren.  Xic  ffi3cnbiuui  nacb  allen  Scitci]  gcütab  obnc  eint 
Umfcbrunii  bcr  (ibcrubim.  LXX  iibcri'icbcn  tiefen  ^^aij.  —  riJ)  na]  u)t,v  nai 'u^av  rpoxoq  Ei^ 
i~l  Tiiq  -yik  exb/iEvng  Törv  (üuv  roi^  Ttcaapai.  —  r32)  c?  crfducu  bci  jcbcm  fcr  i^icr  Gbcrubim  ein 
foId)ce!  3Jab,  ivie  aue  5?.  16  bcrtjorgcbt.  —  33)  ivoruntcr  trobl  nur  bcr  n^olfiiK  i-ofen  i\\  ter' 
fte^cu  i]!,  o.\\i  n^elc^cm  baö  bimmlifd;c  ®cfpann  fuf;te.  Siue  10,  24^cbt  licrror,  taf;  t>ic  liberubirn 

über  ben  SRäbern  fd^wcbtcn,  alfo  niitt  gleid}  bcn  Silbern  bcn  5.^cbcn  bcrübrtcn.  —  3i)  ril*^'^^^ 

V^3'  "^^^  S^^)"^  oerfd)icbenübcrfc^t  tt)irb:„bcn  s^icr  (2\?infcln  ober  Gcfcn)  bcr  Ci:rfdH'inunii;"„mit 

oicr  (i3cfic{)tcrn,"  b.  b.  mit  »ier  .g)alb3irfetn;  „mit  tcm  Sicrticbilbe  feiner  WefidUcr,"  b.  b.  mit 
tcnfclbcn  iMcr  Sbicrgefidjtcrn,  ivcldie  jcber  Sbcrub  battc.  J^icronnmue.  Tic  frieden  licRcn 
V.2S  ^y^^l  unüberfctjf,  ober  sogen  e«  jum  näd)fien  ä5erfe  unb  gaben  ü  fammt  beiit  25?crte  nv;^*^P 

Moj;  mit  rö  eISoc.  Sopie!  ijl  inbep  Har  unb  gcirif;,  baf)  c?  picr  Siätcr  waren  unb  baf;  jebe« 
kat)  ^\\?>  oicr  Jpalbäirfcin  oter  au?  jwci  in  rcducn  SBinfeln  ficb  burd)frcujenbcn  :1{äbcrn  bcftanb; 
f.  aS.  16.  —  3a)    C^'^J^nn  i'J^p  „bic   (5H^ftalt  bcr  3?dber  unb  it)r  5}?ad)nHTf  fab  au^  tuie 

3:barfd)ifdi,"  b.  b-  wie  bcr  (ilMÜilcin,  ben  man  t>d\\  Jarteffuei  bott.  i^cfanntlid)  werben  in 
Spanien  fo|lbare  (Sfclilcinc  gefuntcn:  SJnbine,  2;opafe,  -Türfit'c  un?  riamantcn.  v^(al^iu« 
Sof.  wiä  unter  2:barfd)ifd)  bicr  „Sbnifolitb"  iHTitantcn  wiffcn,  bcr  eine  golti^clbc  /^arbe  bat. 
^icron'.)mu>5  übcrfcftc:  quasi  visio  uiaris  unb  bad)te  fid)  bic  3{äbcr 'oou  bimmclblaner  orer 
meergrüner  (varbe,  we!d)c  fiel)  am  fci)i3nj^cn  fpicUc  jur  (^Mutbfarbc  bci5  (i3ef»annc6.  ml  rb  eWoc. 
T(bv  Tpoxüv  üi;  eU(>(,  ^apacic.  —  3G)  „adc  iMcr  warcu  15LMI  i-(tcidicr  (i)cfta(t."  —  37 )  3fbe« 
Sflab  bilt'ete  eine  Äugel  unb  fonnte  ficb  fomit  beliebig  nad)  jctcv  -breite  wcnbcn.  'Jlu?  tiefer 
ßkftalt  Icifu  fidi  Ci\\6)  fdilicfjcn,  baf;  bie  3iafcr  nid)t  burd)  2lren  untcrcinanbcr  >>crbunbcn  waren, 
fo  baf)  fie  einen  eigcntlicben  ©agcn  gebildet  bätten.  Tenn  bic  -'?lre  würbe  bic  ungebinberte 
S?cwegung  na*  aücn  Seiten  bin'gcl;intert  babcn.  '»yraro,  bcr  bae  gan^- (ikfpann  für  einen 
»oüfommcnen  553agen  anficbt,  beruft  fut  .^um  i^ciücifc  für  feine  9J?cinung  kWx^  Kccli.  49,  10,  wo 
tbm  biefcr  9iame  gegeben  wirb.  SlUein  baraus  ldf;t  fid)  nur  folgern,  baf;  ba?  fi)efpann  bie 
ÜJeftalt  unb  (Jrfcbeinung  eine»  2Bagcnß  bot,  nid)t  aber  baj)  ce  ein  »odrommcner  slBagcn  mit 

Slrcn  war. —  38)  HK^^n  ^hS  H^l  (TO^I  --»"b  ibrc  2r^i:-[bungen  (S^gcn)  unb  ibre 

^Ö^C  waren  furcbtbar."      ohiV  ul  vünu  avjüv  Kai  vfoi-  r/v  avT<üg.    Kai    iiüov  avrä.  —  39)   Dn2J1 

D^J*J^  HN^.tD  '/Unb  ibrc  2Polbungcn  (j^etgen,  SRabbiJgcn)  waren  »oll  Slugcn."    Kaloivüroi 

aiirüv  irAnpEig  bp^nlpfjv.  Tiefe  ?lugen  crfdiicncn  a(e  ein  berrlid'er  ?id>tref(cr,  ein  ?id}tfpicl  ton 
dbnlidHT  2lrt,  wie  an  bcm  dlate,  bae  bcr  'J'^fau  fdildgt,  finnbilDcn  aber  ^•iglcid'  bic  umfiditige 
S3orfcbung  (^ottc^?,  t>ie  fein  Ting  in  ber  ÜBcIt,  \o  gering  ce  fein  mag,  unbcruifudnigt  lapt.  In 
omni  loco  oculi  Doiuini  conteinplaiitur  bunos  et  iiialos  Pmv.  If).  '.',.  Xa  (v  t\ -0  bcijit, 
baf;  bcr  (^^cifl  bcjs  i'cbenö  in  bcn  3(dbcrn  war,  fo  gebt  baraii?  bcrvor,  baf;  c?  Feine  rotten,  fonbcrn 
lebcnbige  klugen  waren.  —  -'iOi  „wobin  bcr  ©inb  gicng."  (f»?  m-rftcbt  fiit  ihmi  fclbft,  taf;  man 
i)icr  ben  SBint  wcbcr  al?  fclbftdnbige  '.iiaturlraft,  nod^  aU  jufdllige  i^rwcgnng  bcr  Vuft,  fonbcrn 
a'5  SBert^eug  in  bcr  .'canb  (^kntci?  bctrad>tcn  muf;.  Xer  CrMUt  gicng,  wobin  '^hnt  ibn  leitete, 
unb  ebcnbabin  folgten  bic  Gbevubim.  Walbonat  in-rilcbt  bief  unter  spiritus  tcn  cikiil  oter 
innern  Üricb  bcr  llbcrubim.  w  nv  ?/v  y  vcpr/.y,  eksI  tu  Tvivpn  rb  rropcheo^^ai.  Xic  LXX  fudUcn 
^ier  eine  Slc^nlii^teit  mit  bcr  ©anteiwolfe  in  ber  ffiufte  3ur  2lnfd)auung  ju  bringen.  5m.&ebr. 


424  Der  ^Jrop^ft  (Saiec^cl.  1,  20—28.  ?Inm.  40—55. 

(inb  bic  SBcrte  biffclben,  trie  SB.  12:  „2BoMn  bcr  UBc^  ginc?,  babin  gingen  au^  fte."  5n  b« 
(Pitlg.  feblen  bieSBorte:  illuc  .eradiebantur.  "Cic  LXX  baben:  e^ropeiiovro  oirpnxol  Kai  k^ij- 
povTo  al'v  ahrinq.  —  ki)  Sonicliuö  a  üaVMbc  bcuicfft:  Erat  iinus  idomque  hie  Dei_ Spiritus, 
scquabiliternori  aniinans,  sediinpellens  tani  rotas  quam  aninialia.  Fecit  eniua  quasi spiritus, 
aninialis  et  Habitus  vitalis  Doi.  ab  eo  rotis  aspiratus,  per  rotas  permeans  et  diffusas  illasquo 
moven«  et  agitans:  instar  ilhid  Piatonis  et  Virgilii :  Spiritus  intus  alit  totamque  infusa  per 
^rfus— Mens  agitat  molem  et  luaeno  se  corpore  niiscet.  Tic  j)id^cr  battcn  fomit  fein  fetb- 
ftäiibigcö  üeben,  waren  feine  für  lut  bcftebcnDe  SBefen;  fcnbern  würben  nur  t?om  Wei)te  bc« 
l'fbens  burcbwebt,  al3  bdtten  fic  t'clbft  eigencei  l'eben.  ^luffaüenb  unb  offenbar  irrig  ift  hier  bie 
Ucberfeuung  Xerefer?.  Sie  lautet  aud)  ganj  abweiitcnb  t^iMn  JDi^rtlaute  bei?  .g>ebräifiten.  Sr 
gibt:  „renn  bcr  ®inb,  wcicber  tie  Ibiefe  trieb,  trieb  audi  bie  JKdber."  *)?ad)  ^^ol'.Htroniuö  ift 
bie  ft^mbolifdic  ^i^ebeutung  bitfco  Sa^ee,  baj?  .ipimniel  unb  (£rbe  unb  alle  Tinge  unb  Reiten  con 
«3ott  in  S^ewcgung  aefetjt  werben  unb  (iiofteö  53efeblen  folgen,  a\i  bdtten  fic(S>eiit  unb  i^erftanb. 
42)  (f?  ift  ba'ö  br'itte  ^^h-bilbe,  ba?  ber  ^jTopbct  auei  ber  ganzen  (£rfd)einung  aufbebt,  unb  befiebt 
in  einem  ^letbergcwölbe,  ba>?  in  ^Shniatur  i|l,  wae  "bae  .C-iimmel?gewblbe  im  ßJrojjen.  ®» 
wölbte  fid)  über  ben  ^duptern  ber  (Sbtrubim  unb  bilbet  bie  Unterlage  ju  bem  3:t)rpne  ®otte«; 
f.  2,  1.  —  43)   f~'  'i^v  -Krrpvyuv  avrüv  eKdvcj&ev.  —  44)  ri1"ll2^*  „gerabe  aujigejlrcrft  »on 

fincm  jum  anbern."  ?od)  unb  Jlcifc^I  geben:  „crboben  pon  einem  jum  anbern."  iKZEraptevai 
iTTepvaoouevai  htpa  ry  tre/iß.  —  4r5)  "^ebr.  „bei  einem  ^cben  waren  ^wci  (^lügel),  bic  Tic 
ccrbüttten;  unb  bei  einem  ^cben  jwei  (i^Iügen,  bie  ibre  Ücibcr  öerbüllten."  üJJan  mödjU 
vermutben,  bajj  ber  jwcite  3;bcil  biefeö  icjctesi  urfprunglieö  eine  <l}lo|Je  war.    f/cdarw  6vo  kiri- 

taUirrnvaai  rä  aG>uaTa  ahriiv.  —  46)  *'l^"7p3  //3^«**  bcr  Stimme  bcö  ^Klmddjtigen,"  b.  \i. 

gleiti)  bem  Tonner;   f.  i.  ©r.  —  47)  ^ebr.  „Xa^  ßjcti^n  be?  JRanfe^en^,  H^OT  »^^ir  fllfi* 

bem  ßktön  eineei  liager^ ;"  Ps.  28,  3.  f.  t.  ß3r.  —  48)  „liefien  fie  ibre  »Flügel  finfcn ;"  icartiravnv 
a'i  nrtpiyec  avTüv,  "weld)er  "Jlu^brucf  bier  wobi  riduiger  iff,  ale  iener  ber  iUilgata.  Tenn  bie 
Cbcrubim  liejien  beim  Steben  bie  ?^!ügel  niAt  niebcr,  fonfern  bcbielten  fie  aue;gefiredt,  jebod) 
obnc  fic  5u  beweaen.  —  49)  Tic  Stimme,  b.  b.  bie  l'eitung  bicfee  (i3efpanneo,  ging  i>om  Jbrcne 
über  ben  (Iberubim  au?.  —  -iO]  „fenften  ibre  j^lügcl.'"  Sm  |)ebr.  ift  bao  udmlid)e  ©ort 
f^ebraudu  wie  21.  24:  pfj^S'^nt  ^'^'^^to  al  ■n-Tipvysq  avTüv.  —  ^\)  Exod,  24,  10.  — 32)  Der 

auf  bem  3bvcne  (£rfd)cinenbe  irt  ber  Sobn  <^3otte^,  ber  nnd)  3(uf;en  Ti*  offenbarcnbe  03ott,  bcr 
Slbglan',  unb  bie  .C">crrlid)feit  bei?  iHttcr?,  berfelbe,  ber  firf)  aueb  \w  bin  'iPatriardjen  berabgclatfin, 
bcr  mit  ''Mofe?  gerebet  unb  ber  enblidt  im  J5leif*e  auf  (irben  erfdncnen;  1.  c.  et  Dan.  7,  9. 
Sinigc  behaupten  bie  göttlidie  ^\^rfon  fei  gcilanbcn,  weil  eö  10,  18  beif;t:  et  stetit  super 
Cherubim,  unb  weil  du*  ber  bl.  Stcpbanue  (ibri|lum  iltbenb  im  .timmel  gcfeben.  SUtein 
.^iercniimui?  unb  bie  meiften  anbern  'Jlu^leger  laffen  fic  in  fitien^er  (öeftalt  erfd}eincn,  weil  aucj 
i'jfaiaj  6,  1,  Taniel  1.  c.  unb  ber  Gtjangelift  ^'-''banneö  Apoe.  4.  10  (le  in  fii.unber  ©eftaU 
gefebcn,  unb  ba-s  Silben  ber  'ü^üajcildt  (i^ottc?  entfpred)cnber  crfduint,  ale;  ba5  Sieben.  Tiefe 
iWeinung  bat  um  fo  mtbr  (^kunb  für  fid),  ba  ba?  2Bcrt  stare.  auf  weldice;  fi*  bie  erftc  Weinung 
ftüut,  bduftg  nur  bic  i^ebeutung  „rubcn,  tut  bcfinbeu",  nidit  eben  ftrcnge  „ftebcn"  bat,  unb  fomit 

fein  i^cweii3  barauf  geflü!3t  werben  tann.  —  33)  f.  2?.  4.-34)  n^'H^^,  roa»  nad)  3?atabhn 

T 

bctfit:  „in  bcr  ^.i^ittc  berfelben,"  (ber  ßktlalt).  Ter  'iPropbet  fab  bic  (55c(taU  fowobl  in  brr 
Witte,  al'3  nach  Cben  unb  Unten  gan',  fcuergldn^enb.  Xenn  «vcuer  ift  kut'  l-^oxtiv  2?i(b  be?  ficb 
nad)  5hifcn  onenbarenben  'ikntci?;  l<]xod.  ;■]".  2.  —  33)  'D?icbt  bie  (ijcftalt  l'clbft  batte  bat«  ^hie^ 
fcbfu  bei.  :)ccgenbogen?,  fouberu  ring?  um  fie  berum  erfcbien  bcr  Sicgeubogtn,  at«!  bcr  JRefIcr  bc« 
i*id3tglan',cö,  ber  vhmi  ibr  au^gicng  unb  an  ben  JDolfen,  bie  fie  umgaben,  fidi  brad);  Apoc.  4,  X 
®ö  modite  nicbt  ungelegen  fein  bier  ein  5Bort  über  bic  iU'beu  tung  ber  gan^^en  (Srfdcinung 
(currus  Ciicrubim,  et  (piadri.'ja  Doi)  ju  fagon:  ^nftinuei  unb  Sirtu«  \.^.  Siena  feben  barin 
oorerft  bie  .^errid^aft  ^laluutottonofor-S  bernad)  jene  bcc  S'.Kue  gctlnnbiibet;  erftere  aliJ  bie 
jerftüircnbe,  let3tere  al?  bie  aufrid)tenbe,  gerabe  to  wie  aucb  bic  ?ier  lebenben  Sffiefen  beibcö  llnu' 
bilbetrn:  3en"ti.iruna  unb  '.}lufricbtung.  --  '■:}(ucb  Walbonat  ift  ber  Weinung,  ce  werbe  burcl)  bie 
SRotation  bc»?  Sbcrubinifdun  31'agen?  rie  grofjc  Umtebr  unb  'Jlenberung  in  bcr  .!pcrrf*aft  3?abp- 
lone  gefiuubilpet.  —  Crigcnee  erfiebt  in  bem  5\3agcn  bic  vier  iIl^:Ui-;egcnbcn,  unb  in  ber  ^{otaticn 
bic  oicr  ^abrciseifcn.  (£r  gibt  ibm  jebod)  mit  (^'rcgcriue;  v>pn  ^)?a\ian^  aucb  eine  böbere 
a?ebeutung,  ndmlid)  bie  Kyy\\\\t  llouftttutiou  ber  nunfd>lldH-n  ^3?atur  bar',ufte(Ien,  ben  Wifroco?- 
mue  in  ibv,  wo  bann  fa?  Wenfcbenbi!^  bic  ^i'ernunft,  bcr  \.'öwc  ba5  .-{ornelcment,  ba?  I'^tinb  bie 
S?cgierbe,  ber  51t>ler  ba3  'Sicnnffon  !>crtretc.  —  "slvoüinariö  unb  i^oti)dironiut(  feben  in  bem 
2Bagcn  bic  r>ier  .\>eerc  ber  (Sniiel  bargcftcüt,  ndmü'.t  bie  5viirftcntbümcr,  WduUe,  .Giraffe  unc 
*)errfdiaften,  bunt  weld^c  Wott  bic  2B:It  regiere.  —  Vvuanui?  fiebt  barin  bic  yicr  S:c(tmonard)icn. 
Die  •\?ebrder  finbcn  barin  bie  Quabratur  t>c3  tJraelitifctien  .ij^ccrlagcr?  auf  bem  rurcbjug  burc^ 


Der  ^rop^et  Cicdjicr.  1,  28.  »nm.  55.   2,  1—4.  STnttt.  1—6.  425 

bte  üBülle,  in  bcJTcn  Witte  ba3  .^ciliiitbiim  ftaub.  Ticff  <}(niicJt  f^rünbct  fid)  bcfonbcr?  auf  bfe 
8lcbn(iclifeit  bcr  vier  ^auptvanicrc,  wcld)c  fic  nämltttcn  2;iMfriKtlalteii  vorilcltcn  iric  ber  cberu- 
binifite  äPiiiicn.  —  ^rcnau««  fiiiDct  baiiu  bic  iMcr  iMin^l^  bic  <yott  mit  rem  Wenfitcn  cinflf- 
flan.icn;  ndmlicl)  bcn  mit  '^(fam,  mit  'Ofüf,  mit  Wofcö,  mit  bcn  '^(poildn.  —  .&ierpn'.)muö  beutet 
bic  r>icr  Cliiciubtm  aui  bic  i^icr  VUtrn  ^er  (^krd)ovn'c,  ndmliit  bcr  bimmliütcn  ((ycjlirnf ),  irbifdKn, 
untcrirbifdu-n  unb  ü^crhimmlii'd>cn  ('^k'iilcri,  burd»  nirld)c  immer  (*ikntci(  Vob  vcrfiutfct  ipirb. — 
IbcoDcret  finfct  bariii  ^ic  'i^orftellunti  bcr  .»^aiiütmdd^tc  in  bcr  mciifdiliitcn  •'»kfcUfi-baft,  ciet 
im  'BoiU  (^Hntcei,  luim(id)  im  Vbn^cii  bic  anitlidic  .ipcrrfcbaft,  im  dinxtt  bae  "iPricftcrtbum,  im 
SlDlcr  ^ae'  '«yroiU>ctcntlnim.  Ter  "■'.'icnfcf)  rcvnai'cntirc  bann  tcii  ^"ju'.ibcviriif  D^cr'^a^!  ^ufammen- 
irirfcu  bcr  Ü^uicbtc.  —  '^U&i  donuiiuiJ  a  Vapitc  i|l  im  Itölicni  3innc  bcr  ©aijcn  ein  5iimbpl 
ber  ^crrlid»fcit  (Motte?,  unb  \w<it  corcril  feiner  'iBcünbcit  luib  'Mliicffcluifcif,  bcrnacb  feiner 
iPorfcbuu;.!,  Wvid^t  uno  JpcrrfdMft,  ucrnunic  bereu  er  tic  iMu^e  'JBcIt  rciiicrt  xuM  bie  t£bcrubim 
aU  feine  Ticucr  un^  üDcrfunijic  5ur  Seite  bvit.  X^ie  *iUcr^ibl  bebeutet  bie  '^lutttcbnunii  ^crfelbfn 
über  allci?  tf  rfd)affcnc  obne  "^cfitranfuuii.  ^m  iV'roiUv.Uid)cn  opcr  bucbildblidicu  5innc  iiilt  ibm 
ber  iBaiien  <ihi  Iriumrb  bec*  (Tincu  mabreu  (^kntc?  3?»"*icl  über  feine  i^cinbc,  namcntlitt  über 
ben  itonii^  "i^barao;  Exnd.  ]'),  ;!;  Ps.  67,  IS;  Ilabac.  c  3.  Dcrfrlbc  Sitrinau?(c;"|er  gibt 
ficö  '•})l\ib(,  bcn  f'.Mubo'iifcbcn  (£!^arattcr  bc^t  iJBaiieu?  unt»  bcr  v*ier  (^eilalten  uod)  weiter  3U  iser* 
fol.qeu  uuP  pcrmcncet  Darauf  ad)t  ;ian^c  J^oIioMdttcr.  (£»5  i|t  iibriiiens  uon  fclbil  flar,  Da6  ein 
fü  bcbrer  nur  i^ebcimtiiötjotter  (i)c^di(tai<|,  aU  auleben  fic^  bicfe  (5n'd}einun'j  bar|lc(lt,  niemal» 
trfctiijpft  iverbcu  fanu. 


Caput    II. 

1.  Haec  visio  similitndinis'  gloriae  Domini;  et  vidi,  et  cecidi  in  faciem 
meam,  et  audivi  voceni  loquentis.  Et  dixit  ad  tne:  Fili  hominis^  sta 
super  pedes  tuos,  et  loquar  tecum.  2.  Et  ingressus  est  in  me  Spiritus* 
postquani  locutus  est  mihi,  et  statuit  me  supra  pedes  meos:  et  audivi 
loquentem  ad  me,  3.  et  dicentem:  Fili  hominis,  mitto  ego  te  ad  filios 
Israel,  ad  Gentes  apostatrice?,*  quae  recesserunt  a  me:  ipsi  et  patrea 
eorum  praevaricati  sunt  pactum  meum  usque  ad  diem  hanc.  4.  Et  filii 
dura  facie,  et  indoinabili  cordesunt,  ad  quos  ego  mitto  te:  et  dices  ad  eos: 
Haec  dii-it  Dominus  Dens:'*  5.  Si  forte  vel  ipsi  audiant,  et  si  forte 
quiescant,^  quoniam  domus  exasperans  est:^  et  scient  quia  propheta 
fuerit*  in  medio  eorum.  6.  Tu  ergo  fili  hominis  ne  timeas  eos,  neque 
ßermones  eorum  metuas:'  quoniam  increduli,  ctsubversores"^suntteeum, 
et  cum  scoipionibus  habitas;"  verba  eorum  ne  timeas,  et  vultus  eorum 
ne  foryjides  quia  domus  exasperans  est.  7.  Loqueris  ergo  verba  mea  ad 
eos,  si  forte  audiant.  et  quiescant:  quoniam  irritatores  sunt. '^  8.  Tu 
autem  fili  hominis  audi  (piaecumque  loquor  ad  te:  et  noli  esse  exasperans 
picut  domus  exasperatrix  est:  aperi  os  tuum  et  comede  quaeeumque  ei^o 
do  tibi.  9.  Et  vidi,  et  ecce  manus  missa  ad  me,  in  qua  erat  involutusliber  :" 
et  expandit  illum  coram  me,  qui  erat  scriptus  intus,  et  foris:'^  et  scriptae 
eranl  in  eo  lamentationes,  et  Carmen,''^  et  vae. 

1)  riefe  5ücrtc  bi?  ju  et  dixit  r.d  iiio  bilben  im  .r?cbr.  beu  '-Sd«tuf?  öon  o.  1.  —  2)  ttJetd>fT 
?lu6bvud  „Wenfit"  beDcutet,  ^IJcnfcb  nnc  anbcre  Wcafdu'u,  "ocil  ünbrcdMidifeir.  —  3)  um-J  nad) 
(■S)rc.uniuö,  ^^■'icroniimuö  u. 'Jl.  bcbcutet:  „rer(Mei|H^Hntc?  fam  iu  mid^;"  nad)  Iheoboret:  „eint 
pöltiidic  iTraft  fam  in  mid);"  f.  :?,  12.  24.  —  ■%]  bic  .»Sinrcr  ^«'r^Tl?-  ^^^(-^tt  tonnte  feinen  t"d)dr- 
fern  ?lupC>rud  l■^e^raud^en,  al^  biefcn,  burcb  wehten  er  fic  i'd^Iimmcr  <x\?  fcIiM"t  bic  \-ciDcn  bc;ei*' 
nete.  LXX  roir  Trnra.'vm'rär  ,jc.  —  3)  ^Ciit  ficfcn  Qi^ortru  foK  er  fid\  ben  .ilinDcrn  :|^<örael>?  a\9 
&outi  iiVropbctcn  anfünbcn,  bcr  nidn  in  feinem,  fouDcrn  in  (SUUtci^  'iJuimen  fpriitt.  »vur  ießf 
befaM  ibm  ''^ott  nocb  uid>t?  ÜBcitcrc;?  \i\  fprcAcn.  renn  tk  foliicntcn  SiU^rte:  si  forto  vel  ipsi 
ftnb  nur  eine  auirerc  (Jrfidrunii,  Die  '53ott  au  ibn  macbt.  —  0^  „uuD  ob  fie  e  rea  ablaffen"  r>om 
Sijfen,  »on  bcr  Untreue  unb  '^Ibggttcrci.  Stabbi  Da^tb,  'I^atablud  unD  ?}iaIbonat  übcrfctcn  ba* 


426  Ter  g>rc)>t)ct  Sjcdicl.  2,  5—9.  2lnni.  6—15. 

SBort  17*111^  „crmangcdi  laJTcn,"  fo  ba^  bcr  (Sinn  iräre:  „fie  mögen  bi*  ^i^xcn  ober  nidit."  S«. 
mpfieblt  7iri)  bicfer  Sinn  als  bcr  natürlicl)flc.  ?/  ittotj&ücl.  —  7)  np"n'5  "'^"^  iuieber- 

fpcnfligCÖ  Ö3cfd)lcd)t."   —  8)  on  wpccbr/Tric  ei  ci»-    —   9)    f^V^e   EKOTyq  ärrb    irpoaÜTVov   avTÖ)v.   — 

10)  D^^I^DI  DO"lD  "^fti"  f'f  f^"^  rciberfpcnllig  unb  Turner."  ■  I~ae  SBort  „Körner"  mag 
bier  wolii  „ftrcitfüdititi,  aufrü()rcrit'd)"  bebcutcn,  nid)t  „Spötter,"  vok  Tcrcfer  bafür  [jalt,  ober 

,iBeräd)tCr  (iJpttCäi,"  iVic  '^(nbcre  meinen,      ihon  -rrnpoiaTpr/aovat   Kai  Eraava-rjaovTai  kivi  ce  kvk?m. 

11)  a)cau  fnnn  l)ier.D»3"|py  tu  bcr  ;öcbcutung  „Storpion"  net)men  unb  baruntcr  bie  falfd)en 

5?ropt)cten  t^erficl^cn,  bie  uniH-rmcrtt  iiiftige  SDunben  i^erfc^cn;  ober  in  bcr  S^cbeutunci  „ßkifjeln" 
unb  farunter  tie  ^].Mopl}ctcnfcinbc  uud  i^crfoIüer  i>crftcbcn.  —  12)  „bcnn  fic  finb  »ikn-fpenflig// 

nC-  f'T-«  olKog  TrapaTriKpalvuv  ta-i.  —  13)  "ICp'nz-Ilp   „33lldn'PÜe ;"   KeipaÄli  ßiß/jov.      2)icfe 

SBucbrotle  \\i  ce,  bic  er  effen  fcU.  G5cd)ie(  unir  noA  im  ^i'ftanbe  ber  Sntjüdund;  fcmit  ift  audj 
ta»  (vJTcn  biefcm  ^uftauDc  iiemäjj  ]n  benfcn.-  (S»  war  ein  gciilißcö  (£ii"cn.  —  14)  '^luöbrud  für 
„uberooU."  —  loj  UHM'untn-  iner  Srauerlicfcr  ju  vcrftel)ea  finD. 


Caput  III. 

1.  Et  dixit  ad  me:  Fili  hominis  qiiodcumque inveneriscomede: '  comede 
Volumen  istiid,  et  vadens  loquere  ad  filios  Israel.  2.  Et  aperui  os  meum, 
et  cibavit  me  volumine  illo:^  3.  et  dixit  ad  me:  Fili  hominis  venter 
tuus  comedet,  et  viscera  tua  complebuntur  volumine  isto,^  quod  ego  do 
tibi.  Et  comedi  iilud:  et  factum  est  in  ore  meo  sicutmel  dulce.*  4.  Et 
dixit  ad  me:  Fili  hominis  vade  ad  domum  Israel,  et  loqueris  verba  mea 
ad  eos.  5.  Non  enim  ad  populum  profundi  sermonis,  et  ignotae  linguae* 
tu  mitteris,  ad  domum  Israel:  6.  neque  ad  populos  multos  profundi 
sermonis,®  et  ignotae  linguae,  quorum  non  possis  audire  sermones:  et  si 
ad  illos mittereris,  ipsi  audirent  te.  7.  Domus  autem  Israel  nolunt  audire 
te:  quia  nolunt  audire  me;  omnis  quippe  domus  Israel  attrita  fronte  est/ 
et  duro  corde.  8.  Ecee  dedi  faciem  tuam  valentiorem^  faciebus  eorum, 
et  frontem  tuam  duriorem  frontibus  eorum.  9.  Üt  adamantem,  et  ut 
silit-em'  dedi  faciem  tuam:'"  ne  timeas  eos,  neque  metuas  a  facie  eorum: 
quia  domus  exasperans  est.  10.  Et  dixit  ad  me:  Fili  hominis  omnes 
eermones  meos,  quos  ego  loquor  ad  te,  assume  in  corde  tuo,  et  auribus 
tuis  audi :  11.  Et  vade  ingredere  ad  transmigrationem,  ad  filios  populi 
tui,"  et  loqueris  ad  eos,  et  dices  eis:  Haec  dicit  Dominus  Dens:  si  forte 
audiant,  et  (juiescant.''  12.  Et  assumpsit  me  spiritus,'^  et  audivi  post 
me  vocem  commotionis  magnae:'^  Benedicta  gloria  Domini  de  loco  suo," 

13.  et  vocem  alarum  animaliuni  "^  percutientium  alteram  ad  alteram,  et 
vocem    rotarum   sequentium  animalia,   et  vocem  commotionis  magnae. 

14.  Spiritus  quoqUe  levavit  me,  et  assumpsit  me:  et  abii  amarus  in  indig- 
iiatione  Spiritus  mei  :'^  manus  enim  Domini  erat  mecura,  confortans  me.'^ 

15.  Et  veni  ad  tran.smigrationem,'^  ad  acervum  novarum  frugum,^"  ad 
eos,  qui  habitant  juxta  flumen  Chobar,  et  sedi  ubi  illi  sedebant:  et 
niansi  ibi  septem  diebus  moerens^'  in  medio  eorum.  16.  Cum  autem 
pertransissent  septem  dies,  factum  est  verbum  Domini  ad  me^  dicens; 
17.  Fili  hominis  sj)eculatorem^^  dedi  te  domui  Israel:  et  audies  de  ore 
verbum,  et  annuntiabiseis  ex  me.  18.  Si  dicente  me  ad  impium:  Morte 
morieris:  non  annuntiaveris  ei,''^^  neque  locutus  fueris  ut  avertatur  a  via 
Kua   impia,   et  vivat:  ipse  impius  in  iniquitate  sua  morietur,  sanguinein 


T)cr  ^icp^ct  Gifc^lcl.  3,  1—13.  Sluni.  1—16.  427 

autcm  ejus  de  manu  tua  reqiiiram.  10.  Si  autem  tu  annuntiavcris  impio, 
et  ille  11011  i'uerit  conversus  ab  inipietate  sua,  et  a  via  sua  imj^ia:  ipse 
quidein  in  iniquitate  sua  niorietur,  tu  autem  aiiimam  tuaiii  liberasti. 
20.  Sed  et  si  conversus  justus  a  justilia  sua  fuerit,  et  feeerit  iniquitatem  : 
ponam  offendiculum  coram  eo,^  ipse  morietur,  quia  non  annuntiasti  ei: 
in  poccato  suo  morietur,  et  non  erunt  in  memoriajustitiae  ejus,  quas  fecit: 
sanguinem  vero  ejus  de  manu  tua  requiräm.  21.  Si  autem  tu  annuntia- 
verisjusto  ut  non  peceet  justus,  et  ille  non  pcccaverit:  vivens  vivet,  quia 
annuntiasti  ei,  et  tu  animam  tuam  liberasti.  22.  Et  facta  est  super  rae 
nianus  Domini,  et  dixit  ad  me:  Surgens  egredere  in  campum,  et  ibi 
loquar  tecum.  23.  Et  surgens  egressus  sum  in  campum:  et  ecce  ibi 
gloria  Domini  stabat  quasi  gloria,^'  quam  vidi  juxta  fluvium  Chobar: 
et  cecidi  in  faciem  meam.  24.  Et  ingressus  est  in  me  spiritus,-'^  et  statuit 
me  super  pedesmcos:  et  locutus  est  mihi,'^  et  dixit  ad  me:  Ingredere,  et 
includere  in  medio  domus  tuae.^*  25.  Et  tu  fili  hominis,  ecce  data  sunt 
super  te  vincula,'^^  et  ligabunt  te  in  eis:  et  non  egredieris  de  medio 
eorum.^"  2G.  Et  linguam  tuam  adhaerere  faciam  palato  tuo,^'  et  eris 
mutus,  nee  quasi  vir  objurgans  :^'  quia  domus  exasperans  est.  27.  Cum 
autem  locutus  fuero  tibi,^^  aperiam  os  tuum,  et  dices  ad  eos:  Haec  dicit 
Dominus  Dens:  Qui  audit,  audiat:  et  qui  quiescit,  quiescat:''"  quia 
domus  exasperans  est. 

11  b.  b.  5l3cÄ,  rea^  bu  in  bicfcr^Bu^/rcHc  Rubrft.  SonuTiu»  a  ?al^ibc  benicrft  l^ier:  Comestio 
significat  ea,  quae  in  illa  audis  et  vidcs,  in  intima  animae  tuae  ruminando  et  meditando 
tran.sinitti,  ut  cum  aifectuetex  caloie  interno  ac  totuaniuioetspintueapopulo  prüloQuarie: 
sicut  cibus  et  vinum  ^anguineni  et  Spiritus  excitant  et  novos  su.ageiunt,  quia  linguam  faci- 
unt  di.sertam.  ^tercnt^nui?  umfcbveibt  fcn  2?cfcbl  mit  tcn  SJBprtcii:  Comede  et  pa.sce,  satu- 
rai-e  et  erueta;  accipe  et  ^parpe;  coiiibrtare  et  labora.  —  2)  (S?  o,cfclMt)  bief;  in  ber  2?tllpn, 
alfo  bcm  (3(\\ti  iia*,  niitt  Icibli*  imt'  nni-flid).  —  3)  b.  b.  bu  fcüjt  bi*  ßanj  bamit  anrußen, 
ßcrncliu?  a  l'apibc:  Non  evome  nee  tantum  auribus  aut  memoria  hauria.'^  verba  prophetiae. 
sed  meditatione  assidaa  resolve,  concoque,  pasce,  satura  voluntatem  et  alTectum  tuum,  ut 
quat-i  plenus  et  ebrius  illa  eiuetes.  —  4)  wc  Ft''^^  j/.vndiicv.  ©5  uvtrb^  fui}  für  beu  "Propbeten : 
] )  weil  cc  ba?  SE>prt  fS)cttce  n^ar,  Kiib  pai?  SL'crt  (i)ottc?  (üjj  über  alle  ^üpiflfeit  ift;  2)  »rcil  baö 
5?cftrafcn  brr  l'aftcr  rote  bae:  'beweinen  bcv  cij^cncn  euntcn  eine  ^cbcinuüfjoclle  iSüf;iiUctt  in  f;* 
cntt'dlt;  3)  ircil  finntco  Sfcrc  bcförbcrt  ircvbcn  foütc;  4)  bamit  bcr  '»J.^rcpbet  burc^  bicSufncjffit 
bie  er  fc|lct,  bcfto  mcbr  ancictricben  mkxh,  bcn  ^nbalt  uncrfdjrcrfen  ju  preriiien.  Sd'Cu  ^il-Mato 
facitc:  „X*io  nan^e  l'ebcn  irirb  burd)  bcn  (ycfebnuid  ciclcitct,"  unb  jcigt  einec»  SDcitcrn,  tüf;  tai  - 
ß^ute  rair  \ü  laniK  mit  einer  5*n.nevii^fcit  vcrbunbcri  fei,  al»  m.an  bie  3Inmutb  unb  bcn  SBoM' 
fAmacf  nid)tfofte,  ircldier  bamit  i^crbunbcn.  —  3)  ßapi-iluncov. — ^)  ä71oc;,üvcjvQii äl/iri/ücaovc 
oiöE  arißapovi  rij  y'/üacij  övTcr.  —  7)  (piAovEinoL.  —  8)  ^cbr.  „id)mad)e  bein®efid)t  bart  gegen- 
über ibren  ß5ejld)tern,"  ober:  „nnc  ibvc  rsicfiu^tcr,"  'QT\''j^T\tZy)-  ^^waTov  KaThavTi  tüv 

rzpocuKow  aiiTÜv.  —  9)  ^^0  D*n  T.tT^O  'M^  Xiamant,  bdvtcr  ciiö  gelfcn;"  Kai   iorat  6ia- 

jrnvröf  Kpa-aLörtpov  Trirpag.  —  10)  f.  i.  Cs)\\  —  \l)  (S3ptt  nennt  c^  ni*t  nicbr  fein  SSolf,  npeil 
c?  in  25?abrbeit  nidit  mcbr  s?crbiente,  fein  i^clf  ju  bcif;en.  —  12)  läv  äpa  ÖKomuciv,  iäv  äpa 
h'fJüffi-  2.  5.  —  13)  Xa^  2Dcrt  Spiritus  bicr  mit  „SDinb"  ju  übcrfclicn  csebt  nicbt  n?cbl  an, 
n.teil  t?on  bemfelbcn  fcircM  2.  5,  al?  3,  24  eine  mcralifdie  ibcitii^fcit  aufgefaßt  anrb.  "HJian 
muö  ce*  entn^ebcr  auf  bcn  l'eben£<.i^cirt  aueleiicn,  ber  fid)  jei3t  im  erbiUncn  Cs^rare  in  tbm  rciUc  unb 
Ibn  iilcid^fam  über  bie  (£rbe  erbeb,  ober  auf  „(i3i<ttcs  ß)ci|V'  ber  ibn  mit  9JiadU  eriiviff.  Gorne- 
liu5  a  Vapifc  nimmt  an,  man  fmnie  c6  üud)  „cnglifd^cr  Ö3eift"  übcrfc^cn.  Ge  bleibt  jcbcd> 
unentfAiccen,  cb  ß^cd^icl  nun  ^u  ^uf;  feine  SDanrerun^  ma*te,  rber  cb  er  burd)  bie  Vuft  ac- 
trao.en  rourbe,  jrie.ipabafuf  Dan.  14.  35  unb  bcr  rutnf,er  ^fbiübpu^  Act.  8,  39.  i?cd^  unb  JKJcifdJl 
fachen:  ,,G^e*ie(  n>arf  im  (Reifte  entrücft  scm  Crtc  ber  a?if!on  binn'cci  nad)  Sei  5lbib;"  2.'.  1.'). 
14)  „bie  itarf  tcfeube  Stimme."  —  13)  b.  b.  von  biefem  Crte  awt',  an  »elcbnn  fic  fid)  eben 
fleoffenbarct  bat.  3l(licli  nimmt  cji  im  n^citeren  ^iinnc:  „nn^  fie  immer  ifl,  Ko  ber  -löerr  immer 
crfd^eint,  tld)  berrlid^  ]di[t,  aud>  auf  bcr  .aanJicn  Grbe."  Mal.  I,  5.  Voib  unb  9(cifAI  facien:  „Tie 
Stätte  Per  .^crvliÄfci't  (iiotte?  i|t  ^unädifl  ber  .^immcl,  tic  J^obcn  ber  X'-immel,  irofellMt  ibn  tie 
dii'oxi  ter  fcligen  ®ei|ler  prcifen."  —  lü)  Icr  S.'roptct  unterfd;eibct  ticr  jum  i^eu'cife,  wie  leb« 


428  Dtr  ^xop^tt  gjfc^ieT.  3,  13—26.  %nm.  16—31. 

Öaft  fr  %üti  »erttommen,  <?enau  einen  bretfa^en  Saut:  ben  bc«  Siviuf^cn«  bcr  ^(üget,  ben  be# 
»Ädberc^fraflfel«  unb  ben  bei-  preifenben  stimmen.  D&nc  Bwcifel  bilöcttn  biefe  Üaute  eine  ^ar* 
monie,  dbnlic^  ber  Jparmonie  bc3  dreimal  >^eilig;  Is.  6,  3;  Apoc.  4,  8.  —  17)  .^ebr.  „unb  icj 
fling  bitter  in  ber  (^luti)  meinet  (^inftc^;"  nai  k-opEhdriv  h  öpfir)  tov  nveh^aroq  fiov.  Sitte  öie» 
fübie,  bie  bi?ber  ben  fropfcetcn  bcfeett,  i?ebobcn,  erfreut  battcn,  wid)en  jc^t  plöfelid).  Die  oon 
if>m  perjebrte  ^öuc^rotte,  bie  fein  ^erj  mit  3ü§ii^tctt  crfüttt  battc,  wiittc  je&t  c^Icict)  ber  mebicint' 
friert  ^3)i(le  fdjneiDenc  unb  reipenb,  ali  bätte  er  (Mift  j^cnorameu.  Sä  fant)  bei  ibm  taffelbe  ftatt, 
xßai  bei  ^obanneö  in  Uer  gctieinien  Djfcnbarung  10,  9,  unD  veai  bei  attcn  Slpcflctn  uni>  'JPrebi' 
(lern  ber  ei:>i!?en  23abrbeit  ftattfinbct:  baö  in  ibn  gtleate  ®ort®otteg,  ^aäi  ibm  füper  aiö  ^onig 
fiimecfte,  begann  '^ti^  unD  Donner  yd  roerpen,  in  Jpammcr  unt  ^cfairert  i'icf)  um^ufebren, 
tai    Warf    unb    53ein    burAfringt.     ^terongmu?    uno    Xbeofpret    lafen    bier    ftatt   "1,^, 

«marus,  ba?  umjefebrte  Q"),  sublimis:  „Zsd)  ging  bocb  einbcr  im  Sturm  beö  6)citle3,"  (SBinbe«). 
18)  ^ebr.  „unb  bie  J^anb  fiJottea  über  mir  war  ftarf."  Hp?!!  ''^V.  was  man  im  boppelttn 

'Sinne  ncbntcn  fann:  „aufrii^tenti  or^er  nieticrbeugenb."  Kai  x^'^p  nvpiov  kyheTo  stt'  kßi  Kparaia. 
li))  „id)  fam  ^u  t>en2tu?yKwanbcrteu;"  ob  er  i:ietrai:ien  !M?n  übernatürlidter  .C>anb  ober  natürlitj 
»anberiiD  anlanjitc,  iH  wie  fcbon  gt'fa-it.  nid»t  njobl^u  i^crmittelti.  9?acb  ßorncliuä  a  Sapipt 
m.ut)  er  nur  Einfang?  »on  iibcrnamrlic^cr  ^xM  i^ctragcn  um  ging  bann  ju  3u§.  "Jfa^  SluDern 
machte  er  ben  ganjen  ffleg  3U  3u§  „in  einer  ?om  (Reifte  Qiotteg  gebobenen  Stimmung."  — 

30)  wcUtcö  bie  roortlidje  Uebcrfe^ung  bes  bebr.  Ortsnamen^  ^*3K"Sj^  i(t.    9?a(^  ber  S5er- 

OTUtbung  bcöißatabtu?  gaben  bie  "Jln-J-icnjanfertcn  bcm  'iPlase  ibrer'^Jidierlai'fungbiercn^^amen, 
um  \id)  i'elbit  aU  gruittüXiit  jU  bejeicbnen,  Die  oon  gcintic^banc  abgefd^nitten  unb  in  frembei 

^ani>  öcrfc^t  worben.    Die  LXX  lafen  3*Di<   vD  ""''  übcrfe^cn:  fieriopo^  Kai -rrepc^X&ov. 

t>it  $lu3ldgcr  balten  ben  Drt  jener  'i)?icfer(aiTung  für  ba»  nad)ma(ige  Sattaba  jTOifdien  SJlefein 
unb  Dbeitia  am  (S^babora?.  —  21)  D'p*2.^p  „betäubt-,"  nac^  bein  SbalDder  „fd)5t)cigenb;" 

»ac^  Slv^uiU  „rubenb".  LXX  äi'aarpsipnucvoi:-  .Job  2.  13;  I,  Esdr.  9.  o.  Dan.  10,  8.  — 
22)  „}uni  iöiditer  babe  id)  t>ie  be|le[It/'  (gemad)t)-,  nad)  bem  SbalPäer:  „^um  Üebrer,"  rca« 
a\ii  nnd  bi»au5  gebt,  ba  U  bie  oon  (^ort  beftcttten  2Bad)ter  beö  Solfcö  eben  Diep  ^u  ibrem  (S^c 

Idjaft  unb  ^^eruf  baben,  ba^  ficbaffeibe  belcbren;  Ps.  21,  6;  Jer.  6,  16.  —  23)  Ininn  iÖ 

,,ü\M>  tu  raaruft  ibn  nid»t."  Djcfc«  fc^arfe  'HabnungiSreort  baben  bie  geroijfenbaftcnjliriienijor' 
ftefreruon  jcbcr  ftd»  ]xi  -i&crjen  genommen  uub  nid)t  nad»iielaf[en,  tan  i^oife  feine  ^ünben  oor- 
jubalten.  "ituguftiiiuji  0,  ■'>.  de  verbis  Dni .«.  12.  legt  i^on  fid)  felbft  barübcr  S'ugnifj  ab,  inbem 
tT  fpridjt:  Cum  vidi  i^ladium  veniontoin  velut  speculator,  ut  Dominus  admunet  per  Ezechie- 
leiij,  aniiuritiavi  impio  impietateiii  8uam,  id  est,  correxi,  non  f'ucri,  et  ideo  anitnaui  iiieain 
liberavi.  —  2't)  b,  b.  id^  roct^e  fold)e  Hebel  über  ibn '.'erbangcn,  Die  ibn  in  lol»  uno  Untergang 
bringen.  (£6  \\t  bier  nidu  Pie  J)tocc  oon  einer  uceasio  ruinne  moralls  seu  cu'pre,  fonPern  ?on 
per  orwasio  pccri;«,  b.  b.  t?ou  Unglüd  unc  Trangfal.  5o  ncbmcn  c?  mit  5^iiaiej  fie  mciiten 
'.)(u«»Uger.  (^Jregoriu?  fagt:  Ihr-.  Dumini  ponere  est  ne(iuai(uaiu  ad  per-candiun  premeie, 
.sed  nollo  a  pewato  libL'rare.  i£r  deutet  fomit  da«  f^iefagte  auf  bao  (Entjieben  ber  ifirffamen 
Wnate.  ^^iid»  l'o*  uno  JWcif*!  deuten  eö  fo.  l*atablui<"unb  ^7t.  DainP  beuten  dae  offendicu- 
imu  auf  (yiücf  unb  5öobl|land,  wcUtc?  dem  Sünder  jum  Untergang  gerciAt;  der  Sbaldder  auf 
ten  öffentli*cn  Sünbenfall,  in  den  (ihut  einen  folgen  Untreuen  nnrd'geratben  (äffen.  2onder> 
bar  beutet  Ibeodoret:  „3d>  werde  ibm  den  Untergang  iii'5  (^k-däittnif)  rufen,  der  die  Sünder  er» 
reartet,"  (luai.)  ri/v  ßnrrai'ov  t'ir  TvpnnuToi'  aitrov.  — ■  2-5)  Der  ';Proi''bet  battc  foruit  bier  diefelbc 
a^tfton,  wie  am  ;^Iut3e  (£bobar,  roa«  mobl  baut  biente,  den  gan^licb  ^^iiedcrgebeugtcn  und  Her» 
fvt>lagenen  auf',iiridnen  und  miederboit  ju  tjeriubcrn  von  "der  (^höfse,  -Wa*t  unb  .^err(id>feit 
fi-ffen,  der  ibm  die  ^ondung  gegeben.  —  2B)  f.  2.  2.  —  27)  Da  bier  im  .^cbr.  dai^  männli*e 
t*kfd>Ied)t  liebt,  131'.'  »i'^'T^'iib  bei  in.sres.^u.s  est,  ^^3^^.  und.^tatmt,  ♦j■^^PJ;^l,  daei  »eiblid)« 
in  23e,5ug  auf  (ITI,  .<piritu.s.  gebraud)t  ift,  fo  folgt,  daf)  bier  Doinimis  alö  Subieftju  benten  ifl. 

2S)  Soniobl  diefe  GinfdUiciJung,  aU  au*  die  übri^icn  untnderbaren  ?lfte,  benen  bcr  'JPropbet 
(i.t)  untergeben  \cü.  i'inb  (aufer  Sinnbiidcr  der  fommcnden  Drangfale  und  fo[(en  den  3uben  a(3 
iliflfitnjeiiienbe  ^il^eiiTagung  und  ^Predigt  dienen.  —  2J))  15n:3  „fic  (egen  die  J^eiJein  an,"  n^it 
finem  TTüabniinnigen,  n?eil  \lc  t-a^,  wa?  du  nad»  meinem  5luftrage  an  "dir  vornimmil,  ni*t  be- 
greifen, (£ben  diefc  /"^ciTein  find  ^ugleidi  Sinnbilder  ber  ("?f|TeIn,  in  melte  nä*|len3  bie  iPe« 
TOüljner  ^erufalenu  un?  ^ubaa'ö  werden  gef*lagen  werben.  —  30)  DDln^  ,-fo  ba^bu  nidjt 

ncbr  unter  ibncn  auftreteft."  —  31)  d.  b,  id)  mill  bid)  ftumm  mad}cn,  ^iBeii  bie  ^Jreblgt  an 
iijaen  Wii;ti  fruchtet,  tritt  ic^  oerfud;en,  burcfe  deine  Stummt)eit  und  bie  übrigen  Beidjen  an  bir 


Der  ^TOp^tt  ejc(^ier.  3,  26—27.  Slnm.  31—34.  429 

|U  ibrcn  ^cr^en  ju  fprcc!}cn.  Otcr  na*  Jpic^ojuimue  itnl»  Ifjcobpret:  icf)  trifl  ?u  iferer  «Strafe 
Mit)  ocrtlummcn  laffcn.  Ucbru^cn^  foll  tic  Stummbcit  aud}  aU  iUubilti  bfr  balt'if^cn  *J?erflum' 
iniiini  ^ce<  ^u^clU1olfc^  iKlten.  Kai  t>/v  y?.(jaaav  aov  (jvixU/au.  —  ;J2)  „uni>  Ml  foü|l  ibncu  nic^t 
jiim  jab[cr  (■i3c|ti\iffv)  fem;"  Km  oI'k  icrj  (li'roir  äi;  i'iiJ(^f>a  i/.h/xnvra.  „X'viö  5H'lffl)»eiiien  be* 
'JJrovhctcn  ein  :^'id)in  bfe^  siöttlid)eu  ;U''fncit,"  fai^t  (Ibn^foflomii«  Ts.  fi.  honi.  4.  —  fi?j)  b.  b. 
jrenn  iit  nad<  iU-rlauf  ctnii]cr  Jcit,  in  luclrfn'r  bu  mittet?  rüiinbcrbarcr  .V'idicn  alö  ^Pvopbct  ge* 
bleut  bart,  wieber  mit  bir  rcbeit  ircrbe,  bann  roid  id)  au&i  bcincn  Wiinb  iricbcr  offnen.  — 
}J4)  „rocr  cö  unterlaßt  (511  börcn),  ber  untcrUiffc  ci5  nur;"  «n  ä-^tiOüv  äirEißdru  Deut.  30,  15; 
Marc.  4,  115;  Apoc.  2li,  U. 


Caput  IV. 

1.  Et  tu  fili  hominis  sume  tibi  laterem,'  et  poncs  eiira  corarn  te:  et 
descrihes  in  eo  civitatein  Jerusalem.  2.  Et  ordinabis"  ad  versus  eam 
obsidionem,  et  aodiiicabis  munitiones,^  comportabis  aggerom,  et  dabis 
contra  eim  castra,  et  pones  arietes^  in  gyro.  3.  Et  tu  sume  tibi  sarta- 
ginem  ferream/  et  pones  eam  in  muruni  ferreum  inter  te,  etiuter 
civitatem:  et  obfirmabis  freiem  tuam  ad  eam,  et  erit  in  obsidionem,  et 
c'ircumdabis  eam:^  signum  est  domui  Israel."  4.  Et  tu  dormies  super 
latus  tuum  sinistrum,^  et  pones  iniquitates*  domus  Israel  super  eo 
nnmero  dierum,  quibus  dormies'"  super  illud,  et  assumes  iniquitatem 
eorum.  5.  Ego  autem  dedi  tibi  annos  iniquitatis  eoruni,  numero  dierum 
trecentos  et  nonaginta  dies:"  et  portabis  iniquitatem  domus  Israel. 
6.  Et  cum  compleveris  haec,  dormies  super  latus  tuum  dexterum  secundo; 
et  assumes  iniquitatem  domus  Juda  quadraginta  diebus,'^  diem  pro 
anno,  diem,  inquam,  pro  anno  dedi  tibi.  7.  Et  ad  obsidionem  Jerusalem 
convertes'^  faciem  tuam,  et  bracliium  tuum  erit  extentum:'*  et  prophe- 
tabis  adversus  eam.'^  8.  Ecce  circumdedi  te  vinculis:'*  et  non  te 
convertes  a  latere  tuo'^  in  latus  aliud,  donec  compleas  dies  obsidionis 
tuae.  9.  Et  tu  sume  tibi  frumentum,*"  et  hordeum,  et  fabam,  et  lentera, 
et  milium,  et  viciam  :  et  mittes  ea  in  vas  unum,'^  et  facics  tibi  panes 
numero  dierum,'""  quibus  dormies  super  latus  tuum:  trecentis  et  nona- 
ginta ■"''  diobus  comedes  illud.  10.  Cilnis  autem  tuus.  quo  vesceris,"  erit 
in  pondere  viginti  statcres  in  die:  a  tempore  usque  ad  tempus"  comedes 
illud.  11.  Etaquamin  mensura  bibes,  sextam  [)artem  hin:'*  a  ts.unpore 
usque  ad  tempus  bibes  illud.  12.  Et  quasi  subcinericium  hordeaceum*-' 
comedes  illud:  et  stercore,  quod  egrcditur  de  homine,  operies  illud  in 
oculis  eorum. -^  13.  Et  dixit  Dominus:  ^ic  comedent  filii  Israel""  panem 
Ruuiu  pollutum-^  inter  Gentes,  ad  quasejiciam  eos.  14.  Etdixi:  A  a  a,^ 
Domino  Dens,  ecce  anima  moa  non  est  polluta,  et  morlicinura,  et  lacera- 
tum  a  bostiis  non  comedi  ab  infantia  mca  usque  nunc,  et  non  est  ingressa 
in  OS  meum  omnis  caro  immunda.^"  15.  Et  dixit  ad  mo:  Ecce  dedi  tibi 
fimnm  boum'^'  pro  stercoribus  humanis:  et  facics  panem  tuum  in  eo. 
IG.  Et  dixit  ad  me:  Pili  hominis:  Ecco  ego  couteram  baculum  panis'* 
in  Jerusalem:  et  comedent  panem  in  pondere,-"  et  ii\  solicitudine:"  et 
aqnam  in  mensura.  et  in  angustia  bibeiit:^-'  17.  Ut  deficientibus  pane 
et'  aqua,  corrunt  unusquisque  ad  fratrem  suuiu:  et  conlabescant  in  ini- 
quitatibus  suis. ^' 


430  5)er  5)ro):'^et  Sarc^iel.  4,  1 — 9.  2Innt.  1 — 18. 

1)  ®0  war  im  alten  Sunbe  mä:)ii  UngetröbnnAcg,  auf  Biei^f^f^einf«  w"i'  3;6cn^tatten  3ei<5' 
nunjicn  ?it  macben.  9?adi  tem  23eriitte  m  |Minius,  H.  N.  VII.  57.  fauD  (Spiiiciic?  in  *i3ab9- 
Ion  ailronomtfAe  'J3cpbad}tinigcn  wn  720  Sabrcn  auf  Riegel  oerjcid)nct.  —  i2)  H/^njl  .,unb 

ma(^e  (jeidjne)  eine  23elagcrunn."  ml  öuc^tg.  —  3)  pn,  worunter  nacb  ©efeniuscine  ti3ela9e- 

rung^mauer  ju  cerftebcn  ifl,  t>uvd)  rcdAi  bcn  23clagertcn  baö  (Sntfiicben  unnun-iliit  gemacht 
werten  foilte;  nad)  3i.  Tat^iD  aber  boljcrne  Jbiirmc,  üpu  bencn  auö  man  tic  Statut  mit  serfci^ie- 
benen  SOcrtjcugeu  in  befAvibigen  fud)te.  ^er  vsinn  ber  i^ulgata  »evmitteit  janfd)cn  bicfen  betten 
JBcbcutitneien.  —  4)t[)^luerbred)er,  ive!d)e  lange i^alfen  mit  cifernem  Äopfc  (©ifberfcpf)  nnircn, 
lii  an  Seilen  bdngcnD  mit  ber  .^Uaft  rieter  9J?änner  gegen  bic  iO?auern  gc|lcf;cn  würben.  Flav. 
Jos.  bell.  Jud.'  in.  9,  "Der  dbalbder  überfc^t  ba?  SBort  mit  „'ätnfübrcr-,"  LXX  rag  ßeÄoa- 
räcEiQ.  —  3)  rie  fpfanncn  f*einen  bei  ben  Slltcn  faft  gan?  fladie  ^].Matte4i  gewefen  ',u  fein.  Ter 
«Prcpbet  füll  eine  fold)e  ^Matte  »on  Sifen  jnnfdien  fidi  unb  ber  auf  ^ifgfl  ge,5eid)neten  Stabt 
fteüen  unb  botiuvd)  bie  unatwenbbarc  unb  buvcb  fein  ^Bitten  auf3ul)ebenbe  i^elagevung  »ocn  Seite 
ber  ebalbder  finnbüben;  Is.  59,2;  Ihren.  3,44.  Gorneiiug  a  \!apibc  ijcnnutbet,  t>o.^  bic 
eiferne  ^)fannc  aud5  bie  ^^.Vinen  unb  Quaicn  finnbilben  fcü,  bie  auf  bie  Sitben  warteten;  Jer.  1. 
2lmbrpfiu3  Kx])Op.  in  Ps.  38.  fagt:  Mittuntur  in  sartaeinem  animae  peccatoruui,  ut  defluat 
qufBdem  peccati  caro ;  quas  obduxerat  aniiufie  ac  Tuentis  vigoreui.  —  6  )  Xer  ^Propbet  foß  feine 
(iktanfcn  beä  (Srbarmen^  babeu,  (cU  nicfct  beten  unb  fieben,  fi^ntern  ale>  SBerfseug  'Lottes  g(cid)  ben 
€balb.icrn  fi*  betvad}tcn,  uat;  bem  unabünberiid)en  9^atb[*Iuf5e  ßjottce  feinen  l^oücn  \!auf  laffen., 
7)  b.  t).  fie  fcücn  baraus  bic  Unerbittlid)feit  Hc  Ücofe^  erfennen,  baö  itjrer  barrt.  —  8)  '2'2p 

„bu  foltft  liegen  (nid)t  fitlafen)  auf  beiner  linfen  Seite."  2:ie  linfe  Seite  gilt  für  ^etrael,  weil 
ii  bem,  ber  nad)  bcm  9(ufgangc  fab,  jur  iünfen  jtanb.  '31.  Salcmcn;  ober,  wie  Walbonat  bafür 
bält,  weil  eä  im  2ierbältni"ffe  ju  3ufa  auf  niebever  ©nabcnftufe  ftant».  —  f))  b.  b.  bu  fL^tlft  büfeen 
für  fie,  foweit  cö  ein  93ienfd)  für  ben  anbern  fann.  Wan  bcwunc^ere  bier  tie  ^i^armberjigfeit 
(Siptte?,  ber  in  bemfelben  Slugenblicfe,  wo  er  bie  unabwcntbarcn  iÄtrafgerid)tc  anzeigt,  bcnnoi^ 
»on  Subnung  tetet,  bie  Sd)iilb  5(tler  auf  (Sinen  legt,  bie  iKtrafe  ber  -iünber  auf  ben  ®ered)ten 
unb  Unfd)ulb"igen  labet,  beffen  Cpferbercitwitügfeit  er  fennt.  —  10)  Xae  et  ncr  assumes  finbet 
fid)  nidit  im  Jpcbr.  Ter  SaRdautet  bort  einfacb:  „9?ad)  ber  ^abl  ber  Sage,  welct)e  bu  Iieg)l, 

wirft  tu  ibrc  *?.1fi|ietbat  tragen;"  narä  hpL-&iihv  töiv  yaepöiv   ■n-Lvrriiiovra  iml   haruv,   äg   Kounidr,(ri) 

tir'  avTov,  Kai  ?J;xiiri  räc  äöniiag  avrüi'.  Vk  \!ectioncn  ber  LXX  üarürcn  bier  gar  febr.  5(m  Sluf» 
fallcnbften  crfd)cint  in  ber  Vatieana,  bd)^  in  bicfeni  iBerfe  150  Jage  unb  im  näd^ten  190  genannt 
werben.  3m  •'pc'-'f.  uni>  in  ber  ä>u!gata  i;l  in  biefem  2?erfe  ncd)  gar  feine  ,-^abl  genannt,  auc^ 
in  oielcn  ettcie?  t>er  LXX  nidit.  —  2htd5  in  bicftn  SBorten  gibt  fid)  «iotte«  '^.arniberjigfeit 
Wietcr  JU  erfennen,  ber  für  ein  ^af}r  bcv  Sünbe,  nur  einen  Sag  ber  2?uf;eanfet3t.  —  1 1_)  3n 
tiefer  3aM  ftimmen  mit  beut  Jpebr.  unb  ber  i^ulg.  aud)  bie  Ueberfetiungen  von  5unüla,  'icmn-- 
mad)u6  unb  Sbeobotion,  überein.  9?ur  bie  LXX  weichen  in  einigen  Sobiree;  ab  unb  geben 
evsvTjKovra  küI  ekutüv,  SBeuu  luan  bie  9}Mffetbat  be?  .^aufe:?  ^^i'ael  !5on  ber  3cit  an  redinet,  ba 
eö  fid)  ijon  3uta  getrennt,  unt  tem  .tdlberbien|t  ergeben  bat,  975  t*.  Sbr.  fo  bcrecbncn  fid)  bi3 
jur  tSfoberung  ^u-vufalemg  58H  gerabe  3S6  5abre,  welAe  tcr  ^^robbet  in  bie  runtc  3abl  390 
fa^te.  —  12)"  I:ie  4()  ^abrc  beginnt  man  gewbbnliA  mit  bem  ^^i^fc  629  ju  jdblen,  x^^  ^iM'iaö 
mit  aller  ^ladit  ben  Ticnft  be?  wabreU  (öotUß  wieterberfleöte,  ebne  jcbpdi  eine  grunblid)e,  inner- 
lid)e,  naAbaltige  Umfebr  be?  i'plfe?  crwirfen  ju  fönnen.  X^ie  (53efammtvibl  ber  2?uf;tage  beträgt 
430,  ungefdbr  ctenfooiele  al3  bie  ber  33e(agerung  Sci'ufakmg  betrug  IV.  Heg.  25,  ]  ;  Jer.  37, 
10;  39,"  1.  Da  biefe  3abl  ber  Sage  jener  3abl  ber  ^abre  gleid)ti^mmt,  weldu-  ^ßrael  in  5tcgDp> 
tcn  jubradjte,  fc  lag  ben  frommen  (öldubigen  ber  ©etanfc  febr  nabe,  bai?  i'olf  babe  eine  neue 
Äned;tfcbaft  v>on  430  Sabren  verbtent.  —  13)  Tiefet^  .^infduiucn  auf  ben  ^it'gi-'ffff'n,  ber  bie 
58elaaerung  t^on  Ocnifalcm  ban'tedtc,  foüte  ale  eine  f^ille  'iPretigt  für  5lüc  gelten,  fie  ben  ^ro» 
jfbeten  befud)tcn.  —  14)  T\t^\L^T}  „entblö^'t."    ta  bie  ^Mnncr  jur  jeit  tce  ^.JlUertbume  nur 

furje  'Jlermet  trugen,  fo  fonnte  man  baö  SlueRrecfen  beö  5trmeg  ein  Gntbüifien  nennen.  koI  tt/v 
ßpaxiovä  cov  GTrpcüaetg.  Xiefeei  91u3flrecicn  beö  ^irmeö  gegnt  bie  Statt  finnbittet  ben  .^ampf, 
bie  (Gewalt,  ben  Eingriff  auf  bie  Stabt.  Sorncliuö  a  l'apitc  ertldrt;  Braclnniu  exertum 
ortendes,  ac  si  vcHck  acritor  diiiiioare,  urbemque  invaderc.  —  13)  nicht  mit  SBorten,  ba  er 
(lumm  war,  fonbern  burd)  eben  tiefe  genannten  fr/mbolifdien  (Meberben.  —  l(i)  ^ladsinitabluö, 
tprabü  u.  •?!.  xü  tiej?  fo  ju  serfieben,  ba§  bic  in'rwanbtcn  unb  (^-reunbc  ttn  'jprcpbeten  al?  S?abn> 
finnigen  binben  follcu.  '^fadi  'D^ialbouat  iil  baä  (i3ebuubenfcin  aii  turcb  '^Hut  unmittelbar  be» 
wirft  JU  sicrfteben  ;  3,  25.  Tiefe  (S)ebuntenbeit  iß  ein  Sinnbilt  ter  (Sinengung  unb  ß3cbunbcn- 
beit,  in  weldK'r  Oerufalcm  ficb  jur  B^'t  ber  i^elagcrung  befanb.  —  I7)2r^en"n  Ci^  natürlidicr 
SBcife  unmc>glid)  fAcint,  taf;  ein  ?}?enfdi  fo  lange  3cit  '"iüf  einer  Seite  Hege,  fo  muij  man  beten^ 
fen,  wai^  bei  ten  ?3ienfcbcn  unmi.>glidi,  iit  bei  '^ott  mbglicb.  Uebrigene  i>en'iri)ert  ip.  .?^ieronnmu3 
3>rato  in  feinem  SAriücommentar,  er  babe  einen  2i?abnfinnigen  gcfebcn,  ter  i5  3a^re  auf  einer 
Seite  gelegen  unb  ebenfalls  gcfcitelt  war.  —  IS)  (£r  foll  gutec,  etlee  '^H'treibe  mit  geringen  unö 
fi1)led)ten  geltfrüi^tcn,  bic  al?  iUcbfutter  gebraud)t  werten,  untereinanter  mengen,  um  bie  vfotl) 


3:cr  ^rop^et  (Sicc^ifl.  4,  D—IT.  2(nni.  18—86.  431 

bfr  Sflav^crtcn  oprutlMlbfu.  —  19)  dr  nyyog  iv  oarpäKivov.  —  20)  b.  %.  390  33robe,  irouon  er 
jcbcn  %(ic[  eine?  ju  rier^ebrcn  bat.  —  21 )  fvfv?/<oi'7«  /aü  ha^dv.  —  22)  c^  i)!  bamit  eben  ba« 
iörob  iicincint,  ba^  er  fiel)  baden  laffcn  i'oU,  'oou  20  ®ctel  für  jeben  3;ag  (f.  I.  iB.  259.  5(nm.  11); 
b.  i.  20  l'otb  nad)  uiifcrem  (yciüiitte  —  eine  fn.ippe,  fdriilidK  ^fabni-Ui]!  SBvirum  bic  iUili]ata 
viirinti  statere.s  fefit,  ba  e?  bodi  aiid)  bei  beii  I  ^X  fiKom  a'uüovr  bcijjf,  möd)tc  fd)ivcr  5ucrfldren 
fein.  t)er  Statcr,  awd)  Setrabrüd)inc  jicnaiuU,  bctrun  nadi  i^iJcfbiJ  U3ered)niin(^  32K,2  ^^arifet 
(i3ran,  fcniit  lö  i'otb.  Tiefe  TOenis^e  ^Jabrunii  foU  ben  htinmerUd)en  9?al)ntug6ftanb  ber  Söe- 
lai^erteu  tjorbilbcn.  —  2?J)  b.  b.  yon  Jai^'^vinfan;^  bi?  ju  Jaiicöeube,  ober  beffer  öon  5(bcnb  bi« 
ju'Jlbinb.  'i'iad)  ".Jlnbcrn  bebeutet  biefcr  'Üu^bnuf  „bic  !ian',c  ^jeit  binbiird)."  —  2  4)  lieber  ba« 
„.&in"  f.  I.  i<.  2")7.  'vlum.  44.  9?ad)  ben  ^>tabbiacn  fai;t  e?  ben  Äubifinbatt  yon  72  ^übner- 
C?iern.  3?pn  biefem  'ii}?vif;e  foü  bcr  ^rov^bet  tdi^lid)  ben  fediftcn  Übeil  trtnfen,  alfp  fpoiel  aU  12 
Sicrfrf^alen  fiilTen  —  unibrlid)  ba?  c^erini^fte  ^jla\i  ber  i^lüfni^feit  für  Ariftunc?  beö  Ücben«.  — 
2'5)  rie  'iVartitel  quasi  feb't  fpwobi  im  i^ebr.  alä  bei  LXX  inib  bebeutet  \)\ix  nur  „ale,"  nid)t 
„i]leict)fam."  —  20)  nüJJ/.n  ,/iinrft  bu  eö  baden;"  i}'/c/:ji'i/'£7f  awrd.  Ter  ^inn  ij^:  Tu  foflji 

anfiatt  beö  c^cbörrtcn  23iebm'i|le^,  bcffcn  ficft  bie  ?anbleute  beim  23robbacfen  bcbienen,  ?0?enfd3en» 
fotb  \\uv.  Jpciu'n  beim  '.yaden  ncbmen.  ®^  foü  bamif  ba»  (gtcub  unb  ber  9Unb|lanb  ber  33e- 
lai^crteu  vun-ijebilbct  werben,  bie  nidjt  einmal  mcbr  ba3  c^crin^fte  ?;eucvmaterial,  ben  Stebmtft, 
babcn  roerben,  um  'i^rob  ju  baacn,  unb  im\  Wcufdu-nfotb  ün-e  3iuludU  nebmen  muffen.  Tie 
Sl^ulivata  bebicnt  ftcb  be?  '.Jlu-JbrudetS  operias,  raeil  man  baä  Svob  beim  '3actenjiid)t  „über,"  fon- 
bern'  „unter"  bie  '.Jtfdie  ju  (ci^en  pflfjU-  —  iJ")  9(id)t  a(fo  nur  bei  ber  'iBelai^crunt]  füll  5?Dt()  fie 
brüden,  fonbern  auA  nad)ber  nodi,  n?enn  fie  unter  bic  .'peibcnv^ütfer  nfftpf»?'"  werben.  — 
2S)  äKd&ap-a.  (ii  i)l  bier  öpu  feiner  gefetjlidjeu  Unreinii^eit  bie  J)iebe;  allein  rocld)'  einen  Slb- 
fdieu  ein  fo  j^cbadcneg  '^rob  in  ben  'OlUi^en  bcr  3i^nu-liten  iHrurfad)en  mui)tc,  gebt  aug  bem  Um- 
ftanbe  bcri^cr,  bajj  im  ©cfe^jc  geboten  war,  bie  iH-friecit^uni^  bcr  förperlid)en  'iJfotbburft  fotlte 
nur  aupcrl)alb  beö  iac^ivi  gcfdjeben  Deut.  23,  12.  —  29)  HnX  ,A'i)l"  urjöanr.»,  Kvpie  Kvpie. 

30)  TTäv  Kpeac  iuAnv  (al.  CoJ.  ßsßi'^ov.)  Tcm  ^^rt-^pbcteu  crfdiicu  cinbergejlaltgebacfene^SBrpb 
wie  eine  geie^lidic  Unrcinigfeit,  obfd)on  c6  feine  foldje  war,  uub  weil  bie  eben  citirte  (yefegftelle 
geeii^net  war,  feine  •JJfcinunii  \\\  rechtfertigen,  fo  fprad)  er  fid)  unoerbolcu  au?  unb  bat  «)ottuin 
^ur'ucfnabmc  eine»  fold)en  Scfeblc?.  —  '51 )  (S3ott  nabm  termcgc  feiner  «siüte,  bie  fo  gerne  bie 
Bitte  ber  ^lebenbcn  crtjort,  ben  barten  '-^efebl  ^,urücf  unb  erlaubte  il)m  SJinbcrmift  5um  33acfcn 
beö  '.Brobcj;  ju  nebmen.  —  32/  figürlid)er  ^^llu^brud  ftattj^  „id)  will  wegnebmen  oon  3ci"ufalem 
bag  '-Brob;"  aw-pißn  arf/pty^ia  aprov.  Tag  '-BroD  ift  bic  «tü!3e,  ber  li^tab  beg  l'ebcnö  ;  wenn  ee 
fel)lt,  brid)t  baö  l'cben  ^ufammen.  —  33)  b.  b.  farg  jugemeffen,  wie  Cr  ber  ?va(l  a\i\  Skiffen 
irt,  wenn  Üebcngmittel  ju  (£nbe  gelten.  —  34)  nal  kv  hSeia.  —  3*5)  pDQt^OI  «"»t'  "»ff»". 

ober  mit  '-Betäubung"  b.  ^.  in  fogeringent  Wajje,  ha^  fie  in  Di)nmad)t  unb '-Betäubung  gcrat^cn. 
Kai  e.v  cKpaviafiu)-  [V.  Rog.  2-5,  3;  Thren.  1,11.—  3<»)  rocii  nad)  (£orneliu3  a  l'apioe  propter 
ioiquitates  l)cif?t.  Slllein  mo]n  ben  einfad)cu  'Sinn  änbcrn'^  „Sie  üerfd)niaditen  mitten  in 
it>ren  9J?i|iet|)aten/'  b.  \).  fie  öerfd)mac^tcn,  Dl)nc  fic^  ju  bcffern- 


Caput    V. 

1.  Et  tu  fili  hominis  surae  tibi  gladium  acutum,  radeutem  pilos:^  et 
assumes  eum,^  et  duces  per  caputtuum,^  et  per  barbam  tuam  :et  assumes 
tibi  Stateram  ponderis,  et  divides  eos.*  2.  Tertiam  partem^  i,^-ni  com- 
bures  in  medio  civitatis,®  juxta  completionem  dierara  obsidionis:'^ 
et  assumes  tertiam  partem,  et  concides  gladio  in  circuitu  ejus:'*  tertiam 
vero  aliam  disperses  in  ventum,  et  gladium  nudabo  post  eos.*  3.  Et 
sumes  inde  parvum  numerura:  et  ligabis  eos  in  summitate  pallii  tui.'" 
4.  Et  ex  eis  rursum  tolles,"  et  projicies  eos  in  medio  ignis,  et 
combures  eos  igni:  et  ex  eo  egredietur  ignis  in  omnem  domum 
Israel.'-  5.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Ista  est  Jerusalem,  in  medio 
Gentium*^  posui  eam,  et  in  circuitu  ejus  terras.  6.  Et  contempsit 
judicia  mea,'*  ut  plus  esset  impia  quam  Gentes:  et  praece[)ta  mea  ultra 
quam  terrae,  quae  in  circuitu  ejus  sunt;  judicia  enim  mea  projecerunt, 
et  in  praeceptis  meis  non  r.mbulaverunt.     7.  Idcirco  haec  dicit  Dominus 


432  3)er  fxop^et  Sstc^iel.  5,  1—3.  Slnm.  1—10. 

Deus:  Quia  superastis  Gentes,"  quae  in  circuitu  vestro  sunt,  et  in  prae- 
ceptis  meis  non  ambulastis,  et  judicia  Gentium,  quae  in  circuitu  vestro 
sunt,  non  estis  operati;'^  8.  Ideo  haec  dicit  Dominus  Deus:  Ecce  ego  ad 
te,"  et  ipse  ego  faciam  in  medio  tui  judicia'^  in  oculis  Gentium;  9.  et 
faciam  in  te  quod  non  feci,  et  quibus  similia  ultra  non  faciam'®  propter 
omnes  abominationes  tuas.  10.  Ideo  patres  comcdent  filios  in  medio  tui, 
et  filii  comedent  patres  suos,^°  et  faciam  in  te  judicia,  et  ventilabo 
universas  reliquias  tuas  in  omnem  ventum.  11.  Idcirco  vivo  ego,-'  dicit 
Dominus  Deus:  Nisi  pro  eo  quod  sanctum  nieuni"  violasti  in  omnibus 
offensionibus  tuis,^^  et  in  cunctis  abominationibus  tuis:  ego  quoque 
confringam,^^  et  non  parcet  oculus  mens,  et  non  miserebor.  12.  Tertia 
pars  tui  peste  morietur,^  et  fame  consumetur  in  medio  tui :  et  tertia  pars 
tui  in  gladio  cadet  in  circuitu  tuo:  tertiam  vero  partem  tuam  in  omnem 
ventum  dispergam,  et  gladium  evaginabo  post  eos.  13.  Et  complebo 
furorem  meum,  et  requiescere  faciam  indignationem  meam^®  in  eis,  et 
consoläbor:^^  et  scient  quia  ego  Dominus  locutus  sum  in  zelo  meo,-^  cum 
implevero  indignationem  meam  in  eis.  14.  Et  dabo  te  in  desertum,et 
in  opprobrium  Gentibus,^''  quae  in  circuitu  tuo  sunt,  in  conspectu  omnis 
praetereuntis.  15.  Et  eris  opprobrium,^"  et  blasphemia,  exemplum,  et 
Stupor  in  Gentibus,  quae  in  circuitu  tuo  sunt,  cum  fecero  in  te  judicia  in 
furore,  et  in  indignatione,  et  in  increpationibus  irae.  16.  Ego  Dominus 
locutus  sum:  Quando  misero  sagittas  famis  pessimas  in  eos:  quae  erunt 
mortiferae,  et  quas  mittam  ut  disperdam  vos:  et  famem  congregabo  super 
vos,  et  conteram  in  vobis  baculum  panis.  17.  Et  immittam  in  vos 
famem,  et  bestias  pessimas^'  usque  ad  internecionem:  et  pestilentia,  et 
sanguis  transibunt  per  te,  et  gladium  inducam  super  te;  ego  Dominus 
locutus  sum. 

1)  Tk  Schwerter  waren  bei  bcn  alten  Dricntalen  iiicbt  fe{)r  lang,    5??an  !onnte  fi^  i^rer 

Ieid)t  aU  Wcffcr  ktienen.    LXX  pofi<paiav  b^eiav  vnhp  ^vpliv  Kovpiuq.  —  2)  Tl7  n^npri 

„nimm  c3  für  bid*,"  fc.  b.  um  an  Mr  bamit  ju  ci^criercn.  ktIiot}  av-ijv  asavTC).  Tiefes  (Scbmcrt 
unb  bie  t^orjunebmcnbe  Cv^eraticn  feilen  ali  i^^bilb  bor  iRad)c  cycttci?  an  ^erufatem  gelten, 
^autt  unb  i^art  finnbitben  bie  .'pobeit  ^erufatemö,  bas  nach  ben  51bficbten  63ctteei  bie  erfle 
Stelle  unter  aücn  Stäbten  unb  Trtcn  auf  biefer  Sibe  einnebmcn,  nun  aber  wegen  ibrer  llnivür' 
t'uyWxi  begrabirt  unb  ber  Sclnnacb  preisgegeben  werben  foll.  —  r5)  b.  b.  bu  foüit  bir  bie  ÄDbf« 
unb  2?artbaare  abfdjneiben,  unb  fo  als"5?ilb  ber  Scbniaei)  i^or  ben  Teinigcn  unb  Tillen,  bie  ju 
bir  fcnnnen,  erfe()einen.  ^T>ic  fcbnidblid5  eö  war,  ebne  '^art  unb  ebne  .^aare  ju  fein,  erbellt 
bcfonbcr?  awi"  II.  Heg.  10,  4;  II.  Esdr.  Vi,  25.  ®S  bicnte  aucb  als  3etcben  ber  Trauer  unb 
Älagc  Is.  :;,  l.'4;  ]."),  2;  22,  12;  Jer.  4S,  M7.  —  4)  Ter  ih-oplut  \^\1.  bie  .^"aare  in  brci  Jbeile 
fpnbern  unb  ieben  Ibeil  wägen.  (Ss  feil  baburel)  bas  gerecbtc  etrjifurtbeil  ©ettes  s^ergebilbet 
tüerben,  iiermiige  beffen  ein  Sbeil  ber  53ewobner  5£i"Ufalenis  bem  Sturme  ber  Grebcrung,  ber 
jwcite  bem  Sd)Wcrtc  ber  gcinbe  auf  ber  3cr|lreuung  in  bie  grcmbe,  ber  brittc  enblicb  ber  gluckt 

anbeim fallen  feß.  —  3)   rb  rirapTov.    gs  ifl  auffaüenb,  ba§  LXX  ba6  2Bert  0^Z*  ft'tt'PM 

tier,  als  in  ben  felgenben  »Stcflen  immer  mit  „vier"  übrrfeRen;  wabrfcbcinlid)  batten  fie  eine 
anbere  l'cSart  mn  i"i*.  —  <J)  b.  b.  in  Witte  ber  auf  bem  ^tfgflftfine  abgcbilbeten  Stabt.  ^ 
7)  b.  b.  nactibem  bu  4:')()  Jage  gelegen  unb  baburd^  bie  Taner  ber  53elagerung  3fi"i'falemd 
<iefinnbi!bet  baft.  Tie  .^aare  muf;tcn  bis  jur  23o[Ienbung  biefeS  langen  ^cit^aumc's,  wie  natür« 
iid>,  febr  lange  geworben  fein.  —  8)  b.  b-  jerbaue  fie  rings  um  bie  '>5tabt  (bcincs  jiegelS)  ber, 
X>a%  fte  in  'i^taub  ,5erfallen.  Ter  Slusbrucf  „ringsbcr"  beutet  auf  bie  f^lud)t  nacb  allen  »Seiten, 
auf  weldicr  fie  bem  ^d)werte  erliegen  feilen.  —  9)  "?lud)  bie  in  bie  J^erne  Jerjlrcutcn  feilen 
»om  ^i:d}Werte  ber  '^acU  (S)etteS  rerfelgt  werben  unb  manrf-erlci  fücwalttbaten  oen  Seite  ber 
irbifc^cn  Waditbabcr  erleibcn  Lev.  26,  33.  —  iO)  ?l*ö.1pD  -Atn  beine  giügel"  b.  !?•  an  beine 

i^ipfel,  an  beine  itleiber»  ober  iktt5ipfel.  um  av/xTrepi/i/Tinj  ai-rovr  rfi  ävaßohj  aov.  Tiefe  wenigen 
^aare,  unter  guten  engen  ^üc^uf  gebellt,  bebeuten  bie  wenigen  .^uben,  bie  |lc^  bem  5fabu^o. 


Der  5)rop^ct  ejccl)ifl.  5,  4—17.  2Inni.  10—31.  43ö 

bcnpfor  mit  ^fffwi^iö  untcvwprfcn  iinb  im  ?anbc  jii  Mcibcn  baten  IV.  Rep.  26,  12.  — 
II)  S?pn  bcn  (ifrcttctcn  itiib  im  Vanbc  jKMicbfiicn  Oi'.bcn  feilen  aiiA  (f intime  umfcmmcn,  tbeil» 
im  'Hunte  fclbfl  biivcb  bcn  trrulofni  :;;s?niaii  Jf>r.  41.  I-.'5.  (brili*  aiificrbalb  tc?  Vanbf«  In 
9lf!V.)Vtcn  Jor.  4."],  7;  44,  iL'. —  12)  b.  b.  c?  wirb  bic  rcrnlcl^tc  Itat  ru'mcicl?  unb  ffinfr 
Slnbäniur  bas?  ^PCi<  bcr  ni'cb  Icbcnbcn  3?rafllffn  fcbr  l^cl•[d^li)^mcrn.  Icnn  ce  r^n'dnfbt  flar 
bäufi.a,  bap  ba?,  K'ae  (Siiicr  'orrfduUbct,  i-icic  cnh',cltcn  muffen.  Slnbcrc  ncbmrn  baebicr  Wcfugt» 
rcn  bcn  3'^raclitcn,  bic  cu?  5.-»ab!i[on  juvndfrbrcn  unb  tafcllft  maii^crlci  TvaniU^iIc,  bcfcubcr« 
unter  S(ntipri^u?,  jii  leiben  baben,  bii^  enbüd)  bie  letzte  Tvaniifal  fcmmt,  bie  ;^erfti>runn  Ocnifa« 
lerne  iinb  bie  3frftieiunui  bcf  iUMfcs^  buvrii  bie  ^ifömer.  Tii  Sfabbinen  XavMb  unb  Salomon, 
fcuMe  i.''.uanii?  beuten  (>?  auf  bie  iHMf^'.n-rfiibrev  3(d'ab  unb  ^5ebeeirt6  Jor.  i".).  liü.  —  Hi)  Tat 
gelobte  Vanb  unb  inebefcnbcre  ^seiufnlcm  bilMte  buvd)  feine  i'apie  in  ^^ütte  ber  brei  2i3elttbeiU 
beß  3lUevtbume  ba?  eipentlicbe  (Sentir.m.  ber  iUMfcr.  (f ?  beipt  awä)  bef;balb  „bcr  ^fabel  bcr 
erbe"  Ez.  ;'.8,  12;  „bie  Witte  bcr  (irbe"  IV.  Til,  12.  f^ctt  fteüt  Curufaltm  loie  eine  <2tabr 
fluf  ben  3?cr3  bin,   auf  n^eld^c  bie  3lußcn  alter  iU'Iter  (ierid)tet  finb  unb  rcn  »eldier  2l(Ie  Vicl>t 

unb    SBeiebeit    fdU^Vfni    fOÜten;  Ps.    47,    2.  —  14)   koI  ipng  rä  (SiKmdtjjard  /nw  r?;  üvöfi<i)  fktüv 

f\9i(T'v  Kai  vvfuf/ä  jiov  tcjv  xopüv  rüv  kviüu  avT%i.  —  15)  „ireil  ibr  bie  ^eibenijclter  (an  (yptt- 
IpfiilFcit)  übertreffen  babt;"  övi?'  Hiv  i)  ätpapfi?)  vfjcw  Ik  rüv  t\}iüv  -öjv  ktkau  v/k'ov.  —  \(i)  „urfc 
n^eil  ibr  nid^t  einmal  nad)  bcn  (\uten  (iic»vpbnbeiten  ber  .g<cibcn  flctban  tjabt."  *J?ari)  ber  parallel, 
flellc  11,  12,  fcuMc  nad)  r;()  .^"anbfdirifteu  beo  .C^ebrüifd)cn  unb  nad)  bem  Sinifcben,  f'cUte  biii 
ba^  mm  eliniinirt  n^crbcn,  unb  bie  lleberfc^uni-;  lauten:  „UDcil  ibr  nad)  bcn  Weivcbnbciten  bcr 
J^ciben  iictban  babt."  — 17)  „i*  iverbc  wiber  bic!)  fein."  —  18)  Kpt/ia.  —  li))  Xiefc  ?Rcbt- 
ireife,  bic  in  ber  bl.  SdMift  öfter  v^orfonnnt,  bavf  man  nidit  prcffen  unb  nidu  immer  bucbftciblid' 
rcrftcbcn.  Ter  >2inn  bürftc  bicv  fein,  (ie  nnrb  in  laniier  ,>5eit  nid)t6  3lebnlidK6  gcfti^cben. 
renn  bcfanntlicb  C(h\c\  e?  bei  ber  (frobevunii  ^nnfalcm?  burdi  bie  SÜMUcr  nod)  fd)limmcr  ()er. 
SBill  man  bie  Si^örte  buri'ftäblidi  ncbmen,  fo  mnf;  man  entweber  mit  (£almet  bic  Srcberung 
OerufaUniiS  burd)  bie  -lüMncr  einer  aBeltepod^e  jurcdMun,  uniAe  Wott  bicr  nicbt  berüdi^iAtigte, 
ter  (fpocbe  namlid)  besj  5Jcuen  iHinbe?,  ober  man  muf;  mit  Jpieron\)mu6  unb  Jp.  ^Jrabo  fa^en, 
ber  ^■''vopbet  rcbe  bicr  oon  ber  rinnifAen,  nidit  v^on  ber  dialbäifAcn  (Eroberung  ^fufalcm«, 
unb  eben  biefe  fei  e^,  ber  nidUij  Slnbercö  jemals  an  Wennilttbätigfeit  glcid)fommen  würbe. — 
20)  23on  Srfüdung  biefc?  ÖDorteö  ift  in  ber  (^3cfdMAtc  ,in.nir  9?id;te  i''Cr3eid)net,  tt>ie  uom 
ßffen  ber  .ftinbcr  burd)  bic  dltern;  allein  ec^  IcuAtet  ron  fclbft  ein,  baf?  gar  iMcIcg  gefd)cl)in, 
tvai'  feinen  ,Sci'gfn  gcbabt  unb  fomit  nicbt  ticrjciAuct  werben ;  Thren.  4,  lö;  Bar.  2,  3.  ?Wan 
braudu  feine^wegei'mit  2\itablu^  bie  gcjwuitgcnc  3(uö(ciU!ng  anjnnebmcn  „bic  Äinber  werben 
ben  ßltern  bie  «Spcifcn  wegreisen."  —  21)  „(d)  fcbtrörc,  "fo  wabv  id)  lebe."  —  22)  b.  b.  mein 
^citigt{)um,  meinen  Jempcl-,"  rä  äyiä  /.wv.  —  2S)  Tj^A^lpp^  »burd)  beine  ©rcucl,"  b.  ^.  beint 
©öljcnbilbcr.  —  24)  ^"^JIS;^,  weldic»  SBort  bier  febr  5^crfd^icbcn  gebeutet  wirb:  „So  witl  au4 

id)  abjtcben"  (meine  Singen) ;  ober  „fo  will  and)  icb  ,^crbrcd)cn"  (beinen  2(rm)-,  ober  „fo  will 
audi  id)  fcl)ccrcn,",b.  b.  bicbmitbeincn  (yreuelnijcrnidncn;  ober„fo  will  aud)  idi  abfürjen"  (beinen 

5{ubm).  Kciyu  ä7TG)(jo/jal  es.  —  23)  rb  rirapröv  aov  iv  -davciTCf)  ävaAuiiTiCETui,  Kai  tö  TtTapräy 
aov  kv  ÄifiÜ)  cwTCAeo^T/acrai.  —  26)  TUl'^n  ,M}  l^^tß  abfÜblCU  meinen  3'^rn."  kci  awnXea- 
{iriCeraL   ö    dvudq  finv   Kai   77  öpy?;  fiov  t~'  avrovc.  —  27)   ^ripHiin')  ./"l^t*  '1^  tt)ill  mcinC  9tadjt 

bcfriebigen;"  f.  i.  ß3r.  —  28)  b.  b.  baf?  id)  einen  S^cfdilu^'  gcfat't  babe,  wie  er  meine«  Sifer« 
würbig  ift  unb  wie  er  nur  »on  einem  bctcibigtcn  C^3ctt  ausgeben  fann.  —  29)  Kai  räc  ■dvyaripat: 

cov  kvk7.(xI  cov  ivÜTZiov  Travrbg  äioi'isvovro^.  —  rii)]  kuI  füij  a-revoKry  Kai  (hfAaiari/  iv  Toi^  k'&vtat 
roZf  kvk7m  cov  h  rü  ■Koiynai  /ue.  —  31)    nj/")  HT?  »tiC'fC^  Ö3etl}icr-,"  -ÖT/pia  Tvovqpä.     ffiie  fid) 

bicfeö  erfüllt  h(iht,  lebrt  IV.  Rcsr.  17.  25.  Übeoboret  »:erfie()t  bie  Sbalbäer  unter  bcn  wilben 
a:|)icrcn;  Wübl  mit  Unrcd)t,  ba  ja  biefe  unter  bem  „®d}wcrte"  äu  tierfrc^icu  finb. 


Caput  VI. 

1.  Et  factus  est  sermo'  Doinini  ad  me,  dicens:  2.  Fili  hominis  pone 
faciera  tuain  ad  montes  Israel,  et  prophetabis  ad  eos,  3.  et  dices:  Monte-s 
Israel  auditc  verbum  Domini  Dei:  Haec  dicit  Dominus  Dens  montibus, 
et  collibus,  rnpibns,^  et  vallibus:  Ecce  cgo  indncam  super  vos  gladium, 
et  disperdam  excelsa  vestra.  4.  et  dcmoliar  aras  vestras,  et  confringentur 
eimulachra   vestra:*   et  dejiciam  interfectos   vestros*  ante   idola   vestra. 


434  Der  ?5rop^et  gjec^iel.  6,  1—14.  5Inm.  1—15. 

5.  Et  dabo  cadavera  filiornra  Israel  ante  faciem  simulachrorum  vestrorum  ; 
etdispergam  ossa  vestracircum  aras-vestras  6.  in  omnibus  habitationi- 
bus  vestris.  Urbes  desertae  erunt,  etexcelsademolientur,  etdissipabuntur: 
et  interibunt  arae  vestrae,  et  confringentur:  et  cessabunt  idola  vestra,  et 
conterentur  delubra  vestra,^  et  delebuntur  opera  vestra."  7.  Et  cadet 
interfectus  in  medio  vestri:  et  scietis  quia  ego  sum  Dominus.  8.  Et 
relinquam'^  in  vobis  eos,  qui  fugerint  gladium  in  Gentibus,  cum  disper- 
sere vos  in  terris.  9.  Et  recordabuntur  niei  liberati  vestri  in  Gentibus, 
ad  quas  captivi  ducti  sunt:  quia  contrivi  cor  eorum^  fornicans,  et  rece- 
dens  a  me;  et  oculos  eorum- fornicantes  post  idola  sua:  et  displicebunt 
.sibimet  super  nialis^  quae  fecerunt  in  universis  abominationibus  suis. 
10.  Et  scient  quia  ego  Dominus  non  frustra  locutus  sum  '*'  ut  facerem  eis 
raalum  hoc"  11.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Peracute  nianuni  tuam,'* 
et  allide  pedem  tuum,  et  die:  Heu/^  ad  oranes  abominationes  malorum 
domus  Israel:  quia  gladio,  fame,  et  peste  ruituri  sunt.  12.  Qui  longe  est, 
peste  morietur:  qui  autem  prope,  gladio  corruet:  et  qui  relictus  fuerit,  et 
obsessus,'*  fame  morietur:  et  complebo  indignationem  meam  in  eis. 
13.  Et  scietis  quia  ego  Dominus,  cum  fuerint  interfecti  vestri  in  medio 
dolorum  vestrorum  in  circuitu  ararum  vestrarum,  in  omni  colle  excelso, 
et  in  cunctis  summitatibus  montium,  et  subtus  omne  lignum  nemorosum, " 
et  subtus  universam  quercura  frondosam,  locum  ubi  accenderunt  thura 
redolentia  universis  idolis  suis.  14.  Et  extendam  raanum  meam  super 
eos:  et  faciam  terram  desolatam,  et  destitutam  a  doserto  Deblatha'^  in 
omnibus  habitationibus  eorum:  et  scient  quia  ego  Dominus. 

1 )  ©icfe  neue  Djfcnbarung  erging  an  Sjec^iel  na^  25erlauf  itx  obcngcmelbeten  430  3;age  (t.  5. 

593).  —  2)  D^p^l?}^*"'  -,?«  l>fn  23äc^en;"  rair  <j,äpay^i.  —  3)  D^Vlt^n,  worunter  naä)  maW 

Die  ;,©onncnfäu(cn"  ^ii  r>erftcfcen,  wdific  3?ebeutung  aber  bier  offenbar  ju  bcfitränft  erfcbcint. 
(£5  bcDcutet  überbaupt  ,/555e,enbilter."  rä  reuini  vuuv  Lev.  26,  30;  Is.  17,  8.  —  4)  ju  einem 
*üerocife,  M\]  fie  (yijßen  ue  nicbt  t^or  2;dd  unb  Untergang  (dni&en  fonntcn;  Jer.  8,  1.  .^ieront)» 
muö  i'agt  bier:  Ubi  peccarunt,  ibi  |)uniantur  et  occiduntur  Judaei.  —  3)  •öebr.  u.  LXX  irie 
'2?.  4.  —  6)  b.  b.  euere  mit  .ipdnbcu  gcmadjtcn  (yü^^cn-,  f-  i.  ^yr.  —  7)  „bennod)  will  id)  .  ." 
LXX  belieben  bicf?  ju  bem  tjorbcrgcbcnbcn  öTilyu  Kvpioi;  unb  geben:  kv  tu  yeveaßat  k^  vfiCiv 

avaau[,oukvov(;  en  finu<f)niar  ev  rolq  h-üveaiv  nai  ev  rü  öiaoKnp-iauCj  hnciv  i\>  Talg  x^'P^'-i-   —  8)    „ic^ 

icrmalmc  ibr  .^erj,"  famit  fieiöupe  tbun.  5?ad)bcm  ^ebr.  ^|°T13tJ^'J  fodtc  es  cigcnttid)  beißen: 

„Od)  bin  5crmalmct  mit  ibren  .Pierjen,"  nne  aud)  mirfüd)  9t.  I^ain?,  fiagnini  unb  3?atablu« 
üborfct-en.  ^  ^lUcin  bcr  Sontert  gebietet,  bajj  man  bier  bie  9?tpba(form  in  aftiijcr  Sebeutung 

nebmc.  üi><j/iuKa  Tf]  Kapöia  avTÖJv  r)}  EKKOpvEvo'uari  äiv'  kßov  nal  toIq  b(j)-iiaXß<üq  ahrötv  toIq  f/CTrop- 
VEiiovaiv  e77i(T0)  TÜiV  gTTiTr/(hvfidTuv  n'vTÜv.  —  {))  Kai  KÜipovTai  ~p6au-n  avTÜv  ev  iväai  roif  86s?.vy- 

iiaaiv^avTiov.  —  10)  b.  b.  Dajj  id)  feine  (eercn  Trobungcn  gemadjt.  ^iqti  hyu  Kvping  AeAdA^/ca. 
II)  f.  i.  ß.h".  —  12)  \x\i  3fid)en  bea  3tauncn?  unb  ber'(£ntrü|tuug.  npö-rianv  Ty  x^'-p^'-  '^"■'^  ipöipri- 
cov  T^  wo6i.  13)  (INI  //tt'fb;"  ivys,  Evys-  —  l't)  ual  6  TTEptExö/ievog.  —  13)  ©rcnjftabt  an  ber 

moabitifdien  ÖBüftc  Num.  33,  46;  Jer.  48,  22.  Slllcin  .gicront^muo,  Satabluö  unb  bie  Hebräer 
ocrmutbcn,  c.^  fofl  „9{eblatba"  beifu-n,  —  9?ame  bcr  >2ta^t,  n?o  'i??abudiobonofor  bag  (£nbe  ber 
'JJ.'lagcrung  unb  Die  Grcberung  ^crufatcmö  abwartete  IV,  lieg.  25,  6;  Jer.  39,  5. 


Caput  VII. 

1.  Et  foctus  est  sermo  Domini  ad  me,  dicens:  2.  Et  tu  fili  hominis, 
haec  dicit  Dominus  Deus  terrae  Israel:  Finis  venit,  venit  finis  super 
quatuor  piagas  terrae.     3.  Nunc  finis  super  te,  et  immittam  furorem 


Der  5)rop^et  S3cd)iel.  7,  3—5.  ^3lnm.  1 — l.  435 

meum  in  tc:  et  jmlicabo  te  juxta  vias  tuas:  et  ponam  contra  te'  omnes 
abominationes  tuas.  4.  Et  non  parcet  oculus  meus  super  te,  et  non 
niiserebor:  sed  vias  tuas  ponam  super  te,^  et  abominationes  tuae^  in 
medio  tui  erunt:  et  seietis  quia  ego  Dominus.  5.  Haec  dicit  Dominus 
Dous:  Afllietio  una/  atilictio  ecce  vcnit;  B.  finis  venit,  venit  finis,  cvigi- 
lavit  adversum  te:  ecce  venit.  7.  Venitcontritiosuper  tc,*  qui  habitas  in 
terra:  venit  tempns,  propc  est  dies  occisionis,  et  non  gloriac  montium.® 
8.  Nunc  de  propinquo  effundam  iram  meam  super  te,  et  complebo 
furorem  meum  in  te:  et  judicabo  te  juxta  vias  tuas,  et  imponam  tibi 
omnia  scelcra  tua:  9.  Et  non  parcet  oculus  meus,  nee  miserebor,  sed 
vias  tuas  imponam  tibi,  et  abominationes  tuae  in  medio  tui  erunt:  et 
seietis  quia  ego  sura  Dominus  percutiens.  10.  Ecce  dies,  eccevenit:^ 
egressaest  contritio,*^  floruit  virga,^  germinavit  superbia:'"  11.  Iniquitas 
surrexit  in  virga  impietatis:"  non  ex  eis,  et  non  ex  populo,'-  neque  ex 
sonitu  eorum:  et  non  erit  requiesin  eis. '^  12.  Venit  tempus,  appropin- 
quavit  dies:  qui  emit,  non  laetetur:  et  qui  vendit,  non  lugeat:  quia  ira 
super  omnem  populum  ejus.  13.  Quia  qui  vendit,  ad  id,  quod  vendidit, 
non  revertetur,'*  et  adhuc  in  viventibus  vita  eorum  ;^^  visio  enim  ad 
omnem  multitudinem  ejus  non  regredietur:"'  et  vir  in  iniquitate  vitae 
suae  non  confortabitur.*^  14.  Canite  tuba,  praeparentur  omnes,'*  et  non 
est  qui  vadat  ad  praeliunl:  ira  enim  mea  super  Universum  populum 
ejus.  15.  Gladius  foris:  et  pestis,  et  fames  intrinsecus:  qui  in  agro  est, 
gladio  morietur:  et  qui  in  civitate,  pestilentia,  et  fame  devorabuntur. 
IG.  Et  salvabuntur  qui  fugerint  ex  eis:  et  erunt  in  montibus  quasi 
columbae  convallium'^  omnes  trepidi,"'^  unusquisque  in  iniquitate  sua.-' 
17.  Omnes  manus  dissolventur,  et  omnia  genua  fiuent  aquis.-^  18.  Et 
accingent  se  ciliciis,  et  operiet  eos  formido,  et  in  omni  facie  confusio,  et 
in  universis  capitibus  eorum  calvitium.^^  19.  Argentum  eorum  foras 
projicietur,^^  et  aurum  eorum  in  sterquilinium  erit.^*  Argentum  eorum, 
et  aurum  eorum  non  valebit  liberare  eos  in  die  furoris  Domini.  Ani- 
mam  suam  non  saturabunt,  et  ventres  eorum  non  implebuntur:  quia 
scandalum  iniquitatis-'^  eorum  factum  est.  20.  Et  ornamentum  moni- 
lium  suorum  in  superbiam  posuerunt,  et  imagines  abominationum 
suarum.  et  simulachrorum  fecerunt  ex  eo:  propter  hoc  dodi  eis  ilhid  in 
immunditiam:  21.  et  dabo  illud  in  manus  alienorum  ad  diripiendum, 
et  impiis  terrae  in  praedam,  et  contaminabunt  illud.  22.  Et  avertam 
faciem  meam  ab  eis,  et  violabunt  arcanum  meum:^''  et  introibunt  in 
illud  emissarii.^''  et  contaminabunt  illud.  23.  Fac  conclusionem  :^ 
quoniam  terra  plena  est  judicio  sanguinum,^"  et  civitas  plena  iniquitate. 
24.  Et  adducam  pessimos  de  Gentibus,  et  possidebunt  domos  eorum;  et 
quiescere  faciam  superbiam  potentium,^'  et  possidebunt  sanctuaria 
eorum.^"  25.  Angustia  superveniente,^  requirent  pacem,^^  et  non  erit. 
2().  Conturbatio  super  conturbationera  veniet,^*  et  auditus  super  auditum  :^'' 
quaerent  visionem  de  prophota,  et  lex  peribit  a  sacerdote,^^  et  consilium 
a  senioribus.  27.  Rex  lugebit,  et  princeps  induetur  moerore,  et  manus 
populi  terrae  conturbabuntur.^^  Secundum  viam  eorum  faciam  eis,  et 
seeundum  judicia  eorum  judicabo  eos:  et  scient  quia  ego  Dominus. 

l)  "l^^J^  „viuf  bicfc;"  cucru  iiri  ae.    Die  Sofflctt  bcr  ®rcuel,  bie  Strafen,  foüen  nun  mit  bcr 

ijan^cn  2diwcvc  auf  5?rac(  üctci^t  »erben;  f.  t'.  4.  —  2)  b.  b.  Ci^  wirb  bir  nun  nacf)  beinern 
SDanbcl  vergolten  werben.  —  3]  b.  ^  bi«  Strafe  bcincr  (Greuel.  —  4)  eine  in  i(?rcr  iixt  einjige 
2  e  cfe  ne  r:  ^.  Schrift.  31.  3;.  III.  28 


436  2)cr  5)ro}?^et  S3e(^ie(.  7,  5—23.  3lnm.  4—29, 

3ü(i)Hgun3.  Ter  dfjalC'äcr  la^  "IdN^tt^i'^/"  f^^'itf  riHN  „ein/'  u"t'  ükrfittc:  „ein  liebet  na$ 
bem  auberu."  Xa  fid)  bicfe  ?e^art  in  30  Sobiccei  ki  :')iiMTi  unb  .Hennifüt  fanb  unb  einen  natür^ 
lidien  Sinn  gibt,  evwäblte  fic  aud)  Tcrcfer.  —  o)  HTö^n  HJO  „bic  JHcibc  fonimt  anbid;;." 

T        •       :      ~  TT 

Xer  5tn'cr  bat :  „rer  Wovvjcn  brid)t  an  über  bid) ;"  LXX:  i/Ket  ?)  tt/mk?/  tnl  ae.  —  H)  nQ*int3 
Q^'~\^  "in"{^^1  //^t-'^  fyctümmeiei  unb  nic^t  bc^  ^ubel^  (bcr  ©injcr)  auf  ben  ^^crijen."  oh  /le-ä 

■    T  "  : 

<ii>ljiiii(,)v  oi'ös  fierä  mVlvuv.  —  7)  läov  r/  y^tpa  Kvptov  7/Kf/.  löoh  Tripat;  yuei..  —  8)  n^lÖ^H  HK^* 

„aueiflegauiien  tft  (geilen  bid))  ber  ®d)tdfa(^»e(^fe(,"  f.  ä^.  7.  b.  i.  bein  Sdd^  ijl  geworfen ;  bcin 
2Bitrfel"  \\t  gefallen.  LXX  t^>T/.dt-i>  //  tt/.o«//,  n>ao  Sinige  übcrfc^en  :  „Xer  3?alg  ("bie  .Hnoepe)  \\t 
aufgcffrungen."  Xcrefer:  „ber  Worgcn  (beineö  llng(ürfe3)  brid)t  an."  Ter  em-er:  „Ter 
i^ocf  (^fatMubcbonofor)  ift  fd?on  ausgegangen."  —  i)}  „Xte  rKutbe  beiner  3üd)tigung  Mübt 
fd)pn,"  tvorunter  (Einige  ben  'Ofabud^obonofor  i^ertlefocn.  Xcrefer  erfUirt  bier  fo  :  „'5d)on  fcbe 
icft  r^iMi  eurem  Stolpe  einen  3^V'di\  auffproffcn,  ber  ptr  I'Tiutbe  rocrben  wirb,  womit  ibr  wegen 
eurer  ^Hudiloiigfcit  werbet  ge^üdUigct  werben."  Sorncliuö  a  i'apibe  »crglcid)t  tas  ßiefagte  mit 
bem  ri.Mnifd)en  2prüdnr>orte:  Agite  jam  Floralia,  luox  ac-turi  Virgalia;  agite  jam  Saturnalia, 
niox  acturi  Funeralia;  cf.  Sap.2,  7.  —  10)  „Xer  Uebermutb  fprofjt,"  b.  b.  euer  Ucbermutb 
reift  immer  mebr  ^um  (yerid)te.  9tabbi  Xai?ib,  ^^Jalbouat  unb  iHttablue;  legen  c?  auf  5fabudiO' 
bonofor  am:  „Xer  Uebcrmütbtge  fprof't,"  b.  b.  er  freut  fid)  ber  Jvüüe  ber  Wad>t,  um  eud)  ju 
jüd)tigen,  ober  briebt  fduMt  ben^or,  um  tnd)  ^n  ^üduigen.  —  11)  „Xie  rsicwalttbätigfeit  wdd)^t 
3ur  Shitbc  bes  '^^'i^'i^n  auf;"  nadi  i)(nbern:  „für  bicJlJutbe  bcö'^LM'en"  (bcsSbalbaeri^)  unb  wieber 
nad)  ?lnbern:  „für  eine  fdUimme  :')futbe."  Xelrio  ftnbet  bier  t(n  Sinn  :  Xie  (^Hn\'>alttbat  (bie 
d)albäifd)e  (^ijewalt)  bridu  auf  mit  bem  Sccptcr  be'5  (sUMtlofen.  —  ^luit)  5lllioli  bulbigt  btefem 
Sinne.  'JKIein  ba  ber  :;].''rop()et  bier  immer  bie  Sdnilb  bes  i^olfei?  (^siottes  bennnbebt,  fo  würbe 
eine  fo(d)e  Xeutung,  weid)c  auf  „Unrecbt  bcr  (ibalbder"  lautet,  einen  ?3iif;ton  im  jufiiinmi^ii' 

^ange  bilbcn.  ml  avvrpifEi  GTT/pi.yfia  ävdfiov.  — 12)  ÜH'Otltp  iÖ)  W^V^H^  i<^)  ÜHDiÖ 

„■D^idit^  COMemanb)  wirb  i?on  ibncn  unb  9?id)t^  i^on  ibrcm  inUft^getümmel  unb  '^Udm  i>on  ibren 
DJJaficn  (mebr  übrig)  fein."  LXX  gan?  abweid)enb:  ««;  ov  ue^ä  iiüpi',-i(n<  oiS^:  pe-ä  anovöfji:.  — 

13)  .i^icronvmuji  (a>?  bier  ÜJ,  ft'itt  pj^,  wcld)c»  (entere  SS?ort  nad)  ben  bcbr.  2lu?Icgcrn  „illage* 

Qcfd^rei"  bebeutet  iv  HilJ ;  »'•i^'^)  ^^KM'cniuö  aber  „öirof'e?!,  ^crr(id)eö"  öon  ,111  ^^^l  ii^i^  f^  fi"d) 

bie  LXX  genommen:  «itVe  öipaiofio^  h  ahroit;.  —  14)  b.  b.  eö  wirb  fein  ^nbeljabr  lucbr  fein 
i>or';}lbfübf';ing  in  bie(SH7'angenfd)aft;  Lev.  25,  H-L3;  Is.  24,  2;  Jer.  32,  7-J5.  — 13)  „Wenn 
fie  dud)  am  Veben  bleiben,"  b.  b.  wenn  fie  aud)  bae;  3iibeliabr  erleben.  3'»  fremben  l'anbe, 
ferne  *?on  ibren  (ürbgrünben,  unter  bem  Xrucfe  beibnifd)er  .^crrfebaft  lebenb,  tonnten  fie  von: 
;3ube(jabr  feinen  '-inirtbeil  Rieben,  kcü  ävxipcjTriK  /r  öi/n^rtz/zü  ;u/'/r  »./Vor  o/'  KpuTl/asi.  —  16)  „beun 
bie  an  ba?  gan^e  i'olf  gemadUe  2'3eiffagung  wirb  niebt  rüdgdngig  werben,"  fonbcrn  fid)  genau 
erfüllen-,  f.  i.  Ö3r.  —  17)  „unb ^linnanb  wirb  alsbann  bei'feincmfdilimmcnVeben  mebr  fuvdit» 
los  fein-,"  f.  i.  rs3r.  —  18)  ein  ^arcaemue;:  ^a&^i  nur  V'drm  unb  Söaffengcflirr  —  c?  ift  bocb 

2lUCi5    oergeblicb-     (ra/.Triaa-e    tv   aaATrq-ji    kciI    Kpivare    rä    abfinavTri,     - —    19)     ireptcrkpaL.    — 

20)  ilT*2n  „flirvcnb,  flagenb;"  /zeÄe-Ma/.  —  21)  „in  ^^olge^brer  Wiffetbat;"  Kai  -n-ävTag  ötvok- 
rrrw,  rKanrm-  ir  rnic  äihKiaiq  avrnv.  —  22)  b.  b.  fie  wcrbcu  i?ov  Slugft  bao  SDaffcr  nid)t  balten 
fönnen.  .f^ieronomnö.  Kai  Tr-ävrec  ßvi>ol  /lo^iwi^i/aormt  l'ypnaia.  Sdiou  Sh'iftoteled  wei|t  ^t\x 
3ufammcnbang  ber  5lng|"t  mit  ber  5:bnmad)t  ben  Urin  ju  balten,  nacb;  f.  21,  7.  \^ od)  unb 
3{eifd>l  erflarcn :  „Xie  9}iutMo|tgfeit  wirb  fo  grof?,  ta\^  aße  .löänbe  erfcblaffen  unb  bie  Änie 
fd)wanfen,  wie  ÜBaffer  »om  aCnnbe  bewegt,"  —  2r$)  alö  3cid)eu  bcr  Trauer  unb  beö  SDeb^ 

flagcne  Deut.  14,  ] ;  Is.  1.0,  2;  22,  12;  Jer.  48,  37.  —  24)  ^y^p''  „fic  Werfen  binauö  auf 
bie  ©trapen  ibr  Silber,"  fei  e?,  um  nid>t  auf  ber  ;vlud)t  ^atxnd)  befebwert  ju  werben  (gieren.), 
fei  c«  auö  llnwiflen,  weil  cö  ibncn  boc^  ju  <)Md)t6  mebr  nü^t  (Jbeoboret).  —  23)  tlljl  „^m 

9(bfdKu."  3Bie  ci?  ibnen  öorber  alö  grinuct^  «3ut  gegolten,  fo  gilt  ee!  ibnen  jc!\t  als  ®egen)lanb 
bcjs  groften  5lbfdH'ue^.  l^-fpoip^fi/mrar  JVov.  Jl,  4:  Eccli.  5,  10.  —  20)  «)olb  unb  Silber 
batten  ibnen  biöber  ^um  51nftof!  unb  ^um  5vall  gcreidn,  barum  foU  es  ibnen  jct.U  5um  51bfd)cu 
werben.  —  27)  b.  b.  icb  werbe  mein  ?lngcficbt  in  ber  "Jlrt  oon  (£udi  at^wenben,  bafj  felbft  bie 
i5cinbe  in  ben  bciligften,  gebeimften  Crt,  wo  mein  «siiuibcnftubl  errietet  itt,  ungebinbert  ein» 
bringen.^  Xiep  war  wobl  ba«i  gröptc  3?erbdngnip,  womit  ^Tssracl  geftraft  werben  "tonnte  Deut. 
4,  7.  LXX  fitnvovoi  rf/v  eTrioKo-i/v /mv.  —  28)  Q*l»^ni3  „:'}{duberV'  'U>v/uKrcji.  —  29)  ntrj^ 
T,  „wa^  bie  -^icuern  mit  bem  Sbalbder  übcrfcgni:  „macbe  bie  Äette/'  —  b.  ^.  fleße  nun 


X;cv  fxopbtt  (iitd)\(l.  7,  23—27.  Sinnt.  20—38.  437 

bic  rsicfauj^cnutaft  bar;  Kai  7roa/(Toi'(T<  i/iij^/yür-  Jer.  27.  2.  Ter  3inn  ber  33u(i^ata  bietet  ilc^ 
am  natürliitftcu  Dar.  —  30)  „ifl  i^plt  ^.^lutfAulb."  Ter  ^M-op^et  nimmt  bicr  "bcn  f(;]ürli(l)cn 
5lueibrncf:  „iMutiierirf^t"  »in  bcr  ^ri^t'ern  '^Infitauliitfcit  tt>iUcn.    7r///^>//c  /n,of.  —  rM\  Km  ä-o- 

arpi-iJHjTÖ  (t>f)va}uaT^i- laxloi;  av-M:  — 32)    Dfl^CnpP   1^11.31    IlH'IcftCi^   (Einiije    ÜbcrfejJCn  : 

„es  jrerben  cntn^eibt  if>re  .'pci(i(ithümfr."  'iJdIfin  bcm  (iontcrt  luiD  Dom  ^Varadelietmn?  cntH^iciu 
bcr  2inn  bcr  i'uUvita  bcffcr.  Km  umiyHinimi  rnn-jid  iirrf.H-.  Unter  rcn  .^rciliatlnimcrn  i'inD  bier 
bie  i^ilbcr,  '.)Utare  lutD  auDcre  3i'iii)c»  bee  ab^üittifitcn  (£ultn«<  ^u  !>crrtc()en.  —  33)  ^^  m£3r5 

T  T     T     I    : 

„ber  Unteriianji  fommt;"  Kai  iiuaaijor  ,)=ei.  gci  ift  t>pm  Unterivini?  ber  2tabt  burcb  "J^atnuto- 
bonofiM'  Die  rXebe.  —  34)  Tie  LXX  laffcn  hier  ba«5  i>orberiKbcnDCti'</-G(T/i<ifa(«  5ut>iett  iieltcu 

anb  iiebcn:  koI  ;tr>icei  üpi/viiv.  —  33)  nlH"^^*  illn  „33erber6en  über  sBerberbcn;"  oral  jt' 

oval.  —  30)  b.  b.  eine  Sdirecfen^pcft  über  bie  anbcre;  äyyF?.in  yirl  ä-jyf^.inv  Jer.  öO,  46.  — 
37)  b.  b.  bie  ßjefe&eöfunbe,  bie  (£rfcnntni|;  bce;  üC^iÜcn»?  ß3ottee  nnrb  abbanbcn  i^etommen  fein ; 
Jer.  37, 17;  38, 14-23.  — 38)  b.  b.  bae  In^lf  n^irr  mutt^loi?  ujib  iJcrjacjt  fein.  ^ai,a/.v<)iic<,v7at. 


Caput  VIII. 

1.  Et  foctum  est  in  anno  sexto/  in  sexto  mense,  in  qninta  mensis:"  Qgo 
sedebam  in  domo  mea,  et  senes  Juda  sedebant  corain  ine,  et  cecidit  ihi 
snper  me  manus  Domini  Dei.^  2.  Et  vidi,  et  ecce  similitudo  quasi 
aspectus  ignis:^  ab  aspectu  lumborum  ejus,  et  deorsum,  ignis:  et  a  lum- 
bis  ejus,  et  sursum,  quasi  aspectus  splendoris,  ut  visio  electri.  3.  Et 
emissa  similitudo  manus^  apprehendit  ine  in  cinciniio  capitis  mei :  et 
elevavit  me  Spiritus'^  inter  terrara,  et  caelum;  et  adduxit  me  in  Jerusa- 
lem in  visione  Dei,"  juxta  ostium  interius,*  quod  respiciebat  ad  Aquilo- 
nem,  ubi  erat  statutum  idolum  zeli  ad  provocandam  aemulationem.^ 
4.  Et  ecce  ibi  gloria  Dei  Israel  secundum  visionem,  quam  videram  in 
campo. '"  5.  Et  dixit  ad  me:  Fili  hominis,  leva  oculos  tuos  ad  viam 
Aquilonis.  Et  levavi  oculos  meos  ad  viam  Aquilonis:  et  ecce  ab  Aqui- 
lone  portae  altaris^'  idolum  zeli  in  ipso  introitu.  G.  Et  dixit  ad  nie: 
Fili  hominis,  putasne,  vides  tu  quid  isti  faciunt,  abominaliones  magnas, 
quas  domus  Israel  facit  hie,  ut  procul  recedam  ^^  a  sanctuaiio  meo?  et 
adhuc  conversus  videbis  abominationes  majores.  7.  Et  introduxit  me 
ad  ostiuin  atrii:'^  et  vidi,  et  ecce  foramen  uaum  in  pariete.  8.  Et  dixit  ad 
me:  Fili  hominis  fode  parietem.  Et  cum  fodissem  parietem,^^  apparuit 
ostium  unum.  9.  Et  dixit  ad  me:  Ingredere,  et  vide  abominationes 
pessimas,  quas  isti  faciunt  hie.  10.  Et  ingressus  vidi,  et  ecce  oinnis 
similitudo  reptilium,'^  et  animalium,  abominatio,  et  universa  idola"' 
domus  Israel  depicta'*^  erant  in  pariete  in  circuitu  per  totum.  11.  Et 
septuaginta  viri  de  senioribus^^  domus  Israel,  et  Jezonias  filius Saphan'* 
stabat  in  medio  eorum,  stantium  ante  picturas:  et  unusquisque  habebat 
thuribulum  in  manu  sua:  et  vapor  nebulae  de  thure  consurgebat. 
12.  Et  dixit  ad  me:  Certe  vides  fili  hominis  quae  seniores  domus  Israel 
faciunt  in  tenebris,  unusquisque  in  abscondito  cubiculi  sui:-**  dicunt 
enim:  Xon  videt  Dominus  nos,'^  dereliquit  Dominus  terram.  13.  Et 
dixit  ad  me:  Adhuc  conversus  videbis  abominationes  majores,  quas  isti 
faciunt.  14.  Et  introduxit  me  per  ostium  portae  domus  Domini,"  quod 
respiciebat  ad  Aquilonera:  et  ecce  ibi  mulieres  sedebant  plangentes 
Adonidem.'^     15.  Et   dixit   ad    me:  Certe   vidisti   fili   hominis:  adhuc 

28  * 


438  T^er  ^rop^et  gjed^icl.  8, 1—10.  2lnm.  1—17. 

conversus  videbis  abominationes  majores  his.  16.  Et  introduxit  me  in 
in  atrium  domiis  Domini  interius:  et  ecce  in  ostio  templi  Domini  inter 
vestibulum  et  altare,  quasi  viginti  quinque  viri  dorsa  liabentes  contra 
t-emplura  Doraini,  et  facies  ad  Orienten! :  et  adorabant  ad  ortum  Solis.^* 
17.  Et  dixit  ad  me:  Certe  vidisti  fili  hominis:  numquid  leve  est  hoc 
doraui  Juda  ut  facerent  abominationes  istas,  quas  fecerunt  hie:  quia 
replentes  terram  iniquitate*^  conversi  sunt  ad  irritandum  me?-^  et  ecco 
applicant  ramum  ad  nares  suas.-"^  18.  Ergo  et  ego  faciam  in  furore:  non 
parcet  oculus  raeus,  nee  miserebor:  et  cum  chimaverint  ad  aures  meas 
voce  magna,  non  exaudiam  eos. 

l)  h.  h.  593  ij.  Sbr.  —  2)  9?cn  bcr  iBcntfun;:!  bce>  '»Propheten  Sap.  l-;3  tnj  ut  bcm  bicr 
enäMicn  Srcij^niiTc  verliefen  in  einem  iienn^bnlicbcn  ;,"\a^re  nur  413  Jaiic.  Ta  t>cr  "Prcv^bet 
4:^0  üaiie  hatte  liei^n  muffen,  fo  nimmt  man  iienn^bnlieb  an,  c^^  fei  biefe?  isabx  ein  ^dmltiabr 
iieirefen,*^  b.  b.  ein  3abr,  in  »cdtem  ein  '?}?onat  cint(eütaltet  »orten,  um  fen  3(u?-fa(I  ter  Xac\t, 
ben  tie  i^eivötinlictuMt  ?}?cnt'jabre  mit  fiit  brini^en,^  bereinju^rin^^en.  —  3)  r.  b.  \dy  fiel  in  eine 
ßnt^üdung.  —  4)  S>?  it^  bicfelbe  (£rfcheinun;L  wie  1,  26,  eint  {\an\  \cnxi,}i ')^iann'i:-$c\t\ia\t. 
Sfxotuua  (n-6p6g.  Xcr  "yroi^bet  entbalt  ficb,  ter  'ycftalt  fen  vlamen  „-Wann"  yn  hieben,  auö  Sbr- 
furcbt.  -  -  3)  3(uch  bic  2?ebcutunjT  „.iranb"  beudne  ibm  ui  entirürbiyienb  für  bie  bebre  .»öimmcl^. 
geftalt.  —  6)  Ta  mubcr  fie  .^anb  ber  übernatiirlicben  'sH^ftalt  aie  er^^reifenb  unb  traijenb 
genannt  n.nr^,  fo  bürftc  bicr  bem  >para(le[iemu^^  bie  3(nnabme  cntfrrecben,  sjiiritus  bereute  bie 
erreatc  Vuft,  ben  ©inb,  beffen  ficb  ß^ott  wie  bcr  ^anb  bebicnte,  um  ibn  fcrtuUraiunu  —  7)  3(üev^ 
gefcbab  im  rsUMutte,  feineeweijj  bem  .Hbrper  nait.  —  S)  -???au  muj?  ficb  bei  jcbcm  J bore  eine 
2luf;en-  unb  Onnenfeite  benfen,  ober  wenn  man  will,  ein  äuf;crc-?  unb  ein  innerem  Ibor.  tirfterc^ 
ift  t>er  (iini^ing  in  ba?  (^cbäube,  le^terci^  bcr  Siniianii  in  ren  ^c\.  i'or  bicfes  Ic^terc  warb 
Gjecbiel  gcilcflt,  fomit  in  ben  i^orbof,  nicbt  in  ben  äuf;ercn  i'ortlatj  be?  lenu^el-?.  f-i  rä  Trpö- 
^ivpa  rf/c  ~r/.>/i.  Scmcltu^  a  ^^aiMbc  u.  "?{.  baltcn  bafur,  bcr  ih-opbct  fei  an  ba;?  Jbor  be;? 
innern  i^orbcfcsi  gcftcdt  worben,  wa?  aber  eine  mebreren  ü)rünben  nic^t  annct)mbar  ift.  — 

9)  Xarunteriftienc'?  fd)am(ofc  rsU^^cnbilb  rT)i!*i<n  ^03  5"  pcrflcben,  son  wcicben  IV.  Reg. 

21.  7  bie  J){cbe  ift,  unb  welcbe?^  einen  |>baüU'ö  oorftetttc.  ^i^nai-  battc  e-j  ',war,  wie  a(fcn_anbcrn 
SBuft  ber  tJlbiuHtcrei  wciVtebmen  laffcn  iL  Chron.  :U.  4;  aücin  untei  ^soafim  unb  ^ebccia? 
waren  biefe  iMlbcr  wicbcr  \n  Gbrcn  iicfommen  IV.  Ree.  23.37:  IL  Chron.  30.  14.  (£? 
beifu  id(jlum  zoli,  weil  e?  ^^orael  ter  l'icbe  fcincxi  recbtmä^igcn  (inntcjgemableei  cntfrcmbcit 
fotite,  unb  fomit  notbwenfivi  bie  Siferfud^t  (^otteö  rege  maitte.  oh  l/v  i/  anf/.i]  roi  K-uuh'ov. 
Xae  bcbr.  SBort  n^p^DH'  welcbci^  bie  3>ulgata  mit  ad  provocandam  ajiuulationem,  bie  LXX 

aber  mit  rov  KTUfihdv  überfeinen,  wirb  pon  ben  Sregctcn,  ben  duiftlid^cn  fowoM  alö  ben 
tebräifcfecn,  g(cic(}bcbcutcnb  mit  j^'jipt^n,  remulantis  cradnet.    5?a*  ber  Uebcrfcpng  bcr 

LXX  müf;te  man  fid\  einen  i\ial,  dominus,  possidens  barunter  bcnfen.  3(udi  Jöicroni^muiJ 
bielt  bao  bier  erwäbnte  iMIf  fiir  eine  ■•J3aalcftatuc;  3(nbcrc  für  ein -.i?ilb  bcr  "Jlftarte  (inmu^), 
Satmet  für  einen  ^(boni^.  —  10)  3,  23.  —  11)  Tae  Ibor  batte  oermutbli*  biefen  •ildamen 
crbalten  burd)  bie  l^erfetumg  beet  5Branbopfer=3tltarc*  auf  bie  Oforbfcite,  weld>e  .Honig  9td^aJ 

(jattc  iHM-ncbmen  laijcn  W.  Reg.  16,  14.    k-l  rf/v  -v/.r/v  r/)v  -pö?  ävaro/uig.  —  12)  HpH")^ 

I  tt:  T  : 

„um  ftd^  ui  entfernen  von  meinem  •^eitigtlnune;"  roh  ÜKi-xeo^ai-  —  131  Xer  Gingang  in  ben 
i'orbof  ift  bier  im  (^k'genfat3  ',um  (Eingänge  in  t>a?  Ibor  i^.  3  ^u  ncbmen.  5\>cibrenb  (c^tereo 
bloj;  in  ben  i'orbof  bcr  Vaicn  fübrte,  gewäbrte  erfterer  ben  3ii!Vnisl  5"'"  3?orbofc  ber  ^Pricilcr 
unb  war  auf  ber  Cftfcitc  bci^  Icntvel?,  gegenüber  fem  ,§»auPttbore  biefee  JcmpeU.  i-)  ru  ^rpa- 
\ivpn  r}]i:  nhyi,r.  —  11)  (f^cd>icl  foütc  btc  :>iitu\  Ober  ba?  Vod^,  ba?  ibm  gezeigt  worben,  fo 
erweitern,  baf;  binlänglid^  Vidn  bineinficl  um  \\\  fcben,  wac-  ba  brinncn  wäre,  unb  baf;  er  aud> 
fclber  bcviucm  burdi  biefc  Erweiterung  bineinfteigen  fonntc.  —  lo)  S?  waren  bief;  tie  von  Den 
Slegvptiern  verebrten  Ibicrbilber  bcj  Tfiri-j  unb  ber  ^(fte,  Stier  unb  Äwh,  bco  Ä^rofobttv^,  fcr 
(Schlange,  bci^  .g^unbei«,  ber  .Hatu',  bc^  ^bx-:^,  bci<  (vlufan'crbc-?,  bei*  3ifd^e^,  bee  Svcrbcr?  u.  3t., 
btc  audi  al?  Sd^riftu'idUMi,  •»^■^icroglt^pbcn,  rientcn.  "liJan  grub  (mcif'cltc)  ftc  in  vierecfige  Steine, 
btc  man  nad*  i^clicbcn  t>a  ober  bortbin  tragen  fonntc,  um  fie  \\\  vercbren.  Tic  2Bänbc  bcr 
ägaptifdicn  lenuni  waren  um  unb  um  mit  folgen  Jt-'idH'u  bcbcdt;  Auiuiian.  31arcell.  lib.  22. 
16)  worunter  bie  übrigen  (yö&cn  ^i  "frücbcn,  wel*e  bie  ^u^raclitcn  von  3vnicn,  ■"ybönicicn 
unb  anbcri^  wober  genommen  battcn.  —  17)  Hplip  ^'■^t  fowobl  bie  iV'bcutung  „eingraben, 

grapiren  al^  jcicfincn,  malen."    Xoc^  i|l  bier  o^nc  Zweifel  bie  crfte  iöcteutung  anjuncbmcn. 


'Lix  ^rop^ct  Sjed)iel.  8,  10—17.  iMnm.  17—27.  439 

(Sia}e}pauutvn.  —  IS)  ?J?an  *>cnmitbct,  ^af;  unter  bin'cn  7()  'Jlcltcftcn  ^ic  ^^Jitj^ltcbcr  tc-5  3an^ 
bcbrinei  Nuin.  ii,  lii  ^u  «ocrftcbcn  Kien,  obivoM  ^tcKo  ■t'^cK-nrathci^  lM>*hci-  nicmak^  eine 
(grn'dbnunii  in  fer  M.  Sdnift  iiefdnelH.  3i>enn  nun  biefe  "Wänner,  unidu'  tie  (irften  im  in^Ife 
iiMren  unt»  bie  iH^rtininuinii  hatten,  ta-:?  'sU~fei3  ut  UMln-en,  fellMl  als?  "^llnviuiniiU'  evfdMenen,  \o 
»Vt't  bii'l';  eine  beutlid'e  '^lnfd\iuun;i  vhmi  ter  ivin^licben  in'l•^ertuK'it  re-:  taniaiijKn  Juftanfe-?. 
ii))  20  eifri.^  bcr  isiter  jieirefcn,  \i''  rerfcnimen  erüteiut  bier  fcr  5oImi.  5avlHin  ftebf  an  fer 
SpiUc  tcrer,  ivclcbe  fem  .HiMiiiic  CnMlai*  (vilfen,  reu  (sUMUMibienil  auszurotten,  fein  2oh\  ^b'»' 
ma-i  an  ter  Spitze  bercr,  tie  ba>5  (>Ki'ci3  r«erad>tcn;  et'.  IV.  Heg.  22.  —20)  liTDu'P  HIH^ 

„in  l>cn  Mammern  feiner  iMIrnerci;"  fi'  rü)  Koir<:rrf  rüi  Ki>r:rrü)  alrf.)!'.  —  21)  b.  b.  fer  ■i^l•r^ 
fümmert  fid^  nidu  mebr  um  uni\  —  ü"!)  uuM-unter  rafh(L>e  Ibor  ^u  iH'rftcbcn  ift,  uu''  '^iott  um 
yrovlH'teu  juerft  bao  (»i.M;cnbilf  i^e^eii^t  batte.  —  ilti)  niSD'  ""''  OauunK.    iLUe  tie  beirnifd>e 

(iiötterlebrc  übcrbaupt,  fp  ift  jcfe  cin',clnc  Wottbeit  in  ein  lU'rciffeo  Tuntel  i^ebüdt.  ^Pcn  ein  unb 
bcnifelben  ßHnt  fommen  bei  bcn  i.>orfdnebcnen  iUMtern  bie  oerfcbiebeuften  inM-fteüuniien  '.n^r.  aud) 
bie  oerfdMebenftcu  "^lamen.  G^  untre  eine  lanralucnirbeit,  bie  <\)efcbidne  bor  ein',elnen  '^nuter 
in  bao  Mlare  \\\  briuiieu.  Ter  '^lbonii>,  Jbannuu',,  von  bem  bier  bie  ::^tebe  ift,  (lilt  alo  ein 
urfpruUiUi*  n^vorböuictfeber  ('»Hnt,  ber  fein  .\^eilisU^um  in  ber  5tabi  ^i^*>bluö  batte  unb  iiemein- 
fdMfili*  n;ir  '-Jlpbrobite,  i^aaltis\  i^enuö  i>erebrt  nntrbe.  'ilia*  Wafrobiuö  ifl  ber  *^(roni-?  bie 
^onne,  nur  ber  tiber,  ber  ibn  jietöbter  bat,  ber  ilMnter,  bie  inMuii?  feine  CiJeliebtc,  bie  5d>önbcit 
ber  tf  rbe.  ^'.Win  feierte  5U  feiner  (£ bre  bie  berübmten  '^[bouien,  unb  'iW'ii'  inr'.^crbile,  '>o).\  2;;. 
Sept.  bis?  1.  Cft.  unb  bann  im  tH\iinue  bei' Sommevc^,  l^'onat  Jbammuu^ber  3unt=^ult. 
?!}?ooere!  bcvidnet  barüber:  „Tic  (5«-'it-'»'  nabm  ibren  "Jinfaui^  mit  bcm  in-rfd^anuben,  aoaviauuc, 
bc-5  '^Hbonie,  bem  bao  '2ud^en,  :i/T//r7(c.  ber  Jin^iber  \oU\tc.  Tav  ilMeberftnbeu  enbli*,  nfji-air, 
irar  ber  'Olnfanii  einer  |te>röbnliel>en  lobteufeier,  mit  allen  im  Triente  babei  vorfaücncen 
(Nkbrdud>en.  i'oruu^üdi  iiviren  e;?  bie  grauen,  iveldH-  nad>  3(vt  ber  .vilation-niber  um  bie  lobten 
trauerten."  Wan  raufte  nd)  bie  .^^lare  auc,  5erfdMÜtt  ftdi  bie  i^rufr  mit  i^.Vefferu,  mifdnc  fein 
'^k^bcul  mit  ben  yUa.i^e»  ober  iraucrpfeifen,  (sHiiarao,  \vi\\&i  bann  bas  VeidH'ubilb  bee  Qlboni-?, 
falbte  ee  mit  Spe^ereicn,  bullte  e«J  in  \.'einuMnb,"ieiUi'  ce;  in  einen  Sar^t  unb  fteüte  ec^  au^^  unter 
i'onreifuuvt  ber  il^unbe,  bie  ibm  ber  (£ber  beiiicbradu.  "Juin  fei.ue  fid'  neben  ber  i^ibre  ^ur 
(frbe  mit  -evrinenen  Mieibern  unb  beulte:  „'Ql'eb,  4"'n-r  1  2Bcb,  .^errl  2l"ae  ift  feine •Cerrlid^feit." 
(iin  Jobtenopfer  unb  i^cftattun.a  enbiittc  bie  Jrauer.  Oiaei)  inniauf  bee  fiebenten  lajtei?  trat 
an  bie  Stelle  ber  tiefften  Iraner  "bie  aue.aclaffenfte  gi'i-'ube.  Ta  loar  ein  laute-o  stufen :  „"^Iboniä 
lebt  unb  ift  aufv^efabren."  Liuian.  de  Syiia.  den.  3f) ;  8.  Hieroii.  ad  Kzech.  cap.  ^.  Tann 
foKunt  bie  fdnimlofcn  ';PreioiU'bun>tcn  ber  (vvauen  unb  ^nmc^frauen  an  bie  ivremben,  benen  ba-3 
SiMUbol  bee  (sHHtet\  ein  "PbaUu-?  VarjU'veidn  nnirbe.  ilMe  febr  burd^  io^d'^i  (^)reuel^in.te,  über 
n^eUte  bie  bl.  3cbrift  mit  einfacben  ii^oVten  binuH\i;iebt,  um  fi*  bureb  biefcn  infernalen  Sd^muß 
nidu  \n  befubeln,  bie  (£brc  (vHnteö  unb  bee  bl.  Jempelo  iicfdHtnbet  anirbe,  leudnet  'oon  felbft  ein. 
Tcnnodi  ii\iren  ftc  nod)  niAt  ba^^  'Oler.irte.  —  ii'4)  ".i:ebr.  „ilc  beten  iie;iea  "Jluf.iani^  bin  bie 
5onne  an."  (>Haublidi  nabmcn  fie  ben  'Motte-obienil  ".nm  ben  3levV.^ptieru  ber,  bie  )u\ö>  o^'s^mp 
be-?  "^iJafrobiuo  unter  bem  Cfirie  bie  cconne  '^erebrtcn.  Ta  "ber  ^onnenbienft  bei  allen  ab- 
i^^.ntifu^en  i'olferu  'oorfommt,  io  fdnnnt  (^knt  abftdnlicb  an.n^orbuet  ut  babeu,  baf;  Da-?  5(IIer 
beilijtfte  im  lempel  bem  'Jlufivin.ae  ber  5:onne  eieiicnüber,  alfo  im  iDeften  feinen  yiay  babi,  um 
ben  "(ik'^enfai3  ium  Sultuo"  ber  '^ib;t6ftirei  ^u  bilpen.  Tie  ^uibcn  ircnbeteu  fid^  babcr  beim 
(viebete  i^en  ii?efteu,  anibrenb  bie  .i>eibeu  jien  Cfton  üd^  UHnibeten.  £3ie  entebrenb  ift  eö  baber 
fiir  bie  "bl.  Statte,  n^enu  in  biefer  iMi'iou  eine  anfebnücbe^^abl  93i\Tnner,  !>ieUcid>t  i^ar  ^^.Micfter, 
erfdunnen,  bie  bem  .^ireilii^tbum  ben  ^liudeU  tebren  unb  bie  ^onne  anbeten I  i<(i'i  »iroi  -ZiiorKworat 
Tu  if/.iL).  —  2'5)  D'.in  /'tttit  '^icwaütbdtii-jfeit,"   b.  b.  Untcfbrüetunvj  ber  Firmen,  ©itiren, 

T        T 

ÜBaifen,  iHnnadUäffiiunui  ber  Steebtepfici^e,  aLMutverv^fficn,  über  iveldie  Xin.ae  alle  •JPropbeten 
fUivien,  bef.  Is.  1.  r7-2;-l;  o,  14;  ö,  7-2ö;  .Ter.  G,  7;  7,  (i ;  \l.  3.  —  20,1  „fie  renkten  miil) 
iriecerbolt."  —  27)  ir^enn  bie  Warfen  ober  i^ielmebr  bie  iOiae;ier  bei  ben  ^Varfen  ba;*  bl.  *vt-'uer, 
Sinnbilb  ber  5oune,  anfad^en,  \\>  balten  fie  ein  'i^unbel  ^ieifer  in  ber  -C^anb,  unb  ivenn  ue  beten, 
fo  balten  fie  baffelbc  vor  ba?  (^Hl'iebt  bem  bl.  ^-euer  entjtei^en.  Tie  Juu'ijU'  beö  i^unbelö  n\irfn 
oon  bem  bl.  'i^iume  „.g>om"  i^enommen,  unr  bac>  'iMinbel  i'clber  bief;  „i^irfam."  rcrei'er  u.  '^l. 
5lnbere  vermutben  man  babc  mit  ben  ^u'fijien,  bei'onbero  mit  Vorbeer^n'eiiU'u,  bem  5onnenoiottc 
eine  .ürulbiaun;!  barbriui^en  ivollen,  unb  fie  bef;balb  mit  ^"vruebten  beiaben  baraebradu  unb 
anba*iioi  liefujit.  Pluta"rch.  in  The>eo;  Job  31.  2C).  Tie  ;)iabbinen  Salomon  unb  Tarib 
u.  '31.  o;eben  bier  bein  ©orte  nilp?  -/Oii?*^'!)"  bie  ^In^beutuu;^  „i^audMxnnb-.HuaU"  unb  fa.tcn, 

man  ^i\bi  *£)^J"'7lSt,  ad  tiarcs  lueas.  anftatt  D£)l>?"*?!!^'  ad  narcs  suas  iielefen,  fo  baD  ^u  über- 

fetjcn  hvire:  „5ic  liefu-n  oor  meiner  ^cafe  I  vor  meinem 'Jlnjiefid^te)  ilMUbe  fabren."  Um  ^ai^ 
Unanilanbi.ie  biefec-  5luc-brurfeö  ^u  entfernen,  bdtnn  bie  alten  ilfabbincu  ben  "Jlui^bruct  »tcanbcrt, 
unb  eö  iiebi.M-e  biefc  "Jlenberun;^  unter  bie  aebtu'bn  xMenrevun.aeu,  Me  üe  fi*  an  ber  bl.  ^d^rift 
erlaubt   bdticn.     Ter   3vrer  bat:    „2ic  tbuu  <^Hn\ilt  mn  iin-eu  Oiafeu,"   c.  b.  üe  madnn  ein 


440  2)er  ^rop^et  Sjet^icI.  8,  17.  2Inm.  27.  9,  1—3.  Sinnt.  1—7. 

fd)mäblii$ic^  5?afcnpcräufd).  Sfcnfo  St^nrniadni?:  Quasi  emittentes  8onitum  in  similitudinem 
cantici  per  narcs  suas.     Ter  Sbalbäcr:  „^ie  f>riniicn  eAma*  ]n  ibvcm  5(n(ic|utt."    küI  löoh. 

ai-oi  üc  fivK-TjfjiZovTeg.      SlntCrC  ÜC^art:  aal  avrol  tmrtivuvai  rö  /c/7;//a  wr  fwarr/pi^ovreg. 


Caput   IX. 

1.  Et  elamavit  in  auribus  meis  voce  magna,  dicens:  Appropinqua- 
verunt  visitationes  urbis,'  et  unusqiiisque  vas  interfectionis  habet  in 
manu  sua.  2.  Et  ecce  sex  viri  veniebant^  de  via  portae  siiperioiis,  quae 
respicit  ad  Aquilonem:  uniuscujusque  vas  interitus  in  manu  ejus:  vir 
(juoque  unus^  in  mediü  eorum  vestitus  erat  lineis/  et  atramentarium 
Kcriptoris  ad  renes  ejus:''  et  ingressi  sunt/  et  steterunt  juxta  altare  aereum: 
3.  Etgloria  Domini  Israel  assumpta  esf  de  cherub,  quae  erat  super  eum^ 
ad  limen  domus:**  et  vocavit  virum,  qui  indutus  erat  lineis,  et  atramen- 
tarium scriptoris  habebat  in  lumbis  suis.  4.  Et  dixit  Dominus  ad  eum: 
Transi  per  mediam  civitatem  in  medio  Jerusalem:  et  signa  thau  su})er 
frontes'"  virorum  gementium,  et  dolentium  super  cunctis  abominationi- 
hus,"  quae  fiunt  in  medio  ejus.  5.  Et  illis  dixit,'^  audiente  me:  Transite 
per  civitatem  sequentes  eum,  et  percutite:  non  parcat  oeulus  vester, 
neque  misereamini.  G.  Senem,  adolescentulum,  et  virginem,  parvulum, 
et  mulieres  interficite  usque  ad  iiiternecionem :  ornnem  autem,  super 
quem  videritis  thau,  ne  occidatis,  et  a  sanctuario  meo  incipite.  Coeperunt 
ergo  a  viris  senioril)Us,  qui  erant  ante  faciem  domus. ''  7.  Et  dixit  ad 
eos :  Contaminate  domum,**  et  implete  atria''^  interfectis:  egredimini.""' 
Et  egressi  sunt,  et  percutiebant  eos,'"  qui  erant  in  civitate.  8.  Et  caede 
completa,'*  remansi  ego:"^  ruique  super  facicm  meam,  et  clamans  aio: 
Ilen,  heu,  heu  Domine  Dens:  ergone  disperdes  omnes  reliquias  Israel, 
offundens  furorem  tuum  super  Jerusalem?  9.  Et  dixitad  rae:  Iniquitas 
domus  Israel,  et  Juda,  magna  est  nimis  valde,  et  repleta  est  terra  sangui- 
nil)us,'^  et  civitas  repleta  est  aversione:""  dixerunt  enira:  Dereliquit 
Dominus  terram,  et  Dominus  non  videt.  10.  Igitur  et  mens  non  parcet 
oeulus,  neque  miserebor:  viam  eorum  super  caput  eorum  reddam. 
11.  Et  ecce  vir,  qui  erat  indutus  lineis,  qui  habebat  atramentarium  in 
dorso  suo,  resjwndit  verbum,  dicens:  Feci  sicut  praecepisti  mihi. 

i )  ;,}}7«r  V  iKtVinricir  ri/c  -ü'/icr.  —  2)  £ic  finuMlfen  Mo  i^om  9?orbcn  Ux  fommenbcn  Slrnl» 
bacr,  al«i  bic  iPcrf^ciuK  bcr  lUntlidKn  jWiitc.  Ta  aücx^  bicfe«  mir  iMficn  trar,  fo  bctarf  c3 
fciuce  Streiten,  ob  Mcfc  K*?  iVänuci-  rdmoucn  UMicn,  ivtc  .t^icriMr.Muuei  bafüv  bä(r,  ober  (Sni^el, 
tvic  lln-oborct  ii(aiibt.  Wolcoiun  imD  ^J^rato  fcbcu  in  ibncn  fc*?  A^auptanfü^vcr  'JfabuÄo- 
noi'orf  r>iViii-|tcilt,  unc  fic  JJi-r.  '-W).  3  aiiüu'fHbrt  werben.  —  ^$i  Seine  ireifjc  'i3einfleit?nni^  unb 
bae  "Jlmt,  ba«?  ibm  beer  ',u  'opÜ5iehen  i^Oiieben  unrp,  l>e5cidnien  ibn  al-ö  CSn.qcl;  Dan,  10,  5;  12,  5. 
Xer  M.  '>)re;iov  ber 'virope,  :Xupcrtiu^  u.  "^t.  feben  in  ibm  (ilniftui?.  —  4)  ivii'dvKior  TTo6i](ni. 
9?a*  bicfer  UeberfetMin;^  nnire  c?  ein  lani^e-?  Ä(cib  iicivcftn,  bas  mie  bei  bcn  '«Pricftevn  big  an  bic 

»Miüntcl  rei(t}tc.  —  o!  "löDH  DDp  „SAreibjcng."    S^  jcigt  fein  ß3cfd)äft  an,  jn  fdirciben. 

X  ic  LXX  lafen  ")*3D  ""b  überfeinen :  /cai  Unn/  aaizibsiimv  i-l  rf/c  orribvoQ.  igiMnmad^us  übevff^t 

r^  mit  „labfKc,"  auf  n^cleber,  umo  .'ölcroniMnu?  beutet,  bie  Siinben  oerufaleme;  acfebricben 
ftänbcn.  —  t»)  uamliil^  bcn 'J>ricfterbof,  wo  bcr  ^i^ranbovferaltar  ftanb.  —  7)  (ie  ift  baruntcr 
(»H'^tt  in  jener  JuenfdM'näbnlid*cn  '>)eftvilt  5U  i)erftet>en,  wo^on  I,  •H\  ^ie  :>{c^c  ift.  -?faib  Xcrefcr, 
ViHli  unb  :l{eintl  ineint  bier  \>tx  -;).Vin4et  fie  Vtdnwolfe  int  '?(üerbci(ii^fteu  über  bcn  (Ibcrubim, 
wcktc  lut  '.HMi  ra  erboben  nur  au  ben  t£in.aan.a  bco  Jcnipelf  be»tcbfn  babc.  *?((leirt  bei  bicfer 
'^(nnabmc  nutfue  rem  iVropbeten  in  feiner  i^nuMi  aueb  ba?  innere  be?  Iein^cl6  aufacfd)lo iTcn 
unb  bie  trße  IfrfdH-innnit  niüj;tc  bcreito  ocrfcbivuitbeu  i^eivefen  fein.    Sc  v^crIautet  OMdU?  i(k':>m. 


2)fr  gjrop^ft  Saed)ic(.  0,  3—0.  5lniit.  8—20.  441 

8)  iin-ldu-  Uc[^crfct.uuiii  aU  .rrcbraiciiini^  51t  bctrattcu  i|l.  (£f  fodtc  bcififu:  de  fMionib.  snpor 
qiu'tii  erat.  LXX:  n-ö  rüir  Xt/tnr.ü//,  1}  urmi  irr'  it'rr<:>i\  Tic  ,,.C»cniiitfcit  flotte?"  iH'rlicf; 
jc^lHt  fcuu\MiH-;u^  ^^l  itcrubinirLtcn  iPaiKii,  >nic  It^co^^>rct  u.  "H.  ^i  ;ilaiibcii  ütcincn,  foiircrn 
erhob  tut  mucta\i{*  überfcnfclbcn,  i^lciiiiinc  ^cr  ®,-i;U'iilcnfcr  tut  erbebt,  nn-iin  er  baä  f^efpann 
in  "innin'iiiiuji  jU'KtU  haben  ivill;  f.  10,  1-4.  —  ff)  hi?  ^iir  5.lMre(le  ^e<?  lempel?,  b.  h.  tti 
J^cili.uhunuv  fk  rö  ahiiiKu-  rtw  o'ikov.  —  10)  Tai*  hehr.  'ii.\M-t  in  be^eutet  „Jcidn-n"  überhaupt 

hcrnait  ba>?  ^i^ueftilah^eiAcn  T.  S^  hatte  in  bem  alten  vbiMii',tKbon,  hebraii\ten  unb  famariti- 
fiten  ^.}llr'babete,  nne  au*  bei  ben  'Niriedu-n  unb  i'ateiuern  Die  (^K'ilalt  eine?  Atreuu'?,  irenhalh 
au*  Der  2'.>rer  hier  i^erabeui  überfet.U:  „.U'idMie  ein.Hreu^."  (£•?  »vilt  Den  \HeiV.^Ptern  al?  . feilten 
beei  fünftiiicn  l'ebeut^,  wefjhalb  fie  c?  auf  Die  i^ruft  De?  Serapi?  ^eiAueten.  '^lud^  Den  ''iiriedn'n 
iialt  e?  al?  3t-'i*cn  De?  Vcben?,  irie  Da?  o  Ibeta  al?  .{cid>en  De?  loDe?,  iv:f!halb  fie,  wie  '?l?eoni? 
9>tbianui^  be^eu.u,  Die  im  (^K'ridUe  i^ieii^efpro:henen  mit  Thuu,  Die  iU-rurtheilten  mit  Theta  he» 
jei*ncten.  Wan  fiuDet  Darüber  iMelc?  bei  Orotser:  De  Cnißo  Hb.  I.  c.  .")!.  -J^a*  Der  VUi" 
nwnn  Der  ht.  "IMter,  befonber?  "Jlui^uftiuu?  uuD  -t'^ieron'.unu?,  ift  btefe?  ^cid'fn  ein  Deutliite? 
SiMubol  Der  fünftii^n  (iiiofuiui  Dur*  (ibriftu^  am  .Hreu',e.  ®cr  ii?dre  nuU^l  \o  lu'rmeffeu,  Die 
SBahrheit  Diefer  "?lu?lci-(uuii  \n  yerfennen'^  hm  Aör  at/nfioi' i-i  ra //tu.)~<t.  Ta  m,in  fi*  De? 
„Ihau"  f*lednii^':;l  bebiente,  iriienb  etaw?  ^u  beuM*ueii,  3.  i3.  ein  Xhier  al?  (iu]cntbum,  eine 
Mlaj^fdn-ift  al?  beiivitiiU  u.  f.  f.,  fc  biirfte  Darunter  wohl  baä  ,-3eid)eu  ^u  i^erftehen  fein,  ih>u  uni- 
diem  in  Cant.  s,  (>  i^eht:  Poiie  lue  ut  .si.irnaciilum  siiDcr  cor  tuiiui,  unb  tu  Der  iieheimen  rffen- 
baruUii  7,  o:  (|Uüada<(iue.siti:iieiiius.serv()>>  I)ei  iio.sti'i  in  froiitibus  eorum.  3-ehr  fduni  ermahnt 
STriiiene?:  gau  leiites  hoc  siifuiiiu  Icvemas  in  iVontes,  quud  dajniones  euui  viderutit  cuntre- 
inisiMint:  nun  (|ui  anrea  eapitolia  noii  timent,  cnicoin  tiuiont.  Honi.  4.  in  diver.-;.  ®er  Da? 
(2*bnfte,  ira?  iHMn  .Mreu^c  .aefai^t  njcrDen  fann,  pcrnehm:n  roiti,  lefc  Die  rHcDe  De?  hl.  (fohram 
„00m  .Hreu',e."  —  l  J )  i~i  -äamr  rnh;  ävnuiaic.  —  liJ)  ^u  jcucu  fedu^  "IVdnneru  namlid\  Die 
al?  :Xa*enH'rf^euiie  erf*ieneu.  —  l'i)  b.  h.  Die  ^unäd^l  am  lempel  oDer  im  Jempel  felbft  ihr 
5lmt  oDer  ihren  i^cruf  hatten.  (£?  mL\ien  hier  in  SouDerheit  Die  2.')  5onnenaubeter  s.  ir»,  cDer 
tic  70  '^lelteften  8,  ]  1  vVMiu-iut  fein,  ^m.)  rv  rC)  oisu  —  1'4;  d.  h.  fiird)tet  eud)  nid)t,  Den  lempel 
5U  entiveiben.  Denn  idi  erfennc  ihn  uidU  mehr  al?  meinen   lempel.  —   l-li  ror._  öiVhV. — 

16)  tUTTop'Vi'iufvoi  Kfii  liOTzrt'f.    —     IT)  f.  i.  '^T.    —    IS)  unl  t'^ir^ra  tr  76  h6~7nr  n.vritir.       ^0 

beijjt  c?  au*  im  .»^ebrdif*en,  unb  fo  forDert  e-?  audi  Der  JafammcnhaUiV  (£',e*iel  fiuii  ^u  flehen 
an,  n^vThreuD  Die  ^Wm-DeuDen  in  Der  2taDt  ihren  '.i>cfehl  iH>flH\iU'n,  na*Dem  bereit?  alle  im  iHM-> 
bofe  •JiuwcfcnDen  lU'toDtet Dalagen.  "Kau  erinnere  ilc^,  bap  ^lile?  nur*43ifionn?ar,—  I9j  f-X/^i^T? 


Caput  X. 

1.  Et  vidi,  et  ecee  in  firmiiiiento,  quod  erat  super  caput  chernbim, 
quasi  lapis  sappliirus,  quasi  sj^ecie^  siinilitudiuis  solii/  apparuit  super 
ea.  2.  Et  dixit  ad  viruni,  qui  indutus  erat  liueis,  et  ait:  Ingredere  in 
niedio  rotarum,  quae  sunt  subtus  cherubiin,  et  imple  inanuni  tuain 
prunis  ignis,-  quae  sunt  inter  cherubim,  et  effunde  saper  civitateni. 
Ingressusque  est  in  conspectu  nioo:  3.  clierubim  auteni  stabant  a 
dextris'  domuscum  ingrederetur  vir,  et  nubes  implevit  atrium  iuterius.  * 
4.  Et  elevata  est  gloria  Doraiui'^  desuper  cherub  ad  limen  donnis:  et 
repleta  est  domus  nube,**  et  atrium  repletaiu  est  splendore  gloriae  Domini. ' 
ö.  Et  sonitiis  alarum  cherubim  audiebatur  usque  ad  atrium  exterius, 
({uasi  vox  Dei  omnipotentis  loquentis.**  6.  Cumque  praecepisset  viro, 
qui  indutus  erat  lineis,  dicens:  Surno  ignem  de  medio  rotarum.  quae 
sunt  inter  cherubim:  ingressus  ille  stetit  juxta  rotani."  7.  Et  extendit 
cherub'"  manum  de  medio  cherubim  ad  ignem,  qui  erat  inter  cherubim: 
et  sumpsit,  et  dedit  in  nianus  ejus,  qui  indutus  erat  lineis:  qui  accipiens 
egre.ssus  e.st.  8.  Et  ai)|)aruit  in  clierübim  siniilitudo  mnnus"  liominis 
subtus  pennas  eorum ;  9.  et  vidi,  et  ecce  quatuor  rotae  juxta  cherubim: 
rota  una  juxta  cherub  unum,  et  rota  alia  juxta  cherub  unum  :  speries  autem 
rotarum  erat  quasi  visio  lapidis  chrysolithi ; '-  10.  et  aspectus  earum  simili- 


442  tix  ^ropI)et  (i$(ä)id,  10,  1—9.  2lnm.  1—12. 

tudo  una^^  qiiatuor:  quasi  sit  rota  in  medio  rotae.  11.  Cumque  ambularent, 
in  quatuor  partes  gradiebaiitur:  et  non  revertebantur  ambulantes,"  sed  ad 
locum,  ad  quem  ire  declinabat  quae  prima  erat/'^  sequebantur  etceterae, 
nee  convertebantur.  12.  Et  omne  corpus  earum,^^  et  colla,  et  manus,  et 
pennae,  et  cdrculi  plena  erant  oculis,  in  circuitu  quatuor  rotarum. 
13.  Et  rotas  istas  voeavit  volubiles,'^  andiente  me.  14,  Quatuor  autem 
facies  habebat  unum:  faciesuna,  facies  cherub:'®  et  facies  secunda,  facies 
hominis:  et  in  tertio  facies  leonis:  et  in  quarto  facies  aquilae.  15.  Et 
elevata  sunt  cherubim  :'^  ipsum  est  animal,-"  quod  videram  juxta  fluvium 
Chobar.  IG.  Cumque  ambularent  cherubim,  ibant  pariter  et  rotae  juxta 
ea:  et  cum  elevarent  cherubim  alas  suas  ut  exaltarentur  de  terra,  noii 
residebant  rotae,  sed  et  ipsae  juxta  erant.  17.  Stantibus  illis,  stabant:  et 
cum  elevatis  elevabantur;  spiritus  enim  vitae  erat  in  eis.-^  18.  Et 
egressa  est  gioria  Domini"  a  limine  templi:  et  stetit  super  cherubim 

19.  Et  elevantia  cherubim  alas  suas,  exaltata  sunt  a  terra  coram  me:  et 
illis  egredientibus,  rotae  quoque  subsecutae  sunt:  et  stetit  in  introitu 
portae  domus^^   Domini  orientalis:  et  gioria  Dei  Israel  erat  super  ea 

20.  Ipsum  est  animal,  quod  vidi  subter  Deum  Israel  juxta  tiuvium 
Chobar:  et  intellexi  quia  cherubim  essent.  21.  Quatuor  vultus  uni,  et 
quatuor  alae  uni:  et  similitudo  manus  hominis  sub  alis  eorum.  22.  Et 
similitudo  vultuum  eorum,  ipsi  vultus  quos  videram  juxta  fluvium 
Chobar,  et  intuitus  eorum,  et  impetus  singulorum  ante  faciem  suani 
ingredi. 

1)  Ter  ■»yrpt'kt  enxHibnt  bkx  nur  teo  J^ronci?,  nicftt  bco  barauf  tl&cnben  ßjottc^  1,  26,  ircil 
CS?  i'iA  •-"'cn  felbft  i^cvftcbt,  baf;  ta,  wo  tcv  5^ren  ift,  auä>  tcr  ficf^  bcfinbct,  tcr  ilnt  behauptet. 
Ucbriiicn?  fcnntc  man  and)  aniicbmcn,  tcr  ^Prophet  babc  eine  folcbe  Stcüunii  i^ebabt,  ^ie  ibm 
nur  t'cn  Jbvcn,  nidM  tcn  barauf  .^io.cnren  ]n  fcbcn  erlaubte.  5(udi  t-ae  UclH-rmaf;  toe;  'iHanjed 
tonnte  ibn  iieMcnfct  Kiben.  Taf!  aber  '^^^ctt  niebt,  nnc  5lIlioli  tafür  biilt,  ihmi  tem  sK?acicn  ■>}(-- 
trennt  iicuH^H-n,  iicbt  ja  t-cutltcb  auc>  i'.  2  beroor,  wo  ei*  beif;t:  et  dixi  ad  virum.  (Je  fonnte 
todi  nidn  fer  Jbron  jierefet  baben,  fcnbern  tcr,  nn-ld^cr  barauf  faf?.  —  2)  Sinnbilb  fer  bciu-^r-- 
ftebeuDen  3*-'i'Üi'i'"i'!^  3fi"Ul'alemei  un^  fex^  Jemvelf^  furdi  fai?  ("veuer.  —  f5)  Ter  iDaiuni  ftanb 
namlid^  an  fcr  redeten  Seite  cer  JbürfdmH'fle,  nicbt  in  tcr  Witte.  (^Unt  n^cüte  taDurd)  \n  er- 
fennen  i^eben,  baf;  er  |ut  bem  (sibuentemvel  auf  ter  nin-Micben  Seite  l■^el•^cnüberfteIIe.  —  4)  Tie 
-^üUunji  bec^  iUM-befeö  ntit  JBclfenfinfternif;  ^ciiit  einec-tbeilö  biiMsHHienwartü3ottees,  anbernt^eilä 
aber  fein  TsH-ridit  an,  'oon  fem  i'elbft  ber  innere  i'prbof  ber  bl.  Stätte  ni*t  frei  bleibt.  —  o)  (£3 
erbeb  fidi  f^Unteö  .^ervliri'feit,  um  ben  OTsisien  in  i'euH'innui  5U  fe^en  unb  ntut  cber  ^ur  Sdm^cllc 


ba?  ',u  biefer  3lnnabme  '.?lnlaf;  unc  i'ercditiiiunii  iiäbeY  —  (ii  31ud^  ber  Ictnpel,  baö  .^^eilii^e  unb 
SlllcrbeiliiTfte  feil  ihmu  c.'eridUe  nidn  frei  bleiben."  "^lllci?  \\\  mit  Sdnilb  belaben,  '^llleö  nuterlieiit 
btm  ("vluei^e.  —  7)  ©abren^  bae  <i3cirelte  fid^  r^erkn-,  trat  fer  (Mlau^  ber  iiöttlidu-n  Jrerrliehfeit 
IjcriHM-.  <yott  UH^Ütc  \\ö>  baburd^  ale  ben  .i^errn  ^u  erfennen  hieben,  ber  immer  bcftebt,  wenn  aud> 
alle?  5lnberc  ver;U'bt.  iMelleidn  ift  fiefer  (^lan?  aucb  eine  5infeuiunii,  batj  nacl)  bem  iu-rlaufe 
ber  beiHMftebenbcn  Strafiieridne  ber  Jemve!  Vierer  beriieftetlt  werrcn  wirb.  —  8)  b.  b.  rpuner- 
dbnltd^,  ivefaveiien  aud)  Siunmadniij  unb  Jbeebetion  "bae  11313  mit  „Xenner"  überfeinen. 

3lu*  Terefer  tbut  io.  —  9)  f,to,(/frof  rcjv  rpo^üv.  (33cnH"bnlid>  nebmen  bie  Sdn'iftauöles]cr  an, 
ber  ??fann  babc  cij  ni*t  i^ewaiU,  in  ba^  innere  5nnfdoen  bie  j)iärer  einzubringen.  3l(lcin  wcbl 
init  niebr  '*i)runb  fürftc  anumcbmen  fein,  er  fei  fo  weit  ßt^ausien,  alö  er  »Kben  fennte.  (£r  blieb  , 
beim  erften  ?fabe  »eben,  tem  er  fi*  näbcrtc,  weil  (sunt  e->"nie!u  baben  wellte,  baf;  er  weiter  ein- 
brinae.  —  10)  (£^-  ift  bicr  ber  (iberub  ^u  i>erfteben,  rcrbem  ?{abe  5,unädM"t  feine  StelluUi^  battc. 
Xeiibalb  bcifu  eci  im  .£>cbr.  „ber  dbernb,"  nid^t  „ein  ßberub."  —  11)  (£?  \\i  bief;  nur  fiefelbe 
(SrHaruna  bie  awA  1.  s  .v^^cben  ift,  raf;  rie  (Iberubim  unter  ben  Sliuieln  5)lenfd^cnban^e  batten. 
Ter  'iPretbet  madn  üe  webl  nur  auö  tem  'sirunfe,  weil  er  eben  eine  biefer  .^änbc  auc-eieftrccft 
unb  in  Ibdti.ifeit  itefcben  barte.  —  12)  t:**ü*in.  worunter  nad)  ben  LXX,  nad)  v^-lai^iuö 
Oofetbu-o  unb  ber  ipuli].  cer  (ibrpfelitb,  ein  iU'ltaelber  Sbelftcin  \x\  rcrftcbcn  ift,  ben  bie  "Steueren 


I)er  5?rov>^et  Sjcd)icl.  10,  9—19.  5{nni.  12—23.  443 

Aspazius  nennen;  Exod.  2.^,  20;   Cant.  ö,  14;   Dan.   10,  0.    wc  üi/"f  ?''»?"i'  avyipnKnc.  — 
1?5)  „alle  iMcr  l^){ä^er)  battcn  bicKtbe  '^UMlalt."  —  l't)  „fic  iiiniien  nacb  adm  vier  ©elnu'i^-n 
tcn  bin,  oImic  fiA  unmifcl-ini."    Tic  Mujidiicftalt  bcr  Jlfarcv  nuuttc  ta;?  Unifducn  nidu  lunh' 
wenbiä;  1,  15.—  1'5)  C*N:irT' >vaj  Her  Icrcfcr  mit  „Movf"  übcrfeijt.    ^}fad)  tcr  iUihvita 

trdrc  baji  fsHMaiitc  Mof;  "-HMi  fcu  r)iäbern  ut  V'erf^cben;  adein  i'.  12  Idfu  bicfei^  nidn  n?oM  va. 
£bnc  3ii^fiKl  fiuP  fviruntcr  bte  tibnubint  \\\  »oerilcben,  —  im  i'creine  mit  tcn  ^lidtcin.  »it;  <,v 
hv  k-i-i-i'/tii'tv  Ij  äpxij  >'/  uin.  —  I (> )  "iJuub  .^ierLMr.^mux^  nvire  bier  ba<j  '^H-fai^tc  bilMid)  ^u  ».nn-ftcbcn, 
unt>  ber  .t^ald  bereutete  tic  "DJaben,  bie  .^panrc  bie  5vH'id>en  unb  tic  i^cKicn  bic  JKdbcr.  "JKlein 
mit  mebr  (^h-uub  beuten  ec  IbcofLMet,  Vinanuei,  ''PialbiMiat,  t£almet  u." '-JI.  auf  ric  (Xbevubim. 
Ter  (i3runb  \\t,  weil  ja  bic  Ötdber  in  biefem  nämlid)en  l^crfe  ivicber  ciiicne  öciuinnt  n^crben.  kw 

ni  vÜTiu  avrüv  kui  al  x^'P^S  avTÜv  küI  a'i   TTTif)v-}fr  avrüv  kcu  (Ü  rpoxot  ~'/>,i)(t^  icji-da/itüv  Ki'K/oxitv 

rok  Tiacapci  rpo^o?f.  —  17)  ^^^JH  N^'^P  ^'"^^  D'40S<^'  '^^'^^^^^  S?crtc  jUn-ifad)  i^'ft-'llt^'t 
werten,  ric  eine  Teutunii  ii't  bie  ber  i'uiiiata,  cic  anbcre  bie  be-^  i>atablu»  u.  ?(.  Sic  über^ 
fetjen:  „Unb  er  ((^Unt)  ricr  ibucu  ut:  ii3irbel!"  b.  b.  fet3ft  eucb  fdnieU  in  33cUH\iun,q.  7,:n  iVt 
TfHixo'K;  roiroit;  i-n</i/t)i/  l't/-}t/.  ^]}rabo  nimmt  an,  bie  i'lidber  fticn  vcviuinftbeiiabie  ili."cfcn  unr 
geboren  unter  ^k  .Hlaffe  ber  iirincipatns.  icinc  Weininui  ibcilt  fein  nambaftcr  '^(ucle.aer.  — 
18)  waj  bier  „2tierini"id>t"  ],  10  bebeutet.  Ta-^  (S'ei'idU  be-?  ^Stiere?  muf;  aii-  bcfonrerc-^ 
ßbarafteriftifum  rer  libcrubim  bctraduet ererben,  (^orncliu^^  a  Vapirc  bemerft  bier:  Ilmnana 
(facios;  erat  jiriiiiana  (iiuiail  jicn^ouaiu,  sed  Ijovina  erat  primaria  i|U(iacl  eurruin  ;  b(>uiu(.-niiii 
est,  non  hoiuimiiii,  trahere  curnmi.  ^sn  53ctrcif  bcö  aüCjioril\ten  3iune-J  bemerlt  er:  Prima 
facies  Christi  vt  digiiitah;  est,  qiiud  quasi  bos,  victima  iueiit  iuiiiiulatus  jiro  humiiiibus  et  per 
liane  t'actus  est  Cherub,  id  est,  gloriof?um  nomen,  a^tjue  ae  eorjius  acee]iit,  ut  esset  luuiidi 
redemi)tur.  —  ID)  iluio  bier  ber  5^1'cv^bet  faiit,  \\t  alö '-i^cfdireibuniv  nidit  ai^  (fr^äblun»!  i" 
nebmen.  (£r  wid  fairen:  „fte  fonnten  lut  erbeben."  küI  ä-fumv  tu  /cpovßifx.  —20)  b.  b.  ec  lit 
bicKlbe  ^bieriU'ftalt.  Ter  ^Propbet  rebct  nidn  i^cn  einzelnen  ber  i>icr  SDefen,  fonbcrn  faist  Tic 
alle  5ui'ammen.  —  21)  f.  1,  20.  —  22)  b.  b.  (>H^tt  mniief!  über  bcm  Sbcrubim  fdMreben^,  mit 
bieüm  ric  2dnveüe  beei  2empcl>?.  ^\ad)  anbcrn  3(ui?lCiiern,  wie  (dum  10,  1  ncüiiU  wor^en,  irar 
(>Hnt  iietrcnnt  'oom  iBai^cn  unb  ftieji  nun  wicber  auf  benfclbcn.    Tiefer  StutMciiung  ift  befouDerö 

bic  Ueberfel.mni^  ber  LXX  t^Ünflii):  i<<.'}  T/  ///xi^e  i^o^a  tyvpn)v  äTrb  rov  o'iiiov  i<nl  ärrti-)//  ercl  rä  \f-f)()i\yii/. 

2f$)  Ter  iTMiien  bielt  [tili  unter  bcm  i^ltlid^cn  2bore,  weil  03ptt  bcm  »propbetcn  ncd)  einen ^iluf- 

trail  5U  ßCben  batte;  f.  11,  2.  Kai  ia-tioav  i-l  rä  -pö^vpa  Tf/g  ~'v7.7jQ  oiKov  Kvpiov  Ttjg  cnriravTr. 


Caput  XL 

1.  Et  elevavit  me  spiritus/  et  introduxit  me  ad  portam  tlomus  Doniiir. 
orieiitaiein,  quae  respicit  ad  solis  ortiim:  et  ecce  in  introitu  purtae 
vigiiiti  quinqne  viri:"  et  vidi  in  medio  eornm  Jezoniam  filium  Azur,"  et 
Pheltiam  lilium  Banaiae,  principes  populi.  2.  Dixitque  ad  me:  Fili 
hominis,  hi  sunt  viri,  qui  cogitant  iniquitatem,  et  tractant  consilium 
Pessimum ■*  in  urbe  ista,  3.  dicentes:  Nonne  dudum  aedificatae  sunt 
domus?^  haec  est  lebes,  nos  autem  carnes.**  4.  Idcirco  vaticinare  de  i'is, 
vaticinare  fili  hominis.  5.  Et  irruit  in  me  spil'itus  Domini,  et  dixit  ad  nu'; 
LG(|uere:  Haec  dicit  Dominus:  Sic  locuti  estis  domus  Israel,  et  cogita- 
tiones  covdis  vestri  ego  novi.  G.  Plurimos  occidistis  in  urbe  hae.''  e-t 
implestis  vias  ejus  interfectis.  7.  Propterea  haec  dicit  Dominus  Dens: 
Interfecti  vestri,  qüos  posuistis  in  medio  ejus,  hi  sunt  carnes,^  et  haec 
est  lebes:  et  educam  vos  de  medio  ejus.  8»  Gladium  metuistis,  et  gladiuin 
inducam  super  vos,  ait  DoUiinus  Deüs.  9.  Et  ejiciam  vos  de  medio 
ejus,  dabocpie  vos  in  manu  hostium,  et  faciain  in  vobis  judicia.^  10.  (iladic 
cadetis:  in  finibus  Israel  judicabo  Vos.'^'  et  scietis  quia  ego  Domimi^. 
11.  Haec  non  erit  vobis  in  lebetem,"  et  vos  non  eritis  in  medio  ejus  in 
carnes:  in  finibus  Israel  judicabo  vos.  12.  Et  scietis  quia  ego  Dominus: 
([uia  in  praeceptis  meis  non  ambulastis,  et  judicia  mea  non  fecistis,  sed 
juxta  judicia  Gentium,  quae  in  circuitu  vestro  sunt,  estis  operati.    b'].  Et 


444  !Der  3)roj>'§et  Säec^iel.  II,  1—7.  ^nm.  1—8. 

factum  est,  cum  prophetarem,'^  Pheltias  filius  Banaiae  mortuus  est:  et 
cecidi  in  faciem  meam  clamans  voce  magna,  et  dixi :  Heu,  heu,  heu'^ 
Domine  Deus:  consummationem  tu  facis  reliquiarum  Israel?'*  14.  Et 
/actum  est  verbum  Domini  ad  nie,  dicens;  15.  Fili  liominis,  fratres  tui,'^ 
fratres  tui,  viri  propinqui  tui,  et  oranis  domus  Israel,  universi,  quibus 
dixerunfc  habitatores  Jerusalem:  Longe  recedite  a  Domino,  nobis  data 
est  terra  in  possessionem.  16.  Propterea  haec  dicit  Dominus  Deus,  quia 
longe  feci  eos  in  Gentibus,'^  et  quia  dispersi  eos  in  terris:  ero  eis  in 
sanetificationem  modicam*"  in  terris,  ad  quas  veiierunt.  17.  Propterea 
]oquere:  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Congregabo  vos'^  de  populis,  et 
iidunabo  de  terris,  in  quibus  dispersi  estis,  daboque  vobis  humum  Israel. 
18.  Et  ingredientur  illuc,  et  auferent  omnes  offensiones,  cunctasque 
abominationes'*  ejus  de  illa.  19.  Et  dabo  eis  cor  unum,  et  spiritura 
novum  tribuam  in  visceribus  eorum:  et  auferam  cor  lapideum  de  carne 
i'orum,  et  dabo  eis  cor  carneum:*"  20.  Ut  in  praeceptis  meis  ambulent, 
<'t  judicia  mea  eustodiant,  faeiantque  ea:  et  sint  mihi  in  populum,  et  ego 
sim  eis  in  Deum.  21.  Quorum  cor  post  offendicula  et  abominationes 
8uas  ambulat,  horum  viara  in  capite  suo  ponam,^'  dicit  Dominus  Deus. 
22.  Et  elevaverunt  cherubini  alas  suas,  et  rotae  cum  eis:  et  gloria  Dei 
Israel  erat  super  ea.  23.  Et  ascendit  gloria  Domini  de  medio  civitatis, 
stetit(|ue  super  montem,  qui  est  ad  Orienten!  urbis.'*  24.  Et  Spiritus 
levavit  me,  adduxitque  in  Chaldaeam  ad  transmigrationem,  in  visione 
in  spiritu  Dei:  et  sublata  est  a  me  visio,  quam  videram.  25.  Et  locutus 
Hum  ad  transmigrationem  omnia  verba  Domini,  quae  ostenderat  mihi. 

1 )  b.  b.  f?  er(>ob  mut  mein  t^cn  ^ott  evjiriffcucr  rsHift.  ^?Jac6  'Jlnbcrn  anbn\^ ;  f.  ?,,  12.  Ter 
'iPrßvbiit  fcbciiu  bamit  imincv  faiu'n  ^u  »oilm,  er  fei  eriiriffen  iiub  fortj^efaftrt  nnupen,  o6ne  ^u 
wiiTcß  wjc.  —  a  I  iveldie  if  oM  ^ii  iinterfAcifeu  i'ißf  mm  be»  s,  1 1  enr-äbitten  ^3^-innern,  ''yriefteni. 
'•Jfaeb  *er  lrvit»ition  bcr  .Hebräer  batte  ^^uMlem  24  Cucsrtiere  uiib  iebes;  einen  iUn-rteher, 
])riricj|)es.  an  Innen  2.^^  ein  ^i^eafitent  ftanp.  5ie  pfleiUen  unter  ber  Cftpfortc  :'^atb  ^u  balten. 
*{)  511  unteri'du'tren  ihmi  C^eumia«,  bem  Sobnc  Sacban^  1,  M.  —  4)  'siiaublich  oiabcn  fie  bem 
-Müni.ie   2ebeeia?  ben   ::>{atb,  tui  ö^iU'«  ^^Jabucbubenefor  ju  empören  IV.  Reg.  24,  20.  — 

3)  0^13  ni^?  ^'i'^p^  N*^'  '^'^^  '^^'^  3?atab(i(?,  'yai^niwi,  Tcrcfer  u.  %.  bebeutet:  „e«i  ift 
upd)  uid?t  \\>  nabe  (mit  unferm  Unterivtni^),  »iMIen  wir  .»iMufer  bauen."  "Jlüfin  ti  eiebt  )\-b»er« 
liil)  an,  bic  raeni.aen  äBorte  in  ^n<ci  2i.u  \\x  ünüten.  "Webr  empfieblt  t'icö  bic^^luiMeijunii 
•Dfeuerer,  unter  renen  an*  Vocb  un^  rTteifebl  i'inb,  unMiaA  biefe  "Männer  bie  ©orte  fe?  ^ereiniaä 
jur  ^-^ieffdH'ibe  maiten,  iinieber  2U,  :>  ci,iHü,\.  babe:  ,;i^auet  (in  Der  c^iefaniienfeöaft)  Käufer  unp 
wobnet  unf  lejiet  'M.irten  a.v.  \u\^  v^eniefict  Deren  (f  rtra;V"  Tiefer  "Wabhuna  wiDerfpred)en  fic 
mit  ben  ©orten:  „(£3  ift  nmt  niiit  an  fem,  Dajj  mir  (in  ber  (^jefiU^enfd)aft)  .i^aufer  bauen." 
^>fac^  ber  i!ulj<.  ift  ber  3inn:  Tie  2 taDt  tft  nidu  erft  feit  .turpem  erbaut,  fonbern  ftebt  f*on 
lauj^e-,  bat  fdsiMt  i^iele^^  au^j^efMnben  unD  trirp  nod»  iMele-J  auöfteben.  —  Ö)  roae  nad)  Ibeo* 
tyxH,  "Walponat  u.  "?(.  beDeutet:  „wir  hieben  ni*t  ^iwi'  Der  2tabt,  alc<  wenn  wir  wobl  au?,acfodU, 
febr  alt  fiiiD."  "Mebi"  '^^ntnD  aber  bat  Die  "Hu^ley^un;^  für  \\\!s\,  nait  weleber  Die  ii?orte  ein  3pott 
auf  X^ixi  ".Jlui^fprudi  De?  Oeremia?  finD,  welAcr  1,  l:i  faj^te:  „3eb  febe  einen  im  ("veuer  ftebeuDeu 
3:opf."  Sdiwerer  aber  ift  au?*,umitte(n,  wie  fie  ibren  5piut  meinen.  5ie  woüen  tficdeidit 
fa,u'n,  n>ir  fünften  un?  niebt  i>or  Deinem  lopfe  (Dem  tibalDaer  nantliiti,  fouDern  unfer  Ippf  ift 
^V-rufalem,  wt'rin  wir  un?  fieber  befiuDen  unD  fi»  weni.a  ut  befürebten  baben,  al?  ba^  j^leifd)  in 
wobli^fcrti.atem  Jopfe.  Crcr  wir  wollen  lieber  in  Diefeni  unfern  lopfe,  in  jerufalem,  aefotteu 
luerDeii  «1?  uni5  uberi^eben,  uuD  aui'jerbalb  Der  StaDt  Durdi  Da-5  2ebwert  umfommen;  "f.  5ß.  S. 
Xurd)  Die  2Babl  De?  i^ilDe?,  in  wel*e6  Die  :>{atb;Kber  ^crufalem?  ibren  'sicoanfen  fleiDen,  ^ei»^Mt 
lie  \\\^[t\ä!i  ibre  finnliebe,  auf  Da«  3rDifd)e  jicriebtete  <^)efinnuna.  Die  aleid)  jener  Der  3?racliten, 
bie  au«  ^2If;pptcu  .aewauDert  waren,  nur  auf  Die  ,lleifi-btöpfi:  '■?lei]i)pteu?  binj^inoi  Exod.  1(5, :;.  — 

7)  0D^*7^n  On^^irr  ,.\^x  m-rmebret  Die  Wetcbteten  in  biefer  5tabt,"  b.  b.  ibr  feib  Urfaif)e, 

bajj  redit  "iMelc  in  biefer  StaDt,  in  welAer  ibr  jiendKrt  ',u  fein  jilaubet,  iietöbtet  werben.  ;-/.//- 
rHimrt  i'tK,>w<^  /y/ür.  —  8j  b.  \).  \\\  Diefem  lopfe,  ijon  bem  ib'r  fpred}et,"  in  Ocrufalem  n»imlic^, 


Ttx  ^rop()ct  G3eri)if(;  11,  7—23.  2{iim.  8—22.  445 

ivcvbct  ifr  eine  Wciii^  gifitlasiciur  fiiiben-,  i(M-  \(\bit  aber,  ihr  5?crfte(>cv  iverbet  \\i\-[y  tticfrt  au* 
ihrer  Jal>l  fein,  aber  ihr  iverpet  ^em  JL^^e  in  ^er  2ra^t  entiU'hni,  um  ihm  au^erbalh  in  ric 
.t-^äu^e  ju  fallen.  —  J))  „ieb  ivill  eucb  euer  rKerfn  tinin."  —  10)  t£e*  erfüllte  fiA  in  ^)ieblatl^t 
an  fer  nörrliehen  '''heuu"  ^e^<  Vautet\  wo  Oiabudu^ponofor  bie  2i.^hne  ^e•5  2e^ecia?  unb  oiele 
i'ornelMne  Jll^en  tbften  lief:  l\ .  Wvix.  -j:».  7;  Jcr.  :',\K  ('> :  '»2.  '.i,  —  II)  ^'ihr  ini^aet  ^ernfalem 
für  einen  Jopf  betraebten,  tcr  cnrf^  filtert,  l^^er  für  einen  ^opf,  nH>  c?  bk>f;  vnM-überacbnifc  -t^it^e 
\\\  leiren  .aibt,  e>?  UMrp  für  eneb  feinec>  m^n  bei^en  fein.—  Ii>)  tfu'itiel  bciann  m  feiner  >i«ifion 
alfojilei*  ^en  \)luftraii  (>Untc?  ui  l^erfün^en,  nn^  u>a[>icnr  er  cic  :)(e^e  rortfe^ite,  fiel  'iPbeltia« 
loM  ^arnie^er  —  ui  einem  3ci'"bni,  taf;  r>ie  i'Jeiffaj^unv^  mMlenP?  n>erpe  in  c£rfullniia  flehen.  — 
l;J)  -^J-^ebr.  einfach  IlUN  „web!"  <«>«.  oiu,,,.  —  l'ij  „ivillft  bu  ocm  JKefte  O^vaeles  bcii  't3arau« 

malten V"  —  l->)  .«-v.  ^unt.  Tic  ^ur  ßeit  biefc<<  '^^efiittc?  in  3frnfa(em  befinMicbru  :;>ubcn 
usuen  meii^  arine»^  i'olt,  ^a^^  fiit  nait  'Jlbfiihrunii  ^er  "^infebniiihen  unt  ^Heiduu,  rie  rcr  feit^ 
^"^ahren  >,nM-  fieh  i^eiViUiieii,  in  ^en  .'Hücflaf;  ^er  '^lb;^efuhrten  iietheilt  hatte  unf  fiit  rarübcr  vilüef* 
liit  fühlte.  5ie  nninfitten  Die  ^^Ib.ieführten  für  immer  vH>n  ,u-rufalem  entfernt,  um  iiemaitlicfi 
unf  bequent  in  ^cren  -Käufern  ju  nn^hucn.    Tiefen  ihren  CC^infct)  uiiD  ihre  (£rtfartuiii;  feil  nun 

bcr  'iPrPphet  be|trafcn.  ]jXX  ol  (Khhjxil  erw  sal  ol  ärrfug  rf/c;  ni^/in'/.uam^  aov  Kai  ttöt  ö  o/äoj 
rov   'l(Tim//'/    arvTtrf'/torat.   ot<;  eliraV   IV'.  Rcg,  'lA.  14.  —  IG)   ort  ('nrdjaofiin  mrtjvc  tic  ra  töv>/ 

Kul  i'iaaK[)o-tö)  ar-oix  nr  Tthaav  })yr.    Xae  bebr.  ki,  quia,  nM^^  man  hier  füj^lid^  mit  ,,rpfnn 

audV  übcrfe(5cn.  —  17)  l3J/*!3  t>npp^;  f'c'  o;'V'ff/'«  ^nnixh'.   9fait  'i>atab(u?  bcifn  ba?:  3cl) 

iverbe  ihnen  in  '-i^ab'.^lon  ein  fleinee  .^eiliiUbnm  ^u  3; heil  ircrben  laffeu,  b.  b.  einen  Trt,  nu'»  \\t 
iieineinütaftliit  beten  un^  mein  h(.  iinn-t  vernebmeu  tonnen,  "^lach -ipieronnmue:  ^"u"inrer^t 
i"ie  ^ort  heiliiien  in  ber  5(rt,  ^af;  fic  ?om '^Ull.uMl^ienfte  fiit  ferne  halten,  'i?ln^erf:  ,ut  nnrrf 
einiiie  ivahrhaft  .i^-iliiie  unter  ihnen  erweefen,  wie  bie  ^rci  3»"!lli"!U'  im  ^euerofen,  Taniel  u, 
"}[.  '}iait  Jheotoret:  ;)it  mer^e  ihnen  tert  einigen  Iroft  VHn-fd\iffeii  ^urd>  ^ie  ^Hrhcifuinii,  ta\\ 
fic  iincrcr  befreit  werfen,  ^xwx^i  wie  Terefer,  üherfeijien  niodicuiu  „auf  fur^c  Jcit;"  Ik  21»,  17; 

Ose.  1.  4;  Af^o-.  2.  7.  —  18)  avralr.  _  19)  nTO>*1n  •  •  •  /TVIpC  ,-aßf  feine  («rcuci 

unb  5cbeufa(e,"  worunter  alle?  jum  ©ijijcnfienftc  'SH'hörii^c  ju  i>crffehen  ift.  ,Uf/.h, nara  .  . 
uvo/iiar.  —  iJO)  Jer.  .'!!,  3;i  —  Ül)  „iit  werbe  ihnen  ihr  Ihun  anfreitnen;"  f.  7,  9;  y,  10. 
i22)  welltet  ^er  Celberii  ift,  iene  hl.  Statte,  *?on  weliter  auiMU  fpdterer  .-{fit  bcrjenii^e,  in 
wclitcm  bie  J^-üüc  fer  (Gottheit  leibhaft  wohnte,  fid)  cbcnfaü?  jum  •C'^immd  erbpb,    i'-i  -ov 

üpoir  ii  //1'  uTcivavri  t>/(;  nu/.Euc. 


Caput  XII. 

1.  Et  factiLs  est  sermo  Domini  ad  nie/  dicens:  2.  Fili  hominis  in 
medio  domus  exasperantis^  tu  habitas:  quia  oculos  habent  ad  vidcndum, 
et  non  vident:  et  aures  ad  audiendum,  et  non  audiunt:  quia  domus 
exasperans  est.  3.  Tu  ergo  fili  hominis,  fac  tibi  vasa  transmigrationis,^ 
et  transmigrabis  per  diem  coram  eis:*  transmigrabis  autem  de  loeo  tuo 
ad  locum  aherum^  in  conspectu  eoruin,  si  forte  aspiciant:  quia  domus 
exasperans  est.  4.  Et  efFeres  foras  vasa  tua"  quasi  vasa  trän smigrantis 
]>er  diem  in  conspectu  eorum:  tu  auteni  egredieris  vespere  coram  eis, 
sicut  egreditur  migrans.  5.  Ante  oculos  eorum  perfodp  tibi  parietem:^ 
et  egredieris  ])er  eum.'^  G.  In  consj)ectu  eorum  in  humeris  |)ortaberis,'' 
in  caligine  effereris:  faciem  tuam  vclabis/"  et  non  videbis  terram ;  (piia 
])orteiitum  dedi  te  domui  Israel.  7.  Feci  ergo  sicut  ])raeceperat  mihi 
J>ominus:  vasa  niea  protuli  quasi  vasa  traneinigrantis  per  diem:  et 
vespere  jirofodi  milii  parietem  manu:  et  in  caligine  egre.ssus  sum,  in 
humeris  portatus"  in  conspectu  eorum.  8.  Et  factus  est  sermo  Domini 
mane  ad  nie,  dicens:  9.  Fili  hominis,  numquid  non  dixerunt  ad  te 
donnis  Israel,  domus  exasperans  :  Quid  tu  facis?  10.  l>ic  ad  eos:  Haec 
«licit  Domiinis  Dens:  tSuper  ducem  onus  istud,'^  qui  est  in  Jerusalem,  et 
.^uper  omnem  domum   Israel,  quac  est  in  medio  eorum.     11.  Die:  Ego 


446  T)er  5)ropt)ft  Sjiec^el.  12,  1—5.  5Inm.  1—8. 

porteiitum  vestrum  :  '^  quoniodo  feci,  sie  fiet  illis;  in  transmigrationem,  et 
in  captivitntem  ibunt.  12.  Et  dux,  qiii  est  in  medio  eorum,  in  humeris 
portabitur,"  in  caligine  egredietur:  parietem  profodient  ut  educant  eum  : 
facies  ejus  operietur  ut  non  videat  oculo  terram.  13.  Et  extendam  rete 
ineum  super  eum,'^  et  capietur  in  sagena  mea:  et  addüeam  eum  in 
Babyloneni  in  terram  Chaldaeorum:  et  ipsam  non  videbit/*^  ibique 
morietur.  14.  Etomnes,  qui  circa  eum  sunt,  praesidiuni  ejus,  et  agmina 
ejus  dispergam  in  omnem  venlum:'"  et  gladium  evnginabo  post  eos. 
15.  Et  scient  quia  ego  Dominus,  quando  dispersero  illos  in  Gentibus, 
et  disseminavero  eos  in  terris.  16.  Et  relinquam  ex  eis  viros  paucos  a 
gladio,  et  iame,  et  pestilentia:  ut  enarrent  omnia  scelera  eorum  in 
Gentibus,  ad  quas  ingredientur:  et  scient  quia  ego  Dominus.  17.  Et 
factus  est  sermo  Domini  ad  me,  dicens:  18.  Pili  hominis,  panem  tuum 
in  conturlfatione  comede;'"'  sed  et  aquam  tuam  in  festinatione,  et  moerore 
bibe. '^  19.  Et  dices  ad  populum  terrae:  Haec  dicit  Dominus  Deus  ad 
eos,  qui  habitant  in  Jerusalem  in  terra  Israel:  Panem  suum  in  solicitu- 
dine  comedent,^"  et  aquam  suam  in  desolatione  bibent:^'  ut  desoletur^^ 
terra  a  multitudine  sua,  propter  iniquitatem  omnium,  qui  habitant  in  ea. 
20.  Et  civitates,  quae  nunc  hnbitantur,  desolatae  erunt,  terraque  deserta :  et 
scietis  quia  ego  Dominus.  21.  Et  factus  est  sermo  Domini  iid  me,  dicens: 
22.  Fill  holninis,  quod  est  proverbium  istud  vobis  in  terra  Israel?  dicen- 
lium:  In  longum  ditierentur  dies,^^  et  peribit  omnis  visio.  23.  Ideo  die 
ad  eos:  Haec  dicit  Dominus  Deits:  Quiescere  faciam  proverbium  istud," 
neque  vulgo  dicetur  ultra  in  Israel:  et  loquere  ad  eos  quod  appropin- 
quaverint  dies,-'  et  sermo  omnis  visionis.  24.  Xon  enim  erit  ultra  omnis 
visio  cassa,  neque  divinatio  ambigua'"  in  medio  filiorum  Israel.  25.  Quia 
ego  Doniiiius  hnjUar:  et  quodcumque  locutus  fuero  verbum,  fiet,  et  non 
prolongabitur  am})lius:  sed  in  diebus  vestris  domus  exasperans  loquar 
verbum,  et  faciaui  illud,  dicit  Dominus  Deus.  2(3.  Et  factus  est  sermo 
Domini  ad  me,  dicens:  27.  Fili  hominis,  ecce  domus  Israel  dicentium: 
A^isio,  quam  hie  videt,  in  dies  multos:  et  in  tempora  longa  iste  prophe- 
tat.  28.  Propterea  die  ad  eos:  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Non  prolon- 
gabitur ultra  omnis  sermo  mens;  verbum,  quod  locutus  fuero,  comple- 
bitur,  dicit  Dominus  Deüs. 

1)  Xie  üBciiTaiiun.q  Mcfci^  (Iav\  bit-  Ju  (lap.  J9  (\chht  cbcnfalli?  nc*  itt  ba^^  feciale  5»i^r  fer 
©cfaiisicnfcl)aft  ti«  4'^"cri^onias,  598  ij.  (£ßr.  —  2)  n^JH  „mitten  unter  einem  nM^crfvanftii^cn 

rskfdjiecfnc-,"  ip  intii.)  tmv  üihKiüi'  ahr.m.  rie  bereite  in  ber  f'iiefaniieUKliaft  bciinflidien  fnifen 
jeij^ten  fieb  ^e|>n^erc«  t>aMu\t  nM^crfl^enft!;^,  ^af;  fic  fem  (Su^ttelireni;^  ofev  feinen  (^Mauben 
felHMiften  nttf  auch  ben  in  :;V;rufiilem  ,-3urüef;Kbliebenen  fajUMi  lief:en,  fte  foütcn  fem  ^(erentiasJ 
t^iel^t  iilauben.  r»l  nathliit  rie  ^evftonnu^  ^eViifalemc*  niel}t  fc  febnell  erfohite,  alc-  fie  iilanbten, 
fo  meinten  fic,  t-eibe  "iMopln'teil  h.itten  falüb  ^n^pbe^dt,  Cu'rufalem  iverr.e  (erftiMt  nn^Ten;  Jei'. 
20,  iL'.  —  r5)  „rieluc  bir  Üi>anrer;ierätbe  U!*,"  irdntnter  «^eüeifcn,  5äcfe,  2tab,  l'ailtbier, 
(J'eMauit,  '?ivi(n"nnii?'MM'rathe  *u  v^erfieben  t'int».  cKfl//  o'ix"n/^--'^^"i-  —  ^)  ,„^im  Jaae  foü'il  fU 
aueuMnbern."  Tiefe  'JlnöUMnreniniT  foft  ben  '^\\\t(n  iin  iMIt-e  He  beiHM-ftebenfe  Slbfübrunsi 
t-c«?  i'olffieflej  nuo  ^erlifalein  naeb  i^itnMon  farftellen.  —  »^)  Tvi  btefe  5ln;.Mranfenini^  nur 
ein  5innbiir  fein  fi>[I,  fo  i^enujU  ei\  raf;  fie  fieb  niebt  weiter  erftrecte,  a\i  von  fer  Ül'obnunii  fe? 
^■propbetcn  bi«  ^u  iri^enf  einer  anPern  il^obnunn.  —  (>)  ras"^U';\irfe  fi^ü  vprauf\>icütv"ifft  u'eVben, 
u>ie  ee  \n  iiefebeben  vfleiU,  ■\v(m\  man  vcn  einer  ^ijobnunii  ]\\  einer  anl^ern  umhiebt,  tirft  wenn 
alle?  fiH'i>ai-te  n'eiterjiefelMfi't  ift,  \cü  bcr  frcvbet  au'ö  t-em  leeren  ■'öawk  in  ernfter  ÜL^eife  aufhieben, 
am  ?ibenr,  wenn  Me  Ja;ie=?>n-belt  bereiti?  vollbraebt  ift.  Tic  ^IbeUbu'it  ift  biei.u'i^l^'i*  ci"  Sinn- 
bilb  ber  Ahutt  Ter  .HiMiijU^  2efi-ciac<  an-?  .^ierufaUtn,  fie  bei  'Jiaebt  erfe^li^tc  IV.  Kcu-,  '2o.  4.  — 
7)  '■JMitt  bei  ber  5bure  foü  er  anewanrern,  fcnfein  bunt  eine  Ceffnuiui,  bic  er  In  Ter  ■???auer 
madu",  —  wiebcr  ein  3innbilf  fer  is-luitt  fe-?  2efeeiai\  fie  ^nrd^  i^emadUe  ^-VauerL^fftiuniien 
0cfd}ic()t;  1.  ('.  et  Jer.  :;'J,  4.  —  S)  "j^  riNVlm  ..""b  fdsiffe  fa  berau-?-,"  ufer  wie  ti:i>rncl"uti? 


!Dcv  fvo\>^it  (Jjci^icl.  12,  5—24.  linxn.  8— 2G.  447 

a  l'atirc  iii  Ucbcrciurtimmuiui  mit  bcn  LXX  iinb  bor  i^iilit.  iviü:  „»icb' ba  lunMiie."  Tic 
neueren  "JduMe;^^'  »rollen  mit  .iMeromMnue«  bvU^  fleine  "iMiubel  vei•)^■ln^en  miiTen,  fai>  bcr  'iVroi^lH't 
bei  feiner  iLH-inrennu-i  felhl  ui  trafen  bat.     -ihwb  ber  libalbdcr  fpridu  bafür.  —  });  .  .  {<{i'n 

N'V'i^"^  "'^^'^'  '^*-''"  ^*'''^*-^'"  ^^'i'"'^  ^"  tvci<\nx  {WH-}  bu  hau),  in  ber  Ainfterntjj  »irft  bu  bcrvut?» 
fdMffen"  (rein  'iMinrel).  Tie  Ueberi"ei3nn;i  ber  LXX  nnb  rer  ^i'u(;iiita  empficMt  fiit  inpeijen 
mehr  burd>  ibre  "^laturlittfeit.  Ta  in  ren  ilnn-ten  i'ellM't  vhmi  einem  "„:V>icfe  orer  iMinrel"  niitt 
bie  leifefte  2v\n  i^orfommt,  io  enunleMt  fidi  bie  'Olniielu,  rer  "iVrophet  foil  tut  i'elber  wit  eine  Vart 
ober  ein  iMinbel  betraduen,  nnr  lut  bnrdi  rie  "Waueroi'fninui  herani^feimffen,  ü>  j^nt  eei  iiehc; 
folle  fi*  aitf  rie  2dnilter  nehmen  1<\\U\\,  nnr  nidu  ',u  ftur^'n  n.  f.  f.  Tviö  SdunaMtdie  ber 
j^lmtt  be-5  ccerccia?  \]i  bamit  nuMt  lebhafter  voriieiteüt,  atö  un-nn  man  faiit:  ,,-)fimm  anf  bie 
Sdnilter"  bein  ^^Minrel.  —  10)  Jeiehen  ber  Iraner  nni>-5cham;  II.' Ko^-.  1."),  M).  — 
11)  TlNb'^,  >retel)cc^  beibc  ^^ebeutnnejen  uilafU:  „id)  trui^  nnc  id)  umrb  ßctrai-jen ;"  f7r'  üuwv 

TT 

iivt?j,oi^i/r.  —  1-2)  „bem  j^ürtlcn  . .  i]i(t  biefe  ®ei|fai^unii  ober  riefe  t9pifd)e  .^anblnnii,  btc  ic^ 
ba  iHM'nebme."  LXX  ™  np^oiT«  kuI  -ü  ä(pt/}ov/iii>(j  kv  'lepovaaAiui.  —  13)  „id)  (i^ed^iel  bin 
gum  l^ubitbe  für  eud)  vu^macbt;"  ijw  T^mTu  noM.  —  14)  J«{b*^  ,Mcic\t,  ober  wirr  iKtraj^cn." 

f-'  Cjjuuv  apdi'iai-rat.  —  13)  b.  t.  n.H>nn  Cr  and!  bem  Sbalbäer  entfommen  fiMinte,  fo  fann  er 
^\><i>.  mirnid^t  entiiebcn.  —  \iV)  Oiabndn'^bonofor  lief;  ibm  bie  "'ihxc^iw  auöreifien  IV,  Rc',ir.  25,  7. 
17)  (£o  iViiil  '-^lllc-?  .anian  in  (irfüUnnii.  Tie  beu  Mbnij]  be;}leitenben  Scbaaren  ^crftoben  nacö 
allen  Seiten  —  \\\  ren  ^Aicoabitern,  ilnimonitern,  ^bnmaern,  xHe»v-H''tiern;  Jcr.  4(i,  11 ;  42.  16; 
43,  7;  44.  12.  —  IS)  C'^*"!"!  „mit  iVben;"  mra  iöw^^.  gc^  foU  ein  Siunbilb  beö  ^:«ebcng 
fein,  mit  ivelcbem  bie  i^laoierten  ^^'UUifcni^  ibri^rob  cffen  werben.  —  19)  H^ÜNI^T  HfJl'^-} 
„mit  3ittfi"n  mib  'Jlnijjl;"  uet<i  Saauvw  kuX  d/.ifeur.  —  20)  Jpebr.  „mit  'Olniift,"  wie  "Jlnm.  19, 
LXX  i^iirä  ti(5(r/ef.  —  21)   Tlt^DJiO  /r'"  ^1-"^  iH^täuhnn»)."    5lIlioli  „in  bcr  iU'r5iveiflung;" 

/lfm  ä^aviajuiw.  —  22)    |'J/*t2^  "^^'fif  ^»•'^^  -»^"^  i^crftniftet  wirb."  —  23)  „ciJ  jicbt  |ld>  in  bie 

l'anjie,  nnb  adc'?  2i?eiffa;ien  ift  nid^tiiV'  —  ein  Sprüitwort,  welcbci^  ^k  ^lelii^ionc-fpötter  bänffg 
im  ü^hmbe  fiibrren.  —  21)  „biefcm  fpottifdu^n  ^prüd'worr  ivill  ich  ein  (inrc  mad^en;" 
ä;rua7pnj'u  r//v  -afja,3oAi)v  -avrr/v. —  'ia)  „nabc  |lnb  bic  Ja^c,  td^  allc  üJieiiTaiinnci  erfüllt  wirb." 

26)  p^n  Dpppi  /.unt'  ffine  trüejerifc^e  (fdimeid)lcrtfd)e)  SDabrfat^nnö  \oä  cö  mcbr  ac^en." 

Kai  ,worrfrü//fiv)(,-  rä  izpbg  x"P'^'-  ^^^■^"  tamx  bicfcö  iirn^rt  im  jweifad^en  Sinne  nehmen,  nitwebcr 
aniienumbct  auf  jebe  p^rophetie  orev  auf  bie  ber  fd>limmen  ^^ropheten.  ^m  erftern  ^inne  ift 
bamit  jiefai^t:  Sei  wirb  nidu  mehr  prophezeit,  b.  b.  nidu  mehr  bunfel  bie  ^ufiinft  oerfunbet, 
fonbern  Cv^  wirr  ^ur  tirfnllnni';  eiefdn-itten  werben;  im  lei^teren:  (£?  wirr  feine  truiKrifd^e 
yrophe^cinneien  mehr  liehen,  ra  rie\V'it  bereit?  ijefommen  ift,  wo  bic  wahren  in  ^üvfnßunß  ijchcii 
unb  fid>  eben  babur*  äl-^  wabvc  erwiefen. 


Caput  XIII. 

1.  Et  factns  est  sermo  Domiiii  atl  me,  diceiis:  2.  Fili  boniijns,  vatici- 
cinare  ad  prophetas  Israel,  qui  proplietant:  et  dices  prophctaiitibus  de 
cordesLio:'  Aiidite  verbum  Doiiiini:  3.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Vae 
propbetis  insipientibus,  qui  sequuntur  s[)iritum  suuni,  et  nibil  vident. - 
4.  Quasi  vulpes  in  desertis,^  propbetae  tui  Israel  erant.  5.  Non  ascen- 
distis  ex  adverso/  neque  opposuistis  murum'^  pro  domo  Israel,  ut  staretis 
in  proelio  in  die  Domini.  6.  Vident  vana,  et  divinant  mcndacium, 
dicentes:  Ait  Dominus:  cum  Dominus  non  miseriteos:  et  persevera- 
verunt  confirmare  sermoncm.''  7.  Xumquid  non  visionem  cassam  vidistis, 
et  divinationem  mendacem  locuti  estis?  et  dicitis,  ait  Dominus:  cum 
ego  non  sim  locutus.  8.  Propterea  haec  dicit  Dominus  I)eus:  Quia 
locuti  estis  vana,  et  vidistis  mendacium:  ideo  ecce  ego  ad  vos,"  dicit 
Dominus  Deus:  9.  Eteritmanus  mea  super  prophetas,  qui  vident  vana,  et 
divinant  mendacium:  in  consilio  populi  mei  non  erunt,^  et  in  scriptura 


448  Der  ^rüpf)et  Sjfc^iel.  13,  1—10.  2lnm.  1—11. 

domus  Israel  non  scribentnr/  nee  in  terrara  Israel  ingredientiir:  et 
scietis  quia  ego  Dominus  Deus:  10.  Eo  quod.deceperint  populum  meum, 
dicentes:  Pax,^*^  et  non  est  pax:  et  ipse  aedifieabat  parietem/'  illi 
autera  liniebant  eura  luto  absque  paleis.  11.  Die  ad  eos,  qui  liniunt 
absque  temperatura,'^  quod  casurus  sit:  erit  enim  imber  inundans,  et 
dabo  lapides  praegrandes'^  desuper  irruentes,"  et  ventum  procellae 
dissipantem.  12.  Siquidem^^  ecce  cecidit  paries:  numquid  non  dicetur 
vobis:  Ubi  est  litura,  quam  linistis?"^  13.  Propterea  haec  dieit  Dominus 
Deus:  Et  erumpere  faciam  spiritum  tempestatum  in  indignatione  mea, 
et  imber  inundans  in  furore  meo  erit:  et  lapides  grandes  in  ira  in  con- 
sumptionem.  14.  Et  destruam  parietem,  quem  linistis  absque  tempera- 
mento:  et  adaequabo  eum  terrae,  et  revelabitur  fundamentum  ejus:  et 
cadet,  et  consumetur  in  medio  ejus:^^  et  scietis  quia  ego  sum  Dominus, 
15.  Et  complebo  indignationem  meam  in  pariete,  et  in  bis,  qui  liniunt 
eum  absque  temperamento,  dicamque  vobis:  Non  est  paries,  et  non  sunt 
qui  liniunt  eum.  16.  Prophetae  Israel,  qui  proplietant  ad  Jerusalem,  et 
vident  ei  visionem  pacis:  et  non  est  pax,  ait  Dominus  Deus.  17.  Et  tu 
fili  hominis,  pone  fociem  tuam  contra  filias  populi  tui,'^  quae  proplietant 
de  corde  suo;  et  vaticinare  super  eas,  18.  et  die:  Haec  dicit  Dominus 
Deus:  Vae  quae  consuunt  pulvillos'"  sub  omni  cubito  manus:  etfaciunt 
cervicalia  sub  capite  universae  aetatis  ad  capiendas  aniraas:^"  et  cum 
caperent  animas  populi  raei,  vivificabant  animas  eorum.^^  19.  Et  viola- 
bant  me  ad  populum  meum^^  propter  pugillum  hordei,  etfragmen  panis, 
ut  interficerent  animas,  quae  non  moriuntur:^"*  et  vivificarent  animas, 
quae  non  vivunt,-^  mentientes  populo  meo  credenti  mendaciis.  20.  Propter 
hoc  haec  dicit  Dominus  Deus:  Ecce  ego  ad  pulvillos  vestros,^'^  quibus 
vos  capitis  animas  volantes:'*^  et  dirumpam  eos  de  brachiis  vestris:  et 
dimittam  animas,  quas  vos  capitis, ^^  animas  ad  volandum.^  ^1.  Et 
dirumpam  cervicalia  vestra,  et  liberabo  populum  meum  de  manu  vestra, 
neque  erunt  ultra  in  manibus  vestris  ad  praedandum:'^^  et  scietis  quia 
ego  Dominus.  22.  Pro  eo  quod  moerere  fecistis  cor  justi  mendaciter, 
quem  ego  non  contristavi:  et  confortastis  manus  impii,  ut  non  reverte- 
retur  a  via  sua  mala,  et  viveret:  23.  propterea  vana  non  videbitis,^"  et 
divinationes  non  divinabitis  amplius,  et  eruam  populum  meum  de  manu 
vestra:  et  scietis  quia  ego  Dominus. 

1)  „bencn,  bic  nur  aitö  fid)  fclbcr  svciffai^n."  —  2)   „unb  feine  ^.^rov^fic^ciunji  t>iMi  mir 
bcfcntmen."    kuI  tu  Ka^öXoi:  fu)  (iUirovacv.  —  ^)  „nitc  bic  3ücl}|'c  in  iRuincn,"  HlD'irQ/  t'ic 

ft*,  nuMin  ron  iv.acnb  cinrr  Seite  «Jcfabr  brcbt,  iiernc  unter  Siuinen  yerberaen;  bie  aueb  feitet 
ßcrne  wühlen  unb  unteri^raben.  (Sin  treffenbci^  iMlb  bev  falfd)en  ^;'«rop[)etcn,  bie  juerft  ivüblen 
unb  unteviUMben,  bann  aber  fid)  au^  beni  Staube  maeben  unb  vn-rfrieAnt  Cant.  2,  1.5.  :^>nt 
nioralifrt^  an;u~UMnbten  Sinne  bejciebnen  bie  *vitd)[e  bie  -rd>mei*ler,  bie  .&eud)ler,  bic  fal|"d)en 
^^'»rovbeten  unb  .*>aretiter.  i»S?ie  an  fen  5\-ücbfen  nur  bie  .^ant  fduMi,  ba?  gleifet)  uni^niepbav  ift, 
fo  ift  an  jenen  bae  '-}leuf;cre,  r)u'^e  unb  (skberbe  fdibn  unb  einnebmenb,  bae  Sniiere  aber  voll 
Sünbe  unb  inn-berben.  —  4)  ^l1^;'^£)5  „ibr  tretet  nid)t  oor  bie  J)iiffe,"  b.  i).  ibr  tretet  nid)t  ba 

auf,  Wo  (^efabr  brobt,  wo  bcr  »veiuD  einbrint^en  wiü.    ovk  for?/aav  h'  arepeu/jaTt.  —  3)  kuI  {ob) 

owi/yayov    -noiftvia    i-'i    tuv    qIkov   rou   'iapaT/Ä.     ovk   ävt-ort/anv   oi  /Myuvre^  tv   /'//jlpa  icvpiov.  — 

6)  "15*7  ^".ph  ^^Ö^")  """^  ^'"^  ^''ff'^"  ^'^'^  auf  ba6  eintreffen  beö  (gefprod)enen)  S5>ortcg;" 
Kai  vp^avTo  To'v  ävami/aaL  'Aoyov.  —  7)  „id)  Witt  Hiieb  an  cudi  mad)en."  Xer  ßbalbaer:  „id) 
Witt  meinen  3orn  fielen  n\d)  ankläffen."  —  8)  b.  b  fie  fcüen  nid)t  unter  ben  ß3eretteten  meinet 
tl>oIfce!  fein.  Iv  ■n-nnSeui  tov  /aoh  pov  ovk  iaovrni.  —  *))  b.  b.  fie  foüeu  fciue  Steüe  fiuben  im 
iHM-jeicbnifje  ober  in  ber  Wefd^Ied^t^tafel  ber  auo  3?ab*Uon  3urücffebreuben"  I.  Esdr.  S.  — 
iO)    „ftc  faijen  immer;   (£?  ftebt  -Ma:^  gut}"  Jer,  Ü,  14;  ii3,  17.  —  11)  „baö  ÜJolf  baut  in 


Der  yroH)ct  2}fd)ic(.  13,  10—23.  5Inm.  11—30.  449 

feiner  öiiUmImhui  bie  fcfte  ull^  ben  Aeiiibcii  uner(lei;UMre  ^A1^^uer,  bic  iVrov^eteii  (Mffii<en  e^  iiiib 
pcrtlH-ifiiU"!!  ei^,  aber  ibre  i!ertl^ei^iiUllu^  hat  i'o  »veiii.a  •t'^alt,  al?  ber  Wörtelainxnirf  obiie  2prcu." 
(H^reiU^rili?  ber  '""h-.  U\c\t:  Pariftfiii  liiiinnt.  (Hii  iien-.i^i  licrpetrantibiis  adalaiitiir,  ut  i|ua.' 
illis   perverse   agcntes  a;dificaiit,   illi  ailulantes  qvia."<i  nititluui  rt'ddaiit.     kuI  oirot;  olKo6o}iti 

7(-;,v<'i'   nal    n'rrol    aAtmwaiv  a'vrw,    ztcttrai.  —  \*-2)   SöD  ^HÜ'^X    „5U  bf^cn,    btemit.^alF 

übertüiuten,"  b.  b.  ebne  2vreu  iinb  ebne  5anb,  »clitei^  ■*^alt  i^ibt.  (ii^  fiiib  im  'Mriinfe  biei'elbeii 
Slnn-tc  wie  i^.  10,  tvp  iiberfett  i|t:  linichant  liito  alisinu' paleis.  -jmc  mW  ii/tiuxivTar.  üi 
finb  baiiiit  i^rapbifeb  be^eiclMiet  alle  jene  ^Vopbeten,  "S'^refiiier  uu^  ::){tli^iitMieiebrer,  bie  immer 
5(üee  febr  e|Ut  ftuben,  immer  loben,  immer  fd)meitteln,  unb  von  fefter,  eini^eifenber  Vebre,  t*oo 

einem  SBorte,  ba^  bem  5tt)eifd)neibigen  Se^irerte  inleidit,  '•'H'xi^ii  iDiffen.  — 13)  C'OJl^l^  'J2K 

■  T    ;*.'•■;    ~ 

„•i^aiied'teine  ;"    /.i&orc   Trf-poßö/.orx  n^  mvg  ir(U(Tuov^  avrf.n-.  —  14)   Kai  irfaoiv-ai.      G?  ift  ein  = 

Unuttenb,  bat'  ber  '»j.Ma^reoien,  ber  ^patiel,  ber  Sturm  bie '^kwalt  t'ei?  (£infatlsi  ber  Gbalbäer 
be5eid>net;  Ls.  8.  7  ;  28,  2."  —  13)  im  -t^ebr.  unb  bei  LXX  bloH  „unb."  —  16)  ,,UL^o  ift  nun 
bie  iöa^rbeit  eurer  'Äd^meid)el*  unb  S^obreben,  »romit  it»r  ben  ^Man  ber  (£mvörunii  beijünftiiU 

babt?"  Kai  o'vK  (povai  Trpof  vnü^.    wov  tOTiv  i)  (i'/.oKfii/  ifjtjt'.  —  17)    n^liHD  DnvDl   //l'llb  tbr 

erliei^ct  in  ibrer  Witte ;"  Kai  aw-delea-diicfox^e  //fr'  ?/*>  jwt.  —  18)  worunter  bit  Üßabrfai^erinneu 
ju  '-HM-üeben  |lnb.  —  IJ))  (£«*  ift  bamit  bae  J^eid^licbe,  GinfdiUimmernbe,  iH'tviubenbe  i'int  i'er-- 
fübrerifd'e  anviebcutct,  ivomit  bie  iBabrfav'icriiuieu  unb  falfd^en  "JProtbetinnen  bem  i^olfe  5iri)er' 
beit  unb  JHube  wei-^meid^ten.  Vodi  u.  JKeifcbl  bemerfen  :  ,,bie  ';Vropbetinnen  fiibren  ra>?  in'rberbnif; 
weiter  (al*?  bie  "^rci^beten)  unb  rcrloefen  baö  inMf  ^um  üppiiien  Veben^i'jenuf;."  —  iJO)  r<,i- 
(hnnrpfoFiv  fi'X'ir-  „bie  5eeleu  w  fani^ien"  für  ein  üopii^e?,  weid)iid)e?,  nad^  (i5ott  -ifidUö 
frai^enbe?  l'eben.  Pulvillus.  fajit  (lorneliui-  a  Vapibe,  id  est,  voluptas  est  rete,  »mo  diabolus 
capit  aniuias.  '5cbr  etrapbifd)  befdneibt  .^ieroniMUUi^  ep.  43  ad  Chromatium  ba?  Veben  einer 
ryemeinte,  wo  eiS  fe^r  iippi.a  beri^ebt  (2tribon  in  Ihu^arn  ober  Talmatien) :  Id  mea  ]iatria 
rusticitas  vernaciila.  Pens  vciitcr  e^t  et  in  dieiii  vivitur,  et  sanctior  est  ille,  qui  ditiorest. 
Aceessit  hiiic  i)atell?e  dignum  opeiculiuu,  Lui)ic-iniis  saceidos,  seciindiim  illud  de  quo  semel 
in  vita  C'rassum  risisse  ait  Lucilius:  Siuiilem  habent  labra  lactucaiu,  asino  cardiios  coine- 
dente,   videlicet,  ut  perforataui  navem  debilis  gubernator  regat  et  Ceecus  caecos  dueat  in 

foveam,  talisque  sit  rector,  quales  illi  qui  reguntur.  —  21)  (IJ^Ttri  H^P?  ^^ll^'ÖJ1 
„fucibten  fte  ibr  eiiiene?  i^eben  ju  erbalten,"  ober  wie '^(nbere  woden:  „t'crbiefien  fie  ibncn  (beu 

3?erfÜbrtcn)  baö  Veben;"  ai  ■>jii';(at  ^len-pämjanv  mr/aor  fKW  Kai  ^wx^r  'i^tpic^otovvro.- — 22)  ,,|te 

fd^anbeten  mieb  bei  meinem  33o(fe,"  b.  b.  fie  ftraften  bic  Slueifprüd)c  meiner  wabren  5-^ropbeten 
Vulven,  ober  fie  wciffaiiten,  wa?  nidu  oon  mir  eini^eiieben  war.  —  2^5)  „fo  baf;  fie  Veuten  ben 
Unteriiiani]  bereiteten,  bie  we^en  ibrer  ©iUüibriiueit  iieeien  (>3ottcö  ÖBiden  unb  iiecien  bie  (ibal> 
bvier  *>on{  UnteriMnci  bätten  oerfcbont  bleiben  foUen."  —  24)  „unb  jenen  ba^  Veben  unb  bie 
Jltettuuii  perfpraduMi,"  bie  mit  ?{ed)t  5U  's^runbe  i-(eben  foüten."  —  2-5)  „idi  will  midi  erbeben 
accjcn  eure  itiffen;"    b.  b.  id>  werbe  ju  nickte  macfoen  eure  fiilfcfcen  i^orfpieiieluni^cn  unb  t'cr» 

fprec^un^en.  —  26)   ®an3  ridbtig  überfee,t  ^ieronpmu^  bae  SBort  j1in'l£5'7  mit  volantes: 

c?  fallt  jebod)  auf,  bag  er  ba^  ^J'rafirum  "7,  weld)Co  bier  fopiel  al^  ba6  'JPreifirum  ^,  tamquam 
be^eutet,  unüberfe^t  Iäf;t.  Tie  LXX  überi^eben  biefee  2Dort  iian5.  —  27)  öf  ipdq  tKarpi-iptre. 
28)  Jpebr.  „v^leid)  in^^cieln,"  wie  Slnm.  26.  JjX.'K  ^'lr  i'i/aaKopTTiGftov.  —  29)  „baf;  ibr  ibm 
nad^lleilct,  raf;  ibr  ^^ijlb  barauf  madief,"  dr  ava-pixp/'/v.  —  HO)  b.  b.  il^r  werbet  umfommen, 
unb  fomit  nid}t  weiter  falfdi  propbc^eien. 


Caput    XIV. 

1.  Et  venerunt  ad  me  viri  seniorum  Israel,  et  sederunt  coram  nie. 
2.  Et  factus  est  sermo  Domini  ad  nie,  dicens:  3.  Fili  lioniinis,  viri  isti 
posuerunt  immunditias  suas^  in  cordibus  suis,  et  scandaliim  iniqiiitatis 
suae  statuerunt"  contra  faciem  snam:  nuraquid  interrogatus  respondebo 
eis?^  4.  Propter  hoc  loquere  eis,  et  dices  ad  eos:  Hacc  dicit  Dominii.s 
Dens:    Homo  homo  de  domo  Israel,  qui  posuerit  immunditias  suas  in 


450  ^cr  ^ro}5^et  Sjec^iel.  14,  2.  2Inm.  1—2. 

corde  suo,  et  scandalum  iniquitatis  suae  statuerit  contra  faciem  suam,  et 
veiierit  ad  prophetam  interrogans  per  euni  me:  ego  Dominus  respondebo 
ei  in  multitudine  immunditiarum  suarum:^  5.  ut  capiatur  domus  Israel 
in  corde  suo,^  quo  recesserunt  a  me  in  cunctis  idolis  suis.  6.  Propterea 
<]ic  ad  domum  Israel:  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Convertimini,  et 
recedite  ab  idolis  vestris,"  et  ab  universis  contaminationibus  vestrig 
avertite  facies  vestras.  7.  Quia  homo  horao^  de  domo  Israel,  et  de 
proselytis*  quicumque  advena  fuerit  in  Israel,  si  alienatus  fuerit  a  me, 
et  posuerit  idola  sua^  in  corde  suo,  et  scandalum  iniquitatis  suae  statuerit 
(rontra  faciem  suam,  et  venerit  ad  prophetam  ut  interroget  per  eum  me: 
ego  Dominus  respondebo  ei  per  me.^"  8.  Et  ponam  faciem  meam  super 
hominem  illum,  et  faciam  eum  in  exemplum,  et  in  proverbium,"  et 
•  lisperdam  eum  de  medio  populi  mei:  et  scietis  quia  ego  Dominus.  9.  Et 
])ropheta  cum  errnverit,'"  et  locutus  fuerit  verbum:  ego  Dominus  decepi 
])rophetam  illum  :^^  et  extendam  manum  meam  super  illum,  et  delebo 
eum  de  medio  populi  mei  Israel.  10.  Et  portabunt  iniquitatem  suara:'^ 
juxta  iniquitatem  interrogantis,"'  sie  iniquilas  prophetae  erit:  11.  ut 
non  erret  ultra  domus  Israel  a  me,  neque  polluatur  in  universis  praevari- 
cationibus  suis:'"  sed  sint  mihi  in  populum,  et  ego  sim  eis  in  Deum,  ait 
Dominus  exercituum.  12.  Et  factus  est  sermo  Domini  ad  me,  dicens: 
13.  Fili  hominis,  terra  cum  peccaverit  mihi,  ut  praevaricetur'^  praevari- 
cans,  extendam  manum  meam  super  eam,  et  conterara  virgam  jianis 
ejus:  et  immittam  in  eam  famem,  et  interficiam  de  ea  hominem,  et 
jumentum.  14.  Et  si  fuerint  tres  viri  isti  in  medio  ejus,  Noe,  Daniel,  et 
Job:'*  ipsi  justitia  sua  liberabuntanimas  suas,^'  ait  Dominus  exercituum. 
15.  Quod  si  et  bestias  pessimas  induxero  super  terram  ut  vastem  eam; 
et  fuerit  invia,  eo  quod  non  sit  pertransiens  propter  bestias:  16.  Tres 
viri  isti  si  fuerint  in  ea,  vivo  ego,  dicit  Dominus  Deus,  quia  nee  filios, 
nee  filias  liborabunt:  sed  ipsi  soll  liberabuntur,  terra  autem  desolabitur. 
17.  Vel  si  gladium  induxero  super  terram  illam,  et  dixero  gladio:  Transi 
])er  terram:  et  interfecero  de  ea  hominem,  et  jumentum:  18.  et  tres  viri 
isti  fuerint  in  medio  ejus:  vivo  ego,  dicit  Dominus  Deus,  non  liberabunt 
lilios.  neque  filias:  sed  ipsi  soll  liberabuntur.  19.  Si  autem  et  pestilentiam 
inimiscro  super  terram  illam,  et  effudero  indignationem  meam  super 
eam  in  sanguine,  ut  auferam  ex  ea  hominem,  et  jumentum:  20.  Et  Noe, 
et  Daniel,  et  Job  fuerint  in  medio  ejus:  vivo  ego,  dicit  Dominus  Deus, 
quia  filium,  et  filiam  non  liberabunt:  sed  ipsi  justitia  sua  liberabunt 
<uiimas  suas.  21.  Quoniam  haec  dicit  Dominus  Deus:^"  Quod  et  si 
quatuor  judicia  mea  pessima,  gladium,  et  famem,  ac  bestias  malas.  et 
])estilentiam  imraisero  in  Jerusalem  ut  interficiam  de  ea  hominem,  et 
j)0cus:  22.  tamen  relinquetur  in  ea  salvatio  educentium  filios,  et  filias: 
ecce  ipsi  ingredientur  ad  vos,  et  videbitis  viam  eorum,  et  adinventiones 
eorum,-'  et  consolabimini  super  malo,  quod  induxi  in  Jerusalem  in 
nmnibus,  quae  importavi  super  eam.  23.  Et  consolabuntur  vos,^"  cum 
videritis  viam  eorum,  et  adinventiones  eorum:  et  cognoscetis  quod  non 
li'ustra  fecerim  omnia,  quae  feci  in  ea,  ait  Dominus  Deus. 

*>  DU vI'T'J  1^J7n  "HC  baten  i(n-e  ^fifti^'^^en  erboten  ju  tbren  .^erjcn,"  b.  b.  fie  babcn 

bic  i.>cräd)t(ie()cn  (>3ei3en  i^öttltdier  i^crebrunji  n^ertb  ijcbalten.  h'ttEvro  rä  öiavnijuara  avrüv  ettI 
rar  Kao'^inr  arriov.  --  2)  „luib  babeit  ^l^el  '?(eriieniif}  ibrev  "l^iiiTett^at  ocr  ibr  3tniieilcbt  i^eftellt," 
t>.  i).  fie  treiben  auc^  vuiperlid^en  CyiW^enCiienft.    nw.  r//v  w/aaiv  rw  äömüv  a'v-üi-  i&//K:iv  Tpa 


Der  $ropt)et  g3e(f)iel.  14,  3^23.  %nm.  2--22. 


451 


npoffürrov  a'vrijv.  —  3)    QH^  ÜHIN  JjniJ^H  „fofl  icft  mid)  frai}cn  laffcn  imb  tbncn  ant= 

jTPrtcn?"  ein  fpriutirörtli.tcr  'Jdu^frucf :  3ic  *^cr^icncn  c^  ntd>t,  baj;  ic6  fie  anhöre.  —  4)  „ich 
ivid  ihm  eine  "Jlntwprt  jicl'cn,  iric  er  üc  aii  i^erehrer  vieler  f^Jöljen  v^crficnt."  JpicroniMnuä 
erfUirt  in  fcinnn  (iLMumcntar:  Rcsjiunilebo  ei  juxta  cor  et  iuiimui'lititi.-;  suas,  n^orauj  lief) 
auf  eine  antcre  Vc!?art  fcMicfjcn  Ivifit.  ä-iisi>iii/]miuai  a'rzCj  jr  i,)r  htx'-m  /}  ■^lavoia  a'iT',1 .  n:>a5 
uni^'fabr  \\\(\a\  ivitl:  ^u"l>  nnn-Dc  ibnt  antunn-ten  narf)  feinem  il^unüte,  aber  x,\\  feinem  "in^rrcrbcn. 
^ö  tlMt  '^.''hitda«?  bei  .Mönii]  'i^lcbvib  III.  Kep.  2i'.  ü^  ift  t>ie  i^rofjte  Strafe,  wenn  '^unt  rcn 
'?}ienfitcn  fortleben  läfu  in  feinen  iH-i^ierfcn.  —  o)  Sie  (ci^^n  ficb  tnr*  ibrcn  '«H=.cncienft 
Scblinitcn  unb  ('vaüilrirfe,  barum  feilen  fic  auit  i^'fviniicn  nn-Vben.  Iniiiuitates  sure  eaiiiunt 
iuipiiuu  et  fuiiibus  peccatoruui  suorum  eonstringitur  Prov.  5,  22.  Tradiclit  illos  Dens  in 
di^sideria  Curdis  eorum  Rom.  1,  124.  i-u^  äv -'/nyiäaoxji  röv  ohnv 'Japn?)/.  Knrn  rar  tiap(''"nr 
«I7Ü1'   rar   ü-t/'/'/arpiotuhac   ä-'    ifio'v    iv  rolg  hdvai/uaaiv  ahriov.      f^an?  irri;^  Übcrfeft  Tcrefer : 

„rvtmit  ba^  ^aud  ^•ix<\.i{  e?  mit  bcm  Jperjcn  fviffe,  bajj  e^  i^an^  burcb  feine  f^ici^cn  ihmi  mir 

abiieunrf^en  fei."  Tenn  1)  bvit  ba?  i'crbum  t*'3n  ""'^  C'ie  '-J^cbcutuniH  „i^reifen,"  nidu  „bciircifen;" 
2)  ift  bav^  JDort  ^«orael  im  ^ebr.  Cbjeft,  nid)t  Snbjctt:  „um  ^u  i^-cifen  baö  -^xw-i  ^i?rac(  bei 
ibrcn  Jccr^en."  —  6)  «~ü  rüv  k-irijcevfiaruv  iuüv  Kü'i  ä-o  rtji'  uGF.itifjf  IuCjv.  —  7)  „^efcr  n^cr 
immer."  'iJKid»  .^icrcniMnu-?  tieoit  bicfcr  ^cjeidmung  ber  trcrcloi^ifdie  Sinn  „bpruclberuiV 
nntcr.  —  8)  "iJintD  //-HMt  ben  grcmbliniicn."    (£j  burftcn  in  ^^^rael  aud^  ^i'cmclincje  n^cbnen, 

mujjten  vlber  bcm  (iinen  'i3ott  bulciijcn  «nb  burftcn  fcine?wcii?  frcmbe  '«unter  \>crebrcn.  — 

9)  ru  h-^vuiiuara  ahro'v.  —  10)    b-'^.  i*  n>erbe  ibui  antn.''crten  bur*  emyfinflid^c  Strafen, 

nicht  burcb  QBorte.     ÖTroKpi^i/couai  avrü.  Iv  6  ivex^'"-^  ^v  avrü.  —  11)   ^/'/aouai  avrov  äc  (pr/uou 

sal  e'ic  äoaviciwv.  —  12)  Co  ift  bicr  vpu  ben  l'ui^cnprepbeten  bic  ^cbe.  —  13)  b.  b.  id>  \>;f.i'i  eö 
5U  feiner  unb  \\\  bc5  i'clfco  Strafe  uijielaffen,  baf;  er  *^alfd^e«  rcbcte.  9ta*  3(nbern  beipt 
^n^^ö'  deeepi  bicr:  „id>  »erbe  ibn  crflarcn  alci  faUUcn  yrcpbeten."    i'pcb  unb  3lcifd>l  über» 

fet^en:  „fo  n^erbe  id>  bicfcn  'iPrpi>bcten  betbercn."  —  14)  „werben  büjjen  für  ibrc  9??iiTctbat," 
ivcld^er  5lUi^rrutt  lU'wbbnü*  iHMt  fdnvcrcr  Strafe,  Ipbc?ftrafe  i?ebraudu  wirb;  Deut.  13.  1-5. 
LXX  nebmen  nod^  ^cn  ^Jlnfancj  bc-?  nad^ftcn  Sa^e;:-  t'a5U:  narä  rh  ä(hK>/ua  rov  e-cpurürror.  — 

10)  „^ragcr  unb  ^Intwcrti^cbcr  baben  liine  Sd>ulb,"  fcmit  aud^  Sine  Strafe.  Kai  mra  ro 
n^iKtifia  öuoiui  TU  Tzpoo/'/rrj  icrat.  —  \{\)  UTV^^'C*^'  wpeuntcr  bcfcnbcri?  bic  Sitnbe  ber  Untreue 
unb  fce^  2lbfafleg  ju  serfteben  ijl;  -apa-rufiaoLv  airötv.  —  17)  „wenn  er  fünbigtc,  um  Untreue 


auT 


Untreue  ju  bco|cben,"  ^j,*tD"^X*p'^-    ^^^  äuäpnj  fioi  -oh  -i 


apa~Fceiv    ■üapa—ruua. 


18)  Si'  feävit  fi*,  warum  bicr  vierarc  biefc  brei  !!}?änncr  genannt  werben,  warum  nid^t  ebcr 
3lbrabam,  Z^\^\:^l  unc  3afpb'^  Crigenc?  meint,  weil  jene  Drei  *??fänncr 'ocruigli*  alj  fpld>e 
crfdnnnen,  bie  nid^t  nur  rs\cttco  ftrafcnben  5lrm,  fcn^ern  aud^  beticn  Scgenöbanrin  ibrcn  lavjcu 
erfcbcn  baben.  ^icrcnomu?  bagegcn  meint,  weil  gcrabc  bicfe  brei  ??idnner  c«  waren,  bie  in  ren 
Sagen  ber  gcttlid^cn  9ta*c  lebten,  auc  fcncn 'üe  ebenfalls  ??i*te,  ak^  nur  ibr  \^ebcn  retten 
tonnten.  GbnM'ofto"ui?  meint,  weil  bicfe  brci  -Ä'dnnner  rieten  3lnbern  burd>  ibre  i5urbitte  unt) 
^L'icbe  5unt  Segen  gcwcfen.  —  19)  „fic  werben  nur  ibr,  nid^t  aber  baj  \!cben  Jlnbcrcr  erbaltcn 
tonnen;"  f.  i'.  iV).  '>)ctt  nennt  bicr  nadninanber  iner  Strafgerid^te  unb  fd^ilrcrt  ilc  al^  fo 
uncrbittlid^,  baf;  bie  ftarfftcn  i^urbitten  unocrmogenb  feien,  fic  5u  milrern  orer  abuiwcnDcn.  — 
20»  lai' bebr.  ki,  quoniam.  muf;  bicr  offenbar  mit  „aber,  bcnncd\  bcf;ungcad^tct"  ubcrfept 
werben,  wie  bicf;  flar  au^^  ben  ©orten  bcrmn-gcbt.  Tenn  r^jott  fagt:  Cbwobt  i*  nun  aber  über 
^u'rufalcm  jene  iner  Strafen,  beren  eine  einzige  fo  gewaltig  ift,  baf;  fic  bic  gröf;ten  {vurbitter 
nidu  abwcnben  tonnen,  inn'bdngc,  \^  will  id^  bicr  bcnno*  tcn  auf;cror^ent[icben  Jatt  eintreten 
laiTcn,  baf;  id^  (£ inigc  rette,  unb  k\v.6>  \\\  cud^  nad>  3?ab'.^lon  gelangen  {;i\\\:,  bamit  c?  crfid^tli* 
werbe,  wie  uncrgrunHieb  barmbcr^ig  i*  fei.  —  21)  b.  b.  wenn  tbr  Pen  f*limmcn  i"9anpe[  ficfer 
(Geretteten  febet,  \^  werbet  ibr  eud^  tröftcn,  baf;  'MOtt  ii^  nadifiditig  unb  fd^onenb  mit  ibnen 
fcrfubr,  unb  werfet  auo  ibrer  ^'{ettung  ben  Sd^Iuf;  hieben,  baf'  bic  über  ^u~rufalem  rcrbangte 
Strafe  nid^t  ^u  grop  war.  —  22)  b.  b.  fie  werPen  eud>  ^war  ni*t  mit  2i?orten  trbften,  aber 
bnrdi  bie  Sd^onung,  bic  i*  mit  ibnen  gcbabt,  werben  fie  ein  5?ilb  be^  Sroftci'  für  cu*  fein. 


Sectner:  ^.  Sd)rift.  3l.  5:.  III. 


2>i 


452  Der  ^rop^ct  Sjcc^icl.  15,  2—8.  Slnoi.  1—7. 

Caput  XV. 

1.  Et  factus  est  sermo  Doraini  ad  me,  dicens:  2.  Fili  hominis,  quid 
fiet  de  ligiio  vitis  ex  omnibus  lignis  nemorum,'  qiiae  sunt  inter  ligna 
silvarum?  3.  Numquid  tolletur  de  ea  lignum,  ut  liat  opus,  aut  fabrica- 
bitur  de  ea  paxillus,^  ut  dependeat  in  eo  quodcumque  vas?  4.  Ecce 
igni  datum  est  in  escam:  utramque  partem  ejus  consumpsit  ignis,^  et 
medietas  ejus  redacta  est  in  favillam:  numquid  utile  erit  ad  opus?^ 

5.  Etiam  cum  esset  integrum,  non  erat  aptum  ad  opus:  quanto  magis 
cum   illud   ignis  devoraverit,  et  combusserit,   nihil  ex  eo  fiet  operis? 

6.  Propterea  haec  dicit  Dominus  Deus:  Quomodo  lignum  vitis  inter 
ligna  silvarum,  quod  dedi  igni  ad  devorandum,  sie  tradam  habitatores 
Jerusalem.  7.  Et  ponam  faciem  meam  in  eos:  de  igne  egredientur,  et 
ignis  consumet  eos:^  et  scietis  quia  ego  Dominus,  cum  posuero  faciem 
meam  in  eos,  8.  et  dedero  terram  inviam,^  et  desolatam:  eo  quod  prae- 
varicatores  extiterint/  dicit  Dominus  Deus. 

1)  rj^"^3p  „!^on  allen  Räumen."  Ter  einn  ift:  SThi^  hat  benn  baei  9tebboIj  »crauji  »or 

ben  2?viumcn  fc^  35?a(bco?  Xie  ilirc^e  ®otte6  tt)ivb  fcu^oM  im  alten  2?unbe,  a(»  im  neuen  mit 
bem  JJBcinftode  i^cri]li*en,  bcr  ]tüti  befonbers  auffaücn^c  Siiicnfcf^aften  in  \iä^  ijcreinic^t,  ndmüc^ 
bie  Unanfo(nilid>tcit  ber  äuperen  (f rf^cinuni^  unt»  fie  »labiiifeit,  bie  cbelfte  ^ruc^'t  ben^or^u^ 
brini^en;  Ps.  79.  1);  Is.  5;  Jer^  2,  21 ;  Joan.  15,  5.  03ptt  fpricit  bier  ebcnfaüi^  ron  ^^xciü 
ali^  einem  JlHnnftocfe,  aber  nicbt  ciU  einem  frudutrai^enben,  fcntern  al6  einem  t^erfcorrten.  Sdä 
»ertcrrt  bat  ber  üBeinfiod  nicbtei  mebr  ■ocxam  i.H>r  anbcrn  23äumcn,  ij!  !>ielmcbr  fcbledUcr  al« 
fie,  ta  fein  .^oi]  feinen  (ücbalt  bat. —  2)  5Daö  bdtte  nod)  remütbii^enbere?  gefaxt  werben 
flennen,  al-?  tiefci^:  3?racl  taiit^t  ju  gar  nid)t^  mebr.  —  3)  -^ebr.  „beibc  (irtrcinitdten  (b.  b. 
beitc  Seiten  be?  ©einftodc?)  "bat  baö  geuer  i'^er^ebrt  unb  bie  9}iitte  i|t  ju  5lfd)e  geworben;" 
b.  b.  bav^  ganje  2>c(t  ifl  H^  in  ben  inncrflen  Äern  i^erniditet.    Träpe^  b  Tzvpl  ötSorat  eif  (ivä?.uaiv, 

rijv   Kar'  kviiivruv  Kaüapaiv  äir'  ah-r/^  ävaAiGKSi  rö  TTvp  aal  iK/.ei-et  e'tQ  Tt/Mq.    fiij  ;[;p)jGifj.ov  tGTai  fif 

ipyaaiav;    Wl<m  ftc^t,  ba§  ^tet  bic  LXX  r\y^,  ''■«"'  hnav-ov,  annuam,  lafcn,  nic^t  '>^^, 

utraujque.  9??it  K(niapaiQ  aber  wollten  fie  bie  3weii-|bcfcbncibunii  t^erftanben  wiffen,  bie  ({Vit 
3abre  am  üDeinftorfc  gefd)iet)t,  unb  tie  an  S^^vael  il*'bewabrbcite"te  bei  ten  öfteren  feinMid)en 
Slngriffen,  ^ie  cinnt  tarüber  serbcingte.  —  4)  oi-K  iarai  e'i^  ep-iaaUiv.  —  3)  „fem  einen  j^ciifr 
entheben  ile  unl?  in  bae  anbere  fcmmen  fie."  —  6)  ^)ian  fann  biefen  2a&  unabbängig  !>cn  bem 
»crbergebenben  nct^men  unl>  mit  tnx  LXX  überfe^^en:   aal  c^ügu  rtp  -,f]v  elg  äoavia/jov. — 

'^)  7^*2  ^^^_^  1^*  „benn  fie  ftnb  abtrünnig  geworben;"  äv^'  uv  TrapeKEGov  -n-apa-Tufian. 


Caput   XVI. 

1.  Et  factus  est  sermo  Domini  ad  me,  dicens:  2.  Fili  hominis  notas 
fac  Jerusalem'  abominationes  suas:  3.  et  dices:  Haec  dicit  Dominus 
Deus  Jerusalem:  Kadix  tua,  et  generatio  tua  de  terra  Chanaan:^  pater 
tuus  Amorrhacus,  et  mater  tua  Cethaea.  4.  Et  quando  nata  es  in  die 
ortus  tui,  non  est  praecisus  umbilicus  tuus,^  et  aqua  non  es  Iota  in 
salutem,*  nee  sale  salita,  nee  involuta  pannis.  5.  Non  pepercit  super  te 
oculus^  ut  faceret  tibi  unum  de  bis,  misertus  tui:  sed  projecta  es  super 
faciem  terrae  in  abjectione  animae  tuae,  in  die  qua  natu  es.  6.  Transiens 
autem  per  te,^  vidi  te  conculcari  in  sanguine  tuo;^  et  dixi  tibi  cum 
esses  in  sanguine  tuo:^  Vive;  dixi,  inquam,  tibi:  In  sanguine  tuo  vive. 
7.  Multiplicatam  quasi  germen  agri^  dedi  te:  et  multiplicata  es,  etgran- 


453 

dis  efFecta,  et  ingressa  es,"^  et  pervenisti  ad  mundum  inuliebrem:"  ubera 
tua  intumuerunt,'^  et  pilus  tuus  gerniinavit:  et  eras  nuda,  et  confusione 
plena.'^  8.  Et  transivi  per  te,  et  vidi  te:  et  ecce  temims  tuum,  tempus 
amantium:'*  et  expandi  amictuni  meum  super  te,'^  et  operui  igno- 
miniam  tuam.'^  Et  juravi  tibi,''  et  ingrossus  suiii  pactum  tecum:'*  ait 
])oininus  Deus:  et  facta  es  mihi.''-'  9.  Et  lavi  te  aqua,-"  et  emundavi 
saiiguinem  tuum  ex  te:  et  unxi  te  oleo.^'  10.  Et  vestivi  te  diseoloribus, 
et  calceavi  te  ianthino:^^  et  cinxi  te  bysso,  et  indui  te  subtilibus.^  11.  Et 
ornavi  te  ornamento,  et  dedi  armillas  in  manibus  tuis,  et  torquem  circa 
Collum  tuum.  12.  Et  dedi  inaurera  super  os  tuum,^^  et  circulos  auribus 
tuis,  et  coronam  decoris  in  eapito  tuo."  13.  Etornata  es  auro,  et  argento, 
et  vestita  es  bysso,  et  polymito,-*^  et  multicoloribus:  similam,  et  mel,  et 
oleum  comedisti,  et  decora  facta  es  vehementer  nimis:  et  profecisti  in 
regnum.^  14.  Et  egressum  est  nomen  tuum  in  Gentes  propter  speciera 
tuam :  quia  perfecta  eras  in  decore  meo,  quem  posueram  super  te,  dicit 
Dominus  Deus.  15.  Et  habens  fiduciam  in  pulchritudine  tua  fornicata 
es  in  nomine  tuo:-*  et  exposuisti  fornicationem  tuam^^  omni  transeunti 
ut  ejus  fieres.^'^  16.  Et  sumens  de  vestimentis  tuis  fecisti  tibi  excelsa 
hinc  inde  consuta:^'  et  fornicata  es  super  eis,  sicut  non  est  factum,  neque 
futurum  est.^-  17.  Et  tulisti  vasa  decoris  tui  de  auro  meo,  atque  argento 
meo,**  quae  dedi  tibi:  et  fecisti  tibi  imagines  masculinas,^*  et  fornicata 
es  in  eis.  18.  Et  sumpsisti  vestimenta  tua  multicoloria,  et  operuisti  illas  -.^ 
et  oleum  meum,  etthvmiama  raeum^*^  posuisti  coram  eis,  19.  Et  panem 
meura,  quem  dedi  tibi,  similam,  et  oleum,  et  mel,  quibus  enutrivi  te, 
posuisti  in  conspectu  eorum  in  odorem  suavitatis,  et  factum  est,^'  ait 
Dominus  Deus.  20.  Et  tulisti  filios  tuos,  et  filias  tuas,  quas  generasti 
mihi:  et  immolasti  eis  ad  devorandum.  Numquid  parva  est  fornicatio 
tua?^^  21.  Immolasti  filios  meos,  et  dedisti,  illos  consecrans,  eis.  22.  Et 
post  omnes  abominationes  tuas,  et  fornicationes,  non  es  recordata  dierum 
adolescentiae  tuae,  quando  eras  nuda,  et  confusione  plena,  conculcata  in 
sanguine  tuo.  23.  Et  accidit  post  omnem  malitiam  tuam  (vae,  vae  tibi, 
ait  Dominus  Deus)  24.  et  aedificasti  tibi  lupanar,^"  et  fecisti  tibi  prosti- 
bulum^'^  in  cunctis  plateis.  25.  Ad  omne  caput  viae  aedificasti  signum 
prostitutionis  tuae:^'  et  abominabilem  fecisti  decorem  tuum:  et  divisisti 
pedes  tuos  omni  transeunti,  et  multiplicasti  fornicationes  tuas.  26.  Et 
fornicata  es  cum  filiis  Aegypti  vicinis  tuis  magnarum  carnium:^"  et 
multiplicasti  fornicationem  tuam  ad  irritandum  me.  27.  Ecce  ego  exten- 
dani^^  manum  meam  super  te,  et  auferam  justificationem  tuam:"  et 
dabo  te  in  animas  odientium  te  filiarum  Palaestinarum,^'^  quae  erubes- 
cunt  in  via  tua  scelerata. ^*^  28.  Et  fornicata  es  in  filiis  Assyriorum,^"  eo 
quod  necdum  fueris  expleta:  et  postquani  fornicata  es,  nee  sie  es  satiata. 
29.  Et  multiplicasti  fornicationem  tuam*^  in  terra  Chanaan  cum  Chal- 
daeis:  et  nee  sie  satiata  es.  30.  In  quo  mundabo  cor  tuum,^''  ait  Dominus 
Deus;  cum  facias  omnia  haec  opera  mulieris  meretricis,  et  procacis?"*' 
31.  Quia  fabricasti  lupanar  tuum  in  capite  omnis  viae,  et  excelsum 
tuum^^  fecisti  in  omni  platea:  nee  facta  es  Cjuasi  meretrix  fastidio  augens 
pretium,*^  32.  sed  quasi  mulier  adultera,^^  quae  super  virum  suum 
inducit  alienos.^^  33.  Omnibus  meretricibus  dantur  mercedes:^  tu 
autem  dedisti  mercedes^^  cunctis  amatoribus  tuis,  et  dona  donabas  eis  ut 
intrarent  ad  te  undique  ad  fornicandum  tecum,  34.  Factumque  est  in 
te  contra  consuetudinem  mulierum"  in  fornicationibus  tuis,  et  post  te 

29  * 


454 

iion  erit  fornicatio:^'  in  eo  enira  qnod  dedisti  mercedes,  et  mercedes  non 
accepisti,  factum  est  in  te  coiitradum.  35.  Propterea  meretrix  audi 
verbum  Domini.  36.  Haec  dicit  Dominus  Dens:  Quia  effusum  est  aes 
tuum^^  et  revelata  est  ignominia  tua*''*  in  fornicationibus  tuis  super 
amatores  tuos,^^  et  super  idola  abominationum  tuarum^-  in  sanguine 
tiliorum  tuorum,^^  quos  dedisti  eis:  37.  Ecce  ego  congregabo  omnes 
amatores  tuos,  quibus  commista  es,  et  omnes,  quos  dilexisti  cum  uniyersis, 
quos  oderas:  et  congregabo  eos  super  te  undique,  et  nudabo  ignominiam 
tuam''^  coram  eis,  et  videbunt  omnem  turpitudinem^  tuam.  38.  Et 
judicabo  te  judiciis  adulterarum,  et  effundentium  sanguinem:  et  dabo  te 
in  sanguinem  furoris  et  zeli.*^"  39.  Et  dabo  te  in  manus  eorum,  et 
destruentlupanartuum:  et  demolientur  prostibulum  tuum:**^  et  denuda- 
bunt  te  vestimentis  tuis,  et  auferent  vasa  decoris  tui:  et  derelinquent  te 
nudam,  plenamque  ignominia:  40.  et  adducent  super  te  multitudinem, 
et  lapidabunt  te  lapidibus,  et  trucidabunt  te  gladiis  suis.^'  41.  Et  com- 
burent  domos  tuas  igni,  et  facient  in  te  judicia  in  oculis  mulierum 
plurimarum:"^  et  desines  fornicari,^'  et  mercedes  ultra  non  dabis. 
42.  Et  requiescet  indignatio  mea  in  te:'"  et  auferetur  zelus  meus  a  te,  et 
quiescam,  nee  irascar  amplius.  43.  Eo  quod  non  fueris  recordata'^  dierum 
adolescentiae  tuae,  et  provocasti  me  in  omnibus  bis:  quapropter  et  ego 
vias  tuas  in  capite  tuo  dedi,  ait  Dominus  Dens,  et  non  feci  juxta  scelera 
tua"-  in  omnibus  abominationibus  tuis.  44.  Ecce  omnis,  qui  dicit  vulgo 
proverbium,'^  in  te  assumet  illud,  dicens:  Sicut  mater,^^  ita  et  filia  ejus. 
45.  Filia  matris  tuae  es  tu,  quae  projecit  virum  suum,^^  et  filios  suos:  et 
soror  sororum  tuarum  es  tu,  C[uae  projecerunt  viros  suos,  et  filios  suos: 
niater  vestra  Cethaea,  et  pater  vester  Amorrhaeus.  46.  Et  soror  tua 
major, "'^  Samaria,  ipsa  et  filiae  ejus,  quae  habitant  ad  sinistram  tuam: 
soror  autem  tua  minor  te,  quae  habitat  a  dextris  tuis,  Sodoma,  et  filiae 
ejus.  47.  Sed  nee  in  viis  earum  ambulasti,  neque  secundum  scelera 
earum  fecisti  pauxillum  minus:"  pene  sceleratiora  fecisti"*  illis  in  omni- 
bus viis  tuis.  48.  Vivo  ego,  dicit  Dominus  Dens,  quia  non  fecit  Sodoma 
soror  tua  ipsa,  et  filiae  ejus,  sicut  fecisti  tu,  et  filiae  tuae.  49.  Ecce  haec 
fuit  iniquitas  Sodomae  sororis  tuae,  superbia,  saturitas  panis  et  abun- 
dantia,  et  otium  ipsius,  et  filiarum  ejus:^^  et  manum  egeno,  et  pauperi 
nou  porrigebant,  50.  Et  elevatae  sunt,  et  fecerunt  abominationes  coram 
me:  et  abstuli  eas  sicut  vidisti.^*^  51.  Et  Samaria  dimidium  peccatorum 
tuorum  non  peccavit:  sed  vicisti  eas  sceleribus  tuis,  et  justificasti  sorores 
tuas^'  in  omnibus  abominationibus  tuis,  quas  operata  es.  52.  Ergo  et  tu 
porta  confusionera  tuam,''-  C|uae  vicisti  sorores  tuas  peccatis  tuis,  scelera- 
tius  agens  ab  eis:  justificatae  sunt  enim  a  te:  ergo  et  tu  confundere,  et 
porta  ignominiam  tuam,  quae  justificasti  sorores  tuas.  53.  Et  convertam 
restituens  cas**^  conversione  Sodomorum  cum  filiabus  suis,  et  conversione 
Samariae,  et  filiarum  ejus:  et  convertam  reversionem  tuam  in  medio 
earum,  54.  ut  portes  ignominiam  tuam,''*  et  confundaris  in  omnibus, 
quae  fecisti  consolans  eas.^  55.  Et  soror  tua  Sodoma,  et  filiae  ejus  rever- 
tentur  ad  antiquitatem  suam:*^  et  Samaria,  et  filiae  ejus  revertentur  ad 
antiquitatem  suam:  et  tu,  et  filiae  tuae  revertemini  ad  antiquitatem 
vestram.  56.  Non  fuit  autem  Sodoma  soror  tua  audita  in  ore  tuo,*"  in 
die  superbiae  tuae,  57.  antequam  revelaretur  malitia  tua:  sicut  hoc 
tempore  in  opprobrium*^  filiarum  Syriae,  et  cunctarum  in  circuitu  tuo 
filiarum  Palaestinarum,  quae  ambiunt  te  per  gyrum;     58.  scelus  tuum, 


t>cr  gjrop^et  Sjcc^iel.  IG,  1—12.  5rnm.  1--25.  455 

et  ignominiam  tuam  tu  portasti,^^  ait  Dominus  Deus.  50.  Quia  haec 
dicit  Dominus  Dens:  Et  faciam  tibi  sicut  despexisti  juramentum,'"'  nt 
irritum  faecros  ])actum:  00.  et  recordabor  ego'-"  i)acti  mei  tecum  in 
diebus  adolesccntiae  tuao:  et  suscitabo  tibi  pactum  sempiternum."* 
61.  Et  recordaberis  viarum  tuarum,  et  confundcris:'-*^  cum  receperis 
sorores  tuas^*  te  majores  cum  minoribus  tuis:  et  dabo  eas  tibi  in  filias,""* 
sed  non  ex  pacto  tuo."*^  02.  Et  suscitabo  ego  pactum  meum  tecum:  et 
scies  quia  ego  Dominus,  03.  ut  recorderis,  et  confundaris,  et  non  sit 
tibi  ultra  aperire  os  prae  confusione  tua,  cum  placatus  tilji  fuero  in 
Omnibus,  quae  fecisti,  ait  Dominus  Dens. 

1)  T\u-ö>  einen  33crid'f  o^cr  5^1-117'  namdit,  ten  er  nvirf^  Ocvufalcm  fitiofen  feilte.  Xaö 
'vereinte  5iMrfen  rer  ^ei^e^  iVnn^l'etcn,  ^CC' -TuMcniiai?  in  ru~i"in'alcni  unr  fei*  (i^cdnel  in  i^vit'olcn, 
(eilte  einen  »oerftartten  tfinM-nd  am  ^ic  '-l^eirelMiev  Oi-~i'ufaIenu^  maduni. -^^;  ^.  I>.  cu  nibril 
^id^  auf  n'ie  eine  iieborene  tilMnavinitin.  ilvii^  Iner  (^nnt  vhmi  ^u'mfalem  \a\\t,  slilt  "-UMn  iMnu'n 
i'olfe  :iK-iaeI.  —  ?J)  „fu  ivarft  ^Ln•t,  >vo  tu  ut  entftelu-n  aniiefan;ien  (Mft,  iii  3(c;v.u'tcn  namli*, 
bemäntelt  nne  ein  neniieborenei>  itinf,  fa^  man  unbefoi-jit  liefen  Iäf;t,  nnt  a\\  ivcldn-ö  fein 

'i)X'enfd>  tte  pflciicnbe  •'^ant»  anleimt."     ou-  üh/oav  roif  fiaa^mc  üov.  —  4)    *J,*C'^S  „uir 

iJUnniiiunc»;"  f.  i.  (^h.  —  o)  e^^  bat  fein  ^OJcnfd?  ein  Witlei^  mit  bir  gehabt.  'SluffalJcnp  baben 
bicr  bie  LXX:  o(\5t-  fpeicaro  ö  öoi>a/,üöc  fiov  i-l  am.  —  6)  fs)ott  rcbct  bicr  nad>  menfdUicbcr 
3{crciveife,  nn^  5lIIe3  meift  nnr  fem  -^uiaii  ^uiiefduieben  iinrf.  —  7)  „i*  fab  c>iit  ^n-tveten 
iverten,  t>a  tu  einem  S>urme  jilcidi  in  beineni 'i^lute  lajift."  lie  neuiieborcncn  .Hinrer  fin? 
befanntli*  ihMI  iMut  unb  llnratb.  Ta^  3l■'vtretenun-l•^cn  ift  bicr  fi.aürlid^  \\\  ncbmen  unD  bctf;t 
fovicl,  al?  awi  ^az-  i'erädnIidM'tc  bebantelt  ivcrfcn.  (i;<?  ift  einicudnenb,  baf;  bicr  (sUnt  rao 
traurige  ViH\^  fer  3?raeliten  im  "Jlngc  bat,  tvo  fie  ibre  mannli*en  .siinfer  mufUen  crrranfen 
loffcn.    ~Fovpuh?/v  h  Tü)  a'iuart  gov.  ^-  8)  TlVtDIlJ'  i"  si^uyiiihe  tuo,  fdH'iiü  in  rie  ::^icre  \ü 

geboren,  nne  e^  auc&  btc  LXX  babin  aufgenommen  babcn,  utib  bic  Ucbcrfe^ung  lautet  bann 
na*  bem  .g'ebr.  cinfad):  „fui  beinern 'i*hue  lebe,  unb  id>  fagte  ui  fii":  in  beinern  IBlute  lebe." 
Sinn:  Cbwobl  bu  vertreten  unb  bem  lobe  geiveibt  bift,  io  fotlft  bu  focb  leben,  h  mv  c-.uaTvr 
aov  C<jcij  (,"w?/).  TTATfdvvov.  — 9)  „inn-nicbrt  babe  \6>  t>ieb  gleid)  ren  .^aImfvn■ÖKHUiU'n^c•:•  AclPe;?." 

mduQ  7/  ävaro/t)  tqv  äypoi  ('iiduKd  ae.  —  10)    fcblt  im  '!pcbr.  U.  LXX.  —  II)   ^"Tj,*3  'J^lDHI 

Q^*"7j/*  „unb  bu  gelangte^  ^um  b^.^d^llen  Sd^murfc;"  b.  b.  5ur  i'otlenbcten  u^eiblidum  3d>onbeit. 

Kai  E\Gf//.-&f:c  f/f  -ü/.eiq  -u'/.tuv.  —  12)   oi  ua-jvoi  aov  arup'dijx'^ijCa.v.  —  13)    Pl'"^!^  j/Uad't."   X'te 

9?a(ftbeit  bebeutet  bicr  ben  elcnben  3iiß>tnb  ber  3i^i"»iftitpn  Unter  bem  Xmcfe  bcr  ^^.''baraonen, 
ibre  Sflamn-ei  \\\\x>  (üntblöfjtbeit  ron  5lIIcm,  n\ii^  ^unt  i*}obIftanbc  eine?  freien  i'olfcö  gebort. — 
14)   Oni  nj/  „bie  ^nt  Der  l'icbe,"  b.  b.  bic  ^i\t  fer  Slcifc  ^ur  (Eingebung  fe^  (ibcbunbci?. 

Kotpöf  Kara/.vovTuv.  —  lo)   *D-5D'  ivcl^cci  S?ort  ncbft  bEr  3?cbcutUng  „glügel,"  aud^  rie  be? 

„rbergcn\inbeo"  bat,  ba^^  man  aud^  alo  ipetirerfe  gebraudu.  Xa-^  'iJüu^brciten  h\^  oicivaubco 
(WanteliH  über  eine  ^crfon  bcc^  anbern  (>HM'dU cditei^  galt  ali?  3i-''*i-'"  fbclidu-r  i'criobung  Kuth. 
8,  9.  —  16)  Kdl  (Sie-irana  rür  -rtov-ar  un/  t-i  at\  —  17)  „id^  fdmniv  bir  cbelid^c  2reue."  — 

18)  b.  b.  id^  gab  bir  ba^^  'siefel.',  unb  ^ie  i'erbeifamg  bci^  ini'it3ci?  'oon  t£bauaan,  ^u  aber  madnctl 
bid>  anbciutig,  mid^  ale^  alleinigen  '^HMt  \\\  ebren  un^  mein  '^Hm'cIj  ^u  bcobadnen;  Jer:  i'.  i'.  — 

19)  „tu  nnirti'ü  meine  '^k-mablin"  itnb  fomit  „mein  (£tgcntbum."  Si'a»?  bdttc  (^Unt  nocb  mebr 
tbun  tonnen,  um  ^"^^rael  feine  Vicbe,  Sorgfalt,  ^artlicbfdt  an  ben  lag  5u  legen V— :20)  ivomit 
(^Unt  entuH-rcr  auf  bcn  Turd^gang  rurcb  Oa-J  rotbe  i^^eer,  ivcldu'ö  eine  m'.M"tifd^e  laufe  ivar 
I.  Cor.  H).  1:  orcr  auf  bie  anbcfoblenc  J>{einigungi:'ecremonie  vhh  ber  Wcfeiicöoerfunrigung 
a\\\  Sinai  Exod.  ]y.  10  anfvielt.  —  21 )  lie  3'albung  follte  ben  bibberen  Gbarafter,  ren 
priefterlieben  unf  fiMiiglidien  dbarafter  be?  i^olfeö  (^U^tre•ö  finnbilren.  3ie  foIIte  inrefi'en  ni*t 
am  ganzen  -i'olfc,  fonfern  nur  au  feinen  oor^uglid^ften  ^1{epvafentantcn,  an  ben  -].h-teftern, 
Königen  unb  ^.^ropbeten  vorgenommen  iverren.  tirft  im  9f.  l^.  ber  i^ollfommenbeit  foüte  ile 
3tllen  ut  3beil  werten,  iveil  Stile  berufen  finb,  (^Mieber  (£brifti  ut  fein;  ExixL  lU.  (>.  — 
22)    \y\ir\  „Secbunbcfell"  \>oh  !^ioleter  ?varbf,  bäi5  alo  febr  foftbar  galt;  Exod.  25;  5; 

Kai  i-hh'aäoE  iaKiv^ov.  —  23)  *{i'p  s'on  T\0*2  »jicbeu,"  nad)  ben  f)ebr.  3(ujlcgern  ,.'S:dX:i," 
wcl*c  burd>  3tcbcn  unb  ffiinben  bereitet  wirf.  LXX  rpixarrü.  —  24)  TtSN'^j^*  -'t"  ffinc 
g?afe;"   kviinuv  -epl  Tov  nvKTf,fm  aov  Gen.  24,  22.  —  2-3)  ®ott  fd)mücfte  ^6rael  aU^  .Honigin 


456  t)cr  fxo^^tt  Sjec^ift.  16,  12—31.  «Hnm.  25—52. 

aller  5>c(fcr.  So  flein  e^  feiner  3(u?bcf»nuni?  nacf)  war,  fc  cirop  war  c«  burcfi  feine  .aeifti^en 
g?pr',ü»ie,  Mird)  ben  OHaubcn,  bcfcnbcr^  aber  burcb  bie  ^tujjcicbnung,  baf?  am  feiner  Witte  ber 
SBeltcfli^fcr  {?crscriiebcn  feilte.  Turrf)  ben  '•riefila^  feben  mx  ^ivad  big  bentc  ba«  Scepter 
fübren  über  ade  i'vinber.  —  26)  *TO1,  f.  3(.  23.  —  27)  f.  i.  ®r.  —  28)  „unb  um  beineö 

Stubmcei  ivificn  nabmft  bu  ben  ßJötterPienjl  an."  S^rael  fchämte  ftd)  ber  Jlteliciion,  bie  eben  fein 
gröptcr  ^"Kiibnt  war,  unb  fucbte  furch  fie  atcliaiong^cmeinfdiaft,  in  Hc  e^  mit  anfern  23i)(ferrt 
jrat,  mcm'dilicbe  (£t)rc;  Esod.  34,  15;  Judic.  i',  J7;  8.  27;  Is.  1,  21;  Jer.  2,  20. — 
29j  Tl^rn.irriTlX  pStrn  "'^^  &^^^^  ^^nne  ^urcrci  an  jebcn  l'orübercjebenDen  aue," 
ti.  b.  bu  .qab)!  jebcm,  ber  feä  9Bec<c6  fam,  ju  foflcn  ^cn  beincr  3lbgi?ttcrei.  Tercfcr  überfeft: 
„Xu  »erfd^trenbcteil  beine  burerifcben  Umarmungen  an  jefem  33crüber3ebcnben,  wer  ei  fein 

mod)te;"  nfu  i^fx^^^c  t'/i-'  T^opvdav  cov  i~i  Trävra  ^apnäov.  —  30)  ^H*  1 7  /,wenn  ti  barum  JU 

tbun  war-,"  ov  uhu  to-ai  „wd  ei  nicbt  fein  fcüte."  —  31)  illi^.^D  „geflicft,"  nai  bier  wpM 

bie  iBeteutunc;  „flcdi;!,  bunt"  babcn  fürfte.  Tenn  biers)i3^cnhöbcn  würben  mit  bräcbticjen  3clten 
gcfcbmüdt,  in  wehten  ber  Irant  fer  ©obüuil  in  sM-'lIen  ^iu^cn  i:;ef*lürft  würfe,  e-oiz/ang  aeavry 
ti(W/a  pmvrn.  Sollte  ineüciitt  bcipcn  /mv-c,  „bi-fprcniit"  ober  „iicfprenfclt."  —  32)  Kai  oh  i^f, 
etaf'/.&yg  ov(U-  fii/  -jFv>/Tat.  —  33)  '^^^ott  betracbtct  ;jivael  ali  fein  (Sii^cntbum,  barum  nennt  er 
beffen  <yolb  unf  Silber  fein  f^olf  unf  fein  Silber.  9?act)  .^Meroni^mue  tlnf  bie  ÜcmpcK^efdpe 
^u  'ocrflcbcn,  wclcbc  "Jtdiaj  ^um  (siebraucbc  bei^  Wötjenbientlei^  umarbeiten  liep  IL  Cliron.  28,  24, 

34)  IDPw^V  „nuinntiche  Ö3ö^enbilber."  —  33)   sc.  imagines.    Jer.  10,  9;  Bar.  6,  12. 

36)  „Xae  Cel  unb  Siaucbwert,  wie  e^  meinem  Tienfte  c^ebübrte,  legtefl  bu  ibnen  sjor;"  Exod, 
30,  23-2S.  —  37)  beliebt  fid)  auf  fae  nacbfoKienbe:  et  tullsti  filios  tuos .  .  —  38)  Lev.  18, 
21 ;  III.  Reg.  11,  5;  Is.  57,  5.   LXX  U  fiiKpä  iit-öpvEi'aac.  —  39)  ^J)  „gewi^lbtej  Jpaue," 

bier  aber  „3?ublbauc."  di  finb  bamit  bie  riielcn  ficineren  rs^b^entcnUH-I  gemeint,  weldic  man 
in  allen  ©infcin  uni»  auf  allen  Strafsen  erbaute.  —  40)  r\^1  »-•'pobe;"  „bu  macbteft  fir  auf 

T      T 

allen  Strafen  ^i>bcn"  ^ur  in-rcbrunis  ber  rs5ötter.  f/ciJe,««.  (£t^  ifi  unter  «!pöbc  immer  ber  ganje 
3^au  unb  3lppavat,  ben  fer  (yö^cnCicnfi  erforbcriid)  madjte,  ju  oerficben,  wobei  fie  ^lagcfilätte 
ber  Unjui^t  unb  Sc^welgerei  einen  ^aupttbeil  auemad)en.  —  41 )  TiriO")  „beine  J^obe;"  rä 


TTopveiä  aov.  —  42)  1^3  *^"tj|  „bie  grof;  finb  am  gleifd^e,"  b.  b.  bie  ßrofj  finb  in  ber  .!pureret, 

Slbgbtterci.  Sic  werben  fo  genannt,  weil  ile  meifl  Jbiere  ales  «"s^öttcr  i>erebrten,  al^:  Sdiafe, 
ÜHnte,  .fi<iinfe,  5lffcn,  .Hrofobilc,  SdMangen.  ruhe  u^ya'/.acäpKavr.  3"  ber  bl.  Sduift  ift  rao 
©ort  Bai^ivr  „^Icifd)"  öfter  al-^  eu^bemifttf^er  "^luöfrurf  für  „'sicfcbicdnötbeile"  gebraust;  23, 
2t);  Lev.  25,  2.  —  43)  ^'^^DJ  „'*  '^'ibe  au^get^rcrft."    (£e  \\i  bier  ndmlid)  bie  9lefe  s>on  ben 

■     T 

Strafgcrid)ten,  bie  fvHnt  fd>on  in  ber  SBüjle,  jur  ^exi  ber  9iid)ter  unb  ber  Äönigc  über  ^i^racl 
ergeben  lief;.  —  44)   ripH  „t'ein  j)ied)t,"  b.  b.  SItleo  wae  bir  alö  ®ottc^'©emabIin  jufäme, 

befonpcrg  5Dobl|1anb,  ?Qiad)t  unf  Jperrfd?aft  über  bie  gcinfe.  ml  k^äpu  rä  vom/nd  aov.  Xerefer 
rcrficbt  „^iabrung  unb  Unterbalt"  barunter.  —  43)  D^riC'^3  Hl^^-  ^-  ^-  ^^^  pbiliftinifdn^n 

Stätte,     ßv/arepa^    äl/.noh'/.ur.  —  46)     ~öf    tKKAtvoiaai;    ae    ka    TijQ    ö(5oi'   cov  f/^  -^aeßtjoac.  — 

47)  „bu  nabmj^  fie  ©ötter  ber  5lffi^rier  an;"  IV^  Heg.  16,  7-13.    i^eTvopvsvmg  IkI  -äc  i^vya. 

ri,iac  'Aaaohp.  —  48)   kuI  i-'/Jj^Jvvac,  rar  (had/'/Kai  aov  -pbc  yi/v  Xa/.iiaiuv.  —  49)    H/^i^  H.^ 

]r\2^  "i^'ic  ift  boc^  bein  ^er?  j^erwelft!"  ober  nad)  SInbern:  „wie  fdimaduete  bein  ^er?  i.H>r 


Vuftl"  9?ad)  Terefcr:  „wie  franf  war  bein  ^crj!"  S ben  ficfcr  5{uf>lcacr  ma*t  bier  fie  Srflä^» 
rung:  „Xu  gU■id^fl  einem  geilen  ilnnbe,  bcren  uncrfättlidie  SDünfdbe  bi;?  ^u  einer  .S^rantbeit 
ftcigrn,  wcldic  bei  fcn  '^ler^ten  t'urur  uterimis  bctf;t."  -f  ieroniMuui?  lae  auiolah:  „wie  werfe  id> 
bcrdnieifen   (reinigen)   bein  ^er?  I"    Ter  t£balfvicr  umfd)reibt:    „wie  mdcbtig  irt  bie  i^o>?beit 

beinCi^  ^cr^enäJl"  LXX:  ri  i'^iai^ü  ri/v  ^v^artpn  [rag  -ßvyarfpac)  anv\  —  30)  HtO^C 
,,t^rablcrifd^   UnV'erfcbämt;"    Kai  eie-üpvevaag  rptaaüc  h  ra'ig  i:^vyarpäai  aov.  — 31)   r?/V  ßäaiv 

anv-  f.  3?.  25.  —  32)  pnK  djTh  „3"  t^erfpotten  ben  S;!obn,"  wie  cg  bie  ^uren  ma*en,  bie 

nirf^t  aufriefen  finb  mit  fem  Targcbotcncn,  fonbcrn  mebr  baben  wollen.  Xcr  -yropbet  wiö  fagen : 
Xu  veritaufcft  rieb  nicht  ungernc  ^ur  ^Ibgötterei,  gleich  einer  .»öure,  bie  fen  angebotenen  i'ohn 
verfpottet  unf  Damit  fen  tMtbler  abtreiben  will,  fonfcrnbu  fuAteft  fie^lbgöttcreifelbftauf,  gleid) 


I^er  ^roprjct  Sjec^ler.  16,  31—53.  5tnm.  52—83.  457 

einem  i^cifcn  2?ci6c,ba8  mit  feinem  Wanne  fiit  nidjt  begnügt,  fcnbern  aucb  ninf)  anbcrc  Wänncr 

bvlbcn  UM(I.  k«<  OfWJi'  üf  TÖ/>i';/  acivj)oi'(7a  uioiituuiira.  —  *jj})  //  yvvi/  //  fioixoiutvr/  öuoiu  cm.  — 
34)   -dpa  7ol  üviSiwg  ai'Ti/c  /.au.invnvna  fiicrtiuimra.  —  i5«5)   -('iTi  to'k;  'tKTTOiwtifjnciv  arri/v  rrpoct- 

lUtSov  uimiüitnrti.  f«n  anbiTu  ^IL^^^.  feblt  m^rr'/i:  —  iHi)  rief;  ift  bcr  ftärfftc  iHnuntvf,  rcr 
3i*racl  treffen  fiMintc.  J[^äbl•en^  ei<  fdnnt  ein  in-rbreiten  iicwefeii  anire,  tie  ^^lb>iötterei  iV'^iini'uiien 
anuuiebmen,  lief;  ei^  |ld)  nccb  '^K■1^  foileu,  um  lie  einv-irubren,  imb  macbte  grof;e  '^(u-^iViben."  — 
37)  Kdl  t;./i'f7«  fi'  Gol  Aiearpnutnr'iv  TTiipä  Tue  -^vraiKiir.  —  38)  X te 'Jf eiteren  überfefjen  ^iefe 
(5te(Ic  naeb  bcm  -Ocbr.  u.  LXX  unf  geben:  ,,'}l,\<^  bir  war  fein  4<ublcn."  Ter  3inn  ift  tawn 
übereinilimmenf  mit  bem  a'ontcrt:  Um  bieb  uuD  bcine  j){e(igion  flimmerte  fiel) -iJiemanr,  iinD 
ei?  gab  rir  "Jfiemanb  ßtivac*  ramm,  kh)  fit-Tä  m- hv  TTfmiin-tvKnmv.  —  3}))  „weil  Mi  fo  oer- 
fcbnumberifeb  ^y^w^cUw  bei  feiner  ^Ibgöttcrei."  (£i5  ift  anffaüenc,  baf;  bicr  fer  iXbalfaer  fem 
2Bortc  Tiri^'nj  -^Uipfer,  (Sr^"  eine  anpcrc  ^i^ebcutung  gegeben,  alc  btc  LXXuncbic  i^ulgata, 

ba  biHt  bicfce'  ©ort  wirflieb  feine  anberc  2?ebeutung  bat.  (£r  übcrfeeit:  „5(ui<gegoffen  ift  Pciu 
Unterei^,"  f.  b.  ]iuilenilatua  manite.stata  sunt  publice.  3bm  iltmmen  aitcb  iR.  rä'-MP,  isitablu?, 
^.Vignini  u.  ■'Wafronat  bei.  Terefer  gibt:  „ühmI  pu  feine  lln^ubt  fo  aiu^iielaffen'treilM't." — 
60)  (£i^  ift  Damit  fav^  offene  unb  fnrd)tlofe  ^.Jluftreten  Peö  (i^iU^enDienfteiMU '-'^crfteben. — 
Gl)   „'^'i^x  beinen  l'iebbabern;"   -/)ö?  70;^  fpaami  aov.    Xcrcfcr  nnb  anperc  ncbmen  bicr  pie 

5?artifel  S^,  super,  in  ber  iH-beutung  ton  „wegen."  —  62)  kuI  dg  Trövra  rä  (v^vfxi/iuara  rCw 

ävofiiCiv  cov.  —  G'i)   Tl^^D  *'tD"TD1  """^  n^egcn  Deö  iMutes  beiner  Äinber;"  kcu  h  roir  anmm 

Tüv  riKvuv  onv.  —  61)  US'  ifl  bamit  bic  fcbmäbücbc  '-Blöpe,  Strmutb,  9?ctb  unb  iPerfümmerung 
ju  i^cnleben,  in  ircU-bc  ^cmfalem  gelangen  foll  —  gleid)  einem  WenfAcn,  per  nidit  einmal  mebV 
ein  Zn<b  bat,  feine  ^d^am  ]\\  bereden,  kcu  nTroKn/J'ipu  räc  Kuidar  aov  Jer.  13,  2(>;  Thren. 
1,  S;  2.  1.^;  4,  Hl.  —  63)  „id)  wiU  bid)  jum  blutigen  Cpfer  Per  JGutb  uiip  (ftferfu*t'madH-u.''' 

66)   Tnb"3  "bcine  ^C'bcn;"   ryv  ßamv  aov.  —  67)  T]1pn3  ^llc  werben  btcb  5erftuden;" 

Kai  Karaaod^ovai  fff  *jießcicbt  eine  5lnfpielung  auf  bie  Sirte  Per  dbalpacr,  bcn  »crbrcd^crtütcn 
SBeibcrn,  befonper?  Äinbe^mörPerinnen,  ein  (^Mieb  nacb  bem  anbern  abjufcbnciPcn.  —  68)  wo» 
runter  bie  StäPte  ber  '9fa*barf6aft  3U  oer)teben  ftnb.  —  69)  koI  (nroaTpcTpu  ae  ?«  -äopvsiaq.  — 

70)  T|3  *ri.pn  ^"in^ni  „icb  nna  meinen  3prn  an  bir  füblen."    ©cfeniu.^  Xerefer.    Sdlein 

bem  gonterte  eutfvM-ed^enber  überfe^t  man:  „Tut  will  ruben  lajjen  meinen  3pfn  gegen  bidi;" 
Koi  t-ao/'/au  Tuv  idvuov  /lov  krü  ae.  —  71)  Xiefe  "-^cfduilPigung  x\t  nicbt  bcr  (s3runb,  paf;  (v^mt 

oom  Strafen  ablaf;t,  fonbern,  bat;  er  fie  i>crbcingt;  ift  fomit  auf  i^.  41  ]\x  belieben.  —  72)  {«^'^T 
r|\"3Dj;in"Sp  ^^  nprn'nK  *n'b*y  „nnb  icb  fubrc  bc*  ni*t  ba.^  fdilimme  i'orbabcn 
am  über  bcine  ^^3reucl,"  b.  b.  i*  tbue  bir  bod)  nid>t  5(ile^,  wa^  bu  »crbient  bcittcft.  (Sinige 
ScPicci?  lefen  a^idia,  wornacb  Pie  Ueberfe^ung  lautet:  „Pamit  Pu  nid)t  nccb  über  Peine  ßh-cuet 

binau»    ba?    in'ie    tbueft;"     kuI   ovrcjg    fT^oiz/aag   ryv   nceiifiav   i-l   -äcaig  raic  ävouiair  cnv.  

73)     rrtr7rt    fc-i    TTf'ivTd    ijaa    ei-(iv    Knrä    aov   h   Trnpn.in/ 1/.  —  7-4)    WPrUUtCr  nadi   i'.   .')    paij 

.^etbiter^i'olf  \ü  verfteben  ift.  —  73)  Xie  51bgöttcrci  war  bei  ^^e^racl  eine  inn-wcrfung  Pcö  (^iott- 
gcmablee^,  womit  uigJcieb  Pie  Jrinopferung  Per  .HinPer  oerbunPen  war,  bie  man  Pen  "''«Untern  \n 
^teb  fd^lad^tete.  —  76)  ^amarta  beif;t  bier  Pie  grof;ere  3*wefter,  //  Trpeg,ivTif>a.  im  (siegenfai^e 
ju  5oPoma,  aU^  Per  fleineren.  —  77)  Op  ÜJ/*PD  """»"  ci»  wenig."  „Xu  bift  ni*t  nur  ein 
wenig  auf  ibren  5l^egcn  gcwanbelt-,"  rrapn  u/iqioi:  Xerefer  mad)t  bicfc  JDorte  ^n  einem  ciiienen 
iSat.^:  „Xar  war  Pir  ju  wenig."  —  78)  nntJ'ni  »bu  fanfeft  nod>  tiefer;"  Kai  v-ipKtiaat  uirar. 

79)  L^pm  mSt^n  DrTS"nj;Dtr  [IK^  ..^f-^l?,  Uebcrfluf;  an  'i?rob  unb  forglofc  jRubc;" 

i'TrfpT/oavia,    fv    rr'/t/aiuovy    apruv    Kai    iv    Er\}ijvia    iarrarnÄuv    n'rrij    Kai    al    dvyarepeg   arrf/C.  

80 1  -i^ebr.  „wie  icb  e-?  fab;"  Kai^i,,;  i^o^.  —  81)  „Xu  bau  h^  febr  gefünbigt,  Paf;  fie  alci  gere*t 
im  i'Cvgleid*  mit  Pir  erfdunnen;"  Thren.  4.  6.  Um  biefe  iteQen  ricbttg'^u  beurtbdien',  muf; 
man  immer  Pie  gvof;en  's^nareu  im  "JUige  babcn,  wehte  ^erufalem  uup  ^'r.iPa  ooii  ^liott  erwiefen 
JDurPcn,  befonpcrö  Pav^  2enu\-lbeiligrbum,  uuP  baf;  fie  ntd>t  blof;  '.?lbgötterei  trieben,  fonPern 
aud)  Pen  lempcl  Pamit  entbeiligten.  —  82)   wörtlicb  nacb  Pem  .^ebr.  „trage  Peine  3d^anpe, 


bie  PU  i>crmögc  feiner  5ünbcn  (sHn-id*t  gcbaltcn  bau,  ri7"'3'  über  bcinc  Sdnveftcru."    (£in 

fübnco  iMIbl  Vafter  erfcbctnt  mit  Vaftcr  oor  f^3ericbt,  unP  PaiJ  l'after  ^scrnfalcm-?  erfdvint  alj 
baö  gröf;ere,  alö  Pao  ficgcnpc  im  Streite,  ''^la.cb  Xerefer  u.  'Jl.  ift  Per  Sinn:  -Iragc  nun  Peine 
©dHtnPe  ftir  Peine  SünPen,  bic  Pu  Peinen  icbweftern  Pa?  Urtbeil  fv'rai'bft.  kqI  ah  K6u/aai  iüaaror 
aov  h  y  k<?diipug  rag  a(5f/.(?tio  aov.  ■-  83)  |nn''3u*"nN  *n3uJ*1  "^ibcr  id)  fubrc  5urücf  ibre 


458  ©er JJröp^et  Sje^tel.  16,  53—61.  3Inm.  83--96. 

ß}efaniKnen,  näm(t*  bie  ßJefancicnen  ®pboma'6,  unt»  i{)re  Jcditcr,  unb  bic  ^3cfangcnert 
(gamavia  i?  unt)  ibrc  Jmter  unb  fübrc  jurücf  beine  Ojcfaniicnen  in  ibrcr  ?[i?ittc."  ^n  bie 
bittcvftcn  StvafM-otnuuien  mcnc|t  f^ott  aucfc  2röft(icf)eei,  weil  er  (traft,  um  ju  bcffern,  vu'rrounbet, 
um  5U  teilen  ;  aber  ba;;,  nnu^  3erufalem  jum  Jrcile  v^erei^cn  foll,  ift  ?cn  rs^ctt  bcftimmt,  aud) 
3ur  S^cfcbämun;]  5U  ijereidum.  Tenn  in  ^cr  rs)cfan[icnfd)»Tft  unb  in  bcr  J>cimfel)r  aus?  berfelbcn 
foll  ^erufalem  feinen  Sdiwefiern  ober  9fa*bar|laMen  ^cboma  unt>  ^amaria  i^leicbiicbaltcn 
iiHn-Den.  Xa^  man  unter  Soboma  t>ier  bat^  l'anb  Wcab  crer  ibre  J?auptftabt  Otabbat^Wcab 
oerfteben  muf;,  ift  einlcudttenb,  weil  ja  Soboma  lanjift  nidu  mcbr  criftirte.  rs^ott  wdblt  bie 
iBcncnnuui^  Scbcma  iiefliffentlid),  um.  ^erufalem  redu  ]U  bcfdiämen.    nal  äiroarfnii'u  rag  äjvn- 

arpoonc   ovrfov,    rf/v  ä-n<>arpo07)v  I.nöö/nijv.  —  S-3-)   o-oji;  i<n/nntj  ri/v  ßnaavöv  cov  Kai  äri/iu^/'/ürj.  — 

8'5)  rie  2?cftrafunii  Scrufalemjs  muilte  ben  Samaritern  fowobl  alc  ben  Woabitcrn  5um  Ircfle 
aereidum.  Xenn  eine  \o  febr  bc^jor^uiite  unf  'ocn  03int  fo  hod)  erbebene  etabtfp  tief  iiet-emiubij^t 
'unt>  ibre  Sinircbncr  fo  f*mad)voll  ernierri^Uj"  feben,  mufue  ibucn  ben  f^kraufen  nabc  lej^en: 
SBir  burfen  uni?  niebt  beflaiien  über  unfere^^i träfe,  fa  (^ott  feine '^ieblintiJftaM  mit  t-enfelben 
'Strafen  i^ejüd^tiijt  bat.    LXX  i^an^  abwcid)enb:  h  rw  -apopylacu  fie.  —  86)  „werben  wictier 

j;u  ibrcm  vorigen  Staube  jurüdfebren,"  ulOlpV'  '>«^'^?  >/<yav  an'  äpxm.  —  87)  ®a  iftbamit 

bie  3?eradnung  be^ei^nct,  weld^e  ^erufalem  ßegen  ^'R'0<i^  fid)  _ju  Sd)ulben  fotnmen  liefj  jur  3eit 
feine»  rylan^e»  unt  feiner  ."perrlicbfeit.  ku)  t'i  f/i/  ?/v  lürn/ja  >}  i'uh'Aoi/  aov  e'ig  hnoi/v  h  tu  aröfiarl 
cov  .  .  feblt  ter  9fad)fat?.  —  88)  „wie  cc-  jei3t  ifl,  ba  bu  ]\n  Sd^mad)  bi|l  ben  2öd)tern  (Stäbten) 
Sin-iene-  unb  allen  2ö*tern  (StäMcn)  ter  *J.U)iltftcr  riuiv^um  . ."  5lClioli.  Slflein  nadi  bem 
.!pebr.  D1N"n1^5  i^^'^fl  Hj/.  lD3  ift  ber  Sinn:  wie  jur  Seit  bcr  Sd)mad)  ber  IL^d)ter 
Si^rien-ö  unf  aller  tbrer  'i)?a*barinnen,  bie  Si^^c^ter  ber  ^-^bilifler,  bie  uon  allen  Seiten  bid)  'otX' 
böbnten,  nlOJ^ti'!!-    '^^^^^  Xerefer  u.  21.  gcbentt  ()ier  ®ott  ber  Briten  be^  ^önuyi  ^Id^aj/ 

ba  bie  S'orcr  ron  9?orben  unb  bie  ^Mnliftcr  i^on  ©eften  einfielen,  Si'ba  aber,  um  fid)  ?u  belfen, 
an  ben  Äönig  ber  Stffvrier  fid)  wcnbete,  ber  ba  fant  unt  bie  J^einte  bemütbigte.  'Jibcr  gerabe 
bamale  entbecfte  fidi  bie  tiefile  i'erfommenbeit  bc>?  jübif^cn  Mönigo.  Xenn  er  l^erftan^  fid)  ben 
tJtffiniern  ^u  Vieb  ben  mofaifdien  Crferbienft  ju  dnbern,  tie  Ibore  beei  Jcmvcle;  ju  fd)licf;en  unb 
bie  gläubigen  Untertbancn  jum  Cv'fei'bienfte  ju  jwingen  IV.  Reg.  Ifi,  10-lS;  U.  Chron.  28. 
i2o-2.j.    LXX  ör  r/Mj-üv  v'w  dveuhg  el  xfvyarfpMv  Evpiac.  —  89)  ^ebr.  „beiue  \:aftcr  uut  beiue 

<^ireuel    baft    tu    nun    JU    tragen;"    rar  äijFßdac:  '^nv   kcu  räq  ävoj-iiag  c<iv  ah  KEKofnaai  miräg.  — 

90)  5'ebr.  „wie  bu  getban,  inbem  bn  bradie)!  ben  Sir."  Kadioq  knoiriaac  üq  y-iijriaac:  rav-a 
Toi)  naparlf/un  t//v  üa^i/Kiiv  /t/nv.  —  91)  „aber  beffenungead)tct  will  id)  gctenfcn  .  ."  — 
92)  „id^  will  einen  ewigen  iMinb  mit  bir  aufrid^tcn."  Tiefen  neuen  iMmb  begann  rs)ott  bereite* 
bei 'ber  öiiirffebr  3^'>^tt4>5  auo  33ab',Uon  ^u  fdUiefum,  fd^Iof;  ibn  aber  i>olltommcn  crft  turd)  ben 
9??efuao,  burd)  wekten  alle  iHn-beifningen  ficb  erfüllten  unb  ^sc^raet  in  ein  uni<oerfales  3teid) 
(yotteo  überging.  —  93)  Tief;  erfüllte  fid)  bcfonterci  auffallent  bei  ber  crften  iPretigt  be^ 
^poftele  5>ctru>?."^ba  bie  ^n^över  reumütbig  in  fid)  gingen  unb  fragten:  „©a?  müf;en  wir  tliun?" 
Act.  2,  :;7.  —  9-5)  31n  bie  ilircbe  oon  ^icrufalem"  fcbloffen  fid^  fic  neuen  ßbriftengemeintcn  ber 
9?ad^barfd^aft,  wie  2:ödncr  an  ibre  9?iutter  an.  —  9'3)  fn;  n'iKO(^oii?'/v,  -—  96)  b.  "b.  nid)t  wegen 
bc-o  'iMnibei\  ben  tu  auf  Sinai  mit  mir  gefd>loffcn,  fontern  wegen  beö  neuen  23unbei%  ben  id^ 
blof;  auc  (£rbarmen  mit  tir  eingebe. 


Caput  XVII. 

1.  Et  factum  est  Verbum  Domini  ad  me,  dicelis:  2.  Fili  hominis 
propone  aenigma,  et  narra  parabolam  ad  domum  Israel,  3.  et  dices: 
Haec  dicit  Dominus  Deus:  Aquila  grandis'  magnarum  alarum,*  longo 
membrorum  ductu,  plelia  pluniis,  et  varietate,^  venit  ad  Libanuin/  et 
tulit  medullam  cedri.^  4.  Summitatem  Irondium*'  ejus  avulsit:  et 
transportavit  eam  in  terram  Chanaan/  in  urbe  negotiatorum^  posüit 
illani.  5.  Et  tulit  de  scmine  terrae,"  et  posuit  illud'"  in  terra  pro 
semine,"  ut  firmaret  radicem  super  aquas  multas:'^  in  superficie  posuit 
illud.'-''  G.  Cumque  germinasset,  crevit  in  vineam  latiorem'^  Irumili 
statura,  respicientibus  ramis  ejus  ad  eam:'^  et  radices  ejus  sub  illa 
orant;"^  facta  est  ergo  vinea/"  et  fructificavit  in  palmites,'^  et  emisit 


Ccr  gjrop^et  (Sjed}icl.  17,  3—4.  2(nm.  1—7.  459 

propac;ines.'^  7.  Et  facta  est  aqiiila  altera^"  grandis  raagnis  alis,  niiiltis- 
(jue  plumis:-'  et  ecce  viiiea  i^Ui  quasi  mittons  radices  suas  ad  eani,-" 
palmitcs  suos  extendit  ad  illaiu,  ut  irrigarct  eam  de  areolis  germiiiis  siii.^ 
8.  In  terra  bona  super  aquas  multas^  plantata  est:  ut  faciat  frondes,  et 
portet  fructum,  ut  sit  in  vineam  grandem.  9.  Die:  liaec  dicit  Dominus 
Deus:  Ergone  prosperabitur?  nonne  radices  ejus"  evellet,  et  fructus 
ejus  distringet,  et  siccabit  onmes  palmites  germinis  ejus,  etarescet:  et 
non  in  bracliio  grandi,-"  neque  in  populo  inulto,  ut  evcUeret  eam 
radieitus?  10.  Ecce  plantata  est:"  ergone  prosperabitur?  nonne  cum 
tetigerit  eam  ventus  urens  siccabitur,^^  et  in  areis  germinis  s'ai  arescet?-^ 
11.  Et  factum  est  verbum  Domini  ad  me,  dicens:  12.  Die  ad  domuni 
exasperantem :  Nescitis  quid  ista  significent?^''  Die:  Ecce  venit  rex 
Babylonis  in  Jerusalem:  et  assumet  regem,  et  principes  ejus,  et  adducet 
eos  ad  semetipsum  in  Babylonem.  13.  Et  tollet  de  semine  regni,^'  feriet- 
que  cum  eo  foedus;  et  ab  eo  accipiet  jusjurandum;  sed  et  fortes  terrae 
tollet,  14.  ut  sit  regnum  humile,  et  non  elevetur,  sed  custodiat  pactum 
ejus,  et  servet  illud.  15.  Qui  recedens  ab  eo  misit  nuntios  ad  Aegyptum 
ut  daret  sibi  equos,  et  populum  multum.  Xumquid  prosperabitur,  vel 
consequetur  salutem  qui  fecit  haec?  et  qui  dissolvit  pactum,  numquid 
effugiet?  16.  Vivo  ego,  dicit  Dominus  Deus:  quoniam  in  loco  regis,  qui 
constituit  eura  regem,  cujus  fecit  irritum  juramentum,  et  solvit  pactum, 
quod  habebat  cum  eo,  in  medio  Babylonis  morietur.  17.  Et  non  in 
exercitu,^^  neque  in  populo  multo  faciet  contra  eum  Pharao  praelium: 
in  jactu  aggeris,^  et  in  extructione  vallorum  ut  interficiat  animas  multas. 
18.  Spreverat  enim  juramentum  ut  solveret  foedus,  et  ecce  dedit  manum 
suam:^^  et  cum  omnia  haec  fecerit,  non  effugiet,  19.  Propterea  haec 
dicit  Dominus  Deus:  Vivo  ego,  quoniam  juramentum,  quod  sprevit,^  et 
foedus,  quod  praevaricatus  est,  ponam  in  caput  ejus.  20.  Et  expandam 
super  eum  rete  meum,^''  et  comprehendetur  in  sagena  mea:  et  addueam 
eum  in  Babylonem,  et  judicabo  eum  ibi  in  praevaricatione,  qua  despexit 
me.  21.  Et  omnes  profugi  ejus  cum  universo  agmine  suo,  gladio  cadent: 
residui  autem  in  omnem  ventum  dispergentur:  et  scietis  quia  ego 
Dominus  locutus  sum.  22.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Et  sumam  ego 
de  medulla  cedri  sublimis,^"  et  ponam :^*  de  vertice  ramorum  ejus  tene- 
rum  distringam,^^  et  plantabo  super  montem  excelsum^*^  et  eminentem. 

23.  In  monte  sublimi  Israel  plantabo  illud, ^'  et  erumpet  in  germen,  tt 
faciet  fructum,  et  erit  in  cedrum  magnam:^-  et  habitabunt  sub  ea  omnes 
volucres,"*^  et  Universum  volatile  sub  umbra  frondium  ejus  nidificabit. 

24.  Et  scient  omnia  ligna  regionis,^^  quia  ego  Dominus  humiliavi  lignum 
sublime, ^^  et  exaltavi  lignum  humile:  et  siccavi  lignum  viride,  et  fron- 
dere  feci  lignum  aridum.     Ego  Dominus  locutus  sum,  et  feci.''^ 

1)  ivcrinUcv  9?abu*cbpncfor  ]\x  ?cr|lcf>cn  ift;  f.  3.\  12;  Jer.  48,  40;  Dan.  7,  4.  —  iJ)  Tic 
T^Ii^cl  bcbcutcn  t>ic  •'öccrcc-mad^t,  tic  03licbcr  bie  Wenige  cicbpntcnbcr  i^ölfer,  bic  (vcbcrn  ra;^ 

S(riKlH'n    UUb    biC    :)lciCf>t(nimcr.  —  3)     ö    nnKpi^    rij    iKTumi    -/i'tiir/r  örixi'>r.  —  -4)    UlUCV  tCUl 

l'ibcincn  ift  bicr  cjfciibvir  ;)cnifalcin  mit  feinem  '■pvadutcmpcl  iinb  feiner  ftcUcn  .^tMiiiiöbui-jj  ;u 
ycrftcbcn,  ba-j  binnt  bie  Grbabenbcit  uuD  ?.''^1jcftat  bicfer  feiner  i^iuten  bae*  3lnfehen  euu-;> 
<!i3ebiroeö  batte;  Jer.  22.  23;  Zach.  12.  1.  öc  fx<^'  ~ö  i/}t/iia  tict'/.'&tif  e'ic  rör  AiiuKfi. — 
3)  DltDi  ,/-J3fKiubun9  bcr  Scfcr,"  nad^  ben  SKtblnncn  „SBipfcI  ber  Sebcr."    ÖIrftercö  ivarc 

auf  bie  porncbme  Sinivcbncrfd^vift  ^jcrUKxIcm^  511  beuten,  Icijteref- auf  bie  föniiilid^t  gamilie 
Öi^vitbitt.    Kul  i'/n.h  räi~i/eK7n  r>/c  Ktrfxir.  —  6)  b.  b.  bic  vpmcbmften  Ginu'obncr.    rü  .mv» 

T//f  ä-a/vT>/roc.  JJ'{<n  büvfte  am  füjilid^ften  auf  ben  itiMiiji  ^c^^idnu  felber  iKbeutet  iverfcn 
ttjcil  aud)  i\  ä  tie  :Kcbe  tuMi  feinem  9l"ad^fcli3cr  ift.  —  7)  »vcld>c><  S^'ort  bier  a'le  3(ppelatt',nim 


460  Vcx  ^rop^et  Sjie^el.  17,  4—18.  2Inm.  7—34. 

„Äiämerlanb"  ju  ncbmen  unb  auf  ^a^Mon  ^u  beuten  ift;  f.  16,  29;  Prov.  31,  24.  —  8)  b.  b. 
5^vib?(cn.  e'ic  ^o/.ii'  TersixiaidvTjv.  —  f))  Sä*  \\t  Her  cin  Cv^cwic^t  baraufgelegt,  ba§  ^tabuÄo« 
bcncfor  ftatt  beö  entthronten  Äönig^  »ebcr  einen  Statthalter,  no*  einen  ^»errft^er  «cm  3luä' 
laut'  einfci3te.  —  10)    S6  i|l  ®erecia6,  ber  initcr^bruber  beö  So^i^in  bamit  gemeint,— 

11)     „in   ein    Saatfetb,"    ek   rb   neSlov  <^vTbv  £(p'  iöan  noAlü.  —  12)   D^3"1  D*!3"7^  \1T) 

„gelegt  über  »iele  SBaffer"  b.  ^.  in  einen  wäljcrigen  i^oben.  Sebecia^  ivarb  c^\i  Äcnig  einge* 
fe'tU  unter  tßcrbältntffcn,  bie  baö  ®ebcit)en  fciue^^  (ycfLt(ed)tci^  fiAertcn.  I^ic  iUiIg.  ijl  bicr  mebr 
umfAreibcnb  alö  überfct^cnb.  —  13)  »c(Ae  SBorte  man  babin  auflegen  fann,'^ab' 9?abud)0:» 
boucfor  fid)  ni($t  i?iel  fümmerte  um  Sebeeiac«,  weil  er  al)nte,  beffen  ^errfc^aft  n^ürbe  nid)t  lange 

baucrn.    Ter  ^ebr.  Jevt  ift  bunfel :  ')t2Ü  D'^J^ö^  /-fl^fif^  thum.  Seibenbaum  fegte  er  ibn," 

Der  fcünell  wäd)il  unb  fd)nctl  flirbt.  So  bie  ?}tabbincn.  ^vm  5lrab.  bat  bai^  ©ort  bie  iBebeutung 
„(£bcnc,"  n?ornad>  bie  Ueberfeijung  lautet:  „auf  bie  (Sbcne  fetzte  er  ibn,"  wa^  man  auf  bie 
gemeinen,  nidit  bemu^ugten  i'erbältntffc  De?  ScPceia^^  beuten  fann.  Emß'AfTTuiin'ov  haiev  ah-ü. 
1  '4j    SeDeciaö  lebte  im  3Bobl|^anb,  nabm  ^u  in  iiefii5  mit  ^abe  unb  batte  Wid)t^  ju  beflagen, 

alo    baf;    er    i>afa(I    nrnr    (humili.S    Statura).      t';. ^rs-o   «f   «/(-f/ioi-  äai^evovaav  kcü  /tiKpav.  — ■ 

1'5)  „beffen  Sieb^iveige  |ld)  ju  ibm  binncigtcn."  9iad)  ^ieronmuu«  ift  bamit  gefagt,  bau  er  unb 
bai'  iH>lf  (bie  J){eb5n.Higc)  mebr  auf  9?abudiobonofor  binfaben,  ben  fie  al^  Ä'önig  betrad)tetcn. 
9?ad^  WalDonat  u.  'ül/  ift  bamit  gefagt,  bie  ,^\vcic\t  Dee  SeDeciae,  b.  b-  feine  Wad^t,  babe  flcft 
nidu  au^geDebnt  gleid)  au^gcftredten  ?){cb',aH-igcn,  fonDern  ftd)  in  engen  i'erbaltniffen  gebalten; 
ee  fei  'Jl(Ie-5  auf  bie  '»Perfon  De>?  Sebeciax"  bcfdirvuift  geun'fen;  man  babe  u^obl  einen  Äi^nig,  aber 
hin  'Ifctd)  gefeben.  Xie  erftere  (Srfldrung  vunTtent  ben  i'orjug,  unb  pa§t  am  9tid)tig|len  5uni 
i^olgenben.  ruv  i:iTiQaiviG\}ai  TU  KAi/fiara  ahvfjr  fV  alro.  —  \{\)  b.  b.  De?  Äöuig«?  -^^Kid^t  bing 
gan;  v^on  '}?abudn'>bonofor  i^h.  —  17)  Tie  neubegrüuDete  r'.>naftie  blübtc,  Dao  VauD  erbolte 
fid^  "i^on  feinen  SAlägen,  ber  QBoblftanb  mebrte'iut.  —  IJS)  Cb  Damit  bie  Äprü>f;linge  bcä 
Äonigo,  oDer  Der  i^ewobner  beo  'i'anDeo  5U  iH'rftcben  feien,  Uifjt  ficb  u^obl  mit  'i3enM|lbeit  faunt 
ermitteln.  (lornetiuei  a  VapiDe  mn-ftebt  unter  Den  iialuiites  Die  föuiglid)en  unD  aDclidien  Spröf;« 
lingc  unD  unter  Den  in-opaüines  Die  bürgcrliiten.  —  19)  neu  i^ireivc  rv'  ärcKkrt^piUh  a'vrf/c.  — 
20 1  ii6  ift  Darunter  Die  .Hönig?mad)t  '^iegiipten?  ober  Die  5>erfon  bei^  ivönigi?  felber,  ber  bamala 
9Un-teC'  bief;,  5';i')-ö70  i\  Gbr.,  ]u  i^erffeben,  Der  überaue  friegerifdi  war.  —  21)  tto/i'?  öw^t.  — 
22  j  n.3ijD  „ftrerfte  lecb^euD  feine  il^urjel  nacb  ibm  auv."    Sebecia><  wcuDete  fic^  bcm  Äc>nige 

T  :    - 

t>on  3legvinen  ut,  um  burd)  ibn  be?  Aalb.  Qodje^  (o3  ,^u  werben.  TTspiTTenlEyuhij  npbg  al-bv 
Hdi  pi'Cni  ul'Tf/g  -pbr  avröv.  —  2'l)  ,,auf  Dafj  er  Den  Seintloef  0><racl)  überftrömen  mbä)tt  i>cn 
feinen  '^3artenbeetlein  aui?."  5legin'ten  wirD  bier  \V(ct,cix  feiner  Jrudnbarfeit  ali5  (^iarten  betradUet, 
Unter  Den  ci^artenbeetlein  bürfte'  man  Die  l'auDe'^tbiile  verlieben,  welcbc  burcb  Die  fielen  üfilarme 
begreujt  ftnb.    rs3efcniuö,  I^erefer  u.  §1.  wollen  bier  ben  3(u>^Drud  n^D*2  n^yi^^^  unf  \^ciS 

„Öelanber  ber  ^''flan^ung"  beuten.    Slllein  bann  i|l  ba6  ^''raftrum  p  f»^wer  ju  beuten.    3luc& 

bat  biefe  (£rllärung  feine  ber  alten  Ueberfetutngen  für  ftit.  tov  -nriam  ahTi/v  avv  tu  ßS/M  rf/g 
öv-eiag  ahrf/g.  —  24)  Tiefer  ?(ui^Drud  ift  bier  alo  iuM-wurf  für  2eDeciai<  ]u  betrad)ten,  bat;  er 
in  fo  gute  a?erbältnif[e  eingefctu  war,  uud  bodmaeb  ^lenDcrung  berfelben  ftrebte.  —  2o)  cd 
pi^ai  Tilg  (LTTa/MTiiTog.  c£«i  UHM-Deu  bier  Die  ©ur^eln  eigeuo  unb  Die  jvrüdue  eigeni^  genannt. 
(Erflcre  Dürften  Die  9legicrung>?madn,  legtcre  Die  bereit-?  erworbenen  ^Isortbeile  unD  ^yrudite  Deä 
ofrentlidum  ©oblilanDe?  be^eidnum.  —  2G)  (£?  beDarf  feiner  grof?en  Wad^t.  SBefanntlicft 
bewirfre  ?iabud)oDonofor,  Der  mit  Dem  •g'eereöftabe  in  ^){eblatba  weilte,  Die  (Eroberung  :fverufa- 
lern?  nur  Durct)  eine  i?Unbeilung  De?  ^cerce.  Die  unter  Dem  Cberbefebl  be?  ^}febn5ar"Dan  ftanb 

l^^  Keg.  24.  —  27)   Koi  'i6ov  TTiaiveTai,  fii/  Karei'i9um;  —  28)   Q^lpn  Hl"!   »/ber  CftwiuD," 

weld*er  au?  ben  brennenben  Saubflädum  5lrabien?  fontmt  unD  ^'flan^en^tnb  fsJcwät^fe  s^erborren 
madu.  (£?  ift  bierj^er  .Honig  'oon  "-i^abiilon  gemeint.  —  29)  ahv  -ü  ßöXu  ämTo'/.?]g  avTyg  ^r/pnv- 
■üiintTdi.  —  aO)  '^^0  flar  UUD  verftauDlidi  bac  im  iMlDc  (^u^fagte  i)!,  \^  will  e?  'siott  bem  bart= 
bbrigen  ü>olfe  bod)  no*  flarer  madien,  uud  Die  2bat|\uten  ebne  ^ilD  i?or  ibre  3lugen  ließen.  — 

31)  (£r  wirb  mit  SeDecia?  ein  iMinbnif;  f*lief;en.  —  32)  nt2n^,p3  iHlN  nt^*I^*  N*^ 
„unb  niebt  wirb  ^Mmrao  mit  grofjent  .^eere  unb  i>ielem  i'olfe  im  Äriege  (£twa?  au?ri*ten  gegen 
ibn,"  b.  b.  gegen  OJabud^oDonofor.  —  33)  b.  b.  wabreuD  9fabu\toDonofor  ^erufalem  mit 
Sd^aun^i  uuD  il^äüeu  umgibt.  (Einige  belieben  e?  auf ':].''barao  unD  Denfen  Die  vun-bergebenbe 
9cegatton  bin^u:  „nidu  mit  ii>allaufwcrfen  uuD  Sdianjen  wirD  er  gegen  ibn  fampfen,"  weld)er 
Sinn  febr  ge'^wungen  erfdieint,  wäbrcnD  Der  erftere  \\\  flar  ift  unD  5eigt,  bafj  Die  i^oüwerfc 
9iabiuf  oDonofor?  Dem  ^J'barao  ein  .»^tuDernij)  feigen,  um  Dem  SeDeeia?  erfolgreid)  ju  Jpülfe  ,^u 
fommen.  —  311)  'iJJad)  i^atablu?  iil  Dief;  ihmi  Dem  mit  ^^fabudn^Donofor  eingegangenen  3?unDe 
gefagt;   nac^  bem  (ItjalDäer  unb  9}falDcnat  pcn  bem  meineiDigen  mit  ^J-^barao.    ^egtereö  i|l 


•Ccr  tropftet  (Sjec^iet.  17,  18—24.  3lnm.  34—46.  461 

natürlicftcr  unb  ^^aijcnbcr  ^um  Gcntcrt.  —  35)  ♦fl'^X  „meinen  Sib."    ®Ptt  nennt  bcn  (£ iD 

■      T     T 

bcn  fcinic|cn,  ircil  er  auf  feinen  'infamen  alnu'lfjU  ivar.  ri/v  öimui/oGinv  fiov.  —  36)  b.  b.  ic^ 
n^cr^c  ma*cn,  baf;  er  i^Iei*  einem  5iMlDc,  ^a>J  entrinnen  n?i(I,  jU'fani^cn  werte;  f.  12,  13;  32,  3. 
'^efanntli*  unirte  3eVecia:?  auf  ber  »'^luAt  i^faHijen  iienommen.  —  37)  f.  i\  3.  —  38)  b.  b. 
tcb  UMÜ  ibii  einfc^en.  «u  (^(jcrw  f^i  Kto(üf,r  -niKtonirwr.  üCmc  ??abiutctoniM"or  einen  Srrii'f;» 
linji  fec«  Möniiicbaufe?  nahn  unt  ^un  i^ciirunter  einer  neuen  fdnxMiten  riMiaüie  ^u  matten 
be^uH'cfre,  fo  n^iil  an*  CiHnt  einen  folgen  2iM-i,M';lin;i  te<?  taiMtinten  .MoniiVbaufeci  nehmen,  aber 
in  ter  "Jlbfidu,  ibn  iirof;  ^ü  niaitcn  unb  bbber  ',u  ftellen,  al-j  je  einer  i^eftanben.  ii\nu]t  n^cUen 
barunter  ^nndebü  ^orobabel,  tcn  (infel  ^loadMUi^  verfteben,  unter  ivelitcm  bie  erfte  rKuiffebr  au? 
ber  (^iefanjienfibaft  ftattfanb.  'Jdlein  bie  erbabenen  iH-rbeifuiniKU,  bie  bier  aufi^eftrpiten  finb, 
paiTen  im  v>o(lfommenen  unt  abaauaten  3iune  nur  auf  bcn  i^riM^en  "i^ad^fornmcn  ^oaitin?  un^ 
Jorobabclx^,  nu\  (Sbriftu-;?,  ten  'Mott  ut  einer  tieber  nhutte,  beren  v^an-ii^e  fiit  über  ade  Jöelt 
auiJbrcitcn.  Ter  llbalNicr  jiibt  baber  pmiaiii  mit  reu  iCnn-teu:  „Cut  ivill  ibn  aufuebmcn  aU 
bcn  Ai^wuy  Wcfllai?."  —  3}i)  <\iott  nennt  bcn  ^iveiji,  bcn  er  aui^crwdblt,  einen  „Wirten, 
fdniMitcn/'  UHil  er  ibn  nidn  bnr*  irt-ifd^  unt'  aufu-rc,  fonbcrn  furcb  s^irtiiic,  innere  Mraft 
bet>erui!icn  umü.  KniJ(Sini  arrön'  n-iiKriü,.  —  'lO)  Ter  bobc  i-^crii,  auf  bcn  '''^ott  feinen  "^(ujcr« 
nsibltcn  rflan^cn  und,  iit  2ion,  t.  b.  tie  .siirdie,  ric  ^tart  auf  tcm  '-i^criU',  auf  wcli-bc  tic  '^(uiicu 
aller  i'blfcr  i^crid^tct  finf.  5o  febr  ric  .Hird'e  \\\  a((cn  .Reiten  '.^crfannt,  ocra*tct,  iHM'folv^t  n\uT, 
immer  crf*ien  fic  unt  crfcbcint  noit  jei3t  ali^  bie  .arof;artiiifte  "^(nftalt  auf  (irren,  al«  tcr  '^nrü"( 
aEer  iiciftii^cn  Ibdtii^tcit,  atc  ber  (£entralpuuft  aüee  (^uten,   (fblcn,  Sdunitn,  (£ rbabentn. — 

-11)    Tic  LXX  überfc^en  ^S^nt^N-  plantabo,   mit  Kftniäau  „id)  n>erbc  aufbcincicn,"  wao 

STbeobcrct  auf  bie  ilrcujigung  bcö  SWefila^  beutet.   Sie  lafcn  I^^HX-  —  -5^2)  Ter  Gcberbai  m 

tfl  tcr  vVli>niii  unter  bcn  5?viumcn  unt  jvünt  3tMnmcr  unt  JCMutcr;  Is.  f)!',  13.  — 43)  Tic 
inSu'l  ünt  ein  3innbilt  tcr  'l^cnfd^cn,  ali?  ''»nnftcr  betrautet.  tXbriftUö  »rirt  al?  s^ciftii^cr  .Hbnig 
berrfd>cn;  f.  31,  ii ;  Dan.  4,  'J.  —  'i'i]  Tic  i^viumc  bcjeid^ncn  bier  tic  AÜrfien  tcr  lirtc.  Sie 
beif;en  „2?dnmc  tee  ^clte^,"  n"Tü*n  *VJ^*'  ^'''^■°^  ™''  "£'''«•'  ini  '^3ei^enfat3c  5u  tcm  ^aumc  tc? 

2?eri^e?,  ber  ben  '???efnao  bebeutet.  —  4-5)  Xie  ivin^c '©eltacfdiicbte  liefert  teu  fortlaufcntcn 
Si^cnH'iö,  baf;  TsJott  tic  2tp(5en  crnictriiit,  tic  rcmiitbi.^cn  erbobt.  5d>i.Mi  fai^t  Cu^bannci^  C£br?= 
fcilomu?:  „ric  Temutb  ii1  ta-?  iiröfue  Cvfer  unt  tic '•Biuttcr  einer  erbabenen  f'bilofci^bie," 
unt  f^h'c^eriui?:   Humiles  dum  se  dojieiuut  ad  Dei  siiuilitudiueui  a.scein.luut. — 4üj  Km 

rrviijCHj. 


Caput  XTIII. 

1.  Et  factns  est  sermo  Domini  a<l  nie,'  dicens:  2.  Quid  est  quod 
inter  vos  parabolam  vertitis  in  proverbium  istud"  in  terra  Israel,  dicentes  : 
Patres  comederunt  uvam  acerbam,^  et  dentes  filioruni  obstupeseant? 
3.  Vivo  ego,  dicit  Dominus  Deus,  si  erit  ultra  vobis  parabola  haec^  in 
proverbium  in  Israel.  4.  Ecce  omnes  animae,  meae  sunt:  ut  anima 
patris,  ita  et  anima  filii  mea  est:  anima,  quae  peccaverit,  ipsa  morietur. 
5.  Et  vir  si  fuerit  justus,  et  fecerit  Judicium,  et  justitiam,  C.  in  montibus 
non  comederit,  et  oculos  suos  non  levaverit  ad  idola"^  domus  Israel:  et 
uxorem  proximi  sui  non  violaverit,  et  ad  mulierem  menstrnatam  non 
accesserit:  7.  et  hominem  non  contristaverit:"  pignus  dcbitori  reddi- 
derit,  per  vim  nihil  rapuerit:  panem  suum  esurienti  dederit,  et  nudum 
operuerit  vestimento:  8.  ad  usuram  non  commodaverit,  et  amplius  non 
acceperit:  ab  iniquitate  averterit  manum  suam,  et  Judicium  verum  fecerit 
inter  virum  et  virum:  9.  in  praeceptis  meis  ambulaverit,  et  judicia  mea 
custodierit  ut  faciat  veritatem:'  hie  justus  est,  vita  vivet,  ait  Dominus 
Deus.  10.  Quod  si  genuerit  filium  latronem  effundentem  sanguinem, 
et  fecerit  unum  de  istis:  11.  et  haec  quidem  omnia  non  facientem,  sed 
in  montibus  comedentem,  et  uxorem  proximi  sui  polluontem:  12.  ege- 
num,  et  pauperem  contristantem,  rapientem  rapinas,  pignus  non  redden- 


462  !Dcr  f  rupfet  (Ssed^icf.  18,  1—3.  3lttm.  1—4.. 

tem,  et  ad  idola  levantem  oculos  suos,  abominationem  facientem :  13.  äd' 
usuram  dantem,  et  amplius  accipientem:  immquid  vivet?  npn  viyet; 
cum  universa  liaec  detestaiida  fecerit,  morte  morietur,  sanguis  ejus  in  ipso 
erit.  14.  Quod  si  genuerit  filium,^  qui  videns  omnia  peccata  patris  sui, 
quae  fecit,  timuerit,  et  non  fecerit  simile  eis:  15.  super  montes  iioii 
comederit,  et  oculos  suos  non  levaverit  ad  idola  domus  Israel,  et  uxorem 
proximi  sui  non  violaverit:  16.  et  virum  non  contristavcrit,  pignus  non 
retinuerit,  et  rapinam  non  rapuerit,  panem  suum  esurienti  dederit,  et 
nudum  operuerit  vestimento:  17.  a  pauperis  injuria^  averterit  manum 
suam,  usuram  et  superabundantiam  non  acceperit,  judicia  mea  fecerit, 
in  praeceptis  meis  ambulaverit:  hie  non  morietur  in  iniquitate  patris  sui, 
sed  vita  vivet.  18.  Pater  ejus  quia  calumniatus  est,  et  vim  fecit  fratri, 
et  malum  operatus  est  in  medio  populi  sui,  ecce  mortuus  est  in  iniquitate 
sua.  19.  Et  dicitis:^*^  Quare  non  portavit  filius  iniquitatem  patris? 
Videlicet,"  quia  filius  Judicium,  et  justitiam  operatus  est, ^-  omnia  prae- 
cepta  mca  custodivit,  et  fecit  illa,  vivet  vita.  20.  Anima,  quae  pecca- 
verit,  ipsa  morietur:  filius  non  portabit  iniquitatem  patris,  et  pater  non 
portabit  iniquitatem  filii:  justitia  justi  super  eum  erit,  et  impietas  impii 
erit  super  eum.  21.  Si  autem  impius  egerit  poenitentiam^^  ab  omnibus 
peccatis  suis,  quae  operatus  est,  et  custodierit  omnia  praecepta  mea,  et 
fecerit  Judicium,  etjusitiam:  vita  vivet,  et  non  morietur.  22.  Omnium 
iniquitatum  ejus,  quas  operatus  est,  non  recordabor:  in  justitia  sua, 
quam  operatus  est,  vivet.  23.  Numquid  voluntatis  meae  est  mors  impii, 
dicit  Dominus  Dens,  et  non  ut  convertatur  a  viis  suis,  et  vivat?  24.  Si 
autem  averterit  se  justus  a  justitia  sua,  et  fecerit  iniquitatem  secundum 
omnes  abominationes  quas  operari  solet  impius,  numquid  vivet?  omnes 
justitiae  ejus,  quas  fecerat,  non  recordabuntur:  in  praevaricatione,  qua 
praevaricatus  est,  et  in  peccato  suo,  quod  peccavit,  in  ipsis  morietur. 

25.  ,Et  dixistis!  Kon  est  aequa  via  Domini."  Audite  ergo  domus  Israel: 
Numquid  via  mea  non  est  aequa,  et  non  magis  viae  vestrae  pravae  sunt? 

26.  Cum  enim  averterit  se  justus  a  justitia  sua,  et  fecerit  iniquitatem, 
morietur  in  eis;  in  injustitia,  quam  operatus  est,  morietur.  27.  Et  cum 
averterit  se  impius  ab  impietate  sua,  quam  operatus  est,  et  fecerit  Judi- 
cium, et  jusütiam:  ipse  animam  suam  vivificabit.  28.  Considerans 
enim,  et  avertens  se  ab  omnibus  iniquitatibus  suis,  quas  operatus  est, 
vita  vivet,  et  non  morietur.  29.  Et  dicunt  filii  Israel:  Non  est  aequa 
via  Domini.  Numquid  viae  meae  non  sunt  aequae,  domus  Israel,  et  non 
magis  viae  vestrae  pravae?  30.  Idcirco  unumquemque  jnxta  vias  suas 
judicabo  domus  Israel,  ait  Dominus  Deüs.  Convertimnii,  et  agite  poeni- 
tentiam  ab  abominationibus  vestris:  et  non  erit  vobis  in  ruinam  iniqui- 
tas.  31.  Projicitc  a  vobis  onnies  praevaricationes  vestras,  in  quibus 
}n'aevaricati  estis,  et  fncite  vobis  cor  novum,  et  spiritum  novum:  et  quare 
moriemini  domus  Israel?  82.  Quia  nolo  mortem  morientis,  dicit 
Dominus  Dens,  revertimini,  et  vivite. 

1)  nHi(n-i'*ciitli*  lUHt  immer  im  fcitftcn  SabriMutd)  ^ibfübruiti^  tc?  t<fi*P"i»^3  b.  b.  im  3r. 
593  i\  C£br.  —  2)  ^Ct^HTlK  D'^J-'t^  „»varum  tcd)  bramtt  ibr  tiefet^  SVl-ücba^crt?"  ri 

TT-  '.■  •     : 

i ii'ii'  >'/  -uimin/.,]  fivr)/.  —  3)  Jev.  oI.  20:  Thron.  5,  7.  Tic  Cu^Vaclitcll  in  53itb'.iIon  reclltcu 
bic  Unfd<ulfiin'"  fein  unf  alle  2itiilr  auf  bic  i'ätcr  wäl'^cn.  Sc  ivar  rief;  ein  iirpfice;  Unrecht. 
Tcnn  iiH-nn  iUut  tic  isitcr  aücrriniv^  i^rcj^  jicuinbijU  (>attcn,  fc  (\ittcn  tü&>  aiirfi  fic  (\xo\;c 
3unbcn  lH';Vin;icn,  ric  all'  tic  lH'rI^ani•^tcn  betrafen  verdienten.  —  4)  nnid^c  $[S?crtc  eine  febr 
iH'rfd^icrcnc  reutunii  (eifen  unr  aucl>  nnrflid^  crfabrcn  haben.    i>ataMue  crflart:  „(i-}  mxti 


T)tt  fxopim  gjccMcI.  IS,  3^25.  2(nm.  4—14.  463 

3?tcmanb  mcf>r  c^tbcn,  t(v  lut  Mcfci?  3vM-üifa^prtc?  bcbicnc,"  b.  b.  c?  »t^crbcn  bic  ?cutc  nun  ein» 
fcbcn,  baf:  bicfcj  2iM-üituuMt  irriji  c\ctMaudn  UHM-tcu.  Tcrcfcr:  „(f?  n»irb  nun  bcr  llntcrivinii 
.crfoli^cn,  unb  ba^urd)  ^cm  fpottiutcn  2iMÜdMiHM-tc  ein  trnfc  iicniad)t  nn-rpcn."  31Ilioli,  ^Vr*ibc 
u.  5i.:  „iTtf^r  foUt  ron  nun  an  bicfce«  5iMüdMvcvt  nidn  nichr  im  "Wnnfc  führen!"  Tic  crftc 
Srflärunii  ift  offenbar  bic  bCiirünbctftc,  ivic  ar?  bor  i<caHiefü(Hnn.i,  bie  '^hnt  i5.  4  fclbcr  mad)t, 

beV'OCroieht.  —  O)    t/io-;  7(1  tf^iui/fiara.  —  6)    HJll*  „bcr  OJicmanCCn  bCfrÜdet;"   KaruAwnnrn":/^. 

7)  „^af;  er  rc*tf*affen  banblc;"  rov  7Tni)]fmi  ain'i.  —  8)  b.  b.  wenn  bicfcr  eben  bcrd>ricbenc 
lajlcrbaftc  Sobn  felbtl  33atcr  nnrb,  unb  fein  5obn  gute  ®egc  gebt.  —  i))  *J^*P  ,.-'*cn  bem 

9lrmen."    5"  t"cr  ^yaraflelfieße  i'.  8  bcif!t  ci<  h)X^*2  »''<>m  Unred^t,"  n^tdjcr  ^cäart  bier  aud) 

bie  LXX  feilsten:  ''i-u  iithKinr.  —  10)  bcipt  bier:  ^br  fönntct  •.'»icdeidn  cinn>cnbcn,  baf;  id^  ja 
felbft  aujj^cfproi-bcn  habt,  id)  uhmtc  ric  '??iiffctbat  ^cr  isitcr  an  ^cn  Minbcrn  räd^cn  bie  in  ba« 
britte  unb  vierte  ''»ilicb;  Exuii.  •JO.  '>.  —  II)  fcMt  im  -t^cbr.  u.  LXX  unb  ricnt  bicv  nur,  um 
ben  "Jlnfau;!  ^cr  ■Jlntunn-t  auf  tic  tfinivcnfuuii  ',u  bc^cid>ncn.  —  Ml]  (£•?  nunttc -}?^■^nd^en 
f*eincn,  C-iott  babc  feine  .'öanMuuiKMveife  i^e.iufcrt  nur  frübcr  ^en  Unfd>ulri;icn  für  crer  mit 
Ipem  5*ulriiiien  betraft,  betlrafe  aber  jet^t  nur  ben  3d>ulDi;icn.  "Jtüein  ^a^<  iil  nur  2*ein. 
(^Unt  ftrafte  nie  einen  anbern,  ati?  ttn  2dnilfi;ien.  Ter  Unterfdiicp  ^wifAcn  Igelit  uuf  (iinft 
befiebt  nur  barin,  J^a\;  bie  Wenfd^en  i:on  jeiit  ibrc  Scbulf  beffer  erfennen  unr  ^abcr  nimmer  über 

Ungerednigfeit  i?pn  3eite  (i5cttei^  fiagen  iverben.  —  13)   "inKüIl'^^Dpmj**  „wenn  ber 

SBcfe  5urücffebrt  luMt  ail  feinen  Sünfen;"  LXX  läv  li-oaTpeiiij  ek  'zaaüv  rüv  üvofjiüv. — 
li)  b.  b.  ibr  nn^rret  nie  mit  meinen  3trafgcridnen  5ufrteben  fein,  \&>  mag  e?  madien,  wie  i* 
iriü.  riefe  3^ebe  ütcint  im  iGiterfprud^c  mit  i'.  3  ',u  lieben;  allein  eo  f^eint  nur.  Xenn  n\i6 
bert  oben  a,i\aci^t  wor^en,  iit  auf  bie  golgejett  ju  beuten;  ber  bier  gemaduc  iHn-wurf  aber  auf 
bie  le^t  Icbenben  Cuifen. 


Caput  XIX. 

1.  Et  tu  assume  planctum  ^  super  principes  Israel,  2.  etdices:  Quare 
mater  tua  leaena^  inter  leoiies  cubavit,  in  medio  leunculorum  enutrivit 
catulos  suos?  3.  Et  eduxit^  unum  de  leunculis  suis,  et  leo  factus  est:  et 
didicit  capere  praedam,  hoininemque  comedere.*  4.  Et  audierunt  de  eo 
Gentes,  et  non  absque  vulneribus  suis  ceperunt  eum:"^  et  adduxerunt 
eum  in  catenis  in  terram  Aegvpti.  5.  Quae  cum  vidisset  quoniam 
infirmata  est,  et  periit  expectatio  ejus:  tulit  unum  de  ieunculis  suis,^ 
leonem  constituit  eum.  6.  Qui  incedebat  inter  leones,  et  factus  est  leo : 
et  didicit  praedam  capere*  et  homines  devorare:  7.  Didicit  viduas 
facere,'  et  civitates  eorum  in  desertum  adducere:  et  desolata  est  terra,  et 
plenitudo  ejus  a  voce  rugitus  illius.  8.  Et  convenerunt  adversus  eum 
Gentes*  undique  de  provinciis,  expanderunt  super  eum  rete  suum,  in 
vulneribus  earum^  captus  est.  9.  Et  miserunt  eum  in  caveam,  in  catenis 
adduxerunt  eum  ad  regem  Babylonis:  miseruntque  eum  in  carcerem,"^ 
ne  audiretur  vox  ejus  ultra  super  montes  Israel.  10.  Mater  tua  ^'  quasi 
vinea  in  sanguine  tuo'^'  super  aquam  plantata  est:  fructus  ejus,  et  frondes 
ejus  creverunt  ex  aquis  multis.'^  11.  Et  factae  sunt  ei  virgae  solidae  in 
sceptra  dominantium,^^  et  exaltata  est  statura  ejus  inter  frondes:'^  et  vidit 
altitudinem  suam  in  multitudine  palmitum  suorum.  12.  Et  evulsa  est 
in  ira,  in  terramque  projecta,  et  ventus  urens  siccavit  fructura  ejus:^" 
marcuerunt,  et  arefactae  sunt  virgae  roboris  ejus:  ignis  comedit  eam, 

13.  Et  nunc  transplantata  est  in  desertum,'"  in  terra  invia,  et  sitienti. 

14.  Et  egressus  est  ignis  de  virga  ramorum  ejus,'"*  qui  fructum  ejus 
comedit:  et  non  fuit  in  ea  virga  tbrtis,'"  sceptrum  dominantium.  Planctus 
est,  et  erit  in  planctum.-'^ 


464  Ziv  ^xop^it  Sjcc^ieU  19, 1—14.  STnm.  1—20. 

1)  „Srfceb'  ein  Älagltet»."  (Bcgenftanb  bcffdben  finb  Scadyaj,  ®obn  be^  Sofias,  ber  in 
äflpptiüte,  unb  ^oa^in,  bcr  in  d)albäifd)e  ß3cfaniicnfcf)aft  gefcmmen;  TV.  Reg.  23,  34;  24, 12. 
2)  Ta?  bcbr.  2Bort  mah  ift  hier  offenbar  mit  „n.nc"  p  übcrfcßien:  „SBie  lac;  bocb  beine 5}?utter 
(ü  3oacf)aj)  aU  l'owin  unter  bcn  l'PwenV"  ^Ud)  Einigen  ift  unter  ber  Wutter  ba|  ®efd)Ied)t 
l:ai?ibe',  nait  2(nbern  bie  i2i)na9P!;e,  nad)  Walbonat,  ßorneliui^  a  l'vi^^ibe  u.  "11.  bic  ^^tabt  3eru= 
falcm  ju  ocrile^en.    9?ad)  ber  |'>araael|leüe  33.  10  ift  wcH  bie  erfte  33cbeutun3  am  meiften 

begrünbet.    ri  y  fiiirjjp  aov  (jKi/ivog,  tv  fikau  Ieovtuv  lyevißrj;  —  3)  7j/rn  »/Uttb  eiueö  il)rer 

Sungen,   n*"^^0'   l^JUd)^   auf;"    nal  änemidTjaev  el^  tüv  OKvfivuv  ahry^.  — 4)   »VCmit  »0^1  btt^ 

„Äriegeifübrcn"'  au^gebrücft  ift.  —  3)  Dnn^3  »in  i^ren  ßJruben  (b.  ^.  burd)  ibre  Strategeme) 

tt>arb  er  gefangen;"  tv  ry  iha<i>Ooi>ä  avrüv  avi'fh'/<p&>/.  —  6)  „fte  nabm  einen  anbcrn  ibrer  jungen 
kniHU."  .g)ic"ronnmuci, 'jbeoboret  unb  fafl  alle  5?eucrcn  iierfteben  baruntcr  3i>ad)in,  n"i(^t 
5oafim,  feinen  iBater.  l'etjterer  war  aflcrbingv^  9^•lel)fo(ger  bed  ^o^iAkij;  allein  ba  ibn  bic 
2Iegt)ptier  ba^u  gcmad)t  battcn  unb  fein  2(nbcnfen  s^erbapt  n^ar,  fo  fcnnte  er  nicbt  n)0^(  rsjcgen» 
fiahb  eines  ÄlagelieDee  fein;  Jor.  22,  18.  Sorneliuji  a  l'apiDe  ^ält  inbeJTen  S^afim  entfcbietien 
für  ben  in  JRebe  fte^cnben  jungen  !i!öwen.    kuI  lAaßev  h'k'hov  Ik  tüv  gkv/uvuv  avrfji.  —  7)  J^n"*) 

Vn1.30'7{<  „erfannte  (fleifrf)lid))  ibre  2Bitttt)en."    Lai',  wai  im  Kriege  unb  in  ber  golge  beg 

■  T  :    :     '.• 

Äriege^  ju  gefd)ebcn  t^flegt,  trirb  bier  vcn  feiner  ^'•erfcn  au^gefagt.  Kai  heßero  tu  ■&päaei  ahrov. 
Wan  lieft  jwar  5Jid)ts5  t>ön  fvicgerifdicn  Unternebmungen  beö  3i-^*id)in ;  aßci»  ebne  B'i-'^eifet  battc 
er  fold^e  begonnen  unb  ebenbvibuvd)  9?abud}obonofor  »eranlajjt,  i^n  abjufc^cn.  —  8)  (£»5  ftnb 
bamit  tt?obf  nur  bie  iSbalrder  unb  ibre  i>erbünbctcn  gemeint.  —  9)  f.  2(nm.  .'s.  —  10)  Da 
bicr  l^on  Slbfübrung  in  bie  (^k"fangenfd>aft  bie  Siebe  iit,  bie  nod)  fortbauert,  fo  ift  es  einleud)tenb, 
bai5  nid^t  Soafim)  fonbern  ^i^^c^i»  bcr  in  Siebe  i^tebenbe  ift.  lieber  ^••''iifiii'^'  ^oti  f.  IL  33. 
244,  Slnm.  3. —  11)  f.  1^  2.  Xie  2(nfprad)c  gebt  auf  3Pii*in,  ber  ju  2?ab9lon  in  ber 
OJefangcnfc^aft  lebte.  —  12)  tvaS  bier  nidit  in  figür"lid)em,  fonbern  in  bud)ftäblid)em  einne  ju 
nebmeh  ift.  ^crufalcm  nmr  burc^  baS  ^lut  ((yefd){ed5t)  ber  Könige  einem  berrlicften  SBeinftode 
cibnlic^.  ^Terefer  überfctü  eS:  „wie  bu."  kuI  ^c  ävßo^  h  poä.  —  13)  t?oi' weld)cm  5Borte 
njobt  quasi  ju  fupplireu  ift.  Tcx  Sinn  ift:  ?^rud)t  unb  «ie^wcig  war  überaus  rci(tlicb. — 
14)  Xae  ^aus  Tainbs  jäblte  bamals  mebrcre  (£prof;linge,  bie  jum  -ipcrrfc^en  geeignet  waren. 

Kai  iytvfTo  avT?/  pnß()o(;  ekI  (pvAi/v  ijyovfiivuv.  —  l'j)    k(Ü  vil'codi]  tu  fteyi-i^ct  fljVjyf.  —  10)    Unter 

%xüd>t  ift  bier  wobl  nic^t  baS  ®cf(iled)t,  bie  9iad)fümmenfd)aft,  fonbern  iMclmebr  bas  3(nfeben, 
ber  3?cfilii,  bie  SDürbe  u.  f.  w.  ju  ferfteben.  k^lumve  -ä  tKAsKTa  avTy^.  —  17)  Dem  3ubeni>olfe, 
als  bcm  ausevwäblten  unb  mit  bcm  wabren  ^eiligtbumc  beglitdten  ^o\U  (Lottes,  muj^te  jebe6 
Sanb  aufscrbalb  bcr  ''»^•en';cn  feines  SrbtbcilcS  iiotbwenbig  als  SDüfte  crfd)cincn.  llcbrigenS 
mag  bier  ras  Sicicb  3?abi^lou  audi  wegen  feiner  unermcflliiien  31uSbebnung  SDüftc  genannt  fein. 
18)  Tiefes  J^eucr  ift  irobl  tas  ber  (£mpi3rung,  wcld'cs  ^ebecias  anfad)te,  unb  woburd)  er  bcn 
Untergang  ^^ina'fms,  bic  2lbfiibvung  in  bie  rs)cfangenfd)aft  unb  baS  (Jnbe  ber  .£ierrfcl)aft  beg 
bai.MDifd)c"u  '^5efd)led)tcs  i^eranlafUc.  'Diait  Jbcoborct  un^  JpieronomuS  ift  baruntcr  bie  {£mpi3rung 
^jsmacls  Jcr.  41  gegen  ''>^e^oliaS  5u  v^crftcbcn,  wclcf)c  bic  Gbalbäer  am  meiften  empörte.  — 
1}))  b.  b.  CS  warb  nun  «einer  mcbr  mit  bcr  föniglidicn  ^errfc^aft  begabt.  —  20)  b.  b.  ein 
Sl^cil  bicfes  ÄlageliebeS  ift  erfüllt,  J^er  anbere  Wirb  noc^  erfüllt  werben.  Tie  LXX  jie^en 
ficeptruui  dominautium  ju  biefem  ^ioa^  ^erab  unb  geben:  (pvAff  elg  wapaßoAyv  ^pr/vov  ectI  kuI 

ioTUi  elr  iipfjvov. 


Caput  XX. 

1.  Et  factum  est  in  anno  seiUimo/  in  quinto,^  in  deciraa  mensis: 
venerunt  viri'^  de  senioribus  Israel  ut  interrogarent  Dominum,  et  sederunt 
coram  rae.  2.  Et  factus  est  serrao  Domini  ad  me,  dicens:  3.  Fili  homi- 
nis loqueie  senioribus  Israel,  et  dices  ad  eos:  Haec  dicit  Dominus  Deus: 
Numquid  ad  interrogandum  me  vos  venistis?  vivo  ego  quia  non  respon- 
debo  vobis,*  ait  Dominus  Deus.  4,  Si  judicas  eos/  si  judieas  fili  hominis, 
abominationes"  patrum  eorum  ostende  eis.  5.  Et  dices  ad  eos:  Haec 
dicit  Dominus  Deus:  In  die,  qua  elegi  Israel,  et  levavi  manum  meam 
pro  stirpe''  domus  Jacob,  et  apparui  eis  in  terra  Aegypti,  et  levavi  manum 
meam  pro  eis,  dicens:  Ego  Dominus  Deus  vester:     6.  in  die  illa  levavi 


465 

manum  menm  pro  eis,  iit  educerem  eos  de  terra  Aegypti,  in  terram, 
quam  provideram  eis,  fluentem  lacte,  et  melle:  quae  est  egregia  iiiter 
omnes  terras.^  7.  Et  dixi  ad  eos:  Unusquisque  ofFensiones  oculonim 
suorum  abjiciat,*  et  in  idolis  Aegypti  nolite  pollui:  ego  Dominus  Deus 
vester.  8.  Et  irritaveruut  me,'"  nolucruntque  me  audire:  unuscjuisque 
abominationes  oculorum  suorum  non  })rojecit,  nee  idola  Aegypti  reli- 
querunt:"  et  dixi  ut  eftunderem  indignationem  meam  super  eos,  et 
iraplerem  irara  meam  in  eis,  in  medio  terrae  Aegypti.  9.  Et  feci'^ 
propter  nomen  meum,  ut  non  violaretur  coram  Gentibus,  in  quarum 
medio  erant,  et  inter  quas  apparui  eis  ut  educerem  eos  ut  terra  Aegypti. 
10.  Ejeci'^  ergo  eos  de  terra  Aegypti,  et  eduxi  eos  in  desertum.  11.  Et 
dedi  eis  praecepta  mea,  et  judicia  mea  ostendi  eis,  quae  faciens  homo, 
vivet  in  eis.  12.  Insu  per  et  sabbata  mea  dedi  eis,  ut  e.ssent  signum 
inter  me  et  eos:  et  scirent  quia  ego  Dominus  sanctificans  eos.  iS.  Et 
irritaverunt  me  domus  Israel  '^  in  deserto,  in  praeceptis  meis  non  ambu- 
laverunt,  et  judicia  mea  projecerunt,  quae  faciens  homo  vivet  in  eis:  et 
sabbata  mea  violaverunt  vehementer:  dixi  ergo  ut  effunderem  furorem 
meum  super  eos  in  deserto,  et  consumerem  eos.  14.  Etfeci'^  propter 
nomen  meum,  ne  violaretur  coram  Gentibus,  de  quibus  ejeci  eos  in 
conspectu  earum.'"^  15.  Ego  igitur  levavi  manum  meam '^  super  eos  in 
terram,  quam  dedi  eis  fluentem  lacte,  et  melle,  praecipuam '^^  terrarum 
omnium:  16.  Quia  judicia  mea  projecerunt,  et  in  praeceptis  meis  non 
ambulaverunt,  et  sabbata  mea  violaverunt:  post  idola  enim  cor  eorum 
gradiebatur.  17.  Et  pepercit  oculus  mens  super  eos  ut  non  interficerem 
eos:  nee  consumpsi  eos  in  deserto.  18.  Dixi  autem  ad  filios  eorum  in 
solitudine:  In  prreceptis  patrum  vestrorum  nolite  incedere,  nee  judicia 
eorum  custodiatis,  nee  in  idolis  eorum  polluamini:  19.  Ego  Dominus 
Deus  vester:  in  praeceptis  meis  ambulate,  judicia  mea  custodite,  et  facite 
ea:  20.  Et  sabbata  mea  sanctificate  ut  sint  signum  inter  me  et  vos,  et 
sciatis  quia  ego  sum  Dominus  Deus  vester.  21.  Et  exacerbaverunt  me 
filii,  in  prteceptis  meis  non  ambulaverunt:  et  judicia  mea  non  custodie- 
runt  ut  facerent  ea:  quae  cum  fecerit  homo,  vivet  in  eis:  et  sabbata  mea 
violaverunt:  et  comminatus  sum  ut  eflunderem  furorem  meum  super  eos, 
et  implerem  iram  meam  in  eis  in  deserto.  22.  Averti  autem  manum 
meam,  et  feci  propter  nomen  meum,  ut  non  violaretur  coram  Gentibus, 
de  quibus  ejeci  eos  in  oculis  earum.  23.  Iterum  levavi  manum  meam  in 
eos  in  solitudine,  ut  dispergerem  illos  in  nationes,'^  et  ventilarem  in 
terras:  24.  eo  quod  judicia  mea  non  fecissent,  et  prtecepta  mea  repro- 
bassent,  et  sabbata  mea  violassent,  et  post  idola  patrum  suorum  fuissent 
oculi  eorum.  25.  Ergo  et  ego  dedi  eis  praecepta  non  bona,'"  et  judicia, 
in  Cjuibus  non  vivent.  26.  Et  pollui  eos  in  muneribus  suis*'  cum  offer- 
rent  omne,  quod  aperit  vulvam,  propter  delicta  sua:^^  et  scient  quia  ego 
Dominus.  27.  Quamobrem  loquere  ad  domum  Israel,  tili  hominis:  et 
dices  ad  eos:  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Adhuc  et  in  hoc  blasphemave- 
runt  me  patres  vestri,  cum  sprevissent  me  contemnentes:  28.  et  induxis- 
sem  eos  in  terram,  super  quam  levavi  manum  meam  ut  darem  eis:  vide- 
runt  omnem  collem  excelsum,  et  omne  lignum  nemorosum,  et  imraola- 
verunt  ibi  victimas  suas:  et  dederunt  ibi  irritationem  oblationis  suae,  et 
posuerunt  ibi  odorem  suavitatis  suae,  et  libaverunt  libationes  suas. 
29.  Et  dixi  ad  eos:  Quid  est  excelsum,^  ad  quod  vos  ingredimini?  et  vo- 
catum  est  nomen  ejus  Excelsum  usque  ad  hanc  diem.  30.  Propterea  die 
ad  domum  Israel :  Haec  dicit  Dominus  Deus :  Gerte  in  via  patrum  vest- 


466  t)it  5)ro)j|et  Sjec^iel.  20,  1—5.  2tnm.  1—7. 

rorum  vos  polluimini,  et  postofFendicula  eorum^*  vos  fornicamini:  31.  et 
in  oblatione  donorum  vestrorum,^^  cum  traducitis  filios  vestros  per  ignem, 
vos  polluimini  in  omnibus  idolis  vestris  usque  hodie:  et  ego  respondebo 
vobis^'^  domus  Israel?  Vivo  ego,  dicit  Dominus  Deus,  quia  non  respon- 
debo vobis.  32.  Neque  cogitatio  mentis  vestrae  fiet,-'  dicentium:  Erimus 
sicut  Gentes,  et  sicut  cognationes  terrae  ut  colamus  ligna,  et  lapides. 
33.  Vivo  ego,  dicit  Dominus  Deus,  quoniam  in  manu  forti,  et  in  brachio 
extento,  et  in  furore  effuso  regnabo  super  vos.  34.  Et  educam  vos  de  po- 
pulis:^^  et  congregabo  vos  de  terris,-^  in  quibus  dispersi  estis,  in  manu 
valida,  et  in  brachio  extento,  et  in  furore  effuso  regnabo  super  vos.^ 
35.  Et  adducam  vos  in  desertum  populorum,^^  et  judicabor  vobiscum^^ 
ibi  facie  ad  faciem.  36.  Sicut  judicio  contendi  adversum  patres  vestros 
in  deserto  terrae  Aegypti,^^sic  judicabo  vos,  dicit  Dominus  Deus.  37.  Et 
subjieiam  vos  sceptro  meo,^^  et  inducam  vos  in  vinculis  foederis. ^^  38.  Et 
eligam  de  vobis  transgressores,  et  impios,  et  de  terra  incolatus  eorum 
educam  eos,  et  in  terram  Israel  non  ingredientur:  et  scietis  quia  ego 
Dominus.  39.  Et  vos  domus  Israel,  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Singuli 
post  idola  vestra''*'^  ambulate,  et  servite  eis.  Quod  si  et  in  hoc  non  audi- 
eritis  me,  et  nomen  meum  sanctum  pollueritis  ultra  in  muneribus  vestris, 
et  in  idolis  vestris:  40.  in  monte  sancto  meo,  in  monte  excelo  Israel,  ait 
Dominus  Dous,  ibi  serviet  mihi  omnis  domus  Israel;  omnes,  inquam,  in 
terra,  in  qua  placebunt  mihi,  et  ibi  quaeram  primitias  vestras,  et  initium 
decimarum  vestrarum  in  omnibus  sanctificationibus  vestris.  41.  In 
odorom  suavitatis  suseipiam  vos,  cum  eduxero  vos  de  populis,  congrega- 
vero  vos  de  terris,  in  quas  dispersi  estis,  et  sanctificabor  in  vobis  in  oculis 
nationum.  42.  Et  scietis  quia  ego  Dominus,  cum  induxero  vos  ad 
terram  Israel,  in  terram,  pro  qua  levavi  manum  meam,  ut  darem  eam 
])atribus  vestris.  43.  Et  recordabimini  ibi  viarum  vestrarum,  et  omnium 
scelerum  vestrorum,  quibus  polluti  estis  in  eis:  et  displicebitis  vobis^'  in 
conspectu  vestro  in  omnibus  malitiis  vestris,  quas  fecistis.  44.  Et  scietis 
quia  ego  Dominus,  cum  benefecero  vobis  propter  nomen  meum,  et  non 
seciindum  vias  vestras  malas,  neque  secundum  scelera  vestra  pessima 
domus  Israel,  ait  Dominus  Deus.  45.  Et  factus  est  sermo^^  Domini  ad 
me.  dicons:  40.  Fili  hominis,  pone  faciem  tuam  contra  viam  Austri,  et 
stilla  ad  Aphricum,^^  et  propheta  ad  saltum  agri  meridiani.  47.  Et  dices 
saltui  meridiano:  Audi  verbum  Domini;  haec  dicit  Dominus  Deus: 
Ecce  ego  succendam  in  te  ignem,  et  comburam  in  te  omne  lignum  viride, 
et  omne  lignum  aridum:  non  extinguetur  flamma  succensionis:  et  com- 
buretur  in  ea  omnis  facies  ab  Austro  usque  ad  Aquilonem.  48.  Et 
videbit  universa  caro  quia  ego  Dominus  sueeendi  eam,  nee  extinguetur. 
49.  Et  dixi:  A  a  a,^"  Domino  Deus:  ipsi  dicunt  de  me:  Numquid  non 
per  parabolas  loquitur  iste? 

1)  itämlidb  feit  9(bfii6runiT  bc?  ^ed^Pinav^  in  bic  rsv^'anj^cnfitaft,  dfc  im  Sf.  592  ö.  dbx.  — 
iJ)  sc.  uionse.  nämlict  im  ii.Vouatc  'Üb,  tcx  itnfcrm  ^uli='?lu;vtft  ciUfpridn.  —  3)  d-}  iVvir  eine 
ahn(id^r  :?(nfra(^'  ivic  14,  1-;1  — 4)  viue:  tcm  btxdti  eben  14,  3  aniiCiiebcncn 'Grünte. — 
31    ril5p*rin  .müh  tu  «icf^t  ©eriitt  über  fic  baltenV"  i'i  ii^hKi/cu  ahrok  is(hKi/asi.    @ott 

l-'cfieMt  bem  'JProp beten,  ibnen  ftatt  bcr  5(ntwcrt  eine  2trafvrebiiit  ju  batten.  —  6)  rag  hvouiac. 
7)  Ter  fibalbder,  rem  bier  i'atabUu^  unb  9)?a(biMiat  itnb  äüc '>'?euern  fehlen,  beutet  biefe'n 
9(iu^rnicf  ix\\\  einen  3clnvnr,  (iovneliui?  a  ^xia^-^ire  aber  auf  bic  rffenbaruuii  bef  aöttlid>en  ??fad)t 
vor  *;iM>arao.  'i?l(Iein  eö  fdieint,  'sHnt  bebiene  fid)  bier  biefe?  'Jtuc'brudec*,  um  beibei*  an^u^ni^en, 
ben  2d)antr  \\m  bie  ^??fadu,  um  \^  mebr,  bvi  bei  (>3ctt  ein  2cbnn^ren  eine  Offenbarung  ber  'D3facht 
ifi.    Ziww  bei  (i)ott  i)!  jivifc^en  <.s\.o^t\\  unb  2^un  fein  Unterfd)ieb,    Kai  kivi^piaäi/v  -(j  aKepuaTi 


t)er  ^xopi^tt  Sjcc^iet.  20,  G— 35.  5Inm.  7—32.  467 

Tov  oIkov  'laKuß.   T'Cli  ^l^^crc  9!)?a( :   Kul  ävTelaSouTiv  rij  x^^P^  f'-'^^  airüv.  —  8)   ^^^  "^^^  3if'"^2 

(ilrouc)  unter  aßen  l'änbcrn;"  Ktipiov  iarl  napä  rräoav  Tf)v  y^v.  —  9)  „bic  f^^rciicl  per  '^(luien," 
b.  t-  bic  ®i.H"icnbilbcr  unb  all  ibr  3utc^ör.    ßöe/.'uy/xarn  tüv  öq>^a>.uüi'.  —  10)  *3"'|"1,t3''i  ..fte 

trarcn  »ibcrfpenfttä  sKiJcn  micfr;"  Kai  ä-ta-Tiaai^n'  efinv.  —  11)  Ta^  bie  ^eraeliteii  bie  rs)i?(jen 
in  "?(eiv.n'*tcn  oere^rten,  ]cu}tn\  fic  burdi  bic  5lnbctunji  be?  j^olbcncn  ilalbcji  in  ber  'E^iulc.  — 
12)  bedeutet  bicr:  id}  tnibc  jcrod)  ant"cre  cjctbiin,  als  i*  vjcrrobt  hv^bc.  —  13)  DN*V"i^^^  "^* 

fÜbvtC   fie   beraub;"    f.  i.  Ö3r.  —  14)   Kai  äTrn  rrpör  rbv  o'iKov  'lapa?)?.  iv  tCi  tjUjiiu).     tv  ro(f  Trpof- 

Ttr^naGi  fiov  -ii/jevea'de.  —  lo)  f.  3(nm.  12.  —  IG)  ^cbr.  „'oox  bcren  3tuflcn  idb  fic  bcrauö» 
qcfübrt  Kibe"  (aus  Sles^iuncn).  uv  kiir,ayov  av-o'v(:  Kar'  oo&a/.unvq  avTüv.  —  17)  „icft  fdiroor 
ibneu;"  f.  3?.  5.  —  IS)  *ebr.  wie  2lnm.  8.  —  19)  Lev.  26,  lß-33;  Deut.  2S.  36-04.  — 
20 1  "Diacb  SiM-ifUic*,  "?(mbroiu:e\  'MrCi^ortuc  b.  cy.  iil  bamtt  bie  Unt^oIIfcmmcnbcit  Peel  alten 
(iH'feiAee  ein  l'ertilcicb  \\\m  (£!.\iniiclium  aueJiTcfprodUMi.  5(Ucin  's^ptt  fprtdu  bicr  nicbt  ':pm  alten 
(iHM'c^^c  überbauet,  fonPcrn  *:pn  einzelnen  (^H^fct.uMi  uuP  jitrar  aupcrer  "Jlrt,  a(ei  er  ihnen  iici^cben. 
'^Ci.&^  ^iiftiiiit'^'  IbeoPpret,  9(vPÜtnario  ilnP  bamit  bie  (IcrcmLMita[iUM'cl5e  iifmeint,  Pic  ''iiott 
(^Ieid>fam  iUiantUijen  tiej^eben  bätte,  auj  JHücfi'idn  auf  Pen  barteu  unP  ^ur  9lb>^i.nterei  iicneii^ten 
^5inn  be^  i'pife?.  'Jdlein  ^ywA'  Picfc  Weinunji  ift  uuriditiiv  Tenn  bic  Geremonialiiefei^c  a\uen 
ja  ein  lcben?ypller  Jihhic-  Pc^^  ^?f.  i^.  unP  '^3ott  battc  einen  ;-(rpf;cn  Ibei(  bcrfelben  fcbon  iiCjicbcn, 
ebc  baj  iuMf  in  ber  iDiiftc  feinen  '^(bfall  bci^auiiien.  'i)?a*  l'od)  unb  ^>(eif*(  fiup  bie  jn-fccepta 
non  bona,  infoferne  ber  ßjcborfam  iicj^cn  fcibc  stiele  unp  i^ropc  Cpfcr  fcrPCrte  unP  auf  beren 
9?id*terfüüunv5  Jücbti^unv^  unP  bdufijf  felbft  bie  lePee'ftrafc'iicfei^t  war.  Tiefe  Ürfldrun^  bat 
aüerbiuiisj  iMelc  ®rünbe  für  ftd>.  9iad^  bem  (ibalbdcr,  nadi -fiiieroniMnu?  unb -Walponat  antt 
(^3ptt  bicr  favien:  „^d^  bcibi  \\u^,dc^\\n\,  ba§  ibncn  bie  (liefere  ber  Reiben  unP  "i)tb;^btterci  auf=^ 
pebalfct  trerpcn."  Tiefe  Srfldrunij,  bie  au*  Terefer,  2llIioli  unb  anbere  9?eucre  annebmcn, 
bat  >vcb(  bie  meiftcn  rs3rünPe  fiir  fid^.  Sorneliue  a  l*aj.Mbc  mcbificirt  bicfelbc  babin,  Paf;  unter 
bcn  ])r{eceptis  non  houi.s  überbaupt  bie  ©efeljc  Per  i'blfcr  5U  t^erfteben  feien,  unter  Peren  ^ot« 
mdfiii^fcit  bie  fu^raeliten  ^cratbcn  foütcn.  —  21)  „id)  Uc|l  ju,  bap  fic  fid)  fiiänbeten  Pur(jb  ibre 
Ci>feriv:bcn,  inbem  fie  bic  (Jrftcieburt  barbradUen,"  b.  i.  bem  'D^JpIocb.    Kai  umvü  al-roi'i;  h  roir 

i^u'juaGiv    ((^öuaair)  ahrw  kv  rü  ()iarr(if)f:vi:r!\ial  ue  -äv  ciavol^ov  urj7(Hiv.      ?pd^  Uttb  9teild)l  bCUtCn 

bicfc  @teße  auf  ba^^  (15cfc^  über  rarbrin^uni^  unb  Voi^faufun^  ber  Srftgeburt  Esod.  13,  12, 
ircmit  ©Ott  beifpiel-jwcife  jcijje,  luie  b^rt  (non  bouum)  fein  ©efe^  fei.    2llletn  bas  in  i>.  31 

©cfagte  fpric^t  mebr  für  bie  crfte  Srflarung.  —  22)  DtDC'^J  [^O^  "^uf  ba§  i*  Sntfe&cn 

errctitc,  ober  auf  ba^'  iA  fic  5U  ("s^runbc  rii^tete."  Ta?-  Cpfern  ber  Srftiicburt  erfd^ien  a(j  ein 
©rcucl,  ber  Sntfe^cn  ju  erregen  unb  ©Ott  5ur  i^ertitiiuni^  feinco  i'olfc?  bcrauojuforbern  iiecii\net 
aar.    öttwc  äfavicu  avToi'c.  —  23)   XaS  3Bort  ntD3  iü  nad)  (Einigen  perfif*en  Urftrungö 

T      T 

unb  bebeutet,  iric  im  Slrabifdunt  bao  „rberRe,"  j.  2?.  bae  Ta*.  9(ud^  ba-?  oiried).  9.I?ort  Süuo^, 
mit  bem  es  bie  v^leirijen  ::){apicalcn  bat,  fd)eint  oon  portber  ^u  ftammen.  Tcrcfer  }ac\t  bier,  obne 
feine  Cucüe  (n  nennen:  „Ten  ©b^enbicnft  auf  boben  i?eri^en  Idcbcrit*  5u  mad)cn,  bat  ©Ott 
gefaijt:  nt2  {<3  ""'^i»  fommt,  ^u  wav'i"  bas  ijl,  ju  einem  5?id)tS,  ju  einer  erträumten  ©ottbett. 

T  T 

Sßon  biefer  fpintifdicn  ^rac^c  bebiett  ber  ©i>&enaltar  unb  ©ö^entempel  bcn  ??amen  Bamah. 
Ti  küriv  ä.iaua ;  ©0,  n^ann,  bei  ive(d>er  ©clci^enbeit,  unb  Purd)  ireffen  '^^htnb  ber  .^err  bie  obige 
Orage  an  bie  ^um  ©b^enbienftei'erfübrten  ifeftedt  babc,  finbct  fid^  nirgcnps  aufge',cid)net.  ■•l'ieU 
Icidn  ift  aud)  nur  Pie  innere  Wabnung  gemeint,  nuMnit  <^iott  ibre  .^»er^en  5U  rubren  gefud)t.  — 
24)  „ibren  Sd)eufalen  ianfti>fugen  ©öS'Cnbilbcrn)  buret  ibr  nacb."  —  2o)  Kai  h  -aig  cnzapxak 

rüv  6ouäruv  vuüiv,  tv  roic  auoptauoic  viüv  i fiüv  £v  ~vpl  iue'ig  fiiaiveode  ii>  Träai  roig  kv^vuijuaaiv 
Vfiüv.  —  26)   LXX  fc^en  bei:  Kai  el  ävaitjoerat  e/f  7t>  -vevua  iucjv  rol-rn.  —  27)  Kai  o'vk  iarai 

hv  rpö-ov  i'fiü^  /iyers,  iaouixfa  cjr  rä  It^vri.  —  28)  Siuu:  SBcuu  ibr  f*on  in  aßc  l'dnPcr  euc^ 
jerftrcuet,  id)  werbe  bod)  madien,  ta^  ibr  iriebcr  gcfammelt  unb  unter  meinen  ^cemcr  ^urücf* 
gebrad^t  werbet.  ^y}ian  fann  ftd>  nod)  beute  au«  pcm  9lnblirfe  bcs  jübifd^en  i'oItcS  überzeugen, 
bap  ibm  ©ott  ein  eigene?  ©epräge  aufgcbrüdt  bat,  burcb  weU-beS  ba||clbc  eon  allen  in^lfcrn 

fd)arf  getrennt  bliebe.  —  29)  Kai  eifrff.jo/<a<  i'//äf  e«  rüv  ;fw/jä;i' or  (5/f(T^•o/[J-((T^:^//7e  fv  «i^aif  fv 
XCipl    Kparaiä    Kai    tv  ßpax'ovi  i-ifir/'/iü  Kai  kv  iJty/tJ  KexvuivG).  —  30)   fcblt  im  Jpcbr.  U.  i.  ©r.  — 

31)  Unter  biefem  desertum  poimlorum  ift  bicr  wie  19,  13;  Is.  21,  1  baS  ^leid^  ^«ab^lon  m 
pcrftcben.  5??alPonat,  '»yraPo,  (£orneliue  a  VapiPc  u.  91.  wollen  bier  unter  dcsertum  Pa-?  beimifcbe 
£anb  ^ubda  i^crfteben,  in  welÄc?  (\Hnt  fein  i^olf  na*  Per  3üd)tigung  ^urüdfubrcn  will.  9lllcin 
mit  biefer  Stnnabmc  ^»erträgt  fid^  ber  iXontert  ni*t,  Pa  (^knt  u^glci*  ?on  einem  ^lied^ten  unb 
Streiten  mit  feinem  i^olfe  fprid)t.  —  32)  b.  b.  i*  werbe  rcditen  mit  eud)  unb  werbe  eu*  fo 
flar  unb  bcutlid)  wie  bei  einer  gcrid^tlid^en  iU'rbanPlung  geigen,  wie  unredit  ibr  gegen  micö 
getban  unb  wie  fcbonenp  unb  milb  ut  bijber  mit  eud)  umgegangen.  Tic  grope  3üd>tigung,  bie 
über  eucft  fommt,  wirb  eud)  bie  3lugen  offnen,  X:a^  i()r  mi*  gleic^fam  wie  oor  "Jlngeüd^t  eui^ 
\1  e c^  ne r:  ^.  Scbrift.  2t.  %.  IIL  30 


468  3)er  ^rop^et  Sse^iel.  20,  35—49.  2lnm.  32—40. 

gecienüber  tvcrbet  fteben  fc^cn.  —  38)  b.  i).  in  bcr  Süfle,  burd)  ivcld)e  man  nai$  ?te3l)t^ten 
binabjicbt.  5Die  cinft  (^5ott  in  ber  SBüflc  burd)  fdjwcre  strafen  bic  Ucbcltbätcr  bcimfud)te  unb 
jücgrafftc,  bie  GHitcn  aber  fdiüt3tc  unt  bcocrjucitc,  fc  mad)te  er  e^  awd;  in  ber  bab'olpnifd^cn 
03cfan9cnfd}aft.  —  3'i)    ID^WH  nnjl  DpHK  WDJ/.ni.  ,,i*  »i^erbc  cud)  unter  meinem 

Stabe  burd)gef)en  laffen,"  wie  ber  .&irt,  bcr  feine  Sdnrfe  niuftcrt  unb  jäblt.  Xerefer  fac^t:  „65ott 
fteUt  fid)  unter  bcm  ^i^ilbe  eineö  Jcbentberrn  ihm-,  bcr  eine  ^d)afbccr^c,  tu  er  jebenten  n^ifl,  i?pr 
fid^  «ortrcibcn  läfjt  unb  ba?  ^cbnte  Stüd  al^  ibm  n^t^»-''»''!!  '"'^  bcm  Stabe  bcrübrt.  So  nnd 
(ijott  uni^efabr  ben  ^ebnten  Ibcil  ber  ^«^i'aelitcn  anc^er  in  il)r  i'atcrlanb  jurüdfcbren  laffen  unb 
al5  i^cobaducr  feinciS  (i)cfci3e^  nnebcr  bci^ünftii^en."  kcu  öiä^u  l'näg  vnb  Ti,v  pä,Uov  /mv.  — 
3p5)  „unt)  njid  cud)  iu  bie  i^aube  bci^  i^ünbco"(ben  id)  mit  euA  einc\ec!ani^cn)  bringen,"  b.  h. 
tritt  niäi  ben  ^niidjten  b^ei  i?unbc?tiffc^e^  untenverfen,   -LXX  Kai  fJfö^^w  v/jär  h  äpi^/nü.  — 

36)  DD-3^J*^'DK  inj^l.  Tt3^  13^  Vbi?^  t^''i^  "Q^^^^  5^^«^  "•^'■f»  ^yi-'^&cn  nad)  unb  bienet 
(ibnen)  aud)  für  bie  ?^oU}c,  wenn  ibr  nid)t  auf  midi  bin-cn  ifoßct;  aber  meinen  ^I.  9(amcn 
fdniubet  fürberbin  nidit  burd)  eure  (Mabcn."  Wott  fpridU  biemit  auei,  baf;  cö  ibnt  lieber  fei, 
bie  (ypttibfcn  entfallen  ibm  cjdnjlid),  alö  ba^  fie  ibn  ben  anbern  OJöttern  ölcid)ftcllen.    imT-oc 

T«  fTnT7/ihijuaTa  avrov  eSäpare  Kai  /lerä  raiira  el  vfie'ig  eicaKoberE,  Kai  ro  övn/id  fiov  rö  äyiov  nii 
ßt-ßr/Auaere    ovkiti    h   roig   dupotq  i/aüv  Kai   iv  To'ig  i-nLTJuhhfiaaiv  i'jiüv,  Siori  ettI  tov  bpovq  .  .  — 

37)  DHDp^  '/i^f  ii-'>crbet  einen  5(bfd)cu  baben  c^n  cud)  über  eure  3?0!?bcitcn;"  Kai  Kofea-^e  rä 

■jvpüGUTra  luöjv  h  Traaaig  Tni(;  KaKiaic  vßüv.  —  38)    vi!n  'i^cbr  bcßiunt  bicr  C.  21,  l-Ö,  fo  ^ai?  21, 

C  illeid)  i(t  a>uli].  21,  1.  — 3J)j  ®Ptt  gebietet  bcm  S^cdncl,  iV'^ni  iTunufalcm  nod}  ferner  ju 
iretffaiien.  5^ci  t^tilla  ifi  alci  rbieft  verlw  binuMubenteu  :  „träufle  beine  J)icbc."  Unter  saltus 
auri  nieridiani  ift  nacb  Ibecbm-ct  unb  nacb  ben  ^Paraüelftcücn :  21,  2-,  Is.  ',),  18;  Jer.  21,  14 
^scrufalem  ]n  lun-ftcben,  fei  e^  nun  ivci^en  bcr  l'aiic  auf  bem  iübifd)cn  (yebiriv\  ober  iveil  eö 
nddM'tcnö  einem  oben  il'albc  i^lcid)  UH'rbcn  foü.  "-Tiaib  Vocb  nuf  ."licifd)!  ift  3»ba  alei  (^cbirc;?' 
lanb  barunter  ju  »ergeben.  Xiefe  CSrflärunii  bci^rünbet  fid)  bcfonbens  burd)  ben  'iJluc^brud,  ber 
i^  47  v^orfcmmt:    ab  Anstro  U'^que  ad  Aquilonem.     iUnr  einer  ^tabt  fann  man  bicf;  nid)t 

tfObl   fajien.      ar/'/piaor   TU  np6r(j)~6i'  aav  i-'i  öni/iär  Kai  t~lr)/fijinr  t~l  Sapbit  kü}  Trp<)(i>iiTtv(7oi'  t'-rr? 

(h>i'piH'  //'yovpevov  N«}//:(.  —  40)  f.  14,  4.  Tcr  iM-pj^bct  fd)eint  fid)  y.i  bcflaiicn,  baf;  ()H^tt  immer 
buntel  unb  in  iMt^ern  mit  ibm  rcbc,  ra^  bcm  iH^Ife  Stnlaf;  gab,  bic  ii3etffaiiuusicn  ciering  ju 
fd)ä^en.    cyott  l)ort  auf  feine  illaj^c  unb  fpricbt  c.  21  unumaninbcn  aui\  wae  bafommcn  fpü. 


Caput   XXI. 

1.  Et  .factus  est  sermo  Domini  ad  me,  diceiis:  2.  Fili  hominis,  pone 
faciem  tuam  ad  Jerusalem,  et  stilla  ad  sanctuaria,^  et  propheta  contra 
humum  Israel:  3.  Et  dices  terrae  Israel:  Haec  dicit  Dominus  Deus: 
Ecce  ego  ad  te,  et  ejiciam  gladium  meum  de  vagina  sua,  et  occidam  in 
te  justum,  et  impium.^  4.  Pro  eo  autem  quod  occidi^  in  te  justum,  et 
impium,  idcirco  egredietur  gladius  meus  de  vagina  sua  ad  omnem  car- 
nem  ab  Austro  usque  ad  Aquilonem:  5.  Ut  sciat  omnis  caro  quia  ego 
Dominus  eduxi  gladium  meum  de  vagina  sua  irrevocabilem/  G.  Et  tu 
fili  hominis  ingemisee  in  ccntritione  lumborum,  et  in  amaritudinibus 
ingemisce  coram  eis.  7.  Cumque  dixerint  ad  te:  Quare  tu  gemis?  dices: 
Pro  auditu:  quia  venit,  et  tabescet  omne  cor,  et  dissolventur  universae 
manus,  et  iniirmabitur  omnis  Spiritus,^  et  per  cuncta  genua  fluent  aquae:^ 
ecce  venit,  et  fiet,  ait  Dominus  Deus.  8.  Et  factus  est  sermo  Domini  ad 
me,  dicens:  9.  Pili  hominis  propheta,  et  dices:  Haec  dicit  Dominus 
Deus:  Loquere:  Gladius,  gladius  exacutus  est,  et  limatus.^  10.  Ut  caedat 
victimas,  exacutus  est:  ut  splendeat,^  limatusest:  qui  moves  sceptrum 
filii  mei,''  succidisti  omne  lignum.  11.  Et  dedi  eum  ad  levigandum'" 
ut  tencatur  manu:  iste  exacutus  est  gladius,  et  iste  limatus  est  et  sit  in 
manu  interficientis,  12.  Clama,  et  ulula  tili  hominis,  quia  hie  factus 
est^^  in  populo  meo,  hie  in  cunctis  ducibus  Israel,  qui  fugerant:^^  gladio 


Der  ^rop^et  (Sjec^ict.  21,  2—10.  2tnin.  1—9.  469 

traditi  sunt  cum  populo  meo,'-'  idcirco  pUiude  super  femiir,"  13.  quia 
probatus  est:'^  et  hoc,  cum  sce{)trum  subvertcrit,  et  non  erit,'®  dicit 
Dominus  Deus.  14.  Tu  er^o  tili  hominis  ])ropheta,  et  i)ercute  manu  ad 
manum,  et  duj^licetur  ghidius,  ac  triplicetur  gladius  interfectorum:  hie 
est  gladius  oecisionis  magnae,  qui  obstupescere  eos  facit,'^  15.  et  corde 
tabesccre,  et  multii)lieat  ruinas. "*  In  omnibus  portis  eorum  dedi  contur- 
bationem  ghidii  acuti,'^  et  limati  ad  fulgen(him,-^  amicti  ad  eaedem.-' 
10.  Exacuere  ,^"  vade  ad  dextcram,  sive  ad  sinistram,  (piocumtiue  faciei 
tuae  est  ap|»etitus. ^^  17.  Quin  et  ego  plaudam  manu  ad  manum,  et 
implebo  indignationem  meam,  ego  Dominus  locutus  sum.  18.  Et 
factus  est  sermo  Domini  ad  me,  dicens:  19.  Et  tu  tili  hominis  pone  tibi 
duas  vias,^'  ut  veniat  gladius  regis  liabylonis:  de  terra  una  egredicntur 
ambae:  et  manu  capiet  cunjecturam,-''  in  capite  viae  civitatis  conjiciet. 
20.  Viam  pones  ut  veniat"''  gladius  ad  Rabbath  filiorum  Amnion,  et  ad 
Judam  in  Jerusalem  munitissimam.""^  21.  Stetit  enim  rex^'^  Babylonis 
in  bivio,  in  capite  duarum  viarum,  divinationem  quaerens^  commiscens 
sagittas:-'^  interrogavit  idola,  exta  consuluit.^"  22.  Ad  dexteram  ejus 
facta  est  divinatio^'  super  Jerusalem  ut  ponat  arietes,^"  ut  aperiat  os  in 
caede,^^  ut  elevct  vocem  in  ululatu,  ut  ponat  arietes  contra  portas,  ut 
comportet  aggerem,  ut  acdifieet  munitiones.  23.  Eritque  quasi  consulens 
frustra^*  oraculum  in  oculis  eorum,  et  sabbatorum  otium  imitans:'^  ipse 
autem  recordabitur  iniquitatis  ad  capiendum.^'^  24.  Idcirco  haec  dicit 
Dominus  Deus:  Pro  eo  quod  recordati  estis  iniquitatis  vestrae,^^  et  reve- 
lastis  praevaricationes  vestras,  et  apparuerunt  peccata  vestra  in  omnibus 
cogitationibus  vestris:  pro  eo,  inquam,  quod  recordati  estis,  manu  capie- 
mini.  25.  Tu  autem  profane,'^''  impie  dux  Israel,  cujus  venit  dies  in 
tempore  iniquitatis  praefiuita:"-'  20.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Aufer 
cidarim,  tolle  coronam;  nonne  haec  est,  quae  humilem  sublevavit,^"  et 
sublimem  humiliavit?  27.  Iniquitatem,  iniquitatem,  iniquitatem^^ 
ponam  eam:  et  hoc  non  factum  est^^  donec  veniret  cujus  est  Judicium,  et 
tradam  ei.  28.  Et  tu  tili  hominis  propheta,  et  die:  Haec  dicit  Dominus 
Deus  ad  filios  Amnion,  et  ad  opprobrium  eorum, ''^  et  dices:  Mucro,  mucro 
evagina  te"  ad  occidendum,  lima  te  ut  interficias,^^  et  fulgeas,^*^  29.  cum 
tibi  viderentur  vana,^''  et  divinareiitur  mendacia:  ut  dareris  super  colla 
vuhieratorum  impiorum,'**  quorum  venit  dies^^  in  tempore  iniquitatis 
praefinita.  30.  Revertere  ad  vaginam  tuam^"  in  loco,  in  quo  creatus  es, 
in  terra  nativitatis  tuae  judicabo  te,-'^  31.  et  effundam  super  te  indigna- 
tionem meam:  in  igne  furoris  mei  sufflabo  in  te,  daboque  te  in  iiianus 
liominum  insipientium,^-  et  fabricantium  in'teritum.  32.  Igni  eris  cibus, 
sanguis  tuus  erit  in  medio  terrae,  oblivioni  traderis:  quia  ego  Dominus 
locutus  sum.  • 

1)    f.   20,  4(3.      LXX:    (TzijV.eMjnv  f-i  r«  hyia  a'vrüv.  —  2)    fV^Ptt  Ulllt  tCU  CVin-cd)tCn  umfpm« 

mcn,  um  ilnt  siröl'crfn  Vcibcn  ^u  cnt^icbcii,  bcn  (yottloü'ii  aber,  um  il'u  \\\.  bcftrafcu.  «w  i^o/M- 
■dptiaij  tK  co'v  hvonov  Kai  änKnv'  Sa]).  ?>.  ]-.").  Tic  luimlid^c  ^(ciirn-uuii  bce  "JUu^brucfc^  baben 
btc  LXX  au*  is.  4.-3)  ,,jveii  dt  nun  einmal  töbtcu  \v\[[  bcn  (vicvcdncn  unf  (i)ottIcfcn,  fc 
fpfi  .  ."  —  4)  ^cbr.  u.  ©ried).  „cc;  i'oll  nidn  ivicbcr  ciuijcftcrft  jvcrbcn."  —  o)  mu  fKyi^a  -äca 

oäf)^  Kai  Träi>  Trrsrun.  —  6)  f.  7,  27.  —  7)  pn/jipaia,  pouipaia  ü^ivov  Knl  \}vf^i(jii//ri.  o-wf  coa^tj^ 
C(^ä)ia.  —  8)   ö^ivDV  o-tjr  ;./t?/  e/f  (Tri/ßuertv,  iroi/itj  sie  ~apa/.vcn\  —  9)   „(C  üd^U^Crt),  JVClfflC^ 

bu  n>Ciirüdfl  bcn  2ccptcr  meinet  Sc^nc«!  [tu  3.>olfc^5erad,)  bu  baucil  jcbcn2?aum  um,"  b.  b. 


s>crfd^ 
t>ie 


f^l^ncft  9?icmanb.    ^^"^D  HPNO  *^D  tDD^  Ü'^Ü^  IN  "t^^fr  foücn  iviv  unt^  freuend 

JRut^c  mcincö  Sc^neö  mit'aditct  jcbcn  Jüaum,"  b.  b.  bie  3ud)trutf)c,  bic  meinen  5cbn 

30  * 


470  Xtv  g)rop^et  Sjcc^iel.  21,  10—19.  ^nm.  9—25. 

(^äracl)  trifft,  i^crfc^ont  g'Jiemanb.  Der  f)etr.  3:ert  fcfccint  Mer  gelitten  ju  fiaben.  .i^icrcn^mus 
laö  ^''\^^*2  iinftatt  o  nasis.     ©eine  ?eeart  empfte^tt  fic^  fcf)r.    (7i?»dCe,  efoyJtvo!;,  öttoiJow  ttöv 

^vAov.  T(v  Gf^atbäer  paraV''ftrvifirt:  „SG?ciI  ftd)  erfreuten  bic  Stcimme  Swbci  unb  2?eniamin, 
baf;  bie  Stämme  ^j^raelei  um  bct^  ^s3o&en^teu|le^  nnllcn  in  bie  ^jefaui^cnfc^aft  ixuinbern  mufUcn, 
barum  il^ur^en  aud)  fte  üerfe^rt,  um  bcn  leinenen  ©ögenbilbcrn  nact)juirren  .  ."  —  10)  |ri''i 

„unb  er  ^at  c^  fc^on  jum  ®egiett  gegeben,"  b.  &.  baS  ©trafgerid^t^reirb  döbalb  erfolgen.  Kai 
i(^vK£v  ai'Ti/v  hotfinv  tov  Kpareiv  jeZpa  avTov.  —  11)  ,,bai5  biefe?  Sc^TOert  gefcmmen  über  mein 
S3ülf."  —  12)   LXX  wapotdjaovaLv.    ©ie  leiteten  HIJD  „preieigeben"  oon  ber  SBurjel  gur 

ab.  ^iercnnmuö  überfe^te  baö  SfBort  boppelt,  wenn  er  nic{)t  etwa  ba^  qui  fugerant  a(ö  Sr- 
fldrung  bcigefeBt  t)at.  —  13)  'pniimia  h^kvero  -ü  lau  uov.  —  14)  „I^arum  fd)lag  auf  bie 
J^üftc"  —  aii  ,3cid)'^ii  ^er  Älage.  Kpörr/anv  i--!  -i/v  jt/pr/  anv-  Jer.  31,  19.  —  lo)  „ba^  Sd)n5ert 
ber  Sbalbäer  bat  fic^  beroä()rt,"  —  ciU  3tacf)efd)wert  föcttcg.    'öti  öeöncaiuTai.    ^lad)  bcm  ^ebr. 

[Il-J  *^  fonnte  man  überfe^en:  „3a  e^  i|l  eine  ^irüfung,"  b.  ^.  eine  firmere  ^eimfud)ung.  — 

16)  „unb  ba§  eg  ben  Scepter  »jcrrüde,  ba^'  er  nicf)t  mebr  fei,  ba^  fprii^t  ©Ott  ber  .fterr."  Slüioli. 
f^ott  null  baö  bai.nt)ifd)c  (^3efd)Icd)t  nid)t  mebr  regieren  (äffen,  bi»  ber  SniHirtetc,  ^er  ?0?effia3, 
ber  cigcntlid)e  Sobn  Xaöibe  fommen  unb  ^aö  ininter  bicibcnbe  geitlige  J)Jeid)  ^öraetö  grünben 

trirb;  f.  2?.  27.    ^m  ^ebr.  tautet  biefe  ©teile  fe()r  bunfel:  ^^  HD^D  tD2^'Ö^'ü^  HDI 

nliT  *J"IJ<  Dl!<j  (T'T.    Stüioli  überfe^t:   „Unb  nne?  SBenn 'e6  fogar  aud)  bcn  ©cepter 

(3uba'e)  verwerfe,  baf;  er  nidit  mebr  fei?"  n5ott  f^eint  ftd)  abfid)tli($  bicfcr  bunflcn  9lebe  ju 
bebienen,  weit  eö  für  bie  ^uten  \o  fdirccflid)  war,  ben  5(u>?fprud)  uuöerbiümt  ju  boren,  ba§ 
S:avir>^  rs3cfd)(cd)t  nidn  mebr  regiereu  fott.  Tic  .(ocbräcr,  namcntlid)  3tabbi  ravib  übcrfe^en 
bier  auf  gan^  eigene  ®cifc:  „Sa  e^  ift  beanibrt.  ©ie  aber,  wenn  eö  aud)  ben  ©eepter  (^ut>a'ö) 
rteranrft?  Ta  ifl  e?  nidit  (bewabrt),"  b.  b.  bio  ^ur  iscrnid)tung  be?  itönigögefd)lccbteö  wirb  eg 
nidit  fommen.  l'od)  unD  9tcif*l  überfct3cn:  „3a  ^^»rüfuug  iill"  unb_wa^'^'  wenn  aud)  bie  miß' 
ad)tenbc  3httbc  nid)t  wäreV"  unb  bemerfen  ba^u:  „^J>rüfung  unD  i®c{)eit)ung  ift  für  Seirael  fo 
unumgänglid)  nöt^ig,  bap  fie  eintreten  würbe,  aue^  obne  biefes  angebrobte  ^trafgerii^t."    nal 

rl,   tl   Kai  (pvli/  änua^y;    ovk  earai,  /^eysi.  Kvpio^  Kvpto^.  —  17)  iTTirTPf  7l*l»lPr   / /PI  D'^H 

Dn^-  '^''^T-^  "'!($  bcnStabbinen  beijjt:  „baei  ©c^wertbeö  großen ütobten  (be^Äonigö  unb  bet^5(belö), 

baö  einbringt  in  fie,"  b.  b.  wct*e^  trifft  ^um  3;obe.  initabhiei  übcrfe^t:  „weld)e^  einbringt  in 
bie_rijemäci&er."    .ipicroninnuö  laei  haehor(5detli  „baö  fie  in  ©c^recten  verfemte."    So  finbct  fid^ 

biefe  l'eöart  in  fennitotifd)er  ^anbfdnift.  LXX  pofnpaia  ^pav/xareiüv  y  /leyä/ir/.  Kai  tKarZ/aeig  ah-ovg. 

18)  D'^JJ^D/tDIl/  i'fl^  bier  mit  ruinas  überfe^t  i|l,  ^eifjt  eigentlich  oifendiculum;  ein  Ö3egen' 

jlanb,  an  ben  man  fid)  fti.'^fjt  unb  über  wefdum  man  fäüt.  Wan  fann  ^ier  an  bie  f}infaßenbcn 
ileidntame  ber  Srfcblagenen,  an  cingeftür^c  '))(aucrn  u.  fgt.  beuten,  ottw?  ^ly  -^pava^y  //  KupSia 
Kai  -AirdvvdijcLv  Ol  ätj^evovvreg.  — 11))  ^'^HTirTDJ^  „^robuug  beö  ©c^ Wertet,"  nadi  SInbcrn: 

„bie  Söertilgung  beg  ©(^wcrteei,"  b.  b.  ba^  »ertitgcuDe  ©d)wert.  ©efentuö  will  tibchath  „©(^lac^t» 
banf"  gcicfen  wiffen,  nat'  mit  ben  LXX  übereinüimmt:  TrapacUöovrai  slg  n^dyia  po/u(paiag. — 

20)  p"!!!/  njlb^^,^?^  /Aid),  gemad)t  jum  2?Ii^en;"  d'  y^yovcv  elg  (T0ay;>.  —  21)  HD^D 
rpÜ.^  „angegürtet  jum  !OJorben;"  e^'  yiyovev  äg  ariAßuatv.  —  22)  sc.  o  gladie,  HIlNinn/ 

ein  a-nf  Af}ö//fiw,  wc(d)c?  bier  beifU:  „vereinige  bid),  ober  wütbe  mit  vereinten  Gräften." 
(öefeniuö.    I^erefer:   „^aue  tapfer  ein!"   i:ie  23ulgata  la«  nnnn  von  chadad  „fd)ärfen." 

Kai  ^laTTopeiiov,   Kai  b^vvov  ek  (h^iüv  Kai  £f  Evuv'vfiuv.  —  2S)   i^llt^/t^  H^JÖ  H^K  /,it*Obin  bcitt 

föeftd)t  wanft"  ober  nac^  ber  Seeiart  ber  iOuIgata  muadanoth  „wobin  bein  (^3efid)t  Iw^  bat;"  ov 
äv  To  npöau-m  aov  E^eytipyTai.  —  21)  ©Ott  befieblt  bem  "yropbeten,  jwci  9Bcge  ju  5cid)nen,  fei 
eö  nun  in  i^anb  ober  auf  S^ic^d  ober  auf  eine  Safcl  ober  iVapier.  r^ie  SBcge  foHen  alö  3ug^ 
linic  be^  c^albäifd)en  Jpcerci\  weld^e?  !ur  Eroberung  berantommt,  erfc^einen.  (häraiov  aeavrü 
fii,o  ödovg.  —  2o)  XI5  "1*J^  ^■)^"ir'N')3  iX'l^  in  „unb  gravire  eine  ^anb  (©äu(e,  SBeg» 
faule),  am  5(nfange  bc^  Jl^egcei  gravire  eine  ©tabt,"  namticb  bie  ©tabt  3?abi)Ion,  von  ber  bie 
jwei  SDege  bei*  (£roberungi^beeree  aucigeben.  \!od)  unb  ::)ieifd)l:  „am  3tnfange  bee^  SBege;  jur 
©tabt.."  5?ac^  ber  i^ulgata  ift  ber  ©inn:  5)ftt  ber  .'^anb  foü  ber  Äinüg  von  3?abi)lon  bie 
Deutung  erfaffeu  fijnncn,  am  Stnfangc  bee  Söegcö  foll  er  \\i  erfaffcn.    Slllioit  übcrfeßt:  „bann 


2)er  5)rop^ct  Sjecfeiel.  21,  19—27.  2lnm.  25—12.  471 

wirb  cv  mit  feiner  Joanb  ba?  ?cc«  Rieben,  eben  am  SE?Ciic  einer  ^?t•abt  n?irb  er  e^  Rieben;"  f.  i^. 
21.  nal  ,\ni>  tv  äpxij  ö(W/i'  ~„7.eu^,  irr'  npx'ii  <'"5<'i  tharaittc^.  —  26)  Ten  cincu  JDevi  nuiifc  nact) 
9tabbatb''.J(mmon  (f  bilabclpbiii),  ben  anbcrn  nacb  Ocruüilcm.  —  27)  H^llVD  „bcfertiiit;"  iv 
/iifji.1  a'vz7,c.  —  2S)  b.  b.  er  lrir^  rtcbcn ;  'Wör^  cri/ctmi  ,iaai/tir.  —  2f))  SlnMin  nuin  im  .^riesii?' 
ratb  loofen  n?olIte,  anirf  man  'iV'feilc  mit  rcn  ?luffcf>viftcn  rcr  Trtc,  irobin  bie  Unterncbnuini] 
gcridUet  n'^crben  feilte,  in  ben  AUnter.  Ter  er|k\  rcr  bcrauejKuvu'»  wnxtt,  i^ab  tie  (£ntfcbciMtnii. 
Till  äva.ipdaai  ßäßöov.    Xic  '^3riccbcn  nannten  bic  Voofiin>^  mit  ren  ^-^feilcn  lit'/ouav-da.  unD  f  ie 

mit  9tutben  /.«.MouniTf/a ;  cf.  Caslii  Rhodigni  Antiq.  lect.  All.  '29.  —  30)  D*3iri3  ^NC' 
"TD3D  nX")  "fr  befragte  bie  Jbcrapbim,  fab  ficb  um  in  ber  Veber  (ber  Jbicrc);"  nai  tTretJUTf/mu 
Toif  -//i-ro  r  Kfit  KnrnGKo~/,nnG\:^ai  tK  ('eiif.iv  ni'-nv.  Heber  2bcrapbim  f.  (Jon.  .j1.  19.  —  31 )  X"te 
SBciiTai^mii  UMr^  fiir  fen  ^Innviff  ^"u-vufalcm«  cntfdHM^cn,  ivedbcö  mit  l'ltabbatb-'Jlmmcn  utfam^ 
meniKftiilt  ctivaö  füMicbcr  (alfo  rcduer  .'öan^i  U\i\.  Icnn  ;>iedHo  unM'inf?  nimmt  rcr  Crientate 
nad^  tcr  ^tclhinj.!  iicvien  Tuen.  Tte  LXX  nahmen  ad  ilexteram,  wie  oben  im  lerte  erüd^tlid) 
ju  i\  '2\,  WC  fie  ba^  exta  con^uluit  gan^  überleben.  —  ?i2)  rai  3a/äv  xüpaKu.  —  33)  n>n3 

„mit  3crtrümmcruniv"  Xa^  Äriev|?i?cfduci  fcflte  lauten  auf  ?Wcrb  unb  3evftcrun9.  //frä 
Kpai-iiC.  —  33)  b.  b.  bic  ;uiben  ircrrcn  rcnfen,  ^??abudH^rcncfor  fd^aue  unb  mcrfe  ni*t  auf 
ben  CrafeIfi.M-ud\  unb  lvcr^c  fc  rnbii;  bleiben,  al-?  bvUte  er  3abbat.  Cber:  5ic  n^ertcn  Dcnfcn, 
bie  iBeiffa^juni}  fei  eine  falfd^e,  ocn  ^er  fie  ^^itdnsi  ju  fürdjten  babcn.    Z\t  Wricdum  über^^eben 

ba.^  frustra,  ^{^::^  —  35)  Urh  rWVXf  *J?0J2^  »^'^^  "^^'^  ®i^f  ^^'^^f»  tie,"  »^^  nac^ 
^Slimdn  unb  3?atablu>^  bebeutet:  „bie  i^crtraci^eibe,  »cburd)  bie  Bulben  mit  bem  Äc^niii  i^cn 
23abrlcn  vcrtniipft  tlnb,  nnn-fen  fte  binbcrn,  an  ein  .^riei^ijunterncbmen  beiTelben  5U  iilauben." 
Stnrere  beuten  ee  auf  bie  Sdnvure,  tt'cmit  f>)Ott  feinen  5cbu^  iH'rbeif;cn  bat.  (£vfteve  reutuui? 
ift  nn^bl  bic  allein  riduii^c.  f,JfWä:wr  rhc  i;i>Snnä6ar  airoU:.  —  3ö)  '!)?abudH^boncfcr  ivirr  nur 
bie  ircukM'iiUcit  be?  3cbecia»  im  Slu.qe  b^iben  unb  baber  an  9?i*t^  mcbr  beuten,  al?  ^<erui"alem 
tcüfommcn  ut  erobern,  a«?  nl'röc  ävaiii iivi/^Kuv  (it^tKiac  nl-ro?  iirt,G\tt]vai.  —  37)  •f'cbr.  ,,n.H'il  ibr 
jriecer  in  bae  ^Inrcufcn '^urüdrufetcurc  (alten)  Uniicrcd^tigfeitcn,  iupem  eure  i^erbred^en  offenbar 
^tn^  unb  eure  2ünfcn  am  laoie  liciien."  (iknt  n'iü  faiU'U,  fie  Strafe  über  ^Krut'alem  eri(ebc 
nidn  au-o  3ufaü,  nicbt  n.H\ien  rcr  Crafclfi'^rfu'be,  fonfcrn  nur  ^ufcKie  i^credncn  Urtbeili'  '«otte?, 
beijen  i^ollftreder  Üfabudioconofor  ift.  —  38)  u^cruntcr  <::cfceiae  ^u  'oerfteben  ift.  —  39)  T*p 

„Snbc;"   -jpaf.    5inn:  bcffcn  laj]  gekommen  5ur  3ctt  ber  cnflidien  Strafe,  b.  i.  ber  Strafe, 

ircUte  bem  .^lönigtbum  ein  Snbe  ma*t.    2cä:}  u.  9t.  —  40)  PN'F'K^  HN?  n'^^^  tvivD  nid)t 

mebr  fo  bleiben,  fa»  ^ticbrige  n.nrb  crböbt,  ba-?  -^cbe  erniebrivict."  ob  rmairij  yorai.  ha-^ivunac 
Th  ii}'i//.bv  Kai  ifwcrac  rh  ra-sirov.  (ic-  ift  fd^n'cr  ]\x  fagcu,  ob  fa?  ^iefagtc  allgemein  ober  fi>ecieü 
ju  beuten  fei.  Tercfcr  beutet  eo  auf  fie  Grbc'bung  fe«  rsH^toliai\  ^veremiai?  unr  5(nc>erer,  bie 
fid^  gefcmütbtgt  batten,  m\t  aw  tie  (Srnicfrigung  fcr  .f^oflcutc,  fie  reu  Sctcciav^  ^ur  (ümvörung 
berebet  batren.  JöicroniMnue  erfldrt:  „Xa?  ift  Tic  Mrone,  wdifc  fen  erbi^bt  bat,  ter  in  rcr  -t^i^be 
fteben  foüte"  f^^ed^onia^).  i*cd^  u.  f>icif*l:  „Sefcciae  ivü  feine  yvrone  ablegen;  riefe  namlid) 
ift  e?,  jreld^c  fcn  crböbt,  ber  fie  rcdumdf?tg  empfängt,  n\ire  er  aud^  'ocn  niebcrcr  ^erfunft,  n^ie 
Xa^if ;  tüxcb  fcren  5lbnabmc  aber  aud>  O^fff,  ber  ilc  unnMtrrig  getragen,  ernicbrigt  irirf."  — 
41)  „3u  2dnilp,  5cbulb,  3dniir,  ,11^/*-  "l'^d^e  id^  ftlbe  (Mrcnc),  unii  fie  foll  nicbt  mcbr  fein, 

bi?  ber  fcmmt,  nH'ktem  gebübrt  bae  (Ikridit,  unf  ibm  werre  id^  ile  geben. "^  'ii^d)  u.  ^teif*!. 
ß3ott  fprid^t  Camit  reutlid^  auf\  faf;  fein  .Mcnig  au?  ^örael  orcr  lamf?  ^tamm  mehr  obne 
(2d)ulb  orer  pielmcbr  Strafe  in  5^i"«-icl  bcrrfdn'n  u'crfc,  bic-  ter  n\abre  Jpcrrfdu-r,  ter  .Honig  ter 
SBabrbcit,  ber  Weffiac-  fommt,  beJTen  9?etd>  fein  Snte  nebmen  rrirt.  ©cnn  a^d^  ^utta  feinen 
3>orutg  vor  ten  übrigen  Stammen  bebauen  ii^ü,  nnc  c«  ber  '^.Vitriard^  ^uifob  i^orauögcfagt  bat, 
fo  foü  ec-  toA  *^on  iept  an  niitr  obnc  (? inbupc  gcfctcbcn.  (iö  ftimmen  tie  jiitif^cn  unt  d>rift' 
iid^cn  2tuc'Iegcr  5ufammen,  bat^  bier  oom  ^Jicffia?  tie  iRctt  fei;  37,  24;  L«.  It).  5;  Jer.  i'o.  •  j  ; 
Luc.  ],  32,"  Joan.  5,22.  taö  f^3cfagte  erfüllte  ficb.  Tenn  feit  ber  3crftörung  3""i:falcm>5 
berrf*cn  bie  2(u?lcintcr  in  Seracl,  jucrft  tie  '^abi^lonier,  tann  tie  ^^crfer,  bernad^  tie  S'.^rer 
unt  3legr^^ticr.  Gi^  gelangte  entüd^  m\tr  ein  iübifd^ci?  '■vn-^d^lcd^t,  ta?  ter  .S^a^nuMiacr  namli*, 
5ur  ^errfdiaft,  allein  nur  auf  fur5e  3cit  unb  mit  tcm  '>3cfolge  groficrin-brängnif;.  (üij  bcrrfd^tcn 
na*  ibnen  tvieber  bie  Slujlänbcr,  bi^^  ba  fam,  ter  tommeh  follte.    Tercfcr  übcrfcgt  ta-<  bcbr. 

©ort  Avah  mit  „Umfcbrung;"   (Defeniua  mit  „3cr)li.>rut\g."  —  42)   iTH  N^  PNVDJ- 

Slüioli  unt  bie  älteren  2huMegcr  überfet^cn:  „Xoit  foü  tief;  nid>t  gefdn-ben,  biö  ter  tommt .  ." 
unt  ertlaren  tie  Sorte  tabui,  taf;  tie  iLn-gnabmc  unt  ^^lufbcbung  ter  .^crrfdvift  in  O-^i"»}?'- 
ctcr  ^iclmebr  ter  Untergang  ^K-racl-^  al?  irtifd>cj  i}lci<b  nid't  eintreten  werte,  biij  ter  Stifter 


472  t>ev  f  topfit  Sjec^iel.  21,  27—51.  Slnm.  42—52. 


«Schwert,  fouccrn  ba^  i^o(f  ober  Scinb  bcr  Shnmoniter  aiii^ercbet  werbe,  erfte&t  man  beut(id)  am 
2?.  29.  —  45)  y^n^  nD1"ip  '.iü  flefditiffen  5um  Sfurle^rcn."  5)Zan  sjermutfcet,  ba§  öier 
hakil  für  haakil  iiet)e.  aSvitat>Uii^  aber  leitet  e^^  l^on  kul  f)er  unb  überfe^t:  „e^^  i|l  gefcbliffcn  um 
ber'jubalten."    «at  iaivaaiihn  ejf  (TwrfÄftav.  —  46)  3'"  •^pct'r.  fe^lt  et;  Cii  fcet§t  p13  [^D^ 

„fo  baf;  eg  blinft;"  eyelpov  inruc;  ari'Aßiji:.  f^iott  fitnbiiit  btcmit  ben  'iJlmmonitern  eine  blutioic 
9?tcber(aiU'  an;  Jor.  4*.),  1.  9?ait  (5(ai?iu^  3ofepbuei  über^Oi^  ü?abud)obcncfor  bie  3(mmonitfr 
fünf  ^abre  nad)  ^erufalenu^  Sroberunii  mit  Atrie;i,  wo  fte  bcrb  t^eutittidf  n?ur^en.  — 
47)  „wäbrenb  mau  für  bid)  eitle  (ikfid?.te  fitaut  unb  l'üv^en  weitTajU;"  h' ry  öpdae/ aov -i) 
fiaraia  Kai  kv  rü>  /navreverr^ai  ae  i/tt-rf//.  -^  48)  „bamit  bu  bingele^t  werDcfi  Über  bie  ^vilfe  ber 

63ottIofen,  bie  ijetöbtet  mcrben  foüen  .  ."  —  49)  f.  %.  39.  —  30)  ITII^ri'^J^  D^J^H  ,M^ 

eil  ^urüiffcbren  in  bcinc  ®l•^ci^e."  Tic  'iJlnrcbe  gebt  auf  ben  Sbalbaerföuui  ober  auf  ben  HbaU 
bcier  im  '^tUiU'meinen,  ber  cnbtid)  uad>  'vielen  itrieijcn  aud)  feine  i^ered)te  Strafe  für  baö  Unred)t, 
baei  er  babci  »oerübt  bat,  erbalten  foll.  ä-dnrps^s,  pii  Ku-n'/.vayg.  —  ,^V)  Tie  5trafjU'ridite 
(ijotteei  erijiniicn  über  '^abi^lon  beim  Ciinfaüc  ber  unter  S'.miö  t*ereini^ten  'J^erfer  unb  '^JJeber, 
ife(*e  bie'  ^tabt  fammt  bem  ütcic^e  in  ibrc  (>ic>valt  brad)ten  im  :jabre  ö;58  o.  (£br.  — 

32)  n*nC*!3  *C^"in  Dnj/3  »iu  bie  Jpänbc  i.H'rnunft(ofcr,  im  3cfftören  vieivanbter  Wenfd)en." 

(£si  ift  biemit  rarauf  binv^cbcutct,  bap  ein  nnlbe?,  in  •i^tibuni^,  .Hunfl  unb  2Biffenfd)aft  weit  binter 
bem  '.yabi^lonifdKn  |lcb"enbc>5  i'olf  bie  Sri>bcrun;i  in^UbriniU'n  foü.  rax^  3Bort  boarim  fann 
man  mit  ^^rabo  füijlid)  aud)  burd\  „brennenb"  uberfe^en.    fif  ,rf'pof  äv6jxjv  ßapßäpuv  TSKrat- 


Cnput  XXII. 

1.  Et  factum  est  verbum  Domini  ad  me,  dicens:  2.  Et  tu  fili  hominis 
nonne  judicas,  nonne  judieas  civitatem  sanguinum?'  3.  et  ostendes  ei 
omn€s  abominationes  suas,  et  dices:  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Civitas^ 
eftundens  sanguinem  in  medio  sui  ut  veniat  tempus  ejus:  et  quae  fecit 
idola''  contra  semetipsam  ut  pollueretur.  4.  In  sanguine  tuo,  qui  a  te 
etfusus  est,  deliquisti:  et  in  idolis  tuis,  quae  fecisti,  polluta  es:  et  appro- 
pinquare  fecisti  dies  tuos,  et  adduxisti  tempus  annorum  tuorum :  propterea 
dedi  te  opprobrium  Gentibus,  et  irrisionem  universis  terris.  o.  Quae 
juxta  sunt,  et  quae  })rocul  a  te,  triumphabunt  de  te:  sordida,*  nobilis, 
grandis  intertitu.  0.  Ecce  })nncipes  Israel  singuH  in  brachio  suo'  fuerunt 
in  te  ad  effundendum  sanguinem.  7.  Patrem,  et  matrem  contumeliis 
afiecerunt  in  te,  advenam  caiumniati  sunt  in  medio  tui,  pupillum  et 
viduam  contristaverunt  apud  te:  8.  Sanctuaria  mea  sprevisti,  etsabbata 
mea  polluisti.  9.  Viri  detractores  fuerunt  in  te  ad  effundeiidum  san- 
guinem, et  super  montes  comederunt  in  te,  scelus  operati  sunt  in  medio 
tui.  lU.  Verecundiora  patris  discooperuerunt  in  te,"  immunditiam 
menstruatae  humiliaverunt  in  te.  11.  Et  unusquisque  in  uxorem  i)ro- 
ximi  sui  operatus  est  abominationem,  et  soeer  nurum  suam  polluit 
nefarie,'  frater  sororem  suam  liliam  patris  sui  oppressit  in  te.  12.  Mu- 
nera  acceperunt  apud  te  ad  effundendum  sanguinem:  usuram,  et  super- 
abundantiam  aecepisti,'*  et  avare  proximos  tuos  ealumniabaris:''  meique 
oblita   es,   ait   Dominus   Deus.     13.  Ecce  complasi  manus  meas   super 


Der  ^rop^et  (Jjec^iel.  22,  2—13.  2Inm.  1—10.  473 

avaritiam  tuam,'"  quam  fecisti,  et  super  sanguinem,  qui  efFusus  est  in 
medio  tui.  14.  Numquid  sustincbit  cor  tuum,  aut  praevalobunt  manus 
tuae  in  diebus,  quos  ego  faciam  tibi?  ego  Dominus  locutus  sum,  et  faciam. 
15.  Et  dispergam  te  in  nntiones,  et  ventilabo  te  in  tcrras,  et  deficere 
faciam  immunditiam  tuam  a  te.  IG.  Et  possidebo  te"  in  cons[)ectu 
Gentium :  et  scies  quia  ego  Dominus.  17.  Et  factum  est  verbum  Domini 
ad  me,  dicens:  18.  Fili  liominis  versa  est  mihi  domus  Israel  in  scoriam :  '* 
omnes  isti  aes,  et  stannum,  et  ferrum  et  plumbum  in  medio  fornacis:" 
scoria  argenti  facti  sunt."  19.  Propterea  haec  dicit  Dominus  Deus: 
Eo  quod  versi  estis  omnes  in  scoriam,''^  pro[)terca  ecce  ego  congregabo 
vos"'  in  medio  Jerusalem,  20.  congregatione  argenti,  et  aeris,  et  stanni, 
et  ferri,  et  plumbi  in  medio  fornacis:  ut  succendam  in  ea  ignem  ad  con- 
fiandum;  sie  congregabo  in  furore  meo,  et  in  ira  mea,  et  requiescam:'^ 
et  conflabo  vos.  21.  Et  congregabo  vos,  et  succendam  vos"^  in  igne  furoris 
mei,  et  conflabimini  in  medio  ejus.  22.  Ut  conflatur  argentum  in  medio 
fornacis,  sie  eritis  in  medio  ejus:  et  scietis  quia  ego  Dominus,  cum  effu- 
derim  indignationem  meam  super  vos.  23.  Et  factum  est  verbum 
Domini  ad  me,  dicens:  24.  Fili  hominis,  die  ei:  Tu  es  terra  immunda.'' 
et  non  compluta^  in  die  furoris.  25.  Conjuratio  prophetarum  in  medio 
ejus,''  sicut  leo  rugiens,  rapiensque  praedam,  animas  devoraverunt,  opes 
et  pretium  acceperunt,  viduas  ejus  multplicaverunt  in  medio  illius. 
20.  Sacerdotes  ejus  contempserunt  legem  meam,  et  polluerunt  sanctuaria 
mea:"  inter  sanctum  et  profanum  non  haljuerunt  distantiam:  et  inter 
pollutum  et  mundum  non  intellexerunt:-'*  et  a  sabbatis  meis  averterunt 
oculos  suos,  et  coinquinabar  in  medio  eorum.  27.  Principes  ejus  in 
medio  illius,  quasi  lupi  rapientes  praedam  ad  effundendum  sanguinem, 
et  ad  perdendas  animas,  et  avare  ad  sectanda  lucra.  28.  Prophetaeauteni 
ejus  liniebant  eos  absque  temperamento,"*  videntes  vana,  et  divinantes  eis 
mendacium,  dicentes:  Haec  dicit  Dominus  Deus,  cum  Dominus  non  sit 
locutus.  29.  Populi  terrae  caknnniabantur  calumniam,-'  et  rainebant 
violenter:  egenum.  et  pauperein  afüigebant,  et  advenam  opprimebant 
calumnia  absque  judicio.  30.  Et  quaesivi  de  eis  virum,^  qui  interponeret 
sepem,^  et  staret  oppositus  contra  me  pro  terra, ^  ne  dissiparem  eam:  et 
non  inveni.  31.  Et  effudi  super  eos  indignationem  meam,  in  igne  irae 
meaeconsumpsieos:  viameorumincaputeorumreddidi,ait  Dominus  Deus. 

1)  „trtHft  bu  nicbt  ftrvifpyi'bi.KU  tint-cr  bte  ^-i^dttftvabt'r  f.  2i\  4.    3cvufa(cma»tr^  bic 'i^hit- 
ftartijcitannt  tlnMl-?  n?i\.icn  i^cM-ftcfunii  ^cr  i'civolnicr  t^on  ecite  bcr  (^3i'ma(tbviber  un^  Cbriiifdtcn, 

tboÜi^    UH'iV'n    bC-?    ?JloilHtbtniftCo:    f.    i^  3  ».  -5;    2.^>,  2U.  —  Ü)    w  -d'/ir  .  .  —  fi)    hdvuiifiara. 

4)   HOT-^n  mn  Ü-Cri  DNVPD  ^p-ID^pn*  „»erben  fveth-n  ÜKt  biit,  bu(3tabt) 

bcficcftcn   ';)^•lmcl^?  Unf  ^rofjCU  iH'rfCrl'eil?;"  ffi-ni^ovrai  h'  cul.  (iKä\iaf>rr,(;  ))  wotLaari)  h-a't  -o'/'/i/ 

fr  7ft7f  ävojjJaiq.  —  o)  ^V"n?7  „Itarf)  KlUCr  5J?ad)ti"  t(^ov  oi  ä(t)r/]oi'/jevoi  oixov  "lapai/?.,  kiiaeroQ 
Trpöf  Toi'f  Ci'^/yFVtii  nvror  owtorpovrit  iv  cn/i,  ü-ox-  i^K^n^iv  ai/ia.  —  6)   b.  b.  llf  bcitrCU  C^  ffciicb'' 

lieb  ju  tbun  mit  vbrcn  Stiefmüttern.  —  7)  „jetcr  bcflecft  fibanhn^ll  feine  Sitwicjicrtinttcr." 
Ktu  fKCKj-rni;  ti,v  i'i u(p;;v  ni-roi-  ii_uan-fv  tv  netfisia.  Ttc  OH'bfte,  ^eren  UebertrftuniUHi  bier  iienannt 

trcrben,  f.  Exud.  21;  Lev.  lU;  Ihiit.  2:i.  —  8)  ;nrTp%'n*3">rn  l^'J  ".3*"^  unb  -^inicber 

nimmft   bu;"    vükov   um    -/(m-nauw  t?.au,3nv(,<Tav  h  (Tr>i.  — 0)    pLT^^  n^JT!  *J/*y3rn  -/'IIb 

macbtcft  beinen  "JJdcbften  5u  Oticbte  burd)  ^ebrücfuni^;"  kui  nri'tre/.i-atj  GrvrfAeiav  kuk  ac  <rov  ei> 

Karnih'vaarf'q.  —  10)   7Tj/*VI}"'^}<  „Über  bein  UUiiere^te*  Ö3ut."     LXX  io  olf  cnn-ETiAintti.  — 


474  t)ev  fm^tt  Sjec^iel.  22,  16—30.  2tnm.  11—28. 

11)  nSnjt  fil-  Codcl.  ^nHn^l,  wet^cg  2Bprtfott?o^Ichalal„fcur^bo^rcn,  enttveibcn,"als 

nachal  „erben,  befi^cn"  sur  SS?ur3el  baben  fann.  Sdiuila  unb  S^bcobction  nebmcn  crfterce  an  unb 
geben:  „tu  foüj!  cntanibt  n^erben."  9?acb  bcr  erftcren  '-öebeutung  iinive  bcr  ®inn  :  „3i$  »-^evbe  es 
jcigen,  bai  td)  Jperr  übcrbid)  bin."  Ter  Sbalbäcr  bat:  „3*  «.H-rbe  micb  bcilipcn  in  bir,"  wai  ficb 
im"gutcn  imb  fcblimmen  Sinne  nebmcn  läfJt,  ba  fid)  (^ott  beiligt,  fcwo^l  U'^enner  jlraft,  al3Jt»cnn 

er  fc{)Pnt.  —  12)  yeyuvaai  fioi  ö  oIkoq  'lapaz/'A  ava/je/J.iy/nvni  Travrec  X'^'''^"^'?'  t*S-  65.  10;  Is.  1, 
22-25;  Jer.  6,  29.  —  13)  f.  i.  ®r.  —  14)  "'  f^iy^  äpyvpiov  ävafiEjuiyevov  iari  —  13)  eif 
ahyKpaatv.  —  IG)  elg6ixo/iai  vfiäg.  —  17)  ''^H^il  fM^  Werbe  eucb  einlegen"  im  Cfcn;  f.  i. 

6)r.  —  18)  Kai  £K<i>vijT/(7u  k<p'  vfiäg  h  nvpi  öpyf/i  ftov.  — 19)  b.  &.  ein  Dem  %lüd:ic  überantwortetet 
Sunb,  n.>o  fid)  9Jiemanb  aiifbalten  fann,  ebne  ^iucb  auf  fi*  ?u  laben.  }// ;/  ob  ßpexo/ihy.  — 
20)    35>cgen  feiner  Unrcinigfeit  unb  a>erflud>tbeit  fallt  fein  Siegen  barauf;  Deut.  11,17; 

Is.  5,  6;  Jer.  3,  3.  — 21)  fjg  nl  ä<{>?jyovfiEVoc  h  fitau  avT?)g  üg  'Aeovreg  üpvönevoi,  äpnäCovreg 
äpTväyfiaTa,   ilwxag  Ka-EO'&iovTeg  ev  övvaoTEia  Kai  ri/iäg  PiafißävovTEg.     Kai  XVP^'^  ^<"^  inT^jj^vv&riüav 

h  uEGu>  aov.  —  22)  b.  i.  burd)  ©in^enbienjl;  f.  8, 11.  —  23)  l^^nlPl  N*7 »ftc  jci^ten  (lebrten) 
ni(^t  ben  Unterf^ieb  »on  Unrein  unb  9{ein."  — 24)  ^ön  DÜ^  IHtO /-t'cf^i'i-^i^f"  He  mit 

Slün*e,"  b.  b.  fd)meid^eln  ibnen  bei  aü  ibrem  Unred)t.  a/siQovrEc  a'vravg  neaovvTai.  —  23)  kqI 
Tzpog  Tov  TzpoüifAvTov  o'vK  civaGT pE<j)6fiEvoi  fiETa  Kpifiarog.  —  26)  Wan  fonnte  bier  fragen:  SDaren 
benn  ^ei'cmia^,  (Ejc'^''^^'  -^'ii'«f^)  ^^^^  au^gejcidincte  (^.^cttciMnänncr,  bie  junfd^en  (!>3ott  unb3?plf 
hätten  »:crmitteln  fönncn?  Xaranf  antauM-tcn  bie  (Sinen,  e^^  habi  fclbft  bie  .ipeiligfeit  biefer 
grof-cn  9^iänncr  ni*t  bingereidit,  um  aU  i^n-mittlcr  gelten  ja  fönnen;  ^^Inbere:  eei  bätte  cine^ 
^.tfannce;,  trie  9?ipfeei,  Samuel  ober  (Slias?  bcburft,  bcr  nid)t  nur  bie^yrcpbetengabe,  fcnbcrn  au(^ 
bie  f^abc  5U  regieren  unb  ^lad)t  über  bie  .ipcr^cn  ju  üben  bcfdf;e.  ^ierpni}mue;  uncber  ^ütt'ere: 
(^ctt  fprcdie  bier  ^um  t^olfc  mit  Uebergebung  bcr  ^^.M'ppbcten,  n^eil  bicfe  ja  Dbncbin  feine  «teil* 
öcrtreter  unb  fein  5}tunb  ivaren.  Tiefee  \!eljttre  ifl  n-'cbl  bie  riditigere  5}ieinung,  bcr  aud)  ßpr= 
ncliu?  a  2apibc,  Xcrefer  bcipflid)ten.  —  27)  ^inJl^TlJ  „ber  bie  2)?auer  mauerte;"  ävaarpE- 

<p6p.Evov  opiJwf.  —  28)  *^i37  T'^ÖD  "^^^'  ^'^^  ^""^  "^'"^  ^"  ^*^"  ^*P  (I)urd)brud))  fleütc,"  um  ben 
einbringenben  Scinb  abjUive^rcn;  f.  13,  5,  kuI  icrü-a  ivpo  npoauTrov  /xov  öAoaxcpi^?  tv  tu  Kaip(^ 
TVC  öpyf/g.  I 


Caput  XXIII. 

1.  Et  factns  est  seniio  Domini  ad  me,  dicens:  2.  Fili  hominis,  duae 
mulieres'  filiae  matris  unius  fuerunt,  8.  et  fornicatae  sunt  in  Aegypto, 
in  adolescentia  sua  fornicatae  sunt:  ibi  subacta  sunt  ubera  earum,^  et 
et  fractae  sunt  mammae  pubertatis  earum.^  4.  Nomina  autem  earum 
Oolla'*  major/  et  Ooliba*^  soror  ejus  minor:  et  habui  eas,  et  pepererunt 
filios,  et  filias.  Porro  earum  nomina  Samaria  Oolla,  et  Jerusalem  Ooliba. 
5.  Fornicata  est  igitur  super  me^  Oolla,  et  insanivit^  in  amatores  suos, 
in  Assyrios  propinquantes,  6.  vestitos  hyacintho,^  principes,  et  magi- 
stratus,  juvenes  cupidinis,'"  universos  equites,  ascensores  equorum. 
7.  Et  dedit  fornicationes  suas  super  eos  electos,"  filios  Assyriorum  uni- 
versos: et  in  Omnibus,  in  quos  insanivit,  in  immunditiis  eorum  polluta 
est.  8.  Insuper  et  fornicationes  suas,  quas  babuerat  in  Aegypto,'^  non 
reliquit:  nam  et  illi  dormierunt  cum  ea  in  adolescentia  ejus,  et  illi  con- 
fregerunt  ubera  pubertatis  ejus,  et  effuderunt  fornicationem  suam  super 
eam.  9.  Proi)terea  tradidi  eam  in  manus  amatorum  suorum,  in  manus 
filiorum  Assur,  super  quorum  'insanivit  libidine.  10.  Ipsi  discooperu- 
eruntignominiam  ejus,'^  filios,  et  filias  ejus  tulerunt,  etipsam  occiderunt 
gladio:  et  factae  sunt  famosae  mulieres,^'  et  judicia  perpetraverunt  in  ea.^'^ 
11.  Quod  cum  vidissct  soror  ejus  Ooliba,  plusquam  illa  insanivit  libidine: 
et  fornicationem  suam  super  fornicationem  sororis  suae     12.  ad  filios 


475 

Assyriorum  praebuit  impudenter,  ducibus,  et  magistratibus  ad  se  venieii- 
tibus  iiulutis  veste  varia,'"  equitibus  qui  vcctaltantur  cquis,  et  adoles- 
centibus  forma  cunctis  egregia.'^     13.  Et  vidi  quod  polluta  esset  via 
Ulla  ambarum.     14.  Et  auxit  fornicationes  suas:  cumque  vidisset  viros 
depictos  in  paricte,  imagines  Cliaidaeorum  expressas  coloribus,     15.  et 
accinctos  balteis  reiies,  et  tiaras  tinctas  in  capitibus  corum,  formam  ducuni 
oiiiniuni,  similitudincm  liliorum  Babyloiiis,  terracque  Chaldaeorum,  in 
(jua  orti  sunt,     IG.  insanivit  sn])er  eos  concupiscontia  oculorum  suoruni, 
et  misit  nuntios  ad  eos  in  Chaldaenm.     17.  Cumque  venisscnt  ad  eam 
tilii  Babylonis  ad  cubile  mammarum,"^  polluerunt  eam  stupris  suis,  et 
polluta  est  ab  eis,  et  saturata  est  anima  ejus  ab  illis.'^     18.  Denudavit 
(juoque  fornicationes  suas,^''  et  discooperuit  ignominiam  suam:  et  recessit 
anima  mea  ab  ea,  sicut  recesserat  aniiiia  inea  a  sorore  ejus.     19.  Multi- 
plicavit   enim   fornicationes   suas,^''  recordans   dies   aJolescentiae   suae, 
quibus  foniicata  est  in  terra  Aegypti.     20.  Et  insanivit  libidine  super 
concubitum  eorum,"  quorura  carnes^^  sunt  ut  carnes  asinorum:  et  sicut 
tluxus   equorum    fluxus  eorum.     21.  Et  visitasti  scelus^^  adolescentiae 
tuae,  quando  subacta  sunt^^  in  Aegypto  ubera  tua,  et  confractae  sunt 
mammae   pubertatis   tuae.     22.  Propterea   üoliba,.   haec  dicit  Dominus 
Deus:  Ecce  ego  suscitabo  omnes  araatorcs  tuos  contra  te,   de   cpiibus 
satiata    est   anima   tua:    et   congregabo   eos   adversum   te    in  circuitu, 
23.    Filios  Babylonis,  et  universos  Chaldaeos,  nobiles,  tyrannosque-"  et 
principes,    omnes  filios  Assj^iorum,  juvenes  forma  egregia,^*"  duces,  et 
magistratus  universos,  principes  principum,^  et  nominatos^^  ascensores 
equorum:     24.  et  venient  super  te  instructi  curru,^"  et  rota,  multitudo 
populorum:  lorica,  et  clypeo,  et  galea'^^  armabuntur  contra  te  undique:" 
et  dabo  coram  eis  judicium,^^  et  judicabunt  te  judiciis  suis.   25.  Et  ponam 
zelum  meum  in  te,^*  quem  exercent  tecum  in  furore:^^  nasum  tuum,  et 
aures  tuas  praecident:  et  quae  remanserint,  gladio  concident:  ipsi  filios 
tuos,  et  filias  tuas  capient,  et  novissimum  tuum  devorabitur  igni.     26.   Et 
denudabunt  te  vestimentis  tuis,  et  tollent  vasa  gloriae  tuae.^"     27.  Et 
requiescere  faciam  scelus  tuum  de  te,  et  fornicationem  tuam .  de  terra 
Aegypti:  nee  levabis  oculos  tuos  ad  eos,  et  Aegypti  non  recordaberis 
amplius.     28.  Quia  haec  dicit  Dominus  Deus:  Ecce  ego  tradam  te  in 
manus  eorum,  quos  odisti,^'  in  manus,  de  quibus  satiata  est  anima  tua. 
29.  Et  agent  tecum  in  odio,  et  tollent  omnes  labores  tuos,^^  et  dimittent 
te  nudam,  et  ignominia  plenam,  et  revelabitur  ignominia  fornicationum 
tuarum,  scelus  tuum,  et  fornicationes  tuae.   30.  Fecerunt  haec  tibi"''  quia 
fornicata  es  post  Gentes,  inter  quas  polluta  es  in  idolis  earum.     31.  In 
via  sororis  tuae  ambulasti,  et  dabo  calicem  ejus  in  manu  tua.     32.  Haec 
dicit  Dominus  Deus:  Calicem  sororis  tuae  bibes  profundum,  et  latum : 
eris  in  derisum,  et  in  subsannationem,  quae  est  capacissima.^"     33.  Ebrie- 
tate/^  et  dolore  repleberis:  calice  moeroris,  et  tristitiae,^^  calice  sororis 
tuae  Samariae.  34  Et  bibes  illum,  et  epotabis  usque  ad  faeces,  et  fragmenta 
ejus    devorabis/^  et   ubera   tua   lacerabis:    quia   ego    locutus   sum,   ait 
Dominus  Deus.     35.  Propterea  haec  dicit  Dominus  Deus:  Quia  oblita 
es  mei,  et  projecisti  me  post  corpus  tuum,  tu  quoque  porta  scelus  tuum, 
et  fornicationes  tuas.     30.  Et  ait  Dominus  ad  me,  dicens:  Fili  hominis 
numquid  judicas"  Oollam,  et  Oolibam,  et  annuntias  eis  scelera  earum? 
87.  Quia  adulteratae  sunt,  et  sanguis  in  manibus  earum,  et  cum  idolis 
suis  fornicatae  sunt:  insuper  et  filios  suos,  C|Uos  genuerunt  mihi,  obtu- 
lerunt  eis  ad  devorandum.''^     38.  Sed  et  hoc  fecerunt  mihi:  Polluerunt 


476  ^er  5)rop^et  Sjec^iel.  23,  1—17.  5Inm.  1—10. 

sanctuarium  meum  in  die  illa,*®  et  sabbata  mea  profanaverunt.  39.  Cum- 
que  iramolareiit  filios  suos  idolis  suis,  et  ingrederentur  sanctuariurn 
meum  in  die  illa  ut  polluerent  illud:  etiam  haec  fecerunt  in  medio 
domus  raeae.*^  40.  Miserunt  ad  viros^^  venientes  de  longe/^  ad  quos 
nuntium  miserant:  itaque  ecce  venerunt:  quibus  te  lavisti,^"  et  circum- 
linisti  stibio  oculos  tuos,  et  ornata  es  mundo  muliebri.  41.  Sedisti  in 
lecto  pulcherrimo,  et  mensa  ornata  est  ante  te:  thymiama  meum,  et 
unguentum  meum^'  posuisti  super  eam.  42.  Et  vox  multitudinis  exul- 
tantis'^  erat  in  ea:  et  in  viris,  qui  de  multitudine^^  hominura  adduce- 
bantur,  et  veniebant  de  deserto,  posuerunt  armillas  in  manibus  eorum,'^ 
et  Coronas  speciosas'''^  in  capitibus  eorum.  43.  Et  dixi  ei,  quae  attrita 
est'*^  in  adulteriis:  Nunc  fornicabitur  in  fornicatione  sua  etiam  haec.^' 
44.  Et  ingressi  sunt  ad  eam'^  quasi  ad  mulierem  merctricem:  sie  in- 
grediebantur  ad  Oolam,  et  Ojlibam  mulieres  nefarias.^^  45.  Viri  ergo 
justi  sunt:*^'^  hi  judicabunt  eas  judicio  adulterarum,  et  judicio  effunden- 
tium  sanguinem:  quia  adulterae  sunt,  et  sanguis  in  manibus  earum. 
4().  Haec  enim  dicit  Dominus  Dens:  Adduc  ad  eas  multitudinem,^'  et 
trade  eas  in  tumultum,"^  et  in  rapinam:  47.  Et  lapidentur  lapidibus 
populorum,  et  confodiantur  gladiis  eorum:  filios,  et  filias  earum  inter- 
ficient,  et  domos  earum  igne  succendent.  48.  Et  auferam  scelus  de 
terra,  et  discent  omnes  mulieres*^  ne  faciant  secundum  scelus  earum. 
49.  Et  dabunt  scelus  vestrum  super  vos,  et  peccata  idolorum  vestrorum 
portabitis:  et  scietis  quia  ego  Dominus  Dens. 

1)  bitblii^  ju  ncf)mcn,  wie  a\\$  'B.  4  erbcöt.  —  2)  Oj/O  //ftc  Iif§cn  brüdcn  i^rc  SBrüfie," 
b.  [).  fie  lictjcu  jld)  ücrfü()rcu  jur  ^Ibi^ottcrci  unb  aficr  bamit  »crbunbencn  Si^njetgerct.    iTremv 

oi  /mcTToi  av-üi:  —  3)  Tn^/inD  ''l'l  V^*^  Dt^'T  »w»b  Heilen  bafctbfibrüden  ben  33ufen  ibrer 
^ua^fraufc^aft,"  —  n>aö  bcnfelbcii  5 um  I)at,  wie  bviö  !>in-t)in  (15efagtc.    knei  öLEnapßeve'v&riaav. 

^)  n^IlK  -/i^f  3flt"  ~  5(ni>tclunc;  viuf  bie  ^tftprifc&e  3:i)atfad)e.  ba§  Samarui  (3eönfiämme:= 

T    t:    T 

lanb  ^eracl)  s>cn  bcm  Bette  bc?  .iperrn  M)  trennte  unb  tld)  ein  ciiicnce  errichtete  TU.  Reg.  12,  28. 
*5)  Samaria  roirb  bie  ^rötJere  genannt,  weil  (te  me()r  2(uöbet)muii]  unb  ^^eiHilferunij  ^atte,  al* 

3uba.  —  6)  nD^^HN  /.n^et"  Bett  in  ibr"  —  fp  genannt,  »eil  m  ^erufatem  baö  wabre  3clt 

T      ■     t:    T 

(liottee  n.>ar.  —  7)  'jinn  ,M'^^  "ii>"  an^ubangcn ;"  an-'  ijiov,  —  8)  im-^eTo  sttI  tov^  kpaaraq 

T    :      - 

in'Tf/r.  riefe  3?crliebtbcit  be^iciitnct  bie  cifviiie  'i^cforgtlKit,  ficb  mit  ben  beibnifc^en  3?oIfern  in 
iyünbntffc  ein,utla|Tcn  unb  ibrer  JHcliv^ien  ju  l}u(ciiicn.  Cfea?  fitlcf;  ein  '-i^ünbnib'  mit  bcm 
äjv.^ptifcben  .ftönig  Sna  IV.  Re,a-.  17,  4;  5(fba^  mit  ben  \>(rT'.M-iern  I.e.  K),  7.  —  9)  ^aä 
J&i>acint()blau  JPar  bei  ben  Crientalen  A-avbe  fer  i'ornebmen  gleidi  fem  ^.Hirpur.  Xenoph. 
Cyrop.  c.   -1  Strab.  1.  Li. —  10)  1,pn  mfl^  "'^"'""tbisK  3ünii(ingeV'  veav'.GKm  Kaltn'i^ 

}iKTiH.-—\.y)  b.  b.  fie  ^Ab  ficb  ibrer  "Jtbju^tterei  bin. —  12)  di  ifi  bamft  bcr  "^(piöbienft 
gemeint,  wclcbcn  ^crpboam  gefe^lieb  in  ^u^rael  cinfübrte  III.  Rei^.  12,  2S.  —  13)  f.  b.  fie 
bemutbigtcn  uno  plünberten  \k  rein  au?.    Ter  bebr.  ^(uebrucf  bejeicbnet  baffelbe,  ivic  bi\  mi, 

„m  auf  ba^  .?>cmb."  IV.  Reg.  17,  6.  —  Vi)  D^t^öS  DtT'Nnni  ,-fie  (Samaria)  irurbc 
jum  ^)iamen  (Scbimpfnamcn)  unter  ben  »grauen  (Statten)."  im)  iyh'iToU7,,Jiia  ü^  ywaim^. 
9?ai*  ber  i^ulgata  wäre  fer  2inn:   Samaria'i?  5täbte  nnirbcn  berücbtigt.  —  13)  b.  b.  bie 

Scinbe  »OlljOgen  bie  (i)erid)tC  (^Otte«  <l\\  ibr.  *•««  i~ohiaav  kv^iKi/aniq  iv  avry  dg  räi  ^vyartpag. 
16)   evTrnfnxpn.  —  17)  veaviano/.  sTriMKToi  ttAvts^.  —  18)   DHl  23t^"D*7  "5U"l  JiebCpIager," 

b.  b.  2?ünbnitTe  einzugeben.  (£d  ifl  bier  ba?  5?üntnif;  gemeint,  in  n?cic{)e?  ^uba  unter  3oafim 
nacb  ber  unglücfliri>cn  ?i-f>lacbt  bei  'Wagebbo  mit  'i:^ab>>(on  ficb  einließ  IV.  Reg.  24.  fJf  ko<-;;v 
KnrnXrdvTui^.  —  19)  J/pril  »\n\i  t^  entfrcmbetc  fic^  ibrc  'Seele  öon  ibnen/'    Soafim  jagte 


Der  5>rop^et  Sjec^ict.  23,  17—42.  2lnm.  19—53.  477 

ftÄ  f*cn  \u<b  brci  5'i^rcn  >vtcbcr  (o^  vn^m  f^Jcbcrfam  iKsKit  iPakf.  k«;  äTTtorr/  >'/  ii<rx>/  arrf/^ 
ä-'  avrüi:  "Mtin  c^  WUT  fciu  '^Cn-jitvcnfcu  VHMi  bciMiifcber  '^kMiiniin»i  unb  hcibnifdicm  l'cbcu, 
jrie  aiie  i'.  is  crbcüt.  —  20)  b.  b.  \\c  trieb  Me  ^^tbjiöttcrci  ebne  icbeuunp  3*vim. — 
21)  £iT?.//dvvfig  rijv  nopveinv  am:  rurct)  ba*  i^ünbitip  iiiit  bcn  "JJcgnpticm  würbe  bie  SIbijötterfi 

nocfi  mebt  beförbert,  ba  fein  i>olf  fo  abiiöttiirfwil«  bie  5(eiit^ptier  »var.  —  2il)  7^  H^J VH 
Dn*CO^D  "'"ic  >^^r  9'i"J  t^erliebt  in  ibre  i^ubter,"  b.  b.  ber  aiji>iMif(fce  fii3ij^enbicn|l  facjte  ibr 
^an\  unb  >vu  511.  Kai  e-r^ov  tr:}  rnlg  Xrt/Ja/oi'f.  —  2rJ)  Unter  J^leifd>  i'inb  biet  bie  tretiitalia 
ui  s>cr|lebcn,  ll^^  unter  fluxu^  bie  otfusio  seiDiiiis.  Ter  'iProi^bet  moilte  ^a^i  arqe  Ireibcn  ber 
Vlbiu^tterei  redu  anutauliri^  unr  finnlid)  bejeicbnen.    Tic  LXX  be5eiitncn  Huxus,  Hti^r,  mit 

n'u^oia.  verenda;  1(),  üi').  —  2'i)  „Tu  fabeil  bidi  um  ^ad^  bem  l'after  beiner  CiU;]enb,"  b.  b.  bu 
fcbrtcil  iuriuf  ja  t>emfe(ben.  —  2-5)  f.  1'.  3.  «.  8.  —  2G)  yip")  ^/Ij^n  lIpB-  >^^flrf)«  9?amen 
bie  LXX  mit  beni  2iM-cr  al?  Gi^ennamen,  b.  b.  aU  ^'reoiujivilnamen  betrad^ten.  —  27)  f.  i'. 

6,  ivc  |le  juvenes  cupidinis  genannt  n^crren;  f.  i'.  12. —  28)  D^u^'/C' «Xberbduptcr;" 
Tfuaaovc.  —  29)  i|t  UMbrfdKnuti*  \\\  beut  x'^crberiicbcnben  .^auptn'erte,  nidu  ju  bem  fpls^enben 
ascensores  ju  belieben.  —  riO)  j^j-f  „üBaffc"."  ober  TypT  m-^"K",  2d>ocp;"  a-o  Vitipiih. — 
81)  f.  t.  ^r.  —  f52)  1^'C**  „l'ie  werben  ftdi  ftcKen  <\ic\i\\  bid)  rin^-jum;"  ,3.a/.oiai  oiv.««;};'  ^-i 

T 

ne  KvK/.u.  —  3j:J)  .(?ebraiömu?,  ber  befavit:  fut  überlaffe  ibncn  ba?  ri)cri*t;  Deut.  oO,  15.  — 
34)    „id)  laffe,  'firi^,  meinen  t£ifer  ein  bir  auc;"  (U.k7w  rov  C///«!' ,wovfi>  (to/.  —  3oj  .g»ebr. 

unb  r^\rieeb.  „itnb  ile  werben  oirimmii^  an  bir  tbun."  —  3G)  *^^^'^^Cö^  *^3  ,>ic  ß^crätbc 
beineö  (.yianjes"   (Sdimuefe-^).    2(üioli:   „bein  ()cnlid)e^  ®cHfmeibe."  —  37)   nämlidi  cer 

(Xbalbcicr.  —  38)  Tjj<'*''T"^D  -Aitt  bein  (Erworbene^."  —  39)  „biep  werben  |lc  bir  tbun  ;" 
f-o/;/<Tf  rnirä   am.  —  40)    foüte  ciijcntlid^  beiden:  qui  est  ca])aci.*8imus,  ba  e^^  jld)  aur\vtcli1> 

beliebt.    V^H^  (13"1t3  .sr  faJTct  fcbr  xnel."    Tie  LXX  ^erbinbcn  biefe  ÜBm-te  mit  1'.  :\^ 

'    T    :  T    :    • 

unb    lieben:    kcü   zu  —'/^ewaZn^'  rtil  civrf/iaai  uhfjiv  iia\  Iti/iaruc  -liia^i'/ny.  —  41)    bcbeutet  bicr 

bie  '.l?eraui\ttbeit  "^'i^m  'i^ittfrtranf,  cic  ©eben  b\-i  ^ur  ^ehtubunci.  —  42)  rö  Troriipinv  äoaviauoi-. 
13)    *tD"^jri   "^w  fi^Uft  bie  5tüde  bcc  .^U(*cö  benacjen,"  b.  b.  bu  fpüft  fcn  iletd)  fp  sodcntiS 

auinrinfni,  ta\;  bu  baritber  unilnniii  wiril,  bcn  .<i^eld)  in  Jtitcfe  ^erfdilactft,  bcn  feixten  Jrt'pfen 
berabnaiift  unt>  im  ntbermai'je  fer  Sd^mer^cn  bir  rie  iM-üile  ^errcifjsft."  Vauter '^iuö^rKde  für 
'i^ejoid^uunr,  namenUM'er  bererftebcnber  ©cbcvi.  nal  vä^ enprac  sac  rüg  voviuivm:  (t'r-fic  n-nc-inv^'ut. 
44 1  f.  22,  2.  —  4-i)  <hi/yi}nr  ai-roig  61' Eii-vpui'-  16,21.  —  4G)  „am  namüdicu  lai^c,"  b.i 
fie  Pie  .Hinc>t-r  bem  ^i.W^Iocb  iKopfert  batten.  (E-?  \\i  auifalleiib,  baf;  bie  LXX  biefe?  JDortüMrobI 
bier  al?  i'.  39  iibcriitniien,  umieaitret  ein  fc  i^-fiu-r 'iJfad'.rrucf  Darauf  lioiU.  —  47)  lieber  Den 
Sinn  biefer  ©orte  "tbeilen  fi*  Die  x'litöiejKr.  ''?fad>  (iiniiKU,  wie  SiM-ittiir.ö  a  Vavtbe,  ^^((lipli. 
lH\t  unb  rHeifitl  itl  bamit  iiefavit,  baf;  fie  ülbft  mitten  im  .«öaufe  (s.Untfr  rir  ''iö'ccnbilrer  auf 
ftedten  unb  ibnen  mn'crtcn;  f.  .Vio;  IV.  liois.  21.  4;  Jer.  7,  30;  nach  ■Olntern,  wie  Icrefer 
ift  bamit  nur  bie  'i^efleduui^  nnb  (futbeiliüiin;!  be?  leinivM?  burd>  beit  (£intrirt  icncr  ;icmcint, 
wel*c  eben  ben  ''>>bl\m  accpfert  unt>  bic'.stfuber  farln'^rad^r  hatten.  \'et?fere  Weinun;^  bat 
offenbar  ren  Sentevt  fitr  n*,  fpwie  reu  ij^orflant  De?  .^5vbraifd>en:  „Sieb  Da,  fp  tbatcn  iie  in 
Witte  meine?  .^aufe?."  —  48 1  i'otl  '«eilbeit  unD  '^Merre  fdndten  fie  na*  '?.''iannern.  ".^iiMivter 
•Jluebrud  für  ba?  c^iidc^i  J^afdu-n  ^liba"»  narf)  Dem  i^untniy  mit  Den  (£l>altaern.    Cun  Jrebr. 

bei^innt  ber  2a^  mit  ♦")  rjj<1  „ja  fpjiar,"  unb  iilba?  ©wtTaiserunt.  rT^n*?u*n-  im  weiblid-en 
(iJefd'ledUe  jieiieben,  um  bie  ^wbcn  at?  SDetber  ju  be^eicbitcn.  —  49)  „Die  in-^n  fernbcr  fommcn 

fpdten."  —  oOl     Kfil    !ina    rCt  fpxrenini    arrorr.    titiix  i-'/oiar  .  .      XtC  "?lnreDC  ift  aU  Die  CPÜt^il 

(^uiDa)  i^erid^tet.  lieber  Da?  Scbmiufen  ber  -yiuiien  f.  IV.  Kesr.  t".  30;  Pmv.  7.  li^-17:  Jer. 
4.  30. — i>l)  Wan  erlaubte  lieb,  Da?  bem  wabren '«Ott  gcbeilijUe  ÄaudJtKif  uab  Cd  jum 
abi^pttifdicn  Webraud^c  ^u  nebmen;  f.  \i\,  IS;  Exod.  30,  3±    nal  rix  ■^•ßiapa. nal  rh  i'/.at6v  uov 

f'ropaivnvrn   1 1'   nirnlc.  —  o2 )     Kai   ouvi/v   äpiioitnc,    äveKfxiiin-rr).  —  53)     2"^t3  D*t^^5*s      'N'5 

">3"i!?P  D*50iD  D^i^^ltD  DIX  ..«"*'  5»  ^f^  5?JännenT  auc*  ber  •?i?aiTe  ber  aVenfitbcir 
(Sba(Daern)  batre  man  Saurer  au?  Der  JlCnitlc  iiebraebf."  ''Rcidt  ben  «erfd^iebenen  \'c?arten  De? 
Jüorte?   D*J^3iD   ridueten   fid*   aucb   bie  oerVcbiebenfreir   ttc^elff$unl^clt.     Tie  i>u(iivtta  la? 


478  Der  gjrop^et  Sjet^iel.  23,  42—48.  2lnm.  53—63. 

D'NDC^'  qui  veniebant;   t>ie  «RaBbtnen  D^ND^  „bie  Sabäcr;"  Watbonat  D'J<lJp  >Mt 

Um()ern:>o:^ncnben;"  bte  LXX  D^KDID  'M<^  iBctrunfencn."  Kai  npög  avSpag  Lk  ■tr'ky-dovg  äv^p6- 

vuyv  7JKovrac  oivonfih'ovq  }k  T7,q  ipruiov  (fcMt  bic  Eo^ula).  Tcv  Sinn  tft:  ?0?an  bubltc  ni*t  nur 
mit  ccn  (Mpttern  glutlfäa't^  fcnbcrn  aitd)  5(rabtcn'?,  unb  feierte  \\\  ibrcr  Sbrc  larmcure  gelle 
«nb  ©elage;  Is.  65,  11.  —  34)   gjai^  bem  ^cbr.,  wo  bas  3lffirum  [,"]  jwcimal  i.Hn1ommt, 

gaben  bie  5)?änncr  ben  fficibern  bte  Slrrnfpanc^en  unb  bie  ilrcncn.  5l[iein  ba  !)ier  innt  einer 
?i?fcbvbeit  bcr  SBcibcr  ober  23ub(crtnncn  nicbt  bie  l'liebe  i|1,  fo  ycnnutben  Sinigc,  co  fei  ein  ed)reib= 
feblcr  unb  foKtc  hem  ()eitlcn,  wie  ce  o.\\6>  bie  LXX  mX^  bio  isulgata  cicicfcn.  Xie  Strmfpancjen 
unb  bie  ilrcucn  feilten  ben  '^Man?  bcr  abiu^ttifcben  geftfeierlid)feitcn  erböben.  —  p5o)  na)  a-fmvov 
«ai'Awwf.  —  4«)  (£?  ift  bannt  Coliba  (^uba)  t^emcint.  küI  fJ-«.  —  37)  „feurt  fie  noi^ 
immer  fort,  ficV"  'illuoM'ucf  ber  i'ern'unbernnii,  baf;  Sub^i  ben  (>3öt3en  noi$  bientc,  ba  bereiti^  bie 
Strafoicriiitc  fid)  erfcnncn  lief;en.    Tcrcfcr  itbcrfctU:  „x"scl3t  mai^  man  bag  •g'urcn  mit  ibr  fort- 

fegen  unb  fic  mag  C3  aUCi)."  J*{*n"l  Pf^ll^tn  11^?*  y]^\  ol-n  iv  ro'v-otg  fioixsr<>v(Ji\  ml  spya 
iTopvrii  Hai  aW^i  k^endpvEvae-  —  38)    ,1^1?  nrN*"^^  K1D3  .1^*7^  N^lD'^l   »«1^1"   ^"^1"!"^   JU 

T  T        •  V  :  T       V      •■  T- 

ibr,  Wie  man  fommt  ju  einer  .^ure,  bie  fid)  preisgibt,"  ober  nad)  Terefer:  „man  maii  5U  ibr 
fommen,  nne  .  ."  —  3!))  rov  -T:tmiüai  avoiuav.  —  öO)  -2fin  -ipebr.  febit  baö  sunt;  eiS  beitJt  fort: 
„acrcd)te  IWinner,  fie  foden  rsknndit  baltcn  über  fie."  Unter  ben  dkrcditen  ftnb  bier  bie  Sbal» 
baer  ^u  »ocrilcben,  wc(d)e  (^ott  au^erfeben  tjat,  JHa*e  an  3uba  ju  üben.  Dbroobl  fie  ^war  .ipeiben 
unb  fi3ölienbicner  waren,  \\i  waren  \\t  ^^i^^&i  feine  5{bfa(li3en  unb  Slreulofen  wie  bie  ^^nben,  bie 
ben  Waljrcn  f\5ott  yeriaffen  batten.    nal  ävSper  siKaioi.  avroi  koI  iKöiKi/aovGiv  .  .  —  61)  t>.  b. 

l.^crfünbe,  baf;  eine  qrof;e  mtn^c  3?o(f^^  fommen  werbe.  —  62)  ,111**^  "^-^ -^'^^^■^"'''""3'" 
raoaxf/v.  —  63)  b.  f).  aße  Stäbte. 


Caput  XXIV. 

1.  Et  factum  est  verbum  Domini  ad  me  in  anno  nono/  in  mense  decimo,^ 
decima  die  mensi«,  dicens:  2.  Fili  hominis  scribe  tibi  nomen  diei  hujus, 
in  •  qna  confirmatus  est^  rex  Babylonis  adversum  Jerusalem  hodie. 
ö.  Et  dices  per  proverbium  ad  domum  irritatricem  parabolam,  et  loqueris 
ad  eos:  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Pone  oUam:^  pone,  inquam,  et  mitte 
in  eam  aquam.  4.  Congere  frusta  ejus^  in  eam,  omnem  partem  bonam, 
femur^  et  armum,  electa  et  ossibus  plena.''  o.  Pinguissiraum  pecus 
assume,^  compone^  quoque  strues  ossium  sub  ea:  efferbuit  coctio  ejus,'" 
et  dicocta  sunt  ossa  illius  in  medio  ejus.  6.  Propterea  haec  dicit 
Dominus  Deus:  Vae  civitati  sanguinum,  ollae,  cujus  rubigo  in  ea  est,  et 
rubigo  ejus  non  exivit  de  ca:'^  per  partes  et  per  partes  suas  ejice  eam,'^ 
non  cecidit  super  eam  sors.  7.  Sangüis  enim  ejus  in  medio  ejus  est,'^ 
super  limpidissimam  petram  efFudit  illum:^*  non  effudit  illum  sup'er 
terram  Ut  possit  operiri  pulvere.  8.  Ut  süperindücerem  indignatinem 
meam,  et  vindicta  ulciscerer:  dedi  sanguinem  ejus'^  super  petram 
limpidissimam  ne  operiretur.  9.  Propterea  haec  dicit  Dominus  Deus: 
Vae  civitati  sanguinum,  cujus  ego  grandem  faciam  pj-ram."^  10.  Con- 
gere  ossa,  quae  igne  succendam:'^  consumentur  carnes,  et  coquetiir 
universa  compositio,  et  ossa  tabescent.  11.  Pone  quoque  eam  super 
prunas  vacuam,  üt  incalescat,  et  liquefiat  aes  ejus:  et  conÜetulMn  medio 
ejus  inquinamentum  ejus,  et  consumatur  rubigo  ejus:  12.  multo  labore 
sudatum  est,'*  et  non  exivit  de  ea  nimia  rubigo  ejus»  neque  pef  ignem.'^ 
13.  Immunditia  tua  exocrabilis:^^  quia  mundare  te  volüi,  et  non  es 
mundata  a  sordibus  tuis:  sed  nee  mundaberis  prius,^^  donec  quiescere 
faciam   indignationem   meam   in    te.     14.  Ego   Dominus  locutus  sum : 


Der  gjrop^et  (Jjec^iel.  24,  1—12.  2Inm.  1—19.  479 

Veniet,  et  faciam:  iion  transeam,  nee  parcam,  nee  placabor:  juxta  vias 
tuas,  et  juxta  adinventiones  tuas  judicabo  te,  dicit  Dominns.^  15.  Et 
factum  est  verbum  Domini  ad  me,  dicens:  16.  Fili  hominis,  ecce  ego 
tolle  a  te  desiderabile  oculorum  tuorum-'  in  plaf::a:^^  et  non  planges,^ 
neque  plorabis,  neque  lluont  lacrymae  tuae.  17.  Ingemisce  tacens,^ 
mortuorum  luctum  non  faeies:^  Corona  tua  circumligata  sit  tibi,^"  et 
calceamcnta  tua  erunt  in  pedibus  tuis,  nee  aniictu  ora  velabis,^"  nee 
cibos  lugentium^'  comcdes.  18.  Locutus  sum  ergo  ad  populum  mane, 
et  mortua  est  uxor  mea  vespere;  fecique  raane  sicut  praeceperat  mihi.^^ 
19.  Et  dixit  ad  rae  populus:  Quare  non  indicas  nobis^  quid  ista  signi- 
ficent,  quae  tu  focis?  2U.  Et  dixi  ad  eos:  Sermo  Domini  factus  est  ad 
me,  dicens:  21.  Loquere  domui  Israel:  Haec  dicit  Dominus  Dens: 
Ecce  ego  polluam  sanctuariura  meum,^^  superbiam  imperii  vestri,^  et 
desiderabile  oculorum  vestrorum,  et  super  quo  pavet  anima  vestra:^"  filii 
vestri,  et  filiae  vestrae,  quas  reliquistis,  gladio  cadent.  22.  Et  facietis 
sicut  feci:  Ora  araictu  non  velabitis,^^  et  cibos  lugentium  non  comedetis, 
23.  Coronas  habebitis  in  capitibus  vestris,^^  et  calceamenta  in  pedibus: 
non  plangetis  neque  flebitis,  sed  tabescetis  in  iniquitatibus  vestris,  et 
unusquisque  gemet  ad  fratrem  suum.^^  24.  Eritque  Ezechiel  vobis  in 
portentum:^"  juxta  omnia,  quae  fecit,  facietis  cum  venerit  istud:  etscietis 
quia  ego  Dominus  Deus.  25.  Et  tu  fili  hominis  ecce  in  die,  qua  tollam 
ab  eis  fortitudinem  eorum,'*^  et  gaudium  dignitatis,^^  et  desiderium 
oculorum  eorum,  super  quo  requiescunt^^  animae  eorum,  tilios,  et  filias 
eorum:  26.  In  die  illa  cum  venerit  fugiens  ad  te,  ut  annuntiet  tibi: 
27.  In  die,  inquam,  illa  aperietur  os  tuum^*  cum  eo,  qui  fugit:  et  loqueris, 
et  non  silebis  ultra:  erisque  eis  in  portentum,  et  scietis  quia  ego  Dominus. 

1)  b.  t.  590  '0.  dbx.  —  2)  b.  l\  in  itnfenn  gcbruar.  —  3)  ^cbx.  „ben  '??amcn  bicfco  Xav^co, 
gcrafe  biefen  3;a;i;  2?vibck^  iUMiij!  Uc\t  ficb  »^cra^c  an  btefcm  Iviiic  t^cr  ^fi'iiuilem."  'v^ott 
cffcnbvirtc  bcm  'JPrppbetcn,  bcr  im  fernen  i^^n^e  »cbntc,  fcn  Ja^,  an  n^ddicm  bic  i^claiicrung 
Serufalem?  bcjvtnn,  unr  bcfabi  il>m,  tiefen  Jaji  nieter^u^eic^nen,  tamit  bei  fpatcrcm  (Eintreffen 
bcr  j){eicbc-bctfitaften  eruc{^tIid1  wäre,  cö  fei  fem  'iPrcp^cten  fie  Äunfe  bai'^pn  Mirdi  (>knt  unmittel^ 
bar  ]ü  ibcil  i^euHn-fen.  —  4)  f.  11,  Z-M.  Ter  lopf  ift  5inntnlf  bee  belacjerten  ^eriifalemo, 
3)  t.  b.  fie  gicifd>tlücfe,  bie  ben  lopf  fiitlcn  fottcn.  rä  dixorour/fiara.  S^  fint»  barnntcr 
Serufalcm^  unb  feö  bl.  ^anDc?  2?enjcbner  ju  perftebcn.  —  6)  mdog.  —  7)  ra«  ^"^leifd)  um 

btc  grpfjcn  ^nccficn  bcr  ijl  gcwcbnlieb  bae  faft-  unb  nabrung-?reiclMlc.    }<^^  D*.Pi»jL'*  "^H^t^ 

„fitflc  ibn  mit  ben  au^ji^efucbtcftcn  ilnciten."  Wan  bürftc  bie  .<i^nccbcn  alo  3innHlf  fe?  intelli» 
gentcrcn  Jbeilei?  ber  ^i^eivcbner,  bie  g(eifcb|lücfe  aU  Sinnbilb  fer  (iicmeinen,  bie  gettftücfc  aU 

ba^  bcr  3ieid}Cn  betrad)ten.   inataa/jKicuiva  ä-u  rüv  ootüv.  —  S)   *V  i~U-tK7(JV  ktijvüv  ä/.r/ufihuv. 

Unter  pecu.';,  JJ^'^*  „Ä(cint?icb/'  ift  bie  gemeine  (Jinwo^nerfdjaft  bcs  Sanbeö  ju  sjcrfteben.  — 

9)  febtt  im  ^ebr.,  iro  c^^  blof;  bcif't:  „auit  einen  .Raufen  .^ninten  barunter;"  Kai  i-öKnu  rd 
öffTä  i-oKäru  avrüv.  -^  10)  H^nn")  lin"!  >M^  ti\icn  2uD  (ftart)  fiefeu,"    0.0  fpü  ^erufa» 

Icmo  3^e(agcvung  brenncnt  unf  fcbmcr^lid)  für  bie  2?ewobner  fein.  e:eaE  Kai  i'/f/j^i/.  —  11)  Ter 
9ioft,  tao  fittliibe  i>crrerbcn,  xi^iöy  nidn  an?:  fen  .^^er'icn,  fp  nnrffame  .g>cilmitte(  ö3ott  auc^ 
ann^enfete.  —  12)  „wirf  2tüd  um  2tiuf  binau^-,  pbnc  fa§  ein  l'ooi^  gcwprfeu  ivcrbe;"  b.  ^. 
2t(lc  ftnt'  fd^ulfig,  '3(üc  fpilcn  untergeben  ebne  lange  "Jluija'abl.  xaru  uf/fn:  arrfir  eif/reyKsv,  ovk 
l-eari'  jt'  avrr/v  K/iJim:.  —  13)  Tie  '-l^lutfdnilf  ^cntfalem-?  ift  eine  gan^  pffene  unb  aübefanntc, 
3)ian  bcbccft  t>ae  unfdiultig  i^crgpffene  ^^lut  nu-bt  mit  5taub  unf  C£rfe  Lev.  17,  1:5.  fpuDcru 
giept  cö  auf  ben  nacften  getfen  bin,  baß  c$  ^cbermann  febcn  Kinn.  —  l-'l)  t-l /ei.i-i'Tpiav 
reraxa  ahrö.  ovk  tKKexi'Ku  av-ü  krrl  r//ry/'/v.  —  lo)  iiMe  :5erufalem_fa>?  33lut  bcr  Unfd^ulfigcn 
offen  oergpj;,  fp  »i(I  i*  nun  fein  iMut  ebenfaü?  pffen  ?ergief;en  laffen.  —  16)  „i*  will  einen 
grppen  ^pl5ftPt!  aufri*ten,"  um  ile  ^u  i>crbrennen.  ^leya'/wü  riv  (h/M:  —  17)  ^tbr.  „baufe 
bie  4^cine,  imit  baö  i^iutv,  *>er5ebre  ta^  »ylcifc^  unt  !^ertp*e  cd  },\\x  Salbe,  bap  fic  Atnpdjen 

t)Pr    >^i^e    ficb    auflbfen*,"    kuI  -'/.//liwü  rä  ii'/.a  Kai  ävaKaiau  ru  Tzlp,  ö-wf  raKij  rä  Kpta  Kai  k/.aT- 

TuiH;  6  ^uLtür.  —  18)   f.  i.  ®r.  —  19)  4>ebr.  „im  ^^iXHx  (blieb)  bcr  JHcft;"  Karaiaxvixiir/aeTai 


480  Der  ^xo^^tt  Sjfec^et.  24,  12—27,  «Hnrn.  19—44. 

6  Jof  avTf/c.  ^ci  aßen  35>cbcn  bcr  33elagcrung  .^cigte  ficft  bed)  feine  23cJTerun3  bcr  (£inn?obner< 
Ic^^ift.  —  20)  not  nr*J^PP3  "^"  ^fi^f"^  Unreiuiöfeit  ift  5lbftAt/'  b.  l).  bu  ivillft  bi^  mufa^» 
lid)  ntd)t  bcffcrn.  fv  t?/  äKa-&apaia  aov  i.efia.  —  21 )  (iv&'  uv  i/iiaivov  av.  —  22)  „bu  jt>irfl  nidit 
ft)cr  rein  jvcrbcn,  al«*  bi?  id)  meinen  3'^i''t  ^ii^  ^ii^  tlt^füblt  ^abe;"  kuI  rl  iäi> /jy  Ka^aiuai^yg  en 

iü)c  ov  ffnr?J/ffu  Tov  -^vfiov  fxov;  —  23)  STic  LXX  fe^en  bei:  (hä  tovto  iycj  Kpivü  ae  na-ä  rä 
aiuarä    ffoi\    Kai   Knrä   rd   hn'^v/ii'/fjard  aov  k/xvü  ai\  i/  ÜKäi^aprog,  i)  hvouaüry,  Kai  ko2?J/  tov  wapa- 

TTiKpaivEiv.  —  21)  'n*,^*^*  "iOn.p  //^ic  l'uft  beiner  ^tugen,"  b.  t  bcine  geliebte  Sbegemablin. 
Tix  2;cb  bcr  %xci\\.  be?  'JProj^beten  follte  ebenfalls  5um  (ginnbilbebeei  Untevgvingec>  oon  ^ernfalem 
bienen.    rä  i-i-dvin/iiara  Tüv  ü(p&nÄft(ov  aov.  —  2o)    HÖ^uD^  "^"^"'^)  einen  •2:d)lv1g,"  b.  b. 

itn'oerfcbenS.     h  irapaTäiti.  —  2(})    ,^unt   3cid)en,  bat)  ii»d)  über  ^ternfalemg  Untergang 

9?iemanb    trauern   wirb.  —  27)     DI   p^KH;    crsvayßbg   al/naTog.  —  28)    oa(pvog   nh-äog  f-arj 

(ttrrn').  —  29)  ^v^  tJ^^fl  „umbinbe  bid)"  am  .Raupte,  umc  fonfl.    o'vk  larac  tö  Tpi^ufid 

aov  avjiTCETvliy^ihov  etti  ae.  Zsv-  anbcm  Gobb.  feblt  o'vK.  —  30)  „i^crbüfie  nid)t  bae  ßJcfiAt  mit 
bem  65c»anbe;"  oh  //^  TrapaK/j/ßyg  iv  xf/fTH'  avrijv.  —  31)  iivispüv'  Jer.  9,  17.  —  32)  <^icr 
ift  ber  antere  ??(orgen,  ber  ?.i(orgcn  nad)  bem  2obc  ber  -/^rau  ^u  inn-ftel^en,  iro  S^ediicl  ebne 
3eid)en  ber  Iraner  i^or  bem  S^olfe  "erfdnen  unb  baber  groKe  iHn-iininberung  erregte.  —  33)  Xa^ 
a^olf  erfanntc  l'ogleid),  baf;  biefct^  äUn-[)aUcn  bee  'JPropbeten  ^iiwwi  ju  bebeurcn'babe,  «nb  fragte 
ibn  baber  um  biefe  i^ebeutung.  3'"  •S'ebr.  unb  (iiriedi.  beif;t  ee;  einfad):  „iviüft  bujm^  nid)t 
anseigcn,  was  .  ."  —  34)  eine  5(nfünbigung,  bie  ivie  ein  ronnerfdvtag  in  ^ic  '^eelen  ber 
3nbi3rcr  einbringen  mufue.  renn,  »renn  fie  5(llei?  i^crliM-cn  glaubten,  \\:>  biclten  fte  \:'i>d)  ben 
23eflanb  bce  Jpciligtbums  fiir  gc|id)ert.  —  33)    DDi^  jlKJ!  „ben  ^tol^  eurer  .^crrlic^feit;" 

(ppvay/Lta  ta^vog  v/xüv.  —  36)   DID^'Ö^  ^t^tlt^  //^it  ^orge  ('i}(nbänglid)feit,  9}iitlcib)  euerer 

©eele."     vrrt-p  oiv  (l>eiöovTni   al  -ijwxul  vfiötv.  —  37)   Ütto  arufjarog  avrüi'  oh  7rapaK?j/-&r/aea^t\  — 

38)  ^ebr.  „bie  Äovfbinbe  werbet  tbr  baben  auf  euren  .'paubtern;"  ml  ai  köum  v/iüv  fttI  rr/g 
Ke<i>aAf/g  vitCw.  —  39)  UHM'ttict)  uacb  bcui  -C^ebr.  „ibr  werbet  gegenciitanber  feuf^en;"  napaKa- 
Zefftre.  —  40)    b.  ^.  ju  einem  Jeiciieu.  —  41 )  DT^O  „i(n-c  3d)u!?wcbr  (i^efte),"  b.  b.  ben 

Scml^el.    Ti/v  'laxvv  mip'  ahrijv.  —  42)  DHI^Jör)  \^\^*t2  'M^  grcube  ibreei  3hil}mcvi;"  rr/v 

iwapaiv  Tf,g  Kavximug  ahrm'.  —  43)  D{^^5J3  Kb'O  //^f»"  si-'icblingjgegcnllanb  ibrer  Seelen;" 

LXX  T7JV  kTTopaiv  fvxvg  avTüv  Deut.  4,  7.  —  44)  ß5ctt  fcbeiut  bem  g.'^rpv^beten  bcfobicn  ju 
baben,  i>on  jci^t  ein  bi?  \\\m  1ac{(,  ba  bie  erjle  'i)iacbrid)t  i^cn  bcr  (Eroberung  ^cufalcm^  eintreffen 
würbe,  StiÜfttweigen  in  baltcii.  9u"id)  ^lüioli,  Terefer  u.  91.  ift  bcr  9(uc-brucf  bilblidi  ju  nelnncn 
iinb  be^entet:  ber  'J.Topbct  werbe  bann,  wenn  bie  i^cftätigung  feiner  ^irppbetie  burd)  bie  Slnfunft 
ber  glüd)t(ingc  erwiefen  fei,  ein  frcice  SBort  reben  fininen. 


Caput  XXV. 

1.  Et  factus  est  sermo  Domini  ad  me/  dicens:  2.  Fili  hominis  pone 
faciem  tuam  contra  filios  Amnion,  et  prophetabis  de  eis.  3.  P]t  dices 
filiis  Ammon:  Audite  verbum  Domini  Dei:  Haec  dicit  Dominus  Dens: 
Pro  eo  quod  dixisti :  Enge,  euge^  .super  sanctuarium  meum,  quia  pol- 
lutum  e.st:  et  super  terrani  Israel,  quoniam  de.solata  est:  et  super  domum 
Juda,  quoniam  ducti  sunt  in  captivitatcm:  4.  Idcirco  ego  tradam  te 
filiis  orientalibus^  in  bereditatem,  et  collocabunt  caulas  suas  in  te,  et 
ponent  in  te  tentoria  sua:  ipsi  comedent  fruges  tuas:  et  ipsi  bibent  lac 
tuum,^  5.  Daboque  Eabbath^  in  babitaculum^  camelorum,  et  filios 
Ammon ^  in  cubile  pecorum:®  et  scietis  quia  ego  Dominms.  G.  Quia 
haec  dicit  Dominus  Dens:  Pro  eo  quod  plausisti  manu,  et  percussisti 
l^ede,''  et  gavisa  es  ex  toto  affectu  super  terra m  Israel:  7.  idcirco  ecce 
ego  extendam  manum  meam  super  te,  et  tradam  te  in  direptionem 
Gentium,  et  interficiam  te  de  populis,'"  et  perdam  de  terris,  etconteram: 
et  scies  quia  ego  Dominus.     8.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Pro  eo  quod 


^iv  ?>rop^ft  Sjcc^icl.  25,  1—14.  5Inm.  1—20.  481 

(lixeruiit  Moab,  ct  Scir:  Eccc  sicut  omnes  Gentes,  donius  Juda:"  0.  i<l- 
circo  ecce  ego  a[)eriani  liumcruni  Moab'^  de  c-ivitatihus,  de  civitatibus, 
iiiquam,  ejus,  et  de  finil)U.s  ejus  inelytas  terrae'^  Jk'thiesiinoth,  et  Beel- 
iiieon,  et  Cariathaim,  10.  iiliis  Orieiitis  cum  filiis  Aminou,'^  el  dabo 
cani  in  liereditatem:  ut  non  sit  ultra  memoria  fdiorum  Ammon  in  Uen- 
tibus.  11.  Et  in  Moab  faciam  judicia:  et  scient  quia  ego  Dominus. 
12.  Hacc  dicit  Dominus  Dens:  Pro  eo  (juod  fecit  Idumaea  ultionem ''  ut 
se  viudiearet  de  iiliis  Juda,  ])eccavit(]ue  delinquens,'*^  et  vindictam 
expetivit  de  eis;  13.  idcirco  haec  dicit  Dominus  Dens:  Extendam 
manum  meam  super  Idumaeam,'"  et  auferam  de  ea  hominem,  et  jumen- 
tum,  et  faciam  eam  desertam  ab  Austro:'^  et  qui  sunt  in  Dedan,'^  gladio 
cadent.  14.  Et  dabo  ultioncm  meam  super  Idumaeam  per  manum 
])0})uli  mci  Israel:-"  et  facient  in  Edom  juxta  iram  meam,  et  furorem 
mcum:  et  scient  vindictam  meam,  dicit  Dominus  Dens.  15.  Haec  dicit 
Dominus  Dens:  Pro  eo  quod  fecerunt  Palaestini  vindictam,  et  ulti  .se 
sunt  toto  animo,^'  interficientes,  et  implentes  inimicitias  veteres: 
16.  propterca  liaec  dicit  Dominus  Dens:  Ecce  ego  extendam  manum 
meam  super  Palaestinos,"  et  interficiam  interfectores,^^  et  perdam 
reliquias-^  maritimae  regio]iis:  17.  faciamque  in  eis  ultiones  magnas 
arguens  i)i  furore:  et  scient  quia  ego  Dominus,  cum  dedero  vindictam 
meam  super  eos. 

1)  S§  fpliicn  ii&i  jcgit  Imo  (Sap.  ?>2  mclucrc  JOciiTaiiuiuicn  ükr  aiijlänbifcl^c  9?c>Ifcr  bie  ju 
i-cifducbciicir^citcn  tm  ^v5ccl^icl  ciccffcubait  annrcn.  —  iiinKH-  ^'""  '^Uii^mf  bce  J^cbnco, 

ii(cid>  iinfcvm  „.'Qa,  .'öa."  —  3)  Unter  bcn  „Söbncn  bc?  ^Wcriicnlanbcf"  finb  nacb  Jndic.  6,  3; 
Job  ].  .;;  Jer.  4',».  i^S,  fcnnc  nach  bcr  Wcinunii  bce  Übcpbcrct  unb  ^Walbpuat  bic  ^Irvibcrborbcn 
]\i  vn-rftcbcii;  na*  fcn  .'ccbv.  aber  iniD  •t''ieipir.Mnu'5  tic  GbalDäcv.  5lücin  bic  (^s^cfdurfuc  Icbrt, 
baf;  bic  fidalbacr  wohl  3lmmon  v^cniniftct  babcn,  ni*t  aber  fap  |lc  Ci^  in  in'fii3  cicnommcn.  (£? 
bürftc  finnit  bic  crftc  "IW-inuna  bic  ricblijU'rc  [ein;  f.  21,  i!U.  —  4)  ri^v  Triöry/rn  mv.  —  o)  -rijv 
~o/ir  roh  \\iiui:,r. —  ö)  th'  nitac.  —  7)  fiiUtrliclKr  5UU'bnuf  für  „baö  !^anb  JJtmmon."  — 
8)  „5ur  5c^afbür^e;"  äc  ro/ui/i'  -popä-uv.  —  j))  b.  i.  ane  5dMbenfrcnbc.  Xiefe  ^*abenfrextbc 
»var  um  fo  fd^an^lid^er,  ba  5U  bcr  .Seit  ber  ^Inrüdunc?  be«?  cbalbdifduni  .^ecrcc«  '^ImnuMi  mit 
Suba  iM^rbunren  UMr.  —  10)  Tic  nad>  i*abi>lon  in  (s>cfana,cni\taft  abi^cfnbrtcn  'iJlmmonitcr 
febrtcn  iwax  nad^  fem  Sturze  bc?  ebalbaiütcn  3U-id^ce  ivicDcr  in  ibrc  .»ircimatb  5urucf,  aber 
lilretcn  fein  ei,aentli*ce  crer  nambaftcö  inMf  mcbr;  Jer.  49.  6.  —  11)  b.  b.  c^  ;icbt  ibncn, 
iric  andern  inUfern,  f^HUt  nui^t  unb  biUft  ibncn  "^Jiebt^.  Tie  LXX  fe^cn  bei:  ohn^  'lafia/;/..  — 
Heber  O.'iicab  f.  K  lö,  1.  —  i^j  Tic  2*ulter,  ^iH^,  ift  bier  nad)  isitablu«?,  (^kM'cniu?  u.  21. 

alij  „Seite"  ]u  nebmcn,  ivobi  mit  bem  ??cbenbcariff  ber  „3tärfe,"  bcn  ber  (£ba(b<ier  bcfcnbcrö 
ber>oorbcbt.  "^(uf  bcr  ^fcrbfcitc  batte  'JlmmiMi  feine  ftvirfften  i>c|icn.  SBenn  fie  erbred^en  unb 
geöffnet  UMren,  geblMte  ba?  l'anb  bem  J^cinbe.    iyo)  -apa/.ru  riv  unov  },i(jäß  ä-b  r^jv  -üu/.euv 

üSjiLjri/iiiur    a'irov    tK'/£KT?)i>    yiiV,    oIkov    Bal^    'la<Ti/joh'&    tTvai'u   ^?/}//f  rrd'/Futc  Trapada'/atyaia^.  — 

-*^^'  r^^  '?V  "^'^  3^^^^^  ^«^  ?anbc6."  Tk  brei  l}icr  genannten  Stäbtc :  3?ctjcfimptb  an  bcr 
i^prbane-'D^iunfnng,  i^eelmcon  unb  dariatbaim,  etwa  adu  3tunbcn  p|lllid\  bilbctcn  bic  ^\ni>t 
bc6  l'anbcc.  —  I  'ii  Wan  mödue  v^ermutbcn,  e-:;  feilte  beif;en  iilionuu  Md-.ib.  —  lo)  bic  CSbc^ 
miter  ermunterten  bic  ßbalbäer,  in  bcr  .^crftörung  ^crufatemc'  ebne  9^utfid^t  5U  in-rfabven.  Is. 
34,  8.  —  IG)  DH^  I^P^)  Dlti*{<  IwC'»!^'''!  »ii"b  fie  i^erfdiulbeten  fidi  unb  itbtcu  :}iad)e  an 
ibncn ;"  kgI  tuir/aiKnKr/aav  kou  l^uViKiiaar  (S.Kt/v.  — 17)  Ge  ifl  baruutcr  Jt»pbl  junädift bic  Eroberung 
(£bcm^  burcb  Ofabud^eboncfor  ]\\  i^erftcben,  'ocn  iveUter  i^crofur  rebet.  Flav.  Jos.  ct)iit.  Appionom 
I.  'Jl.  —  ISj  (,tDAP<  »cktce>ic  "iicuern  auf  bic  2tabt  Ibcman  beuten,  bic  in  bcr  rftgegenb  rcn 

3bumäa  (ag;  Gen.    36,  ]U-]5:  Job.  2,  11.  hal  Ik  Om/juv  (huiKoftnoi  iv  ft/iofua  -fGoiirai.  9?ad> 

bem  ^eb.  iiberfc^t  man:  „Unb  tdMvcrbc  ee  ron  Jbcnuin  biö  Tcban  jur  SDüftc  mad>cn."  — 
Ii>)  n^lll'  Stabt  unb  ©cgcnb  imni.n-blid}cn3(rabicn,  n:at^rfdHinlid^■,aMfd^en^yetlaunb  ,^rar 

gelegen rOon.  25.  3;  Is.  21.  13;  Jor.  25,  23:  f.  i.  «r.  —  ÜO)  Ciuba?  ber  ?}JacdMbacr 
Krbrdngte  bic  (Sbpmitcr,  bic  fid)  »väbrenb  bcji  babrliMiifdMU  Gril.?  ber  ;^uben  bie  tief  in  bcn 
Stamm"  bcrein  niebcrgelajKn  unb  .fi^cbrcn  ^u  ibrer  .^auvtftabt  gemadn  battcn,  auö  riefen  ibrcn 
aScbnfi^en  unb  jagtc'fie  in  ilirc  früheren  fUi^c.    3o^«nnc6  ^-»t}rcanux\  fein  (infel,  eroberte  im 


482  '  3)er  ^rop^et  ^liö^iel  25,  14—16.  2tnm,  20—24. 

5  r>9  gcinj  (£bcm  unb  machte  e»  ju  einer  ^M-o^tnJ  Subvia^,  I.  Macliab.  5,  ß5j  II.  10,  17. 
Flav.  Jos.  iVntiq.  XII.  9.  1.  —  21)  t2^'3J3  DKtTD  „mit  i^cvac^tuna  in  bcr  ^ccle."  emxai- 

fjovreg  h  tpvxK  tov  k^aAE^ai  kug hoQ  [kuc  alüvor^).  — 22)  SC.  Phüistfeos.  —  25)  D^il^lD  ti^^^ 

2lu6rDtter"(®(^arfric6ter),^ier  aber  gen)ö&nUitglcid)bebcutenb  mit  ^.MnüjleraUSinavinbcrenjon 
Ärctai^enommcn.  ffoZoiJpf/VwKpiyTaf.— 24)  9fatntd)cbcncfcr  eroberte  gan5f»b5nicien,ivo5u  man 
au*  bcn  Vanbftrid)  ber  ^.^bi^M'ter  red)nete.  3((eranfer  fer  @ro(;c  eroberte  ("da^x  unb  befe^te  e5 
mit  neuen  i^cioobnern.  ^on  bcn  9tomcrn  untcrjoct)t  »erloren  fie  fic^  auö  ber  ^Aiji  ber 
9?ationen. 


Caput  XXVI. 

1.  Et  factum  est  in  undecimo  anno,  prima  mensis,^  factus  est  sermo 
Domini  ad  me,  dicens:  2.  Fili  hominis,  pro  eo  quod  dixit  Tyrus  de 
Jerusalem:  Euge  confractae  sunt  portae  populorum,^  conversa  est  ad 
me:^  implebor,  deserta  est.*  3.  Propterea  haeo  dicit  Dominus  Deus: 
Ecce  ego  super  de  Tyre,  et  ascendere  faeiam  ad  te  gentes  multas,^  sicut 
ascendit  mare  fluctuans.  4.  Et  dissipabunt  muros  Tyri,  et  destruent 
turres  ejus:  et  radam  pulverem  ejus  de  ea,  et  dabo  eam  in  limpidissimara 
petram.  5.  Siccatio  sagenarum  erit  in  medio  maris,  quia  ego  locutus 
sum,  ait  Dominus  Deus:  et  erit  in  direptionem  Gentibus.  6.  Filiae 
quoque  ejus,  quae  sunt  in  agro,  gladio  interficientur:  et  scient  quia  ego 
Dominus.  7.  Quia  haec  dicit  Dominus  Deus:  Ecce  ego  adducam  ad 
Tyrum  Nabuchodonosor*^  regem  Babylonis  ab  Aquilone  regem  regum, 
cum  equis,  et  curribus,  et  equitibus,  et  coetu,  populoque  magno. 
8.  Filias  tuas,  quae  sunt  in  agro,  gladio  interficiet:  et  circumdabit  te 
munitionibus,  et  comportabit  aggerem  in  gyro:  et  elevabit  contra  te 
clypeum.^  9.  Et  vineas,  et  arietes  temperabit^  in  muros  tuos,  et  turres 
tuas  destruet  in  armatura  sua.  10.  Inundatione  equorum  ejus  operiet  te 
pulvis  eorum:  a  sonitu  equitum,  et  rotarum,  et  curruum  movebuntur 
muri  tui,  cum  ingressus  fuerit  portas  tuas  quasi  per  introitum  urbis 
dissipatae.^  11.  Üngulis  equorum  suorum  conculcabit  omnes  plateas 
tuas:  populum  tuum  gladio  caedet,  et  statuae  tuae  nobiles^"  in  terram 
corruent.  12.  Vastabuntopes  tuas,  diripient  negationes  tuas:'^  et  destru- 
ent muros  tuos,  et  doraos  tuas  praeclaras  subvertent:  et  lapides  tuos,  et 
ligna  tua,  et  pulverem  tuum  in  medio  aquarum  ponent.'^  13.  Et  quies- 
cere  faeiam  multitudinem  canticorum  tuorum,'^  et  sonitus  cithararum 
tuarum  non  audietur  amplius.  14.  Et  dabo  te  in  limpidissimam  petram, 
siccatio  sagenarum  eris,  nee  aedificaberis  ultra  :'^  quia  ego  locutus  sum, 
ait  Dominus  Deus.  15.  Haec  dicit  Dominus  Deus  Tyro:  Numquid  non 
a  sonitu  ruinae  tuae,  et  gernitu  interfectorum  tuorum  cum  occisi  fuerint, 
in  medio  tui  cc>mmovebuntur  insulae?  16.  Et  descendent  de  sedibus  suis 
omnes  principes  maris:  et  auferent  exuvias  suas,'^  et  vestimenta  sua 
varia  abjicient,  et  induentur  stupore:  in  terra  sedebunt,  et  attoniti  super 
repentino  casu  tuo  admirabuntur.  ^*^  17.  Et  assumentes  super  te  lamentum, 
dicent  tibi:  Quomodo  peristi,  quae  habitas  in  mari,^^  urbs  inclyta,  quae 
fuisti  fortis  in  mari  cum  habitatoribus  tuis,^^  quos  formidabant  universi? 
18.  Nunc  stupebunt  navos  in  die  pavoris  tui:^^  et  turbabuntur  insulae 
in  mari,  eo  quod  nullus  egrediatur  ex  te.^**  19.  Quia  haec  dicit  Dominus 
Deus:  Cum  dedero  te  urbem  desolatam  sicut  civitates,  quae  non  habi- 
tantur:  et  adduxero  super  te  abyssum,  et  operuerint  te  aquae  multae:^^ 


Der  ^ropl)et  (5jfd)iel.  26,  1—20.  2lnm.  1—25.  483 

20.  Et  detraxero  te  cum  his,  qui  dosccudunt  in  lacum"  ad  populum 
sempiternum,  et  collocavero  te  in  terra  novissima^'^  sicut  solitudines 
veteres-^  cum  his,  qui  deducuntur  in  lacum,  ut  non  liabiteris:  porro  cum 
dedero  gloriam^  in  terra  viventium,  21.  in  nihilum  redin:am  te,  et  non 
eris,  et  requisita  non  invenieris  ultra  in  sempiternum,  dicit  Dominus 
Deus. 

l)b  i  n^S  ^  Gbr.  Sc(*cr  tWonat  ui  ^erflehen  fei,  ift  nicf)t  au^i^fprocficn ;  t>ermut()ücf)  ber 
crftc  bcv  '^iJarv^Jlpril.  Xa  inbcffcn  von  rem  UntcriMtuT  .leruüilcmi?  tu  fer  %vt  aciprocfeen 
jrivb  al6  nnue  cc*  i'*on  voUbradU,  fo  mbrnin  lifcbverc  tnev  ^cn  fünften  ober  ledMlen  "Slowai  an. 
«>)  di  t'L>it'  u'i't't-oitcn  finb  ^ie  XlHn'c,  burcb  wcUbt  bic  iUUfcr  citMUiD  aii-:i>iiu!U'n.  3*-"niialem 
töax  ein  9?iittclpuntt,  in  wcl*ent  fid)  tic  .»pvuifcleiftrafjen  treu^en,  bic  ^nricn  mit  Slcpotcn  unb 
Slrabicn  mit  I'-n-ui?  i^erbanbcn.  fi'jt- (tcwt/,/;:;//.  .'iM-u/w/f  ruiiiw/.  —  fJi  Tie  "Pforte  b.  p.  ber 
a>erfebr  ber  inHfev,  u^cn^ct  ti*  ^t  mir.  —  -'t)  v  TrAi/im  !/M/Mrai.  —  ->)  Ter  -Prophet  rccct  biix 
ton  beu  ^ivei  .^^auptanAriffcn,  bie  auf  Iin-u5  qcfdiaben:  nämlidi  >mmi  bcm  bei?  -Jfabuitoponoior 
unb  i-'on  bcm  bcj;  -Jdevvinber  in>u  "?)faccbonien.—  6)  Xa  ber  Sinnabme  per  5taft  liuu?,  oon 
H>eKtcr  bie  piuMticifAen  Sitriftfteller,  unb  na*  ilnien  '^Uv^.  3oiepb.  fontra  Ai)i)ion  c.  1,  21_, 
unp  n)(Mloftratu.\  Anti-iu.  juduic  1.  X.  v.  11.  reben  unb  roclAe  im  3-  •'')St)  wx  t£b.  rskb.,  alio 
jn?ci  ^^uiln-c  na*  ber  tvi-oberuui^  ^erufalem-:*  erfoUitc,  eine  13  jdbri;^e  iHlai^eruni^  oor.>er.)tnfl,  10 
bcred^net  fi*  ber  "iinüinci  biefer  i^ela.icrnn^i  auf  ba.^  ^.  ÖW  mu  (£br.,  in  n?cl*em  .scadnn  warb 
oefanaen  aenommen.  ilnntn  'sH>tt  jciu,  Pa  bie  "i^elaiH'vuni^  bereit?  11  ^abre  jicbauert  bat  ben 
2lu--<bnid  •  i*  wiä  berbeifübrcn  -?fabu*oPonofor"  viebrauitt,  fo  ift  bamit  nidit  bie-^crbetrubrung 
Ulm  i^caiune  ber  iHMaaerunq,  fonbcrn  ^ur  iUnMi b i »i n n s^  i^emeint.  —  7)  ^-üci  ben  Tperattonen 
cieaen  bie  m^m  erboben^  bie  i^elaj^crer  fdmmtli*  ibrc  5dnlbe  unb  bilbetcn  Ntpurd)  ein 
gdnit^ba*  vicqen^ic  berau^flieaenpcn  Speere  unb  fidk.  kuI  TTtpiaramv  un/.on'  (rrou/on.)  — 
8)  r'ie  vinere  „3turmpd*er"  bebcdten  bie  arletes,  um  bie  babci  opcrircnben  ^Perlenen  negen 
bie  "Pfeile  ber  "^clav^crtcn  ^u  fdntium.  kuI  rar  VoyxaqänivavTi  cov  (Jwcr«.  —  9)  „»ie  man  cin^iept 
in  eine  Stabt,  bie"  burd)brc*en  ift,"  H^p^Dp-    ^^  ek^opevüfievog  elg  ■k6aiv  ek  -eöiov.  — 

10)  worunter  bejonbcn^  bie  58ilbfäuten  be"r  m'mx,  'oieüeicbt  aud)  ifere  flteid)  Jbürmen  erbauten 
Sempel,  unter  Jrcl*en  einer  beö  .^ercule?  war,  ju  »ergeben  finb.  Kai  -yv  vTröaraoiv  ryg  laxvoc 
aou  i-i  rrjv  yrjv  Ka-ä^u- U.  xMucc.  4,  19.  3labbi  Xat^ib  überfe^t:  „Xburme  beiner  Ärart.   - 

11)  Unter  negotiationes,  TjriSp").  i'ürftcn  ^ier  bie  Ungeheuern  2öaarenfd)td)ten  ber  t!?rifd)en 

ÄaufICUte    Ul   ^^erftebcn   fein,      irfiiivounl'rrfi   Tyv  iVwaniv  anv   Kai   üKvAE'vGet   ra  vTra/yxorra  aov. 

!'>)  -i^icf;  erfüatc  fi*  budiftäblid^alö  2((eranber  ber  (s^rotje  auOen  iRuincn  kmi  "JUt^lörug 
einen  ^amm  bi-j  uir  3nfe(  mm  "}?cua?ru6  erbauen  lie^  im  3-  332  i>.  Sbr.  Curt  hist  iV.  2. 
13  ^al  KuraAral  r6  .Ay^oc  rüv  aova^Kön-  crov  .Jer.  7,  34.  -  14)  Xieie?  iC-ort  ld)etnt  ber 
eteßcbeil^  23  1.5-17,  ivo  i^on  ©ieberberfteüung  ber  Stabt  Z'oxix^  bie  9{ebe  \\X  ^uwiber- 
f-^re*en  Mein  ber  ©iberfprn*  ift  nur  fiteinbar.  5at=It)ru?  crftanb  ni*t  mcbr,  lonmn 
Hieb  eine  :>{uine.  (£^  erbob  fi*  bafür  ")?eu»I«ru6  auf  einer  naben  '^n\ti.  unt?  son  fieiem 
fpri*t  ber  -propbet  SfaiaiS  fowie  au*  ber  ^.^ropbet  3ad)ariaö  9,  3,  ber  e^  eine  mit  .i:*a6en 

gefüllte  In-lie  nennt;  f.  2.  172.^'Jlnm.  2S  U.ff.  — lo)  ägeMlvrai  räq  iiirpaqaTTuruvKemAijvav-uv. 

16)  T]*Si^  IDPC^'I  W'^rh  IT^n   »rte  werben  tl*  ^^lö^ltd)  cntfe&en  unb  über  bi*  in 

(Jrfiarrunc^  gerati^en ;"  Kai  (^o,iiii^iiaovTai  r?jv  hniy'AEiav  avrüv  Kai  (TTevä^ovaiv  ini  ae.  — 17)  n^Ji-' U 

ü^ü^*2  »bcwobnt  ron  ben  9}?eercn,"  b.  I).  »on  ben  Üeuten  au6  allen  ©cgenben  ber  entfernten 
Äüfte'ntdnber  unb  gcfüttt  mit  ben  9iei*tbümern  ibrcr  ^aufleute.    t:ü<:  mrOMriQl^-dajMaGm  ri 

nö/jr  7}  i:7aivETli;  —  18)  V  öovaa  rhv  <;>aßuv  a'vrf/g  iräai  rol^  KaroiKovatv  avTr'/v;  —  19)  ^ebr.  Unb 

LXX:  „am  Jage  beineö  ©turjeC  TjnSs.P- -20)  r|riN*>'D  ,,ob  beineö  Sluögange«" 
(drC^m^äTzoTv^kKö^ov  anv.  —  21)  Xie  inelcn  SDaffer  finb  bicr  figürli*  ju  nebmen,  unb 
bebeuten  bie  gewaltigen  Strafgeri*te  (^5ottet^  ober  bie  gewaltigen  .<?eere  ber  Jbelagercr.  — 

22)  b  b  mit'benen,  "bie  ilcrben'unb  in  bie  Unterwelt  finfen,  Xi^x>  |ie  juiammentrenen  mit  bcnen, 

WdAe  i?On  Per  Urzeit  ber  geftorbcn  finb.    ^r^oc   rah^  KamMvorrac  «f  ,:f<W^/>or  tt/jüc /.«or  au^ror  — 

23)  nVnnri  r'^X?  "^"  ^^■i^  ^^^"^  ^^'^  unteren  3:iefen;"  eic  ß<'i<^v  m  }'/f-  —  -A)  "ili"« 
ben  Urwüften,''  b.'  b.  wo  31üe5  ftumm  unb  f*wcigenb  ift,  wie  an  einem  Crte,  wo  no*  nie  ein 
9J?enf*  gelebt  bat.  —  2o)  Unter  ber  ,^errli*feit  ober  t^ielmcbr  Sifrt^C/  ^DV-  l^'c  (^)ott  aunteiien 
Win,  wdbrenb  Joruö  untergebt,  ift  offenbar  ^crufalem  ju  perfte^cn,  bie  \:iebling.^ftabt  (i^cttee ; 
[.  20,  C.  15 ;  Jer.  3,  19.     /^'■A  «i'iff-'A  f'^'  /'/c  ^ww- 

2  e  cfe  n  e  r :  ^.  ad)rift.  %.  Z.  HL  31 


484 


Caput   XXYII. 


15 


1.  Et  factum  est  verbum  Domini  ad  me,  dieens:  2.  Tu  ergo  fili 
hominis  assume  super  Tyrum  lamentum:'  3.  Et  dices  Tyro,  quae 
habitat  in  introitu  maris,  negotiationi  populorum  ad  insulas  multas:^ 
Haecdicit  Dominus  Dens:  O  Tyre,  tu  dixisti:  Perfecti  decoris  ego  sum,^ 
4.  et  in  corde  maris  sita.  Finitimi  tui/  qui  te  aedificaverunt,  imple- 
verunt^  decorem  tuum:  5.  abietibus  de  Sanir  extruKernnt*^  te  cum 
Omnibus  tabulatis  maris:  cedrum  de  Libano  tulerunt^  ut  facerent  tibi 
malum.  6.  Quercus  de  Basan  dolaverunt  in  remos  tuos:  et  transtra  tua 
fecerunt  tibi  ex  ebore  Indico,^  et  praetoriola  de  insulis  Italiae."  7.  Bys- 
sus  varia  de  Acgypto'"  texta  est  tibi  in  velum  ut  poneretur  in  malo: 
hyacinthus,  et  purpura  de  insulis  Elisa"  facta  sunt  operimentum  tuum.'^ 
8.  Habitatores  Sidonis,  et  Aradii  fuerunt  remiges  tui:'^  sapientes  tui, 
Tyre,  facti  sunt  gubernatores  tui. ^^  9.  Senes  Giblii,  et  prudentes  ejus" 
häbuerunt  nautas  ad  ministerium  variae  supellectilis  tuae:  omnes  naves 
maris,  et  nautae  earum  fuerunt  in  populo  negotiationis  tuae.^^  10.  Persae, 
et  Lydii,  et  Libyes'^  erant  in  exercitu  tuo  viri  bellatores  tui:  clypeum, 
et  galeam  suspenderunt  in  te  pro  ornatu  tuo."^  11.  Filii  Aradii  cum 
exercitu  tuo  erant  super  muros  tuos  in  circuitu:  sed  et  Pigmaei,'^  qui 
erant  in  turribus  tuis,  pharetras  suas  suspenderunt  in  muris  tuis  per 
gyrum:  ipsi  compleverunt  pulchritudinem  tuam.  12.  Carthaginenses 
negotiatores  tui,^"  a  multitudine  cunctarum  divitiarum,  argento,  ferro, 
stanno,  plumboque  repleverunt  nundinas  tuas.  13.  Graecia,^'  Thubal, 
et  Mosoch,^^  ipsi  institores  tui:-^  mancipia,  et  vasa  aerea  advexerunt 
populo  tuo.  14.  De  domo  Thogorma,-^  equos,  et  equites,  et  mulos 
adduxerunt  ad  forum  tuum.  15.  Filii  Dedan"  negotiatores  tui:  insulae 
multae  negotiatio  manus  tuae:'*'  dentes  eburneos,  et  hebeninos^^  com- 
mutaverunt  in  pretio  tuo.  16.  Syrus  negotiator  tuus"^  propter  multitu- 
dinem  operum  tuorum,-^  gemmam,*'  et  purj)uram,^'  et  scutulata,  et 
byssum,  et  sericum,  et  chodcliod  proposuerunt  in  mercatu  tuo.  17.  Juda 
et  terra  Israel  ipsi  institores  tui  in  frumento  primo,^^  balsamum,^  et 
mel,'^*  et  oleum,  et  resinam  proposuerunt  in  nundinis  tuis.  18.  Damas- 
cenus  negotiator  unus  in  multitudine  operum  tuorum,^^  in  multitudine 
diversarum  opum,  in  vino  pingui,^''  in  lanis  coloris  optimi.^''  19.  Dan, 
et  Graecia,  et  Mosel ^  in  nundinis  tuis  proposuerunt  ferrum  fabrefactum: 
stacte,  et  calamus  in  negotiatione  tua.^''  20.  Dedan  institores  tui^"  in 
tapetibus  ad  sedendum.^'  21.  Arabia,  et  universi  principes  Cedar,  ipsi 
negotiatores  manus  tuae:  cum  agnis,  et  arietibus,  et  hoedis  venerunt  ad 
te  negotiatores  tui.  22.  Venditores  Saba,  et  Reema,'*^  ipsi  negotiatores 
tui:  cum  universis  primis  aromatibus,  et  lapide  pretioso,  et  auro,  quod 
proposuerunt  in  mercatu  tuo.  23.  Haran,''^  et  Chene,"  et  Eden^'^  nego- 
tiatores tui:  Saba,  Assur,  et  Chelmad'**'  venditores  tui;  24.  ipsi  negotia- 
tores tui  multifariam  involucris  hyacinthi,^"  et  polymitorum,  gazarum- 
que  pretiosarum,  quae  obvolutae,  et  astrictae  erant  funibus:  cedros 
quoque  habebant  in  negotiationibus  tuis.  25.  Naves  maris,  principes 
tui  in  negotiatione  tua:*^  et  repleta  es,  et  glorificata  nimis  in  corde  maris. 
26.  In  aquis  multis  adduxerunt  te^"  remiges  tui:  ventus  auster^"  contrivit 
te  in  corde  maris.  27.  Divitiae  tuae,  et  thesauri  tui,^*  et  multiplex 
instrumentum  tuum,  nautae  tui  et  gubernatores  tui,  qui  tenebant  supel- 
lectilem  tuam,  et  populo  tuo  praeerant:^-  viri  quoque  bellatores  tui,  qui 


Der  ^rep()et  Gjcc^ifl.  27,  2—9.  Sinnt.  1—16.  485 

eraiit  in  te  cum  universa  multitudine  tua,  quae  est  in  medio  tui:  cadent 
in  corde  niaris  in  die  ruinae  tuae.  28.  A  sonitu  clamoris  guberiiatorum 
tuorum  conturbabuntur  classes:*^  20.  Et  descondent  de  iiavibus  suis 
omnes,  qui  tenebant  remuin:  iiautae,  et  universi  <2;ubernatores  maris  in 
terra  stabunt:  30.  et  ejulaltunt  super  te  voce  magna,  et  elainabunt 
amare:  et  superjacient  j)ulverem  capitibus  suis,  et  cinere  consper^^entur. 
31.  Et  radent  super  te  calvitium,  et  accingentur  ciliciis:  et  plorabunt  te 
in  amaritudine  animae  ploratu  amarissimo.  32.  Et  assumet  super  te 
Carmen  luguUre,  et  plangent  tc:  Quae  est  ut  Tvrus,''*  quae  obmutuit  in 
in  medio  maris?  33.  Quae  in  exitu  negotiationum  tuarum  de  mari 
implesti  ])opulos  multos:  in  multitudine  divitiarum  tuarum,  et  populo- 
rum  tuorum*'  ditasti  reges  terrae.  34.  Nunc  contrita  es  a  niari,  in 
profundis  aquarum  opcs  tuae,^*^  et  omnis  multitudo  tua,  quae  erat  in 
medio  tui,  ceciderunt.  35.  Universi  habitatores  insularum  obstupuerunt 
super  te:  et  reges  earura  omnes  temjiestate  perculsi  mutaverunt  vullus.'^ 
36.  Negotiatores  ])opulorum  sibilaverunt  super  te:  ad  nihilum  deducta 
^,  et  non  eris  uscjue  in  perpetuum.'- 

i)  n^p  Kb^  „erbebe  einÄIagelieb."  5??an  »criilcicbe  biefeö  Äla.qeltef  mit  bem  fe?  h.  c.  ^-i. 

T       I    •  T 

2)   n~ü   vi,ou)V   TvoA/üv.    —   S)    f}'^   TTepii-dt/Ka   tuavrfj  Ka/./.o^  uov.  —  4)  .^ebr.    ,,ilU  •'DCrjCn  rC3 

Weere^  finb  bcine  ßiren^en,  T|*^12JI/  J^t'cr  bciuc  (gebiete,"  b.  b.  bu  bift  bie  Seberrfchcrin  beg 

5}ccerei^.  S^  ift  auffatlenb  baf;  man  im  l'atfiniütcn  mit  bcm  bcbr.  2T>ort  einen  neuen  2a& 
begann  un^  c?  mit  tinitiuii  tui  übcrfe^te.  '^locb  aitjfaüenfer  aber  lautet  ^ie  lleberfe(.uiu,q  ttr 
LXX:  iv  KufxSia  x^u'/.naar/r  rti  Byf'/.tiu.  —  o ,'  „feine '-l^auleute '.'otlen^eten  feine  2ibi.Mibeit." 
Tic  i^auleute  >>on  lorue  iraren  fiten  5ur  jeit  Tai^if-J  berübnit  II.  Kesr.  .").  11;  III.  .5.  18. 
Xic  LXX  lafen  bier  71*^3  „beine  Sii'bne,"  ni*t  bunaik  „beine  Bauleute,  ol  vini  cov-ffm^r/Käv 

am  m/./Mg.  —  6)  ^ebr.  „au^  Scannen  i>on  3anir  bauten  ile  bir  alle?  ©ctäfel,"  D*rin^;  b.  b. 

a(I"  beine  SAiffe.  Unter  3anir  itl  jener  Ibeil  be^  5(ntilibanon  ju  t'erfteben,  ber  äucb  fcn 
IJJamen  .^ermcn  trätet;  Deut.  :;.  9 :  I.  Chron.  5,  2o:  Kh^poc  «  "Lntlp  (j^oiiKuiii)]]  goi.  —  7 1  i^cn 

bcn  Sebern  fertiilte  man  bie  ^^Jaftbäume.  raivKu  aanAur  Ki-nninanr  U  ro?  XtAnniv  t'/iio\irj(!av 
70V  TTodjaai  aot  /aVoif  e/.arnmr.  —  8)  OHu'N'nD  |C*"lb*I^  T]C*"1p  "^fi"f '^"^ff '"'l'^f-  '^^^^ 

aud>  beine  3 teuer  macbten  tle  au?  bcm  (Slfeiibcin,  in  (£cfern  iiiefafu."  Tae  SfBcrt  usehur  bat 
bier  nacb  übereinftimmenfer  'Ä'cinun^  ber  (i3elebvten  bie  '.i^ebciitung  ?on  ")1lJ'{<ri-  einer  ".yaum» 

art,  bie  Ginige  für  ben  5^uv,  5lnbere  für  bie  Sebernfpecieö  „Sdyerbin"  balten,  bie  fidi  bur*  fleinc 
^rü(tte  unb  i^refie  in  bie  .^'öbe  ftebcnbe  '.Jlcftc  au?5eidbnet.  rä  Itpn  aov  Irroir/anr  t;  l^toav-'n-.  — 
9)  „unb  ^i^cfebljbabfr^rskmäcber  au?  ben  ^nifeln  ^aaJiene."  Ter  tat.  Uebcrfe&er  bat  ben  pbtn 
erflärten  "Jluefrurf  bath  aschurini  mit  et  pra^toriola  übcrfegit.  Tie  iBorte  de  in.-;uli.s  Italiiie 
lauten  nacb  fem  .g>ebr.  „t>cn  fcn  0"feln  ditbim,"  n^oruntcr  ade  Müftcnlänfcr  bcö  ii^eften?  5U 
Dcrfteben  finb.  Terefcr  iviü  bier  Öataja  ofer  ßbina  barunter  »erftanben  iriffen.  ojm.w  a/cü^ai 
ÖTzö  vi/aijv  rüv  Xtrtri/j.  —  10)  ^cbr.  „buntiidt^irttcr  i^i^ffuc^  au?  ^iCiV-uncn  irar  bein  Sci^cl  (ober 
beine  ^tlac^i^c),  um  bir  5U  einem  'iPanier  5U  Henen."  Sitraor  ufm  -vi'Ki'/.iag  i-  A'r.i-mvhjheToaoi 
arpuuvi/.  mit  Trepiifäfai  noi  (^o^av.  —  II)  „IHM!  bcu  Cdifcln  f>iriccbenlanbe,"  b.  b.  ^M-Mi  bcr  .Huile 
(SJriccbcnlanb?,  inrbcfpnfcrc  fe?  ^iVIotennefc?,  ber  ^-''''OiMn^  C£li?;  (ien.  ](),  4.  'IVan  finbet 
bafelbft  fie  •:].Hin>urfd>nerfe  tebr  bdufia.  Plin.  IX.  o.").  —  1:2)  n^orunter  bie  Icppicbc  ',u 
ferfteben  finf,nHMnitmau  bie  JDaufe  unf  AUf;bi>Den  fer  '^>cmäcbcr  unf  3e(te  fcbmücftc. —  l'} )  nn'i  »l 

apXmric  anv  oi  KaroiKuri-ro:  L'/(5<Jia  kcu  'Aptiridi.      X'ic  LXX  U^OlItCU  bicr  mit  npx'ti'fi'  IX'Obl  baä 

bc^bere  3(lter  ber  Stabt  2ibpn  bc^eicbnen.  Tiefer  "Jlucbrucf,  ber  »m-fer  im  .^ebr.  nocb  in  fcr 
i'uli^.  rprfpmmt,  ift  bier  febr  präiinaut:  „Tic  Sifenicr,  feine  .t^crrcn,  fic  unirfen  feine 
JHuferfnccbte."  —  1-^)  „beine  _2tciiermanner."  —  l->)  .^ebr.  „'Jlcltcfte  ihmi 'sicbal  uuf  feine 
ilunfigen  n^aren  in  fir  ale  teuerer  feiner  l'ecfe,"  Tlpl^  ''D''*n'2-    '^ebal  ift  bie  pbiMiicifd^e 

Stabt  3?i>blui',  wo  e?  !?iele  3cbiff 'ülrititcften  .aab;  III.  Weg.  .5,  IS.    ol  TrpFfjfSlrepoi  ,3i,rAi<.>v 

(richtiger  Bv.i'/jcjv  „ber  ^?blier"),  kuI  oi  aoool  alrüi'  ol  i/aav  iv    aol   uiroi  h'iaxvov  ti/v  3oiv.//v  ffov. 

16)  „bienten  jum  '-Betrieb  beine^  ■ß'anfet^/'  'r|5")^*t3  D"!^**?-    i/t'-wr«  coi  i-l  övauä^  (Jwuwv 

31* 


486  t>et  frop^tt  gjtdiifl.  37,  9—23.  anm.  16—45.  :.] 

„btcntcn  bir  b\-$  ^um  fcrnftcn  Scflcn."  —  17)  finb  ^icr  'cocbi  atlc^cmcin  ^u  ncftmcn  aU  Älein»  1 

afiaten  itnb  5(frifv:ner.    Xte  '^c^tcren  fpinmcn  im -ßiebr.  Mcr  alöJ^lD^or;  Gren.  10,6. —  ? 

18)  (£2^  roart"  ale;  i^ropc  ^kxi^c  einer  ^taPt  lH'trad)tct,  iucnii  t>ie  Sdiilfe  unc  .!pclme  vieler  | 
iirtc^cr  an   Pen  5Jfauern  bani^enb  crfd)iencn;  "v-oi  ii^iJKni>  -yv  66^av  aov.     Cant.  4,   4.  —  \ 

19)  Tag  ^ebr.  ÜDort:  DH-tDX  »tieUte»  nur  bicr  »orfommt,  »irt»  oerfc^teben  gcPcutet.  ^HaA,  ber  | 

arab.  unb  fin-iftt.  SBur^clbcrcutunoi  bei^t  cg  „fübn,  Jvitb,  tapfer."    SBec^en  bee:  «jicicblautcö  mit 
gomed  „SUe"  iroUen  c?  Stnisie  "mit  „3iveriV'  b.  t).  Gdnilanii,  übcrfeijt  wiffcn.    ^iercnDmu«       ; 
überfegt  eö  mit  Pygmaei,  aber  nid^Hn  Per  iBebcutunc^  „3aHn-i^,"  fonpern  „ftarfe  Äriccicr;"  änb       | 
rr/f  TTvy/if/c^  a  lucta  et  certumiiie.   ^eine  Beiitunii  bürfte  ivobl  Pie  rid)ticifte  fein.  rerSbalbaer       J 
überfc&teeimit„(i;appaPPcier,"LXXmit^/'Ar«ff.  Tiejeniiien,  weldie  bei  Per  i^cPeutuuii  „^wcr^"       j 
bleiben,  nebmen  an,  Pie  Ärie^ier  auf  Pen  Jbürmen  feien  Purd)  Pie  .g)ö^e  perfelben  ji^^'r^c       i 
iHcworpen.    '^iupere  glauben,  n'i.xn  babe  in  Xprus  S^'^cvsje  um  pe«  \!uru-j  uup  Per  durofttät 
tfiüen  (gehalten.  —  20)  ym  •'öebr,  beipt  e^^  Tharschisch,  Pa.^  berübmte  larteffuei  in  'Spanien, 
^anPelkoIonie  Per  ^Pbönicicrrill.  Reg.  10,  22.    3nPeffen  Pürfte  man  mit  Pem  ßbalPder  bier 
ba?  2I?ort  in  mebr  au-5iicpebntcr  23ebeutun!.i  nebmen  uud  Pie  „Äüftenldnper  Pe?  ®efteno"  pamit       i 

tcjeidjnct  Sierileben.   Kap^\;/cowoi  e/x-opoi  aov  äiru  TT'/J/-äovg  m'iGi/q'iaxL'oq  üov.  —  21)  7V,  '}  'EPäfif.  | 

22)   2?Ölfer  am  fdjWarjen  9}?eere  G-en.  10,  2.    nal  ?)  avfi-aaa  Kul-ä  Tzaparehovra.  —  23)   ovtoi         '. 

ivETTopevovTo    üOL    iLV   ipvxd-'ic   ävdpuTTUv,    KM  OKEvT]  jrt/Ka  tSuKav  Ti/V  tunOpiav  cov.  —  24)    limt)r=         I 

fAeintid)  Sappabccien   cper  5(rmenien,  it>o   c?  auögc^eidinete  ^J^ferPc  c^ab;   Gen.  10,  3.  —       j 
2'3)  cf.  Gen.  10.  7.    LXX  vloi  'PorS/wv  .  .    di  ijl  bter  wobl  EePan  am  perfifd)en  5:)Jcerbufen       \ 
ju  i^erfteben.  —  26)   ütto  vi/auv  eTv/J/r}vvai>  ->/v  ka-nopiav  nov.  —  27)  ^ebr.  „(Elfenbein  unb 
ßben^Dlj  taufd)tcn  fie  ein  für  bctne  SBaare ;"  T|")DtrJ^  „für  bcinen  (Entgelt;"  /toi  roZf  eifayo- 


ßivoi^  kvTeSi^nv^  Tovi  ßia^obc;  aov,  —  28)  Statt  Ql^,  Syrus,  Icfctt  bic  LXX  unb  ber  f^r. 
Uebcrfeger  DTN^'  Idumoeus,  roeli^e  Seöart  auc^  in  »ielen  ^anbft^rtftcn  Äcnnifct^  unb  be  Stoffi'g 

gefunben    Unrb.     LXX:    äviipÜTTOvq  kinropiav  cov  änö  TiATj-dovQ  .  .  —  29)   rov  mififiLKTOv  aov.  — 

30)  Tld^D  »in  (Sbclftein ;"  ctuiit/jp.  ^lan  !ennt  bie  9^itur  unb  Sigcnfc^aften  be^  ^iet 
gemeinten  SPelflein^  nid)t  näber.    .giieronpmuö  überfegt  bajs  3Bort  an  anbern  Stellen  mit 

Carbunculus.  —  31 )    TvoLniAßara  ek  öapali'  kcü  Ta//oi?  Kai  Xopxop  eöuKav  eif  ri/v  ciyopäv  aov.  — 

tdi,  SIBcrt  "IDID,  Jueli^eö  bie  5?ul3.  im  DriginalA'aute  gibt,  bebeutet  einen  Sbelftcin  mit 

funfeinbem  d^lanje.  :^o*  unb  9teif*l  überfci3en  e^  mit  „9{ubin,"  Derefer  unb  giaioli  mit 
Saepi^;"  Ls.  54,  12.  —  32)   jTJO  ^ÜHS  „in  2Dei3en  üpu  ^JJinnitb,"  einer  ammonitifc^en 

Stdbt,  Judie.  11,  33.  Sr  fduint  al?  'D.^'urterwci^en  gegolten  ju  babcn.  iv -pnaei  m-av. — 
S3)  J33/  n?eld)e6  ber  Svn-er  mit  „.^irfe,"  Pie  LXX  mit /n'/wv  ««2 /cad/af  überfegen,  bepeutet 

l(»abrfd)einlid)  eine  gen.M)Te  Slrt  i^on  ©ebadencm;  opus  dulciarium,  Ko'/da.  ®efeniu^.—  3-1)  koI 
TrpüTov  fj.E2i..  —  33)  LXX  deest.  —  36)  |l3^n  T^^  „tn  SBein  an^  Sljalibon"  (Sdeppp), 
Tafelwein  ber  perfif*cn  i^önige.  Strab.  1.  XY.  LXX:  olvog  £KX£?.ßuv.  —37)  IHl»  '^!2)^^ 
„unb  ir»ei§e  SBolle;"    kuI  ipia  ariTißä  ek  MeXirov  [uüriTov).  —  38)  'r't'll'^D  IVT  nV    -iß 

T  1  T  T  :  I     T  : 

neueren  ßregeten  nebmen  bier  bie  jwei  erften  5S?prte  al^  ^Jamen  arabifdier,  fcnft  unbcfannter 
StäPte,  unP  überfet3en:  „ÜBaban  unb  Savan  brauten  au«  11  fal  gcf*miePeteei  (Sifen  auf  Peine 
?!)?ärfte."  Ufal,  Gen.  10.  27  ijl  ber  alte -ifame  Per  StaPt  Sanaa,  .(pauptftaPt  Pee  glüctliAen 
Slrabien.   Xer  Jevt  Per  LXX  lautet  bier  i^erfd^icPen.  Sinmal  beif;t  e? :  kuI  olvov  e'ic  ryv  äyopäv 

cov  iä(a)Kav.  E^  'Aci/A  cUh/poq  Eipyaa//ivog.  ^W  einem  auPem  (iPPer:  Knl  olvov  AE(^äv  Kai  'luaväv 
Kai   Meu^ea  £(f   T7/V  äyopäv  cov  EÖuKav.  h^  'Aci/A  .  .  —  39)   Pf^pl  Hlp  „Äafta  (Äaflla)  Unb 

•  l  T  :         T  I  • 

i^alamu^;"  Jj.xod.  30,  24.  Kai  rpo^oc  {rpoxiäg)  h  tC)  av/ifiiKTL)  cov  tcTL.  —  40)  T^ieieö 
2:ePan  i)!  wpbl  Paö  in  3bumäa  stvifdien  'J>etra  unb  Soar;  Gen.  10,  7.  —  41)  „in  tcden  jum 

3ieiten,"    n3D"l7'     /^fä   kt?jvÖ)v  ekAektcjv  eIc  äp/xara.  —  42)   Efiiropoi  I,aßßä  Kai  'Faßfiä'  ].  c. 

T    :      ■  : 

43)  Xappn  -  bic  burd)  5lbrabam,  Gen.  11,  31  befannte  StabtWefDpPtamien^,  wo  fpciter  ber 
rbmifd^e  ivclbberr  liraffue;  eine  »oi^Uige  OMePerlagc  erlitt.  5Kid)  StnPern  ifl  es?  Paj  im  gtürflid)cn 
2lrabien  gelegene  ^arau  al  ilarin,  jur  ^"»rcoinj  2e^ama  gebi^rig.  —  44)  H^DT  «"'  Xavaä, 

nad)  Ö3efeniuö  unb  2lnbcrn  fcijiel  al^  H^y?'  '^fcfip^'-'*»;  nad)  Stnbcrn  aber  eine  Stabt  ber 

beutigen  ^'roi.nn}  J^abramaut  im  glürflidien  3lrabien  mit  einem  Ü^crgebirge  unb  ^nfen.  I^er 
9?ame  tommt  fcnft  nirgenp  'oox.  —  45)  j^J/T,  «"  AetJöv,  nad)  (Einigen  Stabt  93?efcpotamienö 

ober  Slffpricnö  IV.  Reg.  19,  12;  Is.  37,12,  nat^  Slnbern  Stabt  unb  ^afcn  im  glücfUc&en 


Der  5>ropt)ct  Gscdnct.  27,  23— 3G.  3Inm.  45—58.  487 

Slrabien,  ncd^  ioi3t  ?(M;n  nnutmit.  —  '!(»)  Ta  (ncr  ?(ffur  iicnannt  iü,  fo  itM'd  man  bicfcci  2aba 
unii  ßbclmar  für  '•3fad)Kiru  baltcii  iiuD  iiad)  'Werten  oDer  eine  antevc  nLnrlid)c  '^U'iiienf  verfetten. 

I^k  LXX  nennen  c?  XaA,uh>  Unn/»'").  —  17)  »m::'!  n^p")!  nS^ri  '.pSj3  D^S^PP^ 

■  r|riSDntD3  D'nJ<l  n'COn  □'SDn^  D»ÖT13  J"  ^Mit^iaAen,  in  Icppid>cn  ^im  t'^nuintb 
unD  'i^imtiUMvirftem,  un^  in  Miften  vielfdftiier  'li>el>cvarbeitcn,  i^etMinrcn  mit  Stridcn,  nn^  rjon 
(ScfcrnluU*,  auf  feinen  "Aifarfren."  (iinii^c  halten  ])vn'>u\  für  einen  Dornid»tcn  nnc  im  Sance 
^rad^fen^cn  '^*anm  ihmt  fcftem  •t'oUc,  fer  iicnH^hnliehcr  ,/Ji.sulV'  beif;t  unf  fem  '^lta(  alcieftt.  3n 
Äiften  '-HM1  ficfem  -^oi]  verfauPtc  man  fie  toftbarrteu  ilBaarcn;  f. '^HMiui?  S.  21'.  204,  1715. 

STcrClCr.      Ofi>(ivTt<:  tfiTropinv  /ähvn^or  i«,l  di/aarjKjic  HÜAKToir  i'nU/tiroir  (TX'tiin'dir  Kai  KVTrapiaGiva 

TT/Mui  tv  avro'ii;.  —  -IS)  „ibari'ii<-icbiffe  Um  reine  AÜrftinnen  in  feinem  .^anfel,"  f.  b.  fnrd) 
teinc  (5*iffabrt  na*  fen   ivcftlidu-n  Müftenlänfern   baft  tu  fie  Tberberrfebaft  im  .^anrel. 

Kapxr/i'iunot    yii-ofxn    anv   iv   tC)   Tr'/iiiiii,    kv   Tü  avuiiii<T(.>  anv.  —  'ijil)   ,,in  bobe  ''ikn.\iffer  (in  Die 

bebe  3ec)  fübrten  tut  feine  j){uferer,"  t.  b.  fu  triebft  fic  »Scbiffabrt  in  hibnerer  5i.H'ife,  al3 
anfere  ?{eid>e  unf  riäDte.  Tic  ÜBcrte  finf  bier  fii^ürlieb ',u  nebmen  unf  auf  fen  lUbermutö 
ju  fenten,  mit  weldunn  Jmuiei^  fem  iiiröfncn  .^^errfdcr,  fnn  '•?iabudH^fcnpfor,  fid^  UMferfetuc. 
Xic  9iuferer  ftuf  alöfann  fic  ^taatsrvitbe,  fae  5ebiff  felbcr  fic  3taft.  —  oO)  OnpH  ni") 

„fer  Cllnnnb,"  im  Cricnt  fer  beftiiiftc  SlT^nb,  ber  aucb  lUiVfeidi  bie  Sitieufd^aft  bat,  2aaten  unb 
?Pf[an',en  5U  fenaen;  rh  -vrr/ia  mv  Xo-or-  Job  27.  "21.  Xiefef  Si'^inf  bcfeutet  bier  Pen 
9?  a  b  u  d)  0  b  0  n  p  f p  r .  —  o  1 )  TlD"}!/*;!?  TjlÜf^")  t]^ln  /-t""  i)ieidnl)um, '  bein  .^aufel  unD 

bcin  5>erfebr."  Tcrefcr  nimmt  bier  bie  letuen  ,^»ei  SDcrtc  aU  „ciniicbcnbc  unb  aujiiebcnrc 
©aarcu;"    'Odlioli  ivobl  mit  mebr  9{ed}t  als  „.^anreloleute  unb  ÜBiiarcn."    Taö  tccbnifd)e 

SBcrt   113*^*   fommt  fonft  niri^enfo  i^Cr.     f/aav  6vvä/j.£cc  onv,   Kai  6  fnaiiöc  cov,  Kai  Tüv  avu/tiKTuv 

aov.  —  32 1  T]D1^*^  ^y^V)  np.1^  \'^.7r!P  "'^"  5lu?beffcrcr  beiner  l'cde  unb  bciuc  ^anbele- 
biencr,"  ober  nadi  3lüioU:  „beine  Sdiffo^immercr  unb  beine  SfOaarenträiKr."  Kai  ol  (7ru3nv/m 
(7i)i\  Kai  cvufiiKToi  cnv  i-K  rüv  avui-uKTuv  aov.  —  »3)   niiJ*"ljrj  „fic  freien  'J'Iäfie/'  worunter 

fctcr  bie  be^o  .^afeno  ober  bcr  Äüfte  ,^u  »jerfteben  finb.  Trpof  -i/v  K()ai'}7/v  rr/c  duvj;^  cnv  oi  Kvßipvf/Tni 
rrov  4>6ii(j  (foßiß^ijnov-ai..  —  54)  b.  b.  voti&^t  aubere  «taft  ift  t^on  feld^cr  .ipi^be  in  eine  fcld>e 
2tcfe  eiefallenV  —  oo)  Tj^j*'^'^''  *T^^'^  ^^5  »burd)  bie  5}?cniie  beiner  Sdid^e  unb  bcincr 

^anCeli^illttcr."  LXX  ö~ö  mv  -'/.i/dovr  aov,  koI  ('nzu  Tov  avufiUruv  aov.  —  56)  ö  av/i^iKroq  cnv. 
57)   k6äKpvaE  70  TrpoccjTTov  avröiv.  —  5S)    f.  26,  21. 


Caput  XXVIII. 

1.  Et  factus  est  serino  Domini  ad  me,  dicens:  2.  Fili  hominis,  die 
principi  Tvri:^  Plaec  dicit  Dominus  Dens:  Eo  quod  elevatum  est  cor 
tuum,  et  dixisti:  Dens  ego  sum,  et  in  cathedra  Dei  sedi^  in  corde  maris: 
cum  sis  homo,  et  non  Deus,  et  dedisti  cor  tuum  quasi  cor  Dei.  3.  Ecce 
sapientior  es  tu^  Daniele:  omne  secretum  non  est  absconditum  a  te.* 
4.  In  sapientia  et  prudentia  tua  fecisti  tibi  fortitudinem:^  et  acquisisti 
aurum,  et  argentum  in  thesauris  tuis.  5.  In  multitudine  sapientiae 
tuae,  et  in  negotiatione  tua  multiplicasti  tibi  fortitudinem:  et  elevatum 
est  cor  tüum  in  robore  tuo.  G.  Propterea  haec  dicit  Dominus  Deus:  Eo 
quod  elevatum  est  cor  tuum^  quasi  cor  Dei:  7.  idcirco  ecce  ego  addu- 
cam  super  te  alienos  robustissimos  Gentium  :'^  et  nudabunt  gladios  suos 
super  ])ulchritudinem  sapientiae  tuae,  et  pollucut  decorem  tuum.  8.  Inter- 
ficient,  et  dctrahent  te:^  et  morieris  in  interitu  occisorum  in  corde  maris. 
9.  Numquid  dicens  loqueris:  Deus  ego  sum,  coram  interhcientibus  te: 
cum  sis  homo,  et  non  Deus,  in  manu  occidentium  te?  10.  Morte  incir- 
cumcisorum'-^  morieris  in  manu  alienorum :  quia  ego  locutus  sum,  ait 
Dominus  Deus.  11.  Et  factus  est  sermo  Domini  ad  me,  dicens:  Fili 
hominis  leva  planctum  super  regem  Tyri:     12.  etdicesei:  Haec  dicit 


488  ^er  ^rop^et  Sjcc^iel.  28,  2—13.  <Hnm.  1—13. 

Dominus  Deus:  Tu  signaculum  similitudinis/"  plenus  sapientia,  et 
perfectus  decore,"  13.  in  deliciis  paradisi  Dei  fuisti:  omnis  lapis  pretio- 
sus  operimentuni  tuura:  sardius,  topatius,'-  et  Jaspis,  chrysolithus,  et 
onyx,  et  berillus,  sapphirus,  et  carbunculus,  etsmaragdus:  aurum  opus 
decoris  tui:'^  et  foramina  tua  in  die,  qua  conditus  es,  praeparata  sunt. 
14.  Tu  chei'ub  extentus,'^  et  protegens,  et  posui  te  in  monte  sancto  Dei,'* 
in  medio  lapidum  ignitorum  ambulasti."'  15.  Perfectus  in  viis  tuis  a 
die  conditionis  tuae,''  donecinventa  est  iniquitas  in  te.  16.  In  multitu- 
dine  negotiationis  tuae  repleta  sunt  interiora  tua  iniquitate,  et  peccasti: 
et  ejeci  te  de  monte  Dei,  et  perdidi  te  o  cherub  portegens,  de  medio 
lapidum  ignitorum.  17.  Et  elevatum  est  cor  tuum  in  decore  tuo: 
perdidisti  sapientiara  tuara  in  decore  tuo,  in  terram  projeci  te:  ante 
faciem  regum  dedi  te  ut  cernerent  te.  18.  In  multitudine  iniquitatuni 
taarum,  et  iniquitate  negotiationis  tuae  polluisti  sanctificationem  tuam:'^ 
producam  ergo  ignem  de  medio  tui,'^  qui  comedat  te,  et  dabo  te  in 
cinerem  super  terram  in  conspectu  omnium  videntium  te.  19.  Omnes, 
qui  viderint  te  in  Gentibus,  obstupescent  super  te:  nihili  factus  es,  et 
non  erisin  perpetuum.^  20.  Et  factus  est  sermo  Domini  ad  me,  dicens: 
21.  Fili  liominis  pone  faciem  tuam  contra  Sidonem:^'  et  prophetabis  de 
ea,  22.  et  dices:  Haec  dicit  Dom.inus  Deus:  Ecce  ego  ad  te  Sidon,  et 
glorificabor  in  medio  tui:  et  scient  quia  ego  Dominus,  cum  fecero  in  ea 
judicia,  et  sanctificatus  fuero  in  ea.^^  23.  Et  immittam  ei  pestilentiam," 
et  sanguinem  in  plateis  ejus:  et  corruent  interfecti  in  medio  ejus  gladio 
])er  circuitum:  et  scient  quia  ego  Dominus.  24.  Et  non  erit  ultra  domui 
Israel  offendiculum  amaritudinis,^*  et  spina  dolorem  inferens  undique 
]:)er  circuitum  eorum,  qui  adversantur  eis:  et  scient  quia  ego  Dominus 
Deus.  25.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Quando  congregavero  domuni 
Israel  de  populis,  in  quibus  dispersi  sunt,  sanctifieabor  in  eis  corani 
Gentibus:  et  habitabunt  in  terra  sua,  quam  dedi  servo  meo  Jacob. 
20.  Et  habitabunt  in  ea  securi:  et  aediticabunt  domos,  et  plantabunt 
vineas,  et  habitabunt  contidenter,  cum  fecero  judicia  in  omnibus,  qui 
adversantur  eis  })er  circuitum:  et  scient  quia  ego  Dominus  Deus  eorum. 

Il  Tic  nun  fcliicnrc  SlniiTaiiun;^  \\1  iü*t  mir  an  ren  banuilei  Icbeuben  .^öntc^  ^f^i^^^it 
i^criittct,  fontern  aud>  an  jenen  feiner  ^ladn^liier,  unter  n'elc^em  Ofeuti^ru^  ein,aenommen  UMrc 
."f^ieronomue,  ^^lu^uftinu«,  Crioioneei,  ^«fitor,  i^eca,  '?lmbrc|lue,  Jertuliian  teutcii  fie  im  mt>ftifitcn 
"Sinne  alei  an  4iatan  i^erictitet.  —  2)   KamiKinv  ^tob  KaTunTjKa  .  .  —  3)  b.  i.  in  deiner  (Sin* 

bilrnnjV      ,'"/    craourtpor   fi   ai-   rnv   Saii///;  —  4)     //   c'ocpoi   ovk  tivalihvffäv  as  ry  i-iart/ui]  avTcw; 

Tic  LXX  bebauen  biefc  gragcfcrm  aud)  in  i'.  4  bei.  Tic  9tcbe  »on  i'.  3-5  bilfct  eine  Sin* 
fd»a(tung.  —  3 )  ^»n,  nuM-unter  niAt  blcp  „Stärfe,"  fonbcrn  au*  „5Rei*tbnm,  3lufebcn,  5)?a*t" 
ju  r*cr|lcben  i|l.  —  (>)  ^ÜD  /-^^^ci'  ^«  t'ir  bcin  ^er^  ad^te|l,  irie  ba?  I^erj  Ts^ctteei;"  t-«^/) 
f$trf(jKaf  r?/v  K(i(>(Viav  aov.  wf  KuixVtav  i^for.  Xie  bl.  i^itet  festen  in  biefen  Sbaraftcr  ba^  SBorbilb 
ber  iJlntid^rtftj;  II.  Thess.  2,  4.  —  7)  /.o//yoif  ö^ö  t-^vüv.  —  8)  TIITIV  nflJi'^  .M^  werben 
bid^  in  bic  f^)rubc  binabi'icOcn  ;"  KaTn.^ii^anovai  cf.  —  9)  ^^ormcl  beü  Sdnmpfeo  bei  ben  C^uben 
I.  Reg.  IT,  :;6;  31,  4.  —  10)  n^^pH  Drilll -Siegel  bcr  Sdii^nbcit  (bee  Gbenmapesi)," 
b.  b.  bu  opafpmmcn  Sd)bncr.  ^rcnie!  Xcrefer  uberfe^t  nad;  einer  anbern  i'e^art:  „Tu  unter* 
fiej^elil  Summen."  —  II)  LXX  ffrfpavof  «a/zorf.  —  12)  C*»Cnn  DSTI  HltpS  D"I{< 

i1p_"lD1  nöJ  "''ÖD  nSS?'^)  DHC»  aä(,6iov  Kai  -otö^wv  Kai  afiapayfhv  Kai  äv^pnKa  Ka'i  an-- 
öeipov  Kai  laer-iv  Kai  hp)  ipiov  Kai  xpi'O'^'V  Kai  /.lypiov  KaläxaTip'  Kai  ßrjpi/./.iov  Kai  örrjwv'   Exod. 

28,  17.  Tic  LXX  nabmcn  bier  aucb  tie  britte  jReibc  öbeirteine,  tvie  fie  auf  bem  '^ruftf*ilbe 
tiii  J^o^enprieilere  ocrfcmmcn,  mit  auf.  —  13)   Jpebr.  „Smaragb  unb  @olb/'  jvoraufbte 


Der  ^roptjft  (Sjec^icl.  28,  13—24.  %nm.  13—24.  489 

©orte  fotiKit:  „bai^  fiknit^  bcincr  ^anbpviiifcn  unb  J?(ötcn  ivarf  mit  btr  beratet  am  la^c,  ba 
bu  iid'dniffcn  lvur^e|l/'   b.  b.  5^rcut>c  uut  ^ubcl  umtönte  Mcb  !>pn  '^kburt  am.    k,ii  i/'-w-i' 

hi~///nai;  röhr  i) iiaavpoii;  aov  mit  riii;  (iTo<ii/Ka(;  aoi'  ii>  not,    mp'  ijr  i/utiiar  tKrirjdr/i^.  —  l\)    3T13 

nC**2'2  'A'tu  viberub  fer  '?lu v^bcb nun i^,"  b.  b.  ein  t£berub  mit  auiniebrcitetcn  ,"^Iüiic(n.  ^^(nfpieluni^ 

auf  ^ie  tiberubim  fer  'i^uufei^labo,  bie  al?  iMICer  rer  erbabcnften  adcr  ciK'Kböm'e  ivilten.  ^){abbt 
TvV,M^,  "iV^^VUiii,  rerefer  u.  '^l.  überfctM'u :  „i^efalbter  Ciberub,"  ^.  b.  fbniii(tdH'r\£berub.  Ter 
dbalräer:    „crlaucbter  (iberub."    JAX  nr  iura  mr  xn>'>i)'^  (ulhIv^ihu  oorberv^ebenfen  3apc 

i<Cbi.Hiil).      '?iad>     anr.    (iOtiee«?:     ittrii    mr    \ei)i>vSiu    nSwKd   at-  tv  opn  nyii.)  .  .  —   |.)|    ,,iit  i'e^uc 

biel^  auf  einen  beili.u'»  '^Hnteeiber;i,"  ^.  b.  auf  einen  mari^ti^K^  IbriMi,  ^cn  icb  befitüLUe  n?ie  ein 
^eilijUbunt.  Tie  .i?ebräer  \u\t  iWilbonat  begeben  rief;  '^Üled  auf  Mbni;i  .^^iram,  rer  tmä)  ^ie 
^örferun;^  be^:?  faliMnonifdu-n  lenipelbaue«*  i^leidifaiu  einen  5it3  im  .*>eilijUbum  eiianjU  babc. 

*J?acb  bem  •g'ebr.  n*\1  D\1^{<  i|1  ,;i^n-iV'  oon  „f^iott"  \n  trennen:  „Tu  warft  ein  <^'»ott,"  f.  b. 

tvie  ein  (^kut.  ('»Kin?  abiveidunil»  pai'apbrailrt  Der  t£ba(räer:  Tu  baft  ben  bl.  iH^ra 'oera*tet, 
unb  bcn  iVlan  ;iefaf;t,  über  ra»^  b(.  '-iHilf  5U  berrfd>en.  —  l(i)  c.  b.  ivobin  du  bidnvenrete)!,' 
uniiviben  Did>  ihablenDe  steine  (CSDelfteine).  Tein  »vinu^'*  il*obnbau>5  i^län^te  ihmi  ^ipelftcineu! 
il^ei  Den  LXX  feblt  ambulasti.  U'ofur  fie  aber  liajitha  mit  t:)rri/ii//<:  übi-rfeiu'n.  Tiefe  feuri,acn 
ODer  ftrablenDeu  Steine  erinnern  ^ui^leicb  an  Die  'iMitje  unb  ronnerfeilc.  Die  oiMi  Dem  ii>aj]eu 
ber  t£berubim  aue.ainj;(en.  —  17)  D^PD  „fdnüDloi?  n^arft  Du;"  äuojunr  d.  b.  Die  erften  .Höniiiic 

son  l'.^ru»^  UMren  iiut.  '•?}i\in  Denfe  an  i'^iram.  —  IS)  J^"iebr.  „bu  baft  Dein  .^eilii^tbum  beflecft," 
b.  b.  Didi  Der  ihmi  'sUUt  oerüebenen  ''»hiaDen  unanirDii]  jiemadU.  l^XX  e:if:-ii//(öaar  n)  him  myv. 
19)  b.  b.  id>  u>i(I  Deine  5ünDen  unn  iM-eunftoffc  ihmi  Mriej^  uud  (üroberunji  mad^en,  Die  Did)  ^u 
Cörunbe  rid>ten.  —  i20)  ift  vielmebr  ihmi  Der  2taDt  aU^  ycm  Mbnia  5u\^erfteben;  f. -jC),  21 ; 
27,  ;^r).  —  iil)  {Ivn.  ]u,  15.  —  iJiJ)  Wott  beilij^  fid)  Durd)  i^e'ftrafen  foivobl  al-j  Durd) 
^^clobnen.  IbeoDinet.  —  5l?5)  Tie  uabere  MunDe  r>Dn  Der  (irfülhuu^  Diefer  ÜHiffavUiua  bat 
man  nid^t.  '-i^efanntlicb  eroberte  ^?iabucboDonofor  i\an]  "ü-HnMiicien;  Fläv.  Jos.  cont.  Ai»|(iun. 
I.  l'.i.  '^11?  Tariu-^  Cd^u^^  Die  ^taDt  belajierte  unD  Die  ArieDcnf^anträiie  Derfelben  i^envarf, 
3ünDeten  Die  tiina'obner  felbft  Die  3tabt  an  uuD  weibten  fid)  Dem  llnterj^au;];  ibrer  ivarcu  4(),o(K.». 

24)  TJ^P^  |1^P   "Ci"  3tad)e(,  Der  ilicbt."    -^ibon  wirb  weber  jur  inn-fübrunoi  uuD  5um 

Slerciernif!  mebr  fein,  wie  unter  ''}[ä)ab,  wo  bureb  ^(e^ibel  Die  'i)U\ai^ttcrei  anü'  3iDon  eingcfdmarjt 
WurDe,  nodi  wirD  e?  mebr  feinDlidic  ^li'iiriffe  maebcn;  Nuui.  33,  55;  Jos.  23,  13.  Wit  Den 
LXX  nebmen  mebrere  ^huMejier  Dao  bier  ''»kfasUe  im  aü;iemeinen  ^inne:  „(£•<  wirD  feinen 
jicdu'nDeu  5tai"t)el  mebr  ^cbeu  für  ^eracl;"  Kai  ovn  icuvrai  uini-i  ir  rü  üIkü)  toI  'iTpai/?.  aKo/.u^i' 

■KiKfyiaq  .  . 


Caput  XXIX. 

1.  In  anno  tlecimo,'  decimo  mense,  uiideciina  die-  mensis,  factum  est 
vorbiim  Domini  od  me,  dicens:  2.  Fili  hominis  ])one  faciem  tuam 
contra  Pharaonenr'  regem  Aegy[)ti,  et  pro{)hetabis  de  eo,  et  de  Aegypto 
universa:  o.  Loquere,  et  dices:  Haec  dieit  Dominus  Dens:  I^cce  ego 
ad  te  Pharao  rex  Aegypti,  draco  magne/  qui  cubas  in  medio  fluminum 
tnorum,  et  dicis:  Mens  est  fiuvius/  et  ego  feci  memetipsum.'^  4.  Et 
ponan]  freimm"  in  maxillis  tuis:  et  agglutinabo  pisces  fluminum  tuorum* 
squamis  tuis:^  et  extraham  te  de  medio  fiuminum  tuorum,  et  universi 
pisces  tui  squamis  tuis  adhaerebunt.  5.  Et  projiciam  te  in  desertum,"^ 
et  omnes  pisces  fluminis  tui:  super  faciem  terrae  cades,  non  colligeris, 
neque  congregaberis:  bestiis  terrae,  et  volatilibus  caeli  dedi  te  ad  devo- 
randum:  0.  Et  scient  omnes  liabitatores  Aegypti  quia  ego  Dominus: 
pro  eo  quod  fuisti  baculus"  arundineus  domui  Israel.  7.  Quando 
apprehenderunt  te  manu,''^  et  confractus  es,  et  lacerasti  omnem  humerum 
eorum:'^  et  innitentibus  eis  super  te,  comminutus  es,  et  dissolvisti  omnes 
renes  eorum.  <S.  Propterea  haec  dicit  J^ominus  Dens:  Ecce  ego  adducam 
super  te  gladium:  et  interticiam  de  te  hominem,  etjumentum.     9.  Et 


490  SJer  ^rop()ct  gjec^iel.  20,  1—10.  2lnm.  1—15. 

erit  terra  Aegypti  in  desertura,  et  in  solitudinem :  et  scient  quia  ego 
Dominus:  pro  eo  qiiod  dixeris:  Fluvius  meus  est,  et  ego  feci  eum. 
10.  Idcireo  ecce  ego  ad  te/*  et  ad  flumina  tua:  daboque  terram  Aegypti 
in  solitudines,  gladio  dissipatam,  a  turre  Syenes,'^  usque  ad  terminos 
Aethiopiae.  il.  Non  pertransibit  eam  pes  hominis,  neque  pes  jumenti 
gradietur  in  ea:  et  non  liabitabitur  quadraginta  annis."'  12.  Daboque 
terram  Aegypti  desertam  in  medio  terrarum  desertarum,  et  civitatis 
ejus  in  medio  urbiura  subversarum,  et  erunt  desolataequadraginta  annis: 
et  dispergam  Aegyptios  in  nationes,  et  ventilabo  eos  in  terras.  13.  Quia 
haec  dicit  Dominus  Dens:  Post  finem  quadraginta  annorum  congregabo 
Aegyptum  de  populis,  in  quibus  dispersi  fuerant.  14.  Et  reducam 
capt"ivitatem  Aegypti,  et  collocabo  eos  in  terra  Pluathures,'''  in  terra 
nativitatis  suae:  et  erunt  ibi  in  regnum  humile:'^  15.  inter  cetera  regna 
erit  humillima,  et  non  elevabitur  ultra  super  nationes,'^  et  imminuam 
eos  ne  imperent  Gentibus.  10.  Neque  erunt  ultra  domui  Israel  in 
confidentia,  docentes  iniquitatem,^"  ut  fugiant,  et  sequantur  eos  :  et  scient 
quia  ego  Dominus  Deus.  17.  Et  factum  est  in  vigesimo  et^  septimo 
anno,^'  in  primo,  in  una  mensis:  factum  est  verbum  Doraini  ad  me, 
dicens:  18.  Fili  hominis  Nabuchodonosor  rex  Babylonis  servire  fecit"^ 
exercitum  suuni  Servitute  magna  adversus  Tyrum:  omne  caput  decal- 
vatum,  et  omnis  humerus  depilalu^  est:  et  merces  non  est  reddita  ei,^ 
neque  exercitui  ejus  de  Tyro  pro  Servitute,  qua  servivit  mihi  adversus 
eam.  19.  Propterea  haec  dicit  Dominus  Deus:  Ecce  ego  dabo  Nabucho- 
donosor regem  Babylonis  in  terra  Aegypti:  et  accipiet  multitudinem 
ejus,  et  depraedabitur  manubias  ejus,  et  diripiet  spolia  ejus:  et  erit  merces 
exercitui  illius,  20.  et  operi,  quo  servivit  adversus  eam:  dedi  ei  terram 
Aegypti,  pro  eo  quod  laboraverit  mihi,  ait  Dominus  Deus.  21.  In  die 
illo  pullulabit  cornu  domui  Israel,"^  et  tibi  dabo  apertum  os  in  medio 
eorum:^*^  et  scient  quia  ego  Dominus. 

1)  b.  i.  bcr  9(ciiicninfl  bc?  ScbcciaS,  589  ö.  Sbr.    h  tu  irei  tu  SuöeKäru  —  2)  ^cbr.  im 
jtt)blftcn;  fuä  Tüh  'fit/v6(:/—  3)  S»  regierte  bamale  Spf)rce  (^opbra,  2iprieg)  in  Sleg^pten.  — 

^)  bl2n  D^^rin-    ^-^I^^u'^o  »irb  Wr  bcr  grcfje  Txad)^  genannt,  ba  ba6  ^rbfcbil  (ber  grofe 

STraUc)  [ein  3{cvräfcntant  irar.  Plin.  VII.  25^  Is.  27,  1.  —  3)  b.  ^.  bcr  5?il.  i/iol  e'imv  ol 
TvoTa/ioi  —  6)  f^  r\''tu^>  i^'^1^  i'atablue  iibtrfc^ct:  „id)  babc  mir  gemac{)t,"  b.  i.  bcn  ^lug. 

riefe  ßrifärnn!-;  bat  awdj  bie  ^\iraflelfteflc  T\  9  für  fidi.  Ter  €inn  ber  ä^ulg.  ijt:  icb  fcübe 
niid)  felbft  jn  einem  fo  nuuttißen  ^Hönige  iicmadjt.    kuI  ijw  iirohjca  avTovg.  — 7)  D^^nn 

„j)ling  über  .^acfen"  —  jiim  i\-aniKji  ober  Jsaffcn.  f<'->cu  wayir^ai.  Ta^}  iMlb  \\t  iicnommen  i^om 
T^ange  ber  Mrofobile,  ber  mittel?  einec-  SBiccrbacfcnei  cter  eince;  ?;angcifen^  »orgencmmen  irirb. 
8)  b.  b.  idi  UH'vbe  bcine  llntevibanen  mit  beinem  Voofe  innig  i^erfleducn.  Xic  LXX  babcn  rw 
TTora/^oi',  weil  i)Iegiivten  nnr  i£inen  gluf;  bat.  Xie  ^Qiebrbeit  be^cidinct  bie  ^beilftrömung  be:3 
9?ile?.  — J))  f.  i.  ('•>'> r.  —  10)  h  Tnxtt.  Tai-  ^inautunn-fcn  in  bie  5i?üfte beutet  anfi'crfolgung 
unb  2?ertreibnng  bcr  SlegiivHcr  in  bie  i^ben  SBuften,  no  fie  bcm  iningcr  nnb  ben  nnli?en  Ibieren 
aueigcfetjt  fein  nnb  ^u  (sirnnbe  geben  werben,  ^^fatnutcbcnefor  beficgte  ^.H^arac,  tobtcte  ibn  unb 
feilte  an  feiner  Statt  einen  anbcrn  ein.    Jos.  Flav.  Antiq.  X.  9.  7.  —  11)  DDVn  »'(^i^^  fte 

(bie  Slcgin^ter)  bem  .<raufe  ^ixaü  ein  9icbrftab  waren"  b.  b.  eine  fdilcAtc  ■g^ülfe,  bie  fie  nid)t 
fdnil.ue  liegen  bie  Acinfe;  Ls  'M\  f).  —  12)  SSer  ftd^  auf  einen  fd)n'adien  ;)ipbrftab  lebnen  will, 
ber  nia*t^  baf;  berfdbe  bricbt  unb  ll'unbcn  ftatt  ber  .^Mtlfe  bringt.  2p  erfubr  e?  Cfee  IV.  Keg. 
17 ;  fo  Sebeciag  ibid.  25,  11.  —  13)  Xa?  2i>crt  fin^  bebeutet  ()ier  nai^  Slüipli  bie  i^crläh^ 

gerte  ^2d)ulter,  namlid)  ben  Strm;  na(^  Xerefer  u.  2(.  bie  Seite.    Kai  öte  £TTeKp6-?/aev  in'  avTovq 

•Käca  x^ip.  —  \''i)  „icb  bin  gegen  bid)  unb  bcine  Strieme."  — 15)  tlTlÖ  7"1.JÖD  »'^'^^  SJIigbol 
biei  @;)ene."    5)iigbpl  war  am  äuf'crften  (£nbe  gegen  9iprbp|l,  unb  Svene  am  auijerftcn  Snbcim 


IDcr  ^rcp()ct  G5ccl)icl.  29,  10—21.  2Inm.  15—25.  491 

Sübcn.  t'i-u  }>Uiy(W/nv Kai  i;i7/i7/c.  Jor.  44,  1.  —  Iß)  ^^:^l^cr(^o(i^fcr  9(iii?brucf  ',ur  5?c',ctifiuini^ 
tix  c^xcvcn  i'cröPuuii  iinb  iHn-unitiiuui,  Mc  über  "JdjV.n^tcn  fömmcu  wirf,  renn  um?  niitt  burd) 
bad  3dMiH'rt  inip  bcn  .^-«un.u^r  auf.acvicbcn  warf,  mupte  in  fic  "^n-faniicnütaft  nrnnbcrn;  Is.  14, 
17.  "Mcb  jene  O'uircn,  wcl'cbc  nad^  fcr  (£ roLu-runii  Cifrufakm«?  in  '^li\v.'ptcn  ibrc  Jufdutt  fudncn, 
mufjtcn  JcuiU'n  per  Danialtiien  i^en^punii  '^le^'.nnenij  u'erren;  .Jer.  42,  J.Vi2l'.  '  ler  in'rötinu'^ 
madnc  l£".nu-?  ein  iln\^c,  ber  bic  i^iefaniienen  iriefer  in  tic  .»^"»etmat  pichen  lieij,  —  17)  Dnn3 

„bie  Vvinci'dMft  -IfH^iHiiv^  in  CbcraCiVH^ten,"  Ncr  n^pbl  für  iian^  'JteiV.U^tcn  ^u  nebmen. — 
18)  "iJlCiV.nMcn  war  olmi  fa  an  bei  Ji>eiteni  nicht  mebr,  wa?  früher."  2eine  '?)fad^t  tvar  ein  5dnitten 
c^c^^cn  bic  frühere,  Tae  i'anb  u\ir  hcfcbcre  iict>emüthiiU  Mirit  (Ianih'.>fe?,  .\ervc?,  Cdnii^  unb 
?llcvanber  ten  (N)rof;fn.  kui  kami  äiix'i  ra-nn'/. —  IJ))  Chwohl  '^leiV-^iUen  unter  bcn  ^Vtolemdcrn 
»ieber  ^u  innerer 'i)3lad^t  fid)  erfchn\inii,  fo  tonnte  fie  tiefe  todi  nidu  auf  rie  Tauer  nad^  ^lujjcn 

gettenb  ma*en.  —  ÜO)  DiinnN*  DpLliDS  |1>*  Tprp  Hp^pS  »5«  einer  3ui.^crfid)t,  bie 
an  bie  2d^ulD  erinnere,  v>ermbiU'  bereu  fic  (id)  nad)  ihnen  ("Jlciivptcn)  ivcnfeten,"  nämlid)  tfcj^ 

rem  ^^Crrn.      fif  i'/.-K^a  ava/jtfjf>',Giiov(7av  (wofiiav  kv  7<j  äK')/.iivii/'/cai  ahroir  ItTzicui  arn'w.       ÜBÜrDC 

j^u^racl  wiecer  fi*  mit  9U\V-Hncn  !>crbinpen,  \\:^  würfe  biefc  i^crbinfunij  nur  wieber  bie  alten 
Untreuen,  fowie  aud>  Deren  ^^eftrafunii  in  baö  (su-bädunif;  ^urüdrufen  unf  5\im  "Jluerufc  ni^thiiien  : 
So  wirf  ihm  wiefcr  cier>ifc  fo  fd^limm  hcfcmmcn,  wie  ec*  ihm  früher  hcfcmmcn.  —  il)  nämlid) 
im  ^\ahrc  "rl  ->.  t£hv.  Tic  iunciftc  iDeiffa;iuuii  fC?  '"Propheten  2'.),  17-3!t,  l<).  —  :2:2j  (ijott 
nennt  faö  Unternehmen  be-?  •DiahudH^bonoi'or  einen  ricuft,  weil  '^3ott  felhft  e^  anorfnctc,  faf;  er 
a\-i  fein  ÜLH'rf'^cUii  iici^cu  2'.^nu^  fdaltc;  Jer.  25,  '.i;  -~,  (i;  43,  lu.  —  23 1  Tic  33cwohucr  ron 
2'^ruö  hatten  ihre  ^iJeiduhümcr  uuP  .f'ahfeli;ifeit  auf  bie  3i'fel  !ieid>leppt,  auf  wcld>er  fic  'DicutiMU^ 
anleimten.  '•?iahud^ofeniMLM-  fanf  fahcr  wenta  innite.  —  H'i)  Xiefcö  .t>orn  ift  pffnihar  Tanicl, 
ber  am  i-crfifdu'n  .^rofc  \\:>  i^iclcö  fitr  ^'ü-racl  wtrftc,  baf;  er  in  SBahrheit  a(i-  feffen  -irauptüuije 
betradnct  werfen  tonnte.  "!)uich  fcr  "Ä'einunvi  (iiniiicr  fi.^nnte  man  nddift  Tanicl  aud>  Cu^idMn 
baruntcr  i^-rftchcn,  fcr  unter  Svilmerof ad^  aue;  fem  f^iefdUi^niil  cntlaffcn  würfe  unf  hei  S^i^i  in 
Tyunft  fid)  befanb.  —  23 j  b.  h.  bu  foUft  fann  cjan^  frei  unf  offen  rcben  fürfcn;  24,  27. 


Caput   XXX. 

1.  Et  factum  est  verbum  Domiiii'  ad  nie,  dicens:  2.  Fili  hominis 
propheta,  et  die:  Haec  dicit  Dominus  Dens:  Ululate,  vae,  vae  diei: 
3.  quia  juxta  est  dies,  et  appropinquat  dies  Domini:  dies  nubis,  tempiis 
Gentium  erit.^  4.  Et  veniet  gladins  in  Aee^yptum:  et  erit  pavor  in 
Aethiopia,  cum  conciderint  vulnerati  in  Aegy})to,  et  ablata  fuerit  multi- 
tudo  illius,  et  destructa  fundamenta  ejus.  5.  Aethiopia."  et  Libya,  et 
Lydi,  et  omne  reliquum  vulgus,^  et  Chub,*  et  filii  terrae  foederis,^  cum 
eis  gladio  cadent.  6.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Et  corruent  fulcientes 
Aegyptum,^  et  destruetur  superbia  imperii  ejus:  a  turre  Syenes'  gladio 
cadent  in  ea,  ait  Dominus  Deus  exercituum;  7.  et  dissipabuntur  in 
medio  terrarum  desolatarum,  et  urbes  ejus  in  medio  civitatum  desertarum 
erunt.  8.  Et  scient  quia  ego  Dominus:  cum  dedero  ignem  in  Aegypto, 
et  attriti  fuerint  omnes  auxiliatores  ejus.  9.  In  die  illa  egredientur 
nuntii  a  facie  mea  in  trieribus^  ad  conterendam  Aethiopiaeconfidentiam,^ 
et  erit  pavor  in  eis  in  die  Aegypti,  quia  absque  dubio  veniet.'"  10.  Haec 
dicit  Dominus  Deus:  cessare  faciam  niuhitudinem  Aegypti  in  manu 
Nabuchodonosor  regis  Babylonis.  11.  Ipse  et  popukis  ejus  cum  eo, 
fortissimi  Gentium ''  adducenturad  disperdendam  tcrram:  et  evaginabunt 
gladios  suos  super  Aegyptum:  et  im])lebunt  terram  interfectis.  12.  Et 
faciam  alveos  fluminum  aridos,'-  et  tradam  terram  in  manus  pessimorum : 
et  dissipabo  terram,  et  plenitudinem  ejus  manu  alienorum,  ego  Dominus 
locutus  sum.  13.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Et  disperdam  simuhiclira, 
et  cessare  faciam  idola  de  Mcmjthis:  et  dux  de  terra  Aegyjiti  non  erit 
amplius:'^  et  dabo  terrorem  in  terra  Aegypti.     14.  Et  disperdam  terram 


492  Der  ^ropt)ft  (Safe^el.  30,  3—16.  iÄnm.  1—20. 

Phathures,"  et  dabo  ignem  in  Taphnis.'^et  faciam  judicia  in  Alexandria.  ^^ 
15.  Et  effundam  indignationem  meam  super  Pelusium^'  robur  Aegypti, 
et  interficiani  raultitudiuem  Alexandriae,'^  16.  et  dabo  ignem  in 
Aeg3^pto:  quasi  parturiens  dolebit  Pelusiurn/^  et  Alexandria  erit  dissi- 
pata,^"  et  in  Memphis  angustiae  quotidianae.^'  17.  Juvenes  Heliopoleos,^^ 
et  Bubasti'^^  gladio  cadent,  et  ipsae  eaptivae  ducentur.  18.  Et  in  Taph- 
nis^^  nigrescet  dies,  cum  contrivero  ibi  sceptra  Aegypti,  et  defecerit  in 
ea  superbia  potentiae  ejus;  ipsam  nubes  operiet,  tiliae  autem  ejus  in 
captivitatem  ducentur.  19.  Et  judicia  faciam  in  Aegypto:  et  scient 
quia  ego  Dominus.  20.  Et  factum  est  in  undecimo  anno,-''  in  prirao 
mense,  in  septima  mensis,  factum  est  verbum  Domini  ad  me,  dicens: 
21.  Fili  hominis  brachium-''  Pharaonis  regis  Aegypti  confregi:  et  ecce 
non  est  obvolutum  ut  restitueretur  ei  sanitas,  ut  ligaretur  pannis,  et 
fasciaretur  linteolis,  ut  recepto  robore  posset  teuere  gladium.  22.  Prop- 
terea  haec  dicit  Dominus  Deus:  Ecce  ego  ad  Pharaonem  regem  Aegypti, 
et  comminuam  brachium  ejus  forte,  sed  confractum:^''  et  dejiciam  gladium 
de  manu  ejus;  23.  et  dispergam  Aeg3n;)tum  in  Gentibus,  et  ventilabo 
eos  in  terris.  24.  Et  confortabo  brachia  regis  Babylouis,  daboque  gladium 
meum  in  manu  ejus;  et  confringam  brachia  Pharaonis,"^  et  gement 
gemitibus  interfecti^''  coram  facie  ejus.  25.  Et  confortabo  brachia  regis 
Babylonis,  et  brachia  Pharaonis  concident:  et  scient  quia  ego  Dominus, 
cum  dedero  gladium  meum  in  manu  regis  Bab^donis,  et  extenderit  euni 
super  terram  Aegypti.  26.  Et  dispergam  Aegyptum  in  nationes,  et 
ventilabo  eos  in  terras,  et  scient  quia  ego  Dominus. 

l)   b.  h.  3fit  bCö  ßJcrirfUce!  Ü6cr  bic^6ci^CUi^Ö(fcr.      Trepac  ^iJrwv.  —  2)    Ripaai  koX  Kpi/reg  .  . 

3)   D"lJ/n  ;/t'»iö  Wifdv:olf  tciS  3^u?tan^c»;"  kuI  TrävTsg  nl  i-n-ißiKToi  .  .  —  4)  ix^aö  cnttt>ct>cr 

tcn  .ipafcnpKitj  Scbc  in  '?(ctMcpicn,  oPcr  Gobiiim,  einen  Trt  am  See  Warectiet  bedeutet,  n^cnn 
nicht  etuM  "2)^  ,/)?ulnen"  ju  (cfcn  i)l,  wie  fief;  ocm  avab.  Ilebcrfci3er  i;;etban  werfen.  TicLXX 
überi^cben  fiefes*  SBort.  Snmmacbu«  xmt  .^ieronnmue  übcrfeljen  es  mit  „"^Iraber."  —  3)  „bic 
Wit'oerbünfcten."  —  (>)  ™  ävrioT//piy/jaTa  Ai}v-t<jv.  —  7)  ^'cbr.  „'ovn  Wic^bol  an  biö  eigene;" 
«;rö  May(kAov  fug  2w/i'W  29,  10.  —  8)   D'V^  "^"f  Sd)iffen,  bcn  "iUi  ^inauf,  ober  in  bic 

2Büfte."  ^Tcrefcr  303  bie  leiste  2?cbcutunii  t>pr.  —  9)  5Benn  bie  5?cten  bie  9iacbricbt  t?cn  ber 
C£rpberung  Slcv^ptcui?  naeb  "^Jlctbiopien  brini^en,  wirb  tie  3ut>erficbt  Per  (Sinwobner  tiefe?  l'anbe« 
crflerben.    nfarioai  ->/v  kldLmriav.  —  lü)   pj^pf,  i,?«»'..  _  1 1 )    Qt-jj  »1^")^  „bic  gewalt- 

tbätictftcn  33i?Ifer;"  /(u/jol  änb  t-&vö)v  ('nrsaTaAiuevni.  —  12)  ^Tie  9filüber)lri3nunij^,  vuMt  ber  aßc 
9rud)tbarffit  bcö  l'anbc^  abbäni^t,  wiro  aui^bteiben.  (^öiau  toix  TTom/jovi  ahriov  tpt/junvg.  — 
18)  (Jinii^e  »glauben,  ce:  gelte  biefcs  2Bort  nur  'jon  bcn  ^icrjii^  ^abrcn  Per  iUn-i^bung  'iJlciV.^ptenji ; 
Ulnbere  aber,  eö  werbe  nacbbcr  (nad)  ber  CSroberung  Pur*  9Jabud)OPonofor)  fein  Sleg^Ptier  mebr 
im  ilaube  ^errfc^en.    3Btrf(i(t  fagt  Pie  (^kfAic^te,  ta^  nur  ^remblinge  wn  b<i  an  im  Sanbe 

bevvfi^tcu.  —  14)  f.  29,  1-4.  —  13)  fjL^VS-  ''^'  Tai-n^.    S^  war  bie  .g>aupt)labt  ber  ^^araone, 

im  Tclta  gelegen;   Is.  19,  11.  —  1«)  J<J33.    «Wo  i|t  ba^  berübmte  J^eben  in  Tbcragt^pten, 

welche«  bie  ßjried^en  Xioepclies  nannten.  h>  Aw^tto/«-  Jer.  46,  25.  Ter  dbalPäcr  unb  bie 
bcbr.  3(u?Icger  balten  e«  für  Pie  StaPt,  an  bcrcn  'Steüe  fpäter  "JUevanbria  aufgeführt  werben, 
^(bre  ?(ue[egung  abcptirte  aud?  bie  a?ulgata.  ^snbeiTen  fAeint  biefe  5(nnabme*auf  einem  ^rr» 
tbume  äu  berul>en,  ba  an  jener  ^2tatte  feine  grepc  Stabt,  fcnbern  nur  ein  tleiner  gledeit 

9tba!oti«  gcflanben  batte,  bcn  ber  f  ropbct  gewi^  nid)t  meinte.  —  17)  pp"^J7.    "Sin  war  bie 

an  ber  norbö|lIid)en  9Hlmünbnng  gelegene  ßjrenjfcftung,  ^^clufium.  fttI  iah.  Slttein  «at« 
war  eine  anPere  5taPt  al?  yeluiuim,  pbwcbl  aud)  in  Unterdgopten  gelegen.  —  18)  Jpebr.  9?o, 
tt>ie  i^.  14;  lAX  Mt/'^uc-  ö?  i|l  offenbar  aueb  bier  wieberum  Jbeben  gemeint,  bcffen  Sin= 
trobnerjabl  fc  grop  gewefcu  fein  foll,  bap  ee  700,000  ftreitbare  ^^Jvxnner  i^eüen  fonnte.    Tacit. 

Annal.    11.    60.  —  19)   rapaxil  rnpox^'/ae-ai  r/  Ivr/vr).   v.  1.5.  —  20)  J/P^nS  ^^'l^  NJI 


Ttx  ^Vopftct  (^std)kl.  30,  16—24.  %nm.  20—29.  493 

„unb  9?i>  (Ibcl^eu)  wirb  erbrottcn  (crot^crt)  fein;"  Knl  h  \mcT:&n  inrai  fKpti)un.  —  21)  flj^ 

Ü*2V  nV-    S?  ift  bie  tdsjliite  'Jlnj^il  bcr  ^i^claiieruninw  ^crftcben,  trclitc 'iJJopMWcmvbiei) 

fvldbcn  foK.  A"i  <vfM''i'*'/<T'""'  '•''"-".  Tic  LXX  lafcn  bior  anbcrs5  unb  iM-rftanbcn  bacs  f^icfai^tc 
iHMn  (iiiiPitiuu'n  ^l■r  Ucbcn'dMrcniinnnii  fci^  9Jil  in  ric  ranunc,  unMibc  bic  5rabt  unh^ibcn.  — 
2:1)  pX,  rn,  ivcld)Ci<  in  bcr  fcpt.  ^orvidic  ,,l'id)t,  Sonne"  beceutct.    iHi  Jcr.  -i;},  J;;  bciiu  fie 

C*!DC*"n*3-    "^if  *^''^'^  t'f'"  •^»luptiH',  bc^  dv^i^ptifAen  Sonncnfnltu?  unb  (ag  ^wci  3tunbcu 

uorMMllicb  '.HMn  bentivien  Mairo  a\tf  einem  fünftliiten  •'öüjicl,  '^nm  Sdnit^^e  jieiKn  bie  '^Müibcr- 
fiiMvenunun;^  aufiieworfen.  (XambiM'ei'  H'vi'torte  ^iel■e  Statt,  vhmi  fer  nin1>  beute  !in>f;e  rKuinen 
criftircn.  Cu»  bcr  ^^fdbc  ift  bic  berübmteile  Cuede  'J(e;V-^Pten<5.  —  2;{)  nDD"*3.  i'»  '-Mfi^MptifAcu 

^ymibaft,  "ymiaft  i^enannt,  <{\\  bcr  Cftfeite  fei*  pelutlutcn  "^Jilarmcei  iV'lfiU",  nnr  fo  i^cnannt  t>iMi 
bcr  fikntbeit  (Äajjc),  bic  bort  !>cret)rt  tvurbc  —  2't)  DÜ^inn.  '^iren^feftun;^  an  ^cr  ir-cftli^eu 

Seite  be-j  öilüdu-n  -^lilarmei^;  Jcr.  2,  IC.  —  2->)  b.  i.  öss  ocr  (£br.,  nad^  n'e(d^er  ^i^cjeiitnunij 
bicfe  ':Vrovbetie  eij^entlidi  ibre  Stelle  na*  2',i,  IC)  baben  fotlte.  Sie  u\ur  fben  trei  -Wenate  <mh 
ber  (£roberuiiii  ^uM-ui'alemc  i^ej^eben.  —  2(»)  roir  ^|)nx,<n■<i•: .  .  iv^  ift  aber  bier  bic  r){ete 
nur  ?on  bem  tütnen  ^.Jlnn.  •?levV-^Pten  erlitt  in  ber  Sd>la*t  bei  Mard^cmii'il>  eine  fphte  ^ijieferlai^c, 
baf;  ibm  ber  C£ine  '?(rm  feiner  Wad^t  ab;iefcblaiifn  fd^icn;  Jcr.  4(i.  2.  Vod)  unb  :Heifd>l  begeben 
ba?  (^kfajUe  auf  bic  (inn-bition,  n^cUtc  bie  'JicvV-Hnier  unteruabnten,  ivdbrenf  '•?^UMu•^o^onoflH• 
C\crufalem  belaiV'rte;  .Ter.  M7,  C.  —  27)  nX"l.  np^rnnTlN*  Vnp'imX  ^ll^C^' 
i1")3C*Jn  "i*  >^''iß  l'cinc  'Jlrmc  jcrfc^uicttcrn,  ben  ftarfen  foivobl  alö  bcn  jU'tMHHtenen;"  aiirjinifu 

roi(;  ijpnxiorn^  al'Tor  mix  'i(rx^'l""'i  ''"*  '"''?  'erafiiyovg.  Xicfc  Sßciffa^Uni^  CrfÜütC  f^Siptt  nad>  bcr 
SrObcruni?    i?On    'Il>rU^;    29,  17.  —  28)    kui  tTräiti  avTr/v  fV  Myv-rtn-.  Kfii  ^ixnufitvoet  ri/V  nfjo- 

viiiif/i-  fi!'7T]r  K'ii  aKv'/nati  rü  asi'/a  (i'frf/r.  —  2J) I  foll  uacb  bcm  i^tH.  Xtxti  geujet  bft^cn;  „(Jr 
wirb  feufjen  mit  bcn  Seufjcrn  cince  t£rf<fela!3cnctt ;"  f.  i.  ®r. 


Caput    XXXI. 

1.  Et  factum  est  in  anno  iindecimo,  tertio  mense,  una  mensis,'  factum 
est  verbum  Domini  ad  me,  dicens:  2.  Fili  hominis  die  Pharaoni  regi 
Aejyypti,  et  populo  ejus:  Cui  similis  factus  es  in  magiiitudine  tua? 
3.  Ecce  Assur  quasi  cedrus*  in  Libano  pulcher  rainis,  et.  frondibus 
nemorosus,^  excelsusque  altitudine,  et  inter  condensas  frondes  elevatum 
est  cacumen  ejus.  4.  Aquae  nutrierunt  ilhim/  abyssus  exaltavit  illunj: 
flumina  ejus  raanabant  in  circuitu  radicum  ejus,  et  rivos  suos  emisit  ad 
universa  ligna  regionis.  5.  Propterea  elevata  est  altitudo  ejus  super 
omnia  ligna  regionis:  et  multiplicata  sunt  arbusta  ejus,  et  elevati  sunt 
rami  ejus  [H'ae  aquis  multis.  (5.  Cunique  extendisset  unibram  suam,'  in 
ramis  ejus  feeerunt  nidos  oainia  volatilia  caeli,*'  et  sub  frondibus  ejus 
genuerunt  omnes  bestiae  saltuum,  et  sub  umbraculo  illius  habitabat 
C'oetus  Gentium  plurimarum.  7.  Eratque  i)ulcherrimus  in  magnitu- 
dine  sua,  et  in  dilatatione  arbustorum  suorum:  erat  enim  radix  illius 
juxta  aquas  multas.  8.  Cedri^  non  fuerunt  altiores  illo  in  paradiso  Dei,* 
abietes^  non  adaequaverunt  summitatem  ejus,  et  platani  non  fuerunt 
aequae  frondibus  illius:  omne  lignun«  })aradisi  Dei  non  est  assimilatuiii 
illi,  et  pulcbritudini  ejus.  9.  Quoniam  speciosum  feci  eum,  et  multis, 
condensisque  frondilnis:  et  aemulata  sunt  cum  omnia  ligna  voluptatis, 
quae  erant  in  paradiso  Dei.  10.  Propterea  haec  dicit  Dominus  Deus: 
Pro  eo  quod  sul)limatus  est'"  in  altitudine,  et  dedit  suaimitatem  suam 
virentem  atque  condensam,  et  elevatum  est  cor  ejus  in  altitudine  sua: 
11.  Tradidi  eum  in  manu  fortissimi  Gentium."  faciens  facietei:''  juxta 
impietatem  ejus  ejeci  eum.     12.  Et  succident  eum  alieni,'^  et  crudelis- 


494  Oer  frcpf)it  (Sjcc^ifl.  31,  1— U.  3lnm.  1—18. 

simi  nationum/*  et  projicient  eum  super  montes,  et  in  cuiictis  convallibus 
coiTuent  rarai  ejus,  et  confringentur  arbusta  ejus  in  universis  rupibus 
terrae:  et  recedent  de  umbraculo  ejus  omnes  populi  terrae,  et  relinquent 
eum.  13.  In  ruinaejus  liabitaverunt''^  omnia  volatilia  caeli,  et  in  ramis 
ejus  fuerunt  universae  bestiae  regionis.  14.  Quamobrem  non  elevabun- 
tur'^  in  altitudine  sua  orania  ligna  aquarum,  nee  ponent  sublimitatem 
suam'^  inter  nemorosa  atque  frondosa,  nee  stabunt  in  sublimitate  sua 
omnia, ^^  quae  irrigantur  aquis:  quia  omnes  traditi  sunt  in  mortem  ad 
terrara  ultimam^^  in  medio  filiorum  hominum  ad  eos,  qui  deseendunt  in 
lacum.  15.  Haec  dicit  Dominus  Dens:  In  die  quando  descendit  ad 
inferos,  induxi  luctum,  operui  eum  abysso:^'^  et  prohibui  flumina  ejus,^' 
et  coercui  aqUas  multas:  contristatus  est  super  eum  Libanus,"  et  omnia 
ligna  agri  concussa  sunt.-^  16.  A  sonitu  ruinae  ejus  commovi  Gentes," 
cum  deducerem  eum  ad  infernum  cum  bis,  qui  descendebant  in  lacum: 
et  consolata  sunt  in  terra ^  infima  omnia  ligna  voluptatis  egregia,  atque 
praeclara  in  Libano,  uni versa  quae  irrigabantur  aquis.  .17.  Nnm  et  ipsi 
cum  eo  descendent"*^  in  infernum  ad  interfectos  gladio:  et  bracbium 
tiniuscujusque^  sedebit  sub  umbraculo  ejus^*  in  medio  nationum.  18.  Cui 
assimilatus  es^^  o  inclyte  atque  sublimis  inter  ligna  voluptatis?  Ecce 
deductus  es  cum  lignis  voluptatis  ad  terram  ultimam:  in  medio  incircum- 
cisorum  dormies,  cum  eis,  qui  interfecti  sunt  gladio,  ipse  est  Pharao,^"  et 
omnis  multitudo  ejus,  dicit  Dominus  Deus. 

l)  am   crftcn   Wcnatotac^c;   b.  ^.  am  19.  3«ni  (Sonntai^l  588  f.  Sbr.  38  Sage  »er  ber 

SrCbcrunfl  ^TUfalcmsJ.  Salmet.  —  2)  KV-äpicanc.  —  S)  kü/uc  raic  Tcnpa(pvcwi  km  i-iji7//.uc  Tö 
fiE-}t^ie.i,  (ix  fifüov  ve(p.'/.ö)v  iyheto  1/  äpxv  uvtuv.      5(fTluiciK^  Ullb  \i.\\\ii  i^OlUi^S  (53rcpe  unb  Wact)t 

»vtrb  bicr  bcm  'jpbarap  alö  ein  i^cifpid  unb  ii::t)iciv1  j^cvi^eftcltt,  an  bcm  er  (eben  fcütc,  n\i?  itim 
bc^crftdnbe,  .»oiercnnmui^,  5}(aI^pnat  unb  aüe"'i)Jeuercn.  ITa  inbcffcn  Die  Siebe  lum  ^3(|Tuv  bxi 
an  ba?  (£npc  fm-ti^efetjt  nnrb  unb  niemal?  ein  i'eriileiebunivn'unft  ocrfcmmt,  fo  halt  (Cornelius 
a  Vapibe  bafür,  man  miiffe  unter  5l|Tur  ben  ^].M^arap  unb  fiin  rHei*  i'^eifteben,  unb  (^Hnt  babe 
bem  i^ebcrrfdier  5(ei■^r^1^ten?  biefen  9Jamen  vKiKben,  tt?cil  er  ficb  anmajitc,  rem  aiTt^rifdum  .^antii^e 
nlcicb  5U  fleben.  —  4)  ©abrüteinlicb  ift'bi'er  bac^  ?i?affer  nicbt  Mof;  im  cieientliebcn  5inne  a"l3 
gi^rberunsu-mittel  bee  «Ciietabilifiten  SBacbetbum?,  i'onrern  aueb  im  uneij^cntlieiH-n  5innc  alei 
gcrterunji  ber  Waebt  bee  9teielH'i^  ju  nebnult  unb  bürfte  aüenfal!«  .^anfe(  linb  ^nbuftrie,  JHeieb- 

tbum  unb  SDoblbabenbeit  bejeic&nen.  —  5)  Vri5J/*D3  ^H  er  ficb  ausbreitete."    h  raig  napa- 

(tivoa/D  nvrnr.  —  6)  Unter  beu  lUS^cin  unr  ibieren  i'inb  bter  bic  \>en'dMebcnartiaen  ^'i>\hx  unb 
Stvxmme  x,\\  serfteben,  über  bie  be?  ^ifÜTierö  -irerriYbaft  fid^  erftrerfte.  ßorneliu?  a  Va^^ibem-rftebt 
unter  bcn  iH>sieln  Me  surften  unb  Wropcn,  unter  ben  Jbicren  ^ec■  SBalbeö  ^af-  iienieine  i'olf.  — 
7)  Kvnäptüüoi.  —  8)    r.  b.  im  weiten  ^^creid)  ber  2d>i^pfunii.  —  \})  D^tJH'i^  „Snpreffcn;" 

Kai  ni-vEq;  l^ic^c  5?aumart^cn  bebcuten  bic  ijerfd>iebenen  3(rten  ber  ^öniiie  unb  ?3uid)tbabcr  auf 
ßrben.  —  10)  Tic  LXX  baben  bier  bic  'lU^citc 'i),Hn-ü'n:  hv^  uv  lytvw  uh,nr  Km  b'iuKaQ -iiv 
äpxvv  aov  ng  iiiuov  vt6t?.(ür.  n'oxav.  fid>  abcr  abivcidicnb  bie  25?crtc  anfd)licfjen:  Kal'fhhv  iv  ruj 
vil'u-dF/vai  avTöv.  —  11)  ^.  b.  bcö  Sbalbäcrs.  nc  ,x'^''P"i  äpjwrof  hfrCiv.  —  12)  ,,baf!  cr  nacf) 
^Belieben  mit  ibm  i>erfabre."  LXX  5ieben  ben  tian^cn  9(ad'[ai3  in  bie  SDcrtc  5ufammen:  koI 
ETTohinf  -i/v  n-iy/Fiav  ni^rov.  --  1  r J )  Tic  LXX  babcu  bicr  im  aanjen  33erfc  bie  i>craaniiene  ^dt. 
14)  D^I-3  ^V'*^^  "^'"^  gen^alttbdtiiiiften  ber  i'ölfer/'  bie  (Ibafbder  näm!id\  /.otiwcä-lixivuv . . 

0.$  n.Mr  9?abinHMatTar,  ber  Gbalbäer,  ber  im  !lH-reine  luit  5}?ebicn?  Statttaltcr  5lftJ^aace!  bem 
afn^rifdicn  J>ieid>e  ein  Snbc  mad^tc  im  is.  ('CO  i>.  ISbr.  --  13)  2ä>br\  unb  ridUia  bcmcrft  bicr 
Walfonat:  „lieülben  Aurften  unb  iUMfer,  bic  *oprbcr  unter  ren  ,3liH-iiictt  ber  affinifd^en  Seber 
^dni^  Sicütdu,  famcn  jei3t,  um  ftd)  auf  bcn  (^efäUten  Strunf  ',u  fetten  unb  ibn  \n  U'rtreten."  ■-- 
16)  o-(jf  /n/  ii'i.nii'o'jir  iv  ti^,  fif)hiei  .  .  —  1 " )  ,^rcbr.  „fic  foücn  nidn  acbcu  ibre  "in-Iaubung, 
DrriÖy-  jn.>if*cu  JvtedUlvcrr,"  b.  b.  fiie  fcdcn  ibre  .*;evrliitfeit  nidu  ^u  iv'eit  treiben,  kcu  t  Jw«ßv 

T^v  apxfiv  avTijv  e/?  fitfiov^  vF(pf/üv  .  .  —  18)  .g~cbr.  „MWi:  nicbt  feilen  fi*  ftcücn  auf  tlc  Wi^tH 

ibrerfyrcf;e,DrTDA3:Cn\*"N.  5iae,  n^cld^c  SUaffer  trinfen,"  b.  b.  aße  burd)  SDaffer  gcnäbrtctt 

®cn)äc^fe.    (£e  ift  bamit  a^f^iö^  t«t'  t'ic  iHMferfd-aften  beim  beflen  JDcbIflanbe  unb  unter  bcm 


Der  ^rop()et  gjcc^id.  31,  14—18.  2lnm.  18—30.  495 

(Sd)ue,c  bei!  iivofjtcn  iillciitcj*  ilcbcub  nidu  lutcv  fin^  'ocx  bcm  ^vitlc.    «a«  n'vK  farr/aciv  h  tCi  vtim 

irpof   aird.     minrtc   'il    Trirorrtr    bAui)  .  .  —  |  J> )    J^Cbr.  „511111  VaUt'C  tCX  UlUcrUH'lt;"   jl^rinri' 

e'ic  rm  ßn'^oc.  —  20)  „itt  llctlte  Jraucr  an  über  Um  uiip  lief!  ben  '^(bjirunb  fict  oerbüticn,  unb 
^iclt  feine  Alüffe  ^urücf."  l'autcr  "iJlueM-Ucfe  ^cl•  aüiV'nicinen  Iraner  nnp  De?  (intfetu-n?  über 
ben  \5tur5  'Olffuri\    l-Tryvxir/an'  ahroi'  /'/  t'i,h<aa(ir.  —  il)  Tai*  i^erfleiien  ^cr  2tromuniien  bc5 

SlbgrnntCC«  —  ein  iMlb  Per  iiröfitCU  Iraner.     Knl  iTriarr/aa  Tuvi  Trorufiohg  alni/q.  —  -lü)  llpj^ 


„id)  lieO  trauern  (fdiwar^  werben)  über  ibn  bcn  l'ibanpn"  (baö  n?cti;c  f^ikbiri^c).  —  23) , 

„baben  |ut  fcrbüdt,  cber  ftür^en  in  Cbnmacbt."  eii-kv'ttr/ani'.  —  21)  „ich  lief;  erbeben  bte 
9iationen;"  mtiadi/onr  -ä  hivr/.  —  2'))  Tic  bereite!  in  bcr  Üntcnvelt  befinMiitcn  dürften  unb 
J){eiite  tröfteten  fid)  über  ibren  ciiieiuni  i^-all,  ba  fie  nun  aud>  Pen  mäi"bti;i|lcn  surften  unP  aud) 
bae  niäduij^fte  JKeidn'iitvjen  feben.    -niitKuÄow  avruv  .  .  —  2(i)  t£?  fi-'U  «iL-scendeiunt,  ^^"1* 

l)eif!cn,  weil  fie  bereiti^  in  ber  Unterwelt  finb  ju  jener  3«'^  ba  fie  fid)  tri-M^en  bei  "ilffur?  Tsaü.  kuI 
jap  ah-ol  Kariii7/(7av  ..  —  27)    1^1?!  „unb  fein  2lrm,"  b.  b.  feine  .£*clfer  auf  (ErPen. — 

28)  Wan  überfetU  biefen  5ai3  mit  3iedU  al?!  einen  relatiinm:  „ber  unter  feinem  2d)attcn  ru^te 
in  Witte  ber  "Jfationen,"  weit  e^  in  bcr  Unterwelt  feine  'i)iationen  iiibt.    Km  rö  a-tpua  armv  (ä 

KnroiKdi'rryi:    vird    rl/v  aKf7T//v  (li'vnv  h  /äm.t  Ti'jr  ^(,)f/r  ai'TÜv  (int.i'/.nvTo.  —  29)    ''Jluf  bicfe  »^railC  tfl 

bie  natürlidu^  ^Intwort  \\\  fuvpüven:  Tem  '^(ffur  bift  bu  iilcicb  i^eworPen,  wie  in  ber  (örbpe,  fo 

in  ber  (iriÜePriilUnil.      nvi  i[ifioi<'oi^r/(;  ;   Kardßip'fi  kuI  KaTaiUfidpd7/Ti  /xträ  tüv  ^l'/.uv  r//f  Tpv(p7}g.  — ' 

30)  b.  b.  fo  cri)el}t  eö  ^J-Hnirac  unb  all'  feiner  ^^icn^c. 


Caput  XXXII. 

1.  Et  factum  est,  duodecimo  anno,'  in  mense  duodecimo,  in  una  mensis, 
factum  est  verbum  Domini  ad  me,  dicens:  2.  Fili  hominis  assume 
lamentum  super  Pharaonem  regem  Aegypti,  et  dices  ad  eum :  Leoni 
Gentium  assimilatus  es,  et  draconi,  qui  est  in  mari:^  et  ventilabas^  cornu 
in  fiuminibus  tuis,  et  conturbabas  aquas  pedibus  tuis,  et  oonculcabas 
flumina  earum.  3.  Propterea  haec  dicit  Dominus  Dens:  Expandam 
super  te  rete  meum  in  multitudine  populorum  multorum/  et  extraham 
te  in  sagena  mea/  4.  Et  projiciam  te  in  terram,  super  faciem  agri 
abjiciam  te:^  et  habitare  faciam  super  te  omnia  volatilia  caeli,  et  satura- 
bo  de  te  bestias  universae  terrae.  5.  Et  dabo  carnes  tuas  super  montes,^ 
et  implebo  colles  tuos  sanie  tua.  6.  Et  irrigabo  terram  foetore'^  sanguinis 
tui  super  montes,  et  valles  implebuntur  ex  te.^  7.  Et  operiam,  cum 
extinctus  fueris,'"  caelum,  et  nigrescere  faciam  Stellas  ejus:  solem  nube 
tegam,  et  luna  non  dabit  lumem  suum.  8.  Omnia  luminaria  caeli 
moerere  faciam  super  te;  et  dabo  tenebras  super  teri-ara  tuam,  dicit 
Dominus  Dens,  cum  ceciderint  vulnerati  tui"  in  medio  terrae,  ait 
Dominus  Deus.  9.  Et  irritabo  cor  populorum  multorum,  cum  induxero 
contritionem  tuam'^  in  Gentibus  super  terras,  quas  nescit.  10.  Et 
stupescei'e  faciam  super  te  populos  multos:  et  reges  eorum  horrore  nimio 
formidabunt  super  te,  cum  volare  coeperit  gladius  mens  super  facics 
eorum :  et  obstupescent  repente  singuli  pro  anima  sua  in  die  ruinae  tuae. 

11.  Quia  haec  dicit  Dominus  Deus:  Gladius  regis  Babjdonis  veniet  tibi, 

12.  in  gladiis  fortium'^  dejiciam  multitudinem  tuam:  inexpugnabiles 
omnes  Gentes  hae:  et  vastabunt  superbiam  Aegvpti,  et  dissijiabitur 
multitudo  ejus.  13.  Et  perdam  omnia  jumenta  ejus,  quae  erant  super 
aquas  plurimas:  et  non  conturbabit  eas  pes  hominis  ultra,  neque  ungula 
jumentorum  conturbabit  eas.  14.  Tunc  i)urissimas  reddam  aquas  eorum, 
et  flumina  eorum  quasi  oleum  adducam,'*  ait  Dominus  Deus.  15.  Cum 
dedero  terram  Aegypti  desolatam:  deseretur  autem  terra  a  2:)lenitudine 


496  T)ev  ?>ropl)et  (Sjec^iel.  32,  1—5.  5lnm.  1—7. 

siia, quando percussero omnes habitatores ejus:  et scient  quia ego  Dominus. 

16.  Plaiictus  est,'*  et  plangent  eum  :'^  filiae  Gentium  plangent  eum :  super 
Aegyptum,  et  super  multitudiuem  ejus  plangent  eum,  ait  Dominus  Deus. 

17.  Et  factum  est  in  duodecimo  anno,  in  quinta  decima  mensis,'^  factum 
est  verbum  Domini  ad  me,  dicens:  18.  Fili  hominis  cane  lugubre  super 
multitudiuem  Aegypti:  et  detrahe  eam  ipsam,'^  et  filias  Gentium  robu- 
starum  ad  terram  ultimam  cum  bis,  qui  rlescendunt  in  lacum.  19.  Quo 
jmlcbrior  es?'^  descende,  et  dormi  cum  incircumcisis.  20.  In  mediointer- 
fectorum  gladio  cadent:  gladius  datus  est,  attraxerunt  eam,^"  et  omnes 
populosejus-  21.  Loquentur  ei  potentissimi"'  robustorum  de  medio  inferni, 
quicumauxiliatoribu8ejusdescenderunt,etdormieruntincircumcisi,inter- 
fecti  gladio.  22.  Ibi  Assur, *^  et  omnis  multitudo  ejus:  in  circuitu  illius 
sej)ulchra  ejus:  omnes  interfecti,  et  qui  ceciderunt  gladio.  23.  Quorum 
data  sunt  sepulchra  in  uovissimis  laci:  et  facta  est  multitudo  ejus  per 
gyrum  sepulchri  ejus:  universi  interfecti,  cadentesque gladio,  qui  dederant 
quondam  formidinem  in  terra  viventium.  24.  Ibi  Aelam,-^  et  omnis 
multitudo  ejus  per  g^-rum  sepulchri  sui;  omnes  hi  interfecti,  ruentesque 
gladio:  qui  descenderunt  incircumcisi  ad  terram  ultimam:  qui  posuerunt 
terrorem  suum  in  terra  viventium,  et  portaverunt  ignominiam  suam 
cum  bis,  qui  descendunt  in  lacum.  25.  In  medio  interfectorum  posuerunt 
cubile  ejus**  in  universis  populis  ejus:  in  circuitu  ejus  sepulcbrum  illius: 
omnes  bi  incircumcisi,  interfectique  gladio;  dederunt  enim  terrorem 
suum  in  terra  viventium,  et  portaverunt  ignominiam  suam  cum  bis,  qui 
descendunt  in  lacnm:  in  medio  interfectorum  positi  sunt.  26.  Ibi 
Mosoch,  et  Thubal,'^^  et  omnis  multitudo  ejus:  in  circuitu  ejus  sepulchra 
illius;  omnes  hi  incircumcisi,  interfectique  et  cadentes  gladio:  quia 
dederant  formidinem  suam  in  terra  viventium.  27.  Et  non  dormient 
cum  fortibus,^*^  cadentibusque  et  incircumcisis,^^  qui  descenderunt  ad 
infernum  cum  armis  suis,^^  et  posuerunt  gladios  suos,  sub  capitibus  suis, 
et  fuerunt  iniquitates  eorum  in  ossibus  eorum:^^  quia  terrorfortium  facti 
suntinterra viventium.  28.  Ettuergoin medio incircumcisorumcontereris, 
et  dormies  cum  interfectis  gladio.  29.  Ibi  Idumaea,  et  reges  ejus,  et  omnes 
duces  ejus,^  qui  dati  sunt  cum  exercitu  suo  cum  interfectis  gladio:  et 
qui  cum  incircumcisis  dorraierunt,  et  cum  bis,  qui  descendunt  in  lacum. 
30.  Ibi  principes  Aquilonis  omnes,  et  universi  venatores:^'  qui  deducti 
sunt  cum  interfectis,  paventes,  et  in  sua  fortitudine  confusi:  qui  dormie- 
runt  incircumcisi  cum  interfectis  gladio,  et  portaverunt  confusionem 
suam  cum  his,  qui  descendunt  in  lacum.  31.  Yidit  eos  Pharao,  et 
consolatus  est^^  super  universa  multitudiiie  sua,  quae  interfecta  est 
gladio,  Pharao,  et  omnis  exercitus  ejus,  ait  Dominus  Deus:  32.  quia 
dedi  terrorem  meum"^  in  terra  viventium,  et  dormivit  in  medio  incir- 
cumcisoruin  cum  interfectis  gladio:  Pharao  et  omnis  multitudo  ejus:  ait 
Dominus  Deus. 

1)  b.  t.  am  22.  Wär5  (ticnftac?)  bc6  3-  ö87  ^.  Sbr.  (dalmet).  —  2)  0*0"^  D^^HD 

„(llci*  bcm  Uniicbcucv  im  Wccre,"  b.  Iv  bu  bcrrfittcfi  über  baei  'Ticcr.  9(qui(a  überfcijt  bae;  bebr. 
SBort  mit  „VciMatbcin."  Cffcnbar  wirb  ^^bavao  mit  bcm  .Hrofofil  iH-ri^liitcn  iinb  unter  bcm 
9^Jccrc  ift  ^fr  9?il  ju  vcrftcbcii,  Der  ^ur  ^-^eit  ber  Ueberfcbiremmuni^  adcrbiiuiV  einem  Weere  tileicftt. 
8)  „bu  übtetl  beinc  mudH  in  beincn  Strömen."  !n^"li")n„13  HJri^  „tu  fprt^teft'auf  in 
bcincn  Strnnen;"  Job  4].  9.  (£^  ift  bief;  auf  bic  beftanDii^c  Ünrube  in  beuten,  in  we[d)cr  bie 
^.^baraone   ibr  V'onD  bielten  in  golj^e  ber  frieiierifeben  Untcrnebmuni^en;  i.'9,  :-5.  —  4)  r5/«-m 

Aaüv   7zo/./.(jv.  —  3)    tr   äyKicrpu  /lov.  —  ö)    Trtöia   n/j/cO/fCtrac'  Ü'J,  5.  —  7)   b.  ^.  "-i^Crß  UHt 


Tn  ^rop^et  (Siect)icl.  32,  5—32.  2lnm.  7—88.  497 

Jbal  nnrb  mit  bcincn  Md)(n  übcrfäct  werben;  31,  12.  LXX  jieben  iniplcbo  collcs  ?u  i^.  G. 
8)  nniV  >i^'>"b  '0011  (f  inijicn  mit  „3*n,Mmmen"  überfcut:  „0*  mü.  bae  Vanb  beiuc?  2*jrim- 

ntene  mit  beinern  "iMntc  tranfen,"  ober  nait  V'int  nnb  j)(ciüt( :  „idurdnfe  bic  örbe,  baf;  bu 
fcbunnimeft  in  beinern  "iMute."  ^ilfad)  5lnbern :  „id)  umü  ba?  V'anb  beineei  Sd^aueniJ  (beincs  (^Manje^) 

mit  reinem  iMute  tranfen."  nol  nnv/iiau  inrii  mv  (uuaror  n„v  -iinav  ri/r  )>]v.  —  J))  kui  -iiTia- 
■äiiatrni    i)    "} /)    (2TÖ  rür  -jiti  yi_ji»/iii'i7ijr  nur,    a-u  Tur  77? i'/iiovr  nur  i~'i  Ti.iv  iifiiur.     <l)iiii(ij-)rir  t/i7Z/.i,oi.i 

äTr6  (Tor.  —  10)  biHH'rbolikte  ^.Jlnt^brücfe,  um  baa  2cl)reiflidH' bcä  (£reiiViilTe?  u<  tcifi^ncn ; 
;-iO,  o;  .".l,  14;  Is.  i:;.  10.  —  II )  f.  i.  <^^r.  —  lil)  „'.venn  idi  reinen  i^niit  fonunen  lai'fe  unter 
bic  iU^lfer,"  b.  b.  uhmui  icb  beine  (sk'faiu^enen  binau^  unter  ric  'in^lfer  fommeu  laffe.  Vod)  unb 
J){cifd>l  i>er|leben  unter  bcm  i^ru*e,  ^i^p*,  bic  ,Hu  nbe  ?om  i^rud)e  (von  ber  SUifli^funii  bee 

SJcid^ci?).  /jvisa  av  ii-ji.)  a'ixfta/uniav  CUV.  —  Iri)  )rjavT(..>v.  (^^Hut,  ber  ftc  vile  fcinc  2 trafiverf^ 
jeuiic  braudn,  mad>t  fie  ju  .^tarfeu,  ',u  gelben,  \\\  llfiefen.  —  I  U  )  Sie  werben  fo  rnbi;i  unb  rein 
tlici";cn  ivie  Tel.  Tiefer  'i'erj^leidi  bat  etiva?  fein  ^Vonifdu-e  in  fid),  wie  Ci?  bem  Vcfer  ihmi  felbft 
cinUMUttet.  — 15)  •t'cbr.  „ein  .Hlai^elieb  i|t  ba?,  unb  man  wirc  ee*  finiien;"  iVv'"- '"■' '«'" 
xipi/vi/ati);  a'vToi-.  —  1  (» )  Xic  Jlniber  finb  im  Triente  bie  SaUiierinen  Ter  .Hlai1elie^er  fon^obl 
ai?  ber  Iriumpb=  unb  i^-reubcn  Viebcr.  —  17)  Jinil  fein  Vionat  jKuannt  i|l,  fo  iiilt  wobt  nodi 
bcr  zwölfte,  '.i\  1  ;  e-j  trifft  alfo  ba>?  (^-cKu'Ube  1  ">  3:aiU'  fpäter  (C).  ^nni'O,  *il«'  bae  i^  1  (£nvdbnte. 

18)  Ter  "Prc^bet  fotl  al?  Saneier  be?  (s^rablie^c^(  fpwobl  "ileiv.^pten  ali>  feine  i'erbiinbetcn, 
lilia.s  gentium,  in  ba^  Wrab  ober  5^iclmebr  in  bie  Unterwelt,  ad  tenaiu  ultiuiaiu,  binabfteic^en 

lallen,      xa)    Knrafii.-läniivan'    avTi'/c    tcic     xiv^uripar    tu    fi^iv/    viKpiii;    rir    rii    :i(ni(i(;   T7/f    } //r.    — 

19)  r\^V^  \tD!2  „wem  gcl^ft  bu  j?or  an  l'iebenewürbiflfeitr'  b.  b.  bu  bift  nid}t  beffer,  al^ 

Slnbere.  JiXX  ii  Mirur  evnpf-iM:  —  weldie  SBorte  nadi  bem  1>.  is  aniieljaniit  finb,  in  ber 
»aticanifd^en  "^lueiiabe  bier  c^anj  feblen,  bafur  i\  ül  übereinftimmenb  mit  ber  i^uliv  unb  bem 
Jpebr.  lauten:  i-/io<;  ^w/Vrwr  W;  —  ÜO)  b.  b.  ba?  2d)Wert  ift  vhmi  @ott  bereit?  bariH'i'ciibt,  unb 
2(ciV.>vten  fod  mit  feinen  i>erbünbeten  ^ur  SebUuttuUii  bcrauiic^Oi^fn  werben.  3'«  -^ebr.  fann 
man  ^2C*P'  attraxerunt,  alo  .^mpc^'^itit»  nehmen:  „.iiet)et  c"?  beran  mit  feinen  3?erbünbetcn;" 

KOI  Kniu7jdi/CETai  Träaa  i)  lüx^Q  al'Tov.  —  21)  Is.  14,  9.  xal  tpova'tv  aoi  ol  ylyavre^,  i-:v  ß('ii}ti 
fio^pov    yivf)i\    r/i'of    •(f)tiTruv    et,    Karnlirj-äi    kui   koiii{/-97iti   /iträ  fiTTepirfir/rur,  ev  /iftju  rpat'fjarKjv 

liaxaipaq.  —  ^ü)  .i^icr  bev^inut  bie  J){ebe  ber  .i^elben  be?  Icbtenreidie?  unb  bauert  bi?  \\\m  (£nbe 
!JOn  i^.  30.  — 23)  Gen.  "14,  1  ;  Jer.  49,  34.  —21)  tiefer  iVin.^e  ikrö  f.  i.  ©r.  — 23)  f.  27, 
13.  —  2i»)  (Sie  feilen  <x\i  binterliftioie  9täubcr  nidjt  unter  ben  gelben  ruben,  bie  ben  2 ob  auf 

bem    Scblaebtfelbe   litten.     kuI  eKoifiTßjjaav  fiera  rüvyqävruv.  —  27)  D  v*^^P  D^^tJJ  "^'f 

ppn  Unbefd}nittenen  ciefatlen  finb,"  iietii^btet  werben  finb.  tüv  weTTruKürut'  ütt'  iÜMor .  .  — 
28)  93fan  ebrte  bic  iicfallcnen  .^^elben  babur*,  baf;  man  ibncn  bie  SBaffen  mit  in  bie  Jobten* 
gruft  gab.  Ter  "Propbet  ftellt  fie  nun  aud)  im  Jobtenreid^e  aU  bcfleibet  mit  biefen  3Paffen  r^or, 
um  fie  aU  Wdnner  ju  be5eid)nen,  auf  benen  Sbre  unb  l^tubm  liejU.  —  29)  wdd>i  irun-te  febr 
»crf*ieben  aufgelegt  Werben.  9iad)  jRabbi  Xat^ib  unb  Walbonat:  „mit  bem  3d^werte  rurd)-- 
bcbrt  biö  in  bie  <»ebeine  leiben  fie  Strafe  für  ibre  Ungered^tigfeit."  'Jia*  Xerefer:  „ba?  sion 
ibnen  'oergoffene  iMut  nagt  an  ibren  (Gebeinen."  5llli'oli:  „ibre  9)iiffctbat  ift  gebrungen  bii^  in 
ibr  (Gebein,"  b.  b.  fie  waren  bur*  unb  burd)  böfe.  Xie  3Bin-te  beUeben  fid^  übrigen?  nid)t  auf 
bic  fortes,  fonbern  auf  Wofcd)  unb  3buba(.  —  30)  ol  ap^or-fx  'Aarjüi'/i,  wehte?  JDort  auf  iB. 
30  nadi  arpnrrßoi^  veiiatores,  wieber  erfdicint,  im  ^S'cbr.  aber  fid)  nur  al?  ba?  ^Itelatiinim  ascher 
aueiwcift.  —  31)  ^.31V  »"Sibonier,"  wa?'  and)  ber  (£balbäer  bat;  f.  2s,  21.  —  32)  (£r  triM'tet 

fid),  infoweit  ein  Unglücflitter  fidi  tröften  fann,  wenn  er  fiebt,  baf;  9(nberc  awd)  fein  Voo?  tbeilcn. 
33)  3»  mebreren  .^anbiVbriften  lie|l  man  Ijllrin  „feinen  Sd)rerfen,"  ftatt  chitthithi  „meinen 

Sdircefen."  (Srjlcrc^  entfprid^t  mebr  ber  3lnalogic.  2Die  $'^arao  5nm  Sdircrfen  war  für'Jlnbcrc, 
fo  foü  er  nun  aud)  al»  ber  (ycbemütl}igte  erfdieinen. 


Caput    XXXIII. 

1.  Et  factum  est  verbnm  Domini  ad  me/  diceus:  2.  Fili  hominis 
loquere  ad  tilios  populi  tui,  et  clices  ad  cos:  Terra  cum  indnxero  .super 
eam  gladium,  et  tulerit  populus  terrae  virum  unum  de  novi.«.-^imis  suis." 
et  constituerit  eum  super  se  speculatorem :  3.  et  ille  viderit  gladium 
venientem  super  terram,  et  cecinerit  buccina,  et  annuntiaverit  populo; 


498 

4.  Audiens  antem,  quisquis  ille  est,  sonitum  buccinae,  et  non  se  observa- 
verit,  veneritque  gladius,  et  tiilerit  eura:  saiiguis  ipsius  super  capnt  ejus 
erit.     5.  Sonum  buccinae  audivit,  et  non  se  observavit,  sauguis  ejus  in 
ipso  erit:  si  autem  se  custodierit,  animam  suam  salvabit.     G.  Quod  si 
speculator  viderit   gladium  venientem,   et  non  insonuerit  buccina:  et 
populus  se  non  custodierit,  veneritque  gladius,  et  tulerit  de  eis  animam: 
ille  quidem  in  iniquitate  sua  captus  est,  sanguinem  autem  ejus  de  manu 
speculatoris  requiram.     7.  Et  tu  fili  hominis,  speculatorem  dedi  te  domui 
Israel:  audiens   ergo  ex  ore  meo  sermonem,   annuntiabis  eis  ex  me.^ 
8.  Si  me  dieente  ad  impium:  Impie,  morte  morieris:  non  fueris  locutus 
ut  se  custodiat  irapius  a  via  sua:  ipse  impius  in  iniquitate  sua  morietur, 
sanguinem  autem  ejus  de  manu  tua  requiram.     9.  Si  autem  annuntiante 
te  ad  impium  ut  a  viis  suis  convertatur,  non  fuerit  con versus  a  via  sua: 
ipse  in  iniquitate  sua  morietur:  porro  tu  animam  tuam  liberasti.     10.  Tu 
ergo  fili  hominis  die  ad  domum  Israel:  Sic  locuti  estis,  dicentes:  Iniqui- 
tates  nostrao  et  peccata  nostra  super  nos  sunt,  et  in  ipsis  nos  tabescimus: 
quomodo   ergo   vivere   poterimus?*     11.   Die   ad   eos:    Vivo   ego,   dicit 
Dominus  Dens:  nolo  mortem  impii,  sed  ut  convertatur  impius  a  via  sua, 
et  vivat.     Convertimini,  convertimini  a  viis  vestris  pessimis:  et  quare 
moriemini  domus  Israel?'     12.  Tu  itaque  fili  hominis  die  ad  filios  populi 
tui:  Justitia  justi  non  liberabit  eum  in  quacumque  die  peccaverit:  et 
impietas  impii  non  nocebit  ei,*'  in  quacumque  die  conversus  fuerit  ab 
impietate  sua:  et  justus  non  poterit  vivere  in  justitia  sua,  in  quacumque 
die  peccaverit.     13.  Etiam  si  dixero  justo  quod  vita  vivat,  et  confisusin 
justitia  sua  fecerit  iniquitatem:  omnes  justitiae  ejus  oblivioni  tradentur, 
et  in  iniquitate  sua,  quam  operatus  est,  in  ipsa  morietur.     14.  Si  autem 
dixero   impio:  Morte   morieris:  et   egerit   poenitentiam  a  peccato   suo, 
feceritque  Judicium  et  justitiam,     15.  et  pignus  restituerit  ille  impius, 
rapinamque  reddiderit,  in  mandatis  vitae  ambulaverit,  nee  fecerit  quid- 
quam  injustum:  vita  vivet,  et  non  morietur.     16.  Omnia  peccata  ejus, 
quae  peccavit,  non  imputabuntur  ei :  Judicium,  et  justitiam  fecit,  vita  vivet. 
17.  Et  dixerunt  filii  populi  tui:  Non  est  aequi  ponderis  via  Domini,''  et 
ipsorum    via    injusta    est.^     18.    Cum  enim  recesserit  justus   a  justitia 
sua,  feceritque  iniquitates,  morietur  in  eis.     19.  Et  cum  recesserit  impius 
ab  impietate  sua,  feceritque  Judicium,  et  justitiam,  vivet  in  eis.     20.  Et 
dicitis:   Non    est   recta   via   Domini.     Unumquemque   juxta   vias   suas 
judieabo  de  vobis,  domus  Israel.     21.  Et  factum  est  in  duodecimo  anno,^ 
in  decimo  mense,  in  quinta  mensis  transmigrationis  nostrae,  venitad  me 
(jui  fugerat  de  Jerusalem,  dicens:  Vastata  est  civitas.     22.  Manus  autem 
Domini  facta  fuerat  ad  me  vespere,'"  antequam  veniret  qui  fugerat: 
aperuitque  os  meum  donec  veniret  ad  me  mane,''  et  aperto  ore  meo  non 
silui  amplius.     23.  Et  factum  est  verbum  Domini  ad  me,  dicens:    24.  Fili 
hominis,  qui  habitant  in  ruinosis^^  his  super  humum  Israel,  loquentes 
aiunt:  Unus  erat  Abraham,  et  hereditate  possedit  terram:  nos  autem 
multi  sumus,''^  nobis  data  est  terra  in  possessionem.     25.  Idcirco  dices 
ad    eos:    Haec   dicit  Dominus  Dens:    Qui   in   sanguine   comeditis,'*  et 
oculos  vestros  levatis  ad  immunditias  vestras, '^  et  sanguinem  funditis: 
numquid  terram  hereditate  possidebitis?     26.  Stetistis  in  gladiis  vestris, 
fecistis  abominationes,  et  unusquisque  uxorera  proximi  sui  polluit:'^  et 
terram  hereditate  possidebitis?     27.  Haec  dices  ad  eos:  Sic  dicit  Dominus 
Deus:  Vivo  ego,  quia  qui  in  ruinosis  habitant,  gladio  cadent:  et  qui  in 


Der  ^rop^et  öjec^iel.  33,  1—25.  2Inm.  1—15.  499 

agro  est,  bcstiis  tradetur  ad  dovorandum:  qui  aiitem  in  praosidiis,  et 
speluncis  sunt,  peste'^  morientur.  28.  Et  dabo  terram  in  solitudinem, 
et  in  desertum,  et  deficiet  superba  fortitudo  ejus:  et  desolabuntur  niontes 
Israel,  eo  quod  nullus  sit  qui  per  eos  Iranseat.  29.  Et  scient  quia  ego 
Dominus,  cum  dedero  terram  eorum  desolatam,  et  desortam  pro[)ter  uni- 
versas  abominationes  »uas,  quas  operati  sunt.  30.  Et  tu  tili  bominis: 
filii  populi  tui,  qui  loquuntur  de  te  juxta  muros  et  in  ostiis  domorum,  et 
dicunt  unus  ad  alterum,  vir  ad  proximum  suura  loquentes:  Vonite,  et 
audiaraus  quis  sit  sermo  ogrodiens  a  Domino.  31.  Et  voniunt  ad  te, 
quasi  si  ingrediatur  populus,  et  sedent  coram  te  populus  mens:  et 
audiunt  sermones  tuos,  et  non  faciunt  eos:  quia  in  canticuni  oris  sui 
vcrtunt  illos,'*'  et  avaritiam  suam  sequitur  cor  eorum. '^  32.  Et  es  eis 
quasi  carmen  musicum,  quod  suavi,  dulcique  sono  canitur:  et  audiunt 
verba  tua,  et  non  faciunt  ea.  33.  Et  cum  venerit  quod  praedictum  est 
(ecce  enim  venit)  tunc  scient  quod  prophetes  fuorit  inter  eos. 

l)  9tad)bcm  bcv  ^'rov^fn^t  bcn  'D^arf)6v■^nHUfcnl  3«baa*ö  i>tc(  Sct^aucrficfica  »crfünbct  bat, 
U^cnbct  er  fid)  ancbcr  jit  feinen  'i^vübcrn  uni'  ycrfünbct  ibnen  —  nid)t  ein  9(cid)cei  ober  dbn(td)e5 
üocei,  wie  fvübcr,  fonfcrn  .s^ei(  unt»  Seiten  nad>  beftanbencr  Strafe.  (£v  i^erfiin^er  ibncn 
JKildfebr,  2Bieberber|lc[Utnji  be?  :')teid)eei,  (Jrneucruni;  bnrd)  bcn  '??iefftai?  u.  f.  n\  (£ ^  5ieben  ficf) 
tiefe  'ii.Vovbeticn  burd)  10  (lavitcl  binbuvcft  unb  tnlbcn  bcn  »icrtcn  5(bf*n{tt  bed  iHidie»^.  — 
2)  dn^VPP  "^"^  idnev  9?fitte;"  e^  ahrm:  —  3)  b.  {).  bu  mirfl  ibncn  in  meinem  9Jamen 

J^unbe  cjebcn.  —  4)  So  frai^t  ber  roabrbaft  rcmütbige,  unb  feiner  bcmütbiiicn  5s-rac<c  folcit  bic 
erbarmunsi^ii^cdc  3lntn?Drt  ®otte?  auf  bcm  J^ujle  nad);  IS,  ;51.  —  3)  2Btc  .^xrtlid)  unb  erbar- 
munc^eiooli  fpridjt  bicr  ©ottV  C£r,  ber  t^clcifisitc,  fpricbt  5um  "i^clcibiiicr,  tok  (£inev,  bcm  niebt 
bao  ?}Jinbcftc  5U  l'eibe  i^efd}ebcn,  ja  er  entfet.U  ftc^  bei  bcm  (^3ebanfcn,  "ba§  biefcr  i^clcifii^r  ?u 
(sirunbc  c|cbe,  unb  ruft  »ocriDunbert  aue:  „©iC^  bu  »oKteft  fterbcnc"' —  <»)  'iJfircicnbei  fpvid)t 
Cv^ott  bcutlid^er  auji,  baf;  er  auf  fein  5(nfcben  ber  '•JV'rfon  febc,  a(3  bier.  Ter  f^krcd)te  gilt  !^or 
ibm  ^X'x&iii  mebr  in  bcm  ^tuiienblidc,  ba  er  fünbiiU,  unb  ber  Sünbcr  ijl  ibm  liebUnji  in  bem 
SlUiienbürfe,  ba  er  fid)  befebft.  X'(ui]uftinu^  tract.  33.  in  Joan.  jicbt  baraus?  bie  Vcbre:  Homines 
perielitantur  et  sperando  et  da^perando;  sperando,  dum  dicunt:  Bonus  e^t  Dens,  faciam 
quod  mihi  plaeet,  quod  übet;  desperando,  dum  dicunt:  Jam  damnandi  sumus,  quare  non 
quod  vulumus,  foeimus?  Metuendum  est,  ne  te  occidat  spes  et  cum  multum  speras,  de 
misericordia  iucidas  in  Judicium.  3Ietuendum  est  rursus,  ne  te  occidat  desperatio.  — 
1)  f.  IS,  25.  —  8)  „ba  bod)  inelmcbr  ibr  SBeg  ber  unrcriite  ift."  —  9)  ^i  i|l  auffaüenb,  ^Ci\-i 
e^ccbiel  crft  fe*5cbu  'i)}ionatc  nad)  ber  ^"it'-'^i'uiui  ^cnifaleme  -Kad^rid^t  ihmi  biefem  traiiifcbcn 
grcij^niffe  erbält.  l'ed)  unb  i)icifd>l  i^ermutben  baber  mit  '^irunb,  baf;  bicr  nid)t  »oon  ber  crimen 
9?ad)ridit,  fcnfcrn  ?on  ber  crften  "^(nfunft  eine?  3(Ui^cn5CUiien  bie  j){cbc  i)l.  3ln^crc  meinen,  i>ic 
CsiCiicnb  am  Sbabora?,  n.H>  (£5cd)icl  fid)  aufbielt,  fei  etivä?  abi^dccien  i^ewcfen.  5Bieber  ^Inbcrc 
meinen,  man  miiffe  mit  bem  r,^r.  Ucbcrfetur  bas  „cilfte  ^uibr"  lefen.  —  10)  <^H>tt  offenbarte  fic^ 
ibm,  fei  e^  in  einer  Sntu'tcfunjTi  ober  i^fion  ober  im  j^cmöbnlid^en  3ni^*inbc.—  II)  "Jim  Wcr^^cu 
bcei  iaiicij,  an  n)cld)em  ber  "iBote  anfam,  alfo  nocb  »or  ber  3lnt"unft  beffelben,  bief;  (sH^tt  bcn 
i'TopbetVn  auftreten  unb  obnc  5d)cu  reben.  Ü5ott  crfüütc  ici3t  an  ibm,  iinii?;  er  frübcr  24,  27 
ücrbeijjcn  battc.  —  12)  Tic  v>erfcbcudUcn  unb  cntftobeucn  '^eivobncr  ^nf^^i^i«^,  n''c(d>c  \\(s.&) 
bcm  2tur5c  ^cvufalemei  allmdblid)  fid)  iincbcr  fammeltcn  unb  aud)  bic  :Kuincn  ibrer 
.giauptflabt  ,^1  bcreobnen  anfin.aen,  bcburftcn  jucril  einer  3iti'cd>troeifnnii  unb  Wabnunjv  unb 
biefe  i^ab  nun  (i3ott  bem  'jJ.H-opbetcn  in  bcn  Sinn,  bamit  er  fie  bcm  (^liuttling  meifcte  unb  fic 
burcb  ibn  naeb  ^erufalcm  v^clanncn  licf5.  —  IrJ)  ©cnn  "Jlbrabam  alci  einzelner  "Mann  mm  (v)ott 
fd)on  bai^  \!auD  ^um  "^cfit3e  uuD  Cfiiu^iubum  befam,  nnc  »id  mebr  'J(nfprud)  unb  xHnrcAt  baben 
wir  barauf,  ba  unfcr  iNtcic  finb,  alle  iic^emit  au-?  feinem  ^aamcnc"  2o  fpridu  ber  2toI^,  ber 
ni*t  bctcnft,  baj;  bic  (£rbc  (£ii(cntbum  i-cs'jperrn  ift  unb  bap  er  ci?  i^cbcn  tann,  wem  er  wiü.  (S» 
war  aber  bicfc  Spracbc  um  fo^flrafwürbicier,  ba  biefc^?  gefammdte  i^olf  fid)  alö  ein  fi-blimmeg, 
blutbcflccftci^  Wcftnbd  erwiei\  —  Vi)  (£?  ifl  bier  c-arnem  \\\  fuppiircn.  Aleifd)  mit  bcm  ^ölut 
ju  c(ten,  war  )trenac  ocrbotcn  Lev.  7,  20;  1*.»,  20.  'Had)  Walbonat  meint  bicr  Wort  tiejenigen, 
bic  unter  bem  (Sffen  2?lut»  unb  J>{adH^^c^anfen  bciicn.  'Jiacin  ba  ba^  i?crbrcd)cn  bed  unj^crcdJten 
5Blutt>erc5ic^en^  noc^  eigene  genannt  wirb,  fo  wollte  ®ott  offenbar  bicr  eine  ber  gri>peren  lieber- 

tretungen  beö  Scrcmonialgefe^c«  rügen.  —  lo)  Dpvl^Jl"?^  »3"  fwfcn  5)?iilgi.^ecn"—  nac^ 
2  e  cfe  n  e  r :  ^.  Schrift.  21.  %,  HI.  32 


500  Der  5)ro|>^ct  gjfc^iel.  33,  25—31.  SHnm.  15—19. 

ben  bchx.  Slueiteflcrn,  tvcicfce  bcn  rtjö^cnbicnji  gerne  burd)  ben  5lu^brud  „Äct^,  Wift"  befcfcinUM'tcn. 
^Ud)  ber  ocrfd)icbcnartigen  i^ebeutung  ber  S5>urjcl  galal  fönntc  man  auch  überfc^en  „eure 

ÄtiJ^e,  eure  Wdd)ttgen;"  -rcpui:  tUu/a  hfiüv.  —  16)   kuI   kmcm^  rhv  TiA/jaiov  avTov  ifiiavarE.  — 

17)  Gova-oj.  —  18)  „fte  mactcn  au?  bcinen  j>{cbcn  tuiliiie  Kleber;"   b-i  ipeiöog  h  tu  aröfian 
ai'TÜv.  —  19)  ""'  ÖTriau  rtljv  jj.iacjj.n-u)v  avTÜp  i/  Kap6ia  avrcov. 


Caput  XXXIV. 

1.  Et  factum  est  verbum  Domini  ad  me,  dicens :  2.  Fili  hominis  propheta 
de  pastoribus  Israel:'  propheta,  et  dices  pastoribus:  Haec  dicit  Dominus 
Deus:  Vae  pastoribus  Israel,  qui  pascebant  semetipsos:  nonne  greges  a 
pastoribus  pascuntur?  3.  Lac  oomedebatis,^  et  lanis  operiebamini,  et 
quod  crassum  erat  occidebatis:^  gregem  autem  meum  non  pascebatis. 
4.  Quod  infirmum  fuit  non  consolidastis,  ot  quod  aegrotum  non  sanastis, 
quod  confractum  est  non  alligastis,  et  quod  abjectum  est  non  reduxistis, 
et  quod  perierat  non  quaesistis:  sed  cum  austeritate  imperabatis  eis,* 
et  cum  potentia.  5.  Et  dispersae  sunt  oves  meae,  eo  quod  non  esset 
pastor:  et  factae  sunt  in  devorationem  omnium  bestiarum  agri,*  et 
dispersae  sunt.  6.  Erraverunt  greges  mei  in  cunctis  montibus,^  et  in 
universo  colle  excelso:  et  super  omnem  faciem  terrae  dispersi  sunt  greges 
mei,  et  non  erat  qui  requireret,  non  erat,  inquam,  qui  requireret. 
7.  Pmpterea  pastores  audite  verbum  Domini:  8.  Vivo  ego,  dicit  Domi- 
nus Deus:  quia  pro  eo  quod  facti  sunt  greges  mei  in  rapinam,  et  oves 
meae  in  devorationem  onniiuni  bestiarum  agri,  eo  quod  non  esset  pastor 
(neque  enim  quaesierunt  pastores  mei  gregem  meum:)  sed  pascebant 
pastores  semetipsos,  et  greges  meos  non  pascebant:  9.  propterea  pastores 
audite  verbum  Domini:  10.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Ecce  ego  ipse 
super  pastores  requiram  gregem  meum  de  manu  eorum,  et  cessare  faciam 
eos^  ut  ultra  non  pascant  gregem,  nee  pascant  amplius  pastores  semet- 
ipsos: et  liberabo  gregem  meum  de  ore  eorum  :^  et  non  erit  ultra  eis  in 
escam.  11.  Quia  haec  dicit  Dominus  Deus:  Ecce  ego  ipse  requiram  oves 
meas,  et  visitabo  eas.  12.  Sicut  visitat  pastor  gregem  suum  in  die, 
quando  fuerit  in  medio  ovium  suarum  dissipatarum:"  sie  visitabo  oves 
meas,  et  liberabo  oas  de  omnibus  locis,  in  quibus  dispersae  fuerantin  die 
nubis,  et  caliginis.  13.  Et  educam  eas  de  populis,  et  congregabo  eas  de 
terris,  et  inducam  eas  in  terram  suam :  et  pascam  eas  in  montibus  IsraeV 
in  rivis,  et  in  cunctis  sedibus  terrae.  14.  In  pascuis  uberrimis  pascam 
eas,  et  in  montibus  excelsis"  Israel  erunt  pascua  earum:  ibi  requiescent 
in  herbis  virentibus,  et  in  pascuis  pinguibus  pascentur  super  montes 
Israel.  15.  Ego  pascam  oves  meas:  et  ego  eas  accubare  fticiam,  dicit 
Dominus  Deus.  IG.  Quod  perierat  requiram,  et  quod  abjectum  erat 
reducam,  et  quod  confractum  fuerat  alligabo,  et  quod  infirmum  fuerat 
consolidabo,  et  quod  pingue  et  forte  custodiam:'^  et  pascam  illas  in 
judicio.  17.  Vos  autem  greges  mei,'^  haec  dicit  Dominus  Deus:  Ecce 
ego  judico  inter  pecus  et  pecus,  arietum,  et  hircorum.^*  18.  Nonnesatis 
vobis  erat  pascua  bona  depasci?  insuper  et  reliquias  pascuarum  vestra- 
rum'^  conculcastis  pedibus  vestris:  et  cum  purissimam  aquam  biberetis, 
reliquam  pedibus  vestris  turbabatis.  19.  Et  oves  meae  bis,  quae  concul- 
cata  pedibus  vestris  fuerant,  pascebantur:  et  quae  pedes  vestri  turbaverant, 
haec  bibebant.     20.  Propterea  haec  dicit  Dominus  Deus  ad  vos:  Ecce 


Der  ^rop^et  (Sjec^icl.  34,  1—23.  2lnm.  1—16.  501 

ego  ipse  judico  inter  pecus  pinguc,  et  macilentum:  21.  pro  eo  quod 
lateribus,  ethumeris  impingebatis,  et  cornibus  vestris  ventilabatis  omnia 
intirma  pecora,  donec  dispergerenlur  foras:  22.  salvabo  gregem  mcum, 
et  non  erit  ultra  in  rapinain,  et  jiidicabo  inter  ])ccu.s  et  pecus.  23.  ET 
SL'SCITABÜ  SU1*EK  EA8  PASTOREM  L'NUM,"'  qui  pascat  eas, 
servum  nieum  David :  ipse  pascet  eas,  et  ipse  erit  eis  in  jiastoreni.  24.  Ego 
autem  Dominus  ero  eis  in  Deum:  et  servus  meus  David  prineeps  in 
medio  eorum:  ego  Dominus  locutussum.  25.  Et  faciam  cum  eis  pactum 
jiacis,'"  et  cessare  faciam  bestias  pessimas  deterra:'^  et  (jui  liabitant  in 
dcserto,  securi  dormient  in  saltibus.  2G.  Et  ponam  eos  in  circuitu  collis 
mei  benedictionem :  et  deducam  imbrem  in  tempore  suo:  jtluviue  beue- 
dictionis  erunt.  27.  Et  dabit  lignum  agri  fructum  suum,  et  terra  dabit 
germen  suum,  et  erunt  in  terra  sua  absque  timore:'^  et  scient  quia  ego 
Dominus,  cum  contrivero  catenas  jugi  eorum,  et  eruero  eos  de  manu 
imperantium  sibi.  28.  Et  non  erunt  ultra  in  rapinam  in  (Jentibus, 
neque  bestiae  terrae  devorabunt  eos:  sed  habitabunt  confidenter  absque 
ullo  terrore.  20.  Et  suscitabo  eis  germen  nominatum:^"  et  non  erunt 
ultra  imminuti  fame  in  terra,  neque  portabunt  ultra  ojiprobrium  Gentium. 
30.  Et  scient  quia  ego  Dominus  Dens  eorum  cum  eis,  et  ipsi  populus 
meus  domus  Israel:  ait  Dominus  Deus.  31.  Vos  autem  greges  mei, 
greges  pascuae  meae  homines  estis:^'  et  ego  Dominus  Deus  vester,  dicit 
Dominus  Deus. 

l)  jrpnintcr  nid?t  nur  bic  nfiftHd»cn  ?c6rfr,  bte  ^licilfr  unb  ^clirifti^clcbrtfn,  fonbcrn  auc& 
bic  weltliitcn  i'oriui'cijtcn,  namcntliit  bic  .Hönu^c  511  vcrftcbcn  iniD;  Is.  44.  üS;  5C).  lo:  .Ter. 
L',  S;  :-!,  lö;  ](i.  L'l  :  2;i,  1.  —  Ü)  Unter  ,/?)iUtt  nur  ©ollc"  i'tnb  txt  i^riuttf  unb  'sicirab- 
flabcn  ju  rcrftcbcn,  n>c(cbc  bic  -g^irtcn  bcjoi^cn.  Tic  LXX  rcrcn  in  ricfcm  i^crfc  im  "Prcifcn?.  — 
ä)  b.  b.  ibr  babt  bic  3lcicbcn,  bereu  ^i^cfiftbum  cu*  in  bic  3luiicn  ftacb,  5Uni  lobe  i>crurtbcilt; 
22,  :-)-i'7.  —  -4)  Kul  TU  iiTjiyjöi'  Kd-tur.iiüaads  /loxi^oi:  Zach.  11,  It).  —  5)  Tic  \?ebrcr  tc^ 
Unglauben j  unb  .jrriilaubcue  ircrrcn  in  tn  bl.  3cbrift  bäufiii  mit  unlDcn  3bicrcu  i^crciücbcn. 
(»)  tt'omit  ber  QJi'eicnVienft  auf  tcn  i^crj^eu  c\cmeint  ift;  Jen  50,  6.  —  7)  „icb  nnti  mit  ihnen 
ein  (intt  mvicbcu,"  b.  b.  fie  abfegicn;  n-vcr/i.^ii-ui  ai'roir  mi  ui)  iro/naive/v  . .  —  8 )  X~a  bie  -Wirten 
aBölfe  ^civprben,  fo  muiitc  (^Hnt  al?  pberftcr  ,f'irt  feine  5dviflcin  bem  ^Itacbcn  bcrfclben 
cntreipcii,  une  ber  Scbafbirt  bie  3d»äflcin  bem  9Jad>cn  ber  S>iHfc.  —  0)  ir  är  y  •;  nxxir  k(ü 
veoi'/ij  fv  ufoif)  TTfjoßdruv.  —  I0)  '^Ulc  ricfc  i^crbcifjun.Acn  fiuD  forpM  im  cii^cntlidH'n  at« 
uncigentlidicn,  im  bndM"täMid>eu  unb  im  bilrlidn^u  2inne  ]ü  ncbmeu,  uuf  fpivcbi  auf  fcn  ]dt' 
lidien  a(e  iiciillidien  Scj^en  ]n  acuten,  ber  ihnen  auf  bcUMbrt  ift;  Jer.  2?>,  li.  —  11)  m;  rCi  ii>ei 
Tü)  Ifi/'/L)  ''laiiai/A.  —  lü)  '.fi^cbr.  „ba?  Jvcttc  unb  Starfc  n^ill  ii^  x>erntd>tcn,""l*tpC*l<' '^'^*' 

nad^  Sinii\er  Wcinunp  bem  Sontevt  nidu  fp  c[Vit  cnifvrid^t,  wk  ba?  ou.stodiain  ber  iUiI;vit«i  "»b 
ba^  oi/Miu  tiv  LXX.  —  l'i)  iu'»n  ben  -fi^irten  nn-nbct  \i6>  nun  («ptt  jur  .^rccrfe  unf  bcoiinnt 
hier  bae  JHid>tcramt  buut  5(uef*cirnni!  ^u  üben. —  11)  (i?  ift  auffaüenb,  irarnm  bier  bie 
S>uKvita  ben  (^3cnitisi  fct\t,  ber  fid)  im  Teuifd^cn  uid^t  >voM  aus?rrücfen  läijt.  O'u  .ii^ebr.  haben 
beifc  JH'prtc  ba?  'iPräfivum  le,  umc  bicfcj!  awö)  \:a6  ^n^citc  iieciis  hat.  Ter  2iun  ift  offenbar, 
©Ott  n^oöe  auffdn'ircn,  fon'ohl  unter  fcn  WertuiKU,  ale  unter  ben  i'orncbmcn.  —  lo)  '-^Hnt 
nnrft  ben  ^Rcidn^u  nid^t  vor,  bap  fic  fi*  au>^  ihrem'i^crmöiien  siittlid>  thun,  aber  er  nnrftcr  ihnen 
mit  9{a*rrurf  ■oox,  raf;  fie  ihren  Uebcrflup,  reffen  fie  uid>t  her'ürftii^  waren,  lieber  un'tratcn,  al? 
ben  Firmen  mittheilten.  ^?i\ut  Vod^  u.  liHeif*!  fpri*t  (^nnt  bicfe  iinMte  in  einem  Cnitcrmc^H^  5U 
ben  Wirten,  womit  man  nid>t  einocrftanrcn  fein  fann,  ba  c?  offenbar  bem  Icrte  (v>ewalt  anthun 
bcipt,  unb  fid>  tm\i>  T\  2o  fclbft  wirerlciU.  —  K»)  f^>ott  S'erheifit  hier  offenbar  ben  "Weffiae,  ber 
ale  ber  ari-M^tc  2pri.M'!lin^  raoib?  mit  rem 'i'^Tmcu  Tainf  felhi^  aujiKKi^ni^f  "'irr,  wie  Jer. 
3U,  '.);  Öse.  :i.  ö.  (£r  ^icnut  ihn  „-ipirt"  mit  ^lue^ci*"""!!-  weil  er  mehr  ^urd^  V'cbrc  unb 
25cifpiel,  rurd)  3eiineu  unb  3l>ohlihun,  ale  rurd> 'i)]'iad>t  nur '.)lufcheu  rciiiereu  wirr;  ernennt 
ihn  ben  ^iucn  Jc'irten,  weil  fein  rubrer  in  ^"s-jrael  mehr  aufftehcn  wiro  iilei*  ihm,  uur  weil 
ihm  eine  "JlufvMbe  befd>iebcn  iH,  wie  feinem  'iJlnrcrn,  ric  '??Jenfd>en  nämlid^  ',u  erlbfen.  Um  c* 
nocb  flarcr  jununtcn,  baf;  nur  Offu^'  Sbriftu?  hier  i^emeint  fei,  liep  (^iott  aui^  lav'it'?  fMcütlcd)t 
feinen  mehr  auf  rcn  2bron  i^Ianiicn,  unb  (Ihriftue  nennt  fiit  bei  Joan.  Iti.  11  au<?rriirflid>  ben 
„äutcii  Jpirtcn,"  b.  l^  ben  bei  t£je"d}icl  'oer^nipenen  unr  von  ben  owben  erwarteten  .pirten.    5(uf 

32* 


502  SJer  ^rop^et  (i]eä)kl  34,  23—31.  2lnm.  16-^21. 

tbn  beuten  biefe  ©tefle  nic^t  nur  atte  (iri(l(ic&en  5(uöteger  älterer  unb  neuerer  3cit,  fonbern  audj^ 
aßc  jübifcöen.  Ücljtcre?  fa^t  auö^r^cf(id)  JRabbi  Dat*i^.  —  17)  (£6  t)l  bcr  neue  2?unb,  ben 
ß5ott  burf^  baö  ^(ut  fciueei  einciebprenen  ©obnc^  bcficoieltc;  ben  bie  gnc^el  bei  feiner  Geburt 
feerfünbcten  mit  ben  ®orten:  Pax  hominibus  bona?  voluntatis;  ben  Sbriftuö  ali  (£rbe  hinter* 
liefj:  Paeem  nieaui  relinquo  vobis;  ben  er  ben  ^tpoftcln  unb  2?erfünbcrn  be?  Suani(e(iumei  aU 
SÖ3abIfprud>  unb  l*oruni?  einfd)arfte  mit  ben  5i}orten :  „2öcnn  ibr  in  ein  .6auö  einj^ebet,  fo  faget: 
J^riebe  fei  btcfcm  •f»aufc."  —  18)  ®Ptt  fpricbt  in  biefcr  ganzen  ikrbcitjung  auf  etne  äBcife,  baß 
man  ucrfud)t  tucrbcn  bürftc,  'Jltle^  nur  auf  ben  jcttlicficn  ^egcn  ^u  beuten,  rocju  benn  au(^  bie 
9lu5rottung  ber  wilbeu  Ibierc  gcblirt.  3(fletn  er  tt)ut  eö  nur,  um  ypn  2Iiicn,  aui$  ben  finnlic^ 
unb  irbifc^  (^3efinnten  lieber  gebort  5U  werben.  C£r  inn-birgt  ben  Äern  unter  ber  ^c^ale  unb 
»crbeifjt  weit  ßJrojjereei,  al^  ber  23ud)fiabc  au^fpricbt.  Tem"  i^erborgcnen,  geiftigen,  mttflifdjen 
Sinne  uac^,  ber  Her  an^uncbmen  ift,  finb  unter  ben  „böfcn  jlbieren"  bie  i!ebrcr  beö  Unglauben^ 
unb  3n'g(aubcnö  ju  tjerftcbcn,  bie  jur  3cit  bcö  '0)?cffiae(  unb  eben  aud)  burd)  ben  Weffiaö  jum 
(Sc^iDcigcn  gebradjt  iucrben.  S^Dn  einem  gdnjUdjen  5tufbören  ber  3ri"iftii"e  unb  beö  Ung(auben6 
fann  auf  Srben,  im  \!anbe  beö  Äampfeö  unb  ber  5Bcrfud)ung,  nic^t  bie  Siebe  fein.    Oportet  esse 

haireses,  fagtber  5lbofteI  I.  Cor.  11,  19.  —19)  h  TattuU  elpZ/m.  —  ^0)  Cu^)}  yt^^  „dnt 

^ftanjung  jum  JRubmc,"  b.  b.  eine  j^ru^tbarfcit,  sicn  ber  man  aüentbatben  rebcn  wirb,  (hv-bv 
fif>r/-v>/r.  3m  grilligen  'Sinne  i|l  bie  rubmrcid)c  'J^ft^^Ujung^^grael^  (ibri|luö  unb  feine  Äirdie,  in 
@onbcrI)ett  bie  @"ud)ariflie,  bie  ale;  bie  immer  ^cttt;^''  ^^"^  '^^ßf«  H*  barbictcnbe  .^öimmel^fruc^t 
erfc^eint.  Tcx  Sbalbder  bat:  „bie  immer  blcibcnfc^^^flan^ung."  —  21)  Eicfee;  SBort,  ba?  bier 
ik  LXX  ganj  unübcrfci^t  (äffen,  ift  enipbattfd)  gcfprLHl>cn,  unb  jcigt,  n>ie  rerefer  mit  JJte^t 
bemerft,  baf;  bor  eben  aui^gcfprocbene  v^egcn  nicbt  fo  faft  auf  ba^^  ^citHc^e,  al^  n?dren  bie 
5)?cnfd)cn  eine  blopf  -beerbe,  ju  beuten  fei,  fonbern  me^r  auf  to.^  @ei|lige. 


Caput  XXXV. 

1.  Et  factus  est  sermo  Domini  ad  me,  dicens:  2.  Fili  hominis  pone 
faciem  tuam  adversum  montem  Seir/  et  prophetabis  de  eo,  dices  illi: 
3.  Haec  dicit  Dominus  Dens:  Ecce  ego  ad  te  mons  Seir,  et  extendam 
manum  meam  super  te,  et  dabo  te  desolatum  atque  desertum.  4.  Urbes 
tuas  demoliar,  et  tu  desertus  eris:  et  scies  quia  ego  Dominus.  5.  Eo 
quod  fueris  inimicus  sempiternus,  et  concluseris  filios  IsraeP  in  manus 
gladii  in  tempore  afflictionis  eorum,  in  tempore  iniquitatis  extremae. 
6.  Propterea  vivo  ego,  dicit  Dominus  Deus:  quoniam  sanguini  tradam 
te,^  et  sanguis  te  persequetur:  et  cum  sanguinem  oderis,*  sanguis  perse- 
(^uetur  te.  7.  Et  dabo  montem  Seir  desolatum  atque  desertum:  et 
auferam  de  eo  euntem,  et  redeuntem.  8.  Et  implebo  montes  ejus  occi- 
sorum  suorum:  in  collibus  tuis,  et  in  vallibus  tuis,  atque  in  torrentibus 
interfecti  gladio  cadent.  9.  In  solitudines  sempiternas  tradam  te,  et 
civitates  tuae  non  habitabuntur:  et  scietis  quia  ego  Dominus  Deus. 
10.  Eo  quod  dixeris:  Duae  gentes,  et  duae  terrae  meae  erunt,^  et  heredi« 
täte  possidebo  eas:  cum  Dominus  esset  ibi:^  11.  Propterea  vivo  ego,  dicit 
Dominus  Deus,  quia  faciam  juxta  iram  tuam,  et  secundum  zelum  tuum, 
quem  fecisti  odio  habens  eos:  et  notus  efficiar  per  eos  cum  te  judicavero. 
12.  Et  scies  quia  ego  Dominus  audivi  universa  opprobria  tua,  quae 
locutus  es  de  montibus  Israel,  dicens:  Deserti,  nobis  ad  devorandum 
dati  sunt.  13.  Et  insurrexistis  super  me  ore  vestro,  et  derogastis  adver- 
sum me  verba  vestra:  ego  audivi.  14.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Laetante 
universa  terra,  in  solitudinem  te  redigam.  15.  Sicuti  gavisus  es  super 
hereditatem  domus  Israel,  eo  quod  fuerit  dissipata,  sie  faciam  tibi:  dissi- 
patus  eris  mons  Seir/  et  Idumaea  omnis:  et  scient  quia  ego  Dominus. 


Der  ^rop^et  ejcd)icl.  35,  2—15.  2lnm.  1—7.  503 

1)  C^^ctt  nennt  bicrba?  (öfbiriie  3cir  ftattbc?  Vanbc><,  «»cdtci^  •M'^n  bicfcm  (^klnrjic  burdi^ojicn 
n.nrl>,  fsMimda'j  ndniliit;  (^Hnt  mcniU  ^i^'l'  "iVrov^flcimiil  wircr  (ftom  bicr  ein,  weil  tcr 
UntcriVinii  tSfcni?  viuit  einen  Ibeil  rcr  .iöen(id>feit  nnD  ^l■e  rKuhmcij  au-?maitt,  Der  ^"i?racl 
scrbeipen  i|V,  ü"),  12.  —  2)  ")jm  „unf  »-hmI  du  lMniie;^eben  Die  Mincer  Cu^rviel  in  Da?  2cl>n?crt 

bcr  Sfinbe ;"  cf.  Is.  34,  S ;  Jer.  4*.),  8 ;  Abd.  10-1 4.   kuI  kvfKd^ian^  tu  ojkw  'lapai/X  66'/.u  iv  xt^l'^t 

ix-dpüv  uaxaiiiq.  —  3)  ^C^^*?^  D"l^  /-'*  *^ilf  biit  \\\  '-l^lut  mac^cn,"  b.  b.  id)  n?iü  bicf)_fi>  mit 

Sunbcn  fc^laijcn,  bvip  bu  lauter  '-i^lut  ya  fein  fitciuiL    ti  /i'/r  «if  aJ/^a  i/fiai,7Fc;.  —  1)  ^^'Oü 

riNJC'  Dl  "W"^  "'cil  ^w  ^^^  '-^^"f  "'**  gebafjt  bafl..."    3luf  baö  ©ort  dam  „^(ut"  iit  bier 

<)?aitDrucf  iKtci^t,  n^eil  e?  vcrn^anbt  ift  mit  bcm  JDortc  Edoni.  Sei  iji,  alj  »odte  f^H'^tt  faiKU: 
^0  blutii^  Veiii  "iKimc,  fo  blutiii  Dein  2lnnr,  unD  h>  bluti;!  Dein  Jbnn,  fo  bluti;i  Deine  Strafe; 
f.  i.  (^r.  —  6)  rie  (XDpmirer  madnen  immer  ibre  ;){ed>nnn;i  auf  Die  (f  rcbenniii  unD  '-i^efil^nabme 
beei  Vanbeei  ghanaan  unD  bejirunDeten  oieUcidit  ihren  3(nfpru*  auf  Die  (SrftiieiMirt  Ucfau'iS  ibrc? 
StannniMter?.  —  (»)  „obfduMi  Dint  '^Unt  Dafelbft  n?ar,"  b.  b.  cbf*on  Dodi  (sScn  i\>  aui^en» 
fd)einli*  mit  ^u^racl  UMr  unD  feinen  Jcmüel  in  ibrer^^???itte  battc  UUD  ic  (^S\-c>\^(^  nnter  ibncn 
»irftc  nuD  DaDur*  Deutlid>  ',u  erfennen  iiab,  Daf;  Der  ^eoien  Der  (Srttiieburt  auf  C^^ifob  ( jörael) 
iibcr^eaanvien.  —  7)  Tie  i^roj^te  iH'rbccrnn.a  litt  ^^Dumda  5ur  Jcit  Der  Wadnibder,  I.  Mucc.  5, 
65;  11.10,1»);  in  SiMiDerbeit  unter  .^^iobanne«? -ip'.n-canue;  f.  Fluv.  Jus.  Anti(i.  XIll.  \). 
3ur  3eit  Sbvifii  pnc}  fid)  Die  '•Jfatiou  ju  ocrlicrcn  an. 


Caput  XXXVI. 

1.  Tu   autem   fili   hominis  propheta  super  montes   Israel,   et  dices: 

Montes  Irael  audite  verbum  Domini.     2.  Haec  dicit  Dominus  Dens:  Eo 

quod  dixerit  ininiicus  de  vobis:  Euge,  altitudines  sempiternae'  in  lieredi- 

tatem    datae  sunt   nobis:     3.  propterea   vaticinare,   et  die:  Haec   dicit 

Dominus  Dens:  Pro  eo  quod  desolati  estis,  et  conculcati  per  circuitum,  et 

facti  in  hereditatem  reliquis  Gentibus,  et  ascendistis  supet*  labium  linguae, 

et  opprobrium  populi:     4.  pl'opterea  montes  Israel  audite  verbum  Domini 

Dei:  Haec  dicit  Dominus  Deus  montibus,  et  collibus,  torrentibus,  valli- 

busque  et  desertis,  parietinis,  et  urbibus  derelictis,  quae  depopuiatae  sunt, 

et  subsannatae  a  reliquis  Gentibus  per  circUitum.  o.  Propterea  haec  dicit 

Dominus    Deüs:    Quoniam    in    igne  zeli  mei  locutus  sum  de  reliquis 

Gentibus,  et  de  Idumaea  universa,  quae  dederuht  terram  meam  sibi  in 

hereditatem  cum  gaudio,  et  toto  corde,  et  ex  animoi  et  ejecerunt  eam 

ut  vastarent:    6.  idcirco  vaticinare  super  humum  Israel,  et  dices  monti- 

bus,  et  collibus,  jugis,  et  vallibus:    Haec  dicit  Dominus  Deu.s:   Ecce  ego 

in  zelo   meo,    et   in    furore   meo   locutus   sum,    eo  quod   confusionem 

Gentium    sustinUeritis.      7.    Idcirco   haec    dicit    Dominus   Dens:    Ego 

levavi    manuin    meam''     üt    Gentes,    quae    in    cit-cuitu    vestro    sunt, 

ipsae  confusionem  suam   portent.     8.  Vos  aütem  hiontes  Israel  ramos 

vestros  germinetis,^  et  fructum  vestrum   afferatis   populo  toeo  Israel; 

prope  eniin  est  ut  veniat:^     9.  Quia  ecce  ego  ad  vos,  et  convertar  ad  vos, 

et   arabimini,   et   accipietis   sementem.     10.   Et   multii)Iicabo   in    vobis 

homines,  omnemque  dolnum  Israel:  et  habitabuntur  civitates,  et  ruinosa 

instaurabuntur.     11.  Et  replebo  vos  hoininibus,  etjumentis:  et  multipli- 

cabuntur,  et  crescent:  et  habitare  vos  faciam  sicut  a  principio,  boni.sque 

donabo    majoribus,^    qualn    habuistis    ab   initio:     et  scietis   qiiia   ego 

Dominus.     12.  Et  adducam  super  vos  homines  populum  meum  Israel,  et 

hereditute  possidebunt  te:  et  eris  eis  in  hereditatem,  et  non  addes  ultra 

ut  absquc  eis  sis.     13.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Pro  eo  quod  dicunt 


504 

de  vobis:  Devoratrix  hominum  es,^  et  suffocans  gentem  tuam:^  14.  Prop- 
terea  homines  non  comedes  amplius,  et  gentem  tuain  iion  necabis  ultra,^ 
ait  Dominus  Dens:  15.  Nee  auditam  faciam  in  te  amplius  confusioneni 
Gentium,  et  opprobrium  populorum  nequaquam  portabis,  et  gentem 
tuam  non  amittes  amplius,^  ait  Dominus  Dens.  16.  Et  factum  est 
verbum  Domini  ad  me,  dicens:  17.  Fili  hominis  domus  Israel  habita- 
verunt  in  humo  sua,  et  poUuerunt  eam  in  viis  suis,  et  in  studiis  suis*" 
juxta  immunditiam  menstruatae  facta  est  via  eorum  coram  me.  18.  Et 
etfudi  indignationem  meam  super  eos  pro  sanguine,  quem  fuderunt  super 
terram,  et  in  idolis  suis  polluerunt  eam.  19.  Et  dispersi  eos  in  Gentes, 
et  ventilati  sunt  in  terras:  juxta  vias  eorum,  et  adinventiones  eorum 
judicavi  eos.  20.  Et  ingressi  sunt  ad  Gentes,  ad  quas  introierunt,  et 
polluerunt  nomen  sanctum  meum,"  cum  diceretur  de  eis:  Populus 
Domini  iste  est,  et  de  terra  ejus  egressi  sunt.  21.  Et  peperci  nomini 
sancto  meo,^^  quod  polluerat  domus  Israel  in  Gentibus,  ad  quas  ingressi 
sunt.  22.  Idcirco  dices  domui  Israel:  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Non 
propter  vos  ego  faciam,  domus  Israel,  sed  propter  nomen  sanctum  meuni, 
quod  polluistis  in  Gentibus,  ad  quas  intrastis.  23.  Et  sanctilicabo  nomen 
meum  magnum,  quod  pollutum  est  inter  Gentes,  quod  polluistis  in 
medio  earum:  ut  sciant  Gentes,  quia  ego  Dominus,  ait  Dominus  exerci- 
tuum,  cum  sanctificatus  fuero  in  vobis  coram  eis:  24.  Tollam  quippe 
vos  de  Gentibus,  et  congregabo  vos  de  universis  terris,  et  adducam  vos  in 
terram  vestram.  25.  Et  efFundam  super  vos  aquam  mundam,'^  et 
mundabimini  ab  omnibus  inquinamentis  vestris,  et  ab  universis  idolis 
vestris  mundabo  vos.  26.  Et  dabo  vobis  cor  novum,  et  spiritum  iiovum 
ponam  in  medio  vestri:  et  auferam  cor  lapideum  decarne  vestra,  et  dabo 
vobis  cor  carneum.  27.  Et  spiritum  meum  f)onam  in  medio  vestri:  et 
faciam  ut  in  praeceptis  meis  ambuletis,  et  judicia  mea  custodiatis,  et 
operemini.  28.  Et  habitabitis  in  terra,  quam  dedi  patribus  vestris:  et 
eritis  mihi  in  populum,  et  ego  ero  vobis  in  Deum.  29.  Et  salvabo  vos 
ex  universis  inquinamentis  vestris:  et  vocabo  frumentum,  et  multiplicabo 
illud  et  non  imponam  vobis  famem.  30.  Et  multiplicabo  fructum  ligni, 
et  genimina  agri,  ut  non  portetis  ultra  opprobrium  famis  in  Gentibus. 

31.  Et  recordal)imini  viarum  vestrarum  pessimarum,  studiorumque  non 
bonorum:  et  displicebunt  vobis  iniquitates  vestrae,   et   scelera   vestra. 

32.  Non  propter  vos  ego  faciam,  ait  Dominus  Deus,  notum  sit  vobis: 
confundimini,  et  erubescite  super  viis  vestris,  domus  Israel.  33.  Haec 
dicit  Dominus  Deus:  In  die,  qua  mundavero  vos  ex  omnibus  iniquitati- 
bus  vestris,  et  inhabitari  fecero  urbes,  et  instauravero  ruinosa,  34.  et 
terra  deserta  fuerit  exculta,  quae  quondam  erat  desolata  in  oculis  omnis 
viatoris,  35.  dicent:  Terra  illa  inculta.  facta  est  ut  hortus  voluptatis:'* 
et  civitates  desertae,  et  destitutae  atque  suftbssae,  munitae  sederunt. 
36.  Et  scient  Gentes  quaecumque  derelictae  fuerint  in  circuitu  vestro, 
quia  ego  Dominus  aedificavi  dissipata,  plantavique  inculta,  ego  Dominus 
locutus  sim,  et  fecerim.  37.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Adhuc  in  hoc 
invenient  me  domus  Israel,  ut  faciam  eis:  Mutiplicabo  eos  sicut  gregem 
hominum,  38.  ut  gregem  sanctum,  ut  gregem  Jerusalem  in  solemni- 
tatibus  ejus:  Sic  erunt  civitates  desertae,  plenae  gregibus  hominum: 
et  scient  quia  ego  Dominus. 


t)er  yrop()ft  ditdiitl  36,  2—35.  «nm.  1—14.  505 

1)  im  '??hinbc  bcv^  ,"\ciubc«  ein  fvHUtififtcr  'Jdi^britcf.    rpj/un  miovia-    (Jen.  40,  20.  —  2)  „ic^ 
fcI)iXH>rc."  —  tJj  b.  b.  bu  Vaup  3*r>ifl,  fprciJc  un^  brin;K  »^ructjt  in  Jreubc  tür  bciuc  rcdumdH 

fik^cn  2^c|l6cr,  bie  mm  ju  bir  ^urücffebrcii,  —  t)  ^<^DS  O^P  *3  „bcnn  |te  nci^frn  |1*,  511 

T  1 

fommen."  ön  i/.'^i^nrm  toI  e'/.^eh'.    vtT  Sbalbacr  bat  -.  „c?  luibcrt  liit  bcr  lav^  ber  c£rlöntuii." 

5)   Kol  ev  TToil/au)  vuhc  i'jrsKSi)  -ä  hnrpondfv.  —  G)    Ticfc?  fajUClt    Ütoil    bic   ilUUM'itaftCr,  JVCdtc 

WiM'ci^  luxit  t£baiTaau  |'an^tl^  Nuni.  1.'],  '.','■'>.  t£?  bleibt  tabiiiiicrtcdt,  ob  Tic  bamit  bic  .Habibcit 
beö  Vanbcx«  ober  bic  »iclcn  .Mrieiie,  bic  bariii  i»,cfübrt  unubeu,  ober  bdiif«rtf  itranfbeiten  au^eij^en 

IVOUtcn.  —  1)   Kdl  i/rcKfufitri/  r-u  rov  t<^i>ovg  jov  hjti'ov.  —  8)   <>vk  äreKi'üneir,  —  J))   f.   i.   (S3r. 

10)  ml  h' roh- äAij'/.nn- a'rvCiv.    .^ebr.  „burd>  ibrc  .^anbluniien,"  DHiV^J/S-  —  ^')  rurcfe 

bic  i'ertrcibiiiuT  cin6  bcm  Vanbf,  bie  (^Unt  über  bie  3-^i"»xtfitcn  oerbäui^u  mufne,  a\u  bcn  •^circii 
5lnlap  siCiKbcn,  beit  '\5ott  ^^'vacliJ  511  fehnidbeu  vt(?  einen  fd)n?acl>cn  '^Hut,  fer  fein  'i>olf  ni*t  51t 
fd)iH5cn" unb  ^n  crbalten  iH-rmöitte;  Deut.  \).  "is.  —  1-2)  b.  b.  iit  will  nid)t  ferner  meinen 
^tamen  fdnndbcn  laffcn.  kuI  hitt/nnui/i- n'ruüv  (hä  tu  uvoud //()i\ —  |;J)  (SjicidnxMc  berienii^e,  ber 
nd>  oiefetjlidi  oenmreinii^t  bat,  mit  'JBaiJer,  in  n>cld>e?  '^(fd^c  ber  rotben  .Hub  i'jemeni^t  nnirre 
Nuin.  l'.t,  12-2(1,  iiereiniiit  werben  nnif;,  fo  will  rskut  auf  eine  bcfon^cre  ©cife  eine  rHeini;iun;^ 
an  feinem  i^olfe  mn-nebmcn.  t£r  will  t» orerrt  ibre  .^öcr^cn  runt  fs^iaoeneiniiiefuinii  reiniiieu,  rann 
aber  eine  ciiiene  "Jlnftalt  ber  :'Keiniiinnii  iliften,  bur*  U'^ekte  fie  nicbt  nur  ilnnbtlt^lid^  fonfcrn  in 
ffiabrbeit  linf  2BirElid)feit  i^on  allen  "l^ftffet baten  »icrcinivut  wert^en.  '^lud>  fcr  tibalcaer  unc> 
JHabbi  Tainf  fallen,  ei?  banble  fidi  bier  um  "^tadnlaffuni^  ber  5ünben.  Tie  bl.  'iHUer  feuten 
ba-J  (^kfaiUe  ini?;iemcin  auf  bie  laufe,  bie  bier  ',ucr|l  in  cbenfo  feierliitcr  iöcife  oerfünfet  wir^, 
alüi  Tic  vi>n  fsobänne^  bilbliit  uup  oon  Chm'uj  Sbriilu?  in  ii>abrbeit  in  bae  ii3erf  .aefei.u  warb. 
jß?ie  wunberbar  erfiillt  ^eiiU  fid^  Diefci?  ©ort,  wenn  man  tiefen  Strom  ber  ^Keinijiunj^  betrautet, 
ber  feit  (Ibriftu?  fortfliefu  Durd)  alle  jabrbunberte  unD  beute  nod)  alle  laiie  laufenVe  ^on  neu- 
j^fborenen  'ülcanu^finfern  reinij^t  unb  beilijUl  —  11)  2?ollfommen  erfitliie  fid)  biefe-?  crft  purc^ 
"Sbriiiu^,  ber  t\c  Mird^e  al?  einen  neuen  '"'»harten  '^knteö  pflan',te,  in  weUtem  nie  i^efebene  unb 
^efoftcte  oJewäAfe  i^etciben  unb  J^rüdite  ber  i^ollfontmenbeit  ^um  i^orfAein  tomnten,  weld>e  ric 
ii^ewunberuni^  be?  t£rbfreife^  errei^'u.  9Joc^  jet3t  ftebt  er  ta  bicfcr  ci^artcn  (>3ottc?,  unb  unwill« 
fürlic^  müiTch  von  ibm  fclb)1  bie  Uncjldubi^cn  jcui^en. 


Caput  XXXVII. 

1.  Facta  est  super  me  manus  Doinini, '  et  eduxit  me  in  spiritu  Domini :  ■  et 
dimisit  me  in  medio  eampi/^  qni  erat  plenus  ossibus:*  2.  Et  circumduxit 
me  per  ea  in  gyro:  erant  autem  multa  valde  super  faciem  campi,  sicca- 
que  veliementer.  3.  Et  dixit  ad  me:  Fili  liominis  putasne  vivent  ossa 
ista?  Et  dixi:  Domine  Deus,  tu  nosti.  4.  Et  dixit  ad  me:  Vaticinare 
de  ossibus  istis:"^  et  diees  eis:  Ossa  arida  audite  verbum  Domini.  5.  Haec 
dicit  Dominus  Deus  ossibus  liis:  Ecce  ego  introniittam  in  vos  spiritum, 
vi  vivetis.  ü.  Et  dai)o  super  vos  nervös,  et  succreseere  faciam  super  vos 
c-arnes,  et  superexteudam  in  vobis  eutem:  et  dabo  vobis  spiritum,  et 
vivetis,  et  scietis  quia  ego  Dominus.  7.  Et  prophetavi  sicut  praeceperat 
miiii:  factus  est  autem  sonitus,  prophetante  me,  et  ecce  commotio:  et 
accesseruiit  ossa  ad  ossa,''  unumquodque  ad  juncturam  suam.  8.  Et 
vidi,  et  ecce  sujter  ea  nervi,  et  carnes  aseenderunt:  et  extenta  est  in  eis 
cutis  desuper,  et  spiritum  non  liabebant.  1).  Et  dixit  ad  me:  Vaticinare 
ad  spiritum,  vaticinare  fili  hominis,  et  dices  ad  spiritum.'  Ilacc  dicit 
Dominus  Deus:  A  quatuor  ventis  veni  Spiritus,  et  insufHa  super  inter- 
fectos  istos,  et  reviviscant.  10.  Et  prophetavi  sicut  praeceperat  mihi:  et 
iugrcssus  est  in  ea  spiritus,  et  vixerunt:  steteruntque  sujier  pedes  suos 
exercitus  grandis  nimis  valde.  11.  Et  dixit  ad  me:  Fili  hominis,  o.ssa 
liaec  uni versa,  domus  Israel  est:  ipsi  dicunt:  Aruerunt  ossa  nostra.  et 
pcriit  spes  nostra,  et  abscissi  sumus.  12.  Propterca  vaticinare,  et  dices 
ad  eos:  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Ecce  ego  aperiam  tumulos  vestros,* 


506  £)er  g)rop^ft  gjec^iel.  37, 1—12.  SÄnrn.  1—8. 

et  educam  vos  de  sepulchris  vestris  populus  raeus:  et  inducam  vos  in 
terram  Israel.  13,  Et  scietis  quia  ego  Dominus,  cum  aperuero  sepulchra 
vestra,  et  eduxero  vos  de  tumulis  vestris  popule  meus:  •  14.  Et  dedero 
spiritum  meum  in  vobis,  et  vixeritis,  et  requiescere  vos  faciam  super 
humum  vestram:  et  scietis  quia  ego  Dominus  locutus  sum,  et  feci,  ait 
Dominus  Deus.  15.  Et  factus  est  sermo  Domini  ad  me,  dicens:  16.  Et 
tu  fili  hominis  sume  tibi  lignum  unum:"  et  scribe  super  illud:  Judae,  et 
filiorum  Israel  sociorum  ejus:  et  tolle  lignum  alterum,  et  scribe  super 
illud:  Joseph  ligno  Ephraim,  et  cunctae  domui  Israel,  sociorumque  ejus. 
17.  Et  adjunge  illa,  unum  ad  alterum  tibi  in  lignum  unum:  et  erunt 
in  unionem  in  manu  tua.'°  18.  Cum  autem  dixerint  ad  te  hlii  populi  tui 
loquentes:  Nonne  indicas  nobis  quid  in  his  tibi  velis?  19.  loqueris  ad 
eos:  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Ecce  ego  assumam  lignum  Joseph," 
quod  est  in  manu  Ephraim,  et  tribus  Israel,  quae  sunt  ei  adjunctae:  et 
dabo  eas  pariter  cum  ligno  Juda,  et  faciam  eas  in  lignum  unum:  et  erunt 
unum  in  manu  ejus.^^  20.  Erunt  autem  ligna,  super  quae  scripseris  in 
manu  tua,  in  oculis  eorum.  21.  Et  dices  ad  eos:  Haec  dicit  Dominus 
Deus:  Ecce  ego  assumam  filios  Israel  de  medio  nationum,  ad  quas  abi- 
erunt:  et  congregabo  eos  undique,  et  adducam  eos  ad  humum  suam.'^ 
22.  Et  faciam  eos  in  gentem  unam^*  in  terra  in  montibus  Israel,  et  rex 
unus  erit  omnibus  imperans:  et  non  erunt  ultra  duae  gentes,  nee  divi- 
dentur  amplius  in  duo  regna.  23.  Neque  polluentur  ultra  in  idolis  suis, 
et  abominationibus  suis,  et  cunctis  iniquitatibus  suis:'^  et  salvos  eos 
faciam  de  universis  sedibus,^^  in  quibus  peccaverunt,  et  emundabo  eos: 
et  erunt  mihi  populus,  et  ego  ero  eis  Deus.  24.  Et  servus  meus  David  ^^ 
rex  super  eos,  et  pastor  unus  erit  omnium  eorum:  in  judiciis  meis  ambu- 
labunt,  et  mandata  mea  custodient,  et  facient  ea.  25.  Et  habitabunt 
super  terram,  quam  dedi  servo  meo  Jacob,  in  qua  habitaverunt  patres 
vestri:  et  habitabunt  super  eam  ipsi,  et  filii  eorum,  et  filii  filiorum  eorum, 
usque  in  sempiternum:'"  et  David  servus  meus  princeps  eorum  in  perpe- 
tuum.  26.  Et  percutiam  illis  foedus  pacis,  pactum  sempiternum  erit  eis: 
et  fundabo  eos,  et  multiplicabo,  et  dabo  sanctificationem  meam  in  medio 
eorum  in  perpetuum.  27.  Et  erit  tabernaculum  meum  in  eis:'^  et  ero  eis 
Deus,  et  ipsi  erunt  mihi  populus.  28.  Et  scient  Gentes  quia  ego  Dominus 
sanctificator  Israel,  cum  fuerit  sanctificatio  mea  in  medio  eorum  in 
perpetuum. 

I)  b.  :&.  i*  fiel  in  eine  Gntutcfunn,  ober  ee:  nmtb  mir  eine  3?irion  »om  «gcrrn.  —  2)  ^ie 
LXX  nahmen  t)icr  bae  SDcrt  r\')n''>  Döminii  vil^  Subjcft  uub  überfe^tcn  e6  mit  Krpioc,  öieüeid)t 

mit  9ted)t.  —  3)  tjicKeiitt  bviö  gelb  s»oji  :iel-5lln6  am  Sbabcravi,  »oson  3,  15  it.  f.  f.  bie  fWcbc 
ift.  —  4)  oariuv  av-cipuKiruw.  —  3)  ^ebr.  ,„^1  bicfcu  (ycbciucn."  T(t  ^M-otfH't  fo  11  feinen 
Sluefprud)  an  bie  fsH^bcinc  rid)tcn.    errl  ra 'ua-ä -avTa.  —  6)  .f^cbr.  „unb  bic  Wclnnne  nabten 

ftCb,    (^kbcin    JU    f5)Cbfin."      kuI    -fio^/'/yn^e  rä  harn  tmrtpnv  TCjni^  ryr  äp/invinv  avTov.  —  7)   Xfl6 

aBert  ,/yeift"  ift  bier  nidU  aU  ßcncretum  jn  benten  unb  bcbcutct  wcber  ©otte^»  ncd)  9}?enfd)CT!= 
i^cift.  (£i^  ift  barünter  bie  belcbenbe  unb  bcfcelcnbe  sitöpfcrtraft  in  abstracto  5U  v>erftebc«. 
STercfcr  überfetiit  c?  mit  „SiMnb."  3lllein  ii^enn  biefc  Ucbcrfct,uuui  ricbtiß  fein  fpll,  fo  müiue  man 
ben  aBinb  eben  aU  9{cpräfcutantcn  bcr  aüentbalbcn  nnrtcnben  .Hraft  Wt»tte6  betrachten.  — 
8)  Unter  ben  fs3räbern  unb  ©rabbüi^eln  fini^  bicr  bie  l'aftcn  unb  'i^ürben  bcr  Cskfanöenfitaft, 
in  nn'lcber  bie  ^^raeliten  lebten,  ju  £>crftcben.  ra?  \\an\i  ^i^ilb  bcr  2Bteberbelebnn;i  ber  Sobtctt, 
n)eld)e^  bier  Wt»tt  vor  ben  ?(usien  bcs  ^-^rovbeten  entrollt,  entbält  nddM"t  ber  ^^ropbetie  ber  2Dicber* 
berftctlnnö  ^seräel^  'iUC(leid)  ben  2?civet?  m^n  ber  'Jlnfcrftcbnui^  bcr  lobten,  ntd)t  birefte,  n^ie 
^nftinuö,  3»"ctifii'f\  JertuUian,  (Snridu^,  i^ifiliu««,  3(u;iuftinuis  5lmbroftue;,  Si^prian  «sollen, 
aber  inbireftc,  tnbem  bicr,  wit  .fiicroniMnuö  unb  1beo^orct  bemcrfen,  ber  (sHaube  an  bie  'Jluf* 
crftcbun.a  bcr  3:obtcn  !^orau^llefetU  wirb.  Tac*  propbetifdie  i^ilb  bättc  feinen  (£inbrucf  unb  feine' 
SBirfun^  int  ©emütbc  gemad)t,  wenn  man  nid}t  fd}ou  »or^er  geglaubt  t)ätte,  bajj  cinft  wirflic^ 


Der  ^rop^ct  Sjcc^itl.  37,  12—27.  Slnm.  8—19.  507 

aUt  9?crf}orbcncn  wicbcr  crficbcn  tvcrbcn.  5(urf)  bcr  Xirf^tcr  nimmt  feint  iMIbcr  oii?  bcr  ®irf«- 
iicfifcit,  »renn  er  bamit  (fin^nu1  matten  will.  —  9)  OKut  ben  LXX  ««ar  c?  ein  <itab,  /"i.Wor, 
n>aö  ber  'iPropbct  nelMnen  follte;  nad>  tnn  (£^al^äcr  eine  Ivifcl.  "^fad)  bem  tiiMUcvtc  war  c?  ein 
J^otj,  ba"?   fi*   mit  fem   anbern  .(pol',c  fo  oerbinben  lief;,  tvif;  beibe  ein  ein^ii^e?  5tiicf  }u  fein 

fcfricnen.  — '10)  aal  iaovrai  iv  nj  je<pi  aov.  — 1 1)  iyu  '/.i/fofiai  riß'  <pv'/7ß'  'Iui77/cj>,  t//v  ihu  x^'l>''i 
'Eopni//,    Kfil   nif   0i'/(if  'Ifpa;/A  räf  izpocKei/itfa^  ''^P'K  (ii'~i>v,  Kai  fiünu  avmr^  IttI  ri/v  ipv'/.i/v  'loixa 

Kul  Ecov-ai  £(f  pdiiiSov  /iicif  rij  ,^;f7/>t  'lo/Ja.  —  li!)  '1*2  „in  meiner  .^anb."  —  UJ)  fif  -')i'  j'/v 

ror  'lapaiß.  —  14)  ^BoUfommen  erfüllte  ficf)  biefe?  erft  im  (£(M-itlentbnme,  n'O  aller  llnterfd^icb 
bcr  (Geburt,  ber  "Jlbftammnni^,  bcr  OJiitiün  u.  f.  f.  auf(Kbobennnirtc,  iveil"J((le  fsHicbcr  t£brij1i 
ilCTOorfcn.  .Kui  (5(Jrrw  a'vro'vA'iq  tdro(;  iv  r;/ ) (/  /nov.    Statt  iv  fiufte  bicr  UH'^bl  riditiiicr  M'  i^elefcn 

JTAf);ff)l_  —  |,))    f.  i.  (>\r.  —   !())    ä-u  -aaür  rüv  ävouiüv  niri'.w.  —   I7)    3[>ic  pbcn  '.'A,  '2'.'>,  \0  i|l 

an*  bicr  unter  bem  „.HnedUc  Tavib"  ber  Wcffia^  ^u  tjcrflebcn,  ber  al«(  ein  neuer  TaiMb  fpn?pbl 
Seiracl  aU  bie  iian^c  il^clt  erfreuen  wirt-,  Joan.  lo,  K).  Xic  3eit  ihmi  bcr  rHürffcbr  au« 
3?ab'.>lon  biei  uti'  ')lnfuuft  bicfe>?  ^^iJeffias  feilte  nur  alo  tur^e  ^"uUcrim^u'it-  ^il«?  ""c  in^rbcreitunä 
auf  feine  3lnfuuft  aniicfcben  nn-rbcn  unp  im  in-Vi^Icicbc  \nx  mcffianifd^cn  ;^nt  ivic  ein  "Jlucjenblicf 
crfdninen.  —  IS)  Xa  ber  neue  i^unb,  bcn  '^Hnt  mit  feinem  i^olfe  fd^licficn  nnU,  ein  iMmb 
bi>bcrer  "Jlrt,  i^eiftiiicr  'Olrt  ift,  fo  finb  ric  i'erbcifumi-icn,  bic  auf  ibu  lauten,  immer  im  böbercn, 
im  i\ei|liiicu  SinneVi  nebmcn.  Xaei  VanP,  iiH-htc?  ba>j  neue  mcffianifdu'  '^Hntei';t?clf  bea^obnen 
nnri",  ift'fomit  bie  air*e,  bic  ihmi  tlbriftuc^  fo  fcft  jiebaut  ift,  baf;  bic  "iVforten  ^er.*H^tlc  fie  nid)t 
übcnuältiiieu.  Xcrcfcr  nimmt  ra^^  bicr  (s3cfai\tc  al-?  befin;Uc  ilH-iffaiiunii,  roie  3:'),  31  unt  Jer. 
]S,  '.».  unb  fallt:  „Xic  Cuibrn  ivürbcn  in  ibrem  l'anbe  i^ebltcben  fein,  n^enn  fican  ZsWt-  i^calaubt 
unb  feiner  ii'cbrc  i'^cbulriat  bdtten."  —  If))  ®ie  r>icl  wdre  bicr  \\i  fairen  ihmi  bem  reunPcrbaren 
3clte,  ba?  ft*  oU^tt  in  ber  tatb.  ilir($c  erbaut  bat,  unb  ijc^en  wctd}ce  "alle  ''Pracbt  bcs  mofaifdjen 
unfc  falomonifctjcn  Jcltc5  anc  eitler  ®d)attcu  erfdunntl 


Caput  XXXVIII. 

1.  Et  factus  est  sermo  Domini  ad  me,  dicens:  2.  Fili  lioniinis  pone 
faciem  tuam  contra  Gog,  terram  Magog/  principem  capitis  Mosoch-  et 
Thubal:  et  vaticinare  de  eo,  3.  et  dices  ad  eum:  Haee  dicit  Dominus 
Deus:  Ecce  ego  ad  te  Gog  principem  capitis  Mosoch  et  Thubal,  4.  et 
circumagam  te,  et  ponam  frenum  in  maxillis  luis:  et  educani  te,  et 
omnem  exercitum  tuum,  equos  et  equites  vestitos  loricis  universos, 
multitudinem  magnam,  hastam  et  clypeum  arripientium  et  gladium. 
5.  Persae,  Aethiopes,  et  Lj'bies  cum  eis,  omnes  scutati  et  galeati.  6.  Gomer, 
et  uuiversa  agraina  ejus,  domus  Thogorma,  latera  Aquilonis,  et  totum 
robur  ejus,  populique  multi  tecum.  7.  Praepara,  et  instrue  te,  et  omnem 
multitudinem  tuam,  quae  coacervata  est  ad  te:  et  esto  eis  in  praeceptum.-^ 
8.  Post  dies  multos  visitaberis:^  in  novissimo  annorum  venies  ad  terram, 
quae  reversa  est  a  gladio,  et  congregata  est  de  populis  multis  ad  montes 
Israel,  qui  fuerunt  deserti  jugiter,  haec  de  populis  educta  est,^_  et  habita- 
bunt  in  ea  confidenter  universi.  9.  Ascendens  autem  quasi  tempestas 
venies,  et  quasi  nubes,  ut  operias  terram  tu,  et  omnia  agmina  tua,  et 
populi  multi  tecum.  10.  Haec  tlicit  Dominus  Deus :  In  die  illa  ascendent 
serraones  super  cor  tuum,  et  cogitabis  cogitationem  pessimam:  11.  et 
dices:  Ascendam  ad  terram  absque  muro:  vcniam  ad  quiescentes,  habi- 
tantesque  secure:  hi  omnes  habitant  sine  muro,  vectes,  et  portae  non 
sunt  eis:  12.  Ut  diripias  spolia,  et  invadas  praedam,  ut  inferas  manum 
tuam  super  eos,  qui  deserti  fuerant,  et  postea  restituti,  et  super  populum, 
qui  est  congregatus  ex  Gentibus,  qui  possidere  coepit,^  et  esse  habitator 
umbilici  terrae.^  13.  Saba,  et  Dedan,  et  negotiatores  Tharsis,^  et  omnes 
leones  ejus^  dicenttibi:  Xumquid  ad  sumenda  spolia  tu  venis?  ecce  ad 
diripiendam  praedam  congregasti  multitudinem  tuam,  ut  tollas  argen- 
tum,  et  aurum,  et  auferas  supellectilem,  atque  substantiam,  et  diripias 


508  2)ev  5)rop^et  e^ec^iel.  38,  2—21.  2Inm.  1—16. 

manubias  infinitas. '"  14.  Propterea  vaticinare  fili  hominis,  et  dices  ad 
Gog:  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Numquid  non  in  die  illo,"  cum  habi- 
taverit  populus  mens  Israel  confidenter,  scies?  15.  Et  venies  de  loco 
tuo  a  lateribus  Aquilonis  tu  et  populi  multi  tecum  ascensores  equorura 
universi,  coetus  magnus,  et  exercitus  vehemens.  16.  Et  ascendes  super 
populum  meum  Israel  quasi  nubes,  ut  operias  terram.  In  novissimis 
diebus  cris,  et  adducam  te  super  terram  meam:  ut  sciant  Gentes  me,  cum 
sanctiticatus  fuero  in  te'^  in  oculis  eorum,  o  Gog.  17.  Haec  dicit  Domi- 
nus Deus:  Tu  ergo  ille  es,  de  quo  locutus  sum  in  diebus  antiquis'^  in 
numu  servorum  meorum  prophetarum  Israel,  qui  prophetaverunt  in  die- 
bus illorum  temporum,  ut  adducerem  te  super  eos.  18.  Et  erit  in  die  illa, 
in  die  adventus  Gog  super  terram  Israel,  ait  Dominus  Deus,  ascendet 
indignatio  mea  in  furore  meo.  19.  Et  in  zelo  meo,  in  igne  irae  meae 
locutus  sum.  Quia  in  die  illa  erit  commotio  magna  super  terram  Israel :  '^ 
20.  et  commovebuntur  a  facie  mea  pisces  maris,  et  volucres  caeli,  et 
bestiae  agri,  et  omne  reptile,  quod  movetur  super  humum,  cunctique 
homines,  qui  sunt  super  faciem  terrae:  et  subvertentur  montes, '^  et 
cadent  sepes,  et  omnis  murus  corruet  in  terram.  21.  Et  convocabo 
ad  versus  eum  in  cunctis  montibus  meis  gladium,  ait  Dominus  Deus: 
gladius  uniuscujusque  in  fratrem  suum  dirigetur. '"  22.  Et  judicabo 
eum  peste,''  et  sanguine,  et  imbre  vehementi,  et  lapidibus  immensis: 
ignem,  et  sulphur  pluani  super  eum,  et  super  exercitum  ejus,  et  super 
populos  multos,  qui  sunt  cum  eo.  23.  Et  magnificabor,  et  sanctificabor: 
et  notus  ero  in  oculis  multarum  gentium,  et  scient  quia  ego  Dominus. 

1)  lieber  ft5oc(  unb  Waiipoi  f.  I.  'i?.  65. '3lnm.  4-7.  Sufebiiu^  öerftebt  fiter  baruntcr  beii 
römtfiten  S\<i\\tr  miD  bae*  römifitc  iWcid);  Jhcccorct '?l[er^1n^er  ben '^3roi'!en  unb  feine  9?ad)- 
foliU'r  in  ben  incr  ^Reichen;  "^Imbrofiiu^  Die  f^nnben;  bie  Wai^bcbiiri^T  Senturiatoren  bic  lürfeii 
unh  Sarazenen.  Tie  iüDifiten  "Jlujlei^er  oerftebcn  Die  SeiUbeii  baruntev,  Die  mit  iiro§en  2d)aarcrt 
<^eoien  Den  ''BieiTiaes  beranrücfen  werDcn.  lenn  Die  norDifd)en  iU'tIfer  ekelten  Den  Crientalen  nH 
biejenii^en,  »oon  benen  alle-«  Scblimme  aus^^ebe.  '3[uiiufttnu5  ninimtC^Jin^  unD  Waiicj^  für  alle 
U>crfoIi^er  ber  Äirelic;  .ijieronamuei  für  tic  ^cirefiavcben.  5Juit  Vocb  üuD  3Jeifd)i  tbeilen  bie 
Weinuuii  biefer  beiDcu  bl.  i^iter,  unD  laffen  bier  an  feinen  f)>eeiellen  (£infall  Denfen.  ^Jlllein, 
if enn  man  bcDenft,  Daf;  Ditfe  üBeiffaiiunn  febr  fpeeielle  Ibatfacben  nennt  unD  Dap  Der  bt.  ^^cbanne« 
in  Der  iicbeimen  rffenbaruuii  i20,  7  c^Soi}  unD  *?i(aciO;i  aurDrürfliit  unter  Den  «^einben  Sbrifti  in 
ber  le&ten  ,^dt  auffübrt,  unb  Dati  Der  ^]?ropbct  tS^ccbiel  felber  an  mebreren  Stellen,  namentlid^ 
5?.  s  u.  IC)  Die  letzten  ,]dtn\  ]ü  erfennen  i^bt,  fo  Dürfte  man  mit  Viuanu^,  i^itablu?,  ^aul  t»ürt 
'-^uri^o?  unter  (^h'>ii  Den  'i}(  n  tiebritt,  ober  mit  t^eüarmin  feinen  cberften  .^eerfübrer  ijerfteben. 
Sin*  SlUioü  beliebt  Dicfc  JBeiffaiiunct  auf  Die  leijte  "i^eDräUiinif!  ber  '^(uetcrwäblten  in  Diefer  fficlt. 
t2)  Xa  ber  3lueiDrud  princeps  capitis  firt)  febr  feljwer  erflären  läfu,  fo  wollen  einige  Slu^le^er 
nac^  Dem  33orcianiK  ber  LXX  unter  t^j<"l,  capitis,  bier  ein  l'anb  ^erfteben.  Tie  bi^^antinifc^en 
©cbriftfteller  nennen  allerbinii?  ein  fciubifcbeö  isolf  um  ben  3:anrn6  mit  bem  ^Jamcn  'Pwf, 
rvoraue  ber  'OJame  j)tuffe  bersor^Civansien  ^u  fein  fct)eint;  Juhann  Tzetiis  (Trammatici  Chiliad. 
II.  bist.  3"i3. — ii)  „fei  ibr  '-i^efeble'babcr."  mi  ta>j /joi  elc '^i><>(pv'AnK//v. — 4)  Tie  früberen 
5(u6lei^er,  aucb  Voä:}  u.  3*{eifcbl  Deuten  Diefe^  auf  Die  .ß^eimfucbuni^  ber  Strafe,  bie  über  ben  ^einb 
eri^eben  foll.  hinein  anDere  5lu^leiicr,  namentlicb  'Jlüioli  unD  Terefer,  finDen  in  bicfem  '^htebrucfe 
Die  ■i)}?u|lerunii  5um  .Hriei^^juoie.  „''ila&i  länjiercr  3cit  wir)!  Du  j^muftert  irerDen,"  D.  i.  um  c^t^tn 

tili    l!anD    ^iC^rael   ^U  Rieben  ;   Is.    l.'i,  4.      äö'  lißspCtv  TTAeLdvuv  lTnifina\^>/atrai  Kai  tK  fff^aroi'  i-ö)i> 

t/fitTFTai.  —  o)    Unter   hsec   ift   bier   3^>''ic(   ju  oerfteben.    aal  ovrog  e^  i^vüv  e^?'//.v^£.  — 

C)  i^Jpl.  n^p*2  ni^}^  „Kddjti  beforgt  beerbe  unb  ^abc."  —  7)  Judic.  9,  37.  —  8)  Kapxf- 

,Surioi.  —  9)  „alle  ibre  J^ürften;"  Km  -haai  al  Küum  mrür .  .  —  10)  f.  t.  ®r.  11)  Zu  njetpt 
es  ja,  baf;  mein  i^olf  nun  ftcbcr  wobnt,  unD  Da^  loett  Dieb  an.  oI'k  iv  rii  i)nkpa  iKeivy  . .  lypy^i/aij; 
lil)  fiiott  beilijU  fid)  an  feinen  geinben  Dur*  Deren  ^i^eftrafuniv  —  IJ^J)  5lUe  ^.Topbeten  reDetcn 
von  einem  ^auptfeinDc,  von  einem  überwältii^cnDen  i^einDe,  s^on  einem  j^einDe,  Dem  'ilüe?  weisen 
mup.  —  l-'4)  Ü'i  foll  Dicij  Das?  5i;inal  fein,'  Dap  nocb  ein  jiröfjerer  .^err  auf  Srben  regiert,  al^ 
ber  gröjjte  (Eroberer  unb  j^ür)t  aui^  ber  Jvtbl  Der  WenfAen-,"  Ps.  109,  5.  —  15)  Tiefe  3tueibrücfe 
finb  jvobl  nur  figürlich,  ale  Jppperbeln  ju  nebmen;  Matth.  24,  29;  Luc.  21,  25.  —  16)  3m 


Der  fvo^^tt  Sjec^icl.  38,  21—22.  ^Tnnt.  16—17.  509 

.^ccrlai^cr  bc*  J^cinbc?  ivirb  llncinuiffit  entftcbcu,  n?clitc  bcn  Untcrivtiui  bc(Tc(6cn  bcrbcifübrcn 
»rirb.  (£?  jciiU  tut  bicfc?  tbcüiiH-ifc  |\ton  erfüllt  au  villeu  (^ciiifcn,  ric  iKsK"  bic  .Mircfcc  ''»^ottc« 
auftraten.  Üf  cuttlaupeu  unter  ihnen  Uneluh^feiteu,  bie  ihrem  'i^eilehen  ein  (intx  matten.  — 
J7)  tvclcftc  iBcitT'i;UiUi^  im  ciijcntlictjcn  unb  uneiijcutlidjcn  rinne  ju  nehmen  ift;  (Jeu.  I'J,  2-i , 
Jos.  10,  11  ;  Apoc.  Iti,  IM. 


Caput    XXXIX. 

1.  Tu  aiiteni  fili  hominis  vaticinare  adversum  Clog,  et  diccs:  Haec 
dicit  Dominus  Dens:  Ecce  ego  super  te  Gog  principem  capitis'  Mosoeli 
et  Tliubal:  2.  et  circumagam  te,  et  educam  te,  et  ascendere  te  faeiam  de 
lateribus  Aquilonis:  et  adducam  te  super  montes  Israel.  3.  Et  ))ercutiam 
arcum  tuum  in  manu  sinistra  tua,  et  sagittas  tuas  de  manu  dextera  tua 
dejiciam.  4.  Super  montes  Israel  cades  tu,  et  omnia  agmina  tua,  et 
populi  tui,  qui  sunt  tecum:  leris,  avibus,  omnique  volatili,  et  bestiis 
terrae  dedi  te  ad  devorandum.  5.  Super  facieni  agri  cades:  quia  ego 
locutus  sum,  ait  Dominus  Dens.  0.  Et  immittam  ignem  in  Mogog,^  et 
in  bis,  qui  habitant  in  insulis  confidenter:^  et  scient  quia  ego  Dominus. 
7.  Et  nomen  sanctum  meum  notum  faeiam  in  medio  })opuli  mei  Israel,* 
et  non  polluam  nomen  sanctum  meum  amplius:^  et  scient  Gentes  cjuia 
ego  Dominus  sanctus  Israel.  S.  Ecce  venit,  et  factum  est,*^  ait  Dominus 
Dens:  haec  est  dies,  de  qua  locutus  sum.  9.  Et  egredientur  habitatores 
de  civitatibus  Israel,  et  succendentetcomburent  arma,^  clypeum,  et  hastas.^ 
arcum,  et  sagittas,  et  baculos  manuum,  et  contos:  et  succendent  ea  igni 
Septem  annis.^  10.  Et  non  portabunt  ligna  de  regionilnis,  neque  succi- 
dent  de  saltibus:  quoniam  arma  succendent  igni,  et  dopraedabuntur  eos, 
quibus  praedae  fuerant,  et  diripient  vastatores  suos,  ait  Dominus  Dens. 
11.  Et  erit  in  die  illa:  dabo  Gog  locum  nominatum"^  sepulchrum  in 
Israel:  vallem  viatorum"  ad  Orientem  maris,'^  quae  obstupescere  faciet 
praetereuntes:'^  et  sepelient  ibi  Gog,  et  omnem  multitudinem  ejus,  et 
vocabitur  vallis  multitudinis  Gog.  12.  Et  sepelient  eos  domus  Israel,  ut 
mundent  terrani  Septem  mensibus.'*  13.  Sepeliet  autem  eum  omnis 
po})ulus  terrae,  et  erit  eis  nominata  dies,  in  qua  gloriticatus  sum,  ait 
Dominus  Dens.  14.  Et  viros  jugiter  constituent  lustrantes  terram,  qui 
sepeliant,  et  requirant  eos,  qui  remanserant  super  faciem  terrae,  ut  emun- 
<knt  eam:  post  menses  autem  se[)tem  quaerere  incipient.  15.  Et  circui- 
bunt  ))eragrantes  terram:  cumque  viderint  os  hominis,  statuent  juxta 
illud  titulum,  donec  sepeliant  illud  i)ollinctores  in  valle  multitudii:iis 
(rog.''^     10.   Nomen    autem    civitatis    Amona,"^    et   mundabunt   terram. 

17.  Tu  ergo  fili  hominis,  haec  dicit  Dominus  Deus:  Die  omni  volucri,  et 
universis  avibus,  cunctisque  bestiis  agri:  Convenite,  properate,  concurrite 
undique  ad  victimam  meam,  quam  ego  immolo  vobis,  victimam  grandtm 
super    montes    Israel:    ut    comedatis    carnem,    et    bibatis    sanguinem. 

18.  Garnes  fortium  comedetis,  et  sanguinem  ])rincipum  terrae  bibetis: 
arietum,  et  agnorum,''  et  hircorum,  taurorumque  et  altilium,  et  pin- 
guium  omnium.'*'  10.  Et  comedetis  adipem  in  saturitatem,  et  bibetis 
sanguinem  in  ebrietatem,  de  victima,  quam  ego  immolabo  vobis: 
20.  et  saturabimini  super  mensam  meam  de  equo,  et  equite  forti,  et  de 
universis  viris  bellatoribus,  ait  Dominus  Dpus.  21.  Et  ponam  gloriam 
meam  in  Gentibus:'^  et  videbunt  omnes  gentes  Judicium  meum,  quod 


510  t)tx  ^xop^tt  ejec^iel.  39,  1—11.  2[nm.  1—13. 

fecerim,  et  manum  meam,  quam  posuerim  super  eos.  22.  Et  scient 
domus  Israel  quia  ego  Dominus  Deus  eorum  a  die  illa,  et  deinceps. 
23.  Et  scient  Gentes  quoniam  in  iniquitate  sua  captasit  domus  Israel,  eo 
quod  dereliquerint  me,  et  absconderim  faciem  meam  ab  eis:  et  tradiderim 
eos  in  manus  hostium,  et  ceciderint  in  gladio  universi.  24.  Juxta 
immunditiam  eorum,  et  scelus  feci  eis  et  abscondi  faciem  meam  ab  illis. 
25.  Propterea  haec  dicit  Dominus  Deus:  Nunc  reducam  captivitatem 
Jacob,  et  miserebor  omnis  domus  Israel:  et  assumam  zelum  pro  nomine 
sancto  meo.  2G.  Et  portabunt  confusionem  suam,'"  et  omnem  praevari- 
cationem,  qua  praevaricati  sunt  in  me,  cum  habitaverint  in  terra  sua 
confidenter  neminem  formidantes:  27.  et  reduxero  eos  de  populis,  et 
congregavero  de  terris  inimicorum  suorum,  et  sanctificatus  fuero  in  eis, 
in  oculis  gentium  plurimarum.  28.  Et  scient  quia  ego  Dominus  Deus 
eorum,  eo  quod  transtulerim  eos  in  nationes;^^  et  congregaverim  eos 
super  terram  suam,  et  non  dereliquerim  quemquam  ex  eis  ibi.  29.  Et 
non  abscondam  ultra  faciem  meam  ab  eis,  eo  quod  eifuderim  «piritum 
meum  super  omnem  domum  Israel,  ait  Dominus  Deus. 

1)  (,  3^^^  2.  —  2)  »voruntcr  niitt  nur  ba^  .g^ccr  bc?  ßioji,  fcnbcrn  au*  bvx^  ?anb  beJTctben  5U 
i?erfte()cn  tii.  Kai  ci-octtf/xj  nvp  fniTüy.  —  "S)  trorutttcr  Die  2>crbünbctcn  Cs)oi^6  ju  t^erflebcn 
finb.  ®an5  abwciiticnb  babcn  bte  LXX:  Kai  KciTuiKiai^lianvtai  al  vf/aoi  in'  iipr/vj/r.  —  4)  yvoa- 
^//aerai.  —  3)  „ii^  ivcrtc  mcincu  ^?iamcn  ni*t  mcbr  bcficdcu  (äffen;"  na)  uh  lisßif/Mt^i/oErai. 
6)  b.  %.  eö  ftirb  fo  ^^m^  fommcn,  alö  ivcnn  cc>  f*on  iichMumcn  wäre.  SPei  @ott  finb  taufenb 
Säfjre  wie  bcr  i^cftrii^e  2ac(  IL  Pet.  3,  8,  unb  bic  Juhuift  ift  i^crcianöcnbeit;  :38,  22.  l(hv  ijKEi 
Kai  yi'6(ty  uTi  türcu.  —  i)'sc.  hostium.  —  8)  nT:»  „^dnlbc"  unb  j>var  bie  fer  c^röperen  9lrt, 

T 

bie  bcrt  ^an^cn  ?ctb  bcbccftcn.  koi  Kovroig.  —  9)  eine  beftimmtc  S^\M  ftvitt  bcr  unbeftimmtcn. 
Ter  Sinn  ift,  man  wcrrc  «.Melc  ^<abre  lanii  mit  ben  iOaffcn  bae  ivcucr  auf  fem  ^ccrfc  untcrbaltcu 
fonncn,  ^a  fidi  am  Gnbc  bcr  ^nt  <\ar{]  ^^^ract  bcfcbrcn  fc>ü,  fonncn  darüber  wcbl  vnclc  ^abre 
ücrciebcn.  "i^cba  unb  liiMtiMuio  Sartb,  faiu'n,  c?  fei  ivabrfcbcinliit,  bat;  narf)  ^i^cfämpfunj^  beö 
3(n"tidn'ift2i  in  ^ufäa  .HirdUMi  iicj^rünbct  ircrben,  in  \vdd>c  3iibcn  unb  .ipeibcn  ciui^ebcn,  fo  ta^ 
nur  Gtnc  ^ccrbc  unb  (£in  .^Mrt  fei.  ^vOranus  ia\\i'  Doetores  et  Sancti  cotuumniter  dicunt, 
quod  uiortuo  Aiiticliristo.  et  falsitate  ejus  ujanifcste  tletccta  onjnes  gentes  couvertentur  ad 
ChristuiH,  Couiment.  in  I.  Thess.  5.  SBcnn  aber  "übt  ^^oaAint,  Ubertin  be  eaffalie,  5erapbin 
be  g-ermo,  'JPanncniue;  unb  ncdi  einii^c  9lnberc  nacb  i^cftei^unt^  be?  9(ntidirifl>^  eine  taufenbjcib» 
riae  .^ecrfd^aft  be?  flJciebcy  Sbrifti  annebmen,  tvie  fie  ^ic  'BcMlIcnarier  vor  bcr  i)(nfunft  be?  2tnti» 
Sbriftö  Igelten  Kiffen,  fo  muij  Die  ''Bieinuna  al;?  uncrwciölid)  unt  unbeörünt-et  auiiefeben  n:'erben. 
gorncliüe  a  ^apibc.  —  10)    DiJ^''Dlp,p  „einen  £rt  bafelbft."    Tu  LXX  unb  g?ulflata 

lafen  Dl^'    ^if  genn>bnli*e  bebr.  \'ecH;rt  fd^eint  ben  i'iM-^uii  ju  ijerbicncn,  t^a  co  fid)  nicbt  um 

einen  berübmtcn  trt,  fcntern  um  ba«  (>3rab  bc^  rsuv^  banbcit.  „3*  «.•«erbe  ibm  in  ^^racl,  tro 
er  bcfieat  worben,  anS  fein  !^irab  c(ebcn."  Tac^  (skab  feil  nU  Tenfmal  ber  ^v'üiic  unb  bcs  I5i"c?et6 
^uiileid^  3cusinif;  für  bie  2i>abrbcit^inb  fikredUi.ateit  jicben.  Vod)  unb  JRcifdVl  bclncrfen  bier: 
„riefer  Crtift  niebt  näbcr  be^ci*net;  er  foü  ani  !)Dicerc  fein  unb  in  einem  Jbalc,  burd^  h^eldieö 
inclc  5i>aubercr  Rieben,  bamit  baes  (s)rab  aüen  auei  nabe  unb  ferne  .irerfcmmcnbcn  fid)tbar  fein 
fönnc.  9Bir  bürfen  um  fo  ircniiicr  an  ein  beftimmbarc?  Jbal  am  See  (^cncfarcfb,  bem  Uebct^ 
ganiv^v^untte  <iuf  tcr  (laraiMncnftratie  au^-  bem  Crient  na*  "ybiMiicicn  benfen,  infoferne  ®og 
felbcr  nidn  als?  eine  biilorifd^e  ^l.\n-fon  5U  faffcn  ift.  ineimcbr  ift  ba?  (^rab  bcö  ftJog  unb  feiner 
®(iaar,  b.  i.  t>er  J^cinbe  bcr  Mirriic,  5U  aüer  3fit  an  bem  Crte  5ur  SÄ^arnuni^  aücr  rijcfd)Icd)ter,  tt>0 
fte  für  ibre  5veiUbfd^aft  Beßcn  ba«  jKcic^  Tsiottee,  fei  ee  auf  biftorif*em  ober  rein  geiftigem  (i3ebicte/ 

iH'rnicbtet  iverbcn."-- 11)  Ü^'^^i\'l"^J  „2f?al  ber  i'orübergctienbcn,"  b.  'k,  bcr  SDanberer. 

S6  ift  bamit  bie  ßaravanenftrajje  be3eid^nct.  to  Tro/.vävöpuiv  -üv  'nTTEz-döv-uv  -n-poq  tf/  t?«/dff&7?. 
Xer  S'.ner  bat:  „un^  ee  nnrb  Ibal  bie  Untergang?  Ci)\>c(i  genannt  werben',"  äBnlidie?  ber 
Slraber.  —  12)  Ter  (Ibalriicr  nennt  e?;  „^;)?!.;»"- von  ('»iene'farc'tb."  9(nbere  vergeben  barunter 
ba3  tobte,  5lnberc  ba^^  mitteüänbifcbe  Wcer.  riejcnigcn,  ireldie  f^3og  al?  Ükpräfcntflnt  aller 
geinbe  ber  ilird^  anfeben,  vcrftcben  unter  „®cgetib  be"?  5}?eere?"  eine  ©egenb,  bte  n?o^I  befannt 

ift.  —  13)  nobn  "''^  ''^^^^  ^'"^  23orübergebenben  Pcrftopfcn,"  b.  ^.  ber  'i'ei^engeru*  ober  bie 
5)iaffen  ber  ^eici}en  »erben  bte  sßorüberge^enbcn  auft^alten.    kuI  ~EpiöiKo6ofx//covai  tö  nepia-ö- 


Der  ^vop^tt  Sjcc^icU  39,  11—28.  5Inm.  13—21.  511 

fiiov  T^g  (päpayync.  —  11)  b.  6.  (aiuK  .^ctt  binburc^.  Niini.  1'.»,  IG;  f.  i.  Ciir.  — 15)  fJc  r«;  rö 
n-oAvavdpwv  Tr)i>  Twy. —  lö)  nJÜDH -/'^^cfüiii'nc^  pbcr  ^ccr^aufcit ;"  TT(i/.rdi'(S[iir)v.  —  17)  Kai 

fiöaxovg.  —   18)     ?JJ^2    *N*1!3    „"Will^tlnerC    i^afanei;"      kuI   unax»'    tn7ruri.>ah'0L    TttiTff.  — 

I      T      T 

19)  h  vfi'iv.  — -lü)    Tic  VcvJiUt  li^J  „fic  ivcrbcn  v^crjUMjcn  i()rc  Sif)mad\"  roedtc  rcrcfcr 

T 

abPVtirt,  cntfvM-utt  bcm  (Scutcrtc  bcffcr.    'i)?acft  bcm  Sinne  bcr  5Bu((i.  unb  LXX  ifl  ijon  rcumü^ 
tbijcr  (£rbulbuni]  Der  inneren  i^cfd)aniuni]  bie  3(cbc.  —  21)  iv -ü  iTrifavi/vai  fit  av-oig  h  roig 


Caput  XL. 

1.  In  vigesimo  qiiinto  anno  transmigrationis  nostrae,  in  exordio  anni/ 
decima  mensis,  quarto  dccimo  anno  postquara  pcrcussa  est  civitas:  in 
ipsa  hac  die  facta  est  snper  me  manus  Domini,  et  adduxit  me  illuc. 
2.  In  visionibus  Dei^  adduxit  me  in  terram  Israel,  et  diinisit  me  super 
montem  excelsum  nimis:^  super  quem  erat  quasi  aeditieium  civitatis 
vergentis  ad  Austrum.  3.  Et  introduxit  me  illuc:  et  ecce  vir,  cujus  erat 
species*  quasi  species  aeris,  et  funiculus  lineus'^  in  manu  ejus,  et  cala- 
mus  mensurae  in  manu  ejus:  stabat  autem  in  porta.  4.  Et  locutus  est 
ad  me  idem  vir:  Fili  hominis  vide  oculis  tuis,  et  auribus  tuis  audi,  et 
pone  cor  tuum  in  omnia,  quae  ego  ostendam  tibi:  quia  ut  ostendantur 
tibi  adductus  es  huc:  annuntia  omnia,  quae  tu  vides,  domui  Israel. 
5.  Et  ecce  murus  forinsecus"  in  circuitu  domus  undique,  et  in  manu  viri 
calamus  mensurae  sex  cubitorum,  et  palmo:''  et  mensus  est  latitudinem 
aedificii  calamo  uno,^  altitudinem  quoque  calamo  uno.  G.  Et  venit  ad 
portam,  quae  respiciebat  viam  Orientalen!,'*  et  ascendit  per  gradus  ejus:'" 
et  mensus  est  limen"  portae  calamo  uno  latitudinem,  id  est,  limen 
unum'^  calamo  uno  in  latitudine:  7.  et  thalamum'^  uno  calamo  in 
longum,  et  uno' calamo  in  iatum:  et  inter  thalamos,  quinque  cubitos:'* 

8.  et  limen  portae  juxta  vestibulum  '^  portae  intrinsecus,  calamo  uno. 

9.  Et  mensus  est  vestibulum  portae  octo  cubitorum, '®  et  frontem  ejus'^ 
duobus  cubitis:  vestibulum  autem  portae  erat  intrinsecus.'^  10.  Porro 
thalami  portae  ad  viam  Orientalen!,'^  tres  hinc  et  tres  inde:  mensura 
uua  trium,^"  et  mensura  una  frontium  ex  utraque  parte.  11.  Et  mensus 
est  latitudinem  liminis  portae,^'  decem  cubitorm:  et  longitudinem 
portae, ^^  tredecim  cubitorum :  12.  Et  marginem  ante  thalamos^  cubiti 
unius:  et  cubitus  unus  linis  utrinque:^*  thalami  autem,  sex  cubitorum 
erant  hinc  et  inde.  13.  Et  mensus  est  portam  a  tecto  thalami,"^  usque 
ad  tectum  ejus,  latitudinem  viginti  quinque  cubitorum:  ostium  contra 
ostium.  14.  Et  fecit  frontes  per  sexaginta  cubitos:^*^  et  ad  frontem 
atrium  portae  undique-''  per  circuitum.  15.  Et  ante  faciem  portae, 
quae  pertingebat^^  usque  ad  faciem  vestibuli  portae  interioris,  quinqua- 
ginta  cubitos.  16.  Et  fenestras  obliquas  in  thalamis,''-*  et  in  frontibus 
eorum,*'  quae  erant  intra  portam  undique  per  circuitum:  similiter 
autem  erant  et  in  vestibulis  fenestrae^'  per  gyrum  intrinsecus,  et  ante 
frontes  pictura  palmarum.  17.  Et  eduxit  me  ad  atrium  exterius,^^  et 
ecce  gazophylacia,  et  pavimentum^^  Stratum  lapide  in  atrio  per 
circuitum:  triginta  gazophylacia^^  in  circuitu  })avimenti.  18.  Et 
pavinientum  in  fronte  portarum^'  secundum  longitudineu!  portarum 
erat  inferius.  19.  Et  mensus  est  latitudinem  a  fticie  portae  inferioris^'^ 
usque  ad  frontem  atrii  interioris^''  extrinsecus,  centum  cubitos  ad 
Orientem,   et  ad   Aquilonem.^    20.  Portam   quoque,   quae   respiciebat 


512 

viam^^  Aquiloiiis  atrii  exterioris/"  mensus  est  tam  in  longitudine,  quam 
in  latitudine.  21.  Et  thalamos  ejus  tres  hinc,  et  tres  inde:  et  frontem 
ejus,  et  vestibulum  ejus  seoundum  mensuram"  portae  prioris,  quinqua- 
ginta  cubitorum  longitudinem  ejus,  et  latitudinem  viginti  quinque 
cubitorum.  22.  Fenestrae  autem  ejus,  et  vestibulum,  et  sculpturae 
secundum  mensuram  portae,^  quae  respiciebat  ad  Orientem :  et  septem 
graduum  erat  ascensus  ejus,  et  vestibulum  ante  eam.  23.  Et  porta  atrii 
interioris^^  contra  portam  Aquilonis,  et  Orientalem:  et  mensus  est  a 
porta  usque  ad  portam  centum  cubitos.  24.  Et  eduxit  me  ad  viam 
australem,  eteece  porta,  quae  respiciebatad  Austrum:  et  mensus  est,  frontem 
ejus  et  vestibulum  ejus  juxta  mensuras  superiores.  25.  Et  fenestras  ejus,  et 
vestibula"  in  circuitu,  sicut  fenestras  ceteras:  quinquaginta  cubitorum 
longitudine,  et  latitudine  viginti  quinque  cubitorum.  20.  Et  in  gradibus 
Septem  ascendebatur  ad  eam:  et  vestibulum  ante  fores  ejus:  et  caelatae 
palmae  erant,  una  hinc,  et  altera  inde  in  fronte  ejus.  27.  Et  porta  atrii 
interioris  in  via  australi:  et  mensus  est  a  porta  usque  ad  portam  in  via 
australi,  centum  cubitos.  28.  Et  introduxit  me  in  atrium  interius'*^  ad 
portam  australem :  et  mensus  est  portam  juxta  mensuras  superiores. 
29.  Thalamum  ejus,  et  frontem  ejus,  et  vestibulum  ejuseisdem  mensuris: 
et  fenestras  ejus,  et  vestibulum  ejus  in  circuitu  quinquaginta  cubitos 
longitudinis,  et  latitudinis  viginti  quinque  cubitos.  30.  Et  vestibulum 
per  gyrum  longitudine'*'  viginti  quinque  cubitorum,  et  latitudine  quinque 
cubitorum.  31.  Et  vestibulum  ejus  ad  atrium  exterius,^^  et  palmas  ejus  in 
fronte:  et  octo  gradus  erant,  quibus  ascendebatur  per  eam.  32.  Et  introduxit 
me  in  atrium  interius^^  per  viam  orientalem :  ^^  et  mensus  est  portam  secun- 
dum mensuras  superiores,  33.  Thalamum  ejus,  et  frontem  ejus,^*^  et  vesti- 
bulum ejus  sicut  supra:  et  fenestras  ejus,  et  vestibula  ejus'^'  in  circuitu, 
longitudine  quinquaginta  cubitorum,  et  latitudine  viginti  quinque  cubi- 
torum. 34.  Et  vestibulum  ejus,^^  id  est  atrii  exterioris:  et  palmae  caelatae  in 
fronte  ejus  hinc  et  inde:  et  in  octo  gradibus  ascensus  ejus.  35.  Et  intro- 
duxit me  ad  portam,  quae  respiciebat  ad  Aquilonem:  et  mensus  est 
secundum  mensuras  superiores.  30.  Thalamum  ejus,  et  frontem  ejus, 
et  vestibulum  ejus,  et  fenestras  ejus  per  circuitum,  longitudine  quinqua- 
ginta cubitorum,  et  latitudine  viginti  quinque  cubitorum.  37.  Et  vesti- 
bulum ejus  respiciebat  ad  atrium  exterius:  et  caelatura  palmarum  in 
fronte  ejus  hinc  et  inde:  et  in  octo  gradibus  ascensus  ejus.  38.  Et  per 
singula  gazoph^dacia'^^  ostium  in  frontibus  portarum:^'  ibi  lavabant 
holocaustum.^^  39.  Et  in  vestibulo  portae,^^  duae  mensae  hinc,  et  duae 
mensae  inde:  ut  immoletur  super  eas  holocaustum,  et  pro  peccato,  et  pro 
delicto.  40.  Et  ad  latus  exterius,"'^  quod  ascenditad  ostium  portae,  quae 
pergit  ad  Aquilonem,  duae  mensae:  et  ad  latus  alterum  ante  vestibulum 
portae,  duae  mensae.  41.  Quatuor  mensae  hinc,  et  quatuor  mensae  inde: 
per  latera  portae''^  octo  mensae  erant,  super  quas  immolabant.  42.  Qua- 
tuor autem  mensae  ad  holocaustum,  de  lapidibus  quadris  extructae:^^ 
longitudine  cubiti  unius  et  dimidii:  et  latitudine  cubiti  unius:  et 
dimidii:  et  altitudine  cubiti  unius:  super  quas  ponant  vasa,  in 
quibus  immolatur  holocaustum,  et  victima.  43.  Et  labia  earum 
])almi  unius,""  reflexa  intrinsecus  per  circuitum:  super  mensas  autem 
carnes  oblationis.  44.  Et  extra  portam  interiorem'''  gazophylacia 
cantorum  in  atrio  interiori,  quod  erat  in  latere  portae  respicientis 
ad  Aquilonem:  et  facies  eorum  contra  viam  Australem,  una  ex 
latere  portae  Orientalis,  quae  respiciebat  ad  viam  Aquilonis.     45.  Et 


Der  5)rop()ct  S3f(l)icr.  40,  1—7.  5Inm.  1—14.  513 

dixit  ad  me:  Hoc  est  gazopliylaciurn,  quod  rcspicit  viam  Meridiaiiam,"'^ 
sacordotum  crit,  qiii  excubant  in  ciistodiis  tonipli.'^^  4G.  Porro  <^jizopliy- 
laciuni,  qiiod  resj)icit  ad  viam  Aquilonis,  sacerdotuni  erit,  qui  exculmnt 
ad  miiiisterium  altaris/'*  isti  sunt  tilii  8adoc/''  qui  accedunt  de  filiis 
Levi  ad  Dominum  ut  ministrcnt  ei.  47.  Et  niensus  est  atrium  lon<j;itu- 
dine  centum  cubitorum,  et  latitudine  centum  cubitorum  per  quadrum  : 
et  altare^^  ante  faciem  templi,  48.  Et  introduxit  me  in  vestibulum 
templi:  et  mensus  est  vestibulum  quinque  eubitis  liinc,  et  quinque 
cubitis  inde:*^"  et  latitudinem  jxn-tae  trium  cubitorum  hinc,  et  trium 
cubitorum  inde."'^  40.  Lon<;itudinem  autem  vcstibuli*''-'  viginti  cul>ito- 
rum,  et  latitudinem  undecim  cubitorum,""  et  octo  f^^radibus  ascendebatur 
ad  eam.     Et  columnae  erant''  in  frontibus:  una  hinc,  altera  inde. 

1)  LXX  h  Tü  npüro)  /n/vi  (£ji  toax  bcv  Wonat  9Jifan,  bcr  bcn  ^^i'^iclitcn  wtc^tn  bcö  Tficr- 
feflc?  ah  bcr  bciliiifto  c^ciU-,  i.  ^s.  074.  —  2)  „in  einem  juntlieben  fs^tutte;"  tv  n'iiaan  iVfw.  — 
3)  (£6  fdicint,  ta\f  W(i(x  bcr  i^eri^  «Sion,  nini)  bcr  "i^cxi}  '?3Jorta,  nint  ber  Telbcrii,  ba  OcntUiIcm 
»cn  feinem  biefcr  i^eviK  auj*  füMitt  flelei^en  ift,  fonbern  ein  i^erii,  eine  .*M.U>e  im  jieirtiiu'n  5innc, 
»ric  ja  ba?  i\a\\\(  r^5e|utt,  c\(U'ü<\  unb  nr.M'tifdi  ju  nebmen  fein  bürftc.  9Jiebt  umfonftfaiite  bef;balb 
dudi  ber  'iProvbet:  qua.si  .•vdiHciuiu  civitatis.  (£>?  erfetnen  ibm,  nne  eine  ^2ta^t•,  ei?  UMr  aber 
in  ber  2 bat  bie  Äirebe  ber  Jufnnft,  ba>?  neue  ^erael.  3»  biefem  mi^ftifellen  Sinne  nebmen  bic 
2>ificn  auel^  .i^ieriMUMnut*,  Wreiu^r  ber  (shofje,  9}faIbonat,  ^into,  Xionofiu^,  i^eiVK\  i^trrafin? 
unb  bic  meiftcn  'Dieneren,  '^(ndi  ciniiie  JKabbinen,  namentlicb  '^Ibba  unb  'Salcinon  finb  bamit 
cintjerftanbcn,  ba  mantte  Umftanblicbfeiten  biefer  iMfion,  namentlieb  Jva>?  ihmu  ?5-lnft'c,  ber  in  ber 
Stabt  entün-in,ae,  unb  ihmi  fer  5(uebebnunii  ber  Stabt,  ibrcr  CSntferniinii  ihmi  ^er  Vai^c  bes 
frübercn  ^erufalem  (c.  45-4S)  i}iia$t  ift,  ficb  niel)t  n-ipbl  im  nnutlidKn  2innc  nebmen  (äffen. 
Sini.ae  ^nben  faeicn,  ber  Wcffia^  n^erbe  bei  feiner  9(n!unft  ben  britten  3em^>e(  bauen,  ber  ron 
(EU'fbicJ  öfi^^f'lT^iöt  ivorben,  bebenfen  aber  nid)t,  baf;  biefe  ^iu^lei^unii  ber  yrcpbctie  raniele  c.  '.». 
v^rabeju  wiberf^rerfie,  inbem  es?  bort  bcipt:  „bic  Cebe  bleibe  bis?  jum  (fnbe."  Sorneliu?  a  Vap. 
bält  bafür,  (S^ott  j^ebe  bier  junäd^ft  eine  üBcifunii  für  ben  materiellen  Jem^-^clbau,  laffe  ibn  aber 
jUi^Ieid^  aU  ntrftifd^e>?  i'crbilb  ber  .Hirdic  be?  ")?.  33.  igelten,  in  ivelduMU  Sinne  bann  allci^  fonft 
Uncrflärlid)c  feine  örflärnnji  ^nbc.  Taf;  CSebrac;  linb  'DJebcniia?  VHMt  bem  'üMane  ab.aeividKn, 
fei  burd)  ben  rrauii  ber  limftänbe  i^eboten  werben,  di  betreffe  übriiiene  ^icfe  '^IbuHn^nn.] 
cine?tbei(ö  nur  bie  i^obc  bee;  (siebäube?,  bic  nad)  ber  3?eftimmung  bee  Sinuc;  anftatt  IL'O  (fUen 
nur  (10  betrai^n  burfte,  anberntbeilei  nur  baö  UnivefcntlidH\  ale;  Wolbftoff  u.  f.  n\  Tic  .^ebc 
betreffenb  erfe^tc  ber  berobianifd^e  2emiH"l  bai^  Wani^elnbc,  unb  ini^etreff  be?  Stofflid>en  nnirbc 
f*on  jjorbcr,  namentlid^  5ur  3cit  ber  WacAabäer,  ju^leiftet,  ivae  nur  immer  jicnninfebt  n^crben 
fpnnte.  2(ud)  Terefer  bvilt  biefe  iMfion  für  eine  vröpbetifrtc  SDeiffaiiuni^  unb"  fcl^t  bei,  ec^  tbuc 
bem  provbetiKtcn  5(nfcben  S^ednclei  fo  ii^cniii  einen  Sintraii,  baf)  fic  nidit  befoIiU  »orben,  alö 
c^  ben  frübercn  ^•''rppbeten  jifH'babet  babcbaj?  bic  3?cfcblc  ßJottc?,  bie  fic  iH-rfünreten,  nid)t 
bcfplflt  untrben.  —  4)  9fari)  (iiniiien  war  ti  ber  (frJtcnnel  Wid)acl  ale*  ^d^utu^eift  :ru^racU\  nad) 
Slnbern  ®abric[.  ^ieronmnui^  unb  (yrci^oriue  b.  (>)r.  bauen  ibn  für  ßbriftu?  felber.  Grfterer 
gibt  CiU  fih-unb  feiner  'D^icinunii  an :  Quia  i^er  ipsum  ad  Patroiii  intrrediiuiir  et  sine  ii)so 
civitatem  I)ei  intvare  non  po.ssuuius.  Stat  ergo  in  porta,  ut  digiios  suscipiat,  iiidignos 
abjieiat;  cf.  U,  2;  Zach.  2,  1 ;  Ai)oc.  21,  ]5.  —  o)  „leinene  Scbnur"  jum  Weffcn.  mrap-iov 
oiKoMfjuv.  —  6)  Si^  ift  bicr  yon  ber  äußeren  Jempelmaucr  bie  JKebe.  kiü  'uSu'r  Tzepiiio'/.oi-  nu-äfv 
-oh  oiunv  Kvn/u.    Sic  maf)  beim  falemonifd)en  Tempel  auf  allen  Seiten  (iOO  Sllcn,  alfo  im 

.qanjcn  Umfaui^  2400  Gllen.  — 7)  HöÜl  H^iO  »ni  sae  unb  ^anbbrcite,"  b.  b.  bic  fcd)ji 

-  T  T      "      T 

(£llcn  beci  Wafjftabcei  mafjen  im  iKWöbnlid)en  ^U\\\i  fed^ei  Sllen  unb  fed^-?  .'i^anbbreiten.  ivmaf 

KOI    Tra/.aicrij.  —  S)     Kai    An/iirin/ne    rü   TTf)orei;\'iafja,   tt/mtoc  irrov  rü  Ka'/äpi.>.  —  J)  )    9fad^bcm  Cr 

ben  50  5^nf)  breiten  l^crbcf  ber  .(peibcn  burd)fd)rittcn  batte,  tam  cr  jum  bftlicben  2 bore,  ba?  in 
ben  i^orbof  :3?racl6  fübrte. —  10)  tv  fTr-h  ävaßa^/ioii-  v.  22  et  26.  —  II)  ro  n'i'/ü/i.  ^n 
einem  anbern  Sober :  uni  (ht/urp/iaf  to  i^ft- 1-^  k^.  tu  ai/.aft  rf/g  irv/r/^  laiiv  7(.")  nn'/uui.).  J'ic  Jbor» 
fcbreeüe  maf;  ber  -rfauerDide  nad)  (£ine  jlhitbc. — 12)  „je  eine  Sd)ivefle,"  b.  b.  bie  obere  wie  bie 
untere  Sd^roeüc.  Tiefe  (Erflärunji  fcblt  bei  ben  bXX.  —  13)  (£<?  fin^  biefcj*  bie  ^cUm  ber 
Seoitennjadic,  brei  5ur  9Ud)tcn  bc?  2boree  unb  brei  ,^ur  hinten.  Tic  erfte  tcrfclbcn  biente  irabr- 
fd)einlidi  ^um  'Jlufcntbalte  bct*ieniiien,  ber  eben  bie  2l"adK  batte;  bie  anbercn  für  bic  JRcfcrt^e. 

Krtt   rö  i?ff,  Ji{^.  —  14)    nal  tu  a'i'/äp  äva/j.t:aov  ror  ii£>/'/.ä&  itiix<^v  H-   ''"'  ""  ^^**  "ö  ''t'"f/wj'  'icov 

T 

TU  Ka/iifiu  7v/nTog,   Hai  laov  tu  Kd/Afiu  fiiJKog  Kai  to  ai7.au  ''^VX^'^  ntvrr.    nnl  to  iSff  to  Tp'iTov  icov 

Tif)  Ka/M/x(,)  fi/'/Kog,  Kai  low  tü>  Ku/äpif)  -'/.uTug.    I^icfcr  3ivifd)enraum  }nnfd^en  ben  i^ammern  irar 


514  ©er  5)ro)?^et  S3e(^iet.  40,  7—14.  2Inm.  14—27, 

i?teaei(^t  bicfcg  !Waucr»er!.  — 13)  l^t^H  dW  HN  "Ip^^l  -/««i'  «^  ma§  bic  ^affe  be§  3:^orcg 

i?on  Snnen,  Sine  9tutbe."  —  Tag  äupere  unb  innere  I^cr  Ml^eten  jufamnicn  ein  ein^iiie^  3;f)or. 
®enn  man  buni  ba^  äußere  einj^ctreten,  biö  ^um  inncrn  tjorsicbrun^en  war  unD  bann  binaui' 
trat,  flclans^te  man  ^ur  Jpatte,  Sautenfjaflc,  bie  Sine  :IHutbe  in  ber  '-i^rcite  map.  /cö;  t-ö  ai/äu  roü 
77r/wi'of  TT/z/d/oy  -ov  n'iAä/x  Ti/q  Trh/.r/c  ttt/x^v  oktu.  T'xt  LXX  jiebeu  bier  i\  8  unb  9  5ufammcn, 
16)  .giier  wirb  Die  ^aüe  ju  at^t  saen  üUx  (Einer  9lutbe  unt)  jroei  (Eüen  23reite  angei^cben,  weit 

aui^  ba«  "^llUci^  bc^  y^  bajugerec^net  i|l,  n?ag  bie  "^lü^.  mit  frons,  bic  LXX  mit  rä  m/.ev, 

l'od)  unb  JRcifi^t  mit  „i^orfprunA,"  2iaio(i  mit  „f'fciier,"  Tcrefer  mit  „Srfer"  geben.  a?icßcid)t 
ift  bie  acwunbene,  einem  ©ibbcrborn  d^nlicbc  eäute  ber  ^a de  ^u  *jcrftcbcn,jür  bereu  Tiefe 
ba?  Weif!  öcn  5wei  ©den  geeignet  fcheint.  Walfonat  v^erftebt  eine  tburmartige  ^ciule  baruntcr, 
inuerbalb  »clever  eine  od^nerfenftiege  aufwärts  fübrte.  —  17)  ^vft  foeben  erflärt  werben. — 
18)  ^ei  anbern  ®ebäuben  ift  bie  23oVba[Ie,  vestibuluin,  auewcnbig,  bier  aber  ift  fte  inwenbig, 
waö  im  .»pebr.  mit  n^SIl.p  au^gebrücft  ift. —  19)  „Tic  Äammern  waren  in  ber  JRid)tung 

na*  Cften"  D^PD  nil-  ®^""  '"^^"  ^"  ^'^''^^  '^^^'^  eintrat,  fo  ging  man  in  ber  9tid)tung 
i'^cn  Cften  nac^  ®cften,  iinb  wenn  man  fterau^trat,  in  ber  JRiittung  ijcn  SBeftcn  nait  Dften. 
X;er  fürjcren  ;>tcbcwcifc  baiber  nannte  man  bie  9^icbtung,  bic  man  beim  ©cge  burcb  biefe^  Xbor 
einbiett,  bie  Dftricbtung,  unf  3(ßc^,  wa^  an  ofcr  neben  bicfcm  ©cgc  lag,  nannte  man  ebenfattg 
„gelegen  nach  Cftcn."'  Tiefe  tci<i,t  battcn  bcnn  aud)  bie  Drei  Äammcru  red)to  unb  bie  brct 
.ftam'mcru  linfei,  ocn  benen  bier  He  ^"Itcbe  ift.  Sie  tagen  5wifd)cn  fem  (Eingang  unb  3(u?gang 
bcj  3:borcö.  Si*oi-f)  unb  ?}tctf*l  fcgicn  t-ic  ii^iA^i  Äamntern  in  bcn  du§eren  isprraum,  uuf  laijeit 
fie  mit  bem  äub'cvcn  2 bore  (Sine  Vinic  btl^en.  —  20)  b.  b.  jcbc  Alammcr  l)atte  baffelbe  3[)?a§. 
21)  ^ebr.  „bie  2?rcitc  beö  (Einganges,  (inS'  ^"'  'yü^rtC  was  im  (iirunbe  baffelbe  ift.    Die 

ganje  Iborbreite  betrug  ?ebn  (Sllcn,  alfo  ungcfdbr  15  pu§  unfereä  Wa§eö.  —  22)  worunter 
bie  .!p5be  ju  s>erfte^cn  ift.   Sluffallcnb  nennen  e?  bic  LXX  ^ier  rö  ^V"?  ,/^reite."  —  23)  Unter 

SOJ  t'iin'te  {)ier  ber  9ianb,  ober  »ielmc^r  bie  (SinfaiJung  (Sccfel  ober  auc^  iSteinpf^aftcr)  ju 

ferfteben  fein.  3(uffallenb  ift,  ba§  '^ocö  unb  9teifd)t  einen  freien  ^taum  barunter  »erfte^en,  ben 
jRaum  nämlid),  ben  fie  jwifAen  bem  3:bore  unb  bem  (5}emäd)er-'3(nbau  annabmen.  aBoju  foüte 
ein  fo  enger  freier  JHaum  ^wifcben  3^bor  unb  31nbau,  ein  9taum  oon  ]h  ^^uil  Dienen?  kcu  ■ktjxv^ 

tTriavvny<ifj.evog  säl  TrpörojKov  tiüv  -deelß  h-dsv  kcu  fi'ii^er  .  .  ^lad^  aubcrcr  \!e^art:  aal.  tt>/x^'C  «tt^- 
mipay6uFi'0(^   Kai    Karu    rrpu^uTrov    rüv   va3lv  irrix^w^  fi'öf  Kol  tti/xsu^  evü(;  bptnv  ivi^ei)  Kai  tv^ev.   — 

24)  n5,!2  '/'^Ott  t>a."    Daö  SSort  finis  ber  33utgata  ift  bier  ftorenb;  es  foUte  wieber  margo 

fceigen.  Ter  Sinn  ift:  Tk  (SittfaJTung  ber  Kammern  map  auf  beiben  Seiten  (Sine  (Sße. — 
23)  Ta^  3:bor  maf;  ]()  (Stien,  jebc^  (J3eniadi  6  (Stien,  bie  (Sinfaffung  eine  (Eßc,  gibt  jufammen 
24  (Ellen.  Tic  25.  SUe  ergibt  fidi  au?  ber  3}caucrbirfe  auf  bciDcn  (£nbcn  ber  TsJcmdc^er.  ?}?an 
muij  bier  ndmlid)  bie  (£nt"fernung  bes  (EnDCo  ber  .Hammern  rfd)ts,  i^om  anbern  ber  Kammern 
linfs  nebmen.  —  2(J)  „er  madite  (maf;)  :J.''feiler  ^u  fcd)!iig  (SUen,"  was  nacb  JRabbi  3alomon, 
initablus,  :i3ilalpanbus  unb  ben  9?eucrn  gcmcinfam  auf  Die  ^ii^e  Der  fc^on  genannten  ^.''feiler 

^u  beuten  ift.    ®i)mma($ug  überfc^t  baö  SBort  D^VJ|{  frontes,  mit  Tzapaaräaeiq  unb  fc^eint 

Darunter  freiftcbenbe  3ierl'iiuten  ober  Säulen  ju  sicrftebcn,  bie  in  einer  Sdngenftrecfe  öon  60 
l£llen  (^vänge  bcg  J^empels)  binftauDen.  3(uc^  ^ieroniMUUS  fagt:  Puto  autem  inter  unirum 
templi  extrinsecus  per  circuituni  et  ipsam  federn  in  atrio,  hoc  est,  in  medio,  quaedam  fiiisse 
jtropter  ornatum  posita,  qua)  Syuimachus  interpretatur  circumstantias,  id  est,  stantia 
qufedam  et  terra3  solo  erecta  in  sublime  et  haec  sexaginta  cubitorum  obtinere  spatium.  Kai 

rh  ahipMV  roh  ai/xt/i  ri/c  -b/j/g  f:=u&ei>.    'i)?adl  aUbcrcr  \!esart  ftcbCU  t»Or  fioi^fv  bie  ®Orte  e^/'/KOvra 

TTi/xfir.  3ltlioli  fagt  l?ier:  „Tic  33reitc  aller  ^J'feiler  an  ben  2boren  unb  Kammern  betrug 
jufammen  fedr,ig  (£lien."  —  27)  „uuD  an  Den  Breuer  (ftic§)  ber  i^orbof  Des  Sbores  ringsum." 
SBabrfdKinlid)  aus  Diefev  Stelle  50g  .^»ieroniimus  Die  sDermutbung,  Dajj  Die  frontes  freiftebenDe 
,^ierbautcn  (Sdulen)  in  Der  'i)3titte  Des  i'orbofcs  gcwefen.  ■'^r/xfii-  eiKoai  x^^td/ti  rf/g  ttv'/j/(;  kik'/m). 
2lllioli  überi'eijt  bier:  „UnD  (er  maf;)  udd)ft  Den  ^Vfeilern  Den  iun-bof  bc^  Ibores  »on  allen 
Seiten  ringsum,"  unb  bemcrft,  ba§  Der  r^kgenftauD  bcs  5?feffens  bier  ber  JRaum  5wifd)en  Sbor 
unb  Jbor'mit  3(u§nabme  ber  -Ibor'  unD  Äammerpfeilcr  gewcfcn.  l'od»  unb  9teifd)l  bcmerfcn: 
„Xie  inubauten,  b.  i.  ^H'ctler  ber  ^alle  waren  ^ur  3ierDe  tburmartig  ferfi5ig  (£llen  bod)  unD 
weil  fie  ganj  frei  in  Die  -^öbe  ragten,  \o  war  ^o\  ring^  um  fte."  Wian  erlaubt  fid)  jum  "äc^Iubc 
bicfcr  'Dfotc  nod^  Die  i^emerfung:  2Bcnn  unter  Den  frontes  freiftebenDe,  i?om  ^aüenbau  getrennte 
Säulen  5U  <oerfteben  wären,  wie  .^icroninuus  Dafür  bielt,  unD  DeiJbalb  Die  f'räpoiltion  per  sjor 
sexaginta  fi-ontes  bin^ufc^te,  fo  bätte  Der  ^Propbet  ganj  gewip  Die  S^^bl  bicfer  Säulen  augegeben, 
rie  mciftcn  ßirünbe  fteben  bemna*  für  bie  gleid)  anfangs  bejeidjnete  (Srflärung,  bap  barunter 
bic  Jpallenpfeiler  ju  perfte^en  feien,  »on  welken  aU  er^ij^teu  *J>unften  ber  ^or|)of  ringsum 


Vtv  5)rop^ct  (J3cd)ie(.  40,  14—30.  2tnm.  27—46.  515 

au^geciancjcit.  —  28)  Diefe  fünnic?  (Eden  ihmu  äuf?cren  Zboxt  hii  jum  Inneren  ober  i^cm  Sin- 
flami  *^c^i'  Jborc^  bi^  ',um  'iJlujivv-tnii  bcrccbncu  fiil)  folnenfcrmaOcn:  a)  IK  (£(Ien  für  bic  trci 
6)eniäd>cr;  h)  120  GHcu  m  ^ic  .^iMhtcn räume;  c)  1-Jt£ilen  für  fic  Jhorpfoi^en  ocer  Ibl^r^icfc. 
29)  UiUcr  fiticfeu  jvenftcrn  fiu^  folitc  ]n  l^crt1ebell,  bic  nait  "^liifu-n  ivcit,  iiacb  ^snneu  eiu^c  iiw, 
n>le  mau  fic  norf)  ici^t  baitfii^  an  Mird)eu  fiufet.    ^m  -^cbr.  bcifu  c?  „ocrfd)loffcnc,  illtDü?!?' 

genfter,"  ani>?  „mit  Wittern  ober  ^^ilouilen  vun-febcne  rentier"  bebeiitet,  bie  ba',u  bienten,  bap 
bie  ffividUcr  au^  ben  ilammern  (jcrauöfcben  foiuUen,  obne  luni  "iluf;cn  bcmerft  ju  »erben,    «u 

■dvpuhc  KfivTT-al  iirl  rä  ^eeifi .  .  —  rJO)   '-Pon  biefcn  frontes,  D*^*N'  ii»  t>fn  Kammern,  bie 

man  mit  \*utbcr,  Terefer  u.  'Jl.  a((erbin;U^  für  eine  3(rt  „Srtcr"  anfeben  fann,  n>ar  bi?bcr  norf> 
leine  :''Kebc.  tSinii^e  _balten  fic  für  ;]!erfclt>cr  oDer  i^ertiefinuicn  in  ben  'iBänben.  —  Hl)  Tie 
3^bcrba(le  battc  ]\vd  ^eitenivanbe,  au  ^cueu  ebcufatU  '("^cnftcr,  f^>a^ic  aud^  iVuntcs  (Srfcr)  marcu. 
Diefe  \!e^tereu  a>areu  ie^cd>  uid)t,  wie  jene  iuuerbalb  be?  Xboree*,  mit  Acuilern  !^erfcbeu,  fou^crn 
batten  ein  3d)uii3iverf,  bae  iPatmcu  iHM-ftclIte.    ^m  -*?ebr.  bcifu  ci5  cinfad)  D^'i^Dil  „iPiilinen, 

5>alm5tt'eiiK,"  unb  i)l  nidu  jUM'a.at,  ob  ci^  ein  f^^kmältie  ober  5*uii3ioerf  war.  Tic  '^lrd>äologic 
fprirf^t  für  l'ciUereei.  Tic  LXX  nennen  cbenfatla  blop  öo/w«f?  mit  bem  i^eifatje  h'xitv  kcü  h'dn>. 
32)  riefer  äufu're  i^orbof  Ut  ber  iUn-bof  ^etracl?,  im  (s3ei^cufai3e  ^u  bcm  inneren  i^orbofc  ber 
^.^ricfter.  Tic  LXX  nennen  ibn  «/'/./>  tau-epnv  „inneren  i^orbof"  im  (^icjicnfalK  ^iu  bem  dujjeren 
ber  Jpeiben.  —  33)  Tzaaruoüina  ml  TrepiarvAa.  T<{'i  ^ebraifrf)c  fallt  5war  9?iditei  t>on  einem 
9)orticuei,  -epiffrvAov ;  aflciu  e>S  giui^  wirflid)  ein  fold)er  ba^  ©ebäube  ber  Si^atjKimmcr  entlang. 

Dag  ^cbr.  SBort  HDC^^/  ^^'■l^  ^i«  '^nL}.  mit  gazophylacium  übcrfe^t,  ^eib't  eijientlic^  blop 

T   : 

„3eüe,  Kammer."  Tic  3fßen  bienten  auc&  n>irf(id)  fowcbl  5um  SBobnen  für  bie  rienfl 
balteuben  ^^ricfter,  al^  and)  5ur  ^lufbewabrun;!  bc?  lempelfcbaße?,  ber  3ebnten  unb  anberer 
(Jinfommen  ber  'iPricfter  n.  f.  \v.  —  34)  ra  biefer  i^orbof  fic^  nur  auf  brei  5eitcn  erilrecfte, 
Cft,  «Süb,  9for^,  "fo  treffen  auf  eine  3eitc  5ebu  2d)a&fammern.  '^hxd)  Sahnet  waren  auf  jerer 
«Seite  30  'ocn  (inuub  aui^  i^ebautc  Äammcrn,  alfo  im  Wan5cn  neuu^iii.  51  (lein  wober  fAöpfte 
Salmet  biefe  feine  OJJeiuunoi'v  Se^  2ert  iiibt  dalmct  teiuerici  5(nbeutuhci  bafür.  S>obl  aber  ift 
gcwip,  ba{?  ba^  r^icbäubebrei  vitocfwerfc  batte,  jc^e»  mit  ^ebn  .»tlanunern,  fo  baf?  wirHic^  im 
QJanjcn  "JÜ  flcjäblt  würben.  —  35)  Tax^  'i'^flaftcr  s^or  ben  3:boren  ober  ba?  Irottoir,  wie  wir 
fa^en,  war  ber  ^öbe  ber  Sbore  eutfpre*cnt>  etwa^  tiefer.  I^enn  man  ftieci  auf  fiebcn  Stufen 
ixl  jum  ^bore  hinauf.  9fad^  'JttlioU  bebeutet  ber  3tuc^brucf  secunduin  longitudinem  pörtarum 
bic  53rcite  be^  •»Pflafterö,  unb  will  fa^en,  fic  babe  ber  Üänge  ber  33or^aüe  entfprod)eu.    Statt  in 

fronte  portarum  t^eißt  e5  im  ^ebr.  „jur  Seite  ber  3;bore,"  Dn^Ji/H  nn3'*7N-  '>«'  "'  '^'f'"' 

Karn    vürnv   t<jv  ttv/.ijv,    Knra    to   ftijKoq   rüv   ttv/üv  ro  TrEpiarv/.oii  rö  {'irnKaru.      Ss  ift  fcfeWCr  ^U 

erfläreu,  wa^  bier  bie  LXX  mit  ber  Sübfeite  ber  S^bore  fairen  wollen.  —  36;  Tac  2 bor  be? 
i'orbofee«  fverael?  beifu  bier  ba?  untere  im  (i^ciienfa&e  jum  2 bore  be^  'iPrie|lcrl)ofeö,  wcld>e^  ta^ 
obere  biep,  weil  cö  böber  |lanb.  ä~o  toI  ahipiov  t?/q  ttvm/^  rf^g  kiij-epn^  eau-dev  .  .  —  37)  „big 
jum  inneren  iHubof  aui^wärtg,"  b.  ^.  big  ju  bem  Jbore  beg  innern  ober  '3)rie)>eroorbofeg.  kiri 
70  aidptnv  Tijr  ;rr/7/f  ryq  ß/ETTo'vm/c  tiu.  —  38)  b.  b.  cr  map  fowobi  in  bcr  ^{icbtung  fon  5Betlen 
nad)  Djlen,  alg  in  jener  t?on  Süben  nad)  Ülorben  bunbcrt  Süen  ober  150  j^np-    '^'/F'f  ^kutov 

rfjg    j3Ae-()i^(yT/r    Knrä    ävaro/äf.     kuI    i/yayi  /je  firi   Boppr.i:  —  3*))    Dicfcg  UÖrblic^C  XbOr  battC 

bicfclbe  ©röpe,  Wie  bag  bftlid)e,  beffen  Wap  2?.  6  angegeben  ift.  —  40)  b.  b.  bes  i^orbofg 

.^graelg.  —  41)  k(Ü  rä  aiAajiiuö^^  K(u  ravr  i'^oiviKar  avTi/(^.  Kcü  h/fVEro  Knra  ra  iiEtpa  r?/C  rrr/.r/c  rf/r 
ß/.ET70var/c  Knrä    ämro/.äf.      3(ubere  SobicCg   IcfcU:   ra  auafj/jiJV  et".  V.  13-15.  — 42)   Kn\}o)C  // 

nvh/  ij  ß'/ETTnvaa  Karä  ävnro'/j'iQ .  .  —  43)  Tcu  Sborcu  bcg  il?ort)ofeg  bcr  ^griieliteu  ftanben 
gerabc  gciicuüber  auf  erbi^bter  Slcrraffe  bie  2l)ore  beg  'jPriefterbofcg,  fowobt  auf  ber  nifeite  atg 
auf  bcr'^'Dforb-  uub  'iübfcite.  —  44)  Jpebr.  „unb  feine  Jpallen."  —  43)  b.  b.  in  ben  'J'rietlcr« 
»orbof.  —  46)  Xiefer  ä>erg  bürfte  f^wcr  ju  erflärcn  fein.    S3ag  iji  wo^l  unter  biefem  vesti- 

bulum  per  syrum,  2*3D  D'DD  illöSi^' 5" -''fftf^c"?  33ilalpaubug,eatmet,  31llioli,?od)unb 

•       T  T  -       ■■ 

SReiütt  i?erfteben  baruuter  bag  gan^e  'J.Hn-talgcbäube,  bag  nad)  ben  2?.  lö.  i'l.  2").  29.  33.  3t) 
fünfjig  Sllen  in  ber  \!äniie  unb  ba'lb  fo  tnel  in  ber  i^rcitc  bat,  unb  oermutben  einen  Sc^reibfcbler 
in  bem  Waf;e,  wcUteg  bier  im  i^.  3()  angegeben  iiL  31Ileiu  wo^i  follte  gauj  baffclbe,  W\ii  eben 
im  ijorbergebenbett  3?.  2'.)  gefagt  worben,  bier  im  i\  30  wieberbolt  gefagt  werben,  unb  ^war  mit 
benfclben  "SBortenC  Taraur  antwortet  berienige,  wehter  ben  LXX*^ folgt:  i^.  30  fei  gaujli*  5U 
ftreic^en,  eg  fei  nur  eine  iBieberbolung,  bie  burd>  ben  ^rrtljnin  beg  "Jlbfdireiberg  entftanben. 
riefe  3lutwort  bat  au*  ben  Umflaubfür  fid>,  bap  ber  ^nbalt  beg  oorliegenben  i^erfeg  in  ben 
nad)folgeuben  ^cfd^reibungen  ber  übrigen  2 bore,  bie  iu  Willem  ben  glcid^en  i^au  mit  ber  im  i^. 
29  gegebenen  baben,  bur^ge^enbg  feblt.  Jpieroninnug  beutet  bag  vestibulum  beg  porlicgenben 
2  e  (^  n  e  r :  ^.  Schrift.  3t.  3;.  IIL  33 


516  t)tv  5)ro})^et  Sjec^ieL  40,  30—44.  2lnm.  46— 6U 

a^crfcg  auf  bic  5Bi)r£*atte  bc6  äu§ercn  9?crBcfc§,  b.  b.  bcö  a^cr^ofcg  S^raelö,  »eil  ees  im  ndd))ten 
5Berfc  ität)ev  a(^  folc&cj;  bcjcidinet  ift  burd)  ben  i^eifai^  ad  atnura  extertu.«.  'J^al^cgcn  fann  man 
freilief)  fairen:  «jcrabe  bur*  btefen  2?cifal3  i^ibt  fid)  511  crfcnnen,  ba^  im  iv  ;^.l  *?on  cüDa« 
3(nbercm  bic  Siebe  f(!i  aU  im  2?.  30.  'J^ialbonat  i^erftcbt  unter  vestibulum  (ober  i?ielmcl)r  vesti- 
bula)  per  i^yrnm  bie  3roifeJ)enbauten  ber  .Hammern  mit  bcm  (ceren  2;t3orraum  jufammen 
genommen. '  "riefe  3n.nfcbenbauten  battcn  aücrbini^?  baö  ^-^rcitemap  s^on  5  Süen,  unb  wenn 
man  ba?  i^reitema§  bee  i^anjen  ^J.'^ortalbauet^  aUi  ibx  Väniienmaf!  reebnete,  auct)  bie  23rcite  *>on  25 
Gden.  tiefe  ^^feinuni^bat  in  ber  Zhat  fel)r  vnel  für  fid).  l^ian  wa^t  t6  nid)t  ',u  cutfd)eiben, 
c6  eine  biefer  xHrfd)iebcnen  9:iieinunc^en  unb  iveld^e  bie  ridUii(ere  fei.  ®eldie  i^orfteüung  \iä) 
terefer  t^cmadit  Imbe,  ift  fdnx^er  ju  fac;en.  (£r  überfetU:  „tie  Jpaöen  gingen  ring^berum,  fwnf=' 
unb^wanjig  fiüen  war  bie  ^.'än.qe  unb  fünf  (£(len  bie  breite."  —  47)  TovaiAä,u  fJf  r;>  avAi/v  rr/v 

fiiorfpar  km  ooirinti;  tu  aiAn:  kcü  önri'j  K/j/MKTf'/pnj.      9?acb  JinPem  :   neu  niAajUßuß  .  .     tie  3^borC 

be^  inneren  unb  auf;eren  i^orbofee  waren  in  5niem  nlcid),  nur  biejj  aufgenommen,  baf'  bie  i^or- 
^aüc  be>?  inneren  i'orbofee  nad)  'iliupen,  bie  beö  äuf^crcn  nacb  ^nnen  geriittet  war,  fo  ta^  bem« 
wad)  bicfe  beiben  isorbaüen  fi*  cinanfcr  gegenüber  ilanben.  Sludi  ftieg  man  ju  crftercn  auf 
ad)t  Stufen,  jur  letzteren  auf  lieben  stufen  empor.  —  48)  worunter  bier  wie  fonft  ber 
5)ricfleriHHbof  ju  i^effteben  ift,  wie  fid)  am  bem  (lontevtc  ergibt,  iod)  unb  9ieife^(  fagcn,  ti 
fei  bier  ber  2?orbof  ber  3örac(iten  ju  ticr|lcben.  ^lllerbingö  warb  ber  ^-''rc'Pbct  noef)  nid)t 
in  ta^  Snnere  bce  i^orbofcei  ber  ''Pricfter  gefübrt,  aber  bocb  jum  3:borc  beffelben.  Unb  eben 
biefeö  S:bor  beö  innern  ä'orbofes;  wirb  bier  befdnieben.  'Ofad)  ber  Sinmevfung  ber  beiben 
Ferren  aber  finuite  man  meinen,  baö  Jbor  bcö  30raetiten-3>orbofeö  werbe  bier  befd)rieben.  — 

49)  beif't  bier,  mt  aUlt  fonft  „Ö|llid);"  ßAtnovam'  Karä  ävaro/jk-  .  .  —  30)  km  rä  ■&€£ 
Kai  rn  a'iAth  Kat  rä  aUa/iju^S  Karä  rä  /uirpa  ravra  .  .  —  31 )  Jpebr.  ,,Unb  IciUC  UUb 
feinee!    5?Orbofeö    Sci^ftC^;"     '^'^'    T^vpUh^    ahry   Kai   aüaufiiid  k'vkam.  —  32)    Kai    ai/.amuux}   tJf 

T7/V  ah/J/v  Tijv  iüiJTipav.  Tiefet  kauripav  ift  wobt  nur  a(ö  -gcbreibfebler  ju  betract)ten,  ba 
ja  ber  bebr.  2;evt  ju  flar  ift,  um  auf  foId)c  S?eii'c  mip^erflanben  ju  werben.  —  33)  ^^^b^ 
D^V^^]D  nnnöl  //««^  «i»«  Kammer  unb  eine  .Ibüre  war  in  ben  ^'»feilem,"  b.  b-  bie 
auf  beiben  Seiten  beö  2:bPre^  flebcnben  ^H'eiter  (ober  3;büfme)   battcn  ein  ®emac^  mit 

SbÜre  in  ficb.    r«  naaTn(j)6pia  ahrfiQ^  Kai  rä  {^vpiüuarn  ai"'-;/f,  Kai  a'i/.afifju-d  ahryg  tirl  rf/g  irvAj/g  rf/g 

<h:vT(:pa<:  tKptvir.  Ta  im  .ipcbr.  bic  einfad)e  3abl  gebraucbt  if't,  fo  ifl  wobi  nur  ©in  (Wemad^  auf 
jebcr  Seite  an^unebmen.  '^lad)  iMJalpanbuei  finb  unter  ben  gazophylaciis  bier  bie  fcd)ei  Sianu 
mern  be^  Jbore^  ju  oerftebcn,  womit  aud)  Sorneliu?  a  l'apibeunb  ^,'lUioli  eini^crftanben  fd)cincn. 
34)  follte  nadi  ber  9Jfcinung  mebrerer  (Srcgeten,  fowie  nad)  bem  dontcrte  unb  ber  Ueberfe&ung 
ber  LXX  in  fnnuibus  porUx^  bcUlcn/  ba  bier  nur  innn  nörblidien  3;i)orc  bie  j){ebe  ift.  —  33)  S^ 
würben  bier  gleifd)  unb  Singeweibe  ber  ju  t^ranbopfern  beftimmten  unb  gefAlad)teten  2bicrc 
gewafd)en;  Lev.  1,  11.  iJ3ei"  ben  LXX  feblen  fowobi  biefe  SBorte  at3  jene  Deö  erften  .f»alfte 
be^  58.  39.  —  36)  m  ift  bier  wobl  bic  innere  üborbade  ju  s^erfteben,  im  ßkgenfat^e  ju  ber 
üujjeren,  wo  wieber  i^icr  anbere  lifdie  i"tanben.  —  37)  b.  b.  in  ber  äuf;eren  Jbof balle,  in  bie 
man  nac^  Srfleigung  ber  etufen  jucrft  eintritt,  f'tanben  ebenfalls  ^ier  2ifd)c.    Kai  Karä  vütov 

Tov  pvaKoc  TÜv  ÖAoKavTu/iäruv  r//f  li'AETrovGT/g  'ap<i£  ßo'ppäv  ävo  TparreCai  TTpbg  avaTO?Mg  Karä  vuTov 
rf/g  Sevripag   Knl   tov   <i]7(iii   7?/f   wb/j/g  <5i'0  -panti^a/.  Ka^ä  ävaToAac.  —  38)    -ficbr.  ,,an  bcr  SfitE 

be^  3;borc£f,"  b.  b.  auf  jcber  Seite  ber  Jborballe,  fo  bai|  in  ber  93?ittcein  sffaum  blieb,  um  burd)=> 
äugcbcn,  —  3J))  tiefe  i?ier  fleinerncn  2ifd)e  finb  nid)t,  wie  Sorneliuö  a  üapibc  bafür  bält, 
unter  ben  S  übrigen  miteinbegriffen,  fonbcrn  bilben  baes  britteiMer.  3lud)ftc  b^benibre  Stellung 
wabrf^einlid)  an  ber  Seite."  Sic  finb  t*on  Stein,  weil  fic  nid)t  blofj  jum  edylad)ten  bienten, 
fonbcrn  aud>  um  bic  ,^um  Sd)lad)ten  notbwenbigen  ©crdtbfdiaften  barauf  ^u  ftctlcn,  alö:  bie 
Wefi'cr,  bie  Sdialen,  bie  Sd)üf)'eln,  bie  Saljgetafjc  u.  f.  w.  —  60)  tie  Üläuber,  eine  Jpanb 
breit  unb  einwärts  gebogen,  follten  baju  biencu,  baf)  9?id)t«i  ijon  bem,  waii  barauf  lag,  berunter* 

fallen  tonnte.  kuI  TmAaiari/v  f^üi'ni  yelaog  At'Äa^a'fiivov  P^rojöev  kvkAu  Kai  inl  Tag  TpantCag  fwä- 
vu-dtv  aTtyag^    tov  icaAvTrTecßai  (ittv  tov  vetov  Kai  änb  Ti'ig  ^rjpaoiag.  —  61)    ta^  i^lÜgclgebäubC, 

weld)eö  am  nörblid)en  Jborc  beginnt  unb  gegen  Cften  läuft,  fowie  basi  anbere  ^vlü'gclgcbäubc, 
weld)e?  am  rfttbore  beginnt  unb  gegen  9?orbe'n  läuft,  wo  ci^miterftcremjufammenftöpt^  entbält 
bie  ©cmädier  für  bic  Sänger.  ^Ter  Sluebrud  gazophylacium  if't  bier  burdigebenbö  in  bcr  ein» 
fad)cn  ä^ebeutung  „Äammcf"  ju  ncbmen,  unb  jwar  colIectii.\  al^  Inbegriff  mebrerer  Äammern. 

Kai  iigißaye  ut  tig  t//v  a'r7ijv  Trjv  tGUTepav  koI  löov  iVvn  f^iöpni  h' Ty  av7ij  Ty  tauTepa,  [.üa  KaTO, 
vtüTov  T7/g  TTvArig  Tt/g  ß?.i"iTova7,g  npog  Hoppäv^  (ptpovaa  rrpog  Norop  Kai  jiia  KUTa  vütov  T7/g  nv'/.7jg  Tyg 
Trpbg   Noroi;,   ß?,eirova7/g  (5t    npbg   Bnppäv.      (BoKOM  bcr   b^br.    2ert  üU  jCUCr  bcr  LXX  UUb  bcr 

SBuIg.  gibt  bier  5lnlaS'  äu  «fragen.    SBag  Witt  bas  SDort  D03'  ivcld?e6  bie  LXX  mit  (pfpovaa, 

•    T 

bie  2?ulg.  balb  mit  facies,  balb  mit  respicit  ober  röppiciebat  gibt?  ^cuß  t^  bie  9^id)tung  an,  in 
weldicr  bas  ©cbaubc  lauft,  ober  jcigt  eä  bie  2?orberfeitc  ober  bie  l'age  übcrbaupt  an?  tä  ficb  bei 
jeber  biefer  beiben  ^ebeutungen,  wenn  man  fie  allein  gelten  laffcn  will,  ein  SBiberfprud)  äcigt, 
fo  i|l  wo^l  anjunef)mcn,  ba])  bas  SBort  alle  bicfc  iöebeutungcn  ^at.    Sind)  !i!oc^  unb  JReif^I 


I^er^rop^ct  e^cÄiel.  40,44—49.  Stnm.  01—71.  517 

nrbmcn  bicfc  Weiiuiu;^  na*  ^cm  S'priMiuic  dafmct?,  3(flio(i'it  u.  5(.  an.  Ter  Icvt  bcr  LXX 
fdM'int  iicUttcu  \n  babcn  unr  Uifu  fid^  nidn  bcn■il'^iacn^  crflavcn.  —  (iä)  n^ae  n?oM  teipt:  „auf 
bcr  2il^Kitc  i^clciicn,"  b.  Iv  im  fütlid'cn  AlüjicKicbäiirc.  — (JrJ)  Uutcv  tcm  'irHUttticnrt  ift  Mer 
ttidu  bio  i^civadMin;!  bcr  11hm-c  ^u  '.H-rftchen,  wcldn-  bcn  Vcoitcn  oblaji,  fofircrn  bic  i-^cuMituni} 
ber  l^oI^cncn '^kfdpcbci?  Icmpcli<,  rcr  foftbarcn  "Javctcn,  bcrnad^  rici^crcinins^bcei^taiid^rrcrtc?, 

bcr     5ct)aUbrObC,    ^C•J     CclCi^    für    bcn    M.    l'Clldncr.      ralr   or/naanrai    n/v   QV/UKi/v  roh  (iiK<ir.  — 

64)  b.  b.  fic  ba  bcn  licuil  bc?  Cpfcrni^  auf  rem  ^llrarc  babcu.  'Jfa*  (laimct  ift  bicr  olmi  bcn 
^.^rictlcrn  bic  ^){crc,  »vcUtc  fcn  ivirflid^  mn'ci'nrcn  Viitbrübcrn  .?<ülfc  unb  'i^iftanb  Iciftcn.  (Sine 
fptdH'  UntcrfdHMrun.a  ^ivifcbcn  Den  om'cvnbcn  unb  ibncn  Dicncnrcn  'JPricftcrn  ift  jcrodi  ^urrf^  feine 
<ed>riftftcllc   bciiritnrct.  —  (ioi   l'i\t  unr  :'1(cifdil  bcmcrfcn  bicr:   „(£^  fd^cint  mcbr  '^kn?i*t 


flcicilt  ui  fein  auf  t>cn  Kulmen,  ale  auf  bic  :;lVrfonlid>l:cit  ficfcis  .^^obc^pricftcr?.  Xcnn  „SaDcf" 
bciiüt  bcr  „'^icrcdnc,"  unb  c«  ift  bamit  binjKiviefcn  ax\\  l^a^  iVricftcvtbum  nad)  Crtnunvi  fce  ^^ki' 
cbiübcf  ((vicvcduiiifciti?fbnijii,  ivcUtci?  in  bcv  .Hird^c  cUM.a  rcdbrcu  ii'li.  ^cfoifiit»?  U'i.dtbic  i'tfiou 
barauf  bin,  baf;  in  bcm  neuen  Cu^racl  ein  ci;n'ncr  ^Vi'icftcrftanD  unf  5U\"ir  nacb  >xrfd^icfcncrt 
(Stufen  unb  in-rri^tuni^Mi  fein  fod,  uuc>  baij  aud^  bic  i>crbcrrlid^un;i  fvUntee!  burd>  beiliyic  lieber 
unb  9Jfuftf  nidu  fcblen  ivirb."  —  iiH)  b.  b.  bcr  33ranDiHn'cr 'JKtav,  bcr  auf  bcr  C|tfcitc,  fem 
(iini]aniic  in  ba^  .^ciliittbum  i^csicuübcr  ftanb.  —  67)  Unter  vestibuliuu  ift  bicr  nadvi^laU 
^janbuö  fic  i)o.stis  vcstiUiü  (»oicüncbr  pu.stis  portfe);  nad)  bcm  t£balcdcr  unb  :ltabbi  Ta'-nb  c>ie 
frons  veM^tibuIi:  nad^  Tcrcfcr  „(irfer  bcr  ^allc"  ju  r>cr|lcbcn.  9}fan  fann  nid>t  irobl  ctuMä 
Slnbcree  taruntcr  igelten  laffcn,  al^  bic  Wauerrirfc  bee;  2borcs  ober  bic  Tiefe- fcr  2bprpfc|lcn. 
Tic  LXX  nennen  ba?  ''}y{Ci\i  ro  -/äror.  um?  \nx  i?cftätiiiunii  bce  ^vHMaoitcn  bicncn  bürfte.  — 
6S)  Unter  biefcr  '-IM-citc  i'mx  brei  Süen  ift  bic  Tide  bce  ^J'ortal?  ihmi  Stufjcn  5U  vcrftcbcn.  Tic 
LXX  ijcbcn  bicr  eine  auefübrlic^crc  (£rflärunji:  xn!  rü  trjnn:  tov  -di-pilifia-oi  ivyxw'  (^tKananainoi'^ 

Kai   tTTufiu^tc   Tf,r   dipar   rov  aV/.äji  77>/\üiv  rpiüjv  hÖEv.  Ka}  -t/X'^^  rpiüv  h'i)ev.      Xic  JborÖffUUng 

nuii;  bcmnari>  14  Sllcn  in  bcr  2?rcite,  bic  jn^ci  Seiten  beö  Iborc^  ß  ßüen,  n?ao  ',ufammcn  i'O 
(£ücn  bctruii,  übcrcinftimmenb  mit  bem,  iraö  i\  4<J  ane^fprid^t.  —  69)  Unter  l'ciujie  ift  bicr  bic 
Stuisfcbnunii  pon  2ub  nad>  '?fcrb,  fcmit  ciilcntlid^  fie  breite  5U  fcrftcben.  —  70)  iroruntcr 
bic  iicfe  bei-  Jpatlc  in  ber  ^Hid)tuni;(  oon  Cften  nad)  ©eftcn  ]n  ocrftcben  i\t.  üb  unter  biefen  ei(f 
A-.(f.,..  v:.  .-."...j  j,j>j.  jjiLH'bidc  aud)  mitl1crcd^nct  fint,  bleibt  babiniieftcUt-,  n.^^brfd^ei^(id^  icppcft 
X  babcn:  rd  erpi»;  7T7/x(M'  (VuSf-xa.  —  71)  S?  fint>  bic  ^wci  maulen  2^ca;i  unD 
'g.  7,  21,  uno  finnbiiben  l)icr  bie  uncrfc^üttcrlic^c  gefti^fcit  ber  Äivd)c  bce  ÜJ. 


b 

(fUcu  bic  fünf 

nidH.    Tic  LXX 

3ad)in  III.  Heg 

i^unbce. 


Caput   XLI. 

1.  Et  introduxit  me  in  templiim/  et  mensiis  est  frontes,  sex  cubitos^ 
latitudinis  hiiic,  et  sex  cubitos  inde,  latitudinem  tabernaculi.^  2.  Et 
latitudo  portae,  decem  cubitorum  erat:^  et  latera  portae,  quinqiie  ciibitis 
hinc,  et  qniiique  cubitis  inde:  et  mensus  est  longitudinem  ejus^  quadra- 
ginta  cubitorum,  et  latitudinem  viginti  cubitorum.  3.  Et  introgressus 
intrinsecus'^  mensus  est  in  fronte  portae''  duos  cubitos:  et  portam,  sex 
cubitorum:^  et  latitudinem  portae.  Septem  cubitorum.^  4.  Et  mensus 
est  longitudinem  ejus'"  viginti  cubitorum,  et  latitudinem  ejus  viginti 
cubitorum,  ante  faciem  templi:"  et  dixit  ad  me:  Hoc  est  sanctum 
sanctorum.  5.  Et  mensus  est  parietem  domus'^  sex  cubitorum:  et 
latitudinem  lateris'^  quatuor  cubitorum'*  undique'^  per  circuitum 
domus.  "^  6.  Latera  autem,  latus  ad  latus,  bis  triginta  tria:'"  et  erant 
eminentia,  quae  ingrederentur"^  per  parietem  domus,  in  lateribus  per 
circuitum,  ut  continerent,  et  non  attingerent  parietem  templi.'^  7.  Et 
platea  erat  in  rotundum,^"  ascendens  sursum  per  cochleam,  et  in  coena- 
culum  templi  deferebat"'  per  gyrum:  idcirco  latius  erat  templum  in 
superioribus:^^  et  sie  de  inferioribus  ascendebatur^^  ad  superiora  in 
medium.  8.  Et  vidi  in  domo  altitudinem^*  per  circuitum,  fundata 
latera-^  ad  mensuram  calami  sex  cubitorum  spatio:^''  9.  et  latitudinem 
per  parietem  lateris^  forinsecus  quiuque  cubitorum:   et  erat  interior 


518  2)er  ^rojj^et  eje^iel.  41,  1—3.  2lnm.  1—8. 

domus^  in  lateribus  domus.  10.  Et  inter  gazopliylacia^  latitudinem 
viginti  cnbitorum  in  circuitu^"  domus  undique,  11.  et  ostium  lateris 
ad  orationem:^'  ostium  unum  ad  viara  Aquilonis,^^  et  ostium  unum  ad 
viam  Australem:  et  latitudinem  loci  ad  orationem,^^  quinque  cubitorum 
in  circuitu.  12.  Et  aedificium,  quod  erat  separatum,^*  versumque  ad 
viam  respicientem  ad  mare,  latitudinis  septuaginta  cubitorum;  paries 
autem  aedificii,  quinque  cubitorum  latitudinis  per  circuitum :  et  longitudo 
ejus  nonaginta  cubitorum.  13.  Et  mensus  est  domus  longitudinem,^ 
centum  cubitorum:  et  quod  separatum  erat  aedificium,^®  et  parietes  ejus, 
longitudinis  centum  cubitorum.  14.  Latitudo  autem  ante  faciem  domus :^^ 
et  ejus,  quod  erat  separatum  contra  Orienten!,  centum  cubitorum.  15.  Et 
mensus  est  longitudinem  aedificii^^  contra  faciem  ejus,  quod  erat  separa- 
tum ad  dorsum :  ethecas  ex  utraque  parte ^^*  centum  cubitorum:  et  templuni 
interius,  et  vestibula  atrii.*"  16.  Limina,  et  fenestras  obliquas,^'  et  ethecas 
in  circuitu ^^  per  tres  partes,  contra  uniuscujusque  limen,  stratumque^^ 
ligno  per  gyrum  in  circuitu:  terra  autem  usque  ad  fenestras."  et  fenes- 
trae  clausae  super  ostia.''^  17.  Et  usque  ad  domum  interiorem,^®  et 
forinsecus  per  omnera  parietem^''  in  circuitu  intrinsecus,  et  forinsecus, 
ad  mensuram.**  18.  Et  fabrefacta  cberubim*^  et  palmae:  et  palma 
inter  cherub  et  cherub,  duasque  faeies  habebat  clierub.^'^  19.  Faciem  homi- 
nis juxta  palmam  ex  hac parte,  et  faciem  leonis juxta palmam  ex  aliaparte: 
expressam  per  omnem  domum  in  circuitu. ^^  20.  De  terra  usque  ad 
superiora  portae,'^^  cherubim,  et  palmae  caelatae  erant  in  pariete  templi.^ 
21.  Limen  quadrangulum,^*  et  faeies  sanctuarii,  aspectus  contra  aspec- 
tum.^*  22.  Altaris  lignei^*^  trium  cubitorum  altitudo:  et  longitudo  ejus 
duorum  cubitorum:  et  anguli  ejus,^""  et  longitudo  ejus,  et  parietes  ejus 
lignei.  Et  locutus  est  ad  me:  Haec  est  mensa  coram  Domino. ^^  23.  Et 
duo  ostia^  erant  in  templo,  et  in  sanctuario. '^**  24.  Et  in  duobus  ostiis 
ex  utraque  parte'^^  bina  erant  ostiola,  quae  in  se  invicem  plicabantur:®^ 
bina  enim  ostia  eranf^  ex  utraque  parte  ostiorum.  25.  Et  caelata  erant 
in  ipsis  ostiis  templi  cherubim,  et  sculpturae  palmarum,  sicut  in  parieti- 
bus  quoque  expressae  erant :^^  quam  ob  rem  et  grossiora  erant"  ligna  in 
vestibuli  fronte  forinsecus.  26.  Super  quae  fenestrae  obliquae,®®  et 
similitudo  palmarum  hinc  atque  inde  in  humerulis  vestibuli:  secundum 
latera  domus,  latitudinemque  parietum. 

l)  fofltc  ftgcntlid)  ^cif?cn:  in  portam  templi.  2lu§  t>er  äufjcrcn  2>crbafle  führte  ber  (Snfjel 
bcn  ^jTopktcn  in  baö  Xhor,  t>.  h.  in  bie  innere  ober  %horl)aüe.  —  2)  IMefe  frontes  finb  Mer 
bie  bciben  Wauerpfciler,  jwifdien  bencn  bie  Iboröffnunii  »vir,  burcf)  tt)e(d)e  man  auö  bcr  %i)OX' 
fcafle  in  ba^  Jpei(i(^t&um  eintrat.  3eber  bicfer  ^Pfeiler  mvi§  in  ber  ^reitcrichtung  bc^  Jpeiligtbumg 

fecfr?    (£ßen.      «j    fiifiiirinjae    -o   cuAäfi    tttjxm'  f^  to  n'AaToq  yv&tv^  Kai  nr/xi^v  ff  rö  evpog  rov  a'iXä/i 

ii>i)tv.  —  3)  i.  e.  secundum  latitudinem  tabernaculi  „in  bcr  '-Prcitcrid}tung  beö  3eUeö."  T:ai 
SBort  „3elt"  iß  ^'i<^f  für  „•'peiliiitbum"  gebraurfit,  Xie  'iPreitcriittunci  ift  bie  »on  ®üb  gefeit 
9?orb.  —  4)  rie  Sboröffnung  maf;  jcbn  (£üen,  bie  Tiefe  ber  Ihorpfoften,  latera  portae,  fiinf. 
3)  b.  b.  bie  i'dnne  be^  ganzen  .öeiliiitbume,  mit  Sluefdilup  be^  'Jtüerbeiligjten ;  ITI.  Reg.  6,  2. 
6)  Ter  Sngel  fiibrte  l»cn  'JProp^etcn  burcö  baö  .ipeiligtbum  Mnburct)  bie  bin  jum  5lücrt)eiligftcn, 
itiAt  aber  in  bafTclbe  binein.  ®c^l  trat  bcr  Sngcl  ein,  nicht  ber  ^propfeet,  Pa  nur  ber  Cpfcr== 
^rieilcr  tai  9lcc^t  be<?  Sintritt?  batte.  Zex  Jert  ber  LXX  fprid)t  bier  »cn  einem  inneren  sßcr^ 
i)cf,  obwcbl  bereite  (inc\tl  unb  ^Vropbet  fcbcn  int  .'^eiligtbum  felbjl  fieben.  Kai  el^/jMei'  elg  ri/v 
avAi/v  T/jv  'nGUTtpav.  —  7)  Unter  f'rons  portae  ift  bier  fie  Ibürpfofte  ju  ijcrftebcn,  bie  eine  ^Jfeiter- 
fleftalt  iiebabt  ,^u  baben  fd)eint.  ®ie  ma§  jroci  (£(len  in  ber  Tiefe.  9iabbt  ^atcmon,  Sj)ranu^, 
9)?a(bciiat  »crftc&cn  unter  frons  ^ier  bie  'D^Jauer,  in  nn-ic^e  baö  Jbor  gebrD($en  n?ar,  iinb  laffcn 
fonacb  feine  IborpüM'ten  ,^u.  SBarum  eö  im  ilateinifcben  in  fronte  ftatt  trontem  t)ei§t,  ift  f($n?er 
ju  erflären.  Tenn  im  .gtebr.  foroo^I  ate*  bei  ben  LXX  ift  einfach  ber  'Jlccufati»  gcbraud)t.  küI 
öufiirpr/ae  to  aiA  tuv  ßvfxj/xarog .  .  —  8)  Tie  ^^^oröffnung  map  fed)6  Sßen  in  ber  ^Breite.  — 


3^er  g>rop^ct  Sse*iel.  41,  3—8.  2Inm.  9—24.  519 

9)  Unter  bicfcr  latitndo  portae  ifl  bicr  bic  Waiicrläni^e  an  ber  Seite  be«  Iboreä  big  ^ur  Scfe 
311  uerfteben,  wie  bief;  au?  ben  LXX  ',u  crfcbcn  ift,  wo  c?  bcipt:  uni  rar  e-wui-^nt;  roh  i^fijijuuror 

n^X*^^'   ^~~^  tvxier.  —  10)   Xie    iMlU^C  bCi^  ^^dlcrhcilii^ftcn.      rii  uy,K<>f  rürv  \ivf)(]>v  TTi/xüi'  rtaan/tti- 

Kovra.  —  II)  t>eif!t  bier  „iici^en  bais  -("^ciliiic  \u."  ler  (iiuicl  n-MlI  i'a.icn,  er  babe  ba?  i^rcitcmap 
bcjt  ?lücrbi'ili;irtcn  ihmi  ber  3citc  i^cniMumcn,  bie  bcnt  .^ciliiien  ',iuicn\i)trt  irar.  —  l:J)  Cb  bicr 
nur  bie  Wauer  ter  -iforr-,  Cil  unb  -^iirfeite,  ober  üinimtlicber  l^ier  Seiten  jiemeint  (ei,  bleibt 
bvibiniieftedt.  Ta  jebint  im  Jevte  feine  UnterüteiMuii't  iiemacl>t  irirb,  i'o  barfman  ivobl  rinijeum 
fcie  i^leiite  Tirfe  annebmen.  Tie  inuumeine  J^obe  teö  (^Hn^duree,  bie  lut  auf  W  (£tleu  erftrecftc, 
(in  ber  ä5crbaße  auf  120)  erforbcrte  aücrbiuijö  eine  ftarte  Tiefe.  —  13)  Unter  latus  ift  bie r 

ber  Sciten-5lnbau,  ^*^V,  ober  bie  ©allerie  ,aen  9Jorb,  5n?ejt  unb  3üb  ^u  serfleben,  ber  auc  brei 

Stocfiverfen  bc^lan^,  in  beren  jebem  ;;<)  ^Ibtbeiluniien  ober  iuimmern  (10  ani  ieber  Seite)  fid) 
befanben.  —  1  4)  Tief;  ift  bae  '?.\\if;  ber  "Jlbtbciluniien  be?  untern  Stoefiverfeö;  benn  jencc;  be^ 
mittleren  betrui]  fünf  (iUen  unb  ba>5  bee  oberen  fetb^.  -^  16}  b.  b.  ^ron  ben  iienannten  brei 

Seiten;    benn  bie  Cilfeite  batte  feinen  5(nbau.  —  16)   f.  i.  rs5r.  — 17)  D'C'^C^  J^'l^tT 

D'tD^Ö  „breimal  breif;!^,  ober  aud)  brei  unbbrci^iji,"  ober  nacb  ber  Veeart  D^P^^üp-  weld)er  bie 

LXX  unb  i'^uliiata  folaten:  „5iveimal  brei  unb  breifnsv"  5?acb  biefer  i'erfcbiebenbeit  ber  l'eeart 
nebmen  Sinicie  '.)0,  ^(nberc  33,  3tnbere  (iC)  ^Hämmern  oter  .Kämmerlein  an,  bic  bac  .*?eiliiUbum 
einf*lief;en.  Terefer  uberfe^t  bier:  „riefer  (iVilIcrien  ivaren  brei  iibereinanrcr  unr  ^rei  unb 
breipi^mal  abi^etbeilt."    Kai  Tr/.tvpa  Tzy.evpöv  inl  TZMvpuv  rptöKuvTa  -plq  du:.  —  18)  nlX21 

oniHN*  nvnS  yzD  yiü  nu^Si'S  n^sS-'iC'N*  '^'p?  -""^^  '""^  '^''"^f"  ^^"  ^^^  -^^»"■' 

bie  inirenbiii  an  ben  (^kmäd^ern  (ober  Seiten)  bcrumüef,  um  i^efniltni  ju  werfen."  0?a^ 
III.  Kee.  6,  6  c|in;ien  bie  ^i^alfen,  wehte  bie  rsiallerien  n-Uiien,  ni*t  in  bie  ■'Büiuern  binein, 
fonbern  Vubten  auf  "ben  5(bfcituni,  wel*e  bie  bei  jecem  i:tocfrocrte  um  eine  (£Ue  eincjejoijene 
9JJauer  bilbete.  Tief^'  befaßt  bier  aud>  ber  Sbalbäer:  Capita  trabium  requiescebant  supra 
illud  quüd  eiuinebat,  neque  trabes  peiietrabant  per  i)urietes  doiuu^.  küi  ötäan/ua  h  ro  roi\L) 

rnv  oIkov  iv  roZf  rr/.evpo'ic  ktk/m,  tov  elvai  ro'i^  eTTt?-a/ißavojuevi3ig  üpäv.  —  J9)  Q**inj^  VH^'N /1 

ry^n  "1*p3  »Vini  fte  waren  nidjt  cinc^efügt  in  bic  innere  5)?auer."    9tac^  biefem  V!aute  bc« 

^ebräifdicn  mu§  bier  ba6  SDort  attingere  ber  33u(ii.  genommen  werben.  Tie  ß3alleriegemäd>er 
berübrten  wobl  bic  9Juiuer  bee  lempele,  aber  ibrc  ^autbeile  griffen  nicbt  in  bie  9}fauer  binein. 

b-(JC  "0  -apä-nv  fir)  a-riovrai  rijv  Toix^i'  ~ov  oIkov.  —  20)  H /1*^  /  il/V*2/  lIDD^ST  nDn"Tl 

,  T  ^:     -  :  tT     -    ':  T    :  |T  :         T    -:  jT  : 

n1^*^V^  „unb  ee  weitete  nd>  unb  brcbte  |ld^  nad>  Cben  ju  ben  Seitengcmviebern."    Yoö>  unb 

SReifd^l:  „Unb  immer  breiter  warb  t^  ringsum  na*  Cbcn  ^u  für  bie  Seitengemä*er."  Ö3laublid) 
x\t  bamit  gei'agt,  baf;  ber  oberfte  3tod  weiter  unb  geräumiger  war,  alo  ber  mutlere,  unt  ber 
mittlere  weiter  unb  gerviumiger  alt*  ber  unterfte.  —  Aur  ben  'Jlu^brud  Cochlea  „iitnerfenftiege" 

finbCt  ficb  im  bebr.  ^ertC  tcin  äDort.  Kai  rh  dpoq  ry^  ävuripaq  tüv  K/xvpüv  KQrä-ä  TTpoi^üeiia 
in  rov  roi^ov,   rrpög  tr/v  ävuTtpav  KVK/.cp  tov  oIkov.  —  21)  tl/V^/  M /J**^D 7  n*!Dn"DD1tD  *D 

rV^^  y^O  D*DD  »tt?fil  f^  fin  Umgang  be^  ^aufc3  ringsum"  fein  foüte.    LXX  f*on 

angegeben.  lie  i'ulgata  wollte  mit  bem  coenaculum  templi  ta^  übergemad^  anbeuten,  ba^ 
fid)  "bei  ben  gewöbnluten  Jrdufern  über  bent  Tad^e  befauf.  5lUcin  weber  im  .»öfbr.  no*  im 
(yried>.  finbet  "fid^  für  biefeö  5Dort  ein  ^ert,  obwohl  e?  wabrfcbcinli*  itl,  bafj  bie  oberfte  ^^ialleric 
bie   Stelle  bee  ccenai-ulum  vertrat.  ^-  22)    o-^f  öiarr/arirr/rat  tlrwt^tr  .  .  —  2c5)   72?T 

n^l3'nS  n^Vhvn'hv  nS;^'  n^lnnnn  J^  l^nat  man  som  unteren  jum  Cbcrftcn 

bur*  ba?  ?)iittlere."  Vo*  unb  j)Jeif*l  mcn  bei  „auf  S5>enbeltrcp^)cn,"  w,is^  üc^  im  Jert  nicfet 
finbet,  obwohl  ee  mit  Ö3runb  binjugebad^t  wirb.    ««« i«  -itv  KÖru-dei'  ävaßaivumv  i-l  -ä  i-tpüa 

Kai  j/c  Tüv  yeicüv  f-l  rä  7pi6pf»pa.  —  24)  Unter  bicfcr  .§öbc,  n^-l'  ^'^  "^*  ^*^'"  Sbatbder,  nacf) 

2beoboret,  Walfonat,  a'italpanbue  bas«  oberüe  S torfwerf  ^u  t>erfteben,  wc\ö>i-}  in  ber  i*reitc 
fe*i^  (£llcn  maf;.  Tcrefer  bdlt  bafür,  e?  fei  bier  von  einer  ^i^ruftwcbr  ber  (»allerie  über  bem 
oberften  S todwerf  bie  bliebe.  'Tiad>  lialmet  ift  unter  biefer  -£<öbe  bic  tirfcrbi^bung  ',u  verlieben, 
auf  welker  ba?  .^eiligtbum   mit  ocm  "Jlllerbeiligitcn  ftanb.    5lllein  warum  foUte  biefe  (f  rc^ 

crbc»^ung  nur  (i5runblage  für  bie  Seitcn3emad}er,  ill^*^^',"?  jlllDltD'  ^vaxnm  nid)t  ©runb» 


520  ^cr  g)ro)5§et  gjec^iet.  41,  8—13.  iKnnt.  24—36. 

laae  bC6   ^vtUfe^   genannt  werben?  nal  rb  -^pak}.  tov  oIkov  v-ipoQ  kvk?m  ötäcyrrj/ia  tüv  n'/.evpüv  Jffov 

TU  Ku/M/jJ  -Tixi^v  H-  ('5w(T-;//ia).  —  23)  ^ihx.  „©runblagen  cer  weiten,"  l>.  i.  bcr  ©atterie^ 
famntcrn,  waö  ^ier  moftl  „5?oiien"  ^eigt.  Dtx  33obcn  ber  3immer  bed  cberfien  ©tocfroerfeö  baue 

baö  !Wa§  oon  fe($3  Sßen.  — 26)  Ter  Setfag  nVi'X-  '^^^^  ^teronitmuö  rnttspatio,  bicLXX 

mit  (^inarnna  überfc&eit,  bebeutet  „.g»anbiie(enf."  Qc-j  mareu  fcd)?  Sttcn  ber  für^eren  'J(rt,  bie*?ont 
düeiibOi^en  b\i  \m\\  -i^anticiclcnf  retcbten,  uuc  einen  (vui;  nuif;cn.  —  27)  Unter  '-Breite  ift  Her 
bie  Tide  Per  aujjeren  '??Jaucr,  wetcbe  ben  3(nbau  umfcblof;,  ]\\  inn-ftef^en.  koi  evpo^  mh  mixov  r^g 
TTÄn^wf .  .    3Barum  ^teroni^muö  per  parietem   jlatt  parietis  gibt,  ift  fd)n?cr  ju  fagen.  — 

28)  n*3^  It^J^  nll/^'r'V  n*5  n^^  "^^r^J^^  """^  *^'^^  ""^*  ^''^^"'i^  ^*^"^  SeitenKiu,  ber  nac^ 
^^nncn  war,"  ',u  wcldicm  unooaftänfii(en  2a&e  t»ie  ®crtc  ^u  fupplircnfinb:  „batte  aud)  baijclbe 
9:>?ai?."  daimct,  Sorncliui^  a  ^x!apipe  u. "?(.  nehmen  bier  mit  3tcd)t  einen  freien  3taum  f  cn  ber 
23reitc  »jon  fünf  fiüen  an,  bcr  an  rcn  bc^cicbneten  bvci  Seiten  um  ba^^  .iöeilti^tbum  unP  etiler» 
beiliijfte  bcrumc(ina.  Tiefer  freie  9taum  Picnte  als  Sorribcr  ctcr  (^3a(Ierieivinii,  ?on  ree(d)em 
auc>  man  in  Pie  ilammcrn  eintrat.  5Uic^  Tercfer  fd)eint  etwa«?  -Jlcbnlicbeö  an^ünebmen,  fa  er 
überfc^t:  „Unb  wao  frei  blieb,  war  bae;  innere  bcr  'sKiUcric  im  lentpel."  3(üioli  überfeg,t  bier 
bie  i'itigata:  „Unb  ba^  innere  Jpaus  war  umiU'bcu  i^du  ben  (yanjicn  bcä  Jpaufee."  Kai  ra 
n-ö'/Mi-a  rä  äva/ifcrni'  riji'  KAeupüv  ro?  oimv.  —  29 )  ^)\ad)  iMtalpanfUiS  Sorncliu>j  a  l'apife,  ^(aiolt 
u.  %.  iil  bier  bie  53reite  bes  ^yrtcftert^orbcfe^,  b.  b.  bcr  9iaum  5nnfcben  ben  ^Priefter^cKen  unb  ber 
diif;eren  ^^1uer,  bie  um  ba«  .^cili^tbum  berumginji,  ^u  ocrftcben.  l'ocb  unt  j)leif*l  f*einen 
unter  bicfer  5?reite  bie  gan^e  5>?reite  be^'^Jnbaue?  anpnebmen,  intern  fie  bier  tie  9fcte  jieben: 
„.^wifcben  ben  'ijcmdcbern,  t>.  i.  '^^w  Ätoctwcrt  ^u  ^tod:aH'rf  war  eine  (>3aUerie  rin^eum,  oon 
weld>er  fie  Jbüren  in  Pic  'siemäcber  fübrten."  —  ^50)  tu  Tvepioqnx  .  .  —  31)  Taei  bebr.  ©ort 
uiunnach.  WctAco  i^.  <.i  mit  interior.  bier  mit  oratio  iiCiieben  ift,  bürftc  aud)  aw  bicfer  Stelle 
Wieber  ric  '.^efeutuniT  „freier  ?{aum,  ober  SorriPor"  babcn.  clorneliu^^  a  V'apiPe  x^erftebt 
barunter  bie  Kammern  al?  Drte,  bie  fem  fs)ebete  unf  bcr  3lnt>ad?t  j^ewiPmet  waren,  um  al  xii'pci 

Tciv  i-^e6püv  i-TTi  TU  ä-6>M~ov  Tt/i  -d^hpag  Tf/g  /iiäg  tt/c  irpog  Boppäv  .  .  —  32)    Ta-J  WCfUid^C  5tOd< 

werf,  m{ä:ii$  ba^  3iacrbciügfte  umgab,  batte  fomit  feine  3;büre.  -  33)  n^ppf  OIpP  DH^I. 
„unb  bie  2?reite  bco  freien  ^MaßeS  ((Jorriborf>)  war  fünf  Stlen  ringsum."  ml  -ö  evpog  top  ©6<7öf 

'ri)i!  ä-o/.niTrnv  Tvr/xiov  -rvTS  rr/ÄTog  kvk/Mev.    ®0  fiC  ©CnrcltrCppC,  WClltC  IHMU  UntCrCU  ßorriPOr 

in  ben  obern  unP  oberften  fübrte,  angebraAt  war,  cb  an  ücn  öftlid}en  crcr  wctllid^cn  (£den,  oPer 
in  ber  5)?itte  ^wifd^en  beiden,  ift  nid)t  angegeben.  9Ktcb  '?(Uio(i,  ''h^d)  unb  3lcifdil  gingen  biefe 
CK^enfcltrcppf"  ^^^^  bcr  i^nballe  au?,  ^lilctn  wenn  bicfc?  ber  (Vall  war,  fo  mnfue  ber  ßorriPor 
ficb  an<i>  auf  bie  Cftfcitc  erftredt  babcn,  woihmi  nirgenb  eine  5fnbeutung  gegeben  i)L  — 

8^)  nit^n  '^i)"^i<  "^'^^^  V^^l}}  """^  ^^'^  '•^'^"'  ^^^  '^'^'^  ^^^  5Ibgcfonberten  |lanb  gegen 
bae  3)?eer  (5Be|ten)  bin."  GS  Idjjt  fiA  nidit  mit  Sid^erbeit  beilimmen,  na^  unter  biefem  „'Sau," 
iittb  wav'  unter  bcm  „"JtbgcfonPerten"  TT^U  i"  iH'rftebcn  i\1.  "JtUcin  ba  t^on  Grftercm  nur  Brette, 
i!ängc  unt  Tide  angegeben,  "iliiAt?  aber  t»on  einem  ^mbalte  gefagt  ift,  \o  bereutet  e«  wobt  nur 
eine"'?3Jauer.  Tas  "„■^Ibgcfontcrte"  burfte  mit  '^3runf  als  fa?  ^'Ulcrbeiligite  oper  bie  »fronte  Peö 
5lücrbciligften  vangcfcbcn  werfen,  ^tne  i^Jauer  nun,  welAc  als  Per  duf;crftc  '-i^au  feS  heilig» 
tbum?  be^cidntct  ift  unP  Pic  (s^emädnn-  uuP  SorriPorc  umfAlof;,  man  wirflid^  in  Per  :)tiditung 
t>LMi  2ÜP  nad)  9fprP  (23rettcmaf))  ftcben^ig,  unP  in  Per  ^i*tung  v»on  ©eft  nait  Dft  neunzig 
Gllcn,  wie  bicfes  i^JcalPonat  genau  bered)ncte  unP  Pcr\!efer  aus  Pen  bisber  angegebenen  Wai?en 
leidu  felbft  bered^ncn  fann.  Ta\;  \k  nad)  ber  iUtlgata  fo  be^cid>net  ift,  als  wäre  fie  nur  im 
il>}eftcn  gelegen  gcwcfen,  Parf  ni*t  beirren.  Tenn  in  Per  propbctifdu'n  :'){epewcife  fliefjen  pie 
getrennten  "jlnfdiauungen  oft  in  (£ine  ^ufammen.  Ter  bl.  Sdn-iftftcHer  will  nur  fagcn,  bie 
<)?iaucr  babe  auf  bcr  "iS}cftfeitc  be?  Icmpcis  Pie  'i3rcttc  (rtdUiger  Vdnge)  'oon  70  SUen'gebabt. 
Gr  nennt  Pie  V'ängc  bier  ©reite,  weil  Pie  jHiAtung  i^on  3üP  nad)  "JcorP  als  bie  eigentlid^e 
i^reitericbtung  galt,  wäbrcnp  Pie  ihmi  ©cft  uad)  Cft  als  V'dugc  galt.  i^ilal15auPuS  nimntt 
bier  auffalleiiper  JOcife  Pic  i^reite  *^on  TU  'Sllcn  als  Vänge  oön  ©cft  na*  Cft  unP  !>crftcbt 
unter  Pem  ©au  blof;  Pen  ('»icmdAerbau  obne  einen  freien  ^■Xaum  unP  obue  eine  weitere  UmfangS- 
mauer,  worna*  Pann  PaS  Vängenmaj;  t^on  '.»0  (£(len  als  .f>öbcnmaf;  genommen  werPen  müf;te. 
riefe  "Jlnficbt  bat  ic^  ©ielcs  gegen  fid>,  Pap  eine  ®iperlcgung  wobi  nidu  notbwenPig  erfd^eint, 
obwobl  fie  (£ornelius  a  l'apiPc  als  Pie  „beijere"  be^^idinet.    Kai  tö  ('ii6pi::nr  kutu  -poru-ov  rah 

ä—n'/onrov.  üc  TTpof  Ü^d'/.aaouv  Ttt/xüv  F.ßdonyKovTa,  TV/.aTog  Tav  Toi^ov  tov  cmpiCovraq  Tr//\ijr  -tvrt, 
eiipoc    KVK/Mev   aal   /I7/Kng   avTov   ttt/x'ov   hevr/KOVTa.  —  3o)   3^    Per  ,]M  „bunPCrt  SUcn"  finb 

au*  bie  cilf  Ci-flen  per  ©orballe  miteingerc*net.  Ter  9>ropbet  nabm  bie  runPc  3^ibl  bunPert, 
ftatt  ber  eigcntlidum,  welebe  lo]  betrug.  Kai  (SießtTpjine  KaTfvavTi  roh  oi^oc  fif/Knc  -t/x'^'''  tKUTöf. 
3(ii  rie  ':Vartifcl  et  ^cigt  bier  feine  3lPtition  an,  fonPcrn  bepeutet  „nvimli*."  GS  werPcn  je^t 
ndmlid)  Pie  einjelnen  ©eftanPtbeile  Pes  Jpaufes  genannt,  bas  .separatum,  ni?Jl''  berna*  baS 

T  ;    • 


Der  ^ropH  Sjec^icf.  41,  13—21.  2(nm.  36—55.  521 

fUtlifioiuni,  n*J)3'  fllblirf^  tii  pariotcs,  i"Ti"l*p.    unl  ru  ätzÖAoiKn  Kai  rd  thopii^m'Ta  Kai  o'i  rol^^i 

ai'Tfjv  /ii/ho<;  TTi/x'-»'  tKauiv.  —  37)  jn^lDil  ^JD  DH")  -/^ic  '-Brcitc  (boct  ^Itaiimc?)  »or  bcm  -ipaufe 

geilen  Cflcn."  (£?  ift  Incr  bcv  inn-vlaij^  in  uHiibcin  bcr  i^vanbovrcraltar  feine  2tcüc  hatte, 
flcmeint,  ber  in  feiner  "i^veite,  b.  i.  vhmi  ^il^  nacb  Ohnb  i^erafe  loi)  (£üen  maf;.  Sonait  niuf; 
bic  i^eKiuptnniT  ihmi  Vmt  unD  '1ieifcl)I,  bas  leniveKu'Kuife  Imbe  mit  feinen  'Einbauten  unD  bem 
tveftlidicn  l^aue  einen  ^Kaiun  oon  ioo  l£üen  im  '^Je^icrte  einiienomnicn,  als<  nidu  beftimmt  iU'nUi^ 
bc',fidMiet  UH-i-ren.  Tenn  Dac;  -i^eiliAtlniin  bilbcte  ^nrd^a^u^  fein  '^K^iiievte  (CuaMMt),  maii  man 
bcn  iHM'bof  ba5nred)ncn  ober  nid)t;  nn^hl  aber  bilreten  ein  foldu\^  bic '^icbdupe,  ivedte  ben 
S^riefteroorhof  mit  Dem  .^eiliv^thnm  unammeniienommen  nmfdiloffen.  —  3S)  C£<5  irt  bier  moM 
bie  r>fet>e  '.hmi  lener  Waner  oDer  jenem  'i^au,  ber  anf  cer  •^^'inter  oter  tJöeftfcite  be?  Iemve(<<  oon 
©üb  nad^  '^corb  fiel)  erftrerfte  \\wx>  iv  12  \\\  70  (fllen  l'dnde  (res)),  i^rcite)  be^^idMiet  auMDen. 
Die  "^IbiveidJniui  be>5  flJafje»?  im  oorliejienben  "i'erfe  barf  nicbt  beirren.  Tenn  e^s  i|l  bier  Die  vy\\\\<: 
(Streife  bicfe>?  i^auei<  innt  2ÜD  \\<\.d'^  OiorD  i^ereebnet,  nid)t  blofi  jene  3trcrfe,  Die  Dem  "Jdterbeiliaften 
pei^enübcrfianb.  i)italpanDnei  oerftebt  Darnnter  Den  33au,  welil)cr  ben  "iPriefterbof  einfd)lof!. 
Tic  LXX  flcben  ba>5  2Bort  PJ3,  jclificii,  mit -oc  fJ/op/roiTof.  —  fj*))  np^ili^f  f^'^t 'i*^i"l) 

JKabbi  SaliMnon  unb  V'iM-anns?  bie  i^ebentnnii  „2äu(en,  ^H'eitcr,  IPanbvfcücr,"  nad)  l^atabluei, 
9?falDonat  n.  '^(.  Die  oon  „.siammern,"  nacb  .'pieroniMitni^  bie  ihmi  „•V'^allen,"  t^ija-ocu,  ireldic 

ÜJJcinnn;^    aud^    'iMlalpanbn?    tbeilt.      Knl  rh  ürriihii-a  h-i^sv  Kn)  h'\-in'  -iixüv  lua-vv  rb  iji/kiic.   — 

40)  Xiefcr  abiicbrodu-ne  'i^eifau  mnf;  nmfdn-ieben  werDcn  unb  bat  ti>obl  ben  Sinn:  Unb  fo 
maf;  er  Den  innern  lempcl  (-»öeiliiitbum  unb  5tllerbci[iiiftec>)  mit  fainmt  ben  i^orbatlen,  b.  b.  Die 
brei  übrii^en  Seitenbauten,  u>e(ite  ben  inn-bof  mit  bem  Icmpel  umfdUiejien  unb  ebenfad?  KM» 
SÜen  mafjen.  na)  o  rabr  k(ü  n'i  yuvicu  kcu  tu  aV/äfi -h  t-^corepov.  —  .41)  3lud)  iu  bicfcut '-Bcrfc 
muf;  \.HM-auoi^cbad>t  werben :  „er  mafj."  Die  fenestrae  obliqu«;  finb  nad)  bem  fi^ebr.  „»ocr» 
fd)k''ffenc  ober  l^er^■litterte  i'jeniler,"  atumoth.  Kt-öarvco/ueva  kuI  nl  -^rph^ar  (]iK-i'üj-ai  .  .  — 
■42)  f.  i'.  1;>.  <&i  finb  bie  (^Kin.ae  an  tnx  Drei  Seiten  bei?  .iöeili;itbum>5.  IntKpa'vmu;  kI-k'^l)  roic 
r/Hair.  Lars  Jm/oVrta'.  —  43) " '/^  H^'^J^*  HPH  lA'?  //-HH- ber  Sd)we((c  baö  bünuc  .ipol^ 

riniix-um."  Die  S*nH'nen  batten  eine  '•JUielabun;^  cDer  i^efleibuni^  »on  ^ol},,  bie  rinn^^  um  fie, 
um^bie  Ceffnunn,  lei  e-?  Jbür-  ober  J^enfteri^ffinnui  berumlitf.  l'ocb  uuD  j1tcifd>(  überfeinen  bier: 
„Siner  jeben  ^^d)UH'(te  i^ei^enüber  war  ^ol5sietafe(,  rin^untm  \\m  a(len  Seiten."  ßorne(iu6 
a  V'apibe  erfldrt:  Postibus  donius  singulis  resi)ondebant  sinuula  luiiina  vel  tabulata  sinsiubs 
tabulatis.  koi  ö  oJko^  Kai  rä  TrXrialov  t-^i'/M/jem  kvk'aca.  —  44)  ^cbn.un"Ud)  ift  bier  bcr  Siuu 
anjunebnten,  ber  iH^Den  babc  big  an  baö  Rentier  gcreici^t,  ba  eine  fo[*e  JHeben^^art  DurAauei 
uniiebränd>lid)  wäre.  iMelmebr  nuntte  i^efai^t  fein,  ber  (Suiiel  babe  auet)  Den  sPoDen  unb  Die 
3ßanD  'oom  i^oDen  bi?  ^u  Den  Renftern  iicmcffen.  Kai  tu  läaipoc  Kai  i-K  -or  eSäcpnvc  i-ur  njv  iitviui^un' 
„aud)  ben  '-i^oDen  unD  *^om  i^oben  biö  "ut  Den  i^-enüern."  —  4^5)  ^ebr.  „Die  bebecften-?T;-enfter," 
mecnssotb,  wav^  entweDer  auf  läeblein,  bie  fie  batten,  ober  aufl'dbcn.  Die  man  auf  unD 
Jumad^cn  fonnte,  \n  Deuten  i)l.  Ter  2?eifai3  super  ostia  bei^innt  int  A^ebräifdien  ben  nädiftcn 
iUn-j,  iveleber  iuDeffen  innitiil  mit  bem  iHM-liesieuben  jufammenbän.at  unb  mit  ibm  nur  (£inen 

SatJ    bilDCt.      K(u    n'i    ijrpi^fi;   äva7rri>(Tr7u/j.fi'ai  t/>/C!(T(',>i:  elr  tu  (haKi'rrTtiv.  —  4<»)    Ter  (iUCiel  Utat' 

aueb  Die  ^){äumlid)feitcn  über  ben  Ibüren,  fowobi  im  inneren  Jpaufc  ("Jlderbeiliiiften),  al?  im 
äupereu  (.^eilii'(tbum).  Kai  rwf  rr/j/aiov  tj/c  iauTtpar  Kai  tue  ri/q  iiu)Tipa>:.  —  47)  ^facb  bellt 
^ebr.  ifl  bier  ihm*  per  ba?  'l>erbinDuui5>5Wort  et  5U  fuppliren.    Kai  i<j>'  bhw  rbr  roixnv  KrK/<;).Jr 

TG)   fffwiev   Kai   h  nh  t-^u-dsv.   jeyAVfj/xrva  Xepov,ii/.i.  —  JkS)   Hllp    »bic    5)?aOe"  —  fcfceiut  lut 

^"f  "TTO  „Pf  nta§"  in  3?.  15  ]i\  belieben.  —  49)  Terefer  überfielt  bier  ba?  33crbinbuni^?tvcrt 
et  UUD  bringt  biefen  Sat3  in  unmittelbaren  .]ufammenban;^  mit  Dem  in^ric^en.  (£r  weift  fomit 
ben  ;ief*nit!iten  (ibcrubim  ibre  Steile  .super  ostia  an.  "JlUein  Diefe  C£berubim  batten  ibrcn  flM^ 
nidn"  über  'ten  Iburen,  fouDcrn  an  allen  iPduDen  riuit-Jberum  unb  audi  auf  Den  2bürflüitcln; 
III.  Reir.  6.  2".i. — '50)  Xa  biefc  ßberubim  eine  erbabenc 'Jlrbeit  (baut  relicf)  waren,  ii> 
founten  fie  f  on  Den  oier  i^efiAtern,  bie  fie  nad)  ber  'i?efd)reibuns^  tv  cap.  1  batten,  nur  utui  feben 
btffen,  oDcr  '.nelmcbr  ee  fonnte  Der  .Hünftlcr,  ber  fie  fertiitte,  nur  ^wei  in  orDentlicber  4i?cife 
anbringen.  —  -5! )  511Ie  ilsiuDe  inweuDiit  unD  aui^wenDiit  waren  voll  Sberubim  uuD  "J-Vtlmen, 
fo2  ba j5  nircjenb?  eine  jVläd)e  ^u  feben  war.    öiaii^y/.v/iiLnviK  umh;  6  oiKor  .  .  —  ')-2)  j*"lj<np 

nnSn  ^}7*2~1^  "-■*'^'"  ^-^oben  biö  über  bie  Jbüren  binauf."  Ik  tov  iMourr  hoc  tov  ourrdi- 
fjaTor.  —  o3)  f.  i.  ^^3r.  —  Xif  S5?dnbe  waren  getäfelt.  —  54)  nj/*3"l  HtirD  ^^^HH  »bie 
3:bürpfofIe  be?  Tempel?  war  v^iercdii^."   S?  ifl  bamit  ber  (i3eitcnfat3  \,\\  ©ölbunjt  auivtefprod^en. 

Kul    TU    u)iur   Kai   ö   vaur  !ivu-Tvaaöi.ievnq  TeTpäyuiva.  —  O'j)    HJ^'^OD  HK^I/tDri  C*1pr7 'JÖ"1 

„unb  bie  "Jlnficbten  bc?  .t^eililU^ltm?  waren  eine  wie  bie  anbere."  So  '?.ValDonat.  "Jlllein  na* 
bcm  SbalDder  uuD  nad)  ;1(abbi  Salomou:  „Tie  ^Jtnfidn  De;?  ^^lüerbeiliitüen  war  alei*  ber 
^errliebfcit,  bie  id)  v\\^  beim  glufj  (£bobar."    ^iJad)  lerefer,  ^^lllioli,  l'oe^  unD  i)icifd)(  ift  bcv 


522  t)tx  fvop^tt  gjed^ict.  41,  21—26.  2lnm.  55—66. 

(Htnn,  bie  %hixxt  bH  2Ißcrf)ctti(^ftett  fei  auA  wie  bie  beg  ^eilifltfiumg  öiercdig  getvefen.  9?ilal= 
jsanbug  erflart  bie  i£telte  fo:  äaucti  Sanctorum  et  Sancti  f'acies  utpote  quse  eandem  specta- 
bant  coeli  re.gionem  et  eodem  aspectii  videri  poterant,  erant  orunino  similes  dispositione, 
ornamentis,  incrustaturis,  sedunasymmetriadispares:  nam  hujusantepagnaentum  utrumque 
ex  ((uarta,  illius  ex  quinta  latitudinis  jiorta;  parte  factum  fulsse  dicitur;  et'.  III.  Reg.  6, 
31-38  I^icfc  firfläntnfl  bürfte  wo^l  bie  rid^tigcre  fein.  Kurä  npäau-uv  rüv  äyiuv  bpaai^  üg 
Uiq  4vciacriiinov  ^vAivov.  —  36)   b.  i).  be«  ^Raüc^opfcra^tar^,  ber  im  ^eiUijtbume  ftanb.  — 

37)    Kai    ro   evpog    Trr/jtJi'   Ji'o  Kat  Kqjara  elje  Kai  ■//  ßäair  avro'v  Kai  rol^Oi  avrov  ^vltvoi.      Unter 


parietes  ftnb  bier  natürtid)  bie  Siänbcr,  bie  bcn  Jif*  umgaben,  ju  sjcrfteben.  —  38)  (£e  ijt 
((iwer  ju  fai^rt,  cb  bicr  unter  luensa  üomini  ber  JWvtucbaltar  ober  ber  ibm  ßeiienübcr  flanb,  ju 
5?erftet)en  fei!^  —  39)  SowoM  baö  Jpciliiitlnim  <xU  ba^  5([lerbci(iyifte  batte  iwn  3:büren;  1.  c.  — 
60)  worunter  bier  bau  5(üerbeilis:?ftc  jü  tterfteben  ift.  —  61)  Ter  3Iueibrucf  ex  utraque  parte 
feblt  im  Jpcbr.,  wo  es  cinfacb  t)eißt:  „3wei  itbüren  waren  an  beiben  3:büren/'  t.  bJefe  ber 
beiben  Übüren  batte  jwei  3:bürfIü(\eL  toZf  övai  i^vpu/mm -oig  o-poguroic.  —  6iä).rie3Wei 
glügel  binac«  mittele  eines  5^al?eS  unb  2(niieln  ^ufammen  unb  fonnten  beim  Teffncn  über* 
einanber  ciefitlagcn  werben,  (gomit  waren  fie  niitt  wie  unfcre  Xbürflügel,  bie  »?oneinanber 
getrennt  i'inb  unb  beren  jeber  nac^  einer  anbern  Seite  aufgebt.  —  6^5)  Jpebr.  unb  LXX: 
„3wei  Jbüren  (^lügel)  waren  bei  ber  erften  2;büre,  unb  3wei  bei  ber  i)intercn."  —  64)  «/r« 
tIjv  y'Av(p>/r  tüv  äj/uv.  —  63)  '^iaii)  biefer  Ueberfe^ung  unb  nacb  bent  31uSbrucfe  ber  LXX: 
cnnvfiaia  ^vAa  ifl  aujunebmen,  bafj  bief;  .&0I5  an  ber  Jbüre,  bie  *oom  ^eiligen  in  bie  i'orbatte 
fübrte,  biefer  war,  als?  ras  ^0(5  bei  gewt»bnlieben___3:büren,  an  welchen  fein  ^Ani^werf  angebra^fet 
war.  5tücin  ba  bie  innere  Jbürc  aueb  mit '^cbnißwerf  i^erfebcn  war,  fo  fiebt  man  nicbt  ein, 
warum  Mi  nur  »on  ber  dutjercrt  3:^üre  gcfagt  fein  foU.  Ter  ^inn  beS  ^cbr.  ift  baber  »ermutb«: 

lieb  ein  anberer.  (Jg  ^et^t  ba  y^nn^  dSiN*.*!  VIÖ'Sn*  f  j/  ÜJ^I  """^  ^^^  "'«r  ein  .^olj» 
baifen  C[ic\cn  bie  2?orbaüc  nad)  5lu§en."  ©o  nebmen  ee  bie  j>iabbincn  unb  ber  dbatbder.  Cber: 
„(£s  wären  ißalfen  (SJiegel)  gegen  bie  S^orbaüe-,"  um  nämlid)  bie  2büre  nocli  fefter  unb  ftcftfrer 
ju  fd)lief)en.  ®o  SKIiöii,  Xerefer  u.  21.  Ober:  „Ss  war  eine  Sebweüe  (ßkfimfe,  2Utftritt) 
»on  ^olj  gegen  bie  tl^orbaüe  ju,"  —  fo  baf;  man  beim  (Eintritt  in  bie  Jbüröffnung  über  eine 
Sdiweüe  \n  "fteigen  batte.  —  66)  rer  Ueberfe^er  Mdm  ficb  5venj^er  über  ben  Jbüren.  (£e  ifl 
möglich,  bap  fold)c  ijorbanben  waren.    Sttlein  aud)  laut  bes  ^ebr.  ift  bier  nur  bie  9tebe  öon  ben 

f^enftern  an  ben  beiben  Seiten  ber  2?0rt)aae.  -^N*  löP")  ISP  Dn.^rn  H'lDtPH  D^^lSm 
D^li^n  nlÖriD  »""^  ^^  waren  gegitterte  genfter  unb  fiaimcn  auf  beiben  Seiten  ber  35cr» 

T  T  :     ■ 

balle."  Kai  i?up/Jff  Kpvnrai.  küI  öiefiirpi/dev  Ivdev  Kai  iv&£v,  e/f  rä  öpo(p6/uaTa  tov  ai?.ä/j,  Kai  -ä 
Tr'AEvpä  TOV  oiKüv  kt^vyufitva. 


Caput   XLir. 

1.  Et  ednxit  liie  iti  atrium  exterius^  per  viaM  edücentetn  ad  Aqui- 
lonera,^  et  introduxit  me  in  gazophykiciiim,  quod  erat  contra  separatum 
aedificiiim,^  et  contra  aedem  verü;entem  ad  Aquilonem.  2.  In  facie 
longitudinis/  centüln  cubitos  ostii  Aquilonist  et  latitüdinis  quinqua- 
ginta  cubitos,  3.  contra  viginti  cubitos  atrii  interioris,^  et  contra 
pavimentum  Stratum*'  lapide  atrii  exterioris,  ubi  erat  porticus  juncta 
porticui  triplici.  4.  Et  ante  gazophylacia  deambulatio'  decem  cubitoruin 
latitüdinis,  ad  interiora  respiciens  viae  cubiti  unius.  ^  Et  ostia  eorum  ad 
Aquilonem:  5.  tibi  erant  gazophylacia  in  superioribus  humiliora:^ 
quia  supportabant  porticüs,^"  qliae  ex  illis  eminebant  de  inferioribüs,  et 
fle  mediis  aedificii.  6.  Tristega  enim  erant,"  et  non  habebant  columnas, '^ 
sicut  erant  columnae  atriorum:'^  propterea  eminebant  de  inferioribüs,^* 
et  de  mediis  a  terra  cubitis  quinquaginta."^  7.  Et  peribolus"^  exterior 
secundum  gazophylacia,  quae  erant  in  via  atrii  exterioris  ante  gazoph}"- 
lacia:  longitudo  ejus  quinquaginta  cubitorum.  8.  Quia  longitudo  erat 
gazophylaciorum  atrii  exterioris,  quinquaginta  cubitorum :  et  longitudo 


Der  ^rop^ct  Sjedjiel.  42,  1—3.  ^lnm.  1—6.  528 

ante  faciem  templi,"'  ceiitum  ciibitonim,  9.  Et  erat  subter  gazophylacia 
haec'"*  intrcitiis  ab  Oriente  in<j:;redientium  in  ea  de  atrio  exteriori.  10.  In 
latitiidine  periboli  atrii,  quod  erat  contra  viam  (Jricntalem,'^  i)i  facieni 
aedificii  separati,  et  erant  ante  aediüciuni  ,t!;azopliylacia.  11.  Et  via  ante 
faciem  eorum  juxta  similitiidinem  gazophylaciorum,  quae  erant  in  via 
Aquilonis:  secundum  longitudineni  eorum,  sie  et  latitudo  eorum:  et 
omnis  introitus  eorum:  et  similitudines,  et  ostia  eorum;  12.  secundum 
Ostia  gazophylaciorum,  quae  erant  in  via  respiciente  adNotum:  ostium 
in  capite  viae:^"  quae  via  erat  ante  vestibulum  separatuin"'  per  viam 
Orientalem  ingredientibus.  13.  Et  dixit  ad  me:  Gazophylacia  Aquiloni«, 
et  gazophylacia  Austri,  quae  sunt  ante  aedificium  separatum:^^  haec 
sunt  gazophylacia  sancta:^  in  quibus  veseuntur  sacerdotes,^^  qui  appro- 
pinquant  ad  Dominum  in  sancta  sanctorum:"  ibi  ponent  sancta  sanc- 
torum,  et  oblationem  pro  peecato,'^*^  et  pro  delicto:  locus  enim  sanctus  est. 
14.  Cum  autem  ingressi  fuerint^  sacerdotes,  non  egredientur  de  sanctis 
in  atrium  extcrius:  et  ibi  reponent  vestimenta  sua,^*  in  quibus  ministrant, 
quia  sancta  sunt:  vestienturque  vestimentis  aliis,  et  sie  procedent  ad 
populum.-^  15.  Cumquecomplessetmensurasdomus  interioris,  eduxit  me 
per  viam  portae,  quae  respiciebat  ad  viam  Orientalem:  et  mensus  est 
eam^"  undique  per  circuitum.  16.  Mensus  est  autem  contra  ventum  " 
Orientalem  calanio  mensurae,  quingentos  calamos  in  calamo  mensurae 
per  circuitum ^l  17.  Et  mensus  est^^  contra  ventum  Aquilonis  quingentos 
calamos  in  calamo  mensurae  per  gyrum.^^  18.  Et  ad  ventum  Austra- 
lem^  mensus  est  quingentos  calamos  in  calamo  mensurae  per  circuitum.''* 
19.  Et  ad  ventum  Occidentalem^'^  mensus  est  quingentos  calamos  in 
calamo  mensurae.  20.  Per  quatuor  ventos  mensus  est^'  murum  ejus 
undique  per  circuitum  longitudineni  quingentorum  cubitorum,  et 
latitudinem  quingentorum  cubitorum  dividentem  inter  sanctuarium 
et  vulgi  locum.^^ 

1)  ircIAc^  bicr  bcr  ^Vicflcri^orbcf  i(t,  bcr  fonft  atrium  intcnns  bcif;t.  —  2)  ^•(7t  ömro/^r, 
KarfravTi  -f/(  -\'/.ij<:  Tfi<:  irphi:  Bop/mv.  Xic  LXX  iiiaitteii  bicr  bcn  'i)?prtcn  bcj^wciicn  5uin  rftcn, 
trcil  l«a?  I^or  bcx^  ^ciltc|tbumef,  aui^  ivelcbciu  bcr  (fncjcl  mit  fem  'iPrcpbctcn  beraiirtrat,  i\ci[(\\ 
£|len  mar,  fcmit  an&i  bie  crftcn  2cl)ritte,  bie  fte  mad)teu,  c^ci^cn  Cftcn  j^cricfttct  ivarcu.  — 
3)  Taö  .irazopliylacivnn  ift  bcr  iviiv^c  Jraft  bcr 'iPrtcftcr5e(Icu  an^'  bcr  9iorb"fcitc  iiut»  tan  bcm 
separatum  iV'ilfnwt^cv  ui'b  bcr  asdes.  Unter  (£ rftcrcm  'ocrftcbt  man  cntwcber  t^ae;  (\an\e  Siinctn- 
arium,  ober  nur  fae  5lücrbci(ii^ftc;  unter  l'c^tcrcr  »ocrftcbt  mau  cntwc^cr  ba^  •C'ciliiUt'um  cpcr 
bie  dui?cr|te  Waucr,  welche  bae  sian^c  Sanctuarium  umfcblcp.     Kai  el^/'/yayi  /if  xal  hhh  i^iApai 

TTEVTE,  E;)(6^Evat  Tov  a~o'/oi7Tov  K(ü  txofiEvat  Toii  ihopiCovroi;  Tzpui;  Boppäv.      I~er    'JPrOpbct   bcfctircibt 

6icr  bie  ^Jorbfeite  bc5  "iBauee!,  bcr  ben  ^"'ticilenun-bof  cinfcMof;,  ircil  er  bc?  'Jr'auee  bcr  £\t-'  unb 
55?c|tfeite  fd)cn  c.  41  (£nväbninui  i^ctban.  —  'i]  „nacb  bcr  l'anvie  ani^cfcbcn,"  b.  b.  von  iln-ftcn 
ncid)  rften.  Ter  ^yrcvbct  fpridu  bicr  fcbr  apcfoptifcb.  Xcr  5inn  aber  itt  offi-'^t^^ii":  ^c^" 
Väni^cnraum  bee  (i3ebaubci^  am  'Dforbtbpre  bctrui^  loo  (ißeit,  bcr  iM'citenraum  ober  bie  Sicfe  bc-j 
!^auee  (fiMi  Süü  nad)  'JJorb)  fammt  bem  ^'Porticuei  5o  (fücn.  i~}  -i/xtic  tuaun'  ////lor  -pbr 
Boppnv,  Kai  rö  TTAnro^  TTEvr/'/Kovrn.  —  5)  »oruntcr  bic  '-J^rcttc  bcei  iPricftcroorbofcci  \n  ocrftcbcn  ift 
41,  10.    '■JJad)  bcm  ^ebr.  |\tciut  bier  ein  neuer  2ai}  ]n  bci^inncn,  unabbän.ai;^  ihmu  iHM-ber.ie» 

bcnben.      (ha}typa/j/Jtvai  ov  rp6~ov  a'i  rri:/.a/  r//f  a'v'/.fjr  -fjc,  icurtpac.  —  (»  )    .^Cbr.  ,,Unb  i(Ci'(CnÜbcr 

bem  3teinpflafter  bc«  aupercn  In^rbofcg  (bc^  iUnbofe^  5?raclS)  war  3duleniian>^  «mm-  5äuleu- 
^axic\  brcifdltiiv    Xa?  2i>ort  pTlN/  «»clcbciJ  bic  iHiI^ata  mit  porticus  cjibt,  nnrb  i^on  rcn 

i'eritCi^rapben  für  ein  2Bort  iHMi  unbcftimmbarer '-BcbeutuniH  gcbattcn.    S^  fann  inbeJTen  nidn 


n?cf)t  etwaö  anbercö  a(?  „Säulcntianö"  beiilcn.    £b  aber  bai^  29ort  D^C'vC^D'  tripücl.  bicr 

auf  brei  ncbcncinanber  iiici"cibte  Säulcnj^äniic  (3l[Iic!i)  ober  auf  brei  Jtorfwcrfe  eine?  cinjisU'n 
5U  beuten  fei,  bleibt  babiniicjlclü.  tlorncliu?  a  Vapibe  crflart  bier:  purtieus  junota  porticni 
triplici  erat  castellum  vcl  porticus  quadrata,  quas  erat  in  medio  portieuum  trium,  seil, 
occidentalis,   aquilonaris  et  meridianse.     Kai  uv  rpu-ov  ra  7VEpiarv/,a  -f/q  av/.f/q  ri/^  i^uT^pnr 


524  ^tx  ^vo^l)ü  Sjec^iel.  42,  3—18.  Stnm.  6—35. 

eaTnixiUfihat,  ävrnrpöauTToi  aronl  Tpiffaal.      TtC  ^M^e   Scfitrcil'Unf^   bt$   ^BaUC^    OCtt   btefcm  In« 

a>.  13  bietet  iiro§e  Xunfd&eitcu  bar,  mit  bereit"  'iJlurlcttung  bie  Srflcirer  biö&er  ftd)  frud^tlo^ 
bemübt  haben,  ^n  einem  3?ud)e,  wie  bie  i)^-  Scfirift,  bürfen  foId)e  Tunfelbeiten  ntrf)t  befremden. 
(£»  ift  ja  M'i  "Sndi  bcr  ®cbeimniJTe,  <in  bie  wir  glauben,  obne  jn  fd)auen.  —  7)    „unb  i?cr  bcn 

3ellcn  (ber  ^riejler)  war  ein  ®ang,  ober  2Bcg,"  Tj'^nD'  Trep/Traroc.  —  8)  ^^p^-!!5^7"^^t 
nn^  tli^i^  Tl*11  „luii^  rennen  511  war  ein  SBccj  (über  waren  SBege)  i?on  (£iner  ®Ue."  inl 
-i/xeig  harbv  tö  iii'/koq.  —  9)  ©er  2tuöbru(f  nnyp,  ben  bie  i^ufg.  mit  humiliora  gibt,  bebeutet 

Cigent(id)  „gCÜtrjt."     kcu  nl  wcf/nraToi  ol  hwepCiOL  öiaavru^.  —  10)   H^ilO  D*p*DJ^  17Dl*"^3 

pj?  m^U^rin.pT  nl^nnnn/p  »i^ei^  ^^  ^i^  ®dulcn  fürjer  würben,  a(6  bie  beiä  unteren 

UUb  mittleren  *Saue3.''  öri  k^six^TO  tö  TTepia7v7i.ov  i^  ahmv,  EK  Tov  inroKdru)d-Ev  TTEpia-'vXov  Kai  to 
<hüar)]iia,  ovrug  KspicrrvXnv  Kai  (hnaTTjfja,  Kai  ovtu(;  araal  (Yvn.      T-te   geWl^bnlic^C   Ueber|e^Ung  btr 

i^ulg.,  wie  fte  Derefer  aucfe  für  ba^  .'pebr.  annabm,  lautet:  „Weil  fte  auf  ben  gewölbten  ft3ängen 
rubten,  bie  awi  ben  unteren  unb  mittleren  etpcfwerfcn  berijorragten." — 11)  sc.  gazophj'lacia. 
(5/ör<  rptiT/Mi  T/aav.  —  12)  „abcr  fie  batten  feine  Säulen,  wie  Die  ber  5yort)ofe,"  b.  ^.  bie  obcrfte 

3eUenrei&e  fiatte  feine  fclcben  Saufen.  — 13)  rüv  ti'oripov.  —  14)  "tirinp  7V>^^  p   /I^ 

jlijjl  „barum  war  fte  (bie  obere  3cßcnrcibe  namlid))  fürjer  (wörtlicb:  ^urücfgcjogeucr)  alg 
bie  untere  unt>  bie  mittlere  lunn  33obcn  auf."  —  lf5)  Tiefer  '^eifa^  feblt  fowobl  im  ^ebr.  al^ 
in  ]jXX  unb  ift  wobl  alö  füefienb  au?  ber  i^orftettungbe-*  Ueberfetj,crei  ju  betracbtcn.— 16)  1"TJ| 

„■DDJauer."  3(llioIi  »erfiebt  eine  93ormauer  barunter,  bie  gegen  ben  2?oröof  beö  2?oIfe2i,  gegen 
rften  gejlanben,  unb  betracbtet  bie  f[!änge  »on  fünfjig  Süe'nalei  bie  '-Breite,  wie  2?.  2.    Kai  ^öig 

i-:;ioii}ei\  UV  rpönov  nl  e^t-fipai  7^f  avAf/c  -F/g  ffw-f/jöf,  al  ß/.i7Tovaai  ärrh'avTi  röiv  fferfpdii'  rüv  rcpog 
Huppäv,  /n'/Kng  7rrjX(ov  nevriiKovra.  —  17)    Kai   avrai   t'iaiv   al   ävTnrporruTroi  rabraic.  —  18)   ÜOCf) 

unb  3ieifcbl  oerileben  unter  biefem  intruitus  ben  Sfufgang  ju  ben  (>3cmad)ern,  wabrenb  fon|l 
jicmcinbin  ber  Eintritt  i^om  äußeren  in  ren  inneren  i^orbof  »erj^anben  wirb.    Kai  al  d'vpai  -üv 

i^e6pö>v  rnvTDV,  r?)g  Eig66ov  rf/g  irpog  ävaroXäg  tov  EcgTropevEa&ai  dt'  ahrüv  ek  rf/g  av'Afjg  rf/c  e^ioripag 
KüTu  TO  (^log  Toi'  Ev  äpxv  'KEpinaTov.  —  19)  Kai  Ta  Trpog  '^otov  kütu  ■npöauirov  tov  Nöror,  /cara 
TTfinaoTTov  Toi'  anoXaiKov,  Kai  Karä  npöauTzov  tov  6iopiL,ovTog  Kai  al  E^EÖpni  Kai  6  nepmaTog  kotü 
rrpocTUTTov  ai)TÜv,  Karä  Ta  /u.£Tpa  f  f pJpwv  tüv  ivpog  Boppnv,  Kai  Karä  tö  fif/Kog  avTÜv,  Kai  kutü  tö 
Ei'pog  aliTÜv^  Kai  KaTa  ndaag  Tag  E^ööovg  ai'Ttji',  Kai  KaTO,  Tcäaag  EiT/Tpo(j)äg  avTÜVy  Kai  /card  to.  ööjTa 
ai'TÖJv,  Kai  Karä  Ta  ^vpu^aTa  n'uTÜv.  —  20  I  Kai  KaTa  rd  -dvpüfiara  Ott'  äpxvg  tov  nEpnvriTov.  üf 
fTTi  tpüg  (hciG-ijuaTog  Ka'/.d/iov  Kai  kutü  ävaTo'Aag  tov  ElgTropsvEadai.  (h'  avTÜv.  —  21)  in1"TJ!n  0^3 

n-3*Jin  /.^"^r  t'cr  fcl)önen  ?Wauer,"  worunter  Sorneliu»  a  l'apibe  bie  5J?auer  oer)lclit,  wcld)e  ben 

T    ■    -: 

SBorbof  ber  ^.Vietler  wm  3?orbofe  ber  Saien  fd)ieb,  unb  welcher  gtaciu^  ^ofepbut^  eine  Tirfe  t>on 
brei  ®llen  gibt.  —  22)  ovcrai  m-d  wpocruTrov  ruf  (haoTTifinTuv.  —  2r5)  LXX  ricbtiger  nacb  bem 
.^ebr.  al  E^i'öpai  TOV  äylov.  di  finb  bie  ^iinnicr  ber  '»^riei^er,  bie  bem  ^ctligtbume  ({edifioium 
.«eparatum)  gegcnüberfianben.  —  24)  ol  hpEig  viol  laiUohK.  —  2o)  LXX'nad)  bem  ^cbr.  rd 
aym  Tüv  äyiuv.  tü  l^riefter  effen  ^afelbft  jene  rpferfpeifen,  bie  im  TsicfegiC  bie  „bod)beiligen" 
beiden,  uns»  oon  benen  •i)?iemanD  als  bie  'Jpriefter  cffen  burfte  Lev.  2.  3;  6,  25;  7,  6  etc.  — 
20)  riNLDnm  nnjöni  „v^nh  ^a^  Spcifeopfer  unb  bae  Sünbopfer.  .  ."    KaiTi/v-^vmav 

Ko.i  Tii  KEpi  dfiapTiag  Kai  ra  TtEpi  äyvniag.  —  27)  b.  b.  Wenn  fic  ciueu  Tienft  im  ^eiligt^um 
Mrfebcn  baben,  follen  fic  nicbt  mit  bem  bl.  ^l.h-icfterfleibe  in  ben  i'olf?vorbof  beraustreten.    ovk 

EigEAEvaovTai.  ekeI  wdpE^  tüv  hptuv,  ovk  EieAivaovTai  ek  tov  dyiov  Elg  ti/v  al'/i'/v  T/jr  t^uTtpav,  oKug 

(ha-rravTag  äytoi.  diaiv  ol  npogdyovTEg.  —  28)  fic  folleu  in  ibren  ^i'liw  ibrc  Äleiter  ablegen.    Kai 

fii/  aTTTUVTai.  TOV  GToXiaiiov  avTÜv,  ev  olg  AEiTovpyovaii-  ii'  a'vTo'tg.  —  29)   orav   d-Turrai   tov   Aanv' 

44,  19;  Lev.  6,  11.  —30)  abgefür^te  ^icbe  ilatt:  (Jr  ma§  bie  duperftc  jRingmauer  um 
unb  um  auf  allen  i^ier  weiten.  LXX  Kai  SiE/iErpr/Ge  tö  v-6<^Eiyun  tov  oIkov  kvk'/Mev  h 
ly-aTd^Ei.  —  3!)  Ta^i  ®ort  oalamus  bebeutet  bier  nad)  ben  JRabbincn,  nadi  ^ieroninnu^ 
unb  aßen  Minenlegern  nidit  „j)hitbe,"  fonbern  „(£lle."    Kai  egt?)  KaTa  vütov  T?/g  nv/j/g  T/'/g  jVaettuv- 

n//g  KaTa  dvaToAag  Kai  ihEuhpiiaE  nEVTaKoaiovg  ev  t'j  Kn'Ädpu  tov  /UETpov.       Xu  gan^e  Cftfcite  map 

fünf  bunbert  gllcn.  —  32)  f.  t.  ®r.  Tiefer  5(u^brucf  bedeutet  bier,  baf?  bcr  (£ngcl  bie  gan^e 
93Jauer  bcr  Cfifcite  abgegangen  fei  mit  bem  Waf;ftabe.  a3ilalpan^u6  aber  beutet  ibn  abweiAenD 
■C'On  allen  an^ern  Svegeten  unb  fagt,  bcr  (ingcl  babc  bcn  ganzen  Umfang  inermal  gemcffen  unb 
immer  bei  einer  an^crn  Scfe  ui  mcffen  angefangen,  unb  bäv^  Waf'  ber  fünf  bunbert^SlIen  fei  bas« 
"Iifap  bcr  ganzen  Umfangmauer,  nid)t  ba^  Wap  einer  einzigen  Seite  bcrfclbcn.  Slllcin  ba  ber 
^;M-opbct  i^.  2(1  bcutli*  fagt,  fowobl  ^ie  l'vängc,  al^  fie  2?rci'tc  babc  5()0  ötlcn  gcmefTen,  fo  ift 
nid)t  ju  begreifen,  wie  er  feiner  3lnfid)t  (skltung  ju  uerfAaffcn  boffen  fonnte.  —  33j  Kai  e-e- 

oTpEipe  Trpog  Boppäv  Kai  öiE/iETpi/ae  tu  kutü  rrpöaunov  tov  Boppä.  —   34)   f.    i.    @r,    —  33)   xal 


Der  ^rop^et  (S^cc^ieU  42,  18—20.  5lnm.  35—38.  5^5 

kmarperpe  irpbg  ^nXaaaav  Kai  (hefitrpr/at-  to  Ktira  npöaunov  -daXaaarjr^.  —  38)  aal  iiritjTpe^n:  npbc 
Nörov  Kai  öte/il'rptjaE  Knrh'avri  tov  No-oc.  —  rJ7 )  ~n  'iaaapa  pipt/  rov  alirnv  KnXapov.  Kai  <he- 
Ta^iv  ai'Tui'  Kai  nepißn'Anv  avrüv  KVKAift,  TrevTaKoaiuv  npbc  avaroAät;  Kai  nfVTaKitaiuv  7r;/,^6Ji'  Evpo^^ 
rov   fiiaa-DiAeiv  hx'apianv  rüv  äyiuv  kuI  ävaptaov  tov  7rpnTei;(iapaToc^  tov  ev  ihaTÜ^tL  tov  olkov.  — 

38)  Unter  vulgi  locum,  7n  =  profaniim,  ifl  nacfi  bcn  neuere»  Srcj^eten  bic  Stabt  ober  Unii^ebung 
bc^  Icmpcl^  ]u  iH'rtK'hcu,  nait  ctuißcii  älteren  vibcv  bcr  i'ort^of  tcr  -Reiben;  f.  Lev.  10,  10. 


Caput  XLIII. 

1.  Et  duxit  me  ad  portam,  quae  respiciebat  ad  viam  Oriontalem.^ 
2.  Et  ecce  gloria  Dei  Israel'^  ingrediebatur  per  viam  (3rieiitalem:  et  vox 
erat  ei  quasi  vox  aquarum  multarum,''  et  terra  splendebat^  a  majestate 
ejus.  3.  Et  vidi  visionein '^  seeundum  speciem,'^  quam  videram,  quando 
venit  ut  disperderet  civitatem:'^  et  species  seeundum  aspectum/  quem 
videram  jnxta  fluvium  Chobar:  et  cecidi^  super  faciem  meam.  4.  Et 
majestas  Domini  ingressa  est  templum  per  viam  portac,  quae  respiciebat 
ad  Orienten!.'"  o.  Et  elevavit  me  spiritus,"  et  introduxit  me  in  atrium 
interius:  et  ecce  repleta  erat  gioria  Domini  domus.'^  6.  Et  audivi 
loquentem  ad  me  de  domo,  et  vir  qui  stabat  juxta  me, ''^  7.  dixit  ad  me  : 
Fili  hominis,  locus  solii  mei,"  et  locus  vestigiorum  pedum  meorum,  ubi 
habito  in  medio  filiorura  Israel  in  aeternum :  et  non  poUuent  ultra  domus 
Israel'^  nomen  sanctura  meum,  ipsi,  et  reges  eorum  in  fornicationibus 
suis,"^  et  in  ruinis  regum  suorum,'^  et  in  excelsis. '''  8.  Qui  fabricati 
sunt  limen  suum  juxta  limen  meum,^''  et  postes  suos  juxta  ])ostes  meos: 
et  murus  erat  inter  me  et  eos:^°  et  polluerunt  nomen  sanctum  meum  in 
abominationibus,"'  quas  fecerunt:  projner  quod  consumpsi  eos  in  ira 
mea.^^  9.  Nunc  ergo  repellant  procul^  fornicationem  suam,  et  ruinas 
regum  suoruni"^  a  me:  et  habitabo  in  medio  eorum  semper.  10.'  Tu 
autem  tili  hominis  ostende  domui  Israel  templum,-'^  et  confundantur  ab 
iniquitatibus  suis,*'  etmetiantur  fabricam:^^  11.  et  erubescant  ex  Omni- 
bus, (|uae  fecerunt: '-^^  Figuram  domus,  et  fabricae  ejus"^  exitus,  etintroitus,^" 
et  omnem  descriptionem  ejus,^'  et  uni versa  praecepta  ejus, ^^  cunctumque 
ordinem  ejus,^'^  et  omnes  leges  ejus^^  ostende  eis,  et  scribes  in  oculis 
eorum:  ut  custodiant  omnes  descriptiones  ejus,*'^  et  praecepta  illius,  et 
faciant  ea.  12.  Ista  est  lex  domus ^^  in  summitate  montis:^'  Omnis  finis 
ejus^*  in  circuitu,  sanctum  sanctorum  est;^^  liaec  est  ergo  lex  domus.*" 
13.  Istae  autem  mensurae  altaris  in  cubito  verissimo.^'  qui  habebat 
eubitum,  et  palmum:  in  sinu  ejus  erat  cubitus*'  et  cubitus  in  latitudine, 
et  definitio  ejus  usque  ad  labium  ejus,^^  et  in  circuitu,  palmus  unus;  haec 
quoque  erat  fossa  altaris.'*^  14.  Et  de  sinu  terrae  usque  ad  crepidinem 
novissimam*^  duo  cubiti,  et  latitudo  cubiti  unius:  et  a  crepidine  minore^" 
usque  ad  crepidinem  majorem  quatuor  cubiti,  et  latitudo  cubiti  unius. 
15.  Ipse  autem  Ariel*''  quatuor  cubitorum:  et  ab  Ariel  usque  ad  sursum,*"" 
cornua  quatuor.  Iß.  Et  Ariel  duodecim  cubitorum  in  longitudine  per 
duodecim  cubitos  latitudinis:  quadrangulatum  aequis  lateribus.  17.  Et 
crepido*^  quatuordecim  cubitorum  longitudinis  per  quatuordecim  cubitos 
latitudinis  in  quatuor  angulis  ejus:  et  Corona'^"  in  circuitu  ejus  dimidii 
cubiti,  et  sinus  ejus^'  unius  cubiti  per  circuitum:  gradus  autem  ejus 
versi  ad  Orientem.'^'  18.  Et  dixit  ad  me:  Fili  hominis,  haec  dicit  Dominus 
Deus:  Hi  sunt  ritus  altaris''^  in  quacumque  die  fuerit  fabricatuni:  ut 


526  T)n  ^rojj^ct  Gje^iel.  43,  1—10.  3Inm.  1—25. 

offeratur  super  illud  holocausturn,  et  effundatur  sangiiis.  19.  Et  dabis 
Sacerdotibus,  et  Levitis,^*  qui  sunt  de  semine  Sadoc,  qui  accedunt  ad  me, 
ait  Dominus  Dens,  ut  offerant  mihi  vitulum'"^^  de  armento  pro  peccato. 
20.  Et  assumens  de  sanguine  ejus,'"^^  pones  super  quatuor  cornua  ejus,  et 
super  quatuor  angulos  crepidinis,  et  super  coronam  in  circuitu:^''  et 
mundabis  illud,  et  expiabis.^^  21.  Et  tolles  vitulum,'^  qui  oblatus  fuerit 
pro  peccato:  et  combures  eum  in  separato  loco  domus  extra  sanctuarium. 
22.  Et  in  die  secunda  otferes  hircum*  caprarum  immaculatum  pro 
peccato:  et  expiabunt  altare,  sicut  expiaverunt  in  vitulo  .  23.  Cumque 
compleveris  expians  illud,  offeres  vitulum  de  armento"  immaculatum, 
et  arietem  de  grege  immaculatum.  24.  Et  offeres"-  eos  in  conspectu 
Domini:  et  mittent  sacerdotes  super  eos  sal,  et  Offerent  eos  holocaustum 
Domino.  25.  Septem  diebus  fticies  hircum  pro  peccato  quotidie:  et 
vitulum  de  armento,  et  arietem  de  pecoribus  immaculatos  Offerent.  26.  Sep- 
tem diebus  expiabunt  altare,  et  mundabunt  illud:  et  implebunt  manum 
ejus.*^^  27.  Expletis  autem  diebus,  in  die  octava  et  ultra,  facient  sacer- 
dotes super  altare  holocausta  vestra,  et  quae  pro  pace  offerunt:  et  placatus 
ero  vobis,  ait  Dominus  Deus. 


1)  LXX  ff^cn  bei:  Kai  i^T/yaye  /«e.  —  2)  b.  6.  bcr  djcntbtmifcfie  Sacjen.  (£^  ifl  ber  Sotn 
©ottce,  ^er  cinjietn  itnb  bcn  Tempel  burd)  2?cft&nabme  cinitocibt;  III.  Resr.  S,  1 1.  —  3)  b.  b. 
basi  6jcrdiiüt,  mit  »cldu^m  er  in  ba?  Ibox  einfuhr,  wav  K>i(  i^raufen  oieler  SBaffer.    Kai  (buvy 

Ti]Q  TTafje/Jjio/.f/i  öh:  c'iwiv/  (^nrAomaCovTCJv  tto'/.äüv,  —  4)   kuI  //  }  ?/  i^f^Aa/JTTSv  i.tq  (ph/}oc  Otto  Tr/q  dö^tj^ 

kvk7Mev,  —  3)  LXX  ric&tiäcr  y  bpumQ-.  —  (»)  3m  ^cbr.  i|l  bier  bae  ndmlicbe  SSort,  bae  für 
visio  flebraud)t  ifl:  „T^i  ®erid)t  war  lüie  baS  ®cficbt,  n.^cld)eg  icb  fab  .  ."  —  7)  ^NÜS  »«J^ 
icb  fam  jur  3cvfiörunc;  ber  iStabt,"  b.  b-  at«'  mir  ß3ott  bic  Jcrfiörung  ber  Stabt  jeiiTite;  U,  'i-^i. 

UTE   e'i^EiTopcvöur/v   tov  xI'I'^o.I-  '''V^  no'kLV.  —  8)   Kai  i)  upatiig  TnJi  äp/JUTOc;  ov  iöov  Karä  ri/v  upnaiv  i/v 

Uov .  .  —  J))  Kcu  niiTTio .  .  —  10)  2^a?  Dfttbcr  war  baei  .!paupttbor  unt»  biet'  be^balb  „baö 
^■bor"  f*led)tbin.  (S?  ftlinbilbetc  ben  Oriens  ex  alto,  bcn  fommciiccu  .g^eilanb,  tcr  bie  Ibüre 
ifi,  um  jum  i^iter  im  Jpimmct  511  tommen.  —  11)  f.  ?>,  ]±  —  l"!)  Ta?  J}au6  roarf  mit 
SBcIfen  alö  äufjercn  .^nisU'n  ber  inneren  oerbor^enen  (ikntl)cit  erfüllt;  III.  Heg.  8,  10.  — 
lÜ}  Jpebr.  „unb  ein  Wann  \tant>  neben  mir  unb  fpracb."  Ter '^.M-opbct  borte  näm(id)  eine 
^Stimme  aue;  bem  .i^eiliiitbume  fid)  erbeben,  un^  n\ibrenb  er  fid)  ber  Stimme  junnrnpete,  fab  er 
einen  5)?ann  (leben.  Ter  9Jiann  aber  ti^ar  ßjottee  3tcüv>ertreter;  fenn  er  fpradi  im  Flamen 
©ptteä.  (^5  wax  bcr  ^Scbn  Wiutee  ober  vielmcbr  ber  (fn^el  teei  Sobnce  (>3otte?;  cf.  Kxod.  o,  3; 
bcrfelbe  (Sncjel,  ber  ibn  !Mn-bcr  .aefübrt  bat-,  40,3. —  14)  sc.  est  hie.  tiopoKa^  rw  -o-op  -ob 
^povov  fwv '.  :  -=•  13)  Tic  3cit  i'i'r  ^Ibfliittcret  unp  ber  igduinfuni^  fee;  .^eilißtbum^  ift  nun  für 
immer  v^orbei.  Mnn  9iame  unb  mein  .fiieiliiiitbum  n^irb  nun  bccbc^ccbrt  bleiben.  —  IG)  worunter 
eben  bie  SUn^ötterci  ju  v^cvfteben  ift,  bie  bieber  fo  arg  getrieben  Werben.    küI  ol  /jyoi'uevoi  avTüv 

iv  ry  TTopveia  m'rr^i'.  —  17 )  DH^Pt'/'P  H-llÖ?  „burd)  bie  \'eid)en  ibrcr  Äoniöc."    5ta($  ben 

^tabbincn,  iHitablue  unb  Waltonat  tabelt  cö  bier  f^)Ott,  baf?  3lmmpn  unb  WanaJTe^  ibre 
i^ei^räbnififtätte  in  ben  (sHirten  SioniMU  ter '•^fäbe  be«(  Jempclberöce  batten.  Sluf  jeben  gatt 
fcnntc  bcr  lafcl  nur  auf  jene  (Araber  »^ebcn,  bie  bem  Jcmpcl  befonterci  nabe  gcrüdt  waren,  ta 
fcnft  bei  ben  yrovbcteu  niri^enbe!  eine  dUic\c  biefer  5lrt  »ocrfonimt.  /c«i  iv  miq  (püvmg  rüv  r'/yov- 
luvuv  ev  tC.)  iugui  arrü,v.  —  18)  im  .ipebr.  cbuc  et.  Xcrcfer,  Vod)  unb  j)?eifd)l  wellen  bier  ^ai 
SBcrt  DnlQ^  "i"  '^'"c"  ©rdbern"  überfc|,t  wiffen,  iraö  allerbiniis  feinen  guten  (yritnb  bat. 

T  T 

19)  (^ctt  fpridu  feinen  Jabcl  auö,  baf;  5lcba5  bas?  Wufadi  be»?  Sabbati«,  b.  b.  jenen  gebedten, 
bcfonbern  Sit"!,  bcn  bie  iloni.ac  im  i^Mbcfe  bes  in^fc^  batten,  in  ben  S?orbef  bcr  'J'riefter 
vicrfei3cn  uni»  einen  befonticrn  fflang  bauen  lief),  ber  innt  feiner  Sicfibenä  unmittelbar  in  Pen 

■iPrieftCrbcf    fübrte   W.    Ketr.    16,    18.      iv   rü   rL-^hai.  avTov(;  rh  Tzpoßvpov  fiov  kf  mit;  npo-dvpoif, 

avrüv  Kai  ruf  0/./of  finv  exofjiva^  töjv  (ji/iiüv  avTüv.  —  20)  „fo  bajj  uur  ciuc  SDanii  ^wtfd^cu  mir 

unb  ibnen  war."   Kai  h'iuKav  rbv  -olxbv  [lov  (jf  avvEXOfWvov  ifiov  Kai  ai-üv.  — 21  )  Di"l12j71jn3f 

worunter  t^orjüglidi  bie  'yö&cnbilter  unb  ibr  Sultuö  ju  *:cr|lcbcn  finb.  h  rai^  ävo/nkuc  avrüv. 
22)  Xie  LXX  fegicn  nod)  bei:  kuI  iv  (pövu.  —  23)  .ipebr.  „ic^t  aber  werben  fie  weit  binweg* 
tbun  ibre  .\purerci"  ((^3LMKnbicn|l).  kqI  vw  äTvoaaG-duaav  riß' -KopytUiv  avTüv  .  . —  '•1^)  „Xie 
i^eicben  ibrer  ilönige;"  f.  i^.  7.   Kai  Toi-q  fövovg  tüv  y}ov/iivuv.  —  25)  b.  t).  bclebre  fic  über  ben 


Der  g)rop^et  öscc^iel,  43,  10—15.  5lnm.  25—48.  527 

neuen  Jcmpcdntu,  bcn  icf)  bir  in  bicfcm  <^k|utte  .qc^ciiit  Kibc,  unb  crwecfe  baburcft  in  ibren 
^crjcn  einen  "JlbM^en  »i«  iiüen  cikeiidn,  bic  bi?ber  bcivinc^cn  worbcn,  un^  eine  feile  .6oifnuni] 
auf  bie  (ih-i.M''C  unf  'Vic[(bi  meines?  '•i^amcn»?.  3"  ber  2 bat  war  Fein  anberci?  'i^ilb  iiceii^neter, 
bie  3ebnfmbt  nadi  '^k>tt  unc  feinem  .rr^cili.atbume  in  ibren  -t^er^n  u>  enrecfen,  aU  biefe  i^enaue 
3eiibnunii  nnc  "i^efiln-eibunii  be^^  .*^lM(i;Ubnm•<.  'Jdlc  frommen  ''»iefiiblc,  bie  fte  oon  .Hinbbeit  auf 
im  .fi^eilii^tbumc  unb  in  ben  Vlerfltie^encn  j^cft^iten  i'^ebabt  batten,  würben  ba  in  ibnen  auf  ba« 
9?eue  envecft.  t£6  branjUe  fte,  iKW>ilti.a  Ut  rufen:  „-^crr,  lap  un?  roieber  fcbauen  bein -öeiliii- 
tbumi"  —  iJ(»)  xni  Ko-nnovaiv  ü-ii  rüv  äuapriüv  a'vTüv.  ^27)  b.  b.  fie  foden  jeftt  ibr  einjiflcd 

SlU^cnmerf   \^\\i  ben   lenipet   richten.     koI  ri/v  bpaaiv  avTov  Kai  rr/v  (^lära^iv  ai'rov  sc.  dtifof.  — 

28)  ItD^pJ'GJ^I  »unb  wenn  fte  ft^  fcbämcn  ibrer  5)?if[etbat , ."  ober  „o  ba^  fte  fi*  f($ämen 

ibrer  Wiiyetbatl"  Kai  alrol  7.)j\lmvTai  t>/v  KÖ}.anix>  aWinvTrefu  näv-uv  <',)V  i-oh/nav.  — 2t))  li^^T^il 

„feinen  i^au"  (feine  (£inricbtuno(  nacb  Waf;  unb  3?erbä(tni§).  (ii  foüte  nad)  bem  .^cbr.  fabricain 
ejus  beifjen,    Kai  rf/v  hoinaaiav  avTov.  —  30)  f.  i.  ®r.  —  31)  im  •'pebr.  baijelbe  n"nV'  ba^ 

öor^er  mit  figura  gegeben  roorben.    Kai  ti/v  vKoaraaiv  ahrov.  —  32)  VripH-    ^^  m5d)te 

fdjroer  ju  fagcn  fein,  ob  bamit  bie  i^eftimmungen  beg  Sauplane^,  ober  wie  (£almet,  Gorneiiue 
a  i^apibc  u.  'jl.  bafür  balten,  bie  Dpfergcfctje  \\x  v*erfteben  feien.  Tie  erflere  '-i^ebeutung  cntfpri*t 
mebr  bem  ßonterte.  —  33)   inhil»  „unb  feine  2lbbi(bungen,"  b.  b.  bie  ^Ibbilbungcn  ber 

einzelnen  Jbcile;  f.  i.  (^5r.  —  34)    T^ävra  tu  vöuifta  ah-ov.  —  33)   ^ravTa  Tci  (^(KaiMfiaTCL  fiov  Kai 

nävra  to.  -/locräy/iard  uov.  —  3(>)  »a^  bier  emp^atifd)  gefagt  ift  unb  fooicl  bcipt  alö:  Xic^  iil 
»or  2(((em  a3orfd>rift  be^  neuen  Jpaufea  ®otte^  . .  Die  LXX  fnüpfen  biefe  ©orte  noA  an  bcn 
»orbergcbenben  2a& :  Kai  ti/v  iSiaypngf/v  tov  oIkov,  sc.  ■Koit/mvai.  —  37)  will  bier  fagen,  bap  baei 
ßJefe^'alei  !>erfünbet  auf  ber  '-Bergci?böbe  gelten  fod.  —  38)  „ba^  gan5c  '-l^erggcbiet,"  oon  unten 
bi#  oben,  wie  in  ber  SBüfte  ber  '^erg  Sinai.  —  39)  e^  foll  ^n  feinem  andern  3wccfe  ober 
®ebraud>e  i?ern?cnbet  »erben,  ^u  feinem  wcltlid)cn  '-Bau,  5U  feinem  <^3arten,  5U  feinem  militdrifd)en 
ober  politifdu'n  ^l'^^'-'rfc,  ^u  feinem  (^kabbenfmale.  5?a*  ben  JRabbinen  burfte  man  mit  feinem 
Stode  unb  mit  feinem  Sd>ube  bcn  5?crg  betreten.  5lu*  burften  bie  ^ü§e  nid)t  befiaubt  fein, 
fjlatt.  3of.,  ber  fonil  genau  5llle'5  befitrcibt,  fagt  jeboc^  *)?id?t>^  bcrgleicben.  —  40)  f.  i.  ß3r.  — 
41)   .&ebr.  „unb  ba^ö  ilnb  bic  5)?af?c  bc^  'iJdtäre^  in  (nad))  bcn  (£(Ien,  bic  (£lle  (gered)nct  als) 

eine  (£llc  ncbft  ^anbbrcite  ;"  40,  5.     kuI  rarra  rä  juirpa  TOV  ^vüiaarijpiov  iv  ni/X^t  t'"'  ~'lX^^i  f^"-^ 

na'/.aiariiq .  .  —  42)  n.tDNH  p^*^^  »""''  ^fi"  '-i^ufeu  Jvar  {ma§)  eine  (£llc."    Tiefer  23ufen  ift 

nac^  'Mabbi  Tci'sit  unb  na*  ('»kfcniu^  bic  .feöbtung  im  oberften  Jbeilc  bc?  Elitär-?,  in  weiter 
ba^  ^o(}  brannte,  ba^  bie  Cpfer  tjcr^cbrte.  9?acb  i'ilalpanbu^  ift  e^  eine  -ööblung,  bie  bcn 
Slltar  wie  eine  (iirube  umgab,  eine  SÜc  tief  unb  eine  (£üe  breit,  in  »reUte  bae  '-i^lut  ber  Cpfer 
abflof?,  um  non  ba  burd)  ßanälc  weiter  geleitet  ju  werben.  9kd)  bem  Sbalfäer,  Walbonat, 
Sahnet,  rerefer,  3t(Iioli  u.  51.  i|1  co  bic  '-i^dil^  bc^  3(Itare^,  bie  eine  (£(Ie  boA  war  unb  ringesum 
in  ber  23rcite  einer  Stle  pom  2(Uare  beroorfprang.    Tiefe  SrfKirung  ift  wobl  bic  rid)tigcre. 

Ko'/.TTÜua    ßä-äov^    firl    nf/xw    Kai  Trfjxvq  to  tvpog.  —  43)    JH^?  ^^DD  HnflC^'/K  H  713^11 

•     T  TT:  V  T 

"IHNÜ  ./"ni*  bcJTcn  Sinfaffung  am  Slanbe  (betrug)  Sine  Spanne."    koI  yeiaog  kni  tö  xei/-og 

"VT 

avrnv  KVKA6-&ev  GTndauij^.  Unter  pcr  Sinfaifung  i>enleben  bier  Walbcnat,  ÜMIalpanbus«,  3(flipti 
u.  2t.  einen  ^ranj  ober  eine  Veiftc,  wel*c  bie^^i.^be  einer  Spanne  batte  unb  bic  2l(tarbafi^'  fo 
umfeblop,  iK\^  um  ben  3Utar  ber  ein  (graben  gejogen  fd)ien.  —  44)  (iDtpil  DJ  HH  -/""*•  i'^^^ 

ift  bie  SBöIbung  (5?ücfen)  be?  3lltarc^,"  nad)  (^efentu^;  nacb  .!piercni>muj«,  Sorneliuei  a  Sapibe, 
^üipü:  „unb  ba^  ift  bie  rtJeube  be?  3l(tarce"  (ober  t^iclmebr  cikabcn  bc?  3lltarcei).  Kai  rorm 
TU  i-i/'of  TOV  ^vaiaar/ipinv.  —  43)  Xcr  3lltar  ^attc  auj^cr  23afiei,  p^H/  vuif  weldicr  er  ru^te,  in 

feinem  Umfange  ncd)  jwci  2(bfäee,  bie  man  aucb  Stufen  ober  Umgcinge  nennen  fann:  crepi- 
dines,  fll'^^JL^.    i^om  3?oben  an  bis  jum  unteren  (novissimaiu)  Slbfa^  waren  iJPei  Sflen,  bie 

Söreitc  beS  SJbfa^eS  aber  betrug  Sine  Site,    f/c  ßa&ovg  rf/c  äpxvc  tov  koü.ü^uto^  ai'Tov,  irpög  to 

U.aaTr/piov  T()  fieya  tovto  VTzoKaTodfv  Trr)X<'>v  >^io  Kai  tö  evpoQ  Tvr/xeu^.     SS  ift  fdlWCr  ^U  fagCU,  WaS 

bie  LXX  mit  l'/.acTiipiov,  propitiatorium,  Xedcl  ber  ^unbcslabe,  bier  bc^idMien  wollen.  i'ieU 
Ieid)t  follte  bae  ©ort  anberS  lauten  unb  «erbanft  fein  Tafcin  ber  Sd>ulb  ber  3lbfdnciber. — 
46)   „!^om  unteren  3lbfai^e  bi?  jum  böberen  waren  vier  Stien."    TaS  ©ort  minor  unb  major 

ift  bier  gleidjbebeutenb  mit  nieberer  unb  böber.  —  47)  ^XIHm  >er  2?erg  ®otte«."    Tic 

LXX  unb  inilg.  lafen  SnHN  „t'öwe  öiotteS,"  ober  vielmehr' „?!cucrberb  cyottcS."    Sei  bem 

»ic  immer,  cö  ift  barunter  ber  eigcntlidie  3ntarftod  p  stcrftebcn,  ber  oier  Süen  .^öbc  ^atte,  »om 
untern  Stbfa^i  an  gerechnet.  —  48)  Jpebr.  „unb  nac^  Dben  ju  j"  küI  inspävu  tüv  KcpaTuv  Tzf/^vi. 


52B  Der  ^ro^^et  (Satec^ct.  43,  17—26.  5tnm.  49—63. 

49)  b.  ^.  bcv  o"5cre  5(bfa^.  —  30)  7^^jn')  »uiib  bic  Sinfaffung;"  Kai  -ö  )'£7(to?  mVöi  «wAö- 

^ev  KVK?Mi'/iEvov  ahrü  i/fuav  m/x^ug.  Sie  ^Oi\bt  (£üe  ift  iHMt  bcr  ^pf)e  ber  @infaffun9  (bc6  ÄranjeS) 

ju  i^erflc^en.  —  31)   nS'p^firTl  /-«nb  feine  3?aftö/'  b.  ^.  bcji  SUtare^  untcr|^c  ©ntnblage' 

f.  %\\m.  9?r.  41-44.  /cfu  ro  nviiAufia.  —  32)  b.  fe.  bev  Sfufi^ang  jum  3{(tar  ivav  c\tn  Cften. 
Sn  Exod.  20,  26  it>arcn  bie  Stufen  jum  5(Uvirc  i^crboten.  3UIcin  ba  man  fchcn  beim  fa(cmo» 
nifcften  Scmpelbau  nad)  einem  öon  ft)ott  gcc^ebenen  flam  fid)  ser^ielt,  fo  nnir  bafurd)  jene« 
(53efe^  aufcjeboben  unb  blieb  eö.  —  33)  Exod.  29,  37.  —  34)  Ti(  ^^artifel  et  \\t  bier  cij^ent' 
lic^  JU  eüminiren;  fte  finfet  fic^  n?eber  im  ^cbr  nod)  bei  bcn  IjXX.  Ter  5inn  ift  einfa*: 
ben  ^'irieftern  au$  bem  i£tamme  l'c»i  unb  bem  Ö3efct)led)te  eabof;   f.  40,  46.  —  33)  "^Q 

„junger  ©Her."  —  36)  9?vid)  5}?atbpnat  u.  2(.  fcßte  gjccbiel  felbft  biefen  9litu^  m^rnebmen, 
nacf)  Salmet  aber  ibn  bur($  bcn  J^obenpriefter  in  orbnung?mäf;igcr  iBcife  xnnriditcn  laffen. 
Ta§  &icr  aüd)  bic  sier  Scfcn  bco  5lbfa^c6  unb  ber  ©infaffung  mitiMüt  befprengt  nun-fien  fotlten, 
wdlirenD  ba?  ®efei3  Lev.  8,  15;  16,18  bie§  nur  für  bie  Körner  i?crfdn-eibt,  bavpn  liegt  bie 
Urfai^e  in  ber  a>erfd)iebenbeit  be^  2?aueg.  Tiefe  aber  jeigt  eben  aud)  eine  neue  3titcpt>(^e, 
einen  neuen  ®rab  ber  ©rbebung  beg  i^olfeö  ©ottcö  an.    Kai  /J/ijiovTai.  Ik  rov  nifiarog  avrov  Kai 

£iri-&yaovc7iv .  .  —  37)  Kai  inl  Ttjv  ßdaiv  kvk/m.  —  38)  Kai  l-^tAäffovrai  avTo.  —  39)  Kai  AytjiovTai 
Tov  fioaxov  .  .  Kai  KaTaKavdyaeTar   Lev.   16,  27.  —  60)   Kai  tij  i'unpa  ti]  (hvTepa  'A7/i}>ov-ai  fiji(j)Ovg 

(5iio  alyibv  ä/n^nnv^.  Tie  Ucbcrfc^cr  batten  bier,  it»ie  es5  fd)eint,  bie  mofaifd^e  5Bprfd)rift  opr  5{ugen, 
n?elcbe  jwei  SBibber  nebft  bem  ©tiere  ak^  täglid)e^  Dpfcr  für  bie  fieben  Sage  ber  SBeibe  ber 
^"»riefter  forberte;  Exod.  29,  1-39. — 61)  Trporoianvai  /wrxov.  —  62)  Kai  Tvfx^-oiaeTE.  — 
63)  figürlid)er  3(uefrucf  für  „weisen  buv($  Tarbringung  ber  Cpfer;"  Exod.  28,  41 ;  29,  24; 

Judic.  17,  5.      LXX  Kai  iT/J/aovGi  x^'P^^  ahrüv. 


Caput    XLIV. 

1.  Et  convertit  me  ad  viam  portae  sanctnarii  exterioris^  qnae  respicie- 
bat  ad  Orientem:  et  erat  clausa.^  2.  Et  dixit  Dominus  ad  me:  Porta 
haec  clausa  erit:  iion  aperietur,  et  vir  uon  transibit^  per  eam:  quouiam 
Dominus  Deus  Israel  ingressus  est  per  eam,  eritque  clausa  3.  principi.* 
Princeps  ipse  sedebit  in  ea,^  ut  comedat  panem  coram  Domino:"  per 
viam  portae  vestibuli  ingredietur.^  4.  Et  adduxit  me  per  viam  portae 
Aquilonis  in  conspectu  domus:  et  vidi,  et  ecce  implevit  gloria  Domini 
domum  Domini:**  et  cecidi^  in  faciem  meam.  5.  Et  dixit  ad  me 
Dominus:  Fili  hominis  pone  cor  tuum,'"  et  vide  oculis  tuis,  et  auribus 
tuis  audi  omnia,  quae  ego  loquor  ad  te  de  universis  ceremoniis 
domus  Domini,  et  de  cunctis  legibus  ejus:  et  pones  cor  tuum  in 
viis  templi"  per'^  omnes  exitus  sanctuarii.  G.  Et  dices  ad  exasper- 
antem  me  domum  Israel:  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Sufi'iciant  vobis 
omnia  scelera  vestra  domus  Israel:  7.  eo  quod  inducitis  filios  alienos'^ 
incircumcisos  corde,"  et  incircumcisos  carne,  ut  sint  in  sanctuario  meo, 
et  polluant  domum  meam :  et  oflertis  panes  meos,'^  adipem,  et  sanguinem: 
et  dissolvitis'°  pactum  meum  in  omnibus  sceleribus  vestris.  8.  Et  non 
servastis  praecepta  sanctuarii  mei:""  et  posuistis  cu.stodes  observationum 
mearum'**  in  sanctuario  meo  vobismetipsis.  9.  Haec  dicit  Dominus 
Deus:  Omnis  alienigena  incircumcisus  corde,  et  incircumcisus  carne,  non 
ingredietur  sanctuarium  meum,  omnis  filius  alienus  qui  est  in  medio 
filiorum  Israel.  10.  öed  et  Levitae, '^  qui  longe  recesserunt  a  me  in 
errore  filiorum  Israel,  et  erraverunt  a  me  post  idola  sua,  et  portaverunt 
iniquitatem  suam:^"  11.  erunt  in  sanctuario  meo  aeditui,  et  janitores^* 
portarum  domus,  et  ministri  domus  :^^  ipsi  mactabunt  holocausta,^  et 
victimas  populi:  et  ipsi  stabunt  in  conspectu  eorum,  ut  ministrent  eis. 
12.  Pro  eo  quod  ministraverunt  illis  in  conspectu  idolorum  suorum,  et 


ttx  5)ro»>t)ct  Gifc^id.  44,  1—3.  5(nm.  1—5.  529 

facti  sunt  domui  Israel  in  ofFcndiculnin  ini(iuitatis:^^  iJcirco  levavi 
luanuni  meam^  super  eos,  ait  Dominus  Dens,  et  porlabunt  iniquitatem 
suam :  13.  et  non  appropinquabunt  ad  me  ut  sacerdotio  fungantur  mihi, 
neque  accedent  ad  omne  sanctuarium  meum  juxta  sancta  sanctorum :  sed 
portabunt  confusionem  suam,  et  scelera  sua  quae  fecerunt.  14.  Et  dabo 
eos-'^  janitores  domus  in  omni  minislerio  ejus,  ot  in  universis,  quae  fient  in 
ea.*'^  15.  Sacerdotes  auteni  et  Levitae-^  filii  Öadoc,-^  qui  custodierunt 
ceremonias  sanctuarii  mei,  cum  errarent  ülii  Israel  a  me,  ipsi  accedent 
ad  me  ut  ministrent  mihi:  et  stabunt  in  conspectu  meo  ut  otferant  mihi 
adipem,^'^  et  sanguinem,  ait  Dominus  Dens.  16,  Ipsi  ingredientur 
sanctuarium  meum,  et  ipsi  accedent  ad  mensam  meam  ut  ministrent 
mihi,  et  custodiant  ceremonias  meas.^^  17.  Cumque  ingredientur  portas 
atrii  interioris,  vestibus  lineis  induentur:  nee  ascendet  super  eos  quid- 
quam  laneum,  quando  ministrant  in  portis  atrii  interioris  et  intrinsecus.'" 
18.  Vittae  lineae  erunt  in  capitibus  eorum,  et  feminalia  linea  erunt  in 
lurabis  eorum,  et  non  accingentur  in  sudore.^  19.  Cumque  egredientur 
atrium  exterius  ad  populum,  exuent  se  vestimentis  suis,  in  quibus 
ministraverant,  et  reponent  ea  in  gazophylacio  sanctuarii,  et  vestient  se 
vestimentis  aliis:  et  non  sanctificabunt  populum  in  vestibus  suis.-^* 
20.  Caput  autem  suum  non  radent,^^  neque  comam  nutrient:  sed 
tondcntes  attondent  capita  sua.  21.  Et  vinum  non  bibet^^  omnis  sacer- 
dos  quando  ingressurus  est  atrium  interius.  22.  Et  viduam,^^  et  repudiatani 
non  accipient  uxores,  sed  virgines  de  semine  domus  Israel :  sed  et  viduam, 
quae  fuerit  vidua  a  sacerdote,  accipient.  23.  Et  populum  meum  doce- 
bunt  quid  sit  inter  sanctum  et  pollutum,  et  inter  mundum  et  immundum 
ostendent  eis.  24.  Et  cum  fuerit  controversia,^^  stabunt  in  judiciis  meis, 
et  judicabunt:  leges  meas,  et  praecepta  mea  in  omnibus  solemnitatibus 
meis  custodient,  et  Sabbata  mea  sanctificabunt.  25.  Et  ad  mortuum 
hominem  non  ingredientur,  ne  polluantur,  nisi  ad  patrem  et  matrem,  et 
filium  et  filiam,  et  fratrem  et  sororem,  quae  alterum  virum  non  habuerit: 
in  quibus  contaminabuntur.^^  20  .Et  postquam  fuerit  emundatus,  septem 
dies  numerabuntur  ei.^''  27.  Et  in  die  introitus  sui  in  sanctuarium  ad 
atrium  interius  ut  ministret  mihi  in  sanctuario,  offeret  pro  peccato  suo,*^ 
ait  Dominus  Dens.  28.  Non  erit  autem  eis  hereditas,^^  ego  hereditas 
eorum:  et  possessionem  non  dabitis  eis  in  Israel,  ego  enim  possessio 
eorum.  29.  Victimam^^  et  pro  peccato  et  pro  delicto  ipsi  comedent:  et 
omne  votum  in  Israel  ipsorum  erit.  30.  Et  primitiva  omnium  primo- 
genitorum,  et  omnia  libamenta"  ex  omnibus,  quae  ofl^eruntur,  sacer- 
dotum  erunt:  et  primitiva  ciborum  vestrorum  dabitis  sacerdoti,  ut 
reponat  benedictionem  domui  tuae.  31.  Omne  morticinum,"  et  cap- 
tum  a  bestia  de  avibus  et  de  pecoribus  non  comedent  Sacerdotes. 

1)  be^  I^crc6  3iriütcn  5-^ricflcrtMM-bcf  unb  2?olffi>ortHn.  3n  4(i,  1  unrb  t$  „2I^pr  beö 
inneren  i^orbofcö"  lU'nvinnt.  —  iJ)  ni*t  für  immer,  fonbcrn  für  bie  gemeine  orcr  jicunnmlid^e 
3ctt.  So  lieat  farin  eine  Slnbeutuni},  bvif;  im  9?.  '-i^.  bcr  3l(tar,  aU  StcUiHrtrcter  Gl>rtfti,  feine 
Steünnii  im  Cften  bat.  —  3)  t$  j'oüte  nur  an  3abbaN  unb  5"cf^^citcn  acoffnct  ivcrtcn  4r.,  i. 
S^urcbcjetjen  aber  burfte  aud>  an  Jvefttacien  ''.Vicman^  mcbr,  weil  ber  Xurcbiiani?  (\iotteC'  jileidM'am 
ein  2iei^cl  barauf  liefert  batte.  Xie  M.  i'dter  betrad^ten  bicfe^^  :Ibor  al-j  3innbil^  Waria,  bie 
burcb  ibrc  lUHtlid^e 'l\'utterfd)aft  ebenfalls  ein  unoerlel3lidu^>^  .^cili^tbum  i5cnHn•^en,  burd>  »veldnö 
!ein  Wann  feinen  rurd)oiani^  ncbmen  burfte.  —  -1)  Ta?  2i?prt  princi))!  baben  bie  LXX  nid^t. 
2tud)  im  Jpebr.  beginnt  es  ben  nädiften  2a^.    (Eö  t^eipt  {^'C-'jn'nN  /»^^''''^^  ^^"  (VÜrften  betrifft, 

fo. ."  —  5)  Sr  foöte  in  bcr  Sbor^atle  feinen  (2i$  baben,  aber  biefetbc  nidit  übcrfdireiten,  n^ie 
e^  2ld)a3  getban;    lY.  Reg.  16,  18.    LXX  öiö-i  6  yyoh^tvor  oIto^  m-dijcETaL  h  airii. — 


530  Der  ^vopljtt  S3ecf)iel.  44,  3—31.  2lnm.  6—45. 

C)  b.ft.  um  5ncbcn3ü)5fer-  Waftläciten  ju  hatten;  Deut.  27,  7.-7)  er  fod  feinen  eigenen  (Jin- 
(lauii  baben,  wie  ibn  3{d)a^  ficfe  erlaubte,  fonbern  burcj>  bie  33orba(Ic  eintreten  unb  austreten. 
8)  "SBaö  ber  3.'>rc?bet  4-3,  4  innbcr  fc^on  cjefeben,  baö  ftebt  er  nun  »iebcr,  ben  cberubimifci)ett 
SOa.qen  mit  ben  umgebenben  SBolfen,  bie  ben  ganjen  inneren  Tempel  erfüüten.  —  f))  aal  rcmru 

10)  „|)abe  2l($t;"    Tä^ov  e'k;  Tyv  napdiav  aov.  —11)  H^^il  J^I^P?  „auf  baö  Eingeben  in 

ben  Stempel;"    ek  ryv  eI<:oöov  toI  oIkov.  —  12)   ^,  LXX  /card,  roaö  i)icr  „nebjl"  bebeutet. 

Eingang  unb  Slu^gang  ift  bei  ben  Orientalen  33ilb  beö  2Bir!en6  unb  Scbalten«  im  2eben.  X)er 
^.'»ropbet  [od  a(fo  3{At"f)abcn  auf  Sldeö,  it»aei  im  Stempel  5u  tbun  ift,  ber  Drbnung  nad).  Salmet. 
Vocb  unb  j)tei|'c^(  beuten  ben  (Singang  auf  bie  iBorfcbriften  über  ben  (Eintritt  in  baö  .gteiligtbum 
unb  ben  Xienft  bafelbft;  ben  Shiegang  auf  bie  3?elebrung  über  bie  J^rücbtc,  roelcbe  auö  bem 
3?efuc^e  beö  Rempelei  genommen  »erben.  ?J?albonat  finbct  in  biefer  Steüc  eine  göttlicbe  ^ln^ 
jucifung,  »ie  ber  ^J'ropbct  alle  Singcinge  unb  Slu^gange  mobl  beficbtigen  unb  fennen  lernen  foHe, 
um  bernacb  bie  ^J^rteftcr,  ben  Jurftnt,  "baö  3?olf  belebren  ^u  fönncn,  n>o  fte  ein*  unb  au^juge^en 
luitten.  —  13)  S^  ift  bamit  bie  Sntbeiligung  be?  3:empcl^  burd)  bie  ®ö^enpricfter,  foroicburd) 
•Jlnftellung  »on  Reiben  alei  ffiäcbter  ju  i^cffteben;  f.  8,5.—  14)  b.  b.  Ungläubige.  — 13)  |)ebr. 
„wäbrenb  ibr  mein  i^rob,  J^ett  unb  ^i?lut  barbracf)tet."  X^iefe  Wtfcl)unsi  ber  (sjö^enopfer  unb 
ber  Opfer  be^  n?abren  ßiotteei  war  bem  Jperrn  ein  'brauet  ber  bi^cblten  3irt.  h  tu  7rpoc(t>epeiv 
ritär  äprov^,  anpicaf;  neu  nijia.  —  16)  i.  e.  dissolvistis.  TTapEßalvers.  !Daö  eben  (genannte  ifl 
gerabe  bie  Uebertretung  beö  23unbet\  ben  ®ott  mit  ^^xad  gefcbloffen.  —  17)  Jpebr.  „unb  ibr 
bieltet  nid)t  t>ic  3Ba(^e,"  PHOtl^Ü'  „meinet  ^aufcö.  .  ."  X;ie  LXX  jie^en  bie  jwei  ®ä&e  biefe« 

2.>erfef^   in  einen  ,^Ufammen:      Kai  nhn  Eire(j>v/M^nTE  roh  (pvläaaEiv  (pvAaKag  h  Toiq  dyloig  fxov.      X>it 

i^eroaAung  be^^  3:empelö  war  <Bcid)e  ber  S;!eöiten.  —  18)  ♦nn.Wp  »meiner  SBact)e  (Sett?a(^- 

ung);"  II.  Chron.  23,  19.  —  19)  sc.  non  ingredientur.  Eie  ^et^iten  ftnb  bier  genannt  ftatt 
ber  ^Priefter.  Sind)  jene  ^'•riefter  ncimlid)  follen  in  tiae  neue  Jpeiligtbum  nidit  me^r  eintreten 
bürfen,  bie  burd)  'Jlbfall  ibre  SBürbe  unb  ibven  Flamen  gefd)änbct  baben.  —  20)  ^ipcbr.  „fte 
foUen  tragen  (büfjen)  ibre  ?[)?iJTetbat;"  Kai  XyiimvTai  mUKiav  arrüv.  —  21)  „2Bäd)ter  unb  Zbot' 

büter;"      ÄEi-üvpyoiwTEg,  \}vpupol  ettI  tüv  ttvIüv.    —22)    „.ßaueipiener ;"      Kai   AEirovpyoiivTEg  tu 

oIku.  —  23)  I)aei  ':jlbfd)Iad)tcn  ber  Dpfert^icre  geborte  ju  Den  nieDrigcn  Ticnftcn  beim  Opfern 
unb  burfte  bei  J^viebeneiopfern  felbft  ijon  ben  l*aien  i>orgenommen  »erben;  Lev.  1,  2-5.  — 

2'1)   t/f  KÖ'Anaiv  Mhidar^.  —  23)    ,,babe  gef(^»Oren." —  2(»)   tA^ovoiv  avTohg  (pvlnaaEiv  (f)VAaKag. 

27)  I^ie  LXX  htüpfen  an  biefe  5Dorte\un^  t>ie  erfte  ^älfte  bcö'  näd)ften  iPcrfcei  an.  S^  ^ei§t: 
Uaa  av  ■n-od/aum  o'i  upE'ir  nl  Aivirat,  ol  viol  tov  lat^ihi'K.  Daö  -^cbr.  aber  Idfjt  biefe  33erbinbung 
nidit  ju.  —  28)  Vk  ivutifel  et  ift  ju  ftreidicn;  feblt  aud)  im  .^»ebr.jt.  LXX.  So  fino  unter 
ben  l'c»iten  bier  nur  bie  ^^rieftcr  gemeint,  rote  2>.  10.  —  29)  Xie  ^i^öbne  ®abof^  baben  ft^ 
ivabrfdieinlid)  niemaK^  bctbciligt  ein  bem  31bfalle,  beffen  fi*  anberc  ^Priefter  fd)ulbig  mad)ten, 
befonferei  jur  3eit  3ieroboam"si;  40,46.  —  30)  Lev.  3,  16.  17.  —  31)  «a«  ^i'Adfow«  raf 
otr/aKöc  /lov.  —  32)  .^ebr.  „in  ben  Jboren  bc^  inneren  lUubofe^  unb  beö  Jempelö;"  äirö  Tf/g 
^''>-w  ri/g  'tau-ipag  ai'Ai/g.  —  33)  „fte  folleu  ftd)  nid)t  fo  gürten,  ba§  fte  fd^wiben,"  b.  i).  nidjtfo 
enge,  nic|t  fo  gewaltfam,  ba^  fte  fdmnßen  muffen.  Jpicronwmuei.  Kai  oh  TVEpL^uaov-ai  ßia.  — 
34)  Sie  fodcn  nid)t  burcl)  baei  .^"^craueitretcn  mit  ben  bl.  itleibern  ba^  5>olf  ]n  einem  ^J>rieftcrootte 
mad)en,  »eld)em  e?  ertaubt  wäre,  bie  bl.  itleiber  ?u  bcrübrcn;  fte  follen  i|)m  feinen  Slnlafj  geben, 
bie  bl.  Älciter  ju  berübren,  unb  \\d)  baburc^  cyottc^  gluc^  aufjulaben.  Tai  follten  fte  ferne 
Imlten;  4(),  20;  Exod.  30,  29.-33)  Lev.  19,  27.-3«)  Lev.  10,  9.-37)  Lev.  21,  7-14. 

38)  „wenn  ein  ®trcitbanbel  ftd)  ergibt;"  Kai  i-i  Kpiaiv  ai/iaToc.  ^oä)  unb  9teifd)l  nehmen 
bier  coutrover.sia  al6  ^Streit  ber  9}feinungcn.    I^aö  l)cbr.  QSort  ^H  Id^t  ba6  nid)t  ivo^l  ju.  — 

39)  b.  b.  an  biefen  fo  nabe  t»ern?anbten  f>erfonen,  obne  baburd)  eine  Si^ulb  auf  ftc^  jU  laben; 

liCV.  21,  1-11.      LXX:    ÖXa'  7/  ETi-l  iraTpl  Kai  ekI  fn/Tpl  .  .  .  iiiavdi/CETai.   —  40)     b.    b.    ftebcn 

3:age  \^\i  er  ftc^  nocb  v>om  bl.  Opferbicnfte  unb  .g»eiligtbume  ferne  balten.  Ta  fd)on  bie  i)icini= 
guiig  nad)  bem  (öefeije  Num.  19,  1(3  fieben  %K\Kyt  in  ^^Infprud)  nabm,  \o  crfd)cint  bie  gegenwar» 
tigeJ^orDerung  al««  eine  geftcigcrte  unb  erinnert' an  gröfjcre  ^ciligfeit,  bie  ber  "iPriefter  baben  foll. 
41 )  Trpogo'iüovat  uanf^iov.  —  42)  'Dkd)  fcm  ^cbr.  „unb  e?  fei  ibnen  jum  Srbtbeil,  bafj  id)  ibr 

(£rbtbeil    bin;"    Num.    18,    20;     Deut.  18,  2.      kuI  toTai  airolg  Eig  KAj/pomfiinv,  eyij  K/j/povofiia 

avTing.  —  43)    miiichali  „6peifeopfcr;"   küI  -ag  ihwnf .  .  —  44)  jnOI'^ri'^DI  >M'^  «ttc 

T  :  T   • 

<§iebecpfcr;"  rd  häaiptfxaTa  TTÜv-a-  Exod.  25,  2.  —  43)  Exod.  22,  31. 


531 


Caput   XLV. 


1.  Cumque  coeperitis  terrara  dividcre'  sortito,  separate  primitias^ 
Domino,  sanctificatiim  de  terra,  longitudine  viginti  quinque  millia,^  et 
latitiuline  decem  millia:  saiictificatum  erit  in  omni  termino  ejus  per 
circuitura.  2.  Et  erit  ex  omni  parte  sanctificatum*  quingentos  per 
quingentos,  qiiadrifariam  per  circuitum:  et  quinquaginta  cubitis  in 
suburbana  ejus  per  gyrum.  3.  Et  a  mensura  ista  mensurabis  longitu- 
dinem  viginti  quinque  milliura,  et  latitudinem  decem  millium,  et  in 
ipso  erit  templum,^  sanctumque  sanctorum.  4.  Sanctificatum^  de  terra 
erit  sacerdotibus  ministris  sanctuarii,  qui  accedunt  ad  ministerium 
Domini:  et  erit  eis  locus  in  doraos,  et  in  sanctuarium  sanctitatis.® 
5.  Viginti '^  quinque  autem  millia  longitudinis,  et  decem  millia  latitudinis^ 
erunt  Levitis;  qui  ministrant  domui:  ipsi  possidebunt  viginti  gazophy- 
lacia.^  6.  Et  possessionem  civitatis  dabitis  quinque  millia  latitudinis,'" 
et  longitudinis  viginti  quinque  millia  secundum  separationem  sanctuarii," 
omni  domui  Israel.  7.  Principi  quoque  hinc  et  inde  in  separationem 
sanctuarii,^-  et  in  possessionem  civitatis,  contra  faciem  separationis  san- 
ctuarii, et  contra  faciem  possessionis  urbis:  a  latere  Maris  usque  ad 
Mare,'^  et  a  latere  Orientis  usque  ad  Orientem:'^  Longitudinis  autem 
juxta  unamquamque  partem''^  a  termino  Occidentali  usque  ad  terminum 
Orientalem.  8.  De  terra  erit  ei  possessio  in  Israel:'^  et  non  depopula- 
buntur^''  ultra  principes  populum  meum:  sed  terram  dabunt  domui 
Israel'^  secundum  tribus  eorum.  9.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Sufficiat 
vobis  principes  Israel;  iniquitatem  et  rapinas  intermittite,  et  Judicium  et 
justitiam  facite,  separate  confinia  vestra^^  a  populo  meo,  ait  Dominus 
Deus.  10.  Statera  justa,  et  ephi  justum,  et  batus  justus  erit  vobis.  ^ 
11.  Ephi,  et  batus  aequalia,^^  et  unius  mensurae  erunt:  ut  capiat  deci- 
mam  partem  cori^'^  batus,  et  decimam  partem  cori  ephi:  juxta  mensuram 
cori  erit  aequa  libratio  eorum. ^  12.  Siclus  autem  viginti  obolos  habet." 
Porro  viginti  sicli,  et  viginti  quinque  sicli,^  et  quindecim  sicli,  mnam 
faciunt.  13.  Et  hae  sunt  primitiae,'*^  quas  toUetis:  sextam  partem  ephi 
de  coro  frumenti,  et  sextam  partem  ephi  de  coro  hordei.^^  14.  Mensura 
quoque  olei,-^  batus  olei,  decima  pars  cori  est:  et  decem  bati  corum 
faciunt:  quia  decem  bati  implent  corum.  15.  Et  arietem  unum  de 
grege  ducentorum^  de  his,  quae  nutriunt  Israel^  in  sacrificium,^^ 
et  in  holoeaustum,  et  in  pacifica,  ad  expiandum  pro  eis,^  ait 
Dominus  Deus.  16.  Omnis  populus  terrae  tenebitur  primitiis  his 
principi  in  Israel.  17.  Et  super  principem  erunt  holocausta,  et 
sacrificium,  et  libamina  in  solemnitatibus,  et  in  Calendis,  et  in  Sab- 
batis, et  in  universis  solemnitatibus  domus  Israel:  ipse  faciet  pro 
peccato  sacrificium,  et  holoeaustum,  et  pacifica  ad  expiandum  pro 
domo  Israel.  18.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  In  primo  mense,  iina 
mensis  sumes  vitulum^  de  armento  immaculatum,  et  expiabis  sanctu- 
arium. 19.  Et  tollet  sacerdos  de  sanguine  quod  erit  pro  peccato :  et  ponet 
in  postibus  domus,  et  in  quatuor  angulis  crepidinis  altaris,  et  in  postibus 
portae  atrii  interioris.  20.  Et  sie  facies  in  septima  mensis^  pro  unoquo- 
que,  qui  ignoravit,  et  errore  deceptus  est,  et  expiabis  pro  domo,  21.  In 
prirao  mense,  quarta  decima  die  mensis  erit  vobis  Paschae  solemnitas : 
Septem  diebus  azyma  comedentur.  22.  Et  faciet  princeps  in  die  illa  pro 
£  £  (^  n  e  r :  ^.  ©c^rift.  2(.  %,  UI.  34 


582  Der  ^xop^et  gjec^iel.  45, 1—11.  2tnm.  1—21. 

se,  et  pro  universo  populo  terrae,  vitulum  pro  peccato.  23.  Et  in  Septem 
dierum  solemnitate  faciet  holocaustum  Domino  Septem  vitulos,  et  Septem 
arietes  immaculatos  quotidie  septera  diebus:  et  pro  peccato  hircum 
caprarum  quotidie.  24.  Et  sacrificium  ephi  per  vitulum,  et  ephi  per 
arietem  faciet:  et  olei  hin  per  singula  ephi.  25.  Septimo  mense,^^  quinta 
decima  die  mensis  in  solemnitate  faciet  sicut  supra  dicta  sunt  per  Septem 
dies:  tarn  pro  peccato,  quam  pro  holocausto,  et  in  sacrificio,  et  in  oleo. 

1)  riefe  3?ertkilun.q  burd^  ba^  Scog  tfl  nad^  ber  3lu^Icflung  bcr  wiitticiflen  (Ereilten  aU 
2?prbitb,  ni&it  aU  3?e"fe&l  (ypttee;  ju  betrauten.  Sie  fam  baber  aud^  nid)t  jur  Slussni^runij. 
rie  Umftänbc,  unter  »elcben  bie  JRücffcbr  ber  i^erbannten  flefd)al?,  machten  fie  moralifc^  unmög* 
lid);  I.  Esdr.  ;^^,  1  ff.  Tu  treuere  3Iu?fübrung  ber  ^ier  gegebenen  a?orfcftrift  f.  p]z.  48. — 
2)   JlDI'nn  „fcnbert  ein  (yefd)enf"  ab,  b.  ^.  einen,  ^anbe^tbcil  al6  rs)cf(^en!  jum  23au  be3 

T  : 

STempel«  unb  2Dol)nen  für  bie  ^rieftet,  a^opuire  änapxfjv.  3)a§  bie  ^riejter  bcifammen  unb 
um  bcn  Stempel  unb  bie  1)1.  ®tabt  tjerum  RH^bnen  foöten,  fc^ien  für  bie  ©a^e  be«  bl.  dultug 
geeigneter  unb  entfprecbenber  ju  fein.  9t(ä  3>orbilb  aber  bebeutet  e?,  ba§  bie  X;iener  beg  .^eilig* 
tbumö  fo  enge  a\i  möglich  an  ba^  ^eiligtbum  angefcbloffen  bleiben  foden.  —  3)  G?  ift  bier 
ttjpbl  fein  anbercö  Wap,  al^  baö  ber  (£tle  ju  »erfteben.  3^ie  Slle  ju  ]  i  ^up  gerecbnct,  gibt 
pbigc  DOJajjangabe  ?>  i^tunben  in  ber  Vänge  unb  etwa?  mebr  alä  eine  ©tunbe  in  ber  'breite. 
^ixi  erinnere  |icb,  ba§  bie  Üänge  immer  bie  9üd)tung  ron  iOJorgen  gegen  5(benb,  bie  33rcitc  aber 

tie  gfiic^tung  »on  W\m^  gegen  Witterna(^t  bebeutet.  —  4)  C^lpPfSN  HTD  (TH")  ».unb  ti 

foflen  barpn  jum  ^eiligtbume,  Stempel,  fommcn  fünfbunbert  Sßcn."  Kai  earai  f«  -ovtov  äyiäa- 
fxa-a  .  .  —  3)  f.  i.  ®r".  —  6)  ^ebr.  „5U  •'Käufern  unb  al^  ^eiligtbum  jum  ^ciligtbume,"  b.  ^. 
aU  beiliger  Drt  für  ibre  SBobnungen  unb  als?;  beiliger  Crt  für  ben  3;em)^el.  «?  oiKovg  ä(po)pia- 
fjäm<c  T<:>  äyiaa/iü  avrüv.  —  7)  Tcr  ^^cijitenantbcil,  füblicb  ron  bem  ber  i'^riejler  gelegen  48,  13, 
foll  ebeufo  grpf;  fein,  alö  jener  ber  ^J^rieftcr.  S?  iü  ganj  auffallenb,  tci\i  "Midi  bcn  Jbeil  ber 
i'eviten  ni3rblid)  wn  bem  ber  ^'•riefter  gelegen  iriffen  wiü,  ba  bcd)  ber  '3.Vc^>bet  c.  48  feine  Se» 
fdireibung  wn  9fprbcn  ber  madbt,  unb  "in  bicfem  3?orrü(fcn  rem  'DJcrbcn  nadb  ©üben  juerll  ben 
^ricfter*5tntbeil,  bernacb  erft  bcn  ^^eriten=3lntbcil  nennt.  —  8)  nnl  f/y^c  dKoai  xf^'^-^äikc.  — 
9)  ^cbr.  „jum  iVfi^c  20  Kammern,"  b.  b.  ncbft  ibrem  l'anbceitbcile  foüen  fte  au*  20  Äammcrn 
im  23crcicbc  ber  Sempclgcbäube  babcn.  äc  Karaaxi^f^iv  TTö'/jnq  -oh  Karomeiv.  —  10)  ©üblicb  fett 
fid)  an  ben  i'critentbcil  ber  5?e,^irf  ber  neuen  ^auptflabt  anfdjliepcn,  ber  mit  ben  Slbeilcn  ber 
^^ricfler  unb  Beriten  jwar  gleicbe  Sänge,  aber  nur  bie  Hälfte  ber  Srctte  bat.  ?}?an  erfiebt  bieraua, 

ba^  alle  brci  9lntbeilc  jufammen  genommen  ein  Cuabrat  bilbetcn.  —  11)  riDllfl  nöl^*? 
JJ^'"ipn  »nä^fi  bcr  ©eibegabe  bcö  >^ciligtbumg  für  ganj  3^rael,"  b.  f).  ber  Stabttbcil  fott  ftc^ 
an  ben  für  bie  ^"riefier  unb  Beriten  beftimmten  SBcibetbeil  anfd)licf5ett,  unb  fett  ganj  3^rael  ju 

9?U^en   fcmmen.      ov    -pdirnv   ?)  (i7rni>xv   ™t'  äyiuv  TravTi  oikij  'löpai/A  fgovtcu.      t'od)  UUb  Stcifd^t 

baltcn  bafür,  bie  Stabt  foll  5undd)f}  um  ba^^  .ipciligtbum  fein.  2lllcin  irie  n.\ue  ba:?  möglicl, 
irenn  ba6  ^eitigtbum  in  bcr  Witte  bc?  ^'ricftcrantbeile!  ftebt,  unb  biefer  ^Priejlcrantbcil  eine 
Streite  rcn  10,000  Sücn  bat.  -Slllioli  trill  bie  Stabt  fübli*  rom  ^''rici^crantbcil  gelegen  wiffen. 
12)  ^cbr.  „au^  bem  J^ürftcn  auf  beibcn  'Seiten  beei  5Beibctbcileei  rem  ^eiligtbum  unb  beg 
<Stabttbcilc«s,"  b.  b.  bem  f^-ürftcn  foü  fein  5lntbcil  b^üd)  unb  roe^lid)  rcn  bem  grofjen  Sanb^- 
quabrat,  ba^  bieber  befcbriebcn  trorben,  angennefcn  »erben.    Kai  tu  /jyovfifvu)  Ik  rohrov.  Kai  üttö 

TovTov  eig  raf  üiTapxai  rüv  dyiuv,  elg  KaTaaxe<^tv  Tyz  7ro?i,£wf ,  KaTa  npocuonov  rüv  airapxüv  tüv  äyluv 
Kai  KaTa  npöaunnv  Tf/^  KaTaa xt^oeug  ti^q  Trö/^cuq  Ta  npog  ^aÄaaaav  Kai  ano  tüv  npog  ■dä/.aacav  Trpbc 

ävaTo/är.  —  UJ)  b.  b.  öcn  bcr  2Be|!fcite  be^  fficibelanbe^  biö  bin  jum  3)?eere.  iöe!anntli($ 
bei^t  bie  SBefifeite  bei  bcn  5?racliten  bie  5)iecrfcite.  —  14)  b.  b.  »on  ber  Cflfcite  be^  SBcibe- 
lanbeö  bi^  ,^ur  rflgrcn^c  ^^raclei.  —  lo)  b.  b.  bie  ?ängc  bc^  gürftcntbcil?  foll  biefclbe  fein, 
wie  bie  bcr  anbern  Stämme,  bie  ficb  rem  Wcere  biö  3um  Sorban  erftrectte.  ^ebod)  ift  bcr  in 
bcr  Witte  licgenbe  SBcibctbeil  bainnr  abjurcdjncn.   Kai  tö  fif/Kog  öjg  jiia  tüv  fifpiöuv  ämi  tüv  öpiuv 

TÜV  TTpöc  -da/xiaaav.    nal  to  fifjKog  enl  Ta  bpia  Ta  npbg  ävaTOÄäg  r//f  yf/g.  —  16)   Kai  ioTai  avTÜt  elg 

KaTaaxEoiv  Iv  tu  'irypaiß.  —  17)  ^JV  i<7l  /-«nb  ui^bt  «tcbr  foflcn  fte  brüden  bae  a^olf ;"  kg* 

nv    KaTafiwajCTtvaovaiv.   —   18)    Kai    Tyv    yf/v    K/jjpovofiijaovai    oiKog    'lapar/?..   —  19)     12^*in 

*^^  ^i^P  DD^nt^^JI  „iiebmet  Weg  eure  2?cbrüdungcn  (eigentlicb  9?ertrcibungen)  ron  meinem 

SSolfC."     fiäpaTs    KU-aövvaaTeiav    änb   Tov    'Aaov  fioV   I.  Reg.  8,  14.  —  20)   Kai  /ihpov  (ViKatov 

Kcu  xo'ivi^  öiKaia  icTai  v/niv  tov  /leTpov  Lev.  19,  35.  —  21)  ©pb*  ^10  9)?a§  bcr  trodcncn  Sacben 


35cr  ^rop^ft  Sjec^iel.  45, 11—25.  2lnm.  21—35.  535 

foll  qUIö)  fein  mit  bcm  93at{>  ald  bem  !0?a§e  bcr  flüpiiicn.    *«< »}  a:"'^''^  «'/'«'«^f  /"'«  f'^"«'  'ov  '^»fi- 

ßdven:  —  22)  "ipH»  i""»'  }o/i<5p.    (J6  »ar  btt?  iWap  für  a;rodenfd  unb  J^Iü^'iijc^;  II.  Chron. 

2,  10.  — 2f5)  -/>öf  rö  }o/ipp  larai  ri>  innv.  3^  ^cbr.  U\f4  ce :  „9?ad)  bciix  ßicmcr  wirb  ibr 
5Wapi>crbäUnip  fein,"  b,  b.  fcwcbl  Gpba  al«  ^atb  mup  immer  bcn  jcbntcn  Jbeil  fincg  (ycmcr 

fapen.  —  24)  ,11,3  DHC*;;  ^p.^r'rrl  »unb  ber  Scfcl  fcü  jcbn  Wcra  babcn"  (Äern,  ^obne, 

®ran),  nad>  unfcrcm  Wüu^fuf;  etwa  5rrci  yucu^er'l  Sent.  kuI  ra  cräx^fxia  ükooi  öW/.oi. — 
25)  „Jraii  woH  bcbcutct,  baf;  r?  rrcicrici  „??iincn"  i^cbcn  foü,  ,^u  20,  ^u  25  unb  5U  lö  2cfcln; 
Exod.  30,  13.  —  2«)  n*bnnn  HiVr  /-ba^  i|l  tic  ^Jlbivibc"  ((i)cfcbcnf),  b.  i.  fiir  bcn  Surften; 

T  ~ 

f.  2?.  16.  —  27)   b.  b.  ben  fccb^iiiilcn  2;beil  bc?  Srntecrtrac^e^.  —  28)  Knl  H,  Trpöa-ai/tn  rov 

e'/.aiov   KOT'r/r/v   e/ainv  ä-b  (5,'\a  kutv/iüv,   hri  a'i  6t Kn  Kori'/.ai  e'irr'i  y'/Jo/i.      Xic  lUUi^.  gibt  biCT  CinC 

S^ef^rcibuni^  bcji  l^Jape^,  aücin  ber  bcbr.  2crt,  bcm  bic  LXX  joKKn,  benimmt  fa?  'Wag  ^er 
2lbciabc,  namlicb  ben  jcbntcn  Ibeil  fc? '^atbe?,  ^cbn  2?atb  auf  einen  rsSomer  i^creitnct.  Ter 
Sinn  ifl  fcmit:  Se«  foII  bcr  ^cbnte  Ibcll  fpm  Jebutbeil  ^e^  CcIertravK^/  alfc  ber  bunbertilc 
2beil  an  ben  J^ürften  abiKöfben  jfcrbcn.  9?a(t)  Terefer^  ?T?einuniU|t  bcr  bcbr.  Icrt  biefe? 
ä^erfe?  feblcrbaft  i^efcbriebch.  'Jlllein  ber  Sinn  bleibt  flar  unb  *?cr|Li"nbIicb,  —  2}))  i'cn  2(K) 
(Sd)afen  fcU  immer  eine?,  unb  ]wax  ein  männlirtiec;  an  ben  J^üriten  abgci^eben  werten,  »roven 
tiefer  bann  bic  Cpfcr,  bie  ibm  i\  17  auferlciU  werben,  ju  bcfcri^cn  bat.    küI  TVfjö.^aroi'  äizi  tüv 

npoßä-rojv  Ütto   (Umi   (KfiniiiefJa   ck   Traaüw  tijv  -arpiuv  rov  'Inpai/?..  —  30)   b.  b.  bic  ciu  ^^'"''IftitC 

ernäbrt.  ©er  alfo  wcnijicr  al?  200  Scbafc  batte,  war  niitt  ]\i  biefcr  Sibiiabc  i.>crpflicbtet. 
Snteifcn  ift  möiiliit,  bap  man  alle  5cbafe  ^^'faele  ^ablte,  unb  barnacb  bie  ^cbcntabiVibc  fo 
rec^ulicrte,  ta^,  ficb  ^cbcr  babci  5u  bctbcilivicn  batte.  3luf  tiefe  SBcife  traf  tann  ten  ^^cfi^cr  reit 
KHl  S*afen,  ein  balbce;  idnif  cttx  ^iclmcbr  in  2  ^abren  Gin  5cbaf.  —  ?j! )  le'uiinchah  „^um 
Spcifeopfcr."  Ticfci^  unb  tk  foloienbcn  JBorte  fint  s'on  bcr  t>orau?iiebcnbcn  Stelle:  qua? 
nutriunt  Israel  nptbwcnti,q  burcb  ein  Momma  ju  trennen,  tcr  .Honig" fcü  ncimlici)  Dicfe  31b' 
gabentbiere  ju  bcn  rpfcrn  an  allen  i\-ciertagcn  be>?  ^abrc^  fcrwenben.  —  32)  mr  f^i'/äüKfcxim 
'■jTfpl  ifiüv.  ö?  feilten  bie  Cpfer  für  Mönigunt  in'^lf  ^uglci*  fein,  b.  b.  bie  regelmäßigen  Cpfer, 
auper  welcben  jefer  (£in',clnc  nacb  '-i?eliebcn  feine  Cpfer  barbringen  tonnte  pber  nad)  Ümitdntcn 
bringen  mupte.  Tic  SinriAtung  war  ^ortrefflid).  Ter  Untcrtban  gab,  'K'^i  er  leiitt  geben 
fcnntc,  unt  ber  Jvürft  beforgtc  taihit  ba?  .fi>cilig(ie,  bcn  regelmäßigen  Cpferrienft  an  aüen  ^eier» 
tagen.  (Sinige  Kurilen  tbaten  biefe?  wenigften?  ^citcnwcife  fdipi^i  in  frübcrer  ^nt,  wie  viakMUcn, 
S5e*iat^.  lll.  Reg.  9,  25;  IL  Chron.  31,  3.  slDa«  intcitcn  ©ctt  bier  burd»  tie  "Propbctcn 
tM?rf($rcibt,  fam  nid)"t  in  a>oll5ug.  9iaA  II.  E^dr.  10,  32  würbe  eincÄopffteucr,  ber  brittc  Ibeil 
eine»  5efcK^,  \\\x  ^^citreitung"^  ber  gejlcpfer  eingcfübrt.  Wan  erftebt  barauei,  bap  aüc  biet 
gegebenen  2?eftimmungen  mebr  al^  ^t'fiilc-  benn  aU^  ©cfc&c  gelten  feilten.  —  33)  Scwobl 
biefe  al?  bic  nadn'clgcnten  i^crfdtriftcn  weisen  t>om  mpfaifd^cn  (s3efc|ie  o.\>,  bilbcn  alfo  in  J^orm 
»on  3t'CiiIfn  eine  ^Vermittlung  sjwifdicn  ten  mcfalfd^cn  rpfern,  bic  aufboren  foUtcn,  unf  tcm 
neuen,  »oUfommencn  Cpferticnfte  tee  5f.  ü?.,  ber  bleiben  foü.  2s3enn  baber  tiefe  gan^c  i'itlon 
ni*t^  Slntcrce  leiftctc,  al^  baf;  c?  bie  '-Bclcbrung  ^K\b,  ber  mofaifdJc  rienft  werbe  \\.6>  äntcrn  in 
einen  ueucn,  \^  würben  baturd)  bie  6)cmütbcr  uton  bcilfam  vorbereitet  unb  in  ibnen  '^Maube, 
Hoffnung  unb  Vicbc  angeregt,  —  34)  kv rü u7/vt  TüteWößu,  fiiä rov /jt/iö^.  wona*  ta?  "PtMaunen- 
fejl  5u  t?erftebcn  wäre;  Nuiii.  29,  1.  —  33)  Ter  ^'''ropbet  nennt  bicr  bao  gcft  ni*t,  wcld)e^  an 
bie  ^stelle  bee  l'aubbüttcnfcftc^  treten  foü.  (£r  tbut  e^,  um  ju  »crjtc^cn  ju  geben,  tajj  tiefe:^ 
le&tcre  nic^t  gleich  bem  £jterfeftc  im  9L  23.  fortbejte^en  »erbe. 


L 


Caput  XL  VI. 

1.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Porta  atrii  iiiterioris,  quae  respicit  ad 
Orientera,  erit  clausa  sex  diebus,  in  quibus  opus  fit:  die  autem  Sabbati 
aperietur,  sed  et  in  die  Calendarum  aperietur.  2.  Et  intrabitprincepsper 
viam  vestibuli  portae  deforis,  et  stabit  in  limine  portae:  et  facient 
sacerdotes  holocaustum  ejus,  et  pacifica  ejus:  et  adorabit  super  limen 
portae,  et  egredietur:  porta  autem  non  claudetur  usque  ad  vespcram. 
3.  Et  adorabit  populus  terrae  ad  ostium  portae  illius  in  Sabbatis,  et  in 
Calendis  coram  Domino,  4.  Holocaustum  autem  hoc  offeret  princeps 
Domino:  in  die  Sabbati  sex  agnos'    immaculatos,  et  arietem  immacu- 

34* 


534  Ztx  fvop^ü  (Sjec^iel.  46, 1—9.  Sinnt.  1—7. 

latum.  5.  Et  sacrificium  ephi^  per  arietem:^  in  agnis  autem  sacrificium* 
quod  dederit  manus  ejus:  et  olei  hin  per  singula  ephi.  6.  In  die  autem 
Calendarum  vitulum  de  armento  immaculatum:  et  sex  agni,  et  arietes 
iramaculati  erunt.^  7.  Et  ephi  per  vitulum,  ephi  quoque  per  arietem 
faciet  sacrificium:  de  agnis  autem,  sicut  in venerit  manus  ejus: ^  et  olei 
hin  per  singula  ephi.  8.  Cumque  ingressurus  est  princeps,  per  viam 
vestibuli  portae  ingrediatur,  et  per  eandem  viam  exeat.  9.  Et  cum 
iutrabit  populus  terrae  in  conspectu  Domini  in  solemnitatibus:  qui 
ingreditur  per  portam  Aquilonis,  ut  adoret,  egrediatur  per  viam  portae 
Meridianae:  porro  qui  ingreditur  per  viam  portae  Meridianae,  egredia- 
tur per  viam  portae  Aquilonis:  non  revertetur  per  viam  portae,^  per 
quam  ingressus  est,  sed  e  regione  illius  egredietur.  10.  Princeps  autem 
in  medio  eorum  cum  ingredientibus  ingredietur,  et  cum  egredientibus 
egredietur.  11.  Et  in  nundinis,^  et  in  solemnitatibus  erit  sacrificium 
ephi  per  vitulum,  et  ephi  per  arietem:  agnis  autem  erit  sacrificium  sicut 
invenerit  manus  ejus:  et  olei  hin  per  singula  ephi.  12.  Cum  autem 
fecerit  princeps  spontaneum  holocaustum,^  aut  pacifica  voluntaria 
Domino:  aperietur  ei  porta,  quae  respicit  ad  Orientem,  et  faciet  holocau- 
stum  suum,  et  pacifica  sua,  sicut  fieri  solet  in  die  sabbati:  et  egredietur, 
claudeturque  porta  dostquam  exierit.  13.  Et  agnum  ejusdem  anni^" 
immaculatum  faciet  holocaustum  quotidie  Domino:  semper  mane  faciet 
illud.  14.  Et  faciet  sacrificium  super  eo  cata  mane"  mane  sextam 
partem  ephi,  et  de  oleo  tertiam  partem  hin,  ut  misceatur  similae:  sacri- 
ficium Domino  legitimum,^^  juge  atque  perpetuum.  15.  Faciet  agnum," 
et  sacrificium,  et  oleum  cata  mane  mane:  holocaustum  sempiternum. 

16.  Haec  dicit  Dominus  Deus:  Si  dederit  princeps  donum  alicui  de  filiis 
suis:  hereditas  ejus,  filiorum  suorum  erit,^*  possidebunt  eam  hereditarie. 

17.  Si  autem  dederit  legatum  de  hereditate  sua  uni  servorum  suorum, 
erit  illius  usque  ad  annum  remissionis, ''  et  revertetur  ad  principem: 
hereditas  autem  ejus,'*  filiis  ejus  erit.  18.  Et  non  accipiet  princeps  de 
hereditate  populi  per  violentiam,  et  de  possessione  eorum:  sed  de  posses- 
sione  sua  hereditatem  dabit  filiis  suis:  ut  non  dispergatur  populus  meus 
unusquisque  a  possessione  sua.  19.  Et  introduxit  me  per  ingressum/^ 
qui  erat  ex  latere  portae,  in  gazophylacia'^  sanctuarii  ad  sacerdotes,  quae 
respiciebant  ad  Aquilonem:  et  erat  ibi  locus  vergens  ad  Occidentem.'^ 
20.  Et  dixit  ad  me:  Iste  est  locus  ubi  coquent  sacerdotes^  pro  peccato  et 
pro  delicto:  ubi  coquent  sacrificium,^'  ut  non  efferant  in  atrium  exterius, 
et  sanctificetur  populus. ^^  21.  Et  eduxit  me  in  atrium  exterius,  et 
circumduxit  me  per  quatuor  angulos  atrii:"^  et  ecce  atriolum^^  erat  in 
angulo  atrii,^  atriola  singula  per  angulos  atrii.  22.  In  quatuor  angulis 
atrii  atriola  disposita,^*  quadraginta  cubitorum  per  longum,  et  triginta 
per  latum:  raensurae  unius  quatuor  erant.  23.  Et  paries^  per  circui- 
tum  ambiens  quatuor  atriola:  et  culinae  fabricatae  erant  subter  porticus 
per  gyrum.  24.  Et  dixit  ad  me:  Haec  est  domus  culinarum,  in  qua 
coquent  ministri  domus  Domini  victimas  populi. 

l)  '^aä)  Num,  28,  9  bcftanb  tai  Sabbatopfer  in  jroct  Lämmern.  —  2)  b.  ^.  ein  (Epba 
SBeipmebl.    Kai  fiavaa  Tzaifm  ro  apiü.  —  3)  ^>}^7  „jum  SDibbcr."  —  4)  „ju  ben  Lämmern 

■      ~    T 

aber  ein  beliebige^  Speifccpfer,"  koI  toI^  äuvo'ig  ^vaiav,  6ö/j.a  x^tpög  avTov.  —  o)  ^cbr.  „ein 
Söibber;"  Kai  Kpwc  äfiu^og  karai.  ^m  nä(tftcn  l^erfe  bat  aud)  bie  ibulg.  ben  Singular.  ^Ia6) 
Num.  28,  11  n?urben  jreci  Stiere  unb  fieben  \!ammer  al^  9teumcnbopfcr  gefcrfert'.  —  6)  Kaßu^ 
av  kuT^oii)  7]  x^ip  ai-Tov.  —  7)  X>uxä)  biefc  SSerorbnung  rourbe  beabfic^tigt,  ba^  ein  Seber  einen 


Der  ^vop^tt  Sjfec^fl.  46,  9—23.  3Inm,  7—27.  535 

»ctlfi>mmcncn  ^citiiitbum^jVint^  machen  iinb  fomit  eine  t^onftanbi^e^ulbigunj?  barbringen  foßte. 
Sil  gefallt  (yott  nicin,  n.H'un  nian  in  fein  .^auj«  nur  hineinfitaut;  er  n?iü,  baf)  wir  Hneingc^en, 
itnb  üM  ibm  ali?  .^aueifreunbe  ^u  ertcnnen  geben.  —  8)  D^JÜDI  »Ain  geften;"  kui  h  Ttiir  iof,- 

ra'ir.  —  9)  Taö  öfllirfK  Ibor,  ba?  fonft  nur  an  Sabbattagen  geöffnet  n>erben  foüte,  muptc  bcm 
5^ür)len,  n^cnn  er  ein  £ficr  bringen  nn^llte,  auch  unter  ber  '^L'oÄe  geöffnet  n^erten.  iäv  fi*  Troti/cij 

6  n(f)f/y()i\uevog  üfio'/.oyinv  ü/.oKnin.iiia   nunipiov  tu  Myv'w,    k<ii  ('iriii;ii  invrtl)  .  .    kui  K/ticti  rar  iH fxir 

fte-ä  TU  fieMeiv  nvTov.  —  10)  n>clite»5  Cpfer  im  mofaifiteu '^iefegie  nicbt  fprgefduieben  n:'ar. 
@i^  flaute  bem  Äönige  ju  einer  beilfamen  Erinnerung  bienen,  baf:  er  milbe  un^  gercitt  regieren 
foUte.  —  II)  Tent  lateinifdicn  Ueberfci3er  ift  biev  bic  iVrdVHM'ition  KdTd  rntwe^er  bureb  .'jufatt 
in  ben  Wunb  gefdUiiten,  ober  e^  war  biefer  5tUl^^rurf  eine  gereöbnlidK  3tebeneart.    (is  bcteuiet 

offenbar  „jeben  5)forgcn."  —  12)  yf^D  öb^V  nipll  Hln*^  UniD  »fin  Spcifcopfer  für 

ben  ^errn;  bie  in-rorbnungen  feilen  gelten  für  immer  nnb  allzeit."  LXX  TTpöcray/ia  Sta^^avTo^. 
13)  ^C^^I  »ftc  foüen  barbringen  täci  Vamm-,"  tcoujcete  .  .  —  14)  toIto  -o'k;  vloi^  av-ov  kctui 

mTnaxeoic  K?.r/povofiia.  gö  ijl  bicr  bie  jRebc  i^on  einem  (i3efdicnfe  an  Vanb,  fei  eö  SDeibc«,  ^dix^ 
ober  rsKirtenlanD.  —  13)  „bii^  jum  grlapjabrc,"  b^b.  bi«  jum  ^iubeljabre;  Lev.  2/>,  ](J.  — 
1(>)   HN  '/ö^t"J  i'"ti  gar  foü  ber  Srbtbcil  nur  ben  ■^öbnen  angeboren."    LXX  t^/I/v  Tf/r  k/t/- 

povofiiag  Tüv  v'iüv  avTo'v  ahfoiq  ioTni.  —  17)  (£^  ift  bier  bcr  2citen«(£ingang  be^  nörblicben 
3;bpreö  sjom  ^^riefler*>orbofe  \\x  m^rftebcn,  wo  bcr  ''Pro^^bet  eben  bie  i>on"44/4  an  gemalten 
SBeifungen  unb  Tffenbarungcn  erbicU.  —  18)  elg  riiv  k^tt'ipav.  —  19)  wa?  wobl  beifit:  am 
S>eftenbc  bei?  in^rbofe^  ber  iM-ic|lCr.  roTtof  Kexjopiaiuhn^,  —  20)  SBabrenb  ric  J^riebotfer  be^ 
3>olfe^  im  innbofe  ^"u^racle  gefodit  Würben,  follten  bic  -Sünb»  unb  ^rdiulbovfer,  ^ie  al-j  bo*« 
h'ilig  galten,  nur  im  ^''rieftenuM-bcfe  gcfodjt  wertien;  Lev.  G,  25.  —21)  nn.3/tDrTnN  löN' 

„unb   n?0  ftC  ba^  Spcifcopfcr  bacfcn;"  ku)  kKsl  Trefovm  to  pavaa  TU  TrapÖTTav.  —  22)   44,  19.  — 

23)   M  TU  Tfaaapa  iiip>/.  —  24)   lypT/  «''''-'/-    2?er  lat.  Ucbcrfci^er  macbtc  ein  Ximinuti» 

T 

barau«,  tvcil  biefe  oier  (£cfoorböfe  allerbingö  einen  geringeren  9taum  einnabmen,  al6  bcr  gan^e 
a^orbof.  —  23)  ^ebr.  „unb  fteb  ein  iun-bof  in  bcr  Site  bc^  inn-bofe^,  ein  i>orbof  in  bcr  (£cfe 
be^  i^orbofee"  —  ein  Jpebraiemu?,  ftatt:  in  jeber  bcr  rier  (frfen  war  ein  iH>rbof.  kui  irfoi  alvr) 
/Card  7ü  K/JTT/  Tf/g  avh'/i.  —  20)  illlDp  nl"lV'^.  "^^^t^^^^i-ne  i-^buc  Tad)."    (£ö  fiub  bieg  eben 

bie  4  a^orbijfe,  con  bcncn  fdion  5>.  21  bie  9lebe  war.  .^ier  nennen  anäi  bie  LXX  bie  (£cfi?or- 
^öfe  av'/fj  fjtKpä.  —  2i)  Kai  k^tSpai .  .  Xad  SBort  *T)t3,  paries,  unb  ba^  SS?crt  n"l*p'  wcldieg 

im  nämli*cn  3?erfe  mit  porticus  überfc^t  ift,  baben  wobl  nur  eine  unb  bicfelbc  '^cfeutung 
„'TJ^auer,  Unr,äunung,  S5?anb."  3"  biefer  Umjäunung^maucr  aber  waren  fleine  ^aüengänge 
angebracbt,  V!>dä}c  bie  LXX  i^iöpat  nennen» 


l 


Caput  XLVii. 

1.  Et  coiivertit  me  ad  portara  clomus/  et  ec-ce  aquae  egrediebantur^ 
subter  limen  domus  ad  Orienten! :  föcies  enim  domus  respiciebat  ad 
Orientem:  aquae  autem  descendebant^  iii  latus  templi  dextrum  ad 
Meridiem  altaris.  2.  Et  eduxit  me  per  Viam  portae  Aquilonis,  et  con- 
vertit  me  ad  viam  foras  portam  exteriorem,  viam  quae  respiciebat  ad 
Orientem  :  et  ecce  aquae  redundantes  a  latere  dextro.*  3.  Cum  egrede- 
retur  vir  ad  Orientem.^  qui  habebat  funiculuin  in  manu  sua,  et  mensus 
est  mille  cubitos:  et  traduxit  me  per  aquam  usque  ad  talos.*^  4.  Rur- 
aümque  mensus  est  mille,  et  traduXit  me  per  aquain  usque  ad  genua:' 

5.  et  mensus  est  inille,  et  traduxit  me  per  aqüam  Usque  ad  renes.  Et 
liiensus  est  mille,  torrentem,  quem  non  potui  pertransire:^  quoniain 
iiitumuerant    aqliae   profundi    torrentis,^    qüi   nöU   potest   transVadari. 

6.  Et  dixit  ad  me:  Certe  vidisti'"  fili  hominis.  Et  edüxit  me,  etconver- 
tit  ad  ripam  torrentis.  7.  Cumque  me  convertissem,  ecce  in  ripa  türrentis 
ligna  multa  nimis  ex  utraque  parte.  8.  Etaitadme:  Aquae  istae,  quae 
egrediuntur   ad   tumulos   sabuli  Orientalis,"    et   descendunt  ad   plana 


536  Der  ^rojj^ct  gjec^iel.  47,  1—6.  5tnm.  1—10. 

deserti,'^  intrabunt  mare/^  et  exibunt,  et  sanabuntur  aquae.  9.  Et 
omnis  anima  vivens,  quae  serpit,'*  quocumque  venerit  torrens,  vivet:  et 
erunt  pisces  multi  satis  postquam  venerint  illuc  aquae  istae,  et  sanabuntur 
et  vivent  omnia,  ad  quae  venerit  torrens.  10.  Et  stabunt  super  illas 
piscatores,  ab  Engaddi  usque  ad  Engallim'^  siccatio  sagenarum  erit: 
plurimae  species  erunt  piscium  ejus,  sicut  pisces  maris  magni,  multitu- 
dinis  nimiae:  11.  in  littoribus  autera  ejus/^  et  in  palustribus  non  sana- 
buntur, quia  in  salinas  dabuntur. '^  12.  Et  super  torrentem  orietur  in 
ripis  ejus'^  ex  utraque  parte  omne  lignum  pomiferum:  non  defluet 
folium  ex  eo,'*  et  non  deficiet  fructus  ejus:  per  singulos  raenses^"  afferet 
priraitiva,  quia  aquae  ejus  de  sanctuario  egredientur:  et  erunt  fructus 
ejus  in  cibum,  et  folia  ejus^^  ad  medicinam.  13.  Haec  dicit  Dominus 
Dens:  Hie  est  terminus,  in  quo  possidebitis  terram  in  duodecim  tribubus 
Israel:  quia  Joseph  duplicem  funiculuiu  habet. ^^  14.  Possidebitis  autera 
eam  singuli  aeque  ut  frater  suus:^  super  quam  levavi  manum  meara  ut 
darem  patribus  vestris:  et  cadet  terra  haec  vobis  in  possesioneni.  15.  Hie 
est  autem  terminus  terrae:  ad  plagam  Septentrionalem  a  mari  magno 
via  Hethalon,^*  venientibus  Sedada,"  16.  Emath,^^  Berotha,^  Sabarim,^ 
quae  est  inter  terminum  Damasci  et  confinium  Emath,  domus  Tichon,^ 
quae  est  juxta  terminum  Auran.^''  17.  Et  erit  terminus  a  Mari  usque  ad 
atrium  Enon^'  terminus  Damasci,  et  ab  Aquilone  ad  Aquilonem:^^ 
terminus  Emath  plaga  Septentrionalis.**  18.  Porro  plaga  OrientaHs^* 
de  medio  Auran,  et  de  medio  Damasci,  et  de  medio  Galaad,  et  de  medio 
terrae  Israel,  Jordanis  disterminans  ad  mare  Orientale,*^  metiemini^ 
etiam  plagam  Orientalen!.  19.  Plaga  autem  australis  meridiana  a 
Thamar^'  usque  ad  aquas  contradictionis  Cadt-s:^  et  torrens^'  usque  ad 
mare  magnum:  et  haec  est  plaga  ad  Meridiem  australis.  20.  Et  plaga 
Maris,  mare  magnum  a  confinio^*^  per  directum,^'  donec  venias  Emath: 
haec  est  plaga  Maris.  21.  Et  dividetis  terram  istam  vobis"  per  tribus 
Israel:  22.  et  mittetis  eam  in  hereditatem  vobis,  et  advenis,*^  qui  acces- 
serint  ad  vos,  qui  genuerint  filios  in  medio  vestrum:  et  erunt  vobis  sicut 
indigenae  inter  filios  Israel:  vobiscum  divident  possessionem  in  medio 
tribuum  Israel.  23.  In  tribu  autem  quacumque  fuerit  advena,  ibi 
dabitis  possessionem  illi,  ait  Dominus  Deus. 

l)  Ter  ®n<icl  führte  ben  ^ro^^hetcn  ^^cm  äuperen  2?orbpf  burcfe  ba«  nörbli(f)c  Zhct  irieber  in 
ten  inneren  öfer  -yricftcrscrbin'  bt6  bin  ^um  (finc(ani^  in  ba^  ^eitigtbum;  4r»,  6.  —  2)  i^ilal« 
Vanbu^  beutet  biefee*  SDaJTcr  auf  bie  ®afferbebdlter,  bie  man  im  Jempet  hatte  unb  bie  burd» 
eine  i)}Jeni^c  .Hanäle  aMiefen  unb  ^a^  Cpferblut  unb  bie  fonftiiien  '3(bfon^erun|^cn  ber  Cpfertbiere 
mit  fort  führten.  (£?  i^eben  über  biefc  ilanale  'Bericht  'iJtriftdug  unb  Supolemu^.  Eu.<eb.  de 
pnepar.  1.  9.  ^Iflcin  i^citü^t  auf  Pae,  wae  bie  $*rPVbeten  I^.  12,  3;  Joel  ;S,  IS;  Zach.  14,  8; 
Apoc.  22,  1  öon  ber  fünftii<en  Strcmuni^  einer  Quelle  be^  i'eben^  fachen,  beuten  bie  bl.  i\iter 
fcae  bicr  (ijefai^te  einilimmii}  im  mi>ftifd)en  Sinne  auf  ba?  (guancielium  unb  bie  Satramente  tei 
neuen  i8unbe-5,   bcfonbcre  auf  bie  lanjt,  bunt  rccicfce  bie  "iJJenfcbbcit  neuiicbcren  «»irb  im  M. 

rtKtfte;   Juan.    4,    13;    7,  37.  —  3)   unl  ro  v6(ji>  KaTtfiaivt-v  äno  rav  K/.irovc  rov  (^e^iov,   arra  yörov 

»TT<  To  ■6vaia(!Tf,piov.  —  4)  b.  b.  auf  ber  Sübfeite  be«  Jbcrei^.  —  5)  Ter  »Rubrer  nabm  je^t 
ff  inen  ®ei^  v»cin  Cfttborc  fort  in  JHicbtung  nach  Cften  unD  beivinn  ^u  mcjfen  ben  Strom  be« 
JSafferei,  unb  mai;  fort,  bi?  er  taufeuD  (Ellen  iicmeiTen.  (f^ccbief  n^atetc  babei  im  ©aijer  piefeei 
vStrcmeÄ  jur  Seite  be^  J^übrere.  Kudii^  i^nfim;  äififjog  k^Evnvriac.  —  6)  Ta^  2J?affer  war  fo 
feivfet,  ta^  ee  nur  bi^  an  bie  ilnöitet  be^  'JPropbeten  ^ini?.  'Md  '«rcpc  bat  einen  f leinen  'Jlnfang. 

Koi   thfff.dev  fi>  T(j   vi^ari  ii^oj/)  aoinFur.  —  7)   ^tT'f/div  tv  rCj  iiSari  t'^up  fwf  rüv  /it/püv.  —  S)   aal 

iirii  ;)(5i'i'aro  öifA^^nv.  —  9)  IflC^'^p  „ÜBaiJer  jum  Scbnjimmett;"  üg  xf^^/^äplmv.    ©enn  ba« 

(fsanc^ctium  unb  feine  bimmlifeben  Gräfte  ben  Wenfcben  ^ur  3?oßfpmmenbeit  geführt  haben,  fo 
i^Idcbt  fein  l'eben  mehr  bem  S*TOimmen  bee  ;^ifche?  im  !K}a|fer,  ober  bem  ^li^c  be?  i'cgelö  in 
ber  2uft,  alö  ber  mühfeltgen  Steife  eine?  ®anberer^  auf  (Erben.  —  10)  li'N'in  »hall  bu 


Der  ^rop^et  g^ec^iel.  47,  6—19.  Slnm.  10—37.  537 

gefebcn?"  Unrichtig  überfe^en  bler  ?p(^  unb  9tcif4(:  „JRicfittg  gcfeben  bajl  bu."  l6i>aKar  v'd 
ävdpuTTov;  —  11)  n^ltDlpDn  nV7Jn"^NI  ./?"  bcm  öiincfecn  l'anbilrid),"  b,  b.  gegen  bcn 
Sorban  ju.  ek  t))v  Ta/.i/.ainv  tiiv  tt/wi;  ävaroÄdc  —  12)  (13^3/(1"^^  „jur  2Düilc,"  ivoriuiter 
bie  n?üftc  Umgcgcnb  bc*  tobten  Weerc^  ^u  i>er|lcben  ift.  /tJ  r/}r  'A,,n.iiav.  —  ItJ)  sc.  mortuum. 

«04  i/pxtro  i<j(;  i-l  rr/v  da'/.aaaav  i-'t  ro  irw/)  -//r  6iiK.io/.f/r.    '')?ait  ^Cm  .^ebr.  „Unf  |le  gcbcn  mecr- 

ttärt«  jum  Weere  bc«  5(ufgange^,"  D'^yitDIl,  i?t>fr  wie  Salmct  n?iü  „i>cö  ^Jln^gangcd,"  b.  b.  in 
»clcbc«  bie  ©aJTer  aui^ilicpen.  5(nbcve  macftcn  ba^  angefübrte  bcbr.  SDort  unu  5(nfange  eineö 
neuen  2a|je?  unb  iiber|"ci3cn:  „Sic  geben  (fftepcn)  rabin  an?,  unt  bie  ©aiTcr  n'erren  gebcilt." 
Ter  ^.Vovbct  befitrcibt  ramit  bilDliit  mir  anfitaulid)  rai5  iLMrfcn  bci?  (fiMiu^eliuniei,  faei  ni*t 
nur  bie  il^üftc  frucbtbvU  macbt,  fcnfcrn  fclbft  fae  lofte  neu  belebt,  iwu  befiniDeris  p'urcb  bie  M 
Zanfc  gcfcbiebt.  —  14)  Vl^''  '^^^i^  ""'^^^  friecbt,  ober  »a?  wimmelt."  (?ci  bc^cittnet  r*cr- 
jügliif  bie  9(m^^bibicn.  SiMvcbt  bie  3(mpbibien  aber  aU  J^ifcbe,  bie  bier  genannt  werPen, 
bedeuten  bie  ??ienfcben,  trelcbe  ba^  neue  J>{eid\  i>ai^  fUeid)  (^3i.nteo  in>(Ifommen  beoölfern  werfen! 
Tk  jvifd)er  aber  im  iv  in  bereuten  bie  "Jltoftcl  nur  anreren  in^rfunrcr  reei  ©orteii  liJotte?  im' 
fl.  iö.    „3d>  nnll  eucb  ju  i):'?en|\-benfifd)ern  madien,"  fagte  ocfuu  ]ü  ^^etru^  Matth.  4,  l't.  — 

13)  b.  b.  iM.tn  einem  Snbe  becs  tobten  Wcerex^  biö  5um  anbcren.  Ten  Crt  D*^J^"pl*  „Sngal- 

lim,"  weI*eo  jriM-tli*  „Cuette  ber  Ädlber"  beipt,  fennt  man  aui^  feinem  3?erid)t  rer  2t(ten.  Sr 
fcbcint  ni.HbIid^  »oom  torten  Weere  gelegen  ^u  baben,  wie  (Sngapri  fürwefttiÄ  lag.  «tö  'ivymhiv 
cuf  'Evnya'/'/au.  —  IG)  (>iott  läpt  jU  allen  Reiten  ben  ^rvtbum,  bie  ^arefie,"  ren  Unglauben 
neben  ber  2i>abrbcit  bei'teben.  3^i  ftt  müiTen  fogar  beitragen  ^ur  i^erberrli*ung  rer  ii>abrbeit. 
SBie  oielc  Äci^ereicn   bat  ti  son  C£bri|tui^  bi^^  beute  gegeben!  Sie  ilnb  serfd)ivunben,  unb  bie 

Ätrd)e    flebt    fefter    unr    rubmv>0ller,    alel   jemals.      Kai    h  ry  kwiarpoij)?)  almv  unl  iv  rij  l-rreiinpmi 

ai-Toi.  —  1" )  „fie  follen  aU  3al',gruben  bicnen,"  '^ilf  ber  31eöe  nur  SAdrfe,  womit  bie  geinte 
ber  SDabrbeit  gegen  bai^  JHei*  (>3otte?  arbeiten.  '^l,\&)  ^iercninnug  \\[  bier  unter  ^A'mx  fie 
SBeftrafung  ber  iöirerfadjer  ber  ©abrbeit  ^u  ferftcben,  wofür*  fie  ben  (^uten  5ur  iOarnung 
bienen.  ek  ä/.a^  6i6ov7ai.  —  18)  3n  abnlid^er  ®eife  befd^rcibt  ^obanne^  Apoc.  22,  1  fie 
äupere  Srf*einung  ber  Mir*e  (Mottet  im  .!pimmel.  i^on  biefer  triumpbirenben  Äirdie  iit  nun 
eben  bie  ilreitenfe  auf  Grfen  ein  i>orbiIf,  unf  erfd)eint  bepbalb  <xU  blübenfer  unt  aüe  :?(rten 
f^riidue  bringenber  (>Kirten,  wo  feine  ikrborrung  unf  feine  3er|törung  mebr  flae  greift.  — 

19)  Ol'  fiii  Tza/aM^i)  iir'  ahrov.  —  20)  rf/g  Knivörifroi;  avrov  -p(j-o3o/.//<7ei.  —  21)  äräSaatg 
ai'TÜv.  —  22)    Taig   ihliÖEKa  pi'/laif  rijv  viiliv  'lapa//'/.  -pöcdeaig  Gx^iviauarog.      2>0n   ^'•''feV'b  tbun 

LXX  feine  (Srwäbnung.  —  23)  5llle  follen  fi*  brüferlid)  in  bie  (irbf*aft  tbcilen,  —  ein  '^ilt> 
ber  C^Meii^bcit  unb  'i?rüfcrlid^feit  unter  ben  r^Miefern  fer  Mirebe  bej  "Ji.  5?.,  vermöge  beren  alle 
burd»  bie  2aufe  in  ben  mi>ftif*en  l'eib  (Xbrijti  aufgenommenen  (siliefer  gleiAe  JHccbte  baben. 
3m  9t.  ^.  fann  baber  aud>  ber  gemeinile  .^'irtenfobn  jur  bö*ften  fird)li*en  5Dürbe  gelanaen. 
24)  eine  5tabt  be^  rama?cenifd>en  Siuien.  ^vn.  :jtinerarium  be^  3lntoniu?  wirf  eine  5'taft 
ßatbela  genannt,  fie  ^wifdien  3lntio*ia  unf  l'aoficea  lag.  (Je;  ift  wobl  fie  bier  gemeinte; 
Num.  34,  3-15.  Xie  LXX  nennen  fie  ni*t  unf  überfe^en:  rT/t;  Knraßaivovarig.  ml  -spiaxi:<nar)q 
Tili  elgu6ov  'H//a(Tf/(in,ü.  9{ad)  f cr  Somplut.  3hu^gabe :  öSbv  Al^a/.üv.  —  2(5)  lieber  Scf aba 
Pnbet  man  nirgenb^  '.J?eri*t.  Tie  LXX  baben  infer  Somflut.  3(u^gabe:  rr/f  elgö^ov  'Zt6at\a- 
Nuiu.  34.  8.-26)  (Jmefa,  3(mifa,  5taf  t  in  Siuien ;  1.  c.  5?ei  f  en  LXX  finf et  man  bier  in  f en 
ferfd)iefenen  Sofice««  bie  9?amea  febr  rerfd)iefen.  — 2")  bürfte  wobl  jene^  fein,  weld)e^  Tasif  fem 
fnrifcben  AliMugc  ^Ifarejer  entrip,  5wifi-ben  Jpetbalon  unf  (Jmcfa  gelegen  IL  Reg.  8,  S.  — 28)  nicbt 

näber  befannt.  —  29)  |n*rin"nV'^'  °^''^'^  ™''  -«'•»'«^■.  i?ic£lei*t  bie  Bethacinje  beei  ^Miniu?. 
X^er  Gbalbäer  nennt  e^  piscina  Albitica.  —30)  Staft  an  ben  Cuellen  beji  ^)>barpar  im  wiiften 
Strabicn.    AhpaviruSog.  ~-^l)   p^'J/'"iyn/  !.^iellei*t  ba^^  Gaanam  fee  >J.Holemäu«  ä>.  15 

nörblicb  t>on  Tama^cuö,  ober  baö  Ina  beijelben,  füblid)  i^on  ba.  ä-h  7f]r  avVSig  roi  Ahav.  — 
32)    pleonaftifd)cr  ^luebrud  für  „norbwarts."  —  33)    TliDV  DNö  ilNI  »«»ib  gegen  bie 

9torbgegenb;"  rb  hpmv  ßoppä.  —  34)  D^'Tp'nNS  „C^j^ü'ite,  ofcr  aud)  Cillanf."    Ter  3inn 

biefe?  fonberbar  (autenben  i^erfe?  mi^dite  fein :  Tie  Cftgreu^e  foll  bie  !^inie  bilf  en,  weld'e  ^wifdten 
Sturan,  Tama?cui?,  ©alaaf  einerfeit^,  unf  jwifAen  ^»^rael  anferfeite  5u  Rieben  ijl.  Ta  nun 
aber  biefe  i'inie  bie  »Jon  ber  Statur  felbft  gezogene  ift,  ber  ^orfan  namli*,  fo  wirf  f iefer  eigene 
nod)  aU  ®renUinic  bie  jum  toften  'i'JJeere  genannt.  —  3-3)  f.  b.  bis  ^um  toften  Weere.  ri/v 
Tzpoc  ävn-n/.äc  i'iiniKüvor.  —  3(i )  Tiefe?  ©Ort  metieiiiini  gebort  eigentlid^  5um  ?orangebenben 
®a$e.  Tie  LXX  baben  c>J  auegelaiTen  unb  f*liepen  übereinftimmenf  mit  fem  .^ebrdi|d>en: 
ravra  rä  nphg  ava-o/.ag.  —  37)  weldjer  Trt  füflid)  s^om  tofteu  Weerc  gelegen  baben  mup,  aber 
ton  feinem  ©eograpbei^  getannt  i|l.    nai  rü  xpöf  Nöroi'  kuI  AiJa  «tö  oaipäv  Kai  <PoatKC)vng.  — 


538  Der  ^rop^ct  Sje^tct.  47,  19—22.  2(nm.  38—43. 

38)  K«rf7//x-  Num.  20,  3-16;  Deut.  32,  51.  —  39)  Worunter  bcr  Sad^  JJ^inoforura  ju 
t*er)lc^en  ijl.    2^te  LXX  ^aben  9?id5tö  uon  biefcm  %\\i^t,  fonbern  fa^cn  nur :  napeKTEivov  enl 

r^v   ^d/Moaav.  —  40)     b.    ^.   ÜOn  bcm  fübüd)en  ©renjpunfte  an.     rovro  rb  /lepog  rfjg  ■&aläaari^ 

Tfjq  ueyaltj^  öpii^Ei.  —  41)  „gerabc  an,"  H^yi^  rM^  gegenüber,"  b.  i).  biö  man  fommt  nac^ 

(Smatb.  f^-^f  narhavTi  rfiq  E\q6i\ov  'H/idi?.  —  42)  amoiq.  —  43)  2öät)renb  bcu  j^remben  unb 
Slnfommlingen,  rocnn  fie  aud)  ben  (sMaubcn  annebmcn,  im  ßjcfcije  nur  bae  SBobncn  im  Sanbe 
erlaubt  nnirbe,  fott  ibncn  jc^t  aud)  Stntbeil  am  ^anbbefi^e  unb  an  ben  5yürgerrcd)ten  gewdbrt 
»erben,  —  ein  neuer  großer  i2d)ritt  jur  2>DÜfübrung  ber  ^Mane  ©Pttc^  bei  feinem  i^olfe;  ein 
neuer  ifingerjcig,  bapbaö  afte  ®efe§  einem  neuen  'JMa^  macben  mü^'ej  Exod.  22,  21 ;  Is.  56, 
3-8;  Rom.  8.  17;  10,  12. 


Caput    XLVIII. 

1.  Et  haec  nomina  tribüum  a  finibus^  Aquilonis  juxta  viam  Hethalon^ 
pergentibus  Emath,  atrium  Enan^  terminus  Damasci  ad  Aquilonem 
juxta  viam  Emath.  Et  erit  ei  plaga  Orieiitalis  Mare,^  Dan  una.^  2,  Et 
super  terminiim  Dan,^  a  plaga  Orientali  usque  ad  plagam  Maris,  Äser 
una:  3.  et  super  terminum  Äser,  a  plaga  Orientali  usque  ad  plagam 
Maris,  Nephthali  una.  4.  Et  super  terminum  Nephthali,  a  plaga  Orien- 
tali usque  ad  plagam  Maris,  Manasse  una.  5.  Et  super  termiimm 
Manasse,  a  plaga  Orientali  üsqüe  ad  plagam  Maris,  Ephraim  una.  6.  Et 
super  terminum  Ephraim,  a  plaga  Orientali  usque  ad  plagam  Maris, 
Rüben  una.  7,  Et  super  terminum  Rüben,  a  plaga  Orientali  usque  ad 
plagam  Maris,  Juda  una.  8.  Et  super  terminum  Juda,  a  plaga  Orientali 
usque  ad  plagam  Maris,  erulitprimitiae,  quag  separabitis,''  viginti  quinque 
millibus  latitudinis  et  longitudinis,  sicuti  singnlae  partes  a  plaga  Orion- 
tali  usque  ad  plagam  Maris;  et  erit  sanctuarium  in  medio  ejus.  9.  Pri- 
mitiae,  quas  separabitis  Domino:^  longitudo  viginti  quinque  millibus, 
et  latitudo  decem  millibus.^  10.  Hae  autem  erunt  primitiae  sanctuarii 
sacerdotum:  ad  Aquilonem  longitudinis  viginti  quinque  millia,  et  ad 
Mare  latitudinis  decem  millia,  sed  et  ad  Orientem  latitudinis  decem 
millia,  et  ad  Meridiem  longitudinis  viginti  quinque  millia:  et  erit 
sanctuarium  Domini  in  medio  ejus;'"  11.  Sacel'dotibus  sanctuarium  erit 
de  liliis  Sadoc,^'  qui  custodierunt  ceremonias  meas,  et  non  erraverunt 
cum  errarent  filii  Israel,  sicut  erraverunt  et  Levitae.  12;  Et  erunt  eis 
primitiae  de  primitiis'^  terrae  sanctum  sanctorüm,  jliJcta  terminum 
Levitarum.  13.  Sed  et  Levitis  sinliliter  juxta  fines  sacerdotum  viginti 
quinque  millia  longitudinis,  et  latitudinis  decem  millia.  Olnnis  longi- 
tudo viginti  et  quinque  millium,  et  latitudo  decem  milliutn.  14.  Et  non 
venundabunt  ex  eo,'^  neque  mutabunt,  neque  transferelitlir  primitiae 
terrae,  quia  sanctificatae  sunt  Domino.  15.  Quinque  inillia  autem  quae 
supersunt  in  latitudine  per  viginti  quinque  millia,  profana  erunt  urbis 
in  habitaculum,'*  et  in  ßuburbana:  et  erit  civitas  in  medio  ejus.  16.  Et 
hae  mensürae  ejus:  ad  plagam  Septentrionalehi,  quingentä  et  quatuor 
millia:  et  ad  plagaln  Meridianam,  quingentä  et  quatuor  millia:  et  ad 
plagam  Orientalem,  quingentä  et  cjuatuor  millia:  et  ad  plagam  Occiden- 
talem,  quingentä  et  quatuor  millia.  17.  Erunt  autem  suburbana 
civitatis  ad  Aquilonem  ducenta  quinquaginta,  et  ad  Meridiem  ducenta 
quinquaginta,  et  ad  Orientem  ducenta  quinquaginta,  et  ad  Mare 
ducenta  quinquaginta.  18.  Quod  autem  reliquum  fuerit  in  longitudine 
secundum  primitias  sanctuarii,'^  decem  millia  in  Orientem,  et  decem 


Der  g)ropt)et  djfd^iel.  48,  1—18.  Slnm.  1—16.  539 

millia  in  Occidentem,  erunt  sicut  primitiaesanctuarii:  et  erunt  fruges 
ejus  in  panes  his,  qui  serviunt  civitati.'*^  19.  Servientes  autem  civitati, 
operabuntur  ex  omnibus  tribubus  Israel.'^  20.  Omnes  j)rimitiae,  viginti 
quinque  niillium,  per  viginti  quinque  millia  in  quadrum,  separabuiitur 
in  primitias  sanctuarii,'^  et  in  possessionem  civitatis.  21.  Quod  autera 
.  reliquum  fuerit,''*  principis  erit  ex  omni  parte  primitiarura  sanctuarii,  et 
possessionis  civitatis  e  rcgione  viginti  quinque  millium  primitiarura 
usque  ad  terminum  Orientalen!:  sed  et  ad  Maree  regione  viginti  quinque 
millium  usque  ad  terminum  maris,  similiter  in  partibus  principis  erit:  et 
erunt  primitiae^sanctuarii,  et  sanctuarium  tem})li  in  medioejus.  22.  De 
possessione  autem  Levitarum,  et  de  possessione  civitatis  in  medio  partium 
principis:  erit  inter  terminum  Juda,  et  inter  terminum  Benjamin,  et 
ad  principem  pertinebit.  23.  Et  reliquis  tribubus:^''  A  plaga  Orientali 
usque  ad  plagam  Occidentalem,  Benjamin  una.  24.  Et  contra  terminum 
Benjamin,  a  plaga  Orientali  usque  ad  plagam  Occidentalem,  Simeon  una. 
25.  Et  super  terminum  Simeonis,  a  plaga  Orientali  usque  ad  plagam 
Occidentalem,  Issachar  una.  26.  Et  super  terminum  Issachar,  a  plaga 
Orientali  usque  ad  plagam  Occidentalem,  Zabulon  una.  27.  Et  super 
terminum  Zabulon,  a  plaga  Orientali  usque  ad  plagam  Maris,  Gad  una. 
28.  Et  super  terminum  Gad,  ad  plagam  Austri  in  Meridie:^^  et  erit  finis 
de  Thamar-^  usque  ad  aquas  contradictionis  Cades,  hereditas  contra  mare 
magnum.  29.  Haec  est  terra,  quam  mittetis  in  sortem  tribubus  Israel : 
et  hae  partitiones  earum,  ait  Dominus  Dens.  30.  Et  lii  egressus  civitatis: 
A  plaga  Septentrionali  quingentos  et  quatuor  millia  mensurabis.  31.  Et 
portae  civitatis  ex  nominibus  tribuura  Israel,  portae  tres  a  Septentrione, 
porta  Rüben  una,  porta  Juda  una,  porta  Levi  una.  32.  Et  ad  plagam 
Orientalen!,  quingentos  et  quatuor  millia:  et  portae  tres,  porta  Joseph 
una,  porta  Benjamin  una,  porta  Dan  una.  33.  Et  ad  plagam  Meridianam, 
quingentos  et  quatuor  millia  metieris:  et  portae  tres,  porta  Simeonis  una, 
porta  Issachar  una,  porta  Zabulon  una.  34.  Et  ad  plagam  Occidenta- 
lem, quingentos  et  quatuor  millia,  et  portae  eorum  tres,  porta  Gad  una, 
porta  Äser  una,  porta  Xephthali  una.  35.  Per  circuitum,  decem  et  octo 
millia:  et  nomen  civitatis  ex  illa  die,  Dominus  ibidem.^ 

l)  ä—6  7?/f  äpxf/^  ~f/C  ^pof  Boppäv.  —  2)  Ka-ä  to  fiffioc  rfjq  Kara.'iäaeu^  rov  trepinxi'ovTng  knl 
Tt/v  d(o6ov  7f/Q  'H//äü>'  cf.  47,15.  —  3)  A/Xd/z.  —  4)  foßtc  bcipcji:  pla.ca  ab  Oriente  usque 
ad  mare  „fein  !L'an^llricfl  foß  ihmii  C|lcn  bi?  ^um  tWccrc  fein."  Ten  Cticn  bilfen  nacf)  47,  18 
bie  !L'an^fct)v■lften  '^luran,  rvimae^ciie  unt»  'vuilavit'.  kcü  lürai  alrv'K:  rä  7:ph<:  ävaro/Mc  iu^  -rzpo^ 
■da'/nccav.  —  o)  Tan  fc(I  ben  crftcn  Ibcil,  ben  nörbücbilcn  befcmmcn.  —  6)  Kai  äirb  tw  opiuv, 
n?eld)cr  tenuinus  im  jvin^cn  Sar'ttcl  bleibt.  Ter  :;Vropbct  und  ade  Stamme,  einen  nad)  bem 
anbcren  in  ber  iiian5en  i^reite  ihmh  ''Wecre  an  biji  jur  Cf{iiren5e  inobnen  laffen,  aucbbic  5tvimme, 
bie  früber  jenfeit  bcj  ^i^vban  rcobnten.  —  7)  ia-aL  >)  ä-apx')  rov  äc^opta/iiov  Trfvrc  Kni  eiKnai  xi^-i- 
dfJff  erpoc,  nai  /if/Koc  ku^Ljc  iila  rüv  ,ut:picuv-  cf.  45,  J-S.  —  8)  (£^  ift  bcr  3(ntbeil  ber  yriefter 
bamit  gemein;  f.  45,1.  —  9)  «n«  eipoc  sIkoüi  ■üh-re  j/?./d(5ff.  üiacf)  biefer  Heberfet^uni]  ber 
LXX  mctrc  bicr  n:iiebcr  ba^  iianje  für  "yriejler,  Vcr^iten  unb  Stabt  au^i^fcbkbene  Cuabrat  ju 
ijcvfteben.  —  10)  rh  öpoc  rwv  d-.it.n:  —  ll )  Jpebr.  „ben  ^'Prieilern  au«  ben  «ebnen  l^Jadifcm» 

men)  £abOf?  fett  e«  i^ebcililjt  tJ^"Tntpn<   ffin;"      rolc  lepevci,  mlc  i/yma^hoci  vlnic  la(^<)oia.  — 

12)  „(So  foU  ibnen  »cn  bcm  gettgeivei^ten  Sanbe^t^eitc  bcr  ^etligile  (ber  mit  ^eiligt^um  rerfe» 
bcne)  5i}cibctbei[  ^ufcmmcn."  —  13)  Lev.  25,  32-?A.  —  14)  {^irt'Shf  „?icmeine^  fyiut"  im 

'^iiecieniape  \\l  bem  iieiveibten.   rporf/j/aua  fami  ry  KÖ/.ei  fif  -f/v  KnruiKiav  kuI  e'tr  (hdari/fia  ai-rol. 

15)  „neben  bcm   JDeibetbcile  bee  ^ciliiitbumes;"    rd  exöuevov  rüv  ärvapxüv  rcji>  dj/wi'.  — 

16)  '?^•ld^  JRabbi  TavMb  fmb  barunter  bie  '^(ccfer^unb  ©einbauern  ^u  «erilcbcn,  bie  bier  a(«5  bcr 
bicncnbe  lbci(  bcr  Stabt  betrad^tct  n'^erben.  Tic  iieirobnlidie  3(u?Ifjiunii  aber  beutet  ben  'JIu^' 
brucf  auf  bie  i'eamten  ber  3tabt,  fiMvobl  auf  bie  in-nraltcr  bcr  ;Keci>t?pf(eiie,  bcr  'i^Pli^i,  beö 
Söaua^cfene,  bee  2)filitänrefen«,  ciU  aucb  auf  bie  niebcrcn  Tienftleute,  bie  ben  ^i^beren  ".i^camtcti 


i 


540  £)cr  5)rop^et  (Ssec^icI.  48, 18—35.  2lnm.  16^23. 

aU  SBerfjeuge  btenen.  Daei  23erbum  "1^^  „bienen,"  bebeutet  freilid^  mebr  iai  gemeine  Tienen 
unb  Strbeitcn,  aU  im  Sinne  beö  3(mtee.  roig  fpya^ofihmc  rr/v  -öuv.  —  17)  t).  b.  fie  fc>nnen 
auj!  allen  Stämmen  fein.  %tx  (Stamme41nterf^ieb  foü  immer  mebr  erlöfc^en,  n.>cit  bie  ^t\X 
nabt,  in  ber  ade  ©i^eiberoanb  niebergeriffen  unb  in  Sbrifto  2lße  (£in3  fein  foHen.  — 18)  rsTpä. 

yuvQv  af^opLtlTE  aiiTov  rr/v  aTvapx'/v   tov   äyiov^   änd   rfj^  Karaaxeaeuq  rf/^   Tro/.ewf.  —  19)   X^fl  biC 

Sänge  oon  25,000  ®IIen  Jveber  im  Dften  noä)  im  2Bejlen  bi?  jur  Giren^e  beö  Sanbe^i  reid>te, 
jnbem  bier  ba«s  2anb  breiter  n?ar,  fo  blieb  auf  beiben  Seiten,  b.  b.  im  0)len  unb  ©eften  no^ 
dn  äicmli($cr  2;beil  für  ben  »^ürjlen  übrig.  —  20)  (£ö  folgt  nun  bie  StufjäbUmg  ber  fübtic^ 
gelegenen  Stammgebicte,  im  ©anjen  fteben.  —  21)  äTrö  tüv  npu^  ävaro^äf  fu^  n'jv  -poQ  \ißa. 
22)  ä-b  QaLfiav.  —23)  Su  ber  b^br.  JRebemeife  gilt  ber  Slu^brud  „genannt  werben"  bäuftg 
für  „fein."  So  ifi  eö  auc^  bier.  !Dag  neue  ^erufalem,  bie  Äir^c  ®otte?,  bie  ÄirAe  beö  Sobnc« 
65ottee!  5ffu  Sbrijli  wirb  eine  foicbe  fein,  in  weld^er  ber  ^err  immer  bleibt  unb  feinen  fegnenben 
Ginflup  übt.  „3($  bleibe  bei  eud)  big  an'^  Snfe  ber  SJelt,"  fagte  3efuö  ju  feinen  Süngern. 
Unb  wie  uoHfommen  bat  eö  \\ä)  erwabrlV  (£r  blieb  bei  feinen  Jüngern  unb  gabibnenbie  Wacbt, 
bie  ilDelt  geiftig  ju  erobern,  (£r  fcbü^te  bie  Äircbe  gegen  taufenb  Eingriffe  oon  Seite  ber  2Belt, 
t'eö  j5Ictfc|eö  unb  ber  ^öQe.  ®r  jeigte  ftc^  mäd)tig  burd)  SBunber  unb  r^naben  im  Seben  ber 
j^eiligen.  is-ein  D^^fer  bauert  in  moftifcbfr  SDeife  fort.  Sr  i|l  in  ben  faframentalifi^en  ©efiaüen 
be^  iörobeö  unb  SBeineg  mit  ®ottbeit  unb  53fenfcbbeit,  mit  ^eib  unb  Seele  juge^en  unb  tbeilt  fi^ 
Slllen  obne  Unterfcbieb  als  Steife  mit;  Is.  00,  14;  62,  2-12;  Jer.  :^,  17.    L5tX:  Kai  rö  övofza 

Tili  To/fuf,  äö>'  ^f  av  i/aepa^  yevTjrai,  Kvpiog  ekeI  egtüi,  tö  bvofia  avri/q.  l 


PROPHETIA  DANIELIS. 

C^iiilcttuito. 

1.  ^a-5  '^ndj  bcr  ,/^rovf)ctic  ^aiiicl^''  ift  cince  bcr  mcrfun'irbij^ftcn  unb  \md)- 
tiiV'tcn  '^üdKr  bcv>  alten  "i^unbc'o.  CS>o  cnbält  nidU  mir  bic  nibi\Mibfteii  '-ycridnc 
unb  3dnlbcniiuiicii  i^oii  ciiti'dncbcncr  Wlaiibciic-trcuc  \\ni>  i^üllciibctcr  Tiiv\cub  am 
Crtc  bC'j  UiKilaiibcnci  u^^  bcr  ^i^crfiU)rulU];  iiidU  nur  i-\rof5artiiic 'Wcfiditc  unb 
Cffcnbaruni-\cn  fomolU  über  nabc  aU  entfernt  ftebenbe  '^i>eltereiipü|")e,  fonbern  aud) 
bie  ßenaueftc  unb  beftimmtefte  3liu]abe  über  bie  3^'^t  ber  iHnfunft  beifen,  ber  bic 
(STUHirtuuiH  bcr  cmioicn  S^\ic\d  ift.  .soaben  bie  anbercn  '^jropbeten  mebr  ben  ineiftii^cn 
(Sbarafter  bcc-'  llieffiac-  unb  ben  ^cc\cn  feiner  'Jlnfunft  ßcfdnlbert,  fo  ift  biefem  civjen, 
baari3enau  bic  3»^it  feiner  :Hnfnnft  ncbft  ben  llmftänticn  berfelben  an^^uvucben. 

(S"e  ift  fclnuer  ]n  beoircifen,  luic  ein  ^sube  bac^  neunte  (Sapitel  bicfer  '»Virovbetic 
lefen  fann,  obne  ficb  '>u  befebren.  Tcnn  wenn  er  aucf)  läuoinen  UK-^Ktc,  'oai]  t>iv:>  "l^ndj 
üüu  Taniel  fei,  fo  fbnnte  er  t>od}  niclu  läuvpten,  ^a^  es  läußft  voi  Gbriftuij  v^cfdu'ieben. 
Unb  menn  er  biefce  uidu  läuijnen  fann,  unb  finbct  bier  ijenau  bae  ^abr  ber  3(nfunft 
ßbrifti  unb  ba^  ^abr  feinc'^  ^obe^  anvjcvieben,  tine  ee  in  ber  A^üli]e  mirfUdi  einige; 
troffen,  mac-  tann  ibn  binbcrn,  fidi  ßläubii^  in  ):)m  Staub  ^u  beugen  unb  iiläubiii 
anzubeten  ^cn,  bcr  bae  'IihhI  mar,  unb  im  'ilnfaui^e  bei  öott  unb  öott  fclbft  mar? 

'2.  Taniel  aue  bem  otamme  ^"^uba,  inclleidit  ani^  T'ainb^  öefd^lcd>t,  fam  a(c- 
I^üucjUng  jur  3^'it,  ba  ber  (S'robcrer  OJabud^obonof  or  bac^  erftc  'Mai  inele  jübif*e 
J^amilien  gefaui^en  uacb  33abiUon  fiibrte,  6<»6  y.  Gbr.,  an  ber  ^^i'f  bee  cjcnannten 
(Sroberere  unb  Höniiy?.  'Jiadi  brcijäbriijem  UntcrridUe,  meldten  er  bajelbfi  mit 
anberen  i>prncbmen  ^ünoiUnßcn  au-ö  feiner  ^'anbemamifdiaft  erlauint  batte,  iuarb  er 
in  fönii;(lidK  Xicnfte  i]enonuncn.  Wott  ftattete  ibn  friUr^citicj  mit  bcr  Wabe  au^, 
übernatürlidie  3:räume  au^j^^ulcv-ien  unb  in  '^Jtittc  bcr  Uuiiläubioicn  einen  berüifdien 
9)hitb  für  t>cn  glauben  unb  bie  6)creditii3feit  an  'i:icn  2ac\  ]u  legen, 

•i)Jadibem  er  bem  .stbnige  ben  ;?raum  lum  ber  'öilbfäulc  c.  2.  aufgelegt  batte, 
marb  er  jum  3tattbalter  über  bie  '^iroinnj  '^öabel  erbeben,  in  meld>cr  otellung  er 
blieb  bii  jum  Xobc  ':)iabudu^bonofor-o  561  i>.  6br.,  inelleid^t  nocli  etmae  länger. 
9Jian  fennt  bie  Urfadien  nidn,  bic  ibn  al^bann  oerbrilngtcn.  (£t  lebte  in  bcr 
3urücfge^,ogenbcit,  bi^  bie  fd>rccflid>c  'iiniubfclirift,  yon  unbefannter  .v^anb  ge^cidMict, 
im  ^s.  538  lUnlaf]  (\ab,  ibn  au^  ^er  li^crborgcnbcit  bcruor^^u^iebcn.  '^cacfi  ber  ($in= 
nabmc  "öabulen-j  im  nämlidKu  ^abre  marb  er  tum  l^ariuc-,  bem  ^JJiebcr,  unter  ba^i 
2^riuminrat  aufgcniMumcn,  bem  bie  1'^'»  Stattbalter  be-j  'Jicid^C':-  untergeorbnet 
lüareu.  T^er  genannte  Honig  mar  bereit^?  taxan,  bie  ganje  -Jiegiernng  bee  ::Heidicc-> 
in  feine  ^anb  ^u  legen,  ale  eine  .sUage  megen  'DJiditbcfolgung  eine>5  fiMüglid^en 
SBefcblc^J,  mcU-ber  bem  (Snltuc-  be-J  (Sineu  mabren  Oiottec-  ^ninberlief,  ibn  in  bie 
l^ömengrube  brad^te.  (^)ott  rettete  ibn  unb  uermebrte  fein  ülnfeben.  iHb^  Guruc-' 
536  :JUleinberrfd>er  marb,  nabm  er  Tanicl  nidn  nur  ^um  Areunbe,  fonbern  fogar 
;;um  Xifdigenoffcn.  ^ic  (rntbedung  be>:?  'öetrugc-  ber  Wöt3enpfaffen  unb  bic  7i.^^= 
tung  bee  göttlidi  oerebrten  T'radnMi  erregte  5UHir  neue  'iierfolgung  gegen  ibn,  bic  ibn 
abermalÄ  in  bie  Vömengrube  bracbte;  allein  audi  bicfsmal  rettete  Wott  feinen  l'ieb-- 
ling  unb  nmd^te  ibn  gron  oor  allem  i^olfc. 

^icadi  (^3ottee  S'^i'Gi"!?  iü  er  in  .s>ciligfcit  bem  :3Joe  unb  ^ob  Ezech.  14,  20  3U 
iHTgleidKu,  in  'H^ciebcit  unübertroffen  1.  c.  2S,  3. 

dr  lebte  menigften^S  bii  nun  brittcn  ^abxc  be§  (Etmi6  c.  10,  1. 

541 


542  Sinlettung  ju  bcm  ^rop'^ctcn  X)amel. 

3.  Sie  23eftanbtf)eite  be§  $8uc6e§  bUben: 

a)  bcr  biftorifcfjc  ^beit  c.  1-6  unb  c.  13  u.  14; 

b)  bcr  iuo^()etifd;e'3:f)ei(  c.  7-12. 
Satoon  ift : 

a)  f)cbräifc{i  gefcbrieben  c.  1,  1-2,  3  unb  bcr  tjauje  Stbfdinitt  bon  c.  8-12; 

b)  G^  a  l  b  ä  i  f  d)  ba§  Uebrige,  au^ßcnomincn  bic 

c)  gricdnfd;  C5Cic()riebencn  ^mrtten  c.  3,  24-90  uiib  c.  13  unb  14. 

4.  Ser  3nl;alt  bcr  cinsclncn  ßapitcl  ift: 

I.  Xi)dl:  ^iftorifc^eS: 

1)  Sie  Sanicl  an  ben  babbtonifdjcn  ^of  tarn,  bort  au§gebilbet  U)urbe  imb  als 
Sofjn  für  feine  3:reue  gegen  ©ott  eine  aufserorbentlidie  ©eiftee-bilbung  gemannc.  1; 

2)  3iabudiDbonüfor!?  !^rauni  luMi  ber  an§>  ücrfdnebcnen  Stoffen  gebilbeten  Statue. 
Sie  Grflärung  burd;  Sanicl  erl;ob  il;n  xmb  feine  brei  ©enoffen  3U  i)oi)m  Siem^ 
tern  c.  2 ; 

3)  ßrriditung  cine§  coloffalcn  ©öl3enbiibc§,  lüclcbc^  Saniet§  ^reunbe  anzubeten 
fid;  lücigerten;  ibre  tininbcrbare  Üvcttung  awi  bcm  J^euerofen  c.  3,  1-97; 

4)  GrIaB  bee  ilönigs  über  bcn  ©Ott  Xanicl^.  Ser  Sraum  über  ben  umge: 
bauenen  Saum  unb  bcn  äöur^elftumpf,  auf  bcy  Äönig§  ^ranftteit  ausgelegt  c.  3, 
98-4,34; 

5)  6t)ru§  eroberte  33abi;Iön,  iüa(;renb  33altaffar  beim  a)iaf;le  fcftiüclgte;  ßrflä^ 
rung  ber  äi>anbfd)rift  c.  5 ; 

6)  bic  ^errfdmft  gebt  auf  (Söruc^  über,  ber  öen  9J?ebcr  SariuS  a(§  9.>icefbnig 
einfe^t.  Siefcr  ehrt  mxi)  crböbt  bcn  Saiücl,  luclci^cr  am  ilkib  feiner  ^eüibc  in  bie 
Söioengrubc  gctüorfeu  unb  immberbar  gerettet  iinrb  c.  6; 

7)  Sanierrettet  bic  falfc{>  angesagte  3ufanna  c.  13; 

8)  Saniel  unrb  be^  Gyru»  3:ifdigenoffe  unb  cntbcdt  bcn  33etrug  ber  SetSpriefter 
c.  14,  1-21; 

9)  Saniel  tobtet  bcn  Sracben;  wirb  iuiebetum  in  bie  Söiücngnibe  geluorfen  unb 
lounberbar  gerettet  c.  14,  22-41 ; 

10)  6t)rus  el;rt  ben  ©Ott  Sanicl^  c.  14,  42.  (5ir.  7  gebort  in  bie  erfte, 
Dir.  8-10  in  bie  le^te  3^it  Saniels). 

II.  Xi)üi:  ^ro^f)etifd;e§: 

^n  Dier  2>ifioncu  crfdilicfst  ber  ^vro^^^iet  bie  fünftige  ©otte^3(eitung  in  ber  SJienfcbens 
gcfdncbte : 

Gn'tCiö  ©efidit:  äsicr  gro^e  ^bicre,  locldK  er  au§>  bcm  9)tccre  auffteigen  fiebt, 
bebeuten  bie  i^ncr  grof^cn  "Scltrcicte,  Jocldie  einanbcr  abtöfcn  lucrbcn;  bae  le^te 
tuirb  oon  ©ott  getöbtct  unboerbrannt,  unb  ^emanb  in  ©eftalt  cinc->  9}ienfdienfot;ncö, 
ber  in  ben  äl>o(fen  tbront,  erbält  evuige  .^crrfd;iaft  über  alle  Ü'olfer  c.  7,  ügl.  c.  2. 

3it)citee  ©cfifbt:  Gin  äl>ibbcr  unb  ein  Sod  toerfinnbilben  bie  Verfifd)e  unö 
griecbifd^e  SBeltmonardne;  (cistere  fott,  oicr  ."oörncrn  am  ^i^^gcnbod  entfprecbenb, 
in  t>icr  3{cidic  ^crfaücn,  unb  fo  iüic  an§>  einem  bicfcr  .^örncr  ein  aligciüaltige^  ^orn 
Ijerau'jUHidift,  foU  a\b^  bcm  griecb.  9ieid)c  ein  3:i)rann  entfteben,  ioeldier  bie  ^uben 
graufam  bebriidcu  unb  bie  iscrebrung  be^^  ivabren  ©ottc«'  jeitJvcife  abfdHiffcn  wirb 
c.  8. 

S ritte ^5  ©efictit  am  Gnbc  bcr  70,  i-»on  ^ctemias  für  bie  ©efangenfdiaft 
iwrausgcfavgtcn  '^sahxc,  alö  Sanicl  innig  um  bic  älUcbcrberftcUung  be^  ;3iibentbum§ 
betet:  Scr  (S'ugel  ©abricl  oerfidicrt  ibm  nid>t  blon  bic  Crbörung  fcince  ©ebetc^^, 
fonbernaudi,  ba^nacb  70  ^abnuod;en  bcr  3Jicffia§  erfcbcincn  unb  eine  neue  Crbnung 


Sinfeitun^  ju  bcm  ^ro))^cten  t)aniel.  543 

bcr  l^mi\c  nuf  bcn  2'rünuncrn  bc§  je^t  neu  ju  fcfjaffcnbcn  3<!i^iM"«tcm  ciurid^tcii 
lucrbc  c.  9. 

UUcrtc^  C^icfirf^t.  T^icfc'o  cu'^cntHimUrfiftc  iH^n  allen  cr5ä(t  :!i)aiiie(,  nacf)bcirt 
er  brei  'AnocIkmi  i"\efaftet,  um  i-\LHt(id)cr  ^Jiittl^cihiiu-^eii  über  bie  3i'fi'"ft  feiiic^S  i^olfe^S 
(IcRnirbii-jt  ',u  werben.  (St  [iebt  eine  luuiibertmre  Weftalt  ani  Tu^riö,  wddjc.  )\d} 
ihm  al>o  3dnitu-^ei[t  ber  ^^suben  ^u  erfemieti  v^bt.  :isLMi  biefeni  erhält  erbic  "iBHtthei- 
\n\\c\,  baf?  er  im  'i^iinbe  mit  'iJtMdmef  für  t'iic^  Steil  ber  ^nöeii  hei  Wott  iuirfe,  cnt- 
ßei^eii  ben  v>'^f^'i""-1K'ii/  ^i-H'Uhe  bie  Sd)iii3eiu3el  be»  ''|.^erfcr=  xu\^  be^^i  0)ried;ent)üIfc§ 
i^citeiib  -yii  machen  bemüht  [inb  c.  10. 

Temoiemäfi  enthüllt  er  ihm  bie  i-^cfammtc  Bii^^^^ft  ^c§  ^^crfifd^cn  unb  bcc  macc^ 
boniid>en  3{eidieo,  foiuie  ber  j^iabodienftaatcn,  hic^  ein  fiiriidjer  .Uöniii  ^erufalem 
bebrän^en,  t^m  Cpferbienft  bec>  umhren  (^)otte§  ahfdmffen,  ben  Tempel  bnrd;  (iiöiwi: 
nltäre  cntheiliv^en  nnb  bie  ^H'^cn  entmeber  jum  .^eibenthnm  ^i  nöthii^en  ober  an^3= 
jurotten  unternehme.  G-S  tuerbe  'ütarttn-er  für  hiVi  ^ubenthum  ßehen,  hie  bcr 
Ximmn  mitten  in  feiner  Weumltlaufhahn  ein  (Bn'Dc  finbc  c.  11.  (bie  Grfüllunß  f.  in 
ber  öcfdiidite  ber  'Hiaccahäer  u.  f.  \\.\).  !3^ann  lüerbe  burd^  ^JJiid^aelc^  ^IkTioenbung 
ba^  ^»»^ci^tlnim  nad;  lncrtl}alhjithrio(cr  l^eiben§^,eit  iinebcr  gerettet  liH'rbcn;  ben 
3lbtrünnii3en  tucrbe  ciüii^c  Sd;anbe,  hm  ftanbl;aftcn  33efennern  eiin^c  ^crrlid)fett 
^u  I'hcil  iücrben.  ;i)anicl  folle  ruhiß  feinem  i^chcneenbe  cntßci3eni5el)cn,  nnb  mit 
U;m  mlHjen  alle  ^Jreunbe  (i3ottcö  auf  bcn  2:rüft  3^racl^3  ^offcn  c.  12.  (:}ir.  4  nac^ 
ilaulen.  ■§.). 

5.  mx  bie  3tedhtf)eit  unb  ta§>  canonifd)e  3tnfc^en  ber  erften  13  Gapitdjeugt 
iior  3lllcm 

a)  bie  (Srblc^uc,  Permögc  bereu  fic  and)  bon  ber  Stnwijoöc  in  ben  Canon  bcr 
l)\.  ocbrift,  unb  jioar  unter  bie  .spaivüiiwv^'*^'^  G^^^t  iourben.  'ißenn  man  hebcnft, 
Jüic  forgfältig  niau  hei  bcr  3(ufnahme  in  biefcn  Canon  3U  '^Öcrtc  ßinß,  fo  faiui  ein 
3wcifcl  an  ber  3(edUheit  in  feiner  'i^eife  ftattfinben, 

b)  3ßaC^  bie  beftrittencn  nnh  nur  inried)ifd)  i3efd)riebencn  Thcilc  betrifft,  fo  liefe 
ba§  Sttuebrium  biefelbcn  an^i  Wrünben,  bie  fid;  leidet  crflcircn  laffen,  l^imocg : 
Sag  Ojcbct  beg-  3(^,aria<^  unb  ba§  i^oblieb  bcr  brci  l^ünflliußc,  ioeil  e^  fid)  faft  wöxU 
M)  in  anbern  3:heileu  ber  hl.  Sdirift  finbet,  al^:  in  Ps.  108;  Jer.  15  u.  18; 
in  bcffen  Lamentationen;  bie  Öcfchiditc  ber  oufanna,  iDcit  man  fic  a[§>  bccin- 
träditiijenb  für  ba^S  3(nfcben  ber  :'){ichter,  unb  bie  bc»  I)rad;en,  lücil  man  fic  al^ 
9Jtatel  für  bie  pcrfifd^c  9k3icnuu3  bctrad^tete. 

^afe  aber  bie  Grlcnditctcn  au^^  bem  ;i>ol!e  aud)  biefe  Thcitc  at^3  bt.  ©dirift 
ancrfauntcn,  ncl;t  au»  bcm  Umftanbe  herüor,  baf3  fotüohl  bie  LXX,  al»  2(quila, 
6i;uunad)u§  unb  2^l)eobotiün  fic  ol;nc  Untcrfd)ieb  mit  bcn  übrigen  Tljeilcn  an  hax> 
Sid;t  treten  liefen. 

c)  ^n  ber  l;l.  ^ixdn  hat  ba§  ganje  58ud;  bie  S^ugniff«^  ^cr  gröfstcn  3Säter  für 
fid):  Sgnatiuv  ep.  ad  Magnes.,  ^rcnäuö  adv.  haeres.  4.5;  6i)prian  ep.  ad 
Fortun.  IL;  Testim.  ad.  Quiriii.  3.  20.;  ep.  56  ad  Thibant.;  XertuUian 
de  coron.  milit.,  de  idololatr.  c.  18.  contra  Psych,  c.  9.;  Drigcnc^^  cp.  ad  Jul, 
Afric;  3lthanafiu»  or.  1.  contra  Arian.;  ep.  1.  ad  Serap.  et  ad  Marceil.; 
Clemens  oon  iJllcr.  ström.  4;  Cpbräm  paraen.  45;  bernad)  Ci)rilluv\  3tmbrofiuS, 
2lucjuftinne,  .»pilarinS,  33afiliuv,  CpbiphaniuS,  Cbr^foftomu^',  Öregor  b.  'Jiasians. 

0.  Cinioenbunßcn  unb  ihre  3lUbcrlcoiung: 

a)  ^sorbhüriuS^'telltc  im  britten  :3ahrhnnberte  bie  33ehaubtuni3  auf,  ba^j  33ud) 
fei  crft  jur  Seit  bcr  9}caccabäcr  gefdn-ieben  worben,  u^o  bae  llcciftc  bey  ^^ro^ 
V>bc^^ciunßcn  bereite  erfüllt  iuar,  —  eine  ^.Hdmuptnng,  bie  ju  allen  3*^^^^"/  befonberö 
in  bcr  unfrigcn,  bie  erbitterten  Jvcinbc  bc§  'diriftlidien  @lauben§  ^u  ben  UHirmften 
3Inl)ängcrn  "ijattc.  3lllcin  feine  Cinmeubung  ift  uiditißcr  unb  ungcgrüubctcr,  alä 
bieje,  bcfeiyegcu  aud;  StVoUinariö,  CufcbiuS  unb  a)ictl;obiu§  fic  mit  leidster  3)iüf)C 


544  (Einleitung  ju  tem  ^ro^j^eten  Daniel. 

iüibcricgtcn.  HieronjTQ.  prooem.  comment.  in  Daniel.  !Denn  nad^  bcm  Sc* 
nrf)tc  bc^  ^laiMU^  3oH"*f'W§  Antiqu.  XI.  8.  mar  ba^  33ucf)  fdion  in  ben  ^änben 
ber  gilben,  aUS  ailejanber  in  ^erufalem  erfd)icn,  unb  nac6  I.  Macc.  2,  52-60 
beruft  [id;  3)Zat()att)ia^^  auf  ba§  öudi  2)anicl!o.  3(ud;  fielet  man  leidit  ein,  bafe  ein 
fo  fpät  iKrfaftte^j  33ud)  feinen  älnfprud)  mehr  hätte  mad^en  fönnen,  in  ben  ßanon 
aufgenommen  ^u  werben;  abi^efehen  baüon,  ba^  fo  inele  (Sin^elnhciten  in  bemfelben 
t)or!ommen,  bie  ein  fpätercr  SBcrfaffer  unmijglid;  in  biefer  2trt  unb  äßcife,  luie  fie 
t)ier  erf  dl  einen,  l)ori^ebrad>t  haben  löürbe. 

Se^en  iüir  aber  a\\(b  ben  ^atl,  "bas^  53uch  fei  erft  ;^ur  3cit  ber  5Jiaccabäer  berfa^t 
tüorben,  iua^  uwe  bamit  i3egen  ben  göttlichen  Gharafter  beffelben  ciea^onnen?  G§ 
enthält  ja  nod;  Diele  '^'rophejeiungen,  bie  erft  nad)  ber  maccabäifciien  3cit  erfüllt 
lüurben,  Sihtj  e§  l>ün  ber  33efreiung  ber  jübifd^en  Station,  l^on  ber  römifchen 
9)tünardiie,  bon  (ShriftU'o,  Pom  Untergaiuj  ^erufalem»  unb  feine»  ^empel^  entl;ält, 
tinirbe  ja  erft  fpatcr  erfüllt. 

3öar  nun  wohl  ber  t^orgeblidu'  ^abrifant  be^i  33uc^e§  Vuürbig,  gerabe  biefe  größten 
Greigniffe  norau^-jufehen,  unb  fo  haarflein  ;^u  bcridUcn? 

b)  ^afe  bie  ^uben  ben  Daniel  nidit  unter  bie  ^^ropl; et en,  fonbern  nur  imter 
bie  ^agiograpben  rechneten,  ift  tum  iucnig  ^klang;  genug,  ba^  ihnen  bie 
^agiographen  ebenfo  ioie  bie  ^^sropheten  alc-'  infpirirte  SJiänner  galten.  3ie  rec^i= 
neten  ihn  uuihrfclHnnlid;  nur  au^  bem  Örunbe  nidit  unter  bie  ^Jpropheten,  iueil  et 
nict)t  gleicl)  t^m  llcbrigen  aU  ^txai-  unb  «Sittenprebiger  unter  bcm  ä>olfe  aufgc^ 
treten. 

c)  ®ie  Ginmcnbung  gegen  ba§  Sllter  be§  33uclie§,  bie  man  'oon  berfdfiiebenen 
SB  orten,  bie  barin  üorfommcn,  unb  au»  bem  G3riechifcl)en  flammen  foUen,  her= 
nimmt,  läf3t  fid}  ebenfo  Ictdit  \inberlegcn.  %km  mehreren  biefer  äßorte  läp  fich 
nadnueifen,  baf3  fie  i>on  ber  perfifclicn,  ober  oon  ber  3c"bfpraclie  ahftannnen.    9iur 

bie  Uöorte:  tll^^D^Ü>  (TOfi(f(üucauni)^r)^ÖQ>  (/'ahr^fxop,  finb  griecli.  Urfpning§. 

SlUein  tonnten  bcnn  biefe  ^nftnimetitc,  bie  fie  bejeidnien,  nicl^t  am  03ried;enlanb 
gefommcn  unb  ihnen  fomit  ber  9tame  gehlieben  fein?  äßa§  man  au'5  ben  unge* 
giüungenen  äl^orlfpielen  jioifct^en  oyo^oz,  oyiaetv,  unb  -fni^o^,  -/naac  in  cap.  13, 
54-59  für  einen  urfprüngUdi  grieclnfchen,  alfo  fpätcrn  5lserfaffer  beii^ifen  mill, 
heu^eifct  ^liclUe;  benn  cö  tonnte  ja  biefe»  äl^ortfpiel  ebenfo  in  ber  Criginalfpracl^e, 
bereu  2ert  oerloren  gegangen,  t»orfommen.  Unb  loenn  es  aucl)  niclit  v^orfäme,  fo 
beloiefe  ba!o  3(idit»  für  bie  ?\reihcit  bcS  griecli.  Ueberfet^eric,  ber  in  ben  3?amen  ber 
33äumc  3*-'i'Ö^'"  ioiber  bie  gottlofen  ikTleuntber  fanb. 

d)  ^af,  bie  fpäteren  ^Jwben  bie  griediifcti  gefcliriebenen  ^heile  ?5^a6eln  nannten, 
begrünbct  iuieberum  nicht  ha^  9)iinbefte.  G»  gcfclmh  bief5  ^ur  ^c\t  be^  §ierontnmi§, 
loo  ja  ihre  9}tcinungen  unb  S^^eliauptungcn  fidi  atc-'  5lUÄgeburten  be§  ih>al)n;  unb 
Slberiri^eiS  nur  ju  fehr  beurfunbeten;  Hieron.  apol.  2.  adv.  Rufin. 

e)  Si^enn  in  ber  griech.  Ueberfe^ung  ber  Gr^ählung  l^om  ^el  unb  ^Traclien  c.  14 
ber  2'itel  l>orgcfet5t  crfcheint:  ix  zooifr^zecac  '.Ififiaxob/Jt  'Aoh  ' h^aub  ix  7:^c  f'>/^C 
M'jc,  fo  gcfdml)  tas  uiahrfdunnlicli  nur  burcli  einen  9tbfclireiber,  ber  ben  .^abahif, 
ivelclier  bafclbft  ^l  34-38  erünihnt  ift,  für  ben  ^'erfaffer  beS  33udie»  anfah. 
Crigcuc»  (."ommen.  in  Matth.  unb  .^icrontnnu^  Pnef.  in  Is.  flagen  fehr  über 
bie  iL^erfälfd1ungen  ber  LXX  in  biefcm  33uc{k,  iüefeu>egeu  l'e^terer  lieher  ber  Ueber= 
feßung  be§  Xl)eobotion  folgte. 

f)  Xa^  Gi)ru§  ben  53 et  anbetete  14,  23,  barf  nicf^t  beirren.  Tiad)  3Ceno= 
\''hon  Cyrop.  7  hulbigte  er  bem  ?^euer,  bem  ^siipiter  unb  anbern  Giöttern.  Seine 
^ulbigung  fclieint  inbeffen  mel)r  au»  ber  9iücffid;t,  bie  er  auf  ta^i  ^^olt  ml)\n, 
{;eroorgegaugen  3U  fein. 


4  Einleitung  ju  bcm  ^rop^eten  ©aniel.  545 

g)  X(iV>  ncid)  14,  21  kantet  al^  B^rftörcr  33ct§  unb  feinet  ^cmpcl^  bqeicf^iet 
linrb,  UHibrcnb  bic  c\ricd;ifrfuMi  SdiriftftcUcr  bcn  Xmci  alis  ioldm  b^ädmcn,  ift 
fein  3iMbcrfpnidi.  Xk  3^'iltöniiu-^  bicfc^5  (SultUiS  uiib  fcinciS  Xcmvclij  \vax  feine 
mu^enblicnidic.  !üh>5  Spaniel  anfing,  fonnte  /terreÄ  l^oUenben.  'Xk  ^crftöruni-^ 
eine':^  ')iiefenluerfeC^,  une  be§  33elteniV»eli?,  fonnte  obnebin  in  fnr^cr  ^dt  nid^t 
iiefd^ben. 

h)  3i>enn  "iDiandic  fidi  beirren  an  bem  33eridite  lu'^n  ber  'Zvercbriing  bcy 
2)radien,  fo  iin)[cn  fie  nid;t,  baf5  bie  3*-'"ba:tsefta  Tb.  I.  anv'briirflidi  'von  'Ikx- 
cbnuui  befi'eibcn,  aUi  bes'  böfen  '-^.^rincipv'  (IHbrinian)  rebet,  unb  "i^a]]  ber  Tracbcn= 
ober  'Sdilanijenbienft  foiüobl  in  2(eiil)pten  aii  in  ÖrieduMilanb  unb  iUeinafien 
iH'rbrcitet  umr;  Herod.  1.  2.  c.  74;  Aelian.  de  animal.  1.  11.  c.  17. 


I 


Caput  I. 

1.  ANNO  tertio  regni  Joakim^  regis  Juda,  venit  Nabiichodonosor  rex^ 
Babylonis  in  Jerusalein,  et  obsedit  eam;  2.  et  tradidit  Dominus  in  manu 
ejus  Joakim  regem  Juda,  et  ])artem  vasorum  domus  Dei :  et  asportavit  ea 
in  terram  Sennaar^  in  domum  dei  sui/  et  vasa  intulit  in  domum  the- 
sauri  dei  sui,  3.  Et  ait  rex  Asphenez  praeposito  suo  Eunuchorum^  ut 
introduceret  de  filiis  Israel,  et  de  semine  regio  et  tyrannorum,®  4.  pueros, 
in  quibus  nulla  esset  macula,^  decoros  forma,  et  eruditos  omni  sapientia, 
cautos  seien tia,  et  doctos  disciplina,®  et  qui  possent  stare^  in  palatio  regis, 
ut  doceret  eos  litteras,  et  linguam  Chaldaeorum.^'^  5.  Et  constituit  eis 
rex  annonam  per  singulos  dies"  de  cibis  suis,^"  et  de  vino  unde  l)ibebat 
ipse,  ut  enutriti  tribus  annis,  postea  starent  in  conspectu  regis.  G.  Fuerunt 
ergo  inter  eos  de  filiis  Juda, '^  Daniel,'*  Ananias,^^  Misael,'*"  et  Azarias.''' 
7.  Et  imposuit  eis  praepositus  eunuchorum,  nomina:  Danicli,  Baltassar:  '* 
Ananiae,  Sidrach.  *  Misaeli,  Misach:^  et  Azariae,  Abdenago.^'  8.  Propo- 
suit  autem  Daniel  in  corde  suo  ne  pollueretur  de  mensa  regis, -^  neque  de 
vino  potus  ejus:  et  rogavit  eunuchorum  praepositum  ne  contaminaretur. 
9.  Dedit  autem  Dens  Danieli  gratiam  et  misericordiam  in  conspectu 
principis  eunuchorum.  10.  Et  ait  princeps  eunuchorum  ad  Danielem : 
Timeo  ego  dominum  meum  regem,  qui  constituit  vobis  cibum  et  potura: 
qui  si  viderit  vultus  vestros  macilentiores^  prae  ceteris  adolescentibus 
coaevis  vestris,  condemnabitis  caput  meum  regi.  11.  Et  dixit  Daniel  ad 
Malasar,"  quem  constituerat  princeps  eunuchorum  super  Danielem, 
Ananiam,  Misaelem,  et  Azariara:  12.  Tenta  nos  obsecro  servos  tuos 
diebus  decem,  et  dentur  nobis  legumina^^  ad  vescendum,  et  aqua  ad 
bibendum:  13.  et  contemplare  vultus  nostros,  et  vultus  puerorum,  qui 
vescuntur  cibo  regio:  et  sicut  videris,  facies  cum  servis  tuis.  14.  Qui, 
audito  sermone  hujuscemodi,  tentavit  eos  diebus  decem.  15.  Post  dies 
autem  decem  apparuerunt  vultus  eorum  meliores,  et  corpulentiores  prae 
Omnibus  pueris,  qui  vescebantur  cibo  regio.  16.  Porro  Malasar  tollebat 
cibaria,  et  vinum  potus  eorum:  dabatque  eis  legumina.  17.  Pueris 
autem  his  dedit  Dens  scientiam,-'^  et  disciplinam  in  omni  libro,"^  et 
sapientia:  Danieli  autem  intelligentiam  omnium  visionum  etsomniorum.^'' 

18.  Completis  itaque  diebus,  post  quos  dixerat  rex  ut  introducerentur: 
introduxit  eos  praepositus  eunuchorum  in  conspectu  Nabuchodonosor. 

19.  Cumque  eis  locutus  fuisset  rex,  non  sunt  inventi  tales  de  universis, 


546  Der  ^rop^ct  !DanieI.  1, 1—17.  2lnm.  1—26. 

ut  Daniel,  Ananias,  Misael,  et  Azarias:  et  steterunt  in  conspectu  Regis.^® 
20.  Et  omne  verbum  sapientiae  et  intellectus,  quod  sciscitatus  est  ab  eis 
Rex,  invenit  in  eis  decuplum''^''  super  cunctos  ariolos,^^  et  maojnos,  qui 
erant  in  iiniverso  regno  ejus.  21.  Fuit  autem  Daniel  usque  ad  annum 
primum  Cyri  regis.^^ 

1)  Dap  6ter  bag  britte  ^af^x  607  genannt  ift,  »ä^renb  e6  ncic^  .Ter.  25, 1  ba^  »terte  3attr  toax, 
ifi  tciu  Jffiiberfprucb.  Taniel  ^vitte  bter  bcn  '-ßeciinn  be^  J^elb^ige^  im  '^(uge,  bcr  ftd)  »ertangerte, 
tvci(  er  fidi  ^ucrtl  gegen  9)barao  9?ect)ao  »cn^ete,  ber  am  Supbrcit  fii^  befanb,  unt  in  ber  ^Scölac^t 
bei  Äarc^emifc^  überwunben  würbe.  —  2)  9?abucIiobi.niofor  ift  bier  incUeicf)t  anticipatise  ÄiJnig 
genannt.  9?ad)fo(ger  fcinejs  23aterj  9?abopotaffar  »urbe  er  erft  im  folgenben  ^abre  606  o.  Sbr. 
Qi  ift  aber  auc^  "mcglicb,  bai?  ibm  ber  isater  bereite  bei  bcr  (Srbffnung  bc?  §elt>uige^  bie  ?D?it== 
rcgentfcbaft  übertrug,  nne  bieß  nad)  3ti'gni§  •f'crobotg  unb  ^JMutareb^  im  Drient  bei  fotd)en 
2(iiläffcn  bäiifig  ju' gefd)eben  bftegte.  Caliuet  comment.  in  Dan.  c.  1.  —  3)  urfprüngtid^ 
9?ame  tc^  bab^lonifdien  l-anbftriAeö  Gen.  10,  10.  —  4)  in  ben  Jempet  beo  2?e(,  ^em  immer 
ber  belle  Ibeit  ber  feiuMicben  i^cute  geopfert  irurbe;  14,  2;  Is.  46,  1.  —  3)  bem  Cberjlen  ber 
^ofbeamten.  —  6)  D*/pri"l3n"[b'i-    2)aö  perftfi^e  'jpartbcmim  bebeutet  „?0?agnaten,  öjrofe 

bev^  JReicbe«."  ^anj  unrid)tig  faben  Sinige  in  biefem  ©orte  bie  TTpöniioi  bcr  ßjrteeften;  f.  Äleuferg 
3enba==l^efta:  %h.  2.  ®.  82  t>.  üb- 3. '®.  162.  V ersio  Graoca :  än-a  rüv  (pnp'&o/ifilv.  ©anict 
jvar  bemnad)  cntraefer  aue  föniglicbem  ober  auö  febr  bocbangcfcbenem  ®efd)led)te.  (N.  B. 
Sßenn  in  biefem  3?ucbc  feine  iBemcrfung  uor  bem  ®ried)ifd)en  (lebt,  fo  i\t  eö  bcr  31crt  beg 
3;beot'Otion.  .&.)  —  7)  bie  feinen  förperücben  i^eblcr  batten.  9?acb  'iProcop  de  bello  pers.  1.  I. 
bcftanb  bei  ben  '»Werfern  ein  ßJefetj,  ba^  ein  foniglicber  ^prinj,  ber  einen  förperlicben  gebier  batte, 
nidit  ,5ur  ^Regierung  gelangen  fonnte.  —  8)  oiavnvfiivov^  ^povn^iv.  ^m  .§ebr.  bebeuten  bie  bicr 
ftd)  folgenben  brei  ©pitbeta  immer  ein  unb  baffelbe,  näm(i(^  „tüobl  unterri($tet."  —  9)  „bie 
a(?  Beamte  am  ^ofe  ju  bicnen  im  Staube  waren,"  feien  e^  JRegieruugö*  ober  2?ertt>altung6' 
über  93fi(itärbeamte.  —  10)  Sei  {jl  wobl  bicr  t>ie  alt(^a(bdifd)e  2prad)e  ju  pcrfteben,  bie  bem 
^ebräifd)cn  nid)t  fo  veriranbt  war,  <xU  bie  neud)albäifd)e.  Wan  bürfte  l>ie§  <x\xi>  IV.  Reg.  18, 
26  erfeben.  —  IJ)    1t2V3  DV"*!!!'!  "^«^  Slägtidte  an  feinem  3:age;"  rö  tik  ynkpaq  Kad' 

vfii-pav.  —  12)  J^riöp  „üon  ben  ft*tllid)en  ®peifcn,"  b.  |».  »on  ber  ^oftafeL    S:ag  SBort  tfl 

perf.  Urfprung«  unb  beijjt  eigcntlid)  „(^sHHterfpetfe-,"  hnb  ttjq  rpa-Kr/r  tov  ßaai/euc-  9?acb 
2{tbenaug  Deipnosoph.  YI.  14.  Jinirfen  aße  ^peifen,  bie  Jium  Unterbalte  beei  .ipofperfonat^ 
bienten,  juerft  auf  ben  fonigtid)en  3;ifc^  gefegt,  unb  bafejbft  aueigetbeilt.  —  13)  „auö  bem 
«Stamme  3uba."    SBie  Pictc  Jünglinge  auö  ben  anbern  v^tvimmen  am  .^ofe  tparen,  ifi  nic^t 

gefagt.  —  14)  '^i^^^l,  auc^  7^^^  „9tic^tcr  ß3ottee,"  ober  „®ott  mein  9tic^ter,"  ober  au(^ 

■■         ■      T  ■■     ■      T 

„f53crid)t  rs)otte^."  ®ö  ift  auffallcnb,  wie  in  Tanief  bie  3?cbeutung  beö  9?amena  ft(^  erwabrte. 
ä^cn  3ugenb  auf  war  er  mit  ber  ®eiöbeit  unb  bem  'Xifutbc  eine^  JRid)ter?  befeelt;  er  bielt  (Yxxxdjt 
über  bie  Slid^tcr;  er  warb  pom  grofUen '?}?onar($en,  obwobi  ein  Süiäldnbcr,  Jjum  StattbaUer 
erwäblt.  Xariuö  ber  Weber  wöUte  ibm  fogar  bie  ^Regierung  übergeben.  3(ile  feine  9>ropbe^ 
jeiungen  entbalten  „wunberbare  ©otteögeridlte."  —  15)   n*.3.3n /,'Srbarmung  (^otteö"  ober 

„rs5ott  genebm."  — 16)  SkTO  „bcr  »on  ®ott  i)!."  —  17)  nH?)?  „®ott  meine  J^ülfc." — 

18)  "l-^k^rä^D  v^ürft  be/^öel"  ober  wie  Saimct  Witt:  „®(^a^  beö  iPet."  —  19)  Tni;^, 

wwv  nac^  ;"uiniu6,  3?iüet  „Singebung  ber  Sonne"  (bc6  Sonnengottes),  nad)  ^3rotiuS  aber 
,/^)ott  fei  unei  gndfig"  o^er  „'^ott  bcwcibrc  un-;>  v^or  Hebet,"  nad)  fen  *}?euern  „i'id)tweg"  bebeutet. 
20)  Tjt^'^O'  "»ielleld)t  fopicl  alö  „pon  Scfat"  (lsabel);  Jer.  25,  26.    9?aci)  ben  ^Jieucrn  „®afl 

bc3  Äönigs."  —  21)  1J1J"1D)^  „Xiener  be^  !i!id)tgIanjeC  b.  i).  Zknex  (sMm.  —  22)  (£r 

fürd)rete  fid)  ju  beftecfcn,  weit  einige  Spcifcn  Pon  unreinen  3:bieren  waren,  unb  weit  pom  Slifc^e 
be?  .rtönig>5  immer  ein  Stücf  genommen  unb  ber  (i5ottbeit  ju  (Sbren  perbrannt  würfe,  wornac^ 
ade  Speifen  a(«  Dpfer  ber  '(i3ottl}eit  angefcben  würben.    Theodoret.  Sanetius  et  alii.  — 

23)  D'Ö^)  „mürrif^,  ober  traurig;"  cKv^pu-d.  ~  2^)  ^y^t^T}-  3^a  biefem  ©ort  ben 
2(rtife(  por  fic^  bat,  fo  ift  d  wobi  für  ein  Nomen  appellativum  ju  nehmen  unb  mit  „Äcßer= 
meifter"  ju  überfe^en;  'AweÄwuJ.  —  23)  W^^'^t  änh -üv  crrepiiäruiv.    2)aniel  erwartete  mit 

pottem  9{ed)tc,  bafj  ibnen  bei  ber  grofnm  föeifteSfreubigfeit,  mit  ber  fie  bie  arme  Äoft  nehmen 
würben,  biefe  bcffer  anfd)Uige,  a(^  bie  mit  ^\xx<i)i  unb  3lng)l  genojfene  >g)offo|t.  (£3  i(l  baber 
nicht  notbwenbig,.  ^ier  eine  propbftifc^e  33ürau^fe^ung  an}unel}men.  —  26)  t)\t  5?üi$ternt>eit 


Vix  ^rop^et  Danicf.  1,  17—21.  2tnm.  26—32.  547 

träi^t  fd)on  an  unb  für  ficfi  IMcIct^  bei  ^ur  drlaiii^uiuil  bcr  2Bi|Tcnfrf)aft,  inbcm  jlc  bcn  ß)cijl 
bcitcrcr,  freier,  i^cioccftcr  unb  cntfttloiTcncr  niadu. "  .^^icr  aber  ift  an^uncbmen,  baf;  '^k'^tt  bcn 
^ünsiliuiien  ^um  VoImk  für  ibr  beroifÄei<  'iu'rhaltcn  amt  übernatürliiter  SBeifc  C£infidit  unb 
aBiffenfdvaft  '.verlieben  babe,  bcni  Taniel  nod)  obenfrein  bic  '^Vibe  ^er  Iraumauclcivinsi  unD  bcr 
(frfläruuii  ^cr  i^iHonen.  —  21)  h>  Tramj  ypniiiMTiKii.  —  28)  Xic  *.}lui^le;^unj^  fcr  (siefiittc  unb 
Jraume  ;Mlt  bei  ben  C£ba(^äern  alö  .^eichen  bober  Änii^beit,  unb  roarb  ihmi  ibnen  übcrau>5  boefi 
flcfet)äi5t.  <sU>tt  \>crlicb  baber  bcm  Tanicl  btcfe  'siabe,  um  ibm  ein  i^rof;eei  "Jlnfebcn  \a  in^rfct) äffen 
iinb  feiner  ÄMrffamfeit  für  bcn  (iMauben  <[.\\  ben  t£iucn  (^5ott  eiii  ireite?  Ibor  i\\  öffnen  Jer. 
i?3,  28.  —  iiJ))   b.  {).  fie  traten  jegit  ein  in  bcn  föuiijlic^en  Dienil.  —  30)  n>a3  bier  natürlicfe 

nicht  bucbitäbliet,  fonbcrn  fio;ür(ieft  ^u  ncbmen  ifl,  unb  „TOcitau^"  fairen  »iü.  —  31)  'j'y^^J 

D'Öü'Xn  D^'2pl^^  /,üt'cr  aac  Waeiier  (unb)  i^efitnnuer."  Ucber  crüereg  SBcrt  f.  Gen.^41,8. 

Tunflev  ift  bic  :l?cbeutunii  bcö  jweiten  Süortcjt,  bcffen  5i}ur^e(  im  2»rifelKn  bie  5?cbcutung 
„befcbwörcn,"  nacb  Simonie;  aber  bie  (^^runbbet^eutuui]  ,/:crfanfen"  bat,  nni^  auf  iiebeimeilünfte 
fc^liejjen  lafst.    9fac^  33ar  i^ablul  i|l  ber  tV:^^  ein  „Sc^laniien»  unb  Scorpionenbcfd)»orcr/' 


nadi  5(buluM(ib  ein  „5(ftroloji."  ^$n  2,  2  finb  auf;cr  biefen  ',mei  5(rten  i>on  JBeifcn  unb  fyeiebrten 
ncd)  3  2(rten  i^enannt.  'iXad)  i^eridU  bc?  '^(puleju?  L  unb  beei  5(mmianuij  Warcct(inu3  XXIII. 
().  batten  alle  t>iefe  'Biaciier  eieienc  'ikM'iiuuuuMi  unb  jlanben  unter  einem  Oberbaupte,  bai?  ber 
ilöniii  ernannte.  Tvapa  irav-ar  iTTa'>i(^(jhr  ml  Tin-c  fin-}ovr.  —  32)  b.  b.  er  bicit  ftd)  ju  '-i^abcl  auf 
bi^  5Üm  erften  ^^i^ve  bc^  (S.V'xm.  Wit  bem  j){ei^icrunei?antrittc  beffclbcn  fd)etnt  er  ficb  am  ■'öoi' 
lajKr  ju  tffbatana  ober  'Jid^mcta  aufijebatten  ju  ^abcn.  '^ad)  10,  1  lebte  J)amel  nod)  im  3. 
3ät)rc  ber  äieejieruna  beö  Üxjxm. 


l 


Caput    IL 

1.  In  anno  secundo  regni  Nabuchodonosor^  vidit  Nabuchodonosor 
somninm,  et  conterritus  est  Spiritus  ejus,^  et  somniura  ejus  fugit  ab  eo.^ 
2.  Praecepit  autem  rex,  ut  convocarentur  arioli,  et  magi,  et  nialefici,* 
et  Chaldaei:^  ut  indicarent  regi  somnia  sua:  qui  cum  venissent,  steterunt 
coram  rege.  3.  Et  dixit  ad  eos  rex:  Vidi  somnium:  et  mente  confusus'' 
ignoro  quid  viderim,  4.  Responderuntque  Chaldaei  regi  Syriace:^  Rex 
in  sempiteruum  vive:  die  somnium  servis  tuis,  et  interpretationem  ejus 
indicabimus.  5.  Et  respondens  rex  ait  Chaldaeis:  Sermo  recessit  a  me:^ 
nisi  indicaveritis  mihi  somnium,  et  eonjecturam  ejus,^  peribitis  vos/"  et 
domus  vestrae  publicabuntur.  6.  Si  autem  somnium,  et  eonjecturam 
ejus  narraveritis,  praemia,  et  dona,  et  honorem  multum,  accipietis  a  me: 
somnium  igitur,  et  interpretationem  ejus  indicate  mihi.  7.  Responderunt 
secundo,  atque  dixerunt:  Rex  somnium  dicat  servis  suis,  et  interpretatio- 
nem illius  indicabimus.  8.  Respondit  rex,  et  ait:  Gerte  novi  quod 
tempus  redimitis"  scientes  quod  recesserit  a  me  sermo.  9.  Si  ergo 
somnium  non  indicaveritis  mihi,'"  una  est  de  vobis  sententia,'^  quod 
interpretationem  quoque  fallacem,'*  et  deceptione  plenam  composueritis, 
ut  loquamini  mihi  donec  tempus  pertranseat.  Somnium  itaque  dicite 
mihi,  ut  sciam  quod  interpretationem  cjuoque  ejus  veram  loquamini. 
10.  Respondentes  ergo  Chaldaei  coram  rege,  dixerunt:  Non  est  homo  super 
terram,  qui  sermonem  tuum,  rex,  possit  implere:  sed  neque  regum  quis- 
(juam  magnus  et  potens  verbum  hujuscemodi  sciscitatur  ab  omni  ariolo, 
et  mago,  et  Chaldaeo.  11.  Sermo  enim,  quem  tu  quaeris,  rex,  gravis 
est:  nee  reperietur  quisquam,  qui  indicet  illum  in  conspectu  regis:  exceptis 
diis,  quorum  non  est  cum  hominibus  conversatio.  12.  Quo  audito,  rex 
in  furore,  et  in  ira  magna  praecepit  ut  perirent  omnes  sapientes  Babylonis. 
13.  Et  egressa  sententia,  sapientes  interficiebantur: '^  quaerebanturque 
2  e  c^  n e  r:  ^.  ©c^rift.  2(.  %.  III.  35 


518 

Daniel,  et  socii  ejus,  ut  perirent.  14.  Tunc  Daniel  requisivit  de  lege,'® 
atque  sententia  ab  Arioch  principe  militiae  regis,  qui  egressus  fuerat  ad 
interficiendos  sapientes  Babylonis.  15.  Et  interrogavit  eum,  qui  a  rege 
potestatera  acceperat,  quam  ob  causam  tam  crudelis  sententia'^  a  fa(;ie 
regis  esset  egressa.  Cum  ergo  rem  indicasset  Arioch  Danieli,  IG.  Daniel 
ingressus  rogavit  regem  ut  tempus  daret  sibi  ad  solutionem  indicandam 
regi.  17.  Et  ingressus  est'*  donuim  suam,  Anauiaeque  et  Misaeli,  et 
Azariae  sociis  suis  indicavit  negotium :  18.  ut  quaererent  misericordiam  '* 
a  facie  Dei  caeli  super  sacramento  isto,  et  non  perirent  Daniel,  et  socii 
ejus  cum  ceteris  sapientibus  Bab3donis.  19.  Tunc  Danieli  mysterium  per 
visionem^"  nocte  revelatum  est:  et  benedixit  Daniel  Deum  caeli, ^* 
20.  et  locutus  ait:  Sit  nomen  Domini  benedictum  a  saeculo  et  usque 
insaeculum:  quia  sapientia  et  fortitudo  ejus  sunt.  21.  Et  ipse  mutat 
tempora,  et  aetates:  transfert  regna,^^  atque  constituit:  dat  sapientiam 
sapientibus,  et  scientiam  intelligentibus  disciplinara:^  22.  Ipse  revelat 
profunda,  et  abscondita,  et  novit  in  tenebris  constituta:  et  lux  cum  eo  est. 
23.  Tibi  Deus  patrum  nostrorum  conüteor,  tequelaudo:  C{uia  sapientiam, 
et  fortitudinem  dedisti  mihi:  et  nunc  ostendisti  mihi  quae  rogavimus  te, 
quia  sermonem  regis  aperuisti  nobis.  24.  Post  haec  Daniel  ingressus  ad 
Arioch,  quem  constituerat  rex  ut  perderet  sapientes  Babylonis,  sie  ei 
locutus  est:  Sapientes  Babylonis  ne  perdas:  introduc  me  in  conspectu 
regis,  et  solutionem  regi  narrabo.  25.  Tunc  Arioch  festinus  introduxit 
Danielen!  ad  regem,  et  dixit  ei:  Inveni  hominem  de  filiis  transmigratio- 
nis  Juda,  qui  solutionem  regi  annuntiet.  26.  Respondit  rex,  et  dixit 
Danieli,  cujus  nomen  erat  Baltassar:  Putasne  vere  potes  mihi  indicare 
somnium,  quod  vidi,  et  interpretationem  ejus?  27.  Et  respondens  Daniel 
coram  rege,  ait:  Mysterium,  quod  rex  interrogat,  sapientes,  magi,  arioli, 
et  aruspices^^  nequeunt  indicare  regi.  28.  Sed  est  Deus  in  caelo  revelans 
mysteria,  qui  indicavit  tibi  rex  Nabuchodonosor,  quae  Ventura  sunt  in 
novissimis  temporibus."  Somnium  tuum,  et  visiones  capitis  tui  in  cubili 
tuo  hujuscemodi  sunt:  29.  Tu  rex  cogitare  coepisti  in  strato  tuo,  quid 
esset  futurum  post  haec:  et  qui  revelat  mysteria,  ostendit  tibi  quae  Ventura 
sunt.  30.  Mihi  quoque  non  in  sapientia,  quae  est  in  me  plus  quam  in 
cunctis  viventibus,  sacramentum  hoc  revelatum  est:  sed  ut  interpretatio 
regi  manifesta  fieret,  et  cogitationes  mentis  tuae  scires.  31.  Tu  rex  vide- 
bas,  et  ecce  quasi  statua  una  grandis:  statua  illa  magna,  et  statura  sub- 
limis^  stabat  contra  te,  et  intuitus  ejus  erat  terribilis.^  32.  Hujus 
statuae  caput  ex  auro  optimo  erat,  pectus  autem  et  brachia  de  argento, 
porro  venter,  et  femora  ex  aere;  33.  tibiae  autem  ferreae,  pedum  quaedam 
pars  erat  ferrea,  quaedam  autem  fictilis.  34.  Videbas  ita,  donec  abscissus 
est  lapis  de  monte'^  sine  manibus:  et  percussit  statuam  in  pedibus  ejus 
ferreis,  et  fictilibus,  et  comminuit  eos.  35.  Tunc  contrita  sunt  })ariter 
ferrum,  testa,  aes,  argentum,  et  aurum,  et  redacta  quasi  in  favillam^ 
aestivae  areae,  quae  rapta  sunt  vento:  nullusque  locus  inventus  est  eis: 
lapis  autem,  qui  percusserat  statuam,  factus  est  mons  raagnus,  et  imple- 
vit  universam  terram;  36.  hoc  est  somnium:  Interpretationem  quoque 
ejus  dicemus  coram  te,  rex.  37.  Tu  rex  regum  es:^"  et  Deus  caeli,  regnum, 
et  fortitudinem,  et  imperium,  et  gloriam  dedit  tibi:  38.  et  omnia,  in 
quibus  habitant^'  filii  hominum,  et  bestiae  agri:  volucres  quoque  caeli 
dedit  in  manu  tua,  et  sub  ditione  tua  universa  constituit:  tu  es  ergo 
Caput  aureum."    39.    Et  post  te  consurget  regnum  aliud ^   minus  te 


l 


Der  gjrop^ct  Daniel.  2,  1—3.  2lnm.  1—6.  549 

argenteiim :  et  regnum  tertium  aliud  aereum.**  quod  imperabit  universae 
terrae.**  40.  Et  regnum  quartuni  erit  velut  forrum  ;-^  quomodo  ferrum 
comniinuit,  et  domut  omnia,  sie  comniiiiuet  et  conteret  ornnia  liaec.'^ 
41.  Porro  (juia  vidisti  peduni,  et  digitorum  partein  testae  figuli,  et  partem 
ferream:  regnum  divisum  erit/^  quod  tamen  de  plantario  ferri  orietur,'" 
secundum  quod  vidisti  ferrum  mistum  testae  ex  luto.  42.  Et  digitos 
pedum  ex  parte  ferreos,  et  ex  parte  fictiles:  ex  parte  regnum  eritsolidum, 
et  ex  parte  eontritum.  43.  Quod  autem  vidisti  ferrum  mistum  testae  ex 
luto,  commiscebuntur  quidem  humano  semine,^"  sed  non  adhaerebunt 
sibi,^'  sicuti  ferrum  misceri  non  potest  testae.  44.  In  diebus  autem 
regnorum  illorum  suscitabit  Dens  caeli  regnum"  quod  in  aeternum  non 
dissipabitur,  et  regnum  ejus  alteri  populo  non  tradetur:  comminuet 
autem,  et  consumet  uni versa  regna  haec:'*^  et  ipsum  stabit  in  aeternum. 
45.  Secundum  quod  vidisti,  quod  de  monte  abscissus  est  lapis  sine 
manibus,"  et  comminuit  testam,  et  ferrum,  etaes,  etargentum,  etaurum, 
Dens  magnus  ostendit  regi  quae  Ventura  sunt  postea;  et  verum  est 
somnium,  et  fidelis  interi)retatio  ejus.  46.  Tunc  rex  Nabuchodonosor 
cecidit  in  faciem  suam,  et  Danielem  adoravit,^'*  et  hostias,  et  incensum 
praecepit  ut  sacrificarent  ei.  47.  Loquens  ergo  rex,  ait  Danieli:  Verc 
Dens  vester  Dens  deorum  est,  et  Dominus  regum,  et  revelans  mysteria: 
quoniam  tu  potuisti  aperire  hoc  sacramentum.  48.  Tunc  rex  Danielem 
in  sublime  extulit,  et  munera  multa,  et  magna  dedit  ei:  et  constituit  euni 
principem^^  super  omnes  provincias  Babylonis:^'  et  praefectum  magi- 
stratuum*'*  super  cunctos  sapientes  Babylonis.  49.  Daniel  autem  postu- 
lavit  a  rege:^''  et  constituit  super  opera  provinciae  Babylonis,  Sidrach, 
Misacli,  et  Abdenago:  Ipse  autem  Daniel  erat  in  foribus  regis.^" 

1)  5)?it  glat».  3ofcpbui^  Antiq.  X.  11.  nc()mcn  .^icront^mito,  ^J^crcriiisi,  Watbonat  u.  ?(.  an, 
e^  fei  Mer  tai  '^mtxti  ^(abr  einer  neuen  5(era  ^u  i^crjieben,  fie  erfl  nach  ter  Srobentnii  S.'cjpvten^ 
unl»  ber  flanjen  "JJerbfüfte  '3(fricaß  bccionncn  babe,  im  38.  3abrc  nämlicb  ber  ^liei^icrunc^  ^fabiuto- 
toncfor?.  5(üein  »varum  fotite  man  tner  an\  einmal  einen  i'o  i?rof!en  Sprunii  mactcn,  fa  ficö 
biefc^  Satitel  fo  natürlich  an  ta?  erftc  anf*(ief;t>'  ^((lerbinj^^  niaitt  c^  Sctinncriiifeit,  bap  bier 
baj«  jwcite  3'i!'i"  ^fabu^oboncfor?  iienannt  n^rb,  ba  bcÄ  bae;  3*J^r  bcr  ^Infuttft  Taniel?  in 
2?abölon  bas  Zs^bx  ber  Ibronbefteijjun^  '^Jabmtobonofor^  war,  unb  biö  5ur  Jraumbeutnui;,  bie 
bier  ereilt  wirb,  bie  brei  ;ruibre  bej  Unterridu^,  bcn  Taniel  erbiclt,  perfioffen  fein  fcütcn.  5((lein 
bie  i^tin^icriöteit  Iaf;t  fiit  bcfeitieien,  it»enn  man  annimmt,  baf;  Xaniel  mit  feinen  rsH^'äbrtcn 
fchon  im  ber  (Sinnabme  Sci'nfaleinö  in  bie  J?änbe  ^Jfabiid^pfpnoforx^  unb  na*  'i^abolon  liefern» 
men.  i^cmit  tonnte,  bin  9?abucbpbonpfc*r  ben  2brpn  beilieii,  bercitii  mcbr,  aU  ein  ^sabr 
serflpfTen  fein,  iifimmt  man  al^bann  weiter  an,  tai^  ber  .Hc^nii^  erft  flei^en  Gnbe  feinei^  'iireiten 
JRei^icrunsieiabree  ben  ^raum  batte,  fp  eriiebeu  ficb  c^nri]  ricbti\i  brei*  :,1abre  für  bcn  Unterriebt 
bcsi  Taniel,  bie  er  auftrat  alei  Jraumbeuter.  Uebricienö  finintc^  man  aucf)  anncbmen,  e^  feien 
niebt  ?p(Ic  brei  ^scibn  bee  Unterriebte  ju  rerilcben.  *i8ei  ^üniVlinoien,  bie  fp  jirope  Jvprtfcbritte 
mad)ten,  tonnte  man  bie  l'crnjeit  um  einen  guten  2beil  abfür5en.  —  2)  D^I/^biiri  »Ki»  ^^f'ft 
würbe  beunrubigt;"  Kai  iita-t/  rd  nviv^ia  avT(,v.  —  3)  nn'n^  inJCT  "Wttb  fein  Sctjlaf  war 

babin  für  i^n,"  ober  beJTer  nad)  ber  3?u(fl.  „fein  3^raum  war  ibm  entftpben;"  nal  6  virvog  ai-rov 
iyivETo  Ott'  ahrov.  —  4)  D'ÖtiOP  „jiiuijcrer."  (ii  finb  nadj  .^ierpninnuebiejenigen  B^iul^^rcr, 

bie  fid)  bcö  Ctfer^  unb  be^  3?lute^  bei  ^lu^übunn  ihrer  .tun|l  bebienten  unb  axxi'  ber 'iPcmttiiiuni^ 
ber  VciAname  bie  fünftiiien  (£reiiiniffe  t^orcuiefaiUen;  nari)  5)ienp*iud,  (^^rptiue;  waren  ti  ^?ü'frp' 
mantiter;  na*  Xerefer  fold)e,  weld)e  bie  (^onnnu  unb  WonbefintiernitJe  5U  bewirten  rprjiaben. 
Diodor.  Sic.  X.  '.).  ««<  rahc  (pnptinKoix.  —  o)  „^Iflrplpi^en,"  bie  ^Ui^Ieicb  ^Vrieiler  i^ewefen  ui 
fein  fd)einen.  Sic  beuteten  bie  ^ufunft  aui^  ber  i^epbad>tnn;i  ber  Sterne,  aue  bemjvlniie  ber 
3?pi]el,  au?  ben  Öiniieweiren  ber  jbicre.  Sie  batten  abi^fpubcrtc  JDpbnfif.c  am  (£upbrat,  wo 
fie  ibrcn  ©iffeufd) arten  pblacjen,  bie  fic  ibrcn  9Kutfpmm'cn  treu  '.^ererbten.  '  Diodur.  Sic.  I.  et 
II.  —  6)  ^ebr.  wie  i\  1 :  „Wein  (^ci)!  ift  ju  i>erwirrt,  um  ^u  wiffen  bcn  Iraum;"  sai  lii-üTr/ 
rb  7:viv(iä  fiuv  tov  yvüvai  rb  hv-^rviov.    (js  ijl  f(t)wcr  JU  fagcn,  oi  tx  »pm  2raume  ijar  9?id)te5 

35* 


550  2)er  fvopl^tt  "Daniel.  2,  3—39.  2tnm.  6—33. 

me&r  ober  bod)  Sintgc^,  obtroM  nur  Un5ufammcn:^äncienbcg  unb  3?crtt»prrcne6  »ufste.  ?p(^ 
unt)  9icif*(  aber  bemerfen  bier:  „(Jntwebcr  batte  er  ben  jraum  anrflicb  i^eri^eiJcn,  ober  er  moüte 
feine  SDeifcn  nur  auf  bie  ^-''''obe  fteüen,  ob  fie  überbaupt  (öebcimniffe  erflrünben  fönntcn."  — 
7)  ^ebr.  „Tic  Sbalbcier  antworteten  aramäifcb,"  wae  ebenfo»iel  ift  als?  fmüfd).  (£?  ift  bamit 
bie  neucbal^äifdbc  «prac^e  i^emeint,  ?ie  ^ur  3t-'it  ber  babtslonifiicn  '^efantienfcbaft  auc^  liie  5ubcn 
annabmcii.  N.  B.  2?on  ba  an  ift  ba^5?ucb  big  jum  fiebentcn  Sapitei  in'cftalbäifcber  'Spraef)e 
pcfcbrieben.  —  8)  So  tlar  ber  Sinn  biefcr  2Borte  erfcbcint,  fo  reoüen  bocb  '??euere  einen  auDern 
peltenb  nuicben,  namlicb:  „T^ai  SBort  ift  auegeflani^en  ■ocn  mir,"  b.  b.  e?  ftebt  feft:  ©enn  ibr 
"mir  ben  4:raum  nicbt  an5eigct  .  .  —  9)  „unD  feine  3(u6(ci^un;V/'  ««'  ~vv  ohyKjuaiv.  — 
10)   '^\)^\.^.  „fo  werbet  ibr  in  latüde  gebauen  unb  eure  Käufer  in  Äotb  oerwant'elt  werben ;" 

e'iQ  aTvcjAfKiv  Eaec-de  Kai  ol  olkol  vfiüv  ^LapTTaytiaorrai..  —  11)    „ibr  WOtlet  ^i'\t  gewinnen*,"   b.  ^. 

ibr  möduet  gerne,  bap  icfe  eucb  ^nt  gebe,  53eratbungen  ju  pflegen  unb  Stwaö  au^uUlnnen. 
Cber:    ibr  wünfcbet  eine  23ertagung,  Damit  mir  unter^effen  Der  Jraum  einfallen  follte. — 

12)  S5  ift  auffaüenb,  wie  unt»  warum  Üfabucbofonofor  an  bie  5)?ägier  Da?  5lnfinnen  ileflte, 
ben  J^raum  ju  wiffen,  ba  bicfc^  foi^iel  war  alo  Unmög liebes  forbern.  3l(Iein  er  war  oermutb* 
lieb  »on  ibrem  iruge  unb  ibrcr  ![?ügcnbaftigfeit  bereits  überzeugt  unb  bediente  ftcb  biefer 
(^etegenbeit,  ibrem  S^reiben  ein  Snbe  ^u  macbcn.  Sein  2trgument  war:  „^br  bcbauptet, 
(vJütt  gebe  eucb  bie  Srfcnntnip  ber  J^räume.  »Senn  eucb  nuncöott  Die  'iJtuslegung  !?erleibt,  fo 
tann  unb  wirb  er,  wenn  ibr  e^  »erlanget,  aucb  ben  2raum  felb|^  ju  erfcnnen  geben."  — 

13)  oUa.  —  V-i)  rcr  Äönig  wiH  fagen:  3Benn  icb  cud)  ben  Iraum  erj!  i^orlegen  "foll,  bann 
tonnt  ibr  leicbt  eine  ?lueitegung  baoon  macben,  beren  Erprobung  mir  unmöglicb  i|l,  unb  beren 
SrfüHung  auf  bie  lange  33anf  binausgefcboben  wirb.  —  lo)  b.  b.  man  fing  bereits  an,  ben 
53cfebJ^an  (Einigen  |u  DOÜ^iebcn.  9facb  Der  'D^Jeinung  ^Inberer,  wie  (lalmct,  Tercfcr,  Stltiolt,  ift 
ber  i^iun  biefco  ea^cs:  (£ö  ging  Der 'iBefcbl  aus,  bat;  bie  Steifen  fottten  gcti^Dtet  werben. — 
16)  Ter  cbalb.  3:evt  leibet  bier  aurf)  ben  i^inn:  „Panicl  macbte  bcm  3lriod)  i^orfteüungen  über 
biefeo  (ikfcg  unb  bie  eenten?."  SlHein  Die  orientaliüten  .iperrfd)cr  pflegen  feine  3}orftetlungen 
gelten  ju  laffen,  wenn  ber  2?efebl  einmal  gegeben  ift.  Süt^  fagt  ja  i^.  15  Dentlid),  Daf!  Daniel 
ben  Slriod)  um  bie  Urfadic  Deö  biirten  'Bcfebleö  gefragt  ^Ci'ot.  (£r|l  alfo  erfunDigte  er  fid)  um  Den 
genauen  ^^aut  beö  ißefe^lea,  bcrnacb  um  bie  Urfäd)e  Deffclben.  —  17)  nöVHnp/ we'dieei 

SBort  aud)  bebeuten  fann  „fo  fdileunig;"  äva^l/Q.  —  18)  f.  i.  ^5r.  —  19)  „um  i^on  ßJott  bie 
(i5naDe  ju  erfleben,  baö  (53cbeimni(l  ju  erfennen."  —  20)  (£s  ftebt  frei,  bier  eine  3>i|lon  im 
wad)enben  ober  fd)lafcnben  3"i^ii»^t-'  anumcbmen.  —  21)  rie  Offenbarung  war  mit  fold)en 
3eid)cn  ber  (i3cwit;bcit  ausgeftattet,  ba^  Taniel  feinen  3iT-''ciffl  bviben  fonnte,    2)arum  brad)  er 

fogleid)  in  Sobpreifung  Ootteö  au^.  —  22)   pD^D;    ßaaildc^. —  '^^)    n.3*D  „Sinficfet;" 

(ppüvrjaiv.  —  24)    |n?jl  „SBabrfager,  ^Haneten»  unb  9?ati!^itäts;jleller."    ^ieron»muö  aber 

be5eid)net  fie  al^  iiT^araam-ovr,  qui  exta  inspiciunt,  ut  ex  his  futura  prfcdicant.  ya^aprjvüv- 
Ez.  21,  lM.— 2d)   i<{\p1*  rinn^JS /<in  fpv^tercn  3eiten."    3n  ber  ediriftfprad)e  wirb  bie 

fpdterc  ^di  aU  bie  ^dl,  in  weld)er  (^ott  feine  23erbei§ungen  erfüllt,  gleid)beDeutenb  mit  ber 
„legten"  genommen.  —  26)  im  gbalb.  ift  noi^  ber  5öeifa§:'Tr)^  HVn  ""»^  ibr  öHanj  war 

grojj;"  i«u  irpocmjn^  ai'TTjc  vrrEpöfpt/r.  —  27)  Dag  'Scbredcu  Srrcgenbe  lag  wobl  in  ber 
inontiröfen  <yri^pe,  fowie  in  ber  UngleiAartigfeit  ber  Stoffe,  aus  Denen  Die  iMlbfaule  jufammen» 
gefelU  war.  Ä^ein  i^lD  aber  bcitte  be^idinenDer  Darfteüen  fönnen,  was  Die  rerfd)teDenen  äBelt» 
iuonardneit  in  iBabrbeit  unD  ®efenbeit  waren,  als  Diefes.  SDie  aus  i^.  :U  ben^crgcbt,  ftanb 
biefe  iMlDfaule  am  ^upe  eines  iBergeS,  was  aud)  nidn  obne  iH^beutung  ift.  Tenn  Der  3?erg  jeigt 
flottes  '??Jad)t  unb  (^)rojje  an  gegenüber  Der  irDifiten.  ©as  eine  Säule,  io  grof;  aucb  ibrc 
STimcnfioncn  \dii  mögen,  einem  iöergc  gegenüber  ift.  Das  ift  irDifd)e  Wadn  gegenüber  Der  gött^ 
lieben.  —  28)  f.  i.  Sb.,  ift  aber  notbweuDig  ^u  fuppliren.  —  29)  "ll^D  „gieid)  ber  Spreu." 

HO)  GbalD.  „Tu,  o  .Honig,  bift  ein  Äöuig  unter  ben  Königen."  9tabucbobonofor  war  bie^  in 
aller  Sabrbeit;  benn  fein  9ieidi,  feine  Wadu,  fein  '^Infcben,  feine  Siciditbümer  erreiditen  Den 
bödiften  O'rab,  ben  man  fidi  Denfeu  fonnte.  Hin  5lbbilb  im  illcinen  bot  Die  StaDt  iVibiilon  bar, 
bereu  ß3röf!e,  Sd^önbeit,  Ueberfhif!,  5{eicbtbum  iMeUeid)t  niemals  i^on  einer  StaDt  ber  (£rDe  über» 
troffen  wirb  (f.  (Jufeb.  pmepar.  evang.  I.  X.  c.  42.     (^lal^iuS  i'uM'cpbuS:  contra  Appion.  1.  I. 

et  AnticJ.  X.  11.)  ah  jiaaÜEv  i-iaaiÄehg  ßacn/.euv,  (1)  ö  -dehg  Toh  uvpnvov  ßaaiAtiav  la;^vpäv  Kai 
Kparaim'  k(Ü  ivti/kh'  h^(jKFv.  —  31)   fv  rravTi  töttu  ti—ov  KnrntKovniv'  .Ter.  27,   fi;   Bai".  3,   16.  — 

32)  9(abud)obonofor  ift  bier  als  ^){epräfeutaut  Des  affiuifd)-babi^lonifd)en  9teid)es  gemeint.  — 

33)  Ss  ift  bamit  Das  mebifd)'perfif*c  j){cid)  ]u  oerfteben,  bas  \\\\\x  an  "JlusDcbnung  beut  erfteren 
niAt  i?iel  uadigeftanben  ^u  baben  fcbeint,  aber  nidit  mebr  ber  früberen  inneren  gülle  unb  Äraft 
fid)  erfreute,  "renn  fd)on  Der  einzige  UmftauD,  baf;  bie  ÄtaDt  i^ibiUon  i^on  bem  Wipfel  ibrer 
(^x^K  berabgeftürjt  würbe,  wirfte  fd)wäd)enD  auf  Das  ganjc  J)ieid)  ein.  3tud)  waren  bie  neuen 
^errfcf)er  nid^t  fo  prai^tliebenb.    3^r  9Jeic^  wirb  oabcr  bag  filb er ne  genannt.    5ieucre,  wie 


Der  fvopi^tt  taniü.  2,  39—49.  5lnm.  33—50.  551 

Tercfcr,  ?cit  unb  !Rcif*I  »?cr(lcbcn  unter  bcm  streiten  SReiAe  ba«  mcbtf*c.  3(öcin  ba  bicfe* 
mcbifcbe  j)iciit  nur  ein  paar  S^i^rc  ^auertc  unb  al^balb  ^em  mcbii'cft'pcnM'dicn  JRciitc  unter  be3 
ßpruei  5Ulcinbcrrfdmft  'iJ.Mao  mad)tc,  \o  llft^t  man  nidit  ein,  nne  bcmfclben  bicr  ein  fo  v^rcper 
5?or',Uii  follte  cin.acrdumt  werben.  JBie  fonntc  ee  ferner  ba?  i'ilberne  ;>(eicb  i^enannt  n^crpen, 
unb  bai^  niebi|'ci)--pcrnütc  nur  ba>?  eherne,  ba  t>iflmebr  bai^  Unuiefcbrte  ;iilt>'  —  ill)  Üi  ijl  ta« 
maceMmifite  ober  ,aviei.tiütc  3{eici),  turct)  bie  (Srcberuniicn  SUeranCer^  be^'^kofjen  ciei^rüncct, 
jveld^ee!  fiit  nn-iter,  ale^  ir^ienr  ein  anreree  au^febntc.  G?  \vivt  nereum  iicnannt,  n:'eil  rer  Ibron 
nid>t?  fo  f*>Män5enbei^  unb  'i'Vraittvpüe?  batte,  al?  jener  be?  cbalbäiüten  un^  pcrilfcben  Jlieicfte?. 
9?a(b  rerefcr,  Vtnt  un^  J)teit'cM  ift  unter  riefeni  ülicicbe  bai<  metifit-perüHte  \n  ocrftcbcn.  — 
So)  b.  b.  Piefe?  JUeicb  n^irP  über  bie  am'ebnlicbftcn  Vanber  ber  brei  befannten  ©elttbeilc  fid) 
crftrecfcn.  —  3G)  Scn^cbl  atlc  alteren  "JUuMeiier,  ale  aucb_mebrere  neuere  teuten  Piefei^  auf  faes 
remifcbc  j){eicb.  (ski^cn  biefe  ■'.Winuni^  macben  infeiien  t>iele  9?eucre  tiefe  (£inn:'enbung: 
1)  ^n  ber  römifcbcn  ^crrfcbaft  n.\ir  fein  ^UMefpalt,  ivie  in  biefem  !>ierten  :l{eiebe,  bar  au?  2bon 
unb  (Sifen  bcftebt;  2)  ei^  i^ab  Da  feine  i^erfdiwaiieruuiien  ^wifcben  ben  ^errfcbern,  nne  in  tiefem ; 
o)  ba?  rlMnifcbc  JHeicb  batte  tamal?,  al?  ber  'Diieffia?  fam  i>.  44,  ncd)  fein  4nbe,  fontern  tauerte 
nocb  Sabrbunterte,  »dbrcnb  ba?  feleucitiffb-ptolemaifi^c  mit  bem  (Jrfd)cinen  ßbrifti  entigte; 
4)  ba?  riMnifite  ^Jeicb  feblieijt  ficb  nicht  crbnunii?mapig  iin  jene  sjcrbcrgebenten  J)Jeicbc  an,  tie 
lld)  ebne  Unterbrecbung  einanter  folgen.  'iJfait  ter  9}?einung  berjenigen,  bie  biefe  Sinnu'ntung 
macben,  ift  bicr  tie  fcfeucit  ifcb-ptp  lemciifcbe  ^errfcbaft  ui  '-^rfteben.  Gifern  beif;t  biefeS 
pierte  j>{cicb,  n^cil  ei^  beftäntig  Mrieg  fübrte  unb  ficb  turcb  beftdntige?  Saffenfübren  cbarafterifirte. 
37)  5n  ben  unaufbi.^rlilten  iUicgen  5nnfcben  Linien  unb  'älcgoptcn  fcbien  'äille?  ter  ?ern?üi^enten 
^anb  ]n  unterliegen.  ')iocb  mebr  aber  fann  man  tiep  ren  ben  Grobcrung?friegcn  te?  ri.nnifcben 
9tei*c^  fagcn.  —  38)  G?  ift  tamit  entan-ter  tie  2beilung  tc^  rinnifcben  ;>leicbe?  in  ta^  morgen* 
unb  abcntldntifcbe  bc^eicbnet,  ober  tie  2beilung  te?  ^macetonifcben  in  ba?  feleucitifcbe  unt» 
ptolemdifcbe.  Unt  ba  tieie  beftdntig  mitemanter  Ärieg  fübrten,  fo  fiel  bie  gropcre  oter  tie 
©eltberrfcbaft  balb  biefem,  balt  jenem ',u.  —  39)  „tt)clcbe>5  jetocb  au?  einer '^kuntlage  ?oit 
Gifen  bcrrorgebt,"  b.  b.  c?  wirt  bocb  lange  befteben,  ic  febr  e?  tfegen  ber  Wifcbung  mit  Ibon, 
»regen  ber  fd^wdcbenben  i^erbdltniiTe,  in  bie  c?  fcrnndclt  war,  gefdbrtet  erfcbetnt.  —  40)  21u3 
bem  bier  ßkfagtcn  gebt  beutlict  ber'^or,  baf;  ba?  Gifen  ntcbt  bloj;  ben  ftarfen  Ibeil  ber  Jperrfcbaft, 
fontern  aucb  'in  ionterbeit  Gine?  ter  beiten  j){eidH'  bctcutet.  3"^if*fn  ben  J^errfcbern  te? 
feleucibifdum  unb  ptolcmdifcben  jRei*c?  fanben  immer  i'erfdsrcdgerungen  ftatt,  in  }^o[c\e  teren 
einzelne  ^dnbcrtbcile  balt  tiefem,  balb  jenem  3ieidie  einv^erlcibt  wurten.  —  41)  Tiefe  sBer» 
fAwdgerungcn  bewirftcn  nidit  nur  feine  i^creinigung  ber  beiten  JRcidic,  fontern  uidmebr  Sti^if' 
fpalt  unb  "Trennung,  «eine  l'ante?gefd^i*tc  'nHi'fet  erfdbaftere  5ccnen  son  ::^ruter»  unb 
2?erwantten',nMft,  al?  bie  Ti^cfAidite  be?  ftM-ifd^nigi^ptifdien  Toppelreidie?;  I.  Macc.  10.  54; 
11.  9.  —  4:i)  G?  ift  ba?  JHcid)  te?  ?A'effia?,"^ba?  oon  biefem  feinem  (i3rünber  unt  Stifter 
^immelrei*  genannt  nnirbe,  ba  feine  Glemente  gciftigcr  9?atur  finb.  Tiefe  'yroi^be5eiung  ift 
eine  ber  nnd^tigften  in  3?etrcff  te?  9?eucn  'i^unte?  unt  wart  t>on  ten  5wben  r'on  jebcr  überau? 
ic6  geästet.  —  43)  Ta?  Gbriftentbum  übte  einen  foKten  Ginflup  aufbie5Delt,  tap  alle 
trbifd)e  J^errfd^aft  einen  gan^  unt  gar  !?erdntertcn  Gbarattcr  annabm.  Uebrigcn?  fbnnen  tiefe 
SBorte  au*  tie  3?eteutung  baben,  "mit  tem  Grüteinen  te?  meffianifd^en  JHeiAe?  rcertc  tie  legte 
Ober  fierte  ?['?onard)ie  ^u  befteben  aufboren.  Tic  f■.n■ifd^H^g•optifd^e  borte  rcirflidi  ju  tiefer  Sßt 
ober  tüv]  oorber  auf. —  44)  G?  ift  offenbar  Gbriftu?"biefcr  Stein,  ba  er  obne  irtifd)e 
ßiewalt  unt  ^aii^t  aße  a?olfer  unter  fein  füjie?  ^so&>  beugte;  Ps,  2.  6-9;  109.  1-6:  Apoc.  2, 
27:  12,  5.  —  43^  9?abud)obonofor  bctrad^tete  ten  laniel  al?  ein  überirtif*e?  ©efcn,  tent 
felbft  ber  grc>pte  ^errfdier  Slnerfennung  sollen  muffe  unt  tem  tie  Speife»  unt  ^>{aud^opfer 
gebübrcn.  Slllcin  e?  »erftcbt  fidi  'ocn  felbft,  baf;  raniel_biefe  J^ulbigung  mm  fid>  n.Me?  unt  tem 
ÄiJnige  erfldrte,  ba§  fie  nur  tem  bLHtftcn  ß)ottc,  teilen  Tiener  er  i'ei,  gebübre.  'Jluf  tiefe 
31blebnung  unb  biefe?  i^etenntnif;  bin  fpra*  tann  ber  Äc^nig  bie  folgenten  JDorte  au?.  — 

46)  Gr  madite  ibn  nidit  blof;  5um  Stattbalter,  fontern  aud)  5um  oberften  iUn-fteber  ter  ???agier. 

47)  Gbalt.  ,,über  tie  gan'^e  ^VroiMU^  5i3abel;"  irr;  ~aa>/^  x^p<^i  Ba.h/.üvn^.  —  48)  „5um  oberften 

2?0rftcber  über  tie  ©eifen  -J^abel?;"   kuI  äpxovra  aarpa-üv  k-l  ndi-rac  roix  aopuv(  BaSv/.üinc.  — 

49)  Gr  bat  ten  .vtönig,  tafi  er  ibm  feine  brei  greunbe  5U  63ebülfen  be?  großen  "ülmte?  geben 
mödite.  —  oO)  SBdbrent  bie  greunbe  tbdtig  nad^  ^htpen  tt^aren,  blieb  Taniel  am  Jpofe  unb 
tt?ar  tbdtig  al?  oberftcr  Bleuler  unt  ^uglei*  al?  JRatbgeber  te?  Äimig?. 


I 


552 


Caput  III. 


1.  Nabuchoflonoror  rex  fecit  statuam  auream^  altitudine  cubitorum 
sexagiiita,  latitudiiie  cubitorum  sex,  et  statuit  eam  in  campo  Dura'^ 
provinciae  Babylonis.  2.  Itaque  Nabuchodoiiosor  rex  misit  ad  congre- 
gandos  satrapas,  magistratus,  et  judices,  duces,  et  tyrannos,  et  praefecto8, 
omnesque  principes  regionum,  ut  convenirent  ad  dedicationem  statuae, 
quam  erexerat  Nabuchodouosor  rex.  3.  Tunc  congregati  sunt  satrapae,' 
magistratus,  et  judices,  duces,  et  tyranni,  et  optimates,  qui  erant  inpote- 
statibus  constituti,^  et  universi  principes  regionum  ut  convenirent  ad 
dedicationem  statuae,^  quam  erexerat  Nabuchodouosor  rex;  stabant 
autem  in  conspectu  statuae,  quam  posuerat  Nabuchodouosor  rex:  4.  et 
praeco  clamabat  valenter:  Vobis  dicitur  populis,  tribubus,  et  unguis: 
5.  In  hora,  qua  andieritis  sonitum  tubae,''  et  fistuhie/  et  citharae,  sam- 
bucae,*^  et  psalterii,**  et  symphoniae,'"  et  universi  generis  musicorum, 
cadentes  adorate  statuam  auream,  quam  constituit  Nabuchodouosor  rex. 
0.  Si  quis  autem  non  prostratus  adoraverit,  eadem  hora  mittetur  in 
fornacem  ignis  ardentis.  7.  Post  haec  igitur  statim  ut  audierunt  omnes 
populi  sonitum  tubae,  fistulae,  et  citharae,  sambucae,  et  psalterii,  et  sym- 
])honiae,  et  omnis  generis  musicorum:  cadentes  omnes  populi,  tribus,  et 
iinguae  adoraverunt  statuam  auream,  quam  coustituerat  Nabuchodouosor 
rex".  8.  Statimque  in  ipso  tempore  accendentes  viri  Chaldaei  accusa- 
verunt  Judaeos:  9.  dixeruntque  Nabuchodouosor  regi :  Rex  in  aeternum 
vive:  lÜ.  tu  rex  posuisti  decretum,  ut  omnis  homo,  qui  audierit  sonitum 
tubae,  fistulae,  et  citharae,  sambucae,  et  psalterii,  et  symphoniae,  et  uni- 
versi generis  musicorum,  prosternat  se,  et  adoret  statuam  auream: 
11.  si  quis  autem  non  procidens  adoraverit,  mittatur  in  fornacem  ignis 
ardentis.  12.  Sunt  ergo  viri  Judaei,  quos  constituisti  super  opera  regio- 
nis  Babylonis,  Sidrach,  Misach,  et  Abdenago:  viri  isti  contempserunt,  rex, 
decretum  tuum:  deos  tuos  non  colunt,  et  statuam  auream,  quam  erexisti, 
Don  adoraut.  13.  Tunc  Nabuchodonosor  in  furore,  et  in  ira  praecepit  ut 
adducerentur  Sidrach,  Misach,  et  Abdenago:  qui  confestim  adducti  sunt 
in  conspectu  regis.  14.  Pronunciansque  Nabuchodouosor  rex,  ait  eis: 
Yerene  Sidrach,  Misach,  et  Abdenago  deos  mcos  non  Colitis,  et  statuam 
auream,  quam  constitui,  non  adoratis?  15.  Nunc  ergo  si  estis  parati, 
quacumque  hora  audieritis  sonitum  tubae,  fistulae,  citharae,  sambucae, 
et  psalterii,  et  symphoniae,  omuisque  generis  musicorum,  prosteruite  vos, 
et  adorate  statuam,  quam  feci:  quod  si  non  adoraveritis,  eadem  hora 
mittemini  in  fornacem  ignis  ardentis:  et  quis  est  Dens,  qui  eripietvosde 
manu  mea?''  IG.  Respondentes  Sidrach,  Misach,  et  Abdenago,  dixerunt 
regi  Nabuchodonosor:  Non  opertet  nos  de  hac  re  respondere  tibi.  17.  Ecce 
enim  Dens  noster,  quem  colimus,  potest  eripere  nos  de  camino  ignis 
ardentis,  et  de  manibus  tuis,  orex,  liberare.  18.  Quod  si  noluerit,  notum 
sit  tibi,  rex,  quia  deos  tuos  non  colimus,  et  statuam  auream,  quam  erexisti, 
non  adoramus.  19.  Tunc  Nabuchodonosor  repletus  est  furore:  et  aspectus 
faciei  illius  immutatus  est  su[)er  Sidrach,  Misach,  et  Abdenago,  et  prae- 
cepit ut  succenderetur  fornax  septuplum  quam  succendi  consueverat. 
20.  Et  viris  fortissimis  de  exercitu  suo  jussit'^  ut  ligatis  pedibus  Sidrach, 
Misach,  et  Abdenago  mitterent  cos  in  foruacem  ignis  ardentis.  21.  Et 
confestim  viri  illi  vincti  cum  braccis  suis,'^  et  tiaris,  et  calceamentis,  et 
vestibus  missi  sunt  in  medium  fornacis  ignis  ardentis;     22.  nam  jussio 


553 

regis  urgebat:'^  foniax  autem  succensa  erat  nimis.  Porro  viros  illos,  qui 
miserant  Sidrach,  Misacli,  et  Abdenago,  interfecit  Hamma  ignis. '^  23.  Viri 
autem  bi  tres,  icl  est  Hidracb,  Misacb,  et  Abdeiiago,  ceciderunt  in  medio 
Camino  igiiis  ardentis,  colligati.  (liiac  m/iii(7i(ur  in  Jl.ehracia  volmainihua 
non  rcpcri.  24.  Et  ambulubant  in  medio  Hammae  biudantes  Deum,  et 
beiiedicentes  Domino.  25.  Stans  autem  Azarias  oravit  sie,  aperiensque 
OS  SU  um  in  medio  ignis,  ait:  2G.  Benedictus  es  Domine  Deus  patrum 
nostrorum,  et  hiudabile,  et  gloriosum  nomen  tuum  in  saecuLa:  27.  quia 
justus  es  in  omnibus,  quae  fecisti  nobis,  et  uni versa  opera  tua  vera,"^  et 
viae  tuae  rectae,  et  omnia  judicia  tua  vera. '"  2(S.  Judicia  enim  vera 
fecisti  juxta  omnia,  quae  induxisti  super  nos,  et  super  civitatem  sanctam 
patrum  nostrorum  Jerusalem:  quia  in  veritate,  et  injudicio  induxisti 
omnia  baec  propter  peccata  iiostra.  20.  Peccavimus  enim,  et  inique 
egimus  recedentes  a  te:  et  deliquimus  in  omnibus:  30.  et  praecepta  tua 
non  audivimus,  nee  observavimus,  nee  fecimus  sicut  praeceperas  nobis  ut 
bene  nobis  esset;  31.  omnia  ergo,  quae  induxisti  super  nos,  et  universa, 
quae  fecisti  nobis,  in  vero  judicio  fecisti:  32.  et  tradidisti  nos  in  mani- 
bus  inimicorum  nostrorum  iniquorum,  et  pessimorum,  praevaricatorura- 
que  et  regi  injusto,  et  pessimo  ultra  omnem  terram.'^  33.  Et  nunc  non 
possumus  aperire  os:  confusio,  et  opprobriura  facti  sumus  servis  tuis,'^  et 
his,  qui  colunt  te.  34.  Ne,  quaesunms,  tradas  nos  in  perpetuum  propter 
nomen  tuum,  et  ne  dissij^es  testamentum  tuum;  35.  neque  auferas 
misericordiam  tuam  a  nobis  propter  Abraham  dilectum  tuum,  et  Isaac 
servum  tuum,  et  Israel  sanctum  tuum:  3(3.  quilms  locutus  es  pollicens-" 
quod  multij)licares  semen.eorum  sicut  Stellas  caeli,  et  sicut  arenam,  quae 
est  in  littore  maris:  37.  quia  Domine  imminuti  sumus  plus  quam  omnes 
gentes,  sumusque  humiles  in  universa  terra  hodie  propter  peccata  nostra. 
38.  Et  non  est  in  tempore  hoc  princeps,  et  dux,  et  propheta,^'  neque 
holacaustum,  neque  sacrificium,  neque  oblatio,  neque  incensum,  neque 
locus  primitiarum  coram  te,  39.  ut  possimus  invenire  misericordiam 
tuam:  sed  in  animo  contrito,  et  spiritu  humilitatis  suscii)iamur. 
40.  Sicut  in  holocaustoarietum,  ettaurorum,  et  sicut  in  millibus  agnorum 
pinguium:  sie  fiat  sacrificium  nostrum  in  conspectu  tuo  hodie,  utplaceat 
tibi:  quoniam  non  est  confusio  confidentibus  in  te.  41.  Et  nunc  sequi- 
mur  te  in  toto  corde,  et  timemus  te,  et  quaerimus  faciem  tuam.  42.  Ne 
confundas  nos:  sed  fac  nobiscum  juxta  mansuetudinem  tuam,  et  secun- 
dum  multitudinem  misericordiae  tuae.  43.  Et  erue  nos  in  mirabilibus 
tuis,  et  da  gloriam  nomini  tuo  Domine:  44.  et  confundantur  omnes, 
qui  üstendunt  servis  tuis  mala,  confundantur  in  omni  potentia  tua,  et 
robur  eorum  conteratur:  45.  et  sciant  quia  tu  es  Dominus  Deus  solus, 
et  gloriosus  super  orbem  terrarum.  4(3.  Et  non  cessabant  qui  miserant" 
eos  ministri  regis  succendere  fornacem,  naphta,^  et  stupf)a,  et  pice,  et 
malleolis,'-^  47.  et  efl'un(lel)atur  fiamma  super  fornacem  cubitis  quadra- 
ginta  novem:  48.  et  eru{)it,  et  incendit  quos  reperit-'  juxta  fornacem  de 
Chaldaeis.  40.  Angelus  autem  Domini  descendit  cum  Azaria,^*^  etsociis 
ejus  in  fornacem:  et  excussit  flammam  ignis  de  fornace,^^  50.  et  fecit 
medium  fornacis  quasi  ventum  roris  tlantem,  et  non  tetigit  eos  omnino 
ignis,  neque  contristavit,  nee  quidfiuam  molestiae  intulit.  51.  Tunc  hi 
tres  quasi  ex  uno  ore  laudabant,-'^  et  glorificabant,  et  benodicebant  Deum 
in  fornace,  dicentes :  52.  Benedictus  es  Domine  Deus  patrum  nostrorum  : 
et  laudabilis,  et  gloriosus,  et  superexaltatus  in  saecula;  et  benediclum 


554 

noraen  gloriae  tuae  sanctum :  et  laudabile,  et  superexaltatum  in  omnibus 
saeculis.  53.  Benedictus  es  in  templo  sancto  gloriae  tuae:  et  superlauda- 
bilis,  et  supergloriosus  in  saecula.  54.  Benedictus  es  in  throno  regni  tui: 
et  ruperlaudabilis,  et  superexaltatus  in  saecula.  55.  Benedictus  es,  qui 
intueris  ubyssos,  et  sedes  super  cherubim :  et  laudabilis,  et  superexaltatus 
in  saecula.  56.  Benedictus  es  in  firmamento  caeli :  et  laudabilis  et  glorio- 
sus  in  saecula.  57.  Benedicite  omnia  opera  Domini  Domino:  laudate  et 
superexaltäte  eum  in  saecula.  58.  Benedicite  Angeli  Doraini  Domino: 
laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula.  59.  Benedite  caeli  Domino; 
laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula.  60.  Benedicite  aquae  omnes, 
quae  super  caelos  sunt,^^  Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in 
saecula.  61.  Benedicite  omnes  virtutes^"  Domini  Domino:  laudate  et 
superexaltäte  eum  in  saecula.  62.  Benedicite  sol,  et  luna  Domino: 
laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula.  63.  Benedicite  stellae  caeli 
Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula.  64.  Benedicite  omnis 
imber,  et  ros  Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula.  65.  Bene- 
dicite omnes  spiritus^'  Dei  Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in 
saecula.  66.  Benedicite  ignis,  et  aestus  Domino:  laudate  et  superexal- 
täte eum  in  saecula.  67.  Benedicite  frigus,  et  aestus  Domino:  laudate 
et  superexaltäte  eum  in  saecula.  68.  Benedicite  rores,  et  pruina  Domino : 
laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula.  69.  Benedicite  gelu,  et  frigus 
Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula.  70.  Benedicite  glacies, 
et  nives  Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula.  71.  Bene- 
dicite noctes,  et  dies  Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula. 
72.  Benedicite  lux,  et  tenebrae  Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in 
saecula.  73.  Benedicite  fulgura,  et  nubes  Domino:  laudate  et  suj>erexal- 
tate  eum  in  saecula.  74.  Benedicat  terra  Dominum :  landet,  et  super- 
exaltet  eum  in  saecula.  75.  Benedicite  montes,  et  colles  Domino:  laudate 
et  superexaltäte  eum  in  saecula.  76.  Benedicite  universa  germinantia  in 
terra  Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula.  77.  Benedicite 
fontes  Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula.  78.  Benedicite 
maria,  et  flumina  Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula. 
79.  Benedicite  cete,  et  omnia,  quae  moventur  in  aquis,  Domino:  laudate 
et  superexaltäte  eum  in  saecula.  80.  Benedicite  omnes  volucres  caeli 
Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula.  81.  Benedicite  omnes 
bestiae,  et  pecora  Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula. 
82.  Benedicite  filii  hominum  Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in 
saecula.  83.  Benedicat  Israel  Dominum:  landet  et  superexaltet  eum  in 
saecula.  84.  Benedicite  sacerdotes  Domini  Domino:  laudate  et  super- 
exaltäte eum  in  saecula.  85.  Benedicite  servi  Domini  Domino:  laudate 
et  superexaltäte  eum  in  saecula.  86.  Benedicite  spiritus,  et  animae 
justorum^-  Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in  saecula.  87.  Bene- 
dicite sancti,  et  humiles  corde  Domino:  laudate  et  superexaltäte  eum  in 
saecula.  88.  Benedicite  Anania,  Azaria,  Misael  Domino:  laudate  et 
superexaltäte  eum  in  saecula.  Quia  eruit  nos  de  Inferno,  et  salvos  fecit 
de  manu  mortis,  et  liberavit  nos  de  medio  ardentis  flammae,  et  de  nledio 
ignis  eruit  nos.  89.  Confitemini  Domino,  quoniam  bonus:  quoniam  in 
saeculum  misericordia  ejus.  90.  Benedicite  omnes  religiosi  Domino  Deo 
deorum :  laudate  et  confitemini  ei,  quia  in  omnia  saecula  misericordia 
ejus.  Hiicusqv.e  in  Hebraeo  non  habetur :  et  quae  posvimus,  de  Theodotionis 
editione  translata  sunt.     91.    Tunc  Nabuchodonosor^^    rex  obstupuit,    et 


Der  ^rop^et  5)antcl.  3,  1—5.  2Inm.  1—10.  555 

surrcxit  propere,  et  ait  optimatibus  suis:  Nonne  tres  viros  misimus  in 
medium  ignis  compeditos?  Qui  rcspondcntes  rcgi,  dixcrunt:  Vere  rex. 
92.  llespomlit,  et  ait:  Ecce  ego  vidco  quatuor  viros  solutos,  et  ambulantes 
in  niedio  ignis,  et  nihil  (■orru})tionis  in  eis  est,  et  sjiecies  (puirti  similis 
filio  Dei.^*  U3.  Tunc  accessit  Nabucliodonosor  ad  ostium  fornacis  ignis 
ardentis,  et  ait:  Sidrach,  Misacli,  et  Abdenago  servi  Dei  exeelsi,  egredi- 
mini,  et  venite.  Statimque  egressi  sunt  Sidrach,  Misach  et  Abdenago 
de  medio  ignis.  94.  Et  congregati  satrapae,  et  magistratus,  et  judioes,  et 
potentes  regis  contemplabantur  viros  illos,  quoniam  nihil  potestatis 
habuisset  ignis  in  corporibus  eorum,  et  capillus  capitis  corum  non  esset 
adustus,  et  sarabala  eorum  non  fuissent  immutata,  et  odor  ignis  non 
transisset  per  eos.  95.  Et  erumpens  Nabuchodonosor,  ait:  Benedictus 
Dens  eorum,  Sidrach  videlicet,  Misach,  et  Abdenago,  qui  misit  angelum 
suum,  et  eruit  servos  suos,  qui  crediderunt  in  eum:  et  verbum  regis 
immutaverunt,^^  et  tradiderunt  corpora  sua  ne  servirent,  et  ne  adorarent 
omnem  deum,  excepto  I)eo  suo.  96.  A  me  ergo  positum  est  hoc  decretam, 
ut  omnis  populus,  tribus,  et  lingua,  quaecuraque  locuta  fuerit  blasphe- 
miam  contra  Deum  Sidrach,  Misach,  et  Abdenago,  dispereat,  et  domus 
ejus  vastetur:  neque  enim  est  alius  Dens,  qui  possit  ita  salvare.  97.  Tunc 
rex  promovit  Sidrach,  Misach,  et  Abdenago  in  provincia  Babylonis.^*^ 
98.  NABUCHODONOSOR  rex,^^  omnibus  populis,  gentibus,  et  Unguis, 
qui  habitant  in  universa  terra,  pax  vobis  multiplicetur.  99.  Signa,  et 
mirabilia  fecit  apud  me  Dens  excelsus.  Placuit  ergo  mihi  praedicare 
100.  signa  ejus,  quia  magna  sunt:  et  mirabilia  ejus,  quia  fortia:  et 
regnum  ejus  regnum  sempiternum,  et  potestas  ejus  in  generationem  et 
generationem. 

1)  Ta  btc  2?ilbfdulc  fccijig  Sßcn  ma(j,  fo  ift  ju  t>crmut^cn,  ba§  fikr  aud)  ba?  ^Mcbcffat  ba^u 
gcrecfinct  i|l.  lieber  bie  fonilißc  ^-orm  fönncn  nur  l^ernnitbuiu^cn  ancieftctlt  ivcrDen.  ^i^  ijl 
möi^Iich,  bap  i^  eine  "iJlrt  rbelisf  war,  bcr  oben  mit  einem  Äcpfe  eiibiiUc,  ober  ta\;  e»?  eine  ^äule 
n.H"ir,  auf  »clcftcr  oben  eine  *2tatue  iH'>n  gewobnlicbcr  Wcnfcbcniiröiu'  fianb.  Tiad)  ('»h-otiuö 
fteUte  ba^  3?ilb  ben  initer  bcj  AtL^niii^  bar,  nact) -ipieronnmue;  unb  l'sn-anue  ben  Äöniß  fcibcr; 
nacb  ber  Wcinunj]  ber  meiften  'äluelei^er  jebocf)  ben  Jpauvti^int  cer  2?abi>lonier,  ben  t^d,  bcm  ba 
9?abud)obcnofcr  febr  eroicben  »ar,  UMe  an$  4,  5  bennuiicbt.  Vü\'i  rie  eäulc  niitt  maffio,  fiMtDern 
innrccnpiii  »cn  Jpol?  cSer  bobl  unb  aueiwenbig  mit^yolfblccf)  übcr^oticn  war,  ift  ihm:  felbfl 
einleucbtenb;  Is.  40,  19;  Jer.  10,  3.  Die  V.  Gr.  biefes?  (£apitcl6  bcc^innt  mit  ben  ©orten : 
Itov^  l)KTO)(kKäTov  'Naßovxoöovofjop  .  .  3ft  biefe  ?lno;abc  ricbtiiv  fo  gefdmb  biefe  '^lufftcllun_a  ber 
23ilbfäule  in  bemfclben  ^iitjre,  in  wcicbem  2te»"ufalcm  erobert  würbe,  alfo  5SS  l^or  i£br.  Galmet 
fe^t  fic  in  bas  (Jnbe  bcr  3iCiiierunge3eit  ÜJabuc^obonofore.  —  2)  X"l*11.    ^o  bcifu  nad)  "5.^01?* 

biu6  eine  (Ebene  am  Sht^pufj  be^  Sbaborasi;  allein  cö  fonnte  ivobi  aud)  eine  anbere  in  ber 
^auptflabt  fo  gebcipen  ^aben.  '^latii  ber  Weinunj^  Webrerer  i|l  ci^  al6  ^Ippeflatioum  ,ut  nebmcn 
mit  ber  2?ebeutung  »on  „Ärci?,  Umfreijs."  Xafür"fprid)t  aud)  ber  Sbifianifdu"  (Xober  ber  LXX, 
ber  ce!  mit  TZfptßoAov  gibt,  unb  rooöon  aud)  ber  bt.  .^ierontimuö  5}?eltung  tbut.  Sonft  wirb  im 
(öried)ifd>cn  Aetipä  gelefen.  —  3)  I^ic  V.  Gr.  nennt  biefe  SBürbentrager :  rovg  vTväTuv^  kuI  tov^ 

GTpaTiiyo'vQ    Kai    roi'f    roTrdpjnf,    ?/yov/iEvovg   /cot   rvpävi'oi'c.  —  4)    J^^j^J^jn,    We(d)e^  SBort  eiuc 

eigene  SSürte  bebeutet,  öieüeid)t  bie  ber  beutigen  5}hifti,  bereu  Slu^fpriicbe  gleidie  .Siraft  ane  bie 
beä  6)efc^e?  baben.  kuI  rohg  fV  f^ovaiüv.  —  o)  f'c  tö  ^yKaivia  ri/r  e'iKoviir.  ■Sic  nMtrtcu  burd) 
Cpfer,  (^ikbet  unb  anbere  gcftliditeiteu  gefeiert,  bereu  (Sin^elbciten  wir  nid)t  fcnncn.  X^ai^i^Km^c 
^atte  bie  gorm  einer  grojjartigen,  rcligiöfen  ÜJationalfeier.  —  6)  „trompete,  ''^ofaune;"  mi,'.- 
nfyj'oi.  —  7)  NH'pl^lJi'P  »^H'cifc,  3{o^rpfeife;"  avpqyog.  —  8)  ^{DDp.  ""  t>er  «»^arfe  äbn- 
lidie^,  aber  breiedige?  2aitenin(Irumcnt.  Taf;  ba^  5Bort  auö  bem  gricdnfdKU  nnuAvKr]  gcnom» 
mcn  fei,  ift  IMelen  febr  wabrfd}einlid).  Ülüein  i?icl  näbcr  liegt  bie  3(blcitung  ihmi  "IDD  „flcduen." 

9)  r")ri^Di3/  n^c(d)ee  SDort  offenbar  awi  bem  ßJried).  ift  unb  eine  „Sitber"  bebeutet.  — 

10)  nad^  bem  bebr.  2;ractate  Sehnte  Ilasriribonm  (Ugolini  Thesaur.  Vol.  32.)  eine  „(5arf- 
pfcifc,"  bie  au5  jwci  burc^  einen  »acf  gefterften  gloten  i^on  fct)reienbem  SEone  bejlanb.    5iott> 


556  5)cr  ^ropljet  Daniel.  3,  5—98.  2lnm.  10—37. 

tcute  eyiftirt  btcfcg  ^nftrumcnt  im  Crient,  foivie  in  Stauen  unter  bem  9?amen  Sambonia; 
Serv.  ad  Aeneid.  XI.  27.  et  Isidor.  Orig.  o.  21.  (^n  rcutfd)Ianb  „Dubetfaif"  genannt.  ^.) 
"^u  V.  G-r.  übergebt  biefeö  ®ort.  —  11)  (£^  ift  bicil  bie  ^pradie  bci^  Uebermutbc^,  ber  bei 
einem  fo  gro^'cn  unD  gewaltigen  Äi3nige,  wie  9tabuff)ot>pnofov  mar,  nicbt  auffaQcn  barf.  — 
12)  b.  b.  ben  eolbatcn  feiner  ^'eibiradie,  bie  genn^bnlid)  bie  i^erbaftungen  nnb  ^inricbtungen 
ju  i^cll^icben  Ratten,  —  13)  ivcrunter  bie  ixuntcn,  pcrilfd)en  Unterbeintleii»er  ober  Jpofen  ju 
verftcben  finb.  Taf;  man  ben  i^crurtbcilten  bie  iKciDcr  nicbt  au?u^g,  ift  ein  <?ewciei,  bap  ber 
^4?cfcbl  bce!  .tönig^  ot)ne  ben  minbcftcn  a3crutg  auegcfübrt  würbe,  oben  biefe  2cf)leunigfcit  mar 
aui  Urfac^e,  bafi  Die  l^oü^ieber  feine  iDiäprcgeln  trcjfen  fcnnten,  um  ilc^  beim  3?pll^ug  tti 
:i<efcb(c^  gegen  ben  5lnbrang  bcö  ?^euer^  511  fcbutjcn.  —  14)  S^alb.  „Xa  ber  5?cfebl  briiigenb 
unb  ber  Cfen  überaus  gebeizt  würbe,  fo  tii^ftete  bie  j^eucrfiamme  bie  5)fänner,  welcbc  .  ."  — 
lo;  S^atb.  fel)tt.  Tie  (flamme  töbtete  nicbt  aüe  jene  ?}?änner,  bie  bicr  bie  i'od^ieber  matten, 
fontern  einige  terfelben,  wie  au^  3.^.  46  berijorge^t.  —  16)  b.  b.  beinc  2Derfe  |nib  ber  treue 
a.'ScIl^ug  bcincr  ©orte,  beiner  5lu3fprücbe.  —  17)  b.  b.  beine  Urtbeile  flimmcn  übercin  mit 
beiner  "(^erecbtigfeit.  T-aö  3Bort  „wabr"  bat  bier,  wie  au3  iV  2<s  erbeut,  nid)t  bie  iPebeutung 
„verlaffig,"  fonfcrn  wie  bü  opera  „mit  ber  <'>kn'cd)tigtcit  übercinitimmcnb."  —  18)  2(1^3«'' 
ftorer  bcö  .^ciligtbum?  erfd)eittt  er  bcm  fri>mmcrt  3-?raelitcn  gottlofer,  aU  irgenb  (Siner.  — 

19)  Sine  \lceiart,  bie  bier  offenbar  ben  i'crjug  v^erfient,  bat  h/evi/^^r/ ^,xtt  h/m/^T/ftev.  Die 
Hebcrfc&ung  lautet  tarnac^:   „Sdjmacb  unb  SAanbe  ift  geworben  beinen  .^necbten  .  ." — 

20)  (Teii.'22.  17.  —  21)  (£^  lebten  ^war  famal?  ö^cAtei  unb  Seremiae,  aßcin  fie  fonnten 
ibr  3lmt  nid)t  im  bl.  Vaube  mebr  »odjieben.  ö^  war  fovicl,  aU  gäbe  e^  feinen  ^^robbeten  me()r, 
weit  e^  fein  5i>olt  gab,  bau  fie  boren  fonnte.  —  22)  Xie  beim  .hineinwerfen  nid)t  gctöbtet 
werben  waren,  fd)ürten  immer  noA  fort.  ^Ulaä)  ber  SlJeinung  (Jinigcr  ift  ber  Untergang  ber 
U>o[l5icbcr  erft  je^t  erfolgt.  2Iücin  bier  fdieint  ber  Untergang  iH>n  3(nbern,  al^  fcn  i'oü^iebern 
gemeint  ^u  fein,  weil  eö  beifit:  Et  inceiidit  quüs  reperit  flaiuma  ignis  v.  4S. — 2^3)  eine 
bidne,  pcd)ige  j^eudjtigfcit,  bie  aus  gewiffen  Cueüen  in  ber  Umgegenb  '-Pabtilon^  bercorrinnt 
iu\t  fid)  in  eine  fd)war5e,  tie  man  al?  Cel  ^u  ben  \!ampen  braud)t,  iinb  in  eine  wcifje  tbcilt,  beren 
flamme  \f>  ftarf  ift,  tai;  man  fie  mit  ©affer  gar  nid)t  töfdien  fann.  Strabo  1.  XVI.  Plutarch. 
in  Alex. :  Plin.  H.  N.  1.  II.  —  24)  riefe«  5öort  bat  nebft  ber  gemeinen  tBebcutung  „Jllcifer" 
aucb  nod)  bie  »oon  „'-üranbpfeilen  ober  i^ranDreifern,"  weld)e  bie  '-Belagerer  in  bie  belagerten 
litdbte  5U  werfen  pflegten.  LXX  kuI  KAr/fiarißa.  —  2-5)  Dae>  Seuer,  baö  bie  ?)Jartprcr  fcbonte, 
pcr^ebrtc  ba^  lofe  (^3a"iTengennbcl,  weldieei  oie  2d)auluft  unt>  ber  3>orwi&  bem  Dfen  nabc  fübrte, 
um  ftd^  an  ben  ?i?iartern  ber  .'pineingeworfenen  ju  wciben.  —  2(»)  i.  e.  ad  Azariam.  — 
27)  (£r  fd)lug  bie  flamme  ans  bem  Dfen  binau^,  ba\^  fie  fic^  wie  ein  Strom  ergof;  unb  5ltle, 
bie  ^unddift  ftänben,  VH'rn'brtc.  —  28)  Sie  fagteu  unf  fangen  gan^  biefclben  ©orte,  al«  wenn 
fie  alle  brci  nur  (£inen  Wunf  gcbabt  bätten,  —  ein  ©unber,  ra«  ftd)  aucb  bei  ben  crfteu  (£briftcn 
erneuerte  Act.  4,  24-MO.  ^i^  bicfem  -ipymnus  ift  ]n  bcwunbern  bie  (Einfalt  ber  ©orte  unb 
Gompofition,  bie  Wannigfaltigfeit  ber  fsjcgenftäube,  bie  %^raA)t  unb  ber  (Man]  ber  3?ilber.  So 
biducu  nidit  irbifdje  Tiducr";  fo  bid)tet^nur  ber  bl.  (ikift.  (ijemütber,  welcbe  i>om  bl.  ©eiftc 
crlcucbtet  finb,  i^erfteben  bie  Scbönbcit  unb  .öcrrlii-bfeit  bicfer  riittuug<jart.  —  29)  b.  b.  bie 
SBaffer,  bie  oben  in  ben  \!üftcn  finf,  au?  wehten  ilct)  bie  :;Kcgen  ergief;cn,  im  rsicgenfaße  ju  ben 
©affern,  bie  auf  unb  unter  ber  (Srbc  finb.  Slttioti  nerftebt  barunter  ten  püpigen  3letber  über 
bem  Tunftfrei?  per  (ixte.  —  30)  worunter  bie  .(pimmelebeere,  bie  f^kftirne  5U  »-■»erfteben  ftnb; 
Deut.  17,  y>;  IV.  Reg.  17,  16;  Is.  24,  21.  «arpa  mh  „hparav.  —  31)  „alle  ©inbe  ßjotteei," 
b.  b.  alle  ftarf  weljcnbcn  l'üftc.  —  32)  worunter  offenbar  Pie  ^eelen  ber  i>erftorbenen  CskreAten 
j\u  perfteben  finb,  ba  bie  Vebenben  fdjon  im  mn-bergebenben  i^erfe  aufgerufen  finb.  —  33)  3m 
Gbalb.  ber  24.  lU'r?.  —  34)  „er  ift  äbulicb  einem  (£ngcl;"  f.  is.  U5.  —  35)  „bie  ba  anberö 
tbatcn,  aU  beei  Äönigö  5?cfebl  gelautet."  —  3G)  „er  fcijtc  fie  (wieber)  alö  etattbalter  über  bie 
^''rDinnj  3?abel."    Die  öaticaiiifd^e  "Jlu^gabc  ber  LXX  bat  bier  nod)  ben  ^^eifaß:  «'^'<  vi'S'/crfy 

rn'-oh(,    Kai  y^iuaev  ahrohg  i/yela-dm  wavTijr  tüv  'Ioii(ia/wi',   rü)V  iv  r(i  i^nai'leia  nvrov.  —  37)    DtelC 

©orte  bilben  btn  Einfang  beü  nvid)ften  Sapiteläi.  Der  Mijnig  erlätJt  nämlid)  am  Snbe  feinet 
Vebeuö  ein  "ilueifAreibcn  "an  feine  Untertl)anen,  worin  er  biefclben  bclet)rt,  wie  Tauiel  einen 
iraum,  ben  er  gcl)abt,  il)m  gebeutet  ^abe. 


Caput  IV. 

1.  Ego  Nabuchodonosor  quietus  eram/  in  domo  mea,  et  fiorens  in 
palatio  mco:  2.  somnium  vidi,  perterruit  me:  et  cogitationes  meae  in 
Strato  meo,  et  visiones  capitis  mei  conturbaverunt  me.  3.  Et  per  me 
propositnm  est  decretuni  ut  introducerentur  in  conspectu  meo  cuncti 
sapientes  Babylonis,  et  ut  solutionem  somnii  indicarent  mihi.    4.  Tuuc 


557 

ingrediebantur  arioli,  magi,  Chaldaei,  et  aruspices,  et  somnium  narravi 
in  conspectu  eorum:  et  solutionem  ejus^on  indioaverunt  mihi :  5.  donec 
collega^  ingressus  est  in  conspectu  meo  Daniel,  cui  nomen  Baltassar^ 
sccunduni  nonien  Dei  mei,  qui  iiabet  spirituni  deorum  sanctorum  in 
semetipso:^  et  somnium  coram  ipso  locutus  sum.  0.  Baltassar  princeps 
ariolorum,  quoniam  ego  scio  quod  spiritum  sanctorum  deorum  liabeas 
in  te,  et  omne  sacramentum  non  est  impossibile  tibi :  visiones  somniorum 
nieorum,  quas  vidi,  et  solutionem  earum  narra.  7.  Visio  capitis  mei  in 
cubili  meo:  Videbam,  et  ecce  arbor  in  medio  terrae,  et  altitudo  ejus 
nimia.  8.  >fagna  arl)or,  etfortis:  et  proceritas  ejus  contingens  caelum  : 
aspectus  illius  erat  usque  ad  terminos  universae  terrae.  9.  Folia  ejus 
pulcherrima,  et  fructus  ejus  nimius:  et  esca  universorum  in  ea;  subter 
eam  habitabant  animalia,  et  bestiae,  et  in  ramis  ejus  conversabantur 
volucres  caeli:  et  ex  ea  vescebatur  omnis  caro.  10.  Videbam  in  visione 
capitis  mei  super  Stratum  meum,  et  ecce  vigib  et  sanctus*  de  caelo 
descendit.  11.  Clamavit  fortiter,  et  sie  ait:  Succidite  arborem,  et  praeci- 
dile  ramos  ejus:  excutite  folia  ejus,  et  dispergite  fructus  ejus:  fugiant 
bestiae,  quae  subter  eam  sunt,  et  volucres  de  ramis  ejus.  12.  Verumtamen 
germen  radicum  ejus  in  terra  sinite,  et  alligetur  vinculo  ferreo*^  et  aereo 
in  herbis,  quae  foris  sunt,  et  rore  caeli  tingatur,  et  cum  feris  pars  ejus  in 
herba  terrae.  13.  Cor  ejus  ab  humano  commutetur,  et  cor  ferae"  detur 
ei:  et  Septem  tempora  mutentur  super  eum.*^  14.  In  sententia  vigilum^ 
decretum  est,  et  sermo  sanctorum,  et  petitio:  donec  cognoscant  vivenies 
quoniam  dominatur  Excelsus  in  regno  hominum;  et  cuicumque  voluerit, 
dabit  illud,  et  humillimum  hominem  constituet  super  eum.  15.  Hoc  som- 
nium vidi  ego  Nabuchodonosor  rex:  tu  ergo  Baltassar  interpretationem 
narra  festinus:  quia  omnes  sapientes  regui  mei  non  fiueunt  solutionem 
edicere  mihi:  tu  autem  potes,  quia  spiritus  deorum  sanctorum  in  te  est. 
IG.  Tunc  Daniel,  cujus  nomen  Baltassar,  coepit  intra  semetipsum  tacitus 
cogitare'"  quasi  una  hora:"  et  cogitationes  ejus  conturbabant  eum. 
Respondens  autem  rex  ait:  Baltassar,  somnium  et  interpretatio  ejus'- 
non  conturbent  te.  Kespondit  Baltassar,  et  dixit:  Domine  mi,  somnium 
his,  qui  te  oderunt. '^  et  interpretatio  ejus  hostibus  tuis  sit.  17.  Arborem, 
quam  vidisti  sublimem,  atque  robustam,  cujus  altitudo  pertingit  ad 
caelum,  et  aspectus  illius  in  omnem  terram:  18.  et  rami  ejus  pulcher- 
rimi,  et  fructus  ejus  nimius,  et  esca  orauium  in  ea,  subter  eam  habitantes 
bestiae  agri,  et  in  ramis  eju«  commorantes  aves  caeli:  19.  Tu  es  rex,  qui 
maguificatus  es,  et  invaluisti:  et  magnitudo  tua  crevit,  et  pervenit  usque 
ad  caelum,  et  potestas  tua  in  terminos  universae  terrae.  20.  Quod  autem 
vidit  rex  vigilem,  et  sanctum  descendere  de  caelo,  et  dicere:  Succidite 
arborem,  et  dissipate  illam,  attamen  germen  radicum  ejusin  terradimittite, 
et  vinciatur  ferro  et  aere  in  herbis  foris,  et  rore  caeli  conspergatur,  et  cum 
feris  sit  pabulum  ejus,  donec  sei)tem  tempora  mutentur  suj^er  eum: 
21.  Haec  est  interpretatio  sententiae  Altissimi,  quae  pervenit  super 
dominum  meum  regem:  22.  Ejicient  te  ab  hominibus,  et  cum  bestiis 
ferisque  erit  habitatio  tua,  et  foenum  ut  1)0S  comedes,  et  rore  caeli  infun- 
deris:  se[)tem  quoque  tempora  mutabuntur  super  te,  donec  scias  quod 
dominetnr  Excelsus  super  regnum  hominum,'*  et  cuicumque  voluerit. 
det  illud.  2.J.  Quod  autem  praecepit  ut  relinqueretur  germen  radicum 
ejus,  id  est  arboris:  regnum  tuum  tibi  manebit  postquam  cognoveris 
potestatem  esse  caelestem.  24.  Quamobrem  rexconsilium  meum  placfat 
tibi,  et  peccata  tua  eleemosynis  redinie,'^  et  iniquitates  tuas  misericordiis 


l 


558  Der  5)rop^et  Daniel.  4,  1—16.  2lnm.  1—10. 

pauperum:  forsitan  ignoscet  delictis  tuis.  25.  Omnia  haec  venerunt 
super  Nabuchodonosor  regem. '^  26.  Post  iinem  mensium  duodecim,  in 
aula  Babylonis  deambulabat,  27.  Responditque  rex,  et  ait:  Nonne  haec 
est  Babylon  magna,  quam  ego  aedificavi'^  in  domum  regni,  in  robore 
fortitudinis  meae,'^  et  in  gloria  decoris  mei?  28.  Cumque  sermo  adhuc 
esset  in  ore  regis,  vox  decaeloruit:  Tibi  dicitur  Nabuchodonosor  rex: 
Regnura  tuum  transibit  a  te,  29.  et  ab  hominibus  ejicient  te,  et  cum 
bestiis  et  feris  erit  habitatio  tua:  foenum  quasi  bos  comedes,  et  Septem 
terapora  mutabuntur  super  te,  donec  scias  quod  dominetur  Excelsus  in 
regno  hominum,  et  cuicumque  voluerit,  det  illud.  30.  Eadem  hora 
sermo  completus  est  super  Nabuchodonosor,  et  ex  hominibus  abjectus 
est^^  et  foenum  ut  bos  comedit,-"  et  rore  caeli, corpus  ejus  infectum  est: 
donec  capilli  ejus  in  similitudinem  aquilarum  crescerent,^'  et  ungues 
ejus  quasi  avium.  31.  Igitur  post  finem  dierum  ego  Nabuchodonosor 
oculos  meos^^  ad  caelum  levavi,  et  sensus  meus  redditus  est  mihi:  et 
Altissimo  benedixi,  et  viventem  in  sempiternum  laudavi,  et  glorificavi: 
quia  potestas  ejus  potestas  serapiterna,  et  regnum  ejus  in  generationem 
et  generationem.  82.  Et  omnes  habitatores  terrae  apud  eum  in  nihilum 
reputati  sunt:  juxta  voluntatem  enim  suam  facit  tarn  in  virtutibus^ 
caeli  quam  in  habitatoribus  terrae:  et  non  est  qui  resistat  manui  ejus,  et 
dicat  ei:  Quare  fecisti?  33.  In  ipso  tempore  sensus  meus  reversus  est  ad 
me,  et  ad  honorem  regni  mei,  decoremque  perveni:  et  figura  mea  reversa 
est  ad  ad  me"*  et  optimates  mei,  et  magistratus  mei  requisierunt  me,^ 
et  in  regno  meo  restitutus  sum:  et  magnificentia  amplior  addita  est  mihi. 
84.  Nunc  igitur  ego  Nabuchodonosor  laudo,  et  magnifico,  et  glorifico 
regem  caeli:  qüia  omnia  opera  ejus  vera,  et  viue  ejus  judicia,  et  gradientes 
in  superbia  potest  humiliare. 

1)  V;  Gr.  ein'iT/ijfov.  dr  batte  bereits  feine  Srcbeninci  sjpflenbet  unb  lebte  je&t  im  böd)ficn 
©tvtnje  unt»  2Bpblftv"inPe.  —  2)  mclcbc^  5Dort  bier  nach  ben  mciilcn  'iJlu^leiicrn  alei  unriduige 
llcberfctjung  bcö  d)alb.  5Bcrtc6  7^^T^^  „enblicb"  ju  bctrad)ten  ift.    Sm  ®riecb.  ift  eö  gar  nii^t 

ijorbanben,  aujjer  bei  2;becbcret  unb  no&i  in  einem  Sobcr,  mo  ci  mit  erepog  überfc^t  ift.  J^iero* 

n»mug  lag  ijermutblic^  iratpoc.  —  3)  f.  1,  7.  —  4)  ptJ^'Hp  f  n*7kNI"nn  HT  w^«  man 
nucb  übcrfe^en  fann:  ,/ber  ben  Okift  beö  bl.  (^3Dtteg  bat;"  of  ivvevim  iieov  äyiov  h>  kivrü  exet. 
(£g  ift  nnrfl'id^  auffadcnb,  nnc  .^icronpmu?  ben  J^bccbcticn  über  biefc  Uebcrfceiung  tabeln  fcnnte. 
3)  Xaei  sffiicivt  TJ7  „©äduer"  bebeutcl  bier  „Sniiel."  Ta  e^  ben  Sngeln  jufonimt,  ben  Jbron 

(öcttc?  5U  umfteben,  fo  bc^cid^net  biefe?  2Dort  eben  bicfce!  ibr  2Imt.  —  6)  n.teld)eg  5?i(b  fd^on 
teutlirii  ^u  crfcnncn  jiab,  tay,  ber  23aum  ein  moralif^c?  ©efen,  einen  Weni'Aen,  unb  ^irar  einen 
gewaltiiicn  bedeute,  ivefibalb  aud)  filcidi  barna*  ohne  weitere  'i^emerfuni^  i^efapt  tt^irf,  er  babe 
mit  renibicren  feinen  2beil  an  ^cn  Kräutern  Per  tfrfe  iienommen.  — 7)  ^uid)  ter  iien>öbnlid)en 
Stue^lej-^unci  ift  unter  tiiefcm  Ucbel  jener  Jl>abuftnn  ^u  s^erfteben,  fen  man  i'^itantbrcpte  ju  nennen 
pflegt,"  i^ermi.^ac  feiTcn  fer  ?3?cnfd)  bie  3lrten  unc  SBeifen  gewiffer  Ibiere  nad^abmt,  j.  '^.  eine« 
.^unr'c?,  eine?  Siinbe?,  einer  ila^e  u.  51.,  baber  and)  glcid)  biefcn  cinberiicbt,  if;t,  bie  stimme 
börcn  läpt,  im  freien  umberirrt,'  ebne  fi*  burdi  ren  Uniicfiüm  ber  Stalte  unb  anbercr  ®itter= 
unciev^erl^dltnifje  beirren  ^u  laffen.  2d)i>n  (^Ktlenu?  weij?  baocn  stiele  23eifvnele  auf^ufübren. 
Aetii  1.  II.  c.  lil.  Scbr  bäufiil  ift  f'-''  C£tn^aei  eine  (Erfüllunii  ter  Jl^prte  bcS  'iPfalmiften  4s,  13: 
Hoiuo  cum  in  honore  es.-iet,  non  intullexit,  cdiniuratus  est  junientis  insipientibus  et  iactus 
est  siuiilis  illis.  —  8)  9Jad)  ber  gewöbnliAen  2(u?le|iunii  fin^  barunter  lieben  5abre  ui  ?er|teben. 
JHabbi  'Jlbrabarn  bcfrinäuft  fic  a'n^  fieben  5Bod)en;  'jt>corpret  ift  bcuen  sieneigt,  ^ie  fie  auf  ficben 
Sßedifel^citcu,  alfo  auf  i^icrtbalb  3'ibre  uirücffübren.  'Tic&i  5(n^ere  nebmen  fie  für  ficben  ^?J?pnate, 
unb  nne^er  sturere  für  ficben  ^^breei^eiten.  — 9)  „im  9latbc  rcr  (£ngel,"  t.  b.  im  j){atbe  (^otte?. 
rie  bl.  Sdnift  fpridn  bier  nad^  5lrt  ter  ^3fcnfd)cn,  nadi  ter  aHM-ilcdunii  ber  Orientalen,  mc  man 
fi*  (s^ott  al?  mmio,  teei  Wimmele;  unb  bie  bödiftcn  Sngcl,  bie  in  feiner  Umgebung  finb,  n?ie  feine 
?>iatbeit»erfammlung  paAte.  Zcrul-Avosta  11.  unp  lll.  Jbeil.  (hä  avyKpi/jnroc  e'ip  6  7ü>of,  kuI 
;,i,fia  äyiwv  TU  iTTtpürr/fia.  —10)  DplnC^J<  „cr  ftauP  crftarrt ;"  ÜTvr/vsü^r/.   raniet  erfd)ra(f 


Der  ^ro^j^et  X)aniel.  4,  16—33.  5lnm.  10—25.  559 

febr,  weit  er  fpii(cid)  crfannte,  baf}  bcr  J^raum  auf  9?v"i6ud)obcnofor  ju  beuten  fei.  —  II)  Gnt^ 
n?ebcr  lähmte  ibm  '^UMt  Die  3u"i1f/  cber  ranict  felb)!  fauf  c5  für  i^ut,  \hh\cx  ja  frt)weinen,  um 
ben  Moni;!  auf  t>ic  fdUimmc  Tcutun;!  v^or^uhereitcu  unb  iieuifu  \u  maduMU  —  liii  Ter  .Höniii 
jriti  Taniti  ermuntern,  nur  offen  5U  \<i\}tn,  n\u^  an  Der  2adH  i|l.  —  l-})  liefen  39ort  mufUe 
Tanicl  notlMiH'UDtii  vunau-^fcnDen,  um  Den  .Hönifl  auf  Das  5dbauerliclK  unD  5clKecflid)e  Der 
folcienDcn  ';VvoplH'U"iunii  v>oruitHn-eiten.  (ir  umü  Damit  faiicn:  Wintte  Der  Iraum  ebcr  an  Deinen 
i^cinben,  ali>  an  Dir  ficb  erfiUtcn.  —  l-'i)  Turdi  Diefe  ül'orte  jiibt  Xaniel  fiA  nid^t  Mof;  alei 
jpabrfasienDen,  fouDern  audi  al?  mabneuDen  unD  ftrafeuDen  'jpropbeten  ut  erfenncn,  Der  (iefaf;titl 
barauf,  oom  ^ofe  oerbannt,  ja  Dem  l£lenDc  unD  Dem  ioDe  überliefert  ut  »t^crDen.  —  15)  3n 
bem  dialDdifd)cn  iBorte  np"lV-l  ''^  "^'•''""  ^»fbaltcn,  ali5  blof;  „'itlmofen,"  UviniUc^  „(iiercd)- 

ti^feit,"  unD  ^irar  (.■'oöfommene  (^^ercduii^teit,  bie  aud)  bic  ®crfc  ber  2~!}ob(tbätij^feit,  n>ie  fie  ber 
jröeite  Jbeil  De?  i^erfe«*  be5eid)net,  in  fid)  fd)lief)t.  V'ay,  Der  iVropbet  Diefe  Wabnuuii  iiibt,  laßt 
termutbcn,  '>knt  babe  Die  Strafe  nidit  natt  aßen  UmftänDen  unabdnDerlidi  feftiieKtM.  2  0 
fonnten  Die  fieben  Reiten,  Die  mn-eril  fieben  3abrc  bcDeuteten,  in  fieben  ''?)?onate  ab;Kfur',t  iverDen, 
unD  io  in  dbnüd^er  ffieife  ba?  Uebrii^e.  —  10)  '»Jfadi  IbeoDoret  u.  '3(.  i^erfAob  'sknt  Die  i^er- 
bviniiuni^  Der  strafe  au?  9fadifid)t  nod)  ein  ^vabr  unb  lief;,  ba  bie  ik'ijerun;^  ntd)t  erfoljite,  Da? 
Uebcl  bereinbred)en.  TiaA  Dem  bl.  ^ieronnmu?  aber,  Deffen  ''33fcinunii|  Die  meiften  fpäteren  '^lu?- 
leider  foUUen,  wenDetc  fid^  'DJabuttoDonofor  nait  biefer  ffieiffai^unij  wirtlid)  \nx  5lu?übuni^  Der 
(53ere*tisUeit  uuD  i^utcn  ®crfe,  unD  pxMr  ein  Zu\hx  lanci,.  T\x  er  aber  nid)t  ftanDbaft  betiarrtc 
unD  jum  mniiien  {'eben  ^urürffebrte,  traf  ba?  (Öeriitt  ein.  Tic  'JProfanfcbriftfteUer  beitätii^cn  c?, 
bap  ber  Monig  cieiien  dnbe  feiner  Ste^ierunsi  in  iBabnftnn  pcrfaßen  fei,  namcntlid)  iH'rcfu? 
(Flav.  Jo.<.  contra  Appion.  1.  I.  c.  2(1.)  unD  5tbiiDenu?,  Der  anS:  WaiViftbenc?  anfubrt,  '•}iebU' 
faDne^ar  fei  auf  feinen  ^^.Vilafi  jictliei^cn,  habe  Dafelbft  eine  ÜDeiffaguni]  »Jon  '-i^abel?  (iroberung 
au?iiefprodH-n  unD  fei  Dann  plH"'''** -^"'f^i^^'^inbcn  (Ku8.  de  prtepar.  evang.  1.  IX.  c,  41.).  — 
1")  Srbaut  n\ir  i^abnlon  fdion  burd)  üiemrob  ann-Den  Gen.  10,  10,  allein  'DfabucboDonofor 
reri^röpertc  unD  v^erberrlidite  fie  fo  febr,  t^a\;  er  wobt  al?  ibr  jn^citcr  (Erbauer  anj^efeben  auTDen 
tann.  (^Wan  lefe  Darüber  Diudor.  Sicul.  1.  T, ;  Curtii  1,  V.  Piinii  VI.  26;  HenHlot  I.  17S- 
182;  Strabun.  XVI.).  —  18)  '^ott  batte  ibn  fdunt  \o  oft  bclebrt,  Daf;  er  feine  Madit  nur  ibm, 
bem  ilt^niiie  dc?  Jpimmel?  unD  ber  SrDe  ut  ^erDanfen  babe.  3ernnia?,  S^ediiel,  3?aru*,  Taniel 
s^erfünDeten  io  uniierfennbar  Die  9(atbf*lüfTc  '^^otte?,  auf  wehte  ftd)  bie  (irböbuni]  9fabudHiDc- 
nofor?  oirünDete.  (£r  erfannte  e?  audi  »irtlidi  öfter?,  al?  einmal  an,  bap  er  nur  ein  *i"i>erf',euii 
in  ®otte?  J?anD  fei.  Slllein  Der  Stol^  übernniltii-ite  immer  aneDer  fein  -^crj.—  19)  5(a*  einer 
alten  Sai^c  a\ub  er  jucrft  i^cfcffelt  uuD  in  Der  fonii^lidien  3?uri]  in  iJ?cr»abr  i^etban.  (£r  u'i'brad) 
jcbod)  bic  Acitcln  unD  entflob  in  bie  ©ilDnifj^—  ÜO)  lieber  hA&it  äbnli*e  c£rfcbeinuniien 
beriittcn  ^.''lebrcre?  bie  ßclcbrten  mcDicinifdicn  «d)riftcn.  9fabu*oDonofor  ftebt  nidu  allein  Da 
al?  foUter,  Der  Den  2;bicren  iilcid*  i^eaH''rDen.  9?amentlid5  er^iblt  '.}lbenc?ra  son  einem  5i>abn- 
finnic(cn  in  5arDinien,  Der  im  <'>U-biriie  fid)  ben  Jpirfdu^n  beii(efclltc,  »oon  f^ra?  unD  .Kräutern 
lebte  unD  auf  .»^vinDen  unD  güfjcn  ginjv  3lebnlid)e?  la?  man  in  unferer  ^dt  au?  Jeituuiiöbc» 
rid»ten  l^on  ^nDien.  —  21)  üf  /rovTuv,  a^eiiwe^cn  Spivbaniu?  unD  Torotbcu?  »on  einer  in^r« 
»anDlunii  De?  .Höni;!?  in  einen  Vlnren  rcDcn.  —  22)  51u?  Diefcn  unD  foK^euDcn  iI!3orten  Rieben 
.^icroninnu?,  übeoDoret,  Gpipbaniu?,  l'tiranu?  u.  21.  Den  Schluf;,  9uUnutoDonofor  babe  fi* 
n?irflid)  belehrt.  ^$m  i;!cben  raniel?  t^on  Torotbeu?,  unD  aud>  in  icnem  mnt  ifpipbaniiii?  anrb 
gefaoit,  er  habe  fid)  >jon  nun  an  Dc?  J\-leifd)e?  unD  ÜH-inc?  enthalten  unD  nur  son  'sk-müfcn  iielcbt. 
5lllein  2boma?  »on  '.JK-iuin  getraut  fid)  nicbt,  Diefer  i'.'iieinunj:!  bciuttrcten.  5anctiu?  iac^t,  e? 
pnDe  fid)  feine  fid)ere  'i3en>ci->ftcllc  für  feine  i^ufu-  unD  fein  ^eil.  :?lllioli  faiit  eicraDcut:  „^iabu^ 
(boDonofor  erfannte  ben  bi>d)ften  (s3ott  unD  Danfte  ibm,  blieb  aber  Dabei  (yoecntiencr."  Xa  er 
in  Dem  oorliciicnDcn  recretc  i\  5  Den  i^cl  nod)  feinen  '^Unt  nennt,  wie  fann  man  Da  ihmi  einer 
roabrcn  i^cfcbrung  rcDcnV  ^U\c\  er  immerhin  fpdtcr  4^uf;c  cietban  haben,  au?  Dem  Vaute  De? 
Tecretc?  aber  Idfu  fid)  9iid)t?  fol.aern.  5luffalIenD  iü,  Daf;  llalmct  Den  Gorneliu?  a  Vapibe 
ebenfali?  al?  3lnbani]er  Der  erftcn  ^.''icinunii  beund)nct,  anihrcuD  Dod)  Diefer  in  feinem  (lommentar 
blop  fallt,  Dicfelbe  fei  probabel,  aber  ^uleeit  erfldrt.  Die  (finantrfe,  bie  man  Dai^CjU^n  erhebe,  madun 
bie  ^efchruuii  unb  Da?  ^eil  9fabud)0Donofor?  ^a^cifelbaft,  befonDcr?  Da  man  nid^t  lefe,  Dai?  er 
bie  (^öeen  i^nlaffen,  Die  ^uDcn  au?  Der  'XkfanjU'nfcbaft  entlaffen,  Da?  im  Jempcl  cin-raubte 
jurürfi^cftelü  unD  font^  i^cweife  Der  i^cfehruni]  i^eiicbcn  habe.  —  ÜÜ)  „unter  Den  .'pimmcl?hccren," 
tt»orunter  foun^bl  Die  (fuiiel  al?  'su-ftirne  i^ciftanDen  an^rDcn  fönnen.  ip  ->]  (hTauti  mv  o'viwrov. 
2'4)  •älu?  Diefer  Stelle  fcbloffcn  (finii^c  in  tjollcm  (Srnftc,  ^Jabu^oDonofor  fei  in  eine  Ibieri^cftalt 
»crwanDclt  jea^efen.  '^Ittcin  im  cbalD,"  5:erte  beiin  e?:  „^Jüein  üHan?,  ^7-  fL^brte  ju  mir  junicf ;" 

Kai  r/  iiopqtTj  fiov  knecTpe-^ev  kir'  k/ie.  —  23)  9?a($  einer  iüDifd)en  <Bac^i  reeiicrte  SinlmeroDad),  ber 
bcr  Sehn  De?  .S^öniji?,  aber  fo  fd)lcd)t,  baf;  man  9?abud)oDonofor  auffudite  unD  heimholte,  um 
»on  Der  iin-annci  De?  5obnc?  frei  ju  an-rDcn.  3lllein  '^InDere  nehmen  mitnoit  mehr  ohninD  an, 
man  habe  Die  Ü3ciffaguni;  Xaniel?,  Der  überDief;  im  bi.HlMlcn  gürftcnratbc  faf;,  foanibl  i^'f^innt, 
al?  berüeffidnivit,  unD  Daher  wdbrenD  De?  i'erlaufc?  Der  Strafjcit  feine  anDere  alö  prD!.nforifd^c 
Diföieruni)  Durc^  Die  böct)ften  aronbeamten  gelten  laffen. 


560 

Caput    V. 

1.  Baltassar^  rex  fecit  grande  convivium^  optimatibus  suis  raille:  et 
umisquisque  secundum  suam  bibebat  aetatem.^  2.  Praecepit  ergo  jam 
tcmulentus*  ut  afferrentur  vasa  aurea  et  argentea,  quae  asportaverat 
Nabuchüdonosor  pater  ejus  de  templo,  quod  fuit  in  Jerusalem,  ut  biberent 
in  eis  rex,  et  optimates  ejus,  uxoresque  ejus,  et  concubinae/  3.  Tunc 
allata  sunt  vasa  aurea,  et  argeutea,  quae  asportaverat  de  templo,  quod 
fuerat  in  Jerusalem:  et  biberunt  in  eis  rox,  et  optimates  ejus,  uxores  et 
coneubinae  illiub.  4.  Bibebant  vinum,  et  laudabant  deos  suos  aureos,^ 
et  argenteos,  aereos,  ferreos,  ligneosque  et  lapideos.  5.  In  eadem  hora^ 
apparuerunt  digiti,^  quasi  manus  hominis  scribentis  contra  candelabrum. 
in  superficie  parietis^  aulae  regiae:  et  rex  aspiciebat  articulos  manu8 
scribentis.'"  G.  Tunc  facies  regis  comniutata  est,  et  cogitationes  ejus 
conturbabant  eum:  et  compages  renum  ejus  solvebantur,  et  gen ua  ejus 
ad  se  invicem  collidebantur.  7.  Exclamavit  itaque  rex  fortiter  ut  intro- 
ducerent  magos,  Clialdaeos,  et  aruspiees.  Et  proloquens  rex  ait  sapien- 
tibus  Babylonis:  Quicumque  legerit  scripturam  hanc,  et  interpretationem 
ejus  manifestam  mihi  fecerit,  purpura  vestietur, "  et  torquem  auream 
habebit  in  collo,  et  tertius  in  regno  meo  erit. '"  8.  Tunc  ingressi  omnes 
sapientes  regis  non  potuerunt  nee  scripturam  legere,'^  nee  interpreta- 
tionem indicare  regi.  9.  Unde  rex  Baltassar  satis  conturbatus  est,  et 
vultus  illius  immutatus  est;  sed  et  optimates  ejus  turbabantur.  10.  Regina 
autem  pro  re,  quae  acciderat  regi,  et  optimatibus  ejus,  domum  convivii 
ingressa  est:"  et  proloquens  ait:  Hex  in  aeternum  vive:  non  te  contur- 
bent  cogitationes  tuae,  neque  facies  tua  immutetur.  11.  Est  vir  in  regno 
tuo,^^  qui  spiritum  deorum  sanctorum  habet  in  se:  et  in  diebus  patris 
tui  scientia  et  sapientia  inventae  sunt  in  eo:  nam  et  rex  Nabuchodonosor 
pater  tuus  principem  magorum,  incantatorum,  Chaldaeorum,  et  aruspi- 
cum  constituit  eum,  })ater,  inquam,  tuus,  o  rex:  12,  quia  Spiritus  amplior 
et  prudentia,  intelligentiaque  et  interpretatio  somniorum,  et  ostensio 
secretorum,  ac  solutio  ligatorum'*^  inventae  sunt  in  eo,  hoc  est  in  Daniele: 
cui  rex  posuit  nomen  Baltassar;  nunc  itaque  Daniel  vocetur,  et  interpre- 
tationem narrabit.  13.  Igitur  introductus  est  Daniel  coram  rege.  Ad 
quem  praefatus  rex  ait:  Tu  es  I)aniel  de  filiis  captivitatis  Judae,  quem 
adduxit  pater  mens  rex  de  Judaea?  14.  Audi  vi  de  te  quoniam  spiritum 
deorum  habeas;  et  scientia,  intelligentiaque  ac  sapientia  ampliores  inven- 
ta"e  sunt  in  te.  15.  Et  nunc  introgressi  sunt  in  conspectu  meo  sapientes 
magi,  ut  scripturam  hanc  legerent,  et  interpretationem  ejus  indicarent 
mihi:  et  nequiverunt  sensum  hujus  sermonis  edicere.  16.  Porro  ego 
audivi  de  te,  quod  possis  obscura  interpretari,  etligata  dissolvere:  si  ergo 
vales  scripturam  legere,  et  interpretationem  ejus  indicare  mihi,  purpura 
vestieris,  et  torquem  auream  circa  coUum  tuum  habebis,  et  tertius  in 
regno  meo  princeps  eris.  17.  Ad  quae  respondens  Daniel,  ait  coram  rege : 
Munera  tua  sint  tibi,  et  dona  domus  tuae  alteri  da:""  scripturam  autem 
legam  tibi,  rex,  et  interpretationem  ejus  ostendam  tibi.  18.  0  rex,  Deus 
altissimus  regnum,  et  magnificentiam,  gloriam,  et  honorem  dedit  Nabu- 
chodonosor patri  tuo.  19.  Et  propter  magnificentiam,  quam  dederat  ei, 
universi  populi,  tribus,  et  linguae  tremebant,  et  metuebant  eum:  quos 
volebat,  interficiebat:  et  quos  volebat  percutiebat:  et  quos  volebat, 
exaltabat:  et  quos  volebat,  humiliabat.    20.  Quando  autem  elevatum  est 


ttx  fxop^et  T)ankl  5,  1—10.  5Inm.  1—14.  öHl 

cor  ejus,  et  spiritus  illius  obfirmatus  est  ad  superbiam,  depositus  est  de 
solio  regni  sui,  et  gloria  ejus  ablata  est:  21.  et  a  filiis  liominum  ojectus 
est,  sed  et  cor  ejus  cum  bestiis  posituin  est,  et  cum  onagris  erat  habitatio 
ejus:  foeiium  quoque  ut  bos  coniedebat,  et  rore  caeli  corpus  ejus  infectum 
est,  donec  cognosccret  quod  potestatem  haberet  Altissimus  in  regno 
hominum:  et  quemcumque  voluerit,  suscitabit  super  illud.  22.  Tu  quo- 
que tilius  ejus  Baltassar,  non  humiliasti  cor  tuum,  cum  scires  haec  omnia: 
23.  sed  adver:>um  Dominatorem  caeli  elevatus  es:  et  vasa  domus  ejus 
allata  sunt  coram  te:  et  tu,  et  optimales  tui,  et  uxores  tuae,  et  concubiuae 
tuae  vinum  bibistis  in  eis:  deos  quoque  argenteos,  et  aureos,  ferreos, 
ligneosque  et  lapideos,  qui  non  vident,  neque  audiunt,  neque  sentiunt, 
laudasti:  porro  Deum,  qui  habet  flatum  tuum  in  manu  sua,  et  omnes 
vias  tuas,  non  glorificasti.  24.  Idcirco  ab  eo  missus  est  articulus  manus, 
quae  scripsit  hoc,''*  quod  exaratum  est.  25.  Haec  est  autem  scri|)tura, 
quae  digesta  est:  MANE,  THECEL,  PHARES.  2G.  Et  haec  est  inter- 
pretatio  sernionis.  MAXE:  numeravit  Dens  regnum  tuum,  etcomplevit 
illud.  27.  TIIECEL:  appensus  es  in  statera,  et  inventus  es  minus 
habens.  28.  PHARES:  divisum  est  regnum  tuum,'^  et  datum  est 
Medis,  et  Persis.  29.  Tunc  jubente  rege  indutus  est'"  Daniel  purpura, 
et  circumdata  est  torques  aurea  coUo  ejus:  et  praedicatum  est  de  eo-' 
quod  haberet  potestatem  tcrtius  in  regno  suo.  30.  Eadem  nocte  inter- 
fectus  est  Baltassar  rex  Chaldaeus.  31.  Et  Darius^^  Medus  successit  in 
regnum  annos  natus  sexaginta  duos. 

1)  "läNCbll  ifi  fll^  Sputeten  ober  Seinante  ju  bctrad^tcn.  lieber  'iP.  unb  feine  3?ori5aniier 

jur  3cit  ranicl?  f.  Z?>2  3Jnm.  7  u.  8.-2)  S«  trar  am  gcftta^e  aller  (iVctttv,  ntd>t  ebne  bcüMi- 
bere  j^üciunij  @cttet\  Herod.  I.  191;  Cyrop.  VII.  5.  —  3)  ^l£ba(t>.  „un^  inn-  laufend  tvanf 
er  Sein;"  b.  b.  in  (sH^icnwart  !?on  taufcnb  OKiftcn  tränt  er  2Dcin.  Taj  Ji?cin;Klaiie  fanr  erft 
na*  bcr  ^Jfab^cit  ftatt.  ^unmer  aber  iat^  bcr  .«lmuj^  abi^cüM^^ert.  9?ad)  5(tbcnäu?  Deiimo'^o-h. 
IV.  1().  i'ap  bei  t>cn  iPcrfern  ^cr  Äb\\\<\  in  Der  3lrt  abi^M'onrert  itcn  tcn  'duften,  baf;  er  ^ic  (siafte, 
ftc  aber  ibn  nicbt  fcben  fonntcn.  Salmct  ift  n^cbl  "mir  Unrccbt  ber  ^^tcinuni^  ^el•  3inn  tei? 
d^nM.  fei,  2?alta|'far  babe  mebr  getrunfen,  al?  laufcnbe,  b.  b.  er  babe  überaus  inc(  ijetrunfen. 

3(üein  eine  fdcbc  ^'opcrbel  ift  ju  erccntrifdi,  unb  baö  d)alb.  2Bort  '^^p  bat  nur  bic  SBcbeutuuii 
coram  unb  nid)t  pras.     V.  Gr.   Kai  Kartvavri  -/'jv  xi'^'i<^v  ö  olvoc.  —  4)  {^'I^H  DJ.*D-1  tX<^ 

Xbm  (ober  ibnen)    bcr   ®cin  It^Cbl  munbctC;"   kch  rr/iwr  Bn/rämp  f(-fr  ev  ri]  -^eicei  7ni'  olvot'.  — 

5)  b,  b.  bie  '^kmablinnen  erften  uuf  jweitcn  JRaniK?.  Xiefelben  befanben  fid>  nacb  crienta» 
lifcber  Sitte  in  einem  abgeftMiterten  («cmadK.  E^^th.  1,  9-li'.  —  6)  Sie  tranfen  nid>t  bIc? 
SBein  au?  ben  (^3efä!';cn,  bie  man  biiiber  al?  ebrii^ürbi^e  ©cfäHC  in  bcr  Sd^ai^fammcr  aufbcuMbrt 
batte,  fonbcrn  frevelten  bamit,  in^cm  i'ie  Die  'i'?iacbt  ibrer  rsjintcr  pci^enübcr  beni  (^iott  bcr  ^u"ra= 
elitcn  bcr'ocrbobcn.  —  7)  KriJ/*p'"n5  »in  bcmfclben  5Uic(cnb"liiJc."  —  8)  (Ibalb.  „iiin;icn 

ginger  bcr  >!panb  cinc^^  53;anncs  berau?,"  b.  i.  au>?  bcr  S^anb.  Sic  würben  fcbr  bentlidi  jKKben, 
weil  biefe  Steile  bcr  SDanf  burcb  bcn  l'cuditcr  fcbr  crbcüt  war,  unb  bcr  ilbnioi,  bcr  allein  in 

feinem  a?erfcblu|Tc  faf;,  ungefcbeut  nabe  treten  unb  fd^uen  fcnnte.  —  9)  S^^'H  N"l^jl"^i^ 

„auf  ben  Äalf  ber  2öanb;"  ewi  tö  Kovlafia  rov  roixov.  —  10)  XI*  03  »^i^  Srtremitat  rcr 

J^anb  bej  Sducibentcn;"  mi-r  harpayälovq  7fiq  je/pof.  — 11)  Tas  jrai^en  ber  '^.Mtrvnirflcifuni'j 
«nb  ber  iiclfencn  acttc  iialt  <x\i  bi^*ftc  'Jluei^eiAnuniri  Gen.  41,  42;  Esth.  ß,  8;  Cyn'l'-'V^'l.  l". 
3.  2;  II.  4.  (j.  —  12)  Cb  bicr  bie  Mc>ni;un  pDer  ber  obcrfte  9{ei*6bcamte  (f^^rojire^icri  al? 
jtt?eite  IVrfpn  ^u  benfcn,  ift  uni^i^HtJ-  Salmct  ivill  bicr  tertius  al?  l^Ieiri^bebcutcnt'  mit  Iriumvir, 
b.  b.  f^31ieD  bee  obcrftcn  Jriunr-Mrati?  gelten  laffcn;  f.  0,  1.  —  13)  Sic  fonntcn  ti  nid>t  Icfcn, 
n?cil  bie  sK?prte  feinen  Saij  bilDctcn,  unt  baber  bie  i^ecalifaticn  nidn  bcraucUtfinDcn  uMr. 
9faA  ben  JHabbincn  ««aren  ftc  mit  fem  Sllpbabet  'i)(btaf*  (tae  gcnn^bnlid^c  in  umiU'fcbrter 
Trbnung)  gef*ricben.  9?a*  Sinteren  entbicit  bic  SArift  nur  "fie  3lnfangjbu*ft"abcn. — 
14)  Ta  bie  (^)cmablinnen  fc?  .Hi.^nigei  fdipn  im  J^aufc  n>arcn,  fc  muf;  bier  bic  genannte  reüitiü, 
bic  bicr  ale  „tommcnbc  in  bie  i^ebaufung  be^  ÖJaftma^lce"  bejcic^net  nnrb,  eine  anbere,  aiö  cic 


562  2)er  ^vop^ü  Daniil  5,  10—31.  2lnm,  14—22. 

©emaMiit  gewcfen  fein.  SiBa^rfrf)ein(ii$  tvar  eö  5lttofrie,  n?c(($c  .ßerobpt  au§brücf(t($  alö 
Wuttcr  l*abt)nitb6  ('öaltafTarei)  bciciAnct.  Die  Äöniiiinnen  Wüttcr  battcn  im  3Utertt)ume  an 
bcn  orientalifc^ctt  ^öfen  überaus  ct.xc^ii  Slnfeben;  itl.  lieg.  2,  13-23.  ÜJttofvi^  ftvint)  au(^ 
übcrbief?  nod)  Mirc^  ii)re  fcltencn  (^abcn  in  grofitem  Slnfc^cn,  unl»  man  betrachtete  ibve  (£ntfc^ei= 
buncicn  unb  Dtcben  al^  Drafelfprücbe  Herod.  I.  1.S5.  —  13)  (Eei  ift  ^iveifeltiaft,  ob  Tanict 
bamals*  noit  im  2lmtc  cineei  S3orftcber3  bcr  9}?agier,  baä  ibm  9iaburf)oboncfer  anocrtraut  batte, 
^tan^  ofer  nicbt.  Söabrfc^einlic^  befleibete  er  fdbeö  niefit  mebr;  Denn  fonft  bdtte  er  tcm  Äönig 
unmöglicb  fo  nnbefannt  fein  fonnen,  wie  eö  auö  35.  13  erficfitlicb  ift.  —  lö)  „\!öfung  bcr  ilnoten" 
b.  b.  ocrnjiiielter  (3cl)n)ieri3feiten.  /-(Owu  avixUainovg.  —  17)  TlH^^O^  „beine  (üeütenfc ;"    ryv 

fiupsäv  -?]c  o'iKiaq  aov.  iTcr  bcütgc,  TOcife  5)?ann  achtete  bie  .^ofgunft  fammt  aücn  ßiaben  unb 
(^kffbenfen  bc3  ^pfe^  für  9fid)te!.  ^bm  galt  (^3ctt  bienen  alö  berrfdien.  !i?erounberung?wür» 
biger  ieboc^  ale^  bicfeä  ift  ber  ^Kutb,  mit  bem  er  ba^  bem  Äonige  in  ba?  '3(ngcfid)t  ju  fagcn,  ja  in 
bem  i^üigenben  auci)  bie  cinfc^neibenbfte  3«i^cd)t»eifung  5U  geben  ftd)  getraute.  —  18)  «ä  Tyv 
ypn(i)?iv  TavT/jv  kvha^i;-  f.  'S.  5.  —  IJ))  X^'aei  Sort  „tbcüen"  ift  bier  inelmcbr  in  ber  3?cbeutun9 
„^utbeilen,"  at^  in  ber  i^on  „trennen"  ^u  ncbmen.  S5>ill  man  i^egitcreö  bcbauV''ten,  fo  mu§  man 
fagen:  Darin?  ber  Wi'^ix  \\\\x>  Stiru^  ücr  ^Pcrfer  fübrten  bi?  jum  3;obc  bce;  (Srfteren  (Tariue;) 
eine  getrennte  .&crrfd)aft  53S-53Ü  i\  Sbr.  —  20)  So  übel  unb  nieberfd)lagenb  bie  5lu?lcgung 
lautete,  fo  lag  in  ibr  bocfi  ein  folc^cö  '^ienndit  ber  2Dal)rbcit,  ba§  jebcr  3>^^"fcl  Jci'cs  'i^ebenfen, 
jece  (Sinrebe  baburd)  tjon  iHirneberein  befeitigt  würbe.  Der  Atonig  unb  feine  23eamten  erfannten 
bie  aiHUte  alö  unwiberleglid)  wabr.  —  21)  Tiefe  5luörufung  gefitab  für  jefetnurim  ^aufeber 
ikrfammelten,  bätte  aber  am  ndd)ften  Jage  öffentlich  in  ber  2taDt  gefdieben  foUeu,  wenn  nic^t 
unterbeffen  bie  Sinna^me  ber  ®tabt  erfolgt  wäre. —  22)  jj^Vi^/ »etcfie«  2öort  foöiel  als 

Äönig  bebeutet;  fein  eigentlicher  9]ame  war  (Ii)ayare^  IL,  So^n  bc^  Slft^agcö. 


Caput  VI. 

1.  Placuit  Dario,  et  constituit  super  regnum  satrapas  centum  viginti^ 
ut  essent  in  toto  regno  suo.  2.  Et  super  eos  principes  tres,^  ex  quibus 
Daniel  unus  erat:  ut  satrapae  illis  redderent  rationem,  et  rex  non  sus- 
tineret  molestiara.  3.  Igitur  Daniel  superabat  omnes  principes,  et 
satrapas:  quia  spiritus  Dci  amplior  erat  in  illo.^  4.  Porro  rex  cogitabat 
constituere*  eum  super  omne  regnum:  unde  principes,  et  satrapae 
quaerebant  occasionem  ut  invenirent  Danieli  ex  latere  regis:^  nullamque 
causam,  et  suspicionem'^  reperire  potuerunt,  eo  quod  fidelis  esset  et 
omnis  culpa,''  et  suspicio  non  inveniretur  in  eo.  5.  Dixerunt  ergo 
viri  illi:  Non  inveniemus  Danieli  haic  aliquam  occasionem,  nisi  forte 
in  lege  Dei  sui.^  6.  Tunc  principes,  et  satrapae  surripuerunt  regi,  et 
sie  locuti  sunt  ei:  Dari  rex  in  aeternum  vive:  7.  consilium  inierunt 
omues  principes  regni  tui,  magistratus,  et  satrapae,  senatores,  et  judices 
ut  decretum  imperatorium  exeat,  et  cdictum :  Ut  omnis,  qui  petierit 
aliquam  petitionem^  a  quocumque  doo,  et  liomine  usque  ad  triginta 
dies,  nisi  a  te  rex,  mittatur  in  lacum  leonura.  8.  Nunc  itaque  rex  con- 
firma  sententiam,  et  scribe  decretum:'"  ut  non  immutetur  quod  statutum 
est  a  Mcdis  et  Persis,  nee  praevaricari  cuiquam  liceat.  9.  Porro  rex 
Darius  proposuitedictum,  et  statuit.  10.  Quod  cum  Daniel  comperisset, 
id  est,  constitutam  legem,  ingressus  est  domum  suam"  contra  Jerusalem '^ 
tribus  temporibus'''  in  die  flectebat  genua  sua, '*  et  adorabat,  confite- 
baturque  coram  Deo  suo  sicut  et  ante  facere  consueverat.  11.  Viri  ergo 
illi  curiosius  iniquirentes  invenerunt  Danielem  orantem,'''  et  obsecran- 
tem  Deum  suum.  12.  Et  accedcntes  locuti  sunt  regi  super  edicto:  Rex 
numquid  non  constituisti,  ut  omnis  homo,  qui  rogaret  quemquam  de 
diis,  et  hominibus  usque  ad  dies  triginta,  nisi  te,  rex,  mitteretur  in  lacum 
leonum?  Ad  quos  respondens  rex,  ait:  Veras  est  sermo  juxta  decretum 


Der  ^to)jI)ct  Daniel.  6,  1—7.  2tnm.  1—9.  563 

Medorum,  atque  Persarum,  quod  praevaricari  non  licet.  13.  Tunc 
respondentes  dixerunt  coram  rege:  Daniel  de  filiis  captivitatis  Jnda, 
non  curavit  de  lege  tua,  et  de  edicto,  quod  constitui.sti :  sed  tribus 
temporibus  per  diem  orat  obsecratione  sua.  14.  Quod  verbum  cum 
audisset  rex,  satis  contristatus  est:  et  pro  Daniele  posuit  cor  ut 
liberaret  eum,  et  usque  ad  occasum  solis  laborabat  ut  erueret  illum. 
15.  Viri  autem  illi  intelligentes  regem  dixerunt  ei:'"  Scito  rex,  quia  lex 
Medorum,  atque  Persarum  est  ut  omno  decretum,  quod  constituerit  rex, 
non  liceat  immutari:  16.  Tunc  rex  praecepit:  et  adduxerunt  Danielem, 
et  miserunt  eum  in  lacum  leonum.  Dixitque  rex  Danieli :  Dens  tuus, 
quem  colis  seraper,  ipse  liberabit  te. '^  17.  Allatusque  est  lapis  unus,'^  et 
positus  est  super  os  laci :  quem  obsignavit  rex  annulo  suo,  et  annulo 
optimatum  suorum,  nequid  fieret  contra  Danielem.  18.  Et  abiit  rex  in 
domum  suam,  et  dormivit  incoonatus,'^  cibique  non  sunt  allati  corara 
eo,  insuper  et  somnus  recessit  ab  eo.  19.  Tunc  rex  primo  diluculo 
consurgens,  festinus  ad  lacum  leonum  perrexit:  20.  appropinquansque 
lacui,  Danielem  voce  lacrymabili  inclamavit,  et  affatus  est  eum:  Daniel 
serve  Dei  viventis,  Dens  tuus,  cui  tu  servis  semper,  putasne,  valuit  te 
liberare  a  leonibus?  21.  Et  Daniel  regi  respondens  ait:  Rex  in  aeter- 
num  vive:  22,  Dens  mens  misit  angelum  suum,  et  conclusit  ora  leonum, 
et  non  nocuerunt  mihi:  quia  coram  eo  justitia  inventa  est  in  me:  sed  et 
coram  te,  rex,  delictum  non  feci.  23.  Tunc  vehementer  rex  gavisus  est 
super  eo,  et  Danielem  praecepit  educi  de  lacu:  eductusque  est  Daniel  de 
lacu,  et  nulla  laesio  inventa  est  in  eo,  quia  credidit  Deo  suo.  24.  Jubente 
autem  rege,  adducti  sunt  viri  illi,  qui  accusaverant  Danielem:^  et  in 
lacum  leonum  missi  sunt,  ipsi,  et  filii,  et  uxores  eorum:^'  et  non  perven- 
erunt  usque  ad  pavimentum  laci,  donec  arriperent  eos  leones,  et  omnia 
ossa  eorum  comminuerunt.  25.  Tunc  Darius  rex  scripsit  universis  po- 
pulis,  tribubus,  et  Unguis  habitantibus  in  universa  terra:  PAX  vobis  mul- 
tiplicetur.  26.  A  me  constitutum  est  decretum,  ut  in  universo  imperio,  et 
regno  meo  tremiscant,  et  paveant  Deum  Danielis;  ipse  est  enim  Dens 
vivens,  et  aeternus  in  saecula:  et  regnum  ejus  non  dissipabitur,  et  potestas 
ejus  usque  in  aeternum,  27.  Ipse  liberator,  atque  salvator,  faciens  signa, 
et  mirabilia  in  caelo,  et  in  terra:  qui  liberavit  Danielem  de  lacu  leonum. 
28.  Porro  Daniel  perseveravit^^  usque  ad  regnum  ,Darii,  regnumque 
Cyri  Persae. 

1)  ®ot?ic(c  ^"»rootnien,  foöiele  (Statthalter.  —  2)  Salmet  »ermutfiet,  ba§  ba^  2Bort  PD")p 

»telme{)r  pJ"1D  f>ciS'en  fottte,  ba  5(mmianug  Warccflinu«  1.  XXX.  bie  oberjlen  Wad)ttväger  im 

perfifc^cn  'i)lt\(iii  cbcnfaüö  Surenao  beij?t.  raKriKohg  rpeig.  @te  ivaren  bic  pbcr|len  iRcic^^mi» 
nijlcr.  —  3)  3ni  ^ehr.  fc()lt  bcr  öcifaft.  —  4)  ^ätte  X)ariu6  länger  gelebt,  fo  mürbe  er  ben 

Oebanfcn  roabrfi'^einlid)  aUSgcfÜbrt  baben.  kuI  6  ßamlehg  KaTianiaev  ahrov  ff  oli]^  Tijq  ßam?j:iag 

ahrov.  —  3)  {^mi/D  IV'P  nriDC^rr/ »(fie  ruckten)  gegen Taniel  einen  i^orroanb  ju  finben 
oon  ®eite  ber  9iegierung,"  b.  b.  feine  9tegierung^»eife  Hagbar  ]u  macbcn.  KiiToiw  TTp6(i>aaii> 
evpeiv  Karä  Aavir/A.  —  Q)  r\r\''ni^)  /-Unf  feine  (^rube,"  b.  b.  feine  iöefdjulbigung,  bie  ibn  bdtte 

in  bie  ©rube  bc6  2>erbcrbcn^  ftürjen  fönncn.  Kni  KapdTr-ufxa  Kai  nfnT?.dKT//ua  ohx  tlpov.  — 
7)  f.  i.  «r.  —  8)  Ta  fie  »on  ^eite  feiner  3;reue  unb  feinet  gefee.lid)en  33erbaltenö  leine  Älage 
gegen  ibn  au^ubringen  rou^tcn,  fo  fud)ten  fie  ein  ncueö  (^cfc^  aufzubringen,  wcicbeö  ber  gottc«= 
fiircbtige  Daniel  netbwenbig  übertreten  mußte,  n^enn  er  feiner  9ieligion  treu  bleiben  n?püte.  — 
0)  Wan  fodte  meinen,  ein  fo  ungebeuerli^e^  @efe^  bdtte  gar  n'idu  in  ibrfcblag  gebrad)t 
»erben  fijnnen,  unb  X:ariud  bätte  baffelbe  mit  !i?eracl)tung  »on  fic^  genjiefen.  Sldein  roenn  man 
2  e  c^  n  e  r :  ^.  Schrift.  %,  %.  III.  36 


564  Der  ^ro))^et  2)aniel.  6,  7—28.  Slnm.  9—22. 

bcbenft,  ba§  fic^  bie  ^Stattfeattcr  ba'6et  mit  großer  Ocwalt  vereinigten,  «nb  um  bcn  Äönig  bafür 
ju  gewinnen,  bie  Srt)ofcung  feine:*  Slnfcbenö  jum  ®egenftanbe  bcffclben  machten;  wenn  man 
ferner  kbenft,  ba§  Tariu^  äU  neuer  ^errfc^er  nid)t  gerne  ben  ©tattbaltern  entgegentreten  »PÜte; 
jxtenn  man  bebcnft,  bap  bei  ben  be^^ottfd)cn  9Jegicrungen  be^  Oriente  aucft  bie  unerbörteften 
Tinge  sorjutcmmen  Pflegen:  fo  fann  ber  l'aut  bicfc^  ®cfel3eö  9?iemanb  befrcmben.  9!)?an  benfe 
nur  an  baei  ®efeg,,  i^on  nnicftcm  im  3?ud5e  ^ubitt)  5,  29  93JeIbung  gcfd)ict)t,  in  weld)em  erfliirt 
Wirb,  e£i  fei  fein  anbcrer  Ü5ptt,  aU  ber  Äinug.  —  10)  b.  ().  erla|  |e^t  in  söabtilon  ba?  neue  bir 
i?orgefd)lagene  (Sefe^  mit  bcrfelben  Äraft,  wie  bie  ©efege  in  l^rfien  gegeben  ju  werben  pflegen; 
fo  nämlicb,  baf;  )le  unseränbevlid)  feien  unb  felbft  ber  Äcnig  fie  nicfct  wiberrufen  fönnc.  Esth.  ], 
19;  8,  8.  —  11)  Tob.  3,  10;  Judith  8,  5;  Act.  10,  9.  —  12)  9?act)  alter,  frommer  ©ewobn^ 
:^eit  pflegten  bie  ©laubigen,  wenn  fie  aujjerbalb  bes*  Jcmpelji  beteten,  fei  eg  in  ber  3läU  ober 
gerne,  immer  nad)  ber  ©teile  bcö  Scmpclö  ftd)  ju  ricbten ;  III.  Res.  8,  35-45;  Ps.  5, 8.  —  13)  b. 
Ib.  in  ber  grübe,  9}?ittagö  unb  5lbcnb^;  Ps.  54,  18;  Act.  2,  15;  3,  1;  10,  30.  —  14)  man 
:pflegte  beim  (lebete  mit  emporgcbobenen  Firmen  ju  fteben  Ps.  27,  2,  ober  fid)  auf  bie  Äniee 
niebcrjulaffen  III.  Reg.  8,  54;  lt.  Esdr.  9,  5;  Luc.  22, 41 ;  Act.  9, 40,  ober  fid)  mit  bem  ganjen 
Selbe  auf  ben  '-Boben  btnu'ftreden,  welcher  2lct  gewobnli($  3lboration  genannt  wirb.  — 
13  )1tJ'j|'in  »fif  brangen  lärmenb  ein  unb  fanben, ."  TrapeT//p7/aav.  —  16)  "wieberum  ^JJ^Jinn 

„fie  brangen  lärmenb  in  ben  Äönig."  Ta  ber  ^intig  offen  5D?iene  mad)te,  baö  ®efe^  i'ci  I^aniel 
ju  umgeben,  fo  würben  \ic  fed  unb  brangen  mit  einem  gewijfen  Ungcfiüm  auf  bcn  i^olljug 
bejfelben.  «Sie  rcd)neten  auf  bie  nad^giebig"e  ®emütb?art  bci^  Äönigs,  bie  fii$  burcb  ibren  llnge» 
ftüm  würbe  fd)rerfen  laffen,  unb  t>erfebltcn  ibren  ^.Man  wirflid)  nid)t.  Wan  fiebt  übrigen^  aug 
bicfem  i^orfalle,  wie  wenig  unumfi^ränft  bie  bci^pPtifdje  J'IJcgierungi^art  ift.  —  17)  Ter  Äi^nig 
fprad)  btcr  wie  ein  ^Propbet.  (Jö  i|t  !cin  Sn'cifel,  baf;  'S)ott  ibm  biefe  2Borte  jum  S^rofte  unb 
jur  (Ermunterung  IDanicl^  auf  bie  3wnge  legte.  —  18)  Xie  in  bie  Jicfe  ber  Srbe  au^geböbUe 
®rube  batte  obe'^nauf  ein  Xaii)  ober  einen  ITedcl,  ben  man  ah-  ober  wegnebmcn  tonnte.  Um 
jebeö  SBegnebmen  »on  frember  .^anb  3U  i^crbinbern,  würbe  t)m  bei  I^aniel  ein  fd^wercr  ®tcin 
Iberbcigebracbt,  ber  a\^  ben  'Cerfel  gelegt  unb  mit  föniglid)em  eiegcl  be5eid)net  würbe,  fo  ba§ 
9?iemanb,  obne  bc^  ^fajcftätji'oerbrcAcne  fd)ulbig  ju  werben,  ^anb "anlegen  tonnte.  —  19)  X)iefe 
innige  Ibcilnabme  beö  mäd)tigjtcn  Äönig^  am  {'oofe  beffen,  ber  nad)  beln  ß3cfee.e  ein  5)itffetbviter 
war,  wirft  ein  fd)öne*  l'id)t  auf  ben  Sbarflfter  bee  X'ariuö.  —  20)  Tiefe  ?Dienfd)cn  :^atten 
jwar  ben  Job  nid)t  nad)  bcm  (^cfc^c,  aber  wobl  nad)  ber  3?o^bcit  ibre^  ^erjcnei  tjerbient.  Ta 
bie  -fierrfd^er  im  Tricnt  fidb  aU  |)errcn  über  !^eben  unb  3;ob  betrad)ten,  fo  bebarf  ü  feiner 
befonbern  2lnflage,  um  ju  bcm  2obe  gefübrt  ju  werben.  —  21)  ^aä)  5lmmianu^  Warcellinuö 
1.  XXIII.  würben  ben  perfifc^cn  ®efe§en  gemä§  mit  bem  aSerbrec^er  immer  auc^  bie  ndc^ften 

aSerwanbten  bingerid)tet.  —  22)  n^VH  »^'"^  f'^  Q^H  f^  '^^^  Taniel  wo^l  unter  ber  Stegierung 

beö.  ."     Kai  Aavi7/A  Kar^^vvev, 


Caput  VII. 

1.  Anno  primo  Baltassar^  regis  Babylonis,  Daniel  somnium  vidit: 
visio'^  autem  capitis  ejus  in  cubili  suo:  et  somnium  scribens,^  brevi 
sermone  comprehendit:  summatimque  perstringens,  ait:^  2.  Videbam 
in  visione  mea  nocte/  et  ecce  quatuor  venti  caeli  pugnabant  in  mari 
magno.  ^  3.  Et  quatuor  bestiae  grandes^  ascendebant  de  mari  diversae 
inter  se.  4.  Prima  quasi  leaena,^  et  alas  habebat  aquilae:  aspiciebam 
donec  evulsae  sunt  alae  ejus,''  et  sublata  est  de  terra,  et  super  pedes  quasi 
homo  stetit,  et  cor  hominis  datum  est  ei.  5.  Et  ecce  bestia  alia  similis 
urso"^  in  parte  stetit:"  et  tres  ordines'^  erant  in  ore  ejus,  et  in  dentibus 
ejus,  et  sie  dicebantei:  Surge,  comede  carnes  plurimas.'^  6.  Post  haec 
aspiciebam,  et  ecce  alia  quasi  pardus,'*  et  alas  habebat '^  quasi  avis,  qua- 
tuor super  se,  et  quatuor  capita  erant  in  bestia,'^  et  potestas  data  est  ei. 
7.  Post  haec  aspiciebam  in  visione  noctis,  et  ecce  bestia  quarta  terribilis/' 
atque  mirabilis,  et  fortis  nimis,  dentes  ferreos  habebat  magnos,'^  com- 
edens  atque  comminuens,  et  reliqua  pedibus  suis  conculcans:  dissimilis 
autem  erat  ceteris  bestiis  decem.  '^  8.  Cousiderabam  coruua  et  ecce  cornu 


55cr  ?)rop^et  T)aniel.  7,  1.  2lnni.  1.  565 

aliud  parvulum  ortum  est**  de  medio  eorum :"  et  Iria  de  cornibus  primis^ 
evulsa  sunt  a  facie  ejus:  et  ecce  oculi,  quasi  oculi  liominis  erant^  in 
cornu  isto,  et  os  loquens  ingcntia.  9.  Aspiciebam  donec  throiii  positi 
sunt,^''  et  antiquus  dierum  sedit:^^  vestimentum  ejus  candidum  quasi 
nix,^*^  et  capilli  capitis  ejus  quasi  lana  munda,  thronus  ejus  flammae 
ignis:  rotae  ejus  ignis  accensus.^  10.  Fluvius  igneus,^**  rai)idusque 
egrediebatur  a  facie  ejus;  niillia  millium^^  ministrabant  ei,  et  decies 
millies  centena  millia  assistebant  ei:  Judicium  sedit,*^  et  libri  aperti 
sunt.^'  11.  Aspiciebam  propter  vocem  sermonum  grandium,^-  quos 
cornu  illud  loquebatur:  et  vidi  quoniam  interfecta  esset  bestia,^^  et 
perisset  corpus  ejus,  et  traditun  esset  ad  comburendum  igni:  12.  ali- 
arum  quoque  bestiarum^^  ablata  esset  potestas,  et  tempora  vitae  consti- 
tuta  essent  eis  usque  ad  tempus,  et  tempus.  13.  Aspiciebam  ergo  in 
visione  noctis,  et  ecce  cum  nubibus  caeli  quasi  filius  hominis  veniebat,*'^ 
et  usque  ad  antiquum  dierum  pervenit:  et  in  conspectu  ejus  obtulerunt 
eum.^^  14.  Et  dedit  ei  potestatem,  et  honorem,  et  regnuni:^  et  omnes 
populi,  tribus,  et  linguae  ipsi  servient:**  potestas  ejus,  potestas  aeterna, 
quae  non  auferetur:  et  regnum  ejus,  quod  non  corrumpetur.  15.  Hor- 
ruit  Spiritus  meus,^^  ego  Daniel  territus  sum  in  his,  et  visiones  capitis 
mei  conturbaverunt  me.  16.  Accessi  ad  unum  de  assistentibus,^**  et 
veritatem  quaerebam*'  ab  eo  de  omnibus  his.  Qui  dixit  mihi  inter- 
pretationem  sermonum, ^^  et  docuit  me:  17.  Hae  quatuor  bestiae  mag- 
nae:  c^uatuor  sunt  regna,  quae  consurgent  de  terra.  18.  Suscipient 
autem  regnum  sancti  Dei  altissimi:^^  §t  obtinebunt  regnum  usque  in 
saeculum,  et  saeculum  saeculorum.  19.  Post  hoc  volui  diligenter  discere 
de  bestia  quarta,"  quae  erat  dissimilis  valde  ab  omnibus,  et  terribilis 
nimis:  dentes  et  ungues  ejus  ferrei:*^  comedebat  et  coraminuebat,  et 
reliqua  pedibus  suis  conculcabat:  20.  et  de  cornibus  decem,  quae 
habebat  in  capite:^*^  et  de  alio,  quod  ortum  fuerat,  ante  quod  ceciderant 
tria  cornua:  et  de  cornu  illo,  quod  habebat  oculos,  et  os  loquens  grandia 
et  majus  erat  ceteris.*^  21.  Aspiciebam,  et  ecce  cornu  illud  faciebat 
bellum  ad  versus  sanctos,'*^  et  pravalebat  eis,  22.  donec  venit  antiquus 
dierum,*^  et  Judicium  dedit  sanctis  Excelsi,  et  tempus  advenit,  et  regnum 
obtinuerunt  sancti.^  23.  Et  sie  ait:  Bestia  quarta,  regnum  quartum 
erit  in  terra,  quod  majus  erit  omnibus  regnis,*^  et  devorabit  universam 
terram,"  et  conculcabit,  et  coraminuet  eam.  24.  Porro  cornua  decem 
ipsius  regni,  decem  reges  erunt:^^  et  alius  consurget  post  eos,^^  et  ipse 
potentior  erit  prioribus,^  et  tres  reges  humiliabit.^®  25.  Et  sermones 
contra  Excelsum  loquetur,"  et  sanctos  Altissimi  conteret:  et  putabit 
quod  possit  mutare  tempora,  et  leges,^  et  tradentur  in  manu  ejus  usque 
ad  tempus, ^^  et  tempora,  et  dimidium  temporis.  26.  Et  Judicium  sedebit 
ut  auferatur  potentia,  et  conteratur,  et  dispereat  usque  in  finem^  27.  Reg- 
num autem,  et  potestas,  et  magnitudo  regni,  quae  est  subter  omne 
caelum,  detur  populo  sanctorum  Altissimi:  cujus  regnum,  regnum 
sempiternum  est,  et  omnes  reges  servient  ei,  et  obedient.  28.  Hucusque 
finis  verbi.  Ego  Daniel  multum  cogitationibus  meis  conturbabar,  et 
facies  mea  mutata  est  in  me:  verbum  autem  in  corde  meo  conservavi. 

1)  im  5.  554  ».  S^r.  J^anicl  bcridnet  t?pn  jc^t  an  iii  c.  12  nidit,  n?te  bii^ber,  ^irtorifdicS, 
tnorin  er  mit  5(nfcrcn  auf  ber  ^cfcaubübnc  bcr  (Jrcii^niiTc  )lcf)t,  fcnbcrn  Mcp  ^l.^rpp()etifdic^,  jro 
aller  3nt)alt  fii^  in  it}m,  alö  bcm  infpirirten  i^crtünber  l>cr  f)l.  Cjfenbarund  ©ottcö  concentrirt. 

36* 


566  2)er  fxop^it  Daniel.  7, 1—7.  2lnm.  2—17. 

2)    V.    Gr.   al  öpäaeig.   —3)    aal   -b  evvttviov  avrov  iypaipev.  — 4)   5m  S^Cltb.  6l0§:  ^^{'^ 

12K  pSp  .Mi  ^auptfad)e  bcrtd)tcnb  fagtc  er."    f.  i.  (Br.  —  3)  f.  i.  ®r.  —  ö)  Xai  grojje 

tOJeer,  b.  f).  bcr  Ccean,  ift  in  ber  bl.  Schrift  öilb  bcr  großen,  im  Slrgen  Itegenbcn,  fiJott  enN 
fremretcn,  bcn  Saftern  unb  bcr  'Jibgötteret  ergebenen  fficU.  Tie  ÜBinbc  in  bcmfelben  bebeutcn 
Kriege unMlmmäl'jUngen  aller  3trt.  7Tpo(;t,ia?.uv  elf  -?)v  ^ä'/Maaav  fiE)d/j/v  Is.  17,  12;  .Ter.  47,  2. 
7)  burd)  grcpe  3;biere,  Seeungebeuer  n.  f.  tt).  t*er|lebt  bie  bl.  Scbrift  meijlen^  aewaüige  JRcicfee 
ober  aud)  bie  Siegenten  berfeiben;  Ps.  67,  31;  Ezech.  32,  2;  Apoc.  13.  —  Sj'nHNiD  »gleich 

einem  ?pwen."  (£^  bebeutet  baö  cbatbäifcbe  9ieid)  unb  feinen  ^egrünbcr  9Jabud)ct'oncfor, 
ter  mit  Sproenfidrfc  unb  ?fb(er^  edjnette  feine  (Eroberungen  machte-,  Jer.  4,  7-13;  49,  19-22; 
Ez.  17,  3. — 9)  ^teront^mug  unti  Ibecbcret  beuten  "tiefees  auf  33a(taffar,  ber  in  t»er  OTac^t, 
fca  3?abolcn  erobert  » urte,  nicf)t  mebr  al«  2t^ler,  fonr»ern  a(e  binfdtliger  Wenf*  erfcbien.  Slüein 
tiefe  Xcutung  binft  attjufebr.  SSeit  eber  (alten  ild)  fie  ®crte  auf  'DIabucbobonofor  Deuten,  bcm 
burd)  bie  Temütbigung,  bie  ibm  ftjott  fentiete,  bie  J^lügel  aueigeriffen  n>ur£>cn,  unt)  ber  fanit 
milfe  unb  fanft  regierte,  ebne  an  »eitere  Eroberungen  ^u  benfen.  Terefer,  ü^od)  unD  3ieif($I 
beuten  bie  ffiorte  auf  bie  d)a(bdifd)e  5?ation,  n?e(d)e  in  i3abtiIon  admciblid)  ibre  mibe  3;bierfraft 
ferlor  unb  eine^tbeil«  menfd)(id)er,  anberntbei(^  aber  aud)  fd)wdcber  ivarb,  io  ba§  fie  fremben 
(Eroberern  unterlag.  —  10)  Ter  3?dr  bebeutet  nacb  Xcrefer,  nacb  l'od)  unD  3tcifd)l  bie  furje 
mebifdie  ^errfd)aft,  nad)  Den  altern  Scbriftauelcgern  aber,  foroie  nad)  Sorneliuö  a  ?apibc, 
Galmet,  31üioli  baö  mebifd)'perfifcbe  Sleid).  "^5?acb  §teron?muö  wirb  es*  Dem  33dren  »er* 
glid)en,  weil  bie  'J'erfer  eine^tbeil?  gteid)  bem  '^dren  uiei  5lrbeit  unb  ^trapajen  ertragen,  ebne 
tticlen  (Sffeng  ?u  beDürfen,  anDerntbcilg  aber  auA  febr  graufam  waren,  n?ic  man  Denn  bei  ibnen 
manche  Strafarten  finbet,  bie  bei  anbern  i^ijlfern  nid)t  ju  ftnben:  bie  ^aut  über  beu  ^opf 

abjteben,  bcn  ?eib  in  bcr  5Wittc  ober  gliebweifc  burc^fdgen.  — 11)  riD^pH  nn""lD^^1 

„unb  eö  erbob  fid)  auf  ber  (Einen  ^Seitf ;"  b.  b.  neben  bcm  göwcn.  Kai  e'ig  nepngev  kaTä^r].  9?a(^ 
i'atablu?  bcDcutet  e«,  bap  bie  "^crfer  nur  •^c^w  (Einer  Seite  ibren  "Jlngriff  mad)tcn;  nad)  Ibeoborct, 
baj;  bae  ^ycrferreicb  au*  nod)  fortbauerte  5ur  Seite  ber  rinnifdien  ®c(tberrfd)aft;  nad)  ben 
9iabbinen,  bap  5s>ru6  nur  gegen  bie  ^uben  (alfo  gegen  bicfc  einzige  Seite  bin)  gndDig  war; 
nadi  3I(lioli,  ba§  '^\i.^  mebifcb^pcrftfcbe  JHcic^  Slnfang»  nur  auf  ber'5}?ad)t  bcr  ÜJZcDcr  berubte, 

atfo  nur  auf  (Einem  %nt  rubte.  —  12)  n*3C^'  p5  11,^35  \^}t^y  il^m  »«nb  brei  9lippen 

(^aujdbne)  waren  in  feinem  Stadien  5Wifd)en  feinen  3dbnen;"  Kai  rpri^  Tr'Aevpal  h>  tu  a-öfiaTi 
ai'-f/r  ävufjfaov  -üv  bdovTuv  ai'Tf/c.  Xic  Trcijabl  bcDcutct  nad)  .6»icron!:>muö,  i^atabluö,  (^rotiu^, 
5)?alDonat  u.  5(.  Die  brcifacbe  9}?ad)t  ber  ^Perfcr,  9!}?cDcr  unD  Sbalbdcr,  oDcr  nad)  SbeoDoret  bie 
brei  SBcltgcgcnDcn,  über  bie  fid)  Die  -Wacbt  bicfc«  9icid)e«  aujbcbntc-,  Dafi  c«  aber  Siippen  ober 
^au^dbnc  waren,  jeigt  bie  fi5cfrdt'igfcit,  b.  b.  bie  Srobcrung«fud)t  Des  Sieidic«  an.  —  IfJ)  b.  b. 
erobere  nur  red)t  i^icle  Jdnbcr.  Ta  bie  (Eroberungen  imcIc  ')3Jcnf*eufcclen  foftcn,  fo  crfi^eint 
bie  ^3)erfon  bc«  Eroberer«  einem  rctpenDcn  Ibtcre  gteid),  ba«  bie  !)3?cnfd)cn  fript.  9tad)  ^uilinug 
hist.  1.  I.  fotl  Die  Sc!>tbenfönigin  ba«  ^aupt  De«  getöDtcten  (Eiiru«  in  ein  mit  9[)?enfd)enblut 
gefüllte«  (i3efdß  geworfen  unb  bdbci  gcfagt  baben:  Satia  te  sanguine  quem  sitisti,  cujusque 
iu-satiabilis  semper  fuisti.  —  14)  nacb  rcrei'er,  Soc^  unb  Sieifcbl  Da«  perftfd)e  3tcid)  unb  »or* 
jüglicb  bcffcn  (vjrunDcr  S^ru«;  nacb  ben  meiflcn  alten  21u«Icgern,  nacb  (Ealmet,  3lllioli  u.  21. 
ba«  ma  ccbonifcbe  JRci*  ober  bellen  gröpter  Stegent  5llcvanber.  Sowobl  St^ru«  ale  '^leranber, 
beiDc  glicbcn  bem  faxttl  (''J'antber,"\!covarD)  burd)  feurigen  Wutb,  l'ifl  unb  Sd)ne(ligfeit  in 
2lu«fübrung  ibrcr  Ibaten.  Sllcranbcr  antwortete  auf  bie  J^rage,  wie  er  in  fo  furjer  3eit  fo 
2>iele«  erobern  tonnte,  mit  ben  SBorten:  /i/y^fi-  äva.ia/./.öfjevog  „^d)  fduU^  9?id)t«  in  bie  Sdnge." 
ä^ei  5lleranbcr  crwabrt  fiit  aud)  Die  gcfprcntcltc  Hautfarbe;  Denn  er  abmte  gerne  bie  Sitten  Der 
eroberten  l'dnber  nad)  unb  trug  ibrc'illcibung. —  lo)  bcDcutct  Die  Sd)nclligfcitDer  (Eroberung«* 
jüge,  ober  aucb  Die  sjicr  ©eltgcgenDcn,  über  wcld^c  fie  fid)  au«Debntcn.  —  16)  Ta«  finb  naA 
ber  Weinung  bcr  meiftcn  2lu«lcgcr  bie  s>ier  JvclDbcrrn  5(lcranDer«  fammt  Den  burcb  fie  jundd)fl 
gegrünDcten  oier  9tcicben:  '»ytolcmdu«  mit  '^Icgopten,  Selcucu«  mit  Sr^rien,  5lntigonu«  mit 
J^icinaften,  3(ntipater  mit  WaccDonien.  Wit  'örunb  fagt  (Ealmct,  man  fann  bie  i?ier  Rauptet 
aud)  auf  bie  j^icr  jRcicbe  ber  perfifcben  CberberrfAaft  beuten,  wclcbc  'JllcranDcr  fid)  unterwarf. — 
17)  Ter  i^ropbet  bcjcid^net  Die  (ikftalt  De«  Jbiere«  niAt  ndber,  wetjwegcn  bie  Stabbinen  na(^ 
tbrer  9Bcife  Den  (Eber  barin  erblictten,  oon  bcm  e«  Ps.  79,  14  beipt:  Exterminavit  eam  aper 
de  Silva  et  sirigularis  t'crus  depastus  est  eaui.  3lllein  ber  (Eber  ifi  nidit  fo  fd)redli(Jb  unb  fo 
wunberbar,  wie  ba«  Jbicr  bicr  notirt  wirb.  (Eorneliu«  a  ?ap.  meint,  felbe«  fei  ein  Wonjlrum, 
eine  3i"kin'iiienfc^ung  t>on  mebrcren  Ibicrgefialtcn  gewefcn.  Ta  er  mit  ber  9J?einung  ber 
meifien  3lu«leger  bafürbdlt,  e«  fei  bamit  bie  römifdjc  $i3cltbcrrfd)aft  }u  ocrfteben,  fo  glaubt  er, 
burc^  bie  'JJerfcbicbenbcit  ber  CvJeftaltcn  in  bem  (Einen  Ibiere  werbe  bie  33erf*iebcnbeit  ber 
SRegierung«formen  bejeicbnet,  bie  Siom  batte.  (E«  liegt  übrigen«  wenig  baran,  weli^e«  btc 
(SJefialt  be«  Zf^kni  gewefen.    Die  J&auptfrage  i|l,  welche«  Slcic^  Dajfelbe  ftnnbilbete.    Die 


T)tx  ^rcp^et  t)an'\t\.  1,  7—8.  «Hnm.  17—22.  567 

getröbnüAc  Slustciiunji  ifl  für  ba«  rönnfdfte  !Wcic6,  jvctd^f*  aflcrbinci«  ba«  flärfjlc  unb  au3» 
gcbcbntcftc  tictrcfcn  unb  i'i*  «ict  bunt  'iPraMcrci  iic;icn  bic  .ipciliiicn  (bic  iiläubiiicn  ilinbcr  (yotteä) 
fcrfünbiiUc'.  ^Klcin  ein  fpccicilcr  Umftanb  fvridu  ffbr  für  ^ic  rcutiitiii  auf  bae  fdcucibifd)» 
ftPlcmdifitc  Slciit,  nämlUt,  bafj  unter  bem  comu,  (niod  hubcibat  ocuiu.s  v.  S  et  os  lü(|uen3 
ingentia  v.  20;  unter  bem  nintans  tcinpora  ot  le<re.s  v.  25;  unter  bem  t'ornu  iinicum  luodi- 
cum  s,  <);  unter  bem  rox  impiulens  faoio  S,  2;i-'J")  fein  ^^Inberer  bezeichnet  fein  Dürfte,  al3 
Slntiocbu?,  n.MC  bcnn  aucb  .^icroniMnuc*  aui>Drücflicl^  bemerft,  baf!  biefe  3C>prte  c^an?  o.\\i  ibn,  dÜ 
iUM-bilD  be^  'ülntidnirt»^  Vvifü"".  Tafi  bie  iH'rurtbcilunji  De?  jbicre?  Der  .^trrfitaft  (Ibrifti  oorber 
gebt,  iraes  beim  römifitcn  rlieitte  niitt  gcfaiit  UH-r^en  fann,  itl  nacb  tialmet  viud)  ein  (^irunb  für 
bic  reutuuii  auf  ba?  feleueitifit-VtoIemaifdie  :1hnit.  Tiut  liefie  fid)  cieijcn  bicfen  f^^runt»  aUcr^ 
bingci  eiuirenben:  Tie  .(pevrfdmft  fec  tibriilentbum?  bei^innt  erft  um  400  n.  (£bv.  unD  fie 
Ji'^btung  bei^  Jbicre?  envabrt  fid^  bunt  beu  Unteriving  ber  ri^nifd^n  .^errfd)aft.  3lUtoli  beutet 
ba^  vierte  Jbier  auf  ba?  römifd^e  ^Keidi,  baf  fovtbaucrnb  in  feiner  mebrfad)en  Weftalt  bie  att 
baei  Snbe  bce  jetucten  SBeltlaufc«,  n?o  c>?  bann  als  i)feidi  bee  "Jlntiebrifto,  tae  fid^  au?  ten  ^ebn 
Römern  be?  vierten  Ibieree  beraueibilbet,  i^erurtbeiit  werben  irirD.  5l(Iein  tac^eiien  fd)cint  5U 
fpreduMi,  nniö  i^.  27  t'cn  ber  Jl'^errfd^aft  ber  .^eiliiien,  b.  b.  f cm  berrfd)cnt'cn  Sbriftentbum  naA 
S^öbtung  bci^  »vierten  3;biereo  ciefaj'it  wirb.  Tenn  ber  f'ropbet  rebet  tjon  biefer  ^errfdmft  al3 
einer  lani^e  baucrnben,  nidu  lünt  einer  furzen  ^iV'riobc,  wie  jene  nad)  Ucberwintung  fce  '.Jlnti' 
d>riil^  ftin  wirr.  Terefcr,  \?pd)  unb  3feifd^(  fcben  in  biefcm  ijierten  Ibicre  bae  5innbi(b  fer 
griedjifclKn  Wonard)ie;  beren  5tifter  'ällerancer  ber  (^h'ojie  mit  unwiberfteblidjer  ')3JadU  ade 
9{cid>e  jcrmalmte.  5l(Iein  bavUYK»  taf;t  fiit  mit 'sJrunb  fagcn:  Taö  JHeid),  wie  eö 'illeranDcr 
befaf;,  ift  furd)au^  »erfrieren  ihmi  ben  j){eiiten,  bie  fid)  auf  bem  lerrain  bcffelben  nait  ibm 
bilbeten.  Tiefe  iH-rütiebcnbcit  fvnidit  fi*  bcfonber?  in  bem  Umilanbe  aue,  bap  man  mit  rem 
33eiiiinne  bc?  feleucibifAcn  ;>feid)e?  (312  ^.  Sbr.)  eine  neue  2lera  begann.  SBarum  nid)t  mit  ber 
äH^Uenbung  ber  i-urd)  "JKcranDer  gemad)ten  t£rpberungcn  323  >>.  (£br.?  —  18)  (£?  finb  bamit 
jvpbl  bie  i>ielen  Äriege  gemeint,  wel*e  biefe?  JReid)  fübrte.  —  19)  worunter  na*  5?.  24  5ebn 
Älc>nigc  ju  rerfteben  finb,  Vic  fi*  einanber  folgten.  >Sd)on  ^\>rpbin-iuf,  jener  gewaltige  3?eftreiter 
ber  gottlidjen  Offenbarung  ^äblte,  wie  .&icroniMnu6  T^erfidicrt,  ibre  9?amcn  auf.  (£r  mup  e?  alfo 
»on  ben  ^niben  (.■•ernomnu'n  baben,  weUte  Äönige  man  barunter  ijev)'tanb.  ^ieroniMnu?  ad)tete 
t$  jwar  nid)t  ber  '}3iübe  wcrtb,  tiefe  9?amen  wieberjugeben,  infeffen  bemerft  er,  Slntuntua  Ifpi- 
Ubane?  fei  ale»  bcrjcnigc  bczeittnet,  ber  <xn  bie  Stelle  ber  yim  -ipörner  getreten,  «omit  folgt 
barauij,  tap  iiie  ^^c^^w  'DKimen  feine  anberen,  al?  bic  ber  feleucififdien  itönigc,  fon  5eleucu?  I.  big 
5lntiodNu?  IV.  ((Spipbanc?)  waren.  Zs^im,  wehte  bae  Wcfagtc  auf  ba?  romifd)e  JKcid)  beuten, 
geben  bei  Tcutung  fcr  jebn  ilonige  fcbr  aui?einanbcr.  Tenn  Ginige  »erfteben  unter  ben  jcbn 
£>brnern  bic  ^^cbn  erften  römifc^en  Äaifcr,  i^on  ;ruiliu?  Sai'ar  angefangen  bi?  auf  2>c6pafian, 
weld^er  \!et3tere  bann  bcrjcnigc  i|l,  i?on  bem  e?  beif;t:  Fecit  l)elluni  adversus  Sanctos  etc. 
2lnbere  vcrftcbcn  unter  ben  jcbn  hörnern  jene  jebn  itaifer,  wcld)e  bie  Sbriflcn  verfolgt  baben, 
unb  unter  Dem  Jöorn,  ba?  an  ibre  Stelle  trat,  ^niüan  fcn  5lpoftaten.  Ter  bl.  .fiiicronomug 
fagt,  bie  meiftcn  5lu?leger  beuten  c?  auf  jebn  JRcidie,  bie  fid)  au?  bem  ^erfti^vtcn  ri3mifd)en  bilben, 
uiib  au?  weldien  fid)  bei?  be?  '3lntid)rift?  bcrauebilbete,  welcbc?  im  näd)|len  ä^erfe  ba?  fleinc  .&orn 
genannt  wirD.  Tiei'er  Grflärung  folgten  bei  JBeitem  bie  meiften  3ht?leger  bi?  in  bie  neuere  ^nt, 
t:\ii\  im  m:^|tifd)en  Sinne  ra?  ^xix&i  De?  ?lnti*ri)l?  auA  bier  bei  räntel  fdton  angcfünbet  fei, 
barf  unb  fann  ni*t  bezweifelt  werben.  Ter  literale  Sinn  aber  weift  offenbar  auf  Tinge  unb 
^Vrfonen  bin,  wel*e  ndber  fteben.  Tic  «propbe^eiung  gewinnt  babuicb  an  iJBertb.  Sie  crfd)eint 
bann  al?  bcutli*e,  flare,  al?  burdi  ben  Srfolg  bcftatigtc.  —  20)  worunter  n_adi  Galmet, 
Tcrcfer,  l'od)  unb  3teifd)l  SlntioAu?  Gpipbane?,  ber  graufame  i^crfolgcr  ber  vc^nagoge  ju 
perftcben  i|t.  Gr  wiro  flcin  genannt,  Weil  er  nidit  Grbprin;  war  unb  frühzeitig  na*  JRom  jur 
Gr^iebung  unb  ?(u?bilDung  gcfd>idt  würfe,  fo  baf;  er  wie  rerge||en  fdnen.  ^ffnäu?,  Jbeoforet, 
^icront^mu?  unb  bic  mciften'anbercn  "Jlueleger  fiuDcn  in  biefem  Jpornc  ben  9lntidn-ift,  weil  \s>  i^iet 
förauenv^oüe?  Pou  ibm  gcfagt  wirf,  ba?  mit  fem,  'Ko.i'  bic  bl.  Sdiriftftellcr  ber  neuteftamentliAcn 
5^ü*er  fagen,  oollcnb?  übcreiullimmt.  hinein  wenn  21ntiod)u?  al?  2?orbilf  be?  •?lntid)rift? 
bctrad)tet  wirb,  wie  er  ee  bcnn  in  ©abrbeit  ift,  fo  fonnte  ja  all  ba?  mit  ^TJcdit  i^on  ibm  gcfagt 
werben.  —  Tic  wifcrlidiftc,  wenn  nid)t  Kidicrli*)^c  '3lu?legung  i|l  bic  ber  JRabbinen,  bie  in  bem 
flcinen  .^orne  ben  Weffia?  fcr  Gbriftcn  crfennen,  ber  3.V  Zeitlang  (3^  ^abrc)  fcn  J>eiligcn,  f.b. 
ben  Stuben  fen  größten  Mrieg  acmad^t  unb  bem  (^kfc^e  9??o)'t?  Pen  meiften  SAafcn  getban  bat. 

21)  fdieint  nid)t  umfonft  gcfagt;  bcnn  5lntio*u?  batte  fid)  5Wifd)en  brei  ilronprdtcnfentcn, 
^cliobor,  '■ytolcmäu?   ^^Pbilomctör  unb  bem  jungen  Temetriu?  furd^^uarbeitcn;  f.  i^.  24. — 

22)  G?  Ilnf  fiel!  bic  eben  genannten  brci  ^Prätenbenten»  9?ad)  benen,  weld)e  bicr  blof;  bic  3eit 
be?  9lntid)rift?  gelten  laiteii  wollen,  finb  farunter  frei  mäd)tigc  9{eid)c  ju  pcrftebcn,  welAe  fcr 
Slntidirift  ju  überwältigen  bat,  ebc  er  fid)  auf  bem  Uniijcrfaltbron  erbebt.  Tic  anberen  9lu?leger 
ftellen  bier  anfcre  9?ebenbubler  ober  inugänger  be?  bel.^orzugten  .»pcrrfAer?  auf  fic  i^übnc,  nid)t 
ebne  Sd)wierigfcit.  i^ei  feiner  SüuMegung  jcigt  fidi  'ir^nifagung  unb  Grfüllung  fo  flar  unb 
unwibcrleg(icb,\il?  bei  ^Intiod^u?  Gpipbane?,  fcr  fogleid)  bei  feinem  .&errfd)aft?antritt  bie  brci 
i^m  cntgcgenilc^enbcn  9Biferfad)cr  übcrwanf  unb  in"feinem  Uebermutb  foweit  ging,  in\i  er  ftc^ 


568  25er  ^xüp1)tt  Danitl  1,  8—14.  5Inm.  22—38. 

am  ^ci(ii^t6um  in  Scrufatem  »ergriff,  fomit  os  loquens  ingentia  warb.  —  23)  58efanntli(^ 
eignete  fic^  3(ntioc&u6  in  JKom  ein  fe^r  bürgerliche^,  repuMicanifcöc^,  Einige  nennen  ü  burfd)i- 
tcfeei  '^^cnebmen  an.  (Je:  lic§  ftd)  mit  ibm  gut  fprerf)cn;  man  fonnte  ibm  obne  ^Scheu  nabe 
treten,  ^cr  b(.  Scbriftfteßer  fcbeint  tiiep  ^Betragen  ju  meinen,  ba  er  fagt,  feine  5tugcn  feien  wie 
WenfÄenaugen  geivefen.  Sr  rooflte  fagen,  er  babe  ein  febr  menfitlicbeg  ^leupere^  gcbabt.  @r 
feßt  aber  fogteid)  bin^i:  os  loquens  in.^entia,  b.  b.  er  battc  ein  gewaltige^  9tet>emaül,  bat^  über» 
ftrömtc  t>cn  ^;prab(erci,  Uebermutb,  ^ä|lerung  bcü  .^etltgflen;  I.  Maoc.  1,23. —24)  S^ic 
Slbrcne  ober  etüble  fegen  beifU  ,M\\A  (s^ericbt  beginnen."  i^er  'JPropbet  fab  ^tm  Uebermutb  unt» 
?5re!^cl  fcgleicb  bas  Wericbt  feigen.  —  2-3)  (^ctt  ber  i^atcr,  al^  ber  vscdböpfer  beä  5i(Ig  unb  a(3 
ber  Uranfang  ber  ^i\\.  Ttx  •iPfcubc^rionoftuö  de  divin.  nom.  c.  10.  fagt:  Dieruni  antiquus 
laudatur  Deus  ])ropter  hoc  quod  oiuniuin  ipse  est  et  pevum  et  temi)us  et  ante  die.s  et  ante 
asvum  et  tenipus  et  dieiu,  sicut  e.xistens  intransmutabilis  et  iruuiobilis  et  in  hoc  quod  semper 
movetiir  luanens  in  seipso  et  sicut  8evi  et  teinporis  et  dierum  causa.  Offenbar  mit  Unrecht 
^dlt  bier  .<piercnt}mu^  ben  Antiquus  dierum  für  Sbriftuei,  ba  ber  Sbarafter  alö  origo  omnium 
etiam  filii  Dei  .^u  flar  unb  ju  beutliii  in  bem  5Borte  aueigebrücft  i|l.  Sben  barin  fcbeint  auc^ 
mit  ein  ^Beweis  ^u  liegen,  bat?  bier  im  i'iteralnnn  nicht  oom  (sJericbte  über  ben  '.Jlnti^rift,  fonbern 
über  ben,  ber  fein  i'orbilb  war,  gebanbelt  wirb.  Tenn  über  ben  3lnticbri|l  wirb  fein  5(nberer 
riditen,  ale;  ber,  welchem  nac^  feiner  -öimmelfabTt  atleö  (geriet)!  übergeben  ift.  —  26)  Sie 
wcipe  (■^arbe  bc^  Ä1eibc5  unb  ber  .ipaare  ftnb  al?  ainnbilb  fowobl  ber  ^ciligfeit  unb  ß5cred)tig* 
feit  aiö  ber  ?3?aicflät  unb  Jpcrrfcbenüürbe  ju  betract)ten.  —  27)  l^aniel  mäd)t  »on  ben  Sberu- 
bim  JXMbrfcbeinlii^  bef;wcgen  feine  eigene  (£rn,\ibnung,  »eil  er  fie  ben  'DJMllioneu  ber  umftebenben 
finget  beirecbnet,  beren  er  fogleid)  (j'rroäbnung  tbut.'—  28)  Ter  ^Strabl  bee  flMan^eö,  ber  »on 
63ott  aut^gieng,  gtid)  einem  Strome.  (Sr  ilnnbilbct  biir  nacb  -&icroniimuö  bic  5ffiirffamfeit  unb 
(Scbneüigfeit  "be^  JHicbterfpruc^ee  ryptte^.  fir  ift  baiJelbe,  waö  ^^obanneö  im  9t.  33.  alö  jwei» 
fcbnctbig'cei  S(*n?ert  v^cm  Wunbe  beei  göttlichen  9ttd)ieri^  aueigeben  fab  Apoc.  1,  16.  — 29)  ^cr 
säutsbrud  „Wiüion"  unb  „taufenb  9)ti(lioncn"  befagt  bier  „un^dblige-,"  Deut.  33,  2;  Ps.  G7, 
18;  Apoc.  5,  11.  —  30)  Unter  (yericbt  |lnb  bier  jene  Sngel  ^u  ferftcben,  bie  nad)  (ijptte« 
Crbnuug  am  meiflen  in  bie  ®ebeimniffe  be^?  '45ertitte?  63ottet^  eingcwcibt  tlnb  unb  bier  nac^ 
menfcblicbcr  5Bcr|lellung?weife  ben  j){atb  (yotteö  bilben.  Ter  ^^ropbet  rebet  ^ier  bilblict), 
anf^cbaulid),  finnlic^  \\i  finnlid)en  ^Jtenfc^en.  X:er  ''Sueibrud  „ba?  (i3eri^t  fegte  fiel)"  beif?t  alfo 
fo  oicl,  alei  „ba^^  (V5erirfit  begann;"  Exod.  32,  32;  Job  1,  6;  Apoc.  4,  4;  20,  12.  —31)  ®ie 
beim  menfcblic^en  ß3crid)te  mit  ber  i^erlefung  bc6  Älaglibcllei  ber  3(nfang  gemad)t  mirb,  fo  bier. 
T^\]  ei?  beifu  „'i?üd)er"  (in  ber  ?Webr^abl) 'läf;t  auf  fiele  !>orliegenbc  Älagfd)ulbcn  fd)lief;en. — 
32)  l^ie  ungebeuren  ^^rablcreien  unb  T-robungen  bc^  2lntiod)ug  gegen  bais  .^eiligtbum  3?vaelä, 
worunter  bei'onber?  jene  ben^ortritt,  wo  er  fagt,  er  wolle  3i-'rüfalem  jerfKuen  unb  au?  ben 
3:rümmern  ein  'sjrabmal  ber  erfd)lagenen  ^uben  errieten  II.  Macc.  9,  4  .  .,  matten  ben  'JPrO' 
pbeten,  ber  fie  im  rs3ciüe  fab,  begierig,  5u  i^ernebmen,  wcld)  einen  'üluegang  ba6  ®eriitt,  ba^^  über 
\\)\i  gebalten  warb,  baben  würbe.  —  33)  Ter  ^^efd)Uifj  bcü(  f^eriAte?  lautete  auf  lob  unb 
2?crnid)tung.  —  34)  Xte  neben  unb  nad)  "Jlntiot^ux*  nod)  auffommenben  ^errfiter  beei  Drientö 
foUten  feine  fonberlid)e  (Gewalt  mebr  baben,  unb  ibre  Taucr  nur  eine  furjc  fein.  —  X^ie  in 
biefem  ^^icrten  Sbiere  bai5  römifd)e  j)teid)  erfenncn,  i^erflebeu  unter  ben  bier  genannten  anberen 
2;bieren  bie  fleinercn  JHeidie,  bie  nad)  ^'•'ffti-'*''"";!  beei  römifd^eu  nod)  forteviiliren  werben,  fo 
lange  ibnen  (^)ott  ba^u  JHaum  unb  3eit  laffen  wirb.  —  3'5)  tyieid)  einem  Sonnenflrabt,  ber 
auei"  ber  'iDfitte  f:bwar5er  f>3cwitterwolfen  bers'Orbrict)t  unb  in  baö  beflommene  ^erj  3;ro|l  unb 
ßrguicfung  gicfü,  erfdieint  bier  bie  STHiffagung  •i'^^m  ^Jtcfilaei.  ^i  wirb  be|limmt  unb  flar  bie 
2lnfunft  eiuee!  '9J^1nnc?  i>oraui^gefagt,  bem  ewige  .ipcerfcbaft  eingeräumt  wirb,  unb  bamit  man 
Wiife,  \}k\^  unter  Der  meufd^lidnm  •S>üile  (s\r6f!cre?  'oerborgiMi  fei,  wirb  burd)  Xt'^w  '"3lui*brucf :  quasi 
tilius  liouiinis  beutlid)  fein  göttlid)cr  Urfprung  angebeutet.  S?  wirb  bier  beutlid)  ein  neue?, 
getftigco  üReid)  angebeutet,  neben  wclcbein  alle  irbifiicn  MUnd)e  al?  untergcorbnete  erfcbeinen. 
iii  wirb  bier  bie  (Erfüllung  aller  iHn-beif;ungcn  be?  alten  iMinbe?  mit  wenigen,  aber  fdUagenben 
unb  über  alle  (Einwenbungen  erhabenen  ©orte  angcfüubtgt.  —  36)  Xic  (Engel  fd)iencn  ben 
53^nifcbenfobn  auf  wcifteu  ©olfen  \\\\ix\.x>  oor  (öott'eei  Xbron  getragen  ^u  baben.  —  37)  Xer 
^ropbet  \^\'Ci,  mi  ibm  (i3ott  alle  9}?ad)t  einräumte,  |ld)  auf  (Erben  al?  Weffia?,  al?  -öeilanb  ber 
feelt,  (iU  ilönig  aller  Seiten,  aU  tdmx  aller  ©eieibeit  geltcnb  ^u  mad)en,  auf  bafj  'iJficmanb 
fid)  weigern  föuue,  ibm  ju  bulbigen.  —  38)  5d)on  auf  (Erben  wirb  ber  Wcffia?  unter  allen 
lU>lfern"unb  Su'U^f'i  K'"»-'  "^Inbcter  unb  i^erebrer  baben.  i^oEfommen  aber  wirb  biefe  .^»ulbigung 
erüieinen,  wenn  ba?  Iet3te  <^)erid)t  beginnt.  Taf)  aber  bie  .iperrfdiaft  fibriüi  üton  bier  auf  firben 
beginnt,  fagt  ia  (Ebrtftu?  felbcr :  Data  est  mihi  omnis  potestasin  caelo  et  in  terra  Mattli.  2S,  18. 
Xicjenigen^  wehte  unter  bem  ^^terten  Ibierc  ba?  römifcte  3leid),  unb  unter  bem  .£>orn  ben  'Sinti* 
^ri|l  au?f(^lief?lii.-b  vertU'ben,  beuten  bie  Uebcrgabe  ber  "^fadit,  oon  ber  bier  bie  JRebe  ifl,  auf  jene 
legte  Seit,  '^lllein  foll  benn  ber  ^^ropbet  fo  fpat  (Eintreffeube?  oorberfagen,  unb  nicht  lieber  \)<x^, 
wa?  5unäd)|l  liegt,  unb  wa?  bie  (yefd)ic-bte  al?  wirfli*  eingetroffen" fo  flar  oor  fingen  hält? 
9iegievt  benn  nicht  (Shriftu?  längjl  oom '.Jlufgang  bi?  ^um 'iJMebn-gangV  i'ltuben  benn  nid)t  alle 
Stcic^e  ber  Söelt  unter  um.  5d)atten  bief'e?  '.Baume?  be?  üebeu?'^  ^inb  benn  nic^t  alle  (ijefd^lei^ter 


Der  g)rop^et  Taniel.  7,  14—25.  ^Inm.  38—57.  56? 

bcr  Grbc  burd)  iön  flcfcjinct?  3ft  benn  ntitt  (Er  c?,  !?cr  bcm  bie  mäd)tici|len  Äaifcr  in  bcn  Staub 
fidi  bciu^'nV   Tief;  3l(lc>5  bat  ranicl  gcfebcn  unb  bcutlid)  au^i^cfprodben.  —  39)  HnDilN 

n^l^  1J13  "^N^Jl  ^J^<  ^ni")  »nicm  (yelil  füblte  fict)  c\cprcjjt,  id)  Tanid,  in  bcr  2d}cibe"  (im 

Seibe).  Salmct  iiibt  ]\vd  Ucbcrfc^unjen:  Coarctatus  fuit  Spiritus  meus,  epo  Daniel  in  raedio 
vaLriiue ;  bcrnad^:  Spiritus  lueus  coiitvitus  fuit  in  corpore  nioo.  Wan  muf;  fiit  bicr  ein 
(öi'fübl  ^cnfcIl,  ^a^^  eine  '?JMfdniniT  ?oii  Sitmev^  über  bie  fAaiierliiten  '^kriittc  unt«  ihmi  i'er^ 
wuuberiuui  über  Die  "iläa^  überfteiyicnre  it.VaAt  be>5  Wcni\-benfobne«  war.  Taniel  füblte  ben 
!^eib  ui  cn'lf  für  biefe  iieuMltijien  (vH-füble  in  ber  eniien  SdniDe,  im  cui^en  '^H^fape  feine?  üeibeet, 
S<*  i|i  aufrallenb,  baf;  bier  dpieronomu?  Den  5hi^Drucf  „in  Der  3dieibe"  mit  territus  suni  über* 
fe^te.  V.  Gr.  fo/j/^f  'o  -vFruä  /uov  ff  rij  f;n  fiov.  —  'tO)  3n  Der  i^erwirrun»!  bcr  '^Jefüblc, 
bie  ibn  über  ba?  (^n^'d^aute  nid^t  rcdu  in  bae  Miare  fommen  licf;en,  unD  bei  bcr  'sicnnfibeit,  bap 
ibm  bier  bac*  .^inttlc  jicpffcnbart  nnn-Den,  fubltc  er  fid)  oon  Der  ilärFilen  'i^eiiicrDc  eri^riffen, 
SrFIdrnniien  iinD  '-i^eftäti.auuiicn  De?  (^H'fdvtuten  Durdi  einen  ^\uyd  \vi  befpmmcn.  '^iott  i?eftel 
biefe  i^Ci^ierbe  unD  Der  "j'rovbct  war  wirflicb  fc  i^Iürflid),  '^Jdbcre?  unD  '^eftimmtere?  über  Das* 
@cfd^aut'c  jn  ijcrnebmcn.  —  41)   iO*i**  "t*  fr^i^tc  (bat)  ibn  um  Da6  3"^ci"ivxffiiHMiBabre) 

T        •    - 

COn    flU    bicicm;"    nal   ~riv  uKpififiav   i^/'/roov  irap' a'rrov  fiai}t'li>  Trepl  ~ävTuv  toI'Tojv.  —  1^)   t//v 

(Tv)Kin(jiv.  —  4jJ)  ÜBie  bi?bcr  biefe  v^ier  j>icid^e  Dai<  Sentrum  aller  i^eraegnui^  in  bcr  ^^fenütbeit 
bilDeren,  unD  von  ibnen  alle«?  V'eben  uuD  alle  JbvittjUfit  auetiiinii,  \):>  wcrDcn  jei.U  Die  .!öeilt;^en, 
b.  b.  Die  itinber  Söracl?,  Die  aiuDcr  '"lUMteji,  in  Deren  ■?)?ittf  Der  '??^'füa5  feinen  Ibron  auf* 
fdtlavien  wirD,  biefen  (Xcntralpunft  bcbauptcn.  Ta?  j){eid)  tlbrii^i  wirD  je^t  Da?  erfte,  cbcrile 
fein  ünD  wirD  Dtefen  iUnraui^  immer  bcbanptcn;  Hebr.  3.  1 ;  I.  Pet.  2,  9.  '•)nd)t?  ii^  antnDcr« 
barer  uuD  auffallcuDcr  ale  Die  iicnaue  (f  rfülUiUi^  Diefer  i>orbcrfai^uniV  (Xbri|hu\  Der  'sirünDer 
bicfcv^  :'>{eid>e?  j^cbt  arm,  i?erfoiiU  unter  Den  '?J?enfcben  umber.  5etn  SnDc  tit  Der  .Hreu^cjtoD. 
Seine  ;)nniU'r  \iebcn  arm  unD  ocrfcl;-it  unter  Den  ^ii^cnfd^cn  umber.  'Jdlc  fterben  ale  '"Bfartr^rer. 
UnD  bcd)  n\i*|i  Da?  j)ieid^  ßbrifti  uiiD  ftebt  nait  300  ^uibren  über  bie  ^an^c  ©elt  aucj^cbrcitct 
ba.  Ta?  rlicjitment  Der  •t'ciluien  bat  alle?  JRci^iment  Der  55>elt  unter  Die  J^üfie  c^ebradit.  Tiefe 
auperorDcutlidie  Ibatfad^e,  Die  alle?  JDunDcrbare  \vl  übertreffen  fd)ctnt,  fab  rainel,  ihmu  ii\uyd 
belcbrt,  flar  nuD  bell  «orber.  Tic  iiried>.  Ucberfc^unc»  beginnt  Diefen  i^er?  mit  Dem  3ufat"e,  Der 
fid>  fonft  niviieuDo  ftnDet,  ndmliit "mit  Den  ® orten:  re;  a/ji^z/Torr«;  „biefe  (ilii»nij)reicbe)  wcrDcn 
n^Ciiiienommen  werDcn."  —  44)  Ü}arum  Der  'iVropbet  über  Da?  vierte  Ibier  nod)  oienaucr  belebrt 
feiiVwoUte,  Idpt  fid>  letd^t  crfldrcn.  S?  bilDet  Daffelbt  Den  JDcnDepuuft  bcr  ^i'\i\  e?  fnüpft  nd) 
baran  Die  wicbtiiUlc  (Jrfdicinuncj,  Der  (Eintritt  De?  neuen  i^unDc?  (yottc?  mit  ben  ^5}?enfd)en.  — 
4-5)  (Sbalb.  „beifen  ^db\u  von  ^ifen  unD  Deffen  ifrallen  von  Srj;"  ol  bSövre^  ahmv  nuhipoi  kclI 
bvvxEQ  a'vTov  xn'AKoi.  —  4<>)  (£?  i|"t  Darunter  Daffelbe  -fi^orn  ^u  verlieben,  n?eld>e?  an  Die  Stelle 
ber  brci'  au?flefaüenen  tritt.  —  47)  SbalD.  „fein  Srfd^einen  ivar  jiröpcr  al?  Da?  Der  übrigen;" 
Kai  öpnGix  a'rrov  fitKuv  rüv  mu-üüv.  S?  ift  Damit  gcfagt,  Dap  (cinc  '^h-öpc  mebr  eine  eAeingröpc, 
al?  jrirfliAe  war.  Terefer  bcmerft  bier  gan^  riduia:  „Ta?  gröpere  ■^»orn  follte  nid^t  fowobl 
bie  gröpere  9}?ad)t,  al?  Die  grbpcre  ©atb  De?  cilften  könig?  vorbilDcn,  mit  weUtcr  er  Die  in'r» 
ebrer  De?  wabren  Wotte?  verfolgen  würDf."  —  48)  '-Jlntiocbu?  fübrte  ilrieg  gegen  cicrufalcm 
UUD  eroberte  e?.  „'^Idjt^igtaufenD  ''?3fenfd^cn  wurDen  in  Drei  lagen  gemorbct,  vier',igtaufenD 
gefangen  abgcfübrt  unr  ntdu  weniger  al?  SFlaven  verfauft"  II.  >Iace.  5,  14.  — 49)  Tic  erfte 
2(nfunft  Der  göttlid^cn  .»öülfe  ift  bereit?  in  i^fatbatbia?  unD  feinen  ÄÖbncn  tuttbar.  —  -50)  (£? 
trat  bereit?  eine  „.6errfd)aft  Der  ^eiligen"  ein,  inDem  3laron?  '53efd)led)t  auf  Den  Ibron  gcfe?,t 
Warb,    ricp  folltc  jeDod)  nur  ^JJorbilD  fein  von  Dem  „3{eid)e  Der  ^eiligen,"  Da?  immer  Dauern 

würDc.  —  -51)  {<rnD^t2"^D"r!3  i<^t2*n  n  „n?eld>e?  vcrfcbicDcn  fein  wirb  von  allen  ilönig- 

T  T     :     :     -  T        I    ■  ■•    : 

reiben."  S?  ift  alfo  bier  nait)  Dem  Criginalterte  von  feinem  inn^ug  bcr  (^)ri.>pe  bie  JKcbe,  wie 
bei  Dem  .&ornc  i\  20,  fouDcrn  blop  von  einem  'i)lrt4lnterfd>ieDe.  2iud)  Der  griecb.  Jen  weiAt 
bier  vom  original  ab:  /yr/f  h-ep^ii  -arrnc  räc  3aai/.finc.  —  o:J)  ein  buperboliüter  'JUiyDrud, 
ber  Den  Irud  uuD  Die  (vjraufamfcit  Diefer  .Oerrfd)aft  be^ci*net.  — -5-i)  Tic  ^?famen  Diefer 
23eberrf*er  Svrien?  ftnD:  1)  eeleucu?  I.  ''JNcator,  312-2^1 ;  2)  2lnttod)u?  I.  Soter, -2()2; 
3i  "Jlntiodni?  II.  Ibeo?, -247;  4)  5clcucu?II.  Saüinicu?, -227;  5)  Seleucu?  [IL  (icraunu?, 
-224;  II)  "Jlntiodiu?  III.  Der '^)rof!e,-ls7;  7)  Scleucu?  IV'.  'iVbilopator, -176.  Tiefen  folgen  nun 
brei  ilronprdtcnDentcn:  Sj  JbclioDoru?,  9]  '»ptolemäu?  ^J>bilomctor  (?)  10)  remetriu?,  Der 
unwürDige  Sobn  De?  Sclcucu?  •jPbilopator  (V).  —  -54)  (£?  ift  "JlntioAu?  IV'.  (Jpipbanc?,  175- 
164,  ber' in-rfolgcr  3?rael?,  Da?  iUnbilD  bc?  5jlntid)rift?.  —  3-5)  J^^JJ^'»  „er  wirb  vcrfd)ieDen 

fein  von  bcn  früheren;"  ör  vTrrpoimi  kukoIc  Tr-ävmr  ruht;  hi-poadtv.  —  06)  'iJlupcr  Den  fd^on 
genannten  Drei  .HronprdtenDcntcn  bemütbigte  er  aud>  Den  'Jlrtaria?,  ilönig  von  ^Irmcnien,  wie 
bicp   ilppianu?  uud  iPorpbvriu?   (Hieroil.   ad  Dan.  XL )  bcu'ugcn,  —  37)  Ta?  d)alDdif*e 

SBort  iy^  „jur  Seite,"  wirD  bier  im  'iJlllgcmeinen  in  ber  53cbeutung  be«  „SBiberfpruAeö  unb 

©cgcnfa^c?"  genommen.    Ter  griei^.  Ueberfe^er  mcipigt  aber  biefen  (i)egenfa&,  inbcm  er  fagt: 


570  ©er  ^xopl^tt  Üaniel.  7,  25—26.  2lnm.  57—60. 

?6yovc  ■TTpbc  Tov  vijjtarov  TuikiiaEi.  ©atmet  leitet  bett  cbalb.  Slu^brucf  »on  bem  Umflanbe  '^cr,  ba§ 
im  ®ertcf>te  bcr  Slnfläger  bem  2tngeflagten  jur  (Seite  jiebe.  a?on  bem  ^cdfemutbe,  mit  »eldiem 
Slntiecbu«  in  3«riiüilfi«  fprach,  nad)bem  er  ben  Tempel  au^gcplünbcrt  unb  aüe  i^clbenen  ®efä§e 
jerfcfclagcn  battc,  rebet  au*  I.  Macc.  ],  25.  —  38)  SDie  biefeg  Stnticdbuö  ju  !^plI5ic^en  gefudbt, 
Icfe  man  I.  Macc.  1,  4o-67;  II.  6,  1-31.  —  39)  ler  5(u^brud:  tempus.  tempora  et  dimi- 
dium  teiuporis  bebeutet  na*  ber  allgemeinen  Meinung  S?  ^abre.  03erabe  fo  lange  Dauerte  ber 
Zxvid  bee  5(ntiocbug  in  3^rae(  (eigentlich  3  Sabre,  8  W'onate).  Flav.  Jos.  de  hello  Judaic 
prooem.  ad  1.  I.  9?Dd)  niemals  mar  ^cmf^ltm  auf  fold^c  SDeife  gefctänbct  wcrDcn,  n?ie  in 
biefer  3eit.  9?acb  ßalmet  beginnt  aber  biefer  jeitraum  i^ou  Zh  3abren  nicbt  mit  bcr  ^yiünberung 
bcj  Sempclg,  fenbern  crft  2  5-  barnacb  I.  Macc.  1,  39.  3n  bcr  gcbcimen  Cffcnbarung  12,  6; 
13,  5;  20,  ö  wciffagt  S^banne?  bie  Tauer  bcr  ^errfcbaft  bcs  "Jlnticbrifte  mit  benfclbcn  ^Borten. 
60)  9?acb  bem  Scbe  beö  2lnticd)uö  tricgten  bie  *Waccabäer  fc  glücflich,  bap  fte  ter  prifdjen 
^IJacbt  5U  roiPerftcbcn  unb  einen  eigenen  3;brpn  im  filanbe  ju  erricbten  ncrmpcbten,  bcr  bie  2?or- 
bercitung  ju  jenem  erbabenen  3;brpne  war,  ben  Sbriihtä  einnebmcn  fcßte,  um  nidn  nur  S^vcielr 
fcnfcrn  bie  ganjc  25>clt  ju  beberrfcben,  wie  tiefe?  bcr  näAfte  3?er?  befagt.  (33gl.  9tcbling6 
dommcntar;  er  betract)tct  auf  C^runb  bcr  2lltcn  l>a?  t^ierte  2bier  al?  S^m'bol  beö  rijmif  eben 
9teicbc6,  unt>  nebt  in  ciefem  Sapitel  VII.  eine  auefübrlid^ere  Srtlärung  Der  Statue  in  bem 
Sraumbilbe  5?abuc{)obonofore  Gap.  IL    ^,) 


Caput  VIII. 

1.  Anno  tertio  regni  Baltassar  regis/  visio  apparuit  mihi.  Ego  Daniel 
post  id,  quod  videram  in  principio,^  2.  vidi  in  visione  mea,  cum  essem 
in  Susis  Castro,^  quod  est  in  Aelam  regione:*  vidi  autem  in  visione  esse 
me  super  portam  Ulai.^  3.  Et  levavi  oculos  meos,  et  vidi:  et  ecce  aries 
unus  stabat  ante  paludem,^  Habens  cornua  excelsa,'  et  unum  excelsius 
altero  atque  succrescens.^  Postea  4.  vidi  arietem  cornibus  ventilantem 
contra  Occidentem,^  et  contra  Aquilonem,  et  contra  Meridiem,  et  omnes 
bestiae  non  poterant  resistere  ei,  neque  liberari  de  manu  ejus:  fecitque 
secundum  voluntatem  suam,  et  magnificatus  est.  5.  Et  ego  intelligebam: 
ecce  autem  hircus  caprarum  veniebat  ab  Occidente  super  faciem  totius 
terrae,  et  non  tangebat  terram : '"  porro  hircus  habebat  cornu  insigne  '^ 
inter  oculos  suos.  Ü.  Et  venit  usque  ad  arietem  illum  cornutum,'^  quem 
videram  stantem  ante  portam,  et  cucurrit  ad  eum  in  impetu  fortitudinis 
suae.  7.  Cumque  appropinquasset  prope  arietem,  efferatus  est  in  eum, 
et  percussit  arietem :  et  comminuit  duo  cornua  ejus,  et  non  poterat  aries 
resistere  ei:  cumque  eum  misisset  in  terram,  conculcavit,  et  nemo 
quibat  liberare  arietem  de  manu  ejus.  8.  Hircus  autem  caprarum 
magnusfactusestnimis:'^  cumque  crevisset,  fractum  est  cornu  magnum," 
et  orta  sunt  quatuor  cornua'^  subter  illud  per  quatuor  ventos  caeli. 
9.  De  uno  autem  ex  eis  egressum  est  cornu  unum  modicum:^^  et  fac- 
tum est  grande  contra  Meridiem,  et  contra  Orientem,  et  contra  forti- 
tudinem.^''  10.  Et  magnificatum  est  usque  ad  fortitudinem  caeli  :'^  et 
dejecit  de  fortitudine,'^  et  de  stellis,^"  et  conculcavit  eas.^'  IL  Et  usque 
ad  principem  fortitudinis^-  magnificatum  est:  et  ab  eo  tulit  juge  sacri- 
ficium,^^  et  dejecit  locum  sanctificationis  ejus. ^  12.  Robur  autem  datum 
est  ei  contra  juge  sacrificium^  propter  peccata:  et  prosternetur  veritas  in 
terra, ^^  et  faciet,  et  prosperabitur.'-^  13.  Et  audivi  unum  de  sanctis^ 
loquentem:  et  dixit  unus  sanctus^'*  alteri  nescio  cui  loquenti:^"  Üsque- 
quo  visio,  et  juge  sacrificium,^^  et  peccatum  desolationis,  quae  facta  est: 
et  sanctuarium,  et  fortitudo  conculcabitur?  14.  Et  dixit  ei:  Usque  ad 
vesperam  et  mane,^^  dies  duo  millia  trecenti:  et  mundabitur  sanctuarium. 
15.  Factum  est  autem  cum  viderem  ego  Daniel  visionem,  et  quaererem 


T)cr  ^ropt)ft  Daniel.  8,  1—9.  Slnm.  1—17.  571 

intelligentiam:  ecce  stetit  in  conspectu  meo  quasi  species  viri,^  16.  Et 
audivi  vocom  viri^*  inter  Ulai:^''  et  clamavit,  et  ait:  Gabriel^  fac  intel- 
ligere  istam  visionera.  17.  Et  venit,  et  stetit  juxta  ubi  ego  stabam: 
cumque  venisset,  j)avens  corrui  in  facicm  meam,  et  ait  ad  me:  Intcllige 
tili  hominis,  quoniam  in  tempore  finis  complebitur  visio.^^  18.  Cumque 
loqueretur  ad  me,  collapsus  sum  pronus  in  terram:  et  tetigit  me  et 
statuit  me  in  gradu  meo,^^  19.  dixitque  mihi:  Ego  ostendam  tibi 
quae  futura  sunt  in  novissimo  maledictionis:^^  quoniam  habet  tem})U3 
finemsuum.^"  20.  Aries,  quem  vidisti  liabere  cornua,^'  rex^^  Medorum 
est  atque  Persarum.  21.  Porro  hircus  caprarum,^^  rex  Graecorum  est," 
et  cornu  grande,  quod  erat  inter  oculos  ejus,  ipse  est  rex  primus.^'^ 
22.  Quod  autem  fracto  illo  surrexerunt  quatuor  pro  eo:  quatuor  reges 
de  gente  ejus  consurgent,^^  sed  non  in  Ibrtitudine  ejus.  •  23.  Et  post 
regnum  eorum,  cum  creverint  iniquitates,  consurget  rex  impudens  facie,''^ 
et  intelligens  propositiones;''^  24.  et  roborabitur  fortitudo  ejus,  sed  non 
in  viribus  suis:*^  et  supra  quam  credi  potest,  uni versa  vastabit,  et  pros- 
perabitur,  et  faciet.  Et  interficiet  robustos,  et  populum  sanctorum  25.  se- 
cundum  voluntatem  suam,^"  et  dirigetur^^  dolus  in  manu  ejus:  et  cor 
suum  magnificabit,  et  in  copia  rerum  omnium^^  occidet  plurimos:  et 
contra  principem  principum  consurget,  ^^  et  sine  manu  conteretur.^*  26.  Et 
visio  vespere  et  mane,  quae  dicta  est,  vera  est:^'  tu  ergo  visionem  signa,'^^ 
quia  post  multos  dies  erit.  27.  Et  ego  Daniel  langui,  et  aegrotavi  per 
dies:  cumque  surrexissem,  faciebam  opera  regis,^^  et  stupebam  ad  visi- 
onem, et  non  erat  qui  interpretaretur.^** 

1)  im  5.  002  ».  Sbr.,  alfo  jroei  5at)re  fpatcr,  aU  er  bas  im  »origen  Sapitel  berichtete  ©cfic^t 
batte.  —  2)   b.  t).  im  Slnfange  ber  Sieiiicrung  iBaltaJTar«.  —  3)  |^**ltJ^'  „i!üie,"  wegen  ber 

Milien,  bie  in  ber  Unuiegcnb  nnicbfcn,  jwifrficn  bcn  »^(üffcn  SBca^pc^  unb  Ulai  (Sulau^)  gelegen 
unb  i'tarf  befeftigt,  u\  ben  grüblingemonatcn  llicfibenj  ber  perftfitcn  ilönige,  äugleid)  eine  Der 

<Sd)a^fammern  beö  Skicbei^  II.  Esdr.  1,  1.  —  4)  öh''^,>  Elymais,  im  füblii^en  ^Webten,  alfo 

»tvifcben  'iPcrfien  unb  Wa'opotamicn  gelegen,  fcbon  ju  2tbrabam^  Seiten  unter  Königen  ficbenb; 
fin  üanf,  ireldjee  nad)  ^ trabe  febr  unrubigc  unb  ftreitluftigc  'i^ewcbncr  batte,  narf)  Jen  41),  34 
yUb  Ez.   'i'l,  24  von  9?obucbüboncfor  erobert,  unter  Öaltaffar  aber  abfvitlig  unb  mit  S^ru« 

Bereinigt  würbe,  um  bie  dtalbäifd)e  ^crrfcbaft  ju  fiür3en.  —  3)  Jpcbr.  „am  j^lu^e,  7y\ii>  HIai." 

V.    Gr.    Kai   iifiiiv  ent    tov  OvßÜA.  —  6)   .*pcbr.  „POr  bem  5iupc/'  «•''ie  2?.  2.     -rr-pö  tov  Oi'ßaX.  — 

7)  ^ebr.  „er  batte  jwet  Körner,  unb  bie  ^roci  .g^örner  waren  bocb,  unb  baö  eine  war  böber  als 
ba^  anbcre  unt>  ba^  anberc  wucb^  5u(ct3t."  —  8)  kuI  i<\j)r/Abv  avißaivtv  t-jr'  kaxätuv.  —  9)  X;er 
bie  mebifcb'perfifAe  ^crrfcbatt  »orftedcnbe  SBibbcr  fiief!  nacb  aßen  QBcItgegen^en,  nur  ben_Cften 
aufgenommen.  3m  9ßcften  eroberte  er  3?abi>lonien  unf  ^«rien,  im  9for^en  ^Iffpricn,  im  ^üben 
S(eg»pten  unf  3(ctbiovicn.  —  10)  Tie  Wacebonier,  bcrcn  -iperrfcbaft  bier  bem  3itgfnbocfc  r>cr* 
glid^en  wirr»,  macbten  unter  Slleranber  fo  wunberbarc  Silmärfd)e,  baf;  ibr  (£roberung^5ug  mebr 
einem  J^luge  glicb.  —  11)  5Ucranpcr  ber  (^5ro|';e.  —  12)  Xie  Waccfonier  fcblugcn  fa^^  ^eer 
ber  ^^erfer  jucrft  am  ^ih-anteui\  bernad)  bei  3lTw^,  bann  bei  (^augamela,  enMicb  bciSlrbela,  rot) 
ti  auf  ba3  ^au?t  gefd)tagcn  unb  bamit  Pem  pcrfif*cn  ::)ieid)c  ein  (£npe  gcmadu  würbe  i.  3-  ^'-^ 
r>.  Sbr.  —  13)  kein  tfroberer  wart  für  gröficr  angcfebcn,  alei  3(levanbcr.  —  11)  Sllcranter 
ftet  nid)t  burd)  bie  Jpanb  ^e^^  geinbecs,  fonbcrn  burd)  bie  Wad)t  ber  l'eibenfd)aft.  (Sbrgcij, 
Jrunfenbcit  und  ^iixw  töbtetcn  ibn  [dion  im  '.Vi.  Vcbcui^jabre,  323  i?.  (£br.  —  13)  finb  bie  iner 
9ieid)e,  in  ■mdd'ii  ba?  »oon  Sdevanfer  gcgrünbetc  griednfd)  maeebonifAe  SCnitrcidi  5erficl,  nämlid) 
ba«  forifd)e  unter  Seleucu?,  ba^  cigt^ptifAe  unter  ^Ptolcmduo,  fa?  flcinaüatif*e  unter  Sintigonu« 
unf  ba£(  macefonifdie  unter  'ilntipater;  f.  7,  (>.  —  1(>)  '?lntiod)uci  (£ptvbanc6,  der  Einfang«?  für 
9?id)t^  gcad)tet  warb,  aber  p(ö^lid)  mit  Wad)t  auftrat,  5legin''ten  unterjoduc,  ben  ^irmenierfönig 
2trtarid3   beilegte,  ^erufalem' einnabm,  u.  f.  f.  7,8;  7,20;  8,23.    V.  Gr.  k^vA-ds  Kq,a^  ev 

'laxvpüv  .  .  —  17)    0":^n"^N1  '/Unb  gegen  bie  .^crrti^feit,"  worunter  3ubäa  ober  bcifcr 


572  £)er  ?)röp^et  ©anlcl.  8,  9—14.  2lnm.  17—32. 

Sei-ufatem  üerflanben  wirb;  11,  16;  Jer.  3,  19;  Ez.  20,  15.  Trpöf  rijv  Simaßiv.  —  18)  "^^ 
WD'^il  l^^V  ""  ^"^^"^^  ^^^  ^^^  5""^  •^"'"'^  be^^tmmelö,"  b.  l).  er  er^ob  fit$  gegen  ba6  ^etltg^ 
tkim  bc6  3;empe(?,  wcld)cs  baö  «Heerlager  <^3ottcg  unb  fetner  (£ngel  auf  (Srben  ift;  Deut.  17,  3; 
IV.  Reg.  ^1,  3;  IL  Chron.  18,  18;  IL  Esdr.  9,  6;  Is.  34,  4.  —  19)  ttJelcfee  StcEe  einen 
boppclten  einn  leifet:  1)  er  brarf)te  mebrerc  au^  bcr  S^xhl  ber  ^^''ricfter  unb  Sleltciten,  bie  ^ier 
Uli  9tcpräfentanten  ber  ^ecrc^macbt  (sjottc^  auf  (irbcn  gelten,  ^um  SJbfaü;  cter  2)  er  tobtete 
bie  treuen  3?cfenner  unb  i'ert^eifigcr  bcö  (sMaubcn>5  uni>  beei  .i^eüigthuin^.  ^d)on  tu  *-ßater 
^McrouDmu^,  ß3regcriuj,  bernad)  Ji)ecboret  unt»  initablu?  nat)men  biefcn  ^roeifacbcn  Sinn  an. 
dalmet  befttränft  fid)  auf  ben  erftereu;  bie  neueren  3üu^Iegcr  auf  bcn  le^tcren,  mobl  mit  9lecöt 

tt?egen    beö  barauffoIgcntCU:   COnculcavit  eas.      V.  Grr.    Kai  fTreatv  kTvl  -rijv  yf/v  ä-rru  rf/t:  öwäfieuc. 

2Ö)  n)oruntcr  bie  '2lngcfebcn|len,  Steiften,  porjüglid)  bie  ^Priejler,  pber  auc^  jene  5JJänner  ju 
ocrfteben  ftnb,  it>e(d)c  bunt  ihren  Jpcffenmuti)  unb  ibrc  Slufopffvung  bem  ganjen  33olfe  scr- 
leudueten.  Greg.  Mor.  32.  12. —21)  riefe«?  S^rti'cten  ber  fiMaubcnebclten  ^cigt  ftdb  rci^t 
auffaücnt  in  ben  graufamen  ^^eincn,  bie  man  ibnen  antrat,  nnvoon  fie  'öüd)er  ber  Waecabäer 
fc  od)aucr(id)eei  er^dtilen.  —  22)  3tntiod>ug  crbob  ftcb  ^um  ^errn  bco  .öimmeie*,  iubem  er 
feine  .§ant  gegen  baö  ^eiligtbum  aueiftrecfte  unb  fomit  an  ft5ctt  fclb)!  ficb  s>ergriff;  I.  Macc. 

1,    23.      Kai    icjg   ni'    6    äpxi-aTpä77iyoQ   pvaijTaL    tijv   a'ixf'a'/Maiav.  —  2'J)    er   fd)affte  baj-  täglicbc 

?[)?orgcn==  unb  Slbenbopfer  ab,  unb  in  notbwcnbiger  golge  baiMMi  jebe^  anbere  Dpfcr.  lial  (5t' 
nhrbv  -Avaia  erapäx^i/,  ical  KarevuöM?/  ahrü.  —  24)  „er  ftitrjte  (verwüjlete)  ben  Dtt  beö  ^ciUg« 

tbumg,"  Kai  Tb  äytov  Ep7,fiuü?jaerai.  —  23)  V^J^'öD  l'^f^DH'^V  in^D  NDl^l  «^^^  23atablud 

tt:  -t-  ^     \  ••  r    ■  tt: 

überfetit:  „Unb  ein  ^eer  wirb  preisgegeben  fammt  bem  tdglidien  Dpfer  um  fer  Sünben  nnßen," 
b.  b.  juerft  gelangte  bou^  ^eer  ber  ^üicn  unter  beei'JintiDdius^^iöotmäfugfcit,  bernad)  baö  tdglicbe 
Cpfer;  §lllcei  um  ber  crünten  nnüen,  bie  3^rael  fic^  bat  5U  ed)u(ten  fommen  laffen.  JRiiitiger 
fd)cint  Terefer  ,^u  übcrfci3en:  „ra?  .!peer  (bcr  bl.  Crt  unb  baS  gan^e  l^olf  ßJpttcS)  nntrbe  prciei- 
gegeben  wegen  be?  täglidu-n  Opfers  tm&t  'Jlbtrünnige."  ®d)on  vn^r  bem  Sinfade  bes  ^huioitus 
hatten  'iPriefter  bes  wabren  (Lottes  unter  5(nfübrung  bes  .&obenprieilerS  ^aion  Den  Jempel 
iH'raditet,  bie  «oerorbneten  Cpfer  unterlaffcn  unt  mit  beitnifcben  Ücbungcn  fid)  abgegeben,  weObalb 
ß3ott  bie  pbengenanntcn  Strafen  i^erbdngte  IL  Macc.  4,  T-lß. "  kuI  köö^?/^ tm  t/)v -^vaiav 
n/iaprin.  —  26)  Xie  (^efd^id^te  ber  Waccabvier  belcbrt  uns,  baf;  bamals  ©abrbeit,  Jreue  unb 
$lufrid)tigteit  wabrbaft  in  ben  Staub  getreten  warte,  fclbft  ?on  Scnen,  benen  fte  am  bciligften 
fcdttc  fein  i^ücn.  Xie  in  tas  Jpobepficfteramt  Singetrungencn,  wie  Qafon,  5}ienelaus,  l*ii)l* 
maii)us  bielten  fo  wenig  iDort  unt  2reue,  wie  tie  geltberrn  bes '3lntiod)uS.  (lalmctfagt: 
Suinmi  sacerdotes  illi  Ingenium  omne  et  artes  cuntulerunt,  addideruntque  his  doluiu,  men- 
daei,um,  caluumiam,  iiecuniam,  munera,  ut  ,se  uiutuo  perderent  et  fbede  em)>tam  summam 
dignitatem  sibi  assererent.  Apollonius,  cui  urbeuj  Jerosol\-niam  gubernandaiu  Antiochus 
dederat,  venit  in  urbem  operiensque  dieui  .«abbati,  ineruieui  nihilque  metuentem  iiopulum 
trucidavit  IL  Mace.  4.  14;  5,  14.  Tcm  red)tmäf;igen  .feobenpricfter  Dnias  warb  ju  Tapbne 
bei  3(ntiod)ia  cie  ^anb  gereid)t  ]\\m  3nd)en  beS  ^riebens  unb  ter  Sidierbeit;  faum  batte  er 
aber  ben  3uff«i1)t^P»'t  ^erlaffen,  traf  ibn  tie  -öant  beS  ^B?eud)lere;  IL  Maee.  4,  32.  kuI  eppiör^ 
xa/xal  T/  rkKaioain'//.  —  27)  Sold)e  'i^xt\^d  Wirt  bas  .^crn  niAt  nur  i.H'^übringen,  fcntern  mit 
®(üd  unb  Srfolg  iniübringen.  (£s  wirt  fein,  als  gdbc  eS  feinen  J)tcid)er.  Unt  gerate  tas  ifl 
bie  gröfUc  Strafe,  bie  tamais  '^iott  über  3srael  oerbdngte.  kuI  tT^nh/as  aal  ehu66)-&r].  — 28)  b.  b. 

einen  SngeL  —  29)    cbcnberfetbe,  ben  1^anieI  reben  bort.  —  30)    ''i'dl^^  „ju  einem 

gewitjen"  b.  b-  Sngel,  ber  wabrfd)cin(irb  einer  nictercn  Crbnung  angebörte.  tc>  (püMowi. — 
31)  .g)ebr.  „wie  lange  foü  bas  '^Jefiebt  i^om  aufgcbobenen  beftdnbigen  Opfer  unb  ttom  »er* 
beerenben  Stbfad  unt   ocn  ber  ^'i'cisgebung  bes  .öeiligtbums  unt  tes  .^eereS  jum  3ertreten 

(gelten)  j"'   fwf  Ti-orf  /}  upanir  ari/GETaL  i/  i^vaia  //  apdtlaa,  kuI  i)  üuaprin  fp>/iio)asug  //  6o\}elaa  koI  to 

hyiov  Kai  i)  6vva/nc  m)/i7vai>T//i^//m:Tai ;  —  32)  .^ebr,  „binnen  ^weitaufcut  unt  treibuntcrt  3lbenb 
unt  ^Ifcrgcn."  ?^Iai.nuS  ijofcpbuS  Antiq.  X.  11.  7.  berediuet  tiefe  Zeitangabe,  intem  er  Wer» 
gen  unt  9(bent  für  ^wei  nimmt,  auf  trei  ^abre,  unt  berid)tet  weiter  bell.  Jud.  IL  1.  1  :  Y.  9. 
4,  bie  (Entbciligung  tes  Icmpels  babe  3->  ^cibn  getauert.  (Js  ift  nun  ^war  allertings  rid)tig, 
baj;  tes  9lutiocbuS  "(^5eit»aUberrfdiaft  über  .jerufalem  32  3abre  oter  »ielmcbr  3  ^.  8  9JJ.  tauerte. 
Slllein  tie  obige  propbetifd)e  "Eingabe  mm  23i)U  i}^forgen  unt  5lbentcn  tcuten  aüe  übrige«  2tuS= 
leger  auf  eben  fo  »iele  läge,  t.  b.'auf  ß  3.,  3  W.  unt  20  Jage  unt  laijen  fie  »cn  tem  ^j^iefte  ter 
Jebenc^bauer  gelten,  bie  »on  tem  läge  ter  '].Münterung  teS  lentpels  noii)  gegönnt  war.  SS 
ftimmt  tiefe  '^luslegung  gan^  überein  mit  bem  i^eridue  I.  Maec.  1,  21;  6."  Iß.  wornaob  biefe 
^Münberung  im  :j.  143  "ter  feleucitif*en  StitreAnung  (168  ».  öbr.),  ber  lot  bes  ^tntioAus  aber 
im\j.  149  terfelbeti  (1(32  ».  Sbr.)  erfolgte.  Tie  JHetnigung  teS  3;empe(S,  tie  bier  als  terminus 
ad  (luem  bcjeiAnct  Wirt,  erfolgte  ^war  fdion  einige  ^dt  »or  bem  Jobe  teS  2:t^rannen  am  25. 
bes  neunten  WonatS  148  ber  feleucitifd^en  ^lera  (IßS  ».  Sbr.);  aüein  fit  erbielt  ibren  ^^ejlant 
unb  i^rc  Sid;erbeit  erfl  burcb  ben  Xob  beS  2{ntio4)uS;  L  Macc.  4,  52.    Wit  Salmet  mup  man 


Der  frop^tt  Daniel.  8,  14—26.  Sinnt.  32—55.  573 

bic  SutbciliiHuii^  bc«(  3:cmv^cl?  in  ba«  ^ciiir  145  bcr  fcicucibifdicn  ?(cra,  <^emäO  I.  Macc.  1,  39 
fclu'ii,  VHMi  ÜHid)cr  ^tit  an  bi'?  jur  ^)tctnii^iinsi  fict)  bic  oluM^cnannteu  3i  CJ^Öre  berechnen.  — 
a^i]  licfcr  Wann  itl  uacb  bcn  Jpcbräcrn  eben  fcr  (Eui^ct  (Mabricl,  ■oon  bem  'Jß.  10  bic  3{cbe  i|i. 

81)  DlN'^ip  „'5)^Mi[itcn|limmcn."    2bcobpret  unb  ^Ulbor  baltcn  bicfe  Stimme  für  bic  bce; 

^^chllc^  <^5ctte<!i,  .^icroniMnuei,  bic  -Hebräer,  ünrie  l'',n-anuc<  u.  'ii.  für  bic  bc>j  (fr^ciu^cle  Wicbacl. 
3'>)  ^.  b.  auf  einer  ;<nfel  Pco  lUai.  nva/if(j<n>  Toi<  OiV<i/.  Voit  uuP  :'1feifitl  laffcn  Pic  Stimme 
crfcbiiUen  ali^  pon  (siott,  ber  über  bem  iBaiJcr.  be<<  Ulai  fd)iuebte;  '^Hlioli  beutet,  jn.Mf(^eu  iien 

Ärümmuncjen  be?  i^luiJcci  ober  jnnfd)en  bem  3;()ore  lUai.  —  36)  ^J^HDJ  »^t^i'fe  ^i^ttf^/' 

erfd)eint  in  ber  bi.  3rf)rift  ai^  ber  (£iuiel,  rem  vHM-^üi^lid)  bic  iHnfd)aften  bet<  (Sriöfuns^^iicbcim- 
niiTci^  a!ii>ertraut  ftub.  i^ernarPUi\  Iboma-:?  ihmi  'Oliiuiu,  bernad)  loftiitu?,  (lajetanuei,  Suarc^ 
u.  "ii.  redMieu  ibn  ]\n  adUcn  .HlaiJe  ber  ün<\d  unb  baltcn  ihn  für  pai<  .tr.upt  Perfelbcn.  5l(Icin 
^.Vter  VombarPu»?,  cccotu-^,  TuranPu?,  '•rjolina,  '^h-csiov  oon  i^ilentia  ^ä()len  ibn  ber  crften 
ÄlaiTc  Per  (£uiic(,  ben  Serapbim  bei.  '2lud)  (yrci^oriui?  hoin.  ;U.  fajU:  Ad  hoc  uiiiiisterium 
suiunmm  atigeluiu  venire  (liunmn  ])Otertit,  (jui  suiiiniuin  uiiiniuiii  iiuntiahat.  —  37)  Tad 
©ort  cdiiiplebitui-  ift  nidit  im  .&ebrvitfd)en;  iref;balb  man  mit  lerefcr  überfet.uMi  Pürfte:  „Tenn 
biefci^  ^k"fid)t  i^'bt  auf  bic  (et.Ue  ,{eit."  Unter  t>er  lei,Ucu  ,]eit  iü  aber  Pic  3eit  Per  iH-rbeifuniß 
ju  oerfteben,  i'ro  bic  alte  3^''t,  t'ic  ;]tit  bei?  i^ludic«?  uuP  Per  Uebertrctuni^  vorüber-,  f.  i'.  ly. 
?(nPere  überfetum:  „;]ux  ;]di  nnrp  Paei  (£nPe  Pe>?  <sk'fid)tc6  fommen,"  P.  (\.  ui  ber  v«on  (^ott 
bc|timmten  3i-'i't  'f-'^i^'b  biefc^  '>3eni1)t  j^-wif!  erfüllt  aierPen  (t£almct).  (sh'Otiue  crfldrt:  „'-Jluf  eine 
3cit  unrp  Pie  tfrfulUuui  Picfti^  (sjcfiducis  i>erfc^obcn  wcrPcn,"  wehte  (Ertldrunj]  fid)  auf  baei  ©ort 
SB.  2t)   ftül3t:    A'i.sionein  siiina,  qula  pust  uiultos  dies  erit.     t-i  yap  e'k;  Kuipov  TTt-ijar // uixirj/c. 

38)  ^'ip^"'^^*  „l^t'IItc  mid)  (wiePer)  auf  meine  Stelle;"  kcu  icrriae  k-rvl  Troöag.  —  39)  ^l^^^{^ 

Di^in  „am  Snbc  bci^  3i-'*''ttc^"  (3i'rncieric^tc^).    kn' kaxnTuv  rf/r  hpy7/(:.  —  fi{i)  1^1*3^    i'2 

rp  „weil  ii  für  bic  (bctlimmte)  ^dt  ba(5  (£nbc  i|l,"  b.  b.  eö  jvirb  ber  3cit  ber  SünPc  unP  ber 

(ikeud  Pamit  ein  Snbc  siemadn  au-rben.  (£e  i^erftebt  fid)  i?on  felb|l,  ba§  biefer  Slue^brud  nid^t 
premirt  werPen  Parf.  Ter  (futiel  iinll  nur  fa.acn,  e?  beginne  Pamit  Pie  3citii^enPe,  ee  werpe 
bamit  Pie  neue  3cit/  bic  ber  CSrbarmuni^,  bcö  ^eilci?,  Per  (^naPc  eiuiiclcitet.  kn  yhp  de  Kuipoh 
TTipai;  i)  bpamc.  ^n  einigen  (loPP.  feblt  //  'upnair.  —  /11)  ^ebr.  „Pen  pu  fab|1  mit  jwei  ,§örncrn." 

42)    .^ebr.  „bie  Äoniflc."  —  43)   "l'^^^'H  TÖ^H  Mr  jottii^c  23od."  —  44)  fVrjSp; 

f.  Gen.  10,  2.  —  4-3)  sc.  Alexander.  —4 (J)  H-^ib^*  „»erben  beücbcn."~47)  5/n'^tiod)uei, 

ber  bier  (gemeint  i)1,  war  nad)  bem  gcmcinfdiaftiidien  3eiiflniffc  ber  juied^ifdicn  SAriftftcIIer 
■ältbenäuö'V.  4;  X.  12;  TioPor.  Sicc.  in  Excerptis  Valesii"  p.  322;  ^^'•ol'obius^  ap.  Athen.  1. 
c,  »on  unuerfd)amtcn,  eincig  Äönieio  oian^  unwürpi^en  üJianieren.  3nt  ^ebr.  beijjte6:  Q^jQ"?^ 

„frcd)en  Slni^enc^tjt."  —  48)  fllTn  p3P  „ber  lieb  auf  ^Idnfe  t^ciftebt"  I.  Macc.  1,  U.  — 

49)  "Jlntiod^u?  ^eicbnetc  fi*  wePer  Purd)  Japferfeit,  nod)  Purcb  ©ei?beit,  no*  Purd)  irj^cnP  eine 
anpcre  lui^enP  au-?.  t£r  i:iclan;]tc  ^u  Pen  \\vo\m\  (£rfoUu'it,  beren  er  fiii  erfreute,  tbeil-^  Purd) 
feine  \!t;l,  tbeit?  Puri^  feine  Äedbeit,  tbeilo  Purd)  i^lüdlidie  UmüduPe,  Pie  eben  jufammentrafen. 
(£r  würpc  obne  .ipülfe  Per  .Hönii^c  (£umene>?  unP  ".Jlttalu?  weper  über  ■)öelioPoru5,  nocb  ül^er '-^HolC'- 
mäuei  "Plnlometor  cieficiiit  baben.  raö  ÄinP  remetriu-?  auf  Pie  Seite  5u  [Aieben  unp  Paci 
unbefcftijUe  ^serufalem  5U  erobern,  fowie  Pas?  .6etli;.Ubum  Pe?  lempeK^  5U  plünPern,  bcPurfre 
obnebin  nur  einer  i^utcn  'Portion  Uumenfd)Ud)feit,   Sd)amlofi3tett  unp  gred^beit.    (£r  war  alfo 

in  SSabrbeit  „nicbt  burd)  feine  Äraft  )larf."  Kai  Kpnraiä  y  irrxk  avTov.  —  30)  I^Dt^'^^l 
„unb  burd)  feine  ?i|l  (Sc^Iaubeit) ;"  ml  Ci'/of  uw  k'/miov  avTov  Karev&wei.  —  31)  n^'^VH 
„feine  ?i|t  wirb  i^clini^en  in  feiner  Jpanb;"  <^d'Ang  h  tTi  xcfn  ah-ov.  —  32)  ni^ti^3  „mitten  im 

f^ricPen,"  womit  tut  Per  Ü?cbenbeiiriff  „unocrfeben?"  i^crbinbct.  koi  fW?.«  ihmp-Aepd  izn7.7mr.  — 
33)   P.  b.  er  wirP  ftd)  (?e.acn  (^3ott  erbeben,  ber  böd)fte  ^^kaP  Per  (Entartuuiv    kw  e-l  ü-ui/.ndy: 

Tzo'/JMV  aryaerm  aai  kirl  ai)X'>vra  äpxwruv  nr/'/aeTni.  —  -5 't )    "3Iutiod)U-:<  ftarb  Wirflicb  WCPcr  Purd^ 

frcmPc  .öanP,  noit  in  )^oIiK  einer  ;icwöbnlid)cn  .Uraufheit,  foupcrn  Puid^  einen  j^all  au-?  Pcm 
SBai^cn,  Per  eine  ütnifdidie  Äranfbeit  in  ibm  cntwcpcr  v^erurfadne  oPcr  5um  'Jhu^nnute  fübrte. 
Xiefclbe  5crquetfd)te  ibn,  obne  Paf)  eine  -öanP  ibn  berübrtc  II.  Macc  ',i.  7-12.  ««i  i',«;  im,,  x^'pl 
ai'vrpifr/.  —  33)  „unp  Pas5  'ycnd)t  Pco  'Jlbcnp?  uup  Woriieiti^  —  iit  wabr."  Ter  (Suiiel  »^ibt 
bicfcm  (•"kfutte,  um  cit  in  Pem  'öePäittniiTe  Pci^  'propbeten  unP  i}(ller,  Pie  Pavn^n  hören  würPen, 
mcbr  ^u  firircn  unP  iiewidUiiKr  ^u  macben,  einen  '•^Jamcn,  eine  '-ye^nAuunii,  pie  Uvimli.t  Pe? 
„5)?oräen6  unb  3lbenP?,"  welche  ©orte  Den  ^.Jlnfang  per  (irfUirunij  bcj  QJefiitte^  'ü.  14  bilpcn. 


674  !Dcr  5)rop^ct  2)aniel.  8,  26—27.  5lnm.  56—58» 

36)  b.  f>.  fif)reibc,  wa«  bu  gefefcen  unb  gehört,  auf  eine  SRoffe  unb  »crnegte  He,  «uf  ba§  e«  jur 

3cit,  wo  ii  in  (Erfüllung  gc^t,  alö  roattre  ^yropbe^eiung  erfannt  »erbe.  3m  fS3egenfa^  ju  anbern 
^prcpbcjeiungen,  bic  tem  i'iolfe  »erfitnbet  werfen  mußten,  foüte  biep  blD§  fchriftlic^  nietergelegt 
»rcrlien'unt»  gcn)ifferinaf;en  unoerftänt>li_c^  bleiben,  bi^  ber  3:ag  t>er  ©rfüüung  fcmmt.  —  37)  b.  ^. 
irf)  )5flegte  meinem  'Jlmtcei  ober  rienftei^,  ber  mir  »om  Äönige  anvertraut  war.  —  38)  b.  b. 
9Zieman"b  war  im  Staute,  bie  5)Jt»gli($fcit  ju  erfiären,  baj?  fc  unerbcrtc  Xinge  foüten  gefi^e^cn 
lonnen.    S^lach  bem  ^ebr.  „9?iemanb  war,  ber  eö  »erftanb;"  «at  oi»«  yv  ö  awiciv. 


Caput   IX. 

1,  In  anno  primo^  Darii  filii  Assueri^  de  semine  Medorum,  qui  im- 
peravit  super  regnum  Chaldaeorum:  2.  Anno  unoregni  ejus,  ego  Daniel 
intellexi^  in  libris  numerum  annorum,  de  quo  factus  est  sermo  Domini 
ad  Jeretniam  prophetam,  ut  complerentur  desolationis  Jerusalem  septua- 
ginta  anni.  3.  Et  posui  faciem  meam  ad  Dominum  Deum  meum  rogare 
et  deprecari  in  jejuniis/  sacco,  et  cinere.  4.  Et  oravi  Dominum  Deum 
meura,  et  confessus  sum,  et  dixi:  Obsecro  Domine  Deus  magne  et 
terribilis,^  custodiens  pactum,  et  misericordiam  diligentibus  te  et  custo- 
dientibus  mandata  tua.  5.  Peccavimus,  iniquitatem  fecimus,  impie 
egimus,  et  recessimus:  et  declinavimus  a  mandatis  tuis,  ac  judiciis. 
6.  Non  obedivimus  servis  tuis  prophetis,  qui  locaiti  sunt  in  nomine  tuo 
regibus  nostris,  principibus  nostris,  patribus  nostris,  omnique  populo 
terrae.  7.  Tibi  Domine  justitia:  nobis  autem  confusio  faciei,  sicut  est 
hodie  viro  Juda,  et  habitatoribus  Jerusalem,  et  omni  Israel,  bis  qui 
prope  sunt,  et  bis  qui  procul  in  universis  terris,  ad  quas  ejecisti  eos 
propter  iniquitates  eorum,  in  quibus  peccaverunt  in  te.  8.  Domine  nobis 
confusio  faciei,  regibus  nostris,  principibus  nostris,  et  patribus  nostris, 
qui  peccaverunt.  9.  Tibi^  autem  Domino  Deo  nostro  misericordia  et 
propitiatio,  quia  recessimus  a  te:^  10.  et  non  audivimus  vocem  Domini 
Dei  nostri  ut  ambularemus  in  lege  ejus,  quam  posuit  nobis  per  servos 
suos  prophetas.  11.  Et  omnis  Israel  pravaricati  sunt  legem  tuam,  et 
declinaverunt  ne  audirent  vocera  tuam,  et  stillavit  super  nos  maledictio, 
et  detestatio,  quae  sreipta  est  in  libro  Moysi  servi  Dei,^  quia  peccavimus 
ei.  12.  Et  statuit  sermones  suos,  quos  locutus  est  super  nos,  et  super 
principes  no.stros,  qui  judicaverunt  nos,  ut  superinduceret  in  nos  magnum 
malum,  quäle  nunquam  fuit  sub  omni  caelo,^  secundum  quod  factum 
est  in  Jerusalem.  13.  Sicut  scriptum  est  in  lege  Moysi,  omne  malum 
hoc  venit  super  nosi  et  non  rogavimus  faciem  tuam  Domine  Deus 
noster,  ut  reverteremur  ab  iniquitatibus  nostris,  et  cogitaremus  veritatem 
tuam.  14.  Et  vigilavit  Dominus  super  malitiam  et  adduxit  eam  super 
nos:  justus  Dominus  Deus  noster  in  omnibus  operibus  suis,  quae  fecit: 
non  enim  audivimas  vocem  ejus.  15.  Et  nunc  Domine  Deus  noster,  qui 
eduxisti  populum  tuum  de  Terra  Aegypti  in  manu  forti,  et  fecisti  tibi 
nomen  secundum  diem  hanc:  peccavimus,  iniquitatem  fecimus  16.  Do- 
mine in  omnem  justitiam  tuam : ^"  avertatur  obsecro  ira  tua,  et  furor  tuus  a 
civitate  tua  Jerusalem,  et  monte  sancto  tuo.  Propter  peccata  enim  nostra, 
et  iniquitates  patrura  nostrorum,  Jerusalem,  et  populus  tuus  in  oppro- 
brium  sunt  omnibus  per  circuitum  nostrum.  17.  Nunc  ergo  exaudi 
Deus  noster  orationem  servi  tui,  et  preces  ejus:  et  ostende  faciem  tuara 
super  sanctuariuin  tuum,  quod  desertum  est  propter  temetipsum  18.  In- 
clina  Deus  mens  aurem  tuam,  et  audi:  aperi  oculos  tuos,  et  vide  desola- 
tionem  nostram,  et  civitatem,  super  quam  invocatum  est  nomen  tuum:' 


Der  g)ropVt  Daniel.  9,  1—21.  2lnm.  1—14.  575 

neqiie  enim  in  justificationibus  nostris  prosternimus  preces  ante  faciem 
tuam,  sed  in  miserationibus  tuis  mnltis:  19.  Exaudi  Domine,  placare 
Doinine:  attende  et  fac:  ne  moreris  propter  temetipsuni  Dens  mens: 
quia  nomen  tuum  invocatum  est  super  civitatem,  et  super  populum 
tuura.'"  20.  Cumqueadhucloquerer,  etorarem,  et  confiterer  peccata  mea, 
et  peccata  populi  niei  Israel,  et  prosterncrem  preces  meas  in  conspectu 
Dei  mei,  pro  monte  sancto  Dei  mei:  21.  Adliuc  me  loquente  in  ora- 
tione,  ecce  vir  Gabriel,'''  quem  videram  in  visione  a  principio, '*  cito 
volans  tetigit  me  in  tempore  sacrificii  vespertini.'^  22.  Et  docuit  me,  et 
locutus  est  mihi,  dixitque:  Daniel  nunc  egressus  sum  ut  docerem  te,  et 
intelligeres.  23.  Ab  exordio  precum  tuarum  egressus  est  sermo:'^  ego 
autem  veni  ut  indicarem  tibi,  quia  vir  desideriorum  es:'^  tu  ergo 
animadverte  sermonem,'^  et  intellige  visionem.  2i.  Septuaginta  heb- 
domadcs'''  abbreviatae  sunt^  super  populum  tuum,  et  super  urbem 
sanctam  tuam  ut  consummetur  praevaricatio,^'  et  finem  accipiat  pecca- 
tum,"  et  deleatur  iniquitas,-^  et  adducatur  justitia  sempiterna,^*  et 
impleatur  visio,  et  prophetia,^^  et  ungatur  Sanctus  sanctorum.^"  25.  Seite 
ergo,  et  animadverte:  Ab  exitu  sermonis,^^  ut  iterum  aedificetur  Jerusalem, 
usque  ad  Christum  ducem,^^  hebdomades  septem,^*  et  hebdomades  sex- 
aginta  duae  erunt:  et  rursum  aedificabitur  platea,  et  muri  in  angustia 
temporum. ^"  2G.  Et  post  hebdomades  sexaginta  duas  occidetur  Christus :  ^' 
et  non  erit  ejus  populus,  qui  eum  negaturus  est.^^  Et  civitatem,  et 
sanctuarium  dissipabit  populus  cum  duce  venturo:^^  et  finis  ejus  vastitas,^ 
et  post  finem  belli  statuta  desolatio.^^  27.  Confirmabit  autem  pactum 
multis  hebdomada  una:^"  et  in  dimidio  hebdomadis  deficiet  hostia^^  et 
sacrificium:  et  erit  in  templo  abominatio  desolationis:^^  et  usque  ad 
consummationem  et  finem  perseverabit  desolatio.^^ 

1)  im  5.  538-587  v.  d^r.  —  2)  (Eei  ift  bieg  Tartug  ber  Weber,  ben  bie  ®ricd)Ctt  d^arareö 

II.  nennen,  Sof)n  beg  3(jlt)ageö,  ^'^\^^*^i^ ;  f.  5,  31.  —  3)  ^rij^3.    1^anieI  »u§te  biefe  ^^ro« 

pfiejeiunii  be«  ^ei'cini^i^  i>on  ber  jtebcujiiijabrigen  ®efvingcnfc^aft  fcincä  3?oIfe^  (angft;  viüein  er 
glitte  xbnr  oie(Ictd)t  feit  lauterer  3eit  nicl)t  mebr  mit  befonberer  3(ufmcrtfamfcit  gedacht,  ^t^t 
aber  nabm  bie  i'cfunfl  riefer  ^"»ropbejie  feine  ®cele  ganj  gefangen,  umfomebr,  bä  bvt^  (Jnbe  ber 
©efangenfitaftöfri)!  itabe  ftant»,  unb  bereite  in  einem  3abre  eintreffen  foütc  Jen  25,  12;  29, 10. 
4)  TvX  bie  ^dt  ber  j)lücffebr  feineö  3?o(fe^  fo  nabe  fianb  unb  nod)  gar  feine  a?i?rbereitung  fa]n 
gemaAt  »vurbe,  fc  fürAtete  Taniel,  (53ptt  möcbte  etwa  fie  gemad)te  ijerbeipung  ber  JHüctfebr  um 
ber  Sünben  ^erael^  nnden  jurücfgenommen  biiben.  I^arum  wirft  er  ficb  für  fein  U>Dlf  in  Sacf 
unb  'Jifcbe  unb  fallet  unu  betet  um'  (^rbarmung  jum  Jperrn;  II.  Esdr.  9,  1.  —  r3)  (£ö  ift  biep 
fo  .^iemlicb  baffctbe  Oebet,  womit  aud)  33arui^  c.  1  u,  2,  9?ebemia^  II.  Esdr.  c.  1  u.  0  bie  23arm- 
jerjigfeit  f^otteei  anrufen.  —  6]  f.  i.  -fiebr.  u.  (5h-.  —  7)  -^ebr.  „benn  wir  baben  un?  empört 
gegen  ibn."  3(nfere  überfe^en:  „obgleirf)  wir  unö  emiJÖrt  baben  gegen  ibn,"  wa^  aüerbingd 
bem  Gontert  beffcr  ^lufagt.  ^nbeffen  fc^eint  fi^  biefer  -ica^  nicbt  auf  Den  i>orbergcbenben  erfien 
Jbeii  bei^  i'erfe^  ju  belieben,  fonfern  auf  bie  gan^e  ^Ibfolgc'be?  üorauögebenten  (s'kbete?.  ?)Jan 
muj?  alfo  bier  ben  (^cbanfen  fupvliren;  „Xiep  5llleei  betennen  wir,"  "woran  ficb  fo(gered)t  bie 
SBorte  reiben:  „weil  wir  nm  empört  baben  gegen  ibn."  — 8)  Lev.  2(),  14-41 :  Deut.  28,  15- 
68;  30,  J9;  .32,  20-25,  —9)  (£3  i)!  bie^  nicbt  bnperbolifcb,  fonbern  bud)fläblt*  ju  nebmen. 
I)enn  nirgenbe  auf  Srben  gefcbab  eei,  ba§  ein  2?otf,  welcbesi  (^ott  an  itint-ceiftatt  angenommen 
unb  in  beijen  Witte  er  wobnte,  »on  feinem  SBobft^c  »erjagt  unb  feines  .i^eiligtbums*,  feiner  Cpfer 

unb  anberen  (Segnungen  gänj(id)  beraubt  würbe  Jen  20,  6.  —  10)  !n^"ip"Ti"^Dp  /-uacf) 

allen  beinen  ©erecbtigfeiten,"  b.  i>.  nad)  ad'  beiner  5)Mlbe  wenbet  fic^  ab  Dein  Jörn,    ^itronv)' 

mui  la^  ^D3  unb  bejog  ba^  ©ort  auf  ba^  i>orbergebenbe  iniquitatem  fecimus.  h  T^äatv  t?.e- 
tißoul'VT)  aou.  —  11)  „unb  bie  ®tabt,  bie  nacf)  beinem  'OJamen  genannt  ift,"  b.  b.  bieben  'iJJamcn 
»(öotteaftabt"  fübrt;  Ps.  47,  2.  —  12)  aöie  bie  ®tabt  nad)'  (iJott  fid)  nannte,  fo  ba«i  lyolf; 
Bar.  2,  15.  —  13)  f.  8,  16.  —  14)  in  jenem  ®erid)te,  welche«  Taniel  im  britten  ^abre  tti 
93aUaiTar  552  ».  S^r.  ge^iabt  ^atte,  unb  Wild)ti  in  Sap.  8.  erjä^U  t|1.    di  waren  feitbem  14 


576  2)cr  ^rop^et  Spaniel.  9,  21—24.  2lnm.  14—25. 

Sa^re  i^orüber9e9ani^cn.  —  13)  ttJct($e6  2lbcnbPijfcr  inter  duas  vesperas,  b.  f>.  jur  ^i\t  bc3 
Sonnenunterf^ancice  jlattfanb  Num.  28,  4.  Tcrcfer  fegit  bae  9(benbppfer  mit  Unrcd)t  in  bie 
neunte  2;agc6"1tun^c,  bie  nad)  unfercr  ^{cc^nung  9?acf)mittagi5  3  llt)r  i)l.  —  16)  eö  erging  bcr 

23efc^(u9  im  ««at^e  ©pttce.  — 17)  nHJ^  ni^,!2n  ^3  „weil  bu  fo  ucfl  3tnmut^  unb  Sieblic^feit 

Inft."  —  18)  Xer  Sngel  maAt  bcn  fro^bcten  aiifmertfam  auf  bie  JDiAtigfcit  bellen,  ma^  er 
itim  fagcn  wcQe.  Xenn  er  mü  ihm  nicbt  Mojj  anzeigen,  bap  fie  rsjcfaugcnfdiaft  ein  Snbe  nebmen 
n^cr^e,  "i'cnbcrn  er  nnü  it^m  bcn  ganzen  '^.Man  ter  Svbarmung  (^Jottce  eiiierfcite,  bee  ©eri^tc?  aber 
anberfcit?  mittbeilcn.  Sr  n>iü  ibn  bcicbrcn,  baf;  Sei'iM'ciicm  unf  fein  Jempel  n^ictcr  hergc' 
ftcüt  n^crt^c,  bap  bcr  rcrbcipcne  l"ii  cffia?  fcmmcn  werbe,  n.'^ann  er  fommcn  »erbe,  n^elcbe^  fein 
2(u^gang  unf  nn-Icf^eo  ^aei  cnblid^e  (^ericbt  über  ^crufiilcn^  ffi,  —  lauter  (^^3egcnftänbe,  welche 
bicfe  Üöciffagung,  in  bcr  fie  alle  jufammengefat't  finb,  jur  größten  unb  »icbtigften  nui^en,  bie 

im  alten  23unbe  gegeben  würbe.  — 19)  ^Ü^'h^  H^n^  Ü^^^^  Ü*,i^3C^  „Heben  Siebcnbe 

finb  feftgcfe^t  iiber  bcin  i^olf."  Xer  StueC'rud  „^iebcn^"  gilt  fowobl  für  2ag|lebenb,  b.  ft. 
SDo^e,  wo  fe^r  bäuftg  D^!D*  babei|lebt,  ale  auc^  für  ^iifcrfitbenb,  b.  t).  einen  Zeitraum  oon 

ftebcn  ^a^ren,  wie  in  äbnlicfecr  SBeife  Lev.  25,  8  ©ctt  burd)  SJcofeji  fpricfct:  „Tu  fpüft  ficben 
Sabbate  i>pn  ^^brcn,  fiebcnmal  ficben  Zsuhn  ?äblen,  unb  tiefe  Sabbate  finb  49  3<ibre."  Xap 
aber  bier  3a bre  gemeint  unf,Iäjjt  ftdi  mit  mebr  aliKSincm  '^kunbc  berecifcn:  1)  cö  wäre  für  ben 
3)rDpbeten  wabriiä  fein  3rpft  gcwcfen,  bt^rcn  '^u  muffen,  baf;  nacb  tlcben^ig  Jagfiebenbcn  ( JDccben) 
jwar  t>ae  Unrcdn  ein  (Snte  nebmen,  aber  au*  tcr  (i3rcucl  immer  Mcibenber  i^erwüftung  beginnen 
würfe;  2)  ter  f'ropbet  fclbft  rcd^net  bie  Ic^tc  .ipälfte  bcr  le&tcn  2rH'>d)e  al^  ganj  gleici)  mit  bem, 
toai  er  (Sine  ^dt,  5wei  3cttcn  unb  eine  balbc  3nt  nennt;  12,  7.  Tai;  bicfe?  aber  fooiel  bebeutet 
ale  02  Sabre,  i|l  oben  7,  ö  bewiefcn  werben;  3)  ade  alten  ^ubcn  nabmcn  bicfe  3Do*en  al?  3abre, 
unb  galten  ibnen  bie  490  ^abrc  al?  befontcre  beilige  3abl,  weil  c?  bcn  3ebncr  fc?  ^ul'i^liabreö 
bilbet.  Wan  lefe  im  Jbalmub  bcn  2:ractat  Sanhedrin  c,  chelec;  4)  ber  fdUagcnbfte  unb 
unwiferlcgbarfic  i^cweis  i|l,  taf;  für  bie  Erbauung  ^erufalcme  ficben  ®pdicn  angcwicfcn  finb, 
Küv  unmöglid)  anfere,  al^  ^abrcewpdicn  fein  tonnen.  Xie  ?!}(einung  einiger  Jüabbinen,  jcber 
biefcr  „Siebente"  bereute  eine  gan^e  ^ubilaumesjeit,  alfo  7<)  mal  49  =  3430  3abre,  wcld)c  auc^ 
Crigcnci^  atpptirte;  fowie  5lnbcre,  wcld^e  au?  jetem  Sicbenb  ein  S^brbunbert  maAcn,  alfo  bie 
genannte  3cit  auf  7000  3iabre  erftrecfen:  erfreut  fid)  feiner  weiteren  3lnertcnnung,  weil  fic  aller 
3?egrünbung  entbcbrt.  5lud^  bie  9}Jcinung,  ter  Sngcl  wollte  bier  mit  bcn  70  SBcdien  t^orerft 
bie  3eit  bc5cid)ncn,  bie  s>on  Mefer  S rfd^ciiuing  an  bi?  ?um  2?efreiung?cticte  bcc  llt^rud 
(536,1  t»erlaufcn  werte,  entbcbrt  aller  '-i^egrüntung.  Xcnn  ba  ber  Sngcl  fogleid)  im  nä*|len 
3?erfe  eine  3ei"lfgw»g  biefcr  7o  ®od)en  t?ornimmt,  unb  barin  trei  '^H'riotcn  untcrfd)eit'ct,  fo  gibt 
er  ja  unwibcrlcgbar  ^u  tjcrftcben,  ba§  bie  fiebcnjig  2i>od^en  burd^au?  feine  anbere  ^etcutung 
baben,  al?  bie  ber  3cit,  bie  bie  ^ur  Slnfunft  unt  iBoUcntung  be?  ?}?effta?  r^erlaufen  würtc.  — 
20)  (7vvt7fir/i}r/(T(n>.  5}?an  mup  bier  t^on  ber  'iBcbcutung  „abfür^en,"  auf  wclcf)e  mit  Bonaventura 
mcbrcre  Sdiolaftifer  Tsjewidit  legen  unt  bie  5)ieinung  gcltcnb  mad^en  wollen,  @ott  babe  tie  3fil 
bc?  ■?Jceffia?  au6  Ütüdiutt  auf  bie  S[>crbienile  tc?  ?propbcten  unb  antcrer  .^eiliger  bc?  alten 
23unbeö  fr  über  eintreten  laffen,  ganj  unb  gar  abgefebn.  TiU  bebr.  2Sort  "Ijin  beipt  „abfcf)nci- 

ben,"  mit  ber  ftgürlid)en  3?ebeutung  „beflimmen,"  ebne  bie  9?cbenbcbcutung  eine«  2(bfürjen«, 
2(u(i  bie  3?ulgata  will  mit  a^jbreviatfe  nur  fagcn:  „finb  beftimmt,  finb  jugemcffen."  Salmet 
fagt  ganj  rid)tig:  Abbreviare  est  hie  statuere,  destinare,  absolvere,  quemadmoduci  et  in 

Isaia  (10,  22)  calamitas  plena  et  certa  dicitur  consummatio  abbreviata.  —  21)  }«(7^7 

PCJ^'Sn  //ta^  ^fr  Wiffetbat  (bem  3lbfall)  ein  Snbe  werbe;"  tov amreAea^fivai  äfiap-iav.    Jbeü- 

boret,  Sufebiu?  unb  (£briifo|lomu?,  fowic  S^crtullian  nebmen  bier  con.suminalio  praevaricationis 
alö  böd)ften  (^3rat  ber  ^ünte,  ju  wcld)cm  e?  bie  3uten  bringen  werten,  wenn  fic  bcn  WcfM^ 
ti^bten.  3lllein  tiefe  '^cteutung  läpt  wctcr  ta?  bcbr.  S5>ort,  nod)  ber  ?Parallcli?mu6  ju.  So  ijl 
bier  cinfad)  ihmu  3lufbörcn  ber  Sünte  bie  D?ete,  gegenüber  ter  ^crbeifübrung  bcr  ewigen  ß3ere($« 
tigfett.   (£0  foU  bcr  Sünte  ein  (£nte  gemad)t  werten  burcb  bie  Srlbfung,  burc^  bcn  Ü)kf|laiS, 

bcr  um  unfercr  Sünben  willen  gefd>lagen  unb  »erwunbct  werben  fotl  Isa.  53.  —  22)  Diiri/I 
niNOn  »"»b  \\\  !jerfiegeln  (befd)liepen)  bie  Sünben."  Salmet  bemerft  bier:  Tunc obsignari, 
tegi,  occuli  crimen  dicitur,  cum  et  Deus  venia  et  homo  expiatione  illud  toUit.     Kai  -ov  (r(ppa- 

yiaai  dfiapring.  —  23)   pj^  "l£)D7l  »Unb  JU  fÜbneU  bie  Sünben;"     koI  cnraZelTpat  rag  ädiKia^ 

kai  TOV  i^L/äaaa-Bai  äthniac.  —  24)  (£?  ift  baruntcr  bic  wirfcnbc  (35ercd)tigfeit  ber  ©laubigen  §u 
5)erfteben.  Christus  factus  est  nobis  sapientia,  justitia  et  sanctificatio  I.  Cor.  1,  30.  — 
23)  3tllee  nämlid),  wae  im  %.  iö.  in  ^o\Q,t  »bn  IMfioncn  unb  gijttlic^en  SSWitt^eilungen  burdj 


I)er^rop^ct  ^Daniel.  6,24—25.  5Inm.  25—29.  577 

bic  9^rp^^^ftfn  t>crfünbct  ivcrbcn,  foll  nun  erfüllt  tvcrbcn.    3:crtufltan  cont.  .lud.  6c^cid)nct  ee 
mit  bcn  SSortcn:  Christus  est  si^irnaculuin  üimiiuni  i)ro|ilictiiruiu,  adimplens  omiiia,  quae 

retro  eraiit  de  eo  nuntiata.  —  26)  D^CnH)  C^Hp  nC'D7l """'  5»  f'il^e"  ^iiö  5(acrbci(ia(lc  -," 

■         T    I     |T  ••) 

xpiffai  (lymv  üyluv  b.  t).  (?■  fo(I  ein  ncuci^  .t^ciliiTtlnini  mitbcm  'Jdicvln'iliaficn  »vcrbcn,  cntfprcclM-nb 
bcm  Suftanbc  bcr  j){c*tfcrri|iunii  unb  .^■'ciltiiunii,  ivcldic  ^ic  (ürbarmumi  (s)cth\^  fdmfft.  TmtiS 
SKIcrlH-ilii^frc  bci^  9f.  'i*.  aber  ift  bie  'JPerfon  bei^  Wefiuio,  in  ber  foivoM  ber  .frolH'prieftcr,  ali?  ba? 
rvfer,  bcr  5lUar  nnb  bcr  Jobernafcl  bci^  ')l.  'i^.  vcrcinijU  ift.  Stabbi  Wofces  ijcn  «Verona  fa;it: 
Messias  vocatur  saiK-tiiariuui  ^aiiotuarionnii,  nuia  luturum  erat,  ut  in  eo  secunduui  liiiiiia- 
nitatem  oiunes  thesauri  .sipiciitia;  et  soieiitia;  bei  UMiuieseereiit,  erat(|ue  ipse  super  ouineni 
creaturaui  oleu  irrati;-c  et  lii'iiej)I:ioiti  Dei  migeiidus.  l'iide  ineiito  liebraice  dictus  est  Mes- 
sias, irrfeee  Xi>rar(>r.  (Jalatiu.  TA'.  ]S.  (£brnfo  bcntcn  alle  JKabbinen,  bie  aU  i'crfafier  be? 
STbalmnb  befannt  finb,  baö  „5((Ierbeiliii|te"  bier  auf  O^icffia?,  unifomebr,  ba  eine  galbuna  be-? 
2cmvelvMbCi?  ^^lllerbeiliiiften),  bie  ertl  434  ^abre  nacb  ber  erbauun;!  ftatt  baben  feilte,  feinen 
(2inn  bat.  —  5l(le  bl.  i'ater  beuten  bae  (sk^aiite  auf  bcn  ^.W-ffiai?  unb  finben  in  ber  5albuna  ^ie 
2lui*|tattunii  ju  feinem  3(mte  burd)  alle  ßSaben  bcx^  M.  Weiften,  bie  in  ber  (^U^ttbcit  befd^loffen  liC' 
pcn,  unb  bie  jvirflid*e  (finfübruni;  in  biefe?  5lmt  beim  Eintritte  bee  l'cbramte^,  entfprcÄenb  bcn 
ffi>iM'tcn:  Spiritus  Douiini  su])er  me,  eo  quod  Deus  unxerit  nie  Is.  Gl,  1;  Aet.  10,  38.  — 
a)?an  fanu  unter  ^cm  „3lüerbeiliiiften"  audi  bie  bl.  f>3emeinbe  (äirdic)  beei  5}fcffia2i  r^erfteben, 
inbcm  ber  3:enll^el  öfter  ftatt  bcr  bl.  Oknncinbc  genannt  wirb  Ps.  14,  1 ;  Zaeh;  ß,  12.  Xa  nun 
bie  bl.  (^kMUcinbe  ber  oiebcinnuf;?clIc  i'cib  ift,  nn^^on  (£bri|lu6  ba«:^  .(panpt  ift,  \o  ift  and)  in  bicfem 
Sinne  ■oon  ßbviftuvi  bier  bie  jlfebe.  J>{abbi  galomon  rerftebt  unter  bem  .f^eiliiiften,  bcr  i^cüilbt 
ircrben  foü,  bcn  dmnu^  inbem  er  firfi  auf  bie  vJtcUc  bei  ^sU'iiai'  4'^,  1,  ftüt3t;  51ben-(fera  bcn  'Ofe- 
bcmiai?,  ?lnberc  ben  ^^fobabel,  nod)  2lnbcre  .fierobce  SU^irippa,  bcn  Oüni^ern.  3(tlein  e?  erfüllte 
fid)  an  .Heinem  ■oon  Tillen,  UHie;  im  3n.HMinädM'ten  l'crfc  ftebt:  Occidetur  Christus.  Slniui 
9iabbi  Salamon  ]W(x  ßbriftue;  jiclten  maAen  unK,  g\>rue;  nämli*  unb  .^erobe^  31iiripta  ttn 
Sünnern,  fc  eiewinnt  er,  wie  aue;  bcm  Wefasiten  einleud^tet,  lieber  9?id)tei.  (Sin  ^hioleiier  be-? 
jjcrigen  ^abi-b.  P.  ß^ubuin  auei  ber  (i3efellfd}aft  ^uM'u  »erftebt  nad)  bcm  i'orcianiic  be^-  (fUiV 
länbcr^  Wari^bam  unter  bcm  (ik-falbten  ben  .»^-»cbcnprieftcr  Dnia?,  ber  unter  3(nticdu"iei  Spipbanc-^ 
bcn  Job  erlitten,  uuD  ^cutet  bie  70  ®od)en  ijcn  Marino  bem  ?Qiebcr  bi^^  auf  ben  eben  iicnanntcn 
2lntiod)U£<,  ebne  jebod)  bie  mt^ilifdu'  reutung  auf  Sbriftu?,  ben  jener  Tnia^  S'crgebilbct  babe, 
au?5ufd>lief'en.  3ll!ein  c?  feblt  bier  ber  rid)tiöc  Salcul;  benn  i^on  Xariui^  bem  5)fcbcr  {.53(S  t>. 
Sbr.)  bii^  5lntipd)ut^  (Infi  t>.  Sbr.)  bcredmeh  fid)  nur  372  ^^i^i"?  ft^itt  490.  tov xi>!<yac  äyinv 
äyiuv.  —  27)  Xie  lange  Sontro4?crfe  be?  fei.  i^erfaffer^i  ift  burd>  bae,  tüai  er  im  9?.  Jejl.  ®. 
51  ff.  Slnm.  1  fagt,  übcrflüjjig  genun-ben;  5}?and)eö  aud)  burd)  neue  (^orfdntngen  antiauirt.  (Set 
genüge  bepbalb  folgcnbcti  jjicfultat  bieber  ju  fciicn:  Xae  eriväbntc  Teeret  ift  »on  51rtarervei^ 
^ongimanu^  (464-424)  im  7.  Sabre  feiner  9{cgierung  crlaffen,  b.  i.  4.58  ',\  öbr.  „j)ted)nen  irir 
ton  ta  biei  jum  Iobe?jabre,  n.Hld}ee;  nad)  Jcrtuüian,  2(ugu|linuei  u.  31.  ba?  5.  782  u.  e.  ift, 
ober  baö  5.  29  nac^  (£br.  (skb.,  fo  ergeben  bie  bciben  3ablen"4.')8  u.  29  gerabe  487  Sabre;  b.  b. 
692  3abreen>od)e."  Sc  bcr  i'crfaffer.  —  (3?ad)  Dr.  9{obling  i)l  jenci^"7.  i)abr*457  s^or  Sbr., 
itnb  baci  Sterbcjabr  bcv^  Srli^fert^  783  u.  c.,  wa$  U^t  jiemlid)  allgemeine  3(nnabme  ift.  Xic  7o 
9Bpd)en  Xaniel^  b.  i.  490  ^cit)xc  tbeift  ber  ^.''ropbct  in  3  ^Vricbcn:  7  unb  62  unb  1  SBoebc.  Tic 
erften  7  SBo*cn'49  Sabrc  a^erben  für  "J^tn  9hnibau  ber  Stabt  beanfprud)t;  mit  bcn  folgcnben 
62  2Bod)en  fcmmen  rcir  bi^  jum  3.  26  nad)  dbr.  Ta  aber  unfere  2(era  um  4  3abre  ^urüct  ift, 
juerbcn  wir  biemit  in  ba?  30.  \!cbcn?jabr  Sbrifti  sterfc^t,  ifo  er  am  ^orban  uon  ^obannex^ 
getauft  wirb.  3n  bie  Witte  bcr  legten  3Bcc^c  =  3i-  ^.  faüt  bann  ber  lob  be?  .f^errn.  Jp.)  j?{e*ne 
man  inbeffen  n,ne  immer,  bie  JÜeiffagunjj  muf;  bei  jcbcm,  bcr  fic  lieft  unb  weip,  rea?  na*  70 
:^?abre?»pd)cn  gcfd^eben,  i<ern?unberung,  *irtaunen,  (iMauben  unb  3tnbetung,  Temutb  unf  ba-? 
®efübl  bcr  grcui-e  erregen.  Ten  frübcrn  SSeiffagungen  fcbltc  nod)  ber  5dhluf;ftcin,  ba?  Son- 
ccntrum,  eö  n^arb  gegeben  in  biefer.  2Ba?  founte  man  nod)  (sjeanffere?  unb  3iUHn-fid)tlid)erec< 
begebrcn  für  bie  Unumftöf!lid)fcit  bcr  mefftanifeben  J)ropbetien?  .^ier  ift  ber  beutliitc  ginger 
©otte^.  2Ber  biefen  nidit  erfennen  will,  bcm  ift  bie  li^cnne  jviufternif;  (»ogl.  P.  (Florian  'Ificft, 
S.  J.  unb  bie  Sontrooerfe  mit  Dr.  Sdjegg  bierüber!  ^.)  —  28)  Tic  Weinung  be?  Sufebiu? 
demonstr.  evanur.  1.  8.,  bie  au*  Jbecboret  begünftigt,  baf;  unter  biefcm  Christus  dux  ^Pbannc? 
^Prcanu?  3U  »erfteben  fei,  erfd)cint  fo  unbegrünbet,  baf;  fic  feiner  2[>iberlegung  bctari  Taffelbe 
gilt  t^on  ber  Weinung  einiger  ^uben,  bie  barunter  Sinux^  ober  .^crofc?  'ilgrippa,  bcn  Jüngern, 
»erfteben.  Tic  gcnn^bnlidic  unb  begrünbete  Weinung  verftebt  barunter  3  f  f  w '"  s^  '•''  n  9?  a ',  a  r  e  t  b  , 
mit  beffen  ^^erfi^nlidjfcit  allein  ba^jcnige  barmonirt,  wa?  bier  ihmi  ibm  gcfagt  wirb.  (£?  ift  bier 
»on  bcm  bie  JHebe,  bcr  mit  lUn5ug  ber  „(Sefalbtc"  unb  ber  „Jvübrer"  ift,  "ben  fein  i'clf  !>erleugnen, 
tobten  wirb,  mit  beffen  2pb  ber  föreuel  ber  23erwüftung  am  hl.  £xt  eintritt  unb  baö  i'olf  fserael 
®otteö  5Polf  3U  fein  aufbort.  Ta  aber  3cfu^  crft  in  feinem  3o.  ^abre  fcicrlid)  in  fein  2lmt  al-? 
Wefftasi  eintritt,  fc  ift  bcr  firirte  3citpunft  bc?  2Uu^gang?  ber  69.  9:T?o*c  eben  biefci?  30.  Vebcnc 
Sabr  Sbrifti.  —  29)  9?adi  ber  gewt>bnlicben  Weinung  finb  biefc  ftcben  S5?p*cn  ober  S>cdH'njabre 
auf  bie  3cit  au^julcgen,  binnen  weld}er  3trw[kilent  »Vücnbö  erbaut  fein  foUte,  weil  e?  glcieb 


578  £)cr  5)rop^et  Daniel.  9,  25—27,  2lnm.  29—39. 

barnac^  i^ti^t:  Et  rursum  oedißcabitur  platea.  Watt  be^aitn  iitit  ©rbauuttg  ber  ©tabtntaucrtt, 
utit  ftd)  gef^en  bie  ?^etitbe  ju  fc^ü&en,  unb  tarn  Damit  nadi  52  Slagen  ^u  Snbe  IL  J]sdr.  6,  15.  — 
30)  Tic "(Jrbauung  bcr  iÄtabtmauern  gcfc^af)  unter  bcn  gröften  <Ä^n)ierigtciten,  fo  ba§  bie 
2?auenbcit  Hd)  ge,5tt»üniien  fat)en,  ttjäbrenb  beö  iöaueö  imtiter  baö  Sd)it)ert  jur  ^anb  ju  f)abett, 
um  bie  geinbe  abjutDebrcn,    kuI  sKKgvu-ByaovTaL  oi  Kcupoi  1.  c.  4,  8.  —  31)  n"lD^  „tvirb  aug» 

"    T    • 

gerottet  werben,"  n^clÄer  5(u6brucf  ben  gewattfamen  unb  fcf)mäblid)en  Xob  anjeigt,  ben  er  flerben 
foßte,  foroie  auc^  bie  2(bf($neibung,  Sfu^fc^eibung,  5(ueifd)Iic§ung  «us  ber  ®emeinbe  3^rae(. 
F.^oAo&pev&^aerai  ;i:p'V«-  ^er  griei^.  Iteberfe^er  \ai  tl^D'  ft^^tt  H^JJ^D  unb  unterfteflte  ft*^ 
ben  ©inn,  ba§  e^  nun  mit  ber  „Salbung"  b.  1).  mit  bem  Äönig^,  ^'>rieiler='  unb  ^ropbetentbum 

ein  ®nbe  Hbt  in  S^raet.—  32)  Dicfer  ganje  Dobbelfa^  lautet  im  ^ebr.  einfai^:  y}  p{<V  et 

non  ei  erit  ober  et  nihil  ei  erit,  in  weldjen  SB  orten  bie  Slu^teger  a?crfc^iebencg  auögcfprocben 
finiien.  Die  V.  G-r.  ^at:  Kai  KpJ/m  ovk  kariv  kv  ahrü.  Der  Slraber:  „Sr  bat  feinen  ißertbeibiger," 
initabluö:  „(i.i  n?irb  ibm  feine  .&ülfe."  ^^aä)  ber  33erl"tcfecrung  beö  bt.  .&ierons)mu«  überfc^ten 
bie  alten  .Hebräer:  Non  erit  illius  iinperinm,  quod  putabat  se  redempturuin.  Dicfer  *^uö(c* 
gung  conform  gab  .§ieron«muei  bie  lateinifci)e  Ucbcrfcßung,  wie  n?ir  fie  in  biefem  5Berfe  lefen. 
5(uguftinu^:  „Unb  er  (ber  Wcffia«)  wirb  ibm  (^crufafem  nämlicf))  ni($t  incbr  angeboren." 
l'oci)  unb  JWcift^l:  „Unb  nicfct  wirb  ibn  angeben  mcbr"  (D.  i.  bie  StaDt  unt»  baä  58oIf).  2Bcnn 
man  inbcffcn  einfact)  beim  Söortlaute  beö  .g>ebr.  jlcben  bleibt,  fo  bürfte  ber  Sinn  fein:  Unb  er 
(ber  Wcffiaei)  ift  nid^t  mcbr  für  fie  (für  ^erufatem  ober  für  ^grael);  b.  b.  ber  Wefftaö  ift  nun, 
weil  er  getöbtct,  nicf)t  mcbr  für  fie  Weffiaei,  fonbern  für  Wintere,  —  welcher  (ginn  »oüfommcn 
mit  bem  ber  23utgata  barmonirt.  —  33)  ^{^^  1JI,3  DV  '^ein  berrfi^cnbeö  a3oIf,  baö  fommen 

T     -  ■    T 

Wirb."  2Dte  genau  finb  bier  bie  5l5mer  bc^eicbnet!  Tic  3crfiörung  ber  Stabt  unb  be^  -öeilig» 
tbumij  erfolgte  jefocb  nidjt  foglcicb,  wie  H  ba^  ^Bolf  uertiient  bcitte,  i'onbern  wegen  bcö  fijebetcg 
(Jbrifti  für  (eine  geinbe,  erfi  »icr^ig  ^abre  nacb  bcffcn  Jofe,  im  3-  70  nacb  Sbr.  ©eburt,    rf<a^- 

^epei    avv  rü  rjyovfiEVU   tu   ep^o/ievc^.  —  34)   riipti^'^    l^pl    »^^'^    fein    SubC    fommt   itt   bit 

©turmflutb"  (Ucberfi^wemmung);   b,  f).  fc^nell,  plo^lid^.    kKKOTrr/aovrat  h  KaraKlva/niJ.  — 

33)  nlDOtJ^  ri^nnj  n^n^ü  rp.""II^1  »«"^  ^i^  S«»"  ®"^e  be«  Krieges  (bauern)  bie 

befcblofTenen  3?erwü|lungen."  SBenu  Jpicronmnuö  bier  bie  bebr.  ^artifel  "1^,  usque,  mit  post 
gibt,  fo  anticipirt  er  tai,  'mcii  bie  ^3)ropbctie  im  ndc^ften  ißcrfe  fagt,  bat?  bie  2?erwüftung  „auf 

immer"  bauern  fod.  V.  Gr.  ical  tue  teäovc  TroXt/iov  avvTeTfi!/fj.EV()v  -ä^ci  ä(j)avia/xolg.  —  36)  9?a(^* 

bem  bie  ^Vopbetie  einen  ebifobifcbcn  2?orfprung  auf  beö  .^ciligtbuniö  33erwüftung,  bie  auf  immer 
bauern  foll,  gemacbt  bat,  fcbrt  fie  wieber  ju  (ibri)iuö  jurücf  unt  fagt,  wa^  in 'ber  einen  nocft 
übrigen  5Dod)e,  ber  70.  namlicb,  aujjcr  ber  3;öbtung  beg  tWefftaö  no^  ©eiteret,  fei  eei  i?or  ober 
nac^"  ber  Jöbtung,  gcfc^ebcn  foll.  Siefagtalfo:  „(£r  (ber 'Wcffia^j  wirb  in  ber  einen  (b.  i. 
testen)  SBocbe  litit  'Bickn  einen  fcjtcn  23uub  f(^lic§cn,"  b.  b.  er  wirb  bie  9teIigion  be«  31. 33., 
n>ic  ti  bie  ^''ropbeten  aujgefagt  baben,  begrünben  burd)  2Bunbcr,  SBciffagungen,  Sebrwei^beit, 
23eifpiel  unb  Äraft,  unb  wirb  fie  begrünben  für  eine  immerwäbrcnbe  Xauer.  Sinige  überfe^en 
tai  >g)cbr.  mit  fflasifAcr  SBörtlicbfeit:  „Sine  SBod)e  wirb  für  iüiele  ben  iPunb  be|lättgen,"  wie 
eö  auc^  bie  V.  Gr.  tbut:  kuI  öwa/KJoei.  ^M^iiKriv  TToÄÄoif  Efiöofiaq  jxia.  Der  Sinn  bleibt  übrigen? 
berfelbe.  —  37)  Die  l'iropbetie  wicbcrbolt  bier,  wa^  ile  i?om  Jobc  beü  5}?effiaö  gefagt  bat,  ni^t 
noc^  einmal,  weil  e^  ficb  üon  fclbft  tiertlebt,  bap  berfelbe  in  bie  Witte  biefer  70.  2öod)e  ju  fe^en 
fei,  inbcm  bie  erile  ^dlfte  beffelbcn  für  i^egrünbung  be^  5?.  -d>.  beftimmt  ifl,  bie  burd)  ibn  no(^ 
bei  ?cb^eitcn  gefd)cbcn  foll,  unb  in  ber  ^weiten  bereits  ba?  Tbfer,  b.  b.  bas  wabrc,  »orbilbltd>e, 
65ott  angcnebmc  Opfer  ein  ®nbe  bat,  bicfeö  (£nbe  aber  uic^t  eintreten  fonnte,  e^e  (Jbriilu^,  ber 

bie  ©rfüttung  atter  ißorbilber  ift,  ben  a;ob  erlitten.  —  38)  Ü'QÜ^  D^VIP^  ^^?  ^^1  """^ 

auf  ber  Binne  ber  ©reuel  ift  ber  23erwüftcr,"  b.  b.  im  Stempel,  ber  nun  nac^  bem  lobe  beg 
Weffta«  ein  Greuel  r^or  f53ott  ift,  baufet  ber  3?erwüfter,  worunter  ber  oon  (üott  gefanbte  Straf- 
engel Ober  ein  (Engel  aus  bem  Sleicbe  ber  ^infterniij  ju  ocrftebcn  ift.  kuI  km.  tö  lepbv  iiiUkvyiua 
rüK  äpriau)asui>.  —  39)  Tinn  ,M^^  ru^cn."    ^^beobotion  las  thitthan  unb  überfe^te:  ««2  sug 

rf/g   awreXeiag  Knipov   awrPxia   öo-dr/aeTni  tTri  ri/v  eprjfiuniv.      Diefc  ^^ropbette  gebort  Uttter  biC» 

jenigen,  beren  (Erfüllung  immer  fortbauert  unb  öor  ben  fingen  5lllcr  fiditbar  ift.  3bre  ©id)tig» 
fett  »erfennen  beiftt,  bie  3Uigen  öor  bem  iiüc^te  ber  Sonne  fdUicfjcn.  3nlian,  ber  ^(poftat,  gab 
fiA  alle  Wübe,  fie  ju  vereiteln,  unb  betrieb  ben  ©ieberaufbau  beS  Tempels  mit  faiferli^en 
.Gräften.  3(llein  bie  glammen  ber  3iad)e  ©otteS,  bie  allentbalben  beroorbra*en,  t*ereitelten  alle 
■iJlufgcbote  menfd)lid)er  Ärcifte.  DionafiuS  fagt  or.  2.  cont.  Jud.  oon  biefem  Sreigniffe:  „2Bir 
Sitte  finb  beijen  Beugen.  3«  unferer  Seit,  »or  20  5a()ren,  ift  eö  gefd)ct)en :  erfenne  barin  ben 
ausgejeic^neten  Sieg'ber  2öa|)rljeit." 


Der  g>ro}j^et  Taniel.  10,  1.  Slnm.  1—2.  579 

Caput  X. 

1.  Anno  tertio  Cyri'  regis  Persarum,  verbnm  revelatiim  est  Danieli 
cognonionto  Baltassar,  et  verbum  verum, ^  et  fortitudo  magna :^  intel- 
lexitque  sermonem:^  intelligentia  enim  est  opus  in  visione.  2.  In  diebus 
illis  ego  Daniel  lugebam^  trium  hebdomadarum  diebus,  3.  panem 
desiderabilem^  non  comedi,  et  caro  et  vinum  non  introierunt  in  os 
meum,  scd  neque  unguento  unctus  sura:  donec  complerentur  trium 
hebdomadarum  dies.  4.  Die  autom  vigesima  et  (juarta  mensis  primi 
eram  juxta  fluvium  magnum,  qui  est  Tigris/  5.  Et  lewavi  oculos  raeos, 
et  vidi:  et  ecee  vir  unus  vestitus  lineis,^  et  renes  ejus  accincti  auro 
obrizo:^  6.  et  corpus  ejus  quasi  chrysolitlms,'"  et  facies  ejus  velut 
species  fulguris,  et  oculi  ejus  ut  lampas  ardens:  et  brachia  ejus, 
et  quae  deorsum  sunt  usque  ad  pedcs,  quasi  species  aeris  candentis:  et 
vox  sermonum  ejus  ut  vox  multitudinis.'^  7.  Vidi  autem  ego  Daniel 
solus  visionem:  porro  viri,  qui  erant  mecum,  non  viderunt:  sed  terror 
nimius  irruit  super  eos,  et  fugerunt  in  absconditum.  8.  Ego  autem 
relictus  solus  vidi  visionem  grandem  hanc:  et  non  remansit  in  me 
fortitudo,  sed  et  species  mea  immutata  est  in  me,  et  emarcui,  nee  habui 
quidquam  virium.  9.  Et  audivi  vocem  sermonum  ejus:  et  audiens 
jacebam  consternatus  super  faciem  meam,  et  vultus  mens  haerebat 
terrae.  10.  Et  ecce  manus  tetigit  me,  et  erexit  me  super  genua  mea,  et 
super  articulos  manuum  mearum.  11,  Et  dixit  ad  me:  Daniel  vir 
desideriorum,  intellige  verba,  quae  ego  loquor  ad  te,  et  sta  in  gradu  tuo: 
nunc  enim  sum  missus  ad  te.  Cumque  dixisset  mihi  sermonem  istum, 
steti  tremens.  12.  Et  ait  ad  me:  Noli  metuere  Daniel,  quia  ex  die 
primo,  quo  posuisti  cor  tuum  ad  intelligendum  ut  te  aüiigeres  in  con- 
spectu  Dei  tui,'^  exaudita  sunt  verba  tua:  et  ego  veni  propter  sermones 
tuos.  13.  Princeps  autem  regni  Persarum'^  restitit  mihi'^  viginti  et  uno 
diebus  :^'''  et  ecce  Michael  '^  unus  de  principibus  primis  venit  in  adjutorium 
meum,  et  ego  remansi  ibi'^  juxta  regem  Persarum.  14.  Veni  autem  ut 
dccerem  te  quae  Ventura  sunt  populo  tuo  in  novissimis  diebus,  quoniam 
adhuc  visio  in  dies. '^  15.  Cumque  loqueretur  mihi  hujuscemodi  verbis, 
dejeci  vultum  meum  ad  terram,  et  tacui.  16.  Et  ecce  quasi  similitudo 
filii  hominis'^  tetigit  labia  mea:  et  aperiens  os  meum  locutus  sum,  et  dixi 
ad  eum,  qui  stabat  contra  me:^^  Doraine  mi,^'  in  visione  tua  dissolutae 
sunt  compages  meae,  et  nihil  in  me  remansit  virium.  17.  Et  quomodo 
poterit  servus  Domini  mei  loqui  cum  Domino  meo?  nihil  enim  in  me 
remansit  virium,  sed  halitus  mens  intercluditur.  18.  Rursum  ergo  tetigit 
me"  quasi  visio  hominis,  et  confortavit  me,  19.  et  dixit:  Noli  timere 
vir  desideriorum :  pax  tibi :  confortare,  et  esto  robustus.  Cumque  loque- 
retur mecum,  convalui,  et  dixi:  Loquere  Domine  mi,  quia  confortasti  me. 
20.  Et  ait:  Numquid  scis  quare  venerim  ad  te?^^  et  nunc  revertar  ut 
praelier^  adversum  principem  Persarum;  cum  ego  egrederer,-^  apparuit 
princeps  Graecorum  veniens.  21.  Verumtamen  annuntiabo  tibi  quod 
expressum  est  in  scriptura  veritatis:^"  et  nemo  est  adjutor  meus^  in 
Omnibus  his,  nisi  Michael  princeps  vester.^ 

1)  di  bleibt  babingctleßt,  ob  bicr  i'ii^  tritte  3abr  bcr  J&crrf(!)vift  bce  Sisrua  überbauet  535  v. 
6br.  efcr  ba6  ber 'Jineinberrfitaft  5:s:5  ju  t^crftebcn  fei. —  2)  b.  b.  ein  2Dort,  baö  ni^t  im 
Jrauine,  fonbern  im  roacbcn  3wi^>^nbe,  mit  tcu  Cbven  scraommen  jvarb;  nac^  Slnbcren :  ein 

2 e* ne r:  ^.  (Schrift.  51.  a:.m.  37 


580  t)er  ^rop^et  Daniel.  10,  1—20.  2lnm.  2—24. 

©ort,  ba#  iicjinf;  in  (Jrfüßunii  ci,cht.  —  3)  (So  war  ein  iicwaltige^  ©ort,  ein  ©ort,  buj!  »cn 
^xc^cn  Mampfen  banbeltc.  9faAYcin  .g»cbr. :  „di  tvar  ein  ijrofjee'.'oeer,"  b.  h.  irf>  fab  ein  i^ropeä 
^ccr.  9?a*  (sjcfenin«:  „c^  betrifft  eine  c(rpf;e  i^efränoinif;."  — -4)  Jpebr.  „unb  ßinfidu  warb  ibm 
in  bem  SBcrtc  (o^er  in  ba^  JOort)  unb  (Stnucbt  in  pcm  'i3cridUc,"  b.  b.  er  erlnelt  mit  bem  3Borte 
unb  (yend)te  ju.aleid)  bie  (£rfcnntnif;  unb  ba?  i'crftänbnif;  beffcibcn.  tcal  ai-irmc  i(Wj}})/  avrC)  h 
-y  o-raaia.  —  -5)  Tte  llrfaAc  bicfer  Iraner  War  wpM  feinc  anbcrc,  alei  bie  fcblimmen  ^Tlad)» 
richten,  rcel^e  Taniel  '.^cn  bem  Srfvictfale  »^cr  (Kimj^efe^rten  Vanf?leute,  »jon  ben  '^cbrduiinitTen, 
bie  \it  ju  (eiben  batten,  ert)ictt.  —  0)  aun-uuter  bie  feine,  belifate  Mo|l  bcr  ä?orne^men  ^u  oer* 

ftckn.  —  7 1  '^P'nn.  Töp<c  'EfTJexfA.  —  8)  S5>abrf*einli*  »icbcr  ©tibriel,  bcr  na(^  Weinun^ 

lunt  Tijrei^crtn?  Moral  17.  8.  unb  Saffian  Collat.  8.  13.  bie  fonberbeitliite  Sori^e  riir  bie  in 
cycfaniienfdHift  bcfinblidien  Hubert  i-^on  (i3ott  übcrfommen  batte.  —  9)  ?t3")J{  Orip?  "*"  ^*^'^'*' 

scn  Ublvii,"  »eldbej;  lct3tere  ©ort  nad)  Cskfcniuo  a(?  Korruption  ♦^on  „Cpbir"  ^u  betrad)ten  ift; 
III.  Reg.  '.'.  JS;  Jer.  10,  U.  V.  Or.  «■  A7J'''7'V  'i^'it.  — JO)  (Jffft  li^n/ifr/f.  Ter  SbrofoUtb 
bat  unter  ben  (Sbelftcinen  einen  (s3(an5,  ber  bem  (yian5e  ber  .2:onne  am  meiften  äbniid)  ift.  "Jtn» 
felm  '-J?otlbiuei  fd^reibt:  Clivj'solithus  est  natune  solaris,  cujus  speciem  aureo  suo  colore  refert. 

De  gemuiis  1.  IL  c.  62.  —  11)  |1*Drt  ^IpD  '.i^tti*  ^^"^  ©etöfe  jlarfcn  ®cräufd)c^,  ober  füe* 

tümmel?."  Tcrefer:  „Seine  SSBortc  tönten  wie  Tonner."  —  12)  ßjott  gibt  {)ier  bcutü*  ju 
crfenrten,  ß?te  woMctcfviilisl  i6m  bie  ©erfe  ber  äuf;ercn  unb  inneren  Slbtöbtuni^  feien,  unb_  mit 
ipeldi"  i^rofjen  cijnaben.aefdhcnten  er  biefelben  5U  belobnen  pfleiit.  Sienim  a  carne  hoc  quod  übet, 
abscindi\uns.  uiox  in  spiritu  quod  delectel.  inveniuius.  8.  ( rreir.  Mor.  od.  9.  18.  —  13)  ^Uben 
unb  .^dvetifer  febcn  dambiM'e?,  £obn  bee  S'.uu5,  für  biefcn  (dürften  an;  Miupertue,  Gafftan 
^■proepcr  einen  (fuj^ei  ber  ivinfternip;  allein  mit  (£lemen^  oon  J){oni  halten  ibn  bie  meiften  i^itcr 
für  ben  2c^ut>eUiü^l  'iPerfteno.  —  14)  Tiefer  'Jtn?brucf  i)1  antbropopatifd>er  'iJlrt;  benn  bei  ben 
Gniieln  !ommen  "feine  lu'.acnfeiticjcn  ©iberfe^üAfeiten  v^or.  (£•?  will  nur  fo  s>icl  fairen,  bajj  bcr 
<2cbut3Cnv\el  "jpcrftene  fiir  ba»  ^4?leiben  bcr  ^-^ritcüte«  i«  'iV'crilen  ;u'fttmmt  war,  ber  Sdiu&cnael 
5i?raelö  aber  fitv  bereu  Jltüdfebr.  i^cibc  SAui^cni^ct  waren  alr^  befdudnftc,  nid)t  aüwtnenbe 
(i5eifter,  iierfdnebcner  ?}Jcinunii,  ^b\u  fieb  teüwCiUMi  nad>  "Jlrt  ber  ^?.^ienfAen  einander  5u  befämpfen. 
(^ie  IciUen  ibre  l^erfAiebenen  Weinuuiien  uno  (VÜrbitten  bem  'Jnierbö*ften  'oor  unc  erwarteten 
tie  SntfAcibunii  t^on  ibm.  Pugna  eorum  erat  conditiunata,  facit  (yrc.acriu6  ',\  i^alentia,  non 
absoluta :  absolute  enim  utraque  pars,  licet  invicem  advevsa.  signat  se  in  voluntateni  et 
fsententiam  Dei.  Tic  Urfad^c  aber,  warum  ^yerfien?  SAul^enc^el  für  ba^  ^^leibcn  war,  modite 
wobl  feine  aubere  iKWcfen  fein,  cs.{i  baf;  bie  'iPerfcr  babur*  cber  ',ur  Srfcnutnif?  cer  wa bren  3ieli- 
jlitju  i^cfübrt  würben. —  15 1  Tae  will  fairen,  fo^iele  lai^  i^ibc  ber  3d)ui3en;U't  '-'on  -yeruen 
Sdiritte  i^etban  für  feine  "SlnfAauuncj  unb  ^?)(einunii  unb  bäbe  auf  bie  ???enf*enber5en,  namentlich 
viuf  ben  :;")?Ci<enten  unb  feine  ?}finifter  (Sinfluf;  i^eübt,  *>er|lebt  fi*,  "JUleei  au^  3"l'^inin^^ '^^ottcjs, 
bamit  rauiel  baburch  bcfto  mebr  jum  (hiebet  unb  *^-lebcn  auiU^tricbcn  würbe.  —  l(»)  9?a*  bem 
^ebr.  fönnte  man  awds  übcrfeijcn:  „^?:'ftdiae(,  bcr  erfte  ber  dürften."  S^  ift  audi  febr  wabrfcfjcin- 
li*,  ba§  ■?L\td>aeI  \c\vi>b[  ber  9?atur,  alö  ber  (>3nabe  unb  JDerrlid^fcit  na*  bcr  Cberile  unter  i^n 
(Suiieln  fei  unb  fomit  bie  erfte  Stelle  unter  ben  >2erapbinen  cinnebme.  G-o  fpredicn  bafür 
befönber?  brci  (Sirünbc  1)  weil  er  in  bcr  'i?lpocalt^pfe  12,  1  bem  \*ucifer  al^  JRepräfcntantcn  bcr 
.^öüe  oici^cnübcriieftellt  Wirb;  2)  weit  bie  .Hird>cibn  jiriuiascoölestisexercitusetsiguiter  Christi 
nennt," fein  i^cftal?  i^cft  aller  (£nj^el  feiert,  unb  bie  '"iHäubivien  ibn  alliKmcin  al^  'JPatron  bcr 
flan5en  .Hircbc  cbren;  o)  weil  iVxi'iliuei  in  feiner  .fi^omilie  „von  ben  (Entgeht"  ibn  an  SBürbc  unb 
Gbre  über  alle  übrii^cn  r^cifier  fc&t.  3Benn  man  ibn  baber  (frjcnjUl  itcnnt,  fo  bat  bie§  bei  ibm 
ben  3inn:  „Cbcrftct  aQer  (£nc;el."  Joan.  Molan.  de  iiii-tur.  et  iniag.  1.  3.  c.  29.  —  17)  uni 
n'vTor  Kurrn-ov 'tKt-'u  —  18)  b.  b.  ibrc  i^efcutuUi^  und  ibre  (Jrfüllun;^  ^iebt  fidi  in  bie  ferne 
^ufunft  binauö.  —  19)  "Diacb  bcr  oiemciufamcn  ■"Wcinunc^  ber  ^^luelci^cr  ii't  biefe  iVcnfi-beni^'ilalt 
fcerfelbe  (iUiU'I,  ber  eben  mit  ranictöercDct  bat,  (s^abricrnämltdK  Ter  oian^c  Clontert  ,acbietet 
biefe  ^hielci^unji,  obwobi  bie  ©orte:  dixi  ad  euui,  qui  stabat  coraiu  nie.  5ur  i^crmutbuni^  füb' 
ren  mb*tcn,  cö"  fei  eine  t»crf*tefcne  f  erfon.  —  20)  (£?  ift,  wie  oben  s^cfavit,  dcrfcj^be  t£niiel,  bcr 
ibn  berübrt  unb  die  iMn^e  Untcrrcdunji  mit  ibm  fübrt.  (£?  ift  dief;  propbctifd>e  ^predtmanier, 
eine  und  diefelbc  'iPerfon  unter  zweierlei  i^c^cidniun^ett  «.nn-^ufübren.  —  21 )  Tanicl  nennt  Xnxi 
(SnjKl  feineu  .feerrn,  tbeiU^  wci^'n  der  boben  ©ürdc  und  Wajeftdt,  in  wcld'-cr  ibm  derfelbe  crfd>ien, 
tbci'lei  weil  er  al^  ^Ibi^fanbtcr  unb  Stelli^ertreter 'sjottcei  ^u  ibm  fam.  —  22)  ©eil  Tanicl 
unc\ead)tet  ber  ftärfenben  i^crübrunii  pon  2eitc  be?  (i\\Ci,t{i  fid>  X:^6)  no*  immer  febr  fdiwad) 
füblte,  berübrte  ibn  biei'er  no*  einmal.  Taniel  foUte  baburdi  noA  fefter  über^nu^t  werben,  ^a.% 
ein  Jpimmel?bote  mit  ibm  redete,  und  folltc  mit  no*  mebr  ^»trauen  erfüllt  werden.  — 23)  Tiefe 
f^raoie  fd^ctnt  ^u  fa.acn:  „Tu  wcii;t  dodi  nod\  wae  i*  dir  jicfai^t  babc'^"  unb  folltc  ben  Taniel 
auffordern,  ild>  an "ba?  (^H'bbrtc  5U  erinnern.  Xtc  »vraiu  erfct^cint  wie  eine  inn-fnüpfunii  bcö 
abiicbrod»cnen  J^aben^  ber  rltebc  mit  bem  neu  aufuinebmcnben.  —  24)  b.  b.  idi  werbe  viud)  fürber 
mid)  verwenden  bei  'öott,  bap  Israel  bcimtcl)rc.  2Ue  Urfad>e  bicfer  fromnten  lUnwcnbun^  fcbcint 


Ttx  ^rop^et  Daniel.    10,  20—21.  %nm.  24—28.  581 

bcr  Umftanfr  betrarbtct  UHM•^cn  \n  mi'nTcn,  bciTcii  er  foiilcicb  crft>ähnt;  näm(ic(\  bap  and)  bcr 
^SiiMitu^cift  (yrifitcnlanbc*  tut  mit  bcm  von  'ipcrficu  vcrlninbcn  babc.  Sirfliit  babcn  amt  ric 
Biblia  ve.üiii  bicfc  Vi'i^virt:  Ciini  eiro  eirrediTor  etc.  — ilo)  „"i)(U^  icb  t>ou  '^UUtc^  Übron  bin» 
jrciiiiuui,  ba  cn'ibicn  bcr  /VÜrft  '^h■icl■^cnian^i^,"  >ro',u  bcv  ''»V'Daiifc  üivnMirtivcrbcu  muf::  um  viiicf) 
ilCjicn  bai^  AOitucbcii  j>*>'»ni>?  \\i  mt(h(n.  t£r  fvracl^  wobl  aiii^  feiner  anbercn  Urfadn'  ^a;U^^en, 
älei  ireil  er  i^laiibte  Mn*  ba-?  i^leibeii  ber  3-^raeliten  im  fremben  l'aiibe  nn-rbe  eber  Me  Sdü-brci- 
tunii  ber  UMbreii  :>UiiiVOn  amt  in  '^irierfu'ulanD  erm^.^;llid^r.  —  i2(»)  nuMninter  „bae  i^uA  rer 
:'>(atb|'d^lü|■t■e  'sHute-^"  ^u  verfteben  i|l,  ",hmi  bem  aiid>  in  ^^n^eren  Jbeilcn  ber  2Arift  bic  ?)(erc  ift, 
ivie  Kxod.  o2.  ;;i2:  Ps.  sCi,  t);  Apoc.  M.  .").  raraiii?  i^ebt  bervor,  baf;  biefer  (in<\c[  C^^abriel) 
unb  Widniel  eine  t£in|utt  in  bie  JKatbfd^lüiTe  (^kUtei^  batten,  bereu  fid)  bie  anceren  iinc\d  nid^t 
erfreuten.  Taf;  aber  ^em  Tviniel  ihmi  biefen  .-KatbfdiliiiTen  .Hnnbe  iiei^ebeu  werben  burfte,  bie 
fclbil  bie  ßuiui  ni*t  befameu,  ^ei^U  f(ar  an,  baf;  'sU^tt  ba«  'hiebet  ränielc;  anfeine  überfdniMn.a- 
lid^e  il^eife  erbbrt  batte.  —  27)  Ta  bie  übrigen  (inju^l  in*t  in  bie  tiefen  ^Itatbfd^liiffe '^nnteij 
cinbran.aen,  \c  s^'ünbeten  tle  ibr  llrtbeil  auf  einen  nierriiien'n  3tanbvunft,  unb  balfen  alfo  ni*t 
,:;u '>3abnel  unb-Widniel.  "^Jan 'oerjieffe  ni*t,  baf;  bier  bie  i^u'^c  rarftedunji  in  meuf*li*cr 
51'eife  l^ori^elellt  n.Mr^,  um  audi  bcn  (iinfaltt.aen  Viebt  \n  jien-^ibren.  —  iJ8)  '?ln>^  biefem  2Dprte 
crbeflt  tlar,  baf;  ?.iii*ael  bcr  Situ^i^eift  bei-  in^lteö  ^uM-ael  a>ar.  (lüben  pefibalb  ebrt  ibn  aud> 
bie  ilirdie  ^m  (£bri|li,  bie  in  bae  iSrbtbeil  ^eracli^  eingetreten  i|l,  ad?  il?ren  3*uOfleift;  Apex-. 
]2,  7. 


Caput    XI. 

1.  Ego  auteni  ab  anno  prinio  Darii  Medi  stabam  ut  confortaretur,'  et 
roboraretur.  2.  Et  nunc  veritatem  annnntiabo  tibi.  Ecce  adhnc  tres 
reges-  stabunt  in  Perside,  et  quartus^  ditabitur  opibus  niniiis  super 
omnes:  et  cum  invaluerit  divitiis  suis,  concitabit  omnes  adversum 
regnum  Graeciae.  o.  Sarget  vero  rex  fortis,^  et  dominabitur  potestate 
multa:  et  faeiet  quod  placuerit  ei.  4.  Et  cum  stcterit,  conteretur  regnum 
ejus,^  et  dividetur  in  quatuor  ventos  caeli:  sed  non  in  posteros  ejus,^ 
neque  secundum  potentiam  illius,  qua  dominatus  est:  lacerabitur  enim 
regnum  ejus  etiam  in  externos,  exceptis  liis.^  5.  Et  confortabitur  rex 
Austri:^  et  de  principibus  ejus  praevalebit  super  eum,'  et  dominabitur 
ditione:  multa  enim  dominatio  ejus.  6.  Et  post  finera  annorum  tbeder- 
abuntur:'"  filiaque  regis  Austri  veniet  ad  regem  Aquilonis  facere  ami- 
citiam,  et  non  obtinebit  fortitudinem  brachii,"  nee  stabit  semen  ejus:'* 
et  tradetur  ipsa,'^  et  qui  adduxerunt  eam,'^  adolescentes  ejus, '^etqui 
confortabant"^  eam  in  temporibus. '^  7.  Et  stabit  de  germine  radicum 
ejus  plantatio:'^  et  veniet  cum  exercitu,  et  ingredietur  provinciam^^  regis 
Aquilonis:  et  abutetur  eis,^  et  obtinebit.  S.  Insuper  et  deos  eorum,  et 
sculptilia,-'  vasa  quoque  pretiosa  argenti,'^^  et  auri  captiva  ducet  in 
Aegyptum:  ipse  praevalebit  ad  versus  regem  Aquilonis."  9.  Et  intrabit 
in  regnum  rex  Austri,-*  et  revertetur  ad  terram  suam.  10.  Filii  autem 
ejus  provocabuntur,"^''  et  congregabunt  multitudinem  exercituum  pluri- 
morum:  et  veniet  properans,^*^  et  inundans:  et  revertetur,^  et  concita- 
bitur,  et  congredietur  cum  robore  ejus.  ^  11.  Et  provocatus**  rex  Austri 
egredietur,  et  pugnabit  adversus  regem  Aquilonis,  et  praeparabit  multi- 
tudinem nimiam,'^*^  et  dabitur  multitudo  in  manu  ejus.^'  12.  Et  capiet 
multitudinem^-  et  exaltabitur  cor  ejus,  et  dejiciet  multa  millia,^  sed  non 
praevalebit. '^^  13.  Convertetur  enim  rex  Aquilonis,^'  et  praeparabit 
multitudinem  multo  majorem  quam  prius:  et  in  fine  temporum,'^ 
annorumque  veniet  properans^  cum  exercitu  magno, ^^  et  opibus  nimiis. 
14.    Et  in  temporibus  illis  multi  consurgent  adversus  regem  Austri:^ 

37* 


I 


582 

filii  quoque  praevaricatorum  populi  tui*"  extollentur  ut  impleant  visio- 
nem,*^  et  corruent/^  15.  Et  veniet  rex  Aquilonis,  et  comportabit 
aggerem/^  et  capiet  urbes  raunitissimas:**  et  brachia  Austri  non  sustine- 
bunt,  et  consiirgent  electi  ejus^^  ad  resistendum/^  et  non  erit  fortitudo.*'' 
16.  Et  faciet  veniens  super  eum^^  juxta  plaeitum  suum,  et  non  erit  qui 
stet  contra  faciem  ejus:  et  stabit  in  terra  ineh'ta/^  et  consumetur^  in 
manu  ejus.  17.  Et  ponet  faciem  suam^'  ut  veniet  ad  tenendum  Univer- 
sum regnum  ejus,  et  recta  faciet  cum  eo:^^  et  filiam  feminarum*^  dabitei, 
ut  evertat  illud:  et  non  stabit,^*  nee  illius  erit.^^  18.  Et  convertet  faciem 
suam  ad  insulas,'^  et  capiet  multas:  et  cessare  faciet  principem  opprobrii 
sui/^  et  opprobrium  ejus  convertetur  in  eum.^  19.  Et  convertet  faciem 
suam  ad  imperium  terrae  suae,^^  et  impinget,"**  et  corruet,  et  non  inve- 
nietur.^'  20.  Et  stabit  in  loco  ejus  vilissimus,  et  indignus  decore  regio :^* 
et  in  paucis  diebus  conteretur,^^  non  in  furore,®*  nee  in  praelio.  21.  Et 
stabit  in  loco  ejus  despectus,^^  et  non  tribuetur  ei  honor  regius:^®  et 
veniet  clam,^  et  obtinebit  regnum  in  fraudulentia.^  22.  Et  brachia 
pugnantis  expugnabuntur"''  a  facie  ejus,  et  conterentur:  insuper  et  dux 
foederis.''"  23.  Et  post  amicitias,^'  cum  eo  faciet  dolum :  et  ascendet,  et 
superabit  in  modico  populo.  24.  Et  abundantes,^^  et  uberes  urbes  in- 
gredietur:  et  faciet  quae  non  fecerunt  patres  ejus,  et  patres  patrum  ejus: 
rapinas,  et  praedam,  et  divitias  eorum  dissipabit,^^  et  contra  firmissimas^* 
cogitationes  inibit:  et  hoc  usque  ad  tempus."  25.  Et  concitabitur  forti- 
tudo  ejus,''^  et  cor  ejus  adversum  regem  Austri  in  exercitu  magno:  et  rex 
Austri  provocabitur  ad  bellum  muitis  auxiliis,  et  fortibus  nimis:  et  non 
stabunt,"  quia  inibunt  adversus  eura  consilia.''^  26.  Et  comedentes 
panem  cum  eo,  contereut  illum,  exercitusque  ejus  opprimetur:  et  cadent 
interfecti  plurimi.  27.  Duorum  quoque  regum  cor  erit  ut  malefaciant, 
et  ad  mensam  unam  mendacium  loquentur,''''  et  non  proficient:  quia 
adhuc  finis  in  aliud  tempus.  28.  Et  revertetur  in  terram  suam**  cum 
opibiis  muitis:  et  cor  ejus  adversum  testamentum  sanctum,^'  et  faciet,  et 
revertetur  in  terram  suam.  29.  Statuto  tempore  revertetur, ^^  et  veniet 
ad  Austrum:  et  non  erit  priori  simile  novissimum.^  30.  Et  venient 
super  eum  Trieres,  et  Romani:**  et  percutietur,**^  et  revertetur,  et  indig- 
nabitur  contra  testamentum ^^^  sanctuarii,  et  faciet:  reverteturque,  et 
cogitabit    adversum   eos,    qui    dereliquerunt^   testamentum  sanctuarii. 

31.  Et  brachia  ex  eo  stabunt*^  et  polluent  sanctuarium  fortitudinis,®' 
etauferent  juge  sacrificium  -.^  et  dabunt  abominationem  in  desolationem.^^ 

32.  Et  impii  in  testamentum  simulabunt  fraudulenter:^^  populus  autem 
sciens  Deum  suum,^  obtinebit,  et  faciet.  33.  Et  docti  in  populo  doce- 
bunt  plurimos:^*  et  ruent^^  in  gladio,  et  in  flarama,  et  in  captivitate,  et 
in  rapina  dierum.^*  34.  Cumque  corruerint,^^  sublevabuntur  auxilio 
parvulo:^**  et  applicabuntur  eis  plurimi  fraudulenter.^  35.  Etdeeruditis 
ruent,  ut  contlentur,'""  et  eligantur,  et  dealbentur  usque  ad  tempus 
praefinitum:^'"  quia  adhuc  aliud  tempus  erit. '"^  36.  Et  faciet  juxta 
voluutatera  suam  rex,^"'  et  elevabitur,  et  magnificabitur  adversus  omnem 
deum :  '*^*  et  adversus  Deum  deorum  '"^  loquetur  magnifica,'""  et  dirigetur,'"' 
donec  compleatur  iracundia:  perpetrata  quippe  est  definitio.'"*  37.  Et 
Deum  patrum  suorum  non  reputabit:^*^^  et  erit  in  concupiscentiis  femi- 
narum,'"^  nee  quemquam  deorum  curabit:  quia  adversum  universa 
consurget."^  38.  Deum  autem  Maozim"^  in  loco  suo"^  venerabitur: 
et  Deum,  quem  ignoraverunt  patres  ejus,  colet  auro,  et  argento,  et  lapide 


Der  ^rop^et  tanitl  11,  1—7.  STnm.  1—18.  583 

pretioso,  rebusque  pretiosis.  39.  Et  faciet  ut  muniat  Maozim"*  cum 
Deo  alieno,  quem  cognovit, "^  et  multiplicabit  gloriam,"''  et  dabit  eis 
potestateni  in  multis,  et  terram  dividet  gratuito.  40.  Et  in  tempore 
praefinito  praeliabitur"^  adversus  euin  rex  Austri,  et  quasi  tempestas 
venict  contra  illum  rex  Acjuilonis  in  curribus,  et  in  equitibus  et  in  classe 
magna,  et  ingredietur  terras,  et  conteret,  et  pertransiet.  41.  Et  introibit 
in  terram  gloriosam,"^  et  multae  corrucnt:  liae  autem  solae  salvabuntur 
de  manu  ejus,  Edom,  et  Moab,  et  prineipium  filiorum  Amnion."®  42.  Et 
mittet  manum  suam  in  terras:  et  Terra  Aegypti  non  effugiet.  43.  Et 
dominabitur  tbesaurorum  auri,  et  argenti,  et  in  omnibus  pretiosis  Ae- 
gypti: per  Libyam  quoque,  et  Aethiopiam  transibit'-'"  44.  Et  faraa 
turbabit  eum  ab  Oriente'-'  et  ab  Aquilone:  et  veniet  in  multitudine 
magna '^^  ut  conterat  et  interficiat  plurimos.  45.  Et  figet  tabernaculum 
suum  Apadno'^  inter  maria, '-*  super  montem  inclytum  et  sanctum:''" 
et  veniet  usque  ad  summitatem  ejus, '-'^  et  nemo  auxiliabitur  ei. 

l)  Ter  Siiiicl  will  bamit  bcm  Tanict  nMlufd^cintiif  511  crfenncn  cicbcn,  bap  er  bic  jRcttunc; 
ani'  bcr  l'öirem^rube  cd.  feinem  5*iit3en!iel  5U  v^cvbvinfen  babc.  —  2)  ßambofc?  52y-öi.'2, 
i'*l'cubo-2meibe?  unb  Tariue  .^iMlvi^'pi?  .")2 1-485.  —  fj)  Xcrrc?  4s.')-4C)4  battc  ni.tt  mir  ijon 
feinem  initer  rciitiicfütltc  3cba^fammcrn  ererbt,  fonbcrn  aiut  felbft  inele  .Hcftbarfeiten  i^cfam« 
melt.  .f-ercbct  IIT.  9fi ;  A'II.  21.  iac\t,  man  babe  ibn  für  ben  reidMlen  .Hi3niii  feiner  ;3fit 
j^ebviUen.  Dlur  burcb  biefc  JReidnbümer  irar  eei  ibm  möi^Ii*,  ein  •'oeer  ?on  7(MMM»(i  i^fann,  (nacb 
Slnccrn  »>on  1,700,000)  nnb  eine  Jvli^tte  ^i  ruften,  bic  bai'  ACin^c  'Vkcx  ^u  bcferfen  f*ien;  Diodor. 
Sicc.  XI.  3;  Aelinn.  XIII.  :];  Pliii.  XXIII.  10;  Ju.stin.  I.  10.  — -'D  Ter -^nn^bct  Über« 
i^ebt  bie  weitere  (yefd^i*te  ber  perfifcben  Wonar*ie  unb  fd^reitet  foi^lcid)  'ocr  bi?  ^ur  neuen  3fit' 
ivenbe,  bie  bur*  '.Jlleranber  b.  (^3r.  eintrat,  ber  bicr  in  biefcm  in-rfc  lU'meint  ift.  —  3)  f.  8,  S.  :^2. 
ii)  \.  Gr.  Kcii  o!'fi  de  rä  iaxara  avrnv .  .  —  7)  b.  b.  ba?  ^Heid)  ii>\i.  in  Irümmer  iicben  unb  in 
3(nberer  ^änbe  fommcn,  al^  bie  ber  ^fad^fonnncn 'Jllevanbcr?.  —  8)  worunter -ptplcmäu^ 
Vaiii,  yiönii^  i^cn  'üle^c^rttcn,  \\\  verfteben  ift,  teffen  .ipcrrfdMft  fidnüdU  nur  über  bicfe?  l'anb, 
fonbern  audi  über  yalaftina,  iPbönicicn,  einen  ibeil  vhmi  'Jlrabien,  über  (Ii^pern,  ^li^rene  erftredtc. 
(£r  bcrrfdUe  oicrjiii  ^uibrc  :-;2;-]-2s4  un^  war  bcr  erfte,  ber  ficb  nad^  bem  Jofe  'Jileranber-?  „AUMtic?" 
nannte. —  9)  (£iner  ber  gelDberrn  ^llfranbcri?,  ber  ale  Stattbalter  rci^icrt,  wirb  ein  nint 
ijröpercj  3Jei*  c^rünben,  al-^  "J'tolcmäui^  "?Iue  ^cr  f^HM\ti*te  ift  beFannt,  taf;  wirfli*  5eleucu^ 
9?icator  :312-ii8l,  Stattbalter  ihmi  5'.^rien,  bur*  bic  (£innabme  i^abtUon»- :',1 2  i\  Sbr.  baei 
fiuifdic  ^>teid^  c^rünbete,  wclcbci^  burd^  bot  Sicji  bei  -ijpfu*  301  s*.  Sbr.  fo  fcbr  erweitert  würbe, 
bap  ee  fi*  »MMn  mitteüänbifdH'n  'Bicere  bii?  ^um  :roibU6  erftrerfte.  —  10)  X^.b.  na*  laujicr  3nt 
werben  fie  fut  rcrbinben  bur*  i'erfd^waiicruuii.  t£>j  i^ef*ab  nnrflid?  fo,  wie  eei  bier  »^orberiiefaiU 
Wirb,  ^un  3-  24'.)  o.  Sbr^  f*Ioj;  5(  n  t  i  o  it  u  e  II.  -I  b  e  o  ö  '!>\>\\  ^i^rien  262-247  mit  i^  t  o  l  e  lii  d  u  ^ 
^bilabelpbu«  i^on  SlciV-^ptcn  2S4-24ti  einen  gricben^t^crtrall,  bemjiemäi;  ber  (irftcrc  feine 
Wemablin  l'aobice  *?er)lof!en  unb  bafür  i^ereniee,  bic  3:od^ter  bee '»ptolemäu?  ^ur  ?5>'ini  iicljmen 

foUte,  —  WeUter    i^Crtrajl    fOi^lcid^    aUv^acfÜbrt    WarD.      ^oi    utra   ra   l-ni  amw  nvuurji/cnvmi.  — 

11)  b.  b.  fie  wirb  bie  burd>  \i>\6>t  iHn-fd>wi.^runpi  j'jebobene  ?3fadU  be?  JHeid>e?  nicbt  aufredet 
balten.  Tic  rs)cfdii*te  faiit,  3{ntiodUi^  Ibco^^  babe  i^er'cnicc  nodi  r»or  bcm  Jobc  ibree  iviter?  ^J^to» 
lemäu?,  wc(d>er  nadi  2  ^sii^ff"  erfoliUf,  farnnit  rem  juniien  Söbudum  '3(utiod>u?  in-rftopcn  unb 
feine  fori;ie  Jvrau  wicber  5u  fi*  jKnommcn,  aber  cbcnbaburdi  fiit  felbft  feine  '^uube  i^\iraben, 
inbem  bicfe  ibn  balb  barnad^  veri^iftcte.  —  12)  Ter  eben  vienanute  jun.ac  2obn  bcö  "jlntiodniei 
Sbeo?  unb  bcr  'i^creniee  warf  fammt  feiner  Wuttcr  auf  i^cfcbl  bcr  Vaobicc  \\x  Tatbue  bei 
21ntio*ia  crmorbet,  Wobin  fie  fid)  aU^  ',u  einer  J^rciftatte  c(eflüdnet  batten. —  13)  sc.  ad 
mortem,  wai  aud^,  wie  eben  ^efai^t  worben,  wirfliA  m  lirfuUuuii  iicaaui^en  ift.  —  14)  b.  b. 
ibr  befolge,  baö  mit  ttjr  con  5le^'.^pteu  iiefommen  unb  je^t  audi  um  i'ie  ^cr  geblieben  war.  — 

15)  3n  bcr  gcwi>bnli(^en  ?E?art:  rn^H  „ibr  i'ater"  ijl  ojfeiibar  bie  ^^unftirung  falfc^.   Q.i 

mu§  ^eipcU:   (^"l^^n  „i^r  Sobn."    /}  rtäivf.  —  16)  b.  ^.  ibrc  Slnbärigcr  unb  Jxlfer.  Kalo 

Kariax'vtjv  nvrtfv.  —  17)  b.  ft.  }ur  ^(jt  bc?  ß)Iüdc^.  Tte  V.  Gr.  5iebt  biefen  "Huebrurf  }um 
ndd^ften  3?erfe,  wobin  er  aflcrfinii^  be||er  fid>  5U  fd>irfcn  fd^eint.  —  18)  Tiefer  Spröfiling  ani 
3?erenicene  Stamme  ift  ibr  33ruber,  ^^tol.  (iuerjutcei  24r-22],  ber  i'oiileid^  nadi  erbaitencr 
9?adnicbt  von  bcin  Uniilürf,  ba;?  feiner  ^diii'^cftcr  br'obte,  mit  einem  •f'cere  aufbra*,  um  biefe  ^u 
retten.  Sr  fam  inreffen  5U  fmit.  Tafur  lief;  er  l'aobice  binriditen,  eroberte  3eleucia,  Silicia 
unb  fajl  ganj  'Jlficn  t?om  Jauruö  bie  jum  ^nbue.    Justin,  hist.  XXVII.  l,    9Jur  ein  ju 


!5S4  T)er  ?)ropt)et  I^aniel.  11,  7— U.  2lnm.  18—39. 

.6aufc  auecictrecfccner  5rufrubr  bkh  ihn  ah,  bie  (SroI>crunii  fid)  511  tra^rcn  unb  bcm  frrifchcn 
^{cid>c  ein"  (Sure  ju  machen. —  19)   M^tD^  /-''i  bic  3?cfte."    Cb  bamit  tie  ^-^auptfcfle,  bas 

^er,  bc^  9tctctH-6,  ober  mehrere  iBiitcn,  ivie  e?  bic  V.  Gr.  eh:  -ä  l-nanjpiynara  annimmt,  ober 

bae  gan^e  i;!anb  ju  v^rftchen  fei,  h(ciht  babiu  gefleöt.  —  20)  DHU}  »10*1^1  „er  n?irb  barin 

■.■    T  T     ^T  : 

fchaltcn"  (a(e  ^err);  Ka\  -ou/aet  iv  frro^f,  —  21)  ^}a&\  bem  i^erichte  reo  h(. -^ierontnnu^ 
bra*te  cv  25(H)  'yötterbilfcr  von  tiefem  »^elr^uge  nach  "JlcjV-U'tcn  utriid,  worunter  auch  ticjenigen 
iraren,  n'clche  SamlnM'e?  au>?  tiefem  ^Aintc  fortiiefctUcvin  hatte,  jrorübcr  bie  i^ean^bner  5leg'.^ptend 
eine  \c[ä>i  y^reute  hatten,  ^a\)  fie  ihm  cen  'D^■^men  „(Sucrjietcö"  (Crn^bltbäter)  i^aben.  —  2"'2)  Ch 
biefe  '!>kfdf'e  mit  in  bie  3umme  ter  (i3olD»  unt>  ^ilbcrbcute  ^u  recf^nen,  bie  er  mit  au?  Spanien 
heimbrad^te,  unb  bie  uidu  UH-nicjer  dU  40,000  latente  (Co  ?ij;iIIionen  ^>ieid>etbaler)  betru.a,  ein» 

i^urechnen  i'eien,  bleibt  Dahingefieüt.  —  23)  Tl'^.tDS  1!3^^'  /-fr  a^irb  ftehen  über  ben  Äi?nig  bc« 

9?orben»<;"  Kn)  alrbc  ariieerai  i-rrq)  ■■^act/ia  t<iv  B'ippä.  Yoö>  uub  3teifchl  übcrfetj.en  ba?  ^ebt. : 
„Unb  er  UMrb  ^cihn  lang  abftehen  vom  Äi^nige  bec  'Dfcrben^."  'Scter  tie  V.  Gr.  no*  bie  i^ulg^ 
überfce.cn  hier  baö  SBort  D^-3tJ'  ,,3'^^i"e  (ani]."    i^eücidu  feilte  aber  O^y^y  „^wti  3»ihrc" 

iielefen  ii^crben,  ba  UMrtli*  bcr  übenvältii^te  .^önii^  von  5in'icn,  '2eleucuö  SaKinicuö 
ij47-2L'7  nad>  'wei  Cwibrcn  von  rem  erlittenen  Sdilaiie  fid^  erholte,  bie  abiU'faüenen  3tcibtc  fid) 
ii'iecer  unterwarf  unt  fojiar  eine  flotte  auerüftete.  —  2'i|  '?iadi  bem  .^ebr.  tann  unt  muf;  man 
nad>  rem  Ciontevte  tibcrfe^icn:  „Unb  er  (ter  .v^önii^  bee 'OJorfeni?)  wirf  einfallen  in  ba?  iRcid> 

beö   iMÖni;'»!?   von   5Üben."      20  ilbcrfet3t  aud^  IbeorotioU:   uai  sict/elaeTni  tig  r/^i^  önui/tinv  rifv 

.inni/tüjc  Vor  TiöTov.  9?ad^tem  2eleucu«?  (lallinicue  mit  fetner  ("flotte  furd)  einen  3turm  vcr= 
uuiUudt  war  unb  mit  5PenitU"U  faum  fein  Veben  jierettet  hatte,  machte  er  _5U  Vant  einen  »^elbjuij 
geaen  '^legvpten,  trurte  aber  von  ':Vtolemäu>?  Sucrcieteö  auf  baji  .^aupt  jicütlayieu,  \o  baf;  er  nur 
mit  weni;^  0}fannfdvift  na*  ^aufe  uuudfebrte  Justin.  -17.  2.  —  2-5)  'l'^Jin*'  „werten  fid)  jum 

Auiei^e  riiften,"  Xie  A\  Gr.  überfeiAt  tiefe^^  ©ort  gar  nidu.  Tic  2 ohne  be?  Gadinicu?  waren 
(2  e  l'e  u  c  u  j  ß  e  r a  u  n  u  -5  -ii-'T-^i'-l  unt  51  n  t i  0  d>  u  '^  t  e  r  '^^  r  0  f;  e  iiu'4-1 78.  i^eitc  ermunterten 
fid)  ^um  ihiege  unt  rüfteten.  Ta  ber  Grftc  im  .Slriege  gegen  "JlttaUu^  von  "iPergamum  turd^ 
in-rgiftung  umgefommen,  ging  51ntiod>u>?  allein  im  Srurmütritt  an  tie  üBtetereroherung  aller 
■»JUvV&c,  bic  in  ter  eben  vcrflofKnen  3>-'it '^htrünnig  geworten.  —  20)  Tic '^HM■dndne  fagt,  taf; 
er  fid)  mit  feinen  .f^ceren  von  ten  obern  ":fMovtn^cn  bcr  wie  ein  Strom  crgoffen  habe;  Volyb.  1. 
V.  c.  fii;  et  wq.  et  Justin.  XXX.  1.  li.  —  27i  -^oebr.  „er  wirt  binüberfci^cn  (t.  h.  über  ten 
Vibanon)  unb  wieber  ^ururffcbrcn."  ')(ad)tcm  er  Gölefvricn  unt  ';'phönicicn  erobert  hatte,  hielt 
er  ild)  ruhig  ten  ©intcr  hinturd)  in  Scleucia,  weil  ').Mo Icmau^^  iV b ilopator  l>i']-204 
•Ariet'nu'vorfd)Kigc  madne.  Ta  man  ictod)  nid>t  einig  werten  fonnte,  begann  tcr  .Hricgi?branb 
auf  tae  5}cuc.  khI  -apt'/natrai  Ka)  Ka^hfroi.  —  2N)  -ipebr.  „uut  Cr  Wirt  fid>  erheben  bi?  ]\\t 
i'eftc,"  t.  h.  er  Wirt  vortringen  bis?  5;ur  rshxn'jfeftuug  'Jlcgvptcuj,  ^)?amen>?  3^^v^ia,  ',wifd)cn 
i:)Ünnocchira  unt  '^Jaja.    nai  av/i-poi-'/aK/'/airai  fwc  r?;.;  ia^rof  «/ror.  —  29)  l^^tDn*  "'"I" 

UMrt  erbittert  fein;"  ä-)ptnvi)>/asrai.  «ptcicmäuo  ^Hnlcpator  war  ein  weibifd)er,  untricgcrifd'er 
??(ann,  tcr  fid)  utm  .SUiege  gegen  'Jlntiod^uö  nur  verftant,  weit  tie  'iJJoth  ihn  ^wang.  —  ?J0)  (ix 
!iog  mit  einem  .t«ecre  von  7o,0()0  Aufjgangcrn,  ."jOoo  :){citcrn  unt  7:)  Glepbanten  gegen  'J(ntiod^u^ 
im  ^<.  217  V.  «Ihr.  —  rjl  i  t.  h.  ta?  ganu^  •t'ccr  wirt  in  feine  ^anb  gegeben  unt  von  ihm  felbil 
in  ten  .Hamvf  geführt  werten.  "JUlioli  verftcht  ta?  bicr  '^Jcfagte  vom  feintlid^cn  ^cere,  tae  in 
feine  «graute  aeratbcn  würte.  Ter  Gontert  erlaubt  cö  aber  nid)t,  e?  in  tiefem  5innc  5U  nehmen. 
32)    rV'^rth  NC'^1  """^  ^'^  Wcnge  (ba?  Jpecr)  wirb  ficb  erbeben."  —  33)   nlN31 

„Wvriabc,  ^cbntaufent,  grof;e  'iJln^abl."    Sr  fd)lug  ba?  .^ecr  be?  5{ntiod>u-?,  obwohl  e?  um  20(K) 
J^ufjgäuger,  ]oi)0  ^){citer  unt  2',i  (ilcvbantcn  ftarfer  war,  unt  fd^lug  c?  \o  gän^lid),  taf;  ''?lntiod)U6    ■■ 
mit"-?foth   entrann  unt  tie  fliebcnteu  Ucbcrblcibfel  feine?  .^eerc?  auf  bcr  ;^lud)t  faft  alle  um* 

famcn;  Pulyb.  1.  V.  c.  7U-SC.;  Just.  XXX.  1.  —  31)  fl];»  ^f'^V    Xicfe  5Borte  bebeutcn 

T  _ 

hier:  (ix  wirt  bie  erlangte  Chcrhanb  nicht  behaupten-,  er  wirt  feinen  Sieg  nicht  verfolgen.  ; 
Ter  ish')'d>id^tfd'rciber  ^suiiin  fagt:  Spoliasset  regnn  Antiochuiu.  si  fbrtunam  virtute  juvispet. 
^Vtolcnräuö  begnügte  fid)  im  Arictcn?vcrtrage  mit  tcr  ,]ururfgahc  ter  'jprovin^cn  Hölefvricn, 
'»Vbönicicn  uut  ':Valdfttna.  ^n}  oi.  loinaximi.  —  3o)  Srft  13  jähre  nad)her,  im  ft.  204,  ba 
^Vtolcmdui?  ^.Pbilopator  bereit?  geftorbcu  unt  ter  cirbpriu',  iV' to  Ic  md  u  ?  (£pip  baue?  2o4-lsi 
riod>  ein  itint  war,  50g  ''^üitiod)u?  wieber  nad^  "^leavptcn.  —  3(ti  ricfer  51u?trurf.  ter  hier 
betcutet:  „nad)  vielen  .^^^hren,"  follte  eigentlid)  am  ^^Infangc  te-?  i^crfec  ftchen.  —  37)  •t'cbr. 
,,tonimcnt  wirt  er  fonimen-."  t-t'/timrai  tia'Kha.  —  3S)  Xa  tc>?  ':Volvbiu?  i^cridU  über  tiefen 
i^eerCiSug  verloren  gegangen,  fo  fennt  man  tie  (^h•öf;e  tiefe?  •C'eere?  nicht.  —  39 )  '?.Vit  'älntiod^u? 
jog  aud)  'J'biliPV'»"?  "s?"  Wacebonicn  gegen ';Vtolemdu?  (Svipbaneö,  unt  im  Innern  te? 
i)leic^c?  gab  c?  iMele,  tie  fid>  empörten  gegen  ten  :){eid)?fan5ler  31gatboelee,  in  bcffen  Jpdnbcn 


Vtr  ^rcpt)et  Xanicl.  U,  U— 20.  2(nm.  39— C2.  585 

tamalei  tjc  j^inu'  '1u\vcnuiii  war.    .^icroir.>iiuu^.  —  10)  !npj7'^Vn3"'Jl31  „un^  Mc  3of>nc 

bcr  'sHMva(ttl>ätu^fn  tcinc-J  iuMfcc  >vcr^cn  fiel)  erbeben."  Uiiiieacbtet  fic  Couren  uurcr  tcr  .C>crr^ 
fcfraft  'Jleiv.H''tfiu\  unter  nniebev  i'ie  feit  ^er  eiuiietretenen  'iMlrnuji  ^ev  iMev  ^Keiite  l1eftlln^cn,  i?ielc 
SBi>Mtbaten  von  ^en  .HiMiiiien  feffelben  erbalten  batten,  enunnten  fie  fieb  ici.u  rennocb,  u^'U'»  fi'^t 
Slntiintui?  entiiev^en,  nabmen  ibn  auf  in  ^un-ufiilcm,  in-rpfli'sVi'"  fnn  •^^'^eer  iinr  bvilfen  ibni  rie 
He  35ur}i  5ion  erobern  Flav.  -Jos.  Auti(|u.  XR'.  ;i;  INilyk  1.  X\'I.     Y.  (Jr.  nai  ol  r'nx  ri-w 

/Miftöjv  Tili'  '/(Uiv  nav  .--aini//anrTai  .  .  —  41  )   rtir  dTf/ani  i>i)(/f7n\     Tunt  fiefen  '.Jlbfvltl  niilCbtCU  ^ic 

Eliten,  obnc  e*^  \n  griffen,  ^en  enlcn  5cbritt  ^nv  (irfiiUnni^  ^er  '.Il> e i ff ajinnji  von  Ten  's>reiieln, 
tk  funt  '.JlntiiH-lnu^  TA',  (ipivbane«:«,  t-en  5obn  fe<?  '.?(ntioebii»5  111.  über\)nfa  foninien  follten; 
f.  S,  '.1-14.  - '1'2}  t.  b.  fie  UHMTen  darüber  in  ^cn  Unteriiiiiiii  lU^ratben.  Kai  arid n-z/oorni. — 
•IfJ)  2cinMä',  ter  ä;vn''tifebe  (^-eirberr,  iveldu-n  '^(ntiocbUtf  bei  "iVinea-:^  an  ber  Cucde  bc»?  CuTfan 
auf  bai^  .*>anvt  siefAlaiien,  \i\i\i  ficb  niit  feinem  •*>eeve  in  l>ie  feile  5taM  ^i^on,  nu^bin  ibni  rann 
Jlntioduei  folj^te  unb  bie  3taft  ju  bclas^ern  be^^ann.  —  l'l)  -^^ebr.  H^iD-tD  "^-J,* -f tn'cftc 

Start,"  JXHM-unter  eben  2iron  ^n  iHM-fteben  fein  dürfte.  Xenn  tie  (sH-fitid^te  fajit,  baf;  '.Jlntiodni-j 
ilCi^en  5iron  U'tl  unc  rafelbft  uidu  mir  tie  trci  nad^jiefent^eten  jvelfberrn  '.?lC;V-U'tenC'  fdMu.^, 
fonbern  audi  ^en  ^copai?  bureb  "JlbfdmeiPunii  aller  ;3ufnbr  von  '.Jtnfu-n  ^ivan;!,  iut  ^i  evjieben. 
^Sofort  fiel  nun  eine  fejle  <taM  nad)  rer  antern  in  fie.'öänte  feij '.Jtntiocbii-«. —  '(->)  ^"\m  ■V'^ebr. 
blop:  V"in3tD  ü^^l  ,.nnt  aud)  rac  i'olF  ter  2lncienvablten/'  b.  b.  UMrD  nidu  3tanc  bviltcn. 

Se  ift  bier  eben  ra?  unter  bcn  brei  i^cltbevrn  ranun-ennc*,  (Srovniv  unb  Wenoflcö  ftebcnbc,  nad)- 
flcfanbte  .^reer  "JleiV.H'teU'J  ^u  verfteben.  —  'IG)  f.  i.  s}ib\\  u.  '^h'.  —  17)  Jöi-~br.  n.  'sir.  „unc  cc 
nnrb  nidu  verniö;ieu,  5tanb  ju  balten,"  — 4S)  "Jlntiod^ue  nnrt  uui^-binbert  fdJaltcn  unb 
iralten.  —  49  •  in  "JVilailina;  h'  rfi  ;//  rav  i'n.it/.  —  aO)  „QS  wirb  utuerliejKn."  l'ocb  wm 
JHeifebl:  „c-ö  ivirb  verbeert  burd)  feine  .*^anb."  />-«;  rf/pffi^z/o-f-rru  ii' 7»/ .^fv/v  «rror.  —  ->!)  (£t 
irirb  mit  bem  'ilMane  unuieben,  "Jlejv.H'ten  iianj  ui  erobern.  —  4^)  „er  wirb  J^rieben  mit  ibni 
fd>Iief;en,"  unb  fid^  ben  3itein  sieben,  al?  banble  er  iian^  veditlid)  mit  ibm.  Ju  bem  Aviebenc"' 
f*luf:e  beu'Oii  ibn  eint  ernftUcbe  -Wabnunii  vom  rinnifdum  Senate.  —  .>r$)  „eine  jun.^e  :;Vrin' 
jeffin, "  Clleopatra  namlid\  feine  loduer.  (ir  gab  fie  bem  inuiicn,  crfl  ^wolnäbri;ien  ':].n"olemä«ö 
(fpivbanee;  ^ir  Aran  i.  ^.  l'.io.  Obre  "Witiiift  ivaren  bie  eben  eroberten  'Provin^'U:  liblef.Micn. 
^HuMüeien,  Cuibda,  5amavia.  ßo  ivarb  ibr  eiuivi'*drft,  fidii  in  "Jleijvr^ten  einen  ;uof;en  'Jlnbani^ 
bei  ^oi  bei  ber  3lrmee  unb  beim  in^lfe  ^u  \>erfcbaffen,  unc  menn  fie  rief;  er^ieblt  bdttc,  ben 
Änabenviemabl  vom  Ibrone  \xi  ftof;en  «ub  ba»?  Mdib  ibm  (bem  '^Intiodmcinämtiit)  in  bie.ddnbe 
ju  liefern:  ut  evcvtat  iliiul.  —  o'i)  „aber  e«*  wirb  nid)t  '.i^eftanb  baben,"  nwj  er  beübloffen. 
Tercfer:  „e^i  wirb  ibm  nidU  ju'ünjieu."  'JlUioli:  „fie  (bie  (£leopatra)  unrb  nid^t  betldubii] 
bleiben."  Tie  <^>efdMdue  \ai),t.  Gleovatra  babe  fieb  mit  ibvem  neuen  ^Hnuable  fo  iiut  ^ufammen- 
flefunben,  ta^  fie  nid^t  mcbr  baran  baebte,  ten  "ilMänen  ibrei^  i^ater?  ^u  entforedum.  kcu  ni  ui/ 
TvnpaiiFiv)!.  —  O'))  „e^  (ba«^  Vanb)  wirf  ibm  nid^t  ^u  Ibeil  werfen."  "Jlllioli:  „fie  (Cleopatra) 
Wirb  niebt  mit  ibm  cJlntiocbu-:?!  balten."  —  oti)  b.  b.  ui  be«  .suiftenläntern.  ti?  julau;^  ibm, 
Me  fammtlidnu  Miiftenlanbev  .«leinafiene,  ja  felbft  bie  tbracifdic  .ipalbinfel  \n  erobern;  Polyli. 
XVIII.  .U.  —  -57)  9iad)  ülliioli:  „(£r  wirb  einen  surften,  ben  er  beütimvft  bat,  anfbalten." 
i'od)  uuf  jlJeifd'l:  „er  nimmt  ein  (fnbe  bnrd^  einen  .»^eerfubrer,  fen  er  verböbnt."  '')^■^d>  rem 
^(bx.  wörtlid):  „unb  ei?  mirb  ibm  ein  ^urft  fein  Sdundbcu  ^nr  :Kube  briui^en."  i<ai  Kara-iiinu 
ai)xin-rar  önnhaimv  nrrür.  "}li?  eine  '^HM'anbtfdHift  von  :>fom  bae  i^eiH^nen  an  ibn  ftcUte,  (iuroiM 
unb  Mleinafien  \\i  räumen,  crwieberte  er;  „Tie  :1ti.Mner  follcn  fid)  niebt  in  bie 'JlniHieiienbeiten 
9lfien?  mifd^en,  jileiebwie  id:  mid)  niebt  um  ^"Ualien  bcfümmere."  "Jluf  riefer-  bin  jiriffen  ibn  bie 
J)fömer  ^n  Vanb  unb  uir  3ee  an,  nnr  Vueiue  2eipio  '^Ifiatifue  fd^hui  ibn  bei  IWiiinefui  auf  ba-? 
«i^aupt.  ^hir  mit  Wnbe  entraun  er  fnrd<  bie  ^•lud\t.  (£r  verlor  in  biefer  5dUad>t  .HiXKi  O.iiann 
nnt  fab  ficb  iie^a'^uuiien,  unter  ben  fd)mäblidM"teu  '-l^eb inivuiiKn  »"^-rieben  ^u  fdWief;eu.  (ir  borte 
von  biefem  jajtc  an  auf,  ber  (sJrcfje  ju  beijjen.    3ein"3obn '^Intioebuo  (^pipbane^  muf;te  al-o 

(^icif;cl  nad)  l'ltom  wanbcvn,  unb  l-'jduo  lalente  an  .Hrieijöfeilen  bcjablt  werben.  —  38)  ^hS^ 

lS  3*C'Mri5~in  „anperbem  ba|^  aud)  bie  Sdunact  auf  ibn  Olntiodiu«?)  ^urüdfebrcn  wirf," 

Ober:   „\\>  i-aii  er  fein  3dMndben  vieiien  ibn  (ben  riMnifd^en  •f'eerfübrer)  niebt  ivieferbolen  wirb." 

TT//})'    in'iKhrriivr    di roi'    t~ia7iin''t/    n'rrCt.      l\>l\-}>.     1,     c.    t't    Liv.     1.    XXXIII.    0.    o\K    4t>.  — 

39)  IV^N  ^p^*!2^  "*i"f  bie  i'cften  feine^^  Vanbe^."    Gr  befet.Ue  fie  mit  Jrnppen,  um  bann 

fid)erer  fie  iirof;eii  '.Jlbjiaben,  bie  er  fen  ^Provin^en  aufcrleiUe,  eintreiben  ui  HMuien.  (ir  vlitufertc 
fcgar  bie  Tempel,  ^ui  (£lvmai-?  toftete  ibm  biefe?  tfoiMi^e  il^iiinif;  bae  l'eben  Jif^iin.  XXXI  l.  2. 

00)  ^Ji'DJI  „er  wirb  ilrauiteln;"   iindtviiaei.     Tief;  c^ilt  von  bem  iBa.^nif;  in  iSlvmaie,  wo 

bie  ?eute  über  ibn  berfielen  unb  ibn  crfd^lui^en.  —  <»1 )  b.  b.  er  mirb  nidu  mebr  fein.  —  (>i)  (£e 
i|"l  barunter  fce  91ntio*ue  älterer  3obn  3eleucuj>  "J-^bilopatov  187-170  5U  vergeben.    O"" 


586  5Der  ^ro})^ct  2)anicl.  11,  20—25.  2tnm.  62—78. 

^ebr.  beipt  c«:  HI^Sd  TlH  tS^JI.I^  H^Djl^^D  „bcr  ba  au^fcnbct  einen  gintretbcr  na^  beö 

l*anbce  3terbe."  (£r  fenbetc  feinen  JRentmeiftcr  ^etioboruä  im  JReicfie  umber,  um  ba^  nötbige 
ftielb  5u"erpreffen,  inbcm  er  iu  bcn  erftcn  neun^ii^ff"  feiner  JRe^icrunj'j  aöjäbrlid)  1000  Xalentc 
naij  9tom  5U  begabten  batte.    2(lö  berfelbe  audt  in  ben  Jemperuon  3er»fiilfni  einbran^,  ftraftc 

ibn  (iJOtte^  •6'iinb  II.  Macc.  3,  4-39.  Kai  ävaarijasrai  EK  -fjQ  /J/C'/f  arrov  (pvrbv  t/'/C  .iaaiAEiaq 
k~i  rijv  hotfiaainv  avrov  -iTapaßtjin^uv,  Trpäaauv  öo^nv  ßaaiAeiac.  —  6fJ)    (£r  rCijierte  JltJÖtf  ^ilbrC 

—  ebne  Sbdtii^fcit,  ebne  3tubm  unb  jlarb  burcb  bic  3:rcuIo|lgfett  ^elioborei,  ber  nad)  ber  ^err» 
fcbaft  ftrebte,  einc^  gerealtfamcn  Jobeei  im  3-  ^~^  ^-  Sbr.  aal  iv  raig  i/uipmr  eKsivaii  cvi  awTpi- 
ßiiGErai.  —  64)  b.  b.  nicbt  in  golge  friegeüfcbcn  Slnfalleig.  (£r  fiarb  namlii^  burcb  ©ift.  V. 
(jr.  ovK  h  TTpoaü-otc.  —  63)  „ein  23eräd)ttid)er,"  bc^  ^eleucue  jüngerer  '-Bruber  5lnticcf>u« 

(£pipbiine6   175-163.     avr/ciTai  i-i    T7/V   iroifiaGiav  ai'rov  siovSEvüi^r/.  —  66)   IiX  SeleUCUd 

einen  Scbn  batte,  remetriu«  nämlid),  fo  fiel  ba?  9ted)t  ber  9?acbfc(ge  nicbt  auf  3tntiocbu«, 
fcnbern  auf  biefcn.  Sldein  barum  fümmcrte  fid^  ber  (Sbrgci^ige  nichts.  SBai?  ibm  jveber  ba^ 
.^eÄt  nocb  bie  (ijunft  bee  33olfe?  einräumte,  bie  föniglic^e  S5>ürbc  nämlicb,  bae  nabm  er  ftc^  felbjl. 
Sr  entflog  auö  9iom  unb  rip,  gejtü&t  auf  ben  53eiiianb  ber  Äönige  Sumeneö  unb  Stttalu«,  ben 

3;bron  tjon  Stjrien  an  fi^.  —  67)  mSt!'^  „mitten  im  ^rieben,"  tt>a^  bier  fooict  beijjt,  a\i 

„unsermutbet;"  h  ei^nvla.  ^  6S)  nlp^p^IlD  »buri^  Äünjle  ber  3?erjtellung."    Sr  rou&'te 

fowobi  jene  genannten  jwei  Äpnige,  atö  ba?  i^olf  burcb  ScbmeiAcIcien  unb  einnebmenbe, 
bejaubernbe  JBeifen  ber  (£pnt>erfation  ju  bcrücfen.  9?acb  bem  2?erid)te  beö  Tiobcrue  3icu(ug 
ging  er  bäuftg  al^  %^rit>atmann  unter  ba^  iuUf,  aj?  unb  tranf  mtt  i!euten  jcber  Äla)|e,  aui$  mit 
ben"  f^remben,  nabm  bie  Veute  freunblicb  bei  ber  .^anb  unb  benabm  ftdi  oft  an]  eine  sJBcife,  ba§ 
ibm  (Einige  ben  3?einamen  'E-ifiav/'/c,  (ber  beftig  3?erlangenbe)  anftatt  'E-i(pnv//g  gaben.  — 
69)  lÖp^'^  ^pl^'H  m^'nn  '/ii^b  bie  übcrfiutbenbcn  ^cere^mäcbte  n^erben  überflutbet 

trerben."  Xie  *i^crmünber  bcei  ficbenjäbrigcn 'J-Moiemauo  $»bilcmetpr  181-145,  Sobneä 
ber  (5leP5>atra  unb  ^??effcn  be>J  3(ntiod)uä,  nn-langtcu  s^cn  biefcm  bic  3ht?Iieferung  ber  al^  Wit» 
gift  ber  SIecpatra  an  5(egopten  gefadenen  ^^roolnH^t.  ta  er  fie  t^erwetgcrte,  fenbeteu  fie  ein 
^eer  ju  bereu  i^efi|}crgreifün_g,  wehte?  jebccb  sMMt  "Jlntiod^us  ^n.nfd>cn  'iViufium  unb  bem  33erge 
dafiue  im  ^s.  171  s.  Sbr.  gcfcblagen  iinirbe.  ^n  einer  ^weiten  3d}lact)t  bd  ^pe(u|utm  fd)lug  "er 
bie  3leg»ptier  auf  bae  .^aupt,  "benabm  fid>  jcboi-b  au-:;  ^olttif  i»  freunblicb  gegen  bic  ?5einbe, 
aU  wcirc  er  ibr  'i3unbc6gcnpffe,  nid)t  ibr  gcinb.  Ter  junge  ^pbiiomctor  fam  fclbfl  ju  i^m  in 
bae  i'agcr  unb  n:*arb  mit  allen  i^civcifcn  ber  Jvreunbfd^aft  uberbäuft.  (£^  erfolgte  bierauf  ein 
S5ünbnii?  5»iKten  "iJlntiodnts  unb  feinem  "JZeffcn.  (>h-ctiitg  unb  Salmct  legen  bas  bier  ßJcfagte 
auf  ^elicboru?  unb  feinen  '^lubang  am,  n,Hid>c  burd)  bic  .siönigc  Slttalu?  unb  Sumene?  befiegt 
n^urben,  fc  baf;  ^InticAue;  ungel)inbert  ben  Zbxcn  beftcigcn  fonntc.  —  70)  Tiefer  dux  foederis 
ifl  na*  Sorncliii?  a  l'apibe  unb  ben  "Jfcucren  eben  ber  junge  "Ptolemäu?  'J'bilpmctcr,  mit  wcldiem 
S(ntio*u<5  ein  i^ünbuif'  einging.  Xenn  aU^  er  ba^^  5?ünbntf;  gefd>loJTen,  befe^te  er  ^''eluilum,  ben 
<2d)lüffcl  3leg?ptcn6  mit  nuifdicr  'Waunütäft,  unb  rücfte  in  ba^  ^umere  be^  l'anbee  i)pr,  weld)cg 
er  oorgeblici)  jwar  für  feinen  5Jcffen,  aber  ber  3]3abrbcit  nad)  für  fid)  felbft  in  33cfi^  nabm. 
^ad>  Salmct  ift  jener  dux  entwebcr  .^clicboru?  ober  ytolcmdu^  Spipb£nei\  ber  '-^ater  bee 
üeincn  ':VbiUMUctpr,  ber  burcfe  feine  eigenen  l'eute,  bie  fcm  ,^nc\(  gegen  eorien  nicbt?  ßhtteä 
erwarteten,  burdi  rsMft  getcbtet  warb.  2lÜcin  ba  btcfer  Job  fidi  [Aon  i.  !^5. 181  i?.  Gbr.,  alfo  fünf 
,3abrc  frübcr  ereignete",  aU  3lnticd)uö  t£pipbane?  ben  Ibrpu  befticg,  fo  fann  er  bier  s^on  bem 
^.'»rcpbcten  nidit  wobl  gemeint  fein.  2bei?bcret  nerftebt  unter  dux  foederis  ben  .6obcnpric|ler  in 
;^urufalem,  bamal?  Tnia?  III.,  weldier  burd?  3lnt:bcbu?  auf  'betrieb  3afpn^,  bee  eigenen 
^ruberei,  abgefe&t  warb  IL  Macc.  4,  9.     Tiefe  'Sccinung  i|l  all5u  gefuitt  unb  papt  nic^i  jum 

ftPlgenben.  —  71  )     aal  n-rrb    rüv   avvuvaiüStuv.  —  7—)    Kn)    tv  t'i'i)-//vig  Kai  er  ttioüi  jrjpo/f  i/iei. 

^ebr.  ,,unb  ungebinbert  wirb  er  in  baei  fette  l'aub  einbringen."  —  73)  -ipebr.  „er  wirb  ben 
llebcrflup  unter  fie  (unter  feine  freute,  feine  ilrtcgcrf^aaren)  au^flrcuen;"  Kai  vTrdp^tv  avmic 
ihnaKoüTzif}.  (ix  plünbcrtc  uub  tbeilte  au?,  wie  ein  feinbliitcr  (Eroberer.  Hierön.  äd  Dan.  X. 
74)  sc.  arccs,  D*')^*!!'^-  ^  •  ^^^'-  '^"'  ^"'  A'/ ''""'"'  /oyiürai  /.oridfioig.  —  73)  nj^"")^! 
„eine  3cit  lang;"  kuI  'tue  natpoh.  9}?it  feinen  wenigen  3:ruppen  fonntc  er  ft(*  nidit  lange  balten, 
umfomebr,  ba  er  fab,  baf;  bic  9legt^ptier  ftatt  bcö  iHclemdu?  ^^bilcmetor  bciJeu  5?rubcr  ^Mole» 
mdu?  'ipbojfon  ]f)9-117  un"  ilönigc  ma*tcn  unb  in  bem  woblbcfcftigten  3llcranbria  gegen 
ibn  uMbrten.  —  76)  (£?  i)t  bier  *oon  feinem  neuen  JvdbUUlf  bic  JHcbc,  bcn  $(ntioc^u6  erörfn'etc, 
benn  i^on  einem  foUten  neuen  ift  erft  i>.  30  bie  ^1?cbc.  SBa?  alfo  »?on  bier  an  bi^  i\  28  gefagt 
Wirb,  ift  nur  ißicbcrbolung  ober  weitere  3lu?fübrung  bc?  bereite  (ikM'agtcn.  — 77)  Tic  2;r"up\5en 
bce  ägt>ptifd)en  Äönig«  fonnten  nicbt  Stcnib  balten  unb  würben  (n  jwet  Sd)lac^ten,  woobn 

fdion  bic  9^ebe  war,  beftegt.  3m  ^cbr.  beipt  e?:  "l!2^*  {sj^l „unb  er  fonnte  nid)tStanb 
galten."  —  78)  Xie  2)iad)inationcn,  bie  ^ier  gemacht  würben,  bc|tanben  eben  in  ben  trügerifc^en 


Der  ^rop^et  Daniel.  11,  25—35.  2Inm.  78—101.  587 

S?erbcifutn(?en  bcö  9(ntipitii«t.  —  79)  ÜBic  9(ntioAiiei  nur  (autcr  l'iebe  unb  J^rcunbfcbaft,  Sd)utj 
unb  i^cilWnb,  [o  Kitte  'iptolcmäuji  ^J.^Mlomctor  (tjiclmcbr  feine  i^ormünbcr)  nur  lauter  (Eri^eben» 
bcit  im  Wunbe.  (Si*  unu 'JKle?  Vüiie  unb  i^erfteduusv  —  SO)  (£?  ift  bief;  jener  :1{ücfut;1/  ^i"f 
jrclcficm  er  in  Ocnifalcm  [o  übel  baiiftc  unb  in  brei  loiien  so.ooo  Wenfitenleben  opferte  IGU  y. 
6br.  I.  MiR-e.  1.  2U--J4;  Tl.  "),  ■)-21.  —  81 )  b.  b.  er  ivib  fidi  at«(  iUTdcbter  beö  Jpeiliyitbum^ 
unb  ber  mofaifdicn  ^){elij^ion  bunt  iVlünberuni^  unb  (£ntwcibunii  be?  lenipcl?  ]n  crfcnnen. 
5Pa>5  er  an  (sklbeeiwertb  raubte,  bereitncte  man  ai\^  isoo  lalente.  —  Sii5)  Ta  natt  bem  '^(b^Uv^e 
be?  'iJlntiodniij  bie  beibcn  i^rüber  'jptolcmäui?  •;]>bilometor  unb  ^l.M}\^?fon  ober  t«ie(mebr  ibrc  4Hn-^ 
münber  fe|1;U'fei3t  batten,  baf:  fic  alle  3ii-^ittradU  bei  5eite  fet.cn  nw  iiemeinfdniftlut  rej^ieren 
fodten,  iVib"  bief!  bem  "JlntiodHU^  neuen  'Jinlaf;,  abermals  einen  ilrieji^uiA  wibcr  "Jlejinpten  ',u 
unternebmen.  l£r  fam  bereiti<  im  näcbften  Ci^tt^ve  Kis  i\  Sbr.  —  8rJ)  2d)on  bama(i<,  al-3 
Slntiodnie'  '?l(eran^rien  belai^erte  unD  für  "iVtolemäuci  ^pbilomctor  feinblid)  jiei^en  iVboefcn  ai^irtc 
KV.»  t».  (£br.,  batte  biefer  ^etfitere  fid)  nad^  ;')lom  um  .irülfe  iiewenbet,  unb  ni*t  »jerv^eben?.  ^){om 
fdncftc  brei  (^iefanbte,  Üaim  'iPopiliu>J,  (iajue*  reeimiuV  unb  tlajue;  .^oftiliviei  mit  ber  mace- 
bonifd)cn  Jvlotte,  nnidie  'Jlcmiliue;  ':Paulu?  foeben  erobert  batte  If.T  o.  (£br.  '^ie  erfd)icnen  i?or 
Slleranbria,  alei  eben  '^Jintiodiu?  na*  abermal  inMIbracbter  (Sroberuni^  ^^iCiPptens«  2(Ieranbria 
auf><  "?Jcuc  belajieru  »volltc.  i^eincm  Unternebmen  war  nun  bie  (i3ren5e  jicftedt.  Ter  f^efanbte 
daju^  '•yoviliuei  erfdiieu  in  feinem  l'aiicr  ^t  l'eufinc  unb  forberte  ibm  bie  aui^enblidlidie  5luf» 
^ebunii  "ber  iH-laj^cruniT  ab.  —  84)  D^flD  G^^V  "^'^'ff^  ^"^"  C£bitbim,"  b.  t  «diiffe  m^n 
SBcften,  worunter  bcfonbcrg  ®riei$entanb,  ^SJ^accbonicn,  3t«lien  ju  ocrjle^en  finb.  —  83)  HIOJI 

„er  wirb  (i^ebemütbiiit)  iier^aj^t  fein."  nal  TmrEtvu&iiaETat..  Ter  ri3mifd)c  (^cibbcrr  501^  mit 
feinem  Stabe  einen  Mreii^  um  feine  ^erfon  unb  fac(te:  „(£t)c  bn  auei  biefem  Älreife  tritt|l,  i^ib  bie 
3tntwort,  bie  icb  bem  Senate  briui^en  foU."  3(ntiod)Ui^  jaubertc  ein  weniji,  füblte  fid)  aber  al^- 
balb  fo  cntmutbii^t,  baf;  er  fai^te:  „3di  will  tbun,  wae  bem  Senate  c^efätliii  i|l;"  Liv.  hist. 
XLV.  12;  Polyb.  XXIX.  II.'— 86)  (Sr  lief;  feine  3Butb  an  3crufalem  au?,  inbem  er  ^uerft 
SlpoUoniu?  mit  22,()0()  Wann  babin  fanbte,  um  e?  ^u  »erbceren,  bie  ^OJcinner  ^u  crmorben, 
SßJeiber  unb  itinber  aber  ju  »crfaufen,  weUter  i^efeM  an  einem  Sabbat  i^otljoiien  würbe 
IL  Macc.  5,  24-20;  beruad)  einen  acwiffen  "Jltbenau?  mit  bem  "Jluftrayie,  bie  mofaifd)c  ^tclti^ionät' 
»crfaffung  aufjuK'bcn  unb  ben  i^eibnifdicn  (i)i3^enbien|t  aaenttjalbcn  im  \!anbe  cinjufübren 

IT.  Macc.  0,  1.  —  87)  nnS  ^^rj/'^JL^  p*  »^"^  *^^"^^  auf  jene  merfcn,  bie  ben  bl.  ^Bunb 
»^erfaffcn  ^aben,"  unb  wirb  fic  tnit  filjren  überhäufen.  (So  ^yXb  bamal?  inelc  ^Jlbtrünnii^c,  felbft 
unter  ben  ^Prieltern  unb  Vcinicn.  —  88)  b.  t).  eine  iTricfli^maAt  i?on  ibm  wirb  fteben  bleiben  in 
^crufalem.  kuI  cn-tpun-a  ff  abrov  ävnaT/'/aovrai.  —  8J))  „fic  Werben  eutweibcu  baet  ^ciliiitbum, 
bie  Sd)ut3webr"  (inMle).  Dcrcfer:  „fte  werben  baei  in  eine  j^reij^dtte  verwanbcitc  •'peilicitbum 
entweibcn."    X^cn  (i^rcuet  ber  IDerwüftunö,  ber  nun  einbrad),  bcfdjreiben  ^cnau  bie  5J3üd)cr  ber 

WaCCabder  I.    1;     II.    G.    —    90)     ««     fif-aa-ijaovaL    Tuv    hvi^elextaijLÖv.  —  91)     kul    dojaovac 

jUfAvyua  7}(paviaiin'i.)v.  5)fan  feiUc  ni*t  nur  einen  bcibnifd)cn  5lltar  an  bie  Stelle  be?  5^ranb- 
cpferaitarcö,  fonbern  opferte  ba'rauf  Schweine,  bicfc  unreinfte  3;bierart  ^u  (£brcn  Jupiter?.  — 
92)  .^ebr,  „unb  bie  ba  am  "i^unbe  frcscln  wirb  er  burd)  Sd)meid)cleien  (»ollenb?)  jum  "Jlbfalle 
brini^en;"  Kai  ol  ävo/mvi'rtx  öLadiimjv  'nTza^ovaiv  tv  ohüi^i/imai.  —  9?5)  ^cbr.  „baei  3>olt  berjenii^cn 
aber",  bie  ©ott  erfennen,  wirb  feftl)atten,  ^T)\Ty,  ""b  (barnac^)  banbcln."    liJan  mujj  ^ier  av. 

Steajar,  an  bie  fieben  maccabd'fcben  33rüber  unb  i^re  ?!}Juttcr,  an  ?:'iattatbiaiMinb 

feine  Söfine  benfen  I.  Macc.  2;  IL  6.  —  94)  6vi>yaovüiv  e^  itoaU.  —  93)  1^{i^"^.3V    Wan 

übcrfee^t  ^ier  gcwöbnlic^:  „unb  fic  werben  helfen  burd)  ba?  Sd)wert."  t)ic  V.  Gr.  nimmt  ba? 
SDort  in  ber  33ebeutun3  „armfeliij  unb  uucilüdlic^  fein;"  äa^tvtjcovat.  —  ^ii»)  „bure^  "Plün- 

bcrung  eine  3cit  lanj]."  —  97)  iStJ^DriD  -Atnt»  wdhrenb  man  Rc  wanfenb  ju  mad)en  fud^t;" 

KoL  kv  tCj  äm-^cvf/mu  ahrnv^.  —  98)  Unter  ber  f leinen  .»pülfe  ift  hier  Wattatbia?  mit  feinen 
Sühnen  ju  oer|let)en,  welche  mit  ibrer  fleincn  '^Intjdni^crfdjaar  wuubcrbare  (£rfolflc  hatten,  ber^ 

steteren  man  in  ber  ganjcrt  2ßcttgefchid)tc  nid)t  ftnbet.  — 99)  n1p*7p^n5  „unter  SAmeichC' 

leien;"  h  öh.Gi^///iaai..  t^ci  in  ber  (^kfchiditc  ber  ?0?aecabder  niitt?  t^orfommt  ihmi  falfdien 
syrübern  unb  i'errdthern  im  .(^»eere  ber  'üDfaccabder,  fo  überfeiit  hier  Terefer:  „bei  bicfen  gefdbr^ 
tidjen  Umildrtben."  '^lllein  ba?  (£infad)|le  ift,  jene?  iBort  „Sdimcicheleien"  im  paffi*:en  Sinne 
ju  nehmen:  „t^et  ben  ^^dimeid)elcien  (fic  man  gegen  bie  Cuiben  anwenben  wirb)  werfen  fid) 
äMele  5u  ihnen  (ben  9)faccabdern)  fd)lagen."  —  100)  „(£?  werben  l.^on  ben  (£rlcu*teten 
Wehrcrc  in  bd?  (Slertb  flür^^cn,  auf  baj;  fie  baburd)  geprüft,  geläutert  nn\>  gereinigt  werben;"  ^«' 

(irru    TÜv   ijvvih'Tuv  äa-i^tv/'/aiivai,    rov    Kvpöxrni   a'v-iwr   nal   rur  tn/J^aadal  Kiü  roi'  aKona'/.vip^/'/ffu: 

L  Macc.  1,  2y-38;  IL  G,  IL  —  101)  Vp  nyi^_  >Mi  jnr  3eit  be?  Snbe?;"  fwf  Kaiiwh 


588  iJer  ^vcp^ü  Daniel.  11,  35—44.  5lnm.  101—121. 

TTipac.  —  102)  1^107  1iy  *3  „bcnn  co  (baucrt)  ncd)  bii^  5ur  bcjiimmtcn  3fif''"  '^''  f"' 

tif  Kcupoi:  Sä  ift  bamit  baffclbe  jicfacit,  Ifa^  in  i'.  oO:  donec  compleatur  iracundia.  — 
103)  9?ari)  3eiii^nit;  ^.^on  J^icriMn^into  unb  Ibcotorct  beutete  man  ba?  »on  bier  bit-  aiio  (£nte 
bce  Sapitelö  (^Jcüiiitc  auf  fcn  2(iitii{)vift.  2((Iein  bicfe  rcutuiui  v^cvftöfjt  ijeticn  Pen  dcutert. 
Gbr^foftomu^,  ^terouomii^  mit  alle  anderen  '^UuMevier  beuten  ii  an\  ^Intiedniä.  —  104)  „er 
ivirt  ncti  erbeben  cicgcn  iePen  ''>3t>tt/'  b.  b.  er  »virb  jefc  Öielii^ton  iierinji  fcbd^en  un^  ftcb  farüber 
binan-iifcßen,  pbiie  5il)eu  btc  Sempel  ber  f4lfd}cn  (iUHter  plünfern,  ane  ten  fe-5  ivabrcn; 

Athens.  V,  6,  —103)   b.  |>.  gegen  bcn  ttja^rcn  ffiptt.    f.  i.  ®r.  —  106)  nlN^S^  „er 

lYirf  UnerbLn-tcä  reben  gegen  ben  (^iett  ibrer  ^iötter."  Xereün-:  „er  trirb  greulicbe  \'drterungen 
au?ftpf;i>n."  sai  '/n'///ati  r-ff)o)Ka.  5facb  Tiob.  Sic.  XXXIV.  1.  fagte  er  am,  er  babe  im 
2l(lerbeilig|lten  bce  Icmpele  ju  jerufalem  einen  5J?anu  mit  einem  ^.Bucbc  in  Der  Jpant>  auf  einem 

ßfcl  reitftt  ftben,  unb  eö  fei  ein  (^fe(,  w^U  btc  3«ben  anbeteten.  -=•  107)  ll^*7Vn*l  »^^  «'''"b 

babei  fici  »obl  befinben;"  kcu  Karev^wei.  —  108)  „bcnn  ba?  l^efitietjene  (65ottef^  9tatbfcb(up) 
nnrt»  auogefiibrt;"  e'ir  yap  awriAnav  -}ivs7ai.  —  109)  'Jlnttocbui^  iroiltc  feine  anDeren  (\)öttcr 
ycrebrt  wiffen,  nU  bie  er  in  3{om  fcnncn  gelernt  battc  I.  Maee.  1,  4o,  —  110)  ^n)  i-ii}vu!a 
)vm/K(:ir.  (£^  ift  ^weifelbaft,  cb  bier  Die  'iPartifcl  anfnüpfenDe  ober  entgcgenfot3cnDc  "l^eDeutung 
bat.  ^\\n  erften  »t-a(Ie  fönntc  man  unter  concupiscenti;\!  foujinarum  „»yrauenluft"  bcn  Tempel 
bcr  Gianda  fCnaie;,  5(naiti£(,  'D^fi^litta,  Die  iunntei  Der  'J3ab\Ucnicr)  vcrftebeu,  wo  ficb  bie  Iod)tcr 
ber  beftcu  Jvamilicn  preisgaben  »Strabon.  XI.  XII,  XV.  Tenn  bctanutlid>  woütc  '3(nticd>u^ 
tiefen  lempd  plüuDcrn  I,  Macc.  0,  1-4.  3"'  auDeren  j^aße  unirDe  man  übcrfcticn:  „C£ra*tcte 
uiitt  auf  bie  '^HHter,  fenbern  auf  bie  l'uft  fcr  J^raucu.''  Xcnn  ec^  ift  befannt,  Daf;  'Jintiod^uö 
obne  5cl}am  unb  2cbcu  .^urerci  trieb.  .ipieroniMnut^  fagt:  Antiochus  lu.xui'iosi.^sinms  fuisse 
difitur  et  in  tantum  dedecus  per  stupra  et  CDrrujitelas  veiiis^'^e  ve.uice  dijrnitatis.  ut  ruiuiis 
<)Uor|ue  et  scoj'tis  publice  jun.ireretur  et  libidineni  snaia  poi»ulo  jirre.^entu  couipleret.  *3?ac^ 
XicDiM-uj  Sicului^  Athen;^.  V.  6,  ftellte  er  einmal  einen  ^Prunf^ug  an,  in  nnii-bem  80  f^e« 
mabliunen  be?  äönigi^  an^  2effe(n  mit  gclDcncn  (^-ufjcn  unf  .loo  ilcbefraucn  auf  3effeln  mit 
ftlberncn  l^ii^'cn  bevumgcfübrt  »urDcn.^  1 11)  bn  irri  Tzdv-a^  iiE)a/.i<v^i,GiTat.  —  112)  D*T^D 

„Den  (^ptt  ber  i^cften,"  »oruuter  trobl  ber  .Jupiter  Capitolinus  ju  *)crfteben  ift,  bem  bie  Jtönier 
ibrc  ciiege  jufAricben  unb  in  Dcffen  Iciupel  fic  bei  Jrtumpb;ügcn  reu  l'orbecr  bintcrlcgten. 
*^^cfanntlid>  uu^ütc  "äditiLHliu;;  ^u  beffcn  CSbre  einen  pradUm^ücn  lempd  erbauen  Liv.  XLA'L  2U. 
Vpdi  unt  JKeifdU  meinen,  Cr  fcnnte  Darunter  aufb  Der  pbbnicifdH-  .^crfulc?,  9?amcni?  i}}felcartb, 
%]\  ücrftcben  fein,  beffcn  iyefte  5lntiod^uc^  nad^  II,  Mae-c.  4,  is  bcfud>tc.  renfelben  ycrcbrten 
bie  maccDonifi.'ben  AUniige  ab^  ibren  5tamnroatcr.  —  113)  cigentlidnn  locu  ejus.    (£r  ane^ 

eine  eigene  Steile,  einen  eigenen  £rt  fiir  feine  in'rebrungcn  an.  —  114)  HV^tD^  nb*!^ 

,  "  ••   :     :     •    :  T       T  : 

"ID^  nl^N'"D,J'*  D*TJ/*0-    t£i»^  K^i"  bunfle  Stelle,  bie  »ocn  bcn  Ueberfc^crn  unD  3(uälegcrn 

febr  s^crfdiicDen  gnipnnucn  iinrb.  Terefer  gibt:  „er  binterlegt  fic  (Die  .vtoftbarfeiten  nämlid)) 
in  Den  befeftigten  Rempeln  ber  greiftäDtc.  Tic  e?  mit  Dem  fremDcn  ''»Hut  bauen.  Denen  ivirD  er . ." 
Vcdi  unb  J)icifri)I:  „fo  tbut  er  Den  »abrbaftcn  in-ften  fammr  Dem  frcntDcn  '^iptt;  wer  anerfennt, 
bcm  ijcrlcibt  er  (£bre  .  ,"  ^lülcli:  „unD  mit  Dem  freniDcn  Wott,  Den  er  anerfannt  bat,  irirD  er 
bie  Wap5im  (Die  fcften  ^laijc)  feii  ju  madicii  fudum,  uud  grof;e  t£bre  uuD  ^TiaM  über  i>ielec( 
jenen  geben,  (bie  bicfelbcn  *ocrebrcn),"  Sahnet:  „er  roirD  Dem  frcniDcn  (lH'>tt,  Den  er  anerfannt, 
eine  fefte  i^urg  bauen,"  ab^  »icbutm^cbrc  dcv^  icmpcls.  Den  er  ibni  baut.  X'n-  Sinn  fdunnt  5u 
fein,  baf;  er  feine  'i!c)len  unter  Den  Sd)u^  De?  Jupiter  (lapitolinui?  ftcllen  unD  "^iX^iw  ebren  iriü, 

ber    Dcniclbcn    anerfennt.      kiu    Tzon/OEi    ro/f   öj^vpioiian/    rc'.iv   Kamov^^  <^,)v   iura    iitiii'  n/JiiT()i('v.  — 

Jlo)  f.  i,  (i3r.  —  HO)  2(ntiodbu3  pcrlieb  Den  abtrünnigen  ^suDen  fowobl  (fbrcnfteüen  alj 
rsUitcr  I,  Macc,  ?>.  .K),  —  117)  TaS  bicr  Tsicfagtc  i|t  nur  ^JCMCDerbolung  Dcffen,  n.\u^  vcn  i\ 
:2l'-2s  gefagt  n.uM'Dcn,  mit  einiger  Srgänuing.  —  IIS)  b,  b.  in  ^uDäa.  f'c  "'/''  )i/v  -"ij  "i^nMiifi. 
1 19)  „UUD  ba><  ^^aupt^olf  (oDcr  .ijauptla'nb)  ber  Si^bnc  ^lmmoui^."  Tic  5(mnu>niter  »raren 
bamal?  Die  ''?}fin"b tigeren  unD  ibr  VauDftrii-b  Der  auegcDcbntere,  —  120)  ^cbr.  „aud>  l'ibiH"r  unD 
Sictbicpicr  tt^areii  in  feinem  (iJefolgc,"  inr^O^-"  Xiefer  ganje  i^erci  lautet  in  Der  V.  (Ir.  fc: 

TT'; 

Koi  Kvpievaei  iv  roif  ä7roKpv(l)Oi?  rnii  ^pvao'v  kui  rov  npj'i'pov,   i^hI  kv  wäftiv  inf&v/ir/roli  Alyi'frrov,  Kai 

hi.Vnov,  K(u  .K'idn'intJi'  tr  to'k;  lixrpu/tacriv  a'rrüi;  --  1 2 1 )  .f^icr  bcgiuut  bcr  (Jugcl  ivicbcr  etn?a^ 
9?cucei  5u  fagen:  Cbne  baber  Stwae  l^cn  Dem  fdnnäblicben  'Jluvs^ing  Dicfc?  j^-clDuigci^  U'  fügen, 
(U'oron  ¥.  ''>0  Die  3U'Dc  n»ar),  gebt  er  auf  Die  jcit  über,  wo  3lntiodni«  mit  Der  iH-ruidUungDCii 
ru'.Dcntbum?  betbatigt  www  3n  i^fittc  Dicfer  feiner  '-i^efcbäftigung,  Die  ibn  jum  iUubilcc'bc^ 
2lntid:riil  mad)tc,  fdirerften  ibn  f'>ierü*te  pom  Tften, —"^Ibfall  ber '^.VtrHier  unter  3(rface?; 
wnb  ppm  9?orbfn,  —  Slbfafl  bcr  5lrmenier,  mW  %xtnm$  ju  ibrtm  itönigc  mact)tcn.  — 


t)er  ^rop^ct  Daniel.  11,  44—45.  2(nm.  122—126.  589 

122)    n^"Tj|  N!Dn3  NV*1  """t"  f  .^icbt  aues  in  iirpilcm  3frnc."    hü)  i/iei  iv -i^viu:,  ttoV.au. 

T         ;  T     ■•    ;  T  t: 

Üi  i|l  bamit  cntwcrcr  tcr  i^li^:llts■^  c\ici,i\\  tk  abtrüniusicn  "Jirmcnicr  unb  ^artbcr  511  \>cnlcbcn 
Tacit.  \ .  8.  Appian.  in  Syriuc.  45.  T.  L,  oDcr  wa>j  ivabrfi.tctnlicl)cr,  t»ic  2cnfunsi  t>cr  .*pälftc 

tcc»  .^ccvci?  unter  l'ofiae  nad>  ^"nibäa  jur  i^cfämvfiuuT  ber  Waccabäer.  — 123)  IJ^^N  ^^HN 

„fein  ';Valviftu'It;"  «ni  rri/^n  Ti/v  oK!ivi,v  (ivrah  iwu'savüK  (£r  ivirb  Kin  Vviiiiv',iit  yorrücfcn  in  eine 
«U\ifnb  'iivifduMi  Wccrcn  am  2?cr;K  bei^  bfrvlii.tcn  -i^ciliiitlntnu^  'jJ.Trvbi^riue  vcrftcbt  unter  bicfer 
(sU'J^cnr  -XW-fovotamien,  ba?  jwifdu-n  Strinncn  (Wccrcn)  lieiit,  unb  l'alt  ec  für  Jll^.■ilMH-^cutcnb 
mit  D")N"nö   ''<?».   ;>].  18,  UHt  bcfanntlid}  '^lntiorfnu^  "feinen  lob  fanb.    Xerefer  oerftebt 

unter  ben  beiben  -Diieeren  bai^  eai^vifcbe  unb  ^erfifek  Weer,  ,^tvifd>en  ti^eldicn  bic  Vanbfd^aft  (£('.>► 
maii?  lieiU,  ivo  ber  lempel  ber  \Viinäa  llanb.  Tai<  ^alafficlt  beutet  er  auf  bie  Aeftlidifeit  ber 
'i'enndbhuu^  mit  ber  (SUntin,  iveUte  '^lutiiHtue;  feierte,  um  ber  iHMbabcnben  yiiniberuiui  fee 
Sempelö  ein  ^>frdn  ju  i^eben.  tlovneliuvMi  Vapibe  betrari^tet 'iJlvabno  al>?  einen  Trt  in  ^"faa, 
ber  ^war  iet5t  nod>  nidit  eriftirte,  aber  cin|l  criftiren  werbe,  ivcnn  Ter  '^IntidMift  tiMumt.  Tenn 
er  beutet,  ira«5  bier  mni  'JlntiiHbui^  i^cfajit  wirb,  <i\\\  ben  '-Jlnticbrift,  nad)  bem  iHMiviniie  btei 
bl.  ^iercninnui^.  —  12 '4)  D^!D'  p3  „^iPifdum  9?h-eren;"  üpn/utaov  tüv  i^a'/Maaüv.    (ih  lä"vt  ficb 

biefc«?  am  ^i?cftcn  beuten  auf  bie  (sU\-(cnb  ^wifd^n  bem  tobten  unb  mittcHanbifdien  Wcerc,  wo  bic 
jVelDberrn  bce  "^Intiodnici:  'iJ.Uolemaux-,  (ihM-aiai^,  "Jiicanor  i^cj^en  ric  Waccabäcr  operirten, 
jvabrenf  ber  ilönii^   in  (£liimaic'   war.    j^ür  biefc  3lnnabme  fprid)t  febr,  wa>5  nun  folc^t.  — 

12o)    C*"1p"^DV  "^n^  "^'ii»  i^er_ac  bcei  berriidicn  ^ciliiitbum^;"   nr  üpoc  ^uiiatir  äy/ov. 

rarunter  wirb  ^cmeinbin  ber  i^cri^  ■?.''ioria  mit  bem  .ipeiHiUbume  v^crftanbcn.  Oene,  wcldu^  bicfe 
iianu'  '^fefe  aw^  reu  Js-elf^Usi  bec*  'Jlntiodnu'  nadi  (ilomai^  beuten,  v»erfteben  barunter  fen  '-i^crfl, 
ivo  ber  Jcmpel  ber  "ifanda  \tant.  (£ji  bliebe  inreffen  immerbin  auffaüenb,  wenn  ber(£nj^cl  einen 
abjiottifeben  Crt  „ein  bcrrlid^cc-  .^^eili^ltbum"  »icnannt  bdtte.  -t^iöi^lidv  baf;  ei^  m  5(eeomlno^aticn 
baiber  iicütcben.  ßalmct  vcrmutbct,  bac^  ül'ort  ^^V  be^cutc  bier  bie  ^tart  „labe,"  wo 
5lntiocbu?  i^eüorbcn,  —  wobl  bie  un;ilürflid>fte  tjonicftur.  'Jltlerbini^^  ftarbJ.}lntioebus<  ^u  labai» 
an  ber  ('>)ren5e  ^wifdnm  'JVerilen  unb  i^^b'.^louic^,  aber  wober  follte  ^iefe  ^tabt  ben  "JJamen  ber 
„beilijien"  babcn'c'  —  120)    „aber  er  fommt  5U  feinem  üntt,"  iVp'I^J/,  b.  b.  e«;  ift  au^  mit 

ibm.  tif(  fwf  ////wi'f  a'vTdv.  9facbbem  bie  iHM-mdbluniiefcier  bei?  'Jlntiocbui^  \V'  übel  auesiefallen, 
bav  ein  alli'^cmeiner  3lniiriff  iie^ien  ibn  lov^bracb  unb  er  *:erwunbet  flüditen  mufite,  war  fein 
Vebcneifabenabaefponncn."  'iJKÜt)  ^■'''•''IiHmu-?  XXXL  11.  ftarb  er  in  3iaferci;  cf.  I,  Macc.  (l. 
l-l(j;  IL  y,  l-:28. 


Caput  XII. 

1.  In  tempore  autem  illo'  consurget  Michael  princej^s  inagnns,  cjui 
stat  pro  ftlii.s  populi  tui:^  et  veniet  tempus  (jiialc  non  fuit'*  ab  eo  ex  quo 
gentes  esse  coeperunt  iisqne  ad  tempus  illud.  Kt  in  tem|)Oi'e  illo  salvabitur 
})Opulus  tuus,^  omnis  qui -inventus  fuerit  scriptus  in  libro.  2.  Et  multi 
de  bis,  qui  dormiunt  in  terrae  pulvere,'^  evigilabunt:  alii  in  vitam 
aeternam,  et  alii  in  opprobrium  ut  videant  semper.''  3.  Qui  autem  docti 
fuerint/  fulgebunt  quasi  splendor  firmamenti :  et  qui  ad  justitiam 
erudiuut  multos,^  quasi  stellae  in  perpetuas  aeternitates.  4.  Tu  antem 
])aniel  claude  sermones,  et  signa  librum^  usque  ad  tempus  statutum : 
pharimi  pertransibunt,  et  multiplex  erit  scientia.'"  5.  ¥A  vidi  ego  Daniel, 
et  ecce  quasi  duo  alii  stabant:"  unus  hinc  super  ripam  fkiminis, '-  et 
alius  inde  ex  altera  ri{)a  fluminis.  (>.  Et  dixi  viro,  qui  erat  idutus  lineis,'' 
qui  stabat  su[)er  aquas  fluminis:  Usquequo  tinis  horum  nnrabilium? 
7.  Et  audivi  virum,  qui  indutus  erat  lineis,  qui  stabat  super  acpias 
lluminis,  cum  elevasset  dexteram  et  sinistram  suam  in  caeliim,  et  jurasset 
])er  viventem  in  aeternum,  quia  in  tempus,  et  tempora,  ot  diniidium 
temporis. '^  Et  cum  completa  fuerit  dispersio'"'  mainis  po])uli  sanoti. 
complebuntur  universa  haec.     8.  Et  ego  audivi,  et  non  intellexi."^     El 


S90  Der  ^rojj^ct  Daniel.  12, 1 — i.  Sinnt,  1—9. 

dixi:  Domine  mi,  quid  erit  post  haec?'^  9.  Etait:  Vade  Daniel,  quia 
clausi  sunt,'^  signatique  sermones  usque  ad  praefinitum  tempus.'^  10.  Eli- 
gentur,  et  dealbabuntur,^"  et  quasi  ignis  probabuntur  multi:  et  impie 
agent  irapii,  neque  intelligent  omnes  impii,^'  porro  docti  intelligent.^ 
11.  Et  a  tempore  cum  ablatum  fuerit  juge  sacrificium,^^  et  posita  fuerit 
abominatio  in  desolationem,  dies  mille  ducenti  nonaginta.  12.  Beatus, 
qui  expeotat,  et  pervenit  usque  ad  dies  mille  trecentos  triginta  quinque.'^* 
13.  Tu  autem  vade  ad  praefinitum:^^  et  requiesces,^®  et  stabis  in  sorte 
tua^  in  finem  dierum.  Hucusque  Daniekm  Hehraeo  Volumine  legimus. 
Quae  sequuntur  usque  ad ßnem  libri,  de  TJieodotionis  editione  translata  sunt. 

1)  9?ad)  bcm  dcntcvt  ift  frier  s*cn  bcr  traiirii^en  3^'^  ^ci"  33crfp(iiiini?  unb  ■SBcbränc^ni^  unter 
5Jnticd)u6  Öltipbaucf  bic  3^cbc,  trclchc  burrf)  bte  i^erwcnbunji  unb  ben  93?ad>tarm  bc?  Snaeld 
Widiact  in  eine  ^tit  ber  ?v»'eube  unb  OMbvie  für  bie  2reucn  überkleben  wirb.  2([Iein  bvt  biet 
i'iclcei  iiefagt  »rirb,  nm?  fid)  leidUer  auf  bie  lee.ten  3fitfn  ber  jcftii^cuSDcU  beuten  Idjit,  \o  haben 
bie  melftcn  SUb^lei^er  »on  jeber  aüee  bier  'ik'fajitc  auf  biefe  letzte  3nt  unb  3(nti  Ar ift gebeutet. 
Gbri^foftiMnuei,  fcwie  bie  au§crfir*lii*en  5lu6lci^er,  3"-M'cvt^Ui^  j^laiMU^.  5^or^>bi>riu^,  ^caliger, 
©rptiue  bauen  an  ber  reutun^  aw^  bie  3fit  bee  'i(ntipdni>5  feft.  3f>nf"  fi^li^t  ^ind)  Terefer, 
fiMvie  Saimct,  ber  jetcd)  bie  aU.^emeincrc  unb  t>pn  jeber  i^eltenbe  'ülu^Icviunii  fcineean-i^ei  itering 
Ktcigit  uub  ale  miM'tifd^c  ivcbl  lUtten  ^u  laffen  fdieittt.  ffi?H'nn  man  baö  'i^efäi^tc  im  3iifai"nmen» 
Kilt'  mit  anberen  ^yrcpbc^eiunjien,  befonber?  mit  beneu  au?  bem  Wunbe  Sbrifli  über  bie  3cr= 
ftörunci  ^erufalem?  unb  fie  leisten  3citen  betrad)tet,  io  erj^ibt  üd)  a(?  9?cfuttat,  ber  iPrppbct  rebc 
junddfit  von  ber  S^it,  bie  fid)  an  bie  jjoraueiiebenfen  Sr"eii:<ui|Te  anf*lief!t,  rebc  aber  fo  bavon, 
ba§  er  ben  31bfd)luf!  bcrfelben  mit  bem  aUiicmeinen  3c'f'^»bc  i^cn^iiTermapen  jufammenfliepen 
Idpt.  Xem  ^M-opbetenautie  fleücn  fid)  bie^fcrnen  (Sreij^niffe,  wenn  fic  aud)  weit  entfernt  ijon» 
finanber  fteben,  \o  n\c\t  jufammen,  bap  fein  Unterf^icb  crfd^eint/  wie  bem  ^(ui^e  bcffen,  ber  in 
eine  ferne  (vH^j^cnb  fiebt,  bie  WetKuilänbe,  bie  weit  noncinanbcr  entfernt  fteben,  wie  an  öiner 
Steile  befinblid)   erfduinen.  —  2)   b.  h.  ber  fid)  annimmt  für  bie  Äinber  feine?  ä>clfeö.  — 

3)  Wiaw  fönnte  ^iefen  2lu?brud  alö  einen  ftjuirlidien,  ale  •'^t^perbcl  nebmen,  wenn  man  nidit 
Wüptc,  wie  aufjerorfentlid^  fdilimm  e?  '^ur  3fit  be^  "Jlnticdine  au^fab.  '^Jian  erinnere  ficb  nur 
an  bie  bauptfäAli*ften  Gbaracteriftica  berfelben:  3i^''^i"yi^)li'^nn,  ber  Steliciion  tcr  inttcr  ]n  cnt» 
fachen  l.  Macc,  1.  43;  (53ö6enppfer  im  Jcmpel  be^?  "^lUerbeiliviften  IL  0,  4;  Statue  bcs  Jupiter 
Ciompiue  am  bl.  £^rte;  i^erbPt  ber  S^efriincibnnii  I.  1,  4(i;  ^^crbrennuni]  ber  bl.  '^üdier  1.  c.  v. 
5^.);  3erufatcm  entriplfert,  feiner  -Piauern  beraubt,  bie  treuen  3(nbäni^er  bee  Wefet^eö  i^eria^t  unb 
aebet^t,  gemartert  unb  pett'btet;   Ucberantwprtuni^  bei?  i!anbe^  an  anbere  inUfer  I.  3,  32.  — 

4)  XicieniiU'n,  bie  im  i3ud)e  (bes  ^ebenes)  llefd^rieben  fteben,  wcrbot  fid)  einee  wunbcrfamen 
(Jefrug,e>?  i.>pn  Tben  erfreuen  unb  mitten  unter  biefen  trauric(en,  ja  entfetjlid)en  iH'rbdltniffen 
Üiettung  finben.  laß  treue  .^duflein  wirf  wunberbar  erbalten  werben,  ja  wirb  grpf;e  Scbladiten 
fd)lagen  unb  ben  9Kimcn  be?  -iH^lfc?  (^pttcc^  erbalten.  3luf  bie  letzten  :^\iitn\  ber  SBelt  gebeutet, 
ift  ber  Sinn  tlar:  ^"seber,  ber  im  Staube  ber  (s^nabe  ifi,  wirb  feiig  werben;  Ps.  (»s,  2',»;  Apoc. 
8,  5.  —  3)  Xeutet  man  biefen  ß^tnjt  ■ipaupti'tücf  auf  bie  anticdn-nifd^e  3f't.  fb  finb  bier  unter 
ben  JPbten,  bie  au?  bem  Staube  ber  (txtt  erwägen,  bie  maecabäifdnn  •g'elben  unb  bie  ibncn 
fplgenben  Scbaaren  ]ü  oerfteben,  bie  aui?  ber  5Bufte  unb  aui  ben  *velfenbi.n'len,  wp  fic  lagen, 
iHpli.lid)  frcriHM-braeben  unb  uneri)örte  l^aten  oerridneteu,  gleid)  WenfdKU  mit  bimmlif*cm, 
unoergduglicbem  l'eben  begabt  Is.  2(3,  lU;  Ez.  37,  ]-14.  £c*utet  man  ce  auf  bie  letzen  3fitfn, 
fp  iil  bier  bcntlieb  bie  '^luferftebung  r'pn  ben  Sobten  au?gefprpdicn.  iTie  letztere  Teutung 
gewäbrt  bier  einen  belfern  Sinn,  inbem  unter  ben  ^uferftebenben  ^wei  "J^arteien  i^cnaniit  werben: 
jene,  bie  ju  ewigem  l'eben;  aubcre,  bie  ju  ewiger  >i;d)maA  auferfteben.    Ter  '.Jluöbrurf  multi  tjl 

bier,  wie  bdufig,  figürlich  ju  nebmen  unb  bebeufet  ,/5lße/' —  6)  D^l,^  p^?*^"''?  "^" '^^^'i''^^ 
Sdimad);"  fic  niaxivr/i'  niön-iov,  —  7)  Tie  bl.  2Biffeufd)aft  ifi  einc  ber  ijpr5Ügliebften  3icr^ftt 
ber  (Sjläubigen  unb  »oermebrt  ibr  3?erbienil  in  3nfni  ber  Unwiffcnbeit  unb  («efetieesernac^läf»- 
figung,  wenn  rlutn  bie  \!ebrbcburftigen  unterriAtet;  f.  11,33.-^8)  kuI  üttö -üv  (hnaiuv -üv 
■no/Mn'  uc  Ol  narypfr  eir  roix  n'tuiru^'  iSap.  3,  7;  Matth.  13.  43;  I,  Cor,  15,  41.  —U)  Xerffef 
crfldrt  bier  fp:  „i^ikj  auf  bie  3"t,  ba  biefee  in  Erfüllung  .-^ebcn  fplt,  wirb  meine  ©eiffagung  bir 
unb  "Jlnbern  unm-rftdublidi  fein.  5llebann  aber  werben  fie  3>iele  lefen  unb  Pbiie  Wiibe  grope 
diuficfrt  in  ben  .^wcrf  unb  Slu^gang  ber  erregten  i'erfpigung  barauci  fd)i.Hnen;"  f.  8,  2S.  Stüein 
in  ben  ai.HM-tcn  liegt  au*  ber  in-febl,  bie  llniffagung  oerfdilpffen  unb  i^erficgelt  liegen  ]n  laffen. 
üpd^  unb  Jlfeifcbl  nebmen  bier  „bei"iegeln"  im  Sinne  rpu  „befidtigeu  unb  für  unr»crfdlfdne  lieber- 
lieferung  feigen."  Sie  fügen  up*  bei:  „Oiidu  aber  foll  bae  i*ud)  uugelefen  bleiben,  im  63egen» 
tljeile  fp'Ecn  ii>ielc  ee  burd)iefen,  recfrt  'oerftefren  unb  Irpft  uub  '-i?erut;igung  baraujs  fd)i3pfen."  — 


Der  fvop^tt  Daniel.  12,  4—13.  2Inm.  10—27.  591 

10)  n^in  n5"iri1  """t'  '^^^  SiurtctU  irlrt  nrf)  mehren;"  fwc'5'f5nA:'^^""T' ^"'^''''O' ««' '^'*'i"^»'i'^f 

V  }r(jmc.  —  II)  jn-un  Suiicl,  lra^rfc^cinIicI)  .2clnil?cniicl  bcr  'iVrfcr  iinb  Wricd)cn.  —  12)  bc8 
jij^i«*;  f.  ](),  4.  —  tÜ)  .^cbr.  „iinb  er  fvrad)  511  beut  Waiuif  .  ."  mi  dTTf  rCi  ärAin.  Tit 
mit  \.'iinu'n  beftcibctc  Wann  ift  (sUibricI  10,  '>,  t>cr  J^-raiicnbc  vibcr  einer  ter  beiben  (£nflcl,  oter 
nach  ber  iUiUv  bcr  'JVrovt^et  Taniel,  irelitc«?  Vettere  nubr  bcn  (lontert,  befcuber?  i^  h  für  fid) 
bat.  ''JJait  Voit  unb  ;)(ei|\tl  ift  WatHtcl  Der  J^rai^enbe,  nnidie  Weinunii  fd)»erlid)  mit  ^ureid)enben 
(^künbcn  bcunefen  »erben  maci.  —  l'l)  f.  7,  üä.  (fj  ift  bamit  bie  Jeitbaucr  ber  antiod)enif*cn 
Wrciiel  I.  Mat'c.  1.  57;  4,  52  aniKU^UU,  infoferne  man  ba?  (i^efajUc  im  oben  be5eid)neten,  mehr 
literalen  ^Sinne  nimmt;  bie  ^eitcauer  beci  .'iJlntidn-iil  aber,  wenn  man  ee  smmi  bcr  (ee.ten  ,}cit 
frflart  Aime.  I.'J,  5.  Ter  (£niic(  i^bt  fomit  auf  bie  J^rai^c  nur  eine  tbeiln^cife,  feine  complcte 
SIntUHMt.  renn  e^  Uxo,  im  Mfatbfd^IuJTe  'siottce,  baf;  bie  3cttVeriobe,  nMnn  bicfe?  SlUe?  eintreffen 
nnirbe,  mn-boriien  bleiben  fodtc  Matth.  24,  :u\;  I,  Cor.  2.  '.).  —  lo)  4i}cnn  bajs  äufjerfte  (£(cnb, 
bie  ^crftreuunji  be?  !i>c(fe<<  i^etommen  fein  ivirb,  bann  wirb  bie  flrofje  '.^lenberunt^  crfolijen.  Stuf 
bie  icßte  Jcit  vicbcutet,  ift  bcr  ^inn:  ÜBcnn  bie  Jerilreuunci  bci^  iH^fe?  3«<i"iiel  rtf^nbet  unb 
baffclbe  in  bie  itirdic  ffiotteö  einj^civiuflcn  itt,  bann  wirb  bicfce:  Sdle^  erfüllt  werben,    h  tu 

avvrf/_ta\iiivni  thanKoiyKoa/toi'  yvioaovTUL  Träi'Tu  Tavra.  —  IG)  ^^H'ttt  läfit  bcn  'iPrOpbctcn  i}ClX  2?iclc3 

fcrbütlt  unb  i?erbori]en,  bamit  man  ci^  bcfio  bcutlidicr  erfcnne,  baj5  ibrc  '»Probbctic  nidn  von 
ibnen,  fonbcrn  £*on  ibm  aui^iicl)e. —  17)  9{ad}  311Iioli  fräi^  bier  Tanid  um  ndbcrc  Umfiänbe 
be^  (gefällten,  c\leti^  aU  fai^te  er:  „3Ba^  ij!  baei  JDciteve  ber  i5ad)c'c"'  tI  rä  iiaxara  Tnh7uv\ 
I^aniel  battc  i^crne  einen  foId)cn  Scfcluf;  bcr  ''^."'repbetic  oernommcn,  welAc  ein  ^elicö  üicftt  auf 
tag  f^ian.^e  (geworfen  babcn  würbe.  —  18)  Taniel  wirb  mit  pcrncincnbcr  Slntwprt  befdneben, 
weil  ©Ott  bai<,  'iocai  i^crbori^en  bleiben  foUte,  ibm  nid)t  offcnl>arcn  wollte.  —  19)  -g^ebr.  „biö  jum 
Snbc  bcr  3ctt,"  b.  b.  bi'?  jur  Erfüllung.  —  20)  11,35. —  21)  Tic  iöi.M'en  werben  e«  nidu 
cinfebcn,  warum  ßJott  fo  fdtrcdlic^c  rinßc  über  fein  i^olf  fommen  laffe,  unb  werben  baei,  xoOii 
ibnen  jum  .^cilc  bicncn  foß,  5U  ibrem  2?erbcrbcn  anwcnben.  —  22)  3ntc,  bie  fid)  um  baä 
ßiefctj  unb  bie  ^rcv^bcten  befümmern,  fte  fleifjiii  erforfdjen,  ermllicb  nad)benfcn  über  bie  geoffen» 
bartcn  9Babrbcitcn,  biefe  werben  ces  gar  gut  cinfclien,  bap  SlUc?  fo  fommen  muptc.  —  23)  (£^ 
wirb  bier  ba?  SUifbören  be^  Cpfcr«  unb  ba^  Slufftellen  be?i  (ijogicnbilbces  jufammengefteUt, 
obwobl  Srfterce  um  ein  f)albc6  Zs^\>x  frübcr  ju  fc^cn  ift.  2?on  eben  ba  an  i'inb  bie  129Ü  Sage, 
Weldic  30  Sü^re  aui^ma^en,  ju  bercdincn  ;  f.  7,  25.  Tenn  »Jon  ber  5(ufftetlung  bcr  Statue  bc« 
Jupiter  CUnnpiu^  am  15.  (ja^leo  (9Joi\)  167.  i?.  Gbr.  bis  jur  9leinigung  bc?  l^cmpcle«,  am  25. 
6a?lcx»  KU  jvibicn  |ld)  nur  3  ^5.  1()  3:agc,  b.  b.  1105  5:agc,  (Eben  biefe  Jfit  *-''on  30  3*i^r  t»irb 
bann  audi  »erlaufen  unter  bcn  cyrcucln,  bie  burd)  ben  5lntid)rift  jum  inn-fd^ein  fommen.  — 
24)  Tiefer  i>crlängcrtc  -I crmin  t^cn  45  lagen  bcfagt  bcn  Untergang  unb  Üob  bee  9lntiod)u^, 
fowie  bie  Slufrcibung  ber  ü^rifd)cn  .g>ccre  unter  l:imotbcuei,^accf)ibee!  linb  (sjorgia^  I.  Macc.  5  ; 
IL  9,  12-24.    3n  ber  legten  ^txt  aber  bebeutet  e^  ben  (^rturj  unb  Untergang  bee  2(ntic^rtftei. 

23)  J^ebr.  flD'^  „bu  aber  ge^'  jum  (£nbe,"  b.  b.  leb'  no^,  Vxi  bie  3nt  bcinc^  Snbee  gefommcn 

i|l.  —  26)  Xic^  ijcritcben  ^beoborct,  iuitablu?,  Wcnod)iu?,  ^Vreriuö  »on  ben  ruhigen  Jagen 
bcö  (^reifenalter^,  bie  bem  Xaniel  nc^  gegönnt  finb;  Slnbere  aber  nebmcn  eö  t?on  bei  JRubc  im 
®rabe,  welcher  Sinn  allerbingg  bem  Söntcrt  anpaffenber  erfei^cint.    Tie  V.  Gr.  ^at  bier  no^ 

ben  ^Beifag' '  f'"*  y^^P  ^/fifpai  Kai  upai  elg  ävan7JipuGtv  awreldac,.  —  27)   Tl^'lljl^  "ll/tD^n  i>^^ 

wirjl  auferfte^en  ju  beinern  ^oofe,"  b.  b.  ju  bcr  bir  beftimmtcn  ^crrücftfeit;  Kai  ävaaTt/ay  el^  töv 

K/J/pöv  aov. 


Caput  XIII. 

1.  Et  erat  vir  habitans  in  Babylone/  nomen  ejusJoakim:  2.  Et 
accepit  uxorem  nomine  Susannam,''  filiam  Helciae  pulcliram  nimis,  et 
timentem  Deum:  3.  parentes  enim  illius,  cum  essent  justi,  erudierunt 
filiam  suam  secundum  legem  Moysi.  4.  Erat  autem  Joakim  dives  valde, 
et  erat  ei  pomarium  vicinum  domui  suae;  et  ad  ipsum  confluebant 
Judaei,^  eo  quod  esset  honorabilior  omniura.  5.  Et  constituti  sunt  de 
populo  duo  senes  judices*  in  illo  anno;  de  quibus  locutus  est  Dominus;" 
Quia  egressa  est  iniquitas  de  Babylone  a  seniorilms  judicibus,*  qui 
videbantur  regere  populum.     G.  Isti  frequentabant  domum  Joakim,  et 


592 

veniebant  ad  eos  omnes,  qui  habobant  judicia.  7.  Cum  autem  populus 
revertisset  per  meridiem,  ingrediebatur  Susanna,  et  deambulabat  in 
pomario  viri  sui.  8.  Et  videbant  eam  senes  quotidie  ingredientem, 
et  deambulantem:  et  exarserunt  in  concupiscentiam  ejus:  9.  et  ever- 
terunt  sensum  suum,  et  declinaverunt  oculos  suos  ut  non  viderent  caelum, 
neque  recordarentur  judiciorum  justorum.''  10.  Erant  ergo  ambo  vul- 
nerati  amore  ejus,^  nee  indieaverunt  sibi  vicissim  dolorem  suum: 
11.  erubescebant  enim  indicare  sibi  concupiscentiam  suara,  volentes 
concumbere  cum  ea:  12.  et  observabant  quotidie  solicitius  videre  eam. 
Dixitqui  alter  ad  alterum:  13.  Eamus  domum,  quia  hora  prandii  est. 
Et  egressi  recesserunt  a  se.  14.  Cumque  revertissent,  venerunt  in  unum: 
et  sciscitantes  ab  invicem  causam,  confessi  sunt  concupiscentiam  suam: 
et  tunc  in  communi  statuerunt  tempus,^  quando  eam  possent  invenire 
solam.  15.  Factum  est  autem,  cum  observarent  diem  aptum,  ingressa 
est  aliquando  sicut  heri  et  nudiustertius,  cum  duabus  solis  puellis, 
voluitque  lavari  in  pomario:  aestus  quippe  erat:  16.  et  non  erat  ibi 
quisquam,  praeter  duos  senes  absconditos,  et  contemplantes  eam.  17.  Dixit 
ergo  puellis:  Afferte  mihi  oleum,  et  smigmata,  et  ostia  pomarii  claudite, 
ut  laver.  18.  Et  fecerunt  sicut  praeceperat:  clauseruntque  ostia  pomarii: 
et  egressae  sunt  per  posticum  ut  afferrent  quae  jusserat;  iiesciebantque 
senes  intus  esse  absconditos.  19.  Cum  autem  egressae  essent  puellae, 
surrexerunt  duo  senes,  et  accurrerunt  ad  eam,  et  dixerunt:  20.  Ecce 
ostia  pomarii  clausa  sunt,  et  nemo  nos  videt,  et  nos  in  concupiscentia 
tui  sumus:  quam  ob  rem  assentire  nobis,  et  commiscere  nobiscum ; 
21.  quod  si  nolueris,  dicemus  contra  te  testimonium,  quod  fuerit  tecum 
juvenis,  et  ob  hanc  causam  emiseris  puellas  a  te.  22.  Ingemuit  Susanna, 
et  ait:  Angustiae  sunt  mihi  undique:  si  enim  hoc  egero,  mors  mihi 
est:'"  si  autem  non  egero,  non  effugiam  manus  vestras.  23.  Sed  melius 
est  mihi  absque  opere  incidere  in  manus  vestras,"  quam  peccare  in 
conspectu  Domini.  24.  Et  exclamavit  voce  magna '^  Susanna:  excla- 
maverunt  autem  et  senes  adversus  eam.  25.  Et  cucurrit  unus  ad  ostia 
pomarii,  et  aperuit. '^  20.  Cum  ergo  audissent  clamorem  famuli  domus 
in  pomario,  irruerunt  per  posticum  ut  viderent  quidnam  esset.  27.  Post- 
quam  autem  senes  locuti  sunt,  erubuerunt  servi  vehementer:  quia  num- 
quam  dictus  fuerat  sermo  hujuscemodi  de  Susanna.  Et  facta  est  dies 
crastina.  28.  Cumque  venisset  populus  ad  Joakira  virum  ejus,  venerunt 
et  duo  presbyteri  pleni  iniqua  cogitatione  adversus  Susannam  ut  inter- 
ficerent  eam.  29.  Et  dixerunt  coram  populo:  Mittite  ad  Susannam 
filiam  Helciae  uxorem  Joakim.  Et  statim  miserunt.  30.  Et  venit  cum 
parentibus,'*  et  filiis,  et  universis  cognatis  suis.  31.  Porro  Susanna  erat 
delicata  nimis,  et  pulchra  specie.  32.  At  iniqui  illi  jusserunt  ut  discoope- 
riretur'^  (erat  enim  cooperta)  ut  vel  sie  satiarentur  decore  ejus.  33.  Fle- 
bant  igitur  sui,'*"'  et  omnes  qui  noverant  eam.  34.  Consurgentes  autem 
duo  presbyteri  in  medio  populi,  posuerunt  manus  suas  super  caput  ejus. '^ 
35.  Quae  tlens  suspexit  ad  caelum:  erat  enim  cor  ejus  fiduciam  habens 
in  Domino.  36.  Et  dixerunt  presbyteri:  Cum  deamlmlaremus  in  j)omario 
soli,  ingressa  est  haec  cum  duabus  puellis:  et  clausit  ostia  pomarii,  et 
dimisit  a  se  puellas.  37.  Venitque  ad  eam  adolescens,  qui  erat  abscon- 
ditus,  et  concubuit  cum  ea.  38.  Porro  nos  cum  essemus  in  angulo 
pomarii,  videntcs  iniquitatem,  cucurrimus  ad  eos,  et  vidimus  eos  pariter 
commisceri.     39.  Et  illum  quidem  uon  quivimus  compreheudere,  quia 


Der  5Jropt)ct  Daniel.  13,1—5.  iMnm.  1— 4.  593 

fortJor  nobis  erat,  et  apertis  ostiis  exilivit:  40.  liaiic  autem  cum  appre- 
Iicntligiseinus,  interrogavimus,  quisnam  esset  adolescens,  et  noluit  indicare 
nobis:  hujus  rei  tcstes  sumns.  41.  Credidit  eis  inultitiido  quasi  seiiibus 
et  judicibus  i^puli,  et  condemnaverunt  eam  ad  mortem."*  42.  Excla- 
mavit  autem  voce  mauiia  Susanna,  et  dixit:  J)cus  aeterne,  qui  abscon- 
ditorum  es  cognitor,  qui  nosti  omnia  antequam  fiant,  43.  tu  scis 
quoniam  falsum  testinionium  tulcrunt  contra  me:  et  ecee  morior,  cum 
nihil  horum  fecerim,  quae  isti  malitiose  composuerunt  adversum  me. 
44.  Exaudivit  autem  Dominus  vocem  ejus.  45.  Cumque  dueeretur  ad 
mortem,  suscitavit  Dominus  spiritum  sanctum  pueri  junioris,  cujus  nomen 
Daniel:'^  4(3.  p]t  exclamavit  voce  magna:  Mundus  ego  sum  a  sanguine 
liujus.  47.  Et  conversus  omnis  populus  ad  cum  dixit:  (^uis  est  iste 
sermo,  quem  tu  locutus  es?  48.  C^ui  cum  staret  in  medio  eorum,  ait: 
Sicfatui  filii  Israel,  non  judicantes,  neque  quod  verum  est^"  cognoscentes, 
condemnastis  tiliam  Israel?  49.  Revertimini  ad  Judicium,  quia  falsum 
testimonium  locuti  sunt  adversus  eam.  50.  Reversus  est  ergo  populus 
cum  festinationc,  et  dixerunt  ei  senes:-'  Veni,  et  sede  in  medio  nostrum, 
et  indica  nobis:  quia  tibi  Dens  dedit  honorem  senectutis.-'  51.  Et  dixit 
ad  eos  Daniel:  Separate  illos  ab  invicem  procul,  et  dijudicabo  eos."^ 
52.  Cum  ergo  divisi  essent  alter  ab  altero,  vocavit  unum  de  eis,  et  dixit 
ad  cum:  Inveterate  dierum  malorum,  nunc  venerunt  peccata  tua,  quae 
operabaris  prius:  53.  judicans  judicia  injusta,  innocentes  opprimens, 
et  dimittens  noxios,  dicente  Domino:  Innocentem  et  justum  non  inter- 
ticies.  54.  Nunc  ergo  si  vidisti  eam,  die  sub  qua  arbore  videris  eos 
colloquentes  sibi.  Qui  ait:  Sub  schino.^^  55.  Dixit  autem  Daniel: 
Recte  mentitus  es  in  caput  tuum:  Ecce  enim  Angelus  Dei  accepta 
sententia  ab  eo,  scindet  te  medium.  ^^  56.  Et  amoto  eo  jussit  venire 
alium,  et  dixit  ei:  Semen  Chanaan,  et  non  Juda,  species  decepit  te,  et 
concupiscentia  subvertit  cor  tuum:  57.  sie  faciebatis  filiabus  Israel,  et 
illae  timentes  loquebantur  vobis:  sed  filia  Juda  non  sustinuit  iniquitatem 
vestram.  58.  Nunc  ergo  die  mihi,  sub  qua  arbore  coraprehenderis  eos 
loquentes  sibi.  Qui  ait:  Sub  prino.^'^  59.  Dixit  autem  ei  Daniel:  Recte 
mentitus  es  et  tu  in  caput  tuum:  manet  enim  Angelus  Domini,  gladium 
habens,  ut  secet  te  medium,^'  et  interficiat  vos.  GO.  Exclamavit  itaque 
omnis  coetus  voce  magna,  et  benedixerunt  Deum,  qui  salvat  sperantes 
in  se.  61.  Et  consurrexerunt  adversus  duos  presbyteros  (convicerat 
enim  eos  Daniel  ex  ore  suo  falsum  dixisse  testimonium)  feceruntque  eis 
sicut  male  egerant  adversus  proximum,  62.  ut  facerent  secundum  legem 
Moysi:""*  et  interfecerunt  eos,  et  salvatus  est  sanguis  innoxius  in  die  illa. 
63.  Helcias  autem  et  uxor  ejus  laudaverunt  Deum  pro  filia  sua  Susanna 
cum  Joakira  marito  ejus,  et  cognatis  omnibus,  quia  non  esset  inventa  in 
ea  res  turpis.  64.  Daniel  autem  factus  est  magnus  in  conspectu  populi  a 
die  illa,  et  deinceps.  65.  Et  rex  Astyages  appositus  est-'^  ad  patres  suos, 
et  suscepit  Cyrus  Perses  regnum  ejus. 

1)  Tiefe  r^ei'*icftte  ercij^nctc  tut  in  bem  ^citr^^itmc  t'Cf  crftcn  bvct  ^uibrc  bcv^  5(ufciUbaIiej< 
!raniel6  in  i^vibi^lon.  <c\e  ftebt  bcjjbvilb  in  ber  rlMnifiten  'Jlu^ijabc  bcr  LXX  am  ^InfanjU'  ber 
^rop^etie  Tanielö.  —  2)   W)^  ,/-iUc,"  ganj  berfelbc  5tamc,  mc  jener  bcr  Stabt  Zü\a- 

V.    Gr.    2o)anvva.  — 3)    Trpö?   ahrbv   npoqiiyovro    ol    'lov(^ami.      Vit    ^l'^^Cn    bielten  ilit  itn  ihn, 

.qleicl>fam  umc  an  ibren  cberf^en  (^ü^rcr.  3?ct  ibnt  nntrben  fpwoM  bie  iiottr^ricnftli^cn  aU 
rivtterliitcn  i^erfammdnuKn  tjebaltcn,  bvi  '??atntitobcnofiM-  ibntn  bic  J^reibcit  i^cnvibrtc,  nacl) 
i^rcni  (ikfe(,'.e  ]ü  leben.  —  4j   xal  ä-iCtix^iiaav  ölu  -j)ta,Vv7ti>oi  ek  mv  '/.(KW  KjjiTai.     Ter  "iUy-i' 


i 


594  Der  ^rop^ct  Daniel.  13,  5—48.  Slnm.  4—20. 

bru(f  „5Mtcflc"  ift  {)tcr  mcfcr  im  amttid&en,  aU  im  n^crtticf en  «Sinne  ju  ncbmcn.  5(ttem  9(n^ 
fd)fine  nai^  waren  tie  beiten  9!}?änner  nod)  feine  öircife,  n)ot)l  viber  fianfen  fte  im  oDrtierütfteu 
üJfaunejialter.  —  3)  Tlan  tt>ei§  nicöt,  »ann,  tt>o  unb  ju  n-^em  ®ctt  bie  i)\a  im  Jerte  folt-jenben 
S5?orte  gefprDcf)cn  {)at.  Snteffcn  ftimmen  fie  ganj  mit  bem  überein,  roaö  Seremiaö  29,  22  fagt: 
Ponat  te  Dominus  sicut  Sedeciam  et  sicut  Achab,  quos  frixit  rex  Babj'lonis  in  igne,  pro 
eo  quod  fecerint  stultitiam  in  Israel  et  nioechati  sunt  in  uxores  amicorum  suorum,  foiüie 
mit  bem  23,  14  ®efagten:  In  prophetis  Jerusalem  vidi  similitudinem  adulterantium  et  iter 
mendacii.  ITie  alten  iRabbinen  wollen  fogar,  biefe  bciben  falfcben  ^rcpbcten  «ebeciaö  unb 
2ld)ab  feien  bic  beiben  9^id)ter,  üon  benen  bier  bie  JRebe  Hieron.  in  Jer.  29,  22;  allein  mit 
llnrcd)t,  bcnn  bie  .^inricbtung  jener  ift  ganj  i?erfd)icben  »cn  ber  biefer  le^teren.  —  6)  Sßetc^' 
eine  fdiredlicbe  Serantwortung  liegt  in  bem  51crgernif[e  biefer  9}?änner!  3ii  cinfi"  3fit  tt)D  afle 
(Sreigniffe  fo  ernftlid)  unb  nacbbrürflid)  jur  23uJ5e"crnuTbnten,  gaben  fie  ba^  2?cifpiel  ber  i^itten- 
tcfigfeit,  «nb  jwar  mitten  unter  ben  >fieibcn.  —  7)  ii:;tatt  mit  aller  3(nftrengung  nacbjubenfen 
unb  ju  forfcben,  wie  fte  in  bcn  einjelnen  ^änbcln  baei  recbte  Urtbeil  fällen  mi>d)ten,  »erfentten  fte 
fic^  gan^  in  bic  Webanfen  ibrcr  finnlicben  \!iebe.  —  8)  Karavewyfih'm  nepl  ahrf/c  „fie  waren  ganj 
burdbftpcben  unb  burcbwübU  ticn  ber  ^i'cibenfcbaft  für  fte."  Xerefer:  „Sie  waren  rafenb  in  fte 
t^erlicbt."  —  9)  2Delct)'  eine  3?erwci(bliclntng,  i^crbcrbtbeit  unb  9Jieberträdjtigfcit  fe^t  es  »orau«, 
bap  fie  ju  bem  ftbredlid)en  gre^el  cinanbcr  bie  ^anb  boten !  ^in  äJcrbrefbcn,  über  wel^e^  fie 
ale  Ölic^tcr  ba^  Urtbeil  ber  Steinigung  Lev.  20,  10;  Joan.  S,  5  au^jufprci^en  batten,  wollten 
fie  obne  «Scbam  unb  Scbeu  gemeinfd)aftlid)  unb  unter  gegenfeitiger  .^ülfeleiflung  begeben.  ®cgen 
fold)e  Ungebeuer  erfd)einen  jene  Sünber  Wie  Unfd)ulbige,  »on  benen  ^^Via^  29, 15  fagt:  Quorum 
sunt  in  tenebris  opera  et  dicunt:  Quis  videt  nos  et  quis  novit  nos? —  10)  (£ö  ift  jweifelbaft, 
cb  fie  bamit  fageu  wollte:  3*  begebe  ein  tobcewürbigc?  i^crbred^cn,  ober  icb  werbe  jum  3:obe 
terurtbeilt  werben.  1?enn  nad)  bem  ©efc^c  war  Sobeeftrafe  auf  SbebruA  bcftimmt.  — 11)  eine 
bcroifcbe  51ntwort,  bie  mit  golbenen,  in  ©bclfteinen  gefajjten  2?ud)ftaben  gefd)rieben  ju  werben 
terbient.  Sufanna  wollte  lieber  bie  (£bre  unb  baei  \!eben  verlieren,  al^  fcbn^ei"  fünbigen.  Sbr?* 
foilomuö  fagt  h.  de  Susanna  barübcr:  „Sufanna  tu-racbtete  ba^,  waei  fie  borte,  weil  fte  ben» 
jenigen  fürditcte,  bem  nid)t?  verborgen  war;  benn  falfd)e  Jcugcn  fönncn  woblben  JJiuf  »erleben, 
nid)t  aber  ba?  <S3ewiffen  tobten."  2Bie  Weit  erbabcn  |lcbt  Sufanua  über  bie  römifdie  l!ucretia. 
SBäbrenb  i'e&tere  in  bie  »erbrecberifdie  Sbat  einwilligte,  um  nicbtt^on  bem  iserfübrcr  2;arquiniu3 
gebranbmartt  ju  werben,  verweigerte  Sufanna  bie  (Sinwilligung  gcrabeju.  SBäbrenb  jene  bie 
(ibre  bi>ber  acbtcte  alö  baö  ^eben,  i>erad)tete  biefe  bic  Sbrc  fowobt  al?  ba?  Scben.  SBäbrenb 
l'ucretia  bie  3{üdfid}t  ani  Slcligion  bei  Seite  fe^tc,  galt  biefe  in  bcn  Slugcn  ber  Sufanna  Sitten. 
5lugu|linuö  de  civ.  Dei  I.  18  fagt:  Quod  Luoretia  seipsam,  quoniam  adulterium  pertulit, 
etiam  non  adultera  occidit,  non  est  pudicitife  charitas,  sed  pudoris  intirmitas.  —  12)  Sor^ 
iteliu^  a  i-'apibe  bemcrft  bier:  Potuisset  Susanna  in  tanto  periculo  intamire  et  mortis  nega- 
tive se  habere  et  permittere  in  se  eorum  libidinem,  modo  interno  actu  in  eam  non  consen- 
sisset,  sed  eam  detestata  et  execrata  fuisset,  quia  majus  bonura  est  fama  et  vitaquam  pudi- 
eitia:  unde  hanc  pro  illa  exponere  licet.  Itaque  non  tenebatur  ipsa  exclamare,  uti  docet 
Dominicus  Soto  (de  just.  1.  V.  qu.  1.  art.  5.)  et  Navarrus  (Manual,  c.  16.  n.  1.).  Quod 
ergo  exclamavit,  nulloque  modo  libidinem  eorum  in  se  permiserit,  actus  fuit  insignis  et 
heroieae  castitatis;  talis  enirn  est,  malle  mori  quam  pollui.  —  13)  (£r  öffnete  bie  ft)artcn= 
tbürc.  Wie  es  t*erabrebet  worben  war,  bamit  Ci5  ben  Slnfdjein  bättc,  ber  Jüngling,  bcn  fie  aU 
5lHn-brcd)er  wollten  gelten  laffen,  fei  burd;  biefe  cntpobcn.  —  14)  Xiefe  i^efwanbten  fonnten 
unb  follten  bur*  ibre"  i){cd)tf*affenbeit  unb  ibrcn  guten  ÜRuf  einen  (Sinbrud  auf  ba^s  3?olf  mai^en 
unb  9;)Ntleib  in  ben  .(perlen  berj^orrufen.  Taf;  fte,  wie  Vo&i  unb  ?Heifdil  meinen,  3e»sni§  ^^tr 
ibren  biaberigcn  JRuf  ablegen  follten,  läfjt  fid)  awif  ber  citirten  Stelle  Deut.  22,  15  fcincewcg^ 
folgern.  (£iii  folcbe?  3fupii)  würbe  aud)  nicmalei  gegolten  baben,  —  13)  Xie  (£ntfd)leierun3 
galt  aU  ein  3ci^en  ber  'iJlnflage  über  ebelicbe  Untreue  Num.  5,  18.  —  IG)  Xicfe  .^erabnabme 
"beg  Scbleierii  galt  aU  eine  S^ranbmarfang,  bic  einen  fo  überwältigcnbcn  Sinbrud  auf  bic 
^Tsbrigcn  mad)te,  baj?  fte  fid)  nid)t  entbaltcn  fonntcn  ^u  weinen. —  17)  'S)? acb  Lev.  24,  14 
mujjten  bic  Jeugen  immer  bie  .§änbc  auf  ben  Slngcflagtcn  legen.  ^}fad)  i^örauu:?  bitten  fie  babei 
bic  aSortc  ]u  fagen:  „Xeine  '^oi^beit  bat  bid)  ium  tobe  gebraut,  ntdit  wir,"  —  18)  Va  bie 
:;)?id)tcr  bier  al«i' 3ciigen  auftraten,  fo  entfd)ieb  ba?  Urtbeil  be?  i^olfcg.  —  19)  Taniel  war 
bamal^  fd)on  ein  gewacbfener  Jüngling,  inbcm  ja  bereiti^  brci  ^abxt  über  feinem  Unterrid)te  in 
allen  ®iffenfd)aftcn  i?orübergegaiis3cn  waren,  (iorneliu?  a  Vapibe  gibt  ibm  bereite  ein  2Uter 
oon  24  fjabren.  SBenn  ibn  iiibcffcn  ber  bl.  ^^gnatiue  im  i^ricfe  an  bie  9^?agnefter,  fowie  aud) 
ibeoborct  cap.  I.  Ezech.  unb  lornicllue'  einen  Änaben  »on  12  ^tabren  nennen,  fo  liejien  fte 
fid)  burd)  ben  'iluebrud  ber  gried).  Ueberfepng :  naiöapiov  veurepov  beftci^en,  ber  inbejfcn  9?ic^t« 

beweift,  weil  baö  bebr.  Söort  'T7\  weld^c«  »on  Xaniel  1,  3  gebraust  wirb,  fowoM  Jüngling» 

alei  Änabe  unb  Äinb  bebeutet.  Sinen  Änaben  bätte  man  bier  in  ber  33olf^oerfammlung  gewifj 
nidit  reben  laifen.  —  20)  rö  aa<j)tx  „ba«  Offenbare."  Seinem  oon  ®otteg  (üeij^  erleudjteten 
i^erftanbe  erf^ien  bie  ganje  Slnüage  unb  ^roccbur  ate  offenbarte  ^iiä^tn  fatfdjcr  Snjic^t.  — 


J)er  ^rop^ct  Tianitl   IS,  50—65.  2lnm.  21—29.  595 

21)  nicfrt  bic  jivci  5(nfläiicr,  fcnbcrn  bic  anbcrcn  5(c(tcflcii.  —  22)  rö  Tpe^ßciov.  Daniel  &atte 
bamali^  fiten  bcn  Stuf  unb  bie  (£bre  bo^cr  (f  inilcftt  unb  aBci^bcit.  --23)  ävaKpivü  oiVo/r  „i(fe 
>T?i(l  fic  craminivcn."  —  24)  i'-»  (T.vä-oc  „unter  einem  '•WailivKiuni."  Wvin  beipt  biefen  53aunt 
aiicft  lentist-us.  (fr  fcf>un|jt  ein  jäbe?,  wcMriecbenbe*  -f^ar^  aiu\  bviei  liefe  bärtet  unp  u"«  9iaucbcrn 
bicnt,  unb  träi^t  frcimal  im  ^ai^n  »ifrücbte.  Seine  '^kilalt  ifl  bie  ber  (Jicbc  unr  ierebintbe.  — 
2-1)  Ter  j^riecb.  Ueberfeeier  madUe  bicr  ein  5üDrt|>iel  unb  bebicntc  ftcb  bepbalb  eineii  Sluebrucfe^, 
ber  bem  Crii^inal  oielleicbt  nicbt  eiiien  \x\\r.  3luf  ieben  »lau  mufj  ber  5lue'^ruct  fic^ürticb  iiencm« 
nten  n''erben,  mit  ber  33ebeutunii  cineei  „uerfebdrften  ß3ottc^t^eri(tteei."  —  26)  i-ii  irph'ov.  (£d 
ifi  biep  bie  Steineiche,  bic  felb)!  im  Sinter  ibre  '-J^Idttcr  bebdlt.  2(uiiu|1(nu«t  (vid  bicr  sub  pruno 
(serm.  1242  de  temp. ),  TOcfjbalb  aud)  mebrereUcber|'e(jer  c^eben:  „unter  einem  '^Pflaumenbaume." 
Sclb)^  5(flicli  überfeßt  fc,  cbn^obl  bie  Unrid^tt^^fcit  Diefer  ^e?art  iianj  offenbar  ift.  —  27)  -fuacu 
ae  fieaov,  öTt)f  i^o/.n^pslay  vuäc  TkM  ©ortfpict  ift  bicr  ficbtbar  roie  oben.  —  28)  ^^^aä)  Deut. 
19.  IS  »erfielen  bie  falfcfeen  ^fwiien  bcrfelbcn  Strafe,  n>elcf)e  auf  ba^  i^erbrecfeen  ciefe&t  n?ar, 
bellen  fic  bejid^tcten.  (£d  traf  ile  a(fo  lobcciftrafe  Lev.  20.  lo,  »abrfiteinlicb  bic  Steini^unij. 
29)  ireldKr  i^  im  (v^ried>.  be^  »aticanifdien  Sobcr  bcn  ^hifani^  bc?  nädiften  (5a^>itele  bilbct. 
Unter  3J|lr»a.qe»^  ift  bier  Snrarare^  IL,  ber  aud)  Tariu^  Webu^  bcijjt  unb  Sobn  bej  mcbifdicn 
Äönig^  9(|toäi^ei^  war,  ju  t^crileben;  f.  5,  31.  Sein  Job  fällt  in  baö  3*ibr  ">■'»<»  r*.  (ihr.  ®enn 
man  bicjen  ^er*  bae  ncidMle  (Sapitel  be^qinncn  läfu,  rvcii  alle  5Babrfcfeeinli(^feit  für  ilcf)  bat,  fo 
cntbalt  er  }Uiiteid>  bie  ^etlimmunq  ber  ^cH,  in  n?eldie  bie  füefcfeicbte  bcö  ndcbi^en  Sapitel?  ^u 
fc^icn  ift.  (£5  i|l  bic  erjle  JHecjierunopeijcit  be^  Äü'nigi?  l£s)ru?.  (Siniite  wollen  ibn  fcier  abi^cfonbert 
belaiTcn  unb  perfeg.en  bie  folijenbe  ©efd)ic^tc  in  bie  Slegierung^jeit  Soilmerot>ad)ö  ober  :öal» 
taiTar^;  f.  5,  1. 


Caput    XIV. 

1.  Erat  autem  Daniel  conviva  regis/  et  honoratus  super  omnes 
amicos  ejus.  2.  Erat  quoque  idolura  apud  Babylonios  nomine  Bel:^  et 
iinpendebantur  in  eo  per  dies  singulos  similae  artabae  duodecim,^  et 
oves  (^liadraginta,  vinique  amphorae  sex.^  3.  Rex  quoque  colebat  eum,^ 
et  ibat  per  singulos  dies  adorare  eum:  porro  Daniel  adorabat  Deum 
suum.  Dixitque  ei  rex:  Quare  non  adoras  Bei?  4.  Qui  respondens, 
ait  ei:  Quia  non  colo  idola  manufacta,  sed  viventem  Deum,  qui  creavit 
caelura,  et  terram  et  habet  potestatem  omnis  carnis.  5.  Et  dixit  rex  ad 
eum:  Non  videtur  tibi  esse  Bei  vivens  Deus?  An  non  vides  quanta 
comedat  et  bibat  quotidie?  6.  Et  ait  Daniel  arridens:  Neerresrex;  iste 
enim  intrinsecus  luteus  est,  et  forinsecus  aereus,  neque  comedit  aliquando. 
7.  Et  iratus  rex  vocavit  saeerdotes  ejus,  et  ait  eis:  Nisi  dixeritis  mihi, 
quis  est  qui  comedat  im pensas  has,  moriemini.  8.  Si  autem  ostenderitis, 
quoniam  Bei  comedat  haec,  morietur  Daniel,  quia  blasphemavit  in  Bei. 
Et  dixit  Daniel  regi :  Fiat  juxta  verbum  tuum.  9.  Erant  autem  saeer- 
dotes Bei  septuaginta,  exceptis  uxoribus,  et  parvulis,  et  filiis.  Et  venit 
cum  Daniele  in  templum  Bei.  10.  Et  dixerunt  saeerdotes  Bei :  Ecce  nos 
egredimur  foras:  et  tu  rex  pone  escas,  et  vinum  misce,  et  claude  ostium 
et  signa  annulo  tuo:  11.  et  cum  ingressus  fueris  mane,  nisi  inveneris 
omnia  comesta  a  Bei,  morte  moriemur,  vel  Daniel  qui  mentitus  est 
adversum  n(>s.  12.  Contemnebant  autem, ^  quia  fecerant  sub  mensa 
absconditum  introitum,  et  per  illum  ingrediebantur  semper,  et  devora- 
bant  ea.  13.  Factum  est  igitur  postquam  egre&si  sunt  illi,  rex  posuit 
cibos  ante  Bei:  praecepit  Daniel  pueris  suis,  et  attulerunt  cinerem,  et 
ctibravit  per  totum  templum  coram  rege:  et  egressi  clauserunt  ostium : 
et  signantes  annulo  regis  abierunt.  14.  Saeerdotes  autem  ingressi  sunt 
nocte  juxta  consuetudinem  suam,  et  uxores,  et  filii  eorura:  et  comederunt 
omnia,  et  biberunt.  15.  Surrexit  autem  rex  primo  diluculo,  et  Daniel 
£  e  (^  n  e  r :  ^.  (Sdjrif t.  2t.  St.  III.  38 


596  Vit  5)r^>|^^ct  Daniel.  13,  1—2.  5tnm.  1—2. 

cum  eo.  16.  Et  ait  rex:  Salvane  sunt  signacula,  Daniel?  Qui  respondit: 
Salva,  rex.  17.  Statimque  cum  aperuisset  ostium,  intuitus  rex  mensam, 
exclamavit  voce  magna;  Magnus  es  Bei,  et  non  est  apud  te  dolus  quis- 
quam.  18.  Et  risit  Daniel:  et  tenuit  regem  ne  ingrederetur  intro:  et 
dixit:  Ecce  pavimentum,  animadverte  cujus  vestigia  sint  haec.  19.  Et 
dixit  rex:  Video  vestigia  virorura,  et  mulierum  et  infantium.  Et  iratus 
est  rex.  20.  Tunc  apprehendit  sacerdotes,  et  uxores,  et  filios  eorum :  et 
ostenderunt  ei  abscondita  ostiola,  per  quae  ingrediebantur,  et  cousum- 
ebant  quae  erant  super  mensam.  21.  Occidit  ergo  illos  rex/  et  tradidit 
Bei  in  potestatem  Danielis:  qui  subvertit  eum,  ettemplum  ejus.^  22.  Et 
erat  draco  magnus  in  loco  illo,  ^  et  colebant  eum  Babylonii.  23.  Et  dixit 
rex  Danieli:  Ecce  nunc  non  potes  dicere  quia  iste  non  sit  Dens  vivens: 
adora  ergo  eum.  24.  Dixitque  Daniel:  Dominum  Deum  meum  adoro: 
quia  ipse  est  Deus  vivens:  iste  autem  non  est  Dens  vivens.  25.  Tu 
autem  rex  da  mihi  potestatem,  et  interficiam  draconem  absque  gladio, 
et  fuste.  Et  ait  rex:  Do  tibi,  26.  Tulit  ergo  Daniel  picem  et  adipem, 
et  pilos,  et  coxit  pariter:  fecitque  massas,  et  dedit  in  os  draconis,  et 
diruptus  est  draco.  Et  dixit:  Ecce  quem  colebatis.  27.  Quod  cum 
audissent  Babylonii,  indignati  sunt  vehementer:  et  congregati  adversum 
regem,  dixerunt:  Judaeus  factus  est  rex:  Bei  destruxit,  draconem  inter- 
fecit,  sacerdotes  occidit.  28.  Et  dixerunt  cum  venissent  ad  regem: 
Trade  nobis  Danielem,  alioquin  interficimus  te,'**  et  domum  tuam. 
29.  Vidit  ergo  rex  quod  irruerent  in  eum  vehementer:"  et  necessitate 
com.pulsus  tradidit  eis  Danielem.  30.  Qui  miserunt  eum  in  lacum  leo- 
iium,  et  erat  ibi  diebus  sex.  31.  Porro  in  lacu  erant  leones  septem,  et 
dabantur  eis  duo  corpora  quotidie,'^  et  duae  oves,  et  tunc  non  data  sunt 
eis,  ut  devorarent  Danielem.  32.  Erat  autem  Habacuc  propheta^^  in 
Judaea,  et  ipsecoxerat  pulmentum,  et  intriverat  panes  in  alveolo:  et  ibat 
in  campum  ut  ferret  messoribus.  33.  Dixitque  Angelus  Domini  ad 
Habacuc:  Fer  prandium,  quod  habes,  in  Babylonem  Danieli,  qui  est  in 
lacu  ieonum.  34.  Et  dixit  Habacuc:  Domine,  Babylonem  non  vidi,  et 
lacum  nescio.  35.  Et  apprendit  eum  Angelus  Domini  in  vertice  ejus,  et 
portavit  eum  capillo  capitis  sui,'^  posuitque  eum  Babylone  supra  lacum 
in  impetu  spiritus  sui.'^  36.  Et  clamavit  Habacuc,  dicens:  Daniel  serve 
Dei,^*^  tolle  prandium,  quod  misit  tibi  Deus.  37.  Et  ait  Daniel:  Recor- 
datus  es  mei  Deus,  et  non  dereliquisti  diligentes  te.  38.  Surgensque 
Daniel  comedit.  Porro  Angelus  Domini  restituit  Habacuc  confestim  in 
loco  suo.'^  39.  Venit  ergo  rex  die  septimo  ut  lugeret  Danielem:  et  venit 
ad  lacum,  et  introspexit,  et  ecce  Daniel  sedens  in  medio  Ieonum, ^^  40.  Et 
exclamavit  voce  magna  rex,  dicens:  Magnus  es  Domine  Deus  Danielis,'^ 
Et  extraxit  eum  de  lacu  Ieonum.  41.  Porro  illos,  qui  perditionis  ejus 
causa  fuerant,  intromisit  in  lacum, ^  et  devorati  sunt  in  momento  coram 
eo.  42.  Tunc  rex  ait:  Paveant  omnes  habitantes  in  uni versa  terra  Deum 
Danielis:^'  quia  ipse  est  Salvator,  faciens  signa,  et  mirabilia  in  terra: 
qui  liberavit  Danielem  de  lacu  Ieonum. 

1)  Xanicl  lebte  am  .^ofe  unb  empfing  feine  Steifen  na*  perftfcficr  <2iüe  uon  ber  3;afel  beä 
Äbni^^;  Plutarch.  1.  7.  c.  2.  —  2)  2?cl,  ton  bcn  Sbanaanitcrn  i?at  genannt,  ber  oberlle  ber 
©Otter,  rca?  bei  ben  (^riecben  3cw^  voax,  batte  mitten  in  5^abt^lcn  einen  Icmpcl,  ber  bie  i^dtm 
cineg  ungcbcueren  Jburmeö  son  acbt  Slbtbeitungen  batte,  bie  übercinanber  flanbcn  unb  ftcb  je 
nach  ber  Jpcbe  immer  mebr  »erengten.  Tie  unterfte  Slbtbeilung  bilbetc  ein  Cuabrat  son  adtt 
Stabien  unb  batte  eine  ^cht  »cn  einem  v^tabium-Oüä  guß,  S'n  ber  obcrilen  -Jlbtbeilung  mar 
i)?i(^t^  ali  ein  golbencr  Z\\ä)  unb  ein  foflbaree  Seit.    ®ine  5rauen«perfpn  roeilte  iei  ^aä)ti 


Der  ^rop^ct  Daniel.  14,  2—42.  STnm.  2—21.  597 

barin,  bcm  f^^ottc  ^u  SlSiöen  \n  fein,  ^sn  bcr  nntcrcn  (c?  ift  nirfit  Uar,  ob  barunter  irj^cnb  eine 
ber  untern  iJlbtticilunncn  iiberbaupt  ober  bie  näcbile  untere,  cber  bie  atlerunterlle  ^u  ocrfteben  fei) 
war  eine  3^tlbfdu(c  bcei  Jupiter  ncbit  i^clbcnem  JtfdMinb  3tubl,  bie  auf  soo  latente  <^3o(tc3 
flcfcftd^it  würben  Herod.  I.  181-lSo. "  raiiei^en  bcricfitet  Xioborui«  i2icu(u^  I.  <).,  ba^  fic 
SPcrid)tc  bcr  i2itrift)tcUcr  in  ibren  ^itilbcrümien  biefee  (ikbaubef  nicht  miteinanber  überein» 
jlimmen  unb  fiA  fcmit  niitt^  i2iiterei<  beriditen  laffe.  3»  feiner  3cit  war  baei  f^ebdube  f*cn 
in  i^erfaü.  Sahnet  fermutbet  im  (^ec^cnfatjc  \ü  aüen  ütuelec^crn,  ber  in  biefcm  Sapitel  iicmcinte 
JBeltempel  fei  ein  anberer  jewefen,  alsi  ber  eben  beütriebene.  —  3)  (£pivbaniue  unb  3Mfi>r 
berechnen  bie  per|lf*e  'Jlrtab'a  auf  72  -iccrtare;  <^ko\-<\  2liuicola  auf  einen  Webimnu«  eber  itA^ 
üWobii;  ^erpbot  auf  baffclbc  ?)faij  mit  tleincr  3ua^il-'c.   'Xie  LXX  überfetjcn  bei  h.  5,  10  ba3 

SDcrt  "ipn  niit  äijrdßa,  wcrnai^  ti  10  Spba  cbcr  fed)^  5)?e|?en  (1  baicr.  i2d>effel)  ijcfapt  bdtte. 

4)  V,  Gr.  fierpiiTai  ff,  womad)  bie  amphora  gteic^bebeutenb  mit  n3  (432  ©icrfc^aatcn)  ju 

ncljmen  wäre,  9?ad)  Solumefla  1.  12.  c.  20.  fat?te  bie  Slmpbora  2  Urnen  (cado.s)  ober  oS  ^2er- 
tare,  wa?  unfcrem  Simer  fo  jicmlid)  .alciditcmmt.  —  o)  Ter  «i.^nig  tbat  ee  gemäj;  ber  allge- 
meinen ©ewcbnbeit,  weld^er  ^ufoloie  bie  (Eroberer  einei«  l'anbe^  immer  bcn  ^5öttern  bcffelben  5U 
bulbigcn  pflegten.  —  6)  '<£k  meinten  einen  leidsten  Sieg  ]n  baben,  weil  fic  wcifenten,  9hemanb 
!i3nne  ibre  untcrirbifd)en  (>3änc(e  au^fpürcn.  —  7)  Ttx  ilönig  bdtte  bicfcss  nidu  fo  Ieid)t  wagen 
bürfen,  wenn  nid)t  bcr  (glaube  an  "i^ii  bamal^  audi  beim  unteren  i^olfe  bereite  gar  fcbr  erfcbüttert 
gcwefen  wäre.  Ter  lange  3lufentbalt  ber  3u^en  in  5?abiilpn  rierurfac^te  in  ben  (53eiftern  eine 
flarfc  J^inncigung  ^u  bem  (yiaubcn  an  bcn  (£inen  ü3ott,  bcn  aud)  Spruö  bei  ber  Sutlaffung  ter 
Suben  au«i  '-Pabnlonien  ganj  beutlid^  au?fpradv  —  8)  mu  Kartarpefsv  aurdv.  5?acb  btcfem 
griecbif($cn  SBcrtlautc  flMintc  man  aud)  St^rui^  alei  3ci"ftcrcr  bcr  2?elftatue  unb  bce  '^eltcmpcl« 
anfebcn.  5)fan  bau  inbeffen  gemeinbin  bafür,  t>at?  inncrft  nur  bie  Statue  unb  ba^  l'oeale  lex 
8lnbetung  jerilört  werben  fei,  ba  bie  griechifd)en  iSd)rift|"tcllcr  cr)t  ben  i'crrcei  ali  3erftörer  fcäs 
SBeltempclei  bc^eid^nen.  —  9)  Silo  bcr  Satan  bie  Wenfiien  5ur 'jlbgijttcrei  verfübrte,  floate  er 
ibnen  bcn  ®ebanten  ein,  ibre  i'erebrung  audi  jenem  Ibicrc  ^u^uwcnbcn,  faö  ibm  einft  al^ 
fficrtjeug  ber  ikrfiibrung  be«?  Wenfdicn  gcbicnt  batte.  Wan  finDet  ben  Sd^langencultuö  bei 
ben  meiftcn  ä>i>lfern,  bei  bcn  einen  mebr,  bei  ben  anberen  weniger  auögcbilbct.  5)i*an  findet  ibn 
in  SlegPpten  Hercwl.  II.  74.,  in  (fptrue;,  in  l'aüinium,  in  'jpbnigicn  Aeliun.  de  animal.  XI.  2 
et  16.  XII.  39.  ^elbjt  bie  Stömcr  fragten  |ld)  5ur  3tit  einer  fi^  bei  ber  al?  (yottbeit  C'crebrten 
©dilange  in  öpibauruö  um  ^ulfe  unb  JHatb  an  Valer.  Maxim,  et  al.  i'irgil  Aen.  IV.  fprid)t 
rcn  einer  Scblan^e  im  2cmpel  ber_^c«<periben,  bie  pon  einer  ^^rieftcrin  "ernvibrt  würbe,  ^m 
23ab»lon  mag  bie  ^c^Iangc  wcbl  aU  einnbilb  bei*  'Jlbriman  ("J-Hincip  bee  i?öfen)  »crebrt  werben 
fein.  —  10)  rie  ^Jlufrübrcr  jlelltcn  fid)  i?pr  bie  Sieftbcni  unb  fttrieen  „5)Jorb  unb  3;ob"  gegen  fen 
Äii'nig.  — 11)  S?  fd)ien  ibm  ]\x  fpät,  bie  9JMli;  gegen  ba^  2>clf  ?u  commanbiren-,  bie  Slu'frübrer 
jlröm'ten  in  ^u  bidtten  Raufen  bcran.  (£r  gab  baber  für  ben  SUtgenblid  na*  unb  lieferte  ranicl 
au^.  —  12)  (Ee  finb  barunter  ijermutb'lii^  l'eiber  t»pn  5}?cnfd)en  ju  »er|leben,  etwa  reu  i^er« 
bred)ern,  (befangenen  u.  f.  w.  —  13)  xal  f/v  'A,«,5ff^■o^•,w  ö  -pno/'/-rig.  (£?  lä§t  fid)  burd^auö  nicbt 
ermitteln,  cb  bicfcg  bcrfclbe  '^.^rcpbet  fei,  bcr  eine  Stelle  unter  bcn  ^wölf  Heineren  ^.Vppbeten  ein» 
nimmt  unb  bereite  fcbcn  ijcr  bcr  babiilcnif*cn  (^kfangenfcbaft  gewciffagt  bat.  —  14)  9}?it 
Unrcd)t  nennen  Üccf)  unb  JReifd)!  biefen  gluijl  einen  ctilaftfi^cn.  Tcnn  ^abacuc  würbe,  ebne  ta^ 
fein  ®eift  entrürft  würbe,  in  Sturmccfdinclle  mit  s-ellem  '^ewuptfein  nad>  sBabulen  burd>  Die 
jüfte  getragen;  in  ci^nlicber  ©cife,  wie  Sliaei  i^en  einem  feurigen  SBagen,  unb  ber  Tiacen 
5)^ilippu6  iom  Qieijie  bee;  Jpcrrn  Act.  s,  39  burd)  bie  \*üfte  gcfübrt  würbet  —  15)  hrü  /wu'w 
Toi)  TzvevfiaroqavTijv.  Xercfcr,  5^ed)  uub  JHcifcbl  übcrfc^cn  bicfc  Wertet  „im  (^lugc  feinet  ßkiftc?;" 
2lflieli:  „mit  feinet  ®eifte^  ^dinelligfcit."  Slllcin  ba3  gried).  2Bert /)o(C"f  beifu  „saufen, 
3>feifen,  3^aufd)en,"  wie  »Jcn  Stwaei,  ba'ö  burd)  bie  üuft  fdbrt.  (£ö  bürfte  bicmit  bie  Ucbcrfci3ung 
TÜtiger  lauten:  „unter  (ikfaufe  feinet  21?inbeei,"  eber  wenn  man  e^  auf  .^abacuc  beliebt: 
„untc'r  ®efaufe  feines  Cbem^."  Xcr  fdinetlc  ^vlug  i-'crurfacbte  fcwebl  S}inbcögeräufd),  als  auc& 
er^ebtcji  unb  t^erftärftce  Sltbmen.  —  IG)  ^avlrf/.  Aar/^Ä.  —  17)  Ter  gan^c  "glug  fdieint  in  fo 
furjer  3cit  sellbradu  werben  ju  fein,  baß  .^abacuc  3eit  fanb,  ben  Sd)nittcrn  einen  neuen  '-Prct 
gu  bereiten  unb  ned)  ^ur  redeten  ^n\  ^u  bringen.  —  18)  fcblt  im  <^x.;  »erftebt  ftd>  iebecö  i^en 
felbjt.  —  19)  Xic  V,  G-r.  feg.t  ned)  bei:  kuI  ovk  lanv  «/Aof  tt'/j/v  aov.  —  20)  Tiefe  wunder- 
bare JRettung  unb  Srbaltung  Tanicls  war  S'elltommcn  geeignet,  ben  Äiniig  unb  Taniel  i>er 
allem  3?el!e  ju  red)tfcrtigen.  S^  tennte  femit  ebne  (5urd>t  unb  Sc^eu  gegen  bie  Urheber  bc5 
Slufru^rö  eingefd)ritten  werben;  f.  G,  24.  —  21)  Xicfer  *45er^  fcl)lt  im  (i)ried)ifc^en.  (£r  fc^cint 
oud  6,  26  genommen. 


38 


PROPHETIA  OSEE. 

1.  Dfca§,  ^C^'IH/  '^^^^/^1  ©o^n  Secri'§,  gibt  fic^  in  feinen  Söeiffagungen 

unbcrfcnnbar  ai§>  einen  2lnge[;örigcn  bc§  3^^}"fiäi"J"^fo"^^^  3"  erfcnnen.   ©r  berüfjrt 
^uba  nur  ncbcnl;er, 

2.  Seine  ^l;ätig!eit  fällt  in  bie  ^txt,  ba  DjiaS,  ^oat^am,  2lcba^  unb  ©^ediia^ 
?itüifcben  800  unb  700  t».  ßt;r.  über  ^uba  regierten,  ^a  biefe  i^önige  fätnmtlic^ 
lange  regierten,  fo  tfjeilt  man  if)m  üom  erften  unb  testen  nur  iuenigc  ^a^re  ju. 
^erbft  gibt  i^m  57-58  ^aEire,  ba§  «ejicon  non  Söe^er  unb  äßcite  61-63  ^a^re. 
^eine  0efc^id;|t§^eriobe  beg  abgefallenen  3c^nftämmelanbe§  ift  Diedeidit  fc^Iimmer 
unb  blutiger,  al%  biefe,  in  tüeld;er  ber  ^ro^it)et  Dfeae  auftrat.  (2Öat)rfd; einlief  b. 
784-727  md)  .tauten.  §.) 

3.  ^ie  äöeiffagungen,  bie  er  fd)riftlid>  {;intertaffen  unb  bie  fid>  ju  benen,  bie  er 
münblid)  gef))rod)en,  Wohl  iine  ein  ^J'ropfen  jum  (Simcr  t)er(;alten,  tbedt  man 
gett)ü§n(idi  in  jlüei  2^t)ei{e,  bereu  erftcrcr  brei,  le^terer  eilf  i^apitet  entt)ä(t.  ^m 
erfteren  beftraft  ber  ''^sro^bct  ba§  SBoIf  3§racl  um  feiner  Untreue  iviüen  burc^  p)d 
ft)mboIifc^e  .^aubluugen  unb  fiinbigt  ibnen  bann  bie  33ern)üftung  be§  SanbeS  unb 
bie  (Sntfüt;rung  in  bie  ^^rembe  an,  aber  audi  ^ugleid)  bie  9iüdfet;r  unb  ba§  Gintreten 
einer  gcfcgnetcn  3cit.  Sm  lefeteren  Xt)eile  beftraft  er  bie  (jerrfdienben  3eitlafter, 
namentUd}  ©ö^cnbienft,  iJüge,  9Jleineib,  (Stiebrucb,  SJiorb,  ^iebftabt  u.  f.  m. 

4.  Ofea§  ift  al§>  (3cl)riftftcIIer  fef)r  bünbig  unb  hirj,  commaticus,  toieber 
l^t,  ^ierontnnu^  fagt,  et  quasi  per  sententias  loquens;  eben  be^fialb  aud)  oft 
febr  bunfet  unb  fä^iüer  berftänbtid».  ©leid}  bem  ^cremia§  bereinigt  er  in  feinem 
^er^en  einen  berjct^renben  Gifcr,  ber  ftrenge  ift  im  Seftrafen,  mit  großem  2Bo^I= 
iüolien,  ba§  fid)  in  33itten  unb  "^idm\  ergießt. 

5.  2)er  jmeite  3:^eil  ^at  einen  9'Jt;tt)mu^,  obujo^l  üon  T^arter,  nid}t  genmbeter 

art. 

6.  ^ie  ^rop{)etien  folgen  fi^  c^ronologifc^. 


Caput  I. 

1.  VERBUM  Domini,  quod  factum  est  ad  Osee  filium  Beeri,  in  diebus 
Oziae,  Joathan,  Achaz,  Ezechiae  regum  Juda,  et  in  diebus  Jeroboara* 
filii  Joas  regis  Israel.  2.  Principium  loquendi  Domino  in  Osee:  et  dixit 
Dominus  ad  Osee:  Vade,  sume*  tibi  uxorem  fornicationum,  et  fac^  tibi 
filios  fornicationum:*  quia  fornicans  fornicabitur  terra  a  Domino.^  3.  Et 
abiit,  et  accepit  Gomer  tiliam  Debelaim:^  et  concepit,  et  peperit  ei  filium. 
4.  Et  dixit  Dominus  ad  eum:  Voca  nomen  ejus  Jezrahel:^  quoniara 
adhuc  modicum,  et  visitabo  sanguinem  Jezrahel  super  domum  Jehu,  et 
quiescere  faciam  regnum  domus  Israel.^  5.  Et  in  illa  die  conteram 
arcum  IsraeP  in  valle  Jezrahel.*"  6.  Et  concepit  adhuc,  et  peperit  filiam. 
Et  dixit  ei:  Voca  nomen  ejus  Absque  misericordia:"  quia  non  addara 
ultra  misereri  domui  Israel,'^  sed  oblivione  obliviscar  eorum.'^  7.  Et 
598 


t)cr  gjrop^et  Cfea^.  1, 1—4.  5lnm.  1—7.  599 

domui  Juda  miserebor,  et  salvabo  eos  in  Domino  Deo  suo:  et  non  salvabo 
eos  in  arcu,"  et  in  bello,  et  in  equis,  et  in  equitibus.  8.  Et  ablactavit 
eam,  quae  erat  Absquemisericordia.  Et  concepit,  et  peperitfilium.  9.  Et 
dixit:  Voca  nomen  ejus:  Non  populus  mens:  quia  vos  non  populua 
mens,  et  ego  non  ero  vester.  10.  Et  erit  numerus  filiorum  Israel'^  quasi 
arena  maris,  quae  sine  mensura  est,  et  non  numerabitur.  Et  erit  in 
loco  ubi  dicetur  eis:  Non  populus  mens  vos:  dicetur  eis:  Filii  Dei 
viventis.  11.  Et  congregabuntur  filii  Jnda,  et  filii  Israel  pariter;'^  et 
ponent  sibimet  caput  unum,  et  ascendent  de  terra:  quia  magnus  dies 
Jezrahel.'' 

1)  S^  ift  auffaßcnb,  tap  Mcr  bcr  'iPrc^jbct  fdmmtli*e  Äöniv^c  seit  ^snta,  unter  bcncn  er  lebte, 
auffübrt,  *mmi  ^eracl  aber  \>l\>\t  ^strobcum  iL,  Sii')-7s4  ri.  fibr,  nennt,  unter  bem  er  ',u  prcrbe»- 
jeien  blop  an^efan^en  bat.  Ter  ttjabrf*cinlicbe  (skunt  tafür  irt,  n?eil  er  ?u  ?ietc  <){amen  bdtte 
nennen  müfTen,  n^eiin  er  afle  jene,  bic  baniale  ba«  ^^Cepter  ^eraelö  an  i'id)  riffcn,  auffubrcn  recdtc. 
3n  ben  en'tcn  ^in'ölf  ^tabrcn  na*  ^croboaniö  lebe,  7s4-TT;i  regierte  jept  biefer,  jc&t  jener,  entete 
aber  flete  mit  blutipem  lebe,  ^advuiaj,  ^crobcame  Scbn,  beftieji  bcn  Ibron  im  3abre  772, 
würbe  aber  üton  nacb  einem  balben  ^uibre  üon  5e(Ium  ermcrbct.  Scüum,  Zi-'/'/Mifi.  fiel  fcbcn 
nacb  einem  9)ipnate  unter  fcn -hänfen  5:'?anabcm?,  Maiar/ü.  fer  ^<i\t  jebn  Sabre  forannif*  rec^ierte, 
771-760.  *J)baceia,  <}>rt«/rtc-  7ri()-7")9  n?arf  ijerbräniit  unf  ermcrfct  ocn  ^pbacee,  «i»«««.  cer  cnb- 
lid)  5n?an5i9  5abre  lanc?  regierte,  eifrig  ü*  mübenb,"ra'.Mb'6  »JMcbfcmmen  von  ^uba"?  Ibrcne 
ju  »erfrängcn.  9iacb  feinem  blutigen  lebe  im  3abre  7:59  folgte  ein  anarcbifcbe?  Interregnum 
oon  acbt  ^Jabren,  worauf  Cfea?,  'iiar/t.  7:oO-722,  regierte,  unter  bem  ba«?  (£nbe  be?  ''}?cicbei5 
erfolgte.  —  2)  5owobl  bie  ^uDen,  a\6  ^icroni^mue  unb  t^iclt,  wo  nicbt  bic  mciftcn  neueren 
trotcftantifiten  3lueleger  wollen  bicfcn  5Uiftrag  (^iottcö  nur  ciU  ^.Virabcl  gelten  laffen,  bie  ^cr 
5)ropbet  bem  igelte  vortragen  foll,  um  biefem  leine  iBerborbenbcit  in  einem  recbt  anfcbaulicben 
il^ilbe  vor  'klugen  ju  balten.  5lllcin  bie  meiften  i^iter,  namentlich  ^renäu^,  ^afiliu^,  Sluguftinuö, 
S'.^rittue,  Ibccboret,  Ibonuiäi,  io  wie  bic  mciilcn  fatbolifcben  'äluiMeger  finb  für  bie  wirtlicbe  (^k^ 
fcbicbte.  3o  f*wer  e6  bem  ^yropbcten  fallen  mo*te,  eine  .fiture  ^ur  (£be  ]vl  ncbmen;  e?  war  ja 
(viott,  ber  ee  baben  wollte,  unb  ber  Jwcct  bc?  Slufttage^  war  wieder  nur  ber  fittlicbftc,  ^eftrafung 
unb  ^eiJerung.  5lucb  liegt  barin  ein  Zn^ni  ber  (£bc  Sbrißi  1 )  mit  ber  mcnfd)li*en  i^erf  orbcnen 
9?atur-,  -2)  mit  ber  ecclesia  gentium,  bie  er  fid)  reinigte  unb  bciligtc  in  feinem  '.yiute.  8.  Aiubr. 
1.  2.  Apol.  Dav.  et  S.  Aug.  1.  22.  contra  Faust.  —  3)  Tiefer  Üebcrfeeung  geben  ^a?mo  uno 
ßiele  9?euerc,  namentlid\  vi*egg,  Vo*  unb  3icif*I  bcn  -einn,  tap  tic  au?  biefem  JDeibe  bcrror- 
gebenben  Äinber  als  feine  re'ditmäpigen,  fonfern  wie  ebcbreiterifd)  erzeugte  gelten  feilten. 
2:iefer  'iJluglcgung  iü  bcfottcer?  bie  2teUc  .H,  1  febr  günjiiig.  3lllcin  dalmct,  ^^Klioli,  dorncliuS 
a  Vapite  finb'mit  .&iereni^muä  unb  bcn  "Jlcltcren  ber^'l^'einung,  cö  feien  barunter  recbtmapige  5U 
»erfteben,  bie  nur  bepwcgen  „Äinber  ber  ,§>urerei"  beipcn,  weil  bic  9)htttcr  früber  eine -ipure 
gewefen.  Ibomas  meint^  (^cn  babe  Cfeae  bi?ponirt,  mit  ber  Jpure  eine  temporäre  Sbe  einzu- 
geben, unb  babe  bie  jlrücbte  biefer  Sbe  „.^urentinber"  genannti  3w  -löcbr.  lautet  ber  lert: 
„9?imm  tix  eine  ryattin  ber  ,&urerci  unb  Äinfer  ber  .öurcrei,"  wa?  fiinigc  \o  auiJlegen:  9?imm 
bir  eine  ,&urc  3um  ©eibe  unb  fübrc  nc  fammt  ibren  ^urenfinbcrn  in  bcin  ^au?  ein.  3tllein 
biefe  Sluelcgung  wioclrftreitet  bem  ßontevt,  inbem  in  ben  folgeUbcn  i'crfen  auf  bae  Sr^mgen  ?on 
neuen  Äintcrn'aüee  (ycwid>t  gelegt  wirb.    (£?  rcd>tfertigt  ficb  babur*  bic  i'ulgata;,^oÜfommen. 

4)   LXX  :    /dße  aeavri^ -^waiKü  ■^zopieiag  Kai  TtKi'u  nopveia^.      Ter    S'.HCr   bat:   ».'ÜMmm   t\x   ein 

SBcib,  bae  burt,  unb  Äinber,  wel*e  buren."  —  6)  b.  b.  bcf  Slbfaü  wirb  immer  ärger  werben. 
ßalmet  WiÜ  biet  bae  j^uturum  für  bic  i'crgangcnbcit  genommen  wiffen;  wobl  ebne  (Mrun^.  — 
6)  tiefe  9?amen  finb  jwar  biftorif*e  unf  perfonlid^e,  baben  aber  au*  bier  eine  figürli*e  ^i?ereu» 
tung.  'iH^mcr(tie  ba  ^u  Snbe  gebt,  bie  ba  fertig  i|l,  mit  ber  e?  Warau?  geworben)  bebeutet  bae 
feinem  Sribe  nabe  3^rvicl;  rebelaim  aber  (^ie  "^ufammengecrüctten  geigcnfu*cn)  bereutet  tie 
Urfadie  bee  i'crDcrben?,  bie  3lbgötterei,  bie  glcif*c6luft  u.^'.  f.    So  ^ie>onpmu?,  ^Batablu^  u. 

a.  — 7)  bN,J.n^^  riefer  9?ame  tft  bier  nicbt  nad)  feiner  et5jmelpgif*en  iPebeutung  5U  ncbmen: 

„^ott  wirb  fäen  (^erltreuen),"  fonbern  nad)^  feiner  v^pnonpmität  mit  ber  Stctbt  ^f^riicl'  "*" 
Zstkü  ben  Äönig  ^oxam  xjom  Ibrene  gefto||cn  unb  rAo^ia?,  ben  ÄiMiig  v)on  ^suta  geti^ptet  bat. 
IV.  Reg.  9,  27.  Xa?  blutbcflerfte  ^qrael  wirr  je^t  beftraft  werfen,  b;  b.  bic  5*ulb  ^cbu'i:, 
ber  5war  TWandie^  ale  ©erf^eug  bc?  rä*cnbcn  (^Hntci?  t>ollbra*t,  aber  bur*  (Smpörung,  Monigf" 
morb  unb  $lbgi^ttcrei  f*n^erer  ^ünbc  fid)  fitultig  gcmadit,  wirf  ie?t  beftraft  werfen,  nad'bcm 
fein  (^efdUeiti  fie  pierte  fi3encration,  bie  ibm  s*erfpro*cn  war  iV.  Reg.  H»,  MO,  erreidn  bat. 
Tic  SffieiiTagung  erfülltj  lut,  inpem  na*  ^crobeamö  II.  lere  Pcrf*iebene  Ufurpatorcn  ben 
l^rcn  beftiegen"  une  be||en  2oi^n  jac^aria«  na*  einem  t)alben  ^abre  ermerfet,  unb  famit  bie 


I 


600  Der  5)roj):^et  Dfcaö.  1,  4—11.  Slnm.  7—17. 

«Wa(f)!ommenfif)aft  5ebu'«  öernidytet  würbe  IV.  Reg.  15,  10.  —  8)  b.  ^.  i^  moAe  ein  (Jnbe 
bcnt  OJeic^e  Israel.  Kai  Karanavau  ßniMiav  oIkov  ^lapaijl.  —  9)  b.  b.  bie  5[)?ad)t  S^riiel^-  Jer. 
49^  35,  _  10)  Salmet  »ermutbet,  biefe  SBorte  feien  auf  bie  5?iebedaiie  bc«  Äönigö  3^^*a"a3 
burd)  (gettum  ^u  beuten,  TV.  Reg.  15,  10;  allein  ti  liebt  nirgenbt^  gef^riebcn,  ba§  tiefe  auf  ter 
(Ebene  5e^rccl  gcfd)e^en.  W\i  mebr  ©runp  nimmt  baber  SlUioli  an,  ti  fei  bier  bie  Sbene  3e?reel 
figürliA  ju  net)men,  weil  eö  ber  oorjü^ticblle  3;&ctt,  bie  Ärone  unb  ber  Jpauptfcbmutf  be^  Üanbc« 
war.  Taö  ßJefai^te  f(^eint  überhaupt  nicbt  auf  ein  einjdnci^  (Ereiijnip  beutbar  ju  fein,  foncern 
auf  bcn  aflmd^ligen  ^ßerfatl,  ber  burcf)  bie  mand)erlci  Mmpfe  unb  ©^tai^ten  auf  ber  Sbene 

3egreel  ^erbeigefübrt  würbe.  —  11)  ^0^■)"^<^;  o'"'«  v^'-^vt^^vn.  —  12)  b.  ^.  id)  Witt  S^rael 

T     T     ■•.  ( 

nicfit  länger  ate  »Ictc^  begeben  laffcn.  —  13)  Urh  Nb*l<  J^b*J  ^3  M%  i^  i^nen  »ergebe;" 

a/j:  7]  avri-acüönEvor  ävTiTö^o/uai  avro'ic.  —  14)  (£^  i|l  bamit  beutüc^  bie  9lcttung  5uba'ö  aug 
ber  ^anb  ®ennad)erib«  uorbcjgefagt,  bie  ba  wunderbar  burcfe  ben  oon  ®ott  gefanf  ten  (Engel 
aefcbab,  ter  in  einer  9Jacbt  bellen  gänjeö  Jpecr  aufrieb  IV.  Reg.  19,  22;  Is.  36,  37.  —  15)  t'ie- 
fer  2>er^,  ber  im  ^cbräifd)en  ba^  ndcbfte  Sapitel  beginnt,  bilbet  mit  53.  11  bi«  2,  1  eine  (Epifebe 
cbcr  cingcfd)obcne  ':;\arentbcfe.  tic  eigcntlid)e  J^oftfcgung  wn  33.  9  beginnt  femit  erft  c.  2,  2. 
g?a*bcm  ber  i>rcpt)ct  eben  ijorber  ba^  ^Äitlimmfte  geweiijägt  batte,  bap  ndm(id)  ba^  i>olf  ber 
-5cbnftämme  aufboren  werbe,  33clf  (s3cttcei  5U  fein,  täfst  er  bintcr  biefer  trcftlofen  3ufunft  ein 
i'icftt  Der  freubigftcn  Hoffnung  erfdicincn.  (£^  foü  näm(i($  eine  3cit  fommen,  in  ber  bae  3?ctf 
S?racl,  weldicö  r>on  ßiott  felbft  gebranbmartt  unn  alei  „^JiAtmeinr^cIt"  verworfen  war,  wieber 
JU  (Ebren  tomme,  5at)lrcich  werbe  unb  ben  fd)önften  OJamcn  befemme:  „Äinber  (53otteiV"   di  ijl 


nung  ter  böd^jle'Sbrentitcl  ber  (^Mdubigen.  —  Hi)  (Eö  ift  bier  jundAft  unb  im  bud)|tdblid)en 
(ginne  fie  JRürffebr  aug  ber  f^3efangenf*aft  au^gefprodien,  nadi  bercn  (Eintreten  !cine  ©Reibung 
mebr  ^wifd?en  3uba  unb  ^eiracl  fei'n,  fcnbern  bäe  gan^e  S;!anb  unter  (Einem  Könige  lieben  wirD, 
Sm  bii>beren,  geiftigen  Sinne  aber  ift  bie  (Einbcit  ber  (getrennten  unter  bem  gropcn  Scbne  Tacibö, 
unter  bem  ^J^effidü  ju  »ergeben,  tjon  weldtem  ja  aüe  ^3?ropbeten,  alfo  auA  pitae  weinagten. 
J^ierDn»mu6  bcmerft  bier:  Prophetse  sie  multa  post  sjecula  de  adyentu  Christi  et  vocatione 
gentium  poUicentur,  ut  praesens  teuipus  ikjii  riegligant,  ne  concionem  ob  aliud  convocatam 
non  doeere  de  his,  qua3  instant,  sed  de  incertis  et  futuris  ludere  videantur.  —  17)  I^aS 
iE?cirt  3eereel  beuten  Scrneliuei  a  Sapibe,  Sldicli  u.  31.  bier  im  figürlidjen  Sinne:  I^a6  wirc» 
ber  gro^e  Jag  ber  ®aat  (^iotte^^  fein.  Stüein  Salmet,  ^od>  unD  JRcifd)t  mit  5lnberen  belieben 
baö  (Sefagte  auf  ben  eben  aui?gefprpd>enen  fS5ertd»^tag  oom  2;bale  3eeireel  unb  finbcn  barin  ben 
(^5cban!en:  Va$  wirb  bie  grojje  ?votgc  bfr  (Ereigniffe  icne^  ßkridjtjitageö  fein,  b.  b.  e^  wirb  ba« 
(Öericbt  o^ne  (Erbarmen  in  ein  (yerid)t  uoll  (Erbarmen  umgewanbelt  werben. 


Caput    II. 

1.  Dicitefratribus  vestris:  Populusmeiis:  et  sorori  vestrae : '  Misericor- 
diam  consecuta.  2.  Judicate  matrem  vestram,^  judicate:  quoniam  ipsa 
non  uxor  mea,  et  ego  non  vir  ejus;  auferat  fornicationes  suas  a  facie  sua,^  et 
adulteria  sua  de  medio  uberum  suorum.  3.  Ne  forte  expoliem  eam  nudara,* 
et  statuain  eam  secundum  diem  nativitatis  suae:  et  ponam  eam  quasi 
solitudinem,  et  statuam  eam  velut  terram  inviam,  et  interficiam  eam 
siti.^  4.  Et  filiorum  illius  non  miserebor:®  quoniam  filii  fornieationum 
sunt;  5.  quia  fornicataest  mater  eorum,  confusa  est^  quae  concepit  eos: 
quia  dixit:  Vadam  post  amatores  meos,  qui  dant  panes  mihi,^  et  aquas 
meas,  lanam  meam,  et  linum  meum,  oleum  meum,  et  potum  meum. 
6.  Propter  hoc  ecce  ego  sepiam  viara  tuam  spinis,®  et  sepiam  eam 
maceria,  et  semitas  suas  non  inveniet,'"  7.  Et  sequetur  amatores  suos," 
et  non  apprehendet  eos:  et  quaeret  eos,  et  non  inveniet,  et  dicet:  Vadam, 
et  revertar  ad  virum  meum  priorem:  quia  bene  mihi  erat  tune  magis 
quam  nunc.  8.  Et  haec  nescivit,  quia  ego  dedi  ei  frumentum,  et  vinum,et 
okum  et  argentum  multiplicaviei,  etaurum,  quae fecerunt  Baal.  9.  Idcirco 


I)cr  ^ro|>^ft  Cfead.  2,  1—9.  "nnm.  1—12.  601 

convertar,  et  sumam  frumentum  raeura  in  tempore  suo,  et  vinum  meum 
in  tempore  suo,  et  liberabo  lanam  meam'-  et  linum  meum,  quae  operie- 
bant  ipnominiam  ejus.  10.  Et  nunc  revelabo  stultitiam  ejus '^  in  oeulis 
amatorum  ejus:  et  vir  non  eruet  eam  de  manu  mea:  11.  et  cessare 
faciam  orane  gaudium  ejus,"  solemnitatem  ejus,  neomeniam  ejus,  sabba- 
tum  ejus,  et  omnia  festa  tempora  ejus.  12.  Et  corrumpam  vineam  ejus,'* 
et  ficum  ejus:  de  quibus  dixit:  Mercedes  hae,  meae  sunt,  quas  dederunt 
mihi  amatores  mei:  et  ponam  eam  in  saltum,  et  comedet  eam  bestia  agri. 
13.  Et  visitabo  super  eam  dies  Baalim,'*'  quibus  accendebat  incensum, 
et  ornabatur  inaure  sua,  et  monili  suo,'^  et  i bat  post  amatores  suos,  et 
mei  obliviseebatur,  dicit  Dominus.  14.  Propter  hoc,  ecce  ego  lactabo 
eam,'^  et  ducam  eam  in  solitudinem:  et  loquar  ad  cor  ejus.  15.  Et  dalx) 
ei  vinitores  ejus  ex  eodem  loco,'^  et  Vallem  Achor^  ad  aperiendam  spem: 
et  canet  ibi  juxta  dies  juventutis  suae,  et  juxta  dies  ascensionis  suae  de 
Terra  Aegypti.  16.  Et  erit  in  die  illa,  ait  Dominus:  voeabit  me:  Vir 
meus:  et  non  voeabit  me  ultra:  Baali.^'  17.  Et  auferam  nomina  Baalim 
de  ore  ejus,  et  non  recordabitur  ultra  nominis  eorum.  18.  Et  percutiam 
cum  eis  foedus^  in  die  illa,  cum  bestia  agri,  et  cum  volucre  caeli,  et  cum 
reptili  terrae:  et  arcum,  et  gladium,  et  bellum  conteram  de  terra:  et 
dormire  eos  faciam  fiducialiter.^  19.  Et  sponsabo  te  mihi  in  sempi- 
ternum:  et  sponsabo  de  mihi  in  justitia,  et  judicio,  et  in  miserieordia,  et 
in  miserationibus.  20.  Et  sponsabo  te  mihi  in  fide:  et  scies  quia  ego 
Dominus.  21.  Et  erit  in  die  illa:  Exaudiam,  dicit  Dominus,  exaudiam 
caelos,'^*  et  illi  exaudient  terram.  22.  Et  terra  exaudiet  triticum,  et 
vinum,  et  oleum :  et  haec  exaudient  Jezrahel.  23.  Et  seminabo  eam 
mihi'"  in  terra,  et  miserebor  ejus,  quae  fuit  Absque  miserieordia.'^ 
24.  Et  dicam  non  populo  meo:  Populus  meus  es  tu:  et  ipse  dicet:  Deus 
meus  es  tu. 

1)   DD^ninX/   „eUCrn    SArocjlcrn;"    elTzare  tu  n(h/.6ü  vuüv,  ?M6g  juov,  koI  ry  äSE/.öf/ i/uüv, 

ri7.Erivtv/i.  —  2)  ^m  beginnt  n^tcfev  fic  bunt  trci  i^erfc  unterbrochene  ^trafrebe  über  5?rael. 
rie  JRebe  wirb  pon  bier  an  rstbrnifit.  QTuMtlicb  nacb  bem  .g>ebr.  lautet  bie  5teQe:  „Stecbtet 
mit  eurer  !0?utter."  b.  b.  maAct  ibr  5?prn?ürfe  unt>  erniabnet  fte.  Kp''^rj-rt  ^fx)^  ri/u  urrtoa  iuüi'. 
3)  3»  -Hurerei  unb  Sbebrucb  >:crlcitcn  ijcr^üiilicl)  Äcbamlcilßteit  ber  3(uc|cn  unb  (Entbtöpuncj 
ber  "-i^rüfte.  Tie  '^efcbruni^  rcn  biefcn  i'aftcrn  mup  alfp  mit  ©inoiejivicnbeit  bc3  "Jü^e?  unb 
Sittfamfeit  ber  .Hleifuni^  bcv^tnnen.  ^Inj^ewenpet  auf  bie  ^Jlbcjötterci  bereutet  bie  Sibamlpiliifeit 
ber  "Jlutjen  bie  5ud>t,  ben  .ipeircn  unb  ibren  '^Hütern  ju  i^efaüen,  unb  bie  öntbli^punj^  ber  i^ruftc 
l^a^  febnlicbe  2>erlan!^cn  nacb  ben  Seremcnien  bc5  beirnifcbcn  Sultue;.  "?((!'  bai^  \i>ll  abi^ctban 
trerben  burcb  bie  Sinfa(t  Pe?  bcmütbiiien  ^iJlauben?  unb  bie  treue  gemiiTenbafte  SrfüUunv^  ber 
fiJebctc  3ebppab?,  auf  ben  adcin  '^Vnrt  unb  -ipcr;  »^cricbtct  fein  foü.  —  4)  ütacft  au^^icben  unb 
Racft  binilellen  ift  ^i^ilt»  ber  fcbimpflicbftcn  i^ebanbluuii;  Jer.  13,  26;  Ez.  16,  4:  Nah.  o.  .">.  — 
8)  Ter  leb  bunt  Turft  ift  iMel  bdrter  aU  jener  burdb  .ipuniicr.  X^iefe^  Trcbroort  follte  ^t^racl 
jujileict  erinnern,  Pa§  fidb  'i3ptt  über  ibre  'Dfotb  nicbt  mebr  erbarmen  werfe,  rcie  einft  in  ttr 
SEDufte,  alj  fie  öaran  waren,  'ocr  Turft  ^u  ferfcbmacbten.  —  6)  Stn  fielen  Per '.Pewobner  ber 
Bebnftämmc  tbat  ^ivar  (\Hnt  i^armberjiy^feit  unb  liep  )le  au?  ber  ®efani^enfitaft  lieber  beim« 
kbren;   aber  bie  eiijcntlitte  DJJaiTe,  ba?  ndmlicb,  wa?  baji  5j?clf  aufmachte,  5errann  in  Per  3"» 

flreuung,  wie  ba?  SDajTer,  baii  man  auf  bie  (£rt»e  fAüttet.  —  7)  ntl^Oil  »üi  fubrte  ilcb  fitanb- 

»oü  auf."  —  8)  rie  9BeIt  fucbt  immer  ba?  Sbriije.  51>er  ibr  mebr  gibt,  ibr  fcbmcicbclt,  fic 
tereicbert,  fte  ebrt,  ber  ift  Per  3briiF,  ber  ift  ibr  'älbgott.  3?rael  scrgap  üit  fp  weit,  Pat?  e?  atle? 
<>3lürf  unb  aüen  ©cblftanb,  ben  e^  ncit  batte,  bem  i'erfebr  mit  ben  .deipen  unp  Pem  Sultu:?  ber 
frcmpen  ''üi^tter  ^ufcbrieb  IV.  lies.  17.  16;  Jer.  44,  17.  —9)  baV  3?er5duncn  mit  ri^rnern 
«nb  paö  Ummauern  ift  5innbi(P  Per  fcbmerjliiten  unP  barten  's^fani^enfcbaft  in  frcmbem  l'anpe 
10)  b.  b.  e?  wirP  nid)t  aujfübren  fonnen  feine  ©ünfcbe  unp  'iMane;  ee  wirP  ibm  "^llle?  miK- 
glücfen.  —  11)  ^siJrael  wirP  ficb  in  feinent  Slenpc  an  Pie  (^)ö(3cn  um  .^ülfc  wenPcn,  aber  fte 
nicbt  finpen.  —  12)  b.  b.  icb  will  bie  ©cüc  unp  anperen  (öaben,  bie  icb,  ibr  ii'ictt,  ibncn  iiefcnpct, 
<Mi  ibrcn  unbeiliijcn  unP  beftecften  Jpänpen  berausnebmen,  wie  eine  cbte  J'erlc  au?  ber  Äptb» 


602  Der  5>rop^ft  Dfeaö.  2,  9—23.  Slnm.  12—26.  3, 1.  STitm.  1. 

pfÜ|e,  in  bie  ftC  gcfttöen.     «al  hipelovfiai  ra  IfiaTta  fiov  Kai  rä  bdoviä  fiov.  —  13)   HD /2J"ni^ 

„i^re  <2^am;"  r/>  äva'&apciav  avTf/i.  Ter  <Bmn  ift:  3d)  iritt  S^raet  bis  auf  bag'^eu§erfle 
ju  Sdjanbcn  mactien,  ba§  c«  gcbranbmartt  erfc^eint  glciit  einer  gemeinen  fibebrecfterin  unb 
^ure.  —  14)  ^^xacl  batte  in  ber  ©efangenfcbaft  feinerlei  @cnu§  unb  i^reube  mebr.  3ttIe2:a9C 
beö  ^a^xcS'  waren  für  feine  Äinber  iBu§'  unb  3;rauerta9e.   (£«  tr>ar  bie§  eine  ber  empftnblic^^en 

©trafen.  —  13)  ^H^p^n  >Ä^  ^^^  »ernjül'ien  feine  SBeinfiotfe;"  koI  a<paviü  ä/iire^ov  avrng.  — 

16)  b.  b-    i<^  il^iß   fie  beflrafen  für  ibre  3?aalgfefte.     hKÖtKycu  in'  avr^v  rag  r/ftifjag  tüv  BaaTieifi, 

17)  J^ebr.  „eö  fd^mütfte  fic^  mit  5?afenring  unb  ^alöi^efcbmeibe ;"  kuI  nepuTideTo  räiv/jTia 

avrijg    Kai    rä    Ka^up/uia  avryg-  Gen.    24,    22.  —  18)   H^nöD    >M  lO^e  flC  ;"  b.  b-  tC^  TOerbC 

tWittel  uttb  SBe.qe  anrcenben,  ba§  fie  in  ber  ©efangenfcbaft  firf)  cereinfame  unb  jurücfjicbe,  unb 
fo  für  meine  innere  Sinfpracbe  nncber  empfänglich  njerbe.  f>w  tz/mvü  ah-i/v,  Kai  rä^u  av-f/v  ug 
£p///inv.  ter  ^'rcpbet  fc^eint  bier  'o^n  3?rael  alö  bem  unget^eilten  33olfe  Ö3ütte6  ju  reben,  nii^t 
»on  bem  Se^ttfldnimelanb.  —  19)  n'XD"lD"r){<  J^  fift^e  ibr  »on  ba  auö  bie  2Beinberge;" 

I  T      '.-    T    ; 

b.  b.  »Ott  bem  STage  unb  Trte  an,  ba  ^irad  \1&)  wieber  5u  mir  wenbet,  werbe  i(^  ibm  fein  (£rbe, 
b.  b.  feine  ffieinberge  unb  feine  übrigen  '^eftgiungen  wicber  jurüdgeben.  öüau  ahri]  rä  Krf/fia-a 
avrf/g.  —  20)  Xaö  ungemein  frucbtbare  Jbal  lieber,  wcli^ee  bie  3^r<ielitcn  nacb  ibrer  40iäbr. 
SJBanberung  in  ber  3BÜfte  aU  ber  <!ppffnung  SJnfang  betraten,  blieb  ben  Seiraeliten  immer  ein 
(^egenflanb  gefegneten  5lnbenfen8,  obwpbr  cö  burd)  bie  Zi)Cit  SJcborö  beflecft  unb  bepbalb  mit 

bem  «»amen  2ld)or  bv  t.  „Setrübnif"  belegt  würbe. —  21)  ^^^2 -- iÖ  "  ^ti^^i^-  2Bie 
ädrtli^  fpricbt  ftc^  ba  ®ott  aue !  Sr  wiü  öon  3«rael  ni($t  „®ebieter,  ^err,"  fonbern  „51?ann, 

©emabl"  genannt  werben.  —  22)  Dil?  -,1*  f<^Iie§e  für  fte  (ju  ibrem  2?ejlen)  einen  Sunb  mit 

ben  Ibieren  beö  f^clbe^."  Kai  öin^r/aojuai  ahroig  6iai}r/Kr/v.  Ter  ^Vepbet  fagt  bicr  baffelbe  »on 
ber  glüdlicben,  mefilanifcbcn  3ftt  tt>aö  Sfaiaö  &  10  auefpricbt.  So  baben  biefe  lieblid)cn  Silber 
febr  oiele  9Iebnlid)feit  mit  jenen,  womit  bie  beibnifdien  Älafftfcr  bie  golbcnc  Urjeit  fdiilbern. 
Virg.  eclo.ff.  4;  Hör.  epod.  16;  Theoer.  Id.vll.  24.  S4.  —  23)  Kai  kü-oikcü  ce  sk'  kAniöt.  — 
24)  Tae  JBort  „erbcrcn"  i|l  bier  ftgürlid>  ju  nebmen  für  „geben  unb  gewdbren."  —  23)  b.  ^. 
id)  pftanjc  mir  Israel  al6  meinen  ©arten.  —  26)  ri/v  uvk  "i/jantjuivrit. 


Caput  III. 

1.  Et  dixit  Domihüs  nd  me:  Adhuc  vade,  et  dilige  mulierem^  dilectam 
amico^  et  adlilteram:  sicut  diligit  Dominus  filios  Isl*ael,  et  ipsi  respiciunt 
ad  deos  alienos,  et  diligunt  vinacia  uvarum.^  2.  Et  fodi  eam  mihi* 
quindecim  al-genteis/  et  coro  hotdei,^  et  dimidio  coro  hordei.^  3.  Et 
dixi  ad  eam:  Dies  multos  expectabis  tne:^  non  forhicaberis,  et  non  eris 
viro:®  sed  et  ego  expectabo  te:^"  4.  qüia  dies  mliltos  sedebuiit  filii  Israel 
sine  rege,  et  sine  principe,  et  sine  sacrificio,  et  sine  altari,^'  et  sine  ephod,'^ 
et  sine  theraphitn;'^  5.  et  post  haec  reveHentur  filii  Israel,  et  quaerent 
Dominum  Deum  suutn,  et  David  rcgetn  suum:^*  et  pavebunt  ad 
Dominum,  et  ad  bonum  qjüs  in  novissimo  dieruni; 

1)  $?ccb  unb  9teif*t  nebmert  bier  mit  9tufftnue,  SWtbera,  (Sd)e(^g  U.  31.  an,  e«  fei  bie  Ö^cbc  »cn 
feinem  anbcren  S?eibe,  ale  ber  ®cmcr,  unb  e?  fei  bcftbalb  ba?  atlhuc  auf  baö  porbergebenbe 
dixit  Dominus  }u  bejiebcn.  (Jte  fagen,  (^Hnt  babc  Ibm  wtcbcrbPlt  aufgetragen,  bie  ebcbrecberifdje 
®Dmer  jum  SBeibe  ju  nebmen.  T'xt  meiften  älteren  'JütJlcgcr  aber,  befonberß  .£)ictcnnmu3, 
Siirillue!,  Jbeobcret,  Jpugo  t>pn  Saftro  u.  31.  finben  bicr  ben  3luftrag,  eine  (SbebreAettn  oXi 
9}?agb  in  baö  ^cui  ju  nebmen  unb  fie  von  ibrem  l'afterlebcn  ab^ufübVen.  ßö  werbe  babur^ 
ber  'fflaoifdie  rtuflanb  3?raelö  in  ber  ßkfangenf*aft  gcfinnbilbct,  wo  (Mott  fid)  ber  ßjemeinbe 
3^rael  nid)t  gauj  unb  gar  entzogen,  fonbern  män*erlei  ©ohltbaten  erwiefen  babe,  Vxi  fie  wicber 
gewürbigt  wVroen  bem  .^errn"  anjugebören.    2Dieber  3lni'cre,  bcfonberö  9tupert,  2?atablu«, 


Der  g)ro<)^et  Cfea^.  3,  1—5.  2lnm.  1—14.  603 

unb  Untreue  bcflecftc  fycmcinbe  Zs^ra<:\  bejinabiiKn  unb  nadf  überftanbcner  Strafjcit  auf«  9?eue 
einen  '^unb  mit  ibr  eingeben  ^vcr^e.  rerSbalbäcr,  ^sütor  unb  unter  ben  9?eueren  Tercfer  unb 
<Bito{\  ucbnicn  baei  (S^an^e  bilb(ict):  bcr  "Prophet  foll  ficb  mit  bcr  i^ciftlicben  ^Pflf'K  bcr  (^cmeinbe 
3eiraclg  bcfa|Jcn  mit  aller  3ai"tlicbfcit,  fo  wcnii^  fic  ee*  auct)  verbienc.  'JUIieli  bemcrft  bicr : 
„Tie  .^ure  beö  erilcn  (£apitcli5  |■inntnl^etc  ben  (i)ö<?cnbicnjl  ror  ber  affririfcben  (>kfaniicnfcbaft 
unb  ber  Strafe  bafür;  bie  bier  enrabntc  ^urc  |le(lt  bic  Irculoiuifeit  unb  ben  Juliane  bcjs 
ieraclitifcbcu  iHMtc?  nad)  ber  5lnfunft  l£brifti  t>or.  Tiefe  Jreulofiiifeit  wirb  burcfe  eine  anbere 
J^urc  voraefteUt,  n^eil  fte  iVin^  anberer  2lrt  ift,  [icb  nämlicb  nicbt  auf  (^iiöC'fnbienft,  fon^ern  auf 
bie  Untreue  geilen  (^ott  bejiuilirf)  ber  isern^erfuni'j  bee  We[|lai>  beliebt."  —  2)  ^"1  ilDH}^' 

ttjaei  iKmeinbinübcrfct?tn.nrb:  „bict^pn  bem  9?äcb|lcn  (bem  fflemab(e)  i^eliebt  n^irb."  Sdn^l?  aber 
über{ee.t:  „bie  einen  Stnbercn  liebt,"  wa«  allcrbingii  bcffcr  jum  folgcnVen:  „unb  bie  (Sbc  bricht'' 
pajfenb  iji.    Tk  LXX  lafen  j;")  unb  überfe^tcn:  nynr^auvTTovj/ix'i.  —  l^i)  D^DJ^  ^^''^tJ'N 

„fic  lieben  bie  Irauben»  ober  J)UM'inentudicn;"  b.  i.  ber  03cttermabl^eiten.  TrifjjuaTa /i£Tä  araoicoc. 
^ieront>mu^  aber  uerftebt  baruntcr  bie  au^i^epre^tcn  STraubcnbülfen,  (|use  vina  non  habcnt  et 
pristinaui gratiam  perdiderunt,  unb  nimmt  fi'e  bilMicb  für  bie  TOcrtblofen  (s3i>^eni  3n^e|Ten  bemcrft 
er  aud):  Pro  pemuiatibus,  qua;  Septuaginta  tran^tulerunt  et  couieduntur  cum  uvi.s  ]ia8sis 
sive  vinaceis,  placentas  possimius  dicere  vel  crustula,  rjuae  idtjlis  orturiintur  etgrir;cc  appel-, 
lantur  nö-ava.  —  4)  n"13Nl'  Jvelc^ej*  SDort  fowobl  „graben,  alji  taufen  unb  bingen"  bebeutet. 

^ier  bebeutet  eö  offenbar  „taufen."  LXX  nebmcn  e6  für  „bingen":  nal  tfii.a^u<Tä/irfv  k/javrü. 
3)  b.  b-  Sifeln,  nacb  unfcrem  ®elbe  ctiva  9  (Bulben  ober  3,  60  Dollar,    lieber  ba«  Äaufcn  tex 

ffieibcr  f.  Gen.  29,  18;  Exod.  22,  16.  —  6)  Hbr?-    3:<:r  ßbomcr  (ßor)  ungefdbr  fo  incl  ali 

U  baierifdie  Steffel;  Lev.  27,  16.  jo^öp  k/^/ii/üi',  n?a«  entiveber  al«  irrige  Ueberfe^ung  ober 
ali  Scbrcibfebler  ju  betrad)ten  ift,  ba  bcr  ©omor  nur  bcr  bunbert|le  Jbcil  bc?  (ibomcr  ift.  — 

7)  nn^<  ci"  balber  Sbomer.  Kai  vtße?.  oivov.  —  8)  *^  ''^^r)  r-fi^ßf^  ^^H^  ^fi  »"ir  bleiben;" 

b.  t.  bie'id)  wirflid)  bie  ®bc  mit  bir  l^oIIucbc.  Ka-»i]ay  i-n' kfioi.  Xie  23ebeutung  ijl,  ivic  fte  in 
i^.  4  näber  bejeicbnet  n^irb.  I^u  follft  in  ber  2?ui5trauer  gefangen  ftöcn.  —  9)  b.  b.  follil  bie 
Sbe  nicbt  brecben.    Taö  ^uren  bebeutet  bie  gemeine  unb  untcrfc^ieblofe  Slbgotterei,  bcr  Sb«' 

bruc^  aber  ben  Sultuiü  be?  einen  ober  anberen  5lbgottcg.  —  10)  IVn^  ''^VfÜ^)  »^in  i^^  ^^ 

für  bid)"  alji  (Jbcgemabl  beftimmt.  —  II)  HDi'D  TNI  n^W  Stantbilb."    (£ö  1)1  bamit  bcr 

(53ijttcr!ultue!  gemeint,  benn  in  bcr  ß)cfangcnfd)aft  !Jcrmod>tc  S^racl  rceber  für  ben  n^abren,  nod) 
für  ben  Wöttercultue  (Etwa«  ju  tbun,  ba  fic  arm,  entbli?pt,  glcidsfam  oernid)tet  waren.  — 

12)  (£ö  wirb  fein  .«poberpricilcr  mit  tcm  ^);^^^^  ba  fein,  um  aue  Urim  unb  Jbummim  ju  weif» 
fagen  unt»  Slntwortcn  auf  ^tnfragen  ju  ertbeilen.  o'v<Vn  lepareiac  Exod.  28,  3U;  I.  Reg.  2.';,  9. 

13)  „obnc  Hausgötter;"  oiiU- \)>//.cji'-  G-en.  31,  19. —  14)  (£s  ift  bamit  fowobl  bie  (finbcit 
bcei  Ütcid^cei  i)ad)  Ver  9tüdfcbr  au«  ^er  Cikfa ngcnfchaft,  al«  aud),  unb  biefco  auefd)lic§liA,  bie 
mefilanifAe  ^(\t  gcweiffagt.  Ter  ^oeifa^  in  nuvissimo  dierum  beutet  atljcit  auf  bae  ^fit^^tfr 
Ui  5)icffiaö ;  Jer.  5U,  4 ;  Ez.  34,  23. 


Caput  IV. 

1.  Andite  verbum  Domini  ^  filii  Israel,  quia  Judicium  Domino  cum 
habitatoribus  terrae:^  non  est  enim  veritas,  et  non  est  raisericordia,  et  non 
est  scientia  Dei  in  terra.  2.  Maledictum,^  et  mendacium,  et  homicidium 
et  furtum,  et  adulterium  inundaverunt,  et  sanguis  sanguinetn  tctigit.* 

3.  Propter  hoc  lugebit  terra,  et  infinnabitur  omnis,  qui  habitat  in  ea,^  in 
bestia   agri,   et   in  volucre  caeli:    sed  et  pisces  maris  congregabuntur.'' 

4.  Verumtamen  unusquisque  non  judicet:^  et  non  arguatur  vir:  populus 
enim  tuus  sicut  hi,  qui  contradicunt  sacerdoti.^  5.  Et  corrues  hodie," 
et  corruet  etiam  propheta  tecum:  nocte  tacere  feci  matrem  tuam.  6.  Con- 
ticuit  populus  meus,"^  eo  quod  non  habuerit  scientiam:'*  quia  tu  scien- 
tiam  repulisti,'^  repellam  te,  ne  saccrdotio  fungaris  mihi: '^  et  oblita  es 
legis  Dei  tui,  obliviscar  filiorum  tuorum  et  ego.     7.  Secundum  multitu- 


604  Der  f)ro|)^et  Dfeaö.  4,  1—9.  2lnm.  1—17. 

dinem  eorum  sie  peccaverunt  mihi:*^  gloriam  eorum  in  igiiorainiam 
commutabo.  8.  Peccata  populi  mei  comedent,'^  et  ad  iniquitatem  eorum 
sublevabunt'^  aiiimas  eorum.  9.  Et  erit  sicut  populus,  sie  sacerdos:'^ 
et  visitabo  super  eum  vias  ejus,  et  cogitationes  ejus  reddam  ei.  10.  Et 
C'omedent,  et  non  saturabuntur:  fornicati  sunt,  et  non  cessaverunt:^^ 
quoniam  Dominum  dereliquerunt  in  non  custodiendo.  11.  Fornicatio, 
et  vinum,  et  ebrietas  auferunt  cor.^^  12.  Populus  mens  in  ligno  suo 
iuterrogavit,*'  et  baeulus  ejus  annuntiavit  ei:^^  Spiritus  enim  fornicatio- 
num  decepit  eos,  et  fornicati  sunt  a  Deo  suo.  13.  Super  capita  montium 
sacrificabant,  et  super  colles  accendebant  thymiama:  subtus  quercum,  et 
populum,  et  terebinthum,^^  quia  bona  erat  umbra  ejus:  ideo  fornica- 
buntur  filiae  vestrae,  et  sponsae  vestrae  adulterae  erunt.^  14.  Non  visi- 
tabo super  filias  vestras  cum  fuerint  fornicatae,  et  super  sponsas  vestras'" 
cum  adulteraverint :  quoniam  ipsi  cum  meretricibus^  conversabantur, 
et  cum  effeminatis^''  sacrificabant,  et  populus  non  intelligens  vapulabit.^ 
15.  Si  fornicaris  tu  Israel,  non  delinqaat  saltem  Juda:^®  et  nolite  ingredi 
in  Galgala, ^"  et  ne  ascenderitis  in  Bethaven,^^"  neque  juraveritis:^^  Vivit 
Dominus.  16.  Quoniam  sicut  vacca  lasciviens  declinavit  Israel:  nunc 
pascet  eos  Dominus,  quasi  agnum  in  latitudine.^-  17.  Particeps  idolorum 
Ephraim,  dimitte  eum.^  18.  Separatum  est  convivium  eorum, ^*  forni- 
catione  fornicati  sunt:  dilexerunt  afferre  ignominiam  protectores  ejus." 
19.  Ligavit  eum  spiritus  in  alis  suis,^*^  et  confundentur  a  sacrificiis  suis. 

1)  ÜÄit  btcfent  Sapitel  beginnen  bte  @traf=  unb  ^Jia^ung^reben  bej  ^^rop^eten.  —  2)  ^H 
„ber  ^err  (»at  ju  reditcn  mit  bcn  3?et»o6nern  be^  ?anbe?."  —  3)  n^{«{,  ä^a,  rocii  fo«Jo6I  „dlniSi 

T 

alc  SdjTOur  unb  Wcincib"  bebeutet.    5(cbn[tchc  Sitilberuniicn  ber  iier^cr^en^cit  bea  3fitaUerg 

f.    Jer.    7,    9.  —  4)     ./-BtUtfcbutb    reiht    tut    an    i<lUt|'d)U(t;"    Kai  aumra  äo'  aiuam  iiicryovac.  — 

5)   „di  fc^macbtet  babin  ^cber,  ber  barin  rocbnt,  felbft  ba^  ißieb  beö  j^clbeö,  bie  i'i^iiel," 

G/iiKpwiltt/asTai   avv  -n-nGt  rolg  unroinnvaiv  avr?/v  avv  rn'iq  fpTerolq  rf/c  yf/r.  —  6j    „|elb|l  bie  ^if^J^ 

femmctt  binju,"  löDN'?   b.  i.  um  tiie  adoiemeine  Jrauer  mitjumacben.    kuI  oi'ix^>'^^ 'v? 

i>a^d(T(T;?f  EK/.eiiJovaf  Jer.  4,  28.  9}ieIIeicbt  ijt  ^amit  Irocfenbeit  unt)  lürre  bc^  Üanbc?  gemeint. 
7)  „(Eg  gibt  ja  gan§  unb  gar  feine  ^peg«  be*  jRecbte^,  ^"l»;  feine  3ücbtigung,  nDl\  mcbr;" 

■■  T  ~ 

ü-(jc  fir/öeii  fir/TE  6iiiä:;TiTai  /nf/re  e?.h/x>i  uv^ek-  —  8)  Ta?  iSiberfprecben  unb  5luflebnen  gegen 
ten  ^obenprieftcr  würbe  im  ßJefege  als  topeewürbigc?  5>crbrecben  be^eic^net  Deut.  17,  12.  <i4 
liegt  in  ben  ® orten  ^ugfcicb  eine  ,6init>eifung  auf  Scre  unt»  feinen  9lnbang  Num.  10.  6  rJe  ?.a6c 
fiov  Gii  ävTü.eyo/xevog  'lEfiev^.  —  9)  ^cbr.  „bu  ftür^cft  bei  3:agc  unD  mit  bir  n?irb  (türmen  au^  ber 
^.Topbet  bei  *)?a(^t,  unb  ic^  »erbe  jerilören,  ^1^!3"^t  beine'Wutter."    iffiic  lag  un^  9?acbt  ftc^ 

folgen,  fo  roirb  f^nctt  nacbeinanb^r  eintreffen  bie  5?crȟftung  im  ?eib(id)en  unb  riJeifttidben; 
aucb  Die  Wutter,  worunter  roobl  ^amaria  ^u  ocr|1cben  ift,  wirb  ftür^cn.    Kai  äa-devijan  r/,uFpac 

Kul  äa&evr/aei  6  iTf)0(j)>/Tr/g  fierä  aov.   vvktI  üuoiuaa  t//v  fir/rcpa  aov.  —  10)   ItD^^  /»Oertitgt  (OCr* 

wüftet)  ifl  mein  SSott;"  umvü^rj  b  7.a6z  }iiiv,  üf  ovK  e^^uK  yvü<7Lv.  —  11)  b.  b.  Weit  e^  fetne 
^riefter  unb  i^^ropbcten  beä  wabren  flJotte^  battc,  bie  e^  unterri^tct  bdtten.  —  12)  I^er  ^ropbet 
frricbt  \^\tx  offenbar  ^u  ben  '»J'rieflern,  wcicbc  ja  bie  größte  -^d^ulD  battcn  am  l^erberben  be^ 
gjplfce;.  _  13)  j^a  bie  ^^riefter  im  getrennten  S^^rael  Dem  wahren  f  riefterbienite  cbnebin  fcbon 
entfernt  waren,  fo  i|^  tiefe  ©eiijägung  nur  eine  ikrilärfung  beö  uciDienten  Strafurtbcile^ 
(öotteei  unb  bebeutet:  „l>u  wirft  für  immer  s»om  ^pricftcrtbume  au?gefcblo|Ten  fein."  Wan  mu§ 
ftcb  baber,  mt  aucb  Galmet  bemertt,  jene  aaronifcbcn  'iPrieftcr  angerebet  benfen,  welche  nacb  Ez. 
44,  10  bcm  ^jeroboam  ficb  ^um  Tienfte  ber  ,6öheu  hingegeben  unb  ftcb  baburcb  fiir  immer  6e« 
bl.  ^.'•rieftcrbienjle^  im  Jempel  ^u  ^crufalem  unwürrig  ünb  i^erluflig  gemacht  hatten;  Exod. 
19.  6;  IIL  Reg.  12,  31.  —  14)  ®^  ftnf  hier  wietcr  ti'e  ^riefter  gemeint,  unb  ift  Die  traurige 
SBahrbeit  aueigefprocben:  2o?iele  ihrer  waren,  fo  haben  ne  gefünbigt.  —  13)  D.  b.  |ie  (jerjehren 
o.ierig  unb  mit  ^ufl  bie  SünDopfer,  Die  Da^  i'olf  Darbringt.  Statt  ^u  trauern  unD  ju  weinen 
bb  Der  ScbulD,  freuen  fte  ficb  über  Den  füpen  6)cfcbmacf  De?  Opfer«  ber  «cbulD.  —  16)  b.  b.  ^\t 
fcaben  33crlangen  barnad),  bap  Da«  i^olf  t>iet  fünoige.  Damit  siele  Sünbopfer  Dargebracbt  werben. 

ml  kv  Talg  äÖLKiais  a'v-üv  Irjfovrat  rdf  rpvxäg  avrüv.  —  17)   D.  b-  ^^  n>irb  bCU  ^ricftem  ergeben, 


Der  g>ri?pf)ft  Dfca^.  4,  9—19.  2Inm.  17—36.  605 

»ie  bem  2?clfe;  Is.  24,  2.  — 18)  1V"1i3*  ^b^  /-««*•  mehren  ficfi  iti^t."  (5ammt  ttjrtm  ©ctter» 
fult,  r>cn  bem  fic  fotJtcl  erwarten,  mehrt  firf)  to&)  wcber  ibre  Wad)t  nocft  ibre  3^^bl-    e^öpvevaav 

Kiii  Ol")  /i//  /(arfi'»yi'r(jfii.  —  19)    Prov.  20,  1  ;    2->,  .'!l  ;    Is.  2S,  7.      rraiivfiav  Kai  olvnv  Kai  iMt-^vcfia 

iäviaui  KUfniia  Tmov  fiov.  —  20)  t>.  t).  eö  frdiit  tlc^  bci  bcn  böl^crncn  2tan^lM(^ern  ber  fi^ctter 
an.  kv  ai\u;i67.occ  tTrr/puTCJi'.  —21)  baet  üopfen  mtttclij  3tdbctt  fcbciut  auf  ocrfcbiebcnc  2trt 
flatti^fiinbcn  311  baben.  OTacb  St^riüu^  i^cfcbvtb  e»?  mittele*  ^mcter  3täbe,  bic  man  cmpcrricbtetc 
unb'nad)  .^erfai^uni^  ciniiicr  ^aubcrfornuin  i'infcn  lief;.  (Ei^  fam  nun  bar^uf  an,  ob  fiesprwdrtd 
ober  rucfn^drtj,  rccbt^  ober  linfct  ficlcu.  i^ci  ben  5(rabern  njurbeu  brei  efcibc  ober  uni^eflüiielte 
"ä^fleile  i^enommen,  bcrcn  einer  bie  'Jlufü'brift  batte:  „-C^crr  befiebl  ti["  ber  aubere:,,  .^err  verbiet 
e^I"  ber  britte  gar  feine.    5ic  wurDcn  in  einen  5acf  getban  unD  a(?^ann  i^cjoaen;  Kai  h  'pu,i- 

fioLq  avTctv  (nrijyyt'A/.av  avrü'  Ez.    21,   21.  — 22)   Kai  deix^pou  avaKiä^ovTu^,  ort  ku/mv  okettt/.  — 

93^  DD^nl^D  „euere  '5cbn.net}erti?cbtcr;"  Kalal  vvii<pai  v/iüv.  ^[tx,  wie  au(^  an  »telcn  anberen 

<5teIIen  i|l  ^a^  ^urcn  unb  (Jbebrecben  niitt  btof?  aU  5(biTÖtterei,  fonbern  a.U  wirf(id)e  Unzucht 
ju  verlieben,  i>ie  mit  bem  (lultUiJber  vcrcbrten  (^iottbciten  notbwenrig  verbunben  war;  IV.  Keir. 
23.  7:  Ez.  C,  13;  Dan.  11,  37.  —  211)  .^ebr.  „^cbiviei^ertöcbter."  —  2-5)  ba  fte  felber,  pie 
IDJdnner  ndmlic^,  ben  Jpuren  nat^Iaufen,    ^ebr.  1113*  „weil  fte  felber  mit  ^uren  bei  Seite 

■'    T  : 

(leben;"   o-i  avmi  firrä  Tüv  Tzopvüv  apve(i)'vpovTo.    Scbolj  bcutct  bicfe  9iebe  auf  bie  ^'Priefter. — 

26)  nlkTIpil'  ittorunter  gemcinbin  bie  jum  I^ienfte  ber  '2t|larte  tld)  prei^i^ebencen  Wdbcben 

oerflanben  n?crben;    Kai  luerä  tüv  TETsleanhuv  E-dvov'   Num.  25,  1-15;   Deut.  23,  IS. — 

27)  J^ebr.  „unb  baö  3?on  ftebt  eö  nt^t  ein,  (unb)  jtürjt  in  baö  Scrbcrbcn,"  02^^  ^-  ^-  t'Og 

9?olf  läf;t  |ut  nicbt  bclebrcn  unb  muf;  baber  notbwenbiji  5U  f5)runbe  geben.  Kai  6  A«6f  ö  awtCjv 
cvv€^>.EKETo  nE-ra  Köpvr/c.  —  28)  T(x  ^J^ropbet  bdttc  nii^tei  Sinfd)nciDent>ercei  ju  feinen  'i!ant'6= 
tcuten  fagen  tonnen,  al«  biefe  ©orte:  „Jöenn  benn  an  eucb  'Jllle^  verloren  ift  unr  feine 
©rmabnung  mebr  bilft,  mi.H-btc  bocb  3uba  ilcb  vor  bem  i>erperben  bewabren!"  'i)}?itlcib  un^ 
3drtlicbfeit  fiir  ^n^ci  mar  fen  '-öetbörten  ein  Dorn,  ber  ibnen  tief  in  bae(  gleiüi)  bineinftacb. 
Ta^  (ikM'agte  biit  aber  zugleich  eine  ernfte  Scbcutung  für  bie  3ubcn  felber  unb  will  al<J  wirfliebe 

SBarnung   angefeben    fein,      oh    f'«    'lapaffA  /li/   ayvöei  Kai  'lahön  /i?)  ei^Tropel-Ea^E  elg  TdA-/a'/.a.  — 

29)  riefer  Ort  fo  beiligcn  ^(nbenfeni?,  wo  bie  3?unbceitabe  fo  lange  geftanben,  Jos.  4.  19; 
9.  6;    Kl,  6;   14,  5  würfe  fpäter  ^auptil^  beö  (yöe,cnbicn|le5;  9,  15;  Arnos  4,  4;  5,  5.  — 

30)  Ter^yropbet  gibt  bier  ber  bcrübmten  Stätte  ^-öetbel,  ."^au^  rsjotteö,  ben  veräcbtlicben  9tamen 
2?etbaven,  ^au^  ber  9?id)tigfeit  ober  (s^3oe.cnbau5,  weil  bafelbft,  wie  in  Tan,  von  Äi?nig  ^eroboam 
ein  Äalb,  ber  -^tpiei,  jur  ikVebrung  aufgei^eßt  worben  III.  Reg.  12,  2S-33;  Arnos  8,  14.  kqI 
uij  äva.iaivETe  fJc  rov  oIkov  'ßi-.  —  31)  b.  b.  fcfewi-uet  nid)t  an  tiefen  ber  Slbgiittterei  gewidmeten 
^.Mäßien  im  9?amen  be^^  wabren  unb  lebenbigen  r^knte«*.  —  32)  Xier  ^err  wirf  S^rjel  feine 
SBege  geben  laijen,  wie  ein  ^irt,  ber  Die  Sitafc  verläpt.  (Eö  werben  bann  ^ie  ®ölfe  einbringen 
unb  bie  .^eerfc  ^erreipen.  —  33)  D^3V1/  "lOH  „Spbraim  bat  fti^  mit  ben  ®o(jen  verbunben, 

barum  laf;  e^,"  (o  3uba)!  /neToxog  eIöwXuv  'Eopaiu  e-&ijkev  iavTü  (jKavfiaMi.  —  §4)  .&ebr.  „au?> 
geartet,  ^D»  ift  i^r  t^aftgelagc,"  b.  b-  eg  i|l  fein  ®elage,  wo  man  in  (SJott  erfreut  ift  unb  feinen 

armen  5)?itmenfcben  gütlicb  tbut,  wie  W\  ben  5}?abl5eiten,  bic  man  mit  ben  »^ricben^opfern  im 
2;cmvet  ^u  ^erufalcm  feierte,  tjpetioe  Xavavaimx.  —  33 )  .^ebr.  „ibre  Sd^ilbc  (bie  »^ünlen  unb 
ä^ornebmen)  lieben  e?,  i^cbmacb  ju  geben,"  IDH'  i*-  Ö-  fte  fübren  fid»  und  Sintere  in  Scbanfe 

unb  Scbmacb,  flatt  ^u  ©obffabrt  unb  .f>eil.  !r,ä->/aav  än^iiav  m  ^präy/mTog  avrf/g.  Scbol} 
überfe^t  ba^  .gicbraifcbe:  „(Eifrig  üben  Scbanbtbatcn  ibre  dürften."  —  36)  b.  b.  ber  allgemeine 
Sturm,  ben  (^iott  wirb  ergeben  laiten,  wirt  (Spbraim  ergreifen,  an  feine  S^lügel  binpcn  unb  fte 
in  bie  grembe  fübren,  reo  fie  nicist  mebr  Cpfergelage,  fonbern  Scbmad)  unb  Sc^anre  baben 

Werben.     Gvorpod/)  TvvEb/uaroc  ah  eI  ev  ratg  TTTEpv^tv  av'yg. 


Caput    V. 

1.  Audite  hoc  sacerdotes,  et  attendite  domus  Israel,  et  doraus  regis 
auscultate:  quia  vobis  Judicium  est,  quoniam  laqueus  facti  estis  specu- 
lationi,'  et  rete  expansum  super  Thabor.^  2.  Et  victimas  declinastis  in 
profundum:^  et  ego  eruditor  omnium  eorum.*  3.  Ego  scio  Ephraim, 
et  Israel  non  est  abconditus  a  me:^  quia  nunc  fornicatus  est  Ephraim, 


606  Der  fxop^tt  Cfead.  5, 1—13.  3lnm.  1—18. 

contaminatus  est  Israel.  4.  Non  dabunt  cogitationes  suas  ut  revertantur 
ad  Deum  sunm:  quia  Spiritus  fornicationum  in  medio  eorum,  et  Domi- 
num non  cognoverunt.  5.  Et  respondebit  arrogantia  Israel  in  facieejus: 
et  Israel,  et  Ephraim  ruent  in  iniquitate  sua,  ruet  etiam  Judas  cum  eis. 
6.  In  gregibus  suis,^  et  in  armentis  suis  vadent  ad  quaerendum  Domi- 
num, et  non  invenient:  ablatus  est  eis.^  7.  In  Dominum  praevarieati 
sunt,  quia  tilios  alienos  genuerunt:^  nunc  devorabit  eos  mensis  cum 
partibus  suis.^  8.  Clangite  buccina  in  Gabaa,'**  tuba  in  Rama:  ululate 
in  Bethaven,  post  tergum  tuum  Benjamin.'^  9.  Ephraim  in  desolatione 
erit  in  die  correptionis:  in  tribubus  Israel  ostendi  fidem.''  10.  Facti 
sunt  principes  Juda  quasi  assumentes  terminum:'^  super  eos  effundam 
quasi  aquam  iram  meam,  11.  Calumniam  patiens  est  Ephraim,'*  fractus 
judicio:  quoniam  coepit  abire  post  sordes.'^  12.  Et  ego  quasi  tinea 
E{)hraim:**^  et  quasi  putredo  domui  Juda.  13.  Et  vidit  Ephraim  lan- 
guorem  suum,  et  Juda  vinculum  suum:'^  et  abiit  Ephraim  ad  Assur,  et 
misit  ad  regem  Ultorem:'*  et  ipse  non  poterit  sanare  vos,  nee  solvere 
poterit  a  vobis.'^  14.  Quoniam  ego  quasi  leaena^**  Ephraim,  et  quasi 
catulus  leonis  domui  Juda:  ego  ego  capiam,  et  vadam:  tollam,  et  non  est 
qui  eruat.  15.  Vadens  revertar  ad  locum  meum:"  donec  deficiatis,  et 
quaeratis  faciem  meam. 

1)  HÖVdS'  ^^^  ^if  >^t*^I  t»fn  |)ö^cpfa|  5J?i5pa^  (Wi^p^a)  im  (Sebirge  ©alaal»  bebeutet, 

T    :      ■     : 

ber  bem  Jbiibor  im  2Be|len  glcidtfam  aU  ßontrefet^  (^e»^cnüber|lanb.  Ter  i£inn  ifi  bemnac^: 
3br  fcib  auf  ben  -^Dbcn  Pfttid)  s*i?m  ^''rt'ön,  rote  weftlic^  bcm  'J?plfe  jum  3>erfübrcr  geworben. 
Xa  wo  ba5  iBilti  in  g-aüen  unb  'i)Jc^en  gefangen  mxt,  babt  ibr  bie  WenfAen  gefangen  unb  in 
baö  3>erterben  gebracht.  —  2)  etri  -ö  '1-aßiptov.  ^  ^)  )p^!2^*n  D'Dt!*  HDnC^T  »unb 

burd)  Cpferfcblaitten  feib  ibr  tief  abgen?i*en."  (Öefeniu«.  „^sbx  babt  bie  Cpfcr  (bie  i'erfübrten) 
in  bie  tiefen  '^3ruben  bineingetriebcn."  (Xalmet.  & oi ü; peioirtc rr'/v ^i/pav nart-ii^av.  ^\\i.&i  l^atablu* 
ifi  ber  Sinn:  3br  babt  ee  gar  fcblau  unD  öerfd^Iagen  angejiellt  mit  euren  Cpfern.  —  -4)  „id) 
ober  jrerfe  fie  alle  Initeinanber  jücbtigen."  —  5)  „S^rael'?  llebermutb  gibt  3fugnip  (wiber 
S^rael)  in  bae  3lngcficbt,"  b.  b.  fie  trieben  bert  itebermutb  fp  n^eit,  ba§  er  offen  gegen  fte  3fug= 
nip  gibt,  ^ai  Ta-ewiot^r/tfefai  t/  bfipi^  tov  'lapar/).  e'ig  npü^uTTov  aitov.  —  6)  ba?  5cbulbennia§ 
ift  roll;  eö  b"U't  fein  Cpfer  mebt.    fSiett  fann  \iä)  mit  nicbtö  Slnberem  mebr  begnügen,  alö  bap 

i^r  euere  fc^n^ere  J^eimfuc^ung  gebulbig  traget.  — 7)  1^*711  ;-ei"  bat  fid)  ?on  ibnen  jurücfgejogen;" 

bn  fKKtK/.iKev  an'  oirwv.  —  8)  „benu  fie  erzeugten  Äinber,  bie  (bem  Jf^errn  unb  feinem  Sultud) 
fremb  blieben."  —  9)  b.  I».  in  ilurjem  werfen  fte  weggerafft  werben  fammt  all'  ibrem  31ntbeil. 
viv  KaTa(pä} erat  ai'Tmx  ?'/ tpraiir/ Kui  Ttiix  K/./jp<irr  (ivtCjv.  ^  10)  Ter  ^JVcpbet  nennt  bier  bret 
Crtfd)aften,  bie  febr  nabc  aneinanbcr  lagen  unb  bie  f^jrenjmarfen  ^wifdjen  ^nta  unti  3^raet 
bilteten.    ^r  läf?t  in  ibnen  ben  5cblael>tenruf  ertijnen,  um  3ufa  unf  S^mel  aufjuwerfen  unb 

JU  rütteln  in  ibrem  2;ot>e^fd)lafe.      üa'A-ian-e  aäATTiyyL  1-1  rahg  Aovvnh^,  ijxfli^dfE  k-nl  ruv  vf7/Aüv, 

Kijpi'^a-e.  iv  rCi  oiKij  "iiv.  —  11)  b.  b.  biuter  fir  ber  ftebt  fd)pn  ber  }'snx(t,  c  ^Benjamin,  k^iani 
Bsvtnfiiv.  — 12)  „icb  jeige  burcb  Srfüflung  meiner  Strafbrcbung  fie  S5?abrbeit  meinee  2I?t^rte6;" 
tfiei^a  ■Ki.arä.  —  lli)  „bie  Pie  '^renjmarfen  i?errücfen ;"  b.  b.  ebrlcfe  2?etrüger-,  üc  /jemnüivrec 
ipia-  Deut.  19,  14. —  14)  .g^ebr.  „unterfrüdt  wirf  SiTael,  gebrodien  ift  ba?  ?'Herbt,  benn  tbiülg 
folgte  ee  fem  'i^ebote"  (ber  ^)?enfd>en).  Xer  ^''ropbet  will  famit  fagcn,  ^^riifi  werbe  nun  von 
ben  3l|Ti^ricrn  ungere*t  bebanfelt,  weil  ee  fid)  mit  ibm  in  2>erträge"  (Wenfd^enfae'Ungen)  einge- 

laiJen  \><lbt.    Karc(U'vaßTFvnei>    Eo/)ni/i  röv  livTidtKov  a'vror.  KarFTTarijoe  To  ;t'p//ia.  —  lo)  bri  i/p^aro 

TTopeiea-dai  o-icij  rüv  fiaraiuv.  Ter  lateinifd)e  Ueberfe^ier  Uü  Xl^  „eebmujj,"  nid^t^y  „fMebot." 
(irftere^  ^a§t  bejfer  }um  Gontert.    53fan  barf  baruUter  nur  feinen  anberen  Sc^mu^,  äl6  ben 

@i?e.enbien|l  tjcrfteben.  LXX  fc^einen  ^^Tl  gelefen  ju  babcn,  wa«  wteber  ouf  ben  ©i^öettblenfi 
IM  beuten  ift.—  16)  b.  b.  gleicft  ber  Wotte  unb  bem  Seinfrap  will  id)  Spbraim  unb  5uba  M^ 

unb  nad^  aufreiben.     Kai  f;w  üc  rapaxy  rü  ^Y,<ppalfi  Kai  (jf  KKVTpov  TU  oiKu  'lo/'rfa.  —  17)  ^*1tü 

„feinen  il?erbanf"  b.  b.  feine  SDunbe,  Sd)wäd)e.    rifv  löhvijv  ai-ov.  —  18)  3"I*  „Streiter  o8et 


t)er  ^ropfiet  Dfeaö.  5, 13—15.  Sinnt.  18—21.  6,  1—5.  2Inm.  1—8.        607 
3änfcr,"  ^fracl  »enbet  ftcf),  um  ^cil  ju  finbcn,  ju  bei«,  ber  i^m  Streit,  IXnbdl  unb  93erberkn 

20)  'Jf  n-a»^»*7p.    X^aö  2Bort  ^ll^  bebeutet  eiiicntlid)  „2?rüüfr,"  roe^wc^en  e?  jur  5?c3eicf)nung 

bc^  l'ötven  nur  in  poetifcfcen  Sd^riftcn  gcbraucfjt  wirb.  —  21)  b.  ^.  icb  ge^c  in  ben  ^immel 
jurücf. 


Caput  VI. 

1.  In  tribulatione  sua  mane  consurgent  ad  me:  Venite,  et  revertamur 
ad  Dominum:  2.  quia  ipse  cepit,  et  sanabit  nos:  percutiet,  et  curabit  nos, 
3.  Vivificabit  nos  post  duos  dies:^  in  die  tertia  suscitabit  nos,^  et  vivemus 
in  conspectii  ejus.^  Sciemus,  sequemurque^  ut  cognoscamus  Dominum: 
quasi  diluculum  praeparatus  est^  egressus  ejus,  et  veniet  quasi  imber 
nobis  temporaneus,  et  serotinus  terrae.  4.  Quid  faciam  tibi  Epbraim?^ 
quid  faciam  tibi  Juda?  misericordia  vestra  quasi  nubes  matutina/  et 
quasi  ros  mane  pertransiens.  5.  Propter  hoc  dolavi  in  prophetis,^  occidi 
eos  in  verbis  oris  mei:  et  judicia  tua  quasi  lux  egredientur.^  6.  Quia 
misericordiam  volui,  et  non  sacrificium,'"  et  scientiam  Dei'^  plusquam 
holocausta.  7.  Ipsi  autem  sicut  Adam'^  transgressi  sunt  pactum,  ibi 
praevaricati  sunt  in  me.  8.  Galaad  civitas  operantium  idolum,'^  sup- 
plantata  sanguine."  9.  Et  quasi  fauces  virorum  latronum,'^  particeps 
sacerdotum,  in  via  interficientium  pergentes  de  Sichem,'^  quia  scelus 
operati  sunt.  10.  In  domo  Israel  vidi  horrendum:  ibi  fornicationes 
Ephraim:  contarainatus  est  Israel.  11.  Sed  et  Juda  pone  messem  tibi, ^^ 
cum  convertero  captivitatem  populi  mei. 

1)  vyianu  ijunQ-  b.  ^.  nacfe  fur^er  3cit  tvirb  er  un^,  bie  jrir  nleid)ram  ncflerben  waren,  wieber 
beleben.  Die  bt.  33dter  ftnDen  bicr  bie  'Jtuferftebuni^  Sbrifti  angebeutet,  gleichwie  bie  Stbfü^rung 
S^raelö  in  bie  (yefangenfd)aft  ein  3;t)puö  feinet  l'eibcn^,  lobe«  unb  '^egräbniiTeö  war.  (J^ 
Wirb  be§t)a(b  biefeö  Sapitet  am  Sbarfreitag  al«  er(le  i^ection  bei  ber  Missa  praesanctifica- 
torum  t>orge(efen.  —  2)  Eiavaa-i]a6^u-^a.  —  3)  „wir  werben  ein  glücflic^e^,  »on  ibm  gefegnetc^ 
Jeben  fübrcn."  —  4)  „wir  werben  bie  rechte  (Einficbt  baben  unb  ibr  feigen,  auf  baj?  wir  immer 
no^  mebr  erfennen  ben  ^errn."  Scbplj,  l'od)  unb  JReifcbt  überfe^en  bier :  „lapt  un^  ernennen . ." 
9)?an  muf5  bei  bem  'Silbe  bcö  Srwadjen^  fteben  bleiben.  Die  (£rwacf)enbcn  erfennen  ndmlid), 
bap  ber  ^err  au^  feiner  33erborgenbeit  jurücfgetcmmcn  unb  il(^  wicbcr  um  fte  angenommen 
\ia}>t.  ®ie  ermuntern  ftd)  nun,  bicfe  unfcfea^bare  ©obUbat  ju  erfennen,  ju  würbigen  unb 
baburi^  Jreue  gegen  ®ott  gleii^fam  ju  siergelten.  ©ebcben  »on  biefem  ®cfüblc  ber  ^nw'^t 
flellen  fte  ftd)  ßiott  ocr  aU  fommenb  glei(^  ber  9)?orgenrötbe  unb  gleirf)  bem  5^rübregen,  jwci 
©rfc^einungen,  bie  ben  S^raelitcn  fo  tbeuer  waren. —  3)  nac^  bem  ^ebr.  p^J  bürfte  man 

ubcrfe^cn:  „<2ic6er  fcfigefe^t  ifl  fein  Slu^gang;"  b.  b.  feine  Slnfunft,  un«  ju  belfen.  <j?  bp^&pov 
tToifiuv  evpT/ao^iv  avTöv,  —  6)  9?ac^  ber  SJermutbung  ®d)egg^,  ber  aud)  2od)  unb  ^Keifcbl  ju|tim* 
men,  beginnt  bicr  eine  SBeiffagung  aui  öiel  fpätcrcr  ^txt,  in  ber  au^  für  Suba  wenig  Hoffnung 
mebr  leudJtete,  Diefer  Weinung  i|l  auc^  ber  Umftanb  günfiig,  bap  bie  bier  folgenbcn  fcfeaucr* 
lieben  i-^trafreben,  Xrobungen  unb  fd)limmen  ikrfünbungen  ju  grell  abficd)en  gegen  bie  berr» 
lid)en  3lu«ficf)ten,  bie  eben  t>crber  waren  eröffnet  werben.  5lllcin  wenn  man  bebenft,  bap  in 
ben  propbetifc^en  (''3efid)ten  unb  Sieben  gar  baufig  bie  grütjjten  Srtrcme  ftd)  berübren,  fo  tann 
man  wobt  mit  ben  übrigen  Sluglegern  annebmfn,  ber  '»Propbct  \t%t  bicr  nad)  einer  furjen, 
freubigen  Gpifobe,  weld)e  bie  gefiAlagenen  cyemütber  ein  wenig  aufrichten  follte,  feine  ilrafcnbe 
SRebe  wieber  fort.  —  7)  DpIDH  »f"re  grc>mmigteit  i|l  wie  9J?orgcngewi?ifc;"  b.  i.  lai  fcbnell 

Wieber  »>erf*winbet.  Unter  grömmigfeit  ifl  ^ier  SlUe«  beariffen,  Wdi  bie  Üiebe  ju  Oott  unb 
bem  «Kdc^ften  gebietet;  Judith  12;  II.  Fetr.  2,  17.  —  8)  »jlDVIl  -id)  baute,  f*lug  fte  burd) 

-     T 

bie  9^ropbeten,"  ober  „icb  töbtete  fte  burd)  bie  S^rop^eten,"  waei  na^  ®cfeniu«  bebeutet:  id) 
ünbigte  i^nen  bur(^  bie  ^rop^ctcn  3^ob  unb  Sßerbcrben  on.    ÖTve^cpiaa  rovc;  npwpi/Taq  vßüv.  — 


608  Der  ^xop^tt  Dfcag.  6,  5—11.  2lnm.  9-^17.  1  j 

9)  „bic  »crbicnten  ©endete  ttterbcn  fc^ncQ  wie  ein  ?ic^t  über  bicft,  o  S^rael,  l^ereinbrcc^en ;"  | 
Kai  rö  Kpi/iiä  ßov  üc  <püg  k^eAEvaeTac.  —  10)  figürliche  JRebettjetfe  ftatt:  „öarm^erjigfcit  ifl  mir 
lieber,  aXi  ba«  dupere  Dpfer ;"  eAso?  i^fÄw  f/  ib>w/av  I.  Reg.  15,  22;  Ps.  50,  19;  Is.  1,  11; 
66,  3;  Jer.  7,  21;  Joe!  2,  12;  Arnos  5,  21;  Soph.  3,  4;  Mich.  3,  11.  —  11)  »porunter 
bicr  liiert  bie  leere,  fonbcrn  mit  ber  2öärme  bcö  ^cräensi  »crbunbene  Äeuntnip  (Siotteö  unb  feinet 
®efe|,e3  ju  ferfieben  ifl,  »ie  fie  (Sbriftu^  im  Sinne  batte,  <di  er  Joan.  6,  29  fac!te:  „Xae  ijl 
03otteö  SBerf,  bat'  i^r  an  ben  glaubet,  bcn  er  gefanbt  bat."  —  12)  I:aö  SBort  Cix  fann  biet 

T      T 

für  SÄenfc^  überbau^Jt  genommen  »erben,  fo  bap  ber  <2inn  ift:  S^rael  bat  wie  bie  übrige  Wltx[\^' 

beit  ben  Sunb  übertreten,    «if  av-äpuiroq.  —  13)  P}<"*7^3  „Itebeltbcitcr,"  JDorunter  »orjugö« 

ttjeife  bie  ©ij^cnbiener  ^u  »ergeben  ftnb.  35ieüeicbt  bat  ber  $»rDpbct  bcfcnbcr^  9tamotb'(i3alaab 
im  Sluge,  rcclcbc^  eine  ßcoiten»  unb  21fplftabt  rear,  unb  reo  fcbr  stiele  G3ögenbicncr  rccbntcn  Jos. 

20,  8;   21,  37;   IV.  Heg.  9,  1.     VaAaäfi  Tvöliq  kpyaCofih'?/  /läraia.  —  14)   D'IP  H^p^  »blut- 

befledt,"  »ieüeicbt  eine  Slnfpiclung  auf  bcn  5)?orb  bceiÄöniciö  5>bacee  IV.  Reg.  15,  25.  'SnbejfeB 
mijgen  im  ganjcn  ©cbirgelanbc  (öalaab  tjiele  ?!)?prbtbaten  gcfd)eben  fein,  ^icrcnumu^  benft 
bier  au(^  an  bcn  'i^lutijcrgiepcr  3cbu,  ber  in  9{amotb'(^5vilaab  jum  Äönigc  gcfalbt  morben. 
rapciaaovaa  vScjp.  —  13)  „gleicb  bcu  Stacbcn  (.f)öblcn)  ber  JRäubcr  ift  ®alaab  unb  nimmt  3:beit 
an  ber  <S^ulb  ber  ^Viefler"(ijon  2?ctbcl),  wclcbc  bie  »on  ®icbem  (nac^  Serufalcm  jum  3:empeh 

Sfteifenben  ermorbeten."    D^^liD  "IDH  DH^IJ!  Ji^'N  '50^1  /,unb  gleicb  ben  auf  Wenfcben 

lauernben  SRotten  ijl  bie  03efeüfcbaft  ber  ^jTiejlcr."  Ten  grct»eln  unb  Wiffctbatcn  beö  ?anbeg 
c>ftli*  »cm  Sc^rtn  tt>erben  bier  bie  grcocl  be?  SBcjllanbe^  cntgcgcngeflcUt,  wo  bie  ^•''riefter  al3 

bie   tiOr.^Üglicl)    ^iC-Cbulbigen  erfcbcinen.      kuI  ?'/  la^vc  c»v  ävöphq  Tvetparov.     EKpvi(>av  lepei^  öööv,  e(p6'- 

vevaav  iiKt/tia.  —  lö)  HODtJ'  ^HV^'  Tl"!'^  „«uf  bem  3Bege  nad)  «äif^em  morben  fie."    Zit 

ba  nac^  Sicbcm,  al^  einer  (Stabt  bc^  5M>1«,  aU  einer  ©tabt  ber  I^iener  ®pttcö,  ber  Seöiten, 
ibre  3uffu^t  nebmen,  biefc  morben  fie,  anjlatt  ibncn  ©cbu^  unb  ^ütfe  \ü  Jbeil  werben  ju  laffen. 
17)  „aber  aucb  bu,  c  ^nta,  fc$c  bir  eine  Srnte;"  b.  b-  macbe  bicb  gefaxt  auf  eine  Srnte  beiner 
Uebeltbaten.     iiitäv-dii  'lapaij?.  Kai  'lov6a  äpxov  Tpxp/äv  ctavTü'  Jei".  51,  23;  Joel  3,  13. 


Caput  VII. 

1.  Cum  sanare  vellem  Israel,^  revelata  est  iniquitas  Ephraim,  et 
malitia  Samariae,  quia  sunt  mendacium ;  et  für  ingressus  est  spolians, 
latrunculus  foris.^  2.  Et  ne  forte  dicant^  in  cordibus  suis  omnem 
malitiam  eorum  me  recordatum:  nunc  circumdederunt  eos  adinventione-s 
suae,^  coram  facie  mea  factae  sunt.  3.  In  malitia  sua  laetificaverunt 
regem :^  et  in  mendaciis  suis  principes.  4.  Omnes  adulterantes,  quasi 
clibanus^  succensus  a  coquente:  quievit  paululum  civitas  a  commistione 
fermenti,^  donec  fermentaretur  totum.  5.  Dies  regis  nostri:^  coeperunt 
principes  furere  a  vino:  extendit  manum  suam  cum  illusoribus.^  6.  Quia 
applicuerunt  quasi  clibanum  cor  suum,'''  cum  insidiaretur  eis:  tota 
nocte  dormivit  coquens  eos,''  mane  ipse  succensus  quasi  ignis  flammae. 
7.  Omnes  calefacti  sunt  quasi  clibanus,  et  devoraverunt  judices  suos:'^ 
omnes  reges  eorum  ceciderunt:  non  est  qui  clamet  in  eis  ad  me.  8.  Eph- 
raim in  populis  ipse  commiscebatur:'^  Ephraim  factus  est  subcinericius 
panis,'^  qui  non  reversatur. '^  9.  Comederunt  alieni  robur  ejus,  et  ipse 
nescivit:  sed  et  cani  effusi  sunt  in  eo/^  et  ipse  ignoravit.  10.  Ethumili- 
abitur  superbia^"  Israel  in  facie  ejus:  nee  reversi  sunt  ad  Dominum 
Deum  suum,  et  non  quaesierunt  cum  in  omnibus  his.  11.  Et  factus  est 
Ephraim  quasi  columba  seducta  non  habenscor:'*  Aegyptum  invoca- 
bant,^^  ad  Assyrios  abierunt.^  12.  Et  cum  profecti  fuerint,^^  expandam 
super  eos  rete  meum :  quasi  volucrem  caeli  detraham  eos,  caedara  eos 
secundum  auditionem  coetus  eorum.  ^    13.  Vae  eis,  quoniam  recesseruüt 


■Der  §)rop^et  t]taä.  7,  1—12.  2lnm.  1—21.  609 

a  me:  vastalmntiir,  quia  praevaricati  sunt  in  me:  et  ego  redemi  eos:'' 
et  ipsi  locuti  sunt  contra  me  mendacia.^*  14.  Et  non  clamaverunt  ad 
rae  in  corde  suo,  sed  ululabant  in  cubilibus  suis:  super  triticum  et  vinum 
runiinabant,"  recesserunt  a  me.  15.  Et  ego  erudivi  eos,  et  confortavi 
brachia  eorum:  et  in  me  cogitaverunt  malitiam.-*  IG.  Reversi  sunt  nt 
essent  absque  jugo:*"  facti  sunt  quasi  arcus  dolosusr^  cadent  in  gladio 
principes  eorum,  a  furore  linguae  suae.'^^  Isla  subsannatio  eorum  in 
Terra  Aegypti.^** 

1)  J^cbr.  „ft^cnn  iit  au*  3-5racl  teilen  n^ofite .  ."  ß^ptt  f)>riif  t  bicr  ',u  ^s^rad  in  bcn  tct-tcit 
Seiten  \^or  tti\cn  Ülbfühnnu^  in  Mc  '^U'üin;icnf*aft,  «»c  l»cr  iian^c  innere  2*arcn  ^u  Zai\c  ]c^^^, 
unb  aüc  9AMttel  ber  Sibaimuni^  (^iottee  fi*  ale  fntdulo^  5?c5eiiU  batten.  3(ücntbalbcn  bcni'cbte 
Sug  unb  Jrui?,  ricbftaM,  3{aub,  vil?  (^oU^  bcc  5lbfa(lcp  som  jrabrcn  ßiott.  —  2)  „rcr  JHaiibcr 
i|1  frauficn  auf  ^cn  Straffen;"  hahi'iiaHuv  /.tin-?]c  tr  rfi  ö(''ü  tiiroi.  —  JJ)  „fie  fcdcn  ja  nicbt 
faiicn,  idi  battc  tbrer  ^oebeit  alUu  ftveni^e  nnb  unbarmber^ioi  i^ebaitt."  ''}h\d>  3(nbercn  unr  fem 
^ebr.  entfpreebenf :    „fic  faiien  "JfidUo  ta^oon,  bajj  irf)  aüefibrer  :i?o?bcit  eini^ebcnf  fei."    "-o,r 

avvaöuaiv   ojf    (u^uvre^    rij  KajH^ia  a'vTÜv.   Trdcraf  röj  Kan'iaq  avrüv  ffiv//(7-c)7/v.  —  4)   ,,nun  aber  Uin» 

IJüflcn  fic  ibrc  böfcn  3infctUägc  unb  2Berfc  wie  ein  iUcib,  fp  ba^  fie  fid?  offenbar  ju  erfennen 
pcben."  —  o)  Statt  ben  ilenici  ui  betrüben  unb  ju  geredetem  ji^J'ne  unb  i;trafeifer  3U  veran* 
laiJcn,  mad^en  fie  ibm  greiibe  burcb  ibre  bofen  JIBerfc.  9?a*  ter  Weinung  bej  bl.  .^ieronr^mu^ 
t|l  bamit  bcfonbere  ^evi^bpam  gemeint,  na*  5lnberen  3fbu,  na*  Hinteren  alle  Äcnige,  rie  fie 
battcn,  fa  fein  einziger  guter  unter  ibnen  n^ar.  —  6)  „fic  finb  in  ibrcr  2?egierfe  unb 'Jlnbang- 
Ii*feit  5um  abgöttifd)cn  duitu?  fo  bcfttg  entbrannt,  nne  ein  2^acfcfen."  —  7)  9?a*  Jpieronomu^ 
ift  bier  ^ic  3hibe  gemeint,  nH'(*e  C^fbu  ben  treuen  '^Mviubigen  tie§,  inbem  er  ba^  l^clf  ni*t  ]\var\c\, 
bcn  ilälbtrcienft  ^n  i.n'legen.  Sic  bauertc  aber  nur  fnr5e"^  3eit,  inbem  er  fpcitcr  bae  2?oIf  uifani« 
menbcrief  unD  bic  ä>ercbrung  bc?  ilalbcö  gcfc^Ii*  protlamirte  IV.  Reg.  lU,  29.    HlSC^* 

Iny.tDn"*!^*  pVS  C^i^^  "^^i^P  ""  (^^"^  ^f*^")  '■"^^  "^"^^  ^^^  Srwacbcn  tcn  bcm  kneten 
bC'j  3:eigeo  an  bis?  5ur  Turd^fäurung"  (Slu^gäbrnng).  SE?ie  ber  Cfen  n^äbrenb  biefcr  3eit  nur 
fiuMcb  cnrärmt  \\\,  fc  n\ir  au*  ^^^i^^el  ctn^a^e  ^abufunb  rubig  in  2?etreff  bcr  SIbgötterei.  ^illein 
glci*n.ne  bcr  Cfcn  na*ber  um  fo  ftärfer  entbrennt,  fo  3«ritef.    fic  -fftv  KaTamvfiamq  ä-ü  -riic 

Ö/.o}of.   aiTo   (pvix'iatug   arearof.    ko)(  rov  Cvucj^fpai  avro.  —  8)    „(£?  ift  bcr  2ag  UUfcrC^  ilönigi?," 

t>.  b.  fein  Ärii'nungei-  ober  r>)cburtötag.  yfiqiat  rfüv  Aaaiuuv  /}uüv.  —  9)  „er,  bcr  Mbnig  felber, 
ma*t  gemeine  Sd*c  mit  bcn  Spöttern,"  b.  b,  mit  l'euten,  bic  ibren  Spptt  mit  rs3ott  unt  :>{eli=- 
gicn  baben.  —  10)  ^ebr.  „fic  babcn  ibr  Jpcr?  glei*  einem  Cfen  gcuvibcrt  in  ibrer  .^interlift," 
D3^N3-   5^^i*  Sinbcren:  „fie  baben  ibr  ^cx]  (glübcnb)  n>ie  ein  Cfen  gcri*tct  auf  ibre  ^intcr= 

Ii(l."    33iet[eid)t  ijt  eö  auf  bcö  Äii'nigi^  ^^iidiaria^  (Ermorbung  bur*  Seüum  ju  beuten  IV.  Reg. 

15,  8—10.    ^lÖTi  äveKav-&r/(yav  üg  K/Jßavog  al  Kapö'iai  a'vröjv,  kv  rü  Karnpäoaeiv  ai/Tovg.  —  11)  (Einige 

Bfrftcben  bier  unter  „ibrem  beider/'  DIltDJ^.  ^f"  Äönig,  bcr  bcn  Cfen  ibrer  ^Bcgierbe  immer 

teilte;  3(nbcrc  aber  bie  $lcibenf*aft,  bcn  ßi^rn  beg  ^cr^cn^,  bcn  Tskift  bcr  (Empörung.  3hi* 
£o*  u.  3{.  bemcrfen  bier:  „^fod^male  nimmt  bcr  >3>rcpbct  ba§  gebrau*te  "^ilb  auf  uni>  fagt, 
bap  bie  G3(utb  ibrer  Suft  unb  ibrer  .g^interlift  nur  fp  lange  rube,  "alö  fie  f*Iafen  unb  beim  (ix^ 
l»a*cn  crglübc  fie  i?on  9Jeucm."  Salmct  bat  mit  .!pierpnv>nuu^  i>cr5Ügli*  ^^ercbcam,  (£prncliuä 
a  l'ap.  aber  ^siku  im  Singe.  9?a*t«em  bicfe  .Hbnigc  ba?  i^plf  immer  mebr  bcm  ßH>i3cnfienfte 
jugencigt  batten,  fümmcrtcn  fic  tl*  a^cnig  mebr  weiter  (fdUiefen);  bai^  wilbe,  im  Jper^en  ent* 
brannte  peuer  glübtc  nun  !>cn  felbft  fort  unb  entjiinfete  fi*  immer  mebr.  i'/i/v  ri/v  viKra.  i-n>v 

'Eoi>aiu   cve-ri/a^i/.    -pui   ivtytvi/^!)  iiveKavf^i;  üc -vpuQ  OEy)n(.  —  XU)    Ta^  gaU^C  i^cbcU  ^^raclij 

terfebrt  fi*  in  9??cuterci,  (Empörung  unb  (Ikwaittbat,  bcr  üliemant  eiitgebt.  Xic  bö*ften 
fRi*ter  geben  mit  bcm  üblen  i^eifpielc  ?pran,  baei'plf  tritt  in  ibre  ?viU=tapfcn  ein;  farauä 
ergibt  ft*  fcrtbaucrnber  3?ürgerfricg,  (£rmorbung  bcr  Mönige,  Ufurpaticn,  üi^rannci,  3ügeüofig* 
feit. —  13)  „(Epbraim  mif*t  ficb  unter  bic  i'ölfcr"  bur*  Slbgötterei  u.  f.  f.,  ober:  ,,UMrb 
unter  bie  i^öifer  gemengt"  wegen  feiner  3(bgötterci.  'Eopalu  h  roic  /aoic  avrov  awiiii^vir».  — 
14)  „i|l  ein  3if*cnfu*en  geworben,  bcr  nid)t'umgewenbct  worben,"  alfo  verbrannt  unb  ungeniep* 

bar  geworben.  — 15)  }Ol3n  ^^3  "^^^  "''^*  umgcwenbet  wirb;"  ov  fie-aarpecpoftsroc. — 
16)  „(^reifenbaare  finb  über  ibn  au?gef*üttct,"  b.  b.  cä  ifl  alter^f*wa*  geworben.  Kai  -n'/.ini 
k^iivdijaav  av-ü.  —  17)  (I^^T  '^^^  »lud)  übcrfc^t  werben  fann:  „c?  jeugte  fein  Stolj  wibcr  ü 

ganj  offenbar"  (in  baö  2(ngcftcbt).  —  18)  „bic  feine  (£inft*t  bat."—  19)  Tiep  tbat  bcfcnferäJ 
ber  Äönig  Cfcaö  \Y.  Reg.  17,  4.  —  20)  5Äanabcm  war  eet,  0er  jucr)1  fi*  ju  Oen  3lfr.^riern 
wcnbetc  IV.  Reg.  15,  19.  —  21)  „fo  oft  fte  geben  (um  frembc  J&ülfe  §u  fu*cn),  will  i*  mein 


610  Der  g)rop^et  Dfead.  7,  12—16.  «Hnrn.  21—30. 

9?e6  über  fte  auefpannen."  —  22)  „tt)ie  fte  e^  immer  bereit  in  ibren  Sl^erfammtungen,"  wo  bie 
Irobungen  unb  SBarnungen  »ertefcn  »erben,  rocicbe  in  Lev.  26,  4;  Deut.  27,  15;  28,  15 
gefcbrieben  (le()en.  h  ry  ükojj  r^g  ■d?u^e(.>g  ahribv.  —  23)  D'löN'l  '/W"b  i(^  ttjoüte  fie  befreien." 

.^nbetTen  !ann  man  e^  aucb  aU  gefc^eben  Utxadikn,  ba  ®ott  fte  nic^t  nur  au6  Stegnpten^  Tienfl* 
bar!eit,  fonbern  aui  mancherlei  anberen  sBebrängniJTen  errettet  bat.  —  24)  wai  nacb  .giieronp» 
mu^,  Jbeobcret,  Sr)riflu£t  u.  21.  :()ei§t:  fte  fc^reiben  atte  gcrecrbene  ^ütfe  nic^t  mir,  fonbern  ben 
ß5ctttcrn  ju,  bie  fte  erreablten;  wie  fte  bcnn  ijor  ben  aufgerichteten  Äcilbern  laut  riefen:  Ecce 
Dei  tui  Israel,  qui  te  eduxerunt  de  terra  Aegj'pti  III.  Ree.  12,  28.  Sltlioti  finbet  in  biefen 
Sügen  bie  falfi^en  35erfpred)ungen  ber  33cfferung;  f.  12,  1;  IV.  Heg.  17,  9.  —  23)  1"TllJiri* 

„um  betreibe  unb  SBein  »erfammeln  fte  ficb"  in  ibren  ®ö§enftätten,  ober:  „über  ^Betreibe  unb 
aBein  ftnnen  fle  bin  unb  ber"  (wibcrfduen  fte).  iTrl  airu  kuI  oivu  KareTFfivovro.  5)?it  anberen 
aBorten:  „3br  ®ott  ijl  ber  Sau*"  Phil.  3,  19.  —  26)  „mid)  aber  gebad)ten  fte  ju  bekibigen" 

buri^  2lbfaQ  unb  35erad)tung  meinet  Q3efe&e^,  —  27)  7V  ^  I^IJi^"*  »fi«  wenben  ficf),  aber 

-  T 

nid)t  junt  ^öc^flen"  (ju  ®ott).    ®o  überfe^en  mit  ben  9iabbinen  auc^  3?atabluö,  ^agnini, 

eiaire  u.  31.    X;er  Sbalbäer,  bem  bie  93ulgata  folgte,  Ui  ^l^f,  flatt  7^.    LXX :  ä-KeaTpä. 

(biiaav  eif  Qvßkv.  —  28)  „tt»ie  ein  trügerifd)er  5?ogen,"  ben  man  ni($t  mebr  braueben  fann,  weil 
er  nicbt  mebr  trifft,  ober  ber  ba,  wie  ^ieron^mu^  fagt,  benjenigen  fd)tägt,  ber  ibn  biinbbabt. 
wf  To^nv  fvTCTafiEvov,  wooou  aber  Ibeoboret  ba6  (^cgentbcil  lieft,  inbemergibt:  „ein  nid)t 
geflrecfter  23ogen."  —  29)  b.  b.  burc^  ibre  grdutict)en  Sdllerrcben.  rf«'  ÖKaK^evaiav  y'/MucT/c 
ai'Tüv.  —  30)  Xic§  beutet  ber  (Sbalbder,  fowi"^e  .?)ieron?mu^  auf  bie  2?ergangenbcit:  „Solcben 
^obn  trieben  fte  fc^on  in  Slegppten."  3?atab(u2i  aber  unb  Slaire  mit  »ielen  dieneren  nebmen  ti 
»on  ber  3i'fwnft :  „5)?an  wirb  fte  b^bnen  in  2(eg9pten,"  wenn  fte  fommen,  um  ^ülfe  ju  begebren. 

oiTOf  ö  (pav'Aiafiög  avTÜv  kv  yy  Aij'i'Trr^j, 


Caput  VIII. 

1.  In  gutture  tuo  sit  tuba  quasi  aquila^  super  domum  Domini  :^  pro 
eo  quod  transgressi  sunt  foedus  meum,  et  legem  meam  praevaricati  sunt. 
2.  Me  invocabunt:  Dens  meus  cognovimus  te  Israel.^  3.  Projecit  Israel 
bonum,  inimicus  persequetur  eum.*  4.  Ipsi  regnaverunt/  et  non  ex 
me:^  principes  extiterunt,  et  non  cognovi:^  argentum  suum,  et  aurum 
suum  fecerunt  sibi  idola,  ut  interirent:  5.  projectus  est  vitulus  tuus 
Samaria,^  iratus  est  furor  meus  in  eos;  usquequo  non  poterunt  emun- 
dari?^  6.  Quia  ex  Israel  et  ipse  est:"^  artifex  fecit  illum,  et  non  est 
Deus:  quoniam  in  aranearum  telas"  erit  vitulus  Samariae.  7.  Quia 
ventum  seminabunt/^  et  turbinem  metent:  culmus  stans  non  est  in  eo,'' 
germen  non  faciet  farinam :  quod  et  si  fecerit,  alieni  comedent  eam. 
8.  Devoratus  est  Israel:  nunc  factus  est  in  nationibus  quasi  vas  im- 
mundum.  9.  Quia  ipsi  ascenderunt  ad  Assur,  onager  solitarius  sibi:'^ 
Ephraim  munera  dederunt  amatoribus. ''  10.  Sed  et  cum  mercede 
conduxerint  nationes,'®  nunc  congregabo  eos :  et  quiescent  paulisper"'  ab 
onere  regis,  et  principum.  11.  Quia  multiplicavit  Ephraim  altaria  ad 
peccandum :  factae  sunt  ei  arae  in  delictum.  '^  12.  Scribam  ei  '^  multiplices 
leges  meas,  quae  velut  alienae  computatae  sunt.  13.  Hostias  Offerent, 
immolabunt  carnes,^  et  comedent,  et  Dominus  non  suscipiet  eas:  nunc 
record^bitur  iniquitatis  eorum,  et  visitabit  peccata  eorum :  ipsi  in  Aegj'p- 
tum  convertentur.^'  14.  Et  oblitus  est  Israel  factoris  sui,  et  aedificavit 
delubra:^^  et  Judas  multiplicavit  urbes  munitas:  et  mittam  ignem  in 
civitates  ejus,  et  devorabit  aedes  illius.^ 


Der  5)rDp()ft  EfciU^  8,  1—14.  2Jnm.  1—23.  611 

l)  „ric  Jromvctc  an  bcu  Wun^,  um  \n  t>crfünbm:  2Umc  bcr  5(b(cr  (ilüv^tcv)  über  bae  -g^au? 
f5U>ttc-<."  Xcr  iVvov^ct  iHn'tünbct  fa>?  idmdi  cinbvcitcufc  '^Unutt  '^Hntcf,  b»ii^  er  Mird^  3»ilma- 
naJTar  aueiuifiilMcn  bcfiMoffcn  hatte,  tilu-n  btefcr  üteint  Mivd)  ben  '^l^lel•  aiu^eDeutct  511  iverreu, 
cbwcbl  viele  isitcr,  wit  .»^ieriMUMiuii',  Ibecboret,  ßiniüii«  uiif  aiut  rie  [väteren  5(iu^lei?er,  trie 
^UiU\  l''.>ramix<,  "isitablui?  ibu  auf  "^Jabuitobonoi'or  ^euteu.  Tie  LXX  fo^l^n  bicr  einer  e;an^ 
(inbercn  Vesjart:  t'n;  ku'/.-ov  ahnov  üf  ;//,  ür  üt-ur  i-' aiKnv  kvjhuv.  Jbcoforet  ^iebt  ben  erfteii 
Ibeil  biefect  5a(3e^  5unt  ',nn-bergebenben  Sapitel,  beffen  Bcbluf;  er  (auten  Iäf;t:  SuWnuatio 
ista  .  .  .  rec-itlot  in  .soniuii  eoriun.  —  2)  darunter  bürfte  bier  tvobl  nicbt  fer  lenitel  511  '^ixw* 
falem,  fonbern  ba^^  •f'au-?  :^i?rael  5U  t^erfteben  fein,  wie  <j,  s;  .Ter.  li',  7.  —  fJ)  „nnr  ^ärael  er- 
fennen  bicb,"  b.  b.  n?ir  baben  ja  burd>  ba«  (>icfet\,  Da>S  bu  un«5  iiej^^ben,  bie  redete  (Srfennttiip  tc^n 
bir;  Matth.  3,  U.  —  4)  „ber  geinb  foß  cö  bejjbalb  nur  »erbienter  ®eife  inn-foli^cn."    t,v^*/"J'^ 

KareiViuinv.  —  3)     O^StpH  DH  -.f'^  fC^tcn  fic^  iUntiiJC*,"     iavToig   k ßaaiXevcav .  —  6)  „ntc£>i 

na*  meinem  55?i(Ien  unb  nad)  meiner  ^<{.h\,  ober  nid)t  mit  meiner  3iiftiinmuns^."  Tb  biepauf 
alle  iUMiiiie  bei*  iietrennten  ^iä*rael  ',u  beuten  i|l,  ober  nur  auf  ^ie  letzteren,  ftcbt  Da"^bin.  X~a-3  l'ei5tere 
ift  n^abrfcbeinliiiu'r.  9Jeucre  5(ueilei^er  finbcn  in  bem  (sH-fai^ten  5Ui^leid\  ^en  'i^orwurf,  ^af;  \i<:  ftc^ 
anftatt  (Siotteö,  ber  ibr  .!perr  unb  Äo'niii  im  <'iki|11iAcn  unf  .^eitlidien  n>ar,  (^3öt3en  ernviWt  bdtten ; 
I.  lieg.  S,  7;  Is.  33,  2-.    ««<  ov  öc  iftoi  itt^av.  —  7)    ^l^jj^,*!  „ftc  maduen  fid)  dürften;" 

Kai  ovK  eyv6ßtadv  k/xoi.  —  S)  f^y^  „cmvcoirit  iciw  ^a\f>,  0  <2amaria"  (p  3?!rae{),  oter  nac^ 
9(nbcren:  „e?  flinft  bein  Äalb."  ciirorpiiiHu  tw  uurrxw  nnv  laiuijuta.  III.  Re,?.  12,  2.*<. — 
9 )  „wie  lauiic  f*on  treiben  lle  c^  fc  unb  noA  ni*t  reinii^en  unb  befebren  fie  fid) '<"  —  1 0)  „biefeg 
ßictjenfalb  ift  aud)  ein  2Dert  unb  fi3emä(^tc  :^i5rael^  illcid)  adem  anbcren  i>crfammlid)en  ^iJiac^- 
ipcrt."  ITie  LXX  i^eben:  h  tü>  'Iff/-.«///,  ^ufammenbducienp  mit  bem  »orberoiebenben  2a&e.^ 
11)  D^DDU'*  "5"  Splittern  foü  n>erben  ba«i  iUilb  Saniaria'ö;"  Siön  Tr/.ar<üv  i/v  i  hogx'j^  pou 
^a/uapfia-  Exod.  22,  20;  Deut.  9,21.  —  12)  Ter  SC^inb  ift  ©o^cnfienft  unt>  irbifc^eä  V'eben, 

ber  Sturm  bie  i^eriVÜllung  ^^^'^Ifl^*      ^~'-  ävtfiü<ti\iof)a  i-a-sifxiv,  kcü  i/  naraarpoo)/  nvTÜv  thvi.'^f-r«/- 

ai'Ta-  6,  11 ;  Prov.  22,  8.  —  13)  3"  i't'"'^  '-i^ilMidie  f*cint  bier  ber  ^^.Tppbet  ra?  ai>irf(id>e  unb 
©reifbare  ein^umeni^en,  unb  bcn  3iiftanb  ber  Tinj^e  beim  Sinfaüe  Salmanaffar^  ^u  be^etdmen. 
SnbciTen  läfjt  fid)  ba?  Wefacite  ebenfoviut  bilbli*"  nebmen:  S^^vael  wirp  in  feiner  moralifdien 
^erbcrbenbeit  einer  Saat  öleict)en,  »ro  nur  n>eniiie  Jpalme  unb  and)  biefc  taub  ftnb.  2Jllc^  iü 
»erberbt,  unb  n>enn  ncd)  etwao  fi)utee  ba  iji,  irifb  C5  bcr  bereinbrcct)enbe  Sturm  iregnebmcn. 

dpcf)  ua   ovK  fjoi'  taxvv  rov   Tro/f/aat   ai-erpov,   iäv  (St  Kai  -rroti/ay,    n/.'/Mrpitn  Karaoäyovrai.  ahro.  — 

14)   N15  eine  23a(befeU2lrt,  bie  febr  tt>ilb  unb  unbdnbig  i|l,  uno  fid)  mm  5ticmanb  fanj^en 

läpt;  Job  39,  5-S.  ävtäaUv  Kn-ä'  mvrov ' Wjfia'i ^t .  —  15)  „ftc  brauten  ben  'iPnblen,"  b,  b.  ben 
gö^enbicnerifdien  i^oUern,  mit  benen  fie  gemeine  Sad)en  mad)ten,  allerlei  (üefcöenfe.  öcpa  i/jä- 
nr/aav  Ez.  Iß,  31.  —  lö)  „unirben  fie  aber  bie  ^Kitioncn  aud)  in  SolD  nebmen,  um  red)t  mäd)= 
Hg  ju  fein,  es?  n>ürbe  'iJJid^t^  nü&en.  3*  nicrbe  fte  (bie  ^^raeliten)  fcrfammehi?"  b.  b.  id)  »erbe 
a\i  ^crr  über  fie  fcbalten,  ober  id)  jverbe  fie  in  engen  Scbranfen  balten.  ^/ä  -oi-m  TraimAo&i/aov- 

Tac  h  -olg  i-dvem.     vvv  elg^e^ofiat  ai'Tovg.  —  17)    Qnti^  'T?.'^.  ^*C*D*2  C3^*P  l'^'fl''")/    »VCldie 

Stefle  eine  febr  i?erfd)iebene  5(uö(egnng  leibet:  „Sie  n^erbcn  anfangen,  flein  5u  n.>cr^en  bur(^ 
bie  !i!aft  be^  Äönigei  bcr  Surften"  (bct^  affi)r.  Äi?nigö);  oPer:  „fie  n^erben  ein  wenig  S^mer^ 
leiben  unter  ber  Saft  bc:?  Äönigei;"  ober:  „fie  werben  frei  werben  ein  wenig  von  Per  l'aft,"  in 
tpeld)em  le^teren  ^inne  bie  SBorte  ironifd)  von  bem  Staube  ber  (öcfangenfitaft  ju  nebmen  ilnb, 
wo  bie  _3^"i"aeliten  wob(  frei  waren  »on  3tbgaben,  aber  befto  me^r  fd)ma"d)teten  unter  bem  Xrurfe 
ber  (^üefangenid^aft.  Km  Ko-üaovoi  fitKfibv  rov  xp'nv  ßnaüfa  Kai  np^^ovrnf.  —  18)  „je  mebr 
®Ö§enaItCire,  bcftO  mebr  SÜnben;"  iyivovTo  airü  i^ifriacri/pia  yyaTn/ntva.  —  19)  i.  e.  scripsi; 

Is.  ],  3;  28,  10.  -  20)  iS^JN'^nt^D  inir  ^nnrjrr  'ny  »atö  C^fergcfc^enfc  opfern  fie 
<5lcifd)  unb  eiJen,"  toci^  nad)  initablu^  u.  21.  fcci^t:  Sie  werben  wobi  Opfer  bringen,  aber  nur 

um    einen    SdjmaU^    5U    b^tbeu.      rf/ör/  tdi-  ■Üiauci  -dvaiav,   kcu  (päyuai.  Kpfa,  KijHdQ  ov  -npo^öi^trai 

ttvra.  —  21)  „fie  werben  ficb  in  i(>rer  Drangfal  an  9(egi)pten  wenben;"  9,  3;  IV.  Eeg.  j7,  4; 
ober:  „fie  werben  ein  swciteö  2lcgt)ptcn  ^abcn,"  in  i^rer  ®efangenfcf)aft  ndmüd)  in  2l|)i)rien. 

avrol  elg  Alyvirrov  ä-iarpeijiav  Kai  kv  ^  Aaavpioi^  ciKcn^apra  ^äyovrai.  —  22)  Kai  (^KQÖOfi^ffav  TEftivi). 

23)  iTnJO'll^'.fceiTen^Mäfte;"  Tä -deiikMa  ahrüv. 


2  e  c^  n  e  r :  ^.  «Schrift.  21.  3;.  III.  39 


612  !Der  9)ro))|et  Ofea^.  9, 1—4.  2tnm.  1—7. 

Caput  IX. 

1.  Noli  laetari  Israel/  noli  exultare  sicut  populi:  qiiia  fornicatus  es  a 
Deo  tuo,  dilexisti  mercedem^  super  omnes  areas  tritici.  2.  Area  et  tor- 
ciilar  noii  pascet  eos,^  et  vinuiii  mentietiir  eis/  3.  Non  habitabunt  in 
terra  Domini:  reversus  est  Ephraim  in  Aegytum,^  et  in  Assyriis  pollutum 
comedit.  4.  Non  libabunt  Domino  vinum/  et  non  placebunt  ei:''  sacri- 
ficia  eorum  quasi  panis  lugentium;  omnes,  qui  eomedent  eum  contami- 
nabuntur:  quia  panis  eorum  animae  ipsorum/  non  intrabit  in  domura 
Domini.  5.  Quid  facietis  in  die  solemni,^  in  die  festivitatis  Domini? 
0.  Ecce  enim  profecti  sunt  a  vastitate :  "^  Aegyptus  congregabit  eos,  Mem- 
phis sepeheteos:  desiderabileargentum  eorum  Urtica  hereditabit,lappa  in 
tabernaculis  eorum.  7.  Venerunt  dies  visitationis,  venerunt  dies  retri- 
butionis:  scitote  Israel  stultum  prophetam,"  insanum  virum  spiritualem, 
propter  multitudinem  iniquitatis  tuae,'^  et  multitudinem  amentiae. 
8.  Speculator  Ephraim  cum  Deo  meo:'^  propheta  laqueus  ruinae  factus 
est  super  omnes  vias  ejus,  insania'^  in  domo  Dei  ejus. '^  9.  Profunde 
peccaverunt,  sicut  in  diebus  Gabaa:^*  recordabitur  iniquitatis  eorum, et 
visitabit  peccata  eorum.  10.  Quasi  uvas  in  deserto'''  inveni  Israel :  quasi 
prima  poma  ficuhieae'^  in  cacumine  ejus  vidi  patres  eorum:  ipsi  autem 
intraverunt  ad  Beelphegor,^^  et  abalienati  sunt  in  confusionem,  et  facti 
sunt  abominabiles  sicut  ea,  quae  dilexerunt.  11.  Epliraim  quasi  avis 
avolavit,^"  gloria  eorum  a  partu,  et  ab  utero,  et  a  conceptu.  12.  Quod  et 
si  enutrierint  filios  suos,  absque  liberis  eos  faciam  in  hominibus:^^  sed  et 
vae  eis"  cum  recessero  ab  eis.^^  13.  Ephraim,  ut  vidi,  Tyrus  erat'^^ 
fundata  in  pulchritudine:  et  Ephraim  educet  ad  interfectorem  filios  suos. 
14.  Da  eis  Domine. ^^  Quid  dabis  eis?  Da  eis  vulvam  sine  liberis,  et 
ubera  arentia.  15.  Omnes  nequitiae  eoram  in  Galgal,^^  qui  ibi  exosos 
liabui  eos:  propter  malitiam  adinventionum  eorum  de  domo  meaejiciara 
eos:  non  addam  ut  diligam  eos,  omnes  principes  eorum  recedentes. 
16.  Percussus  est  Ephraim,^''  radix  eorum  exsiccata  est:  fructum  nequa- 
quam  facient.  Quod  et  si  genuerint,  interficiam  amantissima  uteri 
eorum. ^**  17.  Adjiciet  eos  Deus  mens,  quia  non  audierunt  eum:  eterunt 
Vagi  in  nationibus. 

1)  Ter  ^''rc¥^ct  tritt  Her  ^ac\c\x,  bie  3ftt  ^f^  ^ubel^  unb  ber  f^reube,  befcnbcrg  ber  (Ernte» 
freubcn  unb  ber  '^aubbüttcnfeftc  fei  vorüber ;  bae  i^otf  a^erbe  abi^efübrt  nn-rben  in  ein  l'anb,  n?o 
alte  grcubc  unb  alle  Reftlid)feit  ein  Snbe  bat.  —  2)  f.  b.  bu  ba]t  bcn  Srntefej^en  alö  'kubier» 
lobn  unb  al^  33ubIcr(iefdKnf,  bai?  bir  bic  (V>o^cn  barreicbten,  betradUct  unb  i^elicbt  unb  mit  geften 
gefeiert.  fr,a-7inar^  ^Söf^am.  —  3)  b.  b.  in  ber  cud)  bct>orftebenben  ^traf^eit  ivirb  e^  feinen 
ilennen»  unb  .ftelterfeiien  mebr  für  3^>'iicl  geben-  ä/ uv  kuI '/.;/vuc  ovk  h/vu  a'vm'rc.  —  4)  „Ter 
aöein  trirb  fef^Ifc^lai^en."  —  3)  b.  b.  bai^  "Jlcipptcn,  jvo  fic  einft  al^  Sfla^en  fdimadUeten,  unb 
baö  Slffnrien,  wo  ibnen  unreine  Steifen  aufgetifdu  tf  erben,  bai^  wirb  icgt  ibr  (£rbtbeil  werben  — 

für    bde    (£rbe,    wo  5)?ild)  unb  .^Cnig  f(ief;t.      KurdKiiaev  'Eopnl/j  AhvKrov^  kuI  h-  'Aaavpimr  äm- 

■&apra  <i>nym<-ai-  Ez.  4,  \?>.  —  (i)  ^Iciä)  bcr  f^efe^cjocrfd^rift  Nuul.  15,  4-7  mufUcn  mit  bem 
Cpfer  bes  ^jicifdieö  aud)  ^^peifecbfer  unb  SBein  bviriicbradJt  werben.  —  7)  'Sdjolj  ijerbinbet 
bamit  ba^  fufiienbc  sac-rificia  eoruui ;  gewif}  mit  9tedit,  ba  man  nid^t  wobl  ein  anbere^  ®ubjcft 
gelten  laffcn  fann.  2*wieri.Aer  ift  bie  (Vfiiiie,  wie  im  fernen  5(u>?(anbe  fcn  Cpfern  bic  9tebe 
fein  fann,  ba  ja  bie  Tpfcr  aufjer  bcm  2emi>e(  nid^t  bar^ebradit  werben  burften.  Suarcj  !>cr^ 
luutbet,  e?  baben  (Einic^c  ber  3?i'iieliten  fid)  bereduic^t  iKi^laubt,  bcm  >öcrrn  aud)  ferne  t*om  bl. 
£)rte  Cbfcr  brini^cn  ^u  bürfcn,  wie  e?  aujnabnu^wcifc  fcbon  frübcr  öfter  gcfd^cbcn.  9(ud)  Scfeol} 
fd\cint  bicf;  anjuncbmen,  weil  er  bicr  parapbrafirt:  „3brc  blutii^cnDpfer  werben  mir  nic^t 
gefallen,  weil  fte  niiit  nacb  bcn  ^-yeilimmunijen  bee  '^kfcljci^  bariicbradit  werben."  ^iercniMnu^ 
meint,  es  feien  bie  Dbfer  i^enicint,  bie  fie  bcn  ß3ö&cn  barc\cbrac^t  batten.  Scd)  unb  JReifc^t 
nehmen  ^^^i  (iicfagte  in  bebincjtem  5inne  unb  pavapl^rafircn  fe:  „3n  bcr  (Ucfauijcnfc^aft  wirb 


Der  9)rc^^et  TfeasJ.  9,  4— IG.  2(nm.  7—28.  613 

^i^racl  bcm  .e-crrn  fein  Tpfcr  ^riiiiKn  fönncii,  ivct(  cv^  ferne  ift  i:on  ber  cin^iiien  ncfcl3lii1ien 
Gultueftdtte,  nnb  baruni  wirb  vaii*  5uhnc  für  <iünten  ni*t  erworben  werben,  i^ielinehr  u\irc 
jebei^  rpfer,  »vcldu'c!  bennod)  bariu-tnadu  nntrbe,  ivie  iM-ob  ber  Irauerleute,  bie  fiit  burd)  Vcidicn 
verunreiniiU  baben;  nnb  wer  *oon  ben  3peifen  fold>er  jieniefjt,  t^ernnreiniiit  fid)"  Nuin.  1',),  14. 
8)  b.  b.  ibr  i^rob  (Tpfer)  ftent  nur  ^ur  StÜhnui  ber  i^eiiierbe,  nidu  ^m  ^übnennb  ^um  3*3obl. 
(gefallen  bei»  .tperrn.  —  9)  b.  b.  wa«  wollt  ibr  bort  für  tiefte  feiern,  wenn  ibr  fein  orrentlidie? 
STpfer  barbrini^en  fiMintV  —  10)  „fie  Rieben  aue!  bem  iH'rwüfteten  O'^rael  aui  .  ."     TzujuiuvTai. 

tK    ra/airrupin^    \\)  vtttov  kciI  IhiUitrai  al'Tohr  Mtfiij)/(;  Kcil  xii'njit/  a'vT<i'i%  AI«^//(lr;.      ?)Jid>tij^  benicrft 

ticr  ^icrcni>mu^,  bie  LXX  (>aben  für  "l,tDn,p,  desiderubile,  wele^ee  jum  nad)fotöenC'en  3ae;c 
gc^jbrt,  D!Dn,t3  iiclefen.  —  11)  ^N^b**  IPT  >H  n^ivb  ^jiraet  erfennen,  baf;  t^i^ricbt  acwefcn 

ber  ^Vopbet,  wabnllnni;^  ber  i^ejuiftn-tc."  .^ieronrnnui^  unb  Viuanne:  woüen  bier  3e<rae(  felber 
einen  falftten  'JPropbeten  i^enannt  wiffen.  (frfterer  mutbnuifn  inbeffcn,  ei^  (äffe  ft*  ^ic  3te(Ie 
and)  fo  nebmen:   „Tann  wer^ct  ibr  erfennen,  ob  bie 'jpropbcten  iborcn  i^cwcfen  ober  (i3ott» 

begeij^erte."  Kai  KaKuf^i/at-ai  'lapaifA  ioanep  6  rfpo((>//-7/c  6  napa^EaTTjKiji^  ävdpuKo^  ö  Trvev/iarotpöpoc. 

12)  npptTD  HD*!")  ^^1J7^  D'^  ^;^  „tt>e.qen  ber  (Bröfe  beiner  (Sd)Ulb  wirb  aud)  ba?  2?er- 
berben  fid)  ntebren;"  !■-"  rov  i^'/.iißov^  tö>v  üS/k/üv  aov  t-->,7/i9rri'>?/  fjavia  aov.  —  18)  eine 
fd)wieriiK  5teüe.  'D^vid^  Jbeoboret:  „(£pbraim  fodte  t^ermi^jK  be?  '^kfe^ee  unb  ber  'iProvbeten, 
bie  e^  ijon  f^iott  erbalten  bat,  ein  3Bäd)ter  unt»  Vebrer  für  bie  iHHfer  fein,  tfl  aber  nun  dn  falfduT 
f'ropbet  unb  jum  gallftrid  ilcwor^eu."  '•3?ad)  l^itablucs:  „(Jpbraini  mad)te  fid)  fetbft  ©adner 
nnb  ^Vvopbcten,  b.  b.  falfd)e  Vebrer,  bie  e?  neben  nnb  mit  (yott  bi)ren  will."  ^l(i&,  beut  (£bal^afr 
nnb  Voranu?:  „ber  3.Bäd)ter  Wottei^,  ber  wabrc  'iProvbct  ift  in  :j^rae(,  aber^^^rael  batibm  M\i- 
jlricfe  c\cle.at,  um  ibn  '^u  t^)^tcn."  9?acb  Sorneliuö  a  i'avMbe:  „ber  »on  ßknt  gefe&te  i*3äd\tcr 
unb  '»yfopbet  ift  3nm  falfd)en  'iPropbeten  i^eworben,  ber  bem  iHHfc  ciMürf  ijerfünbct,  wo  ee  Unj^Iücf 
ju  finbcn  bat."  .^ieroninnu?,  Jpuiio,  .&aimo  ycrfteben  unter  biefem  fi:i^(ed)ten  SBäe^ter  ben  Citfo« 
boam.  riou'.MuK^  ber  Sartbaufer  ben  'Mxai  Silonite>5,  3(nbere  jcben  falfd)en  '«Propbcten.  Tic 
neueren  3luiMeiier  unb  nament(id)  5([Iio(t  unb  £d)ol5  finben  ben  einfad^en  Sinn:  (fpbraint 
f*aut  |ld>  nach  frembcr  .'pülfc  um  nnb  wiü  ^upleicb  aucb  l^on  bem  ^errn  iiefd)ü&t  fein;  treibt 
ß)iJt<enbien|t  unb  (>)otteebien)i,  fud)t  Strafet  sipu  t>en  (sJö^cn  unb  5Bei|Tac(unoi"  t*on  ß3ott.    <jKo-or 

'Eopnifi  fiFTü  lienv,  ~pn(f»'/T!jg  — «;/f  GKctAia  IttI  -äaac,  tiig  itöuii;  al'rov,  ftiaviav  h>  olko)  -deov  KUTt-T/^nv. 

14)  ntDtOb'D  „i^crberben,  ober  gaüftrtd."  —  13)  b.  t).  im  ^aufe  feine^^  faifd)en  (3otts^.  — 

16)  liin^  ,/ticf  finb  fie  in  ba^  i^erberben  gcratben,  wie  in  ben  Jagen  TsJabaaV  ^erüd)tii^t 

bure^  bie  Unjuitt,  \iz\.6>it  bie  Sinwobner  an  ber  %x<x\\  eine^  juni^en  i'eoiten  beitingen  Judic.  JU. 
f(p^ap7jaav  Karä  rag  yfitpag  tov  fhvvuv.  —  17)  Wott  batte  in  ber  Urjeit  an  3i^>'ac(  eine  »^reuDc, 
wie  ein  SBanberer  an  ber  3;raube,  bie  er  in  ber  JCntfte  finbet,  ober  an  ber  J^rübfeii^c.  — 

18)  ^ebr.  „wie  bie  5^rübfciiic  am  j^etvienbaume  in  ber  (f  rtllin.qei5eit."  Tie  ^^eii^en,  welcbe  i'or 
ber  gewöbn[td)cn  3eit  C^lUiiuft)  reifen,  "betrad)tet  man  aU  l'erferbiiten.  uq  amKov  Iv  gvkij  Tzituinnv. 

19)  Nuui.  25,  3;  Dan.  14,  l'2. — 20)  5d)ol^  x^crilebt  unter  gloria  ben  ®tanb  ber  i'or« 
nebmen.  'iJiüein  bie  übrii^en  ^(ueikiKr  bleiben  bei  ber  ^Bebeutung  „JRubm  unb  .iperrlid)feit" 
lieben.  „Svbrainu^  3tubm  (f.  b.  feine  ftarfe  i^cnolferung)  ift  i^erfdjwunben,  wie  ein  3?0;iel.  (£? 
tji  feine  ©eburt  mebr,  fein  Wutterfd)oo§,  feine  (Smpfaniinif; ;"  'Erppalu  ^c  öpvtov  tie;Tera(j\^r/.  al 

ihj^ai   a'vTÜiv   f/c   tukuv  aal  loöivuv  kcu  av/J.i/ipicov.  —    21)    D"lNitD'  '''  (i-viipüiTui'^  ft^eiut  Cll?  3>er« 

T    r    •■ 

jiärfung  be^  Slu^brucfeö  betrad^tet  werben  ju  müiTen.  ^^'rael  fofl  menfd)enleer  werben  —  eine 
ber  grötten  Strafen  Lev.  2(;,  2o-3S,  —22)  *1N"Q^"'3  ,,benn  wc^  auc^  ibnen,  weil  id)  weg» 

9e()e  von  ibnen!"  —  23)  HIC^D-    'i^ie  LXX  lefen  nb^3  unb  überfe^en:  cnp^  fiov  ii  airür. 

Slflein  aud)  "iUwM  unb  S'ommacbu^  ftimmen  mit  ber  23u(gala  übercin.  —  21)  ^ebr.  „rv)Icid»' 
Wie  id)  (fpbraim  ju  einem  iDru?  (ober  ju  einem  Reifen)  geworben  fc^e,  gcpflanjt  in  sad)önbeit 
(ober  auf  Siuen),  fo  (febe  id)  ü)  binfül)ren  feine  ilinber  jüm  Söürger-,"  'Eippcüfi,  bv  rpömw  enV>v 

elf   -dl/pav    naptarr/cav    rn   TtKva   a'fTi'.iv   kcu  'E<Pfi<ü/if  tov  t^ayayeJv  fir  (iTioKh'Tiiaiv  rä  vtKva  nirrn' 

Ez.  2»),  15;  27,  3.  2d)ol5  übcrfe^t  ba?  .&cbräifd)e:  „Spbraiml  2öie  bad  auf  einer 'Jdi 
gepftan^te  2i)ru^,  fo  febe  id)  (£pb>"aint  bem  SCnirger  entgegenfübren  feine  Si^bne,"  un^  legt  c^ 
auei:  „S^rael  fcb(a*tct  ebenfo  wie  bie  Jprier  feine  .Hinber  ben  (iiö&cn  unmenf*lid)  aii  Tm'er." 
2-5)  Ter  'iPropbet  bittet  ober  »?ic(mcbr  beftnnt  fid)  ju  bitten,  Wott  mi^ie  lieber  feine  .Hinber 
geboren  werben,  alö  in  fold)cö  (Jlenb  gcratben  laffcn.  —  26)  f.  4,  15;  12,  11.  —  27)  nDfl 

„gcfdat  i|l  (Ephraim;"  iTroveaev  'E^paiii.  —  28)  „fo  tobtete  id)  bie  Lieblinge  i^ree  3d)00jjci^;" 

ra  E7viiivfj.?//iaTa  rf/g  KOi?Jag  avrütv. 


39 


614  2)er  9)ro))()et  Ofeaö.  10, 1—5.  2Inm.  1—11. 

Caput  X. 

1.  Vitis  frondosa  Israel/  fructus  aclaequatus  est  ei:^  secunclum  multi- 
tudinem  fructus  sui  multiplicavit  altaria/  juxta  ubertatem  terrae  suae 
exuberavit  simulachris.*  2.  Divisum  est  cor  eorum,  nunc  interibunt: 
ipse  confringet  simulachra  eorum,  depopulabitur  aras  eorum.  3.  Quia 
nunc  dicent:  Non  est  rex  nobis:^  non  enim  timemus  Dominum:  et  rex 
quid  faciet  nobis?"  4,  Loquimini  verba  visionis  inutilis/  et  ferietis 
foedus:  et  germinabit  quasi  amaritudo^  Judicium  super  sulcos  agri. 
5.  Vaccas  Bethaven^  coluerunt  habitatores  Samariae:  quia  luxit  super 
eum^*^  populus  ejus,  et  aeditui  ejus  super  eum  exultaverunt^^  in  gloria 
ejus,  quia  migravit  ab  eo.  6.  Siquidem  et  ipse  in  Assur  delatus  est,'* 
munus  regi  Ultori:  confusio  Ephraim  capiet,'^  et  confundetur  Israel  in 
voluntate  sua/*  7.  Transire  fecit  Samaria  regem  suum'^  quasi  spumam 
super  faciem  aquae.  8.  Et  disperdentur  excelsa  idoli/"  peccatum  Israel: 
lappa,  et  tribulus  ascendet  super  aras  eorum :  et  dicent  montibus:  Operite 
nos;  et  collibus:  Cadite  super  nos.  9.  Ex  diebus  Gabaa,^^  peccavit, 
Israel,  ibi  steterunt:'*  non  comprehendet  eos'^  in  Gabaa^"  praelium 
super  filios  iniquitatis.  10.  Juxta  desiderium  meum  corripiam  eos: 
oongregabuntur  super  eos  populi,  cum  corripientur  propter  duas  iniqui- 
tates  suas.^'  11.  Ephraim  vitula  docta  diligere  trituram,^^  et  ego  trans- 
ivi  super  pulchritudinem^^  colli  ejus:  ascendam  super  Ephraim,  arabit 
Judas, ^*  confringet  sibi  sulcos  Jacob.  12.  Seminate  vobis  in  justitia,^^ 
et  metite  in  ore  misericordiae,  innovate  vobis  novale:^*  tempus  autem 
requirendi  Dominum,^''  cum  venerit  qui  docebit  vos  justitiam.  13.  Ara- 
stis  irapietatem,^*  iniquitatem  messuistis,  comedistis  frugem  mendacii:^' 
quia  confisus  es  in  viis  tuis,  in  multitudine  fortium  tuorum.  14.  Con- 
surget  tumultus  in  populo  tuo:  et  omnes  munitiones  tuae  vastabuntur, 
sicut  vastatus  est  Salmana *"  a  domo  ejus  qui  judicavit  Baal  in  die  praelii, 
matre  super  fllios  allisa.^^  15.  Sic  fecit  vobis  Bethel,^^  a  facie  malitiae 
nequitiarum  vestrarum. 

1)  ppl5  löJJ  /'Cin  i^fit  n^  augfpreiäcnbcr  SBein^od;"  hfinfioq  t-vKlnfiarovaa.    So  bürftc 

bamit  ^sixui  jur  3eit  "^^^  Äcnijiö  Dfcaö  (730-722)  gemeint  fein.  S6  ivar  bamat^  m<Ai  nur 
burcf)  5)?act)t  unb  2Bol)l)lanb,  fonberu  auc6  buni)  '-Pci-^ülfcrunci  bcröorragcnb.  2)a  ba^  iserbunt 
ipi'DI  in  crficr  ^ebcutung  „au^gicpen,  aueiccrcn"  bcifU,  [o  wotttcn  Stni^e  btcr  bie  Ucberfc^un.q 

flcitcnb  niad)cn:  „ein  leerer,  früd)telofer  SßeinRpcf."  S^  )ja§t  aber  nicbt  jum  Spntert. — 
2)  Unter  ben  grüditcn  bürften  bicr  ffiobtftanb  unb  Wacbt  \u  t>erftcbcn  fein,  tväbrenb  bcr2I?ein= 
ftod  fclber  mit  feinen  inelen  Bacillen  unb  3?[ättcrn  bie  ftarfe  2?ct>i)ilfcruni^  finnbilbet.  ö  ««^ttoc 
ehß)/vüv  aijTf/i:  —  ?})  Unter  bie  s>or3Üi?[ictM'ien  Stätten  beei  ab^öttifcbcn  Suituei  ^iblt  man  aufier 
i::an  unb  i^etbel  md)  Samaria,  cyalgaal,  9}iafpba,  Jbabor.  —  4)  HID^D  llll^pn  „matten 

jte  fic^  reicbticbe  'i^ilbfciulen  jurccfit;"  üKoödfit/ae  aTjßaq.  —  o)  ^1ci6>  ^ieronmnu^  unb  2;bepbcret 
ift  biefj  iMMt  bem  3uftanbe  bcr  3lbfübruni^  in  bie  ('■^efani^cnfcbaft  ^u  i>erftebcn,  wo  baa  i^clf  fagen 
trirb:  3Bir  baben  feinen  äönig  mebr,  ber  un?  fcbüecn  fann,  nnnt  nnr  (i3ott  a(^  unfern  »abren 
Äöntg  v>er(affen  baben,  —  6)  J^aben  wir  aud)  ncd)  einen  Jlönig,  fp  nü^t  er  ung  boc^  9ticbt^. — 

7)  nnS  nl*lD  Nlt^''  nlSx  nnDI  Ts'yi  .,fic  machen  leerc  Sorte,  fc^wpren  falfc^e  (£ibc, 

•  :  T  ;  T  T  ■    T    :  ;    • 

um  2?ünbniffe  ju  fc^liefjen;"  7m7mv  pf/fiara  Trpnipnaecg  TpfiKhü^:  flin\^)/aeTai.  6iaT&r/K7!v.  —  8)  -^ebr. 
„ba  ttJirb  ivie  Solcb  (^^itterfraut)  in  ben  Stcferfurcben  ba6  ß)erid)t  »ucftern ;"  ävareXei  üg  ä^/fjuarii 
Kpifia  irri  jfpffov  'äypov.  —  9)  ^ebr.  „bie  Ädlber  i^ctbasjenö"  (53ctbelö).  Ter  ^^rppbet  fcbeint 
^ier  mit  Ironie  ben  Pluralis  majestaticus  ju  fegicn.  rCi  /'ocju  roh  oIkov  'üv  TiafiotKyaovai  ol 
KaToiKoi'VTEc  ^afiäpcMv.  —  10)  I^ic  Slrttuer  über  bie  Scgfübrung  be^  gotbenen  Äalbeö  iß  eben 

ber  SBctvei^,  wk  fe^r  fte  ü  mc^tt  Ratten.  —  11)  )^'>y'>  vS^  V")D^1  „wnb  feine  3)rteper 


Vir  ^rop^et  Dfca«.  10,  5—15.  2lnm.  11—32.  615 

erbeben  über  feine  .^crrliif  feit."  Ta^  5?erbum  gil  bat  fewcbl  bic  i^ebcutung  „frobfocfen,  als 
erbeben;"   benn  bie  '^^runbbcreutinii)  ift  „büvfen,  fid)  beweisen,"  Wviei  im  .^er^cn  fcmobl  bei  tcr 

iJreitbe,    eil?    bei  ber  (Vnrcbt  i|eU"biebt.      mÜ  Kuxii'.n-  TraiHmnjmvav  airüi.    iTix<i-l«»'i'T<i-i  t~'i  n'/v  i'^ö^ni^ 

n'rro'r.  —  12)  Ta?  iiolbdif  •'^»ilb  )^^■^r^  nacb  'OliTiiv  jKfübrt,  ber  alliKnteincn  «Sitte  flentvif;,  nacb 
»elcber  bie  (froberer  eiucei  l'anrei^  immer  ^ie  5dni6iiottcr  beiTelben  in  ibrVanb  abfiibrten.  D)?an 
»täbnte,  be^^  '^e|'i(jet<  bvtbur*  j^eiutert  ^u  [ein;   j er.  4S,  7;  4',»,;!    koi  al'zw  tu; 'AcnTfin.rr 

ih/aavrei  (iTzifveyKav  ^ivta  T(ji  iiaaü.el  'lapeiu.  —  IfJ)  iv  ddfia-i  'Eopaiu  (U^erai.  —  14)   Ij^^t/tD 

„in  feinem  JRatbfcblai^e."  G?  i\i  bamit  aüc^  iHM'e  ber  9tatbfcblü|Te  J^^raeld  gemeint.  — 
1'5)  nP"TJ  „vertiUU  ivirb  3amariaö  Miniii],  n?ie  -Scbaum  auf  bcm  ii^aitcr;"  ü-//)/)ni'c  :^au(i- 

/nta  liaci/.ia  oiVz/f . .  — 16)  LXX  3o)/j(h  'i2i'.  —  17)  ,1J.*3J!n  ^!3'P  „"U'br  nU  in  ben  lallen 

Oiabaa?  fünbitite  ^^^rael,"  b.  b.  bic  Sitnben  ber  Slbiuntcrei  n\iren  nocb  driier,  al^  jene  ber  fleifcb^ 
Iid)en  Jpurcrei,  wehte  rie  (siabaoniter  bCiViniien  batten  Juilic.  l'.t.  (i<^' o'r  ol /ionoi.  i/uapriu 
'lofmi,/.  —  18)  b.  b.  in  ber  3un^e  rer  "Jlbiuntcrci  oerbarrten  i'ie.  ii$  war  feine  ?oriiber;iebenrc, 
irie  jene  ber  (^vibaoniter.  ^cbol^  übcrfeijt:  „rort  (in  '^nibaa)  blieben  (finiiie  am  l'eben,"  n'a^ 
fid)  mit  bcm  Scntevtc  aüerfinj^e  jint  iH-rträjU.  —  19)  „(£?  nMr^  fie  nicbt  ein  .Hamm'  treffen  umc 
ber  in  «vVibaa  ;Ki^t'n  bie  Sii'bne  te>?  Arcoclö,"  fon^ern  ein  n^cit  bartcrer;  ^enn  fie  werfen  fcrt^^ 
gefübrt  werfen,  unf  im  fremfcn  l'anfe  iH-rfümmcrn,  ^erwelfen  unt>  r^erfdMvinCcn.  —  20 1  ivrC} 
/ioi'iv-  —  21)  b.  b.  wecien  5lbfaüo  vom  ivabrcn  (^Unt  unb  llcbunji  bc?  (^HMAcnbicnfte?:  Jer. 
2,  13.  —  22)  „bat  iJiid^t?  iielernt,  al>5  beaucm  frefdicn  unD  rabci  nad)  i^clicben  ^utter  i  '^^Jctrcif) 
fiinapV'en;"  ih(^idiayi.itvii  a-,a-uv  vt'iK'x;.  —  2'5 1  „imf  id^  femmc  über  feinen  fdiinien  ■'caie  unD 
id)  werfe  mid)  fe^en  auf  (Jpbraim,"  b.  b.  id)  werfe  ibm  fac'  ^sed)  auflei^-n  unf  c?  ^uc^eln  unf 
hart  bauen.  —  24)  „and)  ^utfa  wirf  in  Wübfal  ffixu},  Unf  (f.acie  Ui'ben;"  -(iimcno-iiadum 
'loir^av.  hicxiaec  niTcJ  Irt^w )'.-=- 2-5 )  „faet  auo  in  <'»H'red>tii^fcit,  fc  werfet  ibr  ernten  nad) 
?D?aß  fer  ß)ute."  3e  nicbr  man  rshite^  tbut,  feftc  mebr  '^hitce  wirf  man  empfanden,  ^yeit 
ermahnt  bier  fa^  3?oIf,  obwcbl  er  weif;,  faf;  feine  (£rmabnuniicn  fmd^tloe  finf.  a-eifjart  tnxroir 
fif  (hKatoch-r/f.  rpr^ji/care  fie  Kapnhv  :uf,x-  —  2(»)  „rcfct  eud)  einen  ^ieubrud^  auf;"  b.  b.  fanget 
ein  neuce  Üeben  an.  ouriaa-e  mvroic  oüc  yvuäeuc'  Jer.  4,  3.  —  27)  „e?  ift  hödiite  3eit,  euc^ 
nac^  bem  Jperrn  unvjufeben,  auf  bap  er  tomme  unb  nad)  (i3ercd)tigfeit  lebre;"  (K:r/r,/Garf  rov 

Kvpiov  iug    ~<iv  tAÜElv   yevvi/fiara  6iKULnaivriq  vp.lv.  —  28)    tvarl  TzapEGiuTTJ/Gare  aüiitinv.    km  rar 

ci^tKiaq  avTf/c  hpin/r/Gare;  —  29)  b.  b.  ibr  babt  eine  leere,  faft--  unb  gefd^marflcfe  ^rud^t  gegeffen. 
30)  Cbwpbl  bier  bie  alteren  3(uiMeoier,  wie  ■f'ien.Mr.Mnue,  Si^riüui%  Ibcofcrct,  JRuffiniii?  eine 
J;inweifun.a  auf  fie  2?ciicbenbeit  finfen,  wcld>c  Judic.  c.  7  et  8  er^jäblt  iü,  wo  (^kfecn  (^i-'vcbaal) 
ben  '??fabianiterfürften  5almana  überwauf ,  fc  wollen  f  o*  fpvitcre  3lu-Mevicr  '^Inf eree  f arin  finf cn, 

namentlid^  weil  bier  Salmana  mit  t^V  nid^t  wie  fort  mit  y  ßefd^ricben  ift.  !L''.^ranu3  ubcrfc&t 
Salmana  mit  paciticus  unf  balt  ee  für  einen  'snittuuiu^namcn,  wie-ficf;  a\iä>  ber  Sbalfacr  tbut. 

2lnfere  unf  jwar  5}?ebrcre  baltcn  Salmana  für  Salmanaffar.  ^i« -^ebr.  beiyt  cö:  1C*D 
7N?"1l<  iT3  p^^'  ,y3leid)wie  Salman  i^etbarbcl  verwüilet  bat."    Siefea  Sctbarbei  balten 

©inigc  für  Sin?  mit  2(rbela  in  (^Vialilda  I.  >Iacc.  H.  2.  3[nfere  für  einen  (>Kittunsii^namen  „fie 
9?adifteüuniV"  \!pranuo.  Tie  Stelle  bleibt  immer  fdMvierivii  unf  man  muf;  mit  ^ialinet  befcnnen, 
bie  ^inweifung  auf  Salmana  im  t^udic  fer  :>{idUer  biete  einen  Sinn,  fer  fowobl  fem  (Xonterte 
alo  bem  Sbarafter  be^  ^yropbeten,  ber  gerne  auf  »iltere  Ibatfa*en  binweife,  am  i^eften  entt'rred^e. 
tjf  iipx^''  in/.afiäv  tK  zoi-  oIkov  'lepo.jaau  (vielmcbr  if/wJdd/. ).  —  31)  gewi.'^bnlidH'r 'Jtui?frucf 
für  Sd^lad^ten  unf  Ädmpfe,  xo^  ee  febr  fd^limm  bergebt;  Judic.  8,  15.  —  32)  „fae  bat  aud) 
bie  iVrebrung  fec  c^albe^  in  '^etbel  gcfrud)tet;"  ovrijr  -oiiida  iuiv  oho^  roi  'i&pai//.. 


t 


Caput    Xt. 

1.  Sicut  mane  trätlBÜt/  pertransiit  rex  Israel.  Quia  püer  Israel,  et 
dilexi  eiim:^  et  ex  Aegypto  voeavi  ßlium  meum.^  2.  Vocaverunt  eos,* 
sie  abierunt  a  facie  eorum:  Baalim  iliimolabant,  et  simülachris  sacri- 
licabant.  3.  Et  ego  quasi  nutritius  Ephraim^  portabain  eos  in  bracliiis 
nieis:  et  hescierunt  qliöd  curarem  eos.  4.  In  fiiniciilis  Adam  traham 
eos,^  in  vinculis  charitati«:  et  ero  eis  quasi  exaltans  jngum'^  super 
nlaxillas  eorum:  et  dcclinävi  ad  eum  üt  vesceretur.''  5.  Xon  revertetur 
in  Terram  Aegypti,-  et  Assur  ipsc  rex  ejus:  quoniam  noluerunt  couverti. 


616  2)er  ^ropH  Ofea^.  11,  1—10.  2(nm.  1—21. 

6.  Coepit  gladius  in  civitatibus  ejus,^  et  consumet  electos  ejns,  et  comedet 
capita  eorum.  7.  Et  popuhis  meus  pendebit  ad  reditum  meum:'*' jugum 
autem  imponetur  eis  simul,"  quod  non  auferetur.  8.  Quomodo  dabo  te 
Ephraim,''  protegam  te  Israel?'^  quomodo  dabo  te'*  sicut  Adama, 
ponam  te  iit  Seboim?  Conversiim  est  in  me  cor  meum,'^  pariter  contur- 
bata  est  poenitudo  mea.'*'  9.  Non  faeiam  furorem  irae  meae:  non  con- 
vertar  ut  disperdam  Ephraim:''  quoniam  Dens  ego,  etnonhomo:  in 
medio  tui  sanctus,  et  non  ingrediar  civitatem.'^  10.  Post  Dominum  am- 
bulabunt, '^  quasi  leo  rugiet :  quia  ipse  rugiet,^"  et  formidabunt  filii  raaris." 
11.  Et  avolabunt  quasi  avis^^  ex  Aegypto,  et  quasi  columba  de  Terra 
Assyriorum:  et  collocabo  eos  in  domibus  suis,  dicit  Dominus.  12.  Cir- 
cumdedit  me  in  negatione^  Ephraim,  et  in  dolo  domus  Israel:  Judas 
autem  testis  descendit^*  cum  Deo,  et  cum  sanctis  fidelis. 

1)  „Si^nctt  wie  baö  tWcri^enrotb  gebt  ^^rvtelji  Äönig  s-orüber."  Tiefe  2Burte  geboren  noc^ 
jum  5i?orau?gebenben.  5Uicf)  im  .^cbr.  fdilicf;cu  fie  c.  10.  ]jX.X  öpßpov  a7Teppi<p7/(Tav.  äTveppitp^ 
jiam'/Ac  'lüpaif/:  10,  7.  —  "1)  „td  ^^i'iicl  lunt  im  .ftiuibenalter  ftanb,  liebte  icb  es."  —  3)  „unb 
beßbalb  rief  id)  ibn,  liefen  meinen  2obn  am  'JleiV-H'teni^  2flarerei  berauv^."  Ta  :rK'raeI  innbilb 
;^seni  Sbrifii,  feei  natüriicben  unt>  wirtliitcn  ccobnesi  '^jotte^  xiwx,  fo  gilt  tic  Stelle  im  mnftifcbeit 

»Sinne  <l\\&^  ^^W  SbriftU^;   Matth.  2,   lö.    Kai  /^  A'r,v-rov  pe-SKO/ laa  rii  rtKva  avroi:  —  4)  l».  b. 

bie  ^^Mppbeten  vint>  <s5cfanbten  '^3pttee  fucbten  fie  immer  ^u  r^iott  ^urüdjufübrcn,  aber  je  mebr  fie 
bicf;  tbaten,  befto  mebr  wcnbeten  i'iA  jene  vhmi  ibncn  <ib.  \«i)»<jf  pe-EKn/ean  ahroic,  ovnoc  «-w'- 
;(ovro  tK  -po^öi-ov  pov.  —  *•> )  „mit  menfd>ltrficn  5?an^en  jog  i*  fte,"  b.  b.  icb  ö'^"i?cltc  |le  mit 
einer  3äi"tlid)feit,  al6  wenn  id)  n)ie  ein  ■'???cnfd>  unter  ibnen  u^eilctc.  h  6iaoi}nßä  äi^hpü-uv  t^i- 
reiva  avTwg  ev  ('itapo'ic  hyn-r/aeuc  pov.  Tiici  Auturum  i|t,  UMc  e^  viuA  bie  LXX  genommen, 
für  bai^  "Präteritum  )\\  ncbmen,  ober  not^  eigentlid^cr  für  bao  'Jl.Mafcna«.  5nt  bibberen  Sinne  ift 
bie  i)?icnfd)rocrbung  (^otte?  au-jgefvrcdicn,  wo  ''»iotte«;  '^htte  fid)  glcid^fam  erfd^öpfte,  unb  wo  man 
aufrufen  mup:  ,!ba  er  un?  feinen  Sobn  gegeben,  bat  er  un?  nid>t  mit  ibm  •Jiilej  gegeben?"  — 
6)  b.  b.  id)  roitt  ibnen  tbun,  wie  bcr  5ldcr'emann  tiem  IMeb  tbut,  wenn  er  ibm  bae  "3'ccb  aufbebt 

(abnimmt),  ramit  e?  freffen  fann;"  K(n  iaouai  alToic  üir  parzi^cji'  äni/^uTof  i-i  -o^-  aur/Ovac^  ah-ov. 

7 '  ^Ol}<  l'^^!^  ^^^^.  """^  ''^**'^  ^''^f'  ^^  ''^"  cifen."  (Erinnerung  an  ba^  ^D^knna  in  ber  SBüftc 
unp  5ugleid^  tt^pifd^e  i^orberfagung  ber  bimmlifd^en  Speife,  bie  rs5ott  ben  Seinigen  im  9?.  '^, 
burA  tie  ßuduiriftie  gewäbrt;  Juan.  (3,34.  .^ieroninnu?  Uifu  bier  ben  Sobn '^otte^  reben: 
Decliuavi  ad  eos  de.«erens  regna  coeloruiu,  ut  cuui  eis  vescerer  a.ssuiupta  forma  hominis,  sive 
dedi  eis  esum  cor))oris  inci  ipse  et  cibus  et  eonviva.  kuI  i-tJ/hboßat  -pbc  avröv.  Svvi/anpai 
ßf'-w.  —  8)  „Spbraim  wirr»  aber  ni*t  ^urürfFommen  nad)  'Jlegiipten,  obwobl  er  e^  wünfd^t;  ic^ 
will  ibm  einen  anPern  ^errn  geben,  ben  ^Iffi^rer;"   KaruK-r/mv  'Eopaip  h  Alyu-Tu-  8,13. — 

9)  n^ni  ,»i'''i^  Sdiwcrt  wirb  einfallen  in  ibre  Stäbte,  pcrjebren  ibre  erlefene  'ÜÄannfc^aft  unb 
auffreffeu  um  ibrer  jRatbfc^lage  wiüen,"  Dn^n1>J7l!Dt2  >  "«'  rja^fVT/aev  p6u(pata  h  raig  TröAeaiv 
niTuh  KUL  onyovrai  Ik  tüv  dia^iov/Juv  avrür.  —  10)  „mein  i^olf  jögert  mit  bcr  JRüdfebr  5U  mir." 
J^ebr.  „mein  2?olE  bcingt  an  bem  3(bfall  r*on  mir,"  ^jl^l^'^tD '  ''«'  ö  Aaöc  ah-ov  iiriKpepäpevoq  ik 

r//f  narnLKiaq  ahrov.—W)  DpV"l*  {^^  111*  ^'^^{"lp'  /i^"^?^"!  """^  ruft  man  C^  JUm 
^Ödlflen  (^Otti,  .deiner  l^erebrt  ibn;"  um  ö  ^ttn:  tTrl  ra  rnun  a!>7ov  ^vuu&r/aerai  Kai  Ol)  pr/  i'-^uaij 
ahröv.  —  l'i)    TlJjlN   H^K    ,.}i>^    id)    bid)    Wtrflicb    aUtMiefcrn?"    ri  ae  diai^ö)pai'E(?paip;  — 

l'i'    TTjjipN  "H'^  i*  ^^^  preisgeben?"  v-epna-nj  aov'iapn/j'/.;  —  14)  .g'ebr.  „fo  11  id)  bid^ 

Wirflid^  bingebcn,  wie  ?(bamaV"  Tie  bier  genannten  Stvibte  itnb  bie  9?ad)barftäbie  i?on  Soboma 
unt»  '^omorrba  gewefcn,  bie  mit  tiefen  i>ertilgt  wurPen.  n  m  ^iavic>:  üc  'A(Wipa  \}//aouni  an.  — 
1.5)  „mein  Jpcr?  tebrt  fid*  um  in  mir."    ^tu^brud  groOer  (£ntrüftung.  —  16)  ',pinj  IHtD^J 

„uuP  bod)  ift  ^ugleid)  mein  Witleib  erregt;"  avK£rapäx-&r/  y  pErapeAeiA  pov.  —  17)  „9?id)t  mebr 
werte  nt  mid)  umwenten,  (fpbraim  ^u  sierterben;"  nh pt/  iyKa-a/.inurov  t^a/^iöxifjvm  rw'Eopaip. 
IS)  „unP  niitt  mebr  will  i*  ftrafenP  fommcn  über  eine  Stabt."  9?ad)  "JlnPeren  bebeutet  bier 
"yyil  """  3orn."  —  19)    P.  b.  i^ele  werpen  ^ur  3nt  ber  Strafe  in  ficb  geben  unP  ©ctted 

ßu'bote  beobaditen.  —  20l  b.  b.  ®ott  wirbJVine  üOJacbt  funp  tbun  aU  .^err  über  aße  Ferren. 
21)  ^ebr.  „unb  jitternb  werpen  fommcn  bie  v^i^bne  ijom  ©eften,"  D^!3-    '^■°'  cKarlicovrac  riKva 


^ex  fxop^(tü\eai  11,  10—12.  5lnm.  21—2-1.  12,  1—3.  3tnm.  1—5.      C17 

v^aruv.  CsSctt  wiü  iiuKtcu,  bafj  fciiic  Minbcr  oom  Woriien  unb  5(bcnb  ftcf»  fammcdt,  um  ibm 
n^alMbaft  ali<  iHHttlcm  iinb  ciiiH^isU'm  ciUut  ui  bicncn.  C? i<  lciiittct  ein,  txiy,  Mcfci^  crft  mit  bcr 
(Erfitciiniiti^  bci^  WciTiac<  im  in^Uoii  5iniic  erfüllt  UH>ireu  ift.  —  il:2)  ^"<m  .i^c^r.  irt  hier  baijelbe 
aBert  mnV  »vic  i\  10,  n>o  ec*  in  ber  iUiljv  mit  furuiidahunt  sieiietn-n  iih  „3ittcrnD  jverben 

fte  bcrbeifiMitmcn  cjlcidi  einem  i'ocjcl."  iKariicnvTm.  —  2^$)  (is'  beiiinnt  (ner  eine  neue  •Jln-it'« 
faviiiU;!,  n'efilMlb  biefer  i^erl^  im  .^ebr.  mit  :'>ieitt  ba«*  näitfte  tiapitel  bei^nnt.  .»^c^r.  „(io  unii^ib 
mtcb  titbraim  mit  ViijU';"  f'^  i/'fM"-  —  "^'i)  Tie  beipen  ^^iun-tc  "T^  "tj^  bilfeu  bier  ^en  laVis 

otteii.siüiiis  unb  ben  2lnla§  ju  vevfcbiebeucn  Ucbcrfc^umijcn.    .^icroniMUud  lad  l^  „3eui5e," 

unb  leitete  rad  ihmi  jarail  bcr,  riHM-nad^  benn  aueft  feine  Ueberfeijunji  i^nMibt  irt.  Xer  Sbalbaer 
flibt:  „-^JiHt  berrfdn-t  ^""uiba  nut  '^Uut  unD  bem  treuen  .^ireilisUbum."  -?f euere  ivollen  bier  feinen 
(i)ci?enfaii  ^ivifduni  3^»'»u^l  unb  ^uba  fin^cn  unb  iiberfeiu'n:  „^tifvi  fdMi»eift  umber  fern  rcn 
®ott  uitD  bcm  n\i^reu  JpeiliiUbume."    Ta  aber  bic  "Prapontion  QJ/  unmöi;(licb  cie  ^-i^creutung 

„ftrne  Pen"  bviben  fann,  fo  möitte  riittiiier  überfet^t  »verren  bürfeu:  „C^ufa  fcbireift  umber, 
ebipebl  a  mit  •'"unt  unr  rem  avibren  -^ciliiUbume  in'rbunben  i|l,"  f.  b.  e-:?  ift  untreu,  ebivebl  e^ 
bad  Jöeiliiitbum   in  feiner  "Witte  bat.     Tie  IjXX  anndn-n  bier  j^an^  ab:  Km  h'  ()<Tr.-itiai(  oiKor 

'Jdfjm]?.   Ktii  'IdiAa.    rrv  tyv(j  arro'rt;  o  i^föf  kcü  o  /«(m;  li;. /oc  KtK/  i/atrni  Timir.      Jap  biCT  POU  ijUbil 

in  tabelnber  unb  ftrafenbcr  ®eife  bic  i)lcbc  ii^,  crweifct  fidi  aue  li2,  2. 


Caput  XII. 

I.Ephraim  pascit  ventum,'  etsequitur  aestura:^  totadie  mendaeium,  et 
vastitateni  multii^licat:  foedus  cum  Assyriis  iiiiit,  et  oleum  in  Aegyptuin 
ferebat.^  2.  Judicium  ert!;o  Domini  cum  Juda/  et  visitatio  super  Jacob: 
juxta  vias  ejus,  etjuxta  adinventiones  ejus  reddet  ei.  3.  In  utero  sup- 
plantavit  frairem  suum:^  et  in  fortitudine  sua  directus  est  cum  angelo.*^ 
4.  Et  invaluit  ad  angelum,''  et  confortatus  est:^  flevit,*  et  rogavit  eum: 
in  Bethel  invenit  eum,'*^  et  ibi  locutus  est  nobiscum."  5.  Et  Dominus 
Dens  exercituum,'^  Dominus  memoriale  ejus.  6.  Et  tu  ad  Deum  tuum 
converteris:  misericordiam  et  Judicium  custodi,  et  spera  in  Deo  tuosemper. 
7.  Chanaan,  in  manu  ejus'^  statera  dolosa,  calumniam  dilexit. '^  8.  Et 
dixit  P^jthraim:  Verumtamen  dives  etfectus  sum,'^  inveni  idolum  mihi: '" 
omnes  hibores  mei  non  invenient  mihi  iniquitatem,'^  quam  peccavi. 
S^.  Et  ego  Dominus  Dens  tuus  ex  Terra  Aegypti,"*  adhuc  sedere  te 
faciam  in  tabcrnaculis,'^  sicut  in  diebus  festivitatis.  10.  Et  locutus  sum 
super  prophetas,-*^  et  ego  visionem  multiplicavi,  et  in  manu  prophetarum 
assimilatus  sum.-'  11.  Si  Gah^ad  idolum,-'^  ergo  frustra  erant  in  Galgal 
bobus  imniolantes:  nam  et  altaria  eorum  quasi  acervi^  super  sulcos 
agri :  12.  Eugit  Jacob  in  regionem  Syriae,-^  et  servivit  Israel  in  uxorem,^ 
et  in  uxorem  .servarit.^*^  13.  In  propheta  autem  eduxit  Dominus  Israel 
de  Aegypto:-^  et  in  propheta  servatus  est.  14.  Ad  iracundiam  me  pro- 
vocavif-*  Ephraim  in  amaritudinibus  suis,  et  sanguis  ejus  super  eum 
veniet,  et  oi)[irobrium  ejus  restituet  ei  Dominus  suus. 


l)  Ta?  i^crbum  Ü^H  üteint  bier  in  feiner  ^n^eitcn  t^cbeutuniisienemmenn.'cr 
„itiinfc^cn,  bejiebren,  nad)iaiien":  „(fpbraim  v^ebt  nur  eitlen  rim^cn  nad)."  dci 


n'crbcn  \\\  muiien: 

'Hopaiu  ~ov///joi> 
TTvehiia  kfUuie,  Kuiaojva  ü/.ijv  ryv  i'/uipav.  —  2)   D^Tp  ^"T~^   "C^  j^^i^f  t'em  CllCH,    Ober  bcm  Cft» 

»pinb  Ober  bcm  Sturmtt'inb  na*."  Ter  Citn?inb  ift  ber  ftünnif*e,  llnbeil  briuiicnbc  im  Crient, 
Se  ift  alfe  bamit  jiefajU:  ^si^ratl  jaiU  bem  nad>,  umö  ibm  llnbeil  brinjU-  — ?5)  Ta^  Cfl 
^Jalaüinae  jialt  al?  cae  fiM'tlicbfte,  ei;viete  fidi  alfo  febr  ^u  ''iH'fd>eufcn.  —  i)  „fa^  iskrid>t  beö 
J^crru  cri]ebt  über  3iiba,  bie  .^reimfuebunii  über  ^^uifeb;"  h-ai  Kfnan;  ri;»  ki>ih(.> -poc'loh^av.  nu' 
eicötHi'/ani  t'uv  'innu.i.  —  oj  3p^  „biclt  ibm  ^ie  gerfe."    Oiadi  Jpievenpmusj,  Sebelj  u. 'il.  ift 

bicfe  dltti  t)icr  uli  5i?erjpurf  unb  label  ju  ncbmcn.    5ttlein  nad^  ber  ^JJciuunij  bca  gröjjtcix 


618  ^cr  ^ro))^ct  Dfcaö.  12,  3—14.  3lnm.  5—28. 

3:6cilg  ber  Stu^Iec^er  unb  md)  bem  ganzen  Bufamittcn^ang  tfl  ber  9?Drjug  unb  bie  2Bürbe  S^raete 
au^gefprc^en,  bie  i^rcn  5(nfang  beim  ii;tammi.Hiter  genommen,  aU  er  md)  im  Wutterleibc  toax. 
Steffen  foll  ^s^XiUl  immer  eingeben!  fein  unb  im  ^inblict  barvtuf  foü  c?  ftf^  befebren.  tex 
(Sbalbdcr  ^^arabbrafirt  ba^cr:   „31^  nid)t  s>cn  euerem  a5ater  fi^on,  ba  er  noii^  im  5)?utterleibe 

juar,  oorauegefagt,  ba§  er  größer  würbe  cil^  feine  Srüber?"  —  6)  D^li'^NTl^^  TTiti^  IJINDI 

v:  •/TT  : 

„unb  in  feiner  Äraft  rang  er  mit  ÖJott;"  aal  h  Könoiq  avrov  hlaxvoe  Tvpuc  \)e6v  Gen.  32,  24. 
'Da  im  nädifien  ®a^e  ber  2lu6brucf  T]J«{^D  f^^i^^  D^Il/N  gebraucht  ijl,  fc  bürfte  bie  SSuIgata 
bag  Süchtigere  getroffen  ^aben.  —  7)  n}<^D"^{<  ^l^"!  „er  rang  mit  bem  (Engel;"  Kaikvia- 
xvae  fi£-ä  äy-ye?.ov.  —  8)  7^^)  „uub  ftcgtc;"  aal /'/(hvda-d?/.  —  9)  9tabbi  ®aIomon,  ^tJranuö 

T   \  -^ 

unb  33atabUi^  woflen  bief;  ^on  bem  bcficgten  (Enget  gefagt  roiUen,  ber  burd)  SBeinen  unb  Sitten 
fein  Uebernninbenfcin  ju  crtennen  gab.  3(üetn  bicfe  l^orftetlun^  rerftöpt  gegen  bie  SBorte  Ootte« 
unb  feiner  (Engel.  Man  fuuj;  babcr  mit  ^ieroniMnuö  unb  ben  übrigen  "Jiueiegern  bif r  ben  ^afob 
ficb  aii  weincnb  unb  betcnb  in  feiner  i^cbrängnif)  bcnfcn,  in  bie  ibn  juerft  fein  2?ruber  (£fau, 
bernad)  feine  Söbne  burcb  bie  lunuibte  (sh-aufamfeit  in  eicbem  ^erfe^tcn.  ^:K/avam>  Kai  irer/^r/träv 
/luv.  — 10)  b.  b.  in  23etbel  fanb  er,  wai  er  fucbte  bei  f^ott.  (Er  fanb  bier  3;roft  unb  2?erbeif'ung. 
SEie  er  bier  bei  feiner  ^inreifc  nad)  ^X'efcpotamicn  wunbcrbar  'ii^n  C^ott  in  einem  fiiefiitte 
getröftet  warb,  fo  ie&t  bei  ber  SBicberfcbr;  tv  -ü  »Iku  'üv  evpoGüv  fie-  Gen.  28,  21 ;  35,  1.  — 
11 )  di  foll"  obne  3n?eifel  IJÖJ^  >Mi  ibm,"  fiatt  )}t^^  „mit  uns"  gelefen  werben.    kuI  i-Kti 

k'/a/J/d//  TzpuQ  ahtoix.  —  12)    2^a6  SOort  memoriale  ejus,  "i"lp|  bebeutet  l)ier  „fein  9?ame:" 

„Xcr  .§err,  (?3ott  ber  ^errfi^aaren  —  ^crr  ijl  fein  9(ame/'  —  13)  'i^ai)  ber  allgemeinen  5hi3-' 
legung  ift  unter  (Jbanaan,  [^J2,  weld)eg  SBort  nad)  feiner  (EttMuclogie  „iträ'mer,  ^anbler" 

bebeutet,  ^eirael  ju  »erfiel)en.  SBarum  aber  ber  ^.Topbet  ibm  biefcn  5?amcn  gibt.  Hart  33.  8  auf. 

14)  ptJ'^'p  »eö  liebt  bag  Unterbrürfen;"  b.  b-  bae  Unrecht  tbun  unb  Ucben-^ortbeilen,  wie  ti 

eigenuü^igen  ^anbeU^leuten  eigen  ifi.    Karn6xn>aaT£veiv  i/ydTzr/ae.  —  13)  T|J<  ,tl<^>  i<^  ^^in  reic^ 

geworben."  Ter  ^''rcvbet  f*ilbert  bier  bie  ^''rablcrci  (Ebbraim^,  wie  fte  ben  Wcnfdien  eigen  ifl, 
bie  au^  ber  9?iebrigfeit  ftcb  ^u  3lnfebcn  unb  föoblftanb  crfd)WHmgen  baben,  unb  nun  glauben, 
nad)  feinem  ß)ptt  "mebr  fragen  ^u  büvfen.  —  l(>)  „id)  babe  mir  ein  i^crmbgen  gefuupen;" 
f'rp>/Ka  nvntjivxf/v  htnvTü.  —  17)   „uuter  aü'  mciucm  (Erwerb  wirb  man  fein  ungcred)te2i  (iJut 

fint'en,  baö  ^Ün^e  wäre;"   Trac^ff  ol  ttuvol  a'vtvv  ohx  ei'prjxH/aav-ai.  avTÜ,  6i'  ä(hKiac  ä^  /'/juapTtv. — 

18)  b.  b.  tHMt  31eg",n^ten  ber  nod)  bin  id)  bein  J^err;  ir/ayüv  ge  t«  yfjr  WyvnTov.  —  19)  „noc^ 
laffe  id)  ^id)  wobneu  in  ^dUn  wie  ^ur  i^eftjcit,"  b.  b.  id)  laffe  eg  bir  immer  fo  gut  geben,  alö 
wenn  immer  gcfttage  wären.  —  20)  b.  b.  5U  ben  ^''ropbeten,   Trpog  TTpo^ira^.  —  21)  HÖIN 

„unb  bringe  dJlcic^niffe  »or  buri$  bie  ^J>robl)eten,"  ober  wie  9?euere  wotten:  „»erfünbe  l^erperben 
burd)  bie  ^^vobbeten;"  b.  i.  5U  bcilfamer  SBarnung.  —  22)  1^'^  N1^'"T]X  pN  1^*7JI"DN 
ins?  DHIC^  ^-l"?-??  /-tt5cnn  ju  (?3alaab  ein  eitlcö  (^ö^enbilb  war,  fo  finb  aud)  eitel,  bie  ju 

ftJalgal  .Kälber  oin'ern;"  b.  b-  J^enn  bie  ß3alaabitcr  burd)  ibr  cyö^enbilb  ben  ^liföriern  nid)t 
entronnen  finb,  fo  werf  en  e?  aud)  ibre  33rüber  im  5Beftcn  be^  3i>i"ban  nid)t  burcb  ibre  Cpfer  in 

^>3algal.      f'  nh  Va7uuc  tanv,  äpa  ijitv<'^nc  i/oav  tv  Va'/auö  üp^ovreg  övmäCovfeC  .  .  —  2fi)    ,,aud) 

ibre  5lltärc  finb  wie  Steinbaufcn  auf  bem  Sldergefteltie,"  b.  b.  fo  oeräc^tlid),  ober  nad)  5d)olj 
,,10  bäuftg."  KOA  fä  \)voia(jT?'/f)ia  ai'r(')v  coc  ;i'f/üi'fj«  ettI  x'P'^'"'  nypav.  —  24)  -^ier  greift  ber 
i^opbet  ben  (^afen,  ben  er  i'.  5  abbrad),  wieber  auf  unb  er5äblt  weiter  bie  9}?ül)en  3iifobä  unb 
ben  ibnen  folgenben  Segen  t^on  Cben.    Unter  Syria,  Dl^t/  ift  ^fefopotamien  ju  verfteben.  — 

23)  sc.  pro  uxore.  —  26)  sci  greges;  „für  ein  2Beib  bütete  er;"  na)  ywaiKi  i(f>v/id^arü.  — 
27)  f^Unt  bclobnte  bie  grof;e  5eIbftserTeugnung  Oafobi^  faburd),  bafj  er  feine  9?ad»fommen  al3 
feine  eigene  ^ccrbe  betracbtete,  fie  buv*  Mciie^  wunbcrbar  ben  ^änbett  beö  mäd)figen  Äönigö 
entrtf'  iinb  fie  m^ll  fer  Vicbe  tx>eibete,  wie  ber  -ipirt  feine  5d)äflcin.  —  28)  b.  b.  für  '}läei,  rca^ 
id)  ibnen  (iJutee  getban,  reiben  fie  mii^  nun  ^um  S'-^'^ni  unb  nötbigen  mid),  fte  ju  [trafen. 


Der  ^rop^et  Cfca^.  13,  1—13,  3Inni.  1—14.  019 

Caput  XIII. 

1.  Loqiiente  Ephraim/  liorror  invasit  Israol,  et  deliquit  in  Baal  et 
mortiuis  est.  2.  Et  nunc  addidernnt  ad  pcccandum:  feceruntque  sibi 
confiatilc  de  argento  suo  quasi  similitudinem  idolorum,  factnra  artificum 
totum  est:  bis  ipsi  dicnnt:  Immolate  lioniines  vitulosadorantes.^  3.  Ideirco 
erunt  quasi  nubes  matutina,  et  sieut  ros  matutinus  praeteriens,  sicut 
pulvis  turbine  raptus  ex  area,  et  sicut  fuinus  de  fumario.^  4.  Ego  autcm 
Dominus  Dens  tuus  ex  Terra  Aegypti :  ^  et  Deum  absque  me  nescies,  et 
salvator  non  est  praeter  me.  5.  Ego  cognovi^  te  in  deserto,  in  terra 
solitudinis.  6.  Juxta  pascua  sua  adimpleti  sunt,  et  saturati  sunt:  et 
levaverunt  cor  suum,  et  qbliti  sunt  mei.  7.  Et  ego  ero  eis  quasi  leaena.'^ 
sicut  pardus  in  via  Assyriorum.^  8.  Occurram  eis  quasi  ursa^  raptis  catulis, 
et  dirumpam  interiora  jecoris  eorum:  et^consumam  eos  ibi  quasi  leo, 
bestia  agri  scindet  eos.  9.  Perditio  tua  Israel:^  tantummodo  in  nie 
auxilium  tuum.  10.  Ubi  est  rex  tuus?  raaxime  nunc  salvet  to  in  Omni- 
bus urbibus  tuis:  et  judices  tui,  de  quibus  dixisti:  Da  mihi  regem, 
et  principes.'*^  11.  Dabo  tibi  regem"  in  furore  meo,  et  auferam  in 
indignatione  mea.  12.  Colligata  est  iniquitas  Ephraim,'^  absconditum 
peccatum  ejus.  13.  Dolores  paturientis  venient  ei:'^  ipse  filius  non 
sapiens:'^  nunc  enim  non  stabit  in  contritione  filiorum.'^  14.  De  manu 
mortis  liberabo  eos,""  de  morte  redimam  eos:  ero  mors  tua  o  mors,  morsus 
tuus  ero  inferne:  consolatio  abscondita  est^^  ab  oculis  meis.  15.  Quia 
ipse  inter  fratres  dividet:'^  adducet  urentem  ventum^^  Dominus  de 
deserto  ascendentem :  et  siccabit  venas  ejus,  et  desolabit  fontem  ejus,  et  ipse 
diripiet  thesaurum  omnis  vasis  desiderabilis. 

l)  „SDnm  fonft  Spbratm  rcbctc,  ba  gitterte  ^an?  S^riicl;"  b.  h.  ba  tmtte  e6  5{nfc^en;  aber 
c^  sicrlor  nun  Slnfcben,  '?3fadit,  OHücf  unb  ^ciicn,  ba  ci?  ^aat  5U  biencn  bcv^^nn.  iH'fannrlid) 
tarn  ber  33aalbicnft  burd)  Scjabel  a\x$  fhimckn  nai^  3^i"acl  III.  Reg.  IG,  31.  kutu  rw  /ö;.oy 

'Eppalfi  (haniüuara  i'/aßev  avroi-X  ti'  ~w  'Inpai//.  kclI  tdtTo  airä  ry  Bua?.  KCil  ciTzid^ave.  —  2)   ^flDf 

ppti'*  0**7-3^'  DIN  »i^cr  ""tcr  bcn  93?cnfcl)cn  ppfcrn  iviö,  füije  (bulbigenb)  bie  Äälber;" 

iiiaare  hrdpuTorc.  uoaxoi  }ap  (K/.e/uiTrmi.  Ta^  .Hüffcn  bcr  mftattcncu  5lälbcr,  fei  t-$  ber  jircüen, 
bie  öffcntlid)  ober  in  bcn  .^»äufern  aufi^efteüt  waren,  ober  bcr  Heincn,  bie  man  auf  fem  i'eibe 
truii,  ^ef*ab  cntwcbcr  tnxd)  "Jtuffrücten  bcr  \:ipvni,  pfcr  nnmn  bao  iBilb  ferne  ftanb,  bunt  5(u?- 
jtrecfcn  bcr  .f>anb,  bie  man  bann  beim  Jurücf^ieben  füfUe.  Plin.  2S.  1 ;  Aimlns.  1.  4.  — 3)  Taö 
©ort  ^-l'^^<  ^^M't  fon^o^l  „genjlcr,  als  3{audn^ffnuni5,  J^audifanij;"  <jc  ä-fd^  ä-ö  iWiKpiuv. 

3}aä)  anb.  dcbb.  ö-ö  äKpi-uv.  —  4)  „öon  ber  3nt  bcincei  3lufcntbaltcö  in  2legs>ptcn  &er ;"  t}<^> 

ävijyayöv    ce    tK    yf/q    A'r/r-rov.  — 3)     knoifiaivov  es.  — 6)     7nt^'"1tDD   //^'^   Ctn?i>n?e;"   m' 

-    T  : 

Tzavdi'ip.  —  7)  9?ac^  bem  jei3igcn  bebr.  Icrt:  „5Bie  ein  9.\int()cr  laurc  icb,  "lltJ^JS»-  ^'^'^  i^^^Tii'-" 

8)    ä~av~7iaouai    avrolq  <1iq   äpKoq  ?'/  ärrnpavp^v?/  kcü  6ifipp//iiJ  (7v-}K/.ei.cii(Jv  KnpSinr  ai'rc'jv  kcii  Karn- 

oäyovrai  avrnix  f:K£i  GKifivoi  (^pvfioi:  —  9)  «^cbr.  „bciu  ikrbcrbcn,  p  3?rae(,  füniMbrl  in  mir 

ijl  C^,  in  bcincr  .£tÜIfe;"  rt,  6in<p\^opä  oov  'lapaij/.  riq  ßo>/-dr/Gei.  —  10)  I.  lloir.  S.  —  Ml  i^'tl 
Irfw/ifi    aoi    ßaai'/ia   iv   öp^y  juov   Kai  fcrjov  £v  rtj  TdvfiC)  unv.  —  12)    I^a^  IkbunbCU-  UUb  t}(ufbe« 

irabrtfcin  bcr  Sünben  bcbcutct  in  ber  Scbriftfpraite,  baf?  fie  nicbt  i^ere;cbcn,  fcubern  immer  nod) 
im  Cv^ebacbniffe  'skntco  feien,  wie  bcr  fciliV'bunfcne  unb  woblbewabrte  i^ünbcl  bcr  2ilbcrften;^el, 
beren  man  fi*  mebrmalj'  ftatt  bcr  'ü^Jün^en  bebiente.  avarpooi/  aA>Kinr  'Eopaiu.  (s)ctt  [ac[t  bicr 
baffctbc  rcie  Deut.  ;J2,  34:  Nonne  h;\3c  C(jndita  sunt  apud  wo  et  sitmata  in  thesauris  meis? 
cf.  Job  14,  17.  —  13)  Sinn:  Scbncd  werben  über  ibn  fommen  Scbmer^cn,  2itmcr;eu  wie 
einer  (^cbärenben,  2itmer5en  beei  3:cfe?,  benen  fie -^{iemanb  cntwinbcn  unb  cntveben  fann,  weil 
e^  am  eiiicncn  i^crftanb  unb  am  eichenen  ^iJiHcn  feblr,  wie  bei  einem  .Hinbe  im  -Wuttcrleibe, 
n)clcbe-3  ficb  nicfct  ju  t?cr(Kilten  wcij?,  'wie  eö  fllücflicb  au?  ber  v>crcuiiten  3iteibe  bcrau-jfommcn 
moijc.  —  14)   nvTog  6  vluq  aov  ö  opüviuoq.     Statt  üov  bürftc  ()icr  wobl  '>v  ijclcfcn  werten.  — 


620  Der  ^vop^it  DfertS.  13,  13—15.  3lnm.  15—19. 

lo)  D*J3  ")?t^*P3  'it2^_^'iÖ  n^"*?  "f'>"ft  bliebe  er  nic^t  fo  lange  in  ber  OTutterfc^cibe," 

ober:  „bcnn  jur  recbten  3c't  ftcbt  er  nicbt  in  ber  ^D^utterfc^eibe;"  (hon  oh  /x?)  v-oa-y  iv  cw-pißi) 
TEKv(M.—\Q)  ^cbr.  ,,au^  ber  ^anb  ber  Unteinjclt."  Ter  Sbalbäer  nimmt  bicp  i?on  ber 
S?crc?ani;cnbcit  flcfacjt,  in  a^eld)cr  (yott  3?faii  gar  oft  au?  2c^  unt  i^ertcrbcn  befreit  bat. 
(Siutge  9Jabbincn,  audt  ScboU  u.  Sf.  nebmcn  c^  a(^  bcbingt  pbcr  optatit^tfi^gcfvrccbenan:  „3ij^ 
mc^cbte  fie  befreien  .  ."  §((Iein  »eter  ^a^  (£ine  noc^  ba>5  3lnbcre  Idpt  ficb  jicnugfam  ^cgrün^en. 
20ie  lex  ^J.'Topbet  in'tcr  tbut,  legt  er  bier  eine  3it>ifii)fnrec>e  ein,  bie  auj  etnent  plö^licb  in  feine 
(£ee(e  faüenben  Strabl  bc^  l'icbtc?  bert?crgebt.  3»  5^fttte  {»ee  i^crt>erbenei,  tai?  er  ficbt  unb  oet- 
fün^et,  crMicft  unb  bcjeugt  er  eintretenfe,  gcttlicbe  .f»ülfe.  (iJott  nnü  3-^raeI  befreien  felbfl  auö 
3:p^  unti  Unterwelt.  Jbecboret  un^  Gaftro  i^erftcben  unter  bicfer  i'efreiung  im  buifftäblicben 
(Sinne  l'ie  Srlcbigutfg  auc;  fer  ^»icfangenfdmft  in  'iJlffrricn  unb  i^abnliMiicn,  im  msM^ifcben  Sinne 
aber  tie  'i^efrciu'ng  ter  'iPienfcbbcit  au?  3:o^  unb  i^erterben  turcb  SbriftUi^.  5((lein  tie  meiftcn 
b(.  i^ater  nebmen  ba^  (^kM'agte  im  buitt^äbliclnni  Sinuc  i^m  ber  (Srlöfung  burd)  Gbriftu^,  ofer 
iMcimebr  r^on  ber  Sluferftcbung  au^  bem  lebe,  unt  laffcn  lu  9(nn>enbuna  auf  bie  JKürffebr'auä 
bt-r  babi>(onifrf)en  (^efangcnfcbaft  nur  im  uncigcntücben  Sinne  gelten.  3br  (^Jruub  i|l,  »eil  ber 
bl.  2troftel  ftd)  aueibrüdlirf)  auf  tiefe  Stelle  beruft  I.  Cor.  15,  54.  ?lllein  wenn  man  bebenft, 
baf;  tie  5tpoftel  gar  oft  fid)  ^um  i?ea>eifc  ter  ci\iugclifd)cu  ©abrbeiten  auf  Stellen  berufen,  bie 
fiMPobl  einen  mi>ftifdien  al?  budiftäbltcben  Sinn  in  'Jlnfprucb  nebmen,  warum  fpll  man  tiefen 
bcppeiten  Sinjt  nicbt  aucib  bei  biefer  Stelle  gelten  laffen^  Turd)  ta?  allzuweit  getriebene  i<e= 
fd^rvinfcn  bes  ^inneei  gewinnt  ba^  ^Infeben  tef  Sd)rift  nid)t.  2Bie  (Mott,  wie  Sbriftu^,  wie  bie 
Äird^e  Wciil  unb  'i;!eb"en  ip,  \Q  bie  bl.  Sduift.    Ter  ®eift  aber  läpt  ben  S^ud^ftaben  i^erträglit^ 

neben    filb    mitfommen.      t«  X^'pog  mhv  pianuac  Kai  ek  -davamv  AVTf)(liao/Jni  airovg-   ~ov  i/  öUtj  cov 

■davare;   nov  to  KevTpov  aov  mir/;  —  17)  Xa^  üBcrt  Dlij  bebeutet  fcwobl  „9ieue,  al^  Jroft." 

T 

Se  mi>^te  fcftwer  ju  entftteibcn  fein,  in  weUfem  Sinne  ee  bier  ?u  nebmen  ijl;  ebcnfp,  cb  e?  fti^ 
auf  baö  i'prbergcbenbe  ober  ba?  'i)?ad>folgenbe  beliebe;  wicccrum,  ob  ''»iott  ober  ber  5-^ropbet  e^ 
fajie.  fHabbi  Xat^ib,  bie  LXX  unb  .ipierouiMnu?  überfce.eu  ee  mit  „Iroil"  unb  wollen  bamit 
gei'agt  wiffen,  eö  gebe  für  ben  ''}}ieufd)en,  ber  bie  Sterblid^feit  betrad?tct,  na*  natüvlid>cr  "Jlnfidn 
feinen  Irofi,  wobl  aber  nad)  ber  iibcruatürlidicu,  bie  ber  '^Jlaube  gibt,  ^agninuf^  unb  Striae;, 
lSid^ol'1  u.  51.  bie  ei^  mit  „9?eue"  überfct3cu,  nebmen  an,  (^3ott  fpred>e  bier  feinen  uut^ervinberlidien 
Gntfd'Uif;  au^,  bie  im  ^olgeuben  au?gefprod^ene  Strafe  eintreten  ^u  laffen.  ^Im  annebmbarften 
crfdnint  cc«,  bie  2Borte  bem  lyropbcten  für  fidi  in  ben  ^Jiunb  ]n  legen:  „Iroft  ift  ♦>erborgen  i?or 
meinen  klugen,"  unb  fie  al?  burd)  ben  531id  auf  ba^  folgenbe  (yeridu 'oeranKiKt  5U  beuten. — 
IS)  ,,weil  ^pbraim  tbeilt  bie  i^rüber."  (£e;  war  3t-'»"oboam,  ber  pueril  ^^^vael  i>on  ^ut'vi  trennte 
III.  Reg.  11,  26.    Jpebr.  „SBeil  er  unter  ben  ^-i^vübern  wirb  wacbfen,"  {<nö*-   ^'f  LXX  u. 

21.  lafen  "iHÖ*-    Sahnet  s>ermutbet,  e^  fei  jum  »orbergebenben  Sa^e  ju  belieben,  unb  ba« 

^^an^e  ju  überfe^en:  „Xie  9laAe  Oieuc)  i-'erbirgt  ftd)  for  meinen  klugen;  benn  Spbraim  wirb 
(wieber)  blüben."  Xerefer:  „3»tir  blübct  eij "(ber -sctamm  (fpbraiiu)  unter  feinen  33rübern; 
bod)  ein  Cllwinb  fommt  .  ."  Xer  Sbalbacr  parapbrafirt:  „iBeil  fievn'rmebrten  ibre  i^erborbenen 
5fi.H'rfe,  barum  will  id)  einen  ftarfen  .Honig  berbeifübren,"  Salmanaffar  nämli*.  —  19)  wo» 
runter  mit  31riat^  unb  (£lat?iui^  hiü  alle  *)?cueren  ba^  ^eer  ber  ^Ifforier  perfteben,  bae  unter 
Salmanaffar  einbred^en  unb  bem  ^ieid^e  3^rael  ein  (£nbe  madn-n  würbe.  C£prillu^,  •^'ieronpmu^, 
JRupert,  ^aimo  finben  bariu  im  böbereu  Sinne  Sbriftuc;  angebeutet,  burd)  ben  ^erael  oeri^ben 
foll,  auf  bap  bie  Äircbe  be?  9?.  '-i^.  wa&iic  unb  grüne,  ilpranui^  unb  i^atablue  nebmen  ben  bren» 
ncnben  £|lwinb  für  Mi  pcr^eercnbe  ^nier  beim  allgemeinen  Sßeltbranbe. 


Caput    XIV. 

1.  Pereat  Samaria,'  quoniam  ad  amaritudinem  concitavit  Deura  suum : 
in  gladio  pereant,^  parvuli  eorum  elidantur,  et  foetae  ejus  discindaiitur. 
2.  Convertere  Israel  ad  Dominum  Üeumtuum:  quoniam  corruisti  in 
iniquitate  tua.  3.  Tollite  vobiscum  verba,^  et  convertimini  ad  Dominum: 
et  dicite  ei:  Oranem  aioTer  iniquitatem/  accipe  bonum:^  et  reddemus 
vitulos  labiorum  nostiorum.^  4.  Assur  non  salvabit  nos,  super  equum 
non  ascendemus/  nee  dicemus  ultra:  Dii  nostri  opera  manuum  no- 
strarum:  quia  ejus,  qui  in  te  est,  misereberis  pupilli.^  5,  Sanabo  contri- 
tiones  eorum/  diligam  eos  spontanee:  quia  aversus  est  furor  meus  ab  eis. 


Vtr  ^rcp^et  Tfeaö.  14,  1—10.  2lnni.  1—16.  621 

0.  Ero  quasi  ros,'"  Israel  germinabit  sicut  lilium,  et  erumpet  radix 
ejus  ut  Libani.  7.  Ibuut  rami  ejus,  et  erit  (juasi  oliva  gloria  ejus:  et 
odor  ejus  ut  Libani.  8.  Convertentur  sedeiites  in  umbra  ejus:  vivent 
tritico,"  et  gerniinabunt  quasi  vinea:  niemoriale  ejus'*  sicut  vinum 
Libani.  1>.  Ephraim  quid  mihi  ultra  idoki?'^  ego  exaudiam,'^  et 
dirigam  cum  ego  ut  abietem  virentem:''  ex  me  fructus  tuus  inventus  est, 
10.  (^uis  sapiens,  et  intelliget  ista?'"  intelligens,  et  seiet  liaeo?  quia 
rectae  viae  Domini,  et  justi  ambulabunt  in  eis:  praevaricatores  vero 
eorruent  in  eis. 

I)  Di?'»^r)  „Samaria  roirb  bü^cn."    Ter  dbalbäer:  „S($n)cr  verfcfiutbct  fft  iSamaria." 

äoarin,i,,atTai.  .  .  —  2)  IV,  RcjT.  S,  \'2.  —  Ü)  iM'ifit  Mcr  wi>M  „bctct;"  bciut  aüc  C1^fcrlV1^cu 
unb  i^ufnvcrfc  ebne  bie  inneren  ^cufjer  unb  (^H'bete  finb  '^^ott  nidbt  i^enebni.  —  -1)  „veri^ib  alle 
9??ilTetbat;"  oTwf  /y/}  /a.h/rc  iiihKiar.  —  r5 )  „nimm  bin  ba^  G3ute,  bäö  »ir  bir  nacb  iHT^ebener 
gunre  bvirbrini^cn,"  cbcr  nait  Scftol? :  „nimm  e^  gnäbiii  an,  baf;  wir  bir.  .  ,"  ottx:  „nimm 
(iJute?  (b.  b.  (sjnabc),  um  c^  uns?  ,ui  lieben;"  na-i  /.uih/re  hya'da.  -^  <>)  ,,mir  iverben  bir  barbrinj^cn 
bie  Cpfer  unfcrcr  i.'ippen;"  Ka(,-hv  xfi^^^'v  i'ijiüh'.  —  7)  b.  b,  reir  xn^rtraucn  nid)t  auf  ^ic  ^fcffe 
Sle^t^ptene-,  Is.  31,  1,  —  8)  DliT  Dill*  ^5"'^t?:''^f  ,,benn  bei  bir  ftnbct  .?>ü(fe  bcr  ißcrlan 

fene;"  o  h  aol  tleyanbpciavüv.  — }))   DilhlSi^O    »i"-'^    l^^iß    beilcU    ibreU    5lbfall-,"   läiro/jai-ar 

TT 

Ka^otKint:  ttl'rüt'.  —  10)  ?(He  bier  aui^i^efproiienen  Sci^nungen  erfüllten  fic^  jn?ar  bucbftdblicb 
nacb  bcr  9tüdEebr  au»?  ber  rskfauiienfcbaft,  aber  im  böberen  unD  poüfpmmeneu  >2inne  erft  in  ber 
3cit  Sbrifti.  —  11)  jJTiTf' „fie  erwecfen  fiJetreibe,"  b,  b.  fte  n^crben  bai^  pcrobcte  i!anb  mit 

It   T  -  : 

OJctreibc  bebauen.  ^i/navTa/,  ml  iiEiivai^liaovTai  alru,  J^in  mt^fiifcben  "Sinn,  ber  in  biefen  JiJcrtfn 
liejU,  erfanntcn  (eben  bie  alten  j){abbinen  unb  rebeten  i^cn  einer  »unberbaren  iV'rcint'eruni^,  bie 
im  (ik-trei^e  oorviebcn  »irb,  unb  vom  belitateu  Cpfer  be?  5?rcbee;  jur  ^^dt  bce:  Wcffiäjf.  — 
12)  ^.  b.  fein  iHubm,  fein  5(nfebcn.  —  13)  b.  b,  waö  fo(t  mir  Spbraim  ferner  mit  Pen  (iJötjen 
Ui  tbun  babenv  —  14)  ^TJ^,  ttield)em  !i5>ortc  bier  bie  LXX  bie  ja^itc  i^ebcutung,  ndmiiA 

bie  bc?  „rcmütbi^cnö"  geben:  lyi)  hawEivuaa  ainöv.  2(ucb  Scbclj  iiberfe^tc  fc.  3t(Iein  bie 
'^ebeutuuii  „erbören"  paf;t  beffer  jum  Sontcrt.  — 1-5)  tju  üf  äpnev^or  TvvKaCovaa.  —  1(>)  .Hlafle, 
bat;  fo  ©eniöc  fcn  iDcij  (s5pttee  tvanbeln,  um  bcr  (Jiuftcbt  biefer  X^iuijc  gennirbij]t  ^u  werben/ 


PROPHETIA  JOEL. 

1.  ^öel,  ^J<i^  „bcr  Stnfaiujenbc  ober  Screitandißc/'  (Sof;n  ^f;atuel§,  wahv- 
fcficiiiHdi  aibi  bcm  Stantntc  ^uta,  uad)  (5pivbaniii^3,  de  vita  proph.  c.  15.  auv 
^ctbom  im  otamme  diubm  öcLnirtiij,  luar  aller  'ßalu'fdiciiiUitfcit  nad)  ein  ^'^itge; 
nofte  bcr  ^^sropbeteu  Cfea§  iinb  %\no^i,  unb  iyei]fai]tc  unter  bcni  C^>ia§  (Sl^ariae) 
:;linfdH'u  tax  i^abrcnSll  uni>  759  v.  6()r.  3Jian  crfdilici5t  biefc§  an^%  bcm  UmltauDc, 
baf3  feine  '|>roplictie  im  Canon  einen  bcr  erfteu  %^[äU  einnimntt,  unb  baf3  bei  3(mc^3 
mehrere  3teUen  oorfonunen,  bie  auv  I^ocl  genommen  finb.  ?vür  jene  frülK  ^dt 
fpridU  awd^  biefe^o,  baf?  er  an  I^nba,  fi'ir  luekte^J  er  feine  'iöciffai-^ungcn  auefprid)t, 
nüdi  feine  "•■l^orunirfe  Plmu  9lbfall  unb  föötcnbienft  riditet,  unc  ee  bie  fväteren  '^^'ro- 
V^ktcn  tluni,  unb  bafj  er  nod)  iliiditv  l^on  A-einbfeliv3feiten  ^unfcBcn  ^uba  unb  ^c^rael 
fai3t,  imc  fic  Uüm  '^abxc  743  an  eingetreten  finb  unb  fortgebauert  liabcn.  9Iud)  bie 
(Bl)rcr  unb  3lfftiriev  fdieint  er  nodi  nidü  ale  /vcinbe  iiefannt  ju  baben,  obiucbl  Ginige 
]ao,m,  er  iH*rftebc  barunter  bie  9corblänber  2,  20. 

2.  'Dian  ninnnt  mit  dkd^t  an,  baf3  bie  'ituei  3i>eiffagungcn,  bie  ^ocl'S  octmft 
ent(iä(t,  eine  Ginbcit  bilbcn,  Ter  '^'roV'bet  uerfünbet  nänUidi  ein  grcf5e§  Strafgc: 
ridit  O^otte^?,  bcn  .^eufdn-cdeit'^ug;  bernacB  bie  (S-rbarmung  Öotte§,  bie  3(nfunft 
nämlicl)  bC'o  3}icffia^5.  Xk  alten  3kbbinen  unb  bie  meiften  itird^cnuäter  baltcn  hm 
^cufdn-cdcn^ug  für  eine  ^lllcgoric^  für  ein '^ilb  gciualtiger  ^vcinbc^Jeinfätlc;  inefc 
DJeuerc  übet  ipollen  ibn  budiftäblicb  genonnnen  luiffen,  bcfonberc-'  Tercfcr  unb 
Sd)o(v  Xbcobürct  fd^lägt  ben  ^^Jiittclweg  ein  unb  ficbt  33ilb  unb  ^^NirfUd^fcit  in 
©inem  beifannueu*  Tiefer  3lnfi*t  bulbigt  aud)  3diegg  unb  bittet  fic  in  eigener 
äöeife  anz\  ^br  gCmäf5  /,legt  fid;  bcr  ("^runbgebanfe  bcr  'iiseiffagung  in  bcm  v2aße 
bar,  baf?  bcr  Gntandlung  unb  "ikMlenbung  be^:-'  gbttlicben  ^iatbfd^luffciS  in  bcr  Ji'b- 
rung  fcincc  :isolfeÄ  '^UH'i  TcinblidK  .Hräfte^  bie  äuf5erc  katnx  mit  ibrcn  i^ataftrc^beu 
unb  bie  .»ocibeumelt  mit  ibren  3(ngriffen  auf  ^^c-racl  entgcgcnftclicn,  bereu  Uebcrmin; 
bung  für  alte  ^dt  nabc  ift.  Tk  .*oeufdn-edenvlage  ift  bcm  '•^iropbeten  ^epräfeu; 
tantin  bcr  gan^^en  Statur.  .  .  unb  fic  ftcbt  barnadi  ben  'lUMfern  unb  it)ren  Stngriffcn 
auf  iim  33eftanb  ^s^-'raeU^  gleidi."  3iMe  mit  "^^ofaunenfdH-ill  ücrfünbet  ^iocl  ben  groJ3en 
Tag  unb  ennuntert  ^nr  'iiu.f5e,  ^tÜc  ^umah  Crr  befdircibt  bie  mcffianifcbe  3^'it  mit 
3ügen,  bie  fid)  genau  erfüllten,  iucfjmegen  and}  '^'etru§  in  feiner  erften  ^^srebigt  nad; 
ber  3(nfunft  bcc^  M.  (^ieiftee  fidi  barauf' beruft  Act.  2,  16. 

3.  3cin  St  1)1  ift  blübenb,  gerunbct  unb  reiit.  Tiad}  Sdicgg  übertrifft  feine 
Sin-adu',  wenn  nid^t  an  .Üraft  (üi  -isergleidi  mit  A^abacuc  unb  ^sf»-iiii5'),  hod)  an 
Veidnigt'cit  bC'i'  iiKutbunb:--  unb  an  ^nvtbeit  bC'ö  ^(uv'brude^  ineUeid;t  alle  ^^^rephetcn. 


Caput  I.  ^ 

1.*  VERBÜM    Dotnliii,    qtiod    factum   est  ad   Joel   filiüm   t*hatueL 

2.  Audite  hoc  senes,  et  anribiis  percipite  omnes  habitatores  terrae:  si 
factum    est   istud   in  diebus  vestris,  aut  in  diebus  patrum  vestrorum? 

3.  Super  hoc  tiHis  vcstris  narrate,  et  filii  vestri  fihis  suis,  et  filii  eorum 
generationi  alterae.     4.  Residuum  erucae  Comedit  locusta/  et  residuum 

622 


) 


X)er  ^Propfjet  3ocl.  1,  4.  2lnm.  1.  623 

locustac  comcdit  bruclius,  et  rcsidiium  bruclii  comedit  rubigo.  5.  Exper- 
giscimini  ebrii,  et  tlete,  iilulate  omnes,  qui  bibitis  vinum  in  dulcedine:^ 
quoniam  poriit  ab  ore  vestro.^  6.  Gens  enim  ascendif  super  terram 
nieam,  fortis  et  innumerabilis:  dentes  ejus  ut  dentes  leonis:  et  molares 
ejus  ut  catuli  leonis/  7.  Posuit  vineam  meam  in  desertum,  et  ficum 
meum  decorticavit:  nudans  spoliavit  eam  et  projecit:  albi  facti  sunt  rarni 
ejus.  8.  Plange  quasi  virgo  accincta  sacco  super  virum  pubertatis  suae/' 
9.  Periit  sacriticium,  et  libatio^  de  domo  Domini:  luxerunt  sacerdotes 
ministri  Domini.  10.  Depopulata  est  regio,  luxit  liumus:  quoniam 
devastatum  est  triticum,  confusum  est  vinum/  elanguit  oleum.  11.  Con- 
fusi  sunt  agricolae,  ululavcrunt  vinitores"  super  frumento,  et  liordeo, 
quia  periit  messis  agri.  12.  Vinea  confusa  est,  et ficus  elanguit:  malo- 
granatum,  et  palma,  et  malum,  et  omnia  ligna  agri  arucrunt:  quia 
confusum  est  gaudium'"  a  filiis  liominum.  13.  Accingite  vos,  et  plangite 
sacerdotes,  ululate  ministri  altaris:  ingredimini,  cubate  in  sacco  ministri 
Dei  mei:  quoniam  interiit  de  domo  Dei  vestri  sacrificium,  et  libatio. 
14.  Sanctificate  jejunium,  vocate  coetum,  congregate  senes  omnes  habita- 
tores  terrae  in  domum  Dei  vestri;  et  clamate  ad  Dominun:  15.  A  a  a, 
diei;"  quia  prope  est  dies  Domini,  et  quasi  vastitas  a  potente  veniet.'^ 
16.  Numquid  non  coram  oculis  vestris  alimenta  perierunt  de  domo  Dei 
nostri,  laetitia,  et  exultatio?  17.  Compiitruerunt  jumenta  in  stercore 
suo,'^  demolita  sunthorrea,^^  dissipatae  sunt  apothecae:^^  quoniam  con- 
fusum est  triticum.  18.  Quid  ingemuit  animal,'"  mugierunt  greges 
armenti?  Quia  non  est  pascua  eis:  sed  et  greges  pecorum  disperierunt. 
19.  Ad  te  Domine  clamabo:  quia  ignis  comedit''^  speciosa  deserti,^^  et 
flamma  succendit  omnia  ligna  regionis,  20.  Sed  et  bestiae  agri,  quasi 
area  sitiens  imbrem,  suspexerunt  ad  te:  quoniam  exiccati  sunt  fontes 
aquarum,  et  ignis  devoravit  speciosa  deserti, 

l)  Q-i  werben  nrtc^einanber  yier  3(rtcn  wn  .^eufcftrcifen  gcnvinnt:  1)  QtJl,  LXX  kü/httt/ 
„jRaupc,"   lücrunter  bie  nocf)  ungcflücjclte,  juiiöc  .§cufct)recfe  ^u  ijerjlcljen  fein  bürfte.     Der 

C^albäcr  nennt  ftc  rnn\-  -)  n3")N  -'*'•"'"  tiyi  >Mii  Ktn,"  ÜKpig,  worunter  gemeinfttn  bic 

T    T  :t  ■/     :  ~  TT  .  t 

3u9^eufd)rccfe,  gryllus  gregarius,  ju  t^erltcben  fein  bürfte.  3)  p7»  öon  p^*  „tveif?  fein,"  ober 
''t*"  Dp/  „abfreffen,"  ßpovxoc,  worunter  i2d)oIj  bie  jun^e  Jpeufd)rede  in  ber  legten  (^tufc  ber 
S^eniMubtung  öerjlet)t.    ^ieronsjmug  fagt:  Bruchiis  est  animal,  nihil  volare  valens,  ventri 

tantum  studens.    4)  7*DH  '^^^  /DH  »frcffcn,  ber  Treffer/'  f/^w'/?;?,  rubigo,  53ranb.    Der 

'      T  -     T 

^ro^jfeet  fcfieint  bcn  ^cufitrccfcn  biefcn  bcfcnberen  9?amen  i^cßeben  ju  baben,  um  Icbbafter  ju 
be^eicbnen,  bap  feine  ber  grücbte  ber  l'anbeei  vKrütont  bleibe,  iii  ift  alfo  an  feine  bcfonbeve  5lrt, 
aucb  an  feinen  (Jntwicfiuntit^untcrfct^ieb  ju  beuten.  Tic  j){abbinen  fowic  .fiiievonvmuci,  J){uVHn-tue, 
^aimo,  .^U!U\  l''.n-anuei,  DtpuiM'iu?  (Jartb.  i^er|lcben  unter  biefen  oicr  .^eufcbvccfen^'^Jamen  bic 
Pier  äBeltnuniardncn,  »eld^e  naiteinanber  bae  Vanb  3>?>''itl  bcbrdnc\ten;  Ibeoborct  bie  oicr 
Äonige  3:ei^latpbalafar,  Salmanaffar,  3ennacliarib  unb  '■?JabucboPonofov;  (lovneliui^  a  i'apiPe 
bie  *>erfcbiebenen  9Kitionen,  nuiite  'Dfabucbobonofor  in  feinem  Speere  batte,  wie  renn  biefer  'Mei« 
nuni'i  aucb  .!pieron>.nnu^  bulPii^.  2Die  fd)on  in  ber  Sinleitunoi  i^efai^t  werben,  finb  bie  neueren 
5lu«s(eiier  mebr  für  bie  buAftablidK  3lu?lciiunn  biefer  ^Oeiffac^unii  obwot^l  fid)  in  ben  (sHM'dncbt?' 
urfunben  feine  "JJad^rid^t  i^om  (Eintreffen  biefer  Vaabplajic  fiiibet."  Csufcffen  bat  biefer  Sinwanb 
wcnii^  \n  bereuten,  ba  ja  ivir  iMelcei  fid)  ereijjncte,  wai^  "niebt  iiefdiidulid^  beurtunbet  ift.  'iJlüioli 
bdlt  e^  mit  ben  älteren  3(u^(eoiern  unb  fai^t:  „3oe(  »vbt  in  feiner  iOciffa.aunii  ülMnfe,  baf;  aud» 
er  T^einbe  barunter  verftanben  babe.  9?idU  nur  befcbreibt  er  fie  ale;  Äriej^cr,  1,  ti;  2,  4,  bie  oom 
9?orDen  tommen  2,  20,  fonbern  nennt  aud)  ibrc  iHn-wüftuna  eine  vSd)mad)  ber  .f^ciben,  2,  17  xinti 
bringt  ben  barauf  folgenben  g(üct(id)en  Juftanb  in  in^rbinbung  mit  ber  (£ rlöfuna  bei^  in^lfe«* 
auiS  ber  @efanflenfd)aft  ber  5i5i,Hfer,  3,  1  unb  ber  23ernid)tun3  aller  feiner  gcinbe."    5{lö  bicfc 


624  T>ex  ?)ro)?^et  3oel.  1,  4—19.  2lnm.  1—18. 

T^einbe  betrachtet  er  bic  S&atbäer.  ®tr  Balten  mit  <S($egg  u.  21.  bafür,  bcr  $»rc^kt  »eiffagc 
i)ier  gettjaUige  ^Ätürme  ocn  Seite  ber  9?atur  (ßanbptagen)  unb  son  ®eite  ber  5)?eni'c^en  (fcinb- 

ll($e  J^eere).  —  2)  D^D^' 7^  »Wegen  beö  SJfofteö;"  eif  fie^tjv.  —  3)  b.  ^.  njeü  er  (ber  2Dein) 

euerem  5)?urtbe  batb  roirb  cntjogen  werben,  öti  k^fiprai  sk  (TToßarog  vfiüv  ev<j>poavvii  nal  x«pa-  — 
4)  Tag  SBort  j|i»  bebeutet  „3?erfammeUe^,"  alfo  „3?etf^fc^aaren,"  ober  aut^  „©(i^aar  »on 

2:()ieren."    (£6  ifi  l)ier  ba^  ^euf($redenf»eer  ju  i^crfleben.  —  3)  ^''^  „wie  eine^  ^öTOen." 

T 

Tiefet  5Bort  fem.mt  nur  in  ben  bid)terifd)cn  S(^riften  vor,  itnb  bürfte  öieücid)t  mcbr  Sömin  al^ 
Söwe  bebtuten,  rie  .§eufd)rccfcn^^dt)ne  »erben  ben  l'öwenjäbnen  iun-gtidum,  weil  fte  bie  i'ciume 
i(nb  ^^flanjcn  gcrabe  fo  ihmi  aüem  (yrün  entbiöiJcn,  wie  bie  \.'öwen5äf)ne  bie  ©ebcine  »cm  ^JeiWe. 
(»)  „über  ben  '0)?ann  i^rer  3ugenb',eit;"  rbv  avt^im  arryg  tuv  nap^enKov.  —  7)  b.  b.  eö  fann 
fein  tepcife*  unb  jtranfopfer'^  mcbr  bargcbradit  werben,  weil  aüe  grüßte  »erwiiftct  finb.  — 
8)  „fd)mäblict)  fte^t  «6  mitbcm  SBeine;"  i^iipäv»i]nlvo^.  —  9)  -i^pyveiTe  KTi/fjara.  — 10)  „jerflbrt 

t^  bie  i5rcube  (unb  weggenommen)  »on  ben  Äinbern  ber  Wenfcfcen."  —  11)  Qi*^  'ütlü  »'^^^ 

-  T    -: 

bein  3^age!"    Kai  KeKpn^are  Tiph^  Kvpinv  (KTevf.ic,  ftf  y/itpav.  —  12)   Kai  wf  TalatTvtjpia  £k  ra/Mimj- 

piac  7/^"«. —  13)   ri11"15  Iti^Ül^  »c^  fc^winbcn  bie  Äörner  (beö  ß5etreitie?)  unter  i^ren 

(Sd)aufe(n;"  naa^  5(nbcrcn:  „unter  ibrcn  !Sd)o(Ien."  toKipryanp  Sa/iälsi^  im  raic  (})äTvaig  avTüv. 
14)  ?)(pavicf'&7/gav  -diioavpoi.  — 13)  „verfallen  finb  bie  ©c^eunen;"  KaTe(TKä(j)?/aav  ?.j/voi.  — 16)  rt 

(nroß/'/aofiiv   Fav-n'i^ ;     eKXavOav   ßnvKoAia   ßoüv^    bti   ra    TvolfiVfa   tcjv   irpoßaruv   ^/(pavifT'&Tjaav.  — 

17)  \!od)  unb  3tcifcl)I  bemerfen  bicr:  „®rfabrung««gemä^  finben  .^eufcfereden^üge  in  trodenen 
Sauren  ftatt;  ift  nun  aüe  ikgetatton  i'*erntd)tct,  fowirt»  bie  rs3lutb  ber  Sonne  um  fo  läjtiger; 
cö  »erfiegen  bie  Cueüen  fdinetler,  Weil  ber  2?oben  nid)t  mit  (^3räfcrn  bebcdt  \\t,  unb  bie  Jbiere 
bcg  gclbcö  led)jen  ju  ®ott  um  (irquidung."  —  18)  "I5"ip  HlN^  >Mi  Singer  bcr  ffiJüfte"  (bie 

J^riften  ober  Seibcplä&c). 


Caput   II. 

,  1.  Canite  tuba  in  Sion,  ululate^  in  monte  sancto  meo,  conturbentur 
omnes  habitatores  terrae:  Quia  venit  dies  Domini,  quia  prope  est  2.  dies 
tenebrarum,  et  caliginis,  dies  nubis,  et  turbinis:  quasi  rnane^  expansum 
super  montes  populus  multus  et  fortis:^  similis  ei  non  fuit  a  principio, 
et  post  eum  non  erit  usque  in  annos  generationis  et  generationis.  3.  Ante 
faciem  ejus  ignis  vorans,  et  post  eum  exurens  flamma:  quasi  hortus 
voluptatis  terra  coram  eo,  et  post  eum  solitudo  deserti  neque  est  qui 
effugiateum.  4.  Quasi  aspectusequorum,^aspectuseorum:  et  quasi  equites 
siccurrent.^  5.  Sicut  sonitus  quadrigarum  super  capita  raontium  exilient, 
sicut  sonitus  flammae  ignis  devorantis  stipulam,  velut  populus  fortis 
praeparatus  ad  praelium.  6.  A  facie  ejus  cruciabuntur  populi:  omnes 
vultus  redigentur  in  ollam.^  7.  Sicut  fortes  current:  quasi  viri  bella- 
tores  ascendent  murum:  viri  in  viissuis  gradientur/  et  non  declinabunt 
a  semitis  suis.  8.  Unusquisque  fratrem  suum  non  coarctabit,  singuli  in 
calle  suo  ambulabunt:  sed  et  per  fenestras  cadent,^  et  non  demolientur. 
9.  Urbem  ingredientur,  in  muro  current:  domos  conscendent,  per  fene- 
stras intrabunt  quasi  für.  10.  A  facie  ejus  contremuit  terra,  moti  sunt 
caeli:  sol  et  luna  obtenebrati  sunt  et  stellae  retraxerunt  splcndorem 
suum.  11.  Et  Dominus  dedit  vocera  suam  ante  faciem  exercitus  sui : 
quia  multa  sunt  nimis  castra  ejus,  quia  fortia  et  facientia  verbum  ejus: 
magnus  enim  dies  Domini, "  et  terribilis  valde:  et  quis  sustinebit  eum? 
12.  Nunc  ergo  dicit  Dominus:  Convertimini  ad  me  in  toto  corde  vestro, 
in  jejunio,  et  in  fletu,  et  in  planctu.  13.  Et  scindite  corda  vestra,  et  non 
vestiraenta  vestra,  et  convertimini  ad  Dominum  Deum  vestrum:  quia 


Ttv  ^rop^et  3ofI.    2,  1—8.  5(nm.  1—8.  625 

benignus  et  misericors  est,  paticns  et  miiltae  misericordiae,  praestabilis 
super  malitia."'  1-4.  Quis  seit  si  convertatur,  et  ignoscat,  et  relinquat 
post  se  benodictionem,"  sacrificium,  et  libamen  Domino  Deo  vestro? 
15.  Canite  tuba'^  in  Sion,  sanctificate  jejunium,  vocate  coetum,  16.  con- 
gregate  populum,  sanctificate  ecclesiam,  coadunate  senes,  congregate 
jiarvulos,  et  sugentes  ubera:  egrediatur  sj)onsus  de  cubili  suo,  et  sponsa 
de  thalanio  suo.  17.  Inter  vestibulum  et  altare'^  plorabunt  sacerdotes 
ministri  Domini,  et  dicent:  Parce  Domine,  parce  pojtulo  tuo:  et  ne  des 
liereditatem  tuam  in  opprobrium  ut  dominentur  eis  nationes;  quare 
dicunt  in  populis:  Ubi  est  Deus  eorum?  18.  Zelatus  est  Dominus  terram 
suam,  et  pepercit  populo  suo:  19.  Et  respondit  Dominus,  et  dixit  populo 
suo:  Ecce  ego  mittam  vobis  frumentum,  et  vinum,  et  oleum,  et  reple- 
bimini  eis:  et  non  dabo  vos  ultra  opprobrium  in  Gentibus.  20.  Et  eum, 
qui  ab  Aquilone  est,'*  procul  faciani  a  vobis:  et  expellam  eura  in  terram 
inviara,  et  desertam:  faciem  ejus'^  contra  mare  Orientale, "^  etextremuni 
ejus  ad  mare  novissimum:'^  et  ascendet  foetor  ejus,  et  ascendet  putredo 
ejus,*^  quia  suj)erbe  egit. '^  21.  Noli  timere  terra,  exulta  et  laetare: 
quoniam  magnificavit  Dominus  ut  faceret.^'  22.  Nolite  timere  animalia 
regionis:  quia  germinaverunt  specio.sa  deserti,  quia  lignum  attulit 
fructum  suum,  ficus,  et  vinea  dederunt  virtutem  suam.^'  23.  Et  filii 
Sion  exultate,  et  laetamini  in  Domino  Deo  vestro:  quia  dedit  vobis 
doctorem  justitiae,^'^  et  descendere  faciet  ad  vos  imbrem  matutinum  et 
serotinum  sicut  in  principio.  24.  Et  implebuntur  areae  frumento,  et 
redundabunt  torcularia  vino,  et  oleo.  25.  Et  leddam  vcbis  annos,  quos 
comedit  locusta,  bruclius,  et  rubi^o,  et  eruca:^  fortitudo  mea  magna, 
quam  misi  in  vos.  20.  Et  comedetis  vescentes,  et  saturabimini:  et 
laudabitis  nomen  Domini  Dei  vestri,  qui  fecit  mirabilia  vobiscum:  et  non 
confundetur  populus  mens  in  aeternum.  27.  Et  scietis  quia  in  medio 
Israel  ego  sum:  et  ego  Dominus  Deusvester,  et  non  est  amplius:  et  non 
confundetur  populus  mens  in  aeternum.  28.  Et  erit  post  haec:^  effundam 
spiritum  meum  super  omnem  carnem:  et  prophetabunt  filii  vestri,  et 
filiae  vestrae:  senes  vestri  somnia  somniabunt,  et  juvenes  vestri  visiones 
videbunt.  29.  Sed  et  super  servos  meos,^^  et  ancillas  in  diebus  illis 
effendam  spiritum  meum.  30.  Et  dabo  prodigia  in  caelo,"^*^  et  in  terra, 
sanguinem,  et  ignem,  et  vaporem  fumi.  31.  Sol  convertetur  in  tenebras, 
et  luna  in  sanguinem :  antequam  veniat  dies  Domini  magnus  et  horri- 
bilis.^^  32.  Et  erit:  omnis  qui  invocaverit  nomen  Domini,-'  salvus  erit: 
quia  in  monte  Sion,  et  in  Jerusalem^  erit  salvatio,  sicut  dixit  Dominus, 
et  in  residuis,  quos  Dominus  vocaverit.^ 

1)  l^nn  „erbebt  lautce  (^k^djvti;"  Kr/pviare.    S?ic  man  ba^  .3ei*en  mit  bcr  Srcmpcte 

ober  ^ycfaune  <\\bt  beim  9?abcn  be^  $^cinbc^,  fo  fod  nun  ba^  3eic&en  iicj^ben  n^erben  bei  ber  5(n« 
fünft  ^cö  (i5crid)tcei,  ba?  bcr  -fi^crr  iM'rbviniit.  —  2j  b.  h.  glcicb  bcm  Wonicnrotb;  Ose.  11,  1.  — 
3)  b.  b.  bie  •f'cufdirccfcn  in  bui.tftäblici)cr  unb  nilürlid)»- i^ebeutintii.' — 4)  Tic  .^cufcbrcifcn 
babcn  oiclc  3(cbnlid)fcit  mit  tcn  ^J^fcvbcn  Apoc.  1>"  7.  Tic  3talicnc"r  i^cbcn  ibncn  fcfjbalb  ^cn 
9?amcn  cavallctta.  —  '5)  ««rnfWw-'orr«/.  —  6)  b.  b.  3(üc  trauern  fo,  b'af;  ibrc  Weiutter  enMid) 
fo  fdimu^ig  unb  rupig  iverbcn,  wie  ber  2cvf.    ^thx.  "111X3  IVSp  /.^tüe  (iJefid)ter  jicbcn  ibrc 

SAön^eit  ein,"  ober  nad)  5(nbcrn  „fammeln  f^lut,"  c^Iiibcn  i^cr  Slniift.    iräv  ttpScuttov  w?  7rp6- 

Kavfia  xi-'P^i-  —  7)    viri,    JJ^*X,    bebeUtet  bier  ,,3eber;"   Kai  eKaarog  iv  -ij  ööü  avTOV  -npevffeTat. 

Die  .^cufduecfenjügc  geben  bem  25>inbjuge  nad)  unb  taffen  ftcb  buri$  9?icbts  ■^on  bicfer  fWid^tung 

abbalten,  wenn  e^  aud)  über  Stäbtc  unb  Wauern  gebt.  —  8)  I^VD*  N^  1^3'  n'pC'il  1^*^) 
„wenn  fte  auc^  bur^  ©äffen  fallen  (mit  SBajfen  betvimpft  »erben),  fo  lajfen  ftc  fid)  nic^t  beirren ;" 


626  £)er  ^roptjet  3oet.  2,  8—30.  2inm.  8—26. 

Knraßupvv6fj.evoi  ev  rolg  ott/mic   ahrüv   TroperaovTai,   Kai  ev  toIq  ßi/xatv  a'vTÜv  TTEdovvrai  Kai  ov  fifj 

amreAicucL  SDJaii  faiibte  Oft  ganjc  Segionen  ©olbitten  auei,  um  fte  ju  kfcimv^fcn,  viüein  »er^ 
qcbcnö.  —  9)  Jer.  30,  7;   Arnos  5,  18;  Soph.  1,  15.  —  10)  ni^irfSl*  DllJI  „unb  er 

T     T  T  -  -      • 

bereut  baei  Uebet"  (bie  i>erbängte  Strafe)  unb  nimmt  c^  iriebcr  jurücf;  Kai  fteramüv  t-l -a'iQ 
KüKiair.  —  11)  „uHb  läpt  Segeii  binter  ftd)  jurüd,  bajj  bie  ^ipeife»  unb  J^ranfopfer  ibren  gort» 
gang  ^aben,"  —  12)  S>aö  bei  unö  burcb  baö  GHocfengeläute  angefünbet  »irt,  baö  würbe  beim 
igelte  üon  5örael  mit  ber  ^3)pfaune  angefünbet;  II.  Reg.  6,  15;  III.  ],  34;  IV.  9,  13;  Ps. 
150,  3.  —13)  ®enn  bie  f»ricfter  ^wifcben  ^em  iBranropfcraltare  unb  ber  9>orbal(e  beö  3;empcld 
beteten  unb  weinten,  fo  tonnten  fte  aucb  i^om  l^oüe  bes  duneren  33orbofeö  tun-nomm'en  werben. 

avaukanv  rr'ig  Kpij-ii'ioc  (aal)  rov  ■dvaiaariijHOv-   Deut.  9,  26;    Ps.  7S,  lU,  —  1-3)    53fit  bem  „9?0rb* 

länrer"  wiÜ  bier  ber  i''ropt)ct  watirfdieinlid)  eine  moralifcbe  33e^cicbnung  geben.  (£r  meint  bamit 
„fcblimme  ©cbaarcn,"  feien  cei  nun  .&eufd)ifccfen,  feien  ee  ^^JJenfc^en;  bcnn  vom  *JUn-ben  ber  bacbte 
man  ficb  alle?;  ltebe(  auögcbenb.  diejenigen  Siu^icgcr,  welcbe  ben  .^eufcbrecfen^ug  blof;  ngürlicö 
ncbmen,  ffnben  in  biefer  Steife  ein  .!pauptargument  für  i()rc  'DJJeinung.  Sie  fagcn  nvimUcf):  X;ie 
X?cufcbrecfcn  tommcn  nicmal?  mim  ^:)Jorfen,  fonbern  ihmu  Often,  »on  ber  arabifd)en  SBujle  ber. 
Tagcgen  finb  e^^  bie  Sbalbäcr  unb  anbere  gcinbe  ^iM-aeli^,  bie  »oom  ^Torben  ^er  fommen.  ?0?an 
tanh  bagegen  freiließ  fagen,  Cft  unb  9?orb  finb  nad)bar(ic^  unb  werben  oft  für  einanbcr  genom* 
men. — ^lo)  b.  b.  ben  i^ortrab,  bie  i^orberjlcn  jRei^en.  —  16)  „gegen  baei  tobte  5)?ecr."  — 
17)  „jum  mittc(Iänbifd)en  9?ieere."  —  18)  avaßlia^-ai  ö  ßp'vog  avTov.  Somplnt.  3lu?g.  ö  ßp6- 
//,oc  «j.-oL>.  —  19)  I^iefe  SBorte  finb  ein  offenbarer  '^cwci^^,  baj)  ba^  (^3efagte  nicbt  im  b(o§bud)= 
ftäblicben  Sinne  genommen  werben  fann.  —  20)  „benn  f^h'ofjeö  tbut  ber  .!perr,"  b.  b.  er  befreit 
eucf)  t?on  allen  "iMagen  unb  fenbet  cucf)  aüe^  (Srwünfcbtc.  —  21)   „geben  i^r  Sefte^."  — 

22)   npll*^  ni1/!Dn  ./^^n  SRegen  im  rechten  ???af;,"  worauf  bann  baö  i5o(genbe  näber 

crtUircnb  fommt:  „er  »erfcbafft  eu($  JHegcn.^üffe,  ben  grübregen  unb  Spätregen,  wie  m  Trupereu 
Reiten."    tm\  SBorte  THS^  ^^'^r  ^^^  33ebeutung  „\!ebrer"  ju  geben,  get)t  nicf)t  wobt  an.    S^ 

tft  fowobt  gegen  ben  ^"»araileliemu^  al^  gegen  ben  Sontevt.  Snbeffen  legen  ibm  bie  2?ebeutun9 
fowobt  ber  Sbalbiier,  a(0  JpierontMnuei,  i'atabhi^  u.  31.  ^)x&)  bie  S^abbinen  bei.  eduKev  ijiTiv 
ßpcjua-a  e'ii;  (hKato(7vv//i\  —  23)  (£ö  Werben  bier  wieber  bie  !.v;cr  Strien  ber  m^rbeerenben  J5eu* 
fcbreden  genannt  wie  oben  1,  4.-24)  3^  «'pct^f- beginnt  bier  e.  3,  1-5  —  3luf  bie  tiorber» 
gebenben'SDeiffagungen  beö  jeittic^en  Segenei  fofgt  je^t  bie  bcs  geiftigen.  Ter  5-"*vopbet 
fpricbt  bier  gan^  beutUd)  bie  wunberbaren  flniben  au^,  bie  ^er  bl.  ®eift  in  ben  leljten  Seiten  b.  b. 
in  ben  mcffianifcben  3ettcn  über  bie  (^läubij^en  au^giepen  wirb.  (£r  rebet  !.hmi  (^efidtten,  bie 
bbne  Untcrfd)ieb  beö  3((terjs,  'ftiefcbled)te^  unb  etanbcö^Slüc  fd)auen  Werben;  i^on  ©eiffagungen, 
bie  fie  tbun  werben.  (£?  erfüllte  ftd)  btefcö  3Bort  in  bcfonbcr^  glanpoücr  2Beife  am  erften 
^''fingftfefte  nad)  Sbrifli  .^immelfabrt;  allein  fie  erfüllten  fi*  in  einer  weniger  auffaüenben  SBeife 
nod)"  ut  taufcnb  ?)falen  bie;  auf  unfcrc  3:age.  —  23)  ^m  .5ebr.  £)eif;t  eö  blof':  „aucb  über  bie 
.Hnedite  unb  'DJägbe,"  b.  b.  über  bie  ^^erfoncn  bc^  StKvocnftanbei^.  Selbft  bie  StUii^en,  weld)e 
bei  ben  .Reiben  nid)t  inel  böbcr,  al?  bie  Sbierc  gcaduet  würben,  follten  beei  (33ei|leji  aug  ber  ^öbe 
tbetlbaftig  werben,  weil  bie  ^citgcfommen,  ba  fein  Unterfdncb  mebr  5Wifd)en  freien  unb  eflaoen, 
unb  3(lle"(£in^  in  Sbri)1o  fein  föUcn.  LXX  fe^en  bei:  Kai  Trpnot/reraovai.  —  26)  bie  Stu^leger 
crflären  biefe  2I?unber5etd)en  auf  mand)erlei  ®eife  unb  fucbcn  and)  ibr  (Eintreffen  auf  bie  i^er» 
fd^iebenile  3lrt  ju  beioeifen.  3tllein  man  muf;  in  bie  3uf;tapfcn  beg  3tpoftele!  '»J.V'tru^  eintreten, 
ber  ibre  (Erfüllung  juerll  bei  ber  3(ui?gief!ung  be^^  bl.  (öcifte.ö  fiebt  unb  nad)Wei|t  Act.  2,  17. 
Xief;  war  aber  nur  ber  3lnfang  ibrer  (Erfüllung.  Seitbem  gefd)abcn  noi"^  gar  inele  3eirf)fn  <^^ 
Jetmmel  unb  cinf  (Erben;  3etd)en,  wo  entwcber  bas  iBlut  ober  ba«  i5eucr  ober  ber  JRaudi  in 
wunberbarer  SBeife  figurirten.    (Eö  iit  fein  ^^i^r^ititbcrt,  basi  nid^t  foldje  3eid)cn  in  fla 


ren 


tofumenten  nad)3uweifen  oermag.  i^cfohberö  eflatant  finb  bie  ilreuj-iErfd^einungen  im  \!ager 
bcö  (Eonftantin  unb  in  Serufalcm  ^ur  3cit  beei  i^ifd)ofc<  SoriHu^;  bie  geuerfunfcn,  weld)e  aue( 
ber  (Erbe  auffubren,  alt^  bie  :3uben  ben  Stempel  wieber  aufbauen  wollten;  bie  2^lutftri>mc  be? 
ri^ritll.  "Wartiutbum?;  ber  3^iudmualm  v^on  'laufenben  ber  beibnifcben  Stäbtc  unb  Stempel,  bie 
<crftört  ix^urben  u.  f.  w.  Tiefe  Ql^tnber^eid^cn  irerben  aber  in  befonberji  auffaücnbcr  ©cife  ein* 
treten,  wann  bie  3nt  ber  33otlenbung  eintritt,  bcüor  ba  fömmt  „ber  lag  beö  ^errn."  ^ieront)« 
mu^  fiebt  bie  (Erfüllung  biefer  ©orte  in  ben  (Ereigniffen  bei  bem  V'eibcn,  bei  ber  3luferftebung 
Oefit  (Ebrifti  unb  bei  ber  Senbung  beei  bl.  (^Jetftci^.—  Sdiol^  unb  Terefer  beuten  biefe  3eicben 
nad^  bem  iU'>rgange  ■omx  Siob.  (El)rvifoftomue(  auf  bie  (Ereigniffe  bei  ber  Sevjlörung  ^eviif^tlein^-  — 
(Eorneliuä  a  \!apibc  will  fte  nur  awf  bie  legten  läge  ber  Seit  gelten  Uiffen.  —  ffiarum  ßJott  bie 
wunberbaren  Söirfungen  be^  bl.  '^ieitleö  mit  io  fdiauerliUten  3cid)en  i^on  3lu§en  jufammcn- 
treffcn  Kif't,  möttte  aitjfatlenb  erfdieinen.  3llfein  man  barf  nur  ein  wenig  tiefer  btiden  unb  allee 
3(uffatlenbe  »?erf(^winbet.  2)a^  9ieid)  TsJotte^  ftc^t  immer  bem  iWcid)e  ber  SBett  gegenüber;  ber 
.Hampf  3Wif*en  Sit^t  unb  ginfterntj;'  bauert  fort;  (Ulaube  unb  Unglaube  lieben  ftd)  immer  gegen» 
über.    I;arum  lä^t  auc^  (^ott  »crfi^iebene  ^iidjiia  eintreten.    3lnbcre  t»irft  er  auf  bie  (Suten, 


Vix  5)rop^ct  3oel.   2,  30—32.  2tnm.  26—30.  627 

anbcrö  anf  bic  33öfen;  anber«  auf  bic  St$tt>aAcn,  anbcr^  auf  bic  Starfen;  anber^aufbie 
einjclncit,  anbcr«  auf  bie  Waifcn.  —  27)  "DJacft  GbriM'oftomu^,  S*otj,  Xcrcfcr,  3((Iio(t  ift 
baruntcr  bcr  laji  bcr  Bcfl^i-^i'uiui  3i-'>"iifa(cmi(  ju  ocrftcbcn;  nadi  bcn  mciilcn  aubcrcu  '^(ueilciicrn, 
fclbtl  .^icroiiiMiüi?,  ba-?  k\}ti  (^K'rtitt  beim  '^(ui^iviiu^e  aller  rinitc  (£almet  l^crftc^t  baruntcr 
bcm  bud>|ldbltdH-n  5tnne  nacb  bai^  (^^ertci)t,  an-lcf^e?  '^Hnt  nacb  bcr  .!peimfcbr  be^  ti5raelitird)cn 
a^olte?  über  bic  Jeinbc  bcffclben  abbält,  bcm  miiilifiicn  icinnc  nai^  aber  ba?  Ic^tc  <^3crict)t. 
S5>cnu  man  in  (f  rwd;iuni^  'licbt,  bap  bie  "JlueiiVefuinsien  bcr  ''>5nabc  i,H'ter  i}efd)cben,  öfter  aud)  bic 
3eid>cn  am  .ijimmel  fi*  wieberf^elcn,  fo  barf  man  ivoblauct)  anncbmcn,  baf;  „bcr  i\rof;c  ^ai?  be^ 
^crrn"  D\kr  eintritt,  bi^  ci^  cnbticb  ^um  legten  j-jrofuMi  lai^c  tommt,  an  bcm  bcr  .fi>crr  fommcn 
jT?irb,  5U  rid^tcn  bie  ülebcnbiiien  unb  bic  lobten.  — ''»kut  n,n(I  bicr  cinfa(^  erinnern,  bap  j^rppe 
(öcridite  unb  i^rofic  Srbarmuni^cn  fommcn  ivcrDcn,  bcfonbcre  aber  u'r  3cit  bc^icnigcn,  bcr  bic 
SrwartuHii  bcr  In^ltcr  ift.  Tic  ^er^en  foden  bcmnacfi  immer  |ut  ^vorbereiten,  immer  flc^ 
erneuern,  "bamit  (^iotte?  (iJcriAte  fic  nic^t  ereilen.  —  28)  b.  b.  bie  »abrcu  fyottceocrcbrcr  unb 
treuen  ^3cfeeiC^beobad)tcr,  bie  bcmütbii^en  3(nbäniicr  bei?  Wcffta?,  werben  i^crcttet  »erben  Act. 
2,  21.  —  29)  iBie  im  5(.  '-^.  nur  (£ine  Statte  \i\xx.  roo  bcr  .^err  fid^  »crberrlidUe,  unb  n»cIAe 
aii  Wittclpunftunb  Cueüe  feiner  c>3nabcn  unb  ^ciinunrien  galt,  fo  follte  es  auA  im  9?.  i^.  unter 
ben  ♦fielen  3(rtcn  bcr  jRctiijioncn  unb  ^yottcjitjcrebrunacn  nur  (£ine  uvi^re  ciebcn,  e?  foIItc  nur 
Sine  Stätte  jicbcn,  bie  ©Ott  al^  ?)J?ittclvninft  wnt  Queüc  aflcr  Sci^tunflcn  au^5cid)nct,  jene 
Äird)c  nämlicb,  bie  Sbriftu^  auf  "J^etrui^  5u  bauen  verfproc^en  unb  anrf(id)  auf  ibn  erbaut  bat. 
Xiefe  Äird^c  foßte  c^  fein,  in  »e(cf)cr  gerettet  anirbe,  roaö  gerettet  n?erbcn  foll.  —  30)  „Unter 
ben  Uebericbenben  finb  bicjcnigcn,  bie"  bcr  ^err  beruft,"  b.  {).  unter  bcm  fleincn  9te|le,  bcr  !?on 
bcr  gropen  Äataftroi^bc  übrig  bleibt,  fud)t  ber  .^crr  bie  Seinigen  fjerauö,  bic  er  begnabigt,  bic  er 
bciltgt,  bie  er  fclig  mad)t.  S«  »raren  nur  ©enige,  bie  au^  ber  ®cfangenfd>aft  jurüdfebrten  unb 
bie  ba  ®ctt  berief,  bie  ilirdje  bcd  %.  2?.  ju  erneuern  unb  ju  erbalten.  (Sbenfo  waren  c^  bei  bcr 
3er)lörung  ^fntfiiteni^  unb  ber  3crflrcuung  ^^racU  unter  alte  3?ölfer  nur  ©enige,  bie  ba 
Sefum  at?  9)?ef|iad  gläubig  annahmen  unb  (^nabe  erlangten,    bn  h  tu  hpsc  'S.ii>v  kcu  h  'Upov- 

aaAiifj.  karat  ävaau^üjjLevuq,  ku^öti  el/rg  Kvpiog  Kai  eva-/}  e/u^o/nevo^  ovg  6  avpcog  ■npoqukKAijrai. 


Caput  III. 

1,  Quia  ecce  in  diebus  illis,  et  in  tempore  illo  cum  convertero  captivi- 
tatem  Juda,'  et  Jerusalem:  2.  Congregabo  omnes  Gentes/  et  deducam 
eas  in  vallem  Josaphat:^  et  disceptabo  cum  eis  ibi  super  populo  meo/  et 
hereditate  mea  Israel,  quos  disperserunt  in  nationibus,  et  terram  meam 
diviserunt.  3.  Et  super  populum  meum  miserunt  sortem:^  et  posuerunt 
puerum  in  prostibulo,®  et  puellam  vendiderunt  pro  vino  ut  biberent. 
4.  Verum  quid  mihi  et  vobis,  Tyrus"  et  Sidon,  et  omnis  terminus 
Palaestinorum?*  numquid  ultionem  vosreddetis  mihi?^  et  si  ulciscimini 
vos  contra  me,  cito  velociter  reddam  vicissitudinem^''  vobis  super  caput 
vestrum.  5.  Argentum  enim  meum,  et  aurum  tulistis:"  et  desiderabilia 
mea,  et  pulcherrima  intulistis  in  delubra  vestra.  6.  Et  filios  Juda,  et  filios 
Jerusalem  vendidistis  filiis  Graecorum,  ut  longe  faceretis  eos  de  finibus 
suis.  7.  Ecce  ego  suscitabo  eos  de  loco,  in  quo  vendidistis  eos:  et  conver- 
tam  retributionem  vestram  in  caput  vestrum.  8.  Et  vendam  filios  vestros, 
et  filias  vestras  in  manibus  filiorum  Juda,  et  venundabunt  eos  Sabaeis^^ 
genti  longinquae,  quia  Dominus  locutus  est.  9.  Clamate  hoc  in  Gen- 
tibus,'^  sanctificate  bellum,  suscitaterobustos:  accedant,  ascendant  omnes 
viri  bellatores.  10.  Concidite  aratra  vestra  in  gladios,  et  ligones  vestros 
in  lanceas.  Infirmus  dicat:  Quia  fortis  ego  sum.  11.  Erumpite,  et 
venite  omnes  gentes  de  circuitu,  et' congregamini :  ibi  occumbere  faciet 
Dominus  robustus  tuos.^^  12.  Consurgant,  et  ascendant  Gentes  in  vallem 
Josaphat:  quia  ibi  sedebo  ut  judicem  omnes  gentes  in  circuitu.  13.  Mittite 
falces,  quoniam  maturavit  messis:  venite,  descendite,  quia  plenum  est 
torcular,  exuberant  torcularia:  quia  multiplicata  est  malitia  eorum. 
£ e (^  ne r:  ^.  Schrift.  3t.  3;.  m.  40 


I 


628  t)cr  ^Jrop^ct  3oeI.  3, 1—4.  2Inm.  1—7. 

14.  Populi  populi^^  in  valle  concisionis:^^  quia  juxta  est  dies  Domini  in 
valle  concisionis.  15.  Sol  et  luna  obtenebrati  suut,^''  et  stellae  retraxerunt 
spleudorem  suum.  16.  Et  Dominus  de  Sion  rugiet/*  et  de  Jerusalem 
dabit  vocem  suam:  et  movebuntur  caeli,  et  terra:  et  Dominus  spes  populi 
sui/^  et  fortitudo  filiorum  Israel.  17.  Et  scietis  quia  ego  Dominus  Dens 
vester  habitans  in  Sion  monte  sancto  meo:^''  et  erit  Jerusalem  sancta,  et 
alieni  non  transibunt  per  eam  amplius.^^  18.  Et  erit  in  die  illa:  stilla- 
bunt  montes  dulcedinem,^^  et  colles  fluent  lacte:^  et  per  omnes  rivos 
Juda  ibunt  aquae:^  et  fons  de  domo  Domini  egredietur:^^  et  irrigabit 
torrentem  spinarum.^"  19.  Aegyptus  in  desolationem  erit,^"  et  Idumaea 
in  'desertum  perditionis:  pro  eo  quod  inique  egerint  in  filios  Juda,  et 
effuderint  sanguinem  innocentem  in  terra  sua.  20.  Et  Judaea  in  aeter- 
num  habitabitur,^^  et  Jerusalem  in  generationem  et  generationem.  21.  Et 
mundabo  sanguinem  eorum/^  quem  non  mundaveram:  et  Dominus 
commorabitur  in  Sion. 

1)  5m  .Jpebr.  c.  4,  1-21.  —  SijrißuS  itnb  2:^eoboret,  foroie  Saimct  ticrjletjen  bie§  im  bu^« 
fiäbUAen  Sinne  üon  ber  Stüdfebr  auö  23ab«lcn.  2((Iein  eö  läjjt  babei  immerbin  fcbwer,  Mi 
@erid)t  nacbjuweifen,  baö  ©Ott  über  bie  .Reiben  foß  c^ebaltcn  bviben.  Salmet  [iebt  bie  9?ieber- 
lage  bcg  <Iambvifeö  für  bicfeö  @erid)t  an.  2)erefcr  unb  isd^clj  cerftcben  tit  Jpcimtclung  ber  in 
tttan*ertei  SBeltgei^enben  5er)lreuten  Suben  nacb  ^crufalem  in  ben  Jagen  bee  5)Jcf|uiei,  um  ju 
fcem  ®(auben  an  ibn  gefübrt  ^u  »erben.  Die  meinen  ^(u^Icger  aber  [eben  barin  bie  le^te  3ctt 
au^gefprocben,  ba  ®ott  bie  Suben  sjottenbö  jur  Srfcnntnif  bringen  unb  in  bie  ilircbe  S^rifll 
einfubren  wirb,  ©elbft  bie  9{abbincn  ber  neueren  S^it  beuten  bie  JRüdfübrung  auö  ber  ©e* 
fangenfcbaft  auf  bie  enblicf)e  (gammlung  ber  Suben  am  ber  3eri1re^tung,  herauf  ®ott  über  aüe 
ibre  v^cinbc  ©criAt  \)aikn  tt»ürbe;  Ose.  2,  1;  Arnos  9,  14.  ^diegg  fiebt  in  bicfem  ganjcn 
6a|pitcl  bie  meffianift^e  3eit,  unb  jtt>ar  fowobi  in  ibrer  erfien  al^  in  ibrer  legten  ^VriDbe.  ®e^r 
fcbini  unb  ricbtig  fagt  er:  „Die  gciftige  2BeIterobcrung  fcbcn  mx  mit  eigenen  9(ugcn  an  ben  an 
aücn  Snben  ber  Srbe  ftegreid)  au'fgepffanjtcn  ^reujen ;  bie  anbere  ift  nod)  ber  3uf unft  ber  Äirc^e 
in  ibrcm  Äambfe  mit  bcm  Slnticbrift  aufbcbaüen.  Dot^  nicbt  au6fcblicf;(i($;  in  atfcn  großen, 
cntfcl)eibenben  Siegen  ber  Sbrificn  über  bie  Ungläubigen,  in  ben  ®d)Iacbten  Scnftantinö  unb 
Äarl  SJtartcaa,  in  ben  2?ölferfämpfen  auf  ber  catalaunifcben  Sbene,  auf  bcm  !i!ecbfelb,  öor  ber 
^öbe  s>cn  Sepauto,  wie  unter  ben  5}?auern  SDien^  erfüllte  ftd^  in  tt>unberbarer  SSeife  ba3 
^ropbctifcbe  SBort:  Seget  an  bie  <£ii$et;  benn  gereift  ifi  bie  (Ernte."  —  2)  Da^  2Bort  congre- 
gare,  VDp/  iP  nic^t  immer  t»cirtlic^  ju  nehmen  unb  bebeutet  baufig  „jufammcnfaJTen."    SSBenn 

man  in  biefcr  ©teüe  blo§  baö  legte  ©eri^t  auegefprocbcn  ftebt,  bann  bat  eg  iikt  aCerbingg 
locale  IBebcutung ;  beutet  man  fit  aber  auf  anbere  Srcigniffe,  bann  ift  ber  ®inn  ein  n'^eitercr. 
5D?an  fann  eo  bann  abi^crbial  überfegen :  „aüe  SBöIfer  mitctnanber."  —  3)  Da?  3;ba(  Scfapbat, 
fc.  i.  „(Sott  riditet,"  nabmen  einige  JRabbinen  für  baö  3;bal  bei  3(fafontbamar  m\t  Sngabbi, 
unfern  bcm  tobten  9}?eerc,  wo  Äonig  Si^fai^b^t  ben  merfwürbigcn  Sieg  über  bie  Slmmoniter, 
^Wcabiter  unb  (£bomiter  ba^cntrug  II.  Cliron  20,  12.  Slnbere  balten  e^  für  ba^  jwifc^en 
Serufalem  unb  bem  Celbcrge  gelegene  Ztal  Sofapbat,  rv>o  nad)  bem  a?oIfcigIauben  ber  Subcn 
unb  Wobammcbaner  bas  3Beltgerid)t  ftattfinbcn  feil.  Dafür  ftnb  aud)  "Jbomaä  ».  Slquin, 
Suranui?,  2?atabluö,  Immanuel  ^a,  9)fariana  u.  2(.  ^ieront^muö  unb  bie  mciften  anberen  2tug» 
leger  nebmen  ba?  2Bcrt  aU  2lppellatit)um  unb  »crflcben  ben  Crt  baruntcr,  wo  GJott  fein  ®erii$t 
halten  wirb,  weldjcr  Drt  jeboA  unbefannt  ijl.  Sorneliu^  a  Japibe  fudit  au^fübrlid)  ju  beweifen, 
ba§  man  ni^t  rcici^l  einen  anberen  Drt,  aU  baö  2^bat  Sofapbat  bei  3erufalem  i^erfteben  fönne. 
Da  wo  3ffw^  aufgejliegen,  will  er  au^  wieber  berabfteigen.  —  4)  23ci  ©Ott  ift  bas  JRcditen  fosiiel 
<iU  ä?orwürfe  madien  unb  bie  i^erbieute  Strafe  t*erbängen.  2?on  bief'en  3>orwürfen  ftnb  biet 
nur  bie  fdbmacbsollften  wortliA  angefübrt.  —  3)  Die  5(u?"tbcilung  ber  itricgsbeutc  gcfd)ab  burd^ 
bai  ü'ooö.  Dur^  eben  biefc«  ilcoi  gefdiab  bei  ber  (Eroberung  beei  U.  Sanbeö  bie^^ertbeilung 
tcr  (Sinwobner  an  bie  Sieger.  Die  5[)?enfd)en,  bie  3(nbeter  be^  Sincn  wabren  ©otte^,  btc 
Äinbcr  (55otteg,  baö  bl.  3?oIf  würbe  bebanbclt  glei*  Sad}cn  t^on  geringem  SBertbe;  Nah.  3,  10. 
6)  ©inen  gefangenen  ilnabcn  fragten  bie  Sfcger  nid)t  böber  älö  ben  23etrag  be^  ?obnc^,  ben 
man  ber  .^ure  bejablt  für  3?efriebigung  ber  Sßobüuft.  kcu  cSuKnv-T^ä  -Kaiöäpia  ndpvaic.  (Einige 
Sluslegcr,  wie  Jbeoboret,  Slupert,  Jpugo,  Stllioli  ftnben  bier  ben  «inn:  Sie  geben  bie  Änaben 
jur  "»yrDflitution  bin,  K>a$  aber  ber  iMraüelt^muö  unb  (Eontevt  nid^t  wobt  juläfjt.  Denn  c^ 
tcipt  gleid)  barauf:  „Die  Wabd^en  ycrfauft  man  um  9Bein."  —  7)  (Sott  nennt  bie  nä($ften 
ajijlfef,  weil  fie  fcbulbbarcr  ftnb  in  ibrem  Unglauben,  alö  bie  entfernten.  9Ja(^  >§aomo,  9tupert, 
3lria0,  a3atablue  gelten  biefe  a3i?l!er  ftatt  aller  Reiben  unb  Ungläubigen,  unb  i^re  9iamen  feien 


Der  ^rO})^et  3oel.  3,  4—18.  5Mnm.  7—22.  629 

1)itt  aU  SlppcflatiJja  junebmen:  ^Pcbrdnger,  "^y?  3a3er,  fi"!»^;;  JlrauerBringenbe,  flC^^S- 

8)  „unb  bvi5  ganjc  (Dcbiet  bcr  ^^Mlifler;"  Kai  rräoa  Ta/üaia  a/.loo'vlw.  —  9)  riej?  bci^t  bicr 
jpübl :  2Bont  ibr  jc$t,  ba  idi  nun  Tikrid^te  fcmmc,  ncd)  ni*t  ^ur  (£rfenntnip  fommcn  un^  eure 
gcwobntc  2Bcifc  fortfc^cn  unb  midi  uuf  mein  23oIf  immcvfcrt  bcIcibiiicnV  5>3o(lt  ibv  audMc&t 
ned)  mein  >i>clf  nne  fonfi  ouälen,  feine  iiinbcr  ^crbvintcln,  feine  ^Heiiiiicn  t?erfpetten  >*  3i}cüt 
ibr  gegen  mi*  rerfabren,  n.ne  fonfi  ein  ^einb  gegen  feinen  f^einb  »>erfdbn,  3lad^e  nämlidi  üben? 
Tic  LXX  fet>ten  ncd>  bei:  ^  fiwaiKUKdre  vung  kuoi;  —  10)  Sinn:  Sin  foId^tÄ  3ia*enebmcn 
ipirb  eu*  übel  bcfcmmen  unb  auf  eud)  felbft  jurücffaücn.  —  11)  Tvirunter  ift  nid>t  em\i  bIo§ 
(Selb  unb  *2ilber  be?  Jempcl^  ju  3f>""falem  5U  i>crftcbcn,  fcnrcrn  bee  i^raclitifd^cn  i^clfe?!  über» 
fcaupt,  jveld>c^  (s3ott  vtl^  feine  gamilie  unb  aU^  fein  ■^»au?  betra*tete.  SBcßtc  man  e?  blojj  s^cm 
Jcmvet  serfteben,  fo  müf;te  man  an  irgenb  eine  ^^lünberunc;  be-j  Rempele:  beuten,  bei  n^cl*er 
fid>  jene  5?ölfer  betbciligten:   IIL  Reg.   15,  18;   IV.  I2/I8;  14,14;  IL  Chron.  21,  16; 

Dan.  5,  2.  —  12)  D'N3^7/  tic  Sabäcr,  Sewofjncr  be«  glüdlid>en  Slrabicn,  langes  ber  per. 

T    ; 

fifcben  5)ieereefüfle,  bilben  ben  nH'genfa^  5U  bcn  rs5rie*en:  fjbr  babt  meine  .^inbcr  nad)  bem 
fernen  SSeften  vierbanbelt,  ic^  »itl  bic  eurigcn  nad)  bem  fernen  Cftcn  »erbanbeln.  ml  ä-odocav- 
rai  avrovg  tif  a(-(ftn/.uainv.  —  13)  Xiefe?  2Dcrt  ergebt  an  ^in-acl.  Q.B  fotl  ber  ®d)Iad)tenruf 
nad)  allen  JBeltgegenben  crtcnen,  weil  bic  (Ivxrfilen  ©erid)te  Q>)om^  beginnen.  —  14)  '^cttfapt 
^ter  äße  93i>Ifer  bie  in  Sine  ^ufammen  unb  fagt  babcr:  „beine  'starten  werte  id)  tjerniAten;" 

6  TTpar'x  iaru  fiaxn'K-  —  13)   „C  WCldje  335lferbaufen  I"  VX°''  t;''Är'/i7av  tv  -y  Koü.äöi  rf/^  (ViKT/r. 

16)  ^1*in  »im  2;bate  be3  S($kid)tcn^ ;"  l;erefer:  „im  Jbate  beö  l^rcfdienö."    9D?an  mu§ 

bier  an  ben  mit  »ielen  (g^neibemcffern  eerfcbenen  ^refd^TOagen  ber  Crientatcn  benfcn.  Sillicli 
überfefit:  „im  %^<x\t  be6  l^d^lad^ten? ;"  ?ccb  unb  9{cifd^I:  „im  2ba(e  ber  Sntf*eit«ung"  nad) 
S^becbPtipn:  r^c  Kpiaeuc-  —  17)  Ka^  bicr  aud)  ftgürlid^  für  „Jammer  unb  SBcb"  genommen 
irerben  fann.  5n  bcr  legten  ^dt  aber  wirb  Sonne  unb  9)?cnt  ildt  aud)  irirflicb  t?eri!nftern.  — 
18)  2?pn  Sien  ging  bie  gewaltige  Stimme  ^ipttcw  au^,  bic  eine  gan^  neue  i^ataftropbc  berbei» 
fübrte,  bie  bem  2(.  58.  ein  Snbe  mad^te:  bie  bcn  2cm)>e(  unb  ba>5  .^ciligtbum  bcr  3''rfti>rung 
überantwortete.  Sbenfo  mirb  in  bcr  legten  3ctt  au-5  Sion,  b.  b.  ciU'}  ber  5i?ittc  fcr  Slirdt^t 
ßbrifti  bie  Stimme  rs3otteo  ausgeben  unb  feine  Q3erid^tc  oerbdngcn  über  ben  3tnti*ritl  uud  leine 
Slnbdnger.  Stbcr  au*  in  bcr  aöcrtegtcn  3cit,  wenn  wirflidi  bcr  ;>iid)tcr  jum  ©eridUc  fommt, 
jrirb  feine  Stimme  oon  ber  Äird)e  auegej)cn.  5ene  3(u?lcgcr,  bie  bag  legte  rs3crid)t  in  bae;  Ibal 
Sofapbat  bei  Scrufalcm  verlegen,  Ia|)en  bcn  götttidicn  JHi*tcr  wirflidi  »on  Sion,  t?on  bem 
Serge  nämlidi  bcrfommcn,  auf  wetdicm  einft  bic  iiion  gcftanbcn.  —  19)  Kai  6  Kipioc  oeimrcu 
Tov  '/.aov  avroi'  ml  eviaxi-aei.  roi'f  wor? 'lapa^Ä.  —  20)  ?^?tt  Gbriftu?  trat  bic  aflgemcinc  ßr^- 
fenntniß  bcö  wabren  ©otte^  in  ber  ©elt  ein.  Xurd)  alle  SBcIttbcilc  warb  c^  nun  fünf,  caf 
nur  Sin  63ott  fei,  unb  ba§  e3  berfclbe  fei,  ber  in  Sion  fein  ^eiligtbum  batte,  unf  bcr  il*  nun 
nad»  bcr  3frjlörung  bc6  alten  ^crufaiem  ein  anbercf^  baute,  bie  Äircbe  nämlid^,  auf  $'ctru^ 
gegrünbct,  bie  nid)t  mebr  untergeben  foüte.  --  Teutet  man  bag  bicr  ©cfagte  auf  bie  atlcrlcgte 
3eit,  fo  ift  unter  Serufalem  bic  '^tatt  (Botte»  im  |)immcl  5U  'ocrftcbcn;  Apoc.  21.  — 
21)  3lIIioIi  bcmerft:  „2Bcnn  bic  f^cinbc  bcr  3(u6erwäblten  befiegt  finb,  wirf  bic  Mird^e  nid)t 
mebr  burd)  llnbeilige  beunrubigt  unb  bcRedt  werten;  aüc  ©lieber "bcr  Äird>c  »rerten  beilig  unb 
glüdlid)  fein.  Ss^  ift  !jon  bem  legten  fegen^reid^cn  3uft»^nbe  bcr  Äird^c  auf  Srten  Die  9tcte,  wie 
au(^  in  bem  golgenbcn;"  Is.  2C,  l.  —  Sldcin  wenn  man  bicr  nid>t  blop  bie  legte  gcfegnete  3eit 
fiebt,  bie  bem  Snbgerid)te  »orangebt,  fonbern  bie  ganje  meffianifd^c  »JVriobc,  fo  baben  bic  üBorte 
ben  Sinn:  3n  bcr  itird)e  wirb  h  feine  Ungläubigen  unb  irrgläubigen  mebr  geben,  tenn  fobalD 
fie  abweidien  r>om  ©laubcn  tcr  itird^e,  boren  fic  auf,  ©lieocr  berfclben  5U  feim  Xap  im  bimm* 
lifcicn  Scrufalcm  ni*t6  i^rembartigco  unb  Unreine^  Singang  ftnbct,  serflcbt  fid)  i>on  fclbft 
Apoc.  21,  27. — 22)  So  werten  bicr  bie  Segnungen  ter  mcfilanifdicn  S^^^>  fcwobl  bcr 
anfänglid^cn,  al^  ber  fortfcbreitcnbcn  unb  legten  au6gci>rod*cn,  fowic  tic  greuten  unD  Selige 
feiten  bee  bimmlifcben  ^erufalcm.  Scbr  fd)i>n  bcmerft  S*cgg:  „Wit  bcr  Srfüllung  biefcr 
SBeijfagung  oerbält  cg  jld)  gcrabc  wie  mit  jener  rom  Siege  ber  itircbc  über  alle  feinblic^c  ©ewalt, 
unb  fie  bangt  mit  ibr  fclbft  wie  ?i-olgc  unb  Urfadic  uifammen.  S6  ift  nämli*,  um  Cv  bicr  ein» 
für  allemal  5U  fagen,  eine  ben  prcpbetif*cn  2(nfd)auungcn  burd^weg  ^u  ®runbc  liegcnbc  ^Ui, 
ba§  nacb  Ucbcrwinbung  ber  bem  Oicicbe  (öottce  feinMidi  gegcnübcrflcbcnben  5)?äd>te  ein  serberr» 
licbtcr  3uit^inb  beJTelben  eintreten  werbe,  bei  weld^em  bcr  griebc,  bcr  bi^ber  bie  Äinocr  (^>otte3 
tnnerlid)  befeligte,  aucb  äupcrlicb  in  baö  ®an5e  be5  23ölferlebcn?  eingreifen  u_nt  fclbft  tie  ■Jlatur 
mit  in  feinen  ilrcit*  jieben  wirb,  ibeilwcife  erfüllt  ftd)  aber  aud)  bicfc  ®ei|tagung  immerfort; 
benn  bic  Äultur  gebt  mit  bem  Sbnficntbum  ftegrei*  burd)  bic  SBclt,  unb  wer  will  bcn  Segen  iit 
SBorte  faJTen,  ber  pom  beiligflcn  ^iaframente  au?)"trömt,  wenn  tv  über  unfere  fvluren  unt  ^cltiv 
getragen  wirb?  SCmbrlidi  bicr  ift  ein  Sion,  auf  tem  ftdi  eine  un»^er|^eglid^e  Cuellc  fintet,  jete 
2Büfte  in  einen  gruc^tgartcn  ©otte?  umjuwanbeln,  wenn  wir  fic  nur^  bcnugcn  fcrftünbcn." 

40* 


630  !Der  5)rop^ct  3ocI.  3,  18—21.  lÄnnt.  23—29. 

23)  ««i  ol  ßovvol  pvr/aovTai  yaAa.  —  24)  Koi  ■Käaai  al  ä^etretf  'lorra  pvr/ffovrai  v6a~a.  —  23)  (£S 

tfi  biefc  Cueöe  in  ber  flreitenben  ÄirAe  ßjotte^  auf  Srbcn  ba^  aUerbetltgjle  ©atrament  beei 
Stuart  unb  baö  2Bort  (^otte^;  in  ber  triumpbtrcnben  Äird)e  aber  bie  Stnfi^auung  rs)otte^,  tt>eld)e 
Soöanneö  in  ber  "Jlpocal^pfe  22,  1  einen  Strom  nennt,  ber  »om  Si^brone  ®otteg  au^ciebt;  cf.  Ez, 

47,  1-12.  —  26)  D^DOT  Sn;"n?<  nrJ^'ni  //Unb  bewdffert  haß  %Hl  (5($itt6im."  I^iefeö 

2bal,  ^u  unterfcibeiben  von  ©ibbim  ober  ber  Sobontaebene,  mar  im  2anbe  5}?oab,  bic  le^te  Säger- 
fiatte  ber  SöraeUten.  Vtx  @inn  ift:  Tit  neue  Quelle  beö  Jpcileö  befruchtet  felbft  bie  äu§er|ten 
OJren^en,  ober  nac^  ber  S^ulgata:  befeucfitet  felbft  ba^  ?anb,  wo  nur  Törner  (Sttajien)  »acbfen; 
Kai  TzoTiei  Tov  x^ifidppovv  tüv  axoivm>.  —  27)  2legs)pten  uub  Sbumda  ilnb  Idngft  fi^on  rerifom» 
tnene  unb  bürftigc  Sänber  geworben.  —  28)  I^a«  burc^  Sbriftuä  neugefi^affene  ^ubäa,  bie 
Äircbe  namltii  mit  ibrem  5}?ittc(j?unftc,  bem  (^tattbalter  C^ottti  auf  Srben,  wirb  friebli* 
bewobnt  werben.  ''Jlod)  mebr  wirb  bie  triumpbirenbe  ÄircJe  im  ^immel  in  ewiger  ^Blütbe 
beilegen,  —  29)  001  *n*DJ"l  >M  werbe  xiäan  (fübnen)  ibr  iBlut,  baö  ic^  noc^  ni'^t  geragt 

T    T        •     !•■  •    : 

i)Clbi;"  Apoc.   19,  2.     aal  enC^TTjau  ~ö  alßa  avröiv  Kai  ov  fii/  ä'&uuau. 


PROPHETIA   AMOS. 

1,  3tmoe,  D1!3J^.  ,,.?aft/'  tuar  ein  §irt  aii§  2(Kcua,  füblirf»  l^on  33ctb(cf;cni,  imb 

tüurbc  d(hic  bcfont>crc  '^soilnlbiitu^  üon  Wott  inuiiittclbar  juiii  ''^^rDp(1ctcnamtc  berufen, 
uiib  jiuar  in  ben  letzten  'JU\yeniiuv5ja(u'en  beö  i^iraelitifdKii  ilöuicyi  ^eroboam  II.  imb 
in  ben  erften  bc-J  jübiid)en  Cjia-tv  beiläufig  .^anfdien  798-78-i  i\  (£br.  Üi  wai 
bic&  eine  3*^11,  wo  '^y^xad  in  "fsoi^c  ber  iinfjerlickn  9iu()C  unb  be^  'ü'oblftanbei^ 
ijroBen  .l'aftern  ergeben  wav,  befonberö  ber  Unßercd^tiQfeit,  ber  ^rrclißiontvit  wnD 
ber  Unuidn ;  2,  12 ;  5,  7  u.  f.  U'. 

•^.  Cbiuübl  beni  Stannne  '^xiha  anßeböriß,  J^rebigte  er  bod)  nur  in  unb  für 
^vrael  unb  \\vav  in  ber  otabt  ^Ik^bel,  biefem  ^auptfit3e  ber  3(biptterei  7,  13. 
Siebenber  lueubete  er  feinen  5ülid"  aud;  auf  '^nha,  foime  auf  bie  umlieg-enben  §eiben- 
l^ülter. 

^iy  Gnbe  (Sap.  6,  terüinbet  er  bie  :2after  unb  if)re  Strafe,  in  ben  fo(gcnben  brei 
legten  Gap.  aber  fdnibert  er  in  (^jcficbten  unb  Ö)e(;eininiffen  ben  ftufentueifen  i^crfall 
3^5raelx->  bii  ^w  beffen  i3än3lid;eni  Üjerberben.  3^en  Sd^hifs  bilbet  bie  ^serbeifsun^ 
i^lüdlidier  ,3*-'i^cn. 

3.  3^ie  3prad)e  ift  rein  unb  fdiön.  ^ie  3Bortc  ftrömcn  ai[§  einem  §cr,en  PoU 
2i}änne  unb  tiefen  03efiit)(e#.  Ter  ^ropbct  offenbart  audi  Äenntni^  ber  2UtertbiU 
nier,  ber  Öeoj^ravbie,  ber  Ojefdnditc  ü,  9 ;  5,  26 ;  6^  2 ;  8,  8 ;  9,  7. 

Gr  ijebört  unter  bie  erften  odiriftftetler  be§  c3olbenen  Zeitalter»  ber  Hebräer. 
£)erbft  uennutbet,  .'oieronijniu^  babc  Um  nur  be&iiK\]en  imperitus  sermone 
cjenannt,  iinnl  er  in  einigen  tuenii]en  Sorten  Don  ber  Cr'tbograp(;ie  abiuidi.  ^atte 
ber  bl.  dominentator  niclir  baniit  fachen  looUen,  fo  ioiirbe  er  nidit  l^injuijefe^t  baben : 
sed  iion  scientia  (imperitus  erat). 

4.  Gpipbaniuc-  fagt,  9(ino§  fei  t3emartert  ioorben,  quod  ipsum  (regem)  de 
iiisidiis  duarum  juvencarum  ex  auro  suggillasset,  b.  f).  ioeit  er  ben  Könii] 
uicßen  be^^  .siälbcrbienfteS,  looburd;  er  ba^  ^^*otf  i}erfü(;rte,  geftraft  batte.  Xa-3 
roniifcbe  a}iartt)rolügium  nennt  \i)\\  ebenfalli^  3}iai1^rer  (am  31.  Mäv]). 


Caput  i. 

1.  VEixBA  Arnos,  qui  fuit  in  pastoribus^  de  Thecue:^  quae  vidit. 
super  Israel  in  diebus  Oziae^  regis  Juda,  et  in  diebus  Jeroboam  filii  Joas 
regis  Israel  ante  duos  annos  terraemotus.'*  2.  Et  dixit:  Dominus  de 
vSion  rugiet/  et  de  Jeru.salem  dabit  vocem  suam:  et  luxerunt  speciosa 
pastorum,''  et  exiccatus  est  Vertex  Carmeli.^  3.  Haec  dicit  Dominus: 
Super  tribus  sceleribus  Daraasci,®  et  super  quatuor  hon  convertam  eum:^ 
eo  quod  trituraverint  in  plaustris  ferreis  Galaad.'"  4.  Et  mittaxn  ignem 
in  domum  Azael,''  et  devorabit  domos  Benadad.'^  5.  Et  conteram 
vectem  Damasci:''  et  disperdam  habitatorem  de  cämpo  idoli/^  et 
tenentem  sceptrnm  de  domo  voluptati.s:'''  et  transferetür  populus  Syriae 
Cyrenen,"^  dicit  Dominus.  0.  Haec  dicit  Dominus:  Super  tribus  scele- 
ribus üazae, '"  et  super  quatuor  non  convertam  eum:  eo  quod  transtu- 

631 


632  ©er  fxopl^ü  2tmoö.  1, 1—1.  2tnm.  1—12. 

lerint  captivitatem  perfectam,^^  ut  concluderent  eam  in  Idumaea.^^  7.  Et 
mittam  ignem  in  murum  Gazae,^'^  et  devorabit  aedes  ejus.  8.  Et  disper- 
dam  habitatorem  de  Azoto,  et  tenentem  sceptrum  de  Ascalone :  et  conver- 
tam  manum  meam  super  Accaron,  et  peribunt  reliqui  Philisthinorum," 
dicit  Dominus  Dens.  9.  Haec  dicit  Dominus:  Super  tribus  sceleribus 
Tyri,  et  super  quatuor  non  convertam  eum:  eo  quod  concluserint 
captivitatem  perfectam^^  in  Idumaea,  et  non  sint  recordati  foederis 
fratrum.^^  10.  Et  mittam  ignem  in  murum  Tyri,^^  et  devorabit  aedes 
ejus.  11.  Haec  dicit  Dominus:  Super  tribus  sceleribus  Edom,  et  super 
quatuor  non  convertam  eum:  eo  quod  persecutus  sit  in  gladio  fratrem 
suum,  et  violaverit  misericordiam  ejus,^  et  tenuerit  ultra  furoremsuum,* 
et  indignationem  suam  servaverit  usque  in  finem.^''  12.  Mittam  ignem 
in  Theman:^  et  devorabit  aedes  Bosrae.  13.  Haec  dicit  Dominus:  Super 
tribus  sceleribus  filiorum  Ammon,^et  super  quatuor  non  convertam  eum: 
eo  quod  dissecuerit  praegnantes'^  Galaad  ad  dilatandum  terminum  suum, 
14.  Et  succendam  ignem  in  muro  Rabba:^"  et  devorabit  aedes  ejus  in 
ululatu  in  die  belli,  et  in  turbine  in  die  commotionis.  15.  Et  ibit 
Melcom^^  in  captivitatem,  ipse,  et  principes  ejus  simul,  dicit  Dominus. 

l)  Sr  nax  einfadier  ^irt,  ivie  c6  au^  7, 14  beuttic^  öcri^D^l5ebt,  nic&t  ein  ß3rD§be|i6cr  »ielcr 
J^eerben  gleich  9(bral5am,  'iotb  unb  Stnbercn.    LXX  oi  kytvovro  h'AKKapdii-  bcnn  fte  tafen 

^ter  Onp^D,  ftatt  Qnp^SD/  in  pastoribus.  —  2)  (£g  ift  baiJelSe  Jöecua,  roel^eS  brei  ©tun« 

ben  füblid)  t>on  2?ctMebcm  auf  einem  23cr*K  laj^,  um  roe((^cn  krum  »iele  ÜBcibeptä&c  fi*  au3> 
breiteten.  —  3)  IV.  Ree.  15,  1-15;  lt.  Chron.  26,  16-18.  —  4)  33on  biefem  Srtbeben 
fpreiSen  ber  ^propbct  3ad)ana^  14,  5  unb  %Uvi.  ^s^\.  Antiq.  IX.  10.  ^UA  biefem  i!e6tcrcn 
ereignete  ti>  ftcf)  jur  Seit,  al^  C^iae;  im  3;empcl  prieftcrlütcn  rienftcg  ftA^ermvap.  —  3)  eion 
jrirD  Iner  a(ö  SBobnovt  fijcttc?  be.^eicfcnct,  ■i'f^xi  »p  er  fein  SBcrt  unb  fein  Strafgericht  ausgeben 
iäpt.  (£3  ift  bamit  ?ug[cid)  inbireft  eine  l'ertammung  über  'iBetbel,  Tan  u.  a.  Orte,  »c  Äälber- 
fultUi'  war,  au^gefprpcften.  —  ö)  „bie  berrlicben  Jlriften  ber  Wirten;"  al  vnuai  rüvrroiukvuv. 
S?entt  biefe  Triften  unter  ber  fengenbcn  Sonne  »erborren,  fo  liegen  ftc  wie  in  tiefer  3;raucr  bo, 
unb  mit  ibnen  trauern  5}?enfcben  unb  Ibicre.  —  7)  5öenn  ber  Sarmel  fein  (Drün  mebr  bat, 
bann  ift  ba^  gan^e  ilanb  »erfengt  unb  au^gefcrrt;  Is.  16,  lü:  Jer.  25,  3ii;  Joel  3,  16.  — 
8i  £ie  neueren  (Svegeten  nebmc'n  bier  mit  2>ataMu^,  'sa  unb  ?}Jariana  bie  ^M  brei  unb  !?ier 
jufammcn  unb  betracbten  bie  barau^  refultirente  Sieben^abl  figürlicb,  ate  3?i(b  ber  Wenge. 
Stllein  fie  ätteren  (fregeten,  namcntticb  .ßiercnt>mu3,  2:beoi>oret,  4'>^^'"Df  -^ugp,  ^oranue  u.  51. 
trennen  biefe  3>^t^len  unb  laijcn  ba?  vierte  inn-brec^cn  r*pn  Tama^cug  fcbcn  ale  fic  l'ottsabi 
gelten,  auf  wclcbe  rsjott  fein  '^kric^t  eintreten  lapt.  Sie  nebmen  an,  al»  wollte  ©ctt  fagen: 
„lieber  \xoi\  ober  brei  eurer  2?erbrecben  bätte  icb  noii  nacbfeben  tonnen;  über  ba6  liierte  aber 
fann  icb  nicbt  mebr."  Cb  biefe  ilerbrecbcn  ber  5lrt  nad*,  species  scelerum,  orer  al:?  concrete 
unti  gefdsicbtlid)  verlaufene  Jbatfacten  ^u  ncbmen  feien,  wer  möcbte  Da-o  mit  Sicberbeit  beftim« 
mcn  tönnenV  JWupertu?,  S^'r^ranu?,  Tionpfiui^,  Slria^  erfebcn  in  ben  crften  brei  5>erbre*en  ben 
G3ögenbienft,  bie  llnjuc^t  unb  ben  D^iorb,  in  bcm  vierten  aber  baei  vom  ^.Vopbeten  aueigcfprocfoene 

Rieben  ber  Xrefcferoagcn  über  bie  33eTOo^ner  Oalaab«.  —  9)  ^iD^Ji^J^  iÖ  'M^  tc^  eö  ni4t 

aba^cnren:"  b.  i.  roa^  \&)  verbangt  b\ihi.  ovk  a-xnaTpaöf/aouat  ahröi'-  Nuui.  23,  20.  Ter  Sbat* 
i'äer:  „3*  werbe  feiner  nicbt  fi-boucn."  9lria^  betrautet  ben  Sag  al^  ?5r>^ge:  „Soll  idi  eö  ibm 
niAt  vergelten V"  b.  b.  foll  i(t>  mid)  nicbt  rdcben  an  ibms'  —  10)  (£•?  llnb  bamit  bie  ungcrecbten 
Äriege  gemeint,  weldic  ber  ^i^nig  .^ajael  von  Tamainui^  unb  fein  Sobn  i^enarab  gegen  ^i^tad 
i^efübrt"  baben  IV.  Reg.  10,  32;  13,  ;i-7.  ^ieronvmu^!  nimmt  ba^  3teben  ber  Trefd^wagen 
bier  figürlich  al?  ^Bilf  "graufamcn  Kriege«;  bie  meiüen  anberen  3lu?lcger  ncbmen  c?  ivbrtlicb. 

ci'ii'  (')v  F.TTpiLOV  T7f)ioGi  (jifh/p'Hc  rar  ii'  yaarfü  f^^foraaf  röv  fr  Ta/.aa(^.    Csjalaab  Wirt»  btcr  in  Sonber^ 

beit  genannt,  weil  e^  bei  biefen  ^Iricgen  am  SdUimmften  mitgenommen  warb  uno  weil  e^  nid)t 
nur  bei  bem  einen  orcr  an^creu  Einfalle  ber  Snrer,  fonbern  bei  jctem  fdiwer  ^u  leiben  batte. 
(E?  ift  aud)  möglid),  bafj  bie  ^sh-aufamfeit  ber  rref*wagen'?'??e?.ctei  nur  in  'sjalaab  verübt  würbe. 

11)  <52i  aing^  bief!  in  Srfüttung,  alji  Jeglatpbalafar,  von  'Jldia^  gerufen,  Lxm.  Xamaecu« 
«roberte,  ä^aun  töbtcte,  unr  bic^  (Jinwobncr  in  oie  ^rembe  verfemte;   IV.  Reg.  16.  9. — 

12)  töenabab,  Sljaelei  Sobn,  ber  nid)t  mit  bem  älteren  ^-öenabab  III.  Reg.  20,  1  verwccbfclt 
Jverben  barf,  führte  wa^rf^cinlii^  mehrere  Prachtbauten  auf.    Tic  LXX  nennen  fie  rä  -dsfiDua 


Der  9)rop^ct  2tmo«.  1,  4—15.  ?lnm.  12—81.  633 

vlov  'Atkp-  IV.  Reg.  13,  3.  —  13)  Tk  JWicncI  ftnb  bicr  H(blid)  für  „%bcn"  flencmmcn,  na* 
9ln^crcn  für  „ilrdftc,  ober  ©tiirfc,"  worunter  bic  fric^Krifchc  Wannfitaft,  bic  Jpccrfübrcr,  bic 
gcilunii  II.  f.  ro.  ju  iH'rtlcbcn  ftnP.  —  1^)  pN"nj,*p!!}t3  -Aiuei  bcm  lljalc  bcr  5?id)tii]fctt"  (bcei 

{?rcv>cl-(),  »voniittcr  (£iuuic  bvi>5  Itnat  jtt,nfclH'n  Libanon  unb  5(nti(ibanon  t*crftcf)cn,  too  ^u  23aal- 
Ibcf  bcr  3onncnfultiu^  feine  Statte  battc.  .fiieronumni«  fai]t  mm  fiefcm  2ba(c:  iilolis  abundans 
üsque  aiklietissiiiia.     tK  Tre(^iov  'iii-.  —  13)  T'lJ^'n*^  ^'^''"f^*^  '''""  ^^'■'*^'  bic  Statt  I)ama?cu>5 

tc^ciitncn,  a(i?  i^elciU'»  in  parabicfifcöcr  03esicnb.  'Oiacf)  '^(nbcren  i|l  ci?  al?  ®it,>.  eine«  t*pm  fprifcfcen 
Äimijie  abbanjiii^en  [vürilcn  ^u  bctradUcn,  wie  benn  wirflicb  nocb  bi?  beute  eine  ^s^cf^enb  am 
Sibancn  ben  OJamen  (ffcn  fäbrt.    Kai  Ku-aKü^'i.)  öv/ifp  ii  ävi'pfov  Xa!)!-)av.  —  IG)  n"i'p' c'^^^ 

Sanbfcbaft  am  55(ii(;c  Äir,  bcr  auf  bcm  .ftaufafuö  entfvrinflt  unb  in  bas  faci5>ifcbc  ^^kex  fict) 
eriiicpt.  Kdl  mxi'n?.u7fvf}i/(TeTai  intn:  ivpiar.  tKiK/j/Toc.  Xtcfc  i'crppanutniT  bcjt  fnrifcf^en  '-i?o(tcg 
nacb  yiir  gefdiab  um  baj(  ^tabr  750  t*.  l£f)r.  IV.  lieg.  14,  2S;  IG,  7-<».  —  17)  (^^J.\a  x\t  bier 
fiilürlid)  311  nebmen  für  taö  jianjc  ^Janf  bcr  '»J.Hntiftcr,  bic  für  ibrc  wieberboiten  "Jtnfcintungen 
Sf^raetö  enbliii)  bie  fc^jverfte  Strafe  crleiben  foüen.  —  18)  Db  bier  bic  fämmtlic^e  (i^efangen« 

ft^aft,  tl*2h^  ni/J'  nur  ijcn  bcm  Kriege,  ber  II.  Chron.  28,  17  erjäbü  wirb,  ju  ücrfteben, 

ober  ob  fic  in  weiterer  SUi^bebnuni?  ^u  nebmen  fei,  bleibt  babingefleat.    LXX  tafcn  li^^Ji^/ 

ba^er  tov  ^ah^fiuv.  —  19)  b.  b.  um  fie  ben  Jpänbcn  bcr  3bumäcr  aB  Sflai^ot  5U  übergeben, 
tie  nimmer  au3  ibrer  Sf(at»erci  cntiaffen  werben  foüten.  —  20)  Jer.  2ö,  20;  47,4. — 
21)  ric  9?ation  Per  ybilifter  i^erfrf)wanb  öletd)fam  t^om  (Srbbeben.  —  22)  f.  2Inm.  is.  — 
23)  II.  Reg.  5.  11 ;  III.  5,  1 :  U,  1 1 ;  I.  Chron.  14,  1.  —  24)  I0.  23;  Ez.  26  U.  27.  — 
2-5)  vorn  nnti^T  //U^b  eritidte  fein  Witleib;"  koI  kÄvfir/vaTo  fir/repa  km  yf/q.    Dbwobt 

abfiammenb  fon  bcmfetben  initcr  unb  bcrfclben  Wutter,  Sfaaf  unb  9tebeffa,  batte  Sbom  bocö 
lein  ?}^it(ei^  mit  ber  9?a*fommcnfct)aft  Jiafobö,  3?rae(ö.  —  26)  „unb  bcbielt  fortan  ben 
(alten)  Wroü,"  ben  ein|l  ber  Stamm'oater  (£fau  i^cjicn  feinen  2?ruber  gc&abt.  nal  ijp-amv  elr 
fiapripioi'  opiKijv  airo-v  Gcn.  27.  41;  Nuni.  20,  14.  —27)  eif  w/cor.  —  28)  Jbcman  unt» 
iPocira  waren  ^wci  !^or;ü|.■^(id)e  ^tafte  in  Scom;  Gen.  36,  11.  15.  34;  Is.  34,  6.  Sie  litten 
fd)on  unter  9?abudiobono'for,  wurden  aber  t?on  Sobanncji  .ipr^rcanui^  gan^Iid)  unterworfen  unb 
bcm  j)ici*c  Subaa  einiun-lcibt.  Flav.  Jos.  Antiq.  XIII.  9.  Die  LXX  nennen  3?06ra  gar 
ni*t.  —  29)  Wan  wei^  auj;  ber  fs3efAi*te  nid)t,  5U  weld)cr  3eit  3Immon  fid)  biefer  (13raufam= 
!cit  fc^ulbig  mad)tc,  .t-ic  3U  ben  ärgilen  ju  rennen  ijl;  IV.  Reg.  8,  12;  15,  16;  Ose.  14,  1.  — 

'80)   krrl  TEixv  "Paßßd-&.  Deut.  3,  11;  Jer.  49,  2.  —  31)  DdSO-    5}?an  »erfte^t  barunter 

T    :    ~ 

gcmeinbin  ben  .^auptiiötjen  ter  3tmntoniter  Lev.  18,  21.  5(üein  ber  Sf)albäer  unb  bie  LXX 
iafen  nad)  anberer  ^'Pun'ftation  unb  üben'c^en:  „ibre  Äönige."  2(u^  bcr  (yefdiid)te  ift  über  fic 
OJefangennebmung  unt>  2(bfübrung  in  bic  gremce  nid)tö  ^Jdbercö  befviunt;  IIL  Reg.  11,  5; 
IV.  23,  13;  Jer."  49,  1. 


Caput    II. 

1.  Haec  dicit  Dominus:  Super  tribus  sceleribus  Moab,  et  super  quatuor 
noii  coiivertam  eutn:  eo  quod  incenderit  ossa  regis  Idumaeae'  usque  ad 
cinerem.  2.  Et  mittam  ignem  in  Moab,  et  devorabit  aedes  Carioth:^  et 
morietur  in  sonitu  Moab,  in  clangore  tubae:  3.  et  disperdara  judicem 
de  medio  ejus,  et  omnes  principes  ejus  interficiam  cum  eo,  dicit  Dominus. 
4.  Haec  dicit  Dominus:  Super  tribus  sceleribus  Juda,  et  super  quatuor 
non  convertam  cum;  eo  quod  abjecerit  legem  Domini,  et  mandata  ejus 
non  custodierit:  deceperunt  enim  eos  idola  sua,  post  quae  abierant  patres 
eorum.  5.  Et  mittam  ignem  in  Juda,  et  devorabit  aedes  Jerusalem. 
6.  Haec  dicit  Dominus:  Super  tribus  sceleribus  Israel,  et  super  quatuor 
non  convertam  eum:  pro  eo  quod  vendiderit  pro  argento  justum,^  et 
pauperem  pro  calceamentis.  7.  Qui  conterunt  super  pulverem^  terrae 
capita  pauperum,  et  viam  humilium  declinant:^  et  filius  ac  pater  ejus 
ierunt  ad  puellam,  ut  violarent  nomen  sanctum  meum.^    8.  Et  super 


634  t)iv  gjropl^ct  STmoö.  2, 1—11.  ^Titm.  1—12. 

vestimentis  pignoratis'^  accubuerunt  juxta  omne  altere:  et  vinum  damna- 
torum  bibebaut*  in  domo  Dei  sui.^  9.  Ego  autem  exterminavi  Amorr- 
haeum'"  a  facieeorum:  cujus  altitudo,  cedrorum  altitudo  ejus,  et  fortis 
ipse  quasi  quercus:  et  contrivi  fructum  ejus  desuper,  et  radices  ejus 
subter.'^  10.  Ego  sum,  qui  ascendere  vos  feci  de  Terra  Aegypti,  et  duxi 
vos  in  deserto  quadraginta  annis  ut  possideretis  Terram  Amorrhaei. 
11.  Et  suscitavi  de  filiis  vestris  in  prophetas,  et  de  juvenibus  vestris 
nazaraeos:'^  numquid  non  ita  est  filii  Israel,  dicit  Dominus?  12.  Et 
propinabitis  nazaraeis  vinum:  et  prophetis  mandabitis,  dicentes:  Ne 
prophetetis.  13.  Ecee  ego  stridebo  subter  vos,  '^  sicut  stridet  plaustrum 
onustum  foeno.  14.  Et  peribit  fuga  a  veloce,  et  fortis  non  obtinebit 
virtutem  suam,  et  robustus  non  salvabit  animam  suam:  15.  et  tenens  | 
arcum  non  stabit,  et  velox  pedibus  suis  non  salvabitur,  et  ascensor  equi 
non  salvabit  animam  meam :  16.  et  robustus  corde  inter  fortes  nudus 
fugiet  in  illa  die,  dicit  Dominus. 

1)  ^an  Jt>ei§  nlcfetö  9?a^erei^  "ion  bicfer  J^atfacf*«.  9ia(i  JRabM  Tasib,  Startu?  unb  SlriaS 
war  bicfer  ilönicj  öbumaa'ö  ntd)t  ft^irfUcfcer  itnb  regicrcnber  i^önig  oon  SfCiunivia,  fonbcrn  nur 
(Sobn,  i'^rin?  bcffelben,  unb  ein  unb  tiicfelbe  ^Vrfon'mit  bem  So^ne,  immt  n?ctrfiem  IV.  Reg.  3, 
27  bie  9lebe  ift.  Tit  ©inwcnbunct,  bic  man  tbnen  macht,  ba^  ^ier  i^cm  cii^cncn  (Sobne,  nic^t 
»on  bem  bcß  Äonig^  ^on  SbUmäa  bie  ütcbc  fei,  töfen  fie  baburdb,  baj)  fie  facien,  im  Jpebr.  fei  fein 
Unterfcfcicb  ju  crfeunen,  wann  ba?  Afiixum  "j  „fein"  ober  „einee  3(nbercn"  "b£beute.  3lEein  alle 
übricsen  Siueleiicr  Italien  i()n  für  ben  ivirfticbert  ^imig  öon  Sbumäa,  bcffcn  9Jamcn  inbetfen 
unbcKinnt  ift,  unb  febcn  ihn  für  benfelhen  an,  »on  bem  1.  c.  v.  2(3  bie  Siebe  i|l.  Ter  (Iba(^der 
Varaphraftrt  ^icr:  „weil  er  bie  Gjebcine  be^  Äönii]ö  wn  3bumäa  i^erbrannt  unb  bamit  wie  mit 
.tall  fein  ^aut^  überftriiten  bat."  — 2)  (2d}ol.|  »ermuthct  bicfeei  Äariotb,  welches;  bcr  (£tiv 
mologie  nach  „Teilungen"  bebeutet,  fei  ein  unb  biefelbc  Stabt  mit  Äir,  ber  einjigen  ^cftung 
^JfpaS»,  ?>  «Stunben  füblid)  i^cn  Slr^^Dfcab,  auf  hohem  unb  fteilcm  3?crge  gelegen;  heut  ]ü  Jage 
Äirrah.  —  3)  Tie  3luöleger  i^crftehcn  hier^Unter  bem  „Ü^crfaufcn  beg  (yercchten"  bas  gäHen 
ungere*ter  Urthcile  für  3?e|led)ung.  9Jur  «dwt',  will  eji  bu*|1dblic^  genommen  wiffen,  aber 
wohl  mit  Unre*t.  Xenn  eji  bdtte  bodi  wohl  niemals  jutreffen  tonnen,  baf;  man  einen  Strmen 
wegen  einer  S^ulb,  bie  nur  jn)ei  «Sohlen  betrug,  äIö  Sfla»en  i^erfäufte.    avU'  üv  ä^rkhvTo 

apyvpiov  (Ymatov  Kai  irkvjjra  evEuev  vTroih/fidruv'  Eccli.   46,  22.  —  4)   *'^fll7"7T7   D^ÖNJi^n 

Dvl  C^K'^lIl  r^lNI  "fte  Icc^jen  nai^  bem  Staube  ber  Stbe  (na^  irbif(^en  ®ütern)  auf  bem 

.^lau^pt  ber  Slrmen"  (auf  ilojlen  ber  Slrmen).  rä  rrarorvTa  i-nl  töv  xovv  ryc  yf/c  kuI  eKov6v?jCov 
«f  Ke(pn?Mc  'HTuxüv.  't)er  (£l)albäer:  „^Sie  »verachten;"  3lnbere:  „i^ie  »erfcbenfen  wie  ©rben* 
ftaub  tai  •f'aupt  ber  5lrmen."  —  3)  „fte  s>er!ehren  bie  («ad^e  (bai^  9ted)t)  ber  Firmen,"  K'a$  bo^ 
(^ott  fo  ftrenge  tierboten  hatte  Esod.  2?,,  6.  5tuffatlenb  erflärt  .f^icroninnue :  In  tautum 
elevautur  sui»erbia,  ut  nolint  cum  humilibus  auibulare  vel  apere.  —  6)  X^urch  eine  fold)e 
(gAanbtbat  gaben  fie  ndmlid)  3lnlaf;,  baf;  bie  .Reiben,  bie  e?  fahcn,  ben  'OTamen  be^  ßiotteö 
3c;raelö  Idfterten.  —  7)  5luf  jebem  3Utare  bringen  fie  ihre  hcibnifd)cn  Tpfcr  bar  unb  laffcn  fid) 
bei  ber  Dvfermahljeit  auf  A^ccten  nieber,  bic  fte'von  ihren  3?rübcrn  graufam  unb  hartherzig  alö 

^.''fanb    genommen;    Deut.    24,    12.      kuI  rä  Ifiäna  a'vrüi)  {h-G/itravTEg  GX^ivioig,  TrnpaTreraafiara 

i-oiovv,  ix'jßsva  ro'v  i^vüiaar7)pmv,  womit  gcfagt  fciu  Will,  baf;  fie  fid)  öcrhüllten,  ut  nemo  eos 
ibi  in  idulio  coneuuibentes  et  fornicantes  videret  2(ud)  ber  5i)rer  unb  3lraber  geben  biefen 
(Sinn,  fon  bem  jet^oit  baö  .!^^ebrciifd)e  9iid}te  ahnen  läOt.  —  8)  „ben  S>cin,  ben  "fie  ben  SJer-' 
urtheilten  nahmen,  i^erwenbeten  fte  ju  Iranlopfcrn-,"  Km  oirov  h  avKniparriüv  kTTLvov  h  rü  o'iku 
Toh  -^tüv  nl'T(:)v.  (£g  galt  bei  ben  ^u^raelitcn  aU  ein  grof;eia  Unglüd,  wenn  ^cmant»  ben  (Ertrag 
feineg  JBeinbcrgeei  n(d^t  felbft  bcnu^cn  tonnte;  f.  4,  U.  Um  "fo  frei>clbaftcr  erfc^cint  e^  tahcr, 
wenn  man  tiefen  (Ertrag,  ben  man  mit  ciHnvalt  genommen,  ]i\.  S:pfevmal}Ueit  inn-wenfcte.  — 
J))  Tic  alteren  31u«ilcgcr  t>cri1anbcn  hier  unter  (^ikntc^bauö  bie  (yö^cntempel;  allein  Xcrefcr, 
SdH^'M,  i^ä)  unb  Sieifdil  nehmen  eö  vom  Wotteehaufc  in  Scrufalcm.  Xie  crftcre  5JJeinung  hat 
offenbar  ben  yarallcliemuei  für  fich.  —  10)  Tic  3lmorrhitcr  werben  genannt,  weil  fte  fidi  nac^ 
3lbrahamö  3»^'^^"  aümählid)  mehr  unb  mehr  in  Shanaan  ausgebreitet  unb  mehrere  Äönigrcid^e 
gcftiftet,  fomit  eine  3lrt  Cberherrfd)aft  über  alle  d)anaanitifcben  Stamme  erlangt  haltten;  Gen. 
15,  l«i;  4S,  22;  Deut.  1,  lU;  Jos.  11,  lü.  —  II)  b.  i.  gan^  unb  gar.  —  lü)  t'ic  d-}inafiov. 
SBaö  im  9L  23.  bie  ^•''rcfigcr  unb  bie  3ieligiofen  |lnb,  waren  un  31.  ^^."bie  9)ropbcten  unb  ^Kija* 


Üer  ?)ro»>^et  «mod.  2,  11—13.  Sinnt.  12—13.  3, 1—6.  STnm.  1—7.       635 

räcr;    Num.  6,  2. —13)    wai  nait  .^icron^muö  bebeutet:   „i*  Witt  ärf*^en  ?or  ?cib  unb 
Unraitten  gleid)  einem  ju  ilart  belabcnen  JBvijcn."    Xae;  bcbr.  DD^nnri  p'J/*P  '^'i^f  ^i'*  ^if 

iH-bcutuna  ju:  „ic^  bcuijc  eu(^  ntcbcr,"  glcicf)  einem  ju  flarf  beUibencn  iTm^cn. 


Caput   III. 

1.  Auflite  verbum,  qnod  locutus  est  Dominus  super  vos,  filii  Israel:' 
super  omiiem  cognationem,  quam  eduxi  de  Terra  Aegypti,  diceiis: 
2.  Tantummodo  vos  cognovi^  ex  omnibus  cognationibus  terrae:  idcirco 
visitabo  super  vos  omnes  iniquitates  vestras.  3.  Numquid  ambulabunt 
duo  pariter,  nisi  conveuerit  eis?^  4.  Numquid  rugiet  leo  in  saltu/  nisi 
habuerit  pracdam?  numquid  dabit  catulus  leonis  vocem  de  cubili  suo, 
nisi  aliquid  apprebenderit?  5.  numquid  cadet  avis  in  laqueum  terrae 
absque  aucupe?^  numquid  auferetur  laqueus*'  de  terra  antequam  quid 
ceperit?  6.  Si  clanget  tuba"  in  civitate,  et  populus  non  expavescet?  si 
erit  malum  in  civitate,^  quod  Dominus  non  fecerit?  7,  Quia  non 
facit  Dominus  Deus  verbum,^  nisi  revelaverit  secretum  suum^"  ad  servos 
suos  prophetas.  8.  Leo  rugiet,  quis  non  timebit?  Dominus  Deus  loeutus 
est,  quis  non  prophetabit?''  9.  Auditum  facite  in  aedibus  Azoti,'-  et  in 
aedibus  Terrae  Aegypti:  etdicite:  Congregamini  super  montes  Samariae, 
et  videte  insanias  multas'^  in  medio  ejus,  et  calumniam  patientes  in 
penetralibus  ejus.'^  10.  Et  nescierunt  facere  rectum,  dicit  Dominus, 
thesaurizantes  iniquitatem,  et  rapinas  in  aedibus  suis.  11.  Propterea 
haec  dicit  Dominus  Deus:  Tribulabitur,  et  circuietur  terra:'^  et  detra- 
hetur  ex  te  fortitudo  tua,'^  et  diripientur  aedes  tuae.'''  12.  Haec  dicit 
Dominus:  Quomodo  si  eruat  pastor'^  de  ore  leonis  duo  crura,  aut  extre- 
mum  auriculae:  sie  eruentur  filii  Israel,  qui  habitant  in  Samaria  in 
plaga  lectuli,^^  et  in  Damasci  grabato.  13.  Audite,  et  contestamini  in 
domo  Jacob,  dicit  Dominus  Deus  exercituum:  14.  quia  in  die  cum 
visitare  coepero  praevaricationes  Israel,  super  eum  visitabo,  et  super 
altaria  Betbel:  et  amputabuntur  cornua  altaris,  et  cadent  in  terram. 
15.  Et  percutiam  domum  hiemalem  cum  domo  aestiva:  et  peribuut 
domus  eburueae,-'^  et  dissipabuntur  aedes  multae,  dicit  Dominus. 

1)  2lu^  3?.  12-14  möAte  bcri^crgebcn,  baf;  in  biefcr  Strafrebe  nur  bic  ^cbnjStämmc  viniK* 
rebet  werfen.  3lflein  .g>iercntnnu-ü  ncbtt  -ipuoiP,  \!t>ranu^  unb  bcn  'Dfcuercn  lauen  bie  ?tere  c^v. 
ba»  cianje  i'olt  S^'vacl  erijebcn,  unb  j^arwcgen  bcs<  fp^^IeidifoliU'nbcn  2lujbrurfeo:  .-^uper 
omnem  cognationem  quam  eduxi  de  terra  Acirypti.  —  2)  Ta\x  iwd)  erfennc  tcb  a(o  meine 
Äinber  unt'  pftci^c  eucb  al»  folcbc,  unb  wcbne  unter  eud)  unb  tbue  eucb  nn^äbliyicc^  @utce.  — 
3)  „wenn  fte  uiiiit  eini;i  finb  miteinanber-,"  'dw  /ir/  yvijpim.imv  fnwuix.  ^lad)  bem  -S^cbr.  „wenn 
fie  ftd)  nidit  ^ufammciibcfletten,"  über  „wenn  fie  nicfct  (an  bcftctttcm  Trte)  ^ufanunentrcffen." 
Ter  3inn  ift:  Tie  Siubeit  ober  (Einij^fcit  ber  .f»eru'n  i|l  f^nninb  unf  Urfacbe,  faf;  man  ;i[uctlid) 
jufammcnlebt.  2p  ift  aud)  bie  {Sinijiifcit  ',wifd^cn  '^>ott  uub  bem  i'olfe  ^(öracl  ber  'sirunf  feinet 
©lüde?,  bie  Untreue  uuf  Irennumi  aber  bic  Urfad^e  feine?  Unrilurfcö.  i?\u}C,  l'>jranu?  unb 
l'atabluo  nebmcn  ba?  ®cfaiUc  oon  ber  (finiiifcit  5wifd>cn  i*i^ptt  uuf  fem  ^].M-opbctcu;  5(riai5  mm 
jener  5wifd^en  5ura  unb  3^^i"acl;  Jbeobcret  ?on  jener '^wifdum  f^yptt  unb  bcn  5(ff:>riern.  Ta 
bie  bier  nad^cinan^cr  fcliicnbcn  ("^Meicbnif[e  febr  ratbfdbaftcr  '}?atur  finf,  wie  fae  i^elf  nc  ^u 
boren  liebte,  fo  leiben  fteYcbr  i^erfdiicfcnartiiie  2(ui?lcjviniicn.  —  4)  '»Icicbwie  ber  ^,!öwe  brüllt, 
wenn  er  ber  2^cute  anfid^ti;}  wirb,  io  erbebt  f^ott  furcb  tcn  •3>rctbctcn  feine  Stimme,  wenn  fie 
<Straffd)ulf  reif  i^wcrfen";  ().-<e.  5,  14.  —  o)  .^cbr.  „ebne  baf;  ein  J^aüftricf  ibm  ^clciU  ift." 
SE?ie  ber  j^aüftrict  bem  i'piiel  ben  Unteri^anoi  briuiU,  \o  wirb  ein  5valI|lriLf,  ben  fa  (vierte? 
ß)c^ed^ti.afcit  lei|t,  3?raet  ben  UnteriViniT  brin.ani;  Ps.  9,  IG.  —  6)  lie  2traf;ieridne  werten 
nic^t  aufboren,^  bie  fte  ocUtommen  r-ottjogen  finb.  —  7j  billig  feilte  fa?  i>elf  nun  gittern,  ca 


636  5Dct  5)ro|)^ct  2lmoä.  3,  6—15.  2lnm.  7—20. 

ber  5?ro))^ct  gleich  einer  ^''cfaune  bie  Strafgcrit^tc  anfünbi^t.  —  8)  Unter  bem  Uc5cl  iß  bier, 
trie  nd)  »cn  fe(b|i  i^erftcbt,  ntc^t  bie  Sünbe,  fonbcrn  bie  Strafe  ber  Sünbe,  alfo  jebe  2lrt  ber 
Si^merjen,  iJBckn  unb  Reiben  ^u  »erliefen.  ßJott  oerbdncit  fie  tbeilg  um  ber  ß)cred[)tigfeit  Witten, 
tbeily  auss  (Erbarmen;  Is.  45,  7.  @cbr  fcftcn  faoit  SBafiliu«  in  feiner  2tbt)anblung :  „f]5ott  ijl 
nic^t  Ur&ebcr  beö  33öfen:  Se  me^r  unfer  dujjerer  Wenfcft  aufgerieben  wirb,  bcjlo  mebr  erneuert 
fid)  ber  innere.  (£ö  wirb  fomit  nic^t  ein  2(nrerer  getöbtet  unb  ein  3tnberer  neu  belebt,  fonbern 
ein  unb  berfetbe  wirb  burc^  eben  ta^,  rocDurd)  er  getobtet  wirb,  neubelebt.  3Daö  g^eifd)  it>irt» 
gefd>(agcn,  auf  ^a^  bie  Seele  gebeilt  werbe;  bie  öünfe  getöbtct,  auf  ta^  bie  (15crecf}tigfeit  lebe." 
9)  Xie  ^Jartifel  quia  gebt  bier  auf  baö  si  clanget  tuba  ^urücf.  (£ö  flingt  bie  |M-cpbetcnitimme 
(^.Vfaune),  weil  ©Ott  ^lidjt-}  »erbangt,  obne'eö  burd)  bie  '»Propbeten  angcfünnigt  ju  baben. 
(jinige  nebmen  ba?  bebr.  ki  aU  iöetbeuerungepartifel  „fünvabr."  (^lon  oh  nfj  -oti/ai}  Kipioc  6 
■deb^  -üpäyiia.  —  10)  IllD  „feinen  jRatbfdilui;,  fein  (^ebcimnif';"  TraicEiav.  Jpicrongmuä 
correptionem  suam.  —  11)  f^ott  recet,  wenn  er  feine  9iatbfcb(üpe  offenbart,  fo  gewattig,  ba§ 
ber  ^örenbe  unwittfürlic^  fortgeriJTen  wirD,  c^  ^u  t^ertünben;  f.  7,  15.  —  12)  „rufet  au^  in 
bcn  ^•''^iäften  Sl^oti^,"  b.  b.  ber  ^'•biliftcr.  ävnyydj.a-e  ;r'V«'f  '^^'  'AaGvpioic.  03ott  ruft  bier  bie 
9?a(iban.HUfer  berbei,  um  Beuge  ju  fein  att'  ber  greifet  unb  bes  Unrec^teö,  baö  in  Sörael, 
befonberä  aber  in  Samaria  atsi  ber  Jpauptftabt  bei^  Sanbce  begangen  w^rbe.  Sr  forbcrt  bamit 
biefe  lUUfer  gteidjfam  auf,  Si^ugttib'  JU  gilben,  C'b  er  mit  Stecbt  bicfe  Strafen  ijerbdnge,  bie  er 
burd)  ben  ^'>ropt)eten  tjertünben  idpt.  —  IS)  niQinp  „'yctümmet,  ober  ®auö  unb  ^rauö," 

b.  i.  ber  SBeUfinber,  ber  9ieic^en,  ber  5)?dd)tigen,  befonoer^  beim  Dienfle  ber  golbenen  halber. 

So  ^ieront)muö,  S^ranuä  u.  21.    ■^av/ma-ä  ttoaU.  —  14)  n^"lpD  DpltTjl^l  .'Unb  bie 

d^ewaltt^aten  in  ibrer  5}?itte;"  nal  Karadwaareiav  tt/v  h  avry.  —  13)  D^DDI  *1V  "^f^"3t  wi^^ 

umfditoffen  wirb  ba6  ?anb,"  b.  ^.  attentbalben  wirb  ber  iJeinb  fein  ?ager  auffd)Iagen.  ivpog 
KVK/Mev  Tj  yfi  aov  ip7]fiu^i/aerat..  —  16)  Worunter  ber  r^Han?  unf  bie  ^crrüc&feit  ber  f)?Jdd)tigen 
JU  ferfteben  i(l.  —  17)  ai  ;twpa'  c^f^i'-  —  18)  Sin  armfeliger  SReft  wirt>  übrig  bleiben  ton  ben 
®ol)nen  S^raelö.  — 19)   „Die  ba  ruben  xxi  ber  Sde,  rij7£3!Il'  '^^^  5i*olllerlager^  unb  auf 

Damaöcener  JRubebctten."    Die  Sde  beg  Di*jang  ijl  ber  (Ebrenplag,  bcn  bie  ^erfonen  feijberen 

9?angC'?    einnebnten.      ol    KaroLKovvrEq    kv    "Zauapela    Karh'avn    TTjq    pv7.7/g    Kai    kv    AafiaaKü.   — 

20)  53fan  nannte  fo  bie  ^dufer,  bie  mit  Elfenbein  reid^lic^  s>er3icrt  waren;  III.  Reg.  22,  39. 


Caput  IV. 

1.  Audite  verbiim  hoc  vaccae  pingues,^  quae  estis  in  monte  Samariae: 
quae  calumniain  facitis  egenis,  et  confringitis  pauperes:^  quae  dicitis 
dominis  vestris:  AfFerte,  et  bibemus.  2.  Jura vit  Dominus  Deus  in  sancto 
suo:  quia  ecce  dies  venient  super  vos,  et  levabunt  vos  in  contis,^  et 
reliquias  vestras  in  oUis  ferventibus.*  3.  Et  per  aperturas  exibitis* 
altera  contra  alteram,  et  projiciemini  in  Armon,^  dicit  Dominus.  4.  Venite 
ad  Bethel/  et  impie  agite:  ad  Galgalam,  et  multipicate  praevaricationem : 
et  afferte  mane  victimas  vestras,  tribus  diebus  decimas  vestras.^  5.  Et 
sacrificate  de  fermentato^  laudem:  et  vocate  voluntarias  oblationes,  ^" 
et  annuntiate:  sie  enim  voluistis"  filii  Israel,  dicit  Dominus  Deus. 
6.  Unde  et  ego  dedi  vobis  stuporem  dentium'^  in  cunctis  urbibus  vestris, 
et  indigentiam  panum  in  omnibus  locis  vestris:  et  non  estis  reversi  ad 
me,  dicit  Dominus.  7.  Ego  quoque  prohibui  a  vobis  imbrem,  cum  adhuc 
tres  menses  superessent^^  usque  ad  messem:  et  plui  super  unam  civi- 
tatem,^*  et  super  alteram  civitatem  non  plui:  pars  una  compluta  est:  et 
pars,  super  quam  non  plui,  aruit.  8.  Et  venerunt  duae  et  tres  civitates 
ad  unam  civitatem  ut  biberent  aquam,  et  non  sunt  satiatae:  et  non 
redistis  ad  me,  dicit  Dominus.  9,  Percussi  vos  in  vento  urente,^^  et  in 
aurugine,'®  multitudinem  hortorum  vestrorum,^^  etvinearum  vestrarum: 
oliveta  vestra,  et  ficeta  vestra  comedit  eruca:'^  et  non  redistis  ad  me, 
dicit  Dominus.    10.  Misi  in  vos  mortem  ^^  in  via  Aegypti,^^  percussi  in 


Der  S)rop^et  2Imo>3.  4,  1—9.  2lnm.  1—18.  637 

gladio  jiivenes  vestros^'  usque  ad  captivitatem  equorura  vestrorum:^  et 
ascendere  feci  putredinem  castrorum  vestrorum  in  nares  vestras:^^  et  non 
rodistis  ad  me,  dicit  Dominus.  11.  Subverti  vos,^*  siciU  subvertit  Deus 
öodomam,^^  et  Gomorrliam,  et  facti  estis  quasi  torris  raptus  ab  incendio: 
et  non  redistis  ad  me,  dicit  Dominus.  12.  Quapropter  haec  faciam  tibi 
Israel"*':  postquam  autem  haec  fecero^  tibi  praeparare  in  occursura  Dei 
tui  Israel.^  13.  Quia  ecce  formans  montes,  et  creans  ventum,  et  annun- 
tians  homini  eloquium  suum,^^  faciens  matutinara  nebulam,^"  et  gradiens 
super  excelsa  terrae:^'  Dominus  Deus  exercituum  nomen  ejus. 

1)  rC'Sri  r\)1^  „Watlfubc,"  worunter  bic  in  Ue)>pisjfcit  (cbcnbcn  grauen  bcr  3teftbctt5fiabt 

I    T         T       -  T 

(Kiimaria  jii  »>cr|tcbcn  finb.  ("munXnc;  rf/c  B«fT«i'(r/A,)f.  ^picroniMnu?,  3lu^>crtujs,  •'öiuyo,  Slariu^, 
(SitPl5  u.  51.  ».>crtlcbcn  ntd)t  nur  bic  grauen,  fon^crn  and)  Die  ''?}?anncr  baruntcr,  He  burd)  ibr 
üppuic-?  l'eben  i^jeiitfam  ju  ©cibcrn  jien'i^i'ftn.  5(llein  biefem  fteln  bcr  Umftanb  euti(Ci^cn,  ba§ 
t^  iVteid)  farauf  beifU:  quoc  (Ileitis  dominis  vestris.  Denn  unter  btefcn  domiiii  tonnen  bcc^ 
nur  bie  Sbcmänner  ju  ;jer|leben  fein;  Ose.  4,  16;  10,  11.  —  2)  rao  3f»"initlincn  ber  3(rmeit 
gcfiiicbt  burd)  (Sntjiebunii  bcr  ^^cbcn^bebiirfniJTe  unb  bur^  3?claftunii  mit  unmäfni^er  3(rbeit. 
KaTarrarovmu  7^f^7/7ßf.  —  3)  ri1ü*3  „ciw  -^afen ;"  kv  bir'Aoig.  Die  Spcikw  ftcbcn  bicr  nad?  2d)pli 

alö  2?ilb  teid)tcr  ©äffen  Habac.  l',  15.  —  4)  n.3n  nl1^p3  pnnHKT  -/«"*•  eu«  ^ac6- 

fpmmcn  an  f^ifcberaniieln,"  ober  „bie  »on  eui$  ncd)  übriji  finb,  an  gifcberan.i^ein;"  ml  toIx  ue\}' 
vuüv  eif  '/.t.hjTai  vTTOKainuh<oi%  hnzvpoi  Xniuoi.  —  3)  ÜNcbt  burd)  bie  Jbore,  foHbcm  burcb  bie 
itciitilen  bellen  '?}?auer(ücfen,  »cIAe  bie  '-i^elacierunoi  bcrbei^cfübrt  bat,  n^erbet  ibr  aue^ieben. 
9??an  nMr^  mit  eud)  feine  be»iuemcn  ffiegc  nebnten.  Knl  f:ievf:x^'/aeG^E  yv/xvai  Ka-^vcwn  a/.yr/'/.wv. 
6)  nJ1t3")nn-    ll'^t^"  biefem  3(rmon  »erilcben  .!pieront)mui3  unb  ber  ö^balbüer  ba^  Sanb 

Slrmenien,  '-Batablu?  mit  JTlabbi  Daoib  u.  31.  ein  „bobeö  ßjcbäube,  Surg,  9?e|lunii,"  in  bie  fic^ 
bie  inunebmen  grünten  »crfpreni^t  faben,  obne  jebp*  ©ic^er^eit  ju  finben;  (öefcninö  „ba^  2erail, 
^arem,"  in  baö  fie  ftc^  müptcn  abfübren  taiTcn,    elg  t6  öpog  tö 'Pofi/xdv.  —  7)  Ironie.— 

8)  D*!D*  nC^SlJ'7  „bringet  alle  brci  3:ac)e  eure  Sehnten,"  ^ieron^jmuä,  ^ugou.  21.;  ober: 

„bringet  fie  aüe  brei  3abre,"  SSatablu^,  ^Vignini,  Striae  nad)  Deut.  14,  2S;  Tob.  1,7;  ober: 
„bringet  fte  an^ben  brei  -öauptfefttagen,"  JHupertu^,  i!t>ranu^,  a  Sailro  na*  Exod.  23,  14; 
Deut.  14.  22.  •^d)0[]  erfUirt  ftc^  für  tk  ^»cite  Beutung,  SHIioli,  i'cc^  und  JHcifdil  für  bie  er|le, 
t)cn  jpeld)cr  abzugeben  fein  binreidjenber  OJrunt»  innbancen  ift,  obrootjl  ^ttoU  bebauptet,  fie  unb 
bie  andere  ßrflärung  bätten  bcn  Jevt  gegen  ftd)  und  beruben  auf  unri*ttgcn  sBorau^fe^ungcn. 

Kai  r/vs}Knr£  c'tr  ro—piol  iivaiag  v/ii(ji>  fif  rr/v  Tpnjiupiav  rä  eTii)tK.aTa  vuüv.  —  }))   ^^^t  (^}c\t^C,  Lev. 

2.  11  n>ar  e^  pcrboten,  pon  (^efäuertem  ju  opfern,  obwobt  beim  Dpfermabte  aCIerbingei  gefvxuerte 
Äud>cn  genoffen  werben  burftcn  Lev.  7,  13.  Kai  äviyvuaav  e^u  vöuov.  Der  Sbalbäcr  uberfeet- 
„Cpfert'oom  jRaube  ein  Opfer  be«5  l'obeö."  —  10)  „rufet  freiraidige  Dpfer  awi,"  b.  b.  rübmct 
eu*  laut  euerer  frcianfligen  Dpfer,  .^ieronpmuö;  oder:  „labet  ein  ju  frciwittigen  Opfern," 
9?atabUi5i;  ober:  „gelobet  freiwillige  Dpfer,"  2(ria6.    Kai  FTrj^KaAeaavrn  öfio'Anyla^.  —  11)  ävay- 

■)euar(,   in  Tavra  i/yäTrriaav  nl  vlol  'lapalfA.  —  12)   Q^^C^  I"''P'3  ».^Cil^^^cit  ber  3äbne,"  b.  b. 

^unger^notb.  Kai  f>w  fSwtrw  hjüv  yoßcjxaafiöv  ö^övruv'  III.'  Reg.  17;  IV.  6.  25.  Die  fünf 
dtrvifgeridue,  bie  nad^einanber  genannt  werben,  find  nads^er  2(uölegung  oon -^picronpmu^,  ja 
nad^  d\n-  gcwöbnlid)en  Slueilegung  bereit?  eine  vergangene  ^^adje.  gjur  l^itablu?  und  ßlariuä 
(eben  ile  al?  etwaei  itüuftigcö'an.  Sind)  lerefcr  und  ^Aol^  ncbmen  ti  oon  ber  3ufintft,  Sor» 
neliuei  a  ^^apibe  ift  ber  ^???cinung,  man  fönne  ba«?  f^3cfagte  füglic^  pon  bcr  3Jergangenbcit,  ®cgen= 
tpart  und  ^ufunft  nebmcn.  —  lij)  taiJ  5lui^blciben  diefc?  JRegeui^  den  man  den  5pätrcgen 
tei§t,  ferurfad*te  notbwcnbig  eine  ?)?ii;erntc.  —  l\]  Tiefe  Stridjregcn  waren  bo*ftpeinli*  für 
jene,  ciix  bencn  fte  oorbeiginaen,  weil  burd)  fte  bie  iim  Jooffnung  be?  eintretcnbcn  Slegcni^  mtmer 
pcreitclt  wurde.  —  13)"  |lbllS^5  „C^etreibebranb,"  ber  nacb^jen.  41,  6  aU  j^olge  fd)ädlid)er 

(Einwirfung  bci^  Cllwinbce  ju  betraditen  ift.  h  tcw-W/..  Die  anberen  brei  griecbifdjen  lieber» 
fciu'r:  Ibeodotion,  SpmmacbuiS  2lguila  geben  bae;  2Bort  mit  hveuni^t^opia.  f'agnini  unb 
Sl^uablu-5  ubcrfe^ten  e*  mit  ariditas,  —  16)  |1p"l^5  „i'erwelfung,"  eigentlid)  „Srblaffung, 

fi)ctbfud)t;"  'tv  'iKTfpL)-  Deut.  2S,  22.  —  17)  Dicfce  bejieben  Einige  \\\m  ^^orbergebenben  per- 
cussi,  Slnbere  jum  nac^folgenben  comedit,    Srflereö  dürfte  baö  5tid)tigere  fein.    kizAtj^ivare 


KljTTOV^     l'flOJV. 


18)  QUn.  eine  2trt  ^eufd)reden,  wie  bei  Joel  1,4;  oom  Sbalbäer  {<7nr 


638  T)cr  g)rop^ct  Slmog.  4,  9—13.  ^Tnm.  18—31. 

genanitt:  „iuitgc,  no^  ungeflügcüc  ^cufd&recfen."  Ka-t^ayev  ii  Käfnzrj.  —  19)  ^yi  »»i'te  3?ejl." 

J^tercnamu«!  itnb  J^eoboret  bejieben  biefe  (Strafanfünbiciung  auf  jene  ^^r^ditcn/  t^'t  «flcö 
Üegppten  gefanbt  würben,  um  ^ülfe  gegen  bie  2t(tnrier  ju'bcgef^ren;  2}atablU6  unb  3(ria3  auf 
jene,  bie  eben  batjin  gefanbt  tvurten  5ur  ^dt  ber  J^unger^notb  in  Samaria,  um  ßjetrcibe  etn» 
jufaufen;  Siibeta  unb  a  Sajlro  auf  bie  9?icberlage,  »ci*e  Äönig  3^^*05  ^i?«^  Äcnige  ■St^rienä 
erlitt,  in  ?5clge  beren  bie^uft  ijer^>cftct  n^uvbe  lY.  Eeg.  13.  7.  3(üein  e^  ift  nicbt  notbroenbig, 
ba§  für  fold)c  2lu?fagen  in  ben  gcfdiriebenen  Urhtnben  immer  ein  Oiacftn^ci«  gefunden  werbe. 
5?id)t  jcbe  feft  cber\v'bemi[d)e  Äranfbcit,  bie  eintrat,  würbe  aüfgc5cicfmet.  —  20)  „^on 
5legt)pten  ber"  ober  wie  'Jlnbcre  wcßen:  „nad)  ffieifc  5(cg):^pten^,"  b.  b-  in  ber  5(rt,  wie  ber  Job 
einft  in  SlegMnen  wütt)cte;  Exod,  9,3.  Tic  erftcre  3(ueilcgung  bürfte  ben  a>or5ug  s-erbienen. 
9?a(i  'Sd)ol5  ift  bie  5?eft,  bie  ijon  Sleg^pten  ber  einfällt,  '.^crbecreubcr  unb  wütbenber,  als  jene  »on 
^luien  ber.  —  21)  roo.i  auf  bie  ^liicbcrlage  unter  ;:<oad)a5  bejogcn  wirb,  wie  fc^cn  9(nm.  19 
gcfagt  würbe;  ].  c.  8,  12;  13,  7.  —  22)  (£?  blieben  in  btefcr  scdilad^t  unter  5ciit*vi5  nur  .";0 
JReiter  am  'üeben,  wefjbatb  ftc&er  öicte  ^M'crbc  in  bie  .g^änbe  ber  5"cinbc  fielen.  —  2S)  Xer  !i!eid)en- 
geruc^  ber  Srfd^lagcnen  war  fo  arg,  baij  man  fid)  Die  9fafc  ijerbaltcn  muf;te.  nal  livir,a-,ov  kv 
■Kvpi  räi  ■napf/itßü/Mc:  h  ry  opyij  vju'üv.  —  24)  Wag  2(ria>5  in>n  ber  i^erwüftung  unter  3:beglat=> 
Hjbalafar  IV-  Recr,  1,5,  29;  2tnbere  sjon  ber  oben  genannten  ^?ficberlage  unter  ^oadja^;  Sllbcrt 
aber  mit  £d)ol5  *oon  ber  SevfiL^^rung  bf^^  Si't^nftdmmelanbei^  tur*  ^alämananar,  ?tuvertu?  ':^cn 
ber  3crftcruna  Serufalem?  burd^  bie  ßbalbäcr  unb  Jlunncr  t'crftebt.  Siut  unb  JRcifd^l  fagen: 
„Tiefe  ä'crbccfung  war  entwebcr  golgc  i^cn  "JfaturcreignJ^ffcn  5.  5?.  (Jrbbeben,  ober  Slmoj  r^erftebt 
baruntcr  bie  f*mäblid)c  Unterwerfung  ^ü^vaele  unter  ^rricn."  —  2o)  Ter  2>erglcid)  mit  ber 
3erjiörung  Soboma'ö  weift  immer  o^uf  ba?  31crgftc  bin,  wai^  man  fagcn  fann.  —  26)  2Ba3 
(yott  tbun  will,  ift  eben  jenc^,  wa?  iv  2  u.  3  angerrobt  unb  i^craui^gcfagt  werben.  2d^o^ 
aber  fagt  bicv:  „Xarum  weil  ibr  burd^  alle  biefe  Strafen  nidit  beffer  Werbet,  i>erbänge  id)  noc^ 
größere  "über  euc^,"  2lud*  dorneliueal'apibe  ifl  biefer  D^feinung,  weil  bae  1.  c.  31ngebrobte  nid)t 
fo  fdilimm  ift,  aU  bie  eben  aufgqä^'tc»  iStrafgcridUe,  unD  weil  bie  .f'ebräer  audi  bei  ibren 
(2d)Würen  unb  ^lüd)en  bie  ärgftcn'-^cadHm  blofj  mit  lirec  auöbrüdcn,  ebne  fie  näber  ]xi  bejeid^nen: 
LfBc  faciat  mihi  Deus  et  Iikc  milii  addat  etc.  —  27 )  Jpebr.  „weil  id)  aber  biefeä  tbuc."  -'/>/v 
oi'-ug  TTon'/Gu  aoi.  —  28)  „fo  fd^ide  bid)  an,  beinern  'sjott  entgegen  5U  treten."  3lriaj,  21lbertu^, 
«Prabo,  l!od)  unf  9teifd>l  nebmen  biefcc^  QBort  ale^  einen  Sarcaemu?;  aüein  .£^ierpn'.^mu-5,  -S^ugo, 
S3atablu6,  ijnranu?  unb  bie  9?eueren  inegemein  nebmen  e?  im  Sinne  ernftlidier  -?3iabnung.  — 
29)    „er  fünbet  bem  ?}?cnfd)cn  feinen  JKatbfcbluf;  an;"  (i-ay,.f/./Di>  äg  ui-'&puTTovr  rdv  xpk^-öv 

ahrov.    Sie  lafen  Ifl^TO,  ni*t  inb'TiP- —  30)  np^,  "IPIC^'  ,1^';^  ,.cr  m^cbt  ^um 

5!)?orgenrotl)  bie  Sinfternij) ;"  ■jtoiüv  üp-dpov  koI  ön'ix'/'.tiv.  —  ^l.)  „^llle^  ift  iC^m  unterworfen." 


Caput    V. 

1.  Auclite  vcrbum  istud,  qiiod  ego  levo  süpef  vos  plaiictüln.'  Domus 
Israel  cecidit,  et  non  adjiciet  üt  resurgat.-  2.  Virgo  Israel  projecta  est 
in  terram  suara,  non  est  qui  su.scitet  eam.  3.  Qnia  haec  didt  Dominus 
Deus:  Urbs,  de  qua  egrediebantur  mille,  relinquentur  in  ea  centum:  et 
de  qua  egrediebantur  centum,  relinquentur  in  ea  decem  in  domo  Israel. 
4.  Quia  naec  dicit  Dominus  domui  Israel:  Quaerite  me,  et  vivetis.  5.  Et 
nolite  quaerere  Betbel,  et  in  Galgalam  nolite  intrare,  et  in  Bersabee  non 
transibitis:  quia  Galgala  captiva  ducetur,^  et  Bethel  erit  inutilis.  0.  Quae- 
rite Dominum,  et  vivite:  ne  forte  comlmratur  ut  ignis  domus  Joseph,  et 
devorabit,  et  non  erit  qui  extinguat  Bethel.  7.  Qui  conVertitis  in  absin^ 
tliium  Judicium,''  et  justitiam  in  terra  relinquiti.«.^  8.  Facientem 
Arcturum,  et  Orionem,  et  convertentem  in  mane  tenebras,  et  diem  in 
noctem  mutantem :  qui  vocat  aquas  maris,  et  eÖundit  eas  super  faciem 
terrae:  Dominus  nomen  est  ejus.  9.  Qui  subridet  vastitatem*^  supef 
robustum,  et  depopulationem  super  potentem  affert.  10.  Odio  habuerunt 
corripientem  in  porta:^  et  loquentem  perfecte^  abominati  sunt.  11.  Id- 
circo,  pro  eo  quod  diripiebatis  pauperem.et  praedam  electam^  tollebatis 
ab  eo:  domos  quadro  lapide  aedificabitis/"  et  non  habitabitis  in  eis: 


t)cr  ^rop^et  ^moi.  5,  1—19.  2lnm.  1—19.  639 

vineas  plantabitis  amantissimas,  et  non  bibetis  vinum  earum.  12.  Quia 
cognovi  multa  scelera  vestra,  et  fortia  peecata  vestra:  liostes  justi"  acci- 
pientes  raunus,'^  et  pauperes  depriraentes  in  porta:"  13.  Ideo  prudens 
in  tempore  illo  tacebit,  quia  temjnis  malum  est.  14.  Quaerite  bonum,  et 
non  malum,''  ut  vivatis:  et  erit  Dominus  Deus  exercituum  vobiscum, 
sicut  dixistis.  15.  Odite  malum,  et  diligito  bonum,  et  constituite  in  porta 
Judicium:  si  forte  misereatur  Dominus  Deus  exercituum  reliquiis  Joseph. 
10.  Propterea  haec  dicit  Dominus  Deus  exercituum  dominator,  in. 
Omnibus  plateis  planctus:  et  in  cunctis,  quae  foris  sunt,  dicetur  vae  vae:  et 
vocabunt  agricolam  ad  luctum,  et  ad  planctum  eos,  qui  sciunt  plangere.'* 
17.  Et  in  Omnibus  vineis  erit  planctus;'^  quia  pertransibo  in  medio 
tui/^  dicit  Dominus.  18.  Vae  desiderantibus  diem  Domini :'^  ad  quid 
eam  vobis?  dies  Domini  ista,  tenebrae  et  non  lux.  19.  Quomodo  si 
fugiat  vir  a  facie  leonis,'*  et  occurrat  ei  ursus:  et  ingrediatur  domum,  et 
innitatur  manu  sua  super  parietem,  et  mordeat  eum  coluber.  20.  Num- 
quid  non  tenebrae  dies  Domini,  et  non  lux:  et  caligo,  et  non  splendor  in 
ea?  21.  Odi,  et  projeci  festivitates  vestras:  et  non  capiam  odorem 
coetuum  vestrorum.  22.  Quod  si  obtuleritis  mihi  holocautomata,  et 
munera  vestra,  non  suscipiam:  et  vota  pinguium  vestrorum  non  respi- 
ciam.^  23.  Aufer  a  me  tumultum  carminum  tuorum:  et  cantica  lyrae 
tuae  non  audiam.  24.  Et  revelabitur  quasi  aqua  Judicium,^'  etjustitia 
quasi  torrens  fortis.  25,  Numquid  hostias  et  sacrificium  obtulistis^^ 
mihi  in  deserto  quadraginta  annis,  domus  Israel?  26.  Et  portastis 
tabernaculum  Moloch^  vestro,  etimaginem  idolorum  vestrorum,^*  sidus 
Dei  vestri,  quae  fecistis  vobis.  27.  Et  migrare  vos  faciam  trans  Damas- 
cum,  dicit  Dominus,  Deus  exercituum  nomen  ejus. 

1)  HTp-  ^pf/vov  „tiagdteb."    SBa^  nun  bcr  gjro^^et  »erfünbet,  fpö  jwar  crfl  tintreten; 
allein  er  beflagt  unb  berocint  eö,  trie  Jt?cnn  cö  bereite  gefc^ebcn  n>äre.  —  2)  „ce  wirb  nic^t  me^r 

aufileben."  —  3)    nS.?'  hSj  SjSjin  *3'  «*"  SBortfpiel,  baö  \iä^  im  ^Deiitfc^cn  nic^t  mi)i 

»iebcrgcbcn  lä^t.  ®(^egg  »erfu^t  cö,  inbem  er  gibt:  „IDer  .^»aufcrt  wcrb  ju  einem  $!aufcrt, 
unb  bie  ®otteg|tätte  (Setbet)  ju  einem  ^pbcöbettc."  —  4)  5Dermutf)  gilt  für  eine  ®iftart.  Ta^ 
®ift  bringt  ben  3:ob,  roäbrenb  ba^  JRei^t  bie  2?eflimmung  bat,  i'eben  ju  bringen,  ö  tvoiüv  lig 
i'^uiq  KfüiM,  Kai  öLKaLoavvtjv  dq  yf/v  iidtjuev.  —  3)   „i^r  Uffet  bie  (^ere^tigfeit  auf  ben  ^ODcn 

ftg^en,"  b.  b.  CLäjM  \ii  ganj  gering.  —  6)  '^\^  y^^f^H  »er  lä^t  aufgellen  bie  $cr»üftung  über 

bie  ©ewattigen."  Dai  SBerbum  y^'2  bcipt  eigentlid»  „glvinjen,"  tt>ie  bas  Wcrgcnrotb  glänjt 
cbcr  bcr  lä^elnbc  23ticf  bcg  ?0?annc?.  l^ed)  unb  JRcifd)!  crtldren :  „5Wit  ^^dcbeln,"  b.  b- obnc 
Wlix^t  tann  ®ott  bcn  ®ewalt  Uebenben  in  baö  i'erbcrbcn  flürjen ;  Ps,  2,  4.  ö  (hmpr.w  aw-rpifi- 
lihv  irrl  lajw.  —  7)   „ber  »or  Oeric^t  fie  überfübrt."  —  8)  Aoyov  baiov.  —  9)  "^^TlJ^ti^.!? 

„aueicrwäblteg  ©efcfeenf,  ober  Oetreibcgcfc^enf,  cbcr  ®ctreibeabgabe."  0,$  ift  i^on  gen»a(ttbätigcr 
ober  binterliftigcr  (£rpre([ung  oon  ®efcbenfen  unb  2lbgiiben  bie  jRebe.  — 10)  oiKorq  ^ecrohg 

(JKo6o/i/jaar£.  —  11)   p**!!«?  ^"iV  "^^^   ^Berfolger  be^   @ercd)ten  •/'    Karajra-ovvTeg  Skaiov.  — 

12)  /M/ißävovTeq  äUayfiara.  —  13)  hKÄivovTEq.  —  14)  Zk  LXX  betra*tcn  bicfe  SBcrte 

alä    angeführte    3iebe   bea   2>0lfeÖ  unb  geben;  fiefitaijKaiitv  rä  irov?/pä  Kai  yya-i/aaper  rä  Ka/.ä.  — 

13)  „bie  Älagefdnger;"  Jer,  9,  17  ;  Matth.  9,  23.  —  16)  2Do  man  fonil  nur  ^reubenlicber 
bort,  nnrb  man  nur  ^^(age  unb  Jammer  i>crncbmen.  kv  näoaig  örfo^f  KOTrtroc  —  17)  weil  icö 
l^rafenb  unt  beimfucbenb  burcö  eure  WUttt  gebe."  —  18)  Ter  3;ag  bee  Jpcrrn  ijl  ^er  Xag,  ba 
bie  f^ericbte  be^  ^errn  Io^bred)en.  riefe«  Z'cnyc^  fpctten  (Sinige,  raie  au^  Is.  2S,  10  bcrt^orgcbt 
unb  fagte:  Manda,  remanda;  exspecta,  reexspecta.  Slnfere  aber  baditcn  an  bie  glürflicbe 
B«it,  b'ie  bem  (2trafgerid)tc  folgen  würbe;  ober  meinten  im  (iJefüblc  bcr  ^2elbftgcrcd)tigfeit,  ba« 
(^•eric^t  (SJotteei  werbe  ni^t  über  fte,  fonbern  nur  über  ibrc  gcinbe  ergeben,"  Ez.  30,  3;  Joel 
2,  10;  3,15.-19)  5>?ag  ftc^  (Einer  binwenben,  wobin  er  will,  überall  wirb  ibn  Seib  unb 
2Ö£^  in  empfang  nehmen.    SEropologifc^  crflärenb  fagt  J^ieron^mu« :  Diabolus  est  leo,  ursus, 


640  ©er  ^rop^et  5(moS.  5, 19—26.  Slnht.  19— M.  I 

coluber:    leo  in  hac  vita,  ursus  in  morte,  coluber  in  gehenna.  — 20)  „auf  bie 'Danfopfet 

eureö  5!J?afl»te^eö  fc^aue  i($  ni($t;"  Kai  auTt/piovg  kmipavetag  vfiüv  ovk  knißkiipo/uai.  —  21)  'Diefe 
SBorte  fcben  bie  älteren  2tu6leger  mit  ben  LXX  unb  bem  e^atbäcr  aU  2{nfünbigun(?  ber 
.^rafenben  ©erec^tigfcit,  bie  neueren  aber  mit  9?atabluö,  2lria6  u.  2(.  al6  Warnung  jur  ^anb- 
labung  ber  Oierec^tigleit  an.  —  22)  9?ad)  ^ieron»mu6,  (£brt)foftomuö,  23eba,  Stupertuö  u.  21. 
will  ©Ott  bicmit  fagen:  „Sfer  babt  mir  nur  Dpfer  gebracht  in  ber  SBüfte,  tueit  eu^  Wofe3 
gezwungen  f)at,  nidjt  aber  freiwißig."  ^hxdj  ben  9labbinen  aber,  nacf)  2?atablu6,  St)ranu^  unb 
Sfriaö  fagt  ®ott  cinfa*  unb  gerabcju,  ia^  ibm  Ssraet  in  ber  ganzen  SBanberfci^aft  bur(ft  bie 
SBüjie  niemals  ober  bocb  nur  |)ö(^jl  feiten  gco))fcrt  babe.  2?ie  crjle  ?0?einung  bürfte  bie  riebtigere 
fein,  jebod)  in  (Etwaa  mobificirt  werben,  wie  eei  SlQioIi  tbut,  wenn  er  fagt:  „ß3ott  jtcttt  in  Stbrebe, 
iafs  bie  Seiraeliten  in  ber  SBüfte  ibm  geopfert  ^aben  (obwobi  biefeö  bod)  gefcbeben),  weit  fte  bie 
wa^re  ©efinnung  ni($t  babei  Ratten  unb  auA  ben  (Sotten  D^^fer  brad)ten."  —  23)  DJlNt^.Jll 

Dp370  n^Dp  rii^  'M'f>  ^^^  trüget  bag  ffianberjelt  eure^  ^önig^."    5}?an  fönnte  biefed 

SBort  auf  ben  wabren  Äönig,  auf  Oott  nämlid)  beuten,  neben  welchem  bie  S^^racliten  im  ©e'^ci- 
mcn  auc^  ba^  23ilb  beö  falf^en  mit  ftd)  trugen.    Snbejfen  beutet  man  eö  gemeinen  aU  auf  bert 

fatfd)en  bcaügtid).  —  24)  D^^öSv  fl''?  HNV    3)cr  S^albäer,  ©^mmac^u^,  Slquila,  ©d)ol5 

u.  9t.  überfe^ent  „Äijun,  euer  ©ö^enbitb."  fücibhi  J)auib,  ^^agnini,  33atabtuö:  „unb  ben 
^uc^en  eurer  '63ö^cn."    3:^eobütion  ä/nai'puacv,  bie  S^utg.  nimmt  kijun  al6  ©attung^namen, 

abgeleitet  ^OU  kun.      Kai  tö  äarpov  tov  -^eov  i'jiüv  'Paupav^  rarg  tvttovq  ahrüv  kwon/üaTE  tavTolQ.  — 

Der  ®j)rcr  nennt  e^  ebenfaQö  sidus.  !D?ebrcre  bcbr.  Srftärer  battcn  eö  für  ben  ©aturn  unb 
infofern  ibentifd)  mit  Wolo*.  „(£^  war  ein  ©onncnibot,  fagt  ©diolj,  ba^  mit  einem  Äatb^-  \ 
fopfe.  Den  an  ber  ©tirne  ein  glänjcnber  (etcin  fd)mürfte,  in-^befonberc  au^  bei  ben  Steg^ptiern 
bargefleüt  würbe  unb  ben  9?amen  9)fotod)  ober  53?eted)  (Äonig)  ert)idt,  weit  bie  (äonne  atd 
Äönig  beö  .^immelö  erfi^eint."  Daö  5IDort  'Vai(;>äv,  'Pefjipav  {|t  äg»ptifct)en  (toptifd)en)  Urfprungg 
unb  bebeutet  „Sinwo^ner  beö  ^immeti^."  ifflcin  i>eret)rte  ben  ®aturn  (5)?olO($,  &{cmbban, 
Äijun)  al6  jerftörenbes  ^'*rincip,  unb  brai^te  i^m  be^^alb  2)Jenfc^cnopfcr ;  Lev.  18,  21;  Deut. 
12,  31;  III.  Reg.  11,7;  IV,  16,  3. 


Caput  VI. 

1.  Vae  qui  opulenti  estis  in  Sion,^  et  confiditis^  in  monte  Samariae: 
optimates  capita  populorum,^  ingredientes  pompatice  domum  Israel.* 
2.  Transite  in  Chalane,^  et  videte,  et  ite  inde  in  Emath  magnam:*'  et 
descendite  in  Geth  Palaestinorum,  et  ad  optima  quaeque  regna  liorum:' 
si  latior  terminus  eorum  termino  vestro  est.  3.  Qui  separati  estis  in  diera 
nmlum:^  et  appropinquatis  solio  iniquitatis.^  4.  Qui  dormitis  in  lectis 
eburneis,'"  et  lascivitis  in  stratis  vestris:"  qui  comeditis  agnum  de  grege/* 
et  vitulos  de  medio  armenti.  5.  Qui  canitis  ad  vocem  psalterii:^^  sicut 
David  putaverunt  se  habere  vasa  cantici.'^  6.  Bibentes  vinum  in  phialis'^ 
et  optimo  unguento  delibuti : '"  et  nihil  patiebantur  super  contritione 
Joseph.  ^^  7.  Quapropter  nunc  migrabunt  in  capite  transmigrantium:^^ 
et  auferetur  factio  lascivientium.'^  8.  Juravit  Dominus  Deus  in  anima 
sua,  dicit  Dominus  Deus  exercituum:  Detestor  ego  superbiam  Jacob, ^"^  et 
domos  ejus^^  odi,  et  tradam^^  civitatem  cum  habitatoribus  suis.  9.  Qu  od 
si  reliqui  fuerint  decem  viri  in  domo  una,  et  ipsi  morientur.  10.  Et  tollet 
eum'^  propinquus  suus,  et  comburet  eum,^^  ut  efferat  ossa  de  domo:  et 
dicet  ei,  qui  in  penetralibus  domus  est:  Numquid  adhuc  est  penes  te? 
11.  Et  respondebit:  Finis  est.^  Et  dicet  ei:  Tace,  et  non  recorderis 
nominis  Domini. ^^  12.  Quia  ecce  Dominus  mandabit,^  et  percutiet 
domum  majorem  ruinis,  et  domum  minorem  scissionibus.  13.  Numquid 
currere  queunt  in  petris  equi,^^  aut  arari  potest  in  bubalis,  quoniam 
convertistis  in  amaritudinem  Judicium,  et  fructum  justitiae  in  absin- 


Der  5)rop^et  2lmo^.  6,  1—15.  2lnm.  1—29.  Wl 

thium?  14.  Quia  laetamini  in  nihilo:  qui  clicitis:  Numquid  non  in 
fortitudine  npstra  assumpsimus  nobis  coniua?  15.  Ecce  enim  suscitabo 
super  vos  domus  Israel,  dicit  Dominus  Dens  exercituum,  gontem:  et 
conteret  vos  ab  introitu  Emath,^^  usque  ad  torrentem  deserti. 

l)  II^'V?  0*^-3XCi'n  -/t'C"  Ucbcrmütl)i3cn  unb  ©orglofcn  in  ®ion;"  ring  i^ovdevovai  ii6v. 

2)   „unb  ben  Unbefümmertcn."  —  3)   D^UH  n'C'NI  'DpJ  .M)^  Gblcn  bc6  Grfllini}^  bcr 

9?ation;"  ä7Ttri>v})/aav  äpx'i?  h^vibv.  —  -'i)  „^ic  i[n-  mit  finwi?  c\nbnc[cbt  im  J&aufe  ^f^r^ifl^» 
ober  in  ^a?  ^au^  (bic  2?olfercr|'ammIuni^)  Of^i'^i»-'*?-"  >?'cl'v.  „unb  i"  ibncn  (^u  jrcUtcn)  fommt 
baci  ^-^viiu^  ScTacl,"  b.  f).  ju  »cld^cn  allciJi^oIf  fommt,  um  ibnen  ju  lnll^i;1cn  unb  fi*  in>n  itMicn 
rci^icrcn  ]n  laJTen.  Kai  üqfi'/dov  ar-ol  ohog  mv  'lapai/?..  —  ä)  wal>rfdHinlut  bie  ^taM  Mtcil  = 
}?Kon  vim  S^tijvi^,  eelcucta  pci^enübcr;  Is.  10,9.  6täß>/TE  TTiivTfx.  Ter 'JProvbct  fovbert  biefe 
6)rcf;cn  bc^ 'jHeid)c^  auf,  fuV  umuifcbni,  ob  bic  Stäbtc  Slmlanc,  Smatb,  (S5ctb  övöjjcr  unb 
xtiAiix  wann,  ale  3crufalcm  unb  ^»imaria,  unb  madU  ilmcn  ^amit  bcn  U>ovnnirf  tcr  Unranf= 
barfeit.  —  6)  ^auptfiabt  bc^  9ieidH-j  ßmatb  in  Morien,  ftnätcv  Spipbania  i^cnannt,  am  Cvcntc?. 
ek  'Ejua-paßi^a.  —  7)  ^cbr.  „finb  fic  (riefe  Stäbtc  nämli*)  bcffcr  a\^  biefe  j)lcicbc  (3uba  unb 
Söracl)?"  —  8)   D^'lJpn  'Mi  tbr  fcvnct  (ferne  glaubet)  ben  fdUimmen  2ag;"  oi  tpxouevoc 

tif  y/iitpav  KfiKf/v.  —  9)  -^icbr,  „unb  ibr  fübret  bcrbei  ben  Si^  be^  Unredne^,"  b.  b.  bcfrcunbet 
eud)  bcfio  mebr  mit  ©cwalt,  UnrcdU  unb  Unterbrüehing.  ol  h/yii^ovrec  kcu  '«ixiTVTöfitvnt  aaßßäruv 
V'fwSfJv.  9fad)  Jpiercnpmuij,  ^luguftinuj;,  Viuanus  u.  21.  „ibr  rufet  bamit  nur  berbei  bie  .^err» 
[dbaft  bcr  SliJnrier."  —  10)  Xer  gcwöbnlid^e  3>?i"iiclit  fd)licf  nur  auf  einem  einfadnnt  Sei^ric^ 
ober  ^cc'f^H ;  bcr  iM>rncI)me  ^atte  ein  3?cttijcileII,  baci  mit  Glfenbein  ocrjiert  war.  — 11 )  D*n"lD1 

DHC^")^"^^  '/""^  ftn^  f)ingc)lredt  auf  eure  23etten."    ^ieron^muö,  3;^eoborct,  Stuguflinuä, 

Jpranu^,  93atablu3  unb  9-^agnini  t^erbinben  bamit  aui^  ben  3?egriff  bcr  3u*tIofigfcit  unb  rs3cil- 
beit.  Slabbi  Tai^ib,  Stria?,  a  (£aflro  tu^r|lcben  eg  nur  üon  2uru^,  Ueberflu^  unb  2Beid)(icbfeit. 
S;;cr  Sbvilbäer  bat:  „unb  fie  vcrfenfen  fid)  in  ibren  3?etten;"  kuI  naraaTTaTa/.üv-eg  tTzi  raiq 
c-puuvaiq  aiiTüv.  — 12)  DHID  „Lämmer,  fette  Lämmer,"  nai^  bem  ^prer  „gemäjlcte  Lämmer." 

•     T 

kadioirreQ  ipi(povq  kK  tzoi/xviuv.  T.\\&  tägücbc  |}(eifd)effcn  galt  für  einen  ?uru!?.  Xaö  ^^(eifd)  ber 
Cammcr  aber  unb  ber  gemiifieten  äalbcr  galt  aie  Sederbiffen  felbft  für  icläti,  bic  nie  einen 
J^unger  batten.  —  13)  „bie  ibr  finget  jum  Älange  bcr  .^arfc."  3Ba^  bie  frommen  i'orfabren 
jum  Sobc  (53ottC'5  traten,  bas  tbut  i^r  nun  ju  eurer  Untcrbaltung.    ol  l-TTiKpaTovvTtc  (Hieron. 

iTTiKpoTovvreg)    -rrpü^    ri/v   (puvyv  töjv  öpynvuv.  —  1-4)   (gic  UHlbUtCU,  C?  bCttt  Xat»ib  nadl^UabmcU. 

2tllein  Xaoib  fang  5um  2obe  ®otte^  mit  ber  ^arfe,  nid)t  ^u  eitlem  £brenfi&el  bei  53iab(5citen. 
<I»f  ecrr/Kora  'tAuyiaav-o  Kai  oi'x  üc  oeijovra.  (Sie  UHibutcn,  bajj  cji  immer  fo  fortbaucrc  unb 
nid)t  binfviüig  porübergebe).  2Baä  inbcffcn  bier  ber  ^-''^^p^ct  nod)  aU  un^iemlidicn  l'uvuc  rügt, 
ging  fpäter  in  adgemeinc  Sitte  unb  ßkwof^nbeit  über,  unb  batte  nid^tö  Sabeln^wcrtbee;  an  fic^, 
benn  ni*t  etit?a  bie  i'ieber  unnttlid)  nvircn;  P.s.  68,  13;  Is.  5,  11.  — _13)  Sic  trinfen  ben 
SDein  nic^t  mäjjig  in  3?cct)ern,  fonbcrn  übcrmäfng  in  Sd)aatcn"  (Scbü||cln).    ol  irivovre^  ruf 

(hv'/.iauEvov   olvov.  —  16)   Kai  rä  rrpüra  fivpa  xpiöf'^roi.  —  17)   „UUb  tümmcrtcn  fid)  ^JidltC*  Um 

ben  i^erfaß  ^ofepb»;"  f.  5,  6.  —  18)  Statt  an  ber  Spi^e  einc^  g(ücflid)cn  unb  in  ISoblftanb 
lebenben  aßolfee;  ju  ftebcn,  fotfen  fie  nun  an  ber  Spi^e  bcr  in  bai^  (£ril  aBanbernbcn  fi*  feben. 

rJid  Tovro  vvv  alxuä^M'oi  iaovTai  Ott'  üpxVQ  övvaaröw.  —  19)  D^n")D  nf^Q  "HDI  /»UUb  mit 
bem   5ubel   bcr    Sd)»ctgcr  !^at  CSi  ein  Snbe;"  Kai  i^ap-dyaerai  xpefteTurfiöc  Ittttuv  t^  'E<ppaifi.  — 

20)  b.  b.  ba^  Sanb  Sbanaan,  auf  ivclc^cö  Safob  fo  gro§  tbut;  f.  1,2;  Ps.  46,  5.  — 

21)  V^jO'^^<  „unb  feine  ^Vläfle."  rag  x<^pai  ahrov.  —  22)  Kai  kiapü.  —  23)  b.  ^.  (Einen 
biefer  legten  3e^n.  —  24)  lö^DOl  ^/Unb  fein  93erbrenncr."    Xer  Sßerwanbte  ijt  juglcic^  ber 

:  IT    :  _  .  ^ 

SSerbrcnncr,  b.  b«  ber  Jeicfeenbeftatter.  Kai  A^-ipovrai  oi  oIkeIol  üvtüv  kcI  Trapaßiüvrai  tov  t^ivh/Kai 
rä  barä  ahrön'  ek  tov  oIkov.  —  23)  „CO  t|t  deiner  mcbr  ba;"  ol'K  ETI.  —  26)  K?  *3  DH 
nin^  Dtr^  T3tnS  „<2tifl!   e«  t)ilft  9?id)t?>  mebr,  beg  9?amcnä  ©otteg  ju  gcbcnfen"  (ju 

beten),  b.  t.  um  ncc^  länger  am  Scben  ju  bleiben.  SDir  muffen  ade  fierben  in  bicfcj  3cit  ber 
.&eimfudiung.  dya  kvEKa  tov  pij  öi'ofMGai  rö  üvo/xa  Kvpiov.  —  27)  „bcr  Jpcrr  beficblt  unb  fdUcigt . ." 
Sm  J&cbr.  tfl  ba?  ^^articipium,  b.  i.  ^^räfenö.  —  28)  So  wenig  man  ^clfcnfpiiK"  mit  J^ioffcn 
überfe^en  ober  mit  Cd)fen  ppügen  fann,  fo  wenig  (äf;t  ftc^  9lecbt  in  Unret^t  pcrfcbren,  obne  rajj 

man  barau^  3?erberben  ftd)  bereitet,   eI  fii6^ovrac  kv  TZETpatgl-rroi,  eI  ■Kapactuuljaorrai  ev  x^if/Einig; 

29)  „ijom  ni>rf(iÄcn  Smatb  an  big  ^um  fübtid)en  2?a(^  ber  SBüfte,"  (Sarit^  ober  2trnon).  tov 

fiTj  iiOE'/^'ÖElv  eif  Ai/xäd^  Kai  (Jf  tov  ;);ei/iäppoii  tüv  övc/iüv. 


642  J)er  5)rop^ft  Slmo^.  7,  1.   2lnm.  1—3. 

Caput  VII. 

1.  Haec  ostendit  mihi  Dominus  Deus:^  et  ecce  fictor  locustae^  in 
j)rincipio  germinantium  serotini  imbris,^  et  ecce  serotinus  post  tonsionem 
regis.  2.  Et  factum  est:  cum  consummasset*  comedere  herbam  terrae, 
dixi:  Domine  Dens  propitius  esto,  obsecro:  quis  suscitabit  Jacob,  c[uia 
parvulus  est?  3.  Misertus  est  Dominus^  super  hoc:  Non  erit,  dixit 
Dominus.  4.  Haec  ostendit  mihi  Dominus  Dens:  et  ecce  vocabat  Judi- 
cium ad  ignem*'  Dominus  Deus:  et  devoravit  abyssum  multam/  et 
comedit  simul  partem.*  5.  Et  dixi:  Domine  Deus  quiesce,  obsecro: 
quis  suscitabit  Jacob,  quia  parvulus  est?  6.  Misertus  est  Dominus^ 
super  hoc :  Sed  et  istud  non  erit,  dixit  Dominus  Deus.  7.  Haec  ostendit 
mihi  Dominus:  et  ecce  Dominus  stans  super  murum  litum,'"  et  in  manu 
ejus  trulla  caementarii.'^  8.  Et  dixit  Dominus  ad  me:  Quid  tu  vides 
Amos?  Et  dixi:  Trullam  caementarii.  Et  dixit  Dominus:  Ecce  ego 
ponam  trullam  in  medio  populi  mei  Israel:  non  adjiciam  ultra  superin- 
ducere  eum.^^  9.  Et  demolientur  excelsa  idoli,^^  et  sanctificationes 
Israel'*  desolabuntur:  et  consurgam  super  domum  Jeroboam  ingladio.'*' 
10.  Et  misit  Amasias'®  sacerdos  Bethel  ad  Jeroboam  regem  Israel, 
dicens:  Rebellavit  contra  te  Amos  in  medio  domus  Israel:  non  poterit 
terra  sustinere  universos  sermones  ejus.^'^  11.  Haec  enim  dicit  Amos: 
In  gladio  morietur  Jeroboam,  et  Israel  captivus  migrabit  de  terra  sua: 
12.  Et  dixit  Amasias  ad  Amos:'*  Qui  vides,  gradere,'^  fuge  in  terram 
Juda:  et  comede  ibi  panem,-*^  et  prophetabis  ibi.  13.  Et  in  Bethel  non 
adjicies  ultra  ut  prophetes:  quia  sanctificatio  regis  est,  et  domus  regni 
est.  14.  Responditque  Arnos,  et  dixit  ad  Amasiam:  Non  sum  propheta,^' 
et  non  sum  filius  prophetae:  sed  armentarius  ego  sum  vellicans  syco- 
raoros.^^  15.  Et  tulit  me  Dominus  cum  sequerer  gregem:  et  dixit 
Dominus  ad  me:  Vade  propheta  ad  populum  meum  Israel.  16.  Et  nunc 
audi  verbum  Domini:  Tu  dicis:  Non  prophetabis  super  Israel,  et  non 
Stillabis  super  domum  idoli.^  17.  Propter  hoc  haec  dicit  Dominus: 
Uxor  tua  in  civitate  fornicabitur:^*  et  filii  tui,  et  filiae  tuae  in  gladio 
cadent,  et  humus  tua  funiculo  metietur:^  et  tu  in  terra  polluta  morieris, 
et  Israel  captivus  migrabit  de  terra  sua. 

1)  „i^oli^enbes  finb  bie  iBitber,  bie  ber  ^err  micfc  fc^auen  Iie§,  bie  3?ttbcr  ber  Strafgeridite 
über  S^racl."  —  2)  X)a^  Sinbetport  et  i|l  t>ier  alö  'JMcpna^mu^  ju  betrauten,  unb  fictor  aU 
Ucberfc^ung  beä  ^ebr.  ^-^irticiptum«.    „®icb  ba,  er  bilbet  ^eufi^redcn  am  Stnpnge  beö  auf- 

fproffcnbcn  Spatgrafeö,"  tTp'^'  ^-  ^-  ^^  5)?onat  5i??ai.  Kai  löov  kTriyov?)  ÜKpiSuv  kpxofiivr;  ku'dtvf/. 

3)  ^ebr.  „unb  ftcb,  ba^  Spvät^rag  nacft  bcm  5)?ä6en  beö  Äonig^."  Diefcr  gefürjte  ©a^  leibet 
trobl  feine  anbcre  Xeutunij,  aU  »elrf)c  ibm  gemcinbin  bie  2(ue(eger  geben:  „®enn  ber  Äontg 
fein  ®ra?  (für  feine  JReitcrci)  gefammelt  bat  (im  5(pri()  unD  nun  im  Wai  ber  Spätn?u($d  (ba« 
cyrumet)  fommt,  fo  lüerben  bie  .§eufd)recfen  einfallen."  ^lJiit  V'i^ranu«,  9?atablu^  unb  3Iria« 
ncbmeu  bier  bie  9?eueren  ba^  '-i^i(c>  aU  geltenb  !?cn  nMrfUcben  ^eufcbrecfen,  »äbrenb  »obl  mit 
mebr  r^runb  Jpicronnmuji,  l^becboret,  Sitemigiu^,  9tupertuei,  ^aiimp,  ricnjitluö  u.  31.  c?  auf  ben 
(Einfall  ber  ^dtnricr  beuten.  J5iercnt)mug  überfe^t:  Ecce  post  serotinum  tonsor  regis  unb  er» 
tlart  fc :  Ostendit  Dominus  Sennacherib  regem  Assyriorum  cum  infinita  exercitus  multitu- 
dine  instar  locustae  uni versa  tondentis  esse  venturum  in  principio  imbris  serotini,  quando 
cuncta  virent  et  cunctarum  rerum  abundantiam  pollicentur.  Has  autem  locustas,  quae 
primo  vere  volitabant,  bruchus  innuraerabilis  sequebatur,  qui  veniebat  post  imbrem  seroti- 
num et  appellabatur  tonsor  vel  tonsura  regis,  eo  quod  universa  vastaverit.  Hunc  tonsorem 
Isaias  7,  20  acutam  novaculam  vocat,  et  statim  explicat  vocatque  regem  Assyriorum.  (£r 
»erftebt  bemnacfe  unter  ber  locusta  ben  Sennacherib,  unb  unter  bruchus  ben  OJabu^oboncfor, 
tpä^renb  ülupertue  unb  JRtbera  unter  erfterer  ben  Salmanajfar,  unb  unter  le^terem  ben  <©en* 


2)er  ^rop^et  2lmoi?.  7,  1—17.  iJlnm.  3—24.  643 

na^frit»  ttcr|tc(>cn.  Sornctiu^  a  ?a^jibe  HU  bie  X^fiitunji  auf  bic  tefagten  Äönige  für  unfiatt^aft, 
ba  ja  bcr  ^^Topl^ct  fclbfl  vttfOiilciit  fagt,  er  (mbe  tnxd)  fein  (^^U-bet  bicfe?  Strafgeridu  al^1c>x'cn^ct. 
®r  glaubt  babcr,  e?  fei  wm  t£-iufa((e  ^eiJ  Mönig?  'iPbu!  t'ic  ^^{ebc,  jvelAcr  fict)  nacf)  IV.  Kfir.  15, 
20  mit  einem  Ivibut  ihmi  taufenr  inlenten  abr^^^en  lief;.  k<i'i  'k^o'v  ßfjovx"c  «'f  I'*^/  ö  .:(r((7//.MV. 
4)  (Xorncliuö  a  ^«iapife  unb  auit  Vocb  unf  l'Kcifitl  ncbmen  bier  an,  consuuiasset  bcbcute  foinct 
ülis  cousumaro  coei)isset,  fo  taf;  alfo  fie  Strafe  noit  ^ur  rediten  3t't  abge>renbct  werben  avirc. 
Scbcl^  u.  •?(.  \>erftebcu  eji  ihmi  ber  unrflid)  iH>(lcnbeten  t>erbccrung  bce  VauDe?  t>urd)  bic  ^cu- 
f*redcn  unb  beuten  ba-?  barauffolgenbe  (^k-bet  re><  'iPropbeten  an^  fic  Jutunft,  ber  "JM'opbct  babe 
nämlid)  geflebt,  tai;  biefe  Strafe  niebt  nnefer  eintreffen  nuntte.  (£ö  ift  fd)ircr,  bicfe  leidere  "Jtus- 
icgung  ju  billigen.  5((Iioli  fd^lägt  bier  einen  glücfliduni  Wittchrcg  ein  unb  läfu  ben  'iPropbcten 
im  '^ilbe  bic  volle  inn-beerung  ^uM-aeK^  burd)  bic  .^eufdn-erfen  fcben,  aber  barin  tie  näd)|1e  beopr- 
ftcbcnbc  l^ernniftung  5^i"Ji-'li>  burd>  Me  aui?n\trtigcn  gctnbc  erfenncn.  X-abur*  i^cranlaf;t  babe 
er  Ö3ett  gebeten,  er  mi.^c^te  biefc  Strafe  abwenden,  unb  (iiott  t)abc  il)n  erhört  unb  bae  ^vO-Jbrcd>cn 
feinet  ©eridne>?  für  bicfnnal  nod)  fuc^vcnbirt.  —  3)  f^eravot/cnv  Kiipie  kivl  nv-u.  —  6)  K"ip 

^ym  Ji*N3  y^^  >'^^  rief  bcr  ^crr  3um  Strafgeridbt  in  ^5eucr;"  mnAeae  H/v  diKfiv  fvüvpl 

Kvptog.  ^la&i  V'oranu^  unb  2>atabhif  iit  unter  bicfem  5^eucr  tt'irflid^c^  J^cucr  ju  »erficbcn;  na^ 
21nbcrcn,  mit  bcnen  Ci^  aud>  Vint  unb  r>{eifd>l  baltcn,  fcngcnbc  Sonnenglut;  nad)  'Jlria?  bic  'Jcft; 
na*  ben  meiften  Stu^legcrn,  namcntlid)  ^icront^mu?,  j)h:ijcrtu^,  .^ugo,  2tttioli,  Tcrcfcr  i>cr« 
ijeerenbe  Äriege-,  f.  1,  4.  ^icroni>muö  ben!t  ficfc  bic  Äricgei=43crbccrung,  bie  t>urd)  "J^abucbo* 
bcnofor  fam;"  Sorneliu?  a  !^api^c  aber  bic  burd)  Jiglatpilefar,  ba  ja  nur  biefer  letzteren  5ur 
reduen  3cit  nod)  Sinbalt  gctban  nnirb  auf  bic  gürbittc  bcö  ^3-^rcpbcten,  bie  crfterc  aber  vncl 
fpätcr  eintraf,  ba  bcr  'J.Vopbet  längil  gcilorbcn  n>ar.  —  7)  2)cr  „tiefe  2(bgrunb"  bilcct  ben 

©egcnfal  ju  bcm  barauffolgcnbcn  partem,  p^fl  unb  bcbcutct  „5J?eer:"  „Za^  %emx  frav5J?eer 
unb  Sanb,"  b.  ^.  co  n?ar  bie  äu§cr|lc  2>crbccrung.  —  8)  nai  Karkcitaye  rijv  fiiipida  Kvpiov.  — 

9)  fieTav6r/(Tov  Kvpie  ert  tovtg).  —  10)  „auf  cincr  bcworfcnen  (angejtric^enen)  ^antx;"  *^^ 

TI^J^  ntSln  -/«luf  einer  fenfrcd)tcn  9)?aucr,"  tt?örtli(^:  „auf  cincr  9}?aucr  beg  ißlcieä"  (SIei= 

gewicbt^,  Senfbleic^).  (tti  rsixov^  ä^a/iavrlvov.  —  II)  ^ebr.  nncbcr  anak ;  liKKnrnuar.  Tni 
SBort  trulla  „■O^^aucrfeßc"  ber  2?ulg.  bürfte  t)ier  xoo^i  aU  irrige  Ucbcrfcgiung  bctrad)tet  »rcrbcn. 
£er  Sinn  ifl:  (£ö  foll  nun  eine  genaue  2(bmeiJung  unb  Untcrfud)un3  bes  rcligiijfcn  unb  rtttücf)cn 

3uflanbca  S^ractö  i^crgcncmmcn  werben.  —  12)  i^  '^'2^_  „uid)t  fürbcr  Witt  ic^  i^m  »orüber» 
gcf)en,"  b.  ^.  ibm  nacbfeben  unb  ijer^ci()en.  ovae-t  jiti Kpoc-dü rov  irapeWeiv ah-öv.  — 13)  nl03 

T 

pnti^^  »bie  ^iJbcn  Su^kifö/  ßbcr  bic  ^obcn  bc^  Saiienö."   Sc^clj  bcmerft:  „3Babrfd)einlic^  h^t 

Simci^  ftatt  bc3  pr  5ße^eid)nung  bci^  i^olfeö  3öracl  gew5bn(id)ercn  3«fob,  S^racl  u.  f.  n>.  bier 
jld)  bcö  fficrtce  3Kiiif  ^iu^  JRüdfiAt  auf  bie  23ebcutung  biefe^SBorteö  „er  lad)t"  bcbient  unb 
trollte  baburd)  junädi|l  ben  Sf^iif,  bicfen  gemeinfd)aftfid)en  i^tammuater  ber  3^raclitcn  unb 
Gbomiter,  bann  aber  audi,  wie  bie  alten  (Jrflärcr  cö  gcfafjt  baben,  ba3  Ücidicrlid^c  beö  (i3o&cn== 
bienfte?  be3eid)nen."  f o*  unb  JRcifd)!  fcrfieben  bier  unter  3Ki<-if  ba^  9tei(^  3uba  im  rs^egenfaße 
ju  S^raet.  /3w/zot  tov  yi/M-nq.  —  14)  „bie  .ipeiligtbümcr  (^ö^cnftdtten)  ^^x<xdi\"  al  T^'/xmi 
Tov  'lapaf/X.  — 13)  (Sd)on  B'itb^iria?,  bcr  "Sobn  ^fr^^oiimö  II.,  fiel  unter  fem  (Sd)wcrte 
«Seflum^,  unb  bamit  featte  bie  ^errfc^aft  biefer  «Familie  ein  Snbc  IV.  Reg.  15,  10.  — 
16)  Slmafiaei  war  ^''riefter  beei  golbenen  italbeö  ju  i^etbcl  unb  fürchtete  auei  ben  Sieben  Slmc* 
großen  Sdiaben  für  ben  SultuS  beffelben.  —  17)  SolAe  9teben  fönnen  bie '^cutc  niAt  boren, 
ebne  Slnlap  ^ur  Smpi^rung  gegen  baö  föniglidH'  Jpauö  tat^on  ju  ncbmen.  —  18)  3(ma|iag 
fd)eint  bei  ^en^boam  wenig  '"yebör  gefunbcn  ^u  baben.  (£r  gab  il)m  wabrfcfceinlid)  jur  3lntwort: 
„?)?a^e  mit  ibm,  x^ai  bu  willjl."  —  19)  Xcr  Äalbepfaffc  jiebt  jcgt  feine  3aiten  auf  unb  rebet 
fd^mcic^elnb  3u  2lmo?,  er  mi.>ge  fein  boi)ci  2(mt  ald  Äc()cr  unb  3>r">P^ct  (]5otte5  an  einem  Orte 
aueüben,  wo  e^  ibm  (Stwas  eintrage;  nic^t  am  frcmben  Orte,  wo  man  einen  anbercn  Sultug 
treibe  unb  ibm  fein  rsjebör  geben  fönne.  —  20)_„bort  magfl  bu  bid)  gütlich  Uvibren;"  nai  i«« 
Kara3iov.  —  21)  3c^  bin  Weber  ©obn,  noc^  ^dniter  eine«;  ^3-''i"'-U''beten,  nocfc  betra(^tc  ic^  bag 
9)ropbetcn»3lmt  als  meinen  orbinären  ^cruf.  55?aei  id)  jc^t  tt)uc  unb  al6  ^^ropbet  fpred)e,  tbue 
unb  fpred)e  id?  in  aufjerorbcntlic^cm  '-Berufe  unb  auf  fpcciettcn  2?efebl  ©ottcei.  ovk  f/^nfi'  TypoöTj-rng 
kyü.  —  22)  T)er  (Ji>'.^tomorenbaum  trvigt  baö  ganje  5abr  ^rud)t,  bic  aber  nur  bcr  ärmeren 
klaffe  jur  9?abrung  bient.  Sr  wdd)tl  in  ^J^alaftina  unb  Slcgt^pten  wilb,  bic  ?5rud)t  bat  einen 
etwaö  wiberlid)en  ^cigefc^mad  ocn  ©üpigfcit  unl>  gleid)t  in^®e)talt  ber  ^cigc.  —  23)  <&ebr. 
„über  Sfaafö  ^au^;"  oh  jifj  öx'^ayt^y'io^jQ  ctvI  töv  oIkov 'iaK6ß. — 24)  ^ieronJ)niu^  fagt  con 

£  e  *  n  e  r :  ^.  Schrift.  91.  Z,  lU.  41 


644        l^tv  ^vopf^it  %moi.  1,  17.  ?lnm.  24—25.  8,  1—7.  3lnm.  1—10. 

bcm  S^emanne  ^atäftina'^:   Maritus  libentius  audit  uxorem  interfici,  quam  pollui.    Die 

©trafen,  bte  ^ier  t»er  ^■''rPtbet  bem  Stmafta^  antünbigt,  jvaren  bic  ärf^ften,  bic  einen  3^>"aeUten 
treffen  fonntcn.  —  2o)  bilbliÄcr  Stuebrucf  für:  „bein  ^iefijjt^um  n)irb  unter  bie  geinbe  r»er» 
t^eilt  werben;"  Jos.  17,  5. 


1 


Caput  VIII. 

1.  Haec  ostendit  mihi  Dominus  Deus:  et  ecce  unciims  pomorum.* 
2.  Et  dixit:  Quid  tu  vides  Arnos?  Et  dixi:  Uncinum  pomoium.  Et  dixit 
Dominus  ad  me:  Venit  finis  super  populum  meum  Israel:  non  adjiciam 
ultra  ut  pertranseam  eum.^  3.  Et  stridebunt  cardines  templi^  in  die 
illa,  dicit  Dominus  Deus:  multi  morientur:  in  omni  ioco  projicietur 
Silentium.*  4.  Audite  hoc  qui  conteritis  pauperem,^  et  deficere  facitis 
egenos  terrae,  5.  dicentes:  Quando  transibit  mensis/  et  venundabimus 
merces:  et  sabbatum,  et  aperieraus  frumentum:^  ut  imminuamus  men- 
suram,^  et  augeamus  siclum,  et  supponamus  stateras  dolosas,  6.  ut 
possideamus  in  argento  egenos  et  pauperes  pro  calceamentis,  et  quisqui- 
lias  frumenti  vendamus?^  7.  Juravit  Dominus  in  superbiam  Jacob:'" 
Si  oblitus  fuero  usque  ad  finem  omnia  opera  eorum."  8.  Numquid 
super  isto  non  commovebitur  terra,  et  lugebit  omnis  habitator  ejus:  et 
ascendet  quasi  fluvius  uni versus, '^  et  ejicietur,'^  et  defluet  quasi  rivus 
Aegypti?'*  9.  Et  erit  in  die  illa,  dicit  Dominus  Deus:  occidet  sol  in 
meridie,'*  et  tenebrescere  faciam  terram  in  die  luminis:  10.  et  conver- 
tam  festivitates  vestras  in  luctum:  et  omnia  cantica  vestra  in  planctum: 
et  inducam  super  omne  dorsum  vestrum  saccum,  et  super  omne  caput 
calvitium:  et  ponam  eam  quasi  luctum  unigeniti,  et  novissima  ejus 
quasi  diem  amarum.  11.  Ecce  dies  veniunt,  dicit  Dominus:  et  mittam 
famem  in  terram:  non  famem  panis,  neque  sitim  aquae,  sed  audiendi 
verbum  Domini. '^  12.  Et  commovebuntur  a  mari'"  usque  ad  mare,  et 
ab  Aquilone  usque  ad  Orientem :  circuibunt  quaerentes  verbum  Domini, 
et  non  invenient.  13.  In  die  illa  deficient  virgines  pulchrae,  et  adoles- 
centes  in  siti.  14.  Qui  jurant  in  delicto  Samariae,'*  et  dicunt:  Vivit 
Deus  tuus  Dan :  et  vivit  via  Bersabee,'®  et  cadent,  et  non  resurgent  ultra. 

1)  Y'^'p  13173  »fin  gni*tforb."    2Bie  anbercrtes,  fp  »vir  aud)  in  Israel  ber  Dbliöafen  mit 

einem  gruc^tforb,  ober  n^enn  man  lieber  iriü,  ber  j^ruchtfcrb  mit  einem  Dbfibafen  ijerfcbcn. 
ayyoi  t^evrov.  .^ieronwmu^  erf lärt :  Sicut  uncino  rami  arboruui  detrahuntur  ad  poma  carpenda, 
ita  ego  proximum  captivitatis  tetupus  attraxi.  — 2)  „an  i^m  fdbonenb  sicrbeijugcben."  — 

3)  7D\1  niTt^'  lSv*ni  »e«  iverbcn  ju  ®e{)eul  bie  fDcfänge  be«  5>alafte^."    ®o  aucft  ber 

(Sbalbäer  unb  mit  l'!:)ranu^,  9?atabUi^,  §(ria«  u.  31.  inj^i^emcin  bie  9?eueren.  Db  jeboc^  unter 
bem  ^Palafte  bie  (^3ebaube  be?  ittniig^  unb  ber  (^rcpen  öter  ber  Jempel  5U  3?etbel  ju  i>erftcben 
fei,  barüber  finb  ibre  Weinunflcn  getbeilt.  .gtieronomu?,  Jbepbcrct,  JRupertue  beuten  ba6 
©efaf^te  i>om  Sempcl  ju  3cvufälem,  womit  man  aber  nicbt  n?obI  einoerfianben  fein  fann.  Kai 
ö?MAi'^Ei  rä  (jtarvufiara  rov  vaini.  —  4)  „t>iele  i'cicbeu,  bie  aüerorti?  bint:(erfcrfen  werben,  ganj  iit 
ber  >£tißc."  Da^  SBcrt  silentium,  Dil-  •""§  ^'cr  wie  im  .i^ebr.  adverbialiter  genommen  werben. 

TToÄiif  6  TTETTTUKuc  kv  ttüvti  töttcj  eKippirjjoj  ato)WT/v.  —  3)   D^öJ^J^  iM^  i^f  anfc^naubet  ben 

Slrmen;"  fK-pißov-fQ  eJ?  tu  irpul  rw  Trhr/ra-  .3,  9.  —  6)  „Wann  ifi  porüber  ber  9?eumonb." 
üTer  9?eumonb  unb  Sabbat  waren  foidien  babfü(^tigen  Ärämerfeelen  febr  ^uwifer,  weil  fte  ba 
ni*t  mäfeln  unb  b^nbeln  burften.  —  7)  xal  ävoiin'fzev  ßt/aavp6v,  —  8)  ^3*^^  >M^  ^P^^  i^ 

»crüeinern."  —  9)  „unb  aud)  baö  5tftertorn  »erfaufen."  !Wan  )?fleo,te  biefe«  bem  2?ieb  oor- 
juwerfen.    aal  ä/rö  Tray-of  yevv/jfiaTog  i/nropEvaöfiE^a.  —  10)  „gegen  beu  Uebermutl)  3^iJ»^l'^»" 


Der  ^rop^et  2lmo(?.  8,  7— U.  2Inm.  10—19.  645 

nacf)  ^ieronomuö,  J^eobcret,  ^Dninu^;  ober  „bei  btr  ^crrlicfefeit  3afobe"  nac^  ^agnini,  Stria« 
u.  21.  ber  Sbkilt'^'icrs  »S^  fttirört  bcr  ^crr,  welcher  ^uifob  (^röfK  »crliefjen  ^at;"  kutü  Ti}r 

vmpt/<j>aviai  'laK(jß.  —  II)  fy>>«  i'/iüi:  —  12)  9faii)  bciu  ^cbr.  H^^  H''ü^f  f^  universa  \)d\Kn 

T       •. 

iinb  auf  terra  bc^OjV'n  jrcrbcit:  „^tci;^  niitt  ba«  i^anje  Vanb  empor  wie  ein  Strom V"  bie 
(Strafgerichte  ®ottc»<"  babcn  eet  c^c^\^  unb  gar  übcrffutbet.  «««  nvnfh'/ntrai  üf  ■Korafibc  awriAtm. 
13)   „wirb  fortgerilJen ;"   f.  i.  @.  —  1.4)   HpC^^ //ii^irb  überfcl)wemmt  wie  (com)  Strome 

Slcgi^pten? ;"  Ose.  7,  ]  1.-13)  f.  5,  18;  jJel  2,  10;  3,  15.-1«)  „Ta  Werben  fie  »er- 
langen, ba?  5Dort  (^Jotte?  (t?on  einem  "Propheten)  ju  tjcrncbmen,"  weil  fie  ftct)  uirf)t  mehr  ^u  belfen 
Witten;  .Jer.  15,  10;  Ez.  2.  •».  t£?  war  eine  ber  gröi?ten  ^^trafcn  für  ;Ci>!'»'ael,  feinen  •il.'ropbcten 
mebr  ju  bellten. —  17)  ^^Jl  „unb  fie  taumeln  t^on  9.Veer  ju  *)3ieer;"  b.  i.  um  einen  iM-opbeten 

gU    finben.      nai    aalevdi/covTni    ixSara   Otto  r7/f  x^ahiam/^  fWf  -dalaarniq,  —  IS)   Xer  Sd)WUr  gilt 

bier  für  (i3otte^t>erebrung,  unb  ba^  delictum  Saiuariae  „?5i"et»el  Samariene"  i|l  ber  (yi)^e  Slpi*, 
ba6  Äatb.  —  19)  „ee  lebe  bie  9tcligion  oon  '^erfabee;"  «at  c?}  ö  dtuq  aov  Bintaaiiei-  6,  5. 


Caput  IX. 

1.  Vidi  Dominum  stantem  super  altare^;  et  dixit:  Percute  cardinem,^ 
et  commoveantur  superliminaria:  avaritia  enim  in  capite  omnium,^  et 
novissimum  eorum*  in  gladio  interficiam:  non  erit  fuga  eis.  Fugient, 
et  non  salvabitur  ex  eis  qui  fugerit.  2.  Si  descenderint  usque  ad  infer- 
num,  inde  manus  mea  educet  eos:  et  si  ascenderint  usque  in  caelum, 
inde  detraham  eos.  3.  Et  si  absconditi  fuerint  in  vertice  Carmeli,  inde 
scrutans  auferam:  et  si  celaverint  se  ab  oculis  meis  in  profundo  maris, 
ibi  mandabo  serpenti,  et  mordebit  eos.  4.  Et  si  abierint  in  captivitatem 
coram  inimicis  suis,  ibi  mandabo  gladio,  et  occidet  eos:  et  ponam  oculos 
meos  super  eos  in  malum,  et  non  in  bonum.  5.  Et  Dominus  Deus  exer- 
cituum,  qui  tangit  terrara,  et  tabescet:  et  lugebunt  omnes  habitantes  in 
ea:  et  ascendet  sicut  rivus  omnis,^  et  defluet  sicut  fluvius  Aegypti.  6.  Qui 
aedifieat  in  caelo  ascensionem  suam,^  et  fasciculum  suum^  super  terram 
fundavit:  qui  vocat  aquas  maris,  et  effundit  eas  super  faciera  terrae, 
Domimus  nomen  ejus.  7.  Numquid  non  ut  filii  Aethiopum*  vos  estis 
mihi,  filii  Israel,  ait  Dominus?  numquid  non  Israel  ascendere''  feci  de 
Terra  Aegypti:  et  Palaesthinos  de  Cappadocia,'"  et  Syros  de  Cyrene?" 
8.  Ecce  oculi  Domini  Dei  super  regnuin  peccans,^^  et  conteram  illud  a 
facie  terrae:  verumtamen  conterens  non  conteram  domum  Jacob,  dicit 
Dominus.  9.  Ecce  enim  mandabo  ego,  et  concutiam  in  omnibus  gen- 
tibus  domum  Israel,  sicut  concutitur  triticum  in  cribro:^^  et  non  cadet 
lapillus  super  terram.  10.  In  gladio  morientur  omnes  peccatores  populi 
mei:  qui  dicunt:  Non  appropinquabit,  et  non  veniet  super  nos  malum. 
II.  In  die  illa'^  suscitabo  tabernaculum  David,  quod  cecidit:  et  reaedi- 
ficabo  aperturas  murorum  ejus,  et  ea,  quae  corruerant,  instaurabo:  et 
reaedificabo  illud  sicut  in  diebus  antiquis.  12.  Ut  possideant  reliquias 
Idumaeae,'^  et  omnes  nationes,  eo  quod  invocatum  sit  nomen  meum 
super  eos:'*  dicit  Dominus  faciens  haec.  13.  Ecce  dies  veniunt,  dicit 
Dominus:  et  comprehendet  arator  messorem,"  et  calcator  uvae  mittenteni 
semen:'^  et  stillabunt  montes  dulcedinem,  et  omnes  colles  culti  erunt. 
14.  Et  convertam  captivitatem'^  populi  mei  Israel:  et  aedificabunt 
civitates  desertas,  et  inhabitabunt:  et  plantabunt  vineas,  et  bibent  vinum 
earum:  et  facient  hortos,  et  comedent  fructus  eorum.  15.  Etplantabo  eos 
super  humum  suam  :  et  non  evellam  eos  ultra  de  terra  sua,  quam  dedi 
eis,  dicit  Dominus  Deus  tuus. 

41  * 


646  2;er  9)rop^et  Slmoö.  9,  1—14.  2Iitm.  1—19. 


1)  Dbrooßt  ^ieron»mu6,  S^koboret,  Jpugo,  2*)ranug,  35atabtu6  mit  bem  Satbäer  ber  SDfcü 
nung  finb,  eg  fei  bkx  wm  3:empe{  in  3er«fal€i^  bie  9tebc,  ber  burd)  bie  Sfialbcier  jcrflört  werben 
foü,  fo  bauen  boi^  bie  ^feueren  inögemcin  mit  JRufftnu^,  Slariuei  unb  a  Saltro  bafür,  cOanble 
fid)  t)icr  um  btc  Jerfiörung  bee  5iptetcmpeIo  in  :öetf)el.  —  2)  nlr)iD3  /,äcrfc^lag  bcn  maulen- 

fnauf,"  eigentlich  bie  aßcr^ierungen  (ß3ranatä»fc()  ber  Säule,  ©aö  Berfcbtagen  bc§  Änaufeä 
rvax  fp!>icl  als?  bie  3"ftörun3  ber  ®äu(e.  2Benn  ber  Änauf  jcrfcfclagen  war,  fiel  9l(Ieö  berab, 
tt?ag  auf  ber  ©ante  ruf)te.  Tdra^nv  kirl  rö  iloüTripiov.  —  3)  tj/}<{"l3  Djl^V?*!  """^  jertrümmere 

fte  an  bem  Raupte  2(Qer;"'  tcal  öidKotpov  eI^  KEtpa7Äg  ttcivtuv.  Üccft  unb  Sieifd)!  überfegen  bas 
^cbr.  „unb  ibr  9taub  fei  über  baö  ^aupt  2tßer."  —  4)  koL -ovq  KaTa7MiTTovq.  —  3)  ,,unb  fte 

f($ll»i[It  an  tt>ie  ein  ^trom  ganj  unb  gar;"  8,  8.     koI  ävaßijaeTat  wf  iroTa/ib^  awrileia  air^f.  — 

<»)  inlSi^P  "feine  2lufjleigungen,  (Stufen."    (£6  |lnb  barunter  bie  ^immet^fp^ären  ju  »er= 

fteben^bie  firf)  übcreinanber  erf)ebcn  bi«  jum  2;brone  (v5Dtteei.  ®i$olj  überfegt  „fein  Dbcrgema^;" 
Stllioli  „feinen  3;^ron."  —  7)  iril.JlN  /.ffi«c  (Einigung,"  njorunter  ßgranu?  unb  SSatablu^  bie 

«Bereinigung  ber  brei  (Elemente:  §euer,  ?uft  unb  ® affer  »crflcben,  gegenüber  ben  Spbären  in 
fccr  Jpimmcl^böbe,  wcfj&alb  aucb  ©cbol^  überfcgt  „fein  ^MennHbe;"  2lnbere  mebr  im  bilbli($en 
Sinne  „feine  (*i5emeinbe,  feine  (Enget,  feine  Äirdbc."  Shiffinu^, -giugo,  SDionmluö.  —  8)  „feib 
i!)r  mir  nid)t  gerabe  fo  untern." crfen  mie  l^k  9tctbiopicr,"  b.  b.  tt»ie  bie  entferntcften  unb  am 
irenigften  geachteten  SBctfcr?  I)er  Sinn  ift:  Äann  icf)  benn  nic^t  mitju*  gerabe  fo  oerfabren, 
irie  tdb  mit  bcn  öcracbtctften  33oIfern  j^erfabre,  bie  ici)  in  (Elcnb  unb  eflai^erci  gelangen  laJTe? 

9)  2Bie  id)  eucb  aus  5legoptctt  ^tieber  serfegt  l)abe,  io  fann  id)  euci)  wieber  anberemjobin  oerfegen. 

10)  ^ebr.  „rie  5)bilifter  au^  ^apl)tbor"  worunter  nad^  Salmet,  ßJefeniuö  u.  2t.  (Ereta  p 
t^erjleben  ijl.  Tie  alten  Ueberfegcr  nebmen  e^  f^ft  2iae  für  Sappabocien,  »aö  |lc^  aber  nid^t 
tDobl  mit  bem  Umjlanbe  reimen  Id^t,  bap  Sfercmia«  bajfelbe  al^  ^K-  Snftl  ober  Äüftenlanb 

bejeicbnct.  Einige  betrachten  ci  für  Sppern;  Jer.  47,  4.  aal  rovg  ä7.?io<i>vXovc  f«  Ka;r7rrtrfo/c/af 
f.  I.  S.  70.  9(nm.  48.  —  11)  TpD;  "«^  '"oi'f  ^i'pove  h  ßö^pov-  f.  1,  5.-12)  Da6  Sünben* 

reic^  i(l  bier  naö^  ^cd)  unb  9{eifct)l  ba6  2anb  ber  3ebn|tcimmc,  S^rael  im  engeren  Sinne,  gegen- 
über bem  Stamme  Suba,  welchen  ber  ^Jrop^t  im  nämlichen  Scrfe  „^^ini  ^atob"  Ijii^t. 
Sjirael  foll  ',»erfd)iiMnben,  3uba  aber  fett  nod)  gerettet  werben.  Sd)olj  aber  unb  ^lllioli  hatten 
mit  bcn  älteren  2luölegern  bafür,  e^  fei  bier  feine  Untcrfcheibung  ju  mad)en  unb  ber  gJropbet 
tüctle  nur  fagcn,  Seirael  werbe  jwar  aufgerieben,  aber  nicht  gan?  aufgerieben  werben.  (E6  laJTen 
(t(f)  bcibe  53?cinungen  mit  fehr  jlarfen  (5)rünt)ert  ocrlheibigen.  Tic  Icgtcre  bat  jcfci^  buri^  Sa^l 
iinb  2Uter  ber  2iüctorttäten  bcn  äüorjug.  —  13)  fcblt  im  ^cbr.  unb  LXX.  Q.i  beipt  blop: 
„wie  man  rüttelt  mit  bem  Siebe."  —  14)  ift  hier  nicht  im  bcfchränftcn,  fonbern  im  weiten 
Sinne  ju  nebmen.  Der  *3)rophet  Witt  fagen:  ffienn  jene  Strafgerichte  vorübergegangen  unb 
bie  3eit  erfüüt  i|l,  bann  werbe  ich  „bie  ^ütte  ©asjitig,"  bie  jerfattene,  wieber  aufrid}ten  unb  baö 
gleich  beg  9)h'f|tag  ju  a:age  fommen  laffen;  Jer.  30,  9;  Ez.  34,  23;  Ose.  3,  5;  x\ct,  15, 16; 
Eph.  2,  21;  I.  Petr.  2,  9.-13)  ©er  ^.'»rophet  nennt  hier  Die  Sbomiter  juerft.  Weil  fte  bie 
9?ächftcn  waren,  fügt  aber  fogleid)  „attc  ^Jationen"  hinju,  «?cii  fii^  baö  3ieich  beg  ^J^ejfiaö  über 
fltte  33olfer  crftreden  fott.  on-uf  en^r/r/^auaiv  ol  KaräTionToi  Tüv  ävdpuTTuv.  — 10)  „weil  |ie  meinen 
tRamen  tragen,"  b.  b.  mein  söotf  heipeit.  — 17)  „baö  5>Hlügcn  wirb  fii$  anreihen  an  baö  (Ernten 
unb  baö  iraubenf eitern  an  ba6  issäen-/'  b.  b.  bie  Srbe  wirb  foi?ielc  grüdjte  tragen,  bap  bie 
SDJenfchen  immer  bamit  ^u  thun  haben.  —  18)  aal  TTEpudasc  ?}  aTa(j>vli)  kv  rü  airöpcf).  ^'iDftifc^ 
ift  bamit  ber  reid)liche  ©nabenfegen  ber  mefjlanifdien  B^'t  aujtgcfprochen.  ^ieronömuei  ertlärt 
tiefen  mpftifchen  Sinn  mit  ben  SBorten:  Sic  sibi  invicem  cuncta  succcdent,  ut  nulla  dies  sit 
absque  frumento,  vino  et  gaudio.  In  illo  tempore  plenis  torcularibus  uva  calcabitur  et  de 
Christi  ac  Martyrura  sanguine  rubentia  musta  fimdentur  et  hujuscemodi  calcator  erit  semi- 
narium  sermonis  Dci,  ut  sanguis  eorum  inagis  clainet  in  mundo,  quam  clamavit  sanguis 
Abel  justi.  Quieumque  autem  merito  virtutum  suarum  ad  montana  conscenderit,  melle 
sudabit,  imo  stiÜabit  dulcedinem  sermonis  Dei,  de  quo  scriptum  est:  Grustate  et  videte 
quam  suavis  est  Dominus.  Et  quam  dulcia  eloquia  tua  gutturi  meo  super  mel  et  fayum 
ori  meo.  Et  qui  infra  montes,  imo  secundi  a  montibus  ftierint  (quos  sponsus  transilit  et 
appellat  coUes)  consiti  erunt  et  imitabuntur  paradisum  Dei,  ut  omnia  in  illis  poma  pendeant 
doctrinarum.  —  19)  „id^  werbe  fie  jurüdführen  auö  ber  (vjefangenfi^aft,  ober  id)  werbe  wenben 
ihren  gebrücften  3uftant>."  Xie  Sftüdfehr  S^rael^  auei  ber  (^crangenfi^aft  ift  ber  2lnfang  ober 
bie  2?orbereitung  ber  burch  ben  Weffiaä  fommenben  Segnungen.  Die  älteren  2lu^leger  beuten 
biefc  SBorte  auf  bie  3urüdführung  ber  Suben  oon  ihrem  Unglauben  jum  (S)lauben  an  ben  iOTef- 
(tag,  von  weld}cm  ber  \)l.  ^PauIu^  Rom.  11,  15-22  fpricht;  Ose.  3,  5;  Joel.  3,  1. 


PROPHETIA  ABDIiE. 

^tulcttitttg. 

1.  2lbbia§,  nn^i?  //Wiener  bcC-  i^Qnu/''(f,id(0'j,  loirb  bon  ^^feubo^^orotficuS 

T  :    - 

unb  (E'Vi^^(mniiiC>  für  einen  Scfniler  bc§  ^'rc^^ieten  G(iac\  an^  ^ktfmcara  in  bcr 
©egenö  3icbcniy  vuebürtii],  gehalten.  'Juidi  einer  jü^ikbcn  Trabition,  wddK  .öiero; 
nunuie  anfübrt,  umr  er  jener  ^kiinite,  bcr  (nmbert  ^^H'oplieten  in  ööblen  crnäbrte 
III.  Reg.  18,  13  3ur  Seit  M)ab^i  nnb  ^e.^abelc^  916-896  i\  (Sbr.^  :3:icfcr  SraM^ 
tuMi  bulbii^ten  (SIemene  ^Ile.r.,  lS-viVbiiniue>,  ;3nbor,  ^^\i(\i\  Sbramie,  Sander,  u,  21. 
2IUein  mit  medr  (iinmb  nebnien  ioierontnnnÄ  nnb  3:lieoboret  nn,  er  fei  ein  ^^itv^e: 
noffe  von  Cfevi^S,  '^od  nnb  iHnavö  c(eiuefen.  3d,)et>3  ift  öeneii3t,  ihn  für  einen  3duilcr 
Üsoer^  511  balten  nnb  ftüf^t  fidi  barin  anf  bic  merfmürbitjc  3i'ÜT»i"cnftinnnnn(3  ber 
Stellen  :^scel  4,  5-7  nnb  3Ibbia§  19.  20;  wo  bie  'i>erfanften  an  bie  ;3cuanim 
(genier,  (>)riedKMi)  nnb  bie  6efani]encn  ^crnfalems  in  3ev^barab  (33o£-pborne  nad> 
^ieroninnnÄ)  alw  biefelben  jn  betradUcn  finb,  $li>enn  '^tcnerc,  tine  2)erefer  nnö 
Stllioli  ibn  für  einen  3citv3encffcn  bc5>  iJeremiaÄ  bauten  nnb  mcßen  58.  20  annebmen, 
er  habe  uad)  bem  'iU'ßinne  ber  babu(ünifdicn  Giefangenfd^aft  i]cfd>rieben,  fo  fteben 
bicfer  'DJieinnn^  foU-^enbe  Uniftänbe  entgegen:  1)  dlad)  -1}.  19  fteben  fidi  '^s^iM  nnö 
^s§rael  nodi  feinblidi  get3enübcr;  2)  l^screniia?  bat  mebrere  Stellen  ücn  ibni  entlebnt, 
Juae  fouiel  befaßt,  aUi  er  babc  ibm  al;§  einem  älteren  '^^rcpbcten  ijebnlbigt.  tTenn 
er  liebte  Cy,  Stellen  am  älteren  ''^^ro^^beten  ^n  nebmen;  cf.  Jer.  49,  7-22;  3)  nidit 
umfonft  ift  SIbbiaS  in  ber  ^Jteibenfolge  beis  (Sanene  fooileic^  nad;  2tmo6  angcfübrt. 
Ütan  rid}tete  fid)  bei  bicfer  Slncinanbcrrcibnng  nacli  bem  3Uter.  —  („3(U^  ^"erfünen- 
3lamc  ift  -Jlbbiae  im  bebr.  3Utertbnm  ebenfo  bänfig,  iine  bei  hen  9)iubammcbancrn 
bae  3lei*bebcntcnbc  äöort  21bbaUab;  f.  I.  Cliron.  3,  21;  7,  3;  8,  38;  9,  16.  44; 
12,  9;  27,  19;  IL  17,  7;  34,  12;  I.  Esdr.  8,  9;  IL  10,  5;  12,  25.  i^cn  bcn 
fo  ijcnannten  ^^^crfonen  ift  balb  bie  ©ine,  balb  bie  SInbere  mit  bem  3.krfaffer  ber 
ber  fraoilidKn  äi>eiffai]nn3  ibcntificirt  iuorbcn."  §.  n.  Äan(en). 

2.  .^ie  fnrjc  äßciffagnng  bicfc^  ^4-'topbeten  betrifft  bloß  ben  Stamm  Gfan'S 
nnb  bcbanbclt  bie  Strafgeriditc  Ö0tte§,  bie  ibm  beiutrftebcn.  Sd)cgc|  ift  ^n  glanben 
geneigt,  fic  fei  nnter  bcr  3Jliinbcrjäbrigfcit  be§  i^bnigc-'  ^oaz^  878-838  0.  CSbr. 
erlaffcn  tuorben.  2Itlioli  ninnnt  bagcgen  al^  gciinf5  an,  baf3  fic  erft  nadi  bem  fieben; 
ten  ^abrc  ber  0efangenfübrnng  ^nba'§  gefdirieben  iuorbcn. 

3.  ^ie  Ganonicität  berfelben  imirbe  nie  beanftanbet. 


Caput  unimi. 

1.  VISIO  Abdiae.  Haec  dielt  Dominus  Deüs  ad  Edom:  Auditiim 
audivimus'  a  Domino,  et  legatüm  ad  gentes  misitr  Surgite,  et  consur- 
gamu.s  adversus  eum  in  praelium.  2.  Ecce  parvulum  dedi  te  in  Genti- 
bus:^  contemptibilis  tu  es  valde.  8.  Superbia  cordis  tui  extulit  te, 
habitantem  in  scissuris  petrarum,  eJcaltantem  soliumtuum:^  qui  dicis 
in  corde  tuo:  Quis  detrahet  me  in  terram?  4.  Si  exaltatus  fueris  ut 
aquila,  et  si  inter  sidera  posueris  nidum  tuum:  inde  detraluim  te,  dicit 
Dominus.  5.  Si  fures  introissent  ad  te,  si  latrones  per  noctem,  quomodo 
conticuisses?^  nonne  furati  essent  sufficientia  sibi?^  si  vindemiatores 
introissent  ad  te,  numquid  saltem  racemum  reliquissent  tibi."     6.  Quo- 

647 


648  T)tv  ^rop^et  %mai.  33.  1—9.  SHnm.  1—13. 

modo  scrutati  sunt  Esau,^  investigaverunt  abscondita  ejus?^  7.  Usque 
ad  terminum  emiserunt  te:^"  omnes  viri  foederis  tui  illuserunt  tibi: 
invaluerunt  adversum  te  viri  pacds  tuae:  qui  comedunt  tecum,  ponent 
insidias  subter  te:  non  est  prudentia  in  eo."  8.  Namquid  non  in  die 
illa,  dicit  Dominus,  perdam  sapientes'-  de  Idumaea,  et  prüden tiam  de 
monte  E?au?  9.  Et  timebunt  fortes  tui  a  Meridie,'^  ut  intereat  vir  de 
monte  Esau.  10.  Propter  interfectionem,  et  propter  iniquitatera '*  in 
fratrem  tuum  Jacob,  operiet  te  confusio,  et  peribis  in  aeternum.  11.  In 
die  cum  stares  adversus  eum,  quando  capiebant  alieni  exercitum  ejus,'^ 
et  extranei  ingrediebantur  portas  ejus,  et  super  Jerusalem  mittebant 
sortem:  tu  quoque  eras  quasi  unus  ex  eis.  12.  Et  non  despicies  in  die 
fratris  tui,^®  in  die  peregrinationis  ejus:  et  non  laetaberis  super  filios 
Juda  in  die  perditionis  eorum:  et  non  magnificabis  os  tuum  in  die 
angustiae.  13.  Neque  ingredieris  portam  populi  mei  in  die  ruinae 
e(3rum:  neque  despicies  et  tu  in  malis  ejus  in  die  vastitatis  illius:  et  non 
emitteris  adversus  exercitum  ejus  in  die  vastitatis  illius.  14.  Neque 
stabis  exitibus'^  ut  interficias  eos  qui  fugerint:  et  non  concludes  reliquos 
ejus  in  die  tribulationis.  15.  Quoniam  juxta  est  dies  Domini  super 
omnes  gentes:  sicut  fecisti,  fiet  tibi:  retributionem  tuam  convertet  in 
Caput  tuum.  16.  Quomodo  enim  bibistis'^  super  montem  sanctum 
meum,  bibent  omnes  Gentes  jugiter:  et  bibent,  et  absorbebunt,  et  erunt 
quasi  non  sint.  17.  Et  in  monte  Sion  erit  salvatio,^^  et  erit  sanctus:  et 
possidebit  domus  Jacob  eos^"  qui  se  possederant.  18.  Et  erit  domus 
Jacob  ignis,  et  domus  Joseph  flamma,  et  domus  Esau  stipula:  et  succen- 
dentur  in  eis,  devorabunt  eos:  et  non  erunt  reliquiae  domus  Esau,^^  quia 
Dominus  locutus  est.  19.  Et  hereditabunt  hi,  qui  ad  Austrum  sunt,-^ 
montem  Esau,  et  qui  in  campestribus  Philisthiim:  et  possidebunt  regio- 
nem  Ephraim,  et  regionem  Samariae:  et  Benjamin  possidebit  Galaad. 
20.  Et  transmigratio  exercitus"^  liujus  filiorum  Israel,  omnia  loca  Chana- 
naeorum  usque  ad  Sareptam:  et  transmigratio  Jerusalem,  quae  in 
Bosphoro  est,^*  possidebit  civitates  Austri.  21.  Et  ascendent  salvatores" 
in  montem  Sion  judicare  montem  Esau:  et  erit  Domino  regnum. 

l)  ®inb  aU  2Bcrte  beei  ^propbeten,  nicl)t  ^Jottcö  ^u  nebmen.  LXX  äKOf/v  f/Kovaa  Tzapa  Kvpiov. 
2)  Tae  2Bort  lefratum,  Zijr  übcrfe^t  man  bier  bidiiienrcife  mit  ,;-yotf*aft."  ($5ott  füllte  c3, 
Ta^  ein'  (^kift  t>cv  i^ciiiM'cliflKnt  i^ecicn  £fom  unter  Den  "i^ölfern  rcv^e  n\irb  unb  tvie  ein  Äönii^j' 
bete  fte  ',um  Streite  entflvimmte.  nai  7Tti>tox')v  fü"  "«  ^''"^''V  i;n77fartr/ev.  —  3)  „ficb,  flcin  n,ntt 
i&)  bidb  macbcn."  ■Jiad)  cinii^eu  'i}hi?lcgcrn,  nnc  •S'teron'^mui?,  Ibeoborct,  Jpuiic,  3lria6  u.  31.  ift 
ba?  5Bort  dedi  s-on  ber  i^eri^ancicnbcit  511  nehmen.  3lllein  bann  paf!t  ct^  nicbtrootU  i\itm  Gontcrt. 
rcniTbcr  ^^ropbet  rebct  ^uerji  wn  bem  .^ccbntutl)  (f  bom?,  unb  bann  crit  v>on  ter  S rnicbrij-^unc}. 
4)  vif'ür  KaroiKiav  a'vrov.  'Atyuv  h-  uninVia  avrov  .  .  Tic  C£romitcr  trotzten  auf  ibre  fieberen  SBobn* 
Vlciße  in  bcn  fttUcn  'i^eri^eeiböbcn  unr»  in  fen  un5u.aänvili*en  .!pöblcn.  3«  '^-''ctra  (äcIci)  waren 
bie  ^yaldfte  unb  audb  anbere  ''»k'bdupc  iyxxw,  in  ?^clfcn  i^ebauen;  Jer.  49,  Ki.  — o)  eiknidmejthii 
„ad),  n^ie  tinirbeft  bu  ba  äbn(ic^  werten  (bcn  'JluSiieplunfcrtenir'  "i}(ria^;  cber:  „acb,  wie 
würDcft  bu  ba  \jernicbtct  werfend"  'jpaiinini;  ober:  „acb,  nnc  nntrteil  bu  ba  betäubt  ircrbcnV" 
(Sbalbder.  LXX  nw  hv  ä-tppi<p)ic;  Jpier  iH  fcr  Wcbanfe  ju  fuppliren:  Tic  J^einbe,  bie  bicb 
überfallen,  werben  es*  bir  nod)  weit  arider  macbcn,  aU  bie  riebe  unb  ^üäuber.  —  6)  Dajaiu  „ibren 
2öcbarf."  '  Tic  riebe  ncbmcn  nur,  fcoiel  fie  eben  brauitcn,  beine  ivcince  aber  nebmen  bir  '}{üc^. 
1)  4>ebr.  „würben  fte  nicbt  eine  "JKicblefe,  Olloth,  iibriiUaffenr'  (frivinu':  Teine  Jycinbe  aber 
laffcn  *)fid)ts  übrig,  "'•'v- '"'  t-t:Ati-uvrn  t-iov/ji^a;  —  8)  C  wie  iienau  werben  ile  aüe  ©infet 
Purcbfud>cnV  —  9)  worunter  3d>oU  unr  Tcrefer  bie  ijcrbori^encn  Crtc,  ber  fibalbvicr  aber  unb 
faji  alle  anberen  3(u?lcjicv  bie  „t^erboriienen  Sdiäße"  vterftcben.  —  10)  Teine  eiiicncn  i^unbe^» 
dcnoJTcn  jai^cn  bid)  '^u"^  l'anbe  binau?.  —  II)  p.  b.  in  te  0  K^;au.  oiV  tan  aiveoK  iv  uvraic. 
fefau  war  'tbiuidn,  baf)  c?  nutt  eiufab,  ein  iHinC'  mit  .»öeiben  iiCiicn  btc  "i'crebrer  be?  wabren 
(iJotteei,  bie  nocb  überbief!  feine  Ärtanmuieu offen  waren, .müf;tc  früber  ober  fi^dter  bie  JRadic  fiJotte^ 
bcrbcifübrcn.  —  lii)  G^  ift  tine  i^rojje  Strafe  für  ein  isolt,  wenn  es  feine  weifen,  einiuttii^en 
Scanner  mcbr  ^^ii,  bei  bcnen  man  fid^  JHatb  erholen  fi.Mmte.  — 13)  Gibborejka  Thejman  „beine 


Der  9)rop^et  mtiai.  35.  9—21.  5lnm.  13—25.  649 

.'f'clbcn,  c  Ibcman,"  Tle  ©tabt  3:bcman  tt»ar  berübmt  bur*  bie  ^p^c  Sllbun^  t^rer  53ettto6ner; 

Jul)   2,    I  I  ;   Jor.    49,    7.      xal  nToii^H/ourTdi  o'i  f/n;{i/Tai  aov  in  tK  Oai/täv.  —  \.1)   9?act)  -^icron»' 

i  muc«,  ihcoborct,  ^Kiipcrtuet,  V'oranue!  u.  "?(.  fpriAt  fer  "JVropln-t  ^^on  bcr  fünftuicn  5ct)ii(b  (ffornei, 
)  bic  e^  burri)  [eine  i'frcinitiinui  mü  bcm  ilhalfacr  i^yU"»  xiiiba  axi^  tut  (a^cu  "rvcr^c,  a(6  wie  «on 
(  einer  fcbon  beiiaiuiennt  Sdnilf.  ^ibei^i^  aber  i|l  ber  '■Weiniiiiii,  er  babe  bicr  rie  5cbulb  im  '-JUii^e, 
I  UH'dte  (£^L^m"  unter  C'u'*»'^'«'",  NS',)-SS4,  burcl)  '^IbfaK  oon  Oul^a  H.  Cliron.  21,  10,  beivui^  unt» 
unter  5lma|'ia?,  s;;9-Sl(i,  ko  ^e_r  ij*raelitifd)e  .Höuiji  Ouv^?  bic  Sta^t  3n-u|'alcm  eroberte  uud 
beijeu  Wauern  fd)(eifte  unb  ^ie  ^^dnUn'  bc?  lempclij  wci^fd^Ieppte  U.  ('linm.  25,  2.';.  24.  unc 
crmutbiiie  Durd)  (eine  iBeiiTai^uui  ben  Aloniii  D^ia«?,  ^){ad)c  an  C£boin  ^u  nebmen,  ba  ecs  (^ütte^ 
aiMUe  (ei,  biefe^  treulofe  4H>lf  feilte  i^euiduii^t  n?erDen.  Wan  (efe  aber  ben  i?.  1 1  unb  beijen 
SrfldruniV  —  l->)  9fadi  3d)eiii1  i|l  befonber?  an  bie  'iUufälte  ^u  beuten,  ba  unter  3oram  cie 
^Mnlifter  unt  i}lraber  ba«?  l\inp  Cut^a  i''enx>ii|leten  II.  Chron.  21,  17,  fpater  bann  Ooae«,  itönicj 
ton  3i^i"»ifl  bie  2ta^t  ^cfufalcm  eroberte  IV.  Kesr.  14,  l.'J;  II.  Clirnn.  2;";,  2;i  "JlHein  es  ifl 
nirjienb^  tie  ^Kefe  t'KV.>on,  bafj  mit  feu  'iVbiliftern  unD  "Jlrabern  |ld)  aud)  bie  (fi'omiter  serbun^en 
fcätten;  foivie  aud)  niriieubc«  fie  JKebe  i)"t,  baf?  biefe  ("^einfe  jerufalem  etuj^enommcn,  fonfern  ed 
fceifjt  nur,  fie  batten  bai*  i^inünv^bauk?  i]eplünc>ert.  i^erner  fann  joaet,  Vcr  .Höui;^  pou  ^vöracl 
nicbt  irobl  unter  bie  alitüii  i^eredmet  UHn•^en,  ba  unter  biefen  nur  .Reifen  ^u  m^rfteben  finp.  5o= 
mit  \\t  Me  iieaH^bn!id)e  "Jlnelei^uni^,  baf;  bier  von  Der  (Sroberun;^  3erufalcmi<  Durd)  bie  t£ball?aer 
bie  J){cDe  fei,  v'OruHicben. —  M»)  ne:il-there'  „ba  folI|l  bu  uicbt  Scbabenfreube  baben."  Tie- 
jenijien,  wekte  Den  '.?lbtiiaj(  nad)  ber  (£innabme  :jerufalcme!  burdi  Mc  Sbalbäcr  iveiffai^n  laffen, 
mülieu  bier,  \vk  auA  'Jldioli  wirflid)  tbut,  baö  Jvuturum  mit  Dem  concitioncUeu  "J-Hueiquam» 
^crfeft  überfeinen:  „tn  biitteft  feine  Sd)abenfreut'e  babeu  foden."  i<ni  ///}  inUh/r  ,)fif:pav  üih/^ov 
aov  h  i^ftypti  (i'/'/MTpiow  Ez.  ;i'j,  5.  —  17)  al-hapeileq  „an  bie  Si'beiDeaH'ge,"  wo  bie  (^lüd)t- 
Iin^^e  fteb  ^t  retten  fud^en.  i-l  räc  (hFK,Wui-  ahrov-  Jer.  40,  11;  Arnos  I,  (>.  —  18)  .&ter 
fprid)t  Der  i'ropbet  »ieDer  ju  ben  ^Bolt^i^cnoffen:  „iBie  ibr  i^etrunfcn  ben  3priibed)er  auf  v£ion, 
fo  iverDen  ibu  aud}  a((e  'i)?attonen  trinfen,"  b.  b.  »erben  ebenfo  wie  ibr,  sjon  ben  Sbalbdern 
übernninDcn  werben.  IbeoDoret  läf;t  baö  'siefaeite  Den  Sbomitern  igelten.  Xer  CEontert  (eiDet 
biefen  2inn  nidit.  Ter  (XbalDäer,  foroie  .ipieronpmu^,  Sariüuei,  "^pranuö  u.  "iL  nebmen  bier 
ba^  Jrinfen  al^  '.JUii^brud  bc6  3iH>el?  unb  laffen  e^  mit  XbeoDoret  -:>i>n  Den  (Ebomitern  cjefai^t 
fein:  „®ie  ibr,  o  SDomiter,  auf  5ioti  gejubelt  unD  froblorft  babt  (über  SuDa'ö  Untcr.aatiii),  i'o 
tPerDen  bie  freniDen  'Ofationen  jubeln  über  eueren  UnteriviuiVi"  '^lon  bv  t[mkov  ims^  erri  to  öpog 

~b  äyiov  fjov,    Tviorrai    Tiävrn  rä  i;~&i>7/  oh'or,  Triov'ai  laii  KaTa,ii/a(n>-(u  Kai  t:aovTai  Ktnicj^  ol'X  viräp- 

xovTe^.  —  19)  Taö  (siefagte  \\i  foroobt  im  bu^ftviblid^en  Sinuc,  alo  im  miM'tifcben  ju  nebmen. 
■Ter  iM'Opbet  rerfünbet  foipobl  bie  SBieDererbauung  :i"$enM'alt'm?  unb  bcei  ■^eiügtbumeö,  alg  auch 
bie  f^h'üubung  Der  Äirdie  De^  Wcffiaei,  bie  ade  9fatiouen  in  ibren  «d^oof?  rufen  Wirb,  ©o  beuten 
bie  3teUe  -öieronomu^,  Xbeoboret,  9iupertuö,  ^»ranuei,  Jpugo,  wabrenb  Saridud  unb  9tcmigiu6 
blot'  für  bie  bud)jtviblid)e,  'äluguiiinus  aber  unb  Xbeobor  fammt  Striae  un^  iJatablue  blo§  für 
bie  nr.^'tifAe  Teutung  fid)  erflaren.  Ter  t£balDder,  foirie  Die  ;Habbinen  ^alomou  unD  TaiMb 
beuten  Die  Stelle  5war  aucb  an^  Den  •DJicffta»?,  jcDod)  fo,  Daf?  llc  Damit  nur  Die  firbijbung  ^j^rael^ 
über  alle  iU>lfer  am  (£nDc  Der  3cit  auöiicfprocbcn  wiffen  wollen.  —  "20}  eth-inoraschejheiii 
„feine  i^-fi^tbümer,  feine  Srbgüter."  Tic  'i'uKiara  mit  Den  LXX  fagt  bier  mebr,  al^  ba^ 
.^ebrdifcbe.  3»t*tjjcn  würben  bic  ^uben  wirflid)  unter  ^pbanne^  .^»rcanue  Ferren  über  (£Dom. 
"Tem  mvittifd)en  ^inne  nad)  aber  erfüllte  fid)  Daö  (^efai^te  glorreich  Durd)  Die  geil^igc  Eroberung 
aller  9?ationen  mittel?  be?  bl.  ^^kifte?-,"  f.  33.  is.  —  21 )  nai  oi-K  mrai  Tvvp<)4>6pnc  -«P  oIkco  'iiaah. 
„ii  wirD  fein  (IrudUträger  mebr  fein  für  Daes  .§>auö  (£fau,"  oDer  nad)  ber  l'e^art  Trvpijx'ipor;  „ed 
WirD  fein  l'idittrdger  mebr  fein."  .&ebr.  „e^  wirD  Äciner  übrig  bleiben."  Sd)on  unter  ^obanne^ 
Jpiircanu?  borten  Die  (£ Domiter  auf,  eine  eigene  9?ation  ju  bilDen.  Sie  muiptcn  ficb  auf  feinen 
SBefcbl  alle  Der  ^<5cfd)neiDung  unterwi-rfea;  Jos.  Flav.  Aiitiq.  XIII.  9.  1.  —  2iJ)  D.  b.  Die 
Slngebörigen  Dei^  Stammeji  Oswf'i  iverDen  nittt  nur  über  gan^  v<?i'iift  fonDern  and)  über  Die 
anjircnu^nDen  \.*dnbcr  ibre^Waßbt  ausbreiten.  S5>a^  Der  "J-Houbct  Damit  fagte,  erfüllte  M)  icwobl 
nad)  Dem  budM'tdbltd)en  iinne,  al?  aud),  uuD  janir  uod)  mebr,  nad)  Dem  geifilid)cn  Sinne.  Unter 
3o^anne^l  .gi«,ircauu6  geborte  fowobl  CSDom,  aU  Da?  'JPbiiiflerlanD  unD  Samaria  ^u  "uiDda. 
Sd)ol5  uberfcijt  Da?  •*^cbrdtfebe:  „Sie  befi^u-n  ba?  Wtttag?lanD  fammt  Dem  fi^ebirge  tifau  unb 

2?CUJamin  fammt  f^alaaD."  koI  KaraK/J/poi'oii/'/cmvfnv  »i  fv  '^ayeß  To  ö/ing  TO  'Hffori,  KOI  OL  iv  tij 
2f^?/Än  roi'f  ä/ /top/v.oiif .   Koi  KaraiO.ijpnvnp.iicnvGi.  to  öpo(;  ''Ecppaljii  Kai  to  weSiov  ^aunpFlric  Kai  Hivia- 

fiiv  Kni  Ti/v  VaV.aaiVi-iv.  —  2^5)  D.  b.  Die  iu  Die  (skfangenfdmft  abgefübrten  oDcr  au?gewanberten 
»DcrDeu  wieDerfebren  unD  ju  ibrem  foüeu  i^efit^e  wicDer  gelangen.    Kai -fiQ  lu-oiKemar ,)  hpxf/ 

ai<T//    Tinr    vlo'ir    'Inpai/A,    )  f/    töjp    Xnvai'aiui'  h>r  "Lapy.Krüv.  —  2't)    ^Ul  .Öcbr.  i|"t  für  '-i^OoPOrU? 

Sei)haracl,  genannt,  weld)e?  nad)  .&ieron'.Mnu?_affi)rtfd)cn  Urfpruug?  i|t  unD  „(Vireu^en"  bebeutet. 
Kdl  uE-wKtn'ia  'itpijvaiüiifi  i-tjr  'E<ppn\iii.  Ter  ^iuu  i|l:  'Jlucb  Dic  bi?  au  Da?  '.JleuOerile  in'rjagten 
WerDcn  fommeu  uuD  VauD  uuD  (£rbfd)aft  befitjen.  —  2»>)  „UnD  J)fettung  bringeuD  berteigcü  ile 
ben  '-Berg  Sion."  Tiefe  JRetter  uuD  M^ticbter,  unter  Denen  (SDom  ber  i>ernid)tung  anbeimfdllt, 
finb  Dem  bud)t^dblid)en  Sinne  nacb  Die  -dasmonäer,  Dem  geijligen  nait  Sbriftu?  uuD  Die^^lportcl. 
3lud)  Die  iüDifd)cn  '.}lu?leger  erfenuen  l)ierin  eine  meffianifd)e  ffieiiJaguug;  Joe!  3,  1 ;  Joan. 
9,  39;  Cul.  1,  12;  Apuc."  21. 


! 


PROPHETIA  JON^. 

Einleitung* 

1.  ^Drot^eu§  unb  ßpip^aniuS  galten  ^onaS  pj^-jv  'Iwväc,  für  bcn  (3oE;n  ber 

T 

2Sütoe,  weldjen  @Iia§  bon  ben  Siebten  auferiucdte  III.  Reg.  17, 19.  2)ie  Hebräer 
(in  Seber^DIam)  unb  nad»  i^nen  9)cariana  £>cf)auptcn,  er  fei  ber  ^ün^Iing,  iüelcften 
(Süfäuö  fenbete,  um  ^cfiu  jum  5lönige  l>on  '^^vad  ]n  falben  IV.  Reg.  9,  1,  tüoju 
Slnbere  nodi  beifügen,  er  fei  ein  Sobn  be§  "'^^rop^eten  2tbbia§,  unb  eben  biefer  fei 
ber  @emaf)t  ber  äßittiDe  üon  ©arepta  getoefen.  Saö  3Sal;rfdieinlicbfte  ift,  ta^ 
unfer  ^ona§  berfelbe  ^NropE)et  fei,  üon  bem  IV.  Reg.  14,  25  bie  9tebe  ift,  tt)eil 
er  }o\v>oi)i  in  biefer  ©teile  alg  in  bem  i^orliegcnben  93ncbe,  iia^  bon  it^m  ben  9?amen 
hat,  als  Sobn  2tmatbi'§  au§>  ©atb  §arf)cpt)er  im  Stamme  3af*idon  be5eirf)net  tt)irb. 
9kcb  ber  angefüf)rten  ©teile  toeiffagte  er  bie  SÖieberl^erfteUung  ber  alten  ©renken 
be§  dtäd)^§>  '3'3rael  bon  ^amatb  bi§>  an  ha§>  tobte  30ker,  bie  iüirflidi  burd;  ^cxo- 
boam  IL,  825-784  y.  Gbr.  bolibradit  timrbe.  Ob  biefe  ^rop^ejeiung  je  gefd)rieben 
Jüorben,  ober  mie  fie,  wenn  biefeö  ber  g^atl  gett)cfen,  öerloren  gegangen,  lüei^ 
SUemanb. 

ßr  lebte  ju  glcicber  3ctt  mit  ben  ^^ro^tf^eten  Dfea»,  ^oel  unb  3Xmo§,  fällt  alfo  in 
ta^  ^citaitct  ber  ^eroen  unter  ben  '^^ropl^eten,  n)ie  ©du'gg  (6efc§.  ber  legten  ^^rop^. 
9igbg  1853)  5U  fagcn  beliebt:  ,,(Enn  3^beil  bcc-  ÖeiftCiS  (S'lia»  rubtc  auf  il)m,  tt>ie 
auf  feinem  größeren  g^itgenoffen  unb  SJieifter  (S"Iifäu§."  Unl^erfcimbar  ift  feine 
Slcbnlidifeit  mit  (Slia§.  „^m  dbarafter  biefelbe  £)ärtc,  9tafcbbeit  unb  älufluallung 
beö  6emütl)e§  mit  beroifdKr  .^ingabe  unb  DvferbercümiUigfcit,  in  ber  Öefdndjte 
biefelbeu  luunberbaren  ^sorgänge,  biefelbe  liebreid)e  33elel)rung  über  bie  ©üte  ©ot: 
tes  unb  bas  ©cbeünni^  feiner  gübrungen." 

2.  2^a»  33  ud)  bc§  ^Joi^fl»/  bofo  9äd)t§  aU  feinen  munberbaren  9iuf  na^  9^imt)e 
unb  bie  bamit  i^erfnüpften  'i^orfäUe  entbält,  fanb  in  33ctreff  feiner  Ölaubmürbigfeit 
luMt  jcbcr  inele  Öegner.  ©ie  beibnifd)en  33efämpfer  be^  Gbriftentbum»  fpotteten 
barüber.  S.  Aug.  c.  49.  qu.  G.  3)ie  meiftcn  trotcftantifdicn  StuÄlcger  erflären  e5 
für  eine  bibaftifcbe  3d)i1ft,  ber  entmcber  dMM  ober  mir  toenig  §iftorifd)e§  ju 
(^3runbe  liege  unb  moburd)  ber  'Ikrfaffer  nur  betueifen  tüoUe,  Öott  fei  ber  G)Ott  ber 
Reiben  ebenfomobl  als  ber  ^uben  unb  neinne  fid)  ibrer  mü  berfelben  Sorgfalt  an, 
ioie  biefer.  Söcebrere  berfelben  erfennclt  e§  für  einen  SJtUtbo^,  äbniid)  bem  l^on 
.ÖerfuleS,  ber  bie  trojanifcbe  Königstoditer  ^efioue  bem  ©eeungebeuer,  in  beffen 
Innern  er  brei  Xage  geiüül;let,  entriffen  bätte.  3tllcin  bie  1)1.  Stätcr  erfannten  r»on 
je  ber  in  beut  33ud)e  göttlidicn  .^^nbalt  unb  biftorifd^e  SBabrfieit.  ©ie  ftü^cn  fid| 
tax'm  auf  'Da^i  3(nfeben  be§  2:^obia6  14,  4,  ber  t»on  ^ona»  fagt,  er  habe  ben  Untere 
gang  ber  ©tabt  geprebigt;  auf  ^lamu§  3ofepbu§,  ber  ben  ;^nbalt  a[§>  ©efdiicbte 
imebcrgibt,  Antiq.  IX.  IL;  auf  ba5  3::argum  ^onatbane  ]n  Dtabum  1, 1,  mo  ^onaä 
alc^  jl^ürgänger  3^abumy  im  ^^roV»betenamte  aufgefülirt  mirb ;  enblid)  auf  t)a§>  2tnfe= 
ben  Gbrifti,  ber  ben  ^ona§i  al§  ^orbilb  feiner  eigenen  ^erfon  anführt  Matth.  16, 
i-4;  Luc.  11,  29-32. 

3.  äöeldie  bobe  3td;tung  man  bem  33ud)e  "oon  2llter§  ber  jollte,  ge^t  auä  bem 
Umftanbe  beroor,  baf3  man  e§  bem  älteften  (Eanon  einoerlcibtc. 

4.  S)a^  3t^"^i^5  ber  S^erfaffer  beS  ^ud^e^  fei,  marb  in  früberer  3cit  niemals 
be^iueifclt.  9ieuere  3htj(cger  looKen  eine  fpätere  2Iuf^^eid)nung  annebmcn  unb  be- 
rufen fid;  beftbalb:  1)  auf  ben  Cibarafter  ber  ©pradK;  2)  auf  iim  Umftanb,  ha^  e§ 
ijon  9Jinit)e  beiBt:  „©ie  \vax  eine  grof3e  ©tabt  3,  3;"  3)  auf  tia^)  ©ebet  be§  ^^ro- 

650 


Dcr^rop^et  3onaö.  1,1—3.  3lnm.  1—5.  651 

jj^cten  2,  3-10,  iücfcficS  au3  'ipfahncn  f^ätcrer  3cit  entnommen  frfKtnt.  —  3(I{cin 
aUc  bicfc  GJrünbc  laffcn  fid;  Icicbt  iineber(ei]cn.  ^agei^^cn  fprid^t  für  ^onas.  a(§ 
Jßcrfnfi'cr  bic  i^cnanc  .Slcnntiiifj  i)iinii.>c'^5,  bivo  iicnnuc  detail  bcv  i'cbcneuniftänbc 
iinb  bic  (5-inrcilnnui  bc§  $?ud>C'3  unter  bie  ältcftcn  ^^'roVt^ctcn.  —  Tercfcrnnb  <Zd}o{\ 
laffen  für  ibn  and)  nod;  ben  a,a\v^  civ-^cncn  tbcocratiidirclißiöfcn  'Jpniiimatiionui'J  fvrc^ 
d)en,  ber  beutüd)  eine  frühere  3*^^t  ber  ^tbfaffiuu^  iKrratßc.  —  'JlUcrbiniV'-'  fönntc 
man  mit  Sd^cßß  aud;  t»cnnut(Ku,  c»  ttaOc  ba»  ^ud)  ein  Sd^ütcr  bcö  ^onaio 
gcfd)ricbcn. 


Caput  I. 

1.  Et  factum  est  verbum  Domini  ad  Jonam '  filium  Amathi  dicens: 
2.  Surge,  et  vade  in  Niniven^  civitatem  grandem,  et  praedica  in  ea:  qiiia 
ascendit  malitia  ejus  coram  me,  3.  Et  surrexit  Jonas,  ut  fugeret^  in 
Tharsis*  a  facie  Domini,  et  descendit  in  Joppen,^  et  invenit  navem 
euntem  in  Tharsis:  et  dedit  naulum  ejus,  et  descendit  in  eam  ut  iret  cum 
eis  in  Tharsis  a  facie  Domini.  4.  Dominus  autem  misit  ventum  magnum  '^ 
in  mare:  et  facta  est  tempestas  magna  in  mari,  et  navis  periclitabatur 
conteri.  5.  Et  timuerunt  nautae,  et  clamaverunt  viri  ad  deum  suum : 
et  miserunt  vasa,  quae  erant  in  navi,  in  mare,  ut  alleviaretur  ab  eis:  et 
Jonas  descendit  ad  interiora  navis,''  et  dormiebat  sopore  gravi.  6.  Et 
accessit  ad  eum  gubernator,  etdixitei:  Quid  tu  sopore  deprimeris?  surge, 
invoca  Deum  tuum,  si  forte  recogitet  Dens  de  nobis,  et  non  pereamus. 
7.  Et  dixitl  vir  ad  collegam  suum:  Venite,  et  mittamus  sortes,'  et 
sciamus  quare  hoc  malum  sit  nobis.  Et  miserunt  sortes:  et  cecidit  sors 
super  Jonam. ^  8.  Et  dixerunt  ad  eum:  Indica  nobis  cujus  causa  makuii 
istud  sit  nobis:  quod  est  opus  tuum?  quae  terra  tua?  et  quo  vadis?  vel 
ex  quo  populo  es  tu?  9.  Et  dixit  ad  eos:  Hebraeus  ego  sum,  et  Domi- 
num Deum  caeli  ego  timeo,  qui  fecit  mare  et  aridam.  10.  Et  timuerunt 
viri  timore  magno,  et  dixerunt  ad  eum:  Quid  hoc  fecisti?  (Cognoverunt 
enim  viri  quod  a  facie  Domini  fugeret,  quia  indicaverat  eis.)  11.  Et 
dixerunt  ad  eum:  Quid  faciemus  tibi,  et  cessabit  mare  a  nobis?  quia 
mare  ibat,  et  intumescebat.  12.  Et  dixit  ad  eos:  Tollite  me,  et  mittite  in 
mare,^"  et  cessabit  mare  a  vobis:  scio  enim  ego  quoniam  propter  me  tem- 
pestas haec  grandis  venit  super  vos.  13.  Et  remigabant  viri  ut  reverte- 
rentur  ad  aridam,  et  non  valebant:  quia  mare  ibat,  et  intumescebat  super 
eos.  14.  Et  clamaverunt  ad  Dominum,  et  dixerunt:  Quaesumus  Domine, 
ne  pereamus  in  anima  viri  istius,  et  ne  des  super  nos  sanguinem  inno- 
centem:  quia  tu  Domine,  sicut  voluisti,  fecisti.  15.  Et  tulerunt  Jonam," 
et  miserunt  in  mare:  et  stetit  mare  a  fervore  suo.^^  16.  Et  timuerunt 
viri  timore  magno  Dominum,  et  immolaverunt  hostias  Domino,  et 
voverunt  vota. 


1)  IV.  Reg.  14,  25.  —  2)  Gen.  10,  11.  —  3)  STHirum  flcb  ^onai^?  ßh-cjiPriu^  tjpn  9i»rv 
unb  .i^icrontMnuo  t^cben  aU  Urfvichcn  an,  weil  er  i^laubte,  bie  "Jfiniintcn  trürbcn  jut  befehlen  unf 
babur*  ben  llnteviv^nii  ^^rvicl»?  VH'rurfadum.  Xie  l'iebe  ^i  feinem  in^lfe  fei,  fairen  fie,  ^ie^rfac^c 
ber  jvlucbt  viewefen.  3(üein  au^  bem,  n\i6  Der  ^h-cpbet  4,  2  feiber  faiit,  i^ebt  beriM^r,  baf;  er  nur 
geflobcn,  röeil  er  l^oranel^efeben,  ß3ott  tvcrtc  yermöi^e  feiner  'i'3ii(be  auf  Die  i^uf^e  bi'r  '•JJinir^iten 
(inäbiii  bcrabfcbcu'unb  fo  bie  Strafbrcbmuien,  bic  burd)  ibn  *>cvfiinbet  n^orben,  rereitcln. — 
4)  nJerunter  larteffiu^,  bie  berübmtefte  GokMÜe  ber  ';Vbcniuer  in  Spanien  \\\  'oerftebcn  in. 
Gen.   10,  4;  Jer.  10,  9.-3)  Seppe  ^attc  fd}cn  in  ben  ältefteu  3cttcu  einen  Jpafeu  Jo,s.  ly, 


652         2)cr  ^vopijtt  ^onai  1,  3—15.  ?(nm.  5—12.  2, 1—7.  STiim.  1—8. 

4r>.  ber  aBer  t?cß  Ätt^^^en  unb  ba^er  fc6r  unjt^er  roax  unb  noi^  bt^  je^t  ift.  Flav.  Jos.  Antiq. 
IX.  11.  —  6)  Der  bem  Slnciefti^te  ßJotte^  cntfliet^en  wollte,  fiel  nun  in  feine  .^dnbe,  Wie  gar 
oft  berjenii'ie,  ber  bem  jRei^en  entfüeben  Will,  in  bie  Jraufe  fommt.  Ter  Sturm  fd)cintllc^ 
aiäbalb  erhoben  ^u  babcn,"ba  ba?  isd^iff  nod)  ber  f!:irifcben  Äüfie  nabe  War,  bie  ■ooü  «^elfenufer 
ift.  —  7)  (Er  flicp  nicfet  je(\t  erjl,  fonbern  war  fd)on  ijor  bem  Sturme  in  bag  UnterDecf  beä 
Sd)iffeei  binabgcftiegcn^unb  in  'i^oU^c  ber  Unruhen  feine«  ^er^enö,  bie  ibn  ganj  erfcbl^pft  bitten, 
eingefd)lafcn.  —  8)  ^ie  wollten  burd)  baö  ^ooö,  wehteö  fie  für  ß3ottee(  Urtbeil  anfaben, 
crfennen,  wer  bie  5d)ulb  an  biefem  plö&liitcn,  gewaltigen  unb  ungcwi!»l)ntic^en  Sturme  wäre, 
auf  baf!  berfelbe  entwcber  ild)  felbft,  ober  fie  ibn  ibrer  ß3ottbcit  5um  Opfer  brauten.  —  9)  Cbwobl 
ba«  ?oo«  nie  angewenbet  wer^en  foll,  um  barin  ben  unjweifelbaften  ©iUen  ftiottee  ju  erfennen, 
fo  lie^  e«  ®ott  bier  nacb  feiner  weifen  5lbfidit  bennod)  ju,  baf?  eei  gegen  ^ona«  3eu9tttM^b; 
Act.  1,  26. —10)  9^Mt  J){ed)t  fagt  bier  Sorneliu^  a  \!apitte,  ^c'na«  babe  au«  (Eingebung 
ßJotteö  erfannt,  ba^  er  in  ba«  Wecr  geworfen  werben  folle.  Xenn  obne  biefe  (Eingebung  bdtte 
er  ficb  nid)t  al«  Jo^eeopfer  bingeben  fönncn.  Xa  er  fid)  nun  aber  gegen  biefe  innere  (Eingebung 
fo  fügfam  un^  willfdbrig  5cigt,7o  leud)tet  e«  ein,  ta^  er  feinen  »vorigen  Ungeborfam  bereut  babe. 
3n  bem  Slntrage,  ben^er  mad)te,  liegt  eine  beroifcbe  i'iebe,  ^ie  aud)  bie  Äcbiff^leute  mit  ^oc^^ 
ai^tung  gegen  ibn  erfüllte,  fo  ta^  fie  ci'nf  alle  fficife  fein  l!cben  fd^ü^en  wollten.  —  11)  „(Er  fagt 
nid)t:  "Sie  ergriffen  ibn;  er  fagt  nid)t:  Sie  fielen  über  ibn  ber,  fonfern:  Sie  nabmen  ibn  unb 
lief'en  ibn,  gleid)  al?  ermicfcn  fie  ibm  einen  ^'»kfallen  unb  eine  (Ebrc,  in  ba«5}?eer  binab,  ibn,  ber 
fid)  nid)t  jirdubte,  fonticrn  ibrem  ®illen  felbfl  bie  Jöän^c  reidite."  ^ieronpmu«.  —  12)  Den 
m'.)ftifd)en  Sinn  betreffenb  fagt  bier  fd^ön  .^teroniDmu«:  Sic  Christo  in  mare  passionis  projecto 
stetit  tervor  idololatriae,  oinnisque  erroris,  rediit  tranquillitas  fidei,  orbis  pax,  secura  omnia  et 
conversio  Gentium  ad  Deum  .  .  Sicut  ergo  Jonae  submersio  navis  est  relevatio,  ita  Christi 
interitus  mundi  est  salus. 


Caput    II. 

1.  Et  praeparavit  Dominus  piscera  grandem^  ut  deglutiret  Jonam:  et 
erat  Jonas  in  ventre  piscis  tribus  diebus,  et  tribus  noctibiis.^  2.  Et 
oravit  Jonas  ad  Dominum  Deum  suum  de  ventre  piscis.  3.  Et  dixit: 
Clamavi  de  tribulatione  mea^  ad  Dominum,  et  exaudivit  me:  de  ventre 
inferi  clamavi,  et  exaudisti  vocem  meam.  4.  Et  projecisti  me  in  profun- 
dum  in  corde  maris,  et  flumen  circumdedit  me:  omnes  gurgites  tui,  et 
fluctus  tui  super  me  transierunt.^  5.  Et  ego  dixi:  Abjectus  sum  a  con- 
spectu  oculorum  tuorum:  verumtamen  rursus  videbo  templum  sanctum 
tuum.*  6.  Circumdederunt  me  aquae^  usque  ad  animam:  abyssus 
vallavit  me,  pelagus  operuit  caput  meum.^  7.  Ad  extreraa  montium 
descendi:^  terrae  vectes  concluserunt^  me  in  aeternum:  et  sublevabis 
de  corruptione  vitam  meam/"  Domine  Deus  meus.  8.  Cum  angustiare- 
tur  in  me  anima  mea,"  Domini  recordatus  sum:  ut  veniat  ad  te  oratio 
mea  ad  templum  sanctum  tuum.  9.  Qui  sustodiunt  vanitates  frustra,'^ 
misericordiam  suam  derelinquunt.  10.  Ego  autem  in  voce  laudis  immo- 
labotibi:'^  quaecumque  vovi,  reddam  pro  salute  Domino.  11.  Et  dixit 
Dominus  pisci:  et  evomuit  Jonam  in  aridam. 

1)  ^i2''\  -z'^^Ptt  orbnete  einen  gro§en  gifd)  an;"  rrfM^ha^e  Kvpiog  ktjtu  fieyd'/M.    2Ba«  für  ein 

ilifit  c«  war,  ift  ntd)t  au«gefpro*en.  Wit  Sllbronanbu«,  ^Mnaba  unb  a  Saftro  baltcn  bie 
^{eueren  ineigemetn  bafür,  e«  fei  ein  .^ai,  Carcharias,  canis  niarinus,  laiuia,  gcwefen,  ber  einen 
grofien  ?}ta*en,  fowie  einen  Wagen  i^on  ad)t  J^uf;  Turcbmcffer  bat  unt  felbtt  finti  üerfd)lingt. 
2)  (Eö  gefitab  tief!  ^u  einem  i^orbil^  ^c^l  ^reitdgigen  in'rweilen«  ^efu  (Ebrifti  im  Sd)Oope  m 
(sSxabti  Matth.  12,  :;".t-41 ;  wabrlid)  einer  tcr  mertwürMgften  'X\mn  be?  '}l.  3?.  --  3)  Ps.  17, 
7;  117,  .");  IIU,  I  ;  I2'.>.  1.  —  'i)  Ps.  41,  s.  —  3)  (Er  fab  c«  propbctif*  t>orau«,  bap  er  au 
bem  i^audie  becs  J^iu-be?  un!^crfebrt  wieber  bert^orgeben  werbe.  Ps.  15,  10;  30,  2^.  —  6)  Ps. 
7,  5;    6«,  2;    114,  3.  —  7)  fj?lD  „Weergrae;  (Seetang,  Sd)ilf)  bebccttc  mein  ^aupt;"  etJi' ?/ 

Ke<i>a?J/  fiov  elg  ax^ff/jxig  bpkuv.  —  8)  b.  ^.  JU  ben  unterjlcn  (^runblagen  ber  Serge  flieg  ii^  binab. 


I 


3)er  ^rop^et  3onaö.  2,  7—10.  2Inm.  8—13.  653 

KOT^ßr/v  fff  }7}i'.  Ps.  17,  16;  23,  2.  —  9)  t».  ^.  bic  Srbe  ^flt  mich  ciniicfc6(pf[cn  ivic  in  ein  Wc' 
fäiioinif?.  w  ot  //o;i-Aoi  oi'r//f  /cdro^o/  nJwv/or  P.  29,  4.  —  10)  „bod>  bu  cnt^icbfl  mein  l'eben 
btm  35erberben;"  «ai  tivaß//Tu  (piiopä  c^w  /^«t'  «iV<e  "  <^f<jf  /uoi'.  —  11)  P.s.  5,  8;  17,  7;  142,  4. 

12)  K1^"*'72n  „ii^elc^e  nicl)ti(?cn  ®ö^en  frijbnen."    LXX  (pviannöfitvoi  /mTain  ml  fivfiij .  . 

cf.  Ps.  30,  7.  —  I?$)  ef.  l\s.  49.  14;  11"),  8.  —  3ufa&:  2Bcil  über  bcn  ,"uibalt  bicfe^  Gat. 
fo  »iclc  fvilfdie  3(n|ldtten,  fclbil  in  fvitb.  Greifen  verbreitet  ^ln^,  fo  erlaubt  |ld)  .^.,  bat*  *}ieiie|ic 
hierüber  aii>5  Dr.  itaulen?  (£inltiv  "'ih.  411.  ^.  o.").'!  beijufü.qen:  „i^iclc  unflare  ^n^fiffl  beften 
ficb  an  Den  lauftduftiien  '-Jln^friuf  "„©alfifd);"  in  einem  Der  cjrejjen  3Ba(c,  n^eldic  ^u  ben  Saucje^ 
tbicrcn  tei  'Dfecrcg  geboren,  ^dttc  ein  Wenfc^  für  37  ^tuuDcii  nic^t  ^la^  gefunpcn.  Slüein  ftatt 

ber  btefür  bienenDen  Slu^brücfe  TH*!^  '■''ber  p^;*n  nennt  ber  üctt  au^brüif(id)  einen  j^ifit,  y^' 

ber  3'-'*naö  vcrfdUuni^en.  (£^  i)l  bierunter  einer  ber  im  Witteimcere  lebenDen  .S)aifirdie  (car- 
charia.s)  ^i  benfen,  t»on  beuen  c^  befannt  i|l,  bau  Hc  "iri^t  blof;  ^''ceni'iten,  fonbern  fe(b|l  'iPferbe 
mit  blinDer  f^3efrdi;ioifeit  s'erütlini^en,  ebne  bie  ÄiJrper  uorber  ju  fd^dDij^cn.  jIBenn  nun  Da?, 
tua?  mit  .^«cnaö  tMUi^ei^ani^cn  \\t,  riMU  .i:eilanb  (]\Iatth.  12,  39  ff.  Luc.  11,  29  tT.)  ein  3ci*fn 
genannt  re>irD,  \o  liegt  nabe,  biebei  an  ein  iBunber  ju  Denfen,  »eldu-e  Durd)  'vJctteei  '^l(lmad)t 
geanrft  iinn-Den.  i^oh  Diefem  ©uuDer  (äfit  fid)  Dann  im  cigentliitcn  Sinne  fagcn,  Daf;  es  nidu 
gegen  bie  "iJatur,  fonDern  in  ibr  gefd)eben  i|l  (ogl.  .Hirdicn^Ver.  oon  ©euer  u,  JBelte  i^.  XI. 
!2".  1199).  ©irb  2,  1  gefagt,  ta^  (i3ott  einen  foUten  (^ift^  gf beiden  babc  Den  iVropbeten  5u 
oerfd)lingen,  i?!^^,  -/joft-afe,  prjeparavit),  io  fann  Dabei  auc^  an  Die  inDireftc  'älnorDnung  in 

golge  Der  natürlichen  (£inri*tungen  gebaitt  n^erben.  ^«De^  foldie  'Meütret,  n?ie  1,  14  erwcibnt 
i|t,  ruft  ben  .!pai  beranf  unD  fübrt  ibn  binter  Dem  5dnffe  ber.  j^ür  bie  l'cbenetbcitigteit  eined 
!li)tenfd)en  feblcn  im  Innern  eine?  gropen  i^ifc-hee  feineeweg?  Die  53eDingungcn,  Denn  alle  »lifd^e 
bergen  in  boblen  3tdumcn  atmofl^bdrifc^e  l'uft,  Deren  '-Peftanbtbeile  Durct  ibrc  l'ebenefunctiDuen 
fprfiväbrenD  erneuert  wcrDen.  Cuvier,  Hist.  Nat.  des  Poissons,  T.  I.  l^iris  1S2S,  p.  .'ils. 
(Sbcnfc  liegt  e?  innerbalb  Der  Durd^  IbatfaAen  bcwiefenen  pbiM"tologif*en  ■?3JögliAfeit,  Dap  ein 
lebenDiger  (bcfleiDeter)  .Hbrper  für  eine  ^nt  lang  Der  'i}??agentbcitigfeit  eine>$  ivifcbe?  tt^iDerftebt. 
I:ie  2,  1  angegebene  3cit  Ut  bierfur  niitt  ju  lang;  Denn  „Drei  iTage  unD  Drei  *??d*te"  unD  nad) 
l)ebrdifd)em  '2prad)gebraucb  nur  io  ]n  faffen,  Daf;  i>on  Drei  aufeinanber  folgenDen  lagen  Der 
CT|le  unD  Der  le^te  nur  in  irgcuD  einem  Ibeile  mitbcgrtffcn  ftnD,  \o  Daf;  ein  ,^ciiraum  von  37 
StunDen,  ane  bei  3efu  'Jluferftebung,  fcbon  reid)itd)  Diefem  5lueiDrucfe  cnrfpriitt.  Xa^  rsk(?ot 
fi)otte?  euDlid)  an  ttn  J^ifdi,  ^uMiax^  ancDer  auojufpeien,  tann  aud)  al6  einet£tnuMrtung  s>crmittel>* 
ber  natürlicten  CrDnung  aufgefaßt  >f  erDen.  Ter  fdiredlitte  .6ai  bat  einen  nod)  ütredlicberen 
^einD  am  5d)n?ertfifd),  vor  Dem  er  fi*  pfeilfitned,  fobalD  er  ibn  erblicft,  in  Da?  feiitte  ©affer 
ber  .Viüfte  ^u  retten  fudn.  'i^ei  foktem  ütnellen  'Jluffteigen  aue  Der  liefe  unD  Der  Durd>  plötUid^e^ 
2tufbören  De?  Trud?  beanrften  '?lu?Debnung  Der  l'uft  in  feinem  Innern  ift  er  Dann  genbtbigt 
ben  ganzen  '?.''?ageninbalt  aue^ufpeien.  5Bie  e?  nun  fd^on  oft  beobacbtct  irorDen  ift,  Daf!  ein 
Jpai  öerfiibludte  'i3egcnftanDe  gan^  unin'rfebrt,  ja  Jbiere  unD  9}Jenfd)en  nodi  ti-benD  aneDergegeben 
bat,  fo  läpt  |ut  Diep  aud)  tjon  .jcna?  innerbalb  Der  natürlidKn  '??fbglidifeit  anncbmen.  3lu? 
aütm  Diefem  leudjtet  ein,  nne  an-nig  (^irunD  oorbanDen  i|l,  ein  fold^e?  ©unDer  al?  inner lidi 
unmoglid)  ju  beundjncn;  teleologifc^  n>irD  Daffelbe  Luc.  11,  30  gered)tfertigt." 


Caput   III. 

1.  Et  factum  est  verbiim  I>omini  ad  Jonam  secuiido,  dicens:  2.  Sarge, 
et  vade  in  Niniveii  civitatem  niagnam:  et  praedica  in  ea  praedicationem, 
([uam  ego  loquor  ad  te.'  3.  Et  surrexit  Jonas,  et  abiit  in  Xiniven  juxta 
verbum  Doniini:  et  Ninive  erat  civitas  magna  itinere  triam  dieram." 
4.  Et  coepit  Jonas  introire  in  civitatem  itinere  diei  anius:  et  clamavit, 
et  dixit:  Adhuc  quadraginta  dies,^  et  X^inive  sabvertetur.*  5.  Et 
erediderunt  viri  Xinivitae  in  Deum:  et  praedicaverunt  jejunium,^  et 
vestiti  sant  saccis  a  majore  usque  ad  minorem.  6.  Et  pervenit  vcrbnni 
ad  regem  X^inive:"  et  sarrexit  de  solio  sao,  et  abjecit  vestimentam  saam 
a  se,"  et  inchitas  est  sacco,  et  sedit  in  cinere.  7.  Et  cbimavit,  et  dixit 
in  Xinive  ex  ore  regis*  et  principam  ejas,  dicens:  Homines,  etjamenta,^ 
et  boves,  et  pecora  non  gastent  quidquam:  nee  pascautur,  et  aquam  non 


654  2)er  5)ro|5^et  ^onai,  3,  2—10.  3lnm.  1—13. 

bibant.  8.  Et  operiantur  saccis  homines,"  et  jumenta,  et  clament  ad  Domi- 
num in  fortitudine,  et  convertatur  vir  a  via  sua  mala,  et  ab  iniquitate, 
quae  est  in  manibus  eorum.  9.  Quis  seit  si  convertatur,  et  ignoscat 
Deus:  et  revertatur  a  furore  irae  suae,  et  non  peribimus?  10.  Et  vidit 
Deus  opera  eorum,"  quia  conversi  sunt  de  via  sua  mala: '^  et  misertus 
est  Deus  super  malitiam,'^  quam  locutus  fuerat  ut  faceret  eis,  et  non  fecit. 

1)  LXX:    narä   TÖ   KTjpvy/ia   rö  kfnr-poc-&ev  b  kyu  Dici/jjaa  Trpog  ae.  —  2)   .^ebr.  „eine  9rO§e 

©tabt  ®otteg,  ein  SBeg,  Thr\f2'  »on  brci  STagen."   J^icronpmu«  »erfleht  unter  biefem  Seg  ben 

Umfang  bcr  Statt,  waö  mit  bcn  ^erid)ten  bcr  alten  (53eoi^rapt)cn  übercinflimmt.  Sie  beregnen 
bcnfclben  auf  4so  Statien  t».  b.  24  Stunbcn.  Sandte?  u.  2(.,  fcn?ie  aucb  Socb  u.  JReifcbl  woden 
ibn  fon  bcr  l'änge  ocrfteben,  'mai  nicbt  tvcbl  ani^eben  türfte,  nö/u^  /jt}ä/.ij  tu  \}£ü),  öjaei  Tiopeiaq 
ööo'v  Tpiüv  7'//j.epüv.  et'.  Diodor.  bibl.  II.  3 ;  III.  1.  Ptolem.  X.  1.  Herod.  II.  150.  Ammian. 
23.  6.  (®.  Raulen  Stffiiricn  uuD  i^abi^lcnien  ®.  19.  2.  2lufl.).  —  3)  Xic  3iibl  40  ift  eine 
beilige.  I)enn  cbcnfcöicic  ^vabre  pern^cnbete  (Mctt  faju,  fein  SBolf  Seract  in  tn  ©itfte  5U 
er^ieben,  unb  ebenfcincle  lai^e  sicrwcilten  OJfcfc?,  Slia^  unb  Sbriftug  in  bcr  Sinfamfcit.  LXX 
tri,  Tpd(  /'/iiipai.  Sorneliuci  a  l'apibe  bcmcrtt  bicr:  Forte  librarii  Tfo-aGpäh-oj'-o,  i.  e.  quadra- 
ginta  scrijiseiunt  per  abbreviationem,  imde  alii  deseribentes  legerunt  scriiiseruntque  rpel^ 
i.  e.  tres,  Scbon  JbcoM^ret  fpradb  bicfe  3?crmutbuug  au?.  —  4)  f.  i.  nn^m  fie  il*  nicbt 
befcbrt  unb  äSuf;e  tbut;  Jer.  IS,  7.  2Die  lancimütbiii  iii  bocb  ß5ptt,  bap  er  t>icr^ig  gan^e  Jage 
gcrcdbrt  unb  fclbft  cen  i'erilcdtcftcn  9taum  unb  ,-]cit  gibt,  fi*  eine?  3?eiTercn  ^n  bcilniicn!  — 
3)  liefe  Jßprte  fcbeinen  al?  .§inftcrologic  bctvadUct  werten  5U  muffen,  inbem  erft  Der  itönig  ba6 
i^aftcn  aufrufen  lie§.  ^nbcjfen  x\i  e?  mi^glicb,  baf;  bie  Seute  fcbon,  cbc  man  bcm  Äcnig  'ocn 
bem  2?upruf  meldete,  fon  fcr  9iCtbit>enbigtcit"Deo  gaftcn?  redeten  unb  laut  auefpracben,  e-omiiife 
ein  aügcmctnc^  '^^1^'^"  angcileüt  rcertcn.  —  6)  2crnicllt  unb  a  Saftro  mit  Scrncliue  a  \;apiDc 
baltcn  tiefen  Mbnig  fiir  "Sartanapal,  ben  legten  bcr  alteren  afft^rifcbcn  rinuiftic,  bcr  um  tag 
Sabr  820  SJeicb  unt  Ücbcn  ijcrlor.  (£ö  ifi  auffaüent,  wie  Eerefer  fagen  tann,  bie  gemeine 
Weinung  fprccbc  für  '»J.^bul,  inbcm  bpcb  Scrncltuo  a  \!apibe  feinen  einzigen  5(uctcr  nennt,  Der 
bicfcr  Weinung  gcbulbigt  bättc.  3iucb  begann  ^■''bul  crfl  um  770  s.  dbr.  ju  regieren,  <iU  ^ona^ 
Idngft  gcftinbcn.'—  7)  in")'lK  „feinen  weiten  Wantct,"  b.  b.  feinen  'i^urpur.    ^(^bn  bemerft 

Slmbrcfiu?:  Obliviscitur  (rex)  se  resrem  esse,  ubi  regeiu  omniuDi  pertiiuescit  nee  potentige 
sua3  meminit,  ubi  potentiam  divinitatis  agnoscit.  —  81  -^icr  i|l  prfBco  „Jpcrolti"  alö  Subjeft 

JÜ    fuppliren.      xal    'nKJipvx'^V    nai    'eppe-dri   iv   ry    'Nivevy  Trapä  rnv  ßaat?Ju^.  —  J) )   Sbrt^fpftpmuä 

fagt:  „^3Ieid)n?ie  bie  .g'auebeamten  beim  2cbe  eineg  S^eicben  nicbt  nur  bie  Änecbte  unt  Wägte, 
folrbcrn  aucb  bie  ^H'erbe  mit  Srauertueb  bcflcitcn  unb  an  ber  .^ant  scn  Treibern  tem  (^kabe 
feigen  (äffen,  um  bie  (i^rl|i|e  tc?  Unfälle  an  ben  2ag  ^u  legen  unt  alle  ^um  Witlcit  5u  bewegen, 
fo  bat  man  aurfi  in  jener  etabt  (D^inifc),  ba  fte  untergeben  (fterbcn)  feilte,  bie  Jbicre  mit  tem 
Jraucrflcit  umgeben  unt  bem  3^*6  be^  f^iiftcnö  unterworfen^^"  Sin  ßUcicbc?  tbaten  tie 
Sbrtftcn  tc^  bl.  Vantc^  im  5-  1124  bei  einer  23elagcrung  t^en  eeite  ber  Saraeencn.  5brer 
breitaufcnb  erfechten  fie  einen  grcfJen  Sieg  über  40,0()0  Steinte.  ^^10)  xal  TzepieSa'/.Mvro  anKKovq 
i'i.  ttriipi.)7Toi  KCl}  70  Kr/,i-r/.  —  1 J )  Somcliu?  ü  Vapitc  bält  tafür,  fte  batten  nicbt  blep  au6  gurcbt 
per  Strafe,  fentcin  aud)  au?  \?icbe  ^u  Wett  3?uf;c  getban,  ba  ^f'u^  SbriftUo  ^lattli.  12,  41  unt 
bie  bl.  i^citcr,  befentcr^  ber  bl.  SbrvM'eftemu-?  ibre  i^ujje  al?  Wuftcrbilb  effentlid)cr  3?upe  por^ 
baltcn.  "Jlud^  ta?  Jritentinum  fagt  »oen  ibnen:  Hoc  enim  timore  utiliterconcussi  Ninivitfe 
ad  »Tonne  pra;diciitioneni,  jilcnam  terroiibiis,  poenitentiaur  egei'unt,  et  uiisericordiam  a  Deo 
impetrarunt.  —  12)  Sd)en  fpridit  itber  tiefe  S^ujje  ÜHuire"?  Jlmbrefiu?.  Unter  Slntercm  fagt 
er:  Unus  audicbatur  per  njccnia  civitatis  ejulatus  dispariiim  naturarUtu  et  per  oiunia  tecta 
fiebilia  resonabant  lainenta  plangcntiam  et  ut  semel  dixerim,  terra  mugitus  confitentium 
sustinebat,  seil  et  astra  ijisa  voce  pcenitenti?e  personabant.  Itu]"»letuni  est  quod  scriptum 
est  Eccli.  35,  21 :  Oratio  humiliantis  se  uubes  penetravit.  iPcrnartu?  s.  71.  in  Cant.  nennt 
tie  i^uf;e  ultrix  vitiuritui  et  alüix  virtutuui,  er  nennt  |1e  bie  ^pcifc  (Sbrifti  unt  fagt:  Mandor 
(a  Christo)  cum  arguor;  glutior  cum  instituor;  decoquor  cum  immittor;  disreror  cum  trans- 
formor;  unior  cum  conformor.  33ell  3drtlicbfeit  fagt  er  s.  2.  in  Vig.  Nat: :  fixultarfe  fecimus 
angelos,  fpiando  conveisi  snmüs  ad  poenitentiam.  Currite  fVatres,  cunite:  non  soli  angeli 
sed  et  ipse  angeloruui  vos  creator  expectat.  Unb  wietcr  s.  30.  in  Cant.  :  Lacryma;  poeni- 
tentium  vinum  ^;uiit  angelorum.  —  13)  ^cbr.  „ö?  gereute  (^3ett  tce  Unbcilc?,  ba"5  er  über  fie 
(ju  bringen)  au?gefpred»en."  3(ntbrepepatbif*er  3iu?trucf  für:  „er  nabm  feine  Xrebung 
,?urücf."  Kai  iiFrn'ö)/(7Ei'  ö  i^föf  fTrl  ry  uaKia.  „Xuvd^  btcfcei  "l^cifpicl,  fagt  bcr  'iJlbt  StM'cpft,  Werten 
wir  belcbrt,  baf;  wir  nidu  bartndctig  bei  unfern  S ntf*lüpcn  ocrbarrcn,  fentern  tie  äU3  9?otb' 
Wenttgfeit  au?gcfprcd^ene  Ivebung  turd)  milte?  (£rbarmcn  Untern  feilen."  Cassian.  Collat- 
17.  c.  \b. 


Xer  ^rop^et  3onaö.   4,  1—11.  2lnm.  1—12.  655 

Caput  IV. 

1.  Et  afflictus  est  Jonas  afflictione  maf=^na/  et  iratus  est:^  2.  et  oravit 
ad  Dominum,  et  dixit:  Obsecro  Domine,  numquid  non  hoc  est  vei'bum 
meum,  cum  adliuc  essem  in  terra  mea?  proptcr  hoc  praeoccupavi  ut 
fugerem  in  Tharsis;  scio  enim  quia  tu  Deus  clemens,  et  misericors  es, 
patiens,  et  multae  miserationis,  et  ignoscens  super  malitia.  3.  Et  nunc 
Domiue  tolle  quaeso  animam  meam  a  me:  quia  melior  est  mihi  mors 
quam  vita.^  4.  Et  dixit  Dominus:  Putasne  bene  irasceris  tu?*  5.  Et 
egressus  est  Jonas  de  civitate,^  et  sedit  contra  Orientem  civitatis:"  et 
fecit  sibimet  umbraculum  ibi,  et  sedebat  subter  illud  in  umbra,  donec 
videret  quid  accideret  civitati.  6.  Et  praeparavit  Domiims  Deus  hede- 
ram,^  et  ascendit  super  caput  Jonae,  ut  esset  umbra  super  caput  ejus, 
et  protegeret  eum  (laboravcrat  enim)*  et  laetatus  est  Jonas  super  hedera, 
laetitia  magna.  7.  Et  paravit  Deus  vermem^  ascensu  diluculi  in  cras- 
tinum:  et  percussit  hederam,  et  exaruit.  8.  Et  cum  ortus  fuisset  sol, 
praecepit  Dominus  vento  calido,  et  urenti:  et  percussit  sol  super  caput 
Jonae,  et  aestuabat:  et  petivit  animae  suae  ut  moreretur,  et  dixit:  Melius 
est  mihi  mori,  quam  vivere.  9.  Et  dixit  Dominus  ad  Jonam:  Putasne  bene 
irasceris  tu  super  hedera?'"  Et  dixit:  Bene  irascor  ego^'  usque  ad  mor- 
tem. 10.  Et  dixit  Dominus:  Tu  doles  super  hederam,  in  qua  non  labo- 
rasti,  neque  fecisti  ut  cresceret:  quae  sub  una  nocte  nata  est,  et  sub  una 
nocte  periit.  11.  Et  ego  non  parcam  Ninive  civitati  magnae,  in  qua 
sunt  plusquam  centum  viginti  millia  hominum,  qui  nesciunt  quid  sit 
inter  dexteram  et  sinistram  suam,'^  et  jumenta  multa? 

1)  5ona6  betrüge  ft*  »egcn  3?creite(ung  feiner  ^Jrotbc^eiunii,  ntc^t  tt)ie  Sintis  bafur  t^alten, 
au^  Siebe  ^u  feinem  t^olfe,  ba«;  nunmel)r  Mini)  bie  »erft^onten  3lffsrier  leiten  mürbe.  —  2)  Zit 
SBctrübni^  tväre  i^er3ciblicb  öeroefen,  aber  baei  3ürnen  wirft  einen  fldrfcrcn 'Schatten  auf  bie 
«Seele  bee«  ^^.Vopbeten.  ^nbeffen  bürfte  l)ier  unter  3ürnen  t?icUeid)t  tod)  nur  eine  lebhaftere  2trt 
bcr  2?etrübnif?  ju  »crfie^en  fein,  wie  fie  erfcheint,  wenn  man  weint  i^or  i^oxn.  3i-'*n^i^  l)^ittc 
nämlich  blop  ba?  Sine  im  Shu^e,  ta^  nun  '?:)?anci)e  ibn  für  einen  '^ütienrropt)eten  anfeben,  ihn 
üielleid)t  fct)mäbeu  oDer  aar  miipbanbetn  würben,  —  lauter  eitle  t5urd)t;iebilt>e.  —  Ü)  So  batte 
mö)  einft  Sliaö  gcfprccben  III.  IIck.  19,  4.  —  4)  Söie  fcbcnent»  fprid)t  bier  rs3ctt  mit  bent 
^Propheten!  Statt  ibn  ju  beftrafen  fai^t  er  ibnt  einfaA,  fein  3ürnenjei  ebne  allen  fflrunb,  incem 
ja  bie  ganje  Stabt  erfenne,  bajj  ö3ott  au«  ^öarmber.^ii^feit  fein  ^trafnrtbcil  jurücfoienommcn 
labe,  el  a4>6i^pa  Äf?.vTrr/aai  cjv;  —  3)  Souaö  War  fd)on  »cr^er,  ebe  fv^ott  tie  i'.  4  aniiefübrte 
^rage  an  ibn  fteßte,  ^ur  Stabt  binaugge^an^en,  um  ju  warten  auf  ben  Unterijani^  berfelben.  — 
6)   an  bie  Worcjenfeite  ber  (^tabt.    äVrrävr<  rrjg  TröAeug.  —  7)    jVp'p-  "»  |trau(^arti3e3 

©ewäd^ö,  ricinus,  weld)e?  fd^nell  emporf^iefjt  biö  ^ur  Ö3rö(?e  eineei  33aume«,  aber  auA  fdmett 
öerborrt.  Plin  H.  N.  XV.  7.  31quila,  Xl»eobotion  unb  ^ömmad)Ui^  unb  die  LXX  überfeinen 
cd  mit  KoAoKvvßr/  „Äürbiö."  21ud)  ber  i^-Drer  bält  eö  mit  ihnen.  —  S)  Jpebr.  „um  ibn  v^on 
feinem  Uebel  ju  heilen,"  b.  h.  i^cn  bcr  Slnjlrensiung,  bie  er  (gehabt,  ober  !^ün  bcr  .*Mtu\  bie  er 
gelitten,  ober  i?on  bem  Unmuth,  ber  il)n  befallen  hatte,    anb  tüv  kuküv  ahroy.  —  9)  sai  Trpoff- 

Ta^EV  ö  i^eoc  oKuAr/Ki  sw&ivi).  —  10)   e'i  G(p6Spa  Ae'AvnTiaat  av.  —  11)    b.  h-  mit  9led)t  traUCrC  ich, 

»eil  er  ja  Da?  cin^ioic  (^ut  war,  welches  mici)  in  meiner  je&iöen  !i!agc  erquicfte.  (^ott  lief;  es ju, 
baß  ber  Unwille  unb  bie  söetrübnifj  in  Scnaei  ^eele  ju  foldiem  Wrabe  fid)  ilciiV'vtc,  auf  b_af;  er 
um  fo  eher  begreifen  fonnte,  wie  fcbr  e»?  ba3  .iper,^  (yotte?  betrüben  mufUc,  eine  ungcbeurc  Stabt 
JU  (örunte  ',u\id)ten.  —  12)  worunter  bie  unmündigen  ilinber  ^u  tjcrftcben  find  ( woraus;  man 
auf  60(),00ü  (Sinwohner  fchliej^t,  ba  bie  .^linber  gewöhnlich  ein  günftcl  bilden.  ^.  n.  .H.)  (£pbrdm 
fc^lie^t  bie  JRede,  bie  er  über  ben  ^J»ropbctcit  3onaö  bielt,  mit  den  aiuM-ten:  „Xie  iMif;endcn 
ßerfammeltcn  fic^  (bei  Sona?)  und  fielen  cor  ilim  auf  bie  Srbc  und  brad)ten  ibm  <s3ef*ente 
fammt  ibren  Sebenten  bar.  X^er  «önig  öffnete  bie  tochafefammern  und  brachte  ibm  febr  cbren- 
»oOc  ©aben  dar.  SonaS  wurde  ijcn  ^üen  wie  <\\xi  (Jinem  5J?unbe  t>erberrlid)t  unb  ^og  auf 
föniglidiem  SBagen  in  bie  Stabt  ein."  ÜJlan  »eip  nic^t,  auö  welker  Cuettc  (Sp^räm  bieten 
Söeric^t  gef^öpft  ^abc. 


k 


PROPHETIA  MICH^^. 

1.  9)2td;äa§,  tiyf2f  f^  ^^^'^  ^^^  IHO^D  //^^^^  ^^^  ©Ott?''  aug  bem  ©tamme 

T  •  TT- 

^uba,  eröffnet  bie  9tcibe  berjenigen  ^ro^j^eten,  bie  ber  mittleren  ^dt  ber  ^ropfjes 
tenperiobe  angcl)örcn.  Gr  lebte  unb  n)eiffai3tc,  iuie  e^  feine  eigenen  SBorte  befagen, 
unter  ben  i^önigcn  ^oatban,  Stcbaj  unb  Gjednas,  alfo  jiüifcben  ben  3at)ren  758- 
699  ü.  6br.  —  ''Man  barf  iijn  nicbt  t^erioedifeln  mit  Midja,  bem  (3of)ne  ^amla'g, 
ber  unter  3tcbab  unb  ^ofa^^bat  in  I^Srael  ipeiffagte  III.  Reg.  22, 8,  nod)  mit  aJiid)a, 
bem  ^satcr  2lbbong,  einem  ber  ©ro^en  be§  Skeid)e§  unter  ^o]ia§>  II.  Chron.  34, 
20;  IV.  Reg.  22,  12. 

2.  ®em  ^jaia^  lüürbig  5ur  Seit  ftef^enb  befämpfte  er  mit  2)tut^  ben  ©ö^enbienft, 
bie  falfdie  Öottec>lierebnmg,  bie  UngeredUigfeit  unb  9taubfucbt,  bie  Sdjamlofigfeit 
unb  Xreulofigfeit  ^Juba'ö  unb  ^§rael'§,  unb^fagte  mit  33eftimmtt)eit  foiuobl  bie  äöeg; 
fübrung  bes  ^i>olfe5  in  bie  @cfangenfd)aft,  a(§  aud)  bie  3Bieber!ef)r  unb  bie  folgen; 
ben  (S'rbannungcn  Sottet  oori^er.  (£r  bejeidmct  hm  9)ieffia»  fe(;r  genau  luib  nennt 
fogar  ben  Crt,  au§  bem  er  beroorgebcn  ioürbe. 

„Gr  Oerbinbet  in  feinen  Scbilbenmgen  ^Iraft  mit  3tnmutb,  Grbabenfieit  mit  Sn= 
nigfcit,  i'iübnbeit  ber  Öcbanfen  mit  3lni"cbaulidifeit,  '^Hunbung  unb  ^-üUe  mit  Älarbeit. 
©r  liebt  bie  ^llsortfpiele  unb  bebient  ficb  xijxcx,  bie  öemütber  5U  erfdnittern.  9hir 
irenige  ber  übrigen  ^sropl^eten  madien  ii)m  ben  erften  '^^la^  unter  ben  l;ebr.  2)id)tern 
ftreitig."    ^erbft  (S'inleit.  XI).  I.  ©.  146. 

3.  dlad)  Xbeopbolactu^  toarb  er  mit  bem  ©dnoerte  l^ingeriditet,  ioofür  jeboc^ 
!eine  nnbcrioeitigen  3^'UiF^fl'^  i)orl;anben  finb.  ©ojomenuö  lib.  VII.  rebet  Oon 
einer  9luffinbung  ber  ©rctber  ^abacucio  unb  3}iid)äa'C^  unter  Tbeobofiuä  beut  ©ro^ 
^en  auf  eine  Cffcnbarung,  bie  bem  ^ifdiof  Sebennu^  iwn  Gleutl)eropoli§  5U  Sl;eil 
geh)orben.    2)aä  römifdie  a}iartt;rologium  cdoäljnt  feiner  am  15.  3a«war. 


Caput  I. 

1.  VERBUM  Domini,  quod  factum  est  ad  Michaeam,  Morasthiten,*  in 
diebus  Joathan,  Achaz,  et  Ezeehiae  regum  Juda:  quod  vidit  super  Sama- 
riam,  et  Jerusalem.^  2.  Audite^  populi  omnes,  et  attendat  terra,  et 
pleiiitudo  ejus:^  et  sit  Dominus  Deus  vobis  in  testem,^  Dominus  de 
templo  sancto  suo.  3.  Quia  ecce  Dominus  egredietur  de  locosuo:^  et 
descendet,  et  ealeabit  super  excelsa  terrae.^  4.  Et  consumentur  montes 
subtus  eum:^  et  valles  scindentur  sicut  cera  a  facie  ignis,  et  sicut  aquae, 
quae  decurrunt  in  praeceps.  5.  In  scelere  Jacob  omne  istud,  et  in 
peccatis  domus  Israel;  quod  sceius  Jacob?®  nonne  Samaria?  et  quae 
excelsa  Judae?'"  nonne  Jerusalem?  6.  Et  ponam  Samariam  quasi 
acervum  lapidum"  in  agro  cum  plantatur  vinea:  et  detraham  in  vallem'^ 
lapidcs  ejus,  et  fundamenta  ejus  revelabo.  7.  Et  omnia  sculptilia  ejus 
concidentur,  et  omnes  mercedes  ejus^^  comburentur  igne,  et  omnia  idola 
ejus  ponam  in  perditionem:  quia  de  mercedibus  meretricis  congregata 
sunt,'*  et  usque  ad  mercedem  meretricis  revertentur.  8.  Super  hoc 
plangam,  et  ululabo:  vadam  spoliatus,  et  nudus:'^  faciam  planctum 
656 


Der  g)rop^ft  ^Wic^äaet.  1,  1—8.   2lnm.  1—17.  657 

velut  draconiim/*  et  luctum  quasi  strutliionum.^^  9.  Quia  desperata  est 
plaga  ejus,"^  quia  venit  usque  ad  Judam,  tetigit  portam  populi  mei''"' 
usque  ad  Jerusalem.  10.  In  Geth  iiolite  annuntiare,^  lacrymis  ne 
ploretis,^'  in  domo  Pulveris  pulvere  vos  conspergite.^^  11.  Et  transite 
vobis  habitatio  Pulchra,"  confusa  ignominia:  non  est  egressa  quae 
habitat  in  exitu:^*  planctum  Domus  vicina  accii)iet^'^  ex  vobis,  quae 
stetit  sibimet.  12.  Quia  infirmata  est  in  bonum,^®  quae  babitat  in 
amaritudinibus:  quia  descendit  malum  a  Domino  in  portam  Jerusalem. 
13.  Tumultus  qundrigae  stui)oris^^  habitanti  Lacliis:  principium  peccati 
est  filiae  Sion,^*^  quia  in  te  inventa  sunt  scelera  Israel.  14.  Propterea 
dabit  emissarios^  super  hereditatem  Geth:  domus  Mendacii**  in  decep- 
tionem  regibus  Israel.  15.  Adhuc  heredem  adducam  tibi'""  quae  babitas 
in  Maresa:  usque  ad  Odollam  veniet^^  gloria  Israel.  16.  Decalvare,  et 
tondere  super  filios  deliciarum  tuarum:  dilata  calvitium  tuum  sicut 
aquila:  quoniam  captivi  dueti  sunt  ex  te. 

.  1)  T\ti^'i!2il  »jK^orcn  ju  5Warcfrf)a,"  wai  au^  Jos.  15,  44  unb  II.  Chron.  1],  8;  14,  9 

tjprfpmmt  unb  fon  Gufcbiu?  de  locis  hebr.  al6  eine  Stabt  im  Stamme  ^uba  unfern  ß(eutberc» 
pdi^  bcjcicbnct  n.Mrb.    Jpiercn»mue  nennt  fie  ''Koraftbi.    Db  e«  mit  JlJ  ntJ'IQ  1,14  für 

glci*bebeutcnb  ju  balten  fei,  ifl  ja^cifelbaft.  LXX:  rw  -ov  Mnyaa^a.  —  2)  b.  b-  über  3?riifl 
unb  ^nta,  bereu  ^laubtflä^tc  Samaria  unb  ^erufalem  traren.  —  3)  Sbcnfc  beginnt  3üii'i^, 
mit  ireld>em  Wicbdas  imcI  ©leidiesi  in  Sle.qanj,  S^ärfe,  ©etrungcnbeit  unb  Waicftat  ber 
SVraci)c  bat;  cf.  Deut.  32,  1  ;  Is.  1,  2;  14,  13;  34,  1;  44,  23;  Ose.  2,  21.  —  4)  b.  b.  ibre 
Sewcbncr.  Knl  TvävTe^  Ol  h  av-fi.  —  3)  b.  b-  ®ott  foU  3cu!^c  ffi«/  bap  id)  ciU  fein  fi3cfaubter 
ju  cu*  fpredje.    ^lad)  beut  Sbalfvicr:   „C^5otteö  5Bort  [ei  tt>it>cr  eud)  3^"!^-"    5?acb  Sd)clj: 

„Ter  ^iXX,  3cl^t^^ab,  tritt  auf  al?  S^^llf^f  tUibcr  CU($;"    Kai  earac  Ki^ptog  Kvpm^  iv  l'füv  fJc  /naprvptoD. 

6)  „<xui  bem  |^au[e  fcineö  Jpeilintbume^,"  ivorunter  nicbt  ber  3;embcl,  fcnbern  ber  .^immel  ju 
»erllcbcn  ift.  ^o  njenigften^  nimmt  e^  ba6  2arc(um  ^onatbanö;  Ps.  11,  4;  103,  9;  ll.'),  2; 
Hab.  2,  20.  2im  meiften  fpridjt  bafür  bic  nad)ftfpUienbe  ©tctie.  —  7)  9?aA  Sd)^?:  „®r 
fd)rcitet  über  ber  Srbe  .feoben,"  n>eld)e?  :i3tlb  vm  ben  ®en.nttern;)olfen  (genommen  ift,  bic  über  bie 
Serge  binjufdireitcn  fc^eineu.  Kai  iTTLßiiaeraL  k-nl  rä  vp/  rf/c  jf/g.  Scrncliuei  a  l'apibe  nimmt 
e?  figürlicb:  Calcabit  excelsos  et  potentes,  puta  optimates  Israel.  2hut  nad)  ^iercntmni? 
unb  i's^ranue  oerldpt  05ptt  feinen  Drt  ober  Jtiron,  ber  bic  'i)i?ilbc  unl»  ®ütc  ift,  nur  um  ju  |lrafen 
unb  ju  jücbtigen;  Is.  28,  21.  —8)  IDDJI  »uttt»  ee  fdjmeljen  bie  2?erge  unter  ibm;"  Kat(ja?.sv- 

^iicETai  Tä  öprr  Ps.  96,  5;  Is.  64,  1 ;  Arnos  9,  5.-9)  "2^^  >*^Ö"^P  »"'cr  '1^  (tväflt)  t»« 

S*ulb  ^afpb^?"  Die  bciben  ^auptjläbte  Samaria  unb  Serufalcm,  b.  b.  bie  Äcnige  unb 
©ropen  trugen  bie  ^auptfdiulb  bee  3(bfallcei  unb  ber  Sünben.  rig // äaißEia  Toh'iaKüß;  — 
10)   '>f2  »wer  ift  Scbutb  an  ben  ^l^ben  Suba'e?"  Wf  //  üfjapria  tov  oIkov  .  .    Ttx  Sbalbder: 

„SBo  beging  baö  ^auö  ^atob  i^reöd?  9?td)t  in  Samaria?  Unb  wo  fünbigte  Hi  ^a\xi  Subft? 
«Ric^t  in  Serufalem?"  — 11)   D")D  ^l^tDoS  Hlti^n  *1^7  „ba  will  id)  ©amaria  ju  einer 

••    T       ^-  T    -    :  VT-       ^   : 

getbruine,  jur  Einlage  einer  '»Pflanjung  (eines  SBcinbcrgeö)  macben;"  Kai  ■>')>'/(70fiai  infjapnav  elg 
b-Kupo(j>vAäKiov  äypov,  Kai  fic  (pvreiav  äfjizfAöjvog.  (J ^  ift  baffelbe,  wic  wenu  man  fagt :  3rf)  *^''ifl 
fte  (bie  igtabt)  bem  Srbbotien  gleid)  mad)eu.  —  12)  Sinn:  3*  i^iU  aßc  Spuren  ber  alten 
^errlic^!eit  Samaria'ö  au8löfd)cn.  —  13)    n*Jl.3ril<  ,Mb  aü'  ibre  '.^ublcrlcbne,"  b.  b.  aüe 

9ieid)tbümer,  bie  man  burdi  ben  rap^enbicnfl  unb  bie  iBünbniffc  mit  rsH>^enbienern  gewonnen 
^at,  trerbcn  i^erbrannt  im  i^cucr.  So  ncbmcn  ee  .g>icroni>muö,  l'^ranu?  u.  31.  ^icbodi  2beo» 
boret,  Xerefcr,  Sc^cl?,  5UIioli,  l'od)  unb  Sieifd)  l^crfteben  unter  3?ubterli>bne  blof;  bie  ©eihge» 
fd)enfe  ber  (öö^en;  Ose.  2,  4-12.  —  14)  Tenn  ber  .'^urenlobn,  b.  b.  ber  Vobn  für  ^en  ricnft 
bee  9Md)t6  t)at  bicfelbcn  äufammengebra*t  unt  ^um  .^urenlobn  b.  b.  jum  9?id?t5  foücn  fic  ivicber 
jurüdfebren.  Xer  Sbal^äcr  will:  „i>on  ben  3lfftuicrn  bat  fi«  biefe  i'i>bnc  (;)Jci*tbümcr) 
empfangen,  unb  ju  biefen  foüen  |le  lieber  jurürffcbren."  <^i6tl  h  lua-duimTuv  Tropiriar  av\ir,n)£ 
Kai  eK.  ßiadufiiiruv  nopveiag  avvfarpfiiiev.  —  lo)  b.  b.  icb  gcbc  geplüubcrt  uub  allcr  rbcrflcibcr 
beraubt  gJeic^  einem  Sttanen  einber  unb  ficlle  bamit  bag  au«<geplünbcrtc  unb  alV  feiner  Jperrlid)=' 

feit  beraubte  Samaria  f  Or.  tvt-Kev  tovtov  K6\J!ETai  Kai  -dpf/vi/ai-i,  Tropevaerai  ävrTTÜth'Tog  Kai  yv/ivf/ 
TTucr/aeTai  kottetöv,  cjg  rSpa/cöi-rwv"   Is.  20,  4;    47,  2.  —  16)    D^JIHD  »/ote^^S  ^^^  Scbafatcn,"    biC 

befanntlic^  am  Sibcnbe  ein  fe^r  reiberli^ee  ®e^eut  »on  fic^  geben.  —  17)  -^ebr.  „unb  SDe^» 


658  3Der  ^rop^et  iSlic^äag,  1,  8—15.  2lnm.  17—32. 

Hagen,  t»ie  ber  2;oc^ter  be6  ©trauge^."  33e!anntlic^  geben  bie  ®trauge  einen  jämmerli^en 
Zon  uon  fid).  «ai  TTfviJof  üf  ^vyartpuv  supijvuv.  —  18)  „weü  feine  SBunbe  un&ctibar  ift." 
^fad)  Dercfer:  „weit  töbttici)  ift  fein  f^aß."  o-i  KaTEKpd-yaev  ?'/ tv'Atjy^  ahrf/c.  —  19)  „X)aö 
Jficr  meinei^  93oIfc5"  bebeutet  bie  ^viuptftabt  Suba'S.  t)er  g^rol^bet  fagt  bamit  i^crkr,  bap  bie 
Stffi^rier  nai^  örcberitng  ©amaria'^  aucb  über  3uba  fi($  ergiepen  unb  ^entfalem  bebrängen 
jrerDcn,  ixmef  bcfannt(icf)  unter  ©jc^ia^  iinrflid)  gefcbeben  ift  IV.  Reg.  18.  —20)  -^m  beginnt 
fein  Älageücb,  bae;  er,  in  fcblecbte  Sumpen  gefleifet,  unb  faft  nadt  einbergebenb  unter  bem 
S'otfe,  m'clir  beulenb,  aU  fingenb  aufrief,  ^n  ®etb,  aU  einer  ^'»bilifterftabt  barf  9?id)tg  oer» 
lauten  tMni  bem,  Kai  er  ieg,t  ceVfünbet,  benn  fie  würfen  frcblocfen  barob,  weil  c3  Uuglücf  ift,  baö 
über  3^rael  unb  ^ntba  ergebt.  2(üe  bie  Drte,  wetcbe  bier  ber  9-^ropbet  nacbcinanber  nennt, 
acbraud)t  er  als  Sinfpielungen.    5[)ht  @etb,  nj  »on  "lJl.3  /»funb  machen,"  Witt  er  „Äunbing" 

bc^cidinen,  wo  ja  feine  Äunbe  binfommen  fott.  ol  h  Ts-d-  /ji/  fiFynAvvea-&E.  —  21)  Kai  ol  'EvaKslfi 
[iv  Baxeiu)  fiy  ävoiKoöo/jecTE  h^  oIkov  narä  yt'/Mna.  ^cbr.  „in  Äo  (SBeiningJ^  weiuct  nid)t."  Äo 
war  eine  Stabt  in  2(eg*iptcn  III.  Reg.  10,  28.  —  22)  „53et5'eeapt)ra  (etaubbcim)  beftreuet 
cud)  mit  5taub."  Unter  23cti)^!i?capbra  ift  3(pbra,  ein  Drt  be^  Stammet  5?enjamin  ju  oerfteben. 
£a  fodcn  fie  nur  trauern  unb  Älage  balten,  benn  ba^  fei  ein  Drt,  baö  in  bem  Sanbe  liege, 
Wcld)c6  nun  balb  werbe  i^erbeert  werben,  yv"  naTawciaaa-^s.  —  23)  ^cbr.  „jtcb'  nur  bin,  bu 
S^cWübncrin  von  'Sapbir  (bie  ®d)pne,  ®d)önau),  mit  ®d)mad)  bebedt."    «Sapbir  war  eine 

©tabt    jnnfd)Cn    3('?calon    unb    Slcutberopotiö.     Kara  yD.ura   v/iüv  naroiKOvaa  KaAÜQ  TCLQ  w6?i£ii 

ahrf/q.  9?acb  ^ierouiimus  unb  3:t*epboret,  benen  Slemigiuö,  3tupertu^  u.  21.  folgen,  Witt  ber 
^■»rop^t  fagen:  „Sieb'  nur  Vxw,  bu  (£inwobnerfd)aft  ber  fd)oncn,  prächtigen  (Stallt  Samari«, 
jieb  nur  bin,  in  bie  fycfangenfdiaft."  5lUcin  ba  bier  mebrere  ©täbte  na^einanbeiwjenannt 
werben,  unb  jcbe  ibr  Sontingcnt  5ur  Älagc  liefern  mu§,  jo  ift  nid)t  abjufeben,  wie  ^amaria 
gemeint  fein  fott.  Einige  balten  Sc^apbiV  für  Sepboriö  in  ©aliläa.  —  24)  ^ebr.  „Die 
ä3ewol)ncrin  )^on  3aanan  (Slue^ugbcim)  ,^iebt  nid)t  au^,"  b.  b.  bie  fonft  fo  jablreicbe  beerben 
auetrieb,  treibt  nid)t  aue^,  fonbcrn  balt  fid)  ftitt  uuo  furd)tfam  ju  Ǥaufe.  di  gab  ein  3a^inan 
in  Suba  unb  ein  anderes  in  ^3?cpt)tali  Jos.  15,  37;  19,  33.  oIk  k^fjMe  KaTOLunhca  "Zewaöp.  — 
2'5)  ^ebr.  „bie  Iraner  'JBetb'^&ae^el^  (ü^acbbarbauö)  raubt  k\\\6:j  feine  Verberge,"  b.  b.  bie  is:)tabt, 
bie  aui^  fonft  fo  beimifc^  unb  wobnlicb  war,  ift  fo  traurig,  ba§  fie  eucb  jeine  Verberge  mebr 
gewähren  fann.  K6\i>aa-iiai  olnov  kxofievov  ahrf/q,  ?J/tiisTai  e^  vfiüv  tta?p/!/v  öövvrjq.  9?ac^  ^ieron^' 
mu5:   „Dasi  9?a($barbaug  Serufalem,  ba3  auf  ftc^  felber  ftanb,  empfängt  3;rauer  pon  bir,  o 

©amaria!"  «»ac^  ®d»egg:  „©eine  Station  Perrüdt  ®tu&l."  —  26)  JlDi?^'^  lltD*?  n'^H  ^3 

nlip  »^i-'""  c^  fd>mad^tet  nad)  Söoblfetn  (^eil)  bie  (£inwobnerfd)aft  «Karotb«;"  nac^Sdiegg: 

„tranf  ift  am  ©Uten  bie  95?obnerin  r'on  2?itterad);"  nad)2lttioli:  „Iran!  ift  um  beö  C53uten 
Witten  bie  Scwobncrin  ber  :i^itterfeiten."  Cb  unter  Warotb  vietteid)t  bie  ®tabt  ?}?arctb  Jos. 
15,  59  in  '^\k^a  ober  eine  unbcfannte  ju  »erfteben,  ift  jweifelbaft.    riq  i/p^aro  e'iq  äya^ä  kutoi- 

Kouaa  böhvag;  —  27)  OrVi  „fp^nne  ben  5öagcn  an  baö  3to5,  ^^y7>  o  (Einwo^nerf^aft  »on 
£ac^i6,  Ji^'0*7'"  fc-  i-  "'"  J"  fliegen.    5?ad)  ©c^egg:  „flirre  SBagen  unb  dto^,  o  ißürgerfi^aft 

tom    ®d>l0t!."      (^einc  Ironie !  -ili66oq  äp/naTuv  Kai  'm-Trevövruv  KaroiKovaa  Aaxelq-  — 28)   Sad)t6 

f*eint  ^uerft  ^um  's)öt3enbienfte  S^raelö  übergegangen  ju  fein,  weswegen  e^  aud)  bie  erße  ®tabt 
war,  bie  in  bie  ^änbc  5ennai-bcrib^  IV.  Reg.  18,  14;  Is.  3f),  2;  37,  8  unf  5Jabud)obonoford 
Jer.  34,  7  fiel.  ®d)cgg  übcrfc&t:  „5lnfang  t>cr  ©ünbe,  o  JoAter  eion,  ift,  baß  bei  bir  gefunben 
würben  bie  lsergeben':3i5racU^."  — 29)  „barum  fcnbet  bie  23oten  nad)  (^3et^,"  b.  b.  Serufalem, 
pon  l'adne;  »er'fübrt,  wcnbet  ficb  nad>  bem  5.M)ilifterlanbe  um  >^ülfe.  ^ebr.  „barum  leifte  a3er= 
jicbt  auf  ^3??orefd)ct-f^knb,"  ober  nad)  Slnbcrcn  „auf  ben  33efit3  vnnt  ©etb."  ®tnn:  (öctb  (ober 
?0?orefcbet»<"s5etE))  ift  für  bidi  t^erlorcn.  Sii)egg  überfet^t:  „??reigeben  wirft  bu  barum  greiung» 
®et^."  — 30)  .^3cln-.  „^Utftb  (bie  (yetäufd)te)  wirb  ,^u  'Mi^^  (jur  3:äufd)enben)  für  bie  Könige 
S^n-aelv^."  3(d)ftb  war  eine  fefte  Stabt  im  Stabtgebiet  ^vi\>a  bei  Warfd)a  unb  Äegila,  Jos. 
15,  44;  eg  gab  eine  fold)e  aud)  im  Stamme  3lfer,  Jos.  19,  29.  Der  Sinn:  Die  Könige  Särael^ 
werben  fid)  täufcben  in  ibrem  i5crtraucn  auf  ba^  fefte  Stdiftb.  oiKovq  fiarainvq,  e\g  kevov  kyivovro 
Tuir  ßa(7aEvoiv  rnh  'i(T/>fl///.  —  31)  iM^  Witt  id)  bir  bringen  ben  (red)ten)  (Erben,  bu  Se* 
wohnerin  3}?arefdia'^"  ((Srbborfö);  b.  b.  ii^  nntt  bir  ben  Stffprier  al^  (Erben  über  ben  J^al^ 
fenben.  9}?arefd)a  war  eine  fefte  Stabt  3uba"e,  Jos.  15,  44;  I.  Chron.  2,  42,  bie  fpäter  ben 
ßbomitcrn  in  bie  ^änbe  fiel,  aber  "Oiw  ^ob.  -^iprcanuo  roicber  erobert  würbe  II.  Macc.  12,  35. 

fwf   Tohq   KAijpovüiiovq  äyäyucjL  {äyäyu  aol)  KaraKovaa  Xa^Elq  Kkrjpavofiia.  —  32)   ,,nai$  DbOttCint 

Wirb  gebradtt  b'ie  .iperrlicbtcit  ^^raelC  b.  b.  in  bie  ^öble  Dbottam  I.  Reg.  22,  1  wirb  fic^ 
püd)teh  bcr  2(Det  (ober  ilcrn)  S^raelg. 


Der  ^rop^ft  SJ^ic^äa^^  2, 1—7.   3tnm.  1—9.  659 

Caput   II. 

1.  Vae  qui  cogitatis  inutilc/  et  operamini  malum  in  cubilibus  vestris: 
in  luce  matutina  faciiint  illud,  qiioniam  contra  Deum  est  manuseorum.^ 
2.  Et  concupierunt  agros,  et  violenter  tulcrunt,^  et  rapuerunt  domos:  et 
calumniabantur  virum,  et  domum  ejus,  virum,  et  hereditatem  ejus. 
8.  Idcirco  liaec  dicit  Dominus:  Ecce  ego  cogito  super  farailiam  istam 
malum :  unde  non  auferetis  colla  vestra,  et  non  ambulabitis  superbi, 
quoniam  tempus  pessimum  est.  4.  In  die  illa  sumetur  super  vos  para- 
bola,  et  cantabitur  canticum  cum  suavitate,  dicentium :  Depopulatione 
vastati  sumus:  pars  populi  mei  commutata  est:^  quomodo  recedet  a  me,^ 
cum  revertatur,  qui  regiones  nostras  dividat?  5.  Proptcr  hoc  non  erit 
tibi  mittens"  funiculum  sortis  in  coetu  Domini.  6.  Ne  loquamini 
loquentes:^  Xon  stillabit  super  istos,  non  comprehendet  confusio.  7.  Dicit 
domus  Jacob:^  Numquid  abbreviatus  est  Spiritus  Domini, ^  auttalessunt 
cogitationes  ejus?'*'  Nonne  verba  mea  bona  sunt  cum  eo,"  qui  recte 
graditur?  8.  Et  econtrario  populus  meus  in  adversarium  consur- 
rexit:'"  desuper  tunica  pallium  sustulistis:^^  et  eos,  qui  transibant 
simpliciter,  convertistis  in  bellum.  9.  Mulieres  populi  mei  ejecistis  de 
domo  deliciarum  suarum:'^  a  parvulis  earum  tulistis  laudem  meam"^ 
in  perpetuum.  10.  Surgite,  et  ite, '^  quia  non  habetis  hie  requiem: 
propter  immunditiam  ejus  corrumpetur  putredine  pessima.  11.  Utinam 
non  essem  vir^''  habens  spiritum,  et  mendacium  potiuS  loquerer:  stillabo 
tibi  in  vinum,  et  in  ebrietatem:  et  erit  super  quem  stillatur  populus 
iste.  12.  Congregatione  congregabo  Jacob'*  totum  te:'^  in  unum  con- 
ducam  reliquias  Israel,^  pariter  ponam  illum  quasi  gregem  in  ovili,^* 
quasi  pecus  in  medio  caularum,  tumultuabuntur  a  multitudine  homi- 
uum.""  13.  Ascendet  enim  pandens^^  iter  ante  eos:  divident,  et  trans- 
ibunt  portam,-^  et  ingredientur  per  eara:  et  transibit  rex  eorum  coram 
eis,^  et  Dominus  in  capite  eorum. 

1)  LXX:   h/EvovTo  7.oyi^6ua.'r)i  KO—ovg  koI  kpya<,6u.Evot.  KOKa  kv  -aig  Koiraig  avTÜv.      Xic  LXX 

lafen  VH  t^^i»  »1,1-  —  2)  uy  h^^'^\  *D  »t»enn  i^re  ^anb  (i^re  !Wa^t)  itl  i^r  ©Ott,"  auf 

bcn  fie  fcrtriiucii;  Job  12,  6;  Habac.  1,  11.  dion  ovKijpav  iTpoq  tov -debv  x^'p^^  "■'^'~'^v-  — 
8)  KOL  6ü/p-a;ov  öp(pavovg.  —  4)  „baö  firbtbcit  meine»  3?c(feö  »ertaui'd)t  er"  an  frembe  2?ölfer. 

Ka-efie-p{r»v  iv  axoiviu.  —  5)  p^^H''  I^Hb*  ^^IJ^^S  ^^  tJ^'^D^  TVK    ^Jac^  .g)ierons}mug 

fagen  bicfcg  bie  S^ctrofincr  S^i'^ie''^  «nb  ^nti^a'-^  t^cn  i^rem  pcinbe  (SatmanatTar,  9?a{*itcftcbc=' 
nofor).  Sie  faiien:,,  Si,  n?a?  ift  ba^  für  ein  Söcicficn  son  mirV  (£r  fommt  nncDer  unb  »jcrtbeilt 
unfere  75el^cr"  an  Sintere,  ^ya^^nini  übcrfe^t:  Quomodo  removit  a  nobis,  quos  sperabamus 
nobis  restitui?  Agros  nostros  bostis  divisit  sibi.  kuI  rjvn  yv  h  kuavuv  avröv  roh  äTToavpiij'ui. 
Ol  äypoi  v/iüv  cteuspiadrioav.  —  6)  b.  ^.  bu  mx\t  ttid^t  mc()r  jum  2?efi^e  beineö  Sanbe^  gctanijen 

»eniijfteng  nic^t  mc^r  in  gefe^lii^er  unb  !?cn  03ctt  angeorbneter  Söeife.  — 7)  iQ^DiT^K 

nitD^D  yO^:  nS  nhih  IÖ^D^nS  flö^Pl  „g-^ebiget  nic^t,  )>rebigen  ftc.  5-^rcbigt  man 
aber  auc^  nicht,  ber  SAmait  roirb  bod)  !ein  (Snt-e  werben,"  ober:  „bie  Scftmac^  wirb  bocfi  nicf)t 

ausbleiben."    fv  tKK/.r/aia  Kvplov  uf/  KAaiETf  (VtKpvcji.  u)/(U-  önKpvsTuaav  errl  roi-rotg.       olde  yap  «tu- 

aerai.  iveuh/,  6  /.h/ov,  o'ikdc  'in/cui.  Ter  S^altdcr:  „®eiffaget  i^ncn  feine  Üebre,  bicfcn  l'euten; 
benn  fie  nehmen  bod)  feine  iöefc^dmung  (3teuc)  an;"  Is.  3ü,  lu;  Arnos  7,  L3.  —  8)  "llt^XH 

„bie  Sbra*e  bc?  .^aufa  ^dtob  tautet^  GiotteS  (^3eift  i|1  ni*t  abgefürjt.  ."  ?Pagnini  betrachtet 
baj  »Prdfirum  pf  ^^^  i^cjcicf)nung  bc^  ^tauncn^:  „C  ber  spräche  bee  .§>aufeö  ^afobl"  (i6  c\ibt 
auf  balJelbe  hinaus. —  9)  (^"IVpr?  ,Mt  benn  ber  ®ei|l  mmi  jä^jornig?"  tai  tolt 

2  e  cfe  n  e  r :  ^.  Schrift.  %.  %.  tU.  42 


660  Der  ^xop^tt  iSJ^ic^äag.  2,  7—13.  Slnm.  9—25. 

bcrufetgt  Tic^  bamit,  ba§  ®ott  TangmütMg  unb  gütig  ijl,  unb  fürchtet  fi*  bakr  n{(^t  öor  ben 
S^robungen  ber  ^Pro)3bcten.    oIko(  'imuß  TrafxjpyiaE  m>ev/xa  Kvpiav.  —  10)  „>aoIIte  er  fo  etroa^ 

im    Sinne    babcn,"    IVie    ibr    ^•^ropbetcn    ba    fagt?      oh   rabra   -ä   emrri6si'ij.aTa  a'vTOv   io-iv,  — 

11)  riefe  SBorte  erwiebert  ber  .^err  auf  bie  ?Ieugerung  unb  9tebe  Söraelö.  ®r  fagt:  „3c^  bin 
aüerbingö  gut,  aber  ic^  »erlange,  ba^  ber  Wenfcb,  mit  bcm  ic^  gut  bin,  rec^tfd)ajfen  wanble." 

ovx  Ol  "kdyoi  ai'Toh  e'iai  ko/mI  /iet'  avToii;  Kai  öp-&oi  Trenöpewrai.  —  12)    710^X1    lA^^^    I^^^gfl 

f^dt  [\d)  mein  93olf  jum  SBibcrfac^er  aufgeworfen."  Kai  F^npoa-&ev  6  "kaoq  /nov  fif  tx-^pav  ävTiaTTj. 

13)  HDIlSp  ''^W  np5  Dn5';^p  \^Wi}r\  n^X  npSb^  SlSP  Jl'er  ba^  Unterfleib 

:^inweg  nähmet  ibr  ^xh  ben  Wantcl,  unb  joget  in  Streit  bie  rubig  SBanbetnben."  '^\ciä)  3löioU: 
„ben  ^DJfantet  nehmt  il>r  fammt  Unterfleib  binweg  bcnen,  bie  rubig  babinwanbetn,  gleidhwic  bie, 
tvcicbe  auö  bem  Äricge  fcmmen  (unb  feinen  «^-cinb  mehr  fürchten)."  Ilfact)  i'oi-bintb  9teifdbt: 
„i'om  Älcibe  n^eg  habt  i^r  ben  lliantel  genommen  unb  bie  ruhig  2Banbe(nben  finb  wie  JRüdfeb- 
renbe  auö  ber  Sd)lad)t."  So  ift  ber  ä?orniurf  fcs  Straffenraubeö,  ben  it)nen  (53ott  mac^t.   naTt- 

vavTi  Tjjc  f'ipijv?!^  ai'~oi\   ~f/v  6opäv  avrov  t;t'^eipav,  roh  ä^iAEO-dat  tATriöa^,  cvvTpifiuhv  TroAe/xov.  — 

14)  Tic  SDohnungen  ber  SBcibcr  vpegtc  man  „-fiäufcr  ber  'init"  ju  nennen,  unb  fc^mücftc  fte 
foflbar.  —  13)  ^cbr.  „»on  i^reu  Äinbern  nähmet  i^r  meinen  '2cl)mucf,  Hin,  weg"  b.  ^.  i^r 

•    T   -: 

nähmet  i{)nen  alle  ^kx  hinweg,  bie  i^nen  llrfad)e  war,  mid)  ju  loben,    rf/a  rä  novvph  hnirrn'iev' 

fiara  nhrCjv  eiuai^vaav.       h/ylaare  bpeaiv  n.luviotc.  —  16)   ^ebr.    „?Iuf  UUb  fort  mit  tud)\    benit 

biev  ift  fein  9lut)ort  me^r.  S^  i|l  »erborben.  (Xer  ^err)  wirb  e«  »erwüften,  unD  bie  !Cerwüftung 

wirb  eine  gar  ftarfe  fein;"     (iväaTijßi  nal  TTopt-vm^  u-i  oIk  tan  anv  avT?/  nvänavaiq  h'EKEV  aKa-dap- 

(jiac  (UE(pß('tpT/TE  (pßopä.  .  — 17)  5"  ironifcber  5Beife  hrid)t  hier  ber  ^.^rop^et  in  ben  2Bunf(^  au*, 
fein  ^Vophct  »om  guten  ®cifte,  fonbern  einer  som  l*ügengeifte  ju  fein,  ber  bem  iu^lfe  nur  »on 
SBcin  unb  Srunfenheit  (i'uft  unb  ®enuij)  ju  fagen  l)d"tte.  Tann  würbe  er  hoffen,  ber  9}?ann  ju 
fein,  auf  ben  ba^  l'olf  ilob  unb  (Shre  träufeln  lie^e.  KaTE(hüx^'/~c  (>'t'f>f:''k  i^ujkuvtoq.  T7VEv/ia  kaTt/ae 

■^ev(hg^    kara/ia^E  aoi  eI^  nlvov  Kai  jXE'&vafia.     Kai   törai   ek   tF/c   arayovog   tov   Aaov  rovrov  (y.  12) 

avvayöfievoc  üirvnx^t/OETa'^''i"-Küiß  ßi'v  TTäaiv.  —  18)  3:heoboret  unb  mit  ihm  '4?atabluö  woüen 
tiicfe  5Bortc  auf  bie  (£inf($lief3ung  unb  33elagerung  in  (2:amaria  unb  Sffufatem  beuten,  wclcbe 
burd)  bie  3lffi)rier  unb  Shatbäer  gef^^^f f>cn  fPÖ-  ^lllein  .^ieronümu^  unb  aße  fpatcren  5Iu6(eger 
beuten  |le  al^  eine  freubige  3>'*rophejeiung  auf  bie  jRücffebr  »on  ber  @efangenfd)aft  unb  auf  bie 
Slücffübrung  be«  mcnfd)ric^en  ß3ef(^lcd)t"eei  »on  ©üniie  unb  Slenb  ju  cyereduigfeit  unb  ^eil  burc^ 
Ghriftu?.  avvayöiiEvo^  awax^'/üETai  'iah-w,3  arv  Tväaiv. —  19)  b.  b.  bu  Wirft  wieber  ein  3?oIf  fein, 

twie  tSOrher.  —  20)   (K^Exöptvoq  tKÖE^o/im  rohg  KaraAo'nzovg  tov  'lapar/?.,  trcl  tö  avrb  {ü/aofiaL  ryv 

ano<jTpn<i)t^v  nvTov.  ~  21)  ev  O'A'npEi.  —  22)  „c^  Wirb  ein  2?raufen  fein  wegen  ber  Wenge  ber 
iWenfdjen."  ^«'»'ael  war  jahlreicber  nad)  ber  Wefangcnfd)aft  al?  je  oor^er.  Die  Ä'irdie  St)riiii 
jd^tt  vxd)x  ©lieber  <xU  irgenb  ein  9icic^  ber  (£rbe.    E^a'AovvraL  e^  ävßpunuv  (v.  13)  ^tä  rf/g  Sca- 

KOTTj/c  Tvpu  TzpocotTTov  (ivTüv.  —  23)  r^lÖH  n'^^x  J)urc!^brec^er,"  b.  ^.  ber  5öeg  weifenbe  3ebo»a^. 

24)  ^cbr.  „einbred^en  werben  fie,  unb  einjietjen  in  ba«  I^or  unb  au^jiehen;"  öihioipav  Kai 
Ai^Mov  TzvAyvKai  e^i/A^ov.  —  2o)  „C6  Wirb  ein  Äonig  oor  ihnen  etn|)erge^en."    Kai  e^ffAdev  6 

ßaai?iet"£  avTüv  npö  rtpocÜKov  avTüv'  Ez,  34,  23;  Joau.  10,  16, 


Caput  III. 

1.  Etdixi:*  Audite  principes  Jacob,  et  dnces^  domus  Israel :  Numquid 
non  vestrum  est  scire  Judicium,^  2.  qui  odio  habetis  boimm,  et  diligitis 
inaluiii:  qui  violenter  tollitis  pelles  eorum*  desuper  eis,  et  carnem  eorum 
desuper  ossibus  eorum?  3.  Qui  comederunt  carnem  populi  mei,^  et 
pellem  eorum  desuper  excoriaverunt:  et  ossa  eorum  confregerunt  et  con- 
ciderunt  sicut  in  lebete,  et  quasi  carnem  in  raedio  ollae.  4.  Tunc  clama- 
bunt  ad  Dominum,  et  non  exaudiet  eos:  et  abscondet  faciem  suam®  ab 
eis  in  tempore  illo,  sicut  nequiter  egerunt  in  adinventionibus  suis. 
5.  Haec  dicit  Dominus  super  prophetas,  qui  seducunt  populum  meum: 
qui  mordent  dentibus  suis,  et  praedicant  pacem:^  et  si  quis  non  dederit 
in  ore  eorum  quippiam,  sanctificant  super  eum  praelium.^  6.  Propterea 
nox  vobis  pro  visione  erit,^  et  tenebrae  vobisprodivinatione:'"  etoccum- 
bet  sol  super  prophetas,  et  obtenebrabitur  super  eos  dies.     7.  Et  confun- 


!Dcr  ^ropt)ct  m6:)äai.  S,  1—12.  Qlnm.  1—18.  661 

dentur  qui  vident  visiones,  et  confundentur  divini:"  et  operiont  omnes 
vultus  suos/^  quia  11011  est  responsum  Dei.  8.  Yeriimtameii  e^^o'^  repletiis 
sum  fortitudinc'^  Spiritus  Doniini,  judicio,  et  virtute:  ut  aiiiiuntiem 
Jacob  scelus  suura,  et  Israel  peccatum  suum.  9.  Audite  hoc  principes 
doiiius  Jacob,  et  judices*^  domiis  Israel:  qui  abomiiiainini  Judicium,  et 
omiiia  recta  pervertitis.  10.  Qui  aedificatis  Sion  in  sant^aiinibus,  et 
Jerusalem  in  iniquitate.  11.  Principes  ejus  in  muneribus  judicabant, '^ 
et  sacerdotes  ejus  in  iiiercede  docebant,  et  proj)hetae  ejus  in  pecunia 
divinabant:  et  super  Dominum  requiescebant,  dicentes:  Numquid  non 
Dominus  in  medio  nostrum?'^  non  venient  super  nos  mala.  12.  Propter 
hoc,  causa  vestri,  Sion  quasi  ager  arabitur,  et  Jerusalem  quasi  acervus 
lapidum  crit,'^  et  mons  templi  in  excelsa  silvarum. 

l)  Tic  Mcniit  bcfiinncnbc  iinb  5,  14  fiit  fd)(ic§cntic 'i)[^rop^etic  iicbört  einer  fvätcren  Bf't  ber 
SDirffamfcit  beei  'p>ropbctcn  an,  —  ber  3cit.  bvi  bereits  2(dM5  [eit  742  ben  Ibrcn  ^wba'ü 
behauptete,  unb  bie  ^aU  ber  abfälligen  5?vaelitcn  immer  i^röf?cr  nntrbe.  —  2)  «i  ni>xai  oIkov 
"la/vwJ  Kai  oi  Kard'/.ni-oi  oIkov  'lapai;'/..  —  3)  b.  {).  baS  3tc(tt  \\\  fennen  unbiju  sofl5ie{)en.  — 
4)  fii^ürlictier  9hu^briicf  für  „fcbreienbe  Ucberbürbunci  bes  i^olte?."  Boni  pastoris  est  pecus 
tondcre,  non  dedubere,  faj^te  .ftaifer  Jibcriuei.  cf.  Ez.  34,  2.-0)  b.  b.  fie  praffen  unb 
fdbwelgen  »cn  bcm,  wa?  ftcbem  iU^lfe  entriffen  babcn,  unb  laijcn  baJTetbc  .g'unjicr^  ilcrben.  — 

6)  „baö  3lntli^  Derbüücn  t^rr  ^cmanb"  bcif?t  bei  f^^ott:  „feine  (shuibe  ab5ieben  ijon  ibm;" 
Lev.  20,  4;  Deut.  31,  IT;   Ps.  13,  2;  Is.  1,  17;  Ez.  22,  25.     Kai  ä-oarpifti  ro  -pödurrov  .  . 

7)  Dl7Ji*  „55>ohtfaf>rt."  —  8)  „fie  rüjten  ftd)  jum  itricge  iriber  ihn,  ober  fie  »crfünben  »iber 

T 

ihn  ben  .Ärieg;"  Joe!  3,  9.  — 9)  wf  vfüv  iaraii^  öpaceu^.  —  10)  Ik  juaiTsia^.  —  11)  Ol 
fidvreii.  —  12)  Kai  KaTa?.a?i/auv<n  Kar'  avrüv  ndvrer  ahral^  ^i6tl  ovk  ecfrai  6  kTcaKovuv  aiTÜv'  Lev. 

13,  45;  Ez.  24,  17.  —  13)  Tk  LXX  geben  ^icr  ch)^)  mit  iäv  fi?/,  ohne  einen  9ta*fao  ju 
geben.    SDahrfdseinlich  rooüen  fte  baher  mit  biefen  IMrtiteln  nur  bie  33ctbcuerung  ausbrücfen. 

1-4)   f/W  efiTT/./'/aiJ  'laxi'V  iv  rrverfiari  Kvpinv  Kai  Kpi/iarog  Kai  övvaaTtiai;.  —  13)   ''"'  o'i  Kara/niTciii. 

16)  lieber  afle  biefe  diefe^cöübertretungen  f.  Exod.  23,  8;  Lev.  18,  11;  20,  6;  Ez.  22,  27. 

17)  Jer.  7,  4.  —  18)   wf  ÖTrufjo<pvAäKiov  tarai, 


Caput  IV. 

1.  Et  erit:'  In  novissimo  dierum^  erit  mons  domus  Domini  praepara- 
tus^  in  vertice  montium,''  et  sublimis  super  colles:  et  fluent  ad  eum 
populi.  2.  Et  properabunt  gentes  multae,  et  dicent;  Venite,  ascendamus 
ad  montem  Domini,  et  ad  domum  Dei  Jacob:  et  docebit  nos  de  viis  suis, 
et  ibimus  in  semitis  ejus:  quia  de  Sion  egredietur  lex,  et  verbum  Domini 
de  Jerusalem.  3.  Et  judicabit  inter  populos  multos,  et  corripiet  gentes 
fortes  usque  in  longinquum:  et  concident  gladios  suos  in  vomeres,  et 
hastas  suas  in  ligones:  non  sumet  gens  adversüs  gentem  gladium:  et  non 
discent  ultra  belligerare.  4.  Etsedebit  vir  subtus  vitem  suam,^  etsubtus 
ficum  suam,  et  non  erit  qui  deterreat:  quia  os  Domini  exercituum  locu- 
tum  est.  5.  Quia  omnes  populi  ambulabunt  ünusquisque  in  nomine 
Dei  sui:''  nos  autem  ambulabimus  in  nomine  Domini  Dei  nostri  in  aeter- 
num  et  ultra.  6.  In  die  illa,  dicit  Dominus,  congregabo  claudicantem:^ 
et  eam,  quam  ejeceram,  colligam,^  et  quam  afflixeram:  7.  Et  ponam 
claudicantem  in  reliquias:  et  eam,  quae  laboraverat,  in  gentem  robustam: 
et  regnabit  Dominus  super  eos  in  monte  Sion,  ex  hoc  nunc  et  usque  in 
aeternum.  8.  Et  tu  turris  gregis  nebulosa^  filiae  Sion  usque  ad  te  veniet: 
et  veniet  potestas  prima,'"   regnum  filiae  Jerusalem.     9,   Nunc  quare 

42  * 


I 


662  T)n  5)ro))|ct  SWic^äaö.  4, 1—13.  Slnm.  1—17. 

moerore  contraheris?"  numquid  rex  non  est  tibi,  aut  consiliarius  tuus 
periit/^  quia  comprehendit  te  dolor  sicut  parturientem?  10.  Dole,  et 
eatage  filia  Sion  quasi  parturieris:  quia  nunc  egredieris  de  civitate,  et 
liabitabis  in  regione,  et  venies  usque  ad  Babylonem:  ibi  liberaberis,'^  ibi 
redimet  te  Dominus  de  manu  inimicorum  tuorum.  11.  Et  nunc  congre* 
gatae  sunt  super  te  gentes  multae,  quae  dicunt:  Lapidetur:'*  et  aspiciat 
in  Sion  oculus  noster.  12.  Ipsi  autem^^  non  cognoverunt  cogitationes 
Domini,  et  non  intellexerunt  consilium  ejus:  quia  congregavit  eos  quasi 
foenum.  areae.  13.  Surge,  et  tritura  filia  Sion:"^  quia  cornu  tuum  ponam 
ferreum,  et  ungulas  tuas  ponam  aereas:  et  comminues  populos  multos, 
et  interficies  Domino  rapiuas  eorum/^  et  fortitudinem  eorum  Domino 
universae  terrae. 

1)  2?.  1-.3  finben  ftc6  flit($  Ih.  2,  3-5;  ba  fie  einen  fo  fra)3^antcn  Sn^att  fcakn,  fo  fi^emen 
jtd)  bur*  bcn  9}hinb  mehrerer  ^Prep^eten  (^eiian^cn  unb  fclbft  bem  i^olfe  geläuft;^  nctt^ori'fn  P 
fein. —  2)  bebeutet:  „in  bcr  ^üUc  ber  3ett,"  b.  b.  in  bcr  3eit  ba  bie  ^Jropbejeiuugen  aüe 
erfüllt  werben,  in  ber  3eit  ^c^  Wef|"iag*,  Hebr.  1,2;  I.  Petr.  1,  20.    x-al  iarai  kir'  kaxäruv  tüv 

7j/j.q)üv  e/iiltaveg  tö  öpog  Kvp'iov.  —  3)   7"i^J   „feft  jte^nb."     iroi/nov.  —  4)   'Lxt  dlÜic^XOn  Unb  itX 

Gultuei  »Ott  ®ion  tvirb  SBeltreligion  n^erben.  (£8  ifl  bamit  feierlicher  unb  glänjenber,  aU  burd^ 
irgenb  eine  'J'ropbetic  bie  (^3Iorie  unb  ^crrli^feit  bcg  9?.  "i?.  gerociffagt;  Is.  2,  3;  Zach.  14, 10. 
3)  23ilb  beö  tiefftcn  J^ricben^  unb  beö  blü^nben  2Bc^ljlvtnbe^,  33ilb  aucl)  be^  inneren  ^^riebeng 
unb  bc^  2?lübenö  aller  iJugenben;  III.  Reg.  4,  25;  Zach.  3,  10.  — 6)  kKaa-oc  ryv  ö(5w  oiVov. 
7)  .sc.  synogoiram  seu  gregem ;  Is.  40,  11 ;  Luc.  15,  5.  —  8)  nal  t)/v  i^ua/iev/jv  el^^f^ouai. 
9)  .^ebr.  „unb  bu  .£»ecrbent^urm,  Jpügel  ber  tpd)ter  iSionS,"  b.  b_^bu  bie  jum  .^eerbentburme 
berabgenntrMgtc  Stabt,  bu  ju  einem  einfamen  ^ügel^en>prbene  etabt.  —  10)  LXX  fügen 
bei:  t-K  Ba:iv/Mvoc.  —  11)  l^er  ^Propbet  fie^t  bier  bie  >^tabt  in  ibren  SBekn,  bie  über  fie  fom* 
men  fetten,  cbe  bie  (Glorie  fommt,  unb  friigt  fte,  warum  fte  fiit  grame  unb  barme.  .&cbr.  „SBarum 
fc^reie|l  bu  fo  laut?"  Kalvhv  Iva-i  FyvuQ  Kam\  —  12)  >j  ßovh/ mm.  I^er  ^.^ropbet  TOitt  fagen : 
Sa  in  bcr  Ibat,  bu  wirft  in  jener  3ctt  Weber  einen  ilöuig,  nocb  eine  9Jatb^»erfammlung  baben. 
13)  33efrciung  unb  (Srli^fung  wirb  eintreten,  wenn  bu  erft  ben  Äelc^  ber  \?cibcn  big  jur  .§efe 
getrunfen  l)aft.  —  l'A)  tljnD  »entweih  tft  fiel"  knixaiiov^t-da.    2:ie  S^ölfer  urteilen,  ^cru- 


falem  fei  wegen  ibrc^  51bfalle'?  unb  il)rer  ^^reoel  feine  ®otte^ftabt  mek  u«b  bürfe  ba^er 
geplünbert  unb  ^erftört  werben,  ebne  bajj  man  ba^^on  Stwag  ju  fürdjtcn  babe;  Num.  35,  33.  — 
13)  Diefc  l^iilfer  aber  erfennen  nid)t  bie  JRatbfi^lüpe  ß)cttee!,  unb  cö  wirb  i&nen  ebenfo  ergeben, 
Wie  fte  eg  S^rufalcm  gemacbt  l)aben;  fte  werben  Wie  -gieu  auf  ber  J^enne  gefammelt,  um  burd^ 
©refc^en  jerftampft  5u^tcrben;  ja  «Sion  felber  wirb  fie  brefc^en.  —  16)  Tie  Soi^ter  brofi^ 
bie  f^cittbc  wirllid^  1)  unter  (£5ed)iaö,  wc  bercn  in  ©iner ''??a(^t  1S5,000  umfamen;  2)  unter 
ben  ^iaceabäern,  beren  Siege  nictit  ibreä  (IMeii^en  Ratten  unter  ben  iHUfern;  3)  unter  Sbrifiuö, 
ber  atte  9leic^e  gei|ltg  eroberte.  — 17)  ^np'inn)  Pi'cr  beffcr  n,p"inn")  »*•"  ii'irtl  aB  S^erem 

(al^  glu^cpfer)  bem  ^errn  weisen  i^re  !i!eute;"  aal  ava-dijaeig  tu  Kvpiu  rb  ttäjjt^oc  avrüv. 


Caput    V. 

1.  Nunc  vastaberis  filia  latronis:'  obsidionem  posuerunt  super  nos,^  in 
virga  percutient  maxillam  judicis  Israel.*  2.  ET  TU  BETHLEHEM 
Ephrata  parvulus  es  in  millibus  Juda:*  ex  te  mihi  egredietur  qui  sit 
dominator*  in  Israel,  et  egressus  ejus  ab  initio,^  a  diebus  aeternitatis.^ 
3.  Propter  hoc  dabit  eos  usque  ad  tempus,*  in  quo  parturiens  pariet:  et 
reliquiae  fratrum  ejus  convertentur''  ad  filios  Israel.  4.  Etstabit,"*  et 
pascet  in  fortitudine  Domini,  in  sublimitate  nominis  Domini  Dei  sui:  et 
convertentur,'^  quia  nunc  magnificabitur'^  usque  ad  terminos  terrae. 
5,  Et  erit  iste  pax:^*  cum  venerit  Assyrius  in  terram  nostram^*  et  quando 
calcaverit  in  domibus  nostris:  et  suscitabimus^^  super  eum  Septem  pa- 
stores,  et  octo  primates  homines.*^  6,  Et  pascent  terram  Assur  in  gladio,^^ 
et  terram,  Nemrod'^  in  lanceis  ejus:^^  et  liberabit  ab  Assur  cum  venerit 


Der  ^xop^it  mö:)äcii.    5,  1—2.  Srnm.  1—7.  663 

in  terram  nostram,  et  cum  calcaverit  in  finibus  nostris.  7.  Et  enint 
reliqiiiae  Jacob ^  in  mcdio  populorum  multorum  quasi  ros  a  Domino,  et 
quasi  stillae  super  herbam,  quae  non  expectat  virum,''  et  non  praestolatur 
filios  hominum.  8.  Et  erunt  reliquiae  Jacob  in  Gentibus  in  medio 
populorum  multorum,  quasi  leo  in  jumentis  silvarum,^-  et  quasi  catulus 
leonis  in  gregibus  pecorum:  qui  cum  transierit,  et  conculcaverit,  et 
ceperit,  non  est  qui  eruat.  9.  Exaltabitur  manus  tua*'^  sujjcr  liostes 
tuos,  et  omnes  inimici  tui  interibunt.  10.  FA  erit  in  die  illa,  dicit  Domi- 
nus: Auferam  equos  tuos  de  medio  tui,^  et  disperdam  quadrigas  tuas. 

11.  Et  perdam  civitatcs  terrae  tuae,  et  destruam  omncs  munitiones  tuas, 
et  auferam  maleficia'"'  de  manu  tua,  et  divinationes""  non  erunt  in  te. 

12.  Et  perire  faciam  sculptilia  tua,  oX  statuas  tuas  de  medio  tui:  et  non 
adorabis  ultra  opera  manuum  tuarum.  13.  Et  evellam  lucos  tuos  de 
medio  tui:  et  conteram  civitates  tuas.  14.  Et  faciam  in  furore  et  in 
indignatione  ultionem  in  omnibus  gentibus,  quae  non  audierunt. 

1 )  mJTlD  niJinn  nnj^/  »"««  fammle  bid)  (bräni^e  bid)  jufammcn)  Icä)tn  ber 

Strcifütaarcn,"  wae  nacfc  Giiüi^cn,fpi.iiti  bebeutet,  nU:  gür  jei^t  miif;t  bu  bicft,  bic  bu  mit 
JHaubcn  mit  Streifen  bid^  alnieiU't'ni,  ',uj"ammcnbräni^en  unb  bclai^ern  laffen.  5(nbcre:  „SeS't 
lap  bi*  umbauen,  t-u  Jodtev  bcf' Umbauen?."  ^yaiiuini:  „Oci^t  fcüft  ^u  frici^en,  Iod)ter  beg 
ÄviCiU'ne."  3lriaö  unt'  rercfcr:  ,,^s(^t  fammle  bcine  3daar,  fu  loducr  berSdviar."  Xer 
Sm-er:  „9?un  5tcb'  auei  mit  beinen  3*aavcn,  tu  Irdner  ter  ftarfen  2d^aarcn."  3lud^  Scbcgg 
balt  e?  mit  tenen,  bic  biefen  5lufruf  an  Ocrufalem  a(-ö  einen  Slufruf  ^um  .^ami^fe  iicitcn  laJTcn. 
(£r  fajit  ferner:  „2ion  bat  ben  cbrentcn  i^einamen  I cduer  ter  JS^n-fdiaarcn;  ibr  oieöenübcr 
Ibeipt  i^etblebem  „flein  unb  lU'vinti,"  ic'  ^wax,  taf;  et-  faum  einen  (^iau  Pter  Tiilrift  infStamme 
;^uita  auömadt.  3(ber  fieb'  :^u'rufalcm,  ba?  ftei^^e,  berrlide,  bie  '^)ebicterin  über  .Speere,  erlieft, 
unt  feine  ?iidner  »rerten  fd^imvf'id^  bef^antelt;  3?etbkbem,  bac-  !>eradnetfte,  tao  feine  9ii*ter 

jciblt,  rettet  unb  bilft."      vvv  iuopaxf^/jatrat  \iv}äT7/p  iiJOf)ay/j(l).  —  i2 )   arvci^^i^v  tra^tv  to'  >/ung.  — 

3)    Tic  ^ela^erunä  enbet  bamit,  bap  man  ben  Äöni^  unt  bic  dürften  fdnnacbi^cll  bebantelt. 

iv  f)äii6(f)  TTcirä^ovatv  k-l  atayova  -äq  6v/.äg  rov  'Icpaff/..  —  4)    riTiri^  ^lD/N^  jn1*ri7  "l^i'*^» 

„5U  tiein,  um  unter  ben  üaufentftätten  3i'ba\^  \  ■  fein,"  b.  b.  5U  tlc_in,  um  unter  bie  3vibl  ber 
Stäbte  ju  lU'börcn,  nnid^c  taufent  ^.Wmn  (taufent  Äriei^cr)  in  ten  ^^treit  ftcflen.  i'/.QoaTlic  il 
rn'v  elvai  h  xi>-iäaiv  'ioi(^a.  Tlnw  nannte  tic  Jaufcntftabte  aud?  Jvürftenftäbte;  H\od.  is.  21  ; 
Deut.  38,  17.  Sd^ön  bemerft  ©rci^or  s».  ^la^ian?:  „9fiditi?  biutcrte  in-tblebcm,  5U  i^leid^er 
3eit  ficin  unb  bod)  tic  ^auvnftabt  ber  i]an',cn  (£rtc  in  fein,  ta  fte  tie  'l^tiutter»  unt  "Jlmmenftabt 
Gbrifti  war."  —  o)  Unter  biefem.  •f'errfd^er  ift  Ureter  G^ediaj,  nne  cinii^  ^iabbincn  jilaubcn, 
noA  ^'•^"'■^^'vi^'^I'  tiMC  2bcceor  ihmi  'l^ippfuefte  tafiir  balt,  ]n  verfteben,  fontern  nur  Gbriftu-^,  unb 
^uMr  na*  ter  gemeinfamen  SrEIoruni^  tcr  alten  jiitifden  l'ebrer  frivcbl  al?  tcr  bt.  isitcr  ber 
moriien*  unb  abentlantifdicn  ^Hirde.  Ter  tibaltacr  fagt  jierate',u:  „^luo  tir  ivirt  iM^r  mir 
ber>?'crvieben  (ibrtftu-?."  5(1?  .^erotcs  bie  2dn'ifti^elebrtcn  fraise  um  ben  £rt,  n^c  tcr  5?fcfriaei 
fodte  lieberen  werten,  cittrten  fie  ibm  cinftimmici  tiefe  5 teile  auc  'Wid^dat-.  511«  ^u'fu?  bereite 
fein  i?ebramt  anjictreten  unt  ftd^  oielfadi  ale  "^^leffia:?  ernnefen  batte,  5n^eifclten  'Webrerc  an 
feiner  >J*erfon  nur  tcfwci^en,  nunl  er,  nnc  fic  meinten,  nidt  in  i^etblebcm,  fcntern  in  ^la^irct^ 
ciebpren  wäre,  ^bx  SDert  war:  „2ai]t  nid>t  tie  Sdnift,  dbriftuö  fomme  ?pm  'i3efdi(ed>te 
Xai^ite  unt  anS'  tem  gleden  23etblebem,  wc  TaiMt  warr"  Joan.  7.  42.  Ter  5obn  Csuntc^ 
trdblte  tiefen  eieriuiicn  Crt,  tbeils  um  aud)  tem  (»eburtecrte  nad>  aU"  <cobn  Tarit^  ^iu 
crf*eincn,  tbeil«?  um  ]n  ^i.aen,  ta§  er  ba-:?  .<^Ieine  erwäblc,  um  ta«  '^tarfe  ',u  5itanten  ^u 
maden;  I.  Cor.  1,  27;  tbetle  um  fid>  um-  aU  '-i^ret  te-?  l'ebene  ('-I3ctblcbem  ^i^rctbau?)  ^u  erfcnnen 
JU  jucbcn,  wie  tenn  ßirejioriuö  ter  '^hofjc  fdreibt  j  Eene  in  Bethlehem  naseitur  Christus.  Ipse 
est  enim  qui  alt:  Ego  süiu  panis  vivu<.  i|ni  de  crelo  desoeudit.  'hk  cnv  fim  i^e'/iiatrai,  rw 
ehai  elg  äpxov-a  rov  'icpw//..  —  6)  Vnj<yl!3  „-feine  ^crucri^cbungcn ;"  b.  b.  feine  5lbfunft 

cter  2(bftammunö  it^  S'cn  2(Itcr^  ber,  dlpP-  waji  tie  neueren  Sut'cn  auf  ba^  3(tter  unb  tic 

2?erübmtbeit  tco  (ycfd(ed>{e?  Ta^it  teutcn.  .^ieroniMuur,  5(ria?  u.  a  Saftrp  v>erfteben  unter 
ben  ^ervcrj^ebunj^cn  feine  boppclte  ^(bitammun.-i,  tie  irtifde  ?on  Ta-.Mt,  tie  überirtifd^e  scn 
^3ctt.    Slllein  bie  .qemcinfame  3Utjlei;unii  ber  übriiicn  l'citer  unt  \!ebter  ftridn  biet'  fwr  tie 

überirbtfi^e  SIbfiammung  au?  ©ett.  —  i)  D^U*  ^P*?'  *^^^^^^  terefcr  überfei^t:  „ihmi  tcr  Urjeit 
Saöcn,"  bie  ^t.  ißätev  aber:   „ycn  ben  ^ia^en  ter  Swigfeit-,"  i^  iti^fpüv  alüvoi;-  Is.  9,  ü.  — 


664  'Btx  fxopljit  miä^'äa^,  5,  3—11.  2tnm.  8—26. 

8)   p^  „bctl&al^  (ober  t*teflei($t  richtiger  „bennoc^")  wirb  er  fie  f^tngcben  (an  bie  mancherlei 

^eimfuäun.acn  unb  ?cifcn)  b\$  jur  3"^  ^^  i'ic  ^cbärerin  gebiert."  Unter  biefer  ßJebärcrin 
t?"er)iet)en  (Sinige  bie  Smtagogc  ober  ilird^e  ber  ©laubigen,  irie  Is.  54,  1 ;  Apoc.  12,  2.  5Ittcin 
bic  ?):>ieiften  fcutcn  fie  auf  "9)?aria.  —  9)  Wit  3{cct)t  beuteten  t>iefc  Stcüe  t^ie  älteren  2(u?Ieger 
aU  eine  gigur,  bie  ben  ®inn  bat:  bann  werben  bie  i^rüfer  be^  9}?effia^,  b.  b.  bie  .ftinber 
:jeiraelg  nmin-e  ^t^racliten  werben  unb  jum  (Reifte  ibrer  i'ätcr  fid)  bcfebren,  ©ie  9?cueren 
beuten  biet"  ^^^  reliquia?  Iratrum  auf  bie  Reiben.  3((lein  biefe  werfen  fon)l  nirgenbö  „i^rüner" 
genannt.  —  10)  „(£r  ftebt,"  b.  b.  er  Wirt  al^  ^irt  ber  Scinigen  auf  immer  bleiben.  Sbriftu« 
fagt  3U  feinen  ^(^M'^fteln:   „3*  bin  bei  eud)  bit^  an  baei  (£u?e"  Matth.  28,  20.  —  11)  )2l^^) 

„unb  fie  werben  (lieber)  wobuen,"  bic  e^  mit  ibm  baltcn.  vTräp^ovaiv.  —  12)  iieyalwdiiaovTai. 
13)  (£r,  ber  ^^Jefila?,  wirb  ber  »vriefe  fein,  bem  feine  'D)fad)t,  aucb  nicbt  bie  Der  Wäd)tigften,  ber 
Slffnrier,  wiDcrfteben  fann.  Söürfe  fidi  eine  foKte  ^?;'?ad)t  erbeben,  c^  witrten  ibr  neben  Dber«" 
unb  a^t  Untcrmdc^te  entgegentreten.  Xa^  bebr.  iffiörtlein  nt.  i-^te,  lie^'e  fid)  and)  mit  „felc{)er" 

überfeßen:  „(Sin  fcld)er  J^riebc  wirb  fein,  ba^,  wenn  ber  3(ff»rier  in  unfer  ?anb  fame  . ."  koL 
tn-ai.  ahry  apr/v)].  —  14)  t^irl  r/'/v  -/>}v  vum>.  —  l«5)  „fo  Würfen  wir  gegen  ibn  bervorrufen  (auf<= 

fteüen)    fieben    .^irten"    (.ft'Önige).      tcal    iKqrpß/'/aovTni.  —  16)   Kai   oktu  öi/yfiaTU  ävßpÜTruv.  — 

Xie  5}Jacbt,  welti^c  Gbriftu?  \inb  feine  Äird)e  ber  ©elt,  bem  Jpeibentbume  entgegen)lellte,  war 
fd>einbar  gering,  erlangte  aber  einen  Sieg  barübcr,  ber  biei  beute  bie  5?ewunbc"ntng  ber  ganjen 
ai'elt  erregt.  .^iercniMitue  mn-ftebt  in  mi)ftifd)em  ^inne  unter  ben  fieben  -flirten  bie  Jpeiligen  fe^ 
?r.  SP.  unb  unter  ben  <\.&^\.  gitvften  bie  .^»eiligen  fe^  9L  'i?.  —  17)  „fie  werben  fem  l'anbe  3(ffur 
bae  Sdiwcvt  ^u  foftcn  geben."  —  18)  b.  b."  fa?  JRei(^  '^gbel-,  den.  10,  8.  —  19)  H^nritD^ 

„in  feiner  ^H'crte"  C^Oiac^t).  h  rij  rä^put  av-f/q.  ®c^ön  bemerft  bier  Sorneliu^  a  'i'apibe: 
Christus  natus  per  suos  Apostolos  et  successores  armis  spiritualibus  debellabit  reges  et 
princiiies  Assj'rioriim,  (Trcecorum,  Romanoruni  et<i.  eosque  convertet  et  subiget  adeo,  ut 
i})si  jam  conversi  pascant  quoqne,  id  est,  regaiit,  tueantur  et  jn-opagent  ecclesiani,  uti  fecit 
Oonstantinus  et  posteri.  —  20)  Tic  neuen  fsjläubigen  aux^  Zs^\\c<\>,  befpnber^  fie  5(poftcl, 
werben  ben  ®egen  in  alle  2Belt  auftragen  unb  eine  wuufcrbare  SDirtfamfeit  entfalten.  — 
21)    „bie  nid)t  wartet  auf  Wenfc^cn,"  b.  b.  bie  ba  wac^ft  unf  gcfcibt,  ebne  fa§  bie  '?}Jenfcbeii 

ibre    ''iPftege    fajUtbUU.      Kai  üq  äpvsq   i-al  äypuxjm^  (j-ioi;  /n/  Gvi<axf^{l  j^z/ihlr,,  /x)jS^  hnnaTi)  kv  vlolq 

äv^pLnuiv.  —  22)  JBie  ba^  neue  ^tx<nt{  fcgenei^pd  wirlen  wirf  unter  fen  ^latiouen,  fc  wirf 
c^  aud)  fraft!>olI  Wirten  unf  ade  entgcgentrctenbi.'n  Elemente  überwältigen  unf  ftd)  untcrorfneit 
ut  in  omuiljus  gloriticetur  Dominus.^  93kn  fenfe  bier  befonber?  an  fie  Jöirffamfeit  eine?  b(. 
^Vauluj!,  eine?  bl.  ^rancii^cu^!  .Vatjcriu?  u.  51.  —  23)  9^ian  fann  fie^  ijou  ber  Wad)t  ^s'vaelö 
öffr  pon  ber  Wai^t  feineei  neuen  -Wirten  gefagt  nebmen.  —  24)  b.  b.  bu  wirft  feine  irbifc^c, 
leine  pditifAe,  feine  militärifd)e  'iOJaAt  mel)r  Ijaben,  um  befto  größer  burd)  bie  ^)}fad)t  beei  fycifte^, 

ber  JRetigion  ju  fein. —  2o)  0*3:^0  »3^iubereien;"  rd  0d/j/zaA:a  aov.  —  26)  DO^^pt  »un^ 

3ei($enbcuter;"  kol  äiTO(i>i}£-}yo/utvoi. 


Caput  VI. 

1.  Aiidite  quae  Dominus  loquitur:'  Surge,  contende  judicio  adversum 
inontes,^  et  audiant  coUes  vocem  tuain.  2.  Audiant  inontes  Judicium 
Domini,  et  fortia  fundamonta  terrae:^  quia  Judicium  Domini  cum  populo 
SUD,  et  cum  Israel  dijudicabitur.  3.  Popule  meus^  quid  feci  tibi,^  aut 
quid  molestus  fui  tibi?  responde  mihi.  4.  Quia  eduxi  te  de  Terra 
Aegypti,  et  de  domo  servientium  liberavi  te:  et  misi  ante  faciem  tuam 
Moysen,  et  Aaron,  et  Mariam?  5.  Popule  mens  memento  quaeso  quid 
cogitaverit  Balach  rex  Moab,  et  quid  responderit  ei  Balaam  filius  Beor, 
de  Setim  usque  ad  Galgalam,"  ut  cognosceres  justitias  Domini.  6.  Quid 
dignum  offerara  Domino?''  curvabo  genu  Deo  excelso?  numquid  offeram 
ei  holocautomata,  et  vitulos  anniculos?  7.  Numquid  placari  potest 
Dominus  in  millibus  arietum,  aut  in  multis  millibus  hircorum  pin- 
guium?'^  numquid  dabo  primogenitum  meum^  pro  scelere  meo,  fructuni 
ventris  mei  pro  peccato  animae  meae?  8.  Indicabo  tibi  o  homo^''  quid 
sit  bonura,  et  quid   Dominus  requirat  a  te:  Utique  facere  Judicium,  et 


t>ix  ^rcp^et  <IWicI)äaö.  G,  1-14.  2Iiim.  1—21.  665 

diligere  misericordiam,  et  solicitum  ambulare  cum  Dfo  tuo.  0.  Vox 
Domini  ad  civitatem  clamat,"  et  salus  erit  timentibus'^  iiomentuum: 
Audite  tribiis,'^  et  quis  approbabit  illud?'*  10.  Adliuc  ignis  in  domo 
iraj)ii'^  thesauri  iniquitatis,  et  mensura  minor '^  irae  plena.  11.  Num- 
quid  justificabo'^  statoram  impiam,  et  saccelli  pondera  dolosa?'*  12.  In 
quibus  divites  ejus  repleti  sunt  iniquitate,  et  habitantes  in  ea  loquebantur 
mendacium,  et  lingua  eorum  fraudulenta  in  ore  eorum.'^  13.  Et  ego 
ergo  coepi  percutere  te  perditione  super  peccatis  tuis.  14.  Tu  comedes, 
et  non  saturaberis:  et  liumiliatio  tua  in  medio  tui,^  et  appreliendes,  et 
non  salvabis:"'^'  et  quos  salvaveris,  in  gladium  dabo.^  15.  Tu  seminabis, 
et  non  metes:  tu  calcabis  olivam,  et  non  ungeris  oleo:  et  mustum,  et  non 
bibes  vinum.^  IG.  Et  custodisti  praecepta  Amri,'^  et  omne  oi)US  domus 
Acbab:  et  ambulasti  in  voluntatibus  eorum,  ut  darem  te-'  in  pcrditio- 
nem,  et  habitantes  in  ea  in  sibilum,  et  opprobrium  populi  mei  portabitis.^'' 

1)  5(uö  ^u'rcniia?  2(1,  is  wivt»  cei  ^icmlitt  iva^rfitcinlidi,  bap  tic  bicr  fols^cnbc  ÜGciffav^uiui 
btd  7,  2(J  in  bic  5lufaiuv^U'tt  bcr  JKei^icruiui  bcc»  friMninni  ^u'itia-j  727  ^ii  Kt3cn,  un^  raj? 
Wicbavi^  mit  bicfcm  .Höiiiiic  -öauD  in  JpanD  i^canrft  jur  Sßicferbcrftcüitu;]  bcr  ?)tcliiiion; 
II.  C'hron.  2',i-;»l.  LXX  (iw/irarf  <$/} /,ö}oi'.  KvjmK  Kvptoq  f'i-sr.  —  "2)  „(ürlH'bc  5trcit  n?i^c^ 
bic  ^-l^eriic,"  b.  l\  erbebe  Streit  mit  ^u^rael  unter  l>er  3eiiiif*'^ft  bcr  ^i?eriic  iinb  J^üv^cl.  ^beofcrct, 
9Iria?  linb  (Xlariuci  i'inb  bcr  flfeinuui^,  Der  'iPropbet  muffe  ilreitcn  wiDcr  Die  i^erac  n^cil  fic  Durit 
©öccnDicnft  fi*  beflerft  batten;  f.  l",  2;  Is.  1,  IS;  3,  13;  Ose.  4,  1.  —  3)  HDltD  D^IINH 

r")J<  „bic  UnaMnbcIbarcn,  bic  f^5runbfellen  bcr  Srbc."    Tic  ^er^e  unb  gclfen  ijelten  als  ba^ 

fcftc,  unwanbclbarc  13crivpe  bcö  (Erbförpcr^,  a.{i  Die  Subftanj  bcrfc(ben.  koI  ai(itapay)egi^£/M/.tn 
''/f  ;//'."•  —  1)  Uniicacbtct  ficb  ^^3ctt  ',um  lUTcebtcn  Streite  iicc^cn  fein  'Soit  erbebt,  nennt  er  e6 
bocb  „fein  i'olt"  b.  b.  ba^  ibm  5u>5ebi3ri;ie  liebe  i^olf.  —  o)  v  "'  t>i'-'/<m  at.  )i  n  -nixp^oyi/an 
CT'//:  — G)  5ctim  (S.titttm)  war  jener" l'a^crptatMcnfcit  Dci^  ^orDan,  n^p  fi*  Tv^raet  mit  Den 
?l?cabitern  in  fünbicten  in-rfebr  einlief;  Nuiu.  25.  (^Jali^ala  —  Der  erile  Vai^crplau  in  fibanaan 
Jos.  4.  ly.  ci-i)  Tüv  17 yniviov  hoc  '">■  v<t> ]'''>■  —  7)  'Jlntiport  Dce  i^oltc?,  in  UH-ittcr  fidnvobi 
ein  Airnif;  unb  duf;crer  SduMn  Der  r)tcliiiion,  aber  'il^icbt?  oon  i^rünDüAcr  ^^efferunci  unD  innerer 
Ütelii'\iprttät  5u  crfenncn  jiibt.    (£e  nnll  i]eben  feine  .'öabs,  aber  niebt  fein  .derj,  Da?  Docb  allein 

bcn  .^Crrn  befrieDiijen  fann;  Ose.  6,  6.  ev  rivt  Kara/Aßu  rw  Kt'innv ;  ävrüjulfnuat  x^eov  fiov 
vilnffrnv.    n   Kura/ i/ijioiini    n'rTQV  ev  ü'/jtKavriJfiamv,  £v  fioaxoig  kveavaioif,  —  8)   -Öebr.  „CDcr  Durcb 

jcbntaufcnD  Strome  Celc^"  (^ctteeiiv  //  h-  /ivpiäm  x'^^äpuv  mduuw.  —  f))  d.  b.  fcU  icb  ein 
Cpfer  brinyien  irie  'Jlbrabam,  Der  feinen  ^süicii  \n  opfern  bereit  n?ar'^  —  10)  Cbwobl  Du  lani^ft 
ipcipt,  0  Wenü"^,  ma?  mein  ©tUc  i|l,  nnll  ich  e?  Dir  Do*  ivicDerbolt  fairen.    I.  Heg.  lä.  22; 

Ose.  0,  (i.  el  äfrr/yt/f/  am  äm^pijTrt  rl  Kn/op-.  —  II)  e-iK/j/di/as-at.  .fi>ier0niMnU3  fav^:  In 
Hebrai(;is  alterins  hof  cai^ituü  exordium  est,  apud  LXX  vero  fiiiis  siijK'rioris.  — 
1-J  npp*  ilKI*  n''i?*'lil')  '-U"b  SSciebeit  anrD  feben  Deinen  9?amen"  oDcr  nacb  bcr  l*e?art 

*{«{T  „unb  !E>ci-?bcU  (.Jpcit)  wirb  Denen,  welcfce  Deinen  'Flamen  fürdjten,  5U  Ibeit."  Tiefe  ©orte 

finD  aber  no^  nicbt  „Die  Stimme  3f^t*-^*i^f-"  fonbcrn  leiten  biefe  blof;  ein.  na}  aüaei  (jxißnr- 
fävovq  rb  övoßä  ffoi'.  —  13)  TXS^  ^'}^*2'Cf  „börct  bic  Sn^fnitt't'"  b.  b.  börc,  wa?  für  eine 
3uditrutbe  beiner  barret.    (ikove  ov/i).  —  1-1)  Tr\]^''  ^pi  //""^  '^^'^  ftt  öcrbdnijt,"  b.  b.  bi.>rc, 

n>cr  Die  3iicbtnitbe  »^crbvintU,  bic  über  Dieb  fommen  \i>\{.  um  ric  Koru/'/mi  tto/iv.  —  lo)  'X\^ 
l^Un  iT3  C*»Xn  nW^  "iAt  nocb  -öaufcn,  nni*{<-  C'ti?  UnrcAte*  in».^aufe  dco  Unijcrccbtcn." 

X)a?  ii^ort  CNH'  »v*cld)e5  bic  alteren  Uebcrfe^cr  faft  ini^oscfammt  mit  „iycuer"  j^cben,  feben  Die 

neueren  "Jluclc^er  mitbem  SbalDvicr  für  bae  .^ülf^jeita^ort  t;»\  est,  mit  bem  "Prvifirum  J<  an,  unD 

überfe^cn  c^  mit  estne.  Unter  Dem  -kaufen  De^  Unrecbtco  finD  wobl  nur  Die  uui^ncd^t  craHMbencn 
S*d&e  ^u  serftcben.  ler  '.Jlraber  übcrfei3t:  „"SirD  nidn  Die  'i).Va*t  Dicfer  StaDt  \\x  Acucr,  au-il 
fie  |lii  3d)di3e  j^cbviuft  bat  son  llnred\'t  unD  von  bcr  UntcrDrüdunji  De?  "Jlrmen':"'  fiii-ipKui 

oIkoc  nvüuoi'  xit/nai'jti^iov  \i//rrni'p:>hq  ävounvc  uai  usrh  i'.ipeox;  iiihiii(t(; :  —  I  (» )  -vCbr.  „UUD  PCr« 
fleiaerte?  fludnDÜrDijU'?  Spba."  —  17)  t'  (SiKaiu&iiae-aL  iv  ^vyü  ävouoi;  Kai  iv  finpai-~o)  arut^uia 
(lo'/.iiv:  —  IS)   ,,falfdl  anCi^eUDC  Steine."  —  19)   nal  iiy/.üaaa  av-üv  iipui^i/  h'  rr.)  aröuart  .  .  — 

20)  nnci^*!  /'it^t»  Al^^uniier  wirD  Did}  Druden  ;"  kcü  avaKoräaec  iv  aol.  —  21)  JIDHI  »^"  ^^''""'^ 
»cgraffen,  aber  nid^t  retten,"  a\ie  Du  a^ciii^crafft  bajt.  koI  iKveraei  sal  oh  /u/  Acnaux^iic-  (£iniiK 
SSuVleger  Deuten  Diefce  nic^t  auf  Dae  üJe^raffen  »on  (Dütcrn,  fonbcrn  auf  Da?  (impfan^cn  bcr 


666  2)er  g)rop^ct  ^{(^öag.  6, 14—16.  2tnm.  21—26.  7, 1.  Slnm.  1. 

Seibe6frud)t:  „bu  trirfl  vooU  etn^jfangen  (o  2ßeib),  aber  nid^t  basonbringen  baö  ©nn^fangene." 
£'ie  SIu£(Icgung  :paj)t  aücrbtnge  febr  gut  ju  bcm  ^olgcnben.  —  22)  worunter  man  bic  Äinber 
3U  »erftcbcn  bätte,  bte  man  baijongebracbt.  I:ie  5Jeucrcn  übcrfe^en:  „9Baei  bu  retten  njtrjl, 
gebe  td)  beut  Schwerte  prci^."  —  23)  LXX  fügen  bei :  Kai  ä(pnvia\}>/aerni  vo/ufm  Anov  fiov.  — 
24)  SJmri  (Cmri)  ivar  ein  eifriger  ^^öi'berer  beö  Äalberbicnftcg  unb  Stcbab  be^  '-Baalbienfteö 
III.  Reg.  Ifi,  21-32.  —  2o)  sc.  0  civitas!  —  2(i)  „Die  (iccbmacb,  bie  mein  ä?o(f  trifft,  n?{rb 
auf  eure  ^eci)nung  fommen."    (^tatt  ^pj^,  populi  mei,  ivclten  Sinige  mit  ben  LXX  lefen 

\yf2]^i  populorum:    kuI  bveiörj  liaüv  7J/-ipEad£. 


Caput  VII. 

1.  Vae  mihi,  quia  factus  sum  sicut  qui  colligit  in  aiitumno^  racemos 
vindemiae:  non  est  botrus  ad  comedendutn,  praecoquas  ficus  desideravit 
anima  mea.  2.  Periit  sanctus  de  terra,  et  rectus  in  hominibus  non  est: 
omnes  in  sanguine  insidiantur,^  vir  fratrem  suum  ad  mortem  venatur.^ 
3.  Malum  manuiim  suarum  dicunt  bonum:'*  princeps  postulat,  et  judex 
in  reddendo  est:^  et  magnus  locutus  est  desiderium  animae  suae,^  et 
conturbaverunt  eam.''  4.  Qui  optimus  in  eis  est,  quasi  paliurus:^  et  qui 
rectus,  quasi  spina  de  sepe.^  Dies  speculationis  tuae, '"^  visitatio  tua 
venit:  nunc  erit  vastitas  eorum."  5.  Nolite  credere  amico:'^  et  nolite 
confidere  in  duce:  ab  ea,  quae  dormit  in  sinu  tuo,  custodi  claustra  oris  tui. 

6.  Quia  filius  contumeliam  facit  patri,  et  filia  consurgit  adversus  matrem 
suam,  nurus  adversus  socrum  suam:  et  inimici  hominis  domestici  ejus. 

7.  Ego  autem  ad  Dominum  aspiciam,'^  expectabo  Deum  salvatorem 
meum:  audiet  me  Deus  mens.  8.  Ne  laeteris  inimica  mea^*  super  me, 
quia  cecidi:^^  consurgam,  cum  sedero  in  tenebris,  Dominus  lux  mea  est. 
9.  Iram  Domini  portabo,  quoniam  peccavi  ei,^^  donec  causam  meam. 
judicet,  et  faciat  Judicium  meum:  educet  me  in  lucem,  videbo  justitiam 
ejus.^''  10.  Et  aspiciet  inimica  mea,  et  operietur  confusione,  quae  dicit  ad 
me:  Ubi  est  Dominus  Deus  tuus?  Oculi  mei  videbunt  in  eara:  nunc  erit 
in  conculcationem  ut  lutum  platearum."  11,  Dies,  ut  aedificentur  mace- 
riae  tuae:''"*  in  die  illa  longe  fiet  lex.^°  12.  In  die  illa  et  usque  ad  te 
veniet  de  Assur,^'  et  usque  ad  civitates  raunitas:^^  et  a  civitatibus  munitis 
usque  ad  flumen,^^  et  ad  mare  de  mari,^''  et  ad  montem  de  monte.^ 
13.  Et  terra  erit  in  desolationem -"  propter  habitatores  suos,  et  propter 
fructum^'^  cogitationum  eorum.  14.  Pasce  populam  tu-um^^  in  virga 
tua,  gregem  hereditatis  tuae,  liabitantes  solos  in  saltu,^^  in  medio  Carmeli: 
pascentur  Basan  et  Galaad  juxta  dies  antiquos.  15.  Secundum  dies 
egressionis  tuae  de  Terra  Aegypti  ostendam  ei  mirabilia.  16.  Videbunt 
gentes,  et  confundentur  super  omni  fortitudine  sua:  ponentmanum  super 
OS, aures eorum  surdae  erunt.  17.  Lingent  pulverem^"  sicut  serpentes,  velut 
reptilia  terrae''^'  perturbabuntur  in  aedibus  suis:  Dominum  Deum  no- 
strum  formidabunt,^^  et  timebunt  te.  18.  Quis  Deus  similis  tui,  qui  aufers 
iniquitatem,  ettransis  peccatum  reliquiarum^^  hereditatis  tuae?  non  im- 
mittet  ultra  furorem  suum,^*  quoniam  volens  misericordiam  est.  19.  Re- 
vertetur,  et  miserebitur,  nostri:^^  deponet^"  iniquitates  nostrasetprojiciet 
in  profundum  maris  omnia  peccata  nostra.  20.  Dabis  veritatem  Jacob, ^ 
misericordiam  Abraham :^^  quae  jurasti  patribus  nostris  a  diebus  antiquis.; 

1)  2Di3rtIicb  nad)  bcm  ."pcbr.  „icb  bin  gtcid)  bcr  Srnte  ber  ScmmcrfrudU,  gicid)  ber  ?fad)Iefe 
ber  SCH'inernte,  ivcnn  feine  Iraubc  mebr  ba  ift  jum  C£ffcn  unb  feine  J^rübfeige,  nnn-nad)  mid) 
gelüftet."    £er  '^.''rppbct  bctlagt  fid),  baf;  er  feinen  eblen,  tugenb^aften  ^^'Jenfc^en  mcbr  finbe. 


Der  9)rop^et  ^ic^aa^.  1,  1—20.  STnnt.  1—38.  667 

uf  avvayuv  Ka?a/jr/v  h<  äurjTÜ,  Kai  wf  tTTKpv/./.'u'ia  iv  Tpvyj/Tu,  o/'j  jVopjoiTrtf  ßÖTpvn^  rov  <l>ayelv  ra 
TrpuToyova.  — 2)    „%üt  lilUCm   auf  ^(ut;"    ndvreg  äg  ai/iarn  ('iiKä:;ovTai.  —  3)   D'^H  "nü** 

„Icjjt  i(Mn  gjc^e."  lK-»?.ißovaiv  iK^Mßy.  —  4)  D'p\^S  D'ÖS  r'!^n"Sj^  /-^ui»  33öfen  [inb 
i()rc  .^vinlic  (bereit)  flatt  ©ute^  ju  tbun;"  ewl  tö^okov  raf  ;t'f'/"";  nirüv  hot/KiCovciv.  —  5)  „bcr 

9{id)tcr  ift  (9ii(^ter)  für  So^n,"  DItC'^'  i^^i  ü  Kpi-i^c  eipr/visnix  Uyovc  DuAr/ae.  —  ^)  „Xie 
(■^rollen  faiictt  frei  ^crauv^,  vrovnad)  fic  i'^clüflc."    Sic  iiiciitcii  !cin  •f'cl^t  ait?  ibren  iin.acrcittcn 

Ö3c(üftcn.      Karaxiiuiov   V'A'/f   «''"O''   fcf""'-  —  7)   HinSJ/"!    //Ullb    V*ClflClttCU  fic"  (bic  <2cc(c), 

b.  b.  fcvnMcfcln  fic  in  lauter  Unvcitt.  ^facb  bcnt  (Ibalbäcv:  „fie  ijcrberbcn  fie."  .^ierpm)mu3 
»erftebt  bicr  bie  Stabt  aü  £b']dt,  ba^^  s^erberbt  ivivb,  5lüioIi  bae;  3{eclU,  bae  t^crfebrt  jvirb.  Kfd 
i^e'/.oi/uai  rä  ä-}nxin  airi'ji:  —  S)  „'^Utd)  bev  33cfte  uiUcr  ibiicn  iileidu  bcm  roinftraucb,"  ber  ben, 

tt)£l<f)er    ibm    lUlbC    tritt,   IH'VUniUbCt.      wc   ai/g   iKTjn.))f,n>.  —  J))   kul  ßcuM^uv  iTzl  Kdvuvng  iv  i'nüpa 

cKoniäg.  (IDlDJ^p  "IC*'  "^""  3{cd}tfd)affcne  ifl  (f*limmer)  aU  eine  Xcrut^crfc."  —  10]  Dl* 
n^ÖVP  "^"  ^*^^  bcincr  Seber,  beiner  ^eimfud)ung  tommt,"  b.  i).  bie  ©träfe,  bie  beine  2cber 
unb  ^'''i'iH'tH'tcn  s^craueiiiefaot  traben,  fcmmt.    oval,  al  sKSiK^/aeig  aov  i/Kaaiv.  —  11)  DjI^I^O 

„ba  »virb  ibre  '^cilürjinui  fein;"  rvv  fanv-n/.  K/av&pol  av-üv.  —  12)  5([[e,  vtucb  bie  ^artcftcn  iinb 
bcilii^ilen  i■*^^ll^e  bcr  JvreunbfdHift,  bee;  T^aniiliciilcbensi,  ber  Gbc  finb  aufsicfcft.  —  13)  liefe 
S5?Hn-te  fpridn  ^ic  fleiiic  (sn-meinbejDcr  2rcihicbliebcncn  cbcr  (sjcbeffcrtcn  in  Sien,  bie  bcr  .^crr 
auö  bcm  iHTbcrbcn,  bai^  iUn'r  bie  t^ctabt  cröaniicn  ift,  perettct  bat.  (£^  ift  ba?  flcine  Häuflein, 
auf  baö  (^k^tt  mit  Grbarmcn  niebcrütauct.  —  14)  Tiefer  UH-iblidic  9?ame  ift  bier  al?  (£oUcetiö' 
betriff  5u  nebmen  iinb  bcu'idMiet  baber  „meine  gcinbc."  .^icrinr.nnn?  ijcrftcbt  i^tbi^lcn  baruntcr, 
Slnbcrc  ^binnäa;  Jer.  4',),  12;  xViiios  1,11;  Abd.  VI.  —  lo)  „baf;  id)  (gefallen;"  b.  b.  baf} 
iri>  in  bae  Unj^liirf  iieratben.  —  IG)  Xae  treue  ober  gebeffertc  Häuflein  fpridit  bier  bae  33efennt' 
ni^  ber  Fünfen  im  *?iamcn  aller  iHnvcbner  _3ci'ufalcm?  aui^.  Tenn  e?  ift  bcm  (£Men  unb  i'ell* 
fcmmenen  eigen,  gerne  bie  <2d)ulb  ber  23cfen  nütjutragcn.  —  17)  Unter  ju!<titia,  np"fV' ^'^ 
bier  ivie  an  iMcIcn  anbercn  Steßen,  bie  ^Uite  (23armber5igfcit)  Csiottee  ^u  s^erftcbcn.—  18)  Xaä 
(yetretenwcrbcn  g(eid)  bcm  Äctbe  bebeutet  bie  tieffte  Scbmadi,  bic^cin^iub  treffen  fann;  P.--.  17, 
3*.);  Is.  10,  6;  26,  6;  Ztich.  10,  5.  —  19 j  TVigürlidun- --}(uf>brucf  für  in  die,  qua  .  .  9facb 
ben  meiflen  2(u?Iegern  aber  ift  bier  nad)  dies  bae  in-rbum  vonient  ^u  fuppliren.  —  20)  „ta 
it>irb  ferne  fein  bie  (frembe,  auölänbifc^e)  Saftung,"  bae  i^cfcl)len  ber  Eroberer.  t^'d/«i,"";  <^<jv 
ij  i'iptpa  £K(ivi/.  Kcu  ä-oTpiferni  vopipä  aov  i)  yptpa  fKEivT/.  —  21)  Xic  'iPartiFcl  et  ift  ale  Jpebrtti»« 
mue  5U  betrachten  unb  in  bcr  neberfet;ung  ju  übergeben.  Unter  ben  itommenben  ftnb  bie  jcr» 
ftreuten,  gefangenen  unb  untcrtrücftcn  ilinbcr  S^^i'^i*-"'»?  Ui  vn'rftcbcn.    ml  al  no'/.fir  aov  i/iovctv 

tlf  cfia/iGfWP  Kai  fif  cta/itpiafiov  'Aaavpiuv.  —  22)  "ll^J^  '"ll^l  »^^^  ''t*"  "^^^  Stdbten 
2tegi^bten6."   Kai  al  TTÖXFcg  aov  al  bxvpal  elg  (iiafiepiapöv  nird  Tl'pov  kug  tov  izorapov.  —  23)   „iJPlt 

Siegi^pten  bi^  jum  Suv^brat,"  b.  b.  i^on  ben  l•än^ern,  bie  ^wifdum  Piefen  (sh-cn^cn  liegen.  — 
24)  n:*aö  bier  umbrfdicinlid)  bebeutet:  ocn  bcr  duf;erften  f'>5renu~  bce  Cftene;  biö  ju  jener  beei 
S5?efteni\  —  2-5)  b.  b.  rem  äufserften  ^lort^cn  bie  jum  dutlcrftcn  '5üben.  —  2(>)  „5ui'>cr  aber 
mu^  bae  i'anb  nnifte  nn-rbcn."  tlorndiue  a  Vapibeu.  51.  "oerftcben  bier  unter  terra  tae  Vanb 
ber  geinbe,  namentlid)  23abi>(pn.  —  27)   Jpcbr.  „famntt  feinen  i^ewobnevn  iregen  ber  grudit 

ibrer   ^3anPlungen;"    avv    -olg  KaroiKorcr/v  avr//v  (nrb  Kapirüv  iirir/jSerpäTon'  al'TÜv.  —  28)   Xcr 

^^rPtbet  flebt  bier  ^u  f^H^tt,  er  möge  fein  inMf  ale  guter  J^irt  auf  gute  a*Jeitc  fubren.  —  29)  b.  b- 
idy,  fic  unter  bcincr  ^?ut  allein  unb  abgefoufert  ihmi  ben  .i?ctbcn  auf  guter  2rift  n-eibcn,  ivic  jene 
bcö  23ergce  ßarmcl  unb  jene  i"icn  i^afan  unb  Walaai?  ift,  P.  b.  äicf;e  alle  Segnungen  bcincr 
Söunbcö  über  fte  aus  lüie  in  ber  iun-jcit.  —  30)  „fie  werben  fiel)  bie' in  fccn  Staub  bemütbigen." 

31)    arpovrtg   yf/v   avyxvdJ/aovTai   h  GüyKAtztapC)  av-üv.      .^cbr.    „glcicb  Pcm  (SJCftHirm  bCr  (frbC 

3tttcrn  fie  aue  ibren  SdUöffcrn  bervH>r."  —  32)  -ipebr.  „bcbcnb  fommcn  fie  jum  ^errn,  unferem 
®ott,"  b.  i.  um  il^m  5u  bultigcn.  k-l  tC>  Kvp'n.)  \'i((;)  i]p(ov  iKn-iiaovTur  Ps.  71,'.);  Is.  4'.',  ^3. 
33)  „unb  gel)ft  fd)pncnb  binim-g  über  bie  Sünbe  ^seraele  bei  ben  Ucbcrbleibfcl'n  bcince  (£rbce;" 
roig  Kara/.ui-oig.    Xa»  ift  bas  SBunbcrbare  bei  gerade  Wett,  baf;  er  ebenfo  barmbcrjig  unb 

fd)onenb,  ^\li  gcredu  unb  ftrcngc  ift.  —  34)  ^J7'7  p^nPf'N*^  /,nid)t  immerfort  bält  er  feft  an 

feinem  3'-'*rn."    Kaloh  aivtaxev  e'ig  imprhpi.ov  öf>y)iV  ar-nv'  Jer.  10.  (1;   p^z.  33,  11. — 3'3)   >^eb= 

raiemue  für:    „er  wirb  wiebcr  fic^  erbarmen."  —  36)  J^i*}^*  „er  wirb  niecertreten  (f.  b. 

rertilgen)  nnfcre  Ungerei^tiöfcitctt;"  KaTuöian  rag  äihKiag. —  37)  „bu  ^cigeft  Sreue  gegen 
SilfPb;"  ötjcrei  äg  u/J/^unv  t^  'laKÜß.  —  38)  SC.  filüs  Abraliaiu ;  Gen.  22,  18,  Üout. 
30,  1-6. 


PROPHETIA  NAHUM. 

1.  ©er  ^ropf;ct  9Ufnim,  DIPIl  Naoön,  Don  G(fofd),  einem  Orte,  beffcn  9?u{- 
neu  <pieront;mu§  in  G5a(iläa  faf),  ber  aber  fünft  gänjiidi  unbefannt  ift,  lebte,  nad; 
ber  9Jieinuni3  ber  nieiften  3ab3(eßer,  ^nr  Seit  be-S  itöniß^  ßjiednag  itnb  iüeiffagte  unt 
bie  Seit  bee  (Sinfallcy  ber  3(ffurier,  ober  inehnebr  fiu;^  nad)  ibrer  ^iiebertai^e  unter 
3ennad)crib  i.  ^.  715,  bereu  er  \,  11  tS-runibnunv^  tbut.  Tiad)  odiegoi  (u.  ilaulcn. 
^.)  aber  eignet  ficb  feine  ili]eiffai3uni3  für  'im  Scitrauin  bon  680-668  üor  Gbriftu^. 
^iefelbe  betrifft  nur  ben  Unterjan^  '^iiniüe'^5  (,*5cbr.  Nineveli)  unb  reibt  fid)  it)rer 
Spradc  nad)  unter  bie  fd)ünfteu  Gr'^eußniffe  ber  bebräifd^n  i'iteratur. 

3.  ^erbft  faßt  lion  9fa(nnn:  „Seine  Sprade  ift  flaffifd,  feine  (Smpfinbunc^  tief, 
feine  Öebanfcn  iiirof?  unb  er(;aben.  )^\\\  odnlbern  ift  ^uibnni  ein  9}teifter  iuie  3c*e(; 
babei  bleibt  er  bei  allem  Ts^xkx  unb  aller  Originalität  c3efd)madüüU  unb  flar.  Ser 
•HutbuubJ  ift  lebenbiii,  runb  unb  re3ehnäf5i3/' 

;j.  '^yiUw  meiß  nicbt-:^-  9{äbere^3  Pen  Vcbenoumftitnbcn  be^3  '^sropbeten.  ^\ad)  ^sfeubo^ 
(S'pipbaniu^  T.  I.  3üG  iuarb  er  in  33e3abar  be3raben.  iduare^miu»  fagt,  man  babc 
fünft  W^  Övab  beffelben  bei  (S'nuimuv  ge^ei^t. 


Caput  I. 

1.  ONUS  Ninive:^  Liber  visionis  Nahum  Elcesaei.^  2.  Deus  aemu- 
lator,  et  ulciscons  Dominus:  ulcisceiis  Dominus,  et  Habens  furorem:  ulcis- 
cens  Dominus  in  hostes  suos,  et  irascens  ipse  inimicis  suis.^  3.  Dominus 
patiens/  et  niagnus  fortitudine,  et  raundans  non  faciet  innocentem/ 
J)ominus  in  tempestate,"  et  turbine  viae  ejus,  et  nebulae  pulvis  pedum 
ejus/  4.  Increpans  mare,^  et  exiccans  illud:  et  omnia  flumina  ad  deser- 
tum  deducens.^  Infirmatus  est  Basan/"  et  Carmelus:  et  flos  Libani 
elanguit.  5.  Montes  coramoti  sunt  ab  eo,  et  colles  desolati  sunt:  et 
contremuit  terra  a  fticio  ejus,  et  orbis,  et  omnes  habitantes  in  eo.  6.  Ante 
faciem  indignationis  ejus  quis  stabit?  et  quis  resistet  in  ira  furoris  ejus? 
indignatio  ejus  effusa  est  ut  ignis:"  et  petrae  dissolutae  sunt  ab  eo. 
7,  Bonus  Dominus,  etconfortans''^  in  dietribulationis:  et  sciens  sperantes 
in  se;  8.  et  in  diluvio  praetereunte,  '^  consummationem  faciet  loci  ejus:  et 
inimicos  ejus'^  porsequentur  tonebrae.  9.  Quid  cogitatis  contra  Domi- 
num?'^ consummationem  ipse  faciet:  non  consurget" duplex  tribulatio.^® 
10.  Quia  sicut  Spinae  so  invicem  complectuntur, '^  sie  convivium  eorura 
l)ariter  potantium:'**  consumentur  quasi  stipula  ariditate  plena.'^  11.  Ex 
te  exibit  eogitans^"  contra  Dominum  malitiam:  mente  pertractans  prae- 
varicationem.  12.  Haec  dicit  Dominus:  Si  perfecti  fuerint:  et  ita 
l)luros,^'  sie  quoque  attondentur,  et  pertransibit:  afflixi  te,  et  non  affli- 
gam  to  ultra.  ^'^  13.  Et  nunc  conteram  virgam  ejus^^  de  dorso  tuo,^^  et 
vincula  tua  disrumpam.  14.  Et  praecipiet  super  te  Dominus,  non  semi- 
nabitur  ex  nomine  tuo  amplius:^'  de  domo  Dei  tui  interficiam  sculptile, 
et  confiatile,  ponam  sepulchrum  tuum,^*'  quia  inbonoratus  es.^  15.  Ecce 
super  montes  pedesevangelizantis,-**  etannuntiantispacem:  celebra  Juda 
festivitates  tuas,  et  redde  vota  tua:  quia  non  adjiciet  ultra  ut  pertranseat 
ia  te  Belial:^"  universus  interüt.^'^ 
668 


Der  ^rop()et  ^aijxm.  1,  1—15.  2tnm.  1—30.  669 


•.' :    ■  T     - 

im  Ilnu.uiin  ;rHMiatban  mit  Unrcitt  al?  <ikfitlc*te!namc  bctraittct  itirb.  (£(fpfd>  ifl  ein 
Galiläa,  teilen  foivoM  .t-^ieriMii>mui?,  al6  (£ufebinci  (in  feinem  rnomafticum)  (frwähiintii 
Xcr  Tit  li;Uo|\t,  ireKter  ^wei  Weilen  norMi*  lu^n  '?.''(ofu(  ("■)Jini•.^e)  lieat  unt  (ient5Utai{c 


(ivror.  —  -'1 

nicM  imm 


1)  niyj  Xb'D  „5tujtfprn*  über  ^Jinit'c;"  Ls.  13,  1.  LXX:  /v///m  N/m;//.  —  2)  t^tUfiti 

fBoxt  im  Ilnuiuim 

rrt  in  (^\ 

tbwn.    Ter  Tit  li;Uo|\t,  ireKter  ^wei  Weilen  norMi*  vvn  WofuI  ("■)Jini•.^e)  lieat  unt  (ient5Utai{c 

(Si^  bce  'iPatriardn-n  ter  '3fe|lorianev  iil,  \)\ac\  tut  immerhin  riihmen,  rer  *.i^eiirabnif;ort  OJa^nm^ 

ju  fein.     Ter  *sH-lnirtcort  »iber  iit  e><  iieuMf;  nicbt;  of.  Assouiaiii,  l.iM.  oriont.  T.  I.  rjiT).  'iJJie' 

biibre  J)icifebefd)rb.  Ib.  2.  5.  ;;")2,  —  3)  IplJ  „er  j^ebenft  ce  feinen  (^ciuDcn,"  b.  b.cr  bmabrt 

bic  3tacbf,  wenn  er  fie  nic^t  glcicb  »clljicbt,  auf  bie  Jufiiuft  iiuf.    kcü  i^nipiov  avro^  rohcex^novg 

1)  D*£)l^{  Tpi<  „lanafam  im  3ürnen;"  ,iaKp6i}v,wg.  —  3)  pfj^j^»  ^^  Hp^l  „tcr 
er  lc?fvM"iebt ;"  kui  ä\i(:)<)r  ovk  (liicnonet  k/'/ikic  Nmn.  14,  IS;  Jer.  ;>(i,  I.  — (»)  b.  b. 
lt>enn  (^hnt  ju  ftvafen  befd)loffen  bat,  fo  fiMnmt  er  auf  bcm  ronncnvac^en  baberaefabrcn,  5((Iei 
mit  5direden  erfüdenb.  —  7)  X)ie  iivanen  ffiolfen  bei  (sKnvittern  erfcbeinen  wie  5taubwolfcn 
unter  bem  ronnenvavKn  (^^Pttei^.  Ter  'JPropbi't  wid  Damit  melleidit  fie  Irauriyifeit  anDeuten, 
bic  fi*  ber  (^U■nultber  bcmaditijU,  unnui  bie  <'>5eridUc  Ip6bred}en.  —  8)  CScf  ift  baffelbe,  »ra?  ber 
^.M'almill  10."),  ',)  fa;it:  Iiicre])uit  niare  rubrum  et  exsiccatum  est.  —  ?))  •t'ebr.  ,,unP  alle 
<2tröme  läf;t  er  oerfte.aen;"  />«/  -äiT«^-  nwc  -oTnfiohr  i-itpr/iiuv  Ls.  4o.  12-1 7,  —  10)  „e^^  weifet 
(auf  fein  ©ort)  ^.i^äfan  unb  Sarmei;"  Cant.  4,  s :  Is.  2,  ];!:  Ose.  14,7.  Sinn:  ii^cnn 
Wett  will  unD  e?  befiebit,  fo  finfet  aller  SDcblftanb  babin  unD  (£(enD  crfd)cint  aüentbalben.  — 

II  )    ö   di'uöi   ai'Toi'  T/'/Kfi  ni>,\'ä<;-  —  !  — )   A'l>'/^~i"J  Kr/itoi;  roi^  v~njih>ovntv  ai'Utv  i-v  liidfui  \Y/.nbtuc,. 

13)  „aber  in  überfdiwedenfcr  »^(utb  i^ertilat  er  beiJcn  Stätte"  b.  b.  bie  Statte,  wo  ^JMnt»e 
cjcrtanben.    Sr  i^crtili^t  nid)t  nur  bic  Stabt,  fonbern  mad)t  felbil  bie  Statte,  wo  fte  ijcftanben, 

Unfenntliit.      />■«'  ■■■'i'  Kara/oauü)  TT'tjniai;  avrrt'/tiav  nO/i/Gerai.  —  14)   rohi;  f:-eyfri)outvovi,  kui  rovq 

ix()i>ohr  (i!'7<,v.  —  lö)  „Sucr  Sinnen,  o  3l|T".)rier,  i|l  ein  ocri^eblid^e?."  ^  16)  Xtx  llbciltatx 
?>arabbrafirt:  „-JJiitt  erftebt  bcm  .(paufc  3^»"ael  eine  bcppclte  ^^ebräni^nif;-,"  b.  b.  bie '?(ffnrier 
werDcn  e^  nidu  ein  ^weitci^  Wal  erobern.  'Jlllein  mit  (iaftriu-3  feben  Die  "?hnieren  in  Den  iBortcn 
ben  Sinn:  ^si)x  OJinioitcn  werbet  in  Der  '.Jlrt  anfi^ericbcn  werben,  Dat;  ci^  leiner  ^weiten '^tuf- 
reibunj^  mebr  bcDarf.     ovk  iwS^/vv/atv  rfif  erri  tu  ahrb  «■  i}7j^isL.  —  IT)  D*^i3D  D^n^D""!!*  *3 

„bcnn  bi^  \\\  Xi'^rnern  t»erf[od)tcn,"  b.  b.  fltetc^  rörnem  iierfloitten  cinanDei-  Durit  ibre  ^i^pv^beit 
unD  i'^einbfclisifeit  iicöni  ben  wabren  f^3ott.  'iPai^nini  übcrfet^t:  „Sic  werten  fommen  bi?  \\x 
«erfloduenen  liM-nern,"  b.  b.  fie  werben  ^ile^t  eniie  ineinanber  vcrflpdjtenen  rörnern  ii[cid)en, 
bie  reif  finb,  um  anc^c^ünbet  unb  vn'rbrannt  \\\  werben,  oti  i-ur  -dtiiE/Jov  ahmv  x^p<^^^>m~ai.  — 
18)   DN1-}p  DX3DD1  »«"ti  in  ibrer  Slrinfweife  betrunfen;"  ml  ö)q  afi'üM^  ■n-epiiTlEKnutvT/ 

ßiHüdi'/GErai.  —  19)  Durcf)  tbrc  '-Bcjibcit  einer  fviljcn  rornbecfe  vibnlicft  i^eworbcn  unb  in  ibrer 
Sid)crbcit  fd)wcl.aenb  werten  fie  (plötjlid))  aufacrieben  w:rben  glcid)  einer  Stoppel,  Die  Da?  /^eucr 
ergreift.  Kai  üf  Ka/niu/  ^tumriac  iirn-ij.  —  20)  -^cbr.  „opu  Dir  iit  au?;]Ciianvien."  Unter  Diefcm 
(53ottlofcn,  ber  i?pn  '^??init>c  anjjvnii  mit  3tnfd)läi^en  wiber'Hptt  unD  fein  i^plf,  Dcnftild)  .fi^icron!:)» 
mu?  ben  ?Habface-5,  jenen  J^reücfbpten  De?  .Monii^^  Sennad)crib,  i>pn  Dem  IV.  Iletj.  is  u.  19; 
EcpH.  4s,  20  u.  Is.  ?A  u.  37  Die  rHeDc  itl;  'JlnDcre  i^erilebcn  3ennad)erib  fclber  Darunter;  wieDer 

5(nberC  ben  Salmanaifar.   (K  aov  i-^r/.evm-rai  Aoyirruog  Kfirä  Tob  Kvpiiiv  -ni'ijpa  ß'ii'Afvoittror  tvanria. 

21)  „wenn  |le  aud)  nod)  fp  ooll^abüii  unD  ^ablrcieb  geworfen,  fo  werten  fie  tpd)  bin;icmad)t 
werten,  unt  e?  wirt  aug  mit  ibnen  fein;"  räf5p  /Jyei  Ki'pio^  Karäp^c^r  riiarur  -u'/j.Cw.  ku)  uiruc 
ihaara/iinovrai.  —  22)  „icb  babc  ti'A  gc^üduigt  unb  ^üditige  bic^  nid)t  wicDcr;"  b.  b.  id)  babe 
bid>  ge^üittigt  auf  immer,    aal  i)  äKo//  aov  <wk  evnaovadi'iai-vni  in.  —  23)  „iri)  werbe  5erbred)en 

feinen  Stab;"  b.  l).  ^i«  -^errfd^aft  bc5  aiTi)rifc^en  .S^onig^.    .§ebr.  „fein  3od),"  ^nbtD- ^ 

24)  „t^pn  beincm :>{üden  binweg,  o  3?i'ael!"  äivomw'  K  9,  4.  —  2o)  SennadKrib?  ^3efcf)Iedit 
crlpfd)  bereit?  in  feinem  Sobne  "Jd'arbabtpn.  'il^\6^  Ibeoboret  uut  Ibeopbolactu?  gilt  ta« 
'^klagte  !^pn  ';)?iniv>e  unt  tent  ."■){eidie:  „ber  ^Jame  ber  .^orrfdi.ift,  tie  du  bebaupteft,  wirt 
crlijfcbcn."  —  2ö]  „ic^  werte  tir  Da?  '^3rab  mad)en."    Sc^olj:  „^skCi  madie  ibn  (Den  lempel) 

^u  Deinem  fi3rabc."  —  27)  Hl^p  ^3  „weil  Du  5U  leiert  wicgeft;"  bn  Taxei<;-  Dan.  f),  27.  — 

28)  äbnlid^,  wie  Is.  .52.  7.  Ter  "iPropbet  will  fagen:  Sd^on  fommen  bic 'iHnen  über  bae 
(^kbirge  ber  uuD  bringen  bie  f^rcubenbotfcbaft  oom  ^tur^e 'OJiniiH'"?.  .jai  .C>.'br.  beginnt  mit 
biefem'  i^crfe  fdion  c,"2.  —  29)    „ber  Unbeilbringenbe;"   eif  Ta/nWa--   Deut.  13,  l.>. — 

30)   dvvTETi'^EOTai,  f^ijp-ai. 


670  £)er  5)ro))^ct  SRa^um.  2,  1—5.  2tnm.  1—10. 

Caput  II. 

1.  Ascendit  qüi  dispergat  coram  te/  qni  custodiat  obsidionem  :^  contem- 
plare  viam,  conforta  lumbos,  robora  virtutem  valde.  2.  Quia  reddidit 
Dominus  superbiam  Jacob, ^  sicut  superbiam  Israel:  quia  vastatores 
dissipaverunt  eos,  et  propagines  eorum  corruperunt/  3.  Cl3'peus  fortium 
ejus  ignitus,^  viri  exercitus  incoccineis:^  igneae  habenae  currus  in  die'^ 
l^raeparationis  ejus,  et  agitatores  consopiti  sunt.^  4.  In  itineribus  contur- 
bati  sunt:^  quadrigae  collisae  sunt  in  plateis:  aspectus  eorum  quasi  lam- 
pades,  quasi  fulgura  discurrentia.  5.  Eecordabitur  fortium  suorum,  ^°  ruent 
in  itineribus  suis:"  velociter  ascendent  muros  ejus,''  et  praeparabitur 
umbraculum.''^  ß.  Portaefluviorum  apertae  sunt,"  et  templum  ad  solum 
dirutum.'^  7.  Et  miles  captivus  abductus  est:'^  et  ancillae  ejus  mina- 
bantur'"  gementes  ut  columbae,  murmurantes'^  in  cordibus  suis.  8.  Et 
Kinive  quasi  piscina'^  aquarum  aquae  ejus:^°  ipsi  verofugerunt:  state,^^ 
State,  et  non  est  qui  revertatur.  9.  Diripite  argentum,"  diripite  aurum: 
et  non  est  finis  divitiarum^''^  ex  omnibus  vasisdesiderabilibus.  10.  Dissi- 
pata  est,  et  scissa,^^  et  dilacerata:  et  cor  tabescens,^^  et  dissolutio  geni- 
culorum,  et  defectio  in  cunctis  renibus:  et  facies  omnium  eorum  sicut 
nigredo  ollae.^"  11.  Ubi  est  habitaculum  leonum,^''  et  pascua  catulorum 
leonum,^^  ad  quam  ivit  leo  ut  ingrederetur  illuc,  catulus  leonis,  et  non 
est  qui  exterreat?  12.  Leo  cepit  sufficienter^^  catulis  suis,  et  necavit 
leaenis  suis:  et  implevit  praeda  speluncas  suas,  et  cubile  suum  rapina. 
13.  Ecce  ego  ad  te,^"  dicit  Dominus  exercituum,  et  succendam  usque  ad 
fumum'^'  quadrigas  tuas,  et  leunculos  tuos  comedet  gladius:  et  extermi- 
iiabo  de  terra  praedam  tuam,  et  non  audietur  ultra  vox  nuntiorum 
tuorum.^* 

1)  „.^evan^icf^t  bcr  5l?crWüftcr  tt^tbcr  Kcf>,  ü  9?iniscl"  Ter  Sf^albäcr,  fonne  2^cobDret,  3:^ep» 
^^^'.^lactue^,  23atablux<  meinen,  ber  'il.Tcpbet  vcbc  bicx  ^crufalcm  au.  2lIIcin  bcr  t£piUevt  erfovbcrt, 
mit  .i?icr^MV.^mu^^,  •'piuio,  l'm'anue  u^^  Pen  mciilcn  anbcrcn  ^dn-iftaiu^lcj-icrn  bic  ^IJebe  a(o  an 
9iiniye  iiieridjtct  5U  i-^erftcben.  hrtih/  g/jurrüv  tic  TTpocu-öv  mv.  Tic  LXX  Pcuten  baä  ß)efai^te 
auf  c-ic"  Jüettun;;!  ^crufalcme  burdi  (^ott.  —  ü)  ri"lVi;^  llV.3 '/^^'>^'^d)'^  ^^ic  gcftun^."    Sin 

ivcnifAcr  5hifnif  jur  5((Iitfamfett  bei  bev  3(ufunft  bc^  Srobercr^.  eSaiporfievoc  ek  {^/Jfeug-  Is. 
21,  •2-9;  Jer.  4,  Ki.  —  ii)  -^cbr.:  „Penn  3f'^oi^a^  fteüt  twfobo  .^cbcit  wiePer  bcr."  Tamit 
ba^  neue  ^^»■'■ic'  i^tMl  i't'b  berrlidi  n">crbe,  miiffcn  bie  Irbifd^gcfinntcn  fcinMicbcn  9?fächte  Hein 
recrben.  Tia&i  ber'iUili(ata_i\tcint  bcr  Sinn  \xi  gelten :  Ter  Jperr  veriiilt  ben  Jpecbmutb,  n?eld)en 
ba?  i^elf  3?rael  von  Pen  5(|tinicrn  erfabren  bat.  ('hoti  ä-tüTpEfs  Kvpmc  ri/v  rßpiv  'Iciku;!.  mi'rtjg 
v,ipu'  rov  ^lapaip.—^^i)  „ibrc  Sdu^jjCr  Jliaufcni"  bcjüjilid)  auf  Paö  iMiP  t*om  SBcinbcri^  Ls.  5,  2. 
3)  „ber  Sc^itb  feinet  Jpelben  (ber  gelben  bcö  Eroberer»)  ifl  gerijtkt,"  D*1ND-   TieStctbeber 

T      -      ■• 

Sd>i(Pc  ift  »pb(  auf  baf  iJide  iMut  \\\  beuten,  ba-?  baran  bangt.  Slnbere  beuten  e^  auf  ba^  Äu= 
^n'crrotb  Per  i^efd^lägc  im  <i:cnnenfdHine;  I.  Macc:  (>,  ?,{h  b-zn  (h'vnc-rEiac  uItöjv  i^  ävifpu-uv. 
(J)  Xae  ^d1arlad^rotb  bei  ben  5(lten,  befcnPcrc«  bei  ben  (Sbaibvkrn.  Adian,  VI.  fi.  A'aler. 
Max.  IL  i').  LXX:  AwS/wf  (Uwarohc  ep-ai^ournc  iv  izvpi:  Apoc.  9,  17.  3n  Xcnopbpn'ö 
(im-ovcibic  1.  VI.  beifit  eei  „baö  ganjc  .^cer  g!an;^te  in  Q.X],  unb  erfittcn  blübenb  im  retbcn 
i^d^mude."  —  7)  •'öcbr,  „im  J^euer  bee;  3tabicifen?  bic  SliHigcn  am  Jage  bcr  3dvlad)tbcrcit= 
fdiaft."    Xcrefcr  überfe^t:  „Sitt  geucr  funfctn  bie  Sid)eliüagen  am  Jage  bcr  5d)lad)t."  — 

8)  l'^I/Hn  D*i^''^in")  »<u"t»  bie  j£annen  (bie  Sanjcrt  iJon  3;anncnbol3)  Wctbcn  crfdiüttcrt," 

^T  :    T  ■  :    -   : 

baf5  e^  flirrt  unb  bebt,  ml  ol  IjTTteig  ■&opvßeß)/Bov7n/;  9??it  ben  LXX  nabm  aü6)  bie  3?u[gata 
ba?  bcbr.  il'crt  im  figür!irf^en  ^erinne:  „Unb  Pic  Venfer  taumeln;"  b.  b.  benn-gen  ficb  ftünnifd) 
bin  unP  ber,  oPcr  umc  'JlnPcrc  wollen:  finp  cntfdilummcrt,  in  fidlerer  .^fffnung  bce  Sicgci^.  — 

9)  .ttbv.  „auf  Pen  AclPern  (oPer  Prauf-en  auf  ben  ^trafjcn)  rafen  bic  5i?agen^inP  freu5en  fic^ 

auf  Pen  'iPlälum."    l^  rc-'n;  M'^olg.  Kai  gv}  xv^'^'/f^orrni  ra  apuarn  koi  av/iTr/.aKt'/trovTa/  h'  friZf  fr/iaTFiaic. 

iO)  Icr  .Honig  Per  '?(|T'.>rier  gebenft  feiner  .^elPen  unb  meint  burd)  fie  btn  (Sturm  bef  j^einbe 
ju   bcf4)aHn'en.    kuI  fj-vta^i/auvrai  ol  nsyicTüvi:^  ahrüv.    jRabbi  TaiMP  uub  9>dtabtul  e^rfieben 


Der  ^ro^j^et  ^ai^nm.  2,  5—13.  2(nm.  10—32.  671 

ba^  Mcr  Wcfaiitc  »,hmi  bcm  auftürmcnl>cn  ^cinbe.  —  1 1)  Xtc  aufiKtn^tcncn  .gelben  ntacöcit  tvobl 
einen  'Jlniinff  auf  bic  J^cinDc,  aber  fic  untcrliciKn  nnb  fliehen  ei(en^^^  wund.  i<ai  <i,f'r:;<>i<Tai  /'//npai 
Kcd  iindtviinovaiv  h'  t[i  TTopeia  n'vTüv.  —  I  i )  „|le  tumnuiu  üit  bcn  "Waiicrn  \\{,"  weil  fie  feine 
anberc  :){ettun;i  feben.  —  IrJ)  „bau  Sttunbad)  wirb  aufjieriittet,"  an  ben  .Rinnen  nämlict)  jur 
2lbnH'ln"  bcr  ^iMuienilraMen  foivie  ber  "iVfeile,  bie  lUMnAeinbe  ticfcl)lcubcrt  werben.  i<al  hoi- 
fiaaovai  nif  -/loöi'/rtwif  «iVür.  —  I  '1 )  Unter  ^en  iVforten  ber  StrlMne,  bie  fiel)  öffnen,  finb  nai^ 
®d)o(5  unb  rcrefer  bic  (SiniVin.ae  unf  3dUeuf;en  fer  .Hauälc,  bie  i>cm  li;irii^  ber  in  bie  2tabt 
ginijcn,  ja  »ocrfteben;  nacl)  ben  übritien  "Jtu^lcijcrn  aber  bic  i^'i^rten  ber  ^tabt,  bie  burcb  ibrc 

ja^lreii^e  Sinivobnerfcbaft  einem  bocbsjebenbcn  Strome  gleiAt.  Jer.  51,  36,  —  13)  ^D\'in'^ 
yiDi  "»"t>  ber  'iPatail  finft  jufammen."  Cb  unter  ^''atajl  bic  Äiniii'jeiburg  ober  bcr  .^auintcmpct 
ju  scrftcben  fei,  bleibt  ba^ingcilctlt.    Xer  Sbaibaer  bat:  „Xer  Sx'onu}  finft  in  feinem  yalajle 

jittcrnb  jufammcn."  Kai  -ä  ßaalÄeta  Sii^zeat-.  —  16)  tlphl/n  nrÖy  ^yni  """^  befdiloiTett 

ift  e^:  Wefangen  wirb  fie  (9?ini»c)  wcggefübrt."  ^Vignini  übcrfet.U  mit  ben  ^)iabbincn:  Et 
Huzab  re.triiKi  eaptiva  ilueta  est.  Xer  Sba(^äcr:  „Unb  bic  .Hönigin,  bic  babcifaf;,  ci,in{\  in  bie 
(ycfangcnfAaft  ab."    5(riai^:  „Unb  ibre  |larfc  ge|lung  warb  entbl5f;t  unD  weggenommen." 

Kai  j/  vTTÜaraaK;  äirtKaXhip^}/.  aal  avrrj  aveßaive.  —  17)  i^l^H^itD  //l"^b  ibrc  D^fägbC  fcuficn  Wic 
Stauben;"  aal  al  (hv}Mi.  avrf/c  f/yovro  Ka'dijg  Trepiarepnl.  —  18)   illÖÖnt^  //l"'^  fdliagcn  an  ibrC 

3?rü|te;"  ((,\}ey:.6tievai.  t'v  Ka/x'üaii;  avr(ov.  — 19)  „'DJini'.Jc  War  (biebcri  gteid)  einem  iBafferteidie," 
b.  b.  ibre  'i?ewobner  gleidicn  un^ibiigen  ©affcrtropfen  in  einem  Jciciic;  aber  jet3t  gebt  e?  au-5- 
cinanber  bantit.  2ic  fiieben.  —  ilO)  {<^'l~^t^^^/ w^i^  ber  Sbatrder,  bie  :;>{abbincn,  i'atabluji, 
^\ignini,  aud>  Terefer  überfeinen:  „t*on  feinen  alten  lagen  bcr,"  b.  b.  »oon  alter  Jcit  war  ti 
eine  gropc  l^olfrcid}c  Statt.  —  "21)  Sic  (Jinwobner  flicbcn  jcfet.    SBenn  man  ibnen  aud)  juruft: 

„Stebet,  ftebet,"  )ie  febren  nid)t  um.      aal  alrol  (pti'ym'Tsg,  ovk  '^arrjaav  Kai  ol'K  r/v  0  i-i3'/.£7Tuv.  — 

22)  ^piünrert  nur,  ibr  (Eroberer,  bicr  tft  ein  nunte^  gclt  ^um  plünfern.  ^if/pTza^ov  to  np-.'vpiov, 
ödip-üaZov  To  xpvaiov  Jer.  .50,  26.  —  2«J)  .§ebr.  „unc»  Co  ift  fein  C£nbe  Per  Äoilbarfeit,  beg 
9teicf)tbumö  in  aller  2trt  bcrrlid^er  ®efdpe;"  ovk  i]v  Tri pa^  rov  Koa/iov  nh-f/c.    ßeiinpvvTai  knl 

TTuvra  TU  (JKsir/  rä  e-iß^v/if/rä  av77/q.  —  24)  „CntlCCrt,  gcplünöcrt  Unb  5Crfe&t  ijl"  9tinioe.  EKTi- 
vayfibc  Kai  ävanvayf^iuq  Kai  kK^paaiiö^.  .  .  —  2«5)   Kai  Kapöiaq  •dpavofiuq  Kai   VTVÖ/J'ai^   yovciTDV   Kai 

ücrtveg  knl  näaav  öGipi'v.  — '2^)  ITHJ^ö  IV^p  //U«*?  ^»if  (55cftc^ter  Stllcr  jicbcu  tbrcn  ®lanj 

(ibre  Si^önbcit)  ein;"  b.  b.  i^crticren  ibn.  wf  Tpownfy/a  xi'~p'^c-  —  27)  ^Jinit^e  i|t  feine  3tabt 
ber  Reifen  mcbr,  bie  gleid)  \?öwen  'iJdIcsi  überwdüigen.  —  28)  „r^o  i|l  ber  5li3ung-?ort  (ober 
SSeitcgang)  bcr  jungen  Vöwen'^"  b.  b.  wo  finb  icRt  bic  ^ro-Hn-jcn  unb  l'vinbcr,  weld)e  -}Jinioe 
erobern  will?  ®o  ift  jcljt  nod)  ein  l'anb,  in  wcU-bem  man  fid)  fürd)tct  *oor  'DMniiJc'^  Is.  5,  29 ; 
Jer.  2,  15;  Ose.  5,  14.  —  29)  ©enug  bat  biefer  l'öwc  (Der  ilönig  t>on  ^JJinioe)  geraubt  für  fic^ 
unb  fein  ^au^  unb  fein  2anb. . .    ^}ad)  bem  bebr.  3tuöbrud  nil  bürfte  rid)tiger  übcrfeßt  wer* 

ben:  ,,Xer  2öwc,  bcr  ba  3?orratb  für  feine  iJ3rut  raubt,  .  ."  —  30)  „Heb',  idi  bin  wiber  birf), 
0  9?inii^e."—  Jil)  „in  ?)taucb  laffc  id)  aufgeben  beine  üSagen;"  b.  b.  bcinc  gan^e  Ärieg-^madit 
unb  alle  beine  ©äffen-' 3(rfcnalc.  Zach.  9,  10.  —  32)  „ntan  ftcbt  unb  bort  9}id)tä  mebr  oon 
Slbgcfanbtcn,  bic  ba  itricg  anfüubigcn,  Uebergabe  forbcrn,  S^ribut  ergeben,  u.  f.  w."    Kai  ob  fi>} 

ÜKOvaßy  ovKiri  rä  tpyä  cov. 


Caput  III. 

1,  Vae  civitas  sanguinum,  universa  mendacii  dilaceratione  plena:  non 
recedet  a  te  rapina.*  2.  Vox  flagelli,  et  vox  impetiis  rotae,  et  equi 
frementis,  et  quadrigae  ferventis,  et  equitis  ascendentis:^  3,  et  micantis 
gladii,  et  fnlguraiitis  hastae,  et  multitudinis  interfectae,^  et  gravis  ruinae:* 
nee  est  fiiiis  cadaverum,^  et  corruent  in  corporibus  suis.^  4,  Propter 
multitudinem  fornicationum^  meretricisspeciosae,  et  gratae,^  et  habentis 
maleficia,^  quae  vendidit  gentes*"  in  fornicationibus  suis,  et  familias"  in 
maleficiis  suis.  5,  Ecce  ego  ad  te/^  dicit  Dominus  exercituum,  et  reve- 
labo  pudenda^^  tua  in  facie  tua,  et  ostendam  Gentibus  nuditatem  tuam, 
et  regnis  ignominiam  tuam.     6.  Et  projiciam  super  te  abominationes,'* 


672  Der  5)rop^et  ««a^um.  3,  1—6.  <Hnm.  1—15. 

et  contumeliis  te  afficiam/^  et  ponam  tein  exemplum.  7.  Eterit:  omnis, 
qui  viderit  te,  resilieta  te,  et  dicet:  Vastata  est  Ninive:  quis  eommovebit 
super  te  caput?^*'  unde  quaeram  consolatorem  tibi?'^  8.  Numquid 
melior  es  Alexandria  populorum,^^  quae  habitat  in  fluminibus?''  aquae 
in  circiiitu  ejus  divitiae,  mare:^"  aquae,  muri  ejus.  9.  Aethiopia  fortitudo 
ejus,^'  et  Aegyptus,  et  non  est  finis:^^  Aphrica,  et  Libyes  fuerunt  in 
auxilio  tuo.^^  10.  Sed  et  ipsa  in  transmigrationem^^  ducta  est  in  capti- 
vitatem:  parvuli  ejus  elisi  sunt  in  capite  omnium  viarum,^  et  super 
inclytos^^  ejus  miserunt  sortem,  et  omnes  optiraates  ejus  confixi  sunt  in 
in  compedibus.  11.  Et  tu  ergo  iuebriaberis,^  et  eris  despecta:  et  tu 
quaeres  auxilium^^  ab  inimico.  12.  Omnes  munitiones  tuae^*  sicut 
fieus  cum  grossis  suis;  si  concussae  fuerint,  cadent  in  os  comedentis. 
13.  Ecce  populus  tuus  mulieres^"  inmediotui:  inimicistuis  adapertione 
pandentur  portae  terrae  tuae,^^  devorabit  ignis  vectes  tuos,  14.  Aquam 
propter  obsidionem^^  hauri  tibi,  extrue  munitiones  tuas:  intra  in  lutum, 
et  calca,  subigens  tene  laterem.  15.  Ibi  comedet  te  ignis:  peribisgladio, 
devorabit  te  ut  bruchus:^^  congregare  ut  bruchus:^^  multiplicare  ut  locusta.^^ 
16.  Plures  feeisti  negotiationes  tuas^'^  quam  stellae  sint  caeli:  bruchus 
expansus  est,^^  et  avolavit.  17.  Custodes  tui  quasi  locustae:^^  et  parvuli 
tui  quasi  locustae  locustarum,  quae  considunt  in  sepibus^^  in  diefrigoris: 
sol  ortus  est,  et  avolaverunt,  et  non  est  cognitus  locus  earum  ubi  fuerint, 
18.  Dormitaverunt  pastores  tui,*"  rex  Assur:  sepelienturprincipes  tui:** 
latitavit  populus  tuus  in  montibus,  et  non  est  qui  congreget.  19.  Non 
est  obscura  contritio  tua,*^  pessima  est  plagatua:*^  omnes  qui  audierunt 
auditionem  tuam,  compresserunt  manum  super  te:"  quia  super  quem 
non  transiit  malitia  tua  semper?*^ 

1)  ^dn.  „W  ia  nic^t  abläßt  tjon  Staub  unb  iHünberung ;"  oh  iprilcKprißricerai -»vpa. — 

2)  „unb  bc«  anfprengenbcn  Dteitcrö."  —  3)  kol  TzyJi-dovq  Tpavuariüv.  —  li)  "1JI3  "1^3  „eine 

Unjabl  iJon  ^cicbcn."  —  3)  nal  ovk  fjv  ittpa^  raiq  eßvecftv  ahrf/q.  —  6)  „unb  man  ilürjt  über  ibre 
Seidu'n;"  Kni  äa^Fvi/anvaiv  h  To'iq  aüfiaatv  ahrötv.  —  1)  9Jinii>e  trieb  ititt  ben  5yölfern  löublfi^aft 
mittele  bcs  .S^inbere  feiner  .iperrliitfcit,  feiner  JRcicbtbünier,  feiner  ©cnüffc,  bie  in  ber  3lbgü>tteret 
mebr  ober  ircni^cr  ibrcn  .iperb  batten.  Sic  jcg  bie  33ö(fer  burcb  ibre  Steige  an,  ba§  fte  ocn  ber 
SSabrbeit  unb  i^on  fem  Culni«;  bee  Sinen  wabren  ©otte?  abfielen,  «jto  KAißovq-Kopveia^,  »elcbe 
SBorte  ticn  sorbergebenben  in-riM'i^Het'cn,  —  8)  ^ebr.  „ber  anmutbrei^en  ^ure;"  Tröpvr/ Ka'/.f/ 

Kai  kmxnpic.  —  9)  D^ÖJi^D  ^1/^3  "^f'"  3öiiberin,  ober  ber  5J?cifterin  in  ber  3iiu^erei,'' 
j/ynvutvjj  (pap/mKuv.  Txt  diii)t  ber  ®c(t  n,Mrfen  auf  unfcbulbiiie,  unerfabrene  (53cmütber  cbnebin 
fcbon  mit  ßrofjer  ©tcirfe;  n?enn  bann  nodi  bie  rafjinirten  Mnj^c  ber  S?erfübrung  unb  ber  Wit- 
tt)irfun.a  bcei  3:eufele  bin^ufommen,  \o  ift  bie  Sirfiamteit  nod)  j^rDper.  Sine  fcfcbe  etabt,  roie 
9?iniije  n^urbe  baburcb  ein  3(biirunb  be^  iBerberben?.  —  10)  iöerfaufen  bcijjt  bier  „]ü  Stlasjen 
macben."  3Benn  ein  i'clf  um  feine  yjefißien  unb  um  feine  guten  Sitten  iiebrad)t  ifl,  fo  i|l  e« 
»erfauft.  G?  fintt  babin  unter  ber  Jl^ucbt  be^  eigenen  i^erbcrbenes  ober  unter  ber  'VUd^t  eine« 
Gröberer?,  —  11)  HlHSTO  „unb  bie  üfaticnen;"  Kai  /.aoh^:.  — 12)  „fieb  id)  bin  roiber  biit/' 

ober  öielmebr:  „i^  »ifl  rciber  bidb  auftreten."  —  13)  tl^'^lt^  ^H*^-?  "^^  "'"^^  ^""^  Scbleppc 
auffccfen  ijor  beinen  3rugen;"  —  3eid)en  ber  äu^erfien  2?efc^impfung,    Is,  47,  2;  Jer,  13,  22; 

Ez.    If),   o7  ;    Hab.    2,  J.ö.      kq!  äTroKu/iijiu  rä  ö-iau  aov  trrl  rd  iT-p6au-6v  aov.      SBelcber  ÖJräuel 

offenbart  fid\  n^enn  bie  3cbanDtbaten  einer  gropcn  Stabt  big  in  bac*  Äteinfie  aufgebecft  »erben ! 
5)ian  erfd)aubert,  wenn  man  reten  bort  t»on  fcn  Vailern,  bie  in  *riftlicben  .giaupt^abten  begangen 
»erben:  n?ie  mup  man  aber  erfdiautern,  bie  l'after  einer  beibnifd)en  2i?elt|labt  entbüüt  tJorTid) 
SU  feben!  —  14)  „i*  frf)idc  über  bicb  (^räuelbinge"  0%*!?^^'/  b,  b.  id)  macbe  bid)  jum  ©egen- 

fianbc  aflgcmeincn  2lbfd)cue?,  fo  bap  man  bic|  anftebt  wie  ßtroaö,  baö  unrein  ntad^t,  — 
13)  Tl^nSll^l  „unb  ic^  mac^e  bic^  aans  unb  gar  ju  <2d)anben,  ober  ic^  mac^e  bid)  äu  einem 


Der  ^rop^et  ^ahxm.  3,  6—19.  2lnm.  15—45.  673 

3lafc."  Terffer:  „3cf)  bcbccfc  bid)  mit  Äotb."  LXX  5ic(?cn  bic  ,^wci  Safcc  in  (Einen  jufammcn  : 

nai  eirippiipu  inl  ae  ßöflvyfiov  nara  Tciq  (iKad(ij>a'taq  aoV  Jcr.  4'J,  3^1;   Ez.  28,  17.  —  IG)   *^ 

nS  11^  „ttcr  trirb  fein  2?cbaucrn  bariibcr  beäciiiicn?"  tI^  cma^n  olH/v,  Job  10,  4;  .Tit. 

T  T 

].").  5;  Thren.  2,  i;>.  — 17)  -niHh/i,nir  ni^-fj; —  IS)  .^rbr.  „bi|l  bu  bcf[cr,  al?  9fi>-- 5(ninicn, 
n>eUtc>5  fit^t  aubcn  Strömen';"'  i^cfanntli*  ift  unter  ^Jo  'Timmen  bie  .t-^auptftabt  rbcräiV-^pten^, 
Ibeben  nämli*,  ju  i>ei|U'ben.  Jer.  4(;,  iT);  Kz.  ;;o,  14.  Xic  C£veiKten  tln-ilcu  fiel)  in  ber 
i^eilimmunii  ber  .{cit,  n\inn  Ihcln-n  i>on  bem  aintiiie  '^(fp.n-ien?  erolH-VtjiHn-ben  fci.  (finii^c 
»ermutben,  unter  5alnuinaffar  (^ariuMi),  im  O^^^ve  T2(j,  '^lnbere  unter  ^ennadn-rib  ^»ifdbcn 
720-714;  ^diei^i]  in  ben  Cuibrcn  (■)78-676.  (Äaulen:  unter  '^lffurbanipal  um  ('.(ii'.  s^.)  izoi/inam 

utpiöa,    äpftöaai  A<V"''}i')  tToiiiuaat  itrpii'in  'Appuv'  Is.  20.  —  li))    D^IJ^"*!,   bae  fo^tifebe  äBprt 

Jaro,  Jero  (J^lufj)  Wirb  fa|l  au^feMiefsliri)  nur  für  ben  9fi(  i^cbraud)t.  d^  ftebt  bier  ber  yiural, 
»eil  ber  9{ii  nn-ijen  feiner  3lrme  flewöbnlid)  cili  '^nb(<\xi\\  iMnt  Strinnen  flebad)t  n>irb,  — 

20)  D*  S'n""1C^I<  .-i'ffff»  ®tärfe  (3?rufin?ef)r)  ein  Weer  i|l."    Ter  9?i(  f^eijjt  mm,  tt>cil  er 

T  ■*  '.■     ~: 

jur  3cif  feinet  jäbrlid^en  3lu^treteni^  über  leine  Ufer  einem  Weere  i^leid^t.  y'/r  >'/  lipx'i  iiiV/cncu. 
Ter  Sbalbäer:  „beffcn  IWiuer  ein  (cbcr  ba?)  5iJeer  ift."  —  21)  On  Ibeben  »oereiniitte  fid^  ber 
iU^Iferbunb  beei  Üiillanbei^  unb  madne  fte  baber  ju  einer  unübernnnblieben  ivcile;"  Is'.  18,  1-3. 
22)  b.  b.  aüc  nunter  binaueliej^nben  l'anbfdniften,  beren  Wrcnjc  man  flar  nid)t  fcnnt.  nm  <wk 
icTi]  Tztpag  Tili,  <i)V)!/i:.  —  2r5)  "raö  .&cbr.  nennt  12*\Q  füv  Stffifa,  tva?  nad)  ^^lav».  3of.  Aiitif|. 
I.  7.  5)^1uritanien  bebeutet.  Tie  I^XX  überfct^ten  ce  bure^  (/irj//  unb  jPöen  e?  jum  l'iHber* 
flebenben.  >£ie  i^ebcn  bier  blcfj:  kcu  Xißvn:  kyevovTo  ihyßin  avTiü^.  iraö  (^cfagtc  beliebt  fic^ 
auf  2 beben,  nici)t  wie  i\itabluo  iviü,  auf 'i)Mniüc.  —  24)  Kai  aii-y  ek  ptrotKtaiuv  TTopei'ffc-ai 
a;,Y^f/>wroc.  Is.  }?,,  16;  O.SO.  14,  1. — 20)  9Jian  jerfdimettertc  bie  Äinber  fd)cnuniiölp?  an 
ben  igtrafjcneden.  Ps.  1:^6,  9;  Thron.  2,  II.  —  26)  „ü^er  ibrc  Sblen  n\irfen  fie  ba'e  \!oee," 
«m  }U  beftimmen,  n^cm  fie  al^  Siiientbum,  b.  b.  alci  >2fla»cn  jufaden  foflen.  uni  iiri  Trärra  rn 
iiöoia-  Jool  3,  3;  Abd.  11.  —27)  „unb  fo  wirft  benn  au^  bu,  o  'Dfinii^e,  trunfen  werben," 
iHMn  Jt^ri^tifdicr-  ^c"  t'ir  ^cr  ^err  einfcbcnten  Wirb ;  Abd.  12.  —28)  hJ/Q  /,3iiP»i^t;"  <^rnaiv. 

29)  „beine  fejlen  Q^ur^en  werben  bem  ^einbe  fo  Iei(f)t  in  bie  ^änbe  faden,  wie  bie  i^rübfcige,  bic 
man  efi^ierii}  berabfd)üttelt  unb  c\\cxu}  pcrjebrt;"  ümal  ünonov^  ixoTcar  Is.  28,  4;  Mich.  7,  1. 

30)  (1)1-  yvva'iKn-  Ls.  1*.',  6;  Jer.  ä'o,  37;  31,  30.  —  31)  Worunter  fowobl  bic  Sniipäffe  al6 
bie  G5renjfefiuniien  ju  i?cr|lebcn  finb.  —  32)  ÜJfagfl  bu  bid)  audi  mit  SDaffcr  s?erfori^en  i^ec^en 
bag  geuer,  magft  bu  ebne  Snbc  befeftii^en,  3'fö'''"^'^c'oicn,  um  bie  Wauerlürfen  ju  füllen,  — 

c«  wirb  2lße6  »erfleblieft  fein.  —  33)  Tj^D  »ifie  eine  .^eufd)redc"  b.  i).  bie  JBanber^euft^recfen 

»or  ibrcr  .^äutung.  d»?  ä/cp/f  Jer.  .51,  27;  Joel  1,4.  —  34)  „magft  bu  bid)  audi  fe^aaren 
Wie  bic  .^»eufe^reden."    f.  i.  ®r.  —  3o)  „magft  bu  bid)  mehren,  wie  bie  (i3ra6l)üpfer."    küI 

ßapvvS//a7i  üf  ßpovxoq.  —  36)  tl^S^I  „bcinc  .^anbel^ieutc."  9Mniöe  war  bie  bebeutenbfie 
.^anbet^flabt  ber  alten,  orientalifdjen  2Belt  unb  wimmelte  jlct«  »on  Äaufleuten.  —  37)  pV 
rij^"»!  \2pB  >ie  >&eufd)redc  breitete  pd)  auö  unb  flog  baoon,  ober:  beflügelte  ftc^  unb  flOi} 

banon."  Xerefer:  „.^eufdircden  gleid)  breiten  fie  ficb  au^  unb  fliei^en  bason."  ßpovxo?  uppt/ae 
Kai  iienETäa-^Tj.  —  38)  TlHfiip  „bcinc  ©cfri^nten  ftnb  wie  .§ieufd)reden  unb  bcinc  ^cerfü^rer, 

TinpÖD'  i^if  ®ragf)üpfer."    (£6  nimmt  mit  i^nen  ein  fd)rcdli($ci(  (Enbe.  t^tfAaTo  wf  hTTileßo^ 

6  avuftiKTÖQ  aoi\   üq  ÜKplg  t7nßiß?jKvla  skI  (ppaypbv  Iv  iip'tpa  rrayoi'f.  —  39)   ri1^"T^3  "^''-  ''d* 

niebcrtaifen  an  Umjäununi^eimauern,"  bie  winbflill  finb  unb  neeinnet  jum  Sicrlenen.  Tic  .^eu« 
fdjrcden  leiten  bie  (£ier  inbie  Waucrfuiicn,  wo  bie  Sonne  fie  burd)  ibre  conbcnfirten  i^trablen 
leiAt  auöbrütet.  @o  fc^en  fi(^  bie  (yrofjen  unb  Steidien  unb  Wvid)ti!Kn  in  ibrc  Kammern  unb 
(yemäd)cr,  um  bequem  ju  fd)wel3en,  bi?  ber  9;)Jad)tbaber  fommt  unb  fie  auetreibt.  Xie  LXX 
fc^cn  bei:  nWii  avroig.  —  40)  „bcinc  Jpeerfübrer,  o  itöniv}  i>on  Slffürien,  fd>lafcn,"  b.  b.  fie  finb 
träiic  unb  fcbldfriiie  üeute.    l'ocfc  unb  9{cifc^l  crflarcn:   „Sie  finb  gefallen  unb  fdjlummern 

ewigen    (5d)laf."     Jer.    .51,    3'.»;    Ez.    32,22.  — W)  ßuai'k^vq'kaa'vpioqiKtüpiat  Tol'u^vaa-ac, 

fror.  —  42)  ^cbr.  „eö  ijl  feine  Teilung,  nUS-  füv  bcinc  SBunbe-,"  ok  ia-iv  lamg  Ty  aw-pißy 
aov.  —  43)   rhn^  „töbtlid)  ifl  bein  ©c^lajv»"  e<j>^£yuai'ev  ?)  Tv/.r/y>'/ aov.  —  ü)  Sie  fd^Uiiien 

aui  Sc^abcnfreubc  fpottcnb  unb  (»öbncnb  über  bic^  bie  ^änbe  jufammcn.  Jer.  14,  17.  — 
43)  b.  i).  wem  ^ajl  bu  nic^jt  wet)  ijctban? 


PROPHETIA  HABACUC. 

1.  ^ahaaic,  p^p5D'  '^^i^ß^-y-oöp.,  'cm\  beffen  Se&en§umftänben  toir  burc^iaug 

eines 
laffabala  - 
igte 

nad;  bcr  bei3rünbetftcn  3)icinuiu3  bcr  3tu§(cßer  in  ber  erften  ^cilftc  ber  9tcgiening§i 
3cit  bc§  5l5nig§  Sojdini,  etoa  in  bcn  3a(;rcn  608-606  ü.  Gf)r. 

2.  (Sr  ftagt  jucrft  über  bie  ©ntartung  ^itba'S  nnb  bittet  Öott,  Oerecbtigfeit  511 
\\iKn.  ^er  ^err  offenbart  if)m,  e§  luerbe  gefd)e(;en  burd)  bie  ßbalbäer,  iua»  ber 
^iropbet  mir  mit  iktrübni^  üerninnnt.  Unt  ibn  jn  tröften,  offenbart  if)m  aber 
G)Ott  and)  bie  9vadK,  bie  er  a\\  ben  Gbalbäern  für  alle  it;re  ?^reOet  nebmcn  merbe. 
Xer  'il^ropf^et  bridit  barüber  in  ein  er()abeney  Soblieb  über  bie  grof5en  ^baten  ^ef)o= 
Oaf)'!c  anÄ.  ®ie  Sd;rtft  biefe»  ^ropt;cten  nimmt  eine  ber  erften  ©teilen  nnter  ben 
^vopbetifd^en  ®d;riften  beS  %.  S.  ein.  ^abacuc  ift  Mjw  nnb  bilberreid),  Iebl)aft, 
glübenb,  nnb  fprid)t  eine  ganj  reine  (3^rad)e,  bnrd)  bie  er  fid;  mürbig  an  bie  ©eite 
ber  älteren  ^^ropl;eten  [teilt. 

3.  3Ö0  ^abacnc  gcftorben  fei,  mei^  man  nid^t. '  '^lad)  "ipfenbojß^ipbaninS  ^at  er 
fiel)  i^or  ber  3(nfnnft  bcr  (Sbatbäer  nad)  9Iegt;pten  begeben  nnb  ift  nad;  ^ernfalemä 
3erftörnng  ioieber  jnrüd'gcfebrt,  moranf  er  nod)  lebte  bi^^  anf  ba^  jmeite  l^abr  üor 
bcm  3(niH]ange  be^5  babi;lonifcben  Grils.  —  Gbenfo  luenig  fid;er,  ale  biefe  3Md)ric^t, 
ift  bie  9)ieinnng,  baf?  er  ein  nnb  biefelbe  ^erfon  mit  jenem  ^abacnc  fei,  ben  ber 
Üngel  ;^n  Daniel  in  bie  iL^öiocngrnbe  trng  Dan.  14,  32.  9Jlan  ,^eigte  fein  ©rab  a\\ 
licr'fdnebcncn  Orten,  ^^nr  3cit  be^5  grofjen  2^l)eobofin§  in  Gcila  (dela)  Sozom.  bist. 
Qcc.  VlI.  39;  Nicepli.  Call.  XII.  48.  —  T)a^5  römifdie  3)Jartt)rologinm  feiert 
feineu  Sterbetag  mit  jenem  be§  SJlic^iäaS  auf  ben  15.  Januar. 


Caput  I. 

1,  ONUS/  quod  vidit  Habacuc  propheta.  2.  Usquequo  Domine 
clamabo,^  et  non  exaudies?  vociferabor  ad  te  vim  patiens,^  et  non 
salvabis?  3.  Quare  ostendisti  mihi  iniquitatem,  et  laborem,  videre 
pracdam  et  injustitiam  contra  me?*  et  factum  est  Judicium,^  et  contra- 
dictio  potentior.*^  4.  Propter  hoc  lacerata  est  lex/  et  non  pervenit 
iisque  ad  finem  Judicium:*  quia  impius  praevalet^  adversus  justum 
propterea  egreditur  Judicium  perversum.  5.  Aspicite  in  gentibus/"  et 
videto:  admiramini,''  et  obstupescite:  quia  opus  factum  est'^  in  diebus 
vestris,  quod  nemo  credet  cum  narrabitur.  6.  Quia  ecce  ego  suscitabo 
Clialdaeos,  gentem  amaram/^  et  velocem,  ambulantem  super  latitudinem 
terrae,'*  ut  possideat  tabernacula  non  sua.  7.  Horribilis,  et  terribilis 
est:'^  ex  semetipsa  Judicium,'®  et  onus  ejus  egredietur. '''  8.  Leviores 
pardis  equi  ejus,'^  et  velociores  lupis  vespertinis ; '^  et  difFundentur 
equites  ejus:'*^  equites  namque  ejus  de  longe  venient,  volabunt  quasi 
aquila^'  festinans  ad  comedendum.  9.  Omnes  ad  praedam  venient, ^^ 
facies  eorum  ventus  urens:"  et  congregabit  quasi  arenam,^  captivitatem. 
674 


l 


Der  5)rop^et  .^abacuc.  1,  1—8.  2Inm.  1—20.  675 

10.  Et  ipse  de  regibus  triumphabit,"  et  tyranni  ridiculi  ejus  erunt;  ipse 
super  omnem  munitionem  ridebit,  et  comportabitaggerem,  et  capiet  eam. 

11.  Tiinc  mutabitur  Spiritus,^  et  pertransibit,  et  corruet:  haec  est 
fortitudo  ejus  dei  sui.  12.  Nuraquid  non  tu  a  principio^  Domine  Deus 
meus,  sancte  meus,  et  non  moriemur?  Domine  in  Judicium  posuisti 
eum:^  et  fortem  ut  corriperes,  fundasti  eum.^  13.  Mundi  sunt  oculi 
tui,**  ne  videas  malura,  et  respicere  ad  iniquitatem  nonpoteris;  quare 
respicis  super  iniqua  agentes,  et  taces  devorante  impio  justiorem  se?  14.  Et 
facies  homines  quasi  pisces^^  maris,  et  quasi  reptilo  non  habens  principem, 
15.  Totum  in  hämo  sublevavit,^-  traxit  illud  in  sagena  sua,  et  congregavit 
in  rete  suum.  Super  hoc  laetabitur  et  exultabit;  IG.  propterea  immolabit 
sagenae  suae,^^  et  sacrificabit  reti  suo:  quia  in  ipsis^  incrassata  est  pars 
ejus,  et  cibus  ejus  eleetus.  17.  Propter  hoc  ergo  expandit  sagenam 
suam,  et  semper  interficere  Gentes  non  parcet. 

1)  Nti*^ -/^lii^fprwi* ;"  Is.  13,  1.  LXX:  t6  ?j]ftfia.  —  2)  J^icronömuä,  fRemigius,  .^ugo, 

??ranu^  baUen  mit  bcn  JRabbincn  bafür,  .^abanic  beflacie  fici)  t)icr  naä»  bcm  Jaßc  3erufakme 
über  bie  gortbaitcr  bcr  'DiaAt  ber  Sbalbcicr  unb  über  ben  fcfcmeren  rnicf,  bcr  auf  bcr  bl.  5tabt 
unb  bem  bt.  i^olfe  lafte.  5l(Iein  mit  weit  mcbr  (yrunb  bauen  3ob.  (Xbrofoi^pmuei,  ßirec^criu^ 
"o.  O^a'^ianj,  Ibeoboret,  Übeopbiilactu?  unb  alle  9?eucren  bafür,  er  beflav^e  ficb  über  tai  "unocr- 
beijerlicbc  (>kbabren  be^  jürifdjen  33oife?,  für  wcicbe?  er  umfoni^  bete  unb  flcbe.  .Ter.  liu,  8.  — 
3)  Xix  $*ropbct  litt  innerlid)  in  feinem  ^erjen  unb  n?at)rfd)einlid)  aud)  äu^erlicb  gleict)  feinem 

2lmt»bruber  Scremia*;  Jer.  37,  17.    ßor/aofiai  -npog  ae  äöiKovfisvoc.  —  4)  ^lJli^  „^or  mir;" 

eifvavrlag  /jm:  Sie  belieben  e6  5um  j^plgenben.  —  5)  „ei  ifl  Jöabcr  unb  Streit  entftanben." 
S5?p  e«  an  Glauben  feblt,  ba  feblt  c^  an  ber  l'iebe,  unb  nM>  e^  an  ber  ^iebe  feblt,  ba  \]i  9Mcbt? 
aU  .^aber  unb  Streit. —  H)  }<ti^*  p1,!D1  »/""b  ÜBibcrfpruc^  erbebt  ficb;"  koI  ÖKfu-ijrAaußävn. 

7)  j|*lön  ,fii  ifi  erfitlafft  bae  ©efe^."    I:ie  9{icbtcr  »oUjieben  eö  nicbt  mebr  unb  baö  3?olf 

T 

acbtet  e^  nid}t  mebr.  ^naKedaarai  vöfiog.  —  8)  „ba^  JRecbt  bringt  nid)t  burcb,  ober:  baö  ®eri*t 
Icmmt  nid)t  jum  :^\i{,  cbcr:  bie  ®eredbtigteit  fcmmtnicbtjum  Siege."  Kai  oh  öie^äyeTai  e'ig  rtAnc 
Kpifia.  —  9)  Tni)b  ';i*er  ©ottlofe  umflricft  ben  ®crec^ten,"  b.  ^.  bringt  ibn  burc^  Vijt  unb 

So^beit  in  eine  feldje  ?age,  ba§  nctbwenbig  ba?  Urtbeil  gegen  ibn  tauten  mu§.  —  10)  ^ier 
beginnt  bie  3lntirort  ©otte?  auf  be?  '!Pro}>beten  .Hiage :  „S*aiiet  euii  umber  unter  allen  iuMtern, 
ob  ibr  ötn?a5  febet,  ba^  bem  gleiebt,  n.\ie  id>  ie?,t  tbun  ii?ill,  nacbrem  \d)  fo  lange  gebarrt  unb 
nacbbem  meine  ^Jrcpbeten  unb  meine  treuen  Tiener  fo  33ieleö  jur  3lbn?cnbung  bcr  Uebel  getban 

baben.  I:ic  LXX  lafen  DHilh'  f^^'^tf  D^IJID  ""^  überfe^ten:  ol  KaTa(j>povr/Tai  „fc^auet  nur,  i^r 

23errdtber."  5(ud)  ber  bl.  f  aulu?  folgt  biefer  Jcüart  Act.  13,  41.  Darauf  ifi  aber  nic^t  bcr 
Sd)lup  5U  jieben,  nur  biefe  le&tcre  l'e^art  fei  bie  ricbtige.  Ta  ee  ftd)  nicbt  um  eine  ©lauben^» 
facbe  banbelte,  fo  njollte  ber  Stpoßel  ben  lert  naeb  ber  ben  3uborern  gemobnten  ?e?art  citiren, 
um  nidjt  2ln|lop^5u  geben  ober  3?erreirrung  ^u  ijcrurfacben.  Sorneliu?  a  l'apibe  bcgt  bie  ']Qici- 
nung,  ber  bl.  ^cbriftileller  ober  ber  bl.  ©eiil  b^ibe  »on  3(nfang  ber  beibe  ^v'e?arten  abfitbtlic^ 
gewollt  unb  intenbirt,  »eil  fie  beibe  einen  guten  vsinn  geben.  —  11)  ^avudaere -davadata. — 
12)  (^iöri  ipynv  t)(j  ipyä:nuac  Act.  13,  40.  Tap  ber  lempet,  ®otte^  SJBobnung  felbcr,  in  bie 
.fi'änbe  ber  £)eiben  geratben  unb  ber  3crft5rung  unterliegen  feilte,  bad)te  man  fid»  aU  ein  gan;^ 
unb  gar  unglaublidjeo  5Berf.  refto  rounberbarer  erfdieint  ti  auf  bcr  anberen  Seite,  ia^  i\i\ii 
ganfunglaublid)e  ®crf  ^on  ben  ^yropbetcn  oorauegcfagt  ivurbe.  —  13)  ,Xci.i  fcinbfelige  -I'olf," 
itja?  n?obl  beipt  „ba?  friegerif*e  iuMf."  iBcfanntlut  bcbientcn  fidi  bie  3lt|;n-ier  beei  dialDdif*en 
3?olfe6  5U  ibren  (Eroberungen,  nid)t  abnenb,  baj?  baffdbc  cinft  über  fie  .^err  »erben  foUtc;  Job 
1,  17.  —  14)  Tic  2lffr^rter  »icfen  ibnen  jum  ^^'obnc  für  ibre  ^ülfe  bei  ben  Sroberungen  ?cr- 
fd)tebene  ©obnft^e  im  "-i^ercid^e  ibrer  ^?^?onard?ie  an,  befonber?  in  Wefopotamicn  unb  um  ^.i^abi^» 
Ion  ^er;  Is.  8,  8;  Jer.  5,  15.  —  lo)  t-^oaiv/c.  —  lö)  ricfcji  ä.'olf  fdmltct  na*  il'illFübr, 
nid)t  nad^  JRecbt  unb  ©efe$.  —  17)   iHNb'  »\e\x\.  Slu^fprud)"  ge^t  uon  feiner  ©illtübr  au?. 

rö   'ffjpiia   airroii.  —  18)   k^a/x)vvrai  vKep  —aptid^Eic  oi  i-:r';Toi  avTov.  —  19)    X'ie  5lbenbWÖlfe  ftnb 

feine  anberen  al?  bie  ge»öbnli(^en,  bie  am  Slbenb  nac^  5ßeute  auegebenb  »oH  ©ierbc  unb  .^gft 
auf  i^ren  gang  jlürjen.    vnep  roi-f  XvKovi  rf/^  'Apaßiag-  Is.  5,  6;  Soph.  3,  3.  —  20)  M^Q 

2  e  (6  n  e  r :  ^.  Schrift.  2t.  3:.  III.  43 


67G  £)er  ^rop^et  ^abacuc.  1,  8—16.  2tnm.  20—34. 

„Itolj  fprcngen  einher  feine  jReiter."  Kai  i^mTvaaovTai  olimreL^  ahrov.  —  21)  Deut.  28.  49; 
Job  38,  27-30;  Thren.  4,  19.  —  22)  00(17  nW  ©ewalttfeat."    ®ß  fmb  lauter  SJienfc^en, 

T    T    ; 

IDte  9läubcr.  awTDsia  elg  äaeßelQ  r/^ei,  äv&earrjKOTaQ  TrpoauTvoic  avrüv  k^evavriag.  — 23)  JH^JID 

nt2'''l\)  Dn^.^3  "^'«  SJienge  i&rer  Stni^cftcfitcr  ijl  (ane)  Cfiwinb,"  ber  ben  Sanb  auftreibt  unb 

iiü't  rs^ca^^alt  einbcrftürmt.  (s3efcntuo  übevfe^t:  „bie  5}fcnoie  ibrer  C^eficbtcr  ift  t^orrocivt?  i^eric^tet," 
bringt  i^ovwdrt»,  ungeftüm  oorwärtg.  —  24)    „eö  treibt  ©efangene  in  9)fa)|e  äufammen,  fo 

jablreidt,  wie  bie  .^i^rntetn  beö  aufgejagten  Staubet."  —  23)  D^pH*  »^^^H  über  Äöntge 

fpottet  e^  unb    (dürften  finb  ibm  jum  ®e(ächtcr;"  Kai  ahrdc  h  ßaai/.evmv  hrpvipr/cei.  Kai  Tvpavvoi 

^a'r/via  avrov.  -  26)  IH^nS  IHD  ir  Ü0^  i3^^"l  Hll  f]Sil  fN  M^^ri  serjüngt  ftc^ 
fein  5)?utb;  er  ycbt  weiter  unb  fre^^eIt;  biefe  feine  ^ifcadit  i|t  ibm  jum  ©ctt;"  b.  b.  ba^  ®lü(J 
ber  SDaffcn  mad)t  baö  iHUf  fo  übennütbig,  ba^  eö  frevelt  unb  bie  (S bre  nid)t  r^btt,  fcnbern  ber 
eigenen  ilraft  gibt.  Is.  14,  13-15.  5?ad)  ber  SBuigata:  „rann  änbert  ftd)  fein  Sinn ;  er 
(9?abuc!)Pbonofor)  wirb  übcrmütbig  unb  fäüt,  unb  bief'  ift  feine  ??ia*t,  bie  er  bat  i>pn  (iJott," 
b.  b.  fc  felmmdi  ift  bie  5J?acbt,  bie  »ocrber  fc  furd)tbar  erfd)ien.  Xer  gb^Ibäer  bat:  „3Begen 
(poljer)  erbebung  feinet  C'ddiUi  würbe  baei  9teid)  (bie  Jperrfdmft)  übertragen  (an  2(nbere);  er 
fiel  unb  fünbigtc,  "weil  er  feinem  (falfdien)  ßiott  bie  (£bre  mebrte.  rore^jieTaßalei  rb  TvvEVfia  Kai 
fiie7.Evae-ai,  Kai  eiL/iaaerai.  avrr/  rj  laxH  "<j  i^f^  /^o"-  '^er  cinfad)e  «iun,  ben  baö  ^ebräifcftc 
bietet,  eignet  fid)  am  2?eften  ^um  (£pntert  unb  bilbct  ben  natürlid^ften  Ucbergang  ^um  gol^fni'f"' 
27)  Ter  iH-p)jbet,  bur*  bie  Offenbarung,  bie  er  über  bie  9.iJa*t  unb  «tdrfe  ber  (£balbäer 
erbalten  bat,  in  einen  '^Ibgrunb  »cn  Jraurigfeit  unb  QBebmutb,  3weifel  unb  ö3eiite^nctb  ijerfe^t, 
wenbet  fidi  fragenb  \\x  %^ii'.  „'2?ift  benn  bu  nidu  ber  alte,  ijcn  jeber  gewefene  63ott,  ber  wabre, 
ber  beilige  (yott,  unter  beffen  Sdiug  wir  nidit  fterben  unb  ^u  ©runbe  geben  füllen V"  (£r  fprid)t 
im  9?amcn  feinet  ganzen  i>olfeei,  wenn  er  fagt:  Peus  meus.  —  Tiefe  (^pracbe  best  3*^fifet^  unb 
ber  S^eflcmmenbeit  fcfi^t  er  nod)  fort  burcb  ben  ganzen  übrigen  Sbeil  be^  Sapitcl?,  unb  erbdlt 
crft  im  nd^ften  tie  5ln"twort  barauf.  —  ^??adi  anbcren  "Jhislegern  aber,  namcntlicb  nacb  STcrefer 
unb  3illioli  ermannt  fidi  ber  ^yropbet  unb  berubigt  fid\  inbem  er  fagt:  „9iid)t  wabr,  bu  bift  tjon 
Sllterei  ber  ^cboimb,  mein  fi3ott,  mein  .öciligerV  ©ir  werben  nid)t  untergeben!"  Tiefe  'Sluslegung 
fdjeint  aber  i?cn  Sontert  gegen  ftd)  5U  baben.  —  28)  b.  b.  ju  einem  ?)^id)ter  baft  bu  ben  Sbcilbder 
über  unö  gemacbt.  e^c  Kpiiia  rt-axac  ahrö.  —  29)  „unb  ju  einem  gelfen  (ju  einem  rs5ott)  bajl 
bu  ibn  gefetzt,  un^  p  ftrafen;"  koI  iTzVauk  pe  tov iAiyxeiv  iraideiav  av-oh.  —  30)  Tu  bift  fo  rein, 
0  '®ott,  baf!  bu  ba?  Unredit  gar  nid)t  anfcben  fannft,  warum  laffcft  bu  bodi  bie  Uebeltbdter  (bie 
Gbalbder)  \iy  s)iel  Ucblce  tbun':'  —  31)  „Unb  mt  fannft  bu  es  gef*cben  laffcn,  ba§  bie  ?i}ienfd)en 
(^tci^  Sifd^cn,  gleid)  bem  <iH'Würm  gefangen  werben,  t(i.i>  feinen  .!perrn  unb  ©igentbümer  bat? 
Fs.  22,  7;  Prov.  30,  27;  Is.  63,  19.  —  32)  „5llleg  bolt  er  berau5  mit  bem  ganten"  (mit  ber 
Slngel).  avvTi:/.ttav  iv  cr/Kiarpu  ävlrnraae .  .  —  33)  b.  b-  er  ad>tet  fein  9?eö  (feine  5)?acbt)  für 
feinen  ®ott,  bem  er  Cpfer  bringt.  —  34)  b,  ^.  burdi  bie  bu^t  glaubt  er  eine  fo  reiche  unb  fette 
Seute  erhalten  ju  ^aben. 


Caput   II. 

1.  Super  custodiam  meam  stabo/  et  figam  gradum  super  munitio- 
nem:^  et  contemplabor,  ut  videam  quid  dicatur  mihi,^  et  quid  respon- 
deam  ad  argucutem  me.*  2.  Et  respondit  mihi  Dominus,  et  dixit: 
Scribe  visum,  et  explana  eum  super  tabulas :^  ut  percurrat  qui  legerit 
eum.®  3.  Quia  adhuc  visus  procul/  et  apparebit  in  finem,^  et  non 
mentietur;  si  moram  fecerit,^  expecta  illum:  quia  veniens  veniet,  etnon 
tardabit.  4.  Ecce  qui  incredulus  est/**  non  erit  recta  anima  ejus  in 
semetipso:  justus  autem  in  fide  sua  vivet.^^  5.  Et  quomodo  vinum 
potantem  decipit:'^  sie  erit  vir  superbus,  et  non  decorabitur:  qui  dilatavit 
quasi  internus"  animara  suam:  et  ipse  quasi  mors,  et  non  adimpletur:  et 
congregabit  ad  se  omnes  gentes,  et  coacervabit  ad  se  omnes  populos. 
6.  Numquid  non  omnes  isti'*  super  eum  parabolam  sument,  et  loquelam 
aenigmatum  ejus;  et  dicetur:  Vae  ei,  qui  multiiDÜcat  non  sua?  usquequo^^ 


!Der  ^top^it  ^abacuc.  2,  1-^5.  2lnm.  1—12.  677 

et  aggravat  contra  so  donsnm  lutum?'"  7.  Numquicl  iion  rcpcnte  con- 
surgi'iit  qui  mordcant  te:'^  ct  .suscitabuntiir  lacerantes  te,'**  et  cris  in 
rapinam  eis?  8.  Quia  tu  spoliasti  gentes  inultas,  spoliabunt  tc  omnes, 
qui  reliqui  fuerint  de  popnlis  proptcr  sanguiiiem  hominis  et  iniquitatem 
terrae  civitatis/^  et  omnium  habitantiiim  in  ea.  9.  Vae  qui  congregat 
avaritiam  malam^  domui  suae,  ut  sit  in  excelso  nidus  ejus,^'  et  liberari 
se  putat  de  manu  mali.  10.  Cogitasti  confusionem  domui  tuae,^^  con- 
cidisti  populos  multos,"^  et  pcecavit  anima  tua.^  11.  (^uia  lapis  de 
pariete  clamabit:^  et  lignum,  quod  inter  juncturas  aedificiorum  est, 
respondebit.  12.  Vae  qui  aedificat  ci vitalem^''  in  sanguinibus,  et  prae- 
parat  urbem  in  iniquitate.  13.  Numquid  non  haec  sunt  a  Domino 
exercituum?^"  Laborabunt  enim  populi  in  multo  igne:^^  et  gentes  in 
vacuum,  et  deficient.  14.  Quia  replebitur  terra,'^^  ut  cognoscat  gloriam 
Domini,  quasi  aquae  operientes  mare.  15.  Vae  qui  potum  dat  amico 
suo^"  mittens  fei  suum,  et  inebrians  ut  aspiciat  nudjtatem  ejus.^' 
IG.  llepletus  es  ignominia^^  pro  gloria:  bibe  tu  quoque,  et  consopire:'"^ 
circumdabit  te  calix  dexterae  Domini, ^*  et  vomitus  ignominiae'^^  super 
gloriam  tuam.  17.  Quia  iniquitas  Libani  operiet  te,^  et  vastitas  anima- 
lium  deterrebit  eos^''  de  sanguinibus  hominum,  et  iniquitate  terrae,  et 
civitatis,  et  omnium  liabitantium  in  ea.  18,  Quid  prodest  sculptile,"^^ 
quia  sculpsit  illud  fictor  suus,  conflatile,  et  imaginem  falsam?  quia 
speravit  in  figmento  fictor  ejus  ut  faceret  simulachra  muta.  19.  Vae 
qui  dicit  ligno:  Expergiscere :  Surge,  lapidi  tacenti:^^  numquid  ipse 
docere  poterit?'*'*  Ecce  iste  coopertus  est^'  auro,  et  argento:  et  omnis 
Spiritus  non  est  in  visceribus  ejus.*^  20.  Dominus  autem  in  templo 
sancto  suo:  sileat^^  a  facie  ejus  omnis  terra. 

1)  t)u  5>rppbeteit  glcicten  aU  ®e^er  ©ottcs  ben  2Bäd)tern  auf  bcm  Jburme,  trctcbe  flauen, 
toa^  öon  bcr  ^erne  fommt.  „3*  wiü  mid)  fieticn  auf  meinen  2Dacl)VDften,"  kiijt  alfo  im 
9^iunbe  eincif  3-^ropk^ten:  '^d)  will  ad)ten,  n\ie  ta  .sperr  mir  ju  fd)aucn  ober  ju  ijcrnebmcn  ^ibt. 
2)  befagt  baö  5tämltd}c:  „'^d)  n?iU  micb  jlcücn  auf  t>ic  Simxt,  über  auf  ben  2()W''i"-"    LXX: 

Kai  kiTtßyGoßai  eni  ■KtTpav.  —  3)  ^tlx.  unb  LXX:  „lüttö  Cr  fprcd)cn  ft?irb  in  mir."  —  4)  *7j^ 
*QnDln  "flwt  meinen  Vorwurf,  auf  meine  SBcrftcQung,  auf  meine  Älage;"  iiziTov  kleyxov 
fiov.  —  3)  *1J«{^  „unb  grabe  e€  auf  tafeln  ein,"  weit  eö  eine  Ihfunbe  »on  SOicfttigfcit  ijt,  bie 
hinterlegt  werben  fod.    Kai  aa<püc  de  m'^iov.  —  Q)  „bamit  man  es  geläufig  lefcn  fijnnc."    oT^ug 

SiüKy  6  ävayivuüKuv  av-ä.  —  7)  "IJ^lD^  ?1?n  "l1^  ^3  „bcnu  bag  ®eftc()t  (bejict)t  fiit)  auf  eine 
ncd)  ferne  3cit;"  ^tön  in  bpaui^  elq  Kaipöv.  —  8)  yTi^  (lö^l  ».^tnn  c^  f(^naubt  (brängt,  eilt) 
nac^  bcm  Snbe"  (nad)  bcr  ©rfüßung).    kuI  ävaTe'Ad  elg  nepag.  —  9)  „tvenn  eö  au^  jögert.'' 

2:ie  LXX  (äffen  bier  Kvpioi  als  (Subjcft  gelten.  —  10)  hSöI^  »ftc^'' ''^"«ffff"'  nidjt  rcdit 

befteüt  ift  feine  Seele  in  ibm,"  in  bcm  ßbalbäcr.  öS  fcblt  bei  ibm  ber  cr|lc  (^^runb,  bcr  (Glaube. 
Cbne  cyiaube  ijt  es  unmi^glirii,  (Mptt  ]n  gefallen  unb  fclig  ,^u  werben,  ihr  vTronrei? i/rai.  ovk 
FvöoKei  7/  fvx>/  ftov  (V  avrco.  —  11)  ßinigc  Icfcu  mit  LXX  '^riJIOl^lIJ  „in  meinem  Wlauben." 

3luf  jeben  gaD  ifl  bcr  f^Maubc  an  ben  «5ptt  bcr  Offenbarung  ju  yer|lcbcn.  Tcnn  nur  biefcr  gibt 
ber  Seele  bas  wabre  \'cben  in  Wercdnigfcit,  5"ncbe  unb  j^rcubc  im  bl.  Weifte.  'Dhir  in  biefem 
ßJlauben  ift  bcrjcnigc  5U  ftnbcn,  bcr  bcr  Slnit  bae  \'cbcn  gibt,  bcr  w\\\  'initcr  ausgegangen  unb 
na^bem  er  bas  3Bert  uollbrad^t  bat,  ^um  ä>atcr  jurücffebrt.  Tas  bicr  Wcfagtc  gilt  für  aflc 
3eit,  barum  »enben  es  aucb  bie  21po)lel  für  bieibrigean;  Rom.  ],  17;  Hcbr.  10,  38;  cf. 

Lev.  18,  5;  Job  19,  25-27.-12)  r\)T  iVSl  W  "IDJ  i;il3  p\T'3  f]NT  n^el*c 
SBorte  5;!i?ranuS,  SlriaS  unb  SatabluS  überfet'.cn:  „Um  wie  imcI  mebr  wirt  ber  SBcin  ben  über» 

43  * 


678  T)ix  ^xop^tt  ^afeacuc.  2,  5—17.  2lnm.  12—36. 

ntiittjtgen  Wann  berücfen,  fo  bag  er  nidit  fcft  ju  fte|)cn  tiermag!"  ffienn  jum  UngTauBcn  noc^ 
bie  (Sier  unb  Suft  bcr  2Be(t  fommt,  unb  ben  Wcnfc^en  unerfdttlic^  mac^t,  bann  fann  er  um  fo 
weniger  beflebcn.  Vit  Ucberfe&ung  bcr  33ulgata  aber  lieft  ftd)  offenbar  Icic{)ter,  Der  9Bein 
OKaüfc^)   ift  i^lb  beö  Uebermutbeg.    (^rbebung  unb  Sturj  fols^en  fic^  bei  bem  einen,  wie  bei 

fccm    anberen.      ö    Jf   Karoiöuevog  aal  KaTa<ppov7iTr/^,  ävfjp  a/.a^i>v,  ohdiv  firj  ■jepävri.  —  13)    Unter 

anima  ift  ^ter  bic  ryJier  ber  Seele  ^u  i^erfteben.  Prov.  30,  15;  Is.  5,  14.  —  14)  2tße  SJcIfer, 
irelcbe  bi^ber  uom  Sbatbäer  überwalti.at  würfen  unb  unter  feine  33otmäpiiifeit  gefommen,  »crpcn 
je&t  ibren  Spott  mit  ibm  treiben.  —  15)  (£«_i|l  ber  empfint>(icbfte  epott,  ben  man  einem  2?er» 
brec^er  antbut,  wenn  man  ibn  ba,  V^q  ibn  bie  «träfe  bereit?  ereilt  bat,  nocb  fragt,  wie  lange  er 
feine  2?erbred)en  uoc^  forttreiben  wotte.  —  16)   D*p^^  /-unt"  l^l^ft  auf  fn^  Sc^ultJenlali," 

ober  w'xt  Hilf  unb  Steifest  wollen:  „IH'änbermaffe."  Xer  fropbet  öerftebt  barunter  ben  9iaub 
unb  bie  23eute,  auö  allen  'i)?ationen  jufammengefd)leppt  unb  aufgebäuft.  koI  ßapvvuv  rbv  haoiöv 
al'Tov  arißapüc-  —17)  Ter  auf  Slnbcre  3agt>  gemacht  bat,  auf  fen  wiri?  nun  felbft  gejagt; 
ber  Slnbere  gebiffen,  wirb  fclbtt  gebiffcn  werben.    Jer.  16,  16;  Ez.  32,  30.     Sänvovrei  avrov. 

18)  ^^J/r^rp  ^wni*  werben  ftd)  erbeben  beine '^cbrücfer?"  KalkKvijTpovaiv  olkmßov'koi  aov. — 

19)  „unf  wegen  ber  Ungerciitigfeit  an  '^anb  unb  Stabt  unb  allen  barin  SBobnenben."  J^iero« 
ni^muö,  9iupertu?,  i!wranues  u.  21.  wollen  unter  Canf  unb  Stabt  ba?  beilige  't?anf  mit  ber  ^stabt 
^erufalcm  tjerftanben  wiffen.  Jbectboret  unb  Xbcop^vilactu?  nebmen  e?  allgemein  ijon  ben 
Jänbern  unb   Stdbten,  bie  ber  Sbalbaer  geplüntiert  biit.    koI  äaeßeiac  yf/c  Kai  nölsuq.  — 

20)  rC\  )^V3  /'U»!?fred)tee!  65ut,  ober  beitlofen  3iaub."  di  ift  au?  ber  ®efi:^id)te  befannt,  ba§ 

'l^abui^oPonofor  unermef?lid)e  2?eute  au?  ben  jyteftfenien  ber  befiegten  »dürften  unb  ßiro^cn  in 
ber  Äönig?burg,  unf  wieber  unermeplic^e  'öeute  au?  fen  lempeln  bcr  23ölfer  in  fem  •J?clu?tempel 
hinterlegte.  Jer.  51,  24. —21)  Sr  wollte  feine  irbifc^e  (Glorie  unf  ^crrlicbfeit  fiebern,  wie 
ber  Slfier  fein  9?eft  in  un^ugdnglid^cr  Jpöbe.  Tic  ungebcucrcn,  gegen  100  %n  bicfen  9}?auern 
mit  ben  ehernen  Iboren  foütcn^  ibn  gegen  alle  Eingriffe  fc^üt3en  unc  bie  barin  aufgcbäuften 
Scfcä^e  ibm  ju  einer  unöcrftcgbaren  tliucllc  be?  9Boblfcin?  biencn.    Job  39,  27;  Jer.  49,  16. 

22)  „fcbmäblid)  b^ift  bu  bein  ^au?  bcratbcn."  ßJerabe  ba?jentge,  m^ii,  'DJabucbobonofor  al? 
bie  ®bre  unb  ben  JRu^m  feine?  Jpaufe?  betrachtet,  fc^lug  ^u  feffcn  Äd)ma($  unb  Äcbanbe  au?. 
kßovlevau  alax'wrjv  tu  oIku)  anv,  —  23)  ill^p  /'?"  pcrtilgcn  i^iclc  i^ölfcr,"  ba?,  mcintcft  Du, 

Werbe  bein  JRubm  fein,  würbe  aber  ju  beincr  Sd)mac^.  aweirlpavag  iro/Jovg  Aaovg.  — 
24)  ^ntJ^'Q^Ntplni  '/""b  üerwirfeft  (baburcfe)  bein  ^.'ebcn,  ober  briugft  bir  felbft  ba?  SSerberben." 

23)  Die  Steine  bcr  5)^^uern  unb  bie  .^ötjer  be?  ©cbälfe?  an  ben  ^"»rac^tbauten,  bie  bu  auf- 
fiibrteft,  werben  einen  j)lad)c»  unb  3ammcrd)or  gegen  bicb  erbeben,  weil  fie  3fWSf  ber 
Ungereditigfeit  jlnb,  bie  bu  auf  bic^  gebäuft  baft.  —  26)  Is.  14,  12;  Mich.  3,  10.  — 
27)  Der  Jöerr  ift  e?,  ber  e?  fo  gefcbeben  läpt,  unb  ber  ba  mad)t,  ba§  ba?  ®rope  unb 
cyiänjenbe  in  ba?  9?icbt?  jerftcben  wirb.  Jer.  51,  58.  —  28)  «id)  „für  geuer  bemüben" 
teißt  fid)  Pergeblid)  anftrengcn.  Arnos  1,  4.  «o«  k^ilmov  Aaol  IkuvoI  ev  ivvpl  kol  k-^vri 
no/./.ä  uAiyn\i<l'X)iaav.  —  29)  i^oll  Wirb  bie  (?rbe  werben  oom  Srtennen  bcr  Jpcrrlicfefeit 
be?  ,§errn.  S?  wirb  eine  ^di  fommen,  wo  atte  irfifd^e  .öcrrlid)teit  al?  lauter  *3?ad)t  unb 
®d)atten  erfc^einen  wirD,  unb  wo  man  ba?  wabre  l'id)t  unt»  fie  wa brc  Jperrlic^feit  nid)t  bIo§  an 
(£inem  Crte,  in  (£inem  i'anbc,  fonbern  auf  ber  gan',en  Srfe  fd)auen  wirb.  Mattli.  24,  34; 
I.  Joan.  2,  17.  —  30)  „2Bcb  bcm,  bcr  feinem  Jrcunfc  ',u  trinfen  gibt  unb  (in  biefem  Iranfe) 
bein  ®ift,  ^rippf,  beimifd)t."    Die  a^ulgata  la?  iHDIl  „Ki«  ®tft/'  »^^  ^^'^  ""^^^^  ^«* 

Siicbtigere  ift.  Der  i£balbäer  gab  feinen  'f^unbe?genoiTen  ben  2:ran!  feine?  Ueberntutt)e?  ju 
trinfen  unb  betäubte  fie  baburc^  ju  ibrcm  i^erberbcn.  w  ö  yror/Cwf  rbv  irArjaiov  ah-ov  ävarpo-n-y 
doiepä.  —  31)  "13^  fjXI  >,\<^  fogar  ibn  betäubt,  um  feine  Sc^amtbeile  ju  fe^en,"  b.  b-  i^n 

bur(^  füfje  23orfpicgcIungen  fo  weit  öerfübrt,  ba§  er  ibn  in  bie  tieffte  Sd)mai$  bringt.  kuI  i^le-^vo- 
Kuv,  öiTug  ETnßlETTy  ettI  to.  n-KTjAaia  avTüv  Nah.  3,  11.  —  32)  Die  LXX  lafcu  bier  H^DtS' 

„(Sättigung,  güae,"  nid)t  t^Vy^  "t>u  fättigft  bit$."    3bre  iüe?art  fcf)eint  ben  SSorjug  ju  »er- 

T         .       -     T 

bienen;  ber  Sontert  fpricbt  offenbar  fafür.  (Sr  beiiJt  bann:  Trh/a/iövnv  ä-ifilag  ek  öö^y^  nie  kuI 
cn.'  „Die  güHe  ber  Sc^mac^  ftatt  ber  S^re  follteft  nun  aud^  bu  trinfen,"  wie  bu  \\t  »or^er  Slnbercn 

ÜU  trinfen  gegeben.  Jer.  51,  7;  Thren.  4,  21;  Abd.  16.  —  33)  '7")^ni  »unb  ^eig'  c?,  ba§ 
bu  unbefd)nitten,"  b.  l^.  werbe  in  bie  tieffte  Scbmai^  unb  Sd)anbe  oerfc^t.    9?ac^  ber  SSutgata 

würbe   j^'^T)  gelefen.    Kap6'tq.  aaAEi"&r/Ti  KOi  (T£('ffi^//rt.  —  34)  „e?  fommt  an  bic^  bie  9tunbe 

be?  Äeld)e?  (3ornbed)er?)  be?  ^errn."  ekukauoev  ettI  ge  nor/jpiov  <hiiäg  Kvpiov.  —  33)  xal 
awi/x-^r]  äri/iia  im  rr/v  66^av  aov.  —  36)  „benu  bie  am  ^Cibauon  begangene  ®ewaltt^at  (ber 
SSerwüftung)  wirb  bid)  jubeden."    Der  «inn  ift  flar:  Die  Sc^mad),  bie  bu  bem  Libanon  buri:^ 


Der  ^vop^tt  ^akcuc.  2,  17—20.  Stnm.  36—43.  3,  1.  5tnm.  1.  679 

3lbbauunii  feiner  fd)5nen  dcbern  Ts.  37.  24  aiuictban,  tvirb  aucft  üf>cr  bi^  fommen,  unb  ait(!»bu 
n?ir|t  bann  fahl  c\k\&i  bcm  Vibanon  crfd^cinen.  (5/rir^  (ini,inn  nw  Aißnrnv.  —  37)  Xie  LXX 
lafcn  Tin^n'  „tvirb  bid)  crfitrccfcn,"  ivae  bem  (Sontcrtc  anpaffcuber  crfc^eint.    Ter  5tnn  ifl 

flar:  ric  'siranfamfcitcn,  bie  bn  an  bcn  Wenü1)cn,  an  bcm  Vanbc,  an  bcr  Stabt  unb  ibren 
l^enjobncrn  bciian»icn,  werben  bie  »üben  Ibiere  raitcn  bunt  bic  i^evuniihmii,  bic  i'ie  in  beinern 
JKcidie  anrtclUcn.  —  rJ8)  Ter  "Pri^vbct  fiicit  hier  eine  tivifobe  bin^u,  womit  er  bcn?cifcn  will, 
bap  ni(t)t?  "?lnDcre«(  aU  \hünc\(inc\  fitr  jene  jü  erwarten  \\t,  bic  eitlen  f^jötjcn  bienen.  Jer.  lu,  1. 

39)  f.  i.  'y.  —  ^0)  xai  a'uTÖ  tan  (pavTacia.  —  411)  tuvto  öt  tariv  kAaafia  xiivaiov.  —  -5112)  fv 
aiiTü.  —  43)   ev'/.aßetc^u. 


Caput   III. 

1.  Oratio  Habacuc  prophetae  pro  ignorantiis.^  2.  Domine  audivi  andi- 
tionem  tuam,^  et  timui.  Domine  opus  tuum  in  medio  annorum  vivifica' 
illud:'*  In  medio  annorum  notum  facies:^  cum  iratus  fueris,  misericordiae 
recordaberis.  3.  Deus  ab  Austro  veniet,^  et  sanctus  de  monte  Pharan:^ 
Operuit  caelos  gloria  ejus:*  et  laudis  ejus  plena  est  terra. ^  4.  Splendor 
ejus  ut  lux  erit:  cornua  in  manibus  ejus:^"  Ibi  abscondita  est  fortitudo 
ejus:"  5.  ante  faciem  ejus  ibit  mors. *^  Et  egredietur  diabolus  ante  pedes 
ejus. '^  6.  Stetit,  et  mensus  estterram.'^  Aspexit,  et  dissolvit  Gentes:" 
et  contriti  sunt  montes  saeculi.'"  Incurvati  sunt  colles  mundi/^  ab 
itineribus  aeternitatis  ejus.^^  7.  Pro  iniquitate  vidi  tentoria  Aetbiopiae,'' 
turbabuntur  pelles  terrae  Madian.-"  8.  Numquid  in  fluminibus  iratus 
es  Domine?-'  aut  in  fluminibus  furor  tuus?  vel  in  mari  indignatio  tua? 
Qui  ascendes  super  equos  tuos;^"  et  quadrigae  tuae  salvatio.  9.  Suscitans 
suscitabis  arcum  tuum:'"  juramenta  tribubus  quae  locutus  es:^*  Fluvios 
scindes  terrae^  10.  viderunt  te,  et  doluerunt  montes:^®  gurges  aquarum 
transiit.^  Dedit  abyssus  vocem  suam:  altitudo  manus  suas  levavit.^ 
11.  Sol,  et  luna  steterunt  in  habitaculo  suo,^^  in  luce  sagittarum  tuarum,^ 
ibunt  in  splendore^'  fulgurantis  hastae  tuae.  12.  In  fremitu  conculcabis 
terram:^^  in  furore  obstupefacies  Gentes.^  13.  Egressus  es  in  salutem 
populi  tui:^^  in  salutem  cum  Christo  tuo:^  Percussisti  caput  de  domo 
impii:^**  denudasti  fundamentum  ejus  usque  ad  collum.^^  14.  Maledixisti 
sceptris  ejus,^*  capiti  bellatorum  ejus,  venientibus  ut  turbo  ad  dispergen- 
dum  me.^"  Exultatio  eorum  .sicut  ejus/**  qui  devorat  pauperera  in  abs- 
condito.  15.  Viam  fecisti  in  mari*'  equistuis,  in  luto  aquarum  multarum. 
16.  Audivi,  etcohturbatus  est  venter  meus:*^  avoce  contremueruntlabia 
mea.  Ingrediatur  putredo*^  in  ossibus  meis,  et  subter  me  scateat."  Ut 
requiescam  in  die  tribülationis:*^  ut  ascendam  ad  populüm  accinctum 
rostrum.*®  17.  Ficus  enim  non  florebit:  et  non  erit  germeü  in  vineis. 
Mentietur  opus  olivae:  et  arva  non  afferent  cibum.  Abscindetur  de  ovili 
pecus:  et  non  erit  armentum  in  praesepibus.  18.  Ego  autem  in  Domino 
gaudebo:*^  et  exültabo  in  Deo  Jesu  meo.**  19.  Deus  Domiliüs  fortitudo 
mea: et  ponet  pedes  meos  quasi  cervorum.'*^  Et  super  excelsa  mea^ 
deducet  me  victor  in  psalmis  cahentem.^' 

1)  nlTJIC^"^J7-  2:iefc6  S?ort,  bag  nur  bier  unb  Ps.  T,  1  (inber  Stngularform)  oorfcmmt, 

bürfte  ijieücic^t  eine  bcfbnbere  5(rt  be«  Q5cfaniie?  ober  Viebes!  bebeuten.  Xie  SiBurjel  JJjj/  o^cr 
rtjlli»  bebeutet  „betumirrcn,  irren,  fehlen,  auch  iirof!  fein."  SdKiifl  i^efmuthct,  cj!  fei  mit  biefem 
Sporte  ani^ebcutct,  ber  ^^pphet  habe  biefee  Vicb  über  bcn  Shalbcicr  in  einem  Umjucje  unb  ftchcnb 
t>tx  gewijjen  lcd)autafeln  gefproc^cn,  bie  bem  58olfe  in  ^öitpern  seilten,  wa«  bie  SBortc  au£i- 


680  "Dtv  fxcp^tt  ^ahacnc.  3,  1—5.  2Inm.  1—13. 

brütften.  fierä  ü(5//c.  —  2)  „t($  Hii  fle'&ört,  wai  bu  mir  ju  &5ren  gcge&cn,"  b.  b.  i($  ftabe 
triebt  öerjlanbcn,  nni^  bu  mir  gcfagt  ^aft.  —  3)  Tcrefer  i?er)le{?t  unter  opus  ba^  3?oIf  öiottee, 
ttjelcftce!  auit  bei  Is.  45,  11  „®erf  feiner  Jpcinbe"  genannt  wirb.  3(nbere  »jerftcbcn  baruntcr 
baö  QBerf  ber  Sübnung  unb  3?crgeltung,  »on  n?eld)cm  ber  'Propbet  focbcn  eine  5(nfcbauung 
befommcn  batte.  Tte  meiften  3ht§leger  aber  »erftebcn  barunter  ba?  gro§e  ®erf  ber  gürforge 
unb  üdterlid)en  i^iebe  an  feinem  2>o[fc",  »eicbej  in  Scn^erbeit  a(5  ÜDerf  ber  3?efreiung  unb  (£r* 
lofung  ftcb  tunb  gibt  unb  feinen  rytan^bunft  burd)  bic  Beübung  bei^  ^iJeffia^  erbalt.  9Ba^renb 
ber  '»yropbet  gittert  ob  bcr  Scbrecfen  ber  ^5erid)te,  bie  ba  tommcn  unb  5-?rael  foirobt  al?  bejjen 
£iuälcr  treffen  foüen,  füblt  er  ftrf)  innigft  gedrungen,  bcr  .6err  möge  bao  grot;e  3Bcrf  ber  J^ürfprge 
für  fein  3?o(f,  ba?  er  bieber  fo  »unberbar  geübt  bat,  niif)t  unterbreiten  oper  gar  auf  immer  auf=« 
geben;  er  mi^ge  e»  fortfegen,  ja  erneuern  unt  im  '^lan^e  ber  Urzeit  funb  a^erben  \a\\cn.  Ka-evo^oa 
Tci  epya  am  Kai  e^iavjjv.' —  4)  'J'ieDna^muo.  —  d)  „in  D.^'itte  ber  ^vabre,  bie  nun  fommen  unb 
bcinc  fsjerecbtigfeit  offenbaren  werPen,  ^eige  bid^,"  a(^  bcn,  bcr  feince  ivolrcs  in  f^nabcn  gcbentt. 
di  ift  f^3ott  eigen,  bie  ©crfe  feiner  tf  rbarmung  gerabc  bann  tun?  \\\  mad)en,  wann  man  ce;  am 
jDenigften  crriartct.  Sr  befreit  fein  i^olf  au-5  Per  .g^anb  ^icgi^ptcn?,  gerabe  ba  ti  am  tiefften 
niebergcbrüdt  war.  (£r  (dpt  in  rounfcrbarer  Jöcife  bcn  Smnio  5ur  ^errfdtaft  in  33ab*>(on 
gelangen,  um  feinem  i>olfe  bie  3?efreiung  ^u  geben.  (Sr  läf;t  feinen  Sobn  in  bie  2Dc(t  treten  ju 
einer  jeit,  n?o  bie  gröf'te  '^Jadn  unb  ?5i»ft*^f"ti?  be?  ntoraiifdum  'ix^^nu  bcrrfcbte.  £r  berief  bcn 
Saulug  \\\\  .i;üngcrfdiaft  3cfu,  ba  er  am  nnitbenbilen  tobte  gegen  bctjen  "Xnbänger.    h>  f/eacj 

($1)0    i^üuv    yvua&//(jy.     iv   rü  iyyKeiv  rä  inj  käiyvua-dr/ay.      Sie  lafcu  riiTl-  '^'^^v,  )latt  Tn^Tf/ 

vivifica  illui:!.  9lKcin  bas!  barauffofgenbc  h  -ü  kyyi:£iv  .  .  fcbeint  al?  (lorrcctur  biefer  lieber» 
fc^ung  betracbtet  werben  ^u  muffen.  "Xenn  im  ^ebr.  unb  in  ber  i>ulgata  iit  nur  Sin  Sag..  — 
Gornciiu^  a  ^'apibe  meint,  c?  fönnte  ber  crilcre  2ai3  au*  fd^on  im  ^cbr.  aii  '?3?arginaltert 
geftanbcn  babcn.  Tic  5lu?lcger  mn-ftebcn  bann  unter  bcn  bcibcn  Jbicren  fie  ■???et>er  uni'  'jPcrfcr, 
bcrcn  fidi  '«Ott  bebicnt  babc,  an  fcinent  i'olte  Ucrbarmcn  ]n  üben  Is.  21.  7 :  im  mi^ftif*cn  ^inne 
aber  (Einige  bie  beiden  (Xbcrubim;  3lnbcre  bie  beiden  Ibicrc,  in  bcrcn  vQJitte  bcr  neugeborene 
.fecilanb  tag;  '.Jtnbcre  bie  beircn  jkduber,  in  bcrcn  Witte  er  fein  l'cbcn  am  .Hrcu^e  *5erbaud)te. 
(£»  gefällt  ber  götrticben  Inufebung,  ibr  3Serf  in  btefen  ?erfd^tcbcncn  'Jtuelcgungen  unb  in  ?er» 
fcbiebcne  ^trabten  fid^  brcd}cn  \n  laffcn.  Xic  ewige  JBcisbeit  fpielt  mit  bcn  .^inbern  bcr 
^)Jenfd?en.  Tie  LXX  babcn  nocb  bcn  weiteren  'ßeifa^t  er  -ü  -npnvai  rhv  Kmpdv  mwkix^'^r/cnj. 
iv  76)  rapax&f/vav  T?/r  i/"'T'/''  /'or,  —  wctdic  Sägc  al?  iuM'fucbc  erfd)cincn,  bcn  Originaltcrt  richtig 
^u  überfe^en.  —  6)  ItD^'lp  »»t^u  2-bcman,  ober  *oon  Süben."    Tas  SBort  bat  hdit  23ebeu' 

tungen;  Job  2,  11.  —  Ter  ^^ropbet  beginnt  bicr  bic  ßiroptbaten,  bie  f5)ott  an  feinem 'J>otfe 
von  jeber  i^oltbracbt  bat,  auf^ufübren,  um  ftd)  unb  5lnbcrc  ^um  t^crtrauen  ]n  ermuntern.  Sr 
bedient  fid^  babci  ber  tünftigcn  3cit,  an^upcuten,  baf;  'iHut  oaejenigc  mai  er  einft  gctban,  in 
anberer  SBeifc  wicberum  tbun  werbe,  ja  in  einer  Seife,  i>k  »id  glorrciitcr  ift,  wie  er  eö  atfo^ 
glciÄ  au?fbrid)t.  Wit  :'1icdn  babcn  baber  .g>ieront>mu^,  Ibeoboret  unb  2bcobb:itactu?  in  bem 
,",Äommen  au^^  bem  Süben"  baei  "Jtufommen  bee  ^.liefilae  au§  bem  füfti*  gelegenen  ^Betbtebcm 
angetünbigt  gcfunben.  —  7)  'iBerg  uup  ©üfte  '»ybaran  fitliejjen  ficb  an  ba?  i^cbirge  an,  bem  ber 
^Binai  gebort.  Deut.  33,  2.  tV  <ji"^>vc  <i>af)nr  Karnanior  ödaeoc.  —  ^^bcoforct  'oerftebt  im 
mi^ftifiten  3inne  bie  2:magoge  barunter;  ibeopbt^lactu^  unb  (SutbiMniu?  ben  3dioo§  ber 
feligften  fuuigfran.  Xae  .ic<cbr.  bat  nod>  ben  'i^eifaii.  8elah.  (^nhba/jw.  wcld)eei  aud^  nod)  i'.  3 
u.  13  •?ortommt  unb  wabrfcbcintid»  al^  fliufitJjCidum  \n  betrachten  i)i,  ba?  entwebcr  eine  '^aufe 
ODer  ba^  (iinfatlcn  ber  ^ntftrumentc  ober  ein  da  cai)0  ofer  eine  (Jrbebung  tcr  ^ctimme  anjeigt. 
8)  Cb  biemit  auc-gctrürft  ift,  bau  ^^otte?  .dcrrüAfcit  bcn  .^immct  in  <äd^atten  ftetit  ober  bajj 
fie  über  bcn  gan',cn  .^^immei  fic^  auobreitet,  bleibt  babin  geftcKt.  iKä/v^i^sv  ovparuvr  t)  npen) 
a'f-ov.  Xer  'jVopbct  bat  bier  bie  'i^erbcrrlidlung  (yotte-?  auf  Sinai  !>or  'Jlugcn  unb  fiebt  bie 
SSieberbotung  berfetben  in  ber  3ufunft.  .'picroniMun?  fiebt  farin  bic  in-rberriidiung  bc?  9??ef- 
fia?  turcb  Die  (füget  in  ■■i3etbtcbcm;  Ibcoporct  nuP  Ibcopb'.ilactu?  bic  Ajcrrlid^fcit  bc? -ricffta^ 
in  feiner  ^.lebre,  feinem  kleben,  feinen  ©iiuPcrn,  feiner  '^tufcrftebung  unP  .fi^immelfabrt.  —  9)  Srft 
mit  ber  (£rfcbeinung  (£brifti  warb  m^ü  bic  (vrbc  ^i>n  ber  ^tnerfennung  nnf  bem  Mobt  Pc?  (Einen 
(S3ott.  —  10  i  Unter  Pen  .*?örnern  finp  bier  bic  „2trab(en"  ',u  oerftcben,  bie  i^on  feinem  i'icbt* 
glänze  ausgeben.  Tide  Strahlen  finp  aber  in  ii?ahrbcit  bie  wunbcrbaren  .*>lräftc,  bie  er  i?on 
i'ciner  9}Jajeftat  au-ogeben  ldf;t.  "iind)  dbriftue  übt  feine  'i'.VadM  in  feinen  Jranben,  inbem  er  burd^ 
fic  bie  .ftranten  bcilr,  Pen  ilpoftcln  bimmlifd^c  .Hrafte  mittbcilt,  an  ba?  .Hreu^  ficb  heften  täf;t 
unb  Pen  testen  Segen  giin.  —  11)  -»öcbr.  ,,unP  Parin  ift  Pie  .i:ültc  feiner  Srdrfc."  Ter  dufu-re 
<yian',  ober  Pie  duf;cre  .Hraft,  Pie  er  offenbaret,  ift  Pie  •P'ülle  feiner  inneren  .«raft.  rerefer  über- 
fcöt  ba?  ^ebrdifd>e:  „ramal?  ;og  er  einen  Sdilcicr  über  feine  Waieftdt."  küI  tOem  <'iyä-),(riv 
Kpnraiäv  loxi'oc  avrov.  —  1:2)  ly^  „bic  "^cft."    (^)ott  ocrbdugt  Über  jene,  bie  ftd)  ihm  unb  ben 

©einigen  (feinem  3?olfc)  nnbcrfe^en,  Äranfheit  unb  Sßernichtung.    Exod  23,  27;  Jer.  7,  38; 

Ez.    36,    4;     O.se.    13,    14.      ■^po    -po^ü-ov  ahrov  TTOpei'aerai /.6yo^.  —  13)   Jpcbr.  „UUb  Cg  foIgt 

58ranb,  flC'")-  Hnun  ^ü§cn."  33ranb  (giebergtut)  i^  ^ier  als  bie  ^.''aratlelc  ju  ^J>e|t  5U  bctrftiiten. 


Der  ^rop^it  ^abacuc.  3,  5—13,  5lnm.  13— 3i.  681 

ökUt  U\ü  t^cr  \id)  unb  Miitcv  fic^  3?erbcrbcn  cix^  fcinc  JPibcrfaitcr  au^iKbcn.  Knl  i^f.7e'vnETai 
eiq  -fMa.  Ps.  9(J,  3.  rcrrfcr  übcrfctU:  „Unb  feinen  "^iivnx  ioU]cn  btc  ^)^^ub?OiU"I."  — 
14)  Ter  •'Qivv  fielet  cU  ber  WadUlmber,  bem  'Mc^  iintenxnn-fcn  i|V.  3cin  Wefff»  ter  (£rbe 
aber  ift  ba?  iHn-füt^'ii  über  ade  Tu\i\c  natt  bcm  ^JMane  feiner  3Beie(beit.  mr//  kuI  iaa/t'ryfi/ 1)  yfj. 
2lud^  neuere  (iieiieten  übcrfeijen  bier  Tlt2'*'l  '"it:  „er  madue  ivanfen."  —  l-i)  in"')  »®r 
fdiaut  unb  niadu  erbeben  bie  in^lfer."  fnf,r/.nj'e  ml  iS/rräur/  fiivr/-  Ts.  CA,  1.  —  1(>)  Tic  Ur» 
i^biri^e  ftnb  bie  biH-bften  unb  .aeivaltiiiften  unb  bilbcn  ^Iciitfam  bae  2fc(cl  bcö  (£rbfi,Hpcrei.  (ijott 
"mad^t  fie  aber  ^erilieben  i^leidi  bcni  leiduen  Jbon  unb  bem  fdei^enben  2anbe.  XerSinnift: 
ilcine  ivbifdie  'ycivalt,  ic  eirof;  fic  aud}  fein  mac\,  fann  fiel)  (^ott  anberfci^\en.    J^fiV'V'/  ^j  öfi?/ 

ßia.  —  17)   D/1^    nl^OJI    "^if  -^Üi^et  ber    Urjeit;"    hÜKiiaav  ßowoi  alumoi  Tro/ieiag  aiGwlac 

nvrov.  —  18)   1*7  D^IJ/  niD^Sn  »^3än.qe  ber  dmc^teit  linb  e^,  bie  er  gebt,"  b.  b.  er  ijcbt  bie 

alten  "JDciie  ber  WvT*t  unb  .Hraft,  bie  er  •.•»cn  ^tnfauii  ber  i^iianiicn  \\t.  3n  feinent  i^olfe  crweitl 
r^kut  in  befonberer  unb  au?iie',eidMieter  29eifc  bie  "IWutt  unb  <skite,  bie  er  im  "Jdljicm einen  ^urcb 
bie  Jitöpfun;!  unb  Srbaltunii  ber  Unit  \(U}t.  (sian',  bcfou^ere'  aber  ^eißte  '^k^tt  feine  Wad)! 
unb  <^ktte  in  feinen:  5obnc,  ben  er  babur*,  baf;  er  ibn  unter  3[[tc  erniebri;U.  über  'iUlc  erbebt 
unb  bem  er  "MiC-  untcruMrft,  »a^  ba  im  .iöimmel  unb  auf  (SrDen.  cf.  8.  Auirust.  de  Civ.  Dei 
18.  32.  —  19)    pK  nnri  »unter  ber  9hnb  (Wübfal)  fab  id)  bie  Seite  dufcbanC  b.  b.  al3 

i^ebcmütbiiU  unb  erniebriiU  fab  idi  bie  3elte  ber  9(raber,  burd)  weld^e  ber  i^err  fein  25otf  fübrtc. 
ßufd^  (^Iufd^an)  bereutet  ni*t  nur  baö  afrifanif*e,  fon^ern  aud)  taei  afiatifd>e,  p.  i.  arabifd^e 
StetbioiMen,  ba-?  feine  3elte  aui?bebnte  ldn;]e  be?  rotben  i^Jeere^.  üir}  «ö-cn-  dfhv  aKi/vujmva  .  . 
20)  Tie  Aeüe  finb  bier  UMcfer  bie  S(Ut.  -rmix^ijaorrai  Kai  al  mr/val  yij(:  ^iaöLäii-  Gen.  25.  2: 
Exod.  2,  Ifi;  Job  Ml,  23;  Is.  r.O.  <3.  — HX)  Ter  ^Vroi^bct  fiibrt  bier  eine  neue  5cene  tjor:  Pen 
trunpcrbaren  Turd^^Uii  be?  i^plfc?  ^Tst'rael  bur*  bae  rotbe  Weer  unb  bureb  ben  jiM-pan  Exod. 
14;  J()^^.  3.  SUc^  fübncr  Walcr  fübrt  er  bier  einen  frdftij^en -pinfelftreid^  inbem  er  frvieit,  ob 
bcnn  f^kHt  über  Pie  f^eiväffer  ^ürne,  baf;  er  fp  ^u'waltfam  mit  benfelbeu  oerfübre.  Sr'frdi^t 
aber  in  biefer  iBeife  nur,  um  ut  ^eii^m,  wie  ß^ott  '?(üeei  in  '.yeiiu-eiunii  \iii^t,  um  fidi  feinem  33oife 
at^  ^err  unb  (iknt  ^u  enveifen.  —  "-lll)  Xie  bebr.  iPartifel  ki  fd)eint  bier  bie  i^ebeutunet  oon 
imo  5U  baben:  „-i^ielmebr  befteiiift  bu  beinc  '»Pferbe  (unb)  bcine '^k-fpaune  brinjien  .^»eil  unb 
jRettuuiv"  o"<  's-tß'i^v  ■  ■  3lmbrofiue  inn-ftebt  bier  im  m".^ftifd^en  Sinne  unter  ben  ^l.H"erDen  unb 
bem  '^kM"panne  baö  g-lcifd)  unb  bie  'l^icnfdUnnt  Gbriftt,  auf  weldie  ftd)  bie  (^kutbeit  wie  auf  >Pferb 
unb  iBai'ien  fetzte,  um  bie  j^abrt  ,^u  madicn  5ur  ikMu\iun;'(  be^  ^"Keid^es  ber  ®elt  unb  bee  leufele. 
(£r  er(U~bt  fi*  Parüber  febr  aut^fiibrlid)  in  ber  5(u-?(e.auni3  ber  'iPfalmen  .40  unb  lis.  — 
2S)  nnC'p  "^J/n  n'''^^  „fd)ncllen  wirft  bu  beinen  ^J'feit"  ober  nad)  ^^luberen:  „entblojjt  ifl 

bein  'iPfeil."  Ter  2inu  ift  immer  bcrfelbe:  bu  fdmpfeftmit  f^arfen  'iPfeilen.  hrehm'  hirEivac 
t6^ov  aov  tTTt  GKij-rpa,  /Jyet  K'rpioi;.  —  24)  „tvic  bu  gefdiworeu  baft  ben  NiJtcimmen."    Ta^ 

^ebr.  ift  bier  febr  bunfcl:  H^p  ")*D5<  illOP  ilUOC*-    ^crcfer  überfegit:  „di-  fdttigen  llc^ 

bie  ^mU  be»  (ikbieters,"  b.  b.  fie  treffen  gut.  Ter  Sinn  paf;te  irobl  gut  ^um  Sontcvt;  aber 
e?  fäeint  fübn,  ba»  2Dort  ^12^  „Stab,"  ;>httbe"  mit  „'iPfcil"  3U  überKt3en.    5}fan  betratttet 

bicfe  äBorte  fiir  bie  fd)anerigfte  Stcüe  be?  gan5en  3(.  I.  —  2-5)  roa^}  nad)  t(m  .g^ebr.  audi  beifjen 
tann:  „<itri.Mne  fpaltet  bie  (ürbe."  'Jiadi  Tcrefer  u.  51.  i|t  bamit  angebeut£t,  baf;  bie  ^i^hntgc  ber 
burit  bie  •J'feile  bec  .löcrrn  getöbtctcn  geinte  bie  (Jrbe  aufa-'cie'be  unb  ^trombcctcu  auotiefe. 
'^ad>  5lllioli  ift  e6  auf  ba?;  .(per^oorfprubcln  ber  r.ue[I)i\affer  ^u  beuten,  wcldiee;  (^kkt  untnperbar 
eintreffen  lief;  Exod.  17,  »>;  Num.  20,  11.  Se  fbnncu  aber  aud)  gewaltige  "^laturereignitje, 
wie  2i}olfenbrüd>e,  ©inbbcfen,  u.  bgl.  ocrftanben  werDen,  'tvddjt  bie  tSrbe  aufwüblcn  unp  "JUIco 
in  Unorbnung  bringen.  Job  3S.  16.  Tvo-nfixjv  pa)  f/cFTai  y/.  —  2(?)  .)rcbr.  „ej;  feben  ^id^  unp 
beben  bie  i^ergc."  b'i'ovrai  m  Kai  üSivi/Govni  /ani.  —  27)  „ein  '>ktj;  in>n  !li?affcrn  ftriMUt  nicrer;" 
aK«i>-i:o)v  viSara  Tropemf.  —  28)  fieiürliebcr  S(u?bru(f,  um  ben  Sdireefen  unb  bie  5(ng)l  ber 
(.^efebopfe  an^uPeuten.  (■i/"'C  oavraüicr  a'rriic.  —  29)  „oor  peincr  Waieildt,  o  .)^err,  weisen 
Sonne  unp  ^onP,  uup  bleiben  rubig  ,'n  ibrer  3*3obnung,  wenn  Pu  al-?  (^k~bieter  unp  -^.Widnbaber 
in  Pen  (i)ang  Per  "^Jatur  eingreifft  unP  ^CMinPer  wirfeft."  Tie  fiperifeben  .Hin-pcr  wcrpen  bier  <xH 
^^.krfoncn,  alö  madubabenpe  'JPcrfonen  utradMet,  Pie  ftd>  al?  Untertbanen  ftide  balten,  \v(\\\\  Per 
Jperrfd)fr,  '^ott  ndmlid\  erfd^eint.  i'a>?  Stiücbalten  in  ibrer  J'^obnung  ift  CkW]  Aiufternif!  \\\ 
beuten,  Jviuftcrnif;  aber  finnbilpet  grofje  Umwdl^ung  Per  "AVenfd^beit;  Jod  2,  10.  (£inige 'i}lu^=' 
leger  pcnfen  bier  an  ben  StillftauP  Pit  Sonne  unter  3i>fiie  1"/ 1->''  ^lnperc  an  bie  dgnptifd>e 
gtufternil;  Exod.  10,  21  ;  Job  37,  20-12;  I.-s.  00.  20.  i-ijinh/  ö  if/.Loc  Kai  i)  aiAi/vTi  icm/  h  ry 
räifi  nvrfic.  —  ^Oj  „wcuu  bu  beiuc  ^'^fcile  (bie '.^UfiC  bciucji  (^crid)te?)  aujifcnbeft."  eig  (t>i>c 
ßo/.iikg  mv  TTOfjEvaovrai-  Ps.  76,  is. --31)  „fic  wciAcn  bei  bcm  ©lan^e  bcinc;?  bliuenbcu 
Speere^;"   elg  (pey/og  ac-pairfjq  ottauv  cov.  —  32)   ev  äiTtv/ri  öÄ/-}oiffFic  jf/v.  —  33)  t^nri 

„jertritt]!  bu  93ölfcr;"  Ose.  10,  11.    Kajä^ng  idv?/.  —  ^i)  Ter  ^J.M-opbct  erinnert  bier  an  bie 


682  ©er  ^vopi)ü  ^abacnc.  3, 13—19.  2tnm.  34—51. 

Befreiung  S^ractg  aug  2legoj>ten.  —  33)  Unter  bcm  ©efalbtcn  ifl  !^ier  junäc^|l  Woöfea  ju 
»crjte^en,  ben  @ott  jum  2?efrcier  feineg  a?o(fe6  au^erfe{)cn  unb  aU  feieren  mit  befonberen  ®naben 
gefalbt  bat.  Snfofcrne  aber  Bu^ünftigeö  bicr  oorau^gefagt  wirb,  i|l  barunter  bcrjenige  ju  »er* 
fteben,  ben  bie  '»J^erfon  bc«  5}fct)feö  [efbfl  gefinnbil^et  unb  ben  aui^  !D;Dt)feg  aU  ben  |^ropbeten, 
ber  an  feiner  «Statt  fcmmen  würbe,  uorauögefagt  bat.  yiad}  bem  ^ebr.  fann  man  überfe|,en: 
„ju  retten  beinen  (SJefatbten,"  wie  bie^  aud)  bie  LXX  getban:  tov  aüaat  rhv  xp'-'^'^öv  aov.  So 
genommen  bebeutet  bter  (Xbriftu^  ben  prieftcrliAcn  Ibeil  ber  erlöjlen  ''BJenfcbbeit.  —  36)  „Pu 
jerfcbmetterft  baö  .^taupt  bem  T^reotergcfcblecbte,"  ober  wie  Sod)  unb  jReifd)!  überfe?,en:  „bu 
fcbligft  binweg  ben  cyiebel  com  ^aufe  bes  grcolere;,"  b.  b.  bu  nimmftbem  greolcrgefcblecbte  (ber 
(fcalfaifdben  |>err[d)erfamilie)  bie  ^errfdiaft.  2Ju6  ber  3?ergangenbeit  bat  ber  '>J>robbet  ben 
^Pbarao  üon  Slegtipten  im  Sluge.  Sm  m»fti[cbcn  Sinne  i|l  nacb  Jpieronj)mug  ber  3lntid)rift  aui" 
9efprod)en,  ber  tOii  Dberbaupt  ber  greller  ift.  ßaltiq  «f  Ke<pa/äg  ävofxuv  -dävarov.  —  37)  T'xt 
T^amitie  ber  greller  wirb  ju  Sd)anbcn  oom  flein|len  @Iiebe  bis  jum  größten.  Job_20,  28 ; 
Arnos  2,  9.  Hfjyeipac  öeü^ovg  twf  rpaxrß-ov.  —  38)  „bu  fprid))!  beu  glu^)  Über  feine  isrcepter," 
b.  b.  über  feine  4>frrf^aftett.  I:as  .^ebräifdje  überfe^en  bie  9kueren:  „Du  burd)bobrcft  mit 
feinen  Sceptern  (Ütutben,  ^^r^peeren)  bas  ^aupt  feiner  gürjten."  SäKofag  kv  sKoraan  Ke(pa?.äc 
6ii'aaTö)v.  —  39)  Der  ^-''i^i^Pbet  fprid)t  bier  im  ÜJamen  bcö  i5olfe6.  aaa&r/aovrai  h  avTij. -^ 
40)  Siavoi^ovai  ;>faÄmwf  ai'Tüv,  wf  imt^uv  Trrw^of  Äni^pn.  Die  5leg9ptier  froblocftcn  Über  bie 
^öraeliten,  bie  fie  in  ber  ^DJcereöfluft  fanden,  wie  bie  JRäuber,  ta  fie  eine  in  Sd)lupfwinfet 
geflüd)tete  gamilie  gefunben.  Sc  wivb  baß  grobloden  ber  greller  unb  geinbe  S^raelö  fein  in 
ben  Stagen,  ba  fte  baffelbe  webrlo^  überfallen.  —  41 )  C^Jott  ereilte  ben  ^'biir'iP  mitten  im  Weerc, 
unö  fo  ereilt  er  bie  J^einbe  Israel?,  wdbrenb  fie  fid)  bem  Siegeefrobloden  überlaffcn.  3ni 
moftifd?en  Sinne  i)l  bier  ber  Sieg  be^  5Borte?,  ba«  ^Icifd)  geworben,  au^gefprcd^en.  Diefe* 
2Dort  wirb  t-erfünbet  werben  bi6  über  bie  Wccre,  unb  9?id)t«  wirb  fid)  ibm  wicerfcgien  fc*nnen. 
äjie  f(^lammig  unb  trüb  bie  9?atur  ber  i^ölfer  fein  wirb,  att  bie  es  ergebt,  es  wirb  .^errfd)aft 

über    fie   gewinnen.     kuI  kmßißä^  elf  -ßd/aaGav,  toix  Ittwov^  aov,  rapäaaovTa^  iiöup  noXv.  Ps.  70, 

20;  Ts.  '43.  2.  —  4:2)  9?ad)t'em  ber  ^-M'opbet  ben  Sieg  bes  Jperrn  bef($rieben  bat,  überlädt  er 
ficb  ie§t  wieber  bcm  Jrauergcfüble  über  bas  Sd)icffal,"Daö  feinem  2?olfe  benorjtebt,  unb  fnüpft 
fonad)  an  basjenige  an,  xoai  er  3?.  2  aui^gcfprcdicn.  efv/nia/ir/v  kuI  sttto?/^?/  y  KoMa  fiov  änb 
ciuvr/g  TTpoüEvxm  x'^'-'^'^^v  /jov.  —  43)  9?acb  ^ieron»mu6,  ^ugo,  5<infeniu«,  brüdt  ber  ^'"ropbet 
feine  Sereitwiüigfeit  au6,  gteid)  3ob  ju  leiben,  wenn  e«  ibilt  nur  gegönnt  würt'e,  bie  fdtwerc 
.^eimfuc^ung  beö  2?olfe«  ju  überleben  unb  an  feiner  JRücffebr  aus  ber  (iiefangenfcbaf't  tbeilju- 
nebmen.  'Diac^  Slnberen  brüdt  er  feinen  Sßunfd)  aue,  lieber  ju  fterben  unb  jenfeitei  mit  feinen 
33dtern  jufammenjufcmmcn,  ale  biefe  S^xt  ber  bevorjlebenben  Drangfale  ju  erleben.  —  3lllcin 
naeb  bem  einfädln  \*aute  beS  Jpebr.  befc^reibt  ber  'J.Topbet  blo^  feinen  Sd)reden  unb  feine  (5nrd)t 
über  bie  fcmmcnben  (yerid)te  (S3otteS.  eici//-&E  Tpoftoi-  tJf  tä  barä  p.uv.  Da?  ^ebr.  bat  bier  baä 
futurum:  „gäulni^  wirb  fommcn  in  mein  ßiebein."  —  44]  ^Ty^  *^nri1  »nnb  meine Äniee 

werben  f($lottern ;"  kuI  inoKäTu^ev  hapäz^v  n  ef«?  fiov.  -—  43)  niJi<  '^'^^  "^*^^  ^*  bleiben 
foll  big  5um  Jage  ber  S^rübfal;"  ävanavaofiai  kv  rnikpa  ^/.irj'Eijg.  — 46)  lil^jl^  D^^  m^I^^ 

„ta  berauffteigt  jum  3?olfe  berjenige,  ber  e^  bebrängen  Wirb ;"  rov  ävaßf/vai  elc  Aahv  ■KapoiKlag 
fiov.  —  47)  Der  "»J^ropöct  ermannt  ficb  unb  rafft  fi^  unter  ber  2Dud)t  feiner  Jraurigfeit  mutbig 
auf,  inbem  er  gläubig  feinen  53lid  auf  ben  ^crrn  riAtet,  ber  in  bie  Unterwelt  binab,  aber  auc^ 
wieDer  berauffübrt.  —  48)  „in  @ott,  meinem  ^eile;"  eiri -ü  ßeC)  tu  auTf/pi  fiov.  —  49)  eif 
avTEh-tav.  Starte  be?  l'eibes  unb  Sd)nclligfcit  ber  gü§e  galten  in  ber  inirjeit  al6  grojje  SSor- 
jüge,  befcnbers  bei  ben  Äricgern;  Joel  2,  7.  —  30)  Der  ^Topbet  fprid)tim  9?amcn'be«  23olfeg 
unb  »erftebt  unter  feinen  ^i>ben  „bie  licblicben  23erge  "J-Viläftina'?."  tnl  rä  v^ißä  cKtßißä  pe.  — 
31)  wofür  einige  i.'eeiarten  victori  baben  mit  Jpicronwmuö.  ^m  ^ebr.  bilben  biefe  Sorte  eine 
Sd^luf'bemerfung  unb  lauten:   „Dem  ^D^ufifmeifier  für  meine  Saitcnfpiele;"  tov  vcK^aat  h  ry 

üöy  ai'Tov.      (13.  De3.  185Ü.) 


PROPHETIA  SOPHONI^. 

1.  SopfioniaÄ,  H^^öV,  -t»f  ovf«c,  bcr  uadj  "pfcuboc^nvfmniue  au§  bcm  Stamme 
Simcüu  wav,  mciffaßtc  in  bor  crftcn  :')i\\^icniiujc-'pcviobc  bc^3  .Uoiiig'ö  ^hMuV'"',  ctiua 
in  bcm  3titriiinnc  i\  <)40-636,  in  luclckm  bcr  Äiöni(\  nod)  im  Knabenalter  ftanb 
unb  bcr  (Äiö^cnbienft  atlciemein  neben  bcm  ^sebol>ab=  (Snltnc^  bcrrkbtc. 

2.  ebne  ^ebefdnmicf,  obne  erhabene  'Silber,  mit  einfacben  aber  correcten  SSor^ 
ten  fagt  er  bic  8trafoieridite  t»oran!o,  bic  über  ,^siiba  nnb  anbere,  bcm  i^olfc  Wotteö 
feinblidie  'Jiationen  croicbcn  unirben.  l^i"  leisten  Xbeilc  feiner  '^l^rppbetie  ridUet  er 
feine  dUhc  in  ftrafenbem  ^Tone  an  ba§  )l>olt  (^3otte^  unb  bält  ibm  bic  bnrdi  alle 
©tänbe  Lterbreitete  'iserborbcnbcit  unb  3iirf'tlofic3feit  üor,  unterläßt  c$  aber  nid)t, 
aud)  wn  bcr  ^.U'fferung,  bic  eintreten  iinirbe,  unb  luMi  lilUcbcrbcrfteUung  eines  georb^; 
nctcn  Staate^  unb  hm  3egnuniiicn  bcr  meffianifd;en  ^dt  ju  fprccben. 

3.  Seine  '^Nropbetic  bilbet  o(leid;fant  bic  (Sinlcitung  ju  bcr  flrofecn  ^fcfonn,  lücldie 
bcr  ßDttbegeiftertc  i^sofiae  mit  'JJiutb  unb  Kraft  fd)pn  aliS  :,^sünglin(-\  begann.  (Sbix- 
raftcriftifd)  aber  ift  bei  ibm,  baf;  er  bic  ^dt  bes  a)ieffia5  ali?  eine  3t'it  fdnlbert  „ba 
^•^rael  arm  unb  bürftig,  aber  ftarf  burd;  fein  'Vertrauen  auf  (^ott  fein  tnürbe." 
ecbegg,  ©cfcb.  bcr  leöt/^^sro^l)ctcn  3:1;.  IL  S.  18. 


Caput  I. 

1.  VERBUM  Domini,  quod  factum  est  ad  Sophoniam  filium  Chusi, 
filii  Godoliae,  filii  Amariae,  filii  Ezeciae/  in  diebus  Josiae  filii  Amon  regis 
Judae.  2.  Congregaiis  congregabo^  omiiia  a  facie  terrae,  dicit  Dominus: 
3.  congregans  hominem,^  et  pecus,  congregans  volatilia  caeli,  et  pisces  ma- 
ris:  et  ruinae  impiorum  erunt:*  et  disperdam  homines'^  a  facie  terrae,  dicit 
Dominus.  4.  Et  extendam  manum  meam  super  Judam,  et  super  omnes 
habitantes  Jerusalem:  et  disperdam  de  loco  hoc  reliquias  Baal,^  et 
nomina  aedituorum^  cum  sacerdotibus:  5.  et  eos,  qui  adorant  super 
tecta  militiam  caeli,  et  adorant,  et  jurant  in  Domino,  et  jurant  in 
Melchom.*  6.  Et  qui  avertuntur  de  post  tergum  Domini,  et  qui  nou 
quaesierunt  Dominum,  nee  investigaverunt  eum."  7.  Silete'"  a  facie 
Domini  Dei:  quia  juxta  est  dies  Doniini,  quia  praeparavit  Dominus 
hostiam,"  sanctificavit  vocatos  suos.  8.  Eterit:  in  die  hostiae  Domini 
visitabo  super  principes,  et  super  filios  regis,'-  et  super  omnes,  qui  induti 
sunt  veste  peregrina:'^  9.  et  visitabo  super  omnem,  qui  arroganter 
ingreditur  super  limen^*  in  die  illa:  qui  complent  domum  Domini  Dei 
sui'^  iniquitate,  et  dolo.  10.  Et  erit  in  die  illa,  dicit  Dominus,  vox 
clamoris  a  porta  piscium,'"  et  ululatus  a  Secunda,^^  et  contritio  magna 
a  collibus.'-  11.  Ululate  habitatores  Pilae:'^  conticuit  omnis  populus 
Chanaan,^  disperierunt  omnes  involuti  argento.^^  12.  Et  erit  in  tem- 
pore illo:  scrutabor  Jerusalem  in  lucernis:  et  visitabo  super  viros  defixos 
in  faecibus  suis:^^  qui  dicunt  in  cordibussuis:  Non  faciet  bene  Dominus,*^ 
€t  non  faciet  male.  13.  Et  erit  fortitudo  eoruni"*  in  direptionem,  et  domus 
«orum  in  desertum:  et  aedificabunt  domos,  et  non  liabitabunt:  et  plan- 

683 


684  S5cr  5)ro))^et  ©op^oniag.  1, 1—10.  Slnm.  1—16. 

tabunt  vineas,  et  non  bibent  vinum  earum.     14.  Juxta  est  dies  Domini  [ 
magniis,  juxta  est  et  velox  nimis:  vox  diel  Domini  amara,^^  tribulabitur  i 
ibi  fortis. -"     15.  Dies  irae^  dies  illa,  dies  tribulationis  et  angustiae,  dies  1 
calamitatis  et  miseriae,  dies   tenebrarum  et  caliginis,  dies  nebulae  et  j 
turbinis,     16.  dies  tubae  et  clangoris  super  civitates  munitas,  et  super  ' 
angulos  excelsos.^^     17.  Et  tribulabo  homines,  et  ambulabunt  ut  caeci,^^ 
quia  Domino  peccaverunt:    et  efFundetur  sanguis  eorum  sicut  humus, 
et  Corpora  eorum^"  sicut  stercora.    18.  Sed  etargentum  eorum,^' et  aurum 
eorum  non  poterit  liberare  eos  in  die  irae  Domini:  in  igne  zeli  ejus  devo- 
rabitur   omnis  terra, ^^  quia   consummationem   cum   festinatione   faciet   . 
(;unctis  habitantibus  terram.  i 

1)  rie  JRabtnncn  madicn  Sotbenta^  5U  einem  Urcn!cl  bc^  ^öntci^  S^ecbia^,  aCetn  mit  bem  ' 

»ollften  Unrecbt.    Tcim  nad)  IV.  Reg.  20,  21  battc  Siönio,  (E^cchia^  feinen  anberen  ^oH,  alö  1 

93uinaffcc.    3tud)  würbe,  wenn  unter  bem  6icr  lU'nanntcn  S^'^iii^  ber  ^önuy  ]\x  ocrftebcn  »ärc,  ! 

ber  3?eiü-iß  regis  Jucla  c(e»i§  nicftt  ftblen.  —  2)  Tae^  eammeln  ift  bier  ein  Sammeln  5ur  j 
Strafe,  eine  ®rnte  bcs  iBerberben^  unb  Unteriian^e!?.  Job  34,  20;  Is.  24,  J3;  Matth.  13,  30. 

JjXX:    SK/.ei-ipet  e/cZ(7rt'r(j  ärrb  TTpoauTTov  -f/q  yfjQ.  —  3)   kK/.nreTu  av^pu—OQ  koI  KTr/vf/,  tK?U7reT0)  rö 

TTtreiva.  —  4)  D^^C^^inTlj^  nl^CÖ^Pf)  „unb  bie  3leröerni|Te  (®ö^enbtlfcr)  fammt  t>eit 

'Sjctttcfen"  ft'^erbe  ic^  fammeln  ^um  Ünteriiang.  kcu  ÖG^ev/^aovaiv  o'i  äaeßnc.  --  o)  Kai  k^apä 
Tu'ix  ävofxovg.  —  (})  „5(IIce;,  UMö  scm  33aali?bienfte  nocb  immer  5U  finben  [\t."  rä  övö/na-a  -^ 
B'/nA.  Sinijtc  5(u^lcoier  irodten  au6  bem  SK>crte  reliqui;«  fc^lieijcn,  ber  ^}.'»ropbet  f)abe  nict)t  in 
ber  erilen  J)iciveruniv?peiriobe  bco  ^ofiai^  c^eweiiTacit,  wo  ber  ßjc'ljcnbicnj!  im  ftarfen  'Äd)»unge 
war,  fonbern  in  ber  iweUcn,  wo  nur  nod)  jliefte  5U  finben  waren.  3(llein  weisen  dicken  Mtteber 
*J>ropl)et  luterlid)  nidn  strafen  ber  i^ertiiijun.a  unb  be?  Unteriianiiec^  i^erfünKt.  S>aö  ber  y'vo' 
Vbet  bicr  fai^t,  tann  unmöjtüdi  einen  anberen  Sinn  haben,  aü:  3*  wer^e  ben  3?aaleifult  iii 
auf  ben  legten  :)Ic)l  au-örotten.  —  7  j  DntDDll.  Tiefe?  SBort,  wctc^co  eigentlid)  „bü)ter,  fd)warä" 

be^id^net,  ^at  in  ber  SArift  burdigcbenb?  bie  'i^cbeutuni;  »on  ß3i.H^enprieftern.  X^a  aber  bier  bie 

^Priejter,  D^^nD'  ^^^^  eijicns  genannt  werten,  fo  »ermutben  Sinige,  iv  Kibe  bie  fpecieße  33ebeu* 

tung  5cn  „9?äud)ercrn"  ober  tjon  „Wienern  (ITtaccnen)  ber  ^ricfter."  ?oc^  unb  9ieifd)I  ftnb 
geneigt,  bie  .g>icrof  u(en  baruntcr  ^u  sicrfteben,  bie  fid)  ganj  bem  Tienfte  ber  (^iöf^en  in  nnfaubercr 
'Jlufopferung  ibrer  \!eiber  bingcgebon  bätten.  Jen  11,  13.  Kai  rä  övö/Mra  tüv  hpiui:  —  8)  „beim 
'?^iclc*."  Jer.  5.  7;  4'.t.  1;  Arnos  I,  15.  Ko-n  tov  ßaaüiuQ  a'vrCv.  Xurd)  ben  ''Jcamen,  auf 
weldien  (Siner  fd^wcrt,  gibt  er  \\\  erfenncn,  Wcld^en  er  göttlidi  lun-ebrt.  2Bcnn  Sincr  nun  beim 
wabrcn  'yott  unt»  bei  ?.''Jo(od)  jugleid)  fd)w5rt,  \o  jcigt  er  fn^  Oi.U  Slnbeter  oon  J^eiben,  'tiwi  in 
ben  Slugen  63otte^  ein  (i)reucl  ift,  —  9)  Kai  -ovq  /i^  avTexovfitvovq  tov  Kvpiov.  — 10)  DH'  ffifi"' 

lid>cr  5(ueruf,  entfpreAcnb  unferm  „StiffI"  ev7.aßf-ir!'i^e.  —  \\)  Ta?  Cpfer  ift  bier  bae  fdjutbigc 
i^olf,  wcld^ec  faüen  muf;  ai-i  Cpfer  ber  göttlidien  ?){a*c  unter  ben  .f^anben  Per  vocati,  t».  b.  ber 
ä^blfer,  tie  'iknt  ali  iH^dftreder  [einer  Städte  inaugurirt  unb  gleid^fam  gebciligt  bat.  — 12)  So« 
\uu  batte  '^war  nod)  feine  ^öbne,  adein  er  befam  nod)  wcld^c,  ebe  bie  bier  ängebrobte  Strafe 
»erbängt  würbe,  -l-^fan  fann  iibrigcn?  unter  tilios  regis  aud)  ba^  gan5e  .!pofgefinbe  ijcrileben. 
tTTi  TOV  oIkov  70?  .hm/f(jr-  Ofe.  1,2.  —  1^5^  (5>ott  gab  feinem  3>o(fe  mcbrcrc  2>orf*riften  in 
i^etreff  ber  Äleibung  Lev.  19.  i'.);  Nuin.  ];),  oS;  Dmit.  22.  11;  Wenn  nun  Giner  an  biefe 
iHHfduiften  fid)  nidit  baut,  fonbern  ficb  nacb  ber  ®eife  ber  9lu-?Iänber  fleicete,  \o  rod)  Diefeg 
33encbmen  nadi  '^iötu'nrieniL  ''lod)  unt>  :}ieifdU  bemerfen:  „'S'ictglid),  bafj  aud)  anf  tk  noi^ 
bösartigere  iDcife  bingeteutct  ift,  in  wcld^cr  ber  j^veftvituei  im  Ticnfte  ber  2tftarte  ben  Umlaufe^ 
ber.Hleiter  '^wifdn^n  *).''iann  unb  li^eib  befingte."  Deut.  22,  5;  P]zec-h.  Iß.  lfi-18.  —  1-4)  .6ebr. 
„Ter  ba  fpringt  über  tie  ^*uhM(c."  3luo  tem  faralleiiemue  biefe?  i^erfe?  ergibt  fiit,  baf'  man 
mit  .f^ierou'.Mnuö  auncbmen  muf;,  es  feien  bier  tiejenigcn  gemeint,  bie  obne  (£ brfurebt  unb  mit 
'.?lumaffung  in  ba?  A^au?  f^^otte?  bincinrcnncn  unb  raielbft  »^on  ibrem  Maxibc  nnt"  ibrer  unge» 
rednen  .»i^abe  opfern,  '•}^1d^  bem  (£ba[^der,  nad^  "Jtriae,  'Pagnini  u.  5(.  fpridn  ber  ^"tropbet  oon 
benen,  bie  umberrennen  unb  ungeredite?  ©ut  ^ufammenraffen  unb  e?  bann  baufen  in  ben  ^au< 
fern  ber  rv)rof;en  unb  Ferren.    kuI  eK<hK7/au  eiKpavüg  k-rri  rä  TTpoirv/a.  —  13)  Dn*J"TK  //'brf^ 

.^erru,  ober  ibrer  .^errn."  — IG)  Ta?  ^vifdubor,  wetebe^  nad)  ^ieroniMun?,  3?urdiarb  unb 
2lPri*omiu?  ^wifdjcn  ber  ^iouöftabt  unb  ber  untern  Stabt  auf  ber  5Deftfeite  gelegen  war,  unb 
ben  "ilfamen  wabrutetnlid^  rjon  bem  Umftanbe  erbielt,  bajj  tie  gifd^einfubr  ?om  9?(eere  berburt^ 
biefcö  ibor  gcfdiab,  wirb  ^uerft  genannt,  irtil  bie  Gbalbacr,  bie  'oom  9i orten  ber  famen,  juerfi 
t»ur(^  baffclbe  in  bie  Stabt  cinbrangen.    ^'an  nannte  ce  anä^  Tasib?  2:bor  unb  ^anbelötbor. 


Der  gjrop^ft  Sop^oniaö.  1,  10—18.   2lnm.  IG— 32.  685 

S5ilalpan^o  fctu  ^icfc^t  X()or  auf  bte  ^Jorbfoito,  wo  ancb  bic  (ihafbacr  Km-  l'aj^cr  (mttcn,  unb  »rcifl 
ibm  fotnc  5tdle  '^wifdnni  fem  ^Km-c  (Svhraim  uiib  bcm  I()urme  .^ranancct  au.  r-erefcr  ocvfeeit 
c?  auf  bic  WortUMi feite  bcr  <itabt  5tou,  ^wifi^cu  bcni  SitaftluMc  uup  bcni  altni  Ibore  11. 
Chroii.  ;53,  14;  II.  Esdr.  .'5,  ;i  d-ü  -i^s//r  n-nKri>Tovvri.)v. —  17)  riefen  Sccmulii  h't  Dcu  viltcrcn 
'^luok-iifvn  ba?  Ibor,  wcliinv^  ooiii  äuf;er|lcu  5tabttl)eilc  iu  bcu  niirtlcicu  fubrte.  rie  neucreu 
aber  ycrftcbcu  baruuter  uidu  ctu  Ibor,  fouberu  eiucu  5tabttbcil,  uub  ^iti.u  beu  uörbliif)cu 
v^tabttbnl,  au*  uutcrc  3tabt  uub  "ilfcuftabt  .iniauut.  Vtvb  uub  MtcifdU  v^cnuutbc«,  ti  fei  bie 
bamalet  uo*  ojfcuc  5tabt  Cpbcl  utJ-H-rftebeu,  \MdAH  l>iciuauii  weuiii  iöabrfdiciulid^fcit  für  \\is 
bat.  —  18)  b.  b.  vxuf  bcn  .ipü^eln  ^tou,  ^JJ^oria,  'ätfra.  —  I9j  Unter  bicfcr  Pila,  C^'n^^DH 

„Wi.>rfer;"  LXX:  rz/i^  KaraKEKniuüvtjv  „bie  ,i:rftoiTene"  i^crftebt  Vi^ranu-?  bie  2tabt  3erufalcm; 
StriaiS  i'atablu?  u.  '}{.  bie  iu  ber  liefe  vielev^cue  5tabt,  roo  bie  i^dder,  ,^-leifdH-r,  .Hrdmcr  ivarcn; 
J^icrLMiiMiiu-^  u.  %.  bie  (Sui^e  'Wello  ober  Xm-opöuin  i.Hafetbali  '^ivifdicu  oIlmi  uub  "Woria;  "Jlbri- 
d^ouiiuc«  bat^  Ibal  (Icbrou.  —  Terefer  fiebt  iu  beut  -?fanieu  .Maktluisdi  eiuc  iparouoniafie  oou 
tripP  /-iHMÜi]."    Die  ^cili^e  5tabt  i)!  nun  ciu  Wix\tx  geworbeu.    l'oe^  uub  :}{eifrf)[  uberfc^cu 

bai<  iOort^mit  „Äcffel"  unb  facien:  „.^leffel  ift  ba6  roaf^rfffjeiund)  oou  einem  3:bat;-(effnFc  fo 
benannte  ^tabtinertcl,  in  wcldjem  ber  i^a',ar  ber  .'«lauftcutc  f^i3eroof)ncrfdKu't  Gbanaan-j",  .^irdmer» 
i^olf)  unb  ber  ©ocb^lcr  ((yclbuuUai;!crten)  ftd)  befaub;"  Ose.  12,  7.  —  :20j  HtDlJ  *3  <,t'enn 

t»crtiti]t  wirb  attcö  2?oIf  Sbanaang,"  b.  \).  bai^  'öo(f  ber  \:)Ci.^^  unb  iielbfüc^tinen  Jpaubelüleutc ; 

hn  ü/iocü^ri  nag  b  laog  Xavaäv.  —  21)    tlD^  V^Ü^  tM^  mit  Silber  '^elabeucn."    oi  tTTripiiivoi 

äfjyvpiuK  —  2:2)  „auf  bie  Wdnner,  bie  feftfii^en  über  ibren  .^cfcn,"  b.  b.  bie  fc  unbefummcrt 
unb  rubi^  in  ibrer  ß3cmdd)Iid^fcit  bcbarrcn,  »ie  ber  JOein,  bcu  man  auf  bcu  ^efcu  ftebeu  (ä^'t. 

f-(  rovg  ävi^par  rovg  Karaibpovovvrnc  iwl  tu  mvhiYftara  a'vTÜv'    Jer.  48,  11.    —  2'1)    „Uid^t  '^UteS 

tbut  ber  .loerr  uno  uid)t  ^•i3öfce!,"  b.  b.  (>3int  tüuimert  ftd?  nidn  um  bie  ©elt,  fonberu  übcrldijt 
■JlUe?  beut  3itfiiü.    '^^id)  ber  ^Ofeinuna  3lnberer  bebcutcn  Die  ©orte:  „(S?  i|l  fein  (^3ott;"  Job 

21,  15;  Ps.  13,  1;  Mal.  2,  17.  —24)  „unb  ibr  9{ci(^t^um,  dVH.  wirb  ^um  Glaube  lüerbeu," 

b.  b.  wirb  ber  ^lünbcruui^  aneimfaöcn.  Arnos  5,  11.  -^  2-5)  b.  b.  am  lajic,  ba  ber  .^crr  feine 
llrafcubc  .^anb  au^ilredt,  wirb  ftd)  utd}t'5  alö  Csitmmer  unb  iöcbflageu  boren  laffeu.   Ts.  33,  6; 

Joel  1,  15.-26)  nn^  »ex^  fd)reit  laut  auf  ber  Starfe,"  b.  b.  felbft  bie  .gelben  werben  beulen 

unb  roebflagen.    Dercfcr  beutet  (jier  baö  ©ort  "^^J  „ber  Starfe,  ber  .§elb,"  auf  ßiott,  ber  alg 

ber  itarfe  ^elb,  bem  9?icmaub  n>iebcr)leben  fann,  fein  ^^'rieii^iiefcbrei  erbebt  unb  5It(e6-  äitterii 
ma*t.  (Jr  beruft  fid)  für  biefe  (Srfldruuit  auf  Is.  27,  1 ;  3(/,  30;  42,  13;  ü\),  IT.;  Zach.  14,  3. 
Kui  aKAip\  rhanTai..  —  27)  Joel  2.  2;  Aiiios  5,  18.  —  28)  „Über  bie  beben  '?i)?aucrfpil^en  o.n 
ben  (£den."  Is.  29  1.  —  2f))  Deut.  2S,  29;  Is.  59,  10.  —  30)  -S^ebr.  „ibr  n-Icifd>;''  räc 
(jcipKag  a'vTüiv.  —  rjl;  Is.  13,  17;  Ez.  17,  19.  —  '12)  Sun^^irfMl  ift  bicmit  bie  ilerroüftuui^  bc^ 
(gelobten  l'anbei^  j^cweiffacit.  Ta  aber  feiefeo  al>?  ba^  moratifdie  Scutruiu  ber  i^anu'n  (Erbe  ju 
bctrad)ten  i)!,  \o  crfeben  Sie  b(.  i<äter  bariu  utillcidi  eine  ©ciffai^uu.a  be?  leiucn  (^Vertitt?ta,ae?. 
Xic  (^3erid)tctas^e  (^oticö  nneberboleu  ftdi  immer,  bio  cnblid)  ber  (cljte  fomiut.  '}\\\&\  (Xbri'ftu^ 
Ivijit  ben  ©erie^tötag  über  ^crufalem  wie  \\\  (i'wvi  jufammcnfliejjn  mit  bcm  leiueu  (i3crii:^töta3e. 


Caput    IL 

1.  Convenite.  congregamiiii*  gens  iion  amabilis:  2.  Priusquam  pariat 
jussio^  quasi  pluverem  transeuiitem  diem,  antequam  veniat  super  vos 
ira  furoris  Domini,  antequam  veniat  super  vos  dies  indignationis 
Domini.  3.  Quaerite  Dominum  omnes  mansueti  terrae,  qui  judiciuni 
ejus  estis  operati:^  quaerite  justum,''  quaerite  mansuetum:  si  quomodo 
abscondamini  in  die  furoris  Dornini.  4.  Quia  Gaza  destructa  erit,''"'  et 
Ascalon  in  desertum,  Azotum  in  meridie  ejicient,  et  Accason  eradicabitur. 
5.  Vae  qui  habitabitis  funiculum  maris,^  gens  perditorum:^  verbuni 
Domini  super  vos  Chanaan  terra  Philisthinorum,  et  dispordam  te,  ita 
ut  non  sit  inbabitator.  G.  Et  erit  funiculus  maris*^  requies  ))astorum,' 
et  caulae  pecorum:     7.  et  erit  funiculus  ejus,  qui  remanserit'"  de  domo 


686  Der  ^rop^et  ©op^onia^.  2,  1— U.  ^Inm.  1—21, 

Juda:  ibi  pascentur,  in  domibus  Ascalonis"  ad  vesperam  requiescent:  quia 
visitabit   eos    Dominus  Dens   eorum,   et   avertet  captivitatem  eorum/^ 

8.  Audivi  opprobrium  Moab,  et  blaspheraias  filiorum  Amnion:  quae 
exprobraverunt  populo  meo,  et  raagnificati  sunt  super  terminos  eorum.  ^' 

9.  Pro})terea  vivo  ego,'*  dicit  Dominus  exercituum  Deus  Israel,  quia 
Moab  ut  Sodoma  erit,  et  filii  Ammon  quasi  Gomorrha,  siccitas  spinarum, 
et  acervi  salis,'^  et  desertum  usque  in  aeternum:  reliquiae  populi  mei 
diripient  eos,"^  et  residui  gentis  meae  possidebunt  illos.  10.  Hoc  eis 
eveniet  pro  superbia  sua:  quia  blasphemaverunt,  et  magnifieati  sunt 
super  populum  Domini  exercituum.  11.  Horribilis  Dominus  super  eos, 
et  attenuabit  omnes  deos  terrae:  et  adorabunt  eum  viri  de  loco  suo, 
omnes  insulae  Gentium.  12.  Sed  et  vos  Aethiopes^^  interfecti  gladio 
ineo  eritis.  13.  Et  extendet  manum  suam  super  Aquilonem,  et  perdet 
Assur:  et  ponet  speciosam'®  in  solitudinem,  et  in  invium,  et  quasi 
desertum.  14.  Et  aceubabunt  in  medio  ejus  greges,  omnes  bestiae 
Gentium:'^  et  onocrotalus,^"  et  ericius  in  liminibus  ejus  morabuntur: 
vos  cantantis  in  fenestra,^'  corvus^^  in  superliminari,  quoniam  attenuabo 
robur  ejus.^^  15,  Haec  est  civitas  gloriosa^^  habitans  in  confidentia: 
quae  dicebat  in  corde  suo:  Ego  sum,  et  extra  me  non  est  alia  amplius: 
quomodo  facta  est  in  desertum  cubile  bestiae?  omnis,  qui  transit  per 
eam,  sibilabit,  et  movebit  manum  suam.^^ 

1)  )W^p^  liJ^t^npHil  „rammelt  eud),  ja  fammctt  tuä),  SPoI!  o|ne  ©cfcam."   Tie  3fiab6inen 
öcrftckn  Incr  unter  bcm  Sammeln  „fi(^  prüfen,"  nnäbrenb  bic  übrigen  2Iu?[eger  e^  auf  gemcin> 

fcbaftlicbCo  (^ebet  beuten,     m'i'nji^r/re  Kai  avv6t:\i//Tt:  TÖ  Mw)f  TO  äwaUhvTov'  Jer.  11,  14;    30,  0. 

2)  „ebe  ber  3tatbfdUu§  (öotteg  t^od^cgen  n?irb,  (benn)  Wie  Spreu  t^erftiegt  ber  Sag;"  Tzph  -nh 
yEvka-daL  vfjä<:  üi  ävtioc;  7iapa7rüi>£v6fjevov  Job  9,  17;  Ls.  40,  24.  —  3)  „bic  ibr  [ein  JRecbt  (fein 
(S)efe^)  geübt  babt;"  Kffi/m  tp}äi;ec-&€.  —  4)  ^ebr.  „fucbet  ökrecbtigfcit,  fucbet  I'emutb;"    ««< 

fhKainavvt/(;    (7/tT/Safe    Ktil    aitoKfjivac'&i    avrä,  ottuc  aKunna'&fi-e   iv   rjfikpa  hp')fiq  Kvp'iov.  —  3)   X'er 

^ropbet  bPginnt  bier  bic  Sd)ilbci'ung  bcö  ßjericbteö  ©ottee*,  ober  rielmebr  fe^t  ti  fort  unb  ^eigt 
ee  alö  ein  folcbee,  n^eicbc?  nicbt  nur  über  3uba,  fonrern  aucb  über  aüe  ^ctbentjölfer  ergeben  tt>ir"b. 
6)  „ben  5J?eereäftricb/'  b.  b-  baö  Weeruferlanb.  —  1)  ^TjTO  *1J1  n^^^*^  ber  Seretbim  (Ure- 
ter);"  rrnpoiKoi  Kprirtüv.  ^k  ^>bilifter  gflltcn  al0  Singewnnbertc  au»  Äreta  Jer.  47,  4.  ^ierc» 
uömu?  überfc^te  bai^  S?crt  nad)  ber  ii^crfutung  ber  JÖurjel  karath  „i^er^crbcn."  —  8)  Kp/yr^. 
9)  D'P'^  ri~l]D  nlj  „ju  5luen  uoü  .§>irtcnji|lcrnen;"  vofifj  ivoinviuv.  —  10)  Diefer  etroaä 
ünbeutli^e  Saß  lautet  tiad)  bem  .fiebräifd^ert ;  „Unb  fter  ?dnbflrid)  luirb  bem  9Jefle  be«  .^aufe« 

3uba  JU  Jbeil'i"  koI  earai  70  axoiviapa  riiq  ßa/äaaT/^  Tolq  KaraXotTroir  oIkov  'lorrfa.  —  11)  ct' 
ai/rovg   ve/i?i>7(>rr(n    tv    To'iQ   oIkok;    ^ AaKÖTiuvoc^    ^CiJjj^  KaTaXi'cyoVnn'  Otto  irpaaünov  v'icjv  'lorJn,  — 

12)  „er  nnrb  n?enben  ibre  ßicfangenfd)aft,"  b.  b-  f  »t>irb  jurüdfübren  bic  ß^efangenen  3uba'ö. 

13)  „unb  fid)  in  ibr  ®cbict(in  S^rad«  Gebiet)  bineinccrgrb^ert  baben"  Is.  16,'^6;  Jer.  48,  I. 

14)  „fc  ivabr  ic^  lebe"  Deut.  32.  40.  —  13)  th^Tl^pÜ)  Sl^h  p^'bÖ  -/""  tcrncr- 
©efilb  unb  5al5grubehlanb"  Jer.  49,  18;  Arnos  4.  11.  kuI  ilnf-iaüKüc  hXey.eLfiiihn]  ^c  -^i^ii^via 
ä'Äuvoc.  —  1(»)  l£e  gcfri^ab  bief)  na*  bem  budM'täblid>en  Sinne  unter  ^sni'H^  bem  2)iaccbabdfr 
I.  Macc.  fi,  r>,  unf  unter  '.?^cran^er  öannäu?  Flav.  Jos.  x\ntiqü.  XIL  11.  bell.  Jud.  I.  3; 
nad)  bem  mt^fiifd^en  aber  burdi  bie  5(poftel  unb  ibre  'i)?ad)fblger.  ^  li)  ls.  18,  1 ;  Arnos  9,  7. 

18)  n^J^J  „'Jtiuii.te/'  weUtee  JBOrt  alei  f^attungenamc  „bic  Sd)5ne"  bcif't.    tt/v 'Sivevfi. -^ 

19)  Oin  •'Öcbr.  ift  ftatt  baei  *pUtralc  gentium  bae  Singulare  ^"ij  „bcS  i^clfe^"  gebraud)t,  toaS 
aber  irobl  auit  nur  „ber  iH>lfer"  bebeutet.  i*c*  unb  JlieifdU  t-erfteben  untfr  bicfem  9Ui^brude 
„be^  i^plfe?,"  ba«  i^olt  iTiS'rael.  ^fan  fönnte  ba  fragen :  Sann  bat  fid)  biefc  ©eiffagung  erfüllt, 
ba§  3^rael^  Sbicre  auf  9?ini*>e'f  (^kunb  gelvei^ct  babenV  —  ITctefer  überfefet!  „3lllcr  Sbiert 
Slrtcn;"  'JlUioli:  „alle  unreinen  Ibierc."  (Ilariu^  »erftebt  baruntet  „bie  serf^iebenen  SDölter," 
rvai  aber  ber  'JParaUcliiMnu^  bcei  i^erfe^  nid)t  wohl  ^uläfjt.    Kai  näi'ra  fä  3t/pia  vTjg  yr/^.  — 

20)  ^l^<p,  ein  i'ogel,  ber  \\d)  in  (^Jenniffcrn  unb  in  nniftcn  ft3egenbcn  dufbälf.   ^ää)  ben  altet! 

Ucberfcgern  ift  ee  „bic  Äropfgan««,  ber  ^elitan."    xoM<^''''^^^^'T'^i-  —  21)  ^cbr;  „eitte  Stimme 


Der  g)ro))^et  ©opboniasJ.  2,  14—15.  «Hnm.  21—25.  687 

fin^t  in  ben  gcnRcrn,"  b,  ft,  man  bort  aGcrtet  unfceimtic^ee  Singen  in  ben  (^cnftcröffnungcn  Is. 

34,  12-15.      aal  xir/pia  (t>(jv^aei  ev  to'k;  ihoifiiy/iarTtv  avrf/i;.  —  22)   2"in  „5^Crbccrunil  i|l  auf  tcm 
©CfimfC;"      KOfmKeq  ev  roig  TroÄüaiv  nirf/f;.  —  23)   Pill/  (IHN  O    „bc»"  ba«(    Sebcrgetäfct  ijl 

T    ,     ■■  T    T       - 

abiiclöft;"     ^/ö-i  /cMpof  rö  ävaarrjua  avrr](.  —  24)   i^V^VTl  >Mi  frobtOcfiMlbf  ;"     y  (pav/.iffTina . 
25]  Is.  37,  2;  Jer.  19,  8;  Nah.  2,  1.  t   •    -t 


Caput  IIL 

1,  Yae  provocatrix,'  et  redempta  civitas,  columba.*  2.  Non  audivit 
vocem,  et  non  suscepit  disciplinarn:  in  Domino  non  est  confisa,  ad  Deura 
SU  um  non  appropinquavit.  3.  Principes  ejus  in  medio  ejus  quasi  leones 
rugientes:  judices  ejus  lupi  vespere,^  non  relinquebant  in  mane.  4.  Pro- 
phetae  ejus  vesani,  viri  infideles:^  sacerdotes  ejus  polluerunt  sanctum,'' 
injuste  egerunt  contra  legem."  5.  Dominus  justus  in  medio  ejus^  non 
faciet  iniquitatem:  mane  mane  Judicium  suum  dabit  in  lucem,  et  non 
abscondetur:  nescivit  autera  iniquus  confusionera.*  6.  Disperdidi  Gen- 
tes,*' et  dissipati  sunt  anguli  earum;^°  desertas  feci  vias  eorum,"  dum 
non  est  qui  transeat:  desolatae  sunt  civitates  eorum,  non  remanente  viro, 
neque  ullo  habitatore.  7.  Dixi:  Attamen  timebis  me,''^  suscipies  disci- 
plinam:  et  non  peribit  habitaculum  ejus'^  propter  omnia,  in  quibus 
visitavi  eam:"  verumtamen  diluculo  surgentes'^  corruperunt  omnes 
cogitationes  suas.  8.  Quapropter  expecta  me,'"  dicit  Dominus,  in  die 
resurrectionis  meae  in  futurum,"  quia  Judicium  meum**  ut  congregem 
Gentes,  et  colligam  regna:  et  effundam  super  eos  indignationem  meam, 
omnem  iram  furoris  mei:  in  igne  enim  zeli  mei  devorabitur  omnis  terra. 
9.  Quia  tunc  reddam  populis  labium  electum,^''  ut  invocent  omnes  in 
nomine  Domini,  et  serviant  ei  humero  uno.^"  10.  Ultra  flumina  Aethi- 
opiae,^^  inde  supplices  mei,'^^  filii  dispersorum  meorum^^  deferent  munus 
mihi.  11.  In  die  illa  non  confunderis  super  cunctis  adinventionibus 
tuis,'^*  quibus  praevaricata  es  in  me:  quia  tunc  auferam  de  medio  tui 
magniloquos  superbiae  tuae,"  et  non  adjicies  exaltari  amplius  in  monte 
sancto  meo,  12.  Et  derelinquam  in  medio  tui  populum  pauperem,^^  et 
egenum:  et  sperabunt  in  nomine  Domini.  13.  Reliquiae  Israel  non 
facient  iniquitatem,  nee  loquentur  mendacium,  et  non  invenietur  in  ore 
eorum  lingua  dolosa:  quoniam  ipsi  pascentur,  et  accubabunt,  et  non  erit 
qui  exterreat,  14.  Lauda  filia  Sion :  jubila  Israel:  laetare,  et  exulta  in 
omni  corde  filia  Jerusalem.  15.  Abstulit  Dominus  Judicium  tuum, 
avertit  inimicos  tuos:  rex  Israel  Dominus  in  medio  tui,  non  timebis 
malum  ultra.  16.  In  die  illa  dicetur  Jerusalem:  Noli  timere:  Sion,  non 
dissolvantur  manus  tuae.^  17.  Dominus  Dens  tuus  in  medio  tui  fortis, 
ipse  salvabit:  gaudebit  super  te  in  laetitia,^*'  silebit  in  dileetione  sua, 
exultabit  super  te  in  laude.  ^"  18.  Nugas,  quia  a  lege  recesserant,-''^ 
congregabo,  quia  ex  te  erant:^^  ut  non  ultra  habeas  super  eis  opprobrium, 
19.  Ecce  ego  interficiam  omnes, ^  qui  afflixerunt  te  in  tempore  illo:  et 
salvabo  claudicantem:^*  et  eam,  quae  ejecta  fuerat,  congregabo:  et  ponam 
eos  in  laudem,  et  in  nomen,  in  omni  terra  confusionis  eorum. ^^  20  In 
tempore  illo,  quo  adducam  vos:^*  et  in  tempore,  quo  congregabo  vos: 
dabo  enim  vos  in  nomem,  et  in  laudem  omnibus  populis  terrae,  cum 
convcrtero  captivitatem  vestram  coram  oculis  vestris,  dicit  Dominus. 


i'J 


688  2)er  '^xc'pf^et  ©op^oniaö.  3,  1 — 18.  3(nm.  1—31. 

1)  nSi^J^l  (IN^iD  ^1(1  "2Df^  ^^r  SBibcrfpenflt^cn  unb  ^Beflccften!"  5)?it  biefcn  Sorten 
beginnt  ber  5)ropl}ct  nun  feine  3?upiM-ebigt  an  bie  Stabt  Serufviicm.  cj  ^  kirKbcivf/^  kol  äTTo7,Elv- 
rpuiihrj  noÄi^.  —  2)  n<3T\'l  Tj)n  »bcr  Stabt  ber  ßJciraUtbiitiöfeit!"  —  3)  ^ebr.  „2lbenb= 

wMrV  b.  b.  l'oId)e,  bie  il)re  Seute  bei^bunäng  »erfcblinöcu  unb  5?ici)tt^  übrig  laffcn  auf  ?Worgen. 
ti?  A^/co*  r^f  'Apa.9/af  Gen.  49,  27;  Jer.  5,  6;  Habac.  1,  8  —  4)  JinJD  *C^>S*  0^1119 
„OJauHer,  5)?änner  be6  S^rugö;"  nveviiaTo^opoL^  ävöpsg  KaTa(ppov?;Ta'r  Jer.  23,  11;  Ose.  4,  6; 
9,  7;  Mich.  3,  11.  —  3)  >Sie  entbeiligten  bie  statte  ®otte^,  ibre  SBürbe  nnb  ibr  2lmt  burc^ 
Unglauben,  2(bgotterei  nnb  anbere  greoel.    Ez.  22,  26.  —  6)   rCllD  "iDpil  >M)^ri  bem 

©efe^e  63ejralt  an,"  inbem  fie  es  nad)  ibren  ©elüi^en  unb  fcblecbteu  3(bficbtcn  sicrbreben.  Kai 
(iGEßovaL  vöfwv  Ez,  13.  19;  086.4.6.-7)  c^ott  i|l  fo  n^oblivcflenf,  bap  er  immer  in  ibrer 
Witte  bleibt  unb  9iicmanben  ein  Unrccbt  tbut,  vielmehr  5((Icn  bie  größten  JDobltbaten  er^cifl, 
unb  ii  allentimlben  bnr*  bie  ©efcbiduc  te?  Z<Xi^,ii■  unb  burcb  bie  f'nH^beten  fnnb  werben  läpt, 
traö  „bco  9{ecbteS  unb  ber  rsk'rcd)tigteit"  fei;  aber  ber '^Dtttcfe  fc^t  ibm  eine  fcbamlcfe  igtirne 

entgegen.      Lev,     19,    2,  —  8)    koI.    ovk   eyvu    ädiKiav  iv  inrairiiaEi  Kai  ovk  eIq  vüko<;  m'iiKiav'  Job 

]5^  2.5.  —  9)  ®inn :  Sd»  tilgte  bir,  meinem  a^olfe  ^u  lieb  ^fationcn  (bie  9Iationen  Sbanaanä). 
h  äi.a<i>dopn  üartüKada  vnepj](i>avov^.  —  10)  „^erbroduni  fiub  ivorbcn  ihre  3innen;"  b.  b.  ibre 
feften  iMä^e.  —  11)  i^epviMou.  —  12)  „nun  follft  bu  micb  ja  bod)  fürd^ten  unb  ebrcn,  o  mein 
Sßplf/'  — 'i3)  „tcine  ©ot^npiätje  foQen  bann  nicbt  ^crftört  werben."  Kai  oh  pij  k^o/Mßpfv&yTe 
k^  bf^alfiiov  ai'Tf/c  -rravra  uaa  i^söim/ca  f7r'  avT7/v.  —  14)  b.  l).  id)  woflte  micb  begnügen  mit  ben 
^eimfudningcn,  womit  id)  fie  biebcr  ge5Üd)tigt  batte.  —  13)  IjTnt^'n  lO^DC^n  pi<  »afleitt 
fie  beeiferten  ftd>,  in  5((Iem  SPöfej*  ?u  tbun ;"  hmi/rKoT.  öpßpiaov,  eötiap-ai  -äaa  //  f~/(j)7>?,?Jc  n'v-üv. 
\!o*  unb  StcifdU:  „5ie  ocrf*limmerten  aü'  ibr  binnen."— 16)  „barnm  bleibt  eud)  nid)t3 
Sinteret  5u  erwarten  übrig  ale  ber  2ag,  an  bem  id)  mi($  erbebe,  um  Q3ericbt  ju  baiten."  — 

17)  l^S  ^P1p  01**7  nm  ben  üag  meines  Sluffiebens  jur  33eute,"  b.  b-  W  ^lünberung  unb 

3erftctrung.  m  yinpav  ävaaTäaeug  iiov  elf  fiapTvpiov.  Tix  'iPro^^bet  ♦jerfünbet  bier  bie  großen 
63eridfete,  "welite  fommcn  werben,  um  bie  3eitenfütle,  bie  allgemeine  (£rl5fung,  ben  51uSgu§  beö 
©eifte?  über  alleei  ?\-kifd}  ju  begleiten  unb  pi  i^ollenben.  (S-r  vcrfünbet  bie  3erftörung  ber  ijer- 
fd)icbenen  aStltrciAe,  bie  (^H^'angenfübrung  ber  Suben,  bie  3erftorung  ^erufalcmS,  bie  35er- 
werfung  ber  Oubcn,  auf  wclcbe  unmittelbae"^ bie  2?erufung  ber  Reiben  erfolgte;  ja  er  v^crfünbet, 
Wie  bie  bebr.  9(uiMeger  fowobl,  als  bie  gricd>if*en  unt'  latetnifdien  barin  übereinftimmen,  fowobl 
bie  2(nfunft  als  baS  C^nbe  ber  mcffianifd)en  3cit  ii«  letzten  (s3crid}te.  Job  14,  10;  Is.  63,  3.— 
IS)  „weil  es  mein  ridUerlidier  33efd)lui5  ift,  i^ölfer  ]\\  fammeln,  .Stönigreid)e  jufammen^ul^olcn, 

um  .  .  äiö  rb  Kpifxä  /tov  e/f  avvayuyar  e^vüv,  Tov  ei^ÖE^aaiiai  ßaffUelc  .  .  —  19)   H^l'l'lD  /»bauU 

werbe  id)  ben  23ölfern  wieber  gereinige  Sippen  geben;"  /j.e-afrrpe'tiju  errl  Tiaovg  ylücaav  elq  yEveäv 
ai!T7/q.  —  20)  vT^b  Cv)bv  Eva^  3llle"  2>ölfer  werben  mit  Sincm  Sinne,  in  Siner  ÄirAe,  na^ 
Sinem  ®efet3e  bem  ^errn  bicnen.  —  21)  b.  b.  über  bie  duf;er|len  (£nben  ber  Srbe  ber  werben 
©laubige  mir  opfern.  —  22)  nri^  >Mi  P  mir  Siebenben;"  hiTrepä-uv  noraiiüv  Al-dioTiia^ 

■^poqöE^opaL  iv  6tE(j7rapfifvoic  fj-ov,  olanvai  ■dvoiag /nov.  —  23)  ^^^IQ*]!^  n31''ii)ter  meiner  3cr= 

ftreuung,"  b.  b-  bie  i^ewobner  meiner  ^crftreuten  Sänber.  Joan.  11,  52.  — 24)  „an  jenem 
3;age  wirft  bu  nidn  mebr  errötbcn  i^b  all'  feiner  frc»elbaften  J^anblungen."  T^enjt  es  i|t  bie 
3ei"t  ber  (frUM'ung,  fer  '?icu>  unb  SCncbcrgeburt,  fcs  i^ollfommenen  9fad)la|TeS  aller  (icd^utb,  ber 
(Erneuerung,  bcs  Jlbfterbens  ber  .ipoffart,  "21ugenlutl  nnb  gieifc^esluft,  bie  3eit  ber  ®ered)tig!eit, 
bes  J^rietciis  unr  la  (Vreube  im  ©ctfte.  K  .54.  3;  IL  Cor.  5,  17.  —  23)  Ta  wirb  eine  grojjc 
<2*cibung  eintreten.  Xie  2tol',cn  eines  iHilfeS,  bie  in  bem  I^ienfie,  ben  fie  mir  crweifen,  nur 
ibre  Sbre  fuduu,  werbe  idi  fdiciben  *oon  benen,  bie  nur  mid)  unb  meine  Sbre  fudien;  unb  biefe 
meine  wabren  unb  aufridnigcn  i^crebrcr  unt  5lnbeter,  bie  ijor  ber  SDclt  als  bie  5lrmen,  als  bie 
l'eften  gelten,  werren  bie  (Srften  werben,  werben  erfennen  ben  allgemeinen  Stetter  unb  .g»eilant, 
unb  biefer  wirt  fie  erfennen  unf  fie  als  guter  .g^irt  fübren  auf  füfie,  fette  SBeife.  rä  (pav/ia/iara 
rf/g  vßptojr  cor.  —  2(>)  (£s  ift  tief;  jenes  gläubige,  im  Weifte  arme  •g'äuflein,  »on  benen  Sbril^uS 
fagt:  „3d)  banfe  Mr,  o  i\iter,  baf;  bu  MefeS  tm  iOeifen  ber  5Belt  i^erborgen,  ben  .Hieinen  aber 
geoffenbart  baft"  Mattli.  11,  25.  .Heiner  ber  übrigen  ^Topbeten  bat  bie  er|len  ©laubigen 
(Sbrifti  grapbifd^er  be5eidniet,  als  es  SopboniaS  mit  biefcn  2Borten  getban.  —  27)  „la^  beine 
.'cänti  ni*t  finfen,"  b.  b.  werbe  nid}t  mutbloö.  ///}  irapEitrOuaav  ai  jf^pfV  cov  Is.  53,  3.  — 
28)  (irniEt  ETTi  GE  EV(ppoa'vv7iv.  —  29)  „er  ift  gan^  berubigt,  befcinftigt  in  feiner  üüebe."  9Ja(^ 
bem  Gbaltder  unb  naeb  .^ieronpmus:  „(£r  bullet  in  *2tiUfd)weigen  beine  i^ergangenen  ©ünben;" 

Kai.viEi   GE  Ev  Ty  rf}n7r>/fjEt  a'vTov.  —  30)   Kul  Ei'(ppavdr/aE-ai  etti  ge  ev  rtpiliEi  dx;  ev  i/HEp(ji  EOpTT/^.  — 

5^1)  ^^*itDb  *J1J  "^i*^  ^'"i  ff'""^  "^^^  ^*^!"  ?^e(l»erfammlung  Irauernben  Will  icb  fammeln,"  b.  1^. 
i(^  wiü  alle  3fftreuten  fammeln  am  \)\.  Crte.    Kai  amä^u  rov^  avvrErpifi/iEvov^  aov.  — 


Der  ^rop^et  ©op^onia^.  3,  18-20.  2lnm.  32— 3G.  689 

'^2)  n3")n  rC^^*  riNt^P  Vn  "[■Dp.  ^'^^^^  2Di^i*tc  tn  bcr  3:bat  fe^r  f*ircr  ju  ütcrfetjcn 

fint»  iinb  von  t>cn  t>crfiticfcncn  5(ui^If;Krn  aucft  c\\\n]  x>crü1ncben  überfct.t  uiit>  crflärt  werben. 
Tercfcr:  „i^cxn  i.HMt  bir  foll  fein,  Iva?  Vir  l'ail  iftduib)  SdMnadi,"  b.  b.  C6  fodcn  v>cn  bir  cnt» 
fcrnt  bleiben  bic  Irciilofen,  bie  2lbtrümu;icn,  bic  Xoppelber^i^^cn.  l'cd)  unb  9icii'd)l:  „JBeit  i'ie 
au^birfinb,  wcji^unebmen  ibrctUMlIen  ^*madi."  dalmct:  Kx'teeraut.  Oiiorifuitoiiiinibiiiau 
eis.  —  Xie  iUiK^ata  jiewäbrt  übrii^cn«  jenen  Sinn,  bcr  am  bcftcn  jum  C£ontevt  baf;t  unb  fid) 
fcbr  gut  mit  bcm  bebr.  9BertIautc  vcreinii^cn  lä|'!t.  oiul  rig  t'/.aßtv  ctt' nvTi/v  ävnihafiuv. — 
titi)  Ta^  SBort  nt^'^  ^^^if  ^icr  bic  iBcbcutunv^  „bcn  ©arauö  mad)cn;"  h,<j  ttoiü  h>  aoi  hnyh' 

oov   Fv   rCi  KatpCj    'meivLy.  —  34)   Koi    cüau  riß'  tKi7e7ziea/itv7/i''   Mich.  4,  ß.  —  Xa^  f^cmininum, 

»elcfcce;  bicr  foirobt  bcr  bcbr.  2crt,  atö  bic  LXX  unb  bic  2?uU"(.  babcn,  jci(^t  an,  ta\i  '»»^'^  t*fr 
„®cmcinbc  bcr  OUäubii^cn"  bic  JRcbc  ifl.  —  3»)  „unb  bringe  fte  5U  obren  in  jcbcm  l'anbc,  ruo 

ftC   Sd^macb    erlitten    babcn;"    nal   bvofiaarovg   h'  77607]  r  11  -jy.   Kcil  KaT(uox'i'^"d'l'^"^''<'i  tv  '<•>  K'i' !><';> 

fKeivt,),  hrav .  .  —  36)  ornv  Ku/.üg  vtiiv  iroir/ao).  ^cbr.  „3u  jcncr  3*it  fübrc  id)  cucb  bcrbci,  uni» 
2U  (jener)  S^it  fammle  ic^  euc^." 


"»  '^'  »■ 


PROPHETIA  AGGAEI. 

1.  3I1§  bte  in  ber  ©efangenfd^aft  ju  58abl;(Dn  irteitenben  ^uben  i.  ^.  536  t».  Sf)r. 
lH>n  (St)ru§  bie  ©rlmiBni^  eri)a(ten  batten,  t)eim^utfef)ren,  if)r  Sanb  ju  beiüobnen  unb 
bcn  Xcmpcl  toiebcr  f)er5u[telleii,  famincüe  [id)  eine  (3d;aar  üon  42360  freien  ^uben 
m\i>  7337  ilnec^ten  nnb  3Jiägbcn,  bie  in  iia§>  ßrOe  ber  )8äkx  jnrüdfefjrten.  3)iit 
?^reube  begannen  fie  ba§  Söerf  be§  3::empelbancC\  StCcin  ©ott  Iie|3  e§  narf)  feinen 
unerforfd;lid)cn  3lbfid;ten  gefd;cf)en,  ba^  d;nen  bie  größten  ^interniffe  entgegentrat 
teu.  ^ie  ©amaritaner  iüu^ten  e§  am  perfifd^en  ^ofe  baf)in  ju  bringen,  baß  ifjnen 
nid»t  nnr  ©ditDicrigfciten  gemad)t,  fonbern  unter  ber  9iegierung  be^^  (Sambl;fe^  unb 
feine^j  9{ad)fo(ger'5  ber  33au  fönnlid)  üerboten  luurbe  I.  Esdr.  4,  6-24, 

'2.  (So  groB  barob  bie  'JJiebcrgefd;(agenf)eit  be»  3.?o(fe^  anfangs  mar,  fo  ging  fte 
bennoc^  a(imät)lid;  in  ©Icidigiltigfeit  über,  bie  um  fo  größer  lüurbe,  je  me^r  bei 
ihnen  ber  f)äuSUd)e  9öüt;lftanb  ;^unaf)m.  II«*  ba(;er  i.  3.  521  ®ariu§  ^t;fta§peä 
ben  Xbron  beftieg  unb  eine  ben  ^^ben  günftige  Öefinnung  an  ben  ^ag  legte,  mad^- 
ten  fie  n)enig  ^JJiiene,  fid;  mit  bem  Jyortbau  ju  befd)äftigen.  ®a  traten  bie  ^ro= 
ipbeten  9lggäu§  unb  3iid)ariaö  mit  l;eiHgem  9)hit(;e  wnh  Sifer  unter  ha^  SSolf  unb 
riefen  bie  Sdjlafenbcn  wad).  ^ie  er(ofd)ene  ©lutf)  ber  33egeifterung  iüarb  nun 
jineber  angefadit  unb  fd)ün  im  raunten  '^ai)w  be§  ^ariu§  bie  ©rlaubni^  eriuirft,  ba§ 
beilige  SBer!  auf  baS  Diene  ju  beginnen.  ♦ 

3.  "^lan  bat  üon  bem  ^ropbeten  3(ggäu§,  *^n.  'AyyfuoQ,  nur  bier  pro^betifd^e 
hieben,  bie  fämmtlicb  inncrl)atb  eine§  3*^itraume§  l>on  brei  9)ionaten  i.  ^.  520  t). 
(Sbr,  gcfprodicn  luurben.  Sie  Sprad)e  be»  ^^rcpl)eten  ift  lebbaft  unb  feurig,  aber 
fonft  obnc  poctifdH'u  <3d)mud.  SaS  %o[i,  ^u  iueldiem  er  fprad;,  bcburfte  beffen 
icine§U)eg§.  !I)ie  Dtabbinen  jäblen  ibn  unter  bie  D^Muner  ber  großen  Synagoge, 
(Sein  3iame  fommt  in  alten  ^sfalmiiberfd;riften  öftere  bor,  immer  in  SSerbinbung 
mit  3öcf^fl^*i'^^-  9)ian  iuei^  nid)t§  «Sicbere»  bon  feinen  fünftigen  Seben§i>erl)ältniffen. 
(S'inigc  3UiSlegcr  be§  brüten  unb  Dierten  3il)^*f;»iibert§  liefen  fid)  burd)  ben  iiw^- 
brud  „©cfanbtcr''  kQ,g.  1, 13  iicrleiten,  \i}\\  für  einen  (Sngel  in  9Jtenfc^engeftalt 
5u  l)a(ten.    'So  berid;tet  ivenigftenS  ber  l;l,  ^ierontimuS. 


Caput  I. 

1.  IN  anno  secundo  Darii  regis/  in  mense  sexto,'*  in  dieuua^  mensis, 
factum  est  verbum  Domini  in  manu  Aggaei*  prophetae  ad  Zorobabel^ 
filium  Salathicl,  ducem  Juda,^  et  ad  Jesum,  tilium  Josedec,  sacerdotem 
magnum,  dieens:  2.  Haec  ait  Dominus  exercituum,  dicens:  Populus 
iste  dicit:  Nondura  venit  tempus^  domus  Domini  aedificandae.  3.  Et 
factum  est  verbum  Domini  in  manu  Aggaei  prophetae,  dicens:  4.  Num- 
quid  tempus  vobis  est  ut  habitetis  in  domibus  laqueatis,^  et  domus  ista 
deserta?^  5.  Et  nunc  dicit  Dominus  exercituum:  Ponite  corda  vestra 
super  vias  vestras.^*^  6.  Seminastis  multum,"  et  intulistis  parum: 
comedistis,  et  non  estis  inebriati :  operuistis  vos,  et  non  estis  calefacti :  et 
qui  mercedes  congregavit,  misit  eas  in  sacculum  pertusum.  7.  Haec 
dicit  Dominus  exercituum:  Ponite  corda  vestra  super  vias  vestras: 
690 


Der  ^rop()ft  5Iggäuö.  1,  1—14.   2Inm.  1—17.  691 

8.  ascendite  in  montem,'^  portale  ligna,  et  aedificate  doraum:  et  accep- 
tabilis  mihi  erit,  etglorificabor,  dicit  Dominus.  9.  Respexistis  ad  amplius,'' 
et  eece  factum  est  minus:  et  intulistis  in  domum,  et  exutilavi  illud :  quam 
ob  causam,  dicit  Dominus  exercituum?  quia  domus  mea  deserta  est,  et 
vos  festinatis  unusquisque  in  domum  suam.  10.  Propter  hoc  super  vos 
prohibiti  sunt^^  caeli  ne  darent  rorem,  et  terra  prohibita  est  ne  daret 
germen  suum:  11.  et  vocavi  siccitatem'^  super  terram,  et  super  montes, 
et  super  triticum,  et  super  vinum,  et  super  oleum,  et  quaecumque  profert 
humus,  et  super  homines,  et  super  jumenta,  et  super  omnem  laborem 
manuum.  12.  Et  audivit  Zorobabel  filius  Salathiel,  et  Jesus  filius 
Josedec  sacerdos  magnus,  et  omnes  reliquiae  populi  vocem  Domini  Del 
sui,  et  verba  Aggaei  prophetae,  sicut  misit  eum  Dominus  Deus  eorum  ad 
eos:  et  timuit  populus  a  facie  Domini.  13.  Et  dixit  Aggaeus  nuntius 
Domini  de  nuntiis  Domini,^®  populo  dicens:  Ego  vobiscum  sum,  dicit 
Dominus.  14.  Et  suscitavit  Dominus  spiritum^^  Zorobabel  filii  Salathiel, 
ducis  Juda,  et  spiritum  Jesu  lilii  Josedec  sacerdotis  magni,  et  spiritum 
reliquorum  de  omni  populo:  et  ingressi  sunt,  et  faciebant  opus  in  domo 
Domiui  exercituum  Dei  sui. 

1  i.  S.  520  oor  Sbr,  1.  Esdr.  4,  24  u.  ff.  —  2)  Slut  genannt,  ber  unferem  Slugufl'  Septem^ 
ber  cntfpridbt.  —  3)  i.  e.  in  die  prima.    i)cr  crjte  ?[>?onatetaij,  5?eumont>  genannt,  galt  ben 

Subcn  aU  t)l,  5;ag.  —  4)  „burc^  33crmtttlung  bc«  5(ggdu^,"  —  3)  ^D!D"ir  „^abelgeborcner," 

Snfel  beö  Äcnig^  ^ec&oniaö  (3oac6in)  unb  Sobn  ^^^abaia'ö,  ^Brubersi  be^  SatatlncI,  ber  ün- 
bericö  UHir.  9Jur  »ermöge  ber  ^Pflid)tcbc,  bie  fein  2?ater  mit  ber  S>ittir*e  'SalatlncU  einging, 
fieipt  er  bicr  2obn  be?  le^V^ren.  I.  Chron.  3,  17;  I.  Esdr.  1,  S;  2,  2;  3,  8;  5,  2.  3n  ^'erften 
^ie§  er  Sdiefchbajar.  —  6)  11113'  c^"  oftafiatifc^c-?  SSort,  it>eld)eö  „Statthalter"  bebeutet. 

9?ad)bcm  bie  jübifite  Äi3nig^»ürbc  burd)  bic  (^3cfangcnfd)aft  crlofcöen  »ar,  »crblieb  bcm  f5nig= 
lidben  Stamme  nur  noc^  ba^  Slnfcben  unb  bie  ©ürDe  ber  ^tattbalter,  ober  »ie  fie  beut^u  Sage 
im  Oriente  bci§en,  ber  '»J'afcba'^.  Cb  er  in  23ab*)lou  aucb  eine  auöübenbe  ©croalt  über  bie  Siubett 
batte,  i|l  nicbt  bclannt;  ivcbl  aber  batte  er  eine  folcbc  bei  ber  ^eimfebr  »cn  ©abiUcn.  i-K  ovatjc 
'loi'rfo.  —  7)  So  meinten  jte  nacb  ber  (Siniutt,  bic  ibnen  bic  2öclt-  unb  gleifcbe^»  Älugbcit,  nicbt 
aber  ber  ßjeift  '^^ottces  eingab.  Nescit  tarda  molimina  spiritus  sanctus.  —  8)  .^ebr.  „in  eueren 
getäfelten  Käufern."  5ft  «ö  mögüA,  mill  ber  ?propbet  fagen,  ba^  ibr  in  getäfelten  ^dufern 
tDobnen  unb  ba^  ^au^  ©ottc^  it»üfte  fcben  fönnct?-  fi^  oIkoiq  hfiüv  Kou.narä^fjmq.  Tic  3;äfelung 
ber  Käufer  an  fen  'IBanten  unb  Tccfen  gefcbab  mittele  Sebern=-  unb  Sv^prejfenbolj  unD  galt  al3 
3eiAen  beben  2Bobl|lanbe3  unb  Üteicblbumcö  ber  (£inn>obner;  II.  Reg.  7,  2;  Ps.  131,  3;  Cant. 
1,  16.  —  9)  sc.  domus  Domini.  ö  iVs  oIkoc  7)iiüv  i^.  2.  —  10)  >;i:dbauet  unb  überleget,  waS 
ibr  mit  eurer  Sdumigteit  gewonnen,  ob  bic  ©ünfi^e  eurer  ^cr^cn  geftillt  feien, <>b  ibr  eucb  einer 
Sage  erfreuet,  bie  cud)  5Tid>t^  mebr  ^u  U'^ünfdicn  übrig  lä§t.  — 11)  3br  babt  »iel  gearbeitet,  euc^ 
»ie'l  geplagt,  aber  bie  ^rucbt  bai^on  itl  ntd)t  entfprei^cnb.  (£^  ftebt  unfer  ganje^"  (^kmeinmefen 
nod)'böcbi\  armfelig  au?  unt>  wir  j^cbcn  in  ben  Slugcn  ber  umliegenbcn  SSolfer  no($  wie  Strme 
unb  ®cplünferte,  wie  J^ungernbc  unc»  ^facfte  ba;  Deut.  28,  30;"  Arnos  5,  11 ;  9,  14;  Mich.  6, 
15;  Soph.  1,  13.  —12)  (£e  gibt  in  jenem  ?anbe  fein  anbcre^  ©ebirge  mit  ^ol',,  aU  ben  yiba=» 
non,  auf  bcm  bie  maAtigcn  Scbern  warfen;  III.  Reg.  5,  6;  II.  Chron.  2,  8-20;  I.  Esdr. 
3,  8.  —  13)  Apcbr.  „ibr"fd)auet  auf  bae  i^crmcbren,  unb  ftcb',  e^  ifl  wenig  geworben."  SBie 
btefed  ju  oerftcbcn,  i|t  au6  bcm  golgcuben  ju  erfennen.  —  l4)  ävk^Et  ö  ovpavbq  ä~h  6p6Gov  Kai 

7j  yi]  vTfoa7e/.elTai  rä  SKOopia  ah-fjq.  —  13)   Koi  ETrä^ij  pofi<f>aiav  knl  t?/v  j^v.  —  16)  ^^0^{ /itDD 

Hill*  „»ermöge  63efanbtfd)aft  (31uftrag)  be^  .£>errn;"  iv  a-jjD.oi^  Kvplov.  Tiefe  Stelle  »cran=> 
lapte  einige  31uei(cger,  aud)  ben  Crigene?,  (beJTcn  9?amen  übrigen^  ber  bl.  ^icronomu?,  wo  er 
bie§  berichtet,  nicbt  anfübrt),  Slggaüe  fei  ein  (Sngel  gcwefcn.  —  17)  I.  Esdr.  1,  5;  Is.  37,  7. 


2  e  c6  n  e  r :  «&.  Schrift.  2t.  Z.  III.  44 


692 

Caput  IL 

1.  In  die  vigesima  et  quarta'  meiisis,  in  sexto  mense,  in  anno  secundo 
Darii  regis.  2.  In  septimo^  mense,  vigesima  et  prima  mensis,  factum 
est  verbum  Domini  in  manu  Aggaei  proplietae,  dicens:  3.  Loquere  ad 
Zorobabel  filium  Salatbiel,  ducem  Juda,^  et  ad  Jesum  filium  Josedec 
sacerdotem  magnura,  et  ad  reliquos  populi,  dicens:  4.  Quis  in  vobis  est 
derelictus.  qui  vidit  domura  istam  in  gloria  sua  prima?  et  quid  vos 
videtis  hanc  nunc?  numquid  non  ita  est,  quasi  non  sit  in  oculis  vestris? 
^.  Et  nunc  confortare  Zorobabel,  dicit  Dominus:  et  confortare  Jesu  tili 
Josedec  sacerdos  magne,  et  confortare  omnis  populus  terrae,  dicit 
Dominus  exercituum:  et  facite  (quoniam  ego  vobiscum  sum,  dicit 
Dominus  exercituum)  6.  verbura  quod  pepigi  vobiscum'*  cum  egre- 
deremini  de  Terra  Aegypti:  et  spiritus  mens  erit  in  medio  vestrum,' 
nolite  timere.  7.  Quia  haec  dicit  Dominus  exercituum:  Adhuc 
unum  modicum  est,^  et  ego  commovebo  caelum,  et  terrarn,^  et  mare, 
et  aridam.  8.  Et  movebo  omnes  Gentes:«  ET  VENIET  DESIDE- 
RATUS  cunctis  Gentibus:^  et  implel)0  domum  istam  gloria,  dicit  Domi- 
nus exercituum.  9.  Meum  est  argentum,'"  et  meum  est  aurum,  dicit 
Dominus  exercituum.  10.  Magna  erit  gloria  domus  istius  novissimae 
plus  quam  primae,^'  dicit  Dominus  exercituum:  et  in  loco  isto  dabo 
pacera,*"  dicit  Dominus  exercituum.  11.  In  vigesima  et  quarta  noni 
mensis,'^  in  anno  secundo  Darii  regis,  factum  est  verbum  Doniini  ad 
Aggaeum  prophetam,  dicens:  12.  Haec  dicit  Dominus  exercituum: 
Interroga  sacerdotes  legem, ^^  dicens:  13.  Si  tulerit  homo  carnem  sancti- 
ficatam  in  ora  vestimenti  sui,  et  tetigerit  de  summitate  ejus  panem,  aut 
pulmentum,  aut  vinum,  aut  oleum,  aut  omnem  cibum:  numquid  sanctifica- 
bitur?  Respondentes  autem  sacerdotes,  dixerunt:  Non.''  14.  Et  dixit 
Aggaeus:  Si  tetigerit  pollutus  in  anima'"  ex  omnibus  bis,  numquid 
contaminabitur?"'  Et  responderunt  sacerdotes,  et  dixerunt:  Contamina- 
bitur.'^  15.  Et  respondit  Aggaeus,  et  dixit:  Sic  populus  iste,'^  etsicgens 
ista  ante  faciem  nioam,  dicit  Dominus,  et  sie  omne  opus  manuum  eorum: 
et  omnia  quae  obtulerunt  ibi,^  contaminata  erunt.  16.  Et  nunc  ponite 
corda  vestra^'  a  die  hac  et  supra,  antequam  poneretur  lapis  super  lapidem 
in  templo  Domini.  17.  Cum  accederetis  ad  acervum^^  viginti  modi- 
orum,  et  fiörent  decem:  et  intraretis  ad  torcular,  ut  exprimeretis  quin- 
quaginta  lagenas,^^  et  fiebant  viginti.  18.  Percussi  vos  vento  urente,  et 
aurugine,^*  et  grandine  omnia  opera  manuum  vestrarum:  et  non  fuit 
in  vobis,  qui  reverteretur  ad  me,  dicit  Dominus.  19.  Ponite  corda  vestra 
ex  die  ista,^  et  in  futurum,  a  die  vigesima  et  quarta  noni  mensis:  a  die, 
qua  fundamenta  jacta  sunt  templi  Domini,  ponite  super  cor  vestrum. 

20.  Numquid  jam  semen  in  germine  est:^"  et  adhuc  vinea,  et  ficus,  et 
malogranatum,  et  lignum  olivae  non  floruit?   ex  die  ista  benedicam. 

21.  Et  factum  est  verbum  Domini  secundo  ad  Aggaeum  in  vigesima  et 
quarta  mensis,  dicens:  22.  Loquere  ad  Zorobabel  ducem  Juda,  dicens: 
Ego  movebo  caelum  pariter  et  terram.  23.  Et  subvertam  solium 
regnorum,  et  conteram  fortitudinem  regni  Gentium:  et  subvertam 
quadrigam,  et  ascensorem  ejus:  et  descendent  equi,  et  ascensores  eorum: 
vir  in  gladio  fratris  sui.^  24.  In  die  illa,  dicit  Dominus  exercituum, 
assumam  te  Zorobabel  tili  Salathiel  serve  meus,  dicit  Dominus:  et 
ponam  te  quasi  signaculum,-«  quia  te  elegi,  dicit  Dominus  exercituum. 


Der  ^ropf)et  SlggäuiJ.  2,  1—12.  <?(nni.  1—14.  603 

1)  3n  bcr  3*i-'iü"fH'n^cit,  bic  v^on  bcm  crftcii  WiMiatinajuMnii  auf  bicfcii  i.Mcninb',wair,isiftcn 
»crftriit,  finr  ivalnütcinliit  Mc  i^ciMtlnini^'n  yicpfliVU'U  werfen,  wie  man  ben  '-l*au  in  31n\^rift 
ncbmcn  HmuUc  nnb  foütc,  t'o  baf;  man  nun  unrfliit  an  bac«  ii?crf  fducitcn  fonntc.  Ta  bicTcr 
3?cvei  'Dritte*  enthalt,  ali5  bat<  ^i'ifbatuni,  \c  j^cbbrt  er  offenbar  ^unt  >,HM-heriie(H-nben  2a^,  mit 
n?cldKm  er  au*  im  hebr.  lert  irirtliit  i^erbunpen  ift.  —  tJ)  im  "WiMiatc  jifri,  unferem  2ep-> 
tcmbcr=Cftobcr.  —  ä)   «  91/w  'lorrSrt.  —  /1)  "IDin  HK-    3hu^  ber  'iPartifel  PX  türfte  fidi 

cri^ebcn,  baf;  bicr  ba6  SBort  verbum  alei  Tbjeft  vhmi  bem  vorberiiebenben  facitt'  5U  nebmen  ift: 
„ibuct  na*  b_em  Süortc  (i^unbei^ivort),  baö  id)  mit  eud^  jicfd^loiTen  babe."  Tie  meiften  5(u6' 
Jei^cr  aber  lauen  cei  al-?  c^ubjeft  jielten  nnb  be5iebcn  eö  am  tciS'  Aol.^cnbc.  —  f.  i.  's5r.  — 
3")  ^cbr.  „unb  mein  fiieift  bleibt  in  eurer  ^X'itte;"  t^al  rö  -irvyci  f/ov  'toiari/Kev  tv  fitru.,  l/^ür.  — 
Tic  .^^cbrcier  unb  ber  d>alb.  iVaravbraft  *:erftebcn  unter  biefcm  rs5eifte  bcn  (iicift  ber  'i'^rcvbetic, 
fo  baf;  bamit  c[iiac[t  u\irc:  (£•?  Jvirf  ni*t  an  ^rpvbeten  unter  cu*  feblen,  bie  cud)  leiten, 
frdftijieu,  unterrid>ten,  5ure*tUH-ifen.  Xie  allgemeine  3lu-?le;^un;^  aber  »jerftebt  baruntcr  bie 
ÖJnabe  unf  ben  in-iftant',  UHMuit  is3ctt  fid)  feine-^  iuMfeef  annebmen  iverfe.  i'.Vcbvere  l'ater, 
barunter  .^^ierlMr.Mnu^^  '^ltbanafiu><,  Gin-illue,  (ihcju'riuö  ihmi  "Tc.'']]':'.  innfteben  farunter  bie  trifte 
^Pcrfon  in  ber  (^nntbeit.  —  (»)  tn  a-r/-',  nn-htcr  lleberfet^uHj^  aud^  ber  .i^tbräcrbrief  12,  2f'. 
tulbiiU.  Ter  -propbct  will  fajKU,  ec'  fei  jet.U  nint  (£ine  Jcit  unb  ^war  eine  turje  Jeit  ijorübcr* 
lieben  5U  iaifcn.  —7)  bilblidn-r  'Oluijbrucf  für  jirofje  llmii\il',uniicn,  bie  crfoliicn  unb  ta',ubienen 
werben,  ben  (Xultu?  be?  (£inen  (sUnteö  \\i  i>erberrlicben.  (£^  erfoKltm  wirfliit  lUMt  jci.u  an  jircpc 
Umwal^unsien  im  Crient,  unter  weUten  bie  v>ou  "Jlleranber  bem  (^^rofjen  berbeijiefübrten  bcfonbcre 
crwvibnt  werben  muffen.  "Jlllein  bie  iirbfitc  ift  jene,  bie  mit  bem  (Eintritt  ber  meffiauifdien  3^'^ 
»erbunbcn  war,  wc  }id)  3ndH'n  auf  3i-'irf^cii,  iOunbcr  auf  JOunrer  foliUen  uuf  wabrbaft  ■C'immcl 
unb  Srbc  erfcbüttert  würben.  'Jluffiefe  ;ieit  te-ö  "Ä'effia^  beutet  ba-? 's3efa;Ttc  ber  .^^ebräerbricf, 
gleid^incl  ob  im  bu*ftäblidKn  orer  m'.>ftifdien  Sinne,  unb  bie  '^iefammtbeit  fer  bl.  i'äter.  Ta 
jetjt  nad^  bem  (inbe  ber  (^efanjienfd>aft  Die  eijientlidK  Sdi  ber  i^orbcreitunii  auf  ben  'I^Jeffias 
bCi^innt  unb  bas?,  a\u^  bic  alten  :;Vropbeten  ihmi  ibm  iiefduieben  babcn,  bcn  («laubiiien  jian?  leb« 
baft  vor  5hKicn  ftebt,  fo  fann  9ii*t?  im  rrude  ber  Reiben  mebr  erbeben,  als  ba-ö  ii>ort':om 
5)ceffta^.  —  8)    3(1?  bie  '»J'eriobe  5llevanbers  unb  feiner  Ofad^foKicr  'ooritber  war,  traten  bic 

atömcr  auf  bcn  Sd)auplati  unb  febrten  511lei^  um.  —  9)  D'lJÜl'^DTC^!?!!  1ND1-  «-'ctAe 

SDorte  SRabbi  I^ai.nb  unb  Slariu^  überfeBcn:  „Unb  ($  werben  mit  i^erlauiien  fommen  alle 
3,^i>lfcr;"  ^Paiinini:  Et  venient,  qua;  sunt  desideriniu  omnium  gentiuiu.  LXX:  ml  i/^ei  rä 
£K/fKrn  Trdi-ruv  rüv  t-dvüv.  3lu*  'SlUiluftiuui?,  de  civit.  Del  ]  S.  48  Übcrfc^t :  Venient,  f|u;e 
electa  .sunt  Domini  de  cunctis  .eentibus.  ^1{abbi  5ltiba  ap.  (lalatin.  1.  4.  e.  9.,  ber  iSbalbcier 
unb  bie  -i'uliiata  ijcrftcbcn  unter  Chemdatli  »desideviuin,  bcn  'I^icefila-^,  womit  aud^  bic  cjcmcin' 
fame  ^lu-Jlciiunii  Der  iviter,  ber  i^ricdufd^cn  fowobl  al-o  lateinifd>en  ubcrcinftimmt,  inbem  fer 
;;weite  2cmpel  "burdi  ^lid^to  eine  iiröf;ere  iH-rbcrrlid>un;i  erhielt,  alö  burd)  bie  '^Intunft  be?  !)??cf» 
fia-?,  bem  er  slleid^fam  alö  iHHballc  ber  neu  \n  ftiftenben  „v^ircbe  biente  Gen.  4'.).  Jo.  ßinivie 
9labbincn  wollen  cielefen  wiffen  Chaniudoth  „.Hoftbarfeiten,"  übereinftimmcnb  mit  ber  *].Mural' 
form  bce  U>crbumi5  ba-u.  unb  übcrfct3en:  „(<;;?  werben  iloftbarfeiten  (foftbare  SiibjicfdH^nfc) 
tommcn  !^on  allen  i>blfern."  5ludi  ^id^ol^  überfee.t  \c  unb  bemerft:  „baf;  alle  -Stationen  bem 
cin^iil  wahren  r^iott  ihre  Äoftbarfeiten  barbriuiien,  b.  h.  ihm  ihre  iH'rcbrynii  erweifen  nm  baburd) 
bcn  Crt  ber  (^iotteji^ercbrunii  lun-berrlidH-n  werfen,  jicbört  in  bcn  .Hrcic^  bei?  mcfü'anifdH'n  .^oif' 
nuuyien."  —  Tarunter  blof;  „bic  toftbaren  '■»iefdn'nfe"  \n  iHM|lcbcn,  bie  im  5wcitcn  lempci  bie 
auf  Sbriftuö  bin  fari^ebrad^t  würben,  hicfjc  einen  5U  bcfdn'anftcn  (^kfidUefrei?  nebmen.  Tenn 
burd^  biefe  '«cfdicnfe  itbcrtraf  ber  zweite  lempel  ben  erften  U''obl  nidn  an  J^errlicbfeit,  iinc  c^  i^. 
9  iicfacit  ift.  —  10)  b.  h.  fon  mir  ift  Silber  unb  'su'lb  unb  barum  wirr  cö  meinem  Icmpcl 
nid)t  barau  fehlen,  ßiolf  unb  Silber  ift  ohnehin  fdion  mein  i£tiientbum;  id)  will  aber  bcn 
Slcmpcl  mit  etwa^  rs^roperem  »ocrbcrrlidHU.  W.  4',».  ]0;  Is.  ].  IlT —  11)  >,  errxnrr,- vttIp  ri/i^ 
■KfHöTiiv.  Tic  5{abbinen  fajien,  bic  i^rbficrc  .*rerrli*feit  bcr  lempel?  fei  burdi  bic  r)?cftauration 
be?  .fi'crobe?  \v.  Stanfc  cjetommen,  unb  felbft  J^iibera  fudit  \\\  beweifeu,  baf;  ber  hcrobianif*c 
Jcmpcl  herrli*cr,  alö  ber  falomonifd^c  iiewefcn.  3lud>  nn^llen  bic  ^{abbinen  behaupten,  5um 
SEcmpel  3'-^robabclö  fei  ein  gri>f;crcr  3it'*iiu' ber  in^lfcr  i^cwcfcn,  ale  \\\  bem  falomonifd^cn,  unfc 
fomit  fei  bcrfelbe  mehr  !?erherrli*t  werben  al«  biefer.  (??  fei  barum  nidu  nothwenbie;  anzu- 
nehmen, bie  iirof;crc  .'cerrli*feit  bc>?  ^Weiten  leminl?  beftebe  barin,  baf;  ber  Wefiia?  ihn  betreten 
babc.  'iJdle  "riefe  in'bauptunacn  hinfern  uidM,  \\\  fajien,  lu  iiröf;te  .^errlid^feit  fei  bem  Jcmpel 
burd>  bcn  -^^ccfiKi?  i^cworbcn.  ^a  wenn  man  fid>  erinnert,  X>a\)  biefer  ^au-ite  Jempel  jicrabc  feinci? 
sorjüiili^ftcn  ^*mude?,  ber  i^unbct^Iabc  namliit,  ber  vsd>cdMna  (f^hiabenwolfc)  unc  bee  Urim 
unb  ibummim  beraubt  war,  \\:!  fann  man  bie  ;iröf;erc  .f>crrlidUcit  in  nidUö  "Jlnberem  ftnbcn, 
al?  in  bem  3ittiitte  beffen,  ben  bie  23unbe«?labc  unf  bie  Sched>ina  nur  vorbilrctc.  ."Mal.  8,  1.  — 
IH]  „ba  werbe  id)  bie  wahre  rs)lücFfeIiiifcit  verleiben,  bie  id)  cud^  *oon 'Jlnfaiui  her  iH'rfvM-o*cn 
ha\:'t,  unf  bic  eud>  ber  '"Kcfila?  'ocrfAaffcn  wirf."  Is.  u,  5;  Micli.  5,  4.  —  l?{)  Wonat  .Ha^lc«, 
ber  unfcrcm  'Dioocmbcr-rcjcmbcr  cntfprid)t.  —  14)   b.  ^.  Ictjc  ben  5-^ric|lcrn  einen  frai}lid)cn 

44  * 


694  2)er  ^xopl^ü  ^QQ'dm.  2,  12—24.  «Mnm.  14—28. 

fiJegenfianb  öor,  über  ben  fte  naä)  bem  ßJcfcöc  Sefi^eib  gefeen  fotten.  —  13)  ®te  antworteten 
ganj  riditig.  Vinn  ba^  f)ei(tge  gletfc^  Zeitigte  wobi  ba?  Äteib,  in  n)el($cm  eö  getragen  würbe, 
aber  btefeö'  gcbeiligte  Äktb  t*crmocbte  bie  ^eitigung  niAt  weiter  mtt^utbeilen;  fte  ftilirte  in  ibr. 
9?acfe  Lev.  6,  19-29  war  3(I{ee!  gebeiligt,  wa^  mit  bem  geoj^ferten  f^leifcbe  ober  bem  iBIutebaoon 
in  unmittelbare  iöerübrung  fam':  'DJenfc^,  ÄIcib,  ®efdt?.  Tie  ®cfvi|le,  in  benen  eö  gefoc^t  würbe, 
mußten  babcr  forgfältig  gewafii^cn,  bann  jerbrocben  werben.  —  16)  „ein  burc^eine  \!eicbe  SSer» 
unreinigter;"  Lev.  15,  2-15;  21,  1;  Num.  .5,  2. — 17)  „3Birb  baö  33rob,  bie  (©peifc,  ber  ffiein, 
baei  Cel,  baö  ein  [olrf)cr  Unreiner  berübrt,  verunreinigt?"  —  18)  „3a,  ea  wirb  oerunreinigt;" 
benn  wa?  immer  ein  2]!erunrctnigter  berübrt,  baö  wirb  ebenfadö  oerunreinigt.  Lev.  21,  1; 
Num.  19,  11-16.  —  19)  So  ift  cei  mit  biefem  Soifc.  So  meint,  gebeiligt  ju  fein  burc^  ben 
SlUar,  ben  ibm  3Pi"«'l>^il'^ct  ^i^  jui"  soüen  3Ut?bau  bc^  J^empetö  erricbtct  bat  L  Esd.  3,  2,  unb 
bcrubigt  ftc^  über  feine  ©aumigfcit  im  Saue  beg  J^empelö,  bie  fie  bod)  in  SfBabrbeit  fcf)ulbbar, 
unrein  unb  bcfledt  mad)t.  Slttcin  bie  .^ciligfcit  ber  Dpfcrgaben,  bie  auf  biefem  Elitäre  bärge« 
brad)t  werben,  »erfd^afft  tbnen  nic^t  ^dl  unb  Heiligung,  weil  baju  aud)  innere  (Sm^fanglicbfeit 
unb  .Sut^crcitimi?  notbwenbig  xit.  X^agegen  tbeilt  "fidt  bie  ^c^uit»  ibrer  ®ecle,  bie  (sr^cbulb  ibrer 
®äumtgfeit,  bie  eine  wabre  Unreinigtcit  unb  '.Befledtbeit  »or  ©Ott  ijl,  aüen  ibren  SBerten  mit, 
unb  waei  immer  fte  mir  opfern,  i|l  bcflcdt  in  meinen  3lugen.  —  20)  Kat  bg  käv  kyyiayj  ekcI,  fiiav- 

T^^nerai   ivEKSv   töjv   Titjfi^taTuv   ahrüv   tüv  öp^pvvüv,  öSvvr/'&//aovTai  änb  Trijoaunov  ttovuv  avTÜv  Kai 

EfiKTei-E  £v  nv?Mig  eUyxovTu.  —  21)  „bcutt  nur  jurüd.  Wie  f(^Iimm  eö  eui^  biöber  ergangen  ijl, 
ebe  ibv  wieber  ben  Sau  in  3tngriff  nabmet."  —  22)  riveg  rjre,  ure  heßäUeTE  eIc,  kv^eat^v  npi^jiq 
eiKoai  cära  Kai  h/tvETo  Kpiüi/g  ötKa  aara.  ^ux  ^(bx.  ift  nur  bie  ^dbi,  uii^t  baö  5)?a§  genannt. 
2:'er  >2tnn  ijl  immer  berfelbe:  3bf  befamet  um  bie  Hälfte  weniger  fsjetreibe,  aU  ibr  erwartet 
babt.  —  23)  ftErpvTdi-  f.  i.  Jpebr.  —  24)  |1p"l*51  f1Ö^li^3  »""t  ^^>^^"^  «"^  2?erweltung;" 

Deut.  28,  22;  Arnos  4,  9.  ev  ä<popia  Kai  h  äv£fj.o(p^}opia.  —  23)  „fitauet  auf,  wie  eö  üon  je^t 
an  ganj  anberö  geben  wirb."     vTiOTaiaTs  6?)  rag  Kapölag  vfiüv  äwb  rf/g  yptpag  Ta'vTTjg.  —  26)  „el 

iji  je^t  bie  ®aat"^nod)  nicbt  im  SproJTcn,  man  ftebt  nocb  9?icbt6  oon  einem  ju  boffenben  23ad^6* 
tbum  in  SBein  unb  anberen  SrjeugnitJen;  aber  gebt  nur  aud)  9l($t,  wetd)'  einen  (»cgen  ibr  balb 

erblicfen  werbet."  ei  EKiyvuo-dfjaETaL  etvI  rf/g  ä/lcj  aal  ei  eti  ?'/  äfiTve/.og  aal  ?/  avKf/  Kai  r/  poä  Kai  rä 
^li/M,  Ti'/C  i'/.nlag  rä  ov  (peptwra  Kapnov  ärrb  T?/r  yptpag  Tavrt/g  EvAoy/jGu.      .§ebr.  „ift  UOd)  ber  ©amc 

im  3?orratbeibaufe,  unb  trägt  nod)  bor  Scinftod,  ber  «feigen»  unb  ber  ®ranaten=  unb  ber  Del» 
bäum?  5(ber  i^on  biefem  S^age  an  will  icb  fcgnen."  —  27)  Trpög  tov  äöElfov  ahrov.  —  28)  „iÄ 
mac^e  bid)  ju  meinem  toftbarftcn  rsjcgcnftanbe"  G-en,  38,  18;  Cant.  8,  6.  3orobabel  ift  bamit 
beutlid)  alö  33orbilb  et^rifti  bejeid)nct;  Jer.  30,  7. 


« 


PROPHETIA  ZACHARI^. 
@iit(cttitit(). 

1.  3i"^^^^^^''/  '"^P??  „6ottc§  ciiu-jcbcnf/'  aiiS  pricftcrHcficin  &c)dM^t^, 
<Boi}n  hei  33aradnaÄ  unb  (Sufel  'Jibbo'^5  {^shho'i),  trat  junn  ^3Jionatc  fpätcr,  al'c  ^ni:^; 
tjäii^  auf,  Ulli  belli  'Isolfc  fciiic  äi>ci[[ai]uiuicn,  bic  ^uincift  in  fcbr  buiif(cn  'i3ilbcrn 
uiib  ^IMfioiicn  bcftanbcn,  mit^^uKKnlcn.  Tiefe  äi>eiti"aoiuiu]en  finb  übcrmi'c  mcrfiuür; 
bii3  unb  10  oriv^ineÜ,  baf?  3iict>iria<5  glcidiiaiii  unc  ein.^io;  unter  ben  ''^^ro^3^cten  ba  ftel^t. 
2(ufftil(enbc  i?{e(inlidifeit  i)at  er  mit  bcm  i^lpoealuptifer  bc'^  31  ;ö.  (unb  mit  :3f<3iö^). 

2.  Seine  ^^iropfjetic  fdieibct  fid)  in  jmei  itbeilc,  c.  1-8  unb  9-14,  bie  )o\vohi 
bcm  i^idmlte,  ali  ber  Jyorm  nad>  i^cn  einanber  iKTJdneben  finb.  Ter  erftcre  hat 
bie  QeßeimHlrtii^en  ^'-'i^i^^Mtiinbe  jum  G5eiienftanbe;  ber  (etUcre  aber  eröffnet  bie 
3Ui^!^fidit  in  bie  ferne  3iifii"ft,  in  bie  3cit  bec-'  ^JJieffiaÄ;  ber  erfterc  ift  "V^rofa,  ber 
Ic^tere  -^^oefie;  ber  crftere  ift  eincjeriditet  für  3(Ue  unb  beiucijt  fid;  in  ßeiuö(;n(id;er 
Spradie,  ber  le^tere  ift  für  einen  auSerimblten  :i\'fcrfrei»  unb  bat  in  ber  äiJabl  ber 
SlU'obriide  febr  inel  3(ebnlidKe  mit  ber  oV»radK^  ber  älteren  '^'rcpbcten. 

3.  (i'e  tuDÜten  beßbalb  einivje  iiritifer  ben  jiueiten  Tbeit  einer  älteren  ^dt  als 
Gigentbum  innbiciren,  benen  ficb  (Eict>born  mit  ber  fonbcrbaren  ^i3ebauptuiu3  i^eoicnübcr 
[teilte,  er  i^ebbre  in  bie  uadmleranbrinifdK  3e'it.  Stüein  bie  aditbarften  "Welebrten 
im  biblifdien  ^-adK,  unb  felbft  ''^^rctcftanten,  iine  JHofenmüller,  .^''''löftcnbcrß,  .Höfter 
Ijabcn  bie  fdilat3enbftcn  Örünbe  für  bie  2(editbeit  lun-ßebrad^t  unb  beiinefen,  bai3  bic 
beibcn  Tbeile  ber  ^^^ropbetie  bei  aller  'Iserfdnebcnbeit  in  '^wbait  unb  ^^orm  bocb  in 
innigem  3itfammeubang  ^w  einanber  ftcben.  'iiNie  tDäre  e!o  audi  möglidi,  ba^  bic 
erftcn  Sammler  ber  canonifdicu  Scbriften,  bie  bem  3(^dmria§  fo  nabe  lebten,  ibm 
foUten  eine  Sdnift  jugeeignet  baben,  bie  nidit  fein  luar,  unb  bafs  fie  öon  bem  '^^xo- 
^bcten,  bem  fie  aiujebörte,  feine  Silbe  feilten  geiintfst  baben? 

4.  9i>ac  nun  ben  .^snbalt  betrifft,  fo  beginnt  ber  '^^ro^.•»bet  juerft  mit  einer  9}?al)- 
nung  an  hat-  ä>olf  unb  gebt  bann  fogleidi  auf  bie  TarfteÜung  feiner  ^sifionen  über, 
bercn  ibn  G3ott  geunirbigt  bat.  @r  3äl;lt  fie  jufammenbängenb  auf  ab3  bie  'i>ifionen 
einer  einzigen  "üuubt.  ^bx  ^nbalt  bat  fo  mel  Tunflecv  baf?  ibm  fetbcr  ein  (Sngel 
notbiücnbig  nmr,  ber  fie  ibm  bolmetfdite.  3(ber  and)  mit  biefcr  Tolmctfdnuig,  bic 
er  mitberid)tet,  bleibt  nodi  fo  öiel  Tunfle§  übrig,  baf3  öieroninnuÄ,  uumn  er  an  bic 
Grflänmg  gebt,  fidi  be^  ^luv-brude^^  bebicnt:  Ab  obscuris  ad  obscuriora  trans- 
imus  et  cum  Moyse  in  nubem  et  caliginem.  Abyssus  abvssum  invocat 
in  voce  cataractanim  Dei :  labyrintheos  patimur  errores  et  Christi  ca^ca  re- 
gimus  filo  vestigia.   ^^n  adit  Gkficbten  fdnlbcrt  er  bie  .^Öffnungen  ber  ©cgemuart : 

1)  im  OkfidUe  i^om  3i\nter  auf  bem  rotben  '^'ferbc  c.  1,  8-17  unb 

2)  bon  oier  öörncrn  unb  incr  Sdimiebcn  ben  äBieberaufbau  be§  Tempeln  unb 
ber  Staatsinn-faffung,  foioie  bie  33eftrafung  ber  Jyeinbe  c.  1,  18-21; 

3)  im  'IMlbe  öom  9Jianiie  mit  ber  SDccfsfdmur  ben  3i"^^^f(^'^  bc§  neuen  Staate« 
burdi  bie  9iadifommenben  än§>  ber  ©cfangenfdiaft  unb  burd)  ben  ©intritt  Inder 
Reiben  c.  2^  1-13; 

4)  im  33ilbc  t^oin  angcflagten  unb  fo§gefpro6enen  ^of;cnpricftcr  ^cfuS  ha§> 
gortbefteben  ber  bobevricfterlidien  äi>irffamfeit  c.  3,  l-lO; 

5)  im  33ilbe  iH>m  golbenen  VeudUcr  mit  ben  ^nm  Celbäumcn  bal  gefegncte  3"=^ 
fammemnirfen  ber  geiftlidum  unb  lueltlid^en  .öerrfd>aft  c.  4; 

6)  im  33tlbe  Oon  ber  :'}iolle  unb  bem  ^iiseibe  bie  Strafe  c.  5; 

7)  im  33ilbc  üom  2i>agen  bie  dladn  (^otte»  an  ben  g^einben  c.  6, 1-8; 

695 


696  Stnifitung  ju  bem  ^rop^eten  3<>c6iinfl^* 

8)  im  33i(t»c  i^oin  2)tanuc,  ber  3proB  genannt  iüirb,  bie  frcubige  Hoffnung  bc§ 
gj^ejfiaö  c.  G,  9-15.     . 

2{n  bicfe  WcftdUc  fdiHcBt  fidi  in  c.  7.  u.  8.  bie  ^Inttuürt  auf  bie  A'i'age  be^^  isoüe^ 
in  53ctrcff  bec-.  ^-aftcn^J  in  jetMgcr  '^üt  an,  iuorin  er  narfnoeiet,  baj?  jel^t  üiclmebr 
bie  Öerednivifcit  uub  i'lfeditfrfmrtenBcit  Iierrfdieu  luerbe. 

^n  bcu  (cljtcn  fedv?  (Sapitclu,  bie  feine  'Isinonen  meßr  entlialten,  fprid^t  er  ben 
Unteroian.-;  bcr  feinbliduMi  3}tädUc  uub  bie  Slnfuiift  bec-  llteifia-ö  mit  febr  fpecieÜen 
.öeruorbebungen  einjjelncr  ^batfacben  auc-.  (St  fdnlbert  befoubere  am  3d)lu|5e  bie 
bcrrlidK  3eit,  wo  ^eboöab  allein  berrfcbt,  nnb  felbft  feine  ^einbe  fommcn  unb  if)m 
indbigen.  (Scrne(in^3  a  Äipibe  fagt:  Promittit  Christum  ejusque  vitam  et 
niysteria  ita  particulatim  recenset,  ut  historicus  potius  et  Evangelista 
videatui'.  quam  pro])heta. 

"iuMt  ben  ferneren  la'ben^Munftänben  biefc§  merhintrbigen  ^Nropbeten  lyeife  man 
nid^t§  3idKrec\  Dbne  baltbaren  Wrunt»  balten  ibn  (ibrnfcftonuiÄ,  ^is'atabln^^,  3iria§, 
3andH"i  n.  i?(.  für  'i)cn  ']]ropbeten,  ber  nad}  ben  iöorten  (Sbrifti  ^^mifdien  Tempel 
nnb  i^tltar  gctöbtet  luorben.  '3tad)  3o^iCmenu^  1.  9.  cap.  ult.  fanb  man  fein  @rab 
unter  .S\aifer  J'beobofiuÄ  bem  3iuu]ern.  2)a»  römifdie  iöiartiu-ologium  feiert  fein 
3tnbcnfen  am  6.  3eptember. 


Caput  I. 

1.  IN  meiise  oetavo/  in  anno  secimdo  Darii  regis,^  factum  est  verhum 
Domini  ad  Zachariam,  filium  Barachiae,  filii  Addo,^  pro})hetam,  dicens: 
2.  Iratus  est  Dominus  super  patres  vestros  iracundia.*  3.  Et  dices  ad 
eos:  Haec  dicit  Dominus  exercituum:  Convertimini  ad  me,  ait  Dominus 
exercituum:  et  convertar  ad  vos,  dicit  Dominus  exercituum.  4.  Ne  sitis 
sicut  i^atres  vestri,  ad  quos  clamabant  prophetae  priores,  dicentes:  Haec 
dicit  Dominus  exercituum:  Convertimini  de  viis  vestris  malis,  et  de  cogi- 
tationibus  vestris  pessimis:  et  non  audierunt,  ne(|ue  attenderunt  ad  me, 
dicit  Dominus,  o.  Patres  vestri  ubi  sunt?^  et  prophetae  numquid  in 
serapiternum  vivent?®  6.  Verumtamen  verba  niea,  et  legitiina  mea,  quae 
mandavi  servis  meis  propbetis,  numquid  non  comprehenderunt  patres 
vestros,"  et  conversi  sunt,*  etdixerunt:  Sicut  cogitavit  Dominus  exerci- 
tuum facere  nobis  secundum  vias  nostras,  et  secundum  adinventiones 
nostras  fecit  nobis.  7.  In  die  vigesima  et  quarta  undecimi  mensisSabath.^ 
in  anno  secundo  Darii,  factum  est  verbum  Domini  ad  Zachariam  fihum 
Barachiae,  filii  Addo,  prophetam,  dicens:  8.  Vidi  per  noctem,  et  ecce  vir 
ascendcns'"  super  equura  rufum,"  et  ipse  stabat  inter  myrteta,^-  quae 
erant  in  profundo,'^  et  post  eum  equi  rufi,  varii,  et  albi.'^  9.  Et  dixi: 
Quid  sunt  isti.  Domine  mi?  et  dixit  ad  me  Angelus,  qui  loquebatur  in 
me:'''  Ego  ostendam  tibi  quid  sint  haec.'®  10.  Et  respondit  vir,  qui  sta- 
bat inter  myrteta,  et  dixit:  Isti  sunt,  (.pios  misit  Dominus  ut  perambulent 
terram.''  11.  Et  resj)onderunt  Angelo  Domini,  qui  stabat  inter  myrteta, 
etdixerunt:  Perambulavimus  terram,  et  ecce  omnis  terra  habitatur,  et 
(piiescit.'^  12.  Et  respondit  Angelus  Domini, '^  et  dixit:  Domine  exer- 
cituum usquequo  tu  non  misereberis  Jerusalem,  et  urbium  Juda,  quibus 
iratus  es?  iste  jam  septuagesimus  annus  est.-"  13.  Et  re^^pondit  Dominus 
angelo,  qui  loquebatur  in  me  verba  bona,  verba  consolatoria.  14.  Et 
dixit  ad  me  angelus,  qui  loquebatur  in  me:  Clama,  dicens:  Haec  dicit 


3)cr  ^H-opr)et  3ad)aria^.  1,  1—9.  ^(um.  1—15.  697 

Dominus  exercitnuin:  Zelatus  sura  Jerusalem,-'  et  Sion  zclo  ma£,aio. 
15.  Et  ira  magna  ego  irascor  super  gentes  opulentas:^^  quia  ego  iratus 
sum  parum,-^  ipsi  vero  adjuverunt  in  nialum.  1().  Propterea  haec  dicit 
Dominus:  lievertar  ad  Jerusalem  in  misericordiis:  et  domus  mea  aedifi- 
cabitur  in  ea,  ait  Dominus  exercituum:  et  perpendiculum  extendetur 
su]XM' Jerusalem.-*  17.  Adhue  clama,  dicens:  llaec  dicit  Dominus  exer- 
cituum: Adhuc  affluent  civitates  meao  bonis:  et  consolabitur  adhuc  Do- 
minus Sion,  et  eliget  adhuc  Jerusalem.  18.  Et  levavi  oculos  meos,  et 
vidi:  et  ecce  quatuor  cornua.^  19.  Et  dixi  ad  angelum,  qui  loquebatur 
in  me:  Quid  sunt  haec?  et  dixit  ad  me:  Haec  sunt  cornua,  quae  venti- 
laverunt-'"'  Judam,  et  Israel,  et  Jerusalem.  20.  Et  ostendit  mihi  Dominus 
quatuor  fabros.'"'''  21.  Et  dixi:  Quid  isti  veniunt  facere?  Qui  ait,  dicens: 
Haec  sunt  cornua,  quae  ventilaverunt  Judam  per  singulos  viros,^-  et 
nemo  eorum  levavit  caput  suum:  et  venerunt  isti  deterrere  ea,  ut  dejici- 
ant  cornua  gentium,-^  quae  levaverunt  cornu  super  terram  Juda  ut 
dispergerent  eam. 

I )  in'i  fcn  -»i^cbräcrn  i^u(  ot'cr  -iifaritcfuan  jicitvinnt,  unfcrcm  rfto(H'r--?foocm(H'r  cntfpvccf^cnb. 
2)  .")2U  i\  libr.  cf.  I.  l^^^ilr.  n,  1;  (i.  14;  A.irg.  1,  1.  — 'i)  i>a\;  man  ricKu  'i)(^^^^  ni*r  ?er^ 
WcdM'le  mit  jenem,  ^cv  ^un  Moni;U'  oi'i'^^'^'t^^un  i^efebicft  wpr^e.l,  III.  Pveir.  i;i.  1,  ift  ein(eiid>tenf. 
•4)  -Wit  ^ieKr  (iinleitnuii  bei^innt  fer  ":].''rLn''bct  feinen  "?(ufruf  ^ur  entütiecenen  unD  v^oüfomnicncn 
SRüeffetn-  teö  inMfeo  '^u  (\unt:  „Unfere  tviter  babcn ''»knt  evuimt  unt»  jivokc  riMn;ifa(c  über 
ftjrael  berabv^enifen,  an  un-5  i|1  e-j,  faf;  wir  ernftlid^  ^um  .iperrn  un'iicffebrcn."  —  o)  (£ure 
initer  leben  jei.U  nicbt  mcbv,  uM  awä)  ^ie  :;Vvoi.ibeten,  fie  ibnen  peweiiTai^t  babcn,  (eben  ni*t 
mcbr-,  aber  fax'  ii?i.nr,  taö  an  fie  eriian;ien  i|l,  ba-?  ©ort,  ^ai?  id>  ^nrl■b  ^ie  vpropbetcn  j^ereDct 
babc,  ^a^  ift  in  (frfuUun;^  .ai^sUin.aen  nn^  bcusibrt  fid>  a!e  bleibenbeji  ilnn-t.  —  <>)  .^ieriMroniui? 
mit  •C'^Uiio  nnt  l'iuannö  l^crfIebt  nnter  riefen  'il.M'ov'bcten  ^!e  fa[fd):n  'iPropbeteii,  beren  5li5i>rte  \iö) 
nidH  bensibrt  baben,  nne  jene  fer  wabren  'iVropbeten.  Ibeof oret  aber,  C£larin-?,  initablui^  unt» 
in^i^emein  fie  '?Jeneren  lu'rfteben  fie  '^on  (^kUt  i^efanften  ']>rc»vbttcn  farnnter.  JjXX  ///}  rdi' 
a'iüva  ^^/'/aorrm;  —  7)  „baben  fic  ntdu  i^etroffcn  euere  i3äterV"  t».  b.  baben  ftc  fid)  nid)t  ben^äbrt 

an  eueren  initern?  tt/V/V  rohg  /Aynv^  fuw  aal  rn  vöfu./ia  /unv  rJf  jftri^e,  ucm  iyto  hrF/iAoiini  h'  -t'fr- 
fjari   fiov   roii;   äob'/atq  junv  rolg  Trpoipi/Taii;,    ol  narf'/.n.-ioaai'  rohf  —artpa^  vuow.  —  S)   „fie  befebrten 

ftit  in  ber  (öefanjienfebaft  unb  ejaben  fem  ÜBortc  f>3ottec  3fUsVi'f'/  l'i'f?  c^'  ein  wabre?  ii?crt 
cjcmefcn-,"  mi  ä-tKpi\hianr  kui  d-nv.  —  J))  Xer  'Bionat  Sehebat  i■^leid^t  nnferem  ^vaner  unD 
g-cbruar.  Da  er  nad)  unfcrer  3i'tH"ed>nun;i  fem  nadMlcn  ^^abre  i^cbbrt,  fojft  rer  i^etfatji:  in 
anno  secunilo  Darii,  bier  auf  fa?  3'Xbr  .')!•)  «.<.  C^br.  ju  Deuten.  —  10)  33'^  „reitenf;"  tVi- 

■;,  :;//Aur.  riefcr  auf  rptbcm  'JH"erbc  reitenbc  Wann,  Der  iP.  11  anireliis  Doiuini  cieuannt  n?irD. 
ift  nad^  Der  Weinuno,  Der  meiften  5(iicde;ier  Der  (üui^cl  Wid^ael,  Der  .^dna.umiiel  ^yöraelo,  Der 
ikinDeöeuviel,  Der  VejvU  unD  SteüiHn-treter  (£brifti, "  Der  mit  "Jtbrabam  (ien."  IS,  mit  Wofeo 
Kxod.  :5.  2,  mit  Cu^'uc  ö,  W  unD  5lnDercn  Judie.  2,  ]  ^ercDet  uuD  befonDer^^  bei  Taniel  10,21 
uuD  12,  1  alo  Der  ■:Vatron  3?ML-(ö  fid^  benHM-;.v:tban  bat.  Terefer  uuD  5du^U  bauen  Den  bier 
bev.'i*ncten  "Wann  für  Tariuö  A^;»|laöVH'ö,  'Jiria?  für  'JderanDer  Den  (vrofü'n,  bei  ive[d}er  Weinun.a 
fid  nidn  abfeben  I.ipt,  UMe  Der  fraiilidu^  Wann  angelus  Doiuini  beifjcn  fiMine.  —  11)  Ta? 
'S.H'erD  Deutet  _auf  ilricit,  Dao  rotbe  ^'PfcrD  awi  blutii^en  .Hriejv  wie  Da-ö  au'ifu-  auf  fteareieben 
Atriei?.  las  c^itum  auf  rotbem  ^VferDe  beDeutet  fomit  bier  Die  iHn•eitfd^aft  \\\  frici^en  iviDer  Die 
geinVe  5>^fai-dc;  Jer.   IT,  2.');   Apue.  (3,  2;  lU,  Jo.  —  12)  Tie  Win-tbe,  Din,  ein  flcinev 

^id^tbc(aubter,  immeri^üncr  'i^aum  mit  fcbr  n)obIried)cnDcr  3?[ütbe,  wäcbft  in  beifjen  l'änDern 
aütntbalben  in  -IbaUrn  unD  i^ilt  Dem  inilfe  alo  5innbi(D  Der  '^ebai^lid^feit.  Der  j)iube.  Der 
greuDe,  n.H'f;u\\uen  man  fid>  bei  <si,iftmablern  Damit  befranUi-'  oDer  ^ivcii^  Da'oon  in  Den  A^auDen 
truji.  .i^ier  an  Diefer  stelle  beDeutet  Die  W'.ntbe  ctne?tbei(J  Die  bereite  ein.aetretcne  ^nt.  Der 
Siube,  auDerntbeil-:?  Die  nod^  beffire  fünftiiv'  Ji-'it  Der  :'1tube  uuD  Dcö  SneDen-!!,  nadiDem  Die  iveiuDc 
bee  n\ibren  (yottei?  -unD  ^^'J'ael«^  bcfiei^t  fein  werDen.    ä^f///^o■o^  rf,)}'  üphoi-  rüv  KuranKtwi-.  — 

13)    Tie  liefe,  H^^'p,  finnbilDet  au3enfd)einlid>  Die  unanfebn(id)c  nuD  Dentütbiijenbe  i^agc' 

in  Der  fieb  3-^i'ac[  jie;-icnwarti;T  bcfauD.  —  \'i)  i'ernu\ae  einer  feltfamcn  niviur  finD  bier  'JPferDe 
(genannt,  anftatt  Der  ."Keitcr.  Tie  ^Umx  aber,  »velcbe  auiieDeutet  iverDen,  finD  Die  5cbu(5;U'ifter 
Der  oerfdneDenen  'DfatiLMien,  rceKtc  feiuDlid^  (rotb)  oDer  freuuDlidi  uveif;)  oDer  i^efprenfelt  (balD 
feiuDüd^  balD  freuuDlidM  ',u  C^erael  ftauDen;  f.  33.  Jon.  11. —  lo)  Ofad)  Der  Weinnui^  oon 
.&ienMr.Mnuo  uud  Den  meinen  auDeven  '^(uc-lei^ern  ift  Dicfee  Der  3d)ui3eni^'l  De^  "Propbcten;  nad> 


698  Der  ^rop^et  3ac^ariag»  1,  9—21.  2lnm.  15—29. 

bcr  weniger  Begrünbeten  Meinung  ber  SRabBinen,  beg  ST^eoboret  unb  SSataMuö  tfi  eö  ber  ^iJJann, 
ber  ä»if*en  ben  SÄ^rttjen  auf  bcm  5)fcrbe  faj?,  ®t.  ?P?tdiaet.  3ra§  aber  ber  <S*ii&engeI  bter 
jwifchen  eintritt  unb  äwar  mit  einer  innerlichen  Stimme,  fcüte  ijiellcid)t  bcm  f»rcpf)eten  jur 
gröileren  2?e|lätigung  beffen  bicnen,ji>as  ibm  ge5eiiU  unb  gcfagt  wirb.  —  16)  fcQte  f)ei§en: 
quid  sint  hi,  sc.  hi  equi.  —  17)  i^ie  foüten  bic  i^änbcr  burd)forfd)en,  um  ju  erfeben,  wie  e6 
mit  ibnen  in  5?ctrejt  Äricges  ober  gi'iebens  (lebe.  — 18)  „wirb  bewcbnt  con  feinen  23ewobnern 
unb  bat  ivricbe."  —  19)  3)er  Sunbcäengct  namtic^,  ber  Sngct  9)Jid)aeI,  ber  bicr  5ug(cid)  fein 
2lmt  alö  gürbittcr  S^racle  aueübt. —  20)  Tag  3abr,  n)eld)e6  jc^t  beginnt,  ift  bereit«  ba« 
70.  feit  3cfufviient6  3erfii3rung.  3^a§  ber  ^Vopbet  bicr  biefe^  ^abr  berDorbcbt,  ift  feine 
(Erinnerung  an  bie  23erbcitjung,  bie  ©Ott  gegeben,  ba§  feinem  3>oIfc  nad)  70  3ii^i'cn  'Befreiung 
ju  Sbcil  »erben  foQ,  Jer.  25,  11 ;  29,  lofbcnn  bic  iverbei^ung  ttjar  fo  bcreitti  erfüllt.  2BobI 
aber  barf  man  anncbmen,  ba§  ber  ^ropbet  biefc  3cit  al^  eine  bl.  3cit  berijorbcbc,  ale  eine  3eit, 
bie  ijon  ©Ott  ju  Srbarmungen  bcftimmt  fei.  Sr  roill  gleicbfam  fagen:  „®e  tritt  nun  auf  ra3 
9Jeue  ein  70.  Sabr  ein,  wie  !j\>r  IS  3t-ibren;  erbarme  bicb  aud>  jc^t  nneber!"  —  21)  „id)  nebme 
mid)  mit  grojjem  Sifcr  um  Serufalcm  an."  —  22)  D^ilJ{<^  „über  bie  in  Stdicrbeit  (Ueber* 

mutb)  tebcnbcn  3?ölfer;"  i-Tri  tä  i^vr/  rä  avveTT£Ti-\)efieva.  —  23)  „bcuu  idi  j^ümtc  wobl  Übet 
Scrufalcm  unb  id^  gab  ibnen  Wadit,  mein  3pr«gc>'id'f  5»  ^i^Iif^J'cdcn;  aber  bicfcr  mein  3orn 
»ar  nidU  fo  grof?,  wie  ftc  aU  a>oü|tredcr  meiner  @cri*te  ibn  crfd}ienen  liefjen.  „Sie  balfen 
jum  Unbeil,^b.  b.  fie  tbaten  mebr,  al6  fte  folltcn.  5lC(ioIi  überfetjt:  „SiemebrtcnbaöHnglücf ;" 
STerefcr:  „i^ie  beförbertcn  bas  Unglücf."  —  24)  „Xic  Wcfifcbnur  foß  gcjogcn  »ertten  über 
Serufatcm,"  b.  b.  c?  folt  jum  SDiebcraufbau  gcfcbritten  werben.  —  23)  1^icfe  i^icr  ^c*rner  finb 
üier  9}iäd)tc  ober  ^tcid^e,  wie  ber  (Ibaircicr  überfct.U.  £ie  .gicbräer  unb  mit  ibnen  .gtieronomuä 
galten  ftc  für  bie  »icr  9i?onard)ien  ber  Sbalbdcr,  ^JVrfcr,  ©rieben  unb  Siömer,  2beoborct  aber, 
Stariu«,  JRibcra,  Sancbe?,  a  ßaftro^  febcn  in  benfclbcn  bie  bcm  gelobten  l'anbe  benachbarten 
S?5(fer,  ale :  2(mmonitcr,  Woabiter,  Äamaritaner,  '»pbiliüer,  3buradcr  u.  f.  w.  Jercfer  t^crftebt 
bie  Slffm-icr  unb  3?abt^[onier  mit  ibren  iBnucei^genoffen  barunter;  i'od)  unb  9?cif*l  bie  ^^biüRer, 
bie  2lcgi^pticr,  bie  5tfft>rier  unb  '^abt^lonicr.  Sie  baltcn  inbcffen  bafür,  bafj  bie  3iibl  „öier" 
eber  auf  bie  »icr  SBeltgegenben,  aU  auf  »ier  Wädjte  ju  beuten  fei.  9J?it  bicfem  ikrfe  beginnt 
im  ^ebr.  c.  2  unb  cnbet^mit  l>ulg.  2,  13.  —  26)  öiaaKopTrlcavTa-  ?|")f  „weldje  jerftreut  t)aben." 

27)  D^t^^in  TiKTovac.    Zu  Sdnniebe  finb  in  ber  ^robbetenfbrad)e  ber  23änbiger  feinblic^er 

Ueberma^t.  ^ieroni)mu6,  SöriUug,  Sbcoboret,  9iemigiuei  ücrftcbcn  baruntcr  üicr  Si^u^engel 
Serufalcm«  unb  3ubäa'?.  S^ic  ^feueren  aber  fcben  barin  alle  jene  Wdd)te,  burd)  welcbe  fic^ 
©Ott  rä($te  an  ben  ^^eint'en  S^racle;,  nämlii^  bie  ^Ij^erfer,  bie  DCJcbcr  u.  f.  w.  —  28)  Knrea^av 
Töv  'loLK^a  Kai  -UV  'lapai/'/..  —  29)  „ftc  famcn,  um  fie  ^u  fd^rcdcn,  um  bcrabjufAIagcn  bie  Kör- 
ner ber  33Ölfer  ,  ."  LXX  tov  ö^vvai  avrä  elg  x^'-R'^i  avrüv  rä  riaaapa  Ktpara^  rä  i{fvrj  kTraipojueva 
Kkpaq  .  . 


Caput    II. 

1.  Et  levavi  oculos  ineos,  et  vidi:  et  eece  vir,'  et  in  manu  ejus  funiculus 
mensorum.  2.  Et  dixi:  Quo  tU  vadis?  Et  dixit  ad  tue:  Ut  metiar  Jerusa- 
lem, et  videam  quanta  sit  latitudo  ejus,^  et  quanta  longitudo  ejus.  3.  Et 
ecce  angelus,  qui  loquebatur  in  me,  egrediebatur,^  et  angelus  alius  egre- 
diebatur  in  occursum  ejus.  4.  Et  dixit  ad  eum:  Gurre,  loquere  ad 
puerum  istum,^  dicens:  Absque  muro^  habitabitur  Jerusalem  prae  mul- 
titudine  hominum,  et  jumentcjrum  in  medio  ejus.  5.  Et  ego  ero  ei,  ait 
Dominus,  murus  ignis"  in  circuitu:  et  in  gloria^  ero  in  medio  ejus. 
6.  0,  o  fugite  de  terra  Aquilonis,^  dicit  Dominus:  quoniara  in  quatuor 
ventos  caeli^  dispersi  vog,  dicit  Dominus.  7.  OSion,fuge'"  quae  habitas 
apud  filiam  Babylonis:  8.  quia  haec  dicit  Dominus  exercituum:  Post 
gloriam  misit  me  ad  gentes,''  quae  spoliaverunt  vos:  c^ui  enim  tetigerit 
vos,  tangit  püpillam  oculi  mei:'^  9.  quia  ecce  ego  levo  maUum  meam^' 
super  eos,  et  erunt  praedae  his,  qui  serviebant  sibi :  ej,  cognoscetis  quia 
Dominus  exercituum  misit  me.  10.  Lauda,  et  laetare  filia  Sion;  quia 
ecce  ego  venio,  et  habitabo  in  medio  tui,  ait  Dominus.     11.  Et  ai:>plica- 


Der  ^rop^et  3ac^aviaä.  2,  1—13.  2lnm.  1—15.  699 

buntur"  Gentes  multae  ad  Dominum  in  die  illa,  et  crunt  mihi  in  popu- 
lum,  et  habitabo  in  medio  tui:  et  scies  quia  Dominus  excrcituum  misit 
me  ad  te.  12.  Et  possidebit  Dominus  Judam  partem  suam  in  terra  sanc- 
tificata:  et  eliget  adhuc  Jerusalem.  13.  8ileatomnis  caro  a  facie  Domini: 
quia  consurrexit  de  habitaculo  sancto  suo.'* 

1)  3m  .ficbr.  c.  2,  5.  9(ßc  älteren  ^duMei^'r  unb  aiut  bie  mciften  neueren  erfennen  in  bicfem 
Spanne  mit  ber  Wefifdinur  einen  (£niV'i  unb^UMv  ben  (fni^el  Wtitacl;  Terefer  aber  hält  bafnr, 
c?  fei  ein  ''Wenfd)  banintcr  ju  'oerftehcn,  ein  iWnüt  nämli*,  beffen  t£rmc|Ten  Dem  ßlntliiten  ficft 
cntijei]enfe(3e;  ein  '?)^mfdi,  ber  im  ^luftrai^  einec*  -WaduKibcri?  ber  :vUiben  banble,  unb  bejjKilb 
2.^.  4  pucr  beifje  b.  i).  ein  Xtener.  —  iJ)"(£r  ungute  bcn  "J'lan  be>s  alten  ^fi'uüilcm  meffen,  um 
barnad}  ben  9?eubau  au^juftccfen.  —  3)  „yiini^  binun-ii  mm  mir,"  ober  nne  '^Inberc  »ollen:  „trat 
teropr;"  äerr/'/Kei.  —  4)  b.  h.  ]\x  bcm  9?fanne  mit  ber  5A'ef;i'rinuir.  -pör  röv  vtavinv  iKth-i,i>. 
.^leroniMnu^  i^crftcbt  barunter  ben  S'Trf^^'ina?  unb  nu-int,  er  werbe  puer  jKnannt,  nn-il  bie 
Wcnfd^en,  felb|l  n^enn  fie  alt  finb,  im  i^erlHiltnif!  ju  ben  (fngeln  nne  ilinber  5u  betrad)ten  finb. 
5)  rilPQ  /-fi"£  »>ffc"f  Stabt  foll  bleiben  ^crufalem."    /vYmi/cüp™f.  —  G)  (£ine  i^eucrnuiuer 

T    : 

gibt  nid)t  nur  S^u^,  fonbern  irirft  (iwd)  s>erberblid)  unb  jerftlM-cnb  auf  bie  gcinbe  ein.  Amofl 
1,  4;   Luc.  12,  49.-7)  "I^^S  „jur  Sf)re;"  e'ig  S6^av.    2^cr  S^albäer:  „(ölcrrcid)  n?erbe 

T    : 

i*  meine  Wajetlät  in  ibrer  9?Jitte  rubcn  laffen,"  b.  b.  id)  tverbc  trieber  ivie  vorbcr  im  lempel, 
ali  in  meinem  Ji^cilioitbum  Si'obnung  nebmen,  nid)t  ^nmr  in  ber  "i^unbeelabe,  bie  nicht  mebr 
eviftirt,  aber  benncdi  "in  eurer  9?iittc.  Jpieronomuei,  i^t^ranua  unb  riiMr.M'iu?  le^en  aue:  „^d) 
n?erbe  in  feiner  ?.">fitte  *:erberrlid>t  werben;"  Sinilhi?  aber,  Jbcpbpret,  ÜnttabluiS  ^candie^:  „^si) 
irerbe  ^fvufalem  oerberrlid^cn;"  P^.  s6.  —  8)  Tag  l'anb  bee  ^Jorbcnei  ift  ba?  l'anb  be?  Un* 
gülden,  bicr  in  Sonberbcit  ba^  i^anb  23abiilon.  deiner  foll  bort  bleiben,  nnll  ber  'J.^ropbet  fagen; 
Sllle  follen  fommen  unb  ficb  bee  SÄegcnö  erfreuen,  nuMiiit  f^ott  bas  Srblanb  Israel  fegnen_n?ill. 
9)  „weil  id)  cud)  wie  bie  vier  SfBtiibe  (bcbr.)  be?  Jpimmele  ausbreite,"  b.  1).  nad)  allen  i^citen 
bin  jablreid)  unb  mäduig  mad)en  will.  Wan  weif;,  ta^  bie  ^uritrfgefommenen  aui^  '-BabiMon 
ftd)  Wirflid)  in  fur^er  3cit  ungemein  *:crmebrten  unb  ibre  9?ad)tommcn  fid)  nacb  (sJalilaa,  nad) 
bem  rftiorbanlanbe  unb  in  bie  '>3>bilifter»9{cgion  auiH^rciteten.  Tic  mciftcn  "ilueleger  crflären: 
„weil  i(^  cud^  nad)  2?abi)lon  bübi  abfübren"laf[en,  wo  ibr  nad)  allen  vier  S>tnbeu  bin  ^erftreut 
wäret."  ^and)c3  erflärt:  „Äommct  ibr  ^uben,  bie  ibr  in  i^abi)lon  lebet!  STenn  id)  rebe  nid^t 
ju  ben  in  bie  anberen  Vanber  ber  i^ier  SBeltgegcnben  Jerftreuten."    (^ton  i«  rörv  reaaäpuv  ävtfiuv 

70V    ovpavov    awa^u    vfiäq.  — 10)   ^O/ÖH   /,rette    bic^;"    e'ig  Ituv  ävaau^eaße  ol  naroiKovvTeg 

^vya-epa  Baßv/üvoc'  Is.  48,  20.  —  11)  9?ad)  bcr  ?}?einung  beg  a  Sajlro  ift  S^i^'Ti'iii^  berjenige, 
ber  ^ier  al«  Senbling  ber  Jpeiben  gefenbet  wirb.  Xiefe  ^/feinung  tbeilt  aber  fein  anberer  9iu^= 
leger,  ^aö)  bem  Sbalbäer,  nad)  .»^ugo,  tffariana  u.  51.  be^ei^nct  fid^  ber  (Sngel  Cs^ottee  al3 
bicfen  Senbling,  ber  ba  an  ben  ^bumäcrn,  5■"'^il'ftl•'rn,  21mmonitern,  ^iJJoabitern  ''?li[<!bi  nebmen 
foll.  £b  ee  bann  ber  Sr5engcl  ^ifie^ael  ober  ber  Srjengel  r^Ktbriel  fei,  barüber  läfn  fid)  wieberum 
ftrciten.  Jpieroni'imuo,  3;beoboret,  l'iuanu^,  l'atabhie,  Üiibcra  u.  2(.  nebmen  an,  es  rebe  bier 
bcr  Sobn  ®ottee,  burd)  weisen  bae!  bicr  i!erbeif;enc  siollfommcn  in  Erfüllung  gegangen.  Sor* 
neliu?  a  ?a?ibe  bemerft:  „^^^lag  audi  bie  -^d^ale  bee  '-BuAftaben?  bier  ^unäd^ft  bie  Siege  ^ubäa'ö 
über  feine  ^einbe  bejeidnien,  \c  läpt  fi*  bod)  ntd)t  laugncn,  baf;  ber  i'oruiglid^e  ^inn  bier  auf 
(£briftue  gebe."  Unter  bem  31uebrude  post  ^rloiiam  i^erftebt  Tercfer  bie  .(pcrrlidifeit,  mit  wekter 
ftc^  Oiott'  wieberum  unter  ben  ^uben  niebergelaffen  babc;  \!od)  unb  ^"Keifcbl  bie  .)pcrrli*feit,  bie 
ber  öngcl  aus  ben  Siegen  über  bie  i'ölfer  jurüdbringen  werbe,  wef;wegen  fie  übevfe^en:  „um 
(£bre  jü  erbalten,  nad)  iSbre"  (auegebenb).  .£^ieroniimuS  beutet  es  auf  bie  J^errlid)feit,  bie  ber 
Sobn  (Lottes  im  Fimmel  batte,  ebe  er  Wenfcb  warb-,  SufebiuS  aber,  (fmmanuel  Sa  u.  31.  auf 
bie  ^errlid)feit,  bie  ber  ^obn  OJotteS  burdi  feine  SBunber  unb  feinen  glorrctdum  Eingang 
erworben  habe,  nad)  beren  (Erwerbung  er  bie  inUfer  unter  feinen  (l^eborfam  bringen  würbe 
burd)  bie  2tpoftel.  ^laä)  -öugo,  Sllbertus^  21rias  unb  Sand)e3  ift  ber  ^inu  bicfer:  'i)^■^d^  ber 
^errlid)feit,  bie  eud),  o  ^$ubcn,  burd)  bie  ^iege  über  eure  g'cinbc  Wirb  ]\\  2bcil  geworben  fein, 
Wirb  bie  ^errlid)feit  Sbrifti  unb  feiner  ^ud)t  folgen.  SorneliuS  a  l'avibe  bemerft:  Hfce  tenia 
gloria  matris  genuina  et  literne  iiinexa  videtur;  respieit  enim  ad  gloriaiu,  rpia?  prajces.^it. 
quaiuque  promisit.  —  12)  J^ebr.  „feines  SlugeS."  (£s  ift  immer  nur  ber  ^lugatfd  ^^^otteS  ^u 
Bcrfteben.    rov  ö0a>./uoi,  n'iTo'v  Beut.   32,   10;   Ps.   16,  8.  —  Iri)   b.  i.  um  eure  geinbe  5U 

unterwerfen,      fjü  k~ix>(:po)  -t/v  xe?/«i  /wv  kir'  avTcivg-   Ps.  73,  3.  —  1-4)   A"i  KnrtKpti'^ovrai.      SlUc 

biefe  berrlic^en  S^erbei^iingen  gingen  erft  jur  3fif  Sbrifti  oollfommen  in  (Erfüllung.  —  13)  b.  b. 
er  bot  fid)  bereits  aufgemiid)t,  um  wieber  SBo^nung  ju  nehmen  in  euerer  Witte,   bn  t^eyr/yt-p-ai. 

iK  vt(j)tACiv  uyiuv  avTov. 


700  £)er  5>rop^et  ßa'^'inaö.  3,  1—3.  5tnm.  1—8. 

Caput  III. 

1.  Et  ostendit  mihi  Dominus^  Jesura  sacerdotem  magnum^  staiitein 
coram  angelo  Domiiii:^  et  satan  stabat  a  dextris  ejus  ut  adversaretur  ei.* 
2.  Et  dixit  Dominus  ad  satan:^  Increpet  Dominus  in  te  satan:  et  increpet 
Dominus  in  te/  qui  elegit  Jerusalem:  numquid  non  iste  torris  est  erutus 
de  igne?'^  3.  Et  Jesus  erat  indutus  vestibus  sordidis:^  et  stabat  ante  fa- 
ciem  angeli.  4.  Qui  respondit,  et  ait  ad  eos,  qui  slabant  coram  se,^  dicens: 
Auferte  vestiraenta  sordida  ab  eo."'  Et  dixit  ad  eum:  Ecce  abstuli  a  te 
iniquitatem  tuam,  et  indui  te  mutatoriis. "  5.  Et  dixit:  Ponite  cidarim 
mundam  super  caput  ejus.  Et  posuerunt  cidarim  mundam  super  caput 
ejus,  et  induerunt  eum  vestibus:  et  angelus  Domini  stabat.  6.  Et  conte- 
stabatur  angelus  Domini  Jesum,  dicens:  7.  Haec  dicit  Dominus  exerci- 
tuum:  Si  in  viis  meis  ambulaveris,  et  custodiam  meara  custodieris:^^  tu 
quoque  judicabis  domum  meara,'^  et  custodies  atria  mea/*  et  dabo  tibi 
ambulantes  de  bis,'''  qui  nunc  hie  assistunt.  8.  Audi"'  Jesu  sacerdos  mag- 
ne,  tu  et  amici  tui,'''  qui  habitant  coram  te,  quia  viri  portendentes  sunt;'^ 
ecceenim  ego  ADDUCAM  SERVUM  AIEUM  ORIENTEM.'^  9.  Quia 
ecce  lapis,  quem  dedi  coram  Jesu:-"  super  lapidem  unum  septera  oculi 
sunt:^'  ecce  enim  caelabo  sculpturam  ejus,^^  ait  Dominus  exercituum:  et 
auferam  iniquitatem  terrae^^  illius  in  die  una.  10.  In  die  illa,  dicit  Do- 
minus exercituum,  vocabit  vir  amicum  suum-^  subter  vitem,  et  subter 
hcum. 

1)  5^.  i.  ^tbr.  5e!  i'^crflcbt  lut  tnbcJTen  ihmt  fcdn-r.  —  2)  T.  VM.  :],  2.  ^iadj  Ibcobcret  unb 
'2and)c^  crfcbcint  bin-  tn-  .^»obcpricftcr  alei  ^cl•  Süntcnträiicr  fcincö  i^olfco.  Xa  ilcb  tn^ber 
(^iott  noit  Hiebt  au^i^cfproitcn,  ^af!  er  iicfubiU  fei,  unt»  ^af)  ibm  fa?  ■•lU>lf  wurxx  lieb  unb  an^c^ 
iiebm  fei,  i»  erbebt  fid^  2atan  flaiien'b  iiejien  ibn  als  ^cn  5ün^euträf^el■  fCo  i'olfe-?;  Lev.  16, 
21.  3»t"f1Kn  Dürfte  fceb  aiut  perfbaliebe  2ebulD  auf  ibm  jU'l^iftet  babeii,  etiva  taf;  er  ben  3?au 
niebt  eifriv^er  betrieben  batte  Asg.  1,1;  ober  bafj  er  bac>  i^plt  niitt  eifri.a  iieiuK^  von  iSini^ebiuu^ 
jiemifebtcr  C£ben  abi^'balten  I.  Es^d.  9,  2;  10,  18.  .^ieroni^nni?  will  ihmi  Ven  rifabbincn  iviffen, 
er  babe  felbft  eine  aueldnbifd^e  i^xan  genommen  unb  fa>it  baui:  Qaod  et  in  K-sdraet  Malachia 
]ilcnissiuie  .'scriptum  est.  Cui  biefcm  aber  irrt  er  offenbar.  Cuiftinus  faßt  im  TialOß  ßegen 
2nH''lHni,  er  babe  uxoreni  meretriceuj  genommen,  ^ft  fd}wer  ^u  glauben.  —  3)  b.  t).  oor  bem 
ii^unbci^cngcl,  bem  Stellvertreter  bc«  iobnc^  (SJottcei,  uor  5}fid)ael,  ber  bier  nacb  .^»ieron^mu^, 

•'c\\c\i\  i'iM-anuei  u.  51.  foivobl  aU  5lbvocat,  nnc  aU  JRid)tcr  banbclt.  —  4)  Ijptl^b  „lun  gegen 

ibn  üagcnb  auf^utretrn;"  toI  flVTlKSlG^^nl  nirü.  'iJtebnlii'be?  ftubet  ftd^  bei  Job  1 ,  12.  Xem 
Satan  muftc  'Mcv  baran  gelegen  feiri  ba»  H-  SScrf  be?  lempelbauee  ju  bintertreiben.  r^3clang 
cö  ibm,  ben  -^obenprieih^r  ju  uuterbrurfen  ober  ^u  oernid^ten,  fo  ivar  es  ibm  au*  gelungen,  ba^ 
äfJcrf  ju  bintertreiben.  —  o)  Ter  Sngel  bcijjt  -^nr,  weil  er  be?  .i^errn  Stelle  vertritt.  "Sr  biilt 
ein  furjer  ('»H'ricbt  über  Satan,  weil  es  im  Diatbc  ©ottes  unbebingt  befdUoffen  ift,  bajj  ^u'rufalem 
unb  bas  -öeiligtbum  wieber  erridnet  werben  fotl.  —  ii)  'i)faeb  .*?ieronvmus,  ibeoboret,  j)tupcrtu^ 
fpriitt  biefe  iDorte  '^ott  felber  unb  will  Damit  fagen  :  „^d^  will  gen  bid^  los^ieben  unb  btr  3ügcl 
anlegen."  Ginfadier  jeboeb  i)l  es,  mit  Gilbert,  .iöngo,  'Jlriav,  i'atablu?  an'iunebmeu,  ber  Sngel 
9}Jid>ac(  fpredie  bier  fein  Urtbeil  aus  unb  fage:  „'^ott  ber  .'öcvv  wirb  gegen  bieb,  o  Satan  los^ 
C[cbtn  unb  bid>  ^ügeln."  e-niui/üm  Kipm'j'tv  ao/.  —  7)  Unter  bem  i^ranbfd'cit  ift  ber -t^obe» 
in-iefter  ^u  verfteben,  ber  mit  ben  Sünben  feines  i'olfes  bcbecft  i|l.  2Bäbrenb  nun  Satan  ibn 
als  einen  mit  SunDen  beberften  '?}Jenfeben  auflagt  uuD  als  eine  ibm  zugehörige  -i^eute  anfpridU, 
fallt  (s)ott  ein  Urtbeil  ber  t£rbarmung  unb  fa'gt:  „3ft  er  niebt  ein  i^ranbfdnnt,  bas  aus  bem 
Jseuer  gerettet  worben.  Ter  S*mui3  unb  :'{uf;,  in  wektem  er  erfebeint,  ift  nur  ein  Ueberbleibfel 
von  bem  Strafgcri.dne,  bas  über  ^^srael  ergangen  ift.  Tie  Sd)ulb  ift  weggenommen  unb  ber 
äufjcrc  SfbmuK  unb  ;1tuf;  bat  nid>ts  mcbr  ^ü  bebeutcn."  Auids  4.  11.  —  8)  0?aeb  Sdiegg  ifi 
unter  bem  Sdimut?,  in  weldjem  ber  •t'obepriefter  erfdnnnt,  ber  Mleinmutb  unb  bie  i^er^agtbeit  ^u 
verftebcn,  bie  er  fidi  unter  bni  traurigen  inM-baltniffen  ber  ^urürtgefebrten  ('»jemeinbc  :i$^rael  ju 
Sdntlben  fommen  lief;,  unb  ■^atan  irt  ber  innere  iDiberfad>cr,  ben"  er  in  tld^  unb  mit  fidb  berum» 
trug  unb  laut  werben  lief;,  inn  jeber  (XultuSbanblung,  bie  er  vornabm,  erwarten  in  ibm 
3wcifel  unb  •■J?ebenten,  ob  (i3ott  ein  SBoblgefallen  baran'^Hibc.    (£s  peinigte  it)n  ber  Oebanfe, 


Der  fropljtt  Sa^ariflt^.  3,  3—9.  2lnm.  8—22.  701 

ßJott  5Üvnc  norfi  immer  auf  0<?vac(  .  .  "?( Hein  mit  mc(n- (sh-iinb  bürftc  bic  3itu(b  bc^s  2?oIfe? 
unter  bell  fduiuit3iiien  .Hleirerit  bei^  .^^l^[^cnvM•iefter>5  ui -nn-ft eben  fein.  Is.  4,  4;  l'i'ov.  lio,  12. 
<£o  i^encmmcn  erfehcint  al?rann  biefcr  .»rolH'iM-ieftcr  Cul'ue;  aif  tiU  l^ovbiit  bc«?  (nnliften  :;]>ric|lcre! 
^efu?,  bcr  ^ic  ,,2üntcn  ber  svinu'n  •Jln-It  auf  fid)  ^cuommen"  T.  Joiui.  2.  2.  —  }))  ^.  b.  ]\\  bcn 
untcryieorfueren  (i-n.ieln.  —  10)  ''>Unt  fpridit  hiemit  feierlieb  nn-s.  tciy,  bie  3ühuc  v^oKu^lcn,  bic 
(Sdnilt  ^^löraeii"  iVU\i\t,  un^  er  felber,  (sUnt  Der  -Oerr,  feinem  ^i'olfe  UMeDer  in  '^hiapcn  uu^etban 
fei.  lie  li-iit^el  ',>oUuvu'n  Pai«  llrtln-il  Per  lürbarnuuui  alfoi^leidv  2ie  nahmen  ibm  Pie  3cbmuiv 
fleiPer  ab  uup  leisten  ibm  ein  fduMiec;  Aeiertleip  an,  ivorauf  Pann  Per  tüntU'l  "Widme!  im  "J/amcu 
i^H>tte-?  fiMMd^:  Kcco  .  .  —  H  )  Ter  triu^'l  (^3otte-j  ivrid^t  Piefe«?  mit  "ifacbPrucf  au;?,  weil  e^i  ein 
aufterorPentliiter  3lct  Per  ^ütiPeni^eriieinnui  ift,  unb  weil  bier  Paffelbe  jU'fdMcbt,  waö  UMift  nur 
an  einem  einusien  laiU'  pc-j  ^^^bre?,  am  Aefte  Per  "iH-rföbnun;]  udmlidv  unter  iUWlbriiuunui 
iHM-fdnePener  (^3ebetc,  Cpfcv  nup  Zeremonien  ^n  ßefd^ebeu  i>flcvU-  '''HUt  faun  \.^er;u•bcn,  wann, 
wo  unp  wie  er  will.  (£r  \\t  an  feine  inn-fdn-ift  jU'buuPen. —  12)  „unP  wenn  Pu  meine?  Tienfte-» 

)>flei]ieft;"   koi  tr  roh;  rrpnnräyitaai  fior  ov/ö^ii-     Ijey.  ,S.  80;    Nllin,   1,   ').! ;    .').  2S.  —  1  Jj )    „Pann 

wiri't  Pu  a\ui)  obcrfter  j)ii*ter  mcincf'  'J?olfe>j  fein,"  wie  biefce  fdion  jur  .-{eit  "??i"o'.M"ie  ift  anac- 
orpnct  worPen  Kxod.  2S,  .10;  Lev.  S,  S;  27,21;  IVut.  :'.o,  S,  ©äbreuP  ^orobabel  Pic 
^50litifd^c  unP  militdrifcbe  Aubrunj^  Pe^  iU^lfe?  auf  |ld»  babcn  foKte,  Icjitc  ß5ott  bie  böbere 
T^iibrunii,  bie  moralifd^e  unb  reliiiiöfe,  sian^  in  bie  .^:änbe  Pe^^  •C'^obenin-ieiiero".  —  l^t)  -bliebt  nur 
bic  'iprieiler  unP  l'eiMten  uuP  Per  <\an]\:  ''•iotteöPienfi,  fonperu  auch  Pie  (sjcbäuPe,  Pa?  ik'rmöjien, 
Pao  untcrßeorpnetc   Tieuftpcrfonal  unP  Pie  c^an]c  lempelpolijci,  '•.}llle?  foU  m  Peincn  JpvXiipcn 

fein.  Kai  täv  (haq>v7äaai)c  rf/v  ah'/Jjv  fiov  .  .  —  13)   DO/Ht^  ,, (Rubrer,  ^.'eiter ;"  ävaa-pe^oiikvov^. 

(£r  !^erfprid^t  ibm  bie  'i'eitunii  unb  j^übrnui^  burcb  Pie  (vuiiel.  Ter  SbalPücr  bat:  „'i^ei  Per 
9(ufcrftebun;-i  Per  lopten  werpe  id)  bid)  crweefcn  nnp  Pir  fdinclie  AÜf;e  i^eben,  unter  Pen  3erapbim 
ju  wanPeln."  JbeoPoret  meint,  e-:?  wcrpen  Pem  .^robenpriefter  bier -}facbfommen  yerfprod^cn, 
bie  immer  pa?  bl.  "^Imt  iHM'febeu,  unP  nimmt  Paber  bie  assistenlc;^,  wie  fie  bier  »genannt  werpen, 
für  'iPrieftcr.  —  1<»)  bePeutet  Pie  •Jlnfünpiiiun»!  einer  5ad)e  •':ii^\\  j^'öfUer  iUi^tii^feit.  — 
17)  „nnp  Peine  (^k'bülfeu,"  P.  b.  Pie  iibrii^eu  "ih-iefter  Kai  ol  -'///niov  gov.  (£iui;^e  woüen  "parunter 
bie  Wcbulfen  in  Per  iOiePcrberftellunii  ^^^^'^^tle,  ndmlid)  '?t;i;^iuö,  Waladjia-?,  (^-öPra?,  'i)iebcmia? 
r»crftanpen  wiffen,  aber  mit  UnredU.  Sber  iamn  fidi  mit  2d)i<\n  Pie  .^cim.aefebrtcu  auö  Per 
(i3efan!:(enfcbaft  iHrfteben.  Xenn  fie  bilpcn  Pie  Purcb  t£briftu-5  (Srlofteu  yor.  —  18)  „ibr  'iPriefter 
feib  SiunbilPer  eineö  fünftiiu^i  -^.M-ieftertbum-?,  Pa-^  ihmi  böberer  ®i*tis]feit  ift,  nnP  Pn,'.)öober' 


priefter,  bift  inn-bilP  pes  bod^ften  ^Prieiler-?,  Per  in  (Swii^feit  bleibt  unP  Pie  gau^c  üBclt  iH-rflUMU;" 
elal.  —  19)  n*2)i  „Sproffe,  Spri^plin;?,  "«Jtufi^aniV"    (>3ott  oerfpridit 


(hon  äv(S/jff  TtpaTooKÖKot  e'ic 


bier  b_en  5)?effiaji,  ber  au*  bei  Is.  42,  1  mit  iBorut;]  „ber  .Slnc^t  (_i3otte-:i"  Phil.  2.  7.  unP  „Per 
v^proite  ober  "^InfiiauiV  I;^.  4,  2;  Jer.  oo,  15  iienannt  wirP.  3"  ber  Änedufcbaft  ift  feine 
■OJJenfet^beit,  in  Pent  .^?eroorfproffen  fein  gi^tttidKr  Urfpruuii,  feine  luntlidu' iBürpe  auiKPeutet: 
Rom.  J5,  12;  11.  Thess.  2.  S;  Apuc  5.  ö.  Terefer  bemcrft:  „Ter 'Öcbrauit,  Pasi  iBort 
<iprö9Iinoi  bilPlicb  für  9?ad>fommen  ',u  braueben,  ftupet  n&!  in  allen  3pradieu  unP  wirP  -^or^ua-- 
lieb  pou  ePleren,  füniisilid^en  »vamilien  jiebrauAt."  K.  Reg.  7,  12;  I.  Chion.  17.  11  :  Ps.  ss.  4. 
i;  (0  äyo)  rov  f^or/.or  /vor  nvaro/j'/i\  —  "20 )  (£r  ( Per  %'efüa? )  tft  jener  5tein,  Pen  febon  Per  ^'Pi'i-H^bet 
3faiae  2S,  \i;  oertünPet  bat  als  Pen  an^n-rwäblten  CEcfftein,  ben  foftbaren,  Pen  's)runP!tein,  Pen 
idi  Pir,  0  .'eobepriefter,  i>or  31u.aen  lei^c  als  ben,  auf  Pxm  Pie  Srueueruna  3öi'>-"ifl-^  berubt  uuP  auf 
welken  ftd)  Pie  Äirdie  Pe?  9f.  i^'ftü^en  wirP.  Gen.  4'.).  24;  P.><.  117,  22;  Matth.  21.  42; 
Act.  4.  11 ;  Rom.  9.  32;  Epli.  2.  2n.  5ifit  ?){eebt  bcifn  er  ein  Stein,  weil  Pa-5  («ebdutc,  ba? 
fid^  auf  ibm  erbaut,  ein  ewiae?  fein  wirP  unP  wie  Pie  .Hirebe  Peö  •?(.  i^.  feinem  ©cdifel  nnterlie.ien 
WirP.  —  i!l  )_^?Kut  Per  9?ieinuu;^  inni  •^?teroniMnux\  (^ireiun-iuo  u.  31.  ünP  Piefe  ^tiu^en  ai?  C£iiien- 
fd^aftcn  Pcc  iteineö  ^u  nebmen,  <[[-}  AÜtie  ber  (^Jabtn,  wie  Penn  ber  '^.W'ffiaei  aud)  in  Per  i^ebeimen 
Cffenbarun«!  .'),  d  bae  „Vamm  mit  fieben  ^tui^-n"  beif;t,  unP  wie  aucb  Pie  tiberubim  ai?  „vn^ll  Per 
3luj\en"  be^eidwet  werpcn  Kz.  1,  is.  Vi^ranuei  aber,  isitabUii?,  5anrt^e^  unP  eiuivU'  Oieueren 
trennen  Pie  3lUiien  -^\>m  steine  uup  nebmen  fie  alei  iBerf^euv^e  Per  inn-febun;!,  Pie  über  Pen 
Wefi'ia?  wacht,  ^ie  oerftebeu  bie  (Suiiel  Parunter,  Pie  Pa  auf  Pen  neuen  <^)runpftein  nnp  Pen 
neuen  i*au  Per  (^3ottc?viemeinPe  mit  waiteuPem  'Jhhie  fdniuen.  (Slariu-j  unP  3lria?  nebmen  Pie 
ficbcn  3lUiU'n  al6  cileidibePeutenP  mit  Per  eiottlidien  inn-febunei.  ii}ieper  'iJluPerc  verftebcn 
Parunter  Pie  lieben  Crpnun.aen  Per  Ciusiel  nuP  -i^eilii^cn,  Pie  auf  Pen  "Wefiia-J  febauen.  — 
"2-2)  /;w  öiirnoio  ;i6iifjor.  „3di  will  ibu  auemeijuin." '  Tao  i'ebcn  Tu'fu  bilPet  s>om 'JlnfaniK 
bi-?  5um  (inpe  Pae  2d^aufpiel  eiue^  in  (skntee  •t'^anp  ihm-  fiit  lU'benPeu  .Huuftwerfei\  Pa«?  wunPer- 
bar  unter  allen  5li>erfen  unp  Ibatfaebeu  Per  f^iefebid'te  benuM-raiit.  Taö  ucu;U'bLM-ene  .HinP  im 
Sralle  5U  in~tblebem  in  per  unaufebniidie  Stein,  Pen  (^3ott  ^ui"  .»^anp  nimmt,  ber  ron  loPten 
crftebeupe  uup  ;um  .ipimntet  fabrenpe  ■'öeilanp  i)'t  Pa^  fcrti.ae  .Hunftwe;f.  ^reuviuö  fi>ridu  Pief; 
III.  2S.  mit  Pen  einfadK'U  iBorteu  an-^:  Hiclapis  c  terra  et  c.v  virtiite  et  a^to  Dei  coiistat. 
Significat  autem  in  terra  viririne  ortum.  .^^cil  virtute  Spiritus  saii'-ti  artilieiose  Piylatum. 
(finige  !>erfteben  biefee  "??feij^cln  befoupere  pon  ben  iBunPen,  Pie  bem -^^eilanp  bcbufc  unfcrcr 


702      2)er  g)ro}>^et3ac^artaS.  3,  9—10.  5Inm.  23—24.  4,  1—3.  Sinnt.  1—6. 

griöfung  gcfd)tagen  trurben,  n?eit  bte  ganje  Ätrd)e  auf  bcm  Reiben  Scfu  >i^if  «uf  einer  ®runb= 
läge  rubt.  <Sc  Jpicron^mu?,  ^a»mo,  9lujjertuö,  i^atabluei  it.  2t.  rer  £t>rcr  unb  Straber: 
„3d)  eröffne  feine  ^-H'crtcn,"  unter  roeliten  ^J'fortcn  tk  SDunben  be^  ?cibe^  ßbrifii  ]ü  uerf!eben 
ftnb.  Scrndiuei  a  Jviritie  fagt  mit  5>tect)t,  btefer  ^inn,  ber  ben  SBcrtcn  gegeben  n?erbe,  fei  bcr 
rotiere unbr>oIIfomnienere.  (£j"bängcn  bamit  innig  jufammen  bie  fetgentni  3Borte:  etauferam. 
23)  2ßcrte,  wehte  beuttid)  bie  öpilfcmmcne  Srtöfung  'oow  ©t^ulb  unb  ^siuibe  auefpreiten,  bte 
burii  einen  einjigen  grcjjen  5tct,  una  die,  5U  Staute  fommcn  wirb.  —  24)  33ilb  beö  feiigen 
griebcns,  ber  burct)  (Sbriftuö  wirb  auf  bie  (£rbe  gebracht  werfen. 


Caput  IV. 

1.  Et  reversns  est  angelns,  qui  loquebatur  in  me,  et  suscitavit  me,' 
quasi  virum,  qui  suscitatur  de  somiio  suo.  2.  Et  dixit  ad  me:  Quid  tu 
vides?  Et  dixi:  Vidi,  et  ecce  candelabrum  aureum  totum,^  et  lampas 
ejus^  super  caput  ipsius/  et  septem  lucernae  ejus  super  illud:  et  septem 
infusoria  luceriiis,^  quae  erant  super  caput  ejus.  3.  Et  duae  olivae  super 
illud :^  una  a  dextris  lampadis/  et  una  a  sinistris  ejus.  4.  Et  respondi/ 
et  aio  ad  angelum,  qui  loquebatur  in  me,  dicens:  Quid  sunt  haec,  domine 
mi?  5.  Et  respondit  angelus,  qui  loquebatur  in  me,  et  dixit  ad  me:  Num- 
quid  nescis  quid  sunt  haec?^  Et  dixi:  Kon,'"  domine  mi.  6.  Et  respon- 
dit, et  ait  ad  me,  dicens:  Hoc  est  verbum  Domini  ad  Zorobabel,  dicens: 
Non  in  exercitu,  nee  in  robore,"  sed  in  spiritu  meo,  dicit  Dominus  exer- 
cituum.  7.  Quis  tu  mons  magne'^  coram  Zorobabel?  in  planum:'^  et 
educet  lapidem  primarium:''*  et  exaequabit  gratiara  gratiae  ejus. '^  8.  Et 
factum  est  verbum  Domini  ad  me,  dicens:  9.  Manus  Zorobabel  funda- 
verunt  domum  istam,  et  manus  ejus  perficient  eam :  et  scietis  quia  Domi- 
nus exercituum  misit  nie  ad  vos."'  10.  Quis  enim  despexit  dies  parvos?'^ 
et  laetabuntur,'^  et  videbunt  lapidem  stanneum  in  manu  Zorobabel. 
Septem  isti  ocüli  sunt  Domini, '^  qui  discurrunt  in  universam  terram.^ 
11.  Et  respondi,  et  dixi  ad  eum :  Quid  sunt  duae  olivae  istae  ad  dexteram 
candclabri,  et  ad  sinistram  ejus?  12.  Et  respondi  secundo,^'  et  dixi  ad 
eum:  Quid  sunt  duae  spicae  olivarum,  quae  sunt  juxta  rostra  aurea,^"''  in 
quibus  sunt  sufi'osoria  ex  auro?-^  13.  Et  ait  ad  me,  dicens:  Kumquid 
nescis  quid  sunt  haec?  Et  dixi:  Kon,  domine  mi.  14.  Et  dixit:  Isti 
sunt  düo  filii  olei,^*  qui  assistunt  Dominatori  universae  terrae. 

l)  3a*öft>J^  ^<i^  über  bem  bebauen  bcr  fi3cfi$te  in  eine  9trt  Scblummcr  eber  Sditaf  gcra== 
tben,  au^  weld^em  bcr  (£ngcl  ibu  wecfen  nuifne,  bamit  er  bae  neue  rs3eficbt  ungcbinbert  unb  mit 
l^olIcn  Sinnen  fitaiicn  fcnntc.  —  2)  tiefer  l'euitter,  ben  ber  f  rppbct  \ab,  batte  riete  StebntiA» 
teit  mit  bem  V'eud^tcr  tti^  lempeli^,  batte  aber  aiicb  fein  (£igenee  unb  ä^efcnfercr.  tenn  er  foltte 
ein  2innbilf  be^  neuen  IJempci^  unr  tcr  nenen  (sH-mcinfe  fein,  wie  biep  mit  ben  <g>cbräern  aud) 
i.'>,uanu6,  .6ugo  unb  iMclc  9ceuere  annebmen;  er  feilte  fic  ilirct)e  bee  9?.  2?.  rcpräfentircn,  wie 
mit  ^g^icrcniMnu?  unf  Gt^ritlu^  alte  tatb.  Sluetegcr  bebaupten.  9tud^  in  ter  'Jtprcabpfe  1,  20 
fteben  bie  fieben  \'eud^tcr  für  bie  ficben  '^i^emctnben  bee  ^errn.  9?ad^  Slariu?  unf  a  Sajlro 
befeutet  er  bie  ^''rcpbctie  ober  ben  trppbettfd>en  f^eift;  narf^  5)?ariana  (ypttfelbcr;  nadi  terefer 
baö  ©alten  bce  gintlidien  (^cifte^  über  ber  5Biebcrt)crftetIung  bcs  3:empct?  unb  be^  (iictteerienftee. 

S)  rhX]  'M^  fftn  retgcfdf!  eben  auf."    Tb  biefee  Celgcfd§  bie  ©ejtalt  einer  grpfjen  Sd^ale 

pter  WnfdKt,  ober  wie  Tcrefer  meint,  eine?  Cclfrugeg  C[(babt  babe,  täfu  fi*  mit  2?eftimmtbeit 
nid)t  entfd^ei^en.  Ter  ^v'euditer  im  falpmonifd>en  3:empel  batte  fein  fpl*e?  relgcfäf?.  — 
4)  r^MaubüA  befanf  fiit  ba-J  relgefätJ  in  geraber  l'inlc  über  bcm  l'euditer.  —  3)  -hieben  SJc'brcn 
leiteten  ba?  £d  am  bem  Cclgcfap  in  bie  fieben  l!am)>en.    kuI  iTrrä  irrapvcrpiöci.  —  6)  il7 


'Div  g)ro))t)et  Bac^ariad.  4,  3—12.  STnm.  6—22.  703 

Gebeutet  foiroM  Dtiöenbaum,  aU  DüHn\m\(^  unb  D(is>cnfrud)t.  Ter  tmbirtcn  3(u^rciiunn  ju« 
fpljie  bcbcutct  cci  btcr  Dlu^cnbaum.  Tic  btiicn  CliiH-nbäiiinc  tlanbcn  ober  i>iclmchr  Inmien  bem 
JCeK^efdf;c,  wit  eine  3ier^c  ^ir  2cite.  Taf)  fie  Innren,  nidu  ftanbcn,  i^cbt  viui»  bcni  ÜBortc  supor 
illmi  berv>or.  ilMc  ba?  CeliU'faf!,  fo  a^arcn  auA  bic  relbäume  über"  rem  Veuchtcr,  fdnrcbenb 
über  ibm.  (i\nu;\c  ^^liiiMevicr  balten  bafür,  bie  bcifcu  relbäiime  feien  eine  auf  beifeu  Seiten  ixi 
VtUycuw^  aniV'bradne  Sfulptur  i^ewefen.  (Eine  febr  fdniHM-  \n  bel1rünben^e  ^^hinunv]!  lieber 
tbrc  i<e^eutl^ul  f.  iv  11-14. —  7)  b.  b.  einer  auf  ber  ^ütfeite'bce;  (i)efd§c?  (nnt»  aucft  beä 
?euc^teri^),  fer  anbere  anf  ber  iJicrbfeite.  —  8)  kuI  iTnipü-Dina.  —  0)  (£i<  ift  ^ie  iöeife  ®ottc>5, 
feine  \.'ieblinsic  ^uev|l  ju  benüitbisien,  ivenn  er  ibnen  grof;e  Tini^e  offenbaren  n?i((.  —  10)  -^dtte 
ber  yropbct  blof;  ben  fiebenarmii^en  Veitc^ter  i^efeben,  fo  würte  er  nid)t  mit  'DJcin  i'jeantwortct 
^aben;  aüein  ba  bicr  ba^^  TeKiefaf!  mit  ben  üelbdumen  eine  (s^rnppe  um  ben  VeudUcr  bilbete,  fo 
crfd)ien  ibm  ba>?  «^Ktn^  ali<  etivai^  Ofeue»?  unb  Unerbörtcö.  —  II)  eine  febr  bunfle  ."Kebe,  bie  ^u 
bem  iHn•ber;^eben^en  in  feinem  .^ufammenbauiie  5u  )lebcn  fdnnnt.  (£«  i|l  biep  bie  2Beife  ber 
9Jropbetcnfprad)e.  i^n  reiferem  *3?ad)benfcn  IcjU  fid?  ber  5inn  nabc;  fo  aucb  bier:  Xu,  o  3o* 
robabel,  j'oüft  madien,  \>K\\i  bie  neue  (gemeinte  (^)ottcji  al?  beUeei  \'i*t  ftrable;  ba?  nnrft  aber 
ntd)t  JU  Ätanbe  brini^en  burdi  .g)eerei^mad)t,  nidu  burd>  menfdiüdic  Äraft,  fonbern  bureb  meinen 
®ei(l.  —  12)  Unter  biefem  i^ropen  33erge  serfteben  ^ie  Hebräer  unf  mit  ibnen  .tMerouinnuei, 
S«ranu«,  (2a  u.  5}l.  ben  leufcl,  alö  ben  ©irerfadn'r  alleei  (sJuten  naf  t-^oxiiv]  9)iariana  ben 
©anabaüat  mit  ben  Samaritanern,  bie  Sldeg  aufboten,  ben  lempetbau  ju  bintertreibcn.  Xie 
9?cuercn  nebmcn  ^en  5?erii  a(ä  fi;'iür(id)en  31usii»rucf  für  „.öinbernifn"  Ter  Sbaltder  mit  %[)iO' 
boret  ftebt  in  tent  '^er^ie  bie  pcrfifdie  Dimaftie,  wobl  chx^i  ''iirunb,  ba  biefelbc  ^ei^enwärtij^  ba^ 
SBerf  nicf)t  mcbr  bin^crt.  —  l?5)  pfliid)  jiebt  man  biefe  SBorte  in  (ftncn  ea^  jufammen  unb 
überfe^t:  „3>or  3orobabcl  wirft  bu  jur  (Sbene,"  b.  b.  n>irft  bu  i^erfc^roinben.  r/f  eI  ah  tu  bpoq  rd 
fieya  tö  npb  ■npooümw  Zopoßäßel  rov  KaTop^üoai ;  —  14)  }<*^f^^'^  „er  bat  bcroorgebractit  (ju 

©tanbe  gcbrad>t)  ben  ®runbftein,"  b.  b.  bie  ®runb(egung.  kuI  i^oiau  rbv  aI-&ov  rf/g  K^povo/iiac. 
Slnbcre  »ergeben  ben  2d)luf!=  ober  f^5iebe(|lein  barunter.  —  13)  ein  fonbcrbarer  9(ucibrucf :  „er 
gleicbt  au?  bie  ^d)önbeit  mit  ber  ed)i.Mtbeit  beffelben."  Xie^ueleger  tcuten  e?  serfAiebcn. 
Siuanu?  fagt:  „Darin?  gennxbrt  bieiclbc  G3nabc  »ie  Stirn?;"  '^and)C5:  „Ter  lempel  Si-^ri-"*' 
babel?  tt^irb  gleid)  fommen  bem  bc?  2a(omon;"  ßorneliu?  a  \!apibet  ,,Vk  i'oüenbung  be? 
3;empe(?  nnrD  iileiit  fommen  bem  5(nfanj;);"  .^ieroni^mu?:  „rie  (iJnaben  unb  ©obltbaten,  bie 
©Ott  bem  3ci'öbabel  unb  ben  inni  23ab»lon  jurüdfc^renbett_3itben  eriveifct,  gleiiicn  ben  (iinabcn 
unb  SBobltbaten,  bie  er  ben  ißätern  §ur  ^dt  TuHt^  uno  ^iralomon?  ern,nefen  ^at."    3m  ^ebr. 

^cipt  e?  rh  ]n  ffl  nlW'n  „(unter)  ©eft^rei:  (Snabe,  Onabc  über  ibnl"  »eldie  SBorte  fe^r 

gut  in  ben  Sontert  paffen.    laöTr/ra  x^p^'^oq  xö-pira  avT^g.  —  16)  Diefcg  2Bort  fagt  ber  ^xo» 

}5^ct  au?  fti^  felber.  —  17)  H^pp  DVS  „föer  wid  bcnn  öerai^ten  ben  Sag  ber  Älcinigfeitcn," 

b.  ^.  ben  S^ag  ber  fleinen  Slnfdnge,  in  benen  je^t  ber  Jempet  erfdunnt.  rig  k^ovöhuaev  äg  yfit. 
pag /MKpdg;—  iH)  „fie  Werben  \iä)  nun  freuen,  unb  (mit  grcube)  fe^en  ben  3?lei|lein  in  ber 
|>anb  Bc'vobabct?."  Unter  iMeiftein  i^crflefet  bie  gewobntid)e  3lu?lei]ung  mit  bem  Sbalbäer  ba? 
©cnfblci,  al?  ^nflrumcnt  ber  regelmäßigen  gübrung  be?  ä^aue?.  'Jlria?  übcrfei^t  ba_?  bebr. 
2Bort  mit  „5tein  ber  Sonberung"  unb  »erftebt  barunter  ben  au?ge5eiitneten  Stein,  ben  ^^diluf)« 
®tein,  Sludi  Jpicronomu?  Idfjt  biefe  i^ebeutung  ncbeuber  gelten.  l'oi$  unb  ^lieifdsl  »oermutben, 
e?  fc»nnte  and)  „"i^leitafel"  bebeutcn,  wie  foUtc  mit  3»fd}riften  »erfeben  bem  i^auirerfe  eingefügt 
würben.  Job  19,  24.  Ter  ^inn  ift  immer:  Sie  werben  ben  3orobabel  mit  Srfolg  an  tie 
2(u?fübrung  be?  ®erfe?  'spotte?  fd)reiten  feben.  '/.i^oi-  -dv  KaaaiTfpiroi>.  —  19)  „riefe  Sieben, 
Slugen  ®otte?  finb  fie."  (£?  bürften  unter  biefen  Sieben  wobi  bie  fteben  l'ampcn  ju  uerileben 
fein,  bie  ba  ©ottc?  wac^enbe  iHn-fef)ung  »orfteiien.  Sorncliu?  a  S^apibe  i^ermutbet,  e?  feien  biefe 
Sampen  aud)  wirfltcb  in  ber  gorm  üon  Stugen  gebilbet  gewefen.  ilnmu  ber  ^euditer  ben  lempet 
®otte?  sorftellte,  fo  ftnb  bie  \!id)tf(ammen  beffelben  ein  ^innbilb  be?  geiftigen  ^nbalt?  beffeUnnt, 
©otte?  nämlidi,  ber  ba  regiert  über  bie  ganje  3Belt,  ober  ber  fieben  Weifter  ©otte?,  mni  benen 
bie  Slpocabpfe  4,  .'>  fpridjt  —  20)  ol  tTnßU-izovTfg  kTzi  Träaav  rf/v  -t/v.  \^'0  bebeutet  ba?  for» 
fc^enbe  unb  muilernbe  Umberfd)weifen,  wie  e?  ben  2lugen  jutommt,  wenn  fie  gierig  iStwa?  erfpd» 
^en.  Xa  gleich  barnad)  i^om  'J'ropbcten  bie  J^rage  um  bie  i^ebeutung  fer  üclbdume  gebellt 
Wirb,  ^Q  ift  bier  billig  Vit  23ebeutung  be?  l'eui^ter?  ober  ineimebr  ber  fieben  Campen  iHnau?ge» 
ft^idt.  —  21)  Db  ber  Sngel  auf  bie  crfie  grage  ju  öntworten  jauberte  oter  ob  ber  ';Vropbet, 
o^ae  bie  Slntwort  abzuwarten,  feine  5r«ifle  ntit  etwa?  anberen  SBortcn  wieber^olte,  Idf;t  fid)  nicbt 

ttjobi  mtfc^cibcn.    2Sa«  er  öorber  D^H*?  „Delbäumc"  nannte,  nennt  er  bier  D'ri*Tn  '"^^JT 

„Deljmeigc."  9??an  fonnte  ba?  im  iöilbc  i^orgeficüte  al?  Delbaume  ober  al?  Deljwcige  betrait» 
ten,  tatii  c?  wabrfe^einlic^  in  biminutiocr  ©röpe  erfd)ien.  —  22)  nllfU^  bebeutet  „ilanäle, 

Slöbrctt."  ^m  .g^cbr.  lautet  ber  Sat^i  wijrtlitt:  „bie  ba  finb  in  ber  ^anb  ber  beiben  golbenen 
Slöjjren,  xoü^t  ®plb  au?)irömcn  laffen."    Die  JHabbincn  Slbra^am  unb  Dauib,  au(^  i'^agnint, 


704    :T^cr  gjrop^et  3ac^anaö.  4,  12—14.  2lnm.  22—24.  5,  1—2.  2lnm.  1—2. 

3?ataMu6,  5(riag  ticbmcn  an,  cä  feien  Memit  bie  J)JöBren  c^emcint,  treibe  i^on  ben  Celbctitmen, 
ober  oiclmebr  oon  ]\vd  i^xntiit^wiuxcn  berfeUuMi  bae  Cd  in  bae  Cel^efäp  ableiteten,  reelchce  Cci 
^ier  rsjpit'  i^enannt  werbe.  Tiefer  ^di^Icciunsi,  bie  fc  ^iemlicti  bie  allgemeine  gcii^orbcn,  ^ulbicjen 
auÄ  Slüioli,  Vcit  unb  ?*{eifcl^(.  3(üein  ba  bu'ntauj  *)?ii.tt?  !.Hn1autet,  cj  werbe  ba^"  Cet  ijpn  "ben 
Cclbäumcn  in  ba«?  ("^khii;  geleitet,  nnb  ba  e?  ficti  fcbircr  begreifen  läpt,  wie  auö  ben  Celbäumcn, 
bie  nnr  li^pen  i^on  5?feni'cl^en  finb,  bae  Cel  in  bac-  fsiefdf?,  wcldK^  ein  Ji^puo  «oon  (*>>ptt  ju  fein 
fcfceint,  fpüte  gcfübrt  werben,  fc  ncbmen  (ierneline  a  ^'avibe  unb  5cbegg  an,  er-  fei  bier  opn  fei- 
nen 3(b[eitungörebren,  bie  in  bao  (^}ciä^  geben,  bie  :j>lcbe.  (Srfterer  bäit  bafür,  ee  feien  biefe 
bcibcn  ?)ipbrcn  au-^  bcr  ^ab\  ber  ftcben,  welebe  baei  Ccl  i^ont  TsJcfäf;  in  ben  l'eudUer  leiteten,  unb 
feien  bie  ben  Cetbaumen  ^unädMl  bcftnblidien,  weld^e  3(uelegung  wpbl  grtM';e  ©abrfd^einlidifeit 
für  fid)  bat.  \!ei3tercr  fpridU  \\d)  gar  nid^t  weiter  barüber  au^\  Tercfer  oerftebt  unter  ben  beiben 
jRöbren  bie  danäic  bcr  gbttfid>cn  ii>eiöbeit,  bie  ba  '^)clb,  b.  i.  ba^  Äpftbarfte  aueftrinnen  Kijfen. 
2^er  Sinn  wäre  bemnad),  bie  beiben  Celbäume  würben  getrcinft  bnrd^  gottlidu'  ®eiebeit.  Derefer 
fagt  aber  9fidUei  i^pm  ©ober  unb  iSobin  biefer  (Xanale  pbcr  biefe?  Sanale-?.    ol  h  raiq  x£p<^i 

TÜv   Öl'o  juv^u7//fjuv   TÜv  ;j;/:)i'(TcJi^  T(i)V  i;~ix£ÖvTiiiv  Kai  iTvavcr/övruv  röf  i~af)vaTp'i6ag  rag  ;^;pi'<Täf ;  — 

2B)  Dn-ill  Dn*^^*5  D^pnörr  -^e  ba?-  ©plb  auo  bcm,  wa?  pbcr  ibncn  ifl,  auöilrpmen 
lajfcn,"  b.  b.  bie  bae  Tel  au^  bcm  Cclgefafie  in  ben  ^'euitter  auojlromen  (äffen.  —  24)  „Xaö 
finb  bie  jwei  rsH^'albten,"  worunter  bie  nuiften  9lu?leger  ben  Stattbaltcr  ^^t^i"'-'*'^'^^'^^  i>"b  ben 
^pbenprieftcr  ^h^uc-  mn-ftcbcn.  Xcrefcr  aber  meint,  ba?  biöbcr  ß^efagtc  paffe  nodi  mebr  auf  bie 
beiben  ^^rop^eten  3(3gäu8  unb  3vid?aria?.    (i-i  werben  biefe  ü?feinwng  SSenige  tt^eilcn. 


Caput    V. 

1.  Et  conversus  snm,  et  levavi  oculos  meos:  et  vidi,  et  ecce  volumen 
volans.^  2.  Et  dixit  ad  me:  Quid  tu  vides?  Etdixi:  Ego  video  volu- 
men volans:  longitudo  ejus  vigiiiti  cubitorum,^  et  latitudo  ejus  decem 
cubitorum.  3.  Et  dixit  ad  me:  Haec  est  maledictio,  quae  egreditur  super 
faciem  omnis  terrae:  quia  omnis  für,  sicut  ibi  scriptum  est,  judicabitur: 
et  omnis  jurans,^  ex  hoc  similiter  judicabitur.  4.  Educam  illud,  dicit 
Dominus  exercituum:  et  veniet  ad  domum  furis,  et  ad  domum  jurantis 
in  noraine  meo  mendaciter:  et  commorabitur  in  medio  domus  ejus,  et 
consumet  eam,  et  ligna  ejus,  et  lapides  ejus.*  5.  Et  egressus  est  angelus, 
qui  loquebatur  in  me:  et  dixit  ad  me:  Leva  oculos  tuos,  et  vide  quid  est 
hoc,  quod  egreditur.  6.  Et  dixi:  Quidnam  est?  Et  ait:  Haec  est  amphora 
egrediens.^  Et  dixit:  Haec  est  oculus  eorum*^  in  universa  terra.  7.  Et 
ecce  talentum  plumbi  portabatur,"  et  ecce  mulier  una  sedens  in  medio 
amphorae.*  8.  Et  dixit:  Haec  est  impietas.  Et  projecit^  eam  in  medio 
amphorae,  et  misit  massam  plumbeam  in  os  ejus.'"  9.  Et  levavi  oculos 
meos,  et  vidi:  et  ecce  duae  mulieres  egredientes,"  et  spiritus  in  alis 
earum,'-  et  habebant  alas  C[uasi  alas  railvi:  et  levaverunt  amphoram 
interterram,  etcaelum.  10.  Et  dixi  ad  angelum,  qui  loquebatur  in  me: 
Quo  istae  deferunt  amphoram?  11.  Et  dixit  ad  me:  Ut  aedificetur  ei 
domus  in  terra  Sennaar, '^  et  stabiliatur,  et  ponatur  ibi  super  basem  suam. 

i)  9?arfjbcm  ba?  vorige  2?ilb  gezeigt  bat,  wa?-  bie  neue  rs3emeinbe  fein  foff,  ein  bedftrablcnber 
^^cucbter  ber  (>5ereduigfeit  unb  Jreiligfcit,  crfdn-int  nun  ein  2dircdbi(b,  um  t^on  biefcm  l'cucbter 
abjuwenben,  wa?  ibn  m-rrüftern  ober  auelbfd^en  fönnte.  Gine  3foüe,  ein  "iPapicrbogen  pon 
ungcbeucrcr  (iiröjje  fliegt  gleid^  einer  5yabnc  in  bie  l'üftc  binau?  unb  ift  bcfdn-ieben  mit  S'In<^ 
für  5(fle,  n>eld)e  bie  ^eiligfeit  bcr  neuen  ©emeinbe  burd)  ^?.i?cineib,  Xieb|labl  unb  Ungercc&tigfcit 

fdiiinben  unb  cntebrcn.  Tic  LXX  lefen  ^y^,  ftatt  pf^JltD  ""^  überfeinen:  spirvavov  s-erd/zfvov. 

T  -  T  ■     : 

Apoc.   14,  14.  —  2)   ricfcx^  'y)ia\;  ift  nad>  bcr  9?Jeinung  bcr  :;i?abbincn,  and)  i'nranuei,  ^Mneba 
»om  jempcl  genommen,  ber  aud)  boppelt  fo  lang  ale  breit  war,  unb  jeigt,  bap  &otti^  ©crt^t 


Der  5>rop^et  3arf|ariai?.  5,  2—11.  ?(nni.  2—13.  705 

I>ctnt  ."öaufc  bci^  .^"'crnt,  bd  bcn  'iPricftcin  ('Ciiiimf.  2^coborct  atu^r,  isitabdu^  u.  ?(.  tlnb  tcr 
Wfiiuiiui,  bicfi-i?  '?.''iaf!  I'innlnlbc  Me  '^liic^bclMuiihi  bcc  Vaiitev\  Mc  iiin  bii?  Xoppcltr  läiuu'r,  nlO' 
bvcit  fei,  tvclitc  Wciiuuui  bic  i^rofitc  5ji?ah-ütci'nliitfi-it  füi  fiit  (mt.  -^McroniMmie  fidü  in  t>cr 
JitÜTiiimonftcIIiinyi  tc«?  i^iofincn  ünc  Kaueren  "^liajje?  bie  Wii'rinnuibei^  Iramiiien  iint  ;vi'eutiin'n, 
Hv  ^tren.ie  (siottec*  mit  ber  ^i^ivmbev^ii^feit.  —  ^)  rieh'tahl  iinb  "IVciueiM-epräfentiren  bicr 
ade  iH'rninrijiuniU'n  iU'iieu  ren  Oiadiften  unb  iie>v'n  <^Hnt,  ivic  mit  fn'edu  .t^^ieronrnuie  »»!■  ib(i>' 
toret  febiMi  üucM'VMceben.  2ie  werben  aber  bier  in  2onberl>eit  jienannt,  iveil  rai^  in 'i^^b;^lLMl 
Mint  "Jlrmuth  unb  ^?fotb  iiebeiiiite  i'olf  .Israel  in  riefe  Vafter  mebr  ale;  in  anbcre  verfallen  ui 
fein  fd^ien,  uwt  e^^  taher  einer  ftärferen  •?.■•(al^nunlUH■^urfte.  — 'ii  ein  febr  i^rapbifd'ce  iMlr, 
ba>?  iiceijinet  war,  bic  VH-rfLMnmeneu  Wenfdu'n  m  fcbreden.  (f-^  ift  aber  bamit  aenieint,  baf;  tcr 
?5Iiid)  (inntei?  über  bic  grc^^lcr  unter  bem  neuaefebaarten  t'oUc  (^H^tteö  ein  viel  ftarferer  fein 
nn-rbc.    Kxuil.  '2(\,  7;  22,  1 ;  Lev.  6.  —  o)  rj^V^H  HtJ^NH  »^vii?  (ixb<i,  tae  berroröebt;" 

ro  inp'iv  70  eicnnpevößevov.  Tüv  Spba,  brei  'DJfct^en  (jaitenb,  ivar  jene?  Waf),  tvc!d)ce  glcirf) 
unfcrem  5d^äffe(  am  bänfii^ilen  im  fsu^braudi  war.  Xer  ';Propbct  nennt  e?  bervortretenb,^wci( 
c?  im  f^kficbte  wie  awi-  bem  riinfcl  in  ra^^  Viebt  bervortritt.  lief;  Waf;  finnbilbet  bier,  wie 
bcr  tfni^el  i^  >^  fclbft  iac\t,  bic  (^H^ttIofi;lfeit,  nur  ^war  bie  (siottlofisUeit  überbaupt,  bann  aber 
axui)  bie  (sUntJLMuifeit  in  2onberbeit,  bie  fi*  im  i^emeinen  Veben  burcb  Ihuiereebtiafeit  unb  Wein- 
cib  i^eltent'   mact^t.  —  (Jj    Dj^J/*-  »i-Hn'ür  bie  l^XX  D^U*  lefcn  unb  econit  ('/'V/v«  übcrfet,^cn. 

3lUein  eritere  Ve?art  bat  mc()r  (ih-unt»  für  fidn   Xer  Sinn  ift:  STcö  3?elfe£<  5ln;^c  ift  aücnt^albcn 

auf  ba?  Unrcebt  (Sdu-ffcl)  öeririnet.    Jer.  22.  7.-7)  nj<b'J  n"li]^*  ")3D  „eine  Sd)eibe 

von  iMei  erbeb  fid\"  b.  b.  würbe  fid)tbar,  ober  wie  .^:ieron",MnUi^  will:  „wurce  berbeiiictraacn." 
Xercfer  i\ibt  bie  C^rfldrunji:  ,,evbob  ficb  vom  3dn'ffe(,  bem  ee  alc>  Xerfel  bleute."  Xag  ilnn-t 
Kickar  "beifU  aucb  „'sU'wiebt, -Talent,"  uub  beutet  bier  offenbar  auf  etwa«?  Sdnrerce,  auf  eine 
flrcOc  Vaft.  Xa  biefeö  iMei  nad)  i\  s  ba^u  beftimmt  ift,  ba?  C£pba  feft  ^u  verfeblief;en,  nacbbem 
bie  llni'^ercd'tii-^feit  entfernt  ift,  fo  bürfte  e?  bao  Wewiebt  ber  (skrecbtiiifcit  (i^ottc?  bebeuten, 
tppburcfe  er  für  bie  ^ufunft  ba^i  Unredu  abwebrcn  will.  Sorncliuv  a  Vap'ibe  fpriebt  er  naeb  bcv 
Srflärunö  von  .^^ieronvmuö,  beruael)  3iupertu?,  i'vranus  u.  "?(.  mit  ben  äDorten  aue:  Ut  im - 
pieta.s  oeclusa  auiphora  in  feternum  occlusa  nianeat.  LXX  Tci/arrnv  /jo/Jßöov  i^aifw^m'Di'. 
8)  Xae  ^ißcn  bebeutet  bie  .'iperrfd'aft  ber  rsHntlofijifeit.  —  ?))  C£r  ftief;  fic  nicber  in  ben  2d)effe(, 
Wa6  foviel  bereutet,  K\[i  baf;  ber  '^ottlofisifeit  nun  ein  Snbe  jiemadU  fei.  —  10)  Xie  l'erfiejK' 
\\x\\<\  uub  33ebeduUii  be?  (£pba  mit  ber  iM"eifdH'ibe  fiunbilbet  bai^  3(urbLM-en  ber  f^iottlofiiifeit  auf 
immer  b.  b.  eo  bebeutet,  baf;  ba-?  l'after  von  nun  an  forjifaltiji  abi^ewebrt,  unb  wenn  eörenuod) 
Wiebcr  auftaudu,  foriifaltiiii  beftraft  werbe,  um  uidu'mebr'^u  berrfd)en.  —  H  )  Xie -V-^cbraer 
unb  mit  ibnen  Ibeob'oret  verftebeu  barunter  bie  i^olferfdmften 'JVerfien?  unb  iW'bienc,  bie  von 
©Ott  beftimmt  waren,  alc  2 trafwerf u'UjU'  an  3i?rael  ^u  bleuen  unb  baö  Uureebt  von  ibnen  wevv- 
junebmen.  5Uid^  ber  ßbalbaer  fdieint  fie  \\\  verfteben,  ba  er  fic  al-^  poimli  lovf.s  et  expediti 
bc^eiclMict.  SiJ  wirb  ^war  eiui^ewenbet,  ber  'i^ropbet  rebc  bier  von  ber  ^ufuuft,  nicbt  von  ber 
a?eriviniienbeit;  allein  obue  fefteu  (yhntnb.  Xenu  e«  banbelt  fiel)  bier  um  bie  (s)efltnwart.  Xa? 
2?öfe  foU  iiau5  unb  .aar  aufboren  unb  ba?  (shite  allein  berrfdien.  (^Jott  will  bur*  ba?  bier  vor» 
gcftcllte  5?ilb  bem  i^-opbeten  unb  burdi  ben  fropbeten  bem  i^olfe  fairen:  „Vaf;t  jfi3t  bie  ('>3ott' 
Icfii^fcit  bort,  \X'\:>  fie  beihaft  worben,  im  fernen  i^abvlon."  Xa?  ürH\itrasien  bec>  Spba  burd)  rie 
äWci  SDeiber  finubilret  nicbt?  J:iftorifdie?  in  ber  ,3iifuuft,  fouberu  ^eijUnur  fiiiürlicb,  wa?  jetjt 


3t 
tu  ber 
cibc« 
nebme 

befto  Iciebter  verftanben  werben  tonnte.    Xer  5imi  ift:  bie  (^Untlofi.afcit  maii  berrüten  üur  feft- 
filmen  unter  ben  .C^ieibcn,  'X'i:'  fie  ibr  .^eimatredu  bat,  aber  nidu  bei  cud},  bie  ibr  Wottcö  i'olf  feib. 


'cr  (yecieuwart  wirflicb  j^cfduebt,  ba?  'Jlufbören  ber  (^U^ttlofiiiteit,  ber  ^Ib.aöttcrei,  be?  ?iicin= 
?,  ber  UniKvecbticifeit.  —  li2)  5eii3t  bie  ^duielliiitcit  an,  womit  nun  bei?  llnredn  ein  (iubc 
uen  foll.  —  IrJ)  iv  yij  Baßv/cjvoc.     Xcr  (iuiicl  fpridU  recbt  anfcbaulid\  bamit  ber  'JPropbet 


Caput  VI. 

1.  Et  con versus  sum,  et  levavi  ocvilos  meo.s,  et  vidi:  et  ecce  quatiior 
quadrigae'  egredientes  de  medio  duorum  montiuin:"  et  moiites,  montes 
aerei.^  2.  In  qiiadriga  prima  eqiii  riifi,  et  in  quadriga  secunda  eqiii 
nigri,  3.  et  in  qiiadriga  tertia  equi  albi,  et  in  quadriga  qiiarta  equi 
varii,  et  fortes/  4.  Et  rcspondi,  et  dixi  ad  angelum,  qui  loquebatiir  in 
me:  Quid  sunt  haec,  domine  mi?  5.  Et  respondit,  et  ait  ad  me:  Isti 
sunt  quatuor  venti  caeli/  qui  egrediuntur  ut  stent  coram  Dominatorc 


706  2)er  fxop1)tt  3a(^anag.  6,  1—8.  STitm.  1—10. 

oranis  terrae.  6.  In  qua  erant  equi  nigri,^  egrediebantur  in  terram  Aqui- 
lonis:'^  et  albi  egressi  sunt  post  eos:  et  varii  egressi  sunt  ad  terram 
Austri.^  7.  Qui  autem  erant  robustissimi,^  exierunt,  et  quaerebant  ire, 
et  discurrere  peromnem  terram.  Et  dixit:  Ite,  perambulate  terram :  et 
perambulaverunt  terram.  8.  Et  vocavit  me,  et  locutus  est  ad  me,  dicens: 
Ecce  qui  egrediuntur  in  terram  Aquilonis,  requiescere  fecerunt  spiritum 
meum '"  in  terra  Aquilonis  9.  Et  factumest  verbum  Domini  ad  me,  dicens:" 
10.  Sume  a  transmigratione^^  ab  Holdai,  et  a  Tobia,  et  ab  Idaia;  et  venies 
tu  in  die  illa/^  et  intrabis  domum  Josiae,filii  Sophoniae,  qui  veneruntde 
Babylone.  11.  Et  sumes  aurum,  et  argentum : ''  et  facies  Coronas,  '^  et  pones 
in  capite  Jesu  filii  Josedec  sacerdotis  magni,  12.  et  loqueris  ad  eum, 
dicens:  Haec  ait  Dominus  exercituum,  dicens:  ECCE  VIR  ORIENS 
NOMEN  EJUS:^^  et  subter  eum  orietur,'^  et  aedificabit  templum 
Domino.'^  13.  Et  ipse  extruet  templum  Domino:  et  ipse  portabit 
gloriam,'^  et  sedebit,  et  dominabitur  super  solio  suo:^"  et  erit  sacerdos 
super  solio  suo,  et  consilium  pacis  erit  inter  illos  duos.^'  14.  Et  coronae 
erunt  Helem,^''  etTobiae,  etidaiae,  etHem,  filio  Sophoniae,"  memoriale 
in  templo  Domini. ^^  15.  Et  qui  procul  sunt,^^  venient,  et  aediticabunt 
in  templo  Domini:  ^^  et  scietis  quia  Dominus  exercituum  misit  me  ad 
vos.     Erit  autem  hoc,  si  auditu  audieritis  vocem  Domini  Dei  vestri. 

l)  3;()epboret  »crftcM  barunter  siicr  (Engclfc^aarcn,  rocl^e  i^on  (^5ott  beflimmt  finb,  an  ben 
?5cinbcn  3>?f^ieti^  bic  cjöttlidunt  -Strafiicrtittc  5U  i^odjicbcn.  Stüein  .&icroni^muei  unb  Si>rtfluö, 
fpnne  bie  mcijtcn  fpätcrcn  ^(u^lccjcr  finben  barin  bie  öicr  SBcItmonardncn  c.  7.  angebeutet,  oon 
n.'>e(d)en  auch  rantel  gciveiffaßt  hat.  Xaji  rctbe  (^5efpann  bebeutet  nach  .^teron^muö  bic  5I|j>?rier 
unt'  Shalbdcr,  ba^  fchwarje  bie  ^Vrfer,  ba^  tt^eipe  bie  'liriech'^n,  baei  gefprenfelte  bie  9tömer. 
Terefer  u.  5(.  itbcn  in  bem  rcthen  baei  bab'^Ionifcbe  9{eid),  in  bem  [dnVar^cn  baö  mcbifcfje,  in 
bcnt  weisen  baiJ  perftfche,  in  bem  iicfprenfcitcn  ba^^  macebonii\t'iivied)ifd)e.  2ln^erc  anberö. 
®d)egij  beutet  bie  iner  (s3efpanne  auf  bie  tjicr  2Bint>c  ober  ffieltgciicnben  unb  fagt:  „Sitte  üicr 
©int'e  haben  eine  unb  biefetbe  ^^Jifficn,  fie  5iehen  nidit  über  !?crfd)iebene  ober  eines  ober  jroei 
Vdnber  hin,  fonbern  iujigefammt  über  bic  ganje  heibnifd)e  2Bclt."  —  i2)  9}?ariana  liebt  hierin 
eine  3(n^eutuni^  ber  jwei  rs3cbirg?fctten  beei  2auruei  unb  Saucafu?;  Sd^egg  bic  S^crge  Woria 
unö  Sien;  SlUioIi  bie  jnun  33ergJLHtc,  in  n)eld)e  nad^  Zach.  14,  4  ber  Delbcrg  gefpalten  wirb. 
Tic  mciften  älteren  3(uci(egcr  erfeuneu  barin  bie  gött(id)c  ?]'fad)t  unb  SBorfchung;  i^atablu^  bic 
Srärfc  ber  Könige  unb  iU^lfer;  5lria?  ihre  JHat"l)[ditagung  unb  ihre  Slnflrcngung.  —  3)  roaä 
hier  gewaltige  i^crge  heifU.  Xcrcfcr  fagt  hier:  „Xie  SOagen  famcn  her»or  auö  Drtcn,  beren 
Jugcinge  feft  tierwahrt  unD  fomit  ferner  einzunehmen  waren."  Sc^egg:  „bie  2?erge  Woria  unb 
(3iiMt  beiden  eherne  33crgc,  wei(  O^'iM'alem  bic  i^rbei^ung  einer  ewigen  Vciüix  hat.  Die  SBagen 
jiebcn  i^on  ba  auei,  weil  aUc  5trafgcrid)te  (^ptteö  über  bie  hcibnifcbc  ©elt  r>Dn  feinem  heiligen 
SBobnfißc  ^crufalcm  aue^geben."  —  4)  f.  i.  .^ebr.  LXX:  noiKÜML  -ipapoi.  —  3)  X^icfe  9teben^= 
art  ift  nac^  2beoboret,  "^atabtu^,  Äancbc?,  f'ereriu^  jener  bei  I^anicl  7,  2  ju  oergleid)en  unb 
will  fagcn:  I^icfc  i^ier  ©agen  finb  gleid)  iner  ®inben,  bie  nun  in  Äampf  unter  fid)  gcrathen 
uuD  in  5d)neüigfeit  Sitten  unter  fid)  fchrcn.  Jer.  41),  3ß;  Apoc.  7,  1.  9?ach  •§ieroniimug  aber, 
3;lH'0^pret  u.  %.  bcifit  ba?  '^Jefagtc:  Tiefe  ©agen  werben  nad>  ben  »ier  SBinben,  nad)  ben  »icr 
SBettgegcufen  bin  ftürmen  unb  thun,  waö  fie  ^u  tbun  geheifjcn  ftnb;  f.  2,  10.  —  6)  4)aö5Bagen=' 
gefpann  mit  Den  rotbcn  ^Pferben,  weld)cö  bae  JHeiti^  3?abölon  bebeutet,  wirb  hier  übergangen, 
Weil  eö  bereite  fein  2öer!  getban,  unb  nun  baö  fd)war,5e  ®efpanu  ?ilad)C  an  ihnen  nebnien  foll. 
7)  3n  3ciracl  ilellte  maii  fid)  '^abolon  alö  ''}?crblanD  uor,  weil  bie  33abt)Ionier  bei  aü  ihren 
Einfallen  oon  'D?orbcn  herfamen,  nicht  i'^on  Diten,  wo  bie  arabifcbe  3Büfie  war-,  f.  2,  10.  Schcgg 
bemcrft:  „bac*  l'anD  be«<  'i}JorDen^  wirp  namcutlid)  aufgeführt,  weil  ejt  bie  hcibnifdu' 'iWadit  in 
ibrcr  Dppofition  gegen  <^5ott  i^or  allen  vcprdfeutirt."  —  8)  b.  h.  nad)  3(cgpt^ten.  9?acf)  @d)eg3 
bat  bie  *}fennung  bc^  xSübcne  nur  in  ber  Scencrie  ibren  rs3runb.  —  9)  D'VOJ^n  //bic  itarfen." 

rie  'iPartifcl  autem  bürfte  \}iex  weg^ulaiJen  fein,  benn  c^  ifi  wabrfd)einli"d),  ba§  unter  biefen 
„ftarfen"  bie  eben  genannten  Drei  G3efpanne,  baei  fc^war^e,  wci§e  unb  gefprenfelte  ju  »crfteben 
finb.  3(ucb  im  §ebr.  beifjt  eö  blop:  „unb  bie  fiarfen  jogen  auj*."  Sinbere,  wie  namentlid)  ber 
farifd)c  Uebcrfe^er,  »erflehen  ba^  rotbe  Tvicfpann  barunter,  weil  e«  33.  3  at^  bae  ftarfe  bcjeii^net 
ift.  Jpicront^mu?,  3;beoboret,  SoriHui^,  \!«ranuö,  3?atablue*,  b^iUcn  fie  für  ba6  gefprenfelte 
©cfpann,  für  bie  Üiömer,  bic  nad)  allen  Seiten  bin  ihre  (Eroberungen  audbebntcn.  —  10)  „fte 
jlillen  meinen  3orn  int  Sanbe  beö  Diorbenö."    2lnt^ropopat^ifd)e  ^tebe,  bie  ^ier  fagen  »iß,  bag 


Der  ^rop^et  3a(^aria«.  6,  8— U,  2lnm.  10—23.  707 

bic  2?eflrafuiu^  bcö  bat'.^dMuütcn  aicirfic^,  ivomit  bic  Strafiicru-fcte  an  O^raetö  ITcinbcn  t^rcn 
Slnfanin  iicImiumi,  bcr  'sU-rccfUiiifcit  (^iottc?  bcrcitd  ciiic  flarfe'(s3cnürte  iv'lcitlct  babc  uub  bic  bcr 
übriiicn  l'öifcr  iiiunittdbar  unb  ane  ihmi  fclbil  nacbfoliic  —  1 1 )  (£ i^  jVcfitab  bicfc  Cffcnbantiu^ 
jur  Jcit,  al£<  bic  lunt  in  bcr  '^icfaiuicnütaft  .Uirücfiicblicbcncu  brci^i^i^inncr  narl)  Oifi'iifalcin 
mit  aiHnbiicfcbcnfcn  fvinbtcn.  Xa  mcbvcrc  ^"uibcu  2?cbciifcn  tni;icn,  mit  ibiicn  fycmcinütaft  ^u 
macbcn,  unb  aiict)  bcr  .i^obcpric|'icr  vmbcrtc,  ob  er  bic  iicbrad)tcn  (s5cfd)cnfc  anncbmcn  fodtc,  (icp 
6)ott  bcm  'iProvbctcn  bic  bicr  foli^cnbc  rffcnbarnnji  ^ulbcil  werben.  —  liJ)  Tiefer  'Jhiftrai^  ill: 
^ier  al^  harypov  TTpoTfpor  ]\i  ucbmcn.  renn  ebc  bcr  ^jM'opbct  „ncbmcn"  tonnte,  nnitjlc  er  „bin^ 
geben"  in  baij!  .!pau?,  n?o  bic  brci  '^(bctcfanbtcn  waren,  in  ba?  •'öcyni  bcd  jofiaji  namliil).  'isiellcid)t 
jtcbt  er  bicr  befnvcj^cn  am  '^(nfansie,  bamit  oor  "Willem  bcr  obfc(}>r>cbcnbc  JauMfcI  jv'löll  werbe.  (£5 
iix^t  bann  foiMci  al^:  „-»pabt  feinen  ^»i'ciKl,  ncbmt  nur  an,  wae;  bic '•^(Ln^ccrbncten  i^ebradit 
J>aben."  '-Ihmi  bcn  i^cnanntcn  brci  '33;ännern,  fowie  oon  3i>liki^,  bcr  ftc  siai'tlii'^  aufi^enommcn, 
jreijj  man  nici)t^  *)Jdbcrci^.  ^tuf  leben  J^ad  waren  cö  Wvxnncr  i?on  'Jtnfebcn  unb  iiiitcm  j){ufe. 
Die  LXX  nebmen  bicfc  ^Janten  at^  ©attuni^einamen.    >Miie  rä  ii<  rf/r  mx/ja'/Ajainr  naiia  ntv 

np,Y''»i'''''"''    ''"'    TTdph    Ti.n<  ;(j>//<7lii(jv  avTi/i;,    Kai  Tvaita  Tior  ineyvonoruv  a'i'-f/v  k(u  t'ire'/.tvnij  a'r.      3(n^ 

SB.  14  mi.'id^te  bcrinn- sieben,  ba§  and)  CuMlae  ein  "JUnianiKfornincncr  aus  35ab',)ton  war,  bcr  aber 
bereits  ein  S^awi  in  Jcrufalcm  befat?.  —  13)  b.  b.  nod)  beute,  ober  wie  Slnbcre  woüen,  an  fem 
unb  bcm  Za<\i,  bcn  aber  bcr  '»Prophet  bicr  nid)t  nviber  bc^eidMiet.  —  \'i)  3m  .^ebr.  unb  LXX 
ftcbt  baö  -Silber  s)or  bcm  f'i^olbc.  —  1-5)  (£g  ift  nid)t  gcKijlt/  »vie  stiele  Alroncn  er  mad)en  \^\!l. 
Der  Gbalbacr  übcrfctjt:  „Wad)c  eine  flrojje  ilronc."  "3luit  (skncbrarb,  ii:and)c^,  3(rias,  C£or=' 
nclinö  a  l'apibc  in^rmutbcn,  ce*  fei  nur  Sine  Ärone  jicmcint,  bic  aber  aux^  ^wei  Ibeilcn  ^ufammcn- 
(^efetjt  gcwcfcn,  bcren  einer  bic  .qci|llid)c,  bcr  anbcre  bic  wcltlid)c  (Gewalt  be^  .g>of)enpriciierg 
^nnbilbcte.  ^yi<id)  '<£&iici,^y  |lnb  eis  jwci  iironcn,  we(d)e  auf  bic  beiben  (ycmeinben,  auf  bie  im 
Sanbe  unb  auf  bic  im  (£n(c  beuten;  8c^olj-rcrcfer  bctrad)tet  jene  t>on  Silber  als  bte  für  beu 
^obenprieftcr,  unb  jene  »on  ©otb  alö  bie  für  bcn  Weffiae  bcftimmte.  Die  -Hebräer  unb  mit 
ibncn  JpicrouiMnus,  3{emii]in^,  Jpu^o  wetten  bic  jwcite  für  3i-'*vobabcI  bef^immt  wiffen.  3((Iein 
im  levte  beutet  'DJicbtö  barauf  bin.  —  1(»)  „lieb'  ein  5)?ann,  Sproffe  {^(ufiiang)  ift  fein  ^fiame." 
^icronpmu^  »crilcbt  f)ier  unter  Oriens,  HipV'  -^'^"  >&o^enprie)ter  3cfuö  äIö  tiw  neuen  aui^gc» 

jeicbnetftcn  SproiJen  im  wiebercrfaujitcn  bcilii^cn  Srbtbctte.  a3ic(c  neuere  SJabbincn  »erftebcn 
3i>robabel  baruntcr,  bcr  ba^g  i>or5üi](id)ftc  ißcrf5cug  in  (Lottes  .ipanb  war,  bcn  Ätaat  Israel 
IDicbcr  bcrjullcdcn.  3(Kcin  bcr  ??ame  Oriens  i|l  bcm  Weffias  fo  ^<iw)  ciiicn,  baj;  er  nic^t  wobl 
einer  anbcrcn  '•J'crfon  jn^etbeilt  werben  fann;  f.  3,  8.  2luc^  bie  alteren  OKibbincn  beuten  ibn 
auf  bcn  5)?cffta^  (ap.  Gralatin.  1,  3.  c.  ]().).  Der  Sbatbacr  übcrfc^t  gerabeju:  „Sieb' ein 
SDtann,  befTcn  9?ame  'DO?efftaiS."  Dicfcn  5Foriiäni]ern  fdiUc  bie  vicmcinfamc  2luöIciT[uno|.  Daj? 
aber  bie  3Bcrte  an  bcn  Jpo^enpricfler  jicricbtct  finb,  bebeutet,  ba^  berfelbe  bcn  Weffiaes  "in  feiner 
jweifacbfu  (Eiiienf^aft  alö  ^h-iefter  linb  a(3  Äonig  wabrbaft  reprdfentire  unb  i^orbilbe.  Cor- 
nelius a  ?apibe,  —  17)  l*od)  unb  31.  überfc^en:  "„5ln  feiner  ^sjtatt  wirb  er  fproffen,"  b.  l).  <x\x 
ber  iii:tclle  bcö  ^obcnpricfter^  wirb  er  auffproffen.  5(üioli  aber  übcrfe&t  im  ^inne  bc^  bt. 
^ieroniMnus?  unb  ber  aflgemeinen  Sluslcgung :  „Unb  unter  ibm  wirb  c^  fpro||en,"  b.  b.  unter 
bcm  ?Weffias  wirb  bie  Sac^e  63ottcet,  bie  bt.  f^3emeinbe,  ber  2^cmpet,  eine  groj^e  Junabmc  erlangen. 

18)  f-  i.  '^^^r.    Die  2Biebcrbotung  i)l  bicr  ats  iBcr|lärfung  bcö  ®efagtcn  ,^u  betrad)ten,  — 

19)  Die  Jperrltc^feit  beö  5}?cffia^  fc{)itbcrt  am  lebbafteflen  bie  gebeime  Dffcnbarnng  5,  12  mit 
ben  2Borten  :  Dignus  est  agnus,  qiü  occisus  est,  accipere  virtutem,  et  divinitatem,  etsapien- 
tiam,  et  fortitudinetu  et  honorem  et  gloriam  et  benedictionem.  2(m  ilurjeltcn  bejeid^net  fie 
Sbriftuö  mit  bcn  äöortcn:   Data  est  mihi  omnis  potestas  in  ccelo  et  in  terra  Matth.  28,  18. 

20)  lioi  irr-ni  iepeix  ix-  ("ifiiüv  avTov.  —  21)  Dic  .^cbrdcr  wottcu  bic  fricblic^c  3iiKiw"cfii^int- 
mung  unb  .Harmonie  jwifd)cn  bcm  .(pobenpriefter  3cfuö  unb  bem  3i>rPtHibel  au^gcfpro^en 
WilTc'n,  weld)cr  '^fcinung  auc^  Xl)coboret,  l*'.)ranu6,  .^ugo  unb  fclb|l  Jpicrom)mus  beipflichten, 
infofernc  es  bcn  titeralen  ^inn  betrifft.  3(llcin  ba  bicr  uon  S^robabet  burd)au3  feine  :;Ticbc  i|l, 
fo  nebmen  iMtle,  wie  i^atablu?,  SiupertUiJ,  5lriae!  unb  and)  ^icronpmuö  an,  ci  feien  bic  iwci 
l^rone  gemeint,  ber  Jbron  beö  •§crrfd)crö  unb  aud)  ber  Xbron  bc^  ^Pric|tcrö,  bic  eben  vorber  im 
2erte  genannt  worben,  ober  wie  Sornclhiö  a  l'apibe  Witt,  bie  jwei  Jöürbcn  nnt!  3tcmter  in 
Sbrii^o,  bie  bci^  ilönigö  unb  ^i^rieftcr^.  ^d)ol3,  Derefcr,  '\iod')  u.  9tcifd)l  u.  3(.  nebmen  an,  es 
fei  bamit  bie  innige  Ucbcrctniiimmung  unb  >&armonic  jwifc^en  ^cfnei,  bem  .öobenprieilcr,  atö 
a3orbilb,  unb  ^wifd)cn  3cfu^,  bcm  Wcffias,  aU  ber  tjcrwirflic^tcn  ®at)rbcit  bie  Siebe,  wcl*e 
9lu^tegung  (£orncliuö  a  \!apibe  im  miiftifcbcn  Sinne  gelten  tdfjt.  —  22)  b.  f>.  bie  .Hronen  fotten 
öon  nun  an  im  Jempct  bintertcgt  werben  ali}  SBcibgcfitcnf  oon  ben  fd)on  genannten  Wännern. 
6«  ifl  bamit  wabrfc^einlid)  juglcid)  auä(gcfprod)en,"  ba§  it)re  -IJamcn  in  bic  .«rone  eingegraben 
werben  fotten.    Der  'J?ame  „.g>clem"  flebt  offenbar  für  „.^olbai."    So  fd^cint  ein  getUcr  im 

©(^reiben  elgef^liC^en  511  fein.  Ö  iSs  a-i^nvoi  eamt  mlg  vKo/nivovai  Kai  roi<;  ;i^pi/aifioic  avrijg  Kai 
TOt^    ETveyvuKoccv    ai'TTjv.  —  23)    TH/I »    ''0'    f'f  X<ipiTa   vioi)   lo(j>oviov.     DiC  SfbCUtUngcn  bcr 

2  e  *  n  e  r ;  ^.  Schrift.  2t.  Z.  111.  45 


708    S^er  ^ropt)et  Sad^ariaö.  6,  14—15.  Stnm.  23—26.  7,  1—2.  2(nm.  1—2. 

Reiben  SBorte  7n  unb  n''p^t«j^  fini*  ficö  öerwanbt.    Seftaö  itmrbe  bakr  tra^rfc^cinlid^  au(3^ 

„^en"  genannt.  —  24)  Kai  «f  -iiiaAfibv  h  oIku  Kvpiov.  —  23)  D^plfl'!  //^i^  fcr^e  Stc^enben-," 

Kai  Ol  fiaKpäv  öt'  avTüv  .  .  —  2tt)  b.  ^.  fic  tt>crbcn  bcitrac\en  }u  bcn  tieften  bc»  23auc^.  'Zk\ti 
ä^citvviiicn  bcr  (Entfernten,  bcr  3üi6(änl»er,  ber  .(peiben,  war  ct»a^  9?ene^,  irepwct^cn  bcr  ^.^ropbet 
l'id)  barauf  beruft  als  auf  ein  Äenn^cicben,  bap  feine  ©ciffacjung  eine  göttliite  fei.  '^cfanntlid^ 
tru;'?  '?(rtaverreS  i'ongimanus  iMeles  bei  ^ur  i^crberrlicinmoi  bcs  lempele  unb  bic  .gieibcn  famen 
l^äitfii;  mit  rsk^fd^enfen.  3m  böbercn  unb  isolieren  Sinuc  aber  erfüllte  ftd)  bicfc  ©ciffagung  jur 
3cit  ßbrifti,  wo  bic  güöe  bcr  Jpci^en  einging  in  bic  Mird}c  St)rifti.  Is.  60. 


Caput  VII. 

1.  Et  factum  est  in  anno  quarto  Darii  regis,^  factum  est  verbum 
Domini  ad  Zachariam,  in  quarta  mensis  noni,  qui  est  Casleu.  2.  Et 
miserunt  ad  domum  Dei^  Sarasar,  et  Rogommelech,^  et  viri,  qui  erant 
cum  eo*  ad  deprecandam  faciem  Domini:  3.  ut  dicerent  sacerdotibus 
domus  Domini  exercituum,  et  prophetis  loquentes:  nuraquid  flendum 
est  mihi^  inquinto  mense,  vel  sanctificare  me  debeo,"  sicut  jam  fecimul- 
tisannis?  4.  Et  factum  est  verbum  Domini  exercituum  ad  me,  dicens: 
5.  Loquere  ad  omnem  populum  terrae,  et  ad  sacerdotes,  dicens:  Cum 
jejunaretis,  et  plangeretis  in  quinto  et  septimo  per  hos  septuaginta 
annos:  numquid  jejunium  jejunastis  mihi?'  6.  et  cum  comedistis,^  et 
bibistis,  numquid  non  vobis  comedistis,  et  vobismetipsisbibistis?  7.  Num- 
quid non  sunt  verba,^  quae  locutus  est  Dominus  in  manu  prophetarum 
priorum,  cum  adhuc  Jerusalem  habitaretur,  et  esset  opulenta,  ipsa  et 
urbes  in  circuitu  ejus,  et  ad  Austrum,  et  in  campestribus  habitaretur? 
<S.  Et  factum  est  verbum  Domini  ad  Zachariam,  dicens:  9.  Haec  ait 
Dominus  exercituum  dicens:  Judicium  verum  judicate,  et  misericordiam, 
et  miserationes  facite,  unusquisque  cum  fratre  suo.  10.  Et  vijiuam, 
et  pupillum,  et  advenam,  et  pauperem  noHte  caluraniari:  et  malum 
vir  fratri  suo  non  cogitet  in  corde  suo.  11.  Et  noluerunt  attendere, 
et  averterunt  scapulam  recedentem,  et  aures  suas'aggravaverunt  ne 
audirent.  12.  Et  cor  suum  posuerunt  utadamantem  ne  audirent  legem, 
et  verba  quae  misit  Dominus  exercituum  in  spiritu  suo  per  manum 
prophetarum  priorum :  et  facta  est  indignatio  magna  a  Domino  exerci- 
tuum. 13.  Et  factum  est'"  sicut  locutus  est,  et  non  audierunt:  sie 
clamabunt,  et  non  exaudiam,  dicit  Dominus  exercituum.  14.  Et  dispersi 
eos"  per  omnia  regna,  quae  nesciunt:  et  terra  desolata  est  ab  eis,  eo 
quod  non  esset  transiens  et  revertens:  et  posuerunt  terram  desiderabilem 
in  desertum. 

1)  3>«  3-  ölS  y.  Sbr.,  alfo  ?wei  ^s<\\>xt  nacfi  bev  i^pr^ergc^enbcn  JDeiffagnng,  erging  nad)  ber 
Slnfragc,  bic  im  golgcnbcn  crjäMt  wirb,  eine  neue  Cffcnbaruug  an  3äct)anasr  im  2}?cnate 

Casleu,  unferm  9?ct?ember=re5cmber.  —  2)  '£ie  ^cbr.  SBerte  ^J«J"n*5  n*7C^'^  I^nJcn  ftc^ 
fein-  l^erfd^icbcn  überfeinen.  Terefer  ^at:  „Wan  fanbte  ediarcjcr  unb  9tegcmmc(e*  unb  feine 
Ücute  in  bae  -^au^  flotte?."  l'ccb  u.  j)teifcM:  „(f^  fanbtcn  nämlich  ?um  ^aufe  (fettes  Sarafar 
unb  _9tpgcmmclcc^  . ."  Ter  dbalbäcr:  „Ci?  faubten  i^on  ix^tbel  aue  5arafar  unb  .  ."  LXX: 
Kai  kSn-iG-fi/n'  elg  Baiii/p  .  .  (??  läfH  ficb  uiclu  mit  53eftimmtbcit  angeben,  ob  bic  genannten 
9?Mnncr  fcn^ctcn  ober  gefenbet  waren;  bint  wabrfdnnnlicber  ift  bas"i?e^tcre,  weit  aujs  3>.  3 
I)cr?crgcbt,  baf;  bic  3lnfragc  für  bic  gan^c  fi>3emeinbe  gcftedt  würbe.  (Sbenfc  (dfn  ficb  nidit  mit 
$*cftimmtbeit  fagen,  wober  fic  tamen,  ob  aus  bem  fernen  i<abr>Ion  ober  ob  aus  ^uba  ober  fonjl 
wot)cr.    Xie  Hebräer  galten  fic  für  ^^.h-ofcl^tcn  am  perfifci)en  ^ofc,  bie  mciftcn  t^riftlic^en  2tus- 


!Der  ^ro|>^et  Bac^aria«.  7,  2—14.  Stnm.  2—11.  709 

Icijcr  at'cr  mit  J'.^rauiu^,  9(ria^,  ünitaMu^  für  Oi»^fn  aiu^  i^abi^lon.  Ibccbcrct  imb  mit  ibm 
Sorneliuij  a  l!api^c  baltcn  fic  für  Cuibf".  ^ic  bcrcito  im  .adobtcu  Van^c•lIn^  \\var  aujjcr  jcriifa- 
Icm  a^pf)utcn;  —  3)  IVN^tT  ift  pcrfifdi  itub  fann  bcbcutcu  „(5ür|t  bc^  ^eiligen  J^fucre."  Ta? 

anberc  SBort  bcficbt  im  .ipcbr.  au^  jnun  Sßortcn,  it»ic  bcnn  and)  bic  LXX  c^  in  ]\vt\  trennen: 
•Af},i£ffEtp  6  ßaai'Aeig.  Tix  Siucr  übcrfe^it  „'i'ihinbbärffr."  —  4)  VtJONI/'""^ ''^'"'^  ^'"'^'■''" 
iveliter  ^cifa^  vcrmuthen  Iäf;t,  baf;  ::)iO!UMnmclcA  ein  iirof;c<^  -^'"^aiii?  fubvte.  kuI  ni  üi'(V>tf  airoi. 
3)  „foü  iit  (bac*  iuMf  o^cr  rie  f^k-mcinre)  noit  ferner  weinen  im  fünften  9?h>nate,"  b.  ^.  einen 
T^aft'  unt'  Irauertat^  haltend  "IWin  bielt  im  bab'.Monifehen  (fvile  t>ier  folrfie  iMi(!taiie:  1)  cim  17, 
bc?  Jbammni^  (^"uili)  ^im  '?ln^enfen  an  tie  t£robeninvi  ^fvufvilem?  s,  ]•.);  Jer.  'j^,  (>;  2)  am 
9.  beci  51b  CJJnjiufti  u'in  ^Inbenfen  an  ^ie  in-rbrennuniVbei?  lemtel?  Jer.  ■)2,  12;  ?.;  am  7.  Dee 
Si^ri  (£ftober)  \mn  ^Infenfen  an  ^ie  (ümunbunsi  <^'oro(ia\^  Jer.  41,  2;  4)  am  4.  ^ej  lebet 
(^iänner)  junt  3lnbenten  an  ben  '^Infanii  ber  inlaiierunii  Ofi'in'alemi'  TV.  Euu-.  25,  1.  Xa 
jct"'t  ^er  Jempel  unb  bie  ^Kelij^ion  nneber  beriui'teüt  n\uen,  fc  entftanb  ber  3'rt^fiKl/  pI'  "liin  biefe 

SufUa^e    nod)    ferner    begeben    foüte.      (ti't/J/yvi)ti>   ('xh:  iv  rC.>  /n/vl  rü  -tinv-ru  -ö  äyma/ia,  Kmiön 

enoiiiüEv  r/(h/  iKavä  er?/.  —  (J)  ^ebr.  einfad):  It^n  »wnt  nncb  ju  it^eibcn,"  b.  ^.  nad)  5?a5aräer' 

9lrt  5U  faften  «nb  mid)  iMMi  anj^enebmen  rs3enüf!en  ]n  entbalten.  —  7)  tT?eld>e  5Bprtc  fid^  r^er* 
fd)ieben  beuten  laffen:  „-^;abet  ibr  benn  ^u  meiner  C^bve,  nnb  nidit  inelmcbr  5ur  Xarleinung 
euerem  Sitmer^eiJ  siefaüef:"'  .*I"^ien.Mr.nniu\  Ibcotoret,  i){emiiiiue  u.  9(.;  o^er:  „.^abtibfmir 
burd)  euer  Jvaften  etlmu^  lumüt.u,  babt  ibr  eueb  barurdi  ':}(nfvnnkte  auf  befonbere  -i^es^ünftiiiuniien 
envprbenr"'  initabluei,  Sdu-^l^,  Xerefer;  ober:  „®ar  i*,  >var  mein  fsH-bct  ber  (^hunb  eure? 
f^aften?,  ober  babt  ibr  für  eud)  b.  b.  naeb  bem  9(ntrieb  eure?  ^uinern  i^efaftef^"  3d^ea!V  Xicfe 
le^tere  Sluyleiiuni^  fdieint  bie  am  meiftcn  beiirünbete.  ^bi"  »lenuif!  Iiei]t  in  ber  i^\\\<\i  fein  th^X' 
»ourf,  alö  bätten  Vie  ^uiben  im  (f  ril  ein  fdilecbte?,  (üott  mififciüiiK«?  Aallen  i^ebalten,  fonbern  e? 
lieiit  barin  nur  fie  einfadu'  (£rinnerunii,  f^uMt  babe  bie  im  (£ril  in  Uebunii  .aetommenen  Aafttajic 
nidht  lU'bcten  un^  lU'bietc  fie  baber  dn&'  jei.U  niebt;  unifüen  fie  aber  bieuiben  freianüiii  balten, 
fc  verbiete  er  ees  ibnen  niebt.  ^ic  batten  i^'faftet  unb  jieiieffen,  nne  fie  ei^  für  notbn'en^i^^  s^ebalten, 
obne  ba§  er  fc(ber  ibnen  ba^i  eine  ^Bcrfdjrift  jiciieben;  e;?  fei  alfo  bie  ^Infrai^e,  rie  fie  ftetlen, 
unnü^i.  —  8)  «i\r  i'F^h  icdiere  KUi  TTivE-re;  —  0)  ÜBifjt  ibr  benn  nidit,  nM?  id>  tMnt  (nd>  mü. 
unl>  beijebre?  ^abe  id)  eö  euii  nidU  (äuiift  bur*  meine  "J'ropbeten  tunb  c^emaebt:"  Is.  2\i.  l;;; 
58.  3-7;  Jer.  14,  10-12.     9Sa?  (innt  bamit  in  Sonberbcit  meint,  läpt  er  ibnen  je^t  alfoiileic^ 

bUrd)  ben  '»PrOVbCten  3'ld^t1>"i^''^  ^Cl^Cn  ä?.  9-10.  —  10)  ^al  ka-ai.  —  11)  Kai  tK,k/.ü  airniq  .  . 
Kai  /'/  yfj  u(^avLadtjCiiTat  Karo-ca^tv  airüv  t/c  (hoSe'vovrog  kuc  ff  ävac!Tpi<povToq. 


Caput  VIII. 

1.  Et  factum  est  verbum  Domini  exercituum,  dicens:  2.  Haec  dicit 
Dominus  exercituum:  Zelatus  sum  Sion  zelo  magno,^  et  indio:natione 
magna  zelatus  sum  eam.  3.  Haec  dicit  Dominus  exercituum:  Reversus 
sum  ad  Sion,  et  habitabo  in  medio  Jerusalem:  et  vocabitur  Jerusalem 
Civitas  veritatis,^  et  Mons  Domini  exercituum'  mons  sanctificatus. 
4.  Haec  dicit  Dominus  exercituum:  Adhuc"*  liabitabunt  senes,  et  anus 
in  plateis  Jerusalem:  et  viri  baculus  in  manu  ejus'"  prae  multitudine 
drerum.  5,  Et  plateae  civitatis  complebuntur  infantibus,  et  puellis 
ludentibus  in  plateis  ejus.  6.  Haec  dicit  Dominus  exercituum :  Si 
videbitur  difücile  in  oculis  reliquiarum  populi  hujus  in  diebus  illis 
numquid  in  oculis  meis  difficileerit,^' dicit  Dominus  exercituum?  7.  Haec 
dicit  Dominus  exercituum:  Ecce  ego  salvabo  populum  meum  de  terra 
Orientis,'  et  de  terra  Occasus  solis.  8.  Et  adducam  eos,  et  habitabunt  in 
medio  Jerusalem :  et  erunt  mihi  in  populum,  et  ego  ero  eis  in  Deum  in  veri- 
tate,et  injustitia.  9.  Haec  dicit  Dominus  exercituum:  Confortentur  manus 
vestrae,  qui  auditis  in  bis  diebus  sermones  istos  per  os  proplietarum  in 
die,  qua  fundata  est  domus  Domini  exercituum,  ut  templum  aediticaretur. 
10.  Siquidem  ante  dies  illos^  merces  liominum  iion  erat,^  nee  merces 

45  * 


710  T)cr  ^rop^et  Bac^ariaö.  8, 1—10.  2lnm.  1—9. 

juraentorum  erat,  neque  introeunti,  neque  exeunti  erat  pax  prae  tribula- 
tione;  et  dimisi  omnes  homines/"  unumquemque  contra  proximura 
suum.  11.  Nunc  aiitem  non  juxta  dies  priores  ego  faciam  reliquiis 
populi  hujus,  dicit  Dominus  exercituum,  12.  sed  semen  pacis  erit:" 
vinea  dabit  fructum  suum,  et  terra  dabit  germen  suum,  et  caeli  dabunt 
rorem  suum:  et  possidere  faciam  reliquias  populi  hujus  universa  haec. 
13.  Et  erit:  sicut  eratis  maledictio  in  Gentibus,  domus  Juda,  et  domus 
Israel:  sie  salvabo  vos,  et  eritis  benedicitio:  nolite  timere,  confortentur 
manus  vestrae.^^  14.  Quia  haec  dicit  Dominus  exercituum:  Sicut  cogi- 
tavi  ut  affligerem  vos,  cum  ad  iracundiam  provocassent  patres  vestri  me, 
dicit  Dominus,  15.  et  non  sum  misertus:  sie  con versus  cogitavi  in 
diebus  istis  ut  benefaciam  domui  Juda,  et  Jerusalem:  nolite  timere. 
10.  Haec  sunt  ergo  verba,  quae  facietis:  Loquimini  veritatem,  unusquisque 
cum  proximo  suo:  veritatem,  et  Judicium  pacis  judicate  in  portis  vestris.^* 
17.  Et  unusquisque  malum  contra  amicum  suum'*  ne  cogitetis  in  cor- 
dibus  vestris:  et  juramentum  mendax  ne  diligatis:  omnia  enim  haec 
sunt,  quae  odi,  dicit  Dominus.  18.  Et  factum  est  verbum  Domini  exer- 
cituum ad  me,  dicens:  19.  Haec  dicit  Dominus  exercituum:  Jejunium 
quarti,  et  jejunium  quinti,  et  jejunium  septimi,  et  jejunium  decimi  erit 
domui  Juda  in  gaudium,*''  et  laetitiam,  et  in  solemnitates  praeclaras: 
veritatem  tantum,  et  pacem  diligite.  20.  Haec  dicit  Dominus  exerci- 
tuum: Usquequo  veniant  populi,'"  et  habitent  in  civitatibus  raultis, 
21.  et  vadant  habitatores,'^  unus  ad  alterum,  dicentes:  Eamus  et  deprae- 
ceraur  faciem  Domini,  quaeramus  Dominum  exercituum:  vadam  etiam 
ego.^*  22.  Et  venient  populi  multi,  et  gentes  robustae  ad  quaerendum 
Dominum  exercituum  in  Jerusalem,  et  deprecandam  faciem  Domini. 
23.  Haec  dicit  Dominus  exercituum:  In  diebus  illis,"*  in  quibus  appre- 
hendent  decem  homines  ex  omnibus  Unguis  Gentium,  et  appreliendent 
fimbriam  viri  Judaei,^"  dicentes:  Ibimus  vobiscum:  audivimus  enim 
enim  quoniam  Deus  vobiscum  est.^' 

1)  i}?id)t  nur  (icbt  f5)ott  fein  3?o(f  n>icbcr,  fcnbcrn  er  liebt  eö,  wie  ein  eiferfücfitigcr  ßJcmafcl 
feine  cycmaMin,  mit  fonberbeitliitcr  Vipbe,  fo  baf;  er  3crn  unb  Unn>i((cn  fa^'t  i^ei^en  beijen  ^etnbc. 
.^ieronamusi.  —  Ibeoberet,  ^^aranu^,  i^atabluö  ncbmcn  ba^  (Sifern  (yotteö'bicr  nU  3orn  unb 
Unwillen  gegen  ^s^racl  unb  beuten  ce  auf  bie  oergangcne  3cit,  wo  S^'r'ifl  feinen  <yott  jum 
Börne  reijtc.    t(ion  biefem  ^ßxne  aber,  fagca  fte,  kffe  Oott  jegt  ab  unb  wenbe  fii^  wieber  ju 

®ion,  wie  es  3?.  3.  :^eif}t:  conversus  sum  ad  Sioo.    Sltlein  baö  Söort  i^^p  mit  7  ^at  nur  bie 

23cbeutung:  „eifern  für  ^cmanb,  unb  nicbt:  ncibifcib  fein  auf  Scmanb."  Sei  leucbtet  wn  felbfi 
ein,  bat'  i)icr  nur  bie  crftcre  gelten  tann,  unb  baf!  fomit  nur  v^on  ber  ftiegcnwart,  ni^t  1^on  bcr 
SBergangenbeit  bie  i)lebe  ift.  —  2)  Tag  ffiort  HPX  ^'^t  nic^t  nur  bie  iJebeutung  „QBabrbeit," 

fonbern  aucb  „Ircue,  iBeflanb  unb  Xauer."  Sei  biirften  i^itt  alle  biefe  2?ebeutungen  gelten. 
Serufalcm  foll  bie  Stabt  werben,  wo  fortan  bie  aSabrbeit  ibren  ^it^  bat  unb  ®ott  mit  %xtüt 
gebient  wirb.  2)er  ®i)rer  unb '^Jlraber  überfe^en  „beilige  vjtabt;"  LXX  Tv6?ug  äh/'^mf  Is.  1, 
'26;  Apoc.  19,  11.  —  3)  Is.  2,  '■),  —  4)  i,  e.  deinceps  „öon  je^t  an."  —  3)  „jeber  mit  bem 
Stab  in  ber  .^anb  wegen  'Jtltcrci,"  b.  b.  alle  '^cwobner  Serufalemö  werben  alt  werben.  — 
6)  Wag  bcr  tleine  JReft  SsTiielt^,  ber  je^t  oorbanben  i(l,  bicfcö  3lnwac:^fen  ber  2?ev»ölferun3 
immerbin  für  f(fewer,  ja  unmijglic^  balten;  bei  @ott  i|l  eö  nid)t  fd)wer,  nicbt  unmöglich,    el 

hi^vvnTJiafi  trij-rrtov  rüv  KarahtiTTon'  ....  /it)  aal  hx'jnmv  ^lov  ä()vvaTf/att\   Jer.  32,  27.  —  7)   b.  b« 

»on  allen  .^imntelesgcgcbcn,  wobin  fie  5cr|treut  worben.  !l)aij  biefe  JDorte  im  mDftifd)en  ®innc 
»on  bcr  ^Berufung  ädcr  isolier  5um  Sincn  rt3iauben  an  Gbriftu^  unb  in  bie  ©ine  itirdbe  Sbrijli 
gelten,  IcuAtet  ■tm  felbft  ein.  "JluA  (Ibri|luei  fd)eint  fie  im  3lugc  gebabt  ju  baben,  alei  er  Matth. 
S,  II  fagte:  „l>iclc  werben  uom '3lufgang  unb  9?iebergang  tommen  unb  ju  3:ifcbe  ü&en  mit 
2tbrabam,  Cn'aatunb^jafobim  Sleicbe  bcr  J^immel;"!.  c.  24,  :n  ;  Jer.  43,5;  Ose. 2, 1.  — 8)  b. 
j}.  in  ben  lagen  ber  (£rfd)laffung,  bie  foeben  öerfloJTen  fmb,  wo  ibr  faumfelig  wäret  unb  ni^t 
rührtet  bie  ^änbe  jum  58auc.  —  9)  b.  b.  Weber  2}Jenfc^  nod)  23ic^  erntete  etwae  »on  ber  ange- 


Der  ^xcp^et  Bac^ana«.  8,  10—23.  2lnm.  9—21.  711 

irenbcten  tWüt^c,  bcnn  c*  feMte  am  Seiten  i'^oii  eben.    II.  E.sdr.  5,  1-9;  Act.  1,  0-11 ;  2,  !(>. 

StoTi  TT/DO  TÜv  iinti>Cjv  tKtivuv  o  uiai^uc  rior  (ivi^pü-ui'  uvk  inrdt  t'ir  üv7/aiv  Kai   ö    fitO'öir   tüv   UTi/iiov 

o'vx  i'T^äfj^Fi.  Um  bicr  Mc  lAX,  nachte  ihmi  bcr  3iifwiift  faiun,  nnicibcr  Crii?ina(tcrt  unb 
bic  iUtliiata  unb  bcr  iVin^c  l£iMUcvt  von  bcr  i^criVini^nbcit  iicfaiit  t>abcn  n^ill,  in  öinflan^ 
mit  bcnt  Aoljinibcn  ^ii  brinjicn,  nuif!  man  ein  Jl^ort  üipplircn  unb  fairen:  „renn  t>or  jenen 
2viiien  bicf;  e?:  ber  \.'obn  ber  Wen|\ten  UMrf  niitt  ^itm  'Dfuf.en  un^  ^uv  ^ructu  fein.."  — 
10)  „ieb  laffe  3nie  cieben.  ivenn  fic  auch  Unreel^t  übten  c\(c\<\\  ben  'DfädM'ten."    kuI  i^inruaTt/Äj 

TTiurm;  roir  üi-^ (xj-oir ,  tKaariiv  i-'i  rin'  -/i/cioi'  ui'viir.  —   l|  )    „lUlU    \\t    2ame  beä  ^vieben^,"  b. 

i^.  ba^  (^)efcl>Iecbt  (ba_^  i'iMf)  '^Hntee  ivirf  in  jirofjem  SBoblflance  leben,  ^^ail)  anberen  '^(u?Ic^ 
gern  bcifU  e?:  „Tic  ^aat  wirb  nun  i^ebeiben."  h/'/:  }/  (hii<.)  t'ip/^rr/r-  ])out.  11,  ];'.-!');  Soph. 
3,  16.  —  12)  b.  b.  crmutbiiU't  fnd>  nur  ^um  eifrij^en  i^etriibe  tc?  lempelbane?.  kuI  Kurtaxrfrf 
h  raig  ;t-fp(Tiv  v/tüv.  —  lü)  f.  b.  laffet  bei  eueren  (yerid^teiH'rfammluniien  an  ben  2bi>ren  bie 
20abrbeit  unb  ben  ^rieben  igelten,  nicbt  bie  Vüge,  ben  i^etrui^  ben  Janf  unb  Streit.—  1-^)  „(je» 

gen    leinen    ^Jadllten;"      ri/v   kokkiv   ror   Tr/r/cnoi'   alvur   /ti/    '/(r/i^tn^ii:    er   7al<;   KajxViaic   Ifiüv.  — 

13)  Tic  vier  ia»ie,  ireKtc  bie  Bulben  »väbrcnb  ber  (^kfan^1enfd^aft  ale  2?ut'»  unb  Aafttaiie  biet- 
ten,  foUten  rcn  ie^U  an  J^reubentai^e  für  fie  fein;  f.  (£.  7.  5lnm.  r>.  —  1(J)  .fiebr.  „es  "werben 
noÄ  iUMfer  fpmmen  un^  '-i^eirobner  'oielcr  2tdbte,"  um  bem  wabren  Wctt  Cpfcr  beö  \!pbee  5U 
bringen.  (£«  erfüllte  fid)  ^iefc5  il'ort  ^ivar  fd^LMl  balb  nad>  äi^ietiererbauung  be?  lempel?,  aber 
nur  unijoütommen.  Tefibalb  muf;  mit  ■i^icrinv.Mnu?,  2beoboret,  Vinanuö  unb  allen  bewabrten 
Slueilegern  angenommen  »erben,  baf;  fie  iiollfommen  erjl  ^u  C£bri)ii  .3nt  fid)  erfüllten  unb  bepbalb 
audi  vcrjüglid)  auf  biefe  ^iit  ]u  beuten  finb.  Ls.  2,  2;  ^lich.  4,  2.    in  i/^mai  /aoi  tto//<h  «u 

KaroiKoivTtx  ~u/.eig  'no/'/uq.  —  17)   ''«'  üvvf'An'vüDV-ai  Kn-oiii(nn'Tiv  Tvivrf  Tro'/eic  f/r  f/iav  tto/ ir   /i- 

joiTff  Tzopirx'iüuev.  —  18)  weUte  ®orte  al?  l'ofungcMvort  Silier  ti^nen  werben:  „3di  gebe  au* 
mit."  —  19)  b.  b.  in  jenen  lagen  wirb  jeber  's)iaubij^c  5ebn  Ungläubige  ebne  ^rJübc  ^um 
©laubcn  bringen;  benn  ber  Weift  wirb  fie  erfaffen  unb  gelehrig  ma*en.  2Bie  wunberbar  erfüllte 
fid)  bae;  utr  Jcit  Cbritli,  al«?  fer  bl.  (^)eift  ficb  über  bie  jünger  be?  ."pcrrn  ergpffen  battel  JBcbin 
ile  gingen  unt>  wo  fic  erfdnenen,  brangten  fid)  bic  Sdnaaren  um  fie  unb  vcrnabmen  mit  brennen« 
ber  i^egierbe  bae  SDort  bcö  kleben?.  —  ÜO)  -^icr  gilt  ba^  SBort  be»  ')lpoft.  'J'auUtc-. :  Non  enini 
qui  in  uianif'esto  Ju(l;^us  est,  sed  qui  in  abscondito  Judf^us  est  Ruui.  2,  28.  Xen  wabren 
3ufen  madu  nid)t  bic  äuf;erc  Srfcbeinung  unD  bic  i^efd^neifuug,  fonbern  bcr  gebeimnifjoclle 
(»laubc  an  Sbriftu^.  Tic  (ibriften  finb  bie  wat)rcn  Ouben  ('-öcfenner  unb  \;cbpreifer  f^ettc^j. 
Juan.  4,  22.  —  Ül)  Matth.  2S,  20. 


Caput   IX. 

1.  Onus  verbi'  Domini  in  terra  Hadrach,^  et  Damasei  requiei  ejus:^ 
quia  Domini  est  oculus'  hominis,  et  omnium  tribuum  Israel.  2.  Emath 
quoque  in  terminis  ejus,^  et  Tvrus,  et  Sidon:''  assumpserunt  quippe  sibi 
sapientiam  valde.  8.  Et  aedificavit  Tyrus  munitionem  suam,  et  coacervavit 
argentum  quasi  humum,  et  aurum  ut  hitum  platearum.  4.  Ecce  Domi- 
nus possidebit  eam,  et  percutiet  in  mari  fortitudinem  ejus,"  et  haec  igni 
devorabitur.  5.  Videbit  Ascalon,  et  timebit:  et  Gaza,  et  dolebit  nimis: 
et  Accaron,  quoniam  confusa  est  spes  cjus:^  et  peribit  rex  de  Gaza,  et 
Ascalon  non  habitabitür.  6.  Et  sedebit  Separator  in  Azoto,^  etdisperdam 
superbiam  Philisthinorum.  7.  Et  auferam  sanguinem  ejus'"  deoreejus, 
et  abominationes  ejus  de  medio  dentium  ejus,  et  relinquetur  etiam  ipse 
Deo  nostro, '^  et  erit  qliasi  dux  in  Juda,'"  et  Accaron  quasi  Jcbusaeus.'^ 
8.  Et  circumdabo  domüm  meani  ex  his,'^  qui  Inilitant  mihi  euntes  et 
revertentes,  et  non  transibit  super  eos  ultra  exactor:'^  quia  nunc  vidi  in 
oculis  meis. "^  9.  Exulta  satis  filia  Sionj  jubila  filia  Jerusalem:  ECCE 
REX  TUUS'"  veniet  tibi  justus,  et  salvatol*:'*  ipse  pauper, '^  et  ascendens 
supei'  asinam,  et  supei' puUum-"  filium  asinae.  10.  Et  disperdam  qua- 
dl'igam^'  ex  Ephraim,  et  equum  de  Jerusalem,  et  dissi})abitur  arcus  belli : 
et  loquetur  pacem  Gentibus,"  et  potestas  ejus  a  mari  usque  ad  mare;~^ 
et  a  fluminibus  usque  ad  fines  terrae.^*  11.  Tu  quoque  ih  sanguine  testa- 
nieliti  tui^  emisisti  Vinctos  tuos  de  lacU,  in  quo  non  est  aqua.     1*2.  Con- 


712  ^et  5)ro|)|et  Bai^ariaö.  9,  1—8.  2lnm.  1—16. 

vertimini  ad  munitionem^^  vincti  spei,  hodie  quoque  annuntians^ 
duplicia  reddam  tibi.  13.  Quoniam  extendi  mihi  .Judam^  quasi  arcum, 
implevi  Ephraim:  et  suscitabo  fihos  tuos  Sion  super  filios  tuos  Graecia:^^ 
et  ponam  te  quasi  gladium  fortium.^"  14.  Et  Dominus  Deus  super  eos 
videbitur,^^  et  exibit  ut  fulgur,^^  jaculum  ejus:  et  Dominus  Deus  in  tuba 
canet,  et  vadet  in  turbine  Austri.^^  15.  Dominus  exercituum  proteget 
eos:  et  devorabunt,^^  et  subjicient  lapidibus  fundae:  et  bibentes  inebri- 
abuntur^'  quasi  a  vino,  et  replebuntur  ut  phialae,^^  et  quasi  cornua 
altaris.  16.  Et  salvabit  eos^'  Dominus  Deus  eorum  in  die  illa,  ut  gregem 
populi  sui:  quia  lapides  sancti  elevabuntur^^  super  terram  ejus.  17.  Quid 
enim  bonum  ejus  est,^^  et  quid  pulchrum  ejus,  nisi  frumentum  elec- 
torum/"  et  vinum  germinans  virgines? 

1)  Is.  18,  1.  9J?tt  bicfcm  Satitcl  tcivnnt  bev  ^ifctte  Ihdi  bcr  ©eiffaiiuniien  bc^  3ii*Ärnt^, 
bic  fid)  nach  'Jdigcn  unb  in  bic  ferne  3»funtt,  bcfonDerj  in  bic  meffianifd^e  jfit  erjlrecfen-,  'oon 
roiiÄix  ibm  fo  krrlitte  rinc;e  öc^eii^t  »erben.  —  2)  "r["1"in  „■'partnjcic^,"  »crunter  einige 

9tabbincn  bcn  ^Jeffiaei  i^er)^e^cn,  \o  baf;  alfo  bie  ^Beiffaj'^uuii  bem  i^Ainbc  bcs  ?3?cf|la^  g^Ite,  — 
eine  DiJeinuni^,  tie  tut  nt*t  »voM  bet^riinben  läjjt.  ^lad)  SJabln  ^cfe  la(\  Jpabracb  bei  I^amaecuS, 
rtai$  Sbeopbi^lactuei  im  wüften  9(rabien,  wo  e^  3(brid)omiu-?  in  bie  "Jidbe  ijon  'öcetra  fe^t. 
:^e^terer  fa^t  aiid),  c^  [ei  fpäter  ein  "^ifdunTit}  ücwcfen,  unter;ii_eorbnet  bem  '^^on  4^o6tra  unb  fei 
äuv  St-'it  bcr  .Hreuj^üge  i^on  beu  i^emciuen  beuten  aiut  bic  ^tabt  be^ '^ernbarb  de  Scampis 
genannt  werben.  SKcranber  untcrnabm  föegcn  ibrer  fcinbiiriKn  'Jlniirijfe  bei  bcr  'Belagerung 
vion  3:?ru^  einen  eigenen  .^eere^uig  n?iber  fie.  iVrrian.  IL  20.  Curt.  IV.  8.  9?cuere  t£vegeten, 
barunter  aud)  '.?(ttioli,  l'od)  unb  :){eifd>[  vn'rmutbcn,  ee;  fei  bannt  ba^  perfifd^e  didd)  genteint,  unb 
bcr  '»yropbet  babe  ibnt  gefliffentüd)  einen  verblümten  'i)fanicn  gegeben,  um  bie  '^.Vrfer  nidn  ]vl 
reiben,    tv  yii  i,t()i)ux-    Tie  ^J^rdpofiticn  ia  bebeutet  t)ier  „über,  ober  betreffe."  —  3)  Ijin^p 

,,ciU  feinem  Stubebunft."  Xie  genannten  Crte  finb  ber  JRubcpunft  obev  ^3egenftanb  ber  IM-cpbetic, 
inbcm  fte  an  ihnen  t>o[l5ogen  wirb.    Bie  LXX  punftirten  bas  SBort^anbcrö  unb  überfe&ten 

livaia  avToi'.  —  4)  nlH^^  ^3  „bcHU  ber  ^crr  ^at  fein  5tuge  auf  bie  Wenfc^en  (.i^ciben)  unb 
auf  attc  Stämme  5^r^ie'*5  (gerid^tet);"  6i6ri  k'vjho^  hnpj  äv&pu-nvc.  —  5)  „au^  über  (£mat|), 

ireld^C^   baraugren^t;"    Kai   tv  'Uuä^  h  rolq  öpiotq  ahrf/c  t'rpoq  Kcil  2«5(jr  Ez.  2S,  4;   Joel  3,  4; 

Auios  1,  9;  6,  :!  — 6)  •&ebr.  „unb  über  Jinu^  unb  Sibon,  obgleid)  febr  f(ug."  eo  flug 
duA  3;'.)ru^  unb  «iben  ibre  5ad)c  angeorbnet,  fo  »critänbig  fte  i'bre  'Befeiligung  eingertdjtct 
baben,  t^  bilft  ibnen  'i}?id)t?.  öion  €vpp6i>r/anv  rtoöc'ipa.  —  7)  „er  nnrb  in  bai^  9}?eer  flürjen  ibre 
??c|iunge»r»crfc,"  treibe  ©eiffagung  budiftablid)  in  Erfüllung  gebradjt  if  erben  burd)  Slleranber 

bcn  f^ke^en  ;   Is.  2:3;    Kz.  2l)-2>^;    Plin.   V.   lU.    LXX:    Kn\  -arn^ei  e'ig  \^a/MGanv  (Vwauiv  a'vvijc. 

S)  "-/  ;;'tv(  r>y,7  i-i  rü  -apa^iTÜiiari  a'r7?'/(^.  5(cbntid5e  Söciffagungcn  mad)tcn  über  bie  ^3.H5ili|ler= 
ftäbte  auA  bic  übrigen  ^;Prepbcten  Is.  14,_2'.»;  Jer.  47;  Ez.  2.5;  Arnos.  1;  Soph.  2. — 
ö)  "^TDD  "ber  3''emf(ing  n?trD  fiel)  nieberla||en  in'iJljot."  Kai  KaroiKi'/covmv  iiAAoyeveii- ev'A::wu.). 

i'i^ranu«  i^erftcbt  barunter  ^Heranbcr  ben  ßJrefsen,  ber  'Jl^et  unb  bie  ^biliflcr  fii^  unterwerfen 
bat.  —  10)  3*  umII  ein  (£nbc  madu-n  ibren  (ye&enepfern  unb  bem  babei  üblid)en  (sJcnup  bco 
3?tutcci  fcr  rpfcrtbieve.  —  II)  ,,unb  ei5  felber  (bae  i^elf)  wirb  übrig  bleiben  unfercm  dUnt," 
b.  b.  wirb  ftri^  5u  '''knt  bcfebren  nM  unfern  (ijlaubcn  annebmcn.  rerefer  übcrfc^t:  „Unb  aui^ 
fte  laffcn  Ucbcrrcfte  unfercm  (iJott,"  b.  b.  nidn  alle  •;]>hilifter  werten  auogerettet,  fenbern  c^ 
tDcrben  (finige  übrig  bleiben  unp  ben' einzig  wabren  (^3ott  oerebren.  Kai'i-»/.sio'&i/aovTat  kuI 
oirot  Tut  x^tü  i'iiujv.  —  \-2)  Tiefer  :lic)^  ter  i^inliftcr  wirb  fiit)  nid)t  nur  bcfebren,  fontern  unter 
ben  rijiäubigcn  einen  bcfoncercn  iHn-^ug  bcb.iupten.  kcI  tnovrai  itq  xi'^'^px'K  i-v  'lo'vSg.  — 
IrJ)  *3(ffaron  wirb  au*  in  bae  i^elf  i^iotie?  übergeben,  wie  cinft  ber  3ct*iifäer.  9?adi  ber  %xxi'' 
legung  '.Hinterer:  „fie  werten  ebcnfe  gefd^ont  werfen,  wie  eie  ^u'bufder  inni  Tasib:"  II  Re,?. 
;")."  ().'— IH)  .t>cbr.  „unb  idi  umlagere  mein  .f>au6  gegen  .öinuntber^icbcnte,"  b.  b.  eo  föü 
"üHcmanb  mebr  fcinblid>e  .S>anb  anlegen  unb  'i)?temanc  mebr  ungeftraft  ein»  oter  ausgeben  fönnen. 

hai    i'-oar/'/oiiuat   rü  oIku  /wv  ni-änr//ua  roh  fx//  6tn-opy'vga-dai.  /u/rU  üvaKau-rEiv  .  .      9facb  bCr  i'ul« 

gata  wäre  bcr  Binn:  3d)  umlagere  mein  -^aus  mit  einer  l^efatiung  ihmi  (Jin»  unb  "Jlui^gcbcnben, 
irclAer  Sinn  aber  ni*t  \o  gut  anfpri*t  alj  tcr,  welchen  bie  bebr.  S5?orte  bieten  unb  welchen 
aud)  bic  LXX  angenommen.—  lo)  „Co  feü  fein  'BcDrüdcr  mebr  über  fie  fommen."  — 
1<>)  Ta?  5d\iuen  mit  ben  klugen  beifn  bei  'sUnt  „gnatig  fein."  .\^ier  aber  bürfte  c-?  eber  im 
wertlid>cn  ^cinne  genommen  werten:  Out  felbil  will  fd>aucn  unt  büten.  'Dia*  i5atabtui^  will 
(iiott  feigen:  ^d^  fct*e  jeet,  wa^  id)  tbun  will  für  mein  lU^lf  unt  meinen  lempel.    5?ad)  'iUuxi 


©er  gjrop^et  Bac^arta«.  9,  8—12.   2Inm.  16—26.  713 

fprid^t  bcr  tropftet  biefe  5Dorte  in  feinem  9?amcn  unb  mac^t  mit  bcm  9(ui^ruf :  „'Jdf ,  nun  fcbc 
td)  mit  meinen  •Jlui'ien"  bcn  Uebcrjianii  ^nm  ^•l^(;■len^en. —  17)  Sonn^M  fac^ 'Jlufjcrorrentliite 
bicfcei  'JJactn-ufei?,  aii}  bie  naltf^^li1lcn^e  ^cbilDennu^  ^el■  -perfon  unb  ihrer  *^lMrffamfeit  beurfuu^en 
e«i,  baf!  iHMn  Wcffiac*  fie  :'1tebe  ift.  '-^dtf  ihn  reuten  aucb  baci  '^kMvttf  fowoM  bie  alten  ^Kvibbinen 
ciU  bie  fannntlicl^en  i'dter  unt>  fatb.  '^lUxMes'ier.  'Otuv  'Ji.H'ni;ie  au«<  fen  JÜ^i|\ten  i'lfabbinen  beuten 
cci  auf  0»t>»i^^  t>en  'Waceabvier,  Jbcobor  von  "WovM'ucfte  aber  auf  .{orobabcl.  iln-nn  ber  ^rovbet 
von  einem  C^nt^^^'^  bem  Waceabäer  unb  von  einem  Jorobabel  in  fo  bej^eiiterten  ÜBorten  bättc 
reben  wollen,  wa^  bättc  er  bann  crft  vom  Wenla»5  fav^cn  follen,  bcn  er  boii)  niciu  bättc  übcriicbcn 
fiMtncu,  ba  i^n  aüe  vorau^ijcf>cnben  yropbctcn  vcrfünbctcn':' —  18)  ^ti^lJI,  n.m3  nacf)  bea 
i5eaH^bntid)en  i^cbeutnui]  „iievcttct  ober  ilcjireid)"  be5cid)nct.    LXX  mi  mjiuv  fte  lafen  ^^*V'\ 

ebenfo  ber  Gbalbaer  unb  ber  5vrer.  Webrerc  (fvci^ctcn  baltcn  bafür,  bap  bei  bicfem  ©orte  aud) 
bie  (^orm  '^fivbal  active  i^e^eutun^^  babe.  ":}(llein  ee  fd^eint  biefe?  ^£rpe^ium  nid)t  notbiDcnbiii. 
5)^^n  bleibe  bei  bcr  i^ebcutuuii  „ficcircid)"  itcbcn.  Ter  Siciicr  ober  2iciV"cid)c  ift  ja  aud>  ber 
JRetter  unb  (Sriöfcr.  —  19)    '>^V,  baö  nidbt  nur  „arm,  fönbcrn  aud)  icibcnb,  milb,  fanft," 

■    r 

bebeutet,  nnii^  'JKlc-^  vollfommen  anf  ^scin^  Vaf;t.  (u^ror  tt/x/Zy-  —  20)  -ßcbr.  „rcitenb  auf  einem 
(f  fei  unc  auf  einem  JvüUcn,  5obn  ber  Sfelincn."  5J?it  .fiieronvmu'?,  CSutbiMniue,  Wal^onat 
u.  "?t.  nimmt  man  jicnn^bnlieb  an,  Cx^  fei  bamit  nur  ba?  ;){eiten  auf  bem  ivüllen  jiemeint,  wcjjbalb 
au*  Terefer  uberfctjt:  „Unb  reitet  auf  einem  (Sfel,  auf  einem  pullen,  ber  i£felin  2obn."  'Jlücin 
mit  mebr  (sh-unD  baltcn  tSbrvfoilomn;?,  Xbeopbvlactu?,  Vvranui?,  Jltibcra,  Gajctanuö  bafür,  cd 
fei  bamit  ba?  :>icitcn  auf  bcm  ß-fd  (Sfelin)  unb  auf  ceren  j^üllcn  au?e(efi>rocbcu.  Tiefe?  f){eiten 
auf  bcn  ]\vd  Jbieren  bebeutet  nad)  ^suftinu?,  rriiicnc?,  C£'.>ri[lu?,  bie  iicifti^ic  -öcrrfdiaft  librifti 
über  ba?  i^olf  ^«^i^ii'l  vmb  über  ba?  '-Oolf  bcr  .^eiüen.  5llle  i^crtbcibiiicr  bicfer  Weiuuni'?  ncbmcn 
an,  (Sbriftu?  fei  bei  bcm  t£in5Ui]c  in  ^fvufalem  anfauiu^  auf  bem  älteren  Ibicre,  bernadi  auf 
bcm  iüni^crcn  »geritten,  unb  habe  fid)  bamit  al?  ?vi"it-'bcn?für|l  für  Cuiben  unb  -öcibcn  ^u  ertenncn 

lieben  nn^Ucn.  Ls.  9,  'i;  Matth.  21,  5.  i7ri-ihiii/i<iJ^  i-l  vKo^vyiov  kuI  -^üiAov  veov.  —  21)  nfd 
i^o7.o\'^fj£ian  apuara'    Is.    11,    () ;    Mich.    4,  3:   Joiin.   14,  27.  —  22)   Kai  nXf/ßo^  kcu  npi'/vj/  i:^ 

(■A^vüv.  —  23)  Taei  j5vicbcn?veic^  be?  Wcffta?  wirb  fid)  über  bie  i-!an5e  SBcU  erftrecfen.  aal 
Kurnp^n  i(^äriof  hjr  -^(lAänaiiq-  P.s.  2,  8;  71,  S.  5fad)  5U(ioli  i|l  bicuiit  uur  fic  .6)crrfd)aft  über 
ba?  gelobte  \!anb,  weUtc?  ^»ifcbcn  bcm  ^JNttcl-  unb  toMen  'l"'?ecrc  liciit,  au?vicfprod)cn.  (£rt1  ^cr 
zweite  inn-?  bc5ciitnet  feine  iBeltbcrrfdiaft.  —  2't)  ■f'ebr.  „unb  vom  sctrome  bi?  \\\  bcn  '>kcn^en 
ber  (Erbe,"  b.  b.  von  bcr  Ts^cn^c  bc?  ciclobtcn  Vanbc?  bi?  ^,u  bcn  fernften  'sh-en^cn  bcr  (£rt>e. 
Kdl  TTo-aitüv  (hiKih'/nr  yf/r.  —  iJ-5)  Ticfc  ©ortc  ftub  w^xd)  bcr  3lu?lCiiuniV-H'>n  .ijicronvmu^, 
(Svrillu?,  'Jlu.iuftinu?,  Ibeotorct  u.  31.  an  C£bri)lu?  i^crid)tct,  bcr  ba  nadi  l'criiicfnnu^  feine« 
2^lu_tc?  unb  "nacb  bcrj^eftclltem  alls^Mncincm  gricbcn  aud)  t>ic  (^cfaus^'ucn  bcr  i^orboUe  (ber 
rcafferlofcn  Giüeruc)  bcrvorbolcn  ikrbc.  5ic  finb  eine  5mifd)cn  bcn  Jevt  ciniicfdialtete  3(pO' 
ftropbc,  wehte  bei  bcn  ''J*ropbctcn  i^ftcr  vorfommt.  Ter  bcbr.  2evt,  bcr  nad)  bcr  'IVcinuni^  bco 
ßorncliu?  a  llapibc  u.  31.  entwebcr  von  bcn  .^cbräern  ober  von  bcn  3lbfdn-cibern  eorrumpirt 
(viclmcbr  anber?  punctirt)  worben  ift,  lautet  fo:  „3lud)  bu,  —  ob  be? '^lutc?  beinc?  5?unbe? 
laffc  i*  frei  feine  rsn-faniieucn  .  .,"  wcld)c  JBorte  bcr  (Xbalbäer  unb  bie  neueren  ;>{abbinen  \\\x 
2tabt  3t-'i"in'alem  i^cfprod^en  benfen  unb  crflären.  G?  fann  inbeffen  bcibcn  l'c?artcn  terfclbe 
5inn  i^Ciiebcn  werfen,  bcn  ibncn  bie  oben  crwäbntc  3lu?lc;uinii  ber  bl.  i>äter  jiibt.  Ter  ßontcrt 
unc  bcr  Umftanf,  baf;  fdion  Criiicne?  jenem  bcbr.  Jerte  foKUi\  bcm  bier  Die  iUiKvita  unf  LXX 
f(cmeinfdHiftlicb  foU^cn,  fpridit  febr  für  ric  i^ermutbunii,  faf;  fcr  bcbr.  Icvt  i^^litten  babe.  3l(lioli 
bemertt  über  biefen  lu-r?  (^oljicnfe?:  „.^ter  bcj^innt  ein  neuer  3lbfd)nitt.  Ter  iVropbet  wirD  in 
feinem  5diaucn  von  bcn  2 icyicn  bc?  i^riedMfcbcn  (Eroberer?  i\  1-7,  bcncn  fi*  fad)i:)cmäf;  f.  i>. 
7  bie  ©ciffaj'iuni^  vom  tommcnren  Jöeilc  aufdUop,  ',u  bcn  Siciien  bcr  ^iit^i^i'  nbix  bie  C^riecben 
in  bcr  maccabäifdicn  3"t  Gcfübrt,  fo  jebod\  X:ci^  feine  'i^lide  aud)  bier  öfter  bi?  in  bie  mcfüa- 
nifd)en  ,]eitcn  binabreidKU.  (£?  ift  von  bcn  Cutt'cn  be?  31. 'i?.  bie  Jtcbc;  benn  uur  ficfc  waren 
im  itampfi-'  i"tt  bcn  '^^ricAcn,  wie  3>.  lo  von  ibncn  era\ibnt  wirb.  Zshx  '-i^unb  auf  Sinai  war 
mit  3?lut  bcne;iclt  ExoiJ.  24.  S;  Lev.  17,11;  Hebr.  9,  8 ;  burd)  benfclbcn  würben  fie  tcm 
<!^crrn  cicweibtunb  batten  3lnfprud)  auf  feinen  2dtui3.  Tic  waffcrlccre  (s3rube  liebt  für  itcrfer 
Jer.  .38\  ß  unb  bicfer  ift  IMlf  bc?  c\x'\>\]X(\\  (£lenfc?  Ps.  39,  3;  87,  7;  Is.  42.  22.  Ter  3inn 
be?  2?erfe?  ift:  ^i\h^  bu  (finnlicbc?)  33unfc?volf  wirft  vermi>i^e  betne?  l^unfc?  unb  bc?  bir 
barin  vcrbctf;cnen  Sebul^c?  au?  beinern  i^roficn  Slenbc  befreit.  Ter  |»ropbct  verftebt  bie  (irof;en 
2rübfale,  wclAc  burd)  bie  3Jad)fol;Kr  3llcranfcr?  im  fvrifd^en  :'1{ei*c  über  bie  ^ufen  famcn."  — 
2(>)  b.  b.  fcbrt  um  ^u  bem  ürte",  bcr  nun  burd^  fen  -'bixxw  Acftiiifcit  unf  3idH'rbcit  erworben 
bat,  ibr  3lllc,  bie  ibr  cud5  in  bcn  tVinbcn  t«e?  3C\irten?  unb  .ipärrcn?  befindet. _ /.ai^/;^^,^,- jp 
ljXi'p<^!Jnm  (^iGuioi  77/f  arm-;  u-;?/c.  3facb  3lüioli,  3llbcrtu?,  .'pUjH'' u.  31.  ift  bcr  3inn :  il'cnbct 
cud)  5ur  J^cftuui^,  bie  ibr  auf  .t^offnunji  bin  iiefanvien  lic.act,  bie  ibr  in  euerem  (flcnfc  vermöv|e 
be?  3?unbc?  unf  bcr  i'crbeifniuiicn  bie  3lnwa"rtfcbaft  auf  "türlönnui  babct,  bie  ibr  jei3t  bur*  bie 
(Sh-ic*cn  (3lntiod)u?)  bajt  bebräui^t  feib.  3fa*  (ilariu?,  3lria?,  Gorneliu?  al'apifc  finb  bie 
von  ber  Jpoffnunvi  cyefc||eltcn  alle  auf  l£briftu?  .'^arrenbcn  unb  ilsartcnbcn,  bie  bier  i^crufcn 
werben,  ju  fommen  jur  Äird)e,  al?  ber  feften  i3ura.    ^(i^olj-rerefer  bemertt  ju  bicf'cm  3?erfe: 


714  T)ev  ^ropt)ct  Sac^aria«.  9,  12—17.  STnnt.  26—40. 

„9?ad)bem  bcr  ^ro^j^et  auf  bie  glücftic^cn  Bitten  be?  50?effia^reicf)e6  ^tngenjicfen  liai,  ermutigt 
er  jur  9türffeör  in  ba^  gcIoMe  i'anb  uub  fübrt  mehrere  2?cwcc(grünbe  an,  bie  geeignet  waren, 
baju  äu  ermuntern.  2(u"i  bie  bem  5)?effia^rei(^e  »oranget)enDcn  Seiten  fotlenfchün  ebrencott 
xinb  glitcnicfc  für  bie  3^raelitcn  fein."  —  27)  sc.  sum.  „?lud)  beute  (nne  fd)on  öfter  öor^er) 
fünbige  i^  c^  euc^  an:  ^dj  ivcrbe  cnd)  boppelt  Slüeö  jurürfgeben,"  waö  il)r  eingebüf;t  unb  »er- 

lorett    batet.      Kai    ÜvtI    fiüir   yfiifiaq   TTCipoiKtaing   gov   ö/tt/m   ävraTToöüau   aui.  —  28)    ,,20ie    i^ 

»orber  2?abi)(on  aü  Die  2Baffe  jur  Stu^übung  meiner  3iad)c  gcbraud)t  babe,  fo  Witt  id)  nun  3uba 
i5u  meiner  SBaffe,  ju  meinem  ^pgcn  mad)en  unb  (£pbraim  (3?rael)  ju  meinem  Äöd)cr,  ber  mit 
^Pfeilen  iM>ßgepfro^ft  tverben  foü,  um  fic  gegen  bie  .^eiDen,  in  ^iccnber^cit  gegen  bie  (yriei^en  ju 
gebraud)cn,  n.'>eld)e  na^ften^  jur  SBcUbcrrfdHtft  gelangen  unb  fid)  an  meinem  .^ciltgtbume  unb 
meinem  SBolfe  iicrgreifen  werben."  —  29)  tVi  to.  riKva  tüv  'WJAijvuv  .  .  Cbwcbl  ^ur  ^dt,  ba 
biefc  ^J'ropbetie  t^crfünbet  würbe,  ncdi  feincriei  3Uieifid)t  J^orbanben  war,  baß  baei  fleinc  ©riechen* 
lanb  in  bie  iRei^e  ber  we(tbel)errfd)enben  Wvid)te  eintreten  würbe,  fünbet  c£  ^ier  Wott  benno^ 
ganj  beut(id)  an,  fagt  aber  aud),  \i\\ii  ncdb  wunberbarer  ift,  bafj  er  „bie  i^röbne  ^iione"  ftarf 
gegen  fte  maAen  werbe.  tQJan  wei§  auö  Der  Ö3efd)ic^te,  weid)'  wunberbare  Siege  bie  fieincn 
2}i"accabäer^ecre  über  bie  fiuifdvgricd)tfd)en  ^errfd^r  baiH>ntrugen.  3nbe§  wiü  bie  bicr  t>crge* 
tragene  f'rcpbetie  nai^  ber  9(uelegung  ber  bl.  i'äter  unb  ber  meiften  anberen  !atb.  3tueileger 
ncd)  weit  mebr,  al?  biefc  vcrübcrgcbcnben  igiege  antünbig^n.  (*ci  ift  ber  .^err,  ber  ba  tcimpft; 
ee  i)!  eine  SPeltmacbt,  bie  er  befampft.  Ter  (£ieg  ber  "^ad^i  (>3ctteö  wirb  ein  entfd)eibenber 
fein.    2?a6  dici&i  bes?  Weffiaö  wirb  (Icgrcid)  fein  "über  bie  gröfue  SBeltmadit.    Dan.  11. — 

30)  „id)  mad)e  bid)  ju  meinem  .^elbenfdVwerte;"  Knl  p/Aa(p>/au  ce  wf  jmnipaiuv  fiax'/rov.  fxäQ" 
uant  fagt  bicr  Sd)cgg:  „9iun  ift  Die  Oicibe  an  bie  3Beltmäd)tc  gefemmen;  fte  werDcn  erliegen." 

31)  (^3ott  wirb  ficb  "auf  eine  neue,  ncd}  nicmal  gefebene  SBeife  pffenbaren  aU  ber  .ipcrr,  '^cfcbü^er 
unb  Srlöfcr  feinee  i^clfcö,  km  Kvpioc  tarai  fV  o(Vo/f.  —  32)  '£d)egg  bejeidinet  bier  aU  leitenbe 
©cbanfen  bicfc6  bi?  jum  ^icc^luffc  bc?  Sapitebs  fcrtgefe^ten  Crafel6  folgcnbe:  l)furd)tbarc 
.S^ataftrcpben,  bie  über  bie  SBelt  bercinbre*en;  2)  fiegrcidie?  ^eröorgeben  Ti^raelö  au?  biefen 
Äataftrcpben;  8)  i^efebrung  ber  '^leiben  im  ^(nblicte  bicfer  Äataftrop^en ;  4)  bai^  meffianifc^e 
3?eid}  atä  3{eicb  be6  griebcne;.  —  33)  ßc?  wirb  ciubcrgebcn  in  einem  e türme,  bem  'i)Hd)te  wiber* 
ftcbt.  Job  37,  9;  Is.  27,  8.  ?0?an  bcnfe  bier  an  bie  Siege  ber  93iaceabäcr;  man  bcnfe  an  bie 
2lnfunft  bcs  bl.  Cvkiftc^  unter  Sturnie^braufcn;  man  bcnfe  an  bie  3(üee!  überwaltigcnbe  Äraft 
ber  esangclifdien  ^M-ebigt-,  man  bcntc  an  bie  aflentbalben  einftürjcnbcn  Jcmpcl  be?  Jpeiben- 
tbumcö;  man  beute  an  bie  (£rfd)einung  bee;  ilreujcß  unter  (£cnftantin  u.  f.  f.  iv  aah.)  äweiÄf/c 
avTov.  —  3-'i)  bilblid)cr  2(uebrurf  für  „aufreiben  ober  i^crnicbten."  —  33)  TcrÄampfunb 
bie  ^scblac^t  gegen  bie  ^eibnifdicn  5?iädUc  werben  bier  einem  grpf;en  £pfcr  nerglidien,  bei  weld)em 
alle  2beiluebm"er  von  ber  Siegcjfrcube  bcraufd)t  werben. "  .f>cbr.  „fte  trtnfen  unr  lärmen  wie 
'oon  SBein."  «u  tKrriovrai  aiVoif  wf  olvov.  Ttx  9lpoftcl  'j^aulu^  rebet  befjbalb  yon  ber  bur^ 
bae  eiiangelifdK  p.Vebigtwort  eroberteU  i^icibcnivelt/  Wie  »on  einem  Tpfer,  inbcm  er  fagt:  Ut 
sim  uiinistcr  Christi  Jesu  in  gentibus,  sanctificans  (lef)(ivpyi.jv)  evangelinni  Dei,  utfiatoblatio 
gentium  accepta  et  sanctifieata  in  Spiiitu  8ancto  Koru.  15,  16.  —  3ö)  „fic  Werben  voll  Wie 
£pferfd)alen  unb  wie  bie  (£rfcn  bee  91ltarcö."  5Me  5lpo|tel  uuD  ibre  (£d)ülcr,  fowie  überhaupt 
bie  2?efeuuer  beö  (Svangeliumei  in  bcn  er)len  brei  3abrbunberten  waren  ^war  gerötbet  vom 
eigenen  ^3lute,  ba^  fic  für  bcn  Wlaubcn  an  ^cfui^  vergoffen;  aber  wcibrenb  fte  bicfee:  3?lut  au^ 
ibren  3tbern  vergoifcn  unb  verloren^  würben  fic  inneriid)  gefüllt  mit  bem  bhitrotbcn  ®cine  ber 
ß3eiftceifrcubc,  über  bcn  Sieg  ber  i^cad^e  (^ottee,  Der  tbrem  (Reifte  fid)  vergegenwärtigte.  W\i 
bem  Slpoftcl  fagtcn  fie  alle:  Sed  et  si  inimolor  super  sacrificium  et  obsequiuni  fidei  vestrae, 
gaudeo  et  congratulor  oiunibus  vobis  Phil.  2,  17.  — 37)  „er  Wirb  fte  nid)t  nur  retten,  fonbern 
ficgreit^  mad)en."  —  38)  "I7^'^j2l<  „Äroncnfleine  Wct-ben  fte  fein,  bie  fic^  ergeben  über  fein 

Sanb,"  b.  I).  ali^  foftbarc  JSbelftcine  werben  fie  ficb  geigen  in  meinem  9teid)e.  (5wr«  Xt-^oi  äyioi 
Kv'/JovTai  tT7i  }/}f  avroi:  —  3J)j  Wtt  ^^aguiul  uub  i^itablu£<  übcrfctjt  mau  bicr  gewü>bnlicfe : 
„O  waS:  wirb  ba?  für  ein  inn-jug  unb  "für  eine  Sc^önbett  fein,  in  weld)cm  nun  ba?  ?anb 
crfc^cincn  wirb!"  51nbcre  aber  ncbmcn  c?  aU  (^rage:  „©clebe?  wirb  nun  in  bicfcr  3cit  fein 
5Bor5ug  unb  feine  Sdiönbeit  feinV"  worauf  ba?  ?|oigcnbc  bie  2lntwort  gibt,    in  d  n  äya^öv 

ai'T(ii\  KUL  t'i  TL  Ka'/.iir  a'rror.  anor  VKiriüKiHC  ua)  olvbc  ivuöiaCuv  t'ig  -api^hoix.  ^40)  Jpcbr.  „XiX 

SBcijcn  wirb  (au?crlcfcnc)  ^uinglingc,  unb  ber  53toft  Jungfrauen  fproffcn,"  wehte  ©orte  im 
literalen  Sinuc  bebeuten:  Ju  icner  3cit  wirb  ein  Jßcijen  wacbfen,  ber  bie  '}:>?änncr  fräftig,  unb 
ein  iB/ciu,  ber  bie  Cuingfrauen  blübenb  mad)t.  Jm  mv^ftifcben  Sinuc  aber  fprccbcn  fic  ba^ 
bciligfte  (sH-bcimnif;  be?  ^U.tarc?,  bie  finnlidienCpfcrgabcn  be?  eud)ariftifd)cn  i^robe?  unb  5Beineei 
au?,  wehte  ber  Ülnit  bat-  wabre  Vcbcu  geben,  unb  wclcbc  maduni,  bat;  bie  Wcnfdiert  |tatt  ber 
ginfternif;  ba?  Vicbt,  jlatt  bc?  ^cibc?  bcn'(sH'ift,  ftatt  ber  (Srbe  bcn  .^immcl  wablcn,  uno  welche 
mad>cn,  baf!  bie  Wcufdicn  bcfitunt,  al?  bcfäfjcn  fic  nicbt;  fid)  freuen,  al?  freuten  fic  fid)  uid)t-, 
weld)c  madicn,  baf;  laufcnbc  unb  abcrmal  laufcuDc  2lllc?,  wa?  fic  baben,  verlaffcn  unb  mit 
ungetbciltcn  juugfräulidunt  .«öcr^cn  Gbriüo  folgen,  wobin  er  fic  fübrt.  tiefen  miM-ttfdjcu  Sinn 
faub  in  bcn  irH>rtcn  fd>on  ber  bl.  •C-'ieroni^mu?;"  nad)  ilitn  JKcmigiu?,  ^ai^mo,  \!i}rauu?,  OUbera, 
a  Saftro  unb  alle  neueren  latb.  2lu?lcgcr. 


J)cr  ^rop^et  Bac^aria«.  10, 1—3.  2lnm.  1—12.  715 

Caput  X. 

1.  Ponite  a  Domino^  pluviam  in  tempore  serotino,^  et  Dominus  faciet 
nives,^  et  pluviam  imbris^  dabit  eis,  singulis  licrbam  in  agro.  2.  Quia 
simulaclira  locuta  sunt^  inutile/  et  divini^  viderunt  mendacium,  et 
somniatores  locuti  sunt  frustra:^  vane  eonsolabantur:  idcirco  abducti 
sunt'-*  quasi  grex:  affligentur,'"  quia  non  est  eis  pastor.  3.  Super  pastores 
iratus  est  furor  mens,"  et  super  liircos  visitabo:  quia  visitavit  Dominus'^ 
exercituum  gregem  suum,  domuni  Juda,'^  et  posuit  eos  quasi  equum" 
gloriae  suae  in  bello.  4.  Ex  ipso  angulus/^  ex  ipso  paxillus,  ex  ipso 
arcus  praelii,  ex  ipso  egredietur  omnis  exactor  simul.  5.  Et  erunt  quasi 
fortes  conculcantes  lutum  viarum  in  praelio:  et  bellabunt,  quia  Dominus 
cum  eis:  et  confundentur  ascensores  equorum."^  G.  Et  confortabo 
domum  Juda,  et  domum  Joseph  salvabo:  et  convertam  eos,  quia  misere- 
bor eorum :'''  et  erunt  sieut  fuerunt  quando  non  projeceram  eos:  ego  enim 
Dominus  Dens  eorum,  et  exaudiam  eos.  7.  Et  erunt  quasi  fortes  Ephraim, 
et  laetabitur  cor  eorum  quasi  a  vino:  et  filii  eorum  videbunt,  et  laeta- 
buntur,  et  exultabit  cor  eorum  in  Domino.  8.  Sibilabo  eis, '^  et  congre- 
gabo  illos,  quia  redemi  eos:  et  multiplicabo  eos  sicut  ante  fuerant 
multiplicati.  9.  Et  seminabo  eos  in  populis,'^  et  de  longe  recordabuntur 
mei:  et  vivent  cum  filiis  suis,^"  et  revertentur.  10.  Et  reducam  eos 
de  Terra  Aegypti,  et  de  Assyriis  congregabo  eos,  et  ad  Terram  Galaad  et 
Libani  adducam  eos,  et  non  invenietur  eis  locus  :^'  11.  et  transibit  in 
maris  freto,^"  et  percutiet  in  mari  fluctus,  et  confundentur  omnia  pro- 
funda fluminis,^^  et  humiliabitur  superbia  Assur,-*  et  sceptrum  Aegypti 
recedet.  12.  Confortabo  eos  in  Domino,  et  in  nomine  ejus  ambulabunt,"' 
dicit  Dominus. 

1)  SDäbrcnb  ber  5-''ro^>bct  bic  Sciinuni^cit  bcr  3uhinft  fd)aut,  füMt  er  fid)  tief  evijriffcn  -:cn 
©otteö  (Srbavmuiigcn  unb  ruft  baber  bcm  i^olfc  im  Jene  eine?  ^M-ebioicro  unb  Wabuerei  ^u,  fein 
(;an5C6^Ü>crtraucn  auf  '^ott  511  fc^en  unb  ibn  ju  bitten  um  "?(üe>?,  wag^ibm  nct^n?cn^tg  »väre.  — 
2)  LXX  vETöv  KüT^'  (opav,  TTiiuifjov  Kül  vrju/iov.  Xer  21^ätrec^en  \\t  bcr  ocr  bcr  (Ernte  im  53icnatc 
lüJMrj.  Ose.  6,  3.  —  3)  D^r?!!  /,'^IitJf/"  bic  t)ier  „beilfame  Tcnnerwetter"  bcbcutcn.    i-on/ct 

(pavTaaiac.  —  4)  „rcirf)lief)en  j)iei]cn,"  kruv  xf^i/-'t'p^^''jv.  —  3)  D^Ö^nH'  nn'^runtcr  bte  ^au^« 

■     T     :     - 

ßicttcr,  bei  ben  ?)tömcrn  'iPcnaten  iienannt,  5U  l^erflcbc^  finb.  Gen.  :>1,  19;  I.  Heg.  H).  ];!. 
yiad)  ber  arabifduni  iPur^el  bürfte  biiä  äS3ort  „(skber  bee  bau?li*en  (sJIücte?  unb  ©obdebcne" 

bebeUtcn.  <h6Ti  ol  ÜTrcKpdEyyöfievoi  i/.ä/.r^aav  ko-ovi;.  —  (j )  p|<  „(^alfcl)e6,  '^Öfc^,  Uutjeil ;"  Ose. 
3,  4.  —  7)    D^pplpni  '^'^^  0'  /uävTEig.  —  8)    Klti^n   nlD7  ^^'■>    '^«^  ■«  hr-vta  ij'tvÖ!/  t'/a- 

7.0VV  „unb  falfi"()e  Ürdumc  in^rfünben  ile."  —  9)  1^*0.3  "ftc  nnirbcn  Ic3  i^Ieici)  einer  .i^cerbe," 

wenn  bie  .^lürbc  abiK^fe^d^n  ivirb.  iii/pävx'ii/aav  wc  Trijdßam.  Ter  ^rppbet  erinnert  foivoM  an 
bic  trauriiie  inn-fornmcnbeit  unb  jcrriffcn^cit  3^raelö  jur  3cit,  ba  bcr  (^n^ticnricnrt  unter  ibm 
^Ux^  gegriffen,  ale  and)  roarnt  er  vor  gcfäbrliiten  3citen  fer  3«fimft.  — 10)  Ijj^*  „fie  »erben 

gcbrüctt  unb  elenb;"  Kai  n<as(jd?j(rav.  Ta^  futurum  im  .»pebr.  jvirb  bier  ali-  "iPerfectum  genonu- 
mcn.  3([Iein  wie  fdion  gefaxt,  ber  ^^rov^bet  rebet  bier  nidit  bl0|l  von  ber  iHn-gansienbeit,  fonbern 
aud)  von  ber  3iifiinft.  (£•?  fdMi^ebt  ibm  befonber»  bie  3eit  ber  Wacccibäer  vor  'ühigen,  nn''  "-Jlnti- 
od)U?  ben  beirnifd^en  (>3i.>tterbienft  mit  @e»alt  einfübren  wollte,  unb  wirflid)  mebrere  ^"suben 
»om  rsilauben  abfielen.  I.  Macc.  ],  45;  2,  16. — II)  Tic  .^^irten  unb  bie  ^-i^öcfe  finb  bie  rubrer 
wnb  V'eiter  bee  ik^lfe?,  bie  vermöge  il}rer  ©iffenfdnxft,  ibret^  '^(mte«,  ibreo  '^(nfebeUi^,  unb  be? 
SBcifianbee;  von  Cben  ba^  inMf  aitf  bem  red)ten  S>eiTie  erbalten  foütcn.  Kzwh.  :;4.  5-10.  "JlHioli 
Wxü  bier  vielmcbr  bie  i^orfteber  iH'r|tanben  wiffen,  rin-Ute  bie  forifdvgriediifdn'n  .t^errfdn-r  fei.Ucn 
t»ci[  i'.  4  befonbero  bervorgeboben  anrb,  baf;  bie  neuen  von  (^knt  bein  inUfe  \\\  gebenben  Cbevn 
„au?  feiner  i^fitte"  fein  un-iben.  (£«?  biirfte  bae  JDabre  wie  in  anberen  ringen,  \o  aueli  bier  in 
ber  Witte  liegen:  rsjott  wiü  bie  i'orttcber  be^^  lU^lte?  ftrafen,  feien  fie  von  'Jlufien  aufgebrungen 
ober  von  3"ncn  gefe^lic^  aufge|leüte.  —  12)  ^icr  ift  „^cimfud5cn"  im  guten  3inne  5U  uebmeii 


716  T)er  5)rop^et  3a(^aria3.  10,  3—12.  STnm.  12—25. 

unb  bebeutet  „fevinen."  — 13)  Unter  ^a\i$  Suba  bürftc  bier,  njtc  au($  Sorneliuä  a  Sa^ibe 
meint,  nic^t  auifd)Iic§(ici)  ber  Stamm  Suba,  fonbern  baö^flanje  an^  berßJefangenfc^aft  jurücf» 


leger  aber  bleiben  beim  SBcrte,  unb  feben  barin  nur  ben  Stamm  3uba  be^eii^net.  —  14)  Dag 
gjrac^tro^  ift  baö  Siegcv^ro^.    wf  Ittttov  ehirpenr/.  —  IS)  Unter  (£cfe,  pliö.  ^^h^U,  IH''  unt' 

Scscn,  ntJ^p-  fi"^  gürjlen,  3?orfleber,  Stnfübrcr,  Reiben  ju  »erfteben.    (£ö  ift  t^kx  nid)t  ein 

(gin^etner  gemeint,  etwa  3uba6  ber  5)?accabäcr,  ivie  Sorneiiuö  a  !i:a»ibe  glaubt,  ober  im  mjjjti* 
fiten  Sinne  Sbriftuei,  fonPern  bie  \!eiter  unb  i^übrer  überbauet,  n^eil  eö  ja  gleirf)  barauf  bei§t: 
„unt»  jeglicber  ^i^r^unnger."    %liti,  wag  ilarf  unb  träftig  fein  n?irb  jur  5lufriff)tung  S^rcieta, 

wirb  ®Ott  auä  3Uba  bcrt>Prgebcn  taffen.      aal  äir'  ahrov  kiTeßAeipe  küI  an  a'vTov  iTci^s  Kai  an'  avrov 

To^ov  h  -^v/iü.  —  16)  rie  i§eiPen  werben  bter  atö  „StoJTebefteiger"  bejcicbnct  im  ß3cgenfa§e  ju 
ben  5uben,  bie  im  i^crtrauen  an]  (>3otte5  23eiftanb  ju  gujj  fdmpfen.  —  17)  bn  r/yänr/aa  avTohg. 

18)  np'lJi^N  „i^  liJci'be  ibuen  pfeifen  unb  fte  »erfammetn;    m/fxavü  a'vToif  Is.  7,  18.  — 

19)  „wenn  tcf)  fte  aucb  jerjlrcue  unter  bie  lU^Ifer,  (le  werben  bocb  aud)  in  ber  j^erne  meiner 
gebenfen."  ©cbol^  Derefer  aber:  „Unter  bie  iBoIfer  jerfireute  irf)  fie,  bod)  in  ber  ^erne  backten 
fie  mein."  —  20)  kKßpriliovai  rä  ri-Kva  ahrüv.  —  21)  „e?  wirb  feinen  JHaum  mebr  geben  für 
fte,"  wegen  grofjer  Wenge.  Is.  49,  20.  9fad)  gla»iuö  3ofc^?bui^  batten  jur  3citber  3lnfunftber 
SUimer  felbti  bie  f leinen' Stäbte  eine  5?csib(ferung  düu  15,000  53?enfd)en.  Die  größte  ^Bermebr- 
ung  aber  erbielt  ßJottet^  i^clf  burd)  baei  Sbriftentbum.  Gcrft  im  6bri|lentbum  gefd)ab  bie  wabre 
unb  eigentliche  .^eimfebr  be»  jerftreuten  3?o(fe^  ^u  feinem  ö3ott  unb  Jperrn.  Ose.  11,  9;  Arnos 
y,  13.  nal  oh  p/  vnolEi(j)-dy  ff  avröyv  ovSi  ei^.  — 22)  ©inige  beuten  biefeö  „Ucberfcgien  ber  Weer» 
Sngc"  auf  ben  Jperrn,  n^clcbcr  feinem  23plfe  überall  ®ege  babnen  wirt>  über  alle  Sd)ranfen  unb 
.^inberniffc,  wie  ein|l,  ba  er  fte  aug  "Jlcgiipten  burd)  bas  rotbe  "Bfeer  fübrte;  Slnbere  auf  baö  3?plf, 
Weld)e^  unter  bem  unfiditbaren  Scbu^e  öotteei  alle  Jpinberniffe  ber  Jpeimtebr  ju  (^ott  unb  feinem 

^eilanbe  nieberwerfen  wirb.   I.«.,  I],  15.      Kai   SiEAemovrai   kv   i}a?Maay   arevij   Kai   irarä^ovai  EV 

-i^a'Aäaci}  KvfiaTa.  —  23)  iJi^^Drfi  ./""^  «^  Wcrbett  au^trocfuen  alle  liefen  besj  gluffe^;"    koI 

^i/pav^r'/aE-ai  navTa  rä  ßn'&ij  nnrnfiüv.  —  24)  W\t  Stecfet  bemerft  bicr  Scbolj»  Dercfcr:  „91ffo* 
rien  unb  3(egöpten  fteben  bilblid)  für  bie  mdc^tigften  9{eic^e,  bie  feinbfelig  bem  3(uffommen  ber 
3?rrteliten  entgegen  treten.  —  2o)  KaraKavx'/aovrat. 


Caput  xr. 

1.  Aperi  Libane  portas  tuas,  et  comedat  ignis  cedros  tuas. '  2.  Ulula 
abies,  quia  cecidit  cedrus,  quoniam  magnifici  vastati  sunt:^  ululate 
quercus  Basan,  quoniam  succisu.s  est  saltus  munitus.^  3.  Vox  ululatus 
pastorum,  quia  vastata  est  inagnificentia  eoruin:*  vox  rugitus  leonum, 
quoniam  vastata  est  superb'ia  Jordanis.^  4.  Haec  dicit  Dominus  Deus 
mens:  Pasce  pecora  occisionis,"  5.  quae  qui  possederant,  oceidebant,  et 
non  dolebant,  et  vendebant  ea,  dicentes:  Benedictus  Dominus,  divites 
facti  sumus:^  et  pastores  eorum  non  parcebant  eis.®  6.  Et  ego  non 
parcam  ultra^  super  habitantes  terram,  dicit  Dominus:  ecce  ego  tradam 
homines,  unuraquemque  in  manu  proximi  sui,  et  in  manu  regis  sui:'*^  et 
concident  terram, •'  et  non  eruam  de  manu  eorum.  7.  Et  pascam  pecus 
occisionis'^  propter  hoc,  o  pauperes  gregis:^''^  et  assumpsi  mihi  duas 
virgas, '*  unam  vocavi  Dccorem'^  et  alteram  vocavi  Funiculum:'^  et 
pavi  gregem.  8.  Et  succidi  tres  pastores""  in  mense  uno,  et  contracta 
est  anima  mea  in  eis:''^  siquidem  et  anima  eorum  variavit  in  me. '^ 
R  Et  dixi:  Non  pascam  vos:^'^  quod  moritur,  moriatur:  et  quod  succi- 
ditur,  succidatur:  et  reliqui  devorent  unusquisque  carnem  proximi  sui. 
10.  Et  tuli  virgam  meam,  quae  vocabatur  Decus,  et  abscidi  eam  ut 
irritum  facerem  foedus  meum,  quod  percussi  cum  omnibus  populis.^^ 


£)er  ^rop^et  3ac^anaö.  11,  1—6.  2lnm.  1—9.  717 

11.  Etil!  irritum  deductum  est  in  die  illa:  et  cognovcriint  sie  pauperes 
gregis,"  qui  custodiunt  mihi,  quia  verbum  Doniini  est,  12.  Et  dixi  ad 
eos:^  Si  boiiura  est  in  oculis  vestris,  afierto  mercedem  meam:  et  si  non, 
quiescite.-^  Et  appenderunt-'  mercedem  meam  triginta  argenteos.  13.  Et 
(lixit  Dominus  ad  me:  Projice  illud  ad  statiuirium,-"  decorum  pretium,^^ 
quo  api»retiatus  sum  ab  eis.  Et  tuli  trigiuta  argenteos:  et  projeci  illos  in 
domum  Demini  ad  statuariuni.  14.  Et  praecidi  virgam  meam  secundam, 
quae  appellabatur  Funiculus,  ut  dissolverem  germanitatem-^  inter 
Judam,  et  Israel.  15.  Et  dixit  Dominus  ad  me:  Adhuc  sume  tibi  vasa 
pastoris  stulti.^'*  16.  Quia  ecce  ego  suscitabo  pastorem''"  in  terra,  qui 
derelicta  non  visitabit,  dispersum  non  quaeret,  et  contritum  non  sanabit, 
et  id  quod  stat  non  enutriet,  et  carnes  pinguium  comedet,  et  ungulas 
eorum  dissolvct.  17.  0  pastor,  et  idolum,^'  derelinquens  gregem: 
gladius  super  bracliium  ejus,  et  super  oculum  dextrum  ejus:  brachium 
ejus  ariditate  siccabitur,  et  oculus  dexter  ejus  tenebrescens  obscurabitur. 

1)  Ter  'iPrcvI^et  fd^aitt  fiicr  bie  Icl.Unt  3i-'ttcn  bco  iübiütcn  Staatci^,  bic  feinem  Untcvjiannc 
!.H>rait?i^cben,  uuP  befitrcibt  ^te  »>evbäniinif;oo[Ien  ^lincft'ale,  bie  er  (idi  burdi  Unbanf  unt"  i^cr< 
nacbldffiv^uniTi  ^er  t^on  '^Unt  iHnitchcueu  '''hu■l^en  \n\Oi\,  wie  in  einem  Trama.  ''^lady  3(lIio(i  ivvtr 
ii  eine  iMfion,  in  wcUter  ibm  isH>tt  ficfc  '^Httheilun;!  marf>te.  Tic  cvrte  5(nrc^c  ift  an  bcn 
\?ibanon  jtevidUet,  »eil  er  bie  natiti1id>cn  '??Jarfen  bce;  l'an^el^  bilbet,  >vel*e  fem  Jtcin^e  5uerrt 
buritbroduMi  iverten  müijen,  um  in  faei  i^elobte  ^Jaub  ein^iniehen.  ibcpboret  unf  ber  (IbalDäer 
rerfteben  bier  irobl  febr  mit  Unreitt  unter  Dem  l'ibvinon  Pic  9;a^■^barfein^e  ^eiraele,  befonbcr^i 
bic  5?rer.  '3}?it  mebr,  obiroM  nidn  ^ureiitenrem  '^kunbe,  febeu  •C'ieron'^mu?,  G'.>ri[i[uei,  .iöuiio, 
^yranuö,  ^incii  u.  'ät.  in  fem  VibauiMi  ücn  lempel  un^  rie  Start  Ocvufalem  aniieceutet,  wie 
bcnn  auc^  früber  fd^nt  i^alomiMt?  .&au^  we^en  fe^  tjielen  (Ie^ernbol5c•?,  a>omit  e?  burd^freu^t 
war,  sdtus  Libani  bief;  III.  Ke?.  7,  2.  Tiefe  ^cbcutuu;^  auutnebmen,  ift  aue;  bem  cinfadien 
ftjrunbc  un^ulafiu:;,  iveil  i^afano  (£idm\  unb  bei^  ^^orfan  5tol^  i>.  2  feine  ^J>ara((e(c  bvi^u  bieten. 
Der  furje  Sinn  ber  erften  t'rei  in'rfe  ift  cff'enbar  fiefer:  'öcim  l'ibanon  bev^innen  t-ie  £trvif' 
iKficbte  unb  feigen  fid^  fort  nad^  Cften,  ©eften  unb  5üben,  fo  t^af;  3'iiiiiitcf' ertönt  nadi  aden 
Seiten  bin.  —  2l    „ireil  ^ic  berrlidiften  (fie  iliMücje  unter  ben  i^äumcni  oerniduet  finr," 

SlllDCUtUt 


OTi  fie-} 

mar. 


tung  ber  oieaniitiijften  unter  ben  itataftropbcu,  n.Hld'e  je  itbcr  vUif'''!  eriViUi'ien  fein  rcerfe. 
(iÄwf  /iryiarnvei  ira'/.ai-öypi/ffnv.  —  Ü)  ,,1'er  fefte  ©itt,"  fer  i"(leid^  einer  in'fte  \n  betrad^ten 
6  (^f)vudr  ü  avfiovroi;.  —  4)   „Weil  oenxntftet  ift  ibre  J^errüc^feit,"  DDIIJ^-    ^'t  crfte 

JBcbeutunii  biefe^  SBortee;  ift  „weiter,  fünftlid)  tienjirfter '3}?ante(,"  wie  ibttbiei^crnebmen  traj^cn. 
'-iPafan?  Triften  unD  ©alter  finb  i^leiAfam  ter  bcrrlidie  Wantcl,  in  ben  fut  tae  .loirteni^plfmit 
feinen  .ipcerren  fieibete.  —  o)  bcö  „jortan  2toU"  fint  fie  imcIcu  i^aume  unt  5trdudH'  feinem 
Uferlanfe;?,  befte'Hmf  in  2amari?ifen,  iOcicen,  Cleanfern  unt  anteren  ('»Knxuidtfen,  bie  ihn  bid»t 
untiieben  unb  rcn  Vöwcn  ^um  'Jlufentbaitc  bienen.  —  6)  9?a*  tcr  "Wciuunji  oon  .^ieroniMnu?, 


X)crefer  ilnt  bicfe  iDovte  an  bie  'iProbbeten  überbaupt  i^eridjtet,  weldie  nod>  aufftcben „ 

JbcoMuet,  JHibcra,  V'ed?  unt>  ^ReifdU  fiub  fie  an  Sbriftu?,  alä  Den  oor^UiV^weifc  ^um  -irirten  Deö 
i.>oUeo  (^)cttcö  in^timmten  iieviditet.  I.s.  40.  11;  Ez.  :U,  23.  9?a*  5:beji;^  anrD  Der  ^^roi^bet 
^um  j>tepräfentanten  '^)ottees  erwabtt,  unD  aU  foldu'm  wcrpen  ibm  Die  iildubii^en  3rf\tfe  in  Die 
JÖdnbe  v^eoieben,  um  an  ibnen  ^u  sjerfudion,  was  nod^  ',u  «.nn-futten  ift.  Ta?  meifte  '^3eaMd^t 
fAeint  bier  Die  (Srfldrun;;  ^lüicli'e'  ju  baben,  i^emvif;  weKter  Der  ^Propbet  al?  Stellvertreter  De-5 
i;öttli*en  •fi'irten  c£briftui^  aujU'reDet  ift,  '.nm  Dem  fdion  Die  friib.'rcn  "Propheten,  namentlid\ 
(£^ednel  ;-!7,  24  unD  C"H'i"cmiac;  2.;,  1-.')  i^-weiffayit  baben.  Tonn  Der  .ß>irt,  ben  er  i^orftellt,  ift  über 
bic  iVin',e  JpcerDe  »lefei^t  i".  7,  unD  bat  unumfclM-anfte  (sieiralt  iv  s,  ja  nennt  fi*  felbft  iieu-bdtjt 
in  Der  iVerfon  De-?  .^irten.  Taf;  Die 'sjldubiiien  5A!adnfd)afc  jicnannt  an-rpcn,  ift  na*  ibeo- 
borct  auf  Die  .(öarte  ju  Deuten,  womit  Die  ^leiftlid^en  uuD  an-lrUdv-n  •'i^irten  Da-?  inMf  in  iener 
3cit  rCi^iercn  werDen  i\  5,  nad)  .'ipieron'.nnuö  aber  unp  Den  meiftcn  auDeren  'JUuMeiicru  auf  Da? 
Voo?  Dcc  UnteriViUiie?,  Da^  ibnen  \vt<\in  ibrcx^  Uui^cborfame?  beftimmt  ift.    Jer.  12,  3;  23.  1 ; 

Kz.    ;U,    2.      -oiiiaivere    rä    Tr/wiara' v/'/c   aOayf/i:.  —  7)    1*u'J^*v^1    "^"^^    ^^   WCrDC  rcid)."  — 

8)  oi'K  i-:r-affxov  ov6tv  f;r"  n'rroh;.  —  9)  Ta  bic  SdnilD  auf  ".JlUcu  liccit,  auf  Dcu  gübrcm  unD 
auf  Dem  33plte,  fo  will  unb  fann  f'>5ott  nid)t  fd)oncn  uud  ycrbaußt  Die  IdUijft  oerDicnte  Strafe.  — 


718  Der  ^vop^it  3ad^ariag.  11,  G— 12.  2lnm.  10—25. 

10)  Ta  bag  jüblfc^e  iBoIf  ben  romifc^en  Äaifcr  felbfl  feinen  Äöntij  nennt  Joan.  19,  15,  fo  fofl 
eg  aud)  burcb  ibn  pe5it($tigt  werben.  —  11)  b.  b.  bic  (i3en>altbabcr  ucn  ^nnen  unb  üon  3(upen 

Jt>erben  bao  i^anb  fchlai^cn.  —  12)  Tai  futurum  ift  bter  aU  5-Vrfectum  ju  ncbmcn,  mc  viug 
bem  Scntcrt  flar  bcri^öroieht  unb  es  au($  atlc  5(it?(eiter  annebmen.  ÜJacb  2{(Iipli  ift  btep  eine 
IBiilcn,  in  n?clcber  bcr  ^•^vcpbet  bic  SEcibc  bee  9?plfc?  iibernimmt.  ^lad)  Äcbciij^,  Xcrcfcr  u.  2(, 
ijt  baö  bier  (5)efai}te,  nne  baei  SJorbergebenbe,  al?  '^.Virabel  ju  nebmen,  in  wel(|er  ber  ^Hcpbet 

fungirt  in  bem  Slmtc  eine?  Jpirten.  —  13)  p^  bürftc  i^m  »obl  ju  pauperes  bejogen  werben 

nnb  bebeutertj  „bcf;bal^  nng(ürf(id),"  pauperes,  weil  5um  Sd^lad)ten  bcftimnU.  eif  7?>  Xnvavinv. 
14)  „3n?ei  ^itcibc,"  wie  fic  bie  .f>irten  5U  tragen  bfifgcn.  rffcnbar  beuten  bicfe  ]wcx  ,^irten|läbe 
jwei  9{egicrungen  an,  nad)  .^»{ercni^mu?  tie  allgemeine  unter  9?ce  unb  bic  fpccieüere  unter 
Stbrabam  unb  feinen  9?ad)fpmmen;  nad)  Gt^ridue;  ^ie  beo  3(.  unt>  9?.  2^.;  nad>  3lnbercn  bic 
3?egicrung  burd)  gute  Jpirtcn  unb  bie  bur*  biM'e;  nad^  i^tabtu?  ^ic  jeg,t  bcginnent-c  3Jcgierung 
ber  ^ulbunb  üJnabe,  unt<  bic  naC^foIgenbe  burd)  barte  ^itrafgcricbte,  welcbcr  5(uö(cgung  ßor- 

neliug  a  Sapibe  ben  äJerjug  gibt.  —  13)  DJ^J,  wel^c^  SDcrt  bem  tat.  S5>crtc  gratis  entfpricbt, 

unb  „Stnmutb,  .'pull»"  bebeutet,    Kä/'/nc.  —  16)  D'^DH  "ber  D^S^H-  ^ie  ^>{abtnnen,  wcldje 

ber  erftercn  ^-^unctaticn  folgen,  überfc^cn  e^  mit  colligantes.  naucleri,  gubernatores  pber 
tormenta  patieiites.  Tic  Ücberfel^ungcn  aber,  weld)c  bie  anberc  anncbnicn,  geben  c^  mit 
„Stride  rber  Ü?anbe;"  Xcrefer  mit  „Sitmcr^cn,"  a;\-oiviafja.  SBcnn  man  auf  3>.  14  9iüd|ld)t 
nimmt,  fo  motten  „bie  Staube"  ani  tie  'In'rbinbung  ^^wifdicn  ßuba  unb  ^»eracl,  b.  b.  auf  bic 
innige  ^Bereinigung  unb  ^armcnie  aller  f^Iciubigcn  m  ^eutcn  fein,  ^p  wcirc  bann  !cin  Wcgen^ 
fa&  <;wifcbcn  ben  beiren  .i^irtcnftäbcn,  fpubcrn  ce  wären  nur  zweierlei  G^baiaftcre  ^er  ^){cgicrung 
be^cicbnet,  bie  bco  fcgncn^cn  (Sinfluffce  ?pn  Cbcn  un^  bic  rcr  innigen  '^Bereinigung  unb  iu'rbin» 
bung  ber  JHcgicrtcn  oon  Unten.  Ez.  o7.  IC-ün.  —  17)  (£i^  finb  bamit  bic  ^rci  Wirten  ber. Wirten 
JU  pcrftebcn,  wc(d)e  ^s^racl  regierten:  bie  itonige,  bic  ^•''i'icftcr,  bic  >3-^rppbetcn.  Xcnn  bic  ilpnige 
Waren  Jprannen  gcwprcen,  bie  ^h-ieficr  unwürbigc  Pfaffen  un^  bic  ^J'rppbcten  l'ügncr  unb 
.^euAler.  Kni  tSai)ü  rovi-  Tpei^  irotfihnc.  3111'  ih'  'iRc(\kxtn  unb  (VÜbren  wirb  nun  abgcfd^aift 
unb  jwar  in  mcns-e  iino,  b.  b.  bie  5lbfd)affung  Wirt»  einen  f*ncllcn  i^crlauf  baben,  unb  bic 
.^cerbe  Wirt»  fd^ncIl  ',crftrcut  werben.  SduM^^rcVefcr  nimmt  bic  3*^bl  „brci"  fitr  figürlid)  für 
„einigte"  unb  scrftcbt  unter  ben  •6irten  i^pnigc.  Slria?  will  bie 'Ifaccabacr  ^"^"»^^'/^i^natban 
unb  lÄimcpn  bamit  rcrftantcn  wiffen.  .§)icrpn;unu?  u,  31.,  wc(d)c  biefcr  '^J'rppbettc  eine  i^c^icbung 
auf  bie  2>crgangenbeit  geben,  fcbcn  in  ben  ^rci  weggerafften  .^irten  ben  'l^iioff^S  3larpn  unl^  ibre 
©cbweitcr  5)iirjam-,  Sinbere  bie  .Hpnige  Saul,  -TaiMf,  5alpmpn•,_2(n^ere  ^cr^im,  Cdip^ia«?, 
Se5abel;   wicfcr  3tubcre  be?  Sofias  -^ü>bne  3i^^d)a5,  ^i^iitim  unf  eebeciae.  —  18)  "likpn 

„meine  (Seele  ifi  abgefürjt  für  fie,"  b.  b.  i*  bin  ibrcr  überbrüffig.    nal  ßapov^?'/aerai  ?)  fvxr/  ftov 

£ir'    avTolx.  -=-  19)   n^n^   //bat  Üdel  an  mir."     Kai  jn/j  al  i/'i^r«'  ai'~ö)i>  e-upvovro  £t'  ifiL  — 

20)  Tai  Slcußcrftc  unb  4cd>limmftc,  wai-  über  ^i^racl  ergeben  fann,  ift  bicj;.  Wenn  ber  über 
fte  geftelltc  Cberbirt,  ber  Weffiae  fie  nidit  ferner  regieren  will".  —  21)  Ter  i^unb,  gcntvif;  weitem 
ber  ?J?cffiag  in  bic  ©cit  fpmmen  feil,  ift  nidu  iin  fpccicller  blpp,  ben  (^)ptt  mit  feinem  i'olfc 
abgefdUpffen,  fpubcrn  aucb  ein  genereller,  ^cn  ^^)ptt  fd)pn  mit  ben  llr'oätern,  ja  mit  ren  erften 
Wcnf*en  abgef^lpffen,  3n  feiner  fpccicllen  rs3eltung  für  ^lerael  wirf  er  nun  5crbrpd)en,  in 
feiner  generellen  aber  bleibt  er.  l'pd)  unb  9{eifd^l  nebmen  bier  „iUMfcr"  für  „2tämme"  unb 
pcrftcbcn  unter  bem  23unf  denjenigen,  ben  rs3p{t  mit  allen  Stämmen  ^u^rael«  gefd^lpffcn.  31üipli 
meint,  e^  fei  bier  i-»pn  einem  2?un^e  mit  allen  i'plfcrn  bie  ^^{cbe,  t^ermt^K  bcffcn  fie  vcrpflid)tet 
gewefen  wären,  ^(i?racl  nid)t  ju  bef*ä^igcn.  iMefer  werbe  nun  aufgcbpben,  un^  ^ie  iU>lfer 
bringen  ein  \m-  'i'crwüftung.  —  22)  tie"3lrmen,  bie  Webrüdten,  bie  l'eibent>en  crfannten  ben 
bimmlifAen  Gbaraftcr  re?  giiten  Wirten,  fie  crtannten  fein  JBprt  al-J  r>3pttee  ©ort,  un^  erfannten 
i$  ganj  befonrer?  in  bem  3lugcnblirfc,  ba  ber  alte  i^unf  gelofet  werben  foUte.  Kai }  röjaorrat  ol 
Xavarahit,  D^^JJt^/  ""  ~f>ö;^(i-a  '»  ov'/aadüiuvn  fioi.  —  23)  SChiö  Cr  uuu  fagt,  ba»  mag  er  nac^ 

beä  .5ierpniMnuei  'Meinung  immerbin  ^u  ben  Olrmcn  fagen,  bie  an  ibm  feftbalten;  aber  er  fagt 
c^  nidu  für  fic  allein,  fonbcrn  für  3lUe,  für  baö  ganV  i'olf,  beffcn  gübrung  er  jc|jt  aufgibt. 
(£r  fragt  fie  nämlid)  bei  ':)iieberlegung  feinci^  .^Jirtenft'abci?  um  ten  l'obn,  ben  er  iin  ibne'n  verHent 
babe.  Tic  mciften  3liuMeger  ^lebmcn  mit  mebr  (ihninf  an,  ber  •g'irt  riAte  bicfe  ^ragc  an  baö 
ganjc  i'olf.  Tic  Weinung  Sdipl^  rereferi\  bap  biefe  Jyraae  nur  an  bie  3lrmcn  x\'x\t  für  Me 
Slrmen  geftcüt  fei,  unb  raf-  biefelben  bei  all'  ibrer  Cirfenntiiifj  be^^  guten  C'^irtcn  ftd)  ^ennodl, 
wie  gletd)  im  J^olgenben  gefagt  wirf,  ale  unranfbar  erweifen,  erfdicint  ganj  fingular;  man 
möcbte  fagen,  pararpr.  —  211)  „wenn  nidn,  fo  laf;t  ee;  gut  fein;"  ?/ «-n'-nfföf."— 23)  aal 
F(T7f/any.  Trcifiig  Silberliltgc  pbcr  <c<:dd  war  ter  mittlere 'jl^rcio,  ber  ttad)  Exod.  21,  32  für 
einen  Sflamm  bejablt  würfe.  Xae  .-{uwägcn  pber  3lu-jbc5ablcn  biefeS  l'obncf  war  ber  grPtJte 
^oi\n,  ben  itjm  bae  in^lf  antbat,  weil  e?  ibn  tamit  auf  gleite  Stufe  mit  l'em  Sflapcn'fe?ite, 


Der  ^rop^ct  Bac^ariaö.  11,  12-17.  2Iiim.  25—31.  '719 

unb  bcn  cbcrficu  .ipirtcn,  bcr  Stönu;\,  ■irof^crj.nicftcr  unb  ^rovtiet  war,  ^um  ^^cljtctt  bcö  T^olUi 
mvid)tc.  Cb  bcr  .t'obrratb  ]nv  3fit  ^briili  bicfc  5tcHc  im  '^(it;ic  Kitte,  aki  er  beu  "fx-m  beftimmtc, 
bcr  bem  Ofiibac  für  bcn  in-rratb  (lbxi\Ti  b(\Mt  nH■r^eu  folltc]  o^cr  ob  (^Hnt  bic  5Ji>citTaiiiini^  bc3 
9>rop^ctcrt  JadiariaiS  ibncit  uubcani|';t  iu  tfrfülluiu]  ijcbcu   laiJcii  ivolltc,  ilcbt  uidit  in  bcr 

Wenfc^en  Wacbt  ju  wiiTcn.  —  2G)  "IViTl'^i^  /-^i"  bcn  löbfcr,"  ober  wenn  man  mit  bcm 
Sbiilbäcr,  mit  9labbi  Dauib,  ^Paijnini  unb  5yatablu^  "^Vi^  '^'''^'  "'"  ^^"  3^ki&,  in  bcn  Sc^a^* 
faftcn,"  b.  i.  bcei  3;cmpcl^.  Käßec  airahr  f'ic  rii  x(ji'ii'->/f>i'n\  (£?  i|l  auffaHcnb,  ba§  ficfi  bicfcä 
SBort  in  bci^cn  l'cssartcn  bei  (£bri|tu^  erfüUt  bat.  Tcnn  ^ubaö  warf  baei '^iclc  bin  in  bcn 
Icmpel,  bamit  ($  in  bcn  Icmpclfcbai3  fvimc;  bcr  .^cbcratb  aber  i^ib  eä  bin  an  einen  li^bfer, 
um  abi^cnüijtei^  l'an^  vhmi  ibm  ^u  faufen.  Matth.  27,  (l-'.i;  Jer.  is  u.  I'.i.  (f.  i^himm  :  (£inb. 
bcr  (Sofl.  5.  71  ")-724.  Jp.)  —  27)  "lp\'7  "IHN  „ei"  t)errlicl)cr  fficrtb,"  »ae  bicr  alö  Ironie 

ju  betraitten  iil.  «ni  oKefo/iai  el  66ki/xöv  tariv.  —  28)  Seit  ber  babr^Ionifcftcn  f^cfaucjcnfitaft 
jvar  ade  Ircnnuni^  ptfd)cn  Cuit'kt  unb  5^racl  aufiicbobcn  unb  bai^  iUiIf  war  »ietcr  fo  unc^c* 
tbeitt  unb  cini.a,  wie  in  bcr  Urzeit  Is.  11,  \?>.  "Jdlcin  ^urd^  ^ic  Uut<anfbi\rtcit  flCyicn  ten  guten 
J^irten  mad)tc' eö  fid>  ficfci^  '^UücfciJ  oerluftiiv  Ter  (Sinii^fcit  foll  Me  .U'rriffcnbeit  unb  3cr^ 
llreuuni}  fo(;ien.  3'»  nr.M^ifcben  2inne  ii1  bicr  ^uba  al-J  ba>5  n\\  Sbriftiim  iiKuibij^e  lU'>lf, 
Ssracl  al?  ba-5  uidHinläubii^c  ',u  betraditen.    JwiffiUMi  bctben  wirb  fid)  eine  jirofje  ^dicitewanb 

erbeben.      .§>icrOU".)mu^,    ibccforct    U.    21.      tov    (haaKeSäaai    tijv  Kararr  \tai.v   ävafitaov  '  loi6a  Kai 

ävauEaov  'ifrpa///.  —  29 )  .»^ieroniMuue!,  l'pranuö  u.  %.  galten  bafür,  cö  feien  unter  ben 
„(^eratben  be-^  tbörid>tcn  .»pirten"  feine  anbercn  ju  ^^crtlc^cn,  al>5  bie  be*  i^utcn  writ  bee  i^ewöljn- 
lid)en  ,g*irten,  clU:  5tab,  lafdic,  Weffer,  "Pfeife  u.  biil,  unb  63ottc6  'i3efebl  fei,  er  fod  biefe  'IS^txU 
jeuije  be?  (Iriefcnö  nun  umfebren  in  JDcrfjcui^c  ber  9tad)c  in  3Bcife  tböriiitcr  ,§irten,  bic  mit 
bem  Stabe  auf  bi^5d)afe  werfen  unb  3UIe5,  wäö  fie  ju  .§anbcn  babcn,  benüRcn,  um  t()ren  3orn 
an  ibncn  aui^^ulancn.  t£'.n-iüui^  aber  meint,  ti  feien  aud)  bie  (sjerdtbc  felbft  ^u  änbern  unb  ftatt 
bc3  3tabeö  ein  Stccfcn,  ftatt  bcei  "J^ieffer^^  ein  Sd)Wert,  ftatt  ber  .6irtentaf*c  mit  •}(r^ncien  ein 
^ad  mit  giftigen  iträutern,  ftatt  bcr  pfeife  eine  nur  für  ibn  crtiöljliAe  Sitber  ju  nebmen.  — 

30)  sc.  pastores.  Xic  fd)(ed)ten  .§»irtcn,  bic  (yott  crwccfcn  will,  ilnb  bie  rcr  (egtcn  3ftt  ^or 
3^rael^  3crftvfiiuni^  in  alle  JOclt.  Tic  (53efd)id)te  ^at  eö  in  (ebbaften  5^arbeu  njeDers:ic5cid)net, 
we(d)"  fd)lc*tc  .\?irtc"n  baö  i^olf  in  jenen  ^ntnx  batte  un^  wie  c^  unter  ibren  -»Jäubcrt  glcid)  einem 
^sAafe,  bae  in  bie  .Stlaucn  ber  ®üilfe  ßcratbcn,  jcrrilTen  würbe.  Sllle  bicfc  ,§^irten  waren  nur 
^yartciiidncicr,  in  bereu  "JUii^-n  bae  arme  i^olf  wie  eine  feile  2Baare  oDcr  eine  blanfc  Jöaffc  ober 
eine  fe\-tiö'c  ^pcifc  jum  C£ffcn  war;  ci^  waren  3;»rannen,  bie  unter  bem  l'olfc  Ströme  2?lutc3 
reräoffen  u.  f.  f.  Jbeoboret  i^erftebt  unter  bem  „.^irten"  bicfc^ 'Ccrfcö  bcn  5lntiod)u^;  5lria« 
bcn  ,§»erobei'-,   a  Saftro  bie  9ti.MUcr;  >§ieroni)mu^,  Siuilluö,  gi)ranu^  U,  2(.  bpii  „"•Jlntic^ri)!," 

31)  ■§>cbr.  ,A^  bee  nichtigen  Jpirtenl"  Ci  ol  noinaiyav-eg  jä  /udraia. 


Caput  XII. 

1.  Onus  verbi  Domini  ^  super  Israel.  Dicit  Dominus  extendens  caelum, 
et  fundans  terram,  et  fingens  spiritum  hominis  in  eo;  2.  Ecce  ego  ponam 
Jerusalem  superljminare  crapulae^  omnibus  populis  in  circuitu:  sed  et 
Juda  erit  in  obsidione  contra  Jerusalem.^  3.  Et  erit:  In  die  illa  ponam 
Jerusalem  lapidem  oneris*  cunctis  populis:  omnes,  qui  levabunt  eam, 
concisione  lacerabuntur :''  et  coUigentur  ad  versus  eam  omnia  regna  terrae. 
4.  In  die  illa,  dicit  Dominus,  percutiam  omnem  equum  in  stuporem,*^  et 
ascensorem  ejus  in  amentiam;  et  super  domum  Juda  aperiam  oculos 
meos,  et  omnem  equum  populorum  percutiam  caecitate.  5.  Et  dicentduces 
Juda  in  corde  suo:  Confortentur  mihi  habitatores^  Jerusalem  in  Domino 
exercituum  Deoeorum.  6.  In  die  illa  ponam  duces  Juda  sicut  caminum 
ignis  et  sicut  facem  ignis  in  foeno:^  et  devorabunt  ad  dexteram,  et  ad  sinis- 
tram  onines  populos  in  circuitu:  ethabitabitur  lerusalem*  rursus  in  loco 
suo  inJerusalem.  7.  Et  salvabit  Dominus  tabernacula  Juda,'*'  sicut  iü- 
principio:  ut  non  magnifice  glorietur  domus  David,  etgloria  habitantium 
Jerusalem  contra  Judam.    8,  In  die  illa  proteget  Dominus  habitatores 


720  S)er  ^vop^it  ßaä^anas.  12,  1—3.  2tnm.  1—4. 

Jerusalem,  et  erit  qui  offenderit  ex  eis"  in  die  illa,  qnasi  David:  etdomus 
David  quasi  Dei/^  sicut  angelus  Domini  in  conspectu  eorum.  9.  Et  erit  in 
dieilla:  quaeram  conterereomnes  Gentes,  quaeveniunt  contra  Jerusalem. 
10.  Et  effundam  super  domum  David, '^  et  super  liabitatores  Jerusalem 
spiritum  gratiae,  et  precum:'^  et  aspicient  ad  me,  quem  confixerunt:'"  et 
plangent  eum  planctu  quasi  super  unigenitum,"'  et  dolebunt  super  eum, 
ut  doleri  solet  in  morte  primogeniti.  11.  In  die  illa  magnus  erit  planc- 
tus  in  Jerusalem,  sicut  planctus  Adadremmon^^  in  campo  Mageddon. 
12.  Et  planget  terra:  farailiae  et  familiae  seorsum:^^  familiae  domus 
David^^  seorsum,  et  mulieres  eorum  seorsum :  13.  familiae  domus  Nathan 
seorsum,  et  mulieres  eorum  seorsum:  familiae  domus  Levi  seorsum,  et 
mulieres  eorum  seorsum:  familiae  Semei^"  seorsum,  et  mulieres  eorum 
seorsum.  14.  Omnes  familiae  reliquae,  familiae  et  familiae  seorsum,  et 
mulieres  eorum  seorsum. 

1)  Is.  13,  1.  Xtc  mm  fptiTicnbcn  S5>cif)'ciiiunncn  l6cbaiibeln  ^war  ükrau?  n.Md)tis^c  (grcigniiTe, 
bie  ncd)  ^c^^prtlc^cn,  fpvtcbcn"  fic  aber  viuf  fo  biinfle  2(rt  au^,  ba§  xbx  ^xiiamnnnbo.n^  unb  ibre 
SBcrkttuiUT  fi*  fdnvcr  crfcinicn  läf;t,  — nnie;  aiut  llrfadic  ift,  bajj  fic  »on  bcn  ^dieilci^ern  fcbr  t^er» 
fd>icbcn  iKfcutct  werben.  (£ ?  (äfu  firf)  audi  nicht  mit  (yeunfUunt  crfenncn,  ob  fi*  bicfelben  an 
bic  bcei  iHn-l)erne()cnfen  Gavitck^  aU  %oU),i  ani'd)(ictjen.  SAeiiii  oermutbct  nnb  i^laubt,  ber  f  ro* 
}>bct  [ehe  jel,U  "bie  3üduii^nn(i  bei^  i^olfe^,"l^cn  ber  lUM-ber  bic  ^icbc  i^civiefen,  a(6  eine  3teintßung, 
am  ber  ei?  vn^ßfommcn  iicliintert  ben^ri^cbt,  nnb  e^  bräni^e  ihn,  niebr  ibren  cnblidnnt  (}lürflid)£n 
SIuffiVTisT  ^Tle  bac'  .^crei'nbrccben  ber  '^trafiierid)te  ,^u  fd)ilbcrn,  nnb  bef?balb  bente  er  in  ber  Xcp^ 
ipelfclMlbcrnnii  biefer  (elften  TiniU'  bic  i^ebraniiniffc  ale  etam^  ii::clb)l*>erftänblid)cei  nur  an,  um 
barauf  bic  i^crbcifamö  ber  i^cfebrnni^  nnb  cwiiten  9fettunji  beei  iuMfesi  ju  i^rünben.  3(öipU 
fpridU  ee  jierabc5U  ani\  baf;  bicr  t^on  bcn  (elften  3eitc»  bie  9t"ebe  fei,  unb  ber  i2ie0  ber  Shtrcr» 
jräbltcn  ^j'crtünbct  ivcrbe,  bie  mit  bem  itaii^cn  iuMfe  ber  3itben,  bae  fid)  reuit^  an  fic  anfd)lie^_t, 
über  ade  nM^crdlriftlidH'n  in^Ifcr  triumpbiren.  9fad)  4?ierpniMnu?,  3;beoboret,  ^ugc  u.  2(.  ift 
I)ier  bud)ftäblid)  bie  Jfit  *-'pn  bcn  Waccabäcrn  binab  bici  auf  Sbriflu»  i^.  10  j^cfiiilbcrt,  im 
mtsjlifdum  (3innc  aber  nadi  :')iibera,  5(riac;,  iHitabht?  bic  fücfdiidUe  ber  diriftlidien  Äird^e,  befon» 
bcrs5  ber  nrfvrüniili*cn  nnb  ber  lei.Uen,  uh'»  ber  .Hampf  iiej-icn  bcn  Shttidnift  i^cfpditcn  Jvcrben  mu§. 
9?ad)  Vc&i  nnt  J)lcifd^l  belieben  firi^  cbcnfaü?  bic  9(nc-fprüd)c  biefer  SBciffaiiunc^  auf  bic  c(cfcbicbt^» 
lidie  (fntfaltunii  bci^  nncfcrerneuertcn  CummcI  unb  biemit  ber  i\ird?c,  iierhuipf^^n  aber  bic  bret 
Sttttvirfluniieftufcn,  .Hampf,  i'äuternn;^  nnb  Sßerberrlicbnni^  ^«'rael^  fp  miteinanber,  ba§  fie  a(ö 
gtcidneitiae  nn^  bleibenbe  Jufi'üibc  crfd}einen,  unb  fomit  barfteßen,  „roai  in  fcr  Äird)c  biö  an 
ba^  (ünbc  ber  i*3e(t  fid^  tvitilid^  erfüllt  nnb  erfitücn  muf;"  .^MerouiMun?.  Äd)cl;i»Dcrcfcr  bcjicbt  aüe^ 
in  biefcm  Gavitcl  un^  im  nättfKn  bi^^  1\  7  ©cfaiite,  nu'»  nncber  Weffianifd)e^  bci^innt,  auf  bie 
3citcn  ber  Waccabacr.  ]jXX:  7))iJfiaA6yov  Kvp'uw  i-l  Thv'lapcufA.  I^ic  9)fcinunii  5l(IioIi'^, 
bav  bicr  unter  ^'"r'tct  bic  abtrünnicicn  i'blfer  \\\  i?crftcben  feien,  bic  ba,  wenn  aud)  Sbriftcn  bem 
9?amen  nad),  in  bcn  legten  ^i\ii\\  liciien  bie  fleinc  Jpeerbe  ber  SUieerwäbtten  fämpfen,  aber  über^» 

nninben  werben,  ftebt  »xrcinjclnt.  — 2)  ^^Trip  „laumelWi^."  3mcn,  bic  ftc^  an  Scrufakm 

wachen,  wirb  Ci^  iiebcn  wie  benen,  bie  einen  beraufd)enben  ^ranf  fcbtucfcn,  ober  über  eine  wanfenbe 
2;bürfcb»relle  treten,  bic  fic  \\\m  'S tur^c  bringt,  ök;  TTpo-dvpa  aa'kevuucva  Träat. -oiq 'Aaoi^  hvk'/m. 
lik  (^kfd>icbtc  lebrt  c?,  wie  fid^  SintiiHtuö  unbfcinc  ^elbbcrrn  bcn  Äcpf  jerflie^cn,  a(ö  fie  ^anb 
an  ba^  J^cili.atbum  IcjUcn;  wie  bic  .arbfjtc  ^errfdiaft,  bie  je  bie  2BeIt  oicfeben,  bie  ri.'>mifd)e  ibren 
Unteriianfl  fanb,  inbem  fic  fid)  i^crariif  an  ber  .^cerbe  ber  öläubiöcn  \!ammer  Sbrifli;  Wie  9?apo= 

lecn«  Wa*tfcbwcrt  (jcbro^en  warb,  atö  er  bcn  Stattbalter  ©^»rijii  befdmijfte.  —  3)  "S^  D^") 

oSc^n^'S;^  "IIVDD  r\^r\''  rnin^;  nad)  ec^ols-  a^crefert  „Unb  au^  um  ^v,\ia.  wirb  fein 

TT  ^-  T    -  T 

ein  vvcftuniicwaa  für  ^crufalem;"  ober  beffer  nad)  Sd^cf^g;  „Unb  au^  3ubäa  wirb  fein  mit  in 
ber  i^ebränsinif;  Die  ficb  erhoben  wiber  ^crufatem."  5.lian  wirb  anrennen  wie  an  ^erufaiem,  fo 
an  Siibda,  unp  bcibe  in  '.in-brdn;inif;  brinj-icn,  aber  nur  jum  civicncn  Sd?aben  unb  i^erbcrbcn. 
9?a*  ber  ;(cwbbnlid>cn  ^lujlc.auii.a  wdrc  ber  Sinn,  baf;  aud)  in'^ntba  iMele  fein  werben,  bie  c^ 
mit  bcn  i^daiiercrn  ;ic;icn  ^erufalcm  baltcn,  berj^lcidicn  :ru-ifon,  5)Jenelau5i  u.  2L  jur  ,3cit  bee; 

Silitiodnie  waren;     I.    Macc   ].  44-')");     11.4-5.      LXX:    kui  iv  ry  'lowSaig.  eami  Trepioxt)  inl 

'iif>ovan/iifi.  —  li)  nD!2^*!?"pN  >^^  ti-'crbc  ^crufalem  jum  .f»ebc|lcin  macben  für  alle  a-UUfer." 

3Wan  nennt  im  Oriente  ^ebcileine  bicjcniiien,  wdcbc  man  in  bcn  IDin-fcrn  unb  Stabten  ju  einer 
förperli*en  Uebung  für  Wdnucr  unb  Sünijlinäc  binicgte,  woran  fic  ibre  Äräfte  cerfud^ten.   3e 


t)tx  ^rov^et  Sfld^ariai?.  12,  3—12.  ^lnm.  4—18.  721 

bcbcnber  unb  fcckr  (Einer  einen  folrfien  Stein  ju  beben  i^ermccbte,  für  beftp  jlärfer  galt  er.  I^er 
Sinn  ift:  5ln  CKvitfalcm  u^crbcn  atlc  ibrc  S\\\\ft  vcrfiutcn.  Tic  f<U'fcf)irtMe  Icbvt,  baf;  aüc  5f>c(t» 
■^^iiMuirdncn,  Mc  afUMifcbc,  bic  iMbrloiiifitc,  bic  iivicitifitc,  bie  röntifitc  ibrc  '^Injiriffc  auf  Oio'U- 
falcm  nuuttcn.  So  ift  in  bn-  (sW'fcbicbte  tcr  dniftUttcn  Jnt  txud)  alle  ^aln-hunrcrtc  bcvab  ^licm 
bic  ,',iclfitcitH'  ^cr  fctuMidu-u  tilcnicntc  jUMvcfcn  bi?  an^  unfcrc  lajic  „"scnifalcm  un^  ^)(oni 
tbcilcn  bai?  Sd)icffal  (Xbrifti  unb  Ci^  i^ilt  von  ibucn,  ivic  !.hmi  bicfcm  :  (^lii  ceciderit  .sujier  hiiddcin 
istuiu,  confriiiiretur,  super  quem  vero  ceciderit,  coiiterot  ciiiii  Mattli.  21.  44.     Tti/'/nn/iai  r/^u 

'ltl)ovan/.i/fi  /i\^(ir  iia7a:TaT()l'fjnov  rräat  ronj  hivfair.  —  5)    „jcbcr,  bcr  ibn  bebt  ( bcbcn  IVill),  UMrt 

jut  Sd?aben  tbnn,"  nu^rtlid^:  wirb  fid^  „rcificn,  fd^nci^cn,  ^crflcifd^cn•,"  -är  ö  KaraKaTüv  avTt)v 
f//Ta/;wj/  ifi-ai^irai.  —  (>)  „ba  niad)c  id)  fitcu  alle  "^fcrbc  bcr  anftiirmcnbcn  ilriej^cr."    TraräSu 

TrnvT«    tTTTTov   h   haruan.    II.   MacC.    10,  oO.  —  7)   D'^C*'!")*  ^^J^*'*  *h  HVtDK  „3tarfc  für 

nticf)  feien  (ober  finb)  bic  2?ctt>obncr  ^cfufalcm'^  'txxiAy  bcn  .i^crrn  bcr  .5'crrfd)aarcn-,"  üpi^Gninv 
mvTo'ig  -oi'f  KUToiKovvrat:  'lüjxivna'/ i/u.  5)Ulc  ^ tärfc  uub  Stci^Ci^traft  v^cbt  iHMi ■('>)ott  au?,  Ccffcn 
SSobnfit^  5crufalcm.  —  8)  1^01*3  »unter  Warben;"   ü-  K«/«/q/.  —  9)  ^fad)  ben  s^cbränfl'' 

niffcn,  bic  2lntiod^u^  über  3c>"ufalcm  bradUc  unb  bnrd^  ^ic  c?  ii(ci*fam  iicrniduct  nn^rbcn,  ftanb 
ec!  iriebcr  anf  unb  feine  (finirobncvicbaft  mcbrte  ftcb  U'^ic  liocb  nicma(i\  2o  wirb  aud^  ba« 
^crufalcm  bci^  9?.  i^.,  bcr  Wittclpunft  bcr  .Hirdic,  bic  ^tabt  :'')font  aiiö  allen  i^e^ralU3niffcn 
i^criünjit  nnb  i^-fraftiiU  berv^oriicbcn.  (Siniiic  3hi£<lc;icr  rcrmutbcn,  ce  fei  bamit  i^efaiit,  X:<\i} 
^erufaiem  am  t£nbc  bcr  ^iiHw  vhm:  lauter  nmbven  (yMaubißcn,  bcfcbrtcn  ^ubcn,  ivcrtc  bcivobnt 
nHM'fen.  I^er  bl.  'ilmbrofiuö  fa;U:  Ponaui  Jeru!<a!om  in  omnibus  gentiljus:  quia  uliique 
futuri  erant  filii  Dei  et  domus  Dei  in  omnibus  locis,  qure  e.st  in  occlesia.  Expos,  in  ep. 
Koui.  c.  9.  —  10)  Wctt  lutll  3ltle  retten,  nidu  blof;  bie  in'wobner  ^"^crufalcm-?,  nn^  c?  foll 
aui^cnfd^cinlid^  n^crtcn,  baf;  nidu  'IW^ufd^cn traft,  nicbt  ba?  .Hbnicst^.acfdilcdU,  ni*tbic  Starte  nnD 
bie'Sluejeicbnunii  ber  bl.  Stabt  ba?  J^eil  brinj^c,  fcn^crn  bcr  ."i^crr  i'clbcr  burd^  fein  unmittelbare^ 
S>irfen;  Ps.  40";  IL  Mace.  8, 18.  —  II)  „unb  ber  Straucbeln^c  unter  ibncn  (b.  b.bcrSdMvad^e) 
ivirb  fein  nne  XaiMt»,"  fo  ftarf,  fo  mäd)tioi,  fo  fiecsreid).  o  äa-dtvüv  h  avroic.  Quk  stulta  sunt 
mundi,  elegit  Deus,  ut  cunfundat  sajnentes,  et  infirma  nmndi  clegit  Deus,  ut  cunfundat 
tortia  I.  Cor.  1,  28.  Xic  rs3tM\tidMe  ber  Äircbe  liefert  einen  fortiräbrcnbcn  i^ewei^  biefer  SBcif^ 
fac(unci,  un^  ^seber,  bcr  ein  offcneei  3(uge  bat,  fann  bicfc  2:enHnfe  täi^licb  ir»abrncbmcn.  — 
12)  ("»rai^ib^  ^nMü'  irirb  fein  nne  (^HUt,  tric  rsu^tte?  (fni^el  »>cr  ibncn."  0  '^i-  ohne  Savu'i  i'.hoJkoc, 
i^eoi.  STae  ^nui  rai^ib?  bürfte  bicr,  nnmn  man  bic  3.Bciffa;■^nni^  ^unädift^anf  bic  Waecabäer» 
3cit  beutet,  bic  Jltcjientcn^gamilic,  bic  ^^uiceabäcr  nämlid),  bbivobl  bem  stamme  Vcin  auiicbii»' 
riii,  bc^eicbnen,  weil  |le  bie  (£rbcn  bci^.&aufe5  Tainbö,  fomit  feine  5iadUommen  i^cir^orrcn.  ^lllcin 
im  bibberen  unb  iH^Ufommcncrcn  Sinne  be5cid)nct  c^  bic  IcbrenDc  Äirdic  bco  ?J.  53.,  bereu  (^hunb=» 
fiein  Gbriftu^,  bcr  wabrc  Sobn  Xainbi^  ift.  3n  biefer  äirdn-  berrfd)t^3ottcöfraft  un^  i|t  '.Jlflc« 
irunbcrbar.  —  13)  9Jian  fann  bicr  5unacbft  unb  im  nniH'^Ufommcnen  icinncbic3lu?iVefninii  bc3 
guten  (^3citlce  ]ux  Jcit  ber  Waccabäer  i^crftcbcn,  iro  -Iaufen^e  mill  ber  i^ufii^'finnuuii,  ^Kcue  unb 
3ertnirfcbunii  Jperj  unt«  ^änt^c  in  (s3ott  erboben.  3iu  i^oUfommencn  unb  "böbcrcn  Sinne  aber 
\\t  bie  31u?iiicfninii  bc(?  b^-  ©eifteei  jur  3cit  Sbrifti  barunter  5U  ycrftcbcn,  lunt  fem  jene  nur  ein 
f*n?ad)eö  iUn-bilt?  nvir.  Unter  sinritus  gi-atife  i|l  nacb  Jpicroninnuei,  Jbccborct  u.  51.  bcr  fskift 
ju  öcrjlebcn,  bcr  t>ie  ^cele  anmutbig  unb  fdiiJ^n  mad)t  in  Mn  klugen  'viottci^,  bcr  Spiritus, aratia?, 
in  qua  gratificavit  nos  in  dileeto  filio  suo  .Eph.  1.  5.  5iad)  bcm  Gbalfäcr  nnf  nad)  5lriae  ift 
ber  ®eift  bee  (Erbarmen?  unb  9?Jitleifei,  nad)  (ikfcniuo  ber  (^3eift  bc?  Alcben?  3U  »erfteben.  — 
14)  Kai  oiKTipuoi).  —  15)  5}?an  fann  bier  atlerbing«  ba^  23crbum  "jpl  „bur^bobrcn"  im 

ftgürlid)en  Sinne  nebmcn  unb  ibm  bic  2?cbeutunii  „bcleibiiicn,  betrüben"  iicbcn;  allein  c^^  fommt 
nirgenb»  in  bicfcm  ^rinne  »or,  unb  bcf'balb  baben  nid)t  nur  alle  lateiuifd^cn  unf  iiriedMfdH^n 
ä>äter  unb  2luele;i,er,  fonbern  fd)on  bic  alten  j)iabbinen  ap.  Galatin.  VIII.  17.  bicfe  cctclle  auf 
ben  2:pf  bee;  9)(cfi'ia?  j^cbcutct.  Ter  C? v^angelift  3i'bannc?  19,  37  fagt  e?  bcutlid\  baf;  ftA  Mcfclbe 
in  Sbriftuj«,  ba  er  cim  .Slreu3e  bing  unb'^burd^bcbrt  nntrb,  erfüllte.  Ta  bic  3:raucr  über  rcn 
3^urdibobrtcn  eine  alliicmeine  fein  wirb,  ba  fie  31ebnlid^fcit  baben  wirb  mit  ber  Iraner  über  fen 
3:cb  be-3  3ofia?,  fo  betätigen  bicfc  Umttänbe  bie  ©abrbeit  jener  ■JlnelCi^uni;;  nod>  mebr.  Xai? 
(ibriilentbum  war  in  fcincn'31nfän;icn  ein  Trama  ber  s\\a<\(  unf  2raucr,  in  wckter  I brauen 
unb  3?lut  in  gülle  floffcn,  unb  ber  (^3cgenftanb  war  berjenige,  weld)cn  '^sciim^  burd)  feinen  Ofamen, 
feine  ^Vrfcn,  feine  Juaenben,  fein  (£nfc  nur  t^orbilrcte.  tT^t.f/ftjiovTai  vr/wf  fie  äi'-d'  öjv  Karupx'i- 
aav-o.  —  10)  (.V  i-'  a)nT7/76J.  31ud)  bicfc  vitcllc  fVMi^t  Offenbar  für  ben  5}?effiai?,  in  wcldu-m 
(^Dttbcit  unb  ??icnfdibeit  »oercinii^t  ift.  Xenn  ber  bamit  gemeint  ift,  ijl  bcrfclbe,  bcr  in  ficfcm 
ganzen  Sapitel  fpridit,  (nknt  namlicb,  unb  ift  5ugleiduine  fem  WenfdH^n  mn-trautc  '>yerfonli*fcit, 
ber  man  alle  \!iebc  ^uwenbet,  wie  fem  ciuiKborencn  ccobne.  —  IT)  Tiefer  iTrt  üanb  nad>  -^ie^ 
ron^muei  an  ber  Stelle,  welcbe  fpater  bie  ^tabt  Warimianopolie!  einnabm,  im  (iu-filDc  v>on  -IWi* 
gebbo,  in  ber  berübmten  (Ebene  'ii\^\\  ^Cjrcel  IV.  lieg.  2;-!,  29;  IL  Chron.  3.'),  24.  <■>  «o-trif 
}müvo<;  iv  T^eiViu)  eKKo-Toinvon.  —  18)  Wau  fcicrt  nid)t  uur  allgemeine  Iraner,  fonbern  jefe« 
ÖJefc^lec^t,  jebeg  Jpauö  feiert  eine  bcfonbere  jum  -^txd^in  bc?  übergroßen  Sd}mcr3e^.    Sllci  3efu3 


722  J)er  g)ro))'^et3a^anaö.  12,  12—13.  Stnm.  18—20.  13,  1—5.  STnm.  1—5, 

feinen  Ärcujgang  antrat,  begann  eine  2;rauerfeter,  tvie  fte  iiie  SBett  nc^  niemals  gcfeben. 
Seine  jünger  unb  bie  Familien  feiner  jünger  »einten  bic  bitterflen  J&ranen,  *jiele  grauen 
folgten  rocihenb  unb  ^culenb  bem  3ugc,  ei  »>crftn)lcrte  fi^  bie  Sonne,  y^eifen  fprangen,  bie  Srbe 
bebte,  bie  rsiräber  tbaten  lief)  auf  unb^entlicfjen  ibre  lobten,  ber  23orlung  im  Tempel  ^errif,  ber 
Hauptmann  ber  2o(baten  bcfannte  offen:  ©abrlicb,  baö  i|l  ber  «obn  Cijotte^!  3n  aüen  .g»väu- 
fern  ^erufalcmä  war  cnt^eber  offene?  Älagen  ober  gebeimeei  prcbten  unb  3agen  ober  innere 
3lngft  unb  Zual.  Ter  ucrätbcrifd^e  jünger  erbängte  ficb;  5)?agbatena  barrte  weinenb  am  ©rabc. 
19")  ©arum  werben  bier  oier  (Familien- 9?amen  in  Sonbert)eit  genannt?  9?ad)  ber  5)?einung 
beei  .löicrontimug,  Sbeoboret,  JRibera  u.  St.  bebeutet  ba»  .g>au^  Ta^oib^  im  figürlicben  ^inne  bie 
J^ürften  unb  !j?ornebmen;  bad  ■'^ani  5?att>an  bie  ^yropbeten  unb  frommen;  ta«  .^auö  Se^i  bie 
frieftcr  unb  lempetoicner;  bae  ^au^  Scmei  bie  Scbriftgelebrten.  3(rias  unb  a  (Saflro  glauben,  ' 
biefe  oier  Slbnen  C^britli  feien  bio§  aU  j«epräfentanten  feiner  TsJefAtecbttMinie  genannt;  Luc.  3, 
■J4-?>1.  —20)  ^^,p^',  i,ifMe6v.  ixixanni  meint,  eä  fei  biefer  «Warne  üon  Sci^ammai,  bem  Stiftet 
Der  befannten  Sd)ule  genommen. 


Caput  XIII. 

1.  In  die  illa  erit  fons  patens^  domui  David,  et  habitantibus  Jerusalem 
in  ablutionem  peccatoris,  et  menstruatae.^  2.  Et  erit  in  die  illa,  dicit  Domi- 
nus exercituum:  Disperdam  nominaidoloruradeterra,et  non  memorabun- 
tur  ultra:  et  pseudoprophetas,  et  spiritum  immundum  auferam  de  terra. 
3.  Et  erit,  cum  prophetaverit  quispiam  ultra,  dicent  ei  pater  ejus,  et  mater 
ejus,  qui  genuerunt  eum:  Non  vives:  quia  mendacium  locutus  es  in 
nomine  Doraini;  et  configent  eum^  pater  ejus,  et  mater  ejas,  genitores 
ejus,  cum  prophetaverit.  4.  Et  erit:  In  die  illa  confundentur  prophetae, 
unusquisque  ex  visione  sua  cum  prophetaverit:  nee  operientur  pallio* 
saccino,  ut  mentiantur:  5.  sed  dicet:  Non  sum  propheta,  homo  agricola 
ego  sum:  quoniam  Adam  exemplum  meum''  ab  adolescentia mea.  6.  Et 
dicetur  ei:  Quid  sunt  plagae  istae®  in  medio  manuum  tuarum?  Et  dicet: 
His  plagatus  sum  in  domo  eorum,  qui  diligebant  me.  7.  Framea  susci- 
tare^  super  pastorem  meum,  et  super  virum  cohaerentem  mihi,®  dicit 
Dominus  exercituum:  percute  pastorem,^  et  dispergentur  oves:  et  con- 
vertam  manum  meam  ad  parvulos.''^  8.  Et  erunt  in  omni  terra,  dicit 
Dominus:  partes  duae  in  ea  dispergentur,^^  et  deficient:  et  tertia  pars 
relinquetur  in  ea.  9.  Et  ducam  tertiam  partem  per  ignem,'^  et  uram 
cos  sicut  uritur  argentum:  et  probabo  eos  sicut  probatur  aurum.  Ipse 
vocabit  nomen  meum,  et  ego  exaudiam  eum.  Dicam:  Populus  mens  es; 
et  ipse  dicet:  Dominus  Dens  meus. 

I )  Tic  jübifcbc  Irabttion  fpricbt  wn  einer  Cuctte,  bie  ficb  jur  3eit  ber  Waccabäer  im  Ztm^ü 
geöffnet  uno  alle?  Unreine  abgcfübrt  babc  i?on  •'?.''{ enfcben  unb  Sad)cn;  eine  Jrabition,  bie  wobl 
ben  t?ic(cn  an^eren  falfcben  Irabitionen  bci',u5äb(cn  fein  nnrt>!  .^ieroni^mu^,  i'nranu?  u.  2t. 
finfen  in  bicfcr  r.ucdc  ^ie  lau  f e,  »c(cbe  Sln-iilu?  einfette ;  ber  Sbalbdcr  eine  neue  Offenbarung ; 
r){emigiuö  bie  Vcbre  C£ki|li;  i'atabluö  bie  Seite  t£bri|li,  au?  ber  ba  i3lut  unb  Saffer  geftoiTen; 
.^aiMno  bie  ^^armbcriigfcit  (skntei*.  Wit  mcbr  (i3ruub  aber  finben  in  biefer  Cucüe  oietc  JJtabbinen 
(cip.  Galat.  1.  4.  cap.  ult. )  unb  Ibeoboret,  (öregoriu?  ber  fi5roi;cu.  3(.  ben  »erbei§enen  5}ieffia^, 
Sbriftuei  ttn  .5crrn,  ber  in  ©abrbcit  al?  eine  Cueüe  aüer  Segnungen  in  ber  SBeit  erfcbicnen, 
unD  aujjer  bem  fein  Jpeil  ift;  Juan.  7,  61;  Ez.  3t),  25;  47,  1-12.    iarai  Traf  rö-og  öiavoiyö- 

unmg  tc>  oIku  Aaviö.  —  2)   iTlJ^I  DJ^Dn*?  ,/9cgcn  Süttbc  ufib  Uureinigfeit,"  b.  b-  }ur 

SÜbnung    unb    Steinigung.     f'C    77/v  fieraaivijaiv  aal  elg   töv    ^u)piafi6v.  —  3)  KOI  (tvfinofiiovaiv 

.lirrh:    ^ie  werben  ibn  röte  einen  tobedwürbigen  9}erbre(^er  bebanbcin;  Deut.  13,2;  18,20; 
Matth.  lU,  35.  —  4)  Kai  kvöiaovTai  öippiv  Tpix'ivrjv  dviJ'  dv  e-pevaavro.  —  a)  ^J^Hpf  D"T{^  ^3 

•-|  :    •  TT 


Der  ^xop^tt  Sac^aria^.  13,  5—9.  Slnm.  5—12.  723 

nij^jp  „bcnn  c?  bat  mid)  ein  Wcnf*  gefauft  fc^on  in  ber  Sugcnb,"  über:  „ein  Wenfc^  bat 

ntid)  unterrichtet  »on  ^usicnb  viuf."  Ter  5inn  ift:  0*  ^in  ein  'i'^^cnfit  »ie'Stnbere.  ön  äv^puiror 
E-}-}h-v>/at  in  (irrö  veuri/rvc  fwv.  —  6)  „2inb  bcnn  bicfc  JBunbcn  niitt  ein  '^cmei^,  bap  bu  bicfe 
aU  "Prophet  woUteit  iicltcnb  maitcii  unli  ^e^;l^^lb  öon  ^cincn  (Eltern  iKfitlai^n  WurfeilV"  (£r 
aber  mxt  \ac[cn:  „Taii  i'inb  nur  i*junbcn,  bic  iit  mir  ^ufalliii  ^Ujieuvifn  babe,  in  Witte  2oIcbcr, 
bic  niiit  liebten  unf  nittt  ^a^'  min^e|1e  Vcib  antbaten."  Sonn^bl  .^ieronomu?,  Sm-illue,  Xbeo-- 
borct,  al>J  bie  fpdteren  5(u^teiicr,  V'.nanue>,  i^itabluei  u.  'il.  nebmen  bicfc  2tefle  aU  i^eltenD  ■oon 
falfiten  ^Propbetcn,  n>ic  eei  au*  ber  jufainincubaua  crforbert.  "Tinv  bcr  bl.  Iboma^  Ihmi  5(i)uin, 
JRupertue,  JUibera,  JHabbi  Samuel  (up.  (lalatiii.  Vlll.  17.)  beuten  fic  auf  tSbriiluei.  In  sensu 
ac'comuio(Jato_  Iciijt  c^  ftd)  febr  i^uj  auf  iSbriftuö  anauniben,  unb  bic  ilircbe  tbut  ee  aud)  in  ber 

5)?V|Jc  de  Passione  Domini,      LXX:    «al  ipio  "pöf  avTÜv.    ri  w  Tr/j/yui  avnu  (\v<i/ufaor  7Üiv  x^tl>'->v 

aov.  Ka]  q)ei.  äg  f-///)//i'  h'  7(j  («au  rü  äyaiDirC)  um:  — .  7)  Wit  biefeu  SBortcu  febrt  ber  ^'Prcpbet 
n>icber  5um  \!eiben  bed  Weffia?  ^urücf,  ber  bier  „bcr  -giirt  f^ottcet,  bcr  Wann,  n>elfber  f^ott 
junäcbft  ftcbt,"  iienanut  nMr^.  Ta  eben  jicjcivU  n^orbcn,  nue  bcr  'i)}fcffiaji  ein  2ei?eu6iiucü  für 
Slüc  n•»er^cn  nMr^,  fo  erricbt  nun^bcr  :')tuf  au  ba?  ©crf^cuc^,  burcfa  mc^ee  ba^VeiDeneiopfer 
be|)elbcn  ooUbracbt  unb  bcr  an^pc  ^C|^cn  erruui^cn  »erben  feil;  3Iatth.  2'),  31 ;  Joun.  10,  11. 
(ii  bil^cn  fomit  bicfc  ©orte  v'jlciitfam  einen  präiviantcn  Scblujj  ^u  ben  S^ciiTavuntyien  Der  t>or- 
(»eräcbcnbcn  jmci  Sapitel.    /)o,«ö«/a  F^iyt-fn^j/n  frri  toiV  Tvottuvar  ftov.  —  8)  ^TOp  "IDJ  »ben 

SWann  meiner  ©emeinf^aft,"  b.  b-  meinen  Siüernäitfien.  Koi  i-)  ävAf,a  TroAirrii'  uor.  — 9|  rrard- 
^are  rovg  Tzot/jimi-  Kai  tmjTrdeaTf  ra  Trpoßava.  — 10)  „ba  wcrbc  icb  aber  mcinc  ^anb  bcu  Älcinen, 
Slrmcn  unb  iH-rlaffcncn  5UTOenben,  bap  fic  nicbt  ^u  (^3ruubc  cjebcn."  I^ie  Stellen  un^.!poffärtii^en 
werten  ftd)  fdbft  überlaijen  irerbcn  unt  eben  bcpbalb  ju  65runbc  cjeben.  —  11)  *\'^'\y<  ir\"i3* 

„werben  aueiöe'"ottct."  ^xoix  rritttbcilc  ber  '3ewobner  bc^  IMnbe^  »erben  auei-fcrottct,  fcmmen 
um  burd^  Äranfbcit,  .^un^er  unb  5cbn>ert.  ITer  |übifcb^ri.Mnif*e  .^ricii  madbtc  baö  Vanb  ^ur 
SBüfte.  (Emmanuel  5a  beutet  ba*^  ©efaiitc  auf  bie  i^crwerfuni^  ^wcicr  Xvittbeile  ber  9i?cnfd)cn 
unb  auf  bic  ^hi^crwdblunii  bc?  (Jinen  X~rittbcilcsi.  (£21  liciit"  fein '^^5runb  für  bicfc  Srfldrung 
cor.  —  12)  ?)Jan  mup  Mefen  britten  übeil,  ter  t>erfcbont  bleibt,  nirf^t  matbematifcb  bercd)nen. 
(Sr  bebeutet  ivobl  nur  ben  flcincrcn  Übcil.  2d>rocrcr  möd^te  5U  cntfd^eibcn  fein,  ob  bier  l>cr 
ganje  9teft  bcr  ^nben  ^u  tierjiebcn  fei,  wie  5lllii>li  bafür  bält,  ober  nur  biejenii^en  awi  ibnen,  bie 
ftd)  ju  Sbriftu^  betcbrtcn,  wie  t\:!<i)  unb  9teif*l  (glauben;  unb  »ieberum,  ob  unter  ber  ^Prüfung 
bie  nod)  je^t  fcrtbauernbe  3ci"|lrcuun3  unb  i^cVad)tun^  ber  3nben  ju  »crilebcn  fei,  au^  bcr  iTe 
julefet  geläutert  bcroorgcbcn  unb  fämnttlid)  ftd^  befebren  werten.  Xie  dttcren  Slueleger  beuten 
ba^  bier  (»Jefaijte  nur  auf  bic  (äldubigcn,  <x\\}  bic  ju  (Sbfiftu^  ^e!e()rtcn. 


Caput   XIV. 

1.  Ecce  venient  dies  Domini,*  et  dividentur  spolia  tua  in  medio  tili.' 
2.  Et  congregabo  oranes  Gentes  ad  Jerusalem^  in  praelium,  et  capietur 
civitas,  et  vastabuntur  domus,  et  mulieres  violabuntur:  et  egredietur 
media  pars  civitatis  in .  captivitatem,  et  reliquum  populi  non  auferetur 
ex  urbe.*  3.  Et  egredietur  Dominus/  et  praeliabitur  contra  Gentes 
illas,^  sicut  praeliatus  est  in  die  certaminis/  4.  Et  stabunt  pedes  ejus 
in  die  illa  super  Montem  olivarum,®  qui  est  contra  Jerusalem  ad 
Orientem:  et  scindetur  Mons  olivarum^  ex  media  parte  sui  ad  Orien- 
tem,  et  ad  Occidentem  praerupto  grandi  valde,'"  et  separabitur  medium 
montis  ad  Aquilonem,  et  medium  ejus  ad  Meridiem.  5.  Et  fugietis 
ad  vallem  montium  eorum,"  quoniam  conjungetur  vallis  montium'^ 
usque  ad  proximum:  et  fugietis  sicut  fugistis'^  a  facie  terraemotus  in 
diebus  Oziae^^  regis  Juda:  et  veniet  Dominus  Deus  meus,  omnesque 
sancti  cum  eo.'^  6.  Et  erit  in  die  illa:  Non  erit  lux,  sed  frigus'® 
et  gelu.  7.  Et  erit  dies  una,  quae  nota  est  Domino, ^^  non  dies  neque 
nox:  et  in  tempore  vesperi  erit  lux.  8.  Et  erit  in  die  illa:  Exibunt 
aquae  vivae'^  de  Jerusalem:  medium  earum  ad  mare  Orientale, ^^  et 
medium  earum  ad  mare  novissimum:^  in  aestate  et  in  hieme  erunt." 
2  e  *  n  e  r :  ^.  Schrift.  21.  3:.  UI.  46 


724  T)ex  ^xop\)ü  Ba^aria«.  U,  1—4.  2tnm.  1—8. 

9.  Et  erit  Dominus  Rex  super  omnem  terram:^^  in  die  illa  erit  Dominus 
unus,  et  erit  nomen  ejus  unum.  10.  Et  revertetur  omnis  terra ^^  usque 
ad  desertum,  de  colle  Remmon  ad  Austrum  Jerusalem,^  et  exaltabitur, 
et  habitabit"  in  loco  suo  a  porta  Benjamin  ^^  usque  ad  locum  portae 
prioris,  et  usque  ad  portam  angulorum:^  et  a  turre  HananeeP^  usque 
ad  torcularia  regis.^^  11.  Et  habitabunt  in  ea,  et  anathema  non  erit 
amplius:^"  sed  sedebit  Jerusalem  secura.  12.  Et  haec  erit  plaga^^  qua 
percutiet  Dominus  omnes  Gentes,  quae  pugnaverunt  adversus  Jerusalem  : 
Tabescet  caro  uniuscujusque  stantis  super  pedes  suos,  et  oculi  ejus 
contabescent  in  foraminibus  suis,  et  lingua  eorum  contabescet  in  ore 
suo.  13.  In  die  illa  erit  tumultus  Domini  magnus  in  eis:  et  appre- 
hendet  vir  manum  proximi  sui,^^  et  conseretur  manus  ejus  super 
manum  proximi  sui.  14.  Sed  et  Judas  pugnabit  adversus  Jerusa- 
lem:^ et  congregabuntur  divitiae  omnium  Gentium^  in  circuitu,  aurum, 
et  argentum,  et  vestes  multae  satis.  15.  Et  sie  erit  ruina  equi,^  et 
muH,  et  cameli,  et  asini,  et  omnium  jumentorum,  quae  fuerint  in  castris 
Ulis,  sicut  ruina  haec.  16.  Et  omnes,  qui  reliqui  fuerint^*^  de  universis 
Gentibus,  quae  venerunt  contra  Jerusalem,  ascendent  ab  anno  in  annum, 
ut  adorent  Regem,  Dominum  exercituum,  et  celebrent  festivitatem  taber- 
naculorum.^'  17.  Et  erit:  Qui  non  ascenderit  de  familiis  terrae  ad 
Jerusalem,  ut  adoret  Regem,  Dominum  exercituum,  non  erit  super  eos 
imber.^  18.  Quod  et  si  familia  Aegypti  non  ascenderit,  et  non  venerit: 
nee  super  eos  erit,^^  sed  erit  ruina,  qua  percutiet  Dominus  omnes  Gentes, 
quae  non  ascenderint  ad  celebrandam  festivitatem  tabernaculorum. 
19.  Hoc  erit  peccatum  Aegypti,^"  et  hoc  peccatum  omnium  Gentium, 
quae  non  ascenderint  ad  celebrandam  festivitatem  tabernaculorm.  20.  In 
die  illa  erit  quod  super  frenum^'  equi  est,  sanctum  Domino:  et  erunt 
ebetes  in  domo  Domini  quasi  phialae  coram  altari.  21.  Et  erit  omnis 
lebes  in  Jerusalem,  et  in  Juda  sanctificatus  Domino  exercituum:  et 
venient  omnes  immolantes,  et  sument  ex  eis,  et  coquent  in  eis:  et  non 
erit  mercator"  ultra  in  domo  Domini  exercituum  in  die  illo. 

1)  nin  V  ND"DV  n^n  »f'c^,  cg  lommt  ber  ZaQ  für  ^e^oya^,"  ber  s:ag  ndmlti^,  an  bem 

Scbcsab  mäduig  einf*rcttcn  wirb.  ?D?it  ^ViIactu^,  DJJarianvi  unb  a  Safiro  HU  SornettuS 
a  üapibe  bafür,  cö  fei  in  bicfcm  gapitcl  bcm  lnt(tfiäMi($en  iinb  gewöbniicbcn  ©innc  nad)  »Ott 
bcn  3fitcn  bcr  Waccabdcr  bie  dlttc,  im  böbcrcn  unb  »otifommcncrcn  aber  »on  ber  iiintc  «S&rifti 
als!  bem  neuen  Scnifalem,  weliteei  nad)  bcm  erfreu  l'eibcn^fampfc  Müfien  tvcrbe  bie;  jum  Snbe. 
(£ufebiuö  aber,  Gi^riüuji,  Jbcoboret,  i^atablu?!,  ^Ribera,  SanAej,  unb  man  fann  anöi  fagcn, 
J&iercmimu?,  fcane  bie  5?eueren,  Tcrcfer,  5lüio(i,  l'pcf)  unb  9ieifd}(  u.  2t.  (äffen  nur  ben  le^tercn 
(Sinn  gelten.  '?Jud)  bie  9{abbinen  beuten  ba6  (^3efagte  auf  bie  3eit,  ba  ber  Wcffiag  fcmmen  unb 
2lüeg  wiebcrbcrfteüen  roürbc.  —  2)  tiefe  SBcrtc  finb  an  Scrufalem  gerid)tct  unb  befagen:  2Ba« 
bu  gcfammclt  ba|l,  rcirb  nneber  jerftört  unb  jerjtrcut  rocrben.  —  3)  Unter  bem  Stu^brucfe  „alle 
a^ciifer"  bürftc  bier  „bie  ganje  Wad)t  bc6  .^cibentlntmö"  ober  noA  fpecicdcr  „bie  .^au^tmadfet  bc2 
J^eibcntbumei,"  ba^  römifdie  Äaiferreid)  ju  »erftcben  fein.  (£«  ifl  auffaöenb,  bafj  Äaifcr  Jitu« 
fclbjt  ancrfauntc  unb  offen  au^fvrad),_  ce  fei  bei  ber  Serflorung  ^crufaleme!  ein  böberer  Strm 
tl)ätig  gen^cfen.  —  4)  da  n^irb  bier  ba||c[be  gcfagt,  n>a?  fdion  13,  8  gefagt  worben.  —  r5)  ta 
tro  2flle^  barauf  abgefebcn  ift,  3?rae(  »on  bcf  Srbe  i-^erfdmnnbcnVi  mad)en,  n?irb  fld)  ©Ott 
njunbcrbar  bcffetben  annebmcn  unb  c3  »crtbcibigen,  auf  baf;  ts>  glaube  unb  feiig  werbe.  — 
6)  ta  e^  D^IJD'  ^^  geutibu.s,  l)t\\it,  unb  axiä)  bie  LXX  überfc^en :  naparä^eTai  h  -oic  I-^veclv, 

fo  öerjlcbcn  e^  di^riduö  unb  Jbcoboret  ^\>m  Äann>fe,  ben  ©Ott  im  SPunbe  mit  3;ituö  unb  ben 
Siömern  gegen  bie  ^uiben  tübrt;  aüein  mit  weit  mcbr  ©runb  ber  Sbalbäer,  bie  a3ulg.  unb  aüe 
anberen  $luelcger  i^om  iUim^fc  ©ottci?  gegen  bie  >g»eibcn.  ^ebod)  i(t  bier  nid)t  an  einen  einjclncn 
Äampf  5u  bcnfen,  fonbcrn  nur  an  nntnbcrbaren  Sdnife  gegen  bie  Reiben.  —  7)  9?acb  ^»ieron^- 
inu^  wirb  bier  auf  ben  5lampf  gegen  f'barao  unb  bie  5legi)ptier  bingcbeutet;  na^  Sfnberen  nur 
im  5ltlgcmeincn  auf  bie  ftegreicben  kämpfe,  bic^jiraet  in'ber  i'orjeifgetämpft  bat;  Jos.  10, 11. 

laidi)^  yfiipa  Traparä^eui  avrov  h  yßqia  TTo'Äeuov.  —  8)   ®OWO^l  ©Uftbiu^  (demonstrat.  ev.  VI. 


Der  ^ro)?^et  3ac^ariaö.  14,  4—7.  5lnm.  8—17.  725 

8.)  aU  2(mtrofiu3  (in  Luc.  21.)  fc(>cn  im  Tclbcri^c  ein  2?or-  unb  2innbi(b  bcr  5?ircfie  Shrifti, 
WC  bie  (Salbiuuicn  bcr  Wnabc  fo  vficblid)  üLuTlIröincn.  riefet  ^inubilf  fann  mau  and)  biet 
gelten  laffcn.  ('>Soü  |tc(n  in  ^cr  burd)  feinen  5 cbn  i^ciuünbetcn  .Hird^c,  unb  burri)  eben  biefe 
Äivdje,  bie  tut  tbeitt  in  eine  mcri^en'  unb  abcnblänbifdie,  trirb  bcm  i)Je|lc  j^faele  .^eil  bereitet. 
SDie  ®ott  feinem  inUfe  einfl  einen  2l^e;i  bnrd>  bae  rotbe  'Vlca  babnte,  fo  bitbnt  ibm  (^5ott  ietU 
einen  ÜBei^  bnrd)  eine  oieöffnetc  i^eri^fitlndU,  um  ci^  in  retten.  Tic  ^^eriifd^hutt  vlber  finb  bie 
Sejinnni^cn  ber  MirdK.  3(nbere  erfldren  anberet.  9((Iioli  faiit:  „SBie  Cu'riif^ilfni  "u>"  bilMiit 
für'  bie  ani^ernniblte  Wemeinbe  )lebt,  fe  aneb  ber  Telberii  nur  bilblid)  für  ben  Trt,  ^cn  bcm  bie 
(55criittc  bcs<  .*perrn  aiu^iiebcn  .  ."  Tia&i  (IorncIius5  a  Vvivibc  nnrb  bier  i^craui(jiefa;U,  ivic  'sJott 
mit  feinen  (ini^cln  fommcn  nnrb,  nm  ^fi'i'Kilcm  ^i  fdiüt^cn  i^ciien  5lntiod>uei,  unt»  wie  er  tcn 
£clberA  fc  iicn^altin  erfd>üttern  irirt,  baf)  ben  -SeiniiKn  nninbcrbare  .f^ülfc  ju  2bei(  werbe. 
2beoborct  ficbt  in  bcm  TclbcriK  baj?  römifdic  i^elaiicruni^^beer  unter  lituö  viuiicbcutct,  wclAcd 
fid>  tbeilcn  unb  ',ei"f^i"C"''»  werbe,  um  ben  flüduii^en  Bulben  ÜBeii  ^u  mad^en.  'Üebnlidu-i«  nimmt 
(5vind>e5  an,  ber  jebodi  ben  Celberii  für  ben  nMrfiid)cn  rclbcrii  bält,  auf  welkem  bie  .'KiMuer  ein 
i'ajiei"  fdiluijen,  'i)^■^d)  Vwranit?,  •'^ni^o,  Xiont^fiuS  (£artb.^  fowie  aud}  nad)  .f^icroninnue«,  ad 
Daniel.  11.^  'Jhtfelmue;  ad  IL  Thes.s.  2.  unb  '^oh.  rama^c.  de  tide  IV.  27.  ijl  ^ier  im  maftifdi- 
anagOiiifd)en  '^uuk  von  ber  5lnfunft  (Ibriili  auf  Dem  Celberi^e,  um  C!i3crid)t  über  bie  »vin^e  SBeft 
ju  baiten,  bie  Siebe.  Tiefer  (Srfläruuii  ,^u  JvoKk  ivare  baj  »on  ber  33erberr(id}unii  Scmfalcnid 
xn  biefem  Savitcl  umt  i>orfL>mmcube  auf  baei  bimmlifdie  3crufa(em  ju  beuten.  —  J))  Xer  £(U 
berg  wirb  fidi  fpaltcn  ihmi  ®eften  nad)  Tilen,  wie  ein|l  bass  rotbe  'liJeer  fidi  fpaltetc,  unb  ein 
%{)al  bilbcn,  burcb  wcUteji  bie  ^(äubii^en  entflicbcn  fönnen.  Sorneliut^  a  l'apibc  nimmt  mit 
a  Sa|lro  unb  ^i\iulug  a  Palacio  an,  baf!  ^nx  Waccabaerjeit  ein  Srbbcben  i^i^^ffe»-  woburdi  ber 
Celberg  SRiiJe  befommen  babe.  (£0  fei  bauon  jwar  feine  Siebe  in  ben  '-Büdiern  ber  ')}Jaccabäer; 
allein  nid>t  3(neiS  was  ^ff^cl^cn,  fei  aufjie.u^djnet  worben.  Ter  ^palt  »oon  SBeüen  nad)  Cilen 
unb  bie  Sduibunti  be^'  füblidien  t^om  norblid)en  Ibeile  bcbeute  entwcbcr  bie  Sd^iPuni^  Deö 
a?olfe6  in  bie  gläubige  unb  ungläubige  '•Partei,  bereu  bie  eine  csi  mit  ben  Waceabdern,  bie  ahberc 
mit  2(ntiodniei  gebalten;  ober  ei^  bcbeute,  wie  ^J'alaciu?  meint,  bie  3fi"fti'f«uiig  ber  0»ben  nad) 
aüen  iner  ffielttbcilen.  '3and)C5,  ber  bie  (£rfüüung  biefer  JDciffagung  in  bie  3cit  ber  ^Belagerung 
Scrufalcnti^  burdi  Situ^  t>erfe^t,  lapt  eine  breifa*e  9lu£<legung  ju:  1)  ee!  fei  ein  (Srbbcben 
gcwefen;  2)  ber  iWif;  i^on  2Bc|ten  nadi  £)icn  bebcutc  bie  Vagcr)]rerfcber  iRömer;  3)  ^iUt?  ma*te 
einen  fotd)en  di\%  inbem  er  foinele  Steine  au^  bem  £elberge  wegfübrte,  bap  er  eine  ^trede  be^ 
Seberntbale^  auffüllte,  um  feinen  ^Solbaten  bie  ii^eftürmung  ber^Stabt  ju  erleidUcrn.  Sd^cl?« 
Terefer  beutet  bie  Spaltung  unb  Umwälzung  unter  ben  2^'cwobnern  Scnifalcmö  unb  Subiia'ö 
Wie  fte  nad)  (J^rifti  Eingang  "wirf  lid)  ftattfanb.  (£r  fagt:  „ta  (Srbbebcn  fonjl  and)  aU  ^txdtcn 
ber  gottlidien  63un|lt  angefübrt  finb,  fo  barf  man  anncbmen,  bafj  ber  ^'»rppbet  unter  biefer  Um» 
wäljung  eine  IMelen  günftige  oerftanb."  <S*egg,  Slllioli,  5^cd)  unb  dlciidi  u.  21.,  bie  in  biefer 
Spaltung  eine  wunberbar  t)on  (^ott  seranftaltete  9{ettung,  gleicb  jener,  bie  im  rotben  iWeerc 
gefdbe^en,  erfennen,  getrauen  ftd)  feine  3cit  ju  nennen,  in  weliie  bie  Erfüllung  biefer  ÖBeiffagung 
JU  fe^en  fei.  —  10)  „fo  bap  fid)  ein  fe^r  groper  2lbilurj  (3lbgrunb)  bilbet,"  ein  tiefen  2bal 
nämltc^  jWifc^en  ben  beiben  gefd)iebenen  Jpvilften  beö  33erge^.    x<^og  fiiya  aföSpa.    ^m  ^cbr. 

bcipt  eö  einfad) :   n^lTJ  }<^J  „eine  tiefe  J^alf^Iud^t."    3Ud)  ber  Weinung  öon  (i^rittu^, 

T  : 

^ieront)nnt^,  3:{)eoboret,  '»Palaciu«  u.  21.  fpaltet  fic^  ber  Serg  nad)  ber  Sdnge  unb  Cuere  in  ber 
§orm  eineg  Äreujeö;  allein  nad)  bem  SBortlaute  unb  nad)"bcr  2luölegung  bf^' S'^'il^^'if^,  bed 
eufebiue,  St^ranuö,  SBatabluei,  Sand)e3  nur  nac^  ber  Sänge.  —  11)  "b.  b,  ibr  werbet  in  biefer 
•Spalte  beö  Celbergö  einen  fid)eren  i5lwö[)tJi^c.t5  finben.    kcü  ippax^voerai  i)  (päpay^  tüv  ipiuv  fiov. 

12)  SvJ^'Sn  Dnn'^JI  ^*J1*  *3  ,Mnn  f«  tcic^t  ia$  %i}al  U$  2l}ar,"  ober  (wenn  man  anberzi 
punftirt):  „bia  jur  Seite,"  b.  b.  biö  jur  2lbfenfung  be§  i8erge6  gegen  Tften.  xal  iyKnUjf^^/jaerac 

(päpay^  üpkuv  fwf  'IncöfS.  —  13)   K-n")-  Sfi(pf}nx'^''/'yf'~nt  Kai^uc  tvEcppüyTj  ev  tuk;  ij[-tepaiq  roh  avanciüpov. 

14)  S'Jan  finbet  in  ben  ^l.  33üc^ern  feinen  weiteren  33ericbt  i^on  bem  (£rbbeben  in  ben  lagen 
"tti  Äönigei  £i\ai;  Arnos.  ],  L  —  lo)  „r^)ott  wirb  fommcn  mit  feinen  J^ciligen"  b.  b.  mit 
feinen  (Sngeln,  ober:  «iott  wirb  fommcn  mit  gropcr  Wadit.  Job  5,  1;  15,  15;  Ps.  «8,  0; 
Dan.  8,  13.    <£ö  ift  bas  kommen  (Sottet,  um  ber  Sad)e  bc6  e»angcliume  ben  Sieg  ju  s?er> 

fc^affen.  2^eoboret,  a?atablu«,  2(ria^,  eufebiuö  unb  alle  9?cueren.  —  16)  ")1K  ^^*^*■^?^ 
TlJ<Dp^  t^T\\>''  //fö  tt'ii'^  ^""  foflbareg  Sii^t,  eS  wirb  (Srjlarrung  fein,"  ober:  „eö  wirb  fein 
Sidbt,  fonbern  ei  wirb  teilte  unb  Siö  fein,"  b.  %.  H  wirb  eine  büflere  unb  barte  ^nt  fein.  S^ 
finb  bamit  bie,  barten  2(nfänge  angebeutet,  welche  baö  ßbriftentbum  ju  belieben  batte.   ohK^iffmi 

<j)ü(;,  Kai  fvx>/  Kcu  Träyvr  (v.  7.)  fornt  pinv  >)pipav.  —  17)   Siuc  furjC  ^iXt  laug  Wirb  ciu  WittC^ 

jujlanb  fein,  ber  Weber  glüdlidi  nod)  unglüdlid)  ju  nennen  ift;  Arnos?.,  13.  3iir  3cit  ^f^ 
Äaifer6  Julian  war  für  bie  (J^riften  weber  a;ag  nod)  5?ad}t.    2lllioli  gibt  bie  Srflärung :  „Se 

46* 


726  S)cr  g>rop^et  3ac^arla3.  14,  7—14.  2tnm.  17—33. 

ift  nur  Sin  lac^,  an  bem  ber  ^err  feine  f^einbc  rid)tct,  unb  biefer  Zua,  tfeeift  Tk^  nicftt  in  2i(^t 
unti  9?a*t,  fonbern  ift  nur  5?ad)t."  t)n  apoft.  Sonftitutionen  V.  13. ,  fowie  Sufebiug  Demonstr. 
VI.  18.  unt  3;f)epboret  Deuten  eö  auf  ben  Jobcstaii  3efu,  wo  \id)  bie^Sonne  ijerftnilerte,  fo  ba§ 
65  Weber  Zaa,  nod»  'Dfadjt  war.  ^icrcni^mu?,  Svuiüu^,  i!t)raitu5,  »^auc^ej  u.  2(.  5alten  biefcn 
Zag,  für  ba«  (Jnbe  ber  ^nt,  wo  e«  Sic^t  bleibt  am  5{bcnbe,  b.  b-  worauf  feine  9?acbt  mebr  folgt. 

Kai    7/    ijinpa    gKfivr/    yvuarfj   tu   KVftiu,    Kai  ohx  r/fiFpa,   Kai  ov  vv^,  Kai  Trpöf  iaTzepav  farat  oijg.  — 

18)  Daäi  Icbenciige  ober  QueßwajTer  i|l  58i(b  aller  -Segnungen  unb  (Bnaben.  Is.  S,  6;  Apoc. 
7,  17.  "Ctefe  Segnungen  »erben  aueiftrömcn  ijorn  neuen  3t-'rufalem,  uon  ber  .tircbe  3fefu  Sbrifti 
naä)  riten  unb  nac^  SBeilcn,  b.  b.  nac^  allen  JöcltgegenDen.  Xxii  ©ort  be^  l'ebenö  unb  bie 
(SJnaDe  Der  Saframente  wirb  immerfort  unb  obnc  Unterbrecbung  ausftrijmen;  f.  13, 1 ;  Ez.  47, 1; 
Joel  3,  18;  Joan.  4,  14.  —  19)  „gen  Oi^en ;"  dg  r))v  ^li/.aaaav  rr/v  tvixjvj/v. — 20)  ^ebr. 
„gegen  ba«  btntere  59teer,"  b.  b.  gegen  aBeilen.  — 21)  1^ie  eegenäftrömung  bauert  obne  Unter» 
brcd?ung  fort,  wie  bag  5hi^|lrömen  beö  2Da||er^  au^  reicblicbcr  Cueüe  Sommer  unb  SBintcr 
fortDauert.  kuI  h  -^ipei  Kai  h>  kapi  iaTat  orrug.  —  22)  I)er  3tu6Drucf  super  oiunem  tevrain 
ift  jwar  bter,  wie  33.  10  wörtlich  unD  junäcl)ft  nur  ^om  SLamt  ^-ixatl  ju  oerftebcn;  allein  ba 
ber  '>]?robbct  fowobl  Scrufalcm  al*  Serael  in  einem  böberen  Sinne  al^  eine  neue  erbabenc 
ß)Otte^gemeinbe  fa§t,  fo  gebt  aucb  Die  Srflarung  Don  .^»ieron^mue  unD  ben  meiften  Stuötcgerit 
babin,  baf)  bie  gan^e  Sroc  baruntcr  ju  öerftcben  fei  unb  Dafj  Der  ®tne  f^ott  in  jener  3fit  »on 
allen  i8i>tfern  Der  SrDe  anerfannt  werDe.  ®enn  tbn  aucb  nic^t  alle  Sifi'^iDuen  glciubig  aner» 
fcnnen,  \o  werbe  bocb  fein  '}?ante  auf  ber  ganzen  SrDe  befannt,  unb  feine  'iMnbeter  unb  3?erc^rer 
Werben  überall  ^u  finben  fein.  Sonacb  wäre  ber  Sinn  be»  Söortc^:  ®ag  ßiott  bi^bcr  in  unb 
für  S^rael  war,  ba^  wirb  er  bann  in  unb  für  bie  neue  (sjotteitgemcinbe  (.MirAe)  fein,  bie  auf  ber 
ganjcn  (£rbe  2(nbdnger  bat,  Cie  Unii^erfalitdt  beö  ft3otteöreidie?,  welcbc?  burd)  ben  Wefita* 
geftiftet  werben  folt,  bätte  nic^t  beftimmter  al^  mit  biefen  SBorten  au»gefproi^en  werben  fbnnen. 

Ps.  2,  6-8;    Mich.  4,  2;  Act.  4,  12.  —  23)  n5"l]^D  pXH'SD  DiD*  ,Mi  ganse  Sanb 

Wirb  ft^  in  (IbiWi  wanbeln,"  b.  b-  Wirb  ein  2anD  bcö  Segen?  werben,  kvk/.üv  iräaav  r^v  yfiv 
Kai  Ti/v  ep!]u.(w  nTvb  VaSf  fur 'Fr/uuup.  (^5  wirD  jicb  erfüllen,  waä  aud)  auDere  ^^ro^jbeteu  »er» 
f  ünbct  i^abin :  Ouinis  vallis  implebitur  et  omnis  mous  et  collis  humiliabitur  et  videbit  omnis 

caro  salutare  Dei.     Is.   40,  3;   Luc.  3,  5.  —  24)  D^tJ^'lT  i;!^  pQ"!^  ^^^j^   "*''" 

ßJcba  big  ^immon  füblid)  oon  ^evufalcm."  (^ib<i  war  eine  l'e»iten|labt  im  Stamme  Benjamin 
Jos.  J^8,  24;  Judic.  20,  10,  5Wei  StunDcn  »on  3crufalem  entfernt,  unweit  Stamatba.  9timmon, 
eine  i&tabt  bejs  Ätammc«  Simcon,  lag  im  Süben.  iöeibc  Crtc  btlbeten  glcicbfam  bie  äu§erfteit 
(5)ren^marfen  beö  neubewobnten  \*anbeä.  —  25)  Scrufalem  wirb  crbaben  lieben  über  alle  um- 
liegenben  f^egenben,  b.  b.  bie  Äir*e  beg  '}l.  'B.  wirb  mit  wunoerbaren  söorjügen  auöge3eid)net 
werben,  bie  ile  ^u  einer  „StaDt  auf  Dem  ^erge"  matten,  wie  c3  auA  3üii^tö  2,  2  fdion  »erfün- 
bigte.  5(ud)  (Sbriftues  botte  biefe  Stcüe  im  3{uge,  al^  er  feine  jünger  „\!icbt  ber  ffielt"  nannte 
unD  ba^ifei^te:  „(£ine  ^tabt  auf  bem  Serge 'fann  nicbt  »erborgen  bleiben"  Matth.  5,  14. 
LXX:  'Pa/iä  Sf  i-i  70-01'  iiivn.  —  26)  raig  2 bor  '-yenjamin,  aud)  3: bor  fipb^iiint  genannt, 
tüar  auf  ber  9?orbfeitc  ber  Stabt  unb  fübrte  jum  JBcge  nad;  bem  etamme  23eniamin.  Q-i  war 
glaublid)  bae  äufjerile  Ibor,  baö  3:bor  ber  britten  Stabt,  aud)  ^}?eu|labt  ober  33e5etba  genannt. 
2?on  bicfcm  Jborc  an  wirb  Scmfalem  »olljäblig  bewobnt  fein  bi»  ,^um  2bore  ber  erfien  etabt 
ober  Slltftabt,  welc^c^  man  porta  prior  nannte,  "unb  welc^eä  nad)  II.  Esdr.  3,  6  auf  ber  2Beft» 
feite  ber  StaDt  war.  —  27)  Wehtet  (£dtbor  ebenfalls  auf  Der  *}?orbfcite  ber  v^jtabt  war. — 
28)  riefer  Iburm  ftanb  auf  ber  !OTtttag^fcite,  nic^t  weit  »oni  Scbaftbore  II.  Esdr.  3,  1;  12, 
38;  Jer.  31,  38.  t-ug  roh^nrpyov  'Ai'afie//'A.  —  29)  (lomeliuÄ  a  ii'apibe  »erfe&t  bic  Äijnigg» 
Wter  auf  ben  5?erg  Sien;  ^i^diotj^Xerefer  auf  Die  'DJorbfcite  »on  ^erufalem,  wo  eö  »iele  SBcm» 
berge  gab.  Ter  Sinn  biefer  betailirten  Crteibe^ei^nungen  ift,  baß  bie  neue  (>}otteggemeinbe, 
ba?  neue  ^erufalcm,  bie  Äird)e  Sbrifti,  nad)  allen  oier  93cltgegenben  bin  jablreicbe  Slnbängcr 
baben  wirb.  —  30)  (£ö  wirb  feinen  ?5lud)  mebr  geben,  b.  b.  eä'wirb  fein  glud)  ber  S^ertilgung 
mebr  son  ®ott  barin  auögefprocben  werben,  weil  ber  Weffia?  allen  f^lud)  aufgeboben  unb  ftc^ 
in  ber  Äird^e  eine  reine  unD  mafellofe  3?raut  gefd)affen  bat;  G-al.  3,  13;  ^Eph.  5,  27. — 
31)  Wan  weit?,  wie  eö  bem  5tntiod)u«,  Diefem  (iru'cinbe  ^jsrael^  ergangen  ift  II.  Macc.  9, 
5-20.  ':f)lan  weif;,  wie  eö  ben  rbmifdicn  Äaifern  erging,  Wil&)t  bie  Sbriilen  »erfolgten  unb  wie 
fte  fdmmtlid»  eineg  unnatürlid)cn  fduaucrlid^cn  2obcei  jlarben.  Laotant.  de  mortibus  perse- 
cutorum.  Wan  weiß,  weld)"  graufe  Sdildge  bie  ^Jemefi«  über  bie  ?^?ataboren  ber  franjötlfdben 
jReöolution  fübrte.  (5^  bebarf  iebo*  nid)t  »ielcr  ©orte,  baä  ßjefagte  ^u  beWeifen.  3ebe  Stabt, 
jebeg  IDorf  wet^  ju  reben  »on  bem  fd)auerlicf)en  Untergange  berer,  bie  eö  wagten,  f?re»el  an  ber 
9teligion  ju  üben.  —  32)  («3ott  wirD  i^erwirrung  unD  Ungeflüm,  n^t^lHP-  eKa-aaii,  über  bie 

getnbe  fommen  laffen,  bajj  fie  felbft  unter  cinanber  banbgemein  werben'^unb  einanber  aufreiben; 
Deut.  7,  23 ;  Judic.  7,  22;  II.  lies?,  14,  20.  —  33)  Sluri)  son  Den  2?ewobnern  Suba'ö  werben 
aSiele  in  bie  aügcmeine  Jßerwirrung  ft^  ^inetnjie^en  unb  jur  Stbtrünnigfeit  »erfüJjren  tajfen. 


Der  ^xop^tt  Sad)axini.  14,  14—21.   2tnm.  33—42.  727 

2i?tc  jitv  3eit  bfr  Waccabäcr  fid)  5?tc(c  tcrücfcn  unb  »crfülncn  lietlcn,  um  gcflcn  ba^  Häuflein 
bcr  Irenen  iiemeini'clmftli*e  3a*c  mit  ben  ^einccii  ber  nnibren  l'lfcliiiicu  51t  marfien,  fo  iverben 
aiut  im  -)(.  i^.  in  "Witte  bev  .Hinte  fi*  /'^-einbc  ber  3L\ibrbeit  un^  bc?  ^Kettti^  erbeben,  ^(llein  tlc 
nn^rben  "JUIe  "iiicht«?  ocrmoiien  ;ie;ien  ,u'rufa(em,  (\<:c\(\\  bie  .Hircbe  '*iU>ttee(,  iveUtc  ben  •<?crrn  uibft 
jum  i^efdutner  bat  unb  biiv*  bie  ."KeidUbiimev  be'is  (^eiftei^  iiefdniljt  unD  »Kiutert  ift  12,  2.  2*oI',' 
rerefer  meint,  bau  (>kfaiUe  fei  oon  ienev  .^ülfe  unb  i^un^eel1cnotTenfdmft  bev  Vanbbemobnev 
3uba>  ju  i?er)teben,  melebe  bie  '/^cinbe  er.^unm.aen.  ^m  'luiAtir  TTtipdraitmi  tv'Up<ii'rra///ii. — 
81)  JDdbvenb  bie  J^cinbe  3erufalemi(,  ber  .Hirdu-  (£bri)l|  nämli*,  allentbalben  in  i^erixnrruni^ 
fommcn  unb  in  ben  llnterivinvi  i^eratben,  nn-rben  ibre  ^duit.u'  ber  beilii^en  <iU^tteeilemein^e  um- 
fallen unt;  Seiinunjun  aller  5lrt  ibnen  ui  ^beil  iverben.  t£i<  »virb  fid)  crn\ibren,"niae  ^faia? 
60,  16  i<efvrod)cn  bat :  Sugos  lac  gontiuiu  et  uiaiuilla  rei^ami  lactalieris.  LXX:  Kdi  anain 
T>/v  laxi-v  -är-(.)v  rütv/Mtv  kvhaMh'.  —  2'>)  Xic  ^^ciube  iverbeu  nidu  nur  ibre  Sd)ät^c,  fiMibern 
aud)  ibierc  i^erüeren,  unb  bie  ik'xxM  ivirb  bureb  fie  bereid)ert  iverben.  —  fJii)  Xie  Aeinre, 
ivcUte  bem  llnteriiansK  enti^eben,  iverben  fi*  nun  befebren  \\\x  MirdK  (^k^ttee  uuD  ibr  mit  ader 
£^rfurd^t  bulbiiien.  —  3")  Taf;  ber  ';Vropl)et  bier  nur  ba?  Vaubbüttenfeft  nennt,  beutet  an,  ^ap 
er  iHMt  einer  anberen  ;^'it,  a(o  ber  be?  alten  "-l^unbee  rebe,  'oi'W  einer  ,3eit  namlidi,  wo  fein 
anbereS  ?fell  mebr  gefeiert  nnn-be,  ab?  ba<<  Vaubbitttenfeft,  ober  mit  anberen  Ginnten  anaat,  mo 
bae  U.  .;^elt  fs^otte?,  tabernaculum,  immer  offen  )lebe,  (£bri|lu«  taglid)  ficb  opfere,  tdalid)  fid^ 
jur  i^peife  geben,  üag  unb  -Jfadjt  unter  ben  (^Uäubigen  n>obnen  unb  fie  bei  ibm  au?-  unb  ein- 
gcf)en  mürben;  Lev. '2;^,  43.  —38)  b.  b.  fie  merVen  vergebene;  baei  Vanb  bebauen;  lo,  1. 
Kai  ovroi  PhKiwf  TzpoiTfßf/aovrai.  —  39)  -Vier  ift  iiiiber  ju  fuppliereu :  ,,fo  TOirl»  aud)  auf  fie 
fein  Siegen  fallen-,"  xai  ^77!  mimvi- fMrai  i/ tttcjgic.  —  %0)  'üDiit  9(ed}t  iiberfe(jt  bier  ber  (Ihal= 
bäcr:  „Tao  ivirb  bie  Sünbenfirafe  ber  3legppiier .  .  fein."  —  111)  .t>ebr.  „auf  ben  .^d^ellen  ^eei 
JRoiie^  mirb  lieben:  -(pcilig  bem  ^errn."  3u  ber  meffianifeben  ^i'it  ivirb  5(lle?,  aud^  rae 
(iJeringfle,  eine  bi'^berc  SPeibe  baben.  Tioä^  je^t  fiebt  man  bei  ben  frommen  VanMeuten  nidu 
nur  bie  Jpdufer  unb  itammcrn,  fonbern  fclbft  bie  Stalle  mit  dn-ittlidien  Emblemen  ge^ert; 
I.  Cor.  10.  31.  —  -512)  -^ebr.  „fein  dbanaaniter,"  b.  b.  fein  Unreiner;  Kai  oi-K  iam/.  Xaiaa- 
vaior-  Kz.  44;  y;  Apoc.  21,  27. 


PROPHETIA  MALACHITE. 

1.  SOktadniKv  »DnS^  ,,«ote,  ©efanbter/'  LXX:  "ArrO.o-,  ber  Se^te  unter 
beit  'ilvro^ktcii  imirbc,  unc  iuciiißften»  .^ieronmnu*  unb  Gbrittu?  beric&ten,  bon 
CrigcnC'5  für  einen  (Siigel  gebalten,  ber  ^leifdi  außenommen,  luetdie  ^JJeiming  fo 
irruj  ift,  ak^  feine  anbcre,  c^entäf5  iueWier  iHiHi^äue  nnb  ^of).  53avtifta  (5nße(  tjeiüefen 
iüärcn.  2)a  bie  LXX  feinen  'Jianicn  gleicl)  einem  (>5attuni3c-nanten  überfe^ten,  fo 
führen  ihn  andi  Giemen!?  Hon  ^llcranbria,  Stromat.  I;  ^(ußuftinuÄ,  de  civit.  Dei 
XX.  25;  (Shrtifoftomn^,  or.  2.  contra  Judteos  et  liom.  14.  in  ep.  ad  Hebr,; 
unter  bem  '^lamen  " A-fjüo^  aw.  3(eltere  unb  auch  neuere  9fahbinen  halten  3Jlala= 
dm^:>  für  CSine  ^|>erfon  mit  (S'ebrae,  lueldier  iOJeinuuß  felhft  .'Qierontunu?,  3temigiu§, 
^KupertUic,  3iihera  u.  %.  foU^en.  ^hx^  ©rünbe  finb  uerfdneben;  unter  anbern  (x\\&), 
U>eil  bie  ^M^m  unb  9JJahnungen  be§  (S'c>bra^>  bie  ßleidien  Sünben  unb  Äafter  be§ 
5l>o(fee  ,^um  Öegenftanbe  haben,  line  bie  bcc^  9)ialad)ia!^ ;  hernad)  meil  ber  ©cclefia- 
fticuÄ  ihn  49,  13-15  nidU  nennt  mit  ßorohabct,  ^efu^J  unb  3ief)cmia§  unter  bcu 
lohenÄiücrthen  9Jtännern,  Una^:-'  er  cjeiinf]  gethan  hätte,  iuenn  er  ihn  nidit  etiua  ben 
^l'rüpheten  hei^ihlte,  bie  bec^  ,^ühco  nidU  hebürften;  enblid)  awd),  med  ^of^^^^ii» 
in  feinen  3Iltcrthümern  ^<i\\  Dülmen  3)ia(ad)iae  übergeht,  lya§  iu'»rau'C->fe6t,  ba^  er 
ihn  für  ^\\\t  "-^^erfon  mit  bem  gleidi^^eitigen  (S'c-'braci  hält.  Sülein  biefe  ©rünbe  finb 
nicht  fticld)altit3,  ba  bie  hl.  3cfu*iften  biefe  ^i^ei  ^^erfonen  beutlich  unterfcl>eiben, 
inbem  fie  (Jebray  aU  scriba,  ^Dialactnae  aber  alij  propheta,  ben  Grfteren  al§ 
i.'enfer  unb  ^'eiter  bey  ilsolfe^,  'i:>m  i'e^tercn  aber  nur  al»  'Hhihner  unb  ^Nrebiger 
bcjeid^ncn.  3}ic  jübifd)e  ^Trabition  ber  'Jfahhinen  hetreffenb,  fann  it;r  eine  anbere 
(apud  Genebr.  in  chronol.)  entigegengefefet  werben,  i3cmäf5  melchcr  am  ^lufamge 
bee  fecl)ften  3^'italtery  bie  "proplieten  Daniel,  Slggäu^,  ßi^duarial'  unb  i)ialachia>o, 
einem  (Soncilium  ad  conscribendum  libroruni  canonicorum  präfibirt  hätten, 
bei  meld>em  (i-^öbra^  ben  odirciher  gemaclit  hätte.  ':^sfeubo;(Spiphaniu§  mad>t  3}ta; 
ladnac^  ;^u  einem  Jüngling  incu]})at!;e  viüe  am  3opha  im  otanune  3iibulon,  bem 
ba«  "isolf  lücgen  feinev-  reinen  ^iöaubehi  't^m  ^tarnen  ::)Jialachia'o((Snc5el)  gegeben,  unb 
ber  a\\&\  im  ^ünglingv-alter  geftorhen  fei.  (De  vita  Prophotar.  c.  29.)  Jüic  mei- 
fteu  (^)elehrten  ftinunen  barin  üherein,  bafj  er  ein  ^citgcnoffe  beC>  iliehemia^o  (444- 
432)  gemcfen,  inbem  1,  10  unb  3,  1  ber  Tempelbau  in  ber  3(rt ' al%  üollenbct 
he,^ieidmet  uürb,  luic  er  burcli  'Jfehemiae  mirfUd)  uüllenbct  luorben,  unb  inbem  er,  tüie 
biefer,  hefoubere  über  bie  tShen  mit  heibnifclien  ^yrauen,  über  bie  nid;t  ge^iörige 
gehellt:  (S-ntric{)tung  unb  Ungerechtigfeit  ber  '].*riefter  \[d\  ergeht  IL  Esdr.  iS. 

2.  oeine  3chrift  enthält  in  iner  (Sapiteln  fedvS  %t^z\\,  bereu  erfte  bie  Siebe 
(^iottec  :;u  feinem  :i^olfe,  c.  1,  1-5;  bie  ^lUnnte  bie  oträflid^feit  ber  ^priefter  in 
:i)arhringungber  Cpfer,  c.  1,  G-2,10;  bie  britte  ba^5  Hebel  ber  gemifclUen  ^b^w, 
c.  2,  10-17;  bie  inerte  bie  3(nfunft  bec^  ^JOieffiac^  c.  3, 1-7;  bie  fünfte  bie  'isernach: 
läßigung  ber  Sehente,  c.  3,  8-18;  bie  fedu'te  bie  ftrenge  öereclnigfeit  ((i)ottec^)  be§ 
9Jieffiae  unb  baö  :}|uftreten  einee  .^meiten  (ilia^5,  al^  feinc^S  ^lU>rgänger^^  juin  öegen= 
iic[\\\><i  hat,  c.  4. 

728 


Einleitung  ju  bem  ^vop^cten '2)?alac^ia3.  729. 

3.  (?r  tnibct  burd^i  bicfe  feine  '^sropfietien  imb  aU  ber  fiepte  ber  alten  'ipro^Oetcu 
einen  c^an^  natürlicbcn  Uebcn^anß  ^i  ben  ^^*vop(ictcn  be-?  nenen  ^huibc'?,  beren  'KciJic 
^sofmnne^:^  ber  Xäufer  eriiftnct.  3eine  Sprad;e  ift  mehr  profaifcl)  aü  poetifrfv  bat 
aber  Mraft  nnb  'Jiacbbrucf  unb  rnft  in  ber  'Jienbeit  ber  '-üKber  unb  Webanfen  oft  baS 
3Inbenfen  ber  alten  ']]ropbeten  ^^urücl  lSii^ent(n'ini(id)  finb  ibiu  bie  AWi'icn  unb 
Slnttuorten,  in  bie  er  feine  ))ki'm  i^erne  fafU  unb  bie  an  \}ü\  t'^oüwio,  in  ben  Srfni(cn 
ber  Welehrten  ober  an  bie  Katecbefen  unb  UnteruHnfnni-jen  \>on  Seite  ber  Vebrer 
erinnern.  T^ie  3prarf;e  ift  burdn^ebenb^^  bie  gleidu'.  lieber  bie  (Scbtbeit  unb  (Sano- 
nieität  bicfer  ^^^ropbetie  auir  nie  ein  ,3^^'^if*^l  iüeber  bei  ben  l^ubcn,  nod;  bei  ben 
ß(;riften. 


Caput  I.  ^ 

1.  ONUS  verbi  Domini'  ad  IsraeP  in  manu  Malachiae.^  2.  Dilexi 
V03,  dielt  Dominus,  et  dixistis:  In  quo  dilexisti  nos/  Nonne  frater  erat 
Esau'^  Jacob,  dielt  Dominus,  et  dllexl  Jacob,  3.  Esau  autemodlo  habul?^ 
et  posui  montes  ejus  in  solitudinem,  et  heredltatem  ejus  in  dracones 
deserti.^  4.  Quod  si  dixerlt  Idumaea:  Destructi  sumus,^  sed  revertentes 
aedlficabinius  quae  destructa  sunt:  Haec  dlcit  Dominus  exercltuum:  Isti 
aedificabunt,  et  ego  destruara:  et  vocabuntur  termini  impietatis,^  et 
populus,  cui  iratus  est  Dominus  usque  in  aeternum.  5.  Et  oculi  vestri 
videbunt:  et  vos  dicetls:  Magnlficetur  Dominus'"  super  terminum 
Israel.  6.  Filius  honorat  patrem,''  et  servus  dominum  suum:  si  ergo 
Pater  ego  sum,  ubi  est  honor  mens:  et  si  Dominus  ego  sum,  ubi  est 
timor  meus?  dicit  Dominus  exercltuum,  ad  vos,  o  sacerdotes,  qui  despi- 
citls  nomen  meum,'^  et  dixistis:  In  quo  despexlmus  nomen  tuum?'^ 
7.  Offertls  super  altare  meum  panem  pollutum,'^  et  dicitis:  In  quo 
polluimus  te?  In  eo  quod  dicitis:  Mensa  Domini  despecta  est. ^'^  8.  Si 
offeratis  caecum  ad  immolandum,  nonne  malum  est?  et  si  offeratis 
claudum,  et  languidum,  nonne  malum  est?  offer  illud  duci  tuo, '"  si 
placuerit  ei,  aut  si  susceperlt  faclem  tuara,  dlcit  Dominus  exercltuum. 
9.  Et  nunc  deprecamlni  vultum  Del  ut  misereatur  vestri  (de  manu  enlm 
vfestra  factum  est  hoc)  si  quoraodosuseipiat'^  facies  vestras,  dielt  Dominus 
exercltuum.  10.  Quis  est  in  vobis,  qui  claudat  ostia,'^  et  Incendat  altare 
meum  gratuito?'^  non  est  mihi  voluntas  in  vobls,^  dlcit  Dominus 
exercltuum:  et  muiius  non  susciplam  de  manu  vestra.  11.  Ab  ortu 
enim  solls  usque  ad  occasum,  magnum  est  nomen  meum^'  in  Gentlbus, 
et  in  omni  loco  sacrificatur,"^  et  offertur  nomini  meo  oblatlo  munda: 
quia  magnum  est  nomen  meum  in  Gentlbus, ^^  dielt  Dominus  exercltuum. 

12.  Et  vos  pollulstis  illud  in  eo,  quod  dicitis:  Mensa  Domini  contamlnata 
est:^^  et  rpiod  superponltur,  contemptlblleest  cum  igne,  qui  illud  devorat. 

13.  Et  dixistis:  Ecee  de  labore,^^  et  exufflastis  illud, -"^  dlcit  Dominus 
exercltuum,  et  Intullstls  de  raplnis"'  claudum,  et  languidum,^  etlntuli- 
stis  munus:"^  numquld  susciplam  illud  de  manu  vestra,  dielt  Dominus? 

14.  Maledletus  dolosus,^*^  qui  habet  in  grege  suo  masculum,  et  votum 
faciens  Immolat  debile  Domino:  quia  Rex  magnus  ego,  dlcit  Dominus 
exerctiuum,  et  nomen  meum  horribile^'  in  Gentlbus. 


730  T)tv  ^xopl^ü  maUä^ias,  l,  1—8.  2lnm.  1—16.  ' 

1)  Is.  13,  1;  Zach.  9,  1.  —  2)  Worunter  Wx  bag  ganje  3?otf  63cttc^  ju  uerftckn  ifl.  — 
3)  „burc^  5}?alad)ia^."  LXX:  h  x^ifn  äyytlov  ahrov.  —  4)  Äcin  a?clf  erfreute  fid)  größerer 
(JrKirmun^en  unb  Segnungen,  ate  baö  l'olf  ^i^rael,  welcfteg  (^knt  at?i  fein  ^c^ocjjfinb^betrai^» 
tete,  unb,  fo  oft  cx^  a.\xä)  untreu  war,  bod)  nneber  aufnabm,  begnabigte  uub  mit  5öoMtI)aten 
überhäufte.  2(uc^  jur  ^dt  teei  9.>ropt)eten  ?}Ja(ad)iaei  feMte  e?  nid)t  an^iaegnungcn  »cn  Cben. 
(£e  n.'ar  (£«ibraö,  eö  war  9fe6emtvi^  »pu  ^■''erfien  feergcfcmmen.  2?eibe  batten  \!eute  unb  ®(^ä6e, 
unb  was  noct)  me()r  ift,  heilige  )^et)ren  unb  ^^ialnütngen,  tx&ji  unb  Salbung  mitgebracht.  ®S 
erneuerten  fid)  burd)  fte  bie  gefcgneten  Sage  ber  S^cr^cit.  5lIIein  ba»  5?c(f  ertannte  ei^  nic^t  unb 
fragte:  „üBorin  unb  wcburcb  foüen  nnr  benn  tie  l'iebe  erfennen,  bie  ß3ctt  ju  un6  ^at?"  — 
3)  Xaö  grobe  3?erfenuen  ber  l'icbc  ^yptte'j,  beffen  fidb  ba^  a?o(f  f^ulbig  ma*te,  crforberte  c^, 
ba§  ©Ott  il)nt  einen  red)t  greif(id)en  unb  baubfeften  iBewei?  feiner  \!iebe  »orltgte.  Sr  n.>ieö  eö 
bal)er  bin  auf  ba^  iuvlf  (Ebonu^  iveldieö  gemäij  ber  2(b|l:ammung  »on  Süicif  unb  Sfbrabam  bie- 
felben  5(nfprücbc  auf  ©ottce  (Srbarmung  batte  uub  benncd)  benr'4>olfe  ^^ifob^  (S^rael)  fo  weit 
nad)gefel3t  n^urbe,  bafj  eg  feinen  '^[({^  unter  bcn  Jpeibeni>ölfern  einnabm.  Sr  wollte  bamitfagen: 
Soüte  nidit  ^icfer  neue  3>orjug  allein  f*on  übcräcugcnb  für  eud)  fein,  wie  febr  icb  eud)  liebe?  — 
0)  3n  ber  (2prad)e  unb  3(nf*auung^weifc  ber  Orientalen  gilt  baö  -giaffen  al«  „weniger  hieben," 
Wie  man  fid)  auä  ben  Stellen  Gen.  29,  ;'.]  ;  Deut.  27,  15;'  Prov.  14,  20;  Matth.  10,  37  über» 
jeugen  fann.  3n  bem  yorlicgen^en  ä>erfc  banbelt  c^^  fid)  übrigens  nur  um  bie  ^hu^erwäblung 
dU  a3olf  ©otte?.  ©Ott  Witt  fbmit  burc^  bie  »orliegeuben.SBorte  fagen:  ^afob  babe  id)  <xU  ^^ort 
®otte«  erwäblt,  <Sfau  aber  t)intangefe^t.  —  7)  ri1,3n^  /.für  bie  llnget^üme  ber  SBüfle;"  a? 
öij^a-a  kpijjtov.    S($ol3=  Xerefer  überfe^t  bier  ba?  JBort  Thannoth  gleid^  ber  SBuIgata  mit 

„«iSCblangen." —  8)   '^ionkpn^    y    'iSov/itala  KaTi<JTfxni'tai.  kuI  emaTpiTliuiiigv   Kai   ävoiKoän/iT/aufiev 

rdf  'cpijiiovQ.    T:\i  ^bumaer  mijgen  tbun,  'k^^  fie  wollen,  immer  werben  fte  al5  ein  3?oU  erfd)ci* 

nen,  auf  bem  uic^t  rul)t  meine  Segene^anb.  —  9)  ^I^Jl  „fic  werben  ^eijjen  ©ebietbeö  gre»el«;" 

Arno.?  4,  11;  Zach.  5,  8-11.  —  10)  T^y*  „groj?  wirb  fein  ber  .^err  über  3^i"*icl?  ©renjcit 

binauei."  (£r  wirb  fid)  offenbaren  in  nod)  weit  größerer  5}fajc|^dt,  alci  bi^ber,  biiuiu^  über  bie 
©renken  S^racle;.  3«  bicfeu  äBorten  bürfte  ^uglcid)  ber  ©ebanfe  liegen:  (£r  nnri?  Zs^xcLti  nU 
©otte^  3?olf  ausbreiten  über  feine  ©renjen  unb  fciiie  Segnungen  wunberbar  über  bie  (Srtie 
auefebnen;  Is.  40,  15.  !ref)balb  überfe^t  ber  Sbalbäcr:  „(£s  wirb  fid)  mebren  bie  ©renje 
5Sraelö."  Durd)  ßbri^ue  wart)  ba^  l'ülf  ©otteö  auv^gebreitet  über  bie  ganje^Srte,  unb  jwar 
alö  5yolf  ©ottes  mit  weit  gröf?ercn  ©naben  unb  Segnungen,  alis  im  31.  '-Ö.  eebon  ber  ^»falmift 
l.S,_5  fab  bief!  poraus?,  wenn  er  üon  ben  31pofteln  fang:  In  omnem  terram  exivit  soniis  eorum 
et  in  fines  orbis  terne  verba  eurum.  — 11)  .§'ier  beginnt  bie  zweite  JHebe  teei  ^J*ropb''ten.  ©Ott 
erinnert  ba?  i^olf,  baf)  er  ibm  i'ater  unb  -^err  gewefen,  fomit  aud)  Stnfprud)  biibe,  atö  ajater 
unb  .gierr  geliebt  unb  gcebrt  5U  werben.  Unb  biefj  foUte  öon  (^eite  ber  i''rie|ler,  alö  ber  Rubrer 
be«  i>olh'>5,  gan,5  VHU^itglid)  gefdKbcn.  —  liJ)  rai^  5!>erad)ten  bee  ^Jamen«  ©otteo  bei§t  bier  fo* 
»icl,  atei  feine  .ipobeit  unc>  Sicajcilat  gering  fcba^en,  waf^  befonbcra  baburd)  gefdjiebt,  t»a(}  man 
bie  9ieligionjiiiorfd)riften  nur  lau  unti  gletcbgtltig,  nur  oberflädMid)  unb  nadi  eigener  31u6legung 
bcobad)tet.  Walad)ia3  beginnt  bie  (Erneuerung  bc»  Ük^lfeö  burd)  fie  Strafpretigt  an  bie  |)rie' 
fter.  renn  wo  immer  >§eil  unb  Segen  über  ein  i^olf  ergeben  foll,  muffen  jueril  bie  ^■''riefter 
wobibeftcllt  werten;  fie,  bie  ijon  ©Ott  beftimmt  finb,  bae  Salj  tcr  (£rbe  uut»  fas  lüitt  ber  SDelt 
ju  fein.—  13)  rie  ^?3Mf;bräudK  unt»  fdiled^tcn  ©ewobnbeiten  ncbmen  oft  fo  überbanb  unb 
reijjen  bie  9:'?enfd)en  oft  fo  mit  fieb  fort,  baf!  felbft  bie  ©utcn  unb  (SMen  ba?  5)ted)fe  nid)t  mebr 
erfennen.  2Die  bätte  eö  fonft  gefd^ebcn  flMinen,  baf;  bier  bie  'iVrietlcr  fragen:  „SBoburcb  baben 
wir  benn  eine  «crad)tung  be»?  9tamcns  mm-i  an  ben  Xag  gelegt V"  —  111)  Üßobl  mit  Unredit 
meinen  .^ieroniMuue,  .^^ugo,  Vpranu^i,  es  feien  bier  bie  idiaubrobe  ju  x^erftebcn,  tie  nid)t  nad) 
i^orfduift  befdniffcn  gewefen  wären,  nid)t  aus  ffiei^en  unf  ungcfäuert  gewefen;  allein  ba  biefe 
Sd^aubrobe  nidit  auf  um  311tare  geopfert  würben,  unb  bier  bie  bliebe  uon  einem  33robe  ifl,  baS 
auf  bem  3lltare  geopfert  würbe,  f'o  balten  mit  gröfUcm  3fed)te  ber  (Ibattäer,  isatablus,  ßlariue!, 
31riaS  unt  bie  3feueren  fafür,  es  fei  bier  unter  „i^rof"  jebe  3lrt  Cpfergabe  ju  i?er|leben,  Weil 
man  aud)  in  fer  gemeinen  ^{efe  alle  31rten  yon  3tabrung  unb  Speife  un"ter  bem  3^rot>e  oerflanb; 
Lev.  3,  11 ;  21,  s.  Ter  i^orwurf  bcfagt  f'omit,  baf?  bie  ^Vriefler  bie  Tpfertbierc,  tas  We^l,  ben 
SBein  unb  fonftige  ©aben  von  ten  (sJläubigen  obnc  Unterfd)iet>  unb  obne  Unterfudnmg,  ob  fie 
aud)  bie  gefetjlid)e  ^i^efd)affenbcit  J.ev.  22,  22;  Üeut>  15,  21  bätten,  annabmen  unf  utm  Stltare 
brauten.  Tiefe  ^Jricfter  bauten  fabei  mebr  auf  ibren  3.>ortbeil,  als  auf  (iJotteö  (£ bre.  Sie 
fürd)tcten,  wenn  fte  bie  Cpfer  flrcngc  unterfudien  würben,  fo  würben  bie  Veute  weniger  bringen 
unf  ibncn  fomit  ein  grofu-r  i^ortbeil  entn^ien.  Ss  galt  ibncn  nid)t,  was  3efus  fagt:  „Suchet 
;uer|l  f  ae  3{eid)  ©ottcs  unb  feine  ©crcebtigteit,  baS  ilcbrige  wirb  eud)  bareingegeben  werben."— 
13j  tiefe  3i?orte  baben  bier  Pen  Sinn:  3br  faget,  es  fci^tid)t  notbwenbig,  ba'fj  man  bem  %x\6)t 
teS  .^errn  eine  gar  fo  grofse  3Uifmerffam!eit  ^uwenfe,  ober  wie  Sd)ol^»  Tcrefer  will:  Ter  Sifcfc 
tee  ^errn  i|l  ntcbt  mebr  \i>  sornebm,  Pafj  nidu  auit  gering  geadnete,  fd)led)te  Tpfer  barauf  bar- 
gebracht  werten  fiJ.nnten.  —  IG)  „bring  es  beinern  Statthalter  (unb  i'd)au),  ob  es  it)m  gefaüe, 


Der  fxop^et  ^alaöiiai.  l,  8—13.  %\m.  16—27.  731 

un^  er  bi*  c»näbti?  aufncbme."  —  17)  el  m>oßai.  —  18)  ^e6r.  „(Scüte  man  ba  ni($t  lieber 
bie  ibüren  \be«i  iempelö)  jufd)liepen,  ali  ba§  man  bie  'Jdtäre  fo  unnü^er  üBeifc  anfcbüref" 

tvön  Kai  h  ruh'  av/K/eta^f/aoirai  '^ipai.  -i—  19)  ^fl^iP  ITNil  N?")  »*iuf  t'vlp  tbr  nid}t  UUlfoull 

ben  3llMr  anfduiret;"  ^o«  ot«  cirä\j>£Tat  -b  dvaiaar^piöv  fiov  (5cjpf(ir.  9?iid)  ber  2?iili^atft  wäre  tcr 
Sinn:  3l^  it't'M  (Sincr  unter  (Sucb,  ber  uncntiicUli*  bic  3:bürcn  fbce  Jcmvcl?)  fcblicfu  unb  c>ie 
Elitäre  ani'dnirf:'  '^Itlciu  ber  obi;ic  2iiin  uadi  bcm  •V-'cbr.  ift  bcm  (Icutevt  eiitfpvcÄenrcr,  ivie 
l'd)on  (Icrncitu?  a  Va^^i^e  bcmcrft.  —  ilO)  „id*  \\\\>i  fein  5*3ebKiefalIcn  »^n  eudv"  — ill )  2inn: 
(fe  bei^innt  ic^t  mein  *?iamc  i^vof!  511  ivevren  auf  ber  iian',cn  (ivVe,  »väbrenf  ibr  ihn  entweihet. 
f^Jctt  rcrfiln^et  bicmit  baij  '^liUned^en  einer  neuen  ,U'it,  taij  '?lufiuben  einei^  neuen  lavie?,  ter  in 
feiner  rännuerunii  bereit>>  nsal^rnebnibar  i|t.  (£r  iH'rfiinbet  hier  pffenbar  bie  Jeit  bee  (Ibriften- 
tbuiU!^,  UH'il  nur  ^ur*  biefei^  (siiHtee  'Oianie  i^rof;  ;^enHn•^cn  unter  allen  i'olferii.  lie  Tämmer^ 
m\^  biefe^  Ia;iei^  aber  bej^innt  fd^on  ie^U,  n^eit  allmablid^  bic  .Hin^er  ^sc^rael?  unter  bie  iUUfer 
fid)  s>erbreiteten  unf  fomit  ben  "ilfamen  be>^  t£inen  (ijottci^  tunt'  nuutten.  Ilh^  war  bief;  immer- 
bin  nur  eine  fd1wad^e  Tammeruniv  (£o  ivdre  ircbl  ein  3rvtbum,  wenn  in  ricfem  lertc  ni*ti5 
5tnbere?,  ale^  biefe«?  fdMvad>e  Mun^werben  be?  '■]?amcnö  fsUMte?  unter  ben  .^eiren  «>er|lanben 

irÜrbe.      rö  övoud  uov  (h^o^narat  tr  rulc  eßvtair.  —  i:2)    l*,*^*^  IlDP!?    ,,3{äud)CrWCrf  Wirb  AW 

Vitien  Trten  meinem  ")iamen  bari^ebradU,  unb  reineei  Sbeifeopfer;"  xiruinua  Tzpomytrai .  .  .  kiu 
dvma  Kaßapä.  TA&tt  uur  (^^ottci?  ^fame  wirb  unter  fen  ^^ei^en  befanut  unb  ah  ber  'Jiame  be? 
allein  wabren  über  .icimmcl  uuc  (£r^e  berrfdu-nfeu  (suntec-  c\ecbrt,  fonbern  audV  ein  Cpfer  »vir? 
ibm  öcbra*t  werfen,  ba?  über  Cie  bicberij^en  Cpfer  erbabcn  ift,  ein  reines  £vfcr.  Tic  3ut>cn 
jjcr|leben  unter  tiefem  reinen  Cpfer  rie  '«cbcte  ber  unter  cie  .^;eiten  5erftreutcn  iH^lf-^i^'ncffen; 
audi  ber  Gbattäer  überfe^t  in  biefem  Sinne,  inbem  er  ftiott  fairen  iäf;t:  „ftd^  werbe  aüfnebmen 
euere  ftkbete  unb  mein  ^?fame  wirf  c?ebcilii^t  werten  burd)  euere  ^anbe,  unt  er  wirf  wie  ein 
reine?  Cpfer  »ocr  mir  werben."  -tu^o  ^erftebt  barunter  bie  Tpfer  ber  au?  bcm  .^citcntbum 
bcfebrten  *Vrcfeltnen  im  lemtel  '^u  ^semfalcm;  'Jlria?  bic  Ctn'er,  wehte  bie  .Reiben  lUMi  je^t  an 
im  Jempel  5U  Oerufalem  barbradnen;  Glariu?,  i'atablu?,  fowic  tic  ^ärctifcr  ber  neueren  3cit 
ba?  innere  Tpffi"  be?  'sUauben?,  ter  .^roffnunoi,  ter  Viebc.  5lUein  oon  ^uiftinu?  contra  Trypho- 
nem  anoiefan^en  baben  alle  beili;ien  isiter,  namcntlid>  Cn'cuäu-J,  ath-.  hjer.  IV.  32;  (ii^i^rtanues, 
contra  .Tudfeos  I.  16;  Ginilluö,  catech.  Ui:  2Uic]uftinue^,  de  t-iv.  Dell.  18.  c.  35;  Sbr!>foftc= 
mu?,  in  Ps.  9.").  et  er.  2.  contra  Jiuhtos;  fowie  mcbrere  Ütabbiucn,  ap.  Galat.  1.  11.  c.  11,  bie 
SBcrte  fom  Tpfer  bee  ']?.  33.,  ':om  bl.  l^icjjcpfer  v'crftanben,  unt  tcr  i^rcge  '-i^ellarmin  pcrtbei^ 
biijt  biefe  (irfldruuvi  fiCi^reidi  viCi^en  bie  Sinwenbunvicn  ber  .i^dretifer  lib.  de  Missa  I.  10.  Slud) 
ber  Äird^enratb  ?en  Orient  bcjicbt  fidi  8es.s.  XXII.  cp.  I.  au?trüdli*  auf  bicfe  Stelle  alö 
2?ewcici  für  bie  l}i^ttlidlc  (£ infctjuniii  bc5  beilißcn  ^.iJepppfcr?.  raf;  biefee  Cpfer  ein  Steifcopfer, 
Minchah,  unb  ein  reine?  Cpfer  t^enannt  wirb,  baf;  (-3  an  allen  Crtcn  bar^ebracbt,  bap  e?  in 
2}erbinbun3  iiebradU  wirt  mit  tcr  über  alle  ^nit  perbreiteten  (frfenntnif;  unt  iHn-cbruni-j  f^3otte?, 
bap  H  ben  alten  Cpferu  i^i^enüberineftellt  unt  ibnen  weit  t^criie^inicn  Wirt:  Sllle?  weift  bin  auf 
ba?  Cpfcr  be?  9?.  '^.  IS?  bief;c  ter  'JPropbctic  ibre  .viraft  ncbmcn  unt  ihren  ^fero  abfd^neiten, 
jpcllte  man  |le  pcn  einem  blof;  innerlichen  Tpfer  'oerftebcn.  Unter  tent  ?>{duchcrwcrf,  ycn  tem 
bie  iUebe  ift,  fann  man  entwetcr  mit  Cihrpfoftcmu?  tie  ('»iebetc  tcr  ('»Hdubiiicn  beim  hl.  ■'??ief;opfer 
pcrfteben,  Pter  mit  mehr  'Sirunt  (ihriftum  felbcr,  tcr  auf  tem  Elitäre  tc?  .streue?  eil«  il^cihraud^ 
be?  an^enebmften  (^ierudu-?  i^erbrannt  ift.  —  23)  9ii*t  ebne  förunb  wirb  hier  ta?  fdicn  f^cfacite 
trieterhelt.  Tenn  e?  wirb  tatur*  aufmcrffam  oiemadU,  ta§  nidu  blof;  'ocn  einer  inncrliiten 
a3erchrunc|  bco  'Dcamen?  (35otte?,  fonteru  ypu  einem  neuen  erhabenen  3teltiiion?tienfte  tie  :^){cte 
ijl.  2Ba?  hat  aud^  bie  iBclt  je  f^sköpere?  i'iefchcn,  al?  ba?  bl.  ^^lejiopfcr,  ba?  al?  Erneuerung  be? 
(irli3fung?cpfer?  ^s(\v.  am  .Hrcu^c  tdi^lid^  auf  mehreren  huutcrt  laufcnten  pon  5lltdren  tarjie- 
bradU  Wirt,  unt  ihmi  weitem  e?  in  tem  i?üd>lein  von  ter  'Oiachfolcic  tihrifti  IX.  5.  ic  fdibn  heifU: 
Quando  sacerdos  celebrat,  Deum  houorat,  angelos  lajtiticat,  ecele^iani  nedificat.  vivos  adju- 
vat,  defunctis  requieni  pra?stat  et  sese  omnium  bonorum  participem  efl5cit>  —  24)  -(pchr. 
„®ottee  3;ifcb  ift  oerunrcinitit  unb  fein  (SinFommen  fdUcitte  .Soft."  Tiefe  iL^orte  fint  wie  oben 
al?  i^igur  ]n  nehmen  unb  heif;en  foiMcl  al?:  gnr  (^otte?  lifd)  ift  and)  ein  unreine?  Cpfer  ^uldf* 
fig  unb  äu  beiJcn  (Sinfommen  \\t  auc^  fc^lect)te  Äojt  (jc^led)te?  Speifeopfer)  taucili*.     rim-e:a 

Kvplov  T/?.icr/r)figv//  rarl  Kai  rä  eTri-f&Ffieva  k^ovöevurai  ßpco/iara  al'rov.  — •  2o)    rt?^7iltD    PFjn 

„ftc^  bcd),  weld>e  TWübe!"  Xie  ^-^riei^cr  beflacien  fid>  über  bie  Wühe  unb  'Jlrbcit,  bie  fie  mit  tem 
Slltare  unb  mit  ben  Cpfern  baben  unb  uergeffen  ijanj  auf  bie  eiiiene  Ji^ürtc  uup  auf  tie  hohe 
33£bcutun3  ber  Cpfer.    raira  t/c  KaKo~ai)eia<:  iffW.  —  2G)  lilN*  Dnn^ni  „unt  ihr  blafet 

i^n  weg  (ten  3(ltar),  ober  blafet  e?  weg  (ba»  Cpfer)."  Xae  ©egblafen  beifjt  „i>erad>ten." 
Kai  efeöiw/ffa  ni-ä.  —  27)  ^VJ  'Ä^"^  bringet  fogar  ©eraubte?  ^um  3lltare."  ^\{>v  nehmet 
Cpfer  an  »on  beuten,  bic  itjr  al?  riebe  unb  jRdubcr  fennet,  unb  bie  i^r  jurüdweifen  \oü(t. 


732  ^er  ^rojj^ct  «S^atac^laö.  1, 13—14.  Stnm.  27—31. 

Stnbcre  »erftefien  unter  bem  „beraubten"  folcfic  ZUm,  btc  man  ben  3ä6nen  ber  »itben  3:f*icre 
cntrtffen  bat  unb  bie  bem  ®e|'c|e  nacfe  aU  unrein  galten.  kuI  Ek(peptTe  äprcayuaTa.  —  28)  aal 
ra  x^'^-a  «al  rä  hox/ovfiEva.  —  29)  •'Qihx.  „unb  bringet  eö  bar  alö  ba6  (für  micb  beflimmt_e) 

Opfer  "    aal  käv  oqjr;TE  rr/v  i^vaiav,  el  ~pog6i:;o/mi  ahrä  eK  tüv  j^^-f^jwi'  vufjv;  —  30)    ^an  bUrftC 

aüerPi'ngei  auc^   Sbtere  geringerer  Strt  unb  wcibti^e  opfern,  tt>enn  man  arm  roar  Lev.  3,  1; 


baä   debile,    jintJ^'Q'   entgegcngefe^t  wirb.     Kai  ivLnarapaTog  öf  ^v  dwa-öf  Kai  vKfipxev  h  Tu 
TTonji'io)  avTov  äpcEv  ml  evx'/  avrov  kir'  abrü,   Kai  ^v£i  öie^i^apfiivov  rw  Kvpicj.  —  81)  snKpaveg, 


Caput  IL 

1.  Et  nunc  ad  vos  mandatura  hoc/  o  sacerdotes.  2.  Si  nolueritis 
audire,  et  si  nolueritis  ponere  super  cor  ut  detis  gloriam  nomini  meo,  alt 
Dominus  exercituum:  mittam  in  vos  egestatera,^  et  maledicam  benedic- 
tionibus  vestris,^  et  maledicam  illis:  quoniam  non  posuistis  super  cor. 
3.  Ecce  ego  projiciam  vobis  brachium,*  et  dispergam  super  vultum 
vestrum^  stercus  soleranitatum  vestrarum,  et  assumet  vos  secum. ^  4.  Et 
scietis  quia  misi  ad  vos^  mandatum  istud,  ut  esset  pactum  meum  cum 
Levi,  dicit  Dominus  exercituum.  5.  Pactum  meum  fuit  cum  eo  vitae  et 
pacis:  et  dedi  ei  timorem,  et  timuit  me,  et  a  facie  nominis  meis  pavebat. 
6.  Lex  veritatis  fuit  in  ore  ejus,  et  iniquitas  non  est  inventa  in  labiis 
ejus:  in  pace,  et  in  aequitate  arabulavit  mecum,  et  multos  avertit  ab 
iniquitate.  7.  Labia  enim  sacerdotis  custodient  scientiam,  et  legem 
requirent  ex  ore  ejus:  quia  angelus  Domini  exercituum  est.^  8.  Vos 
autem  recessistis  de  via,  et  scandalizastis  plurimos  in  lege:'  irritum  feci- 
stis  pactum  Levi,  dicit  Dominus  exercituum,  9.  Propter  quod  et  ego  dedi 
vos  eontemptibiles,  et  humiles  omnibus  populis,'''  sicut  non  servastis  vias 
mcas,'^  et  accepistis  faciem  in  lege.^^  10.  Nuraquid  non  pater  unus 
omnium  nostrum?^^  nnmquid  non  Dens  unus  creavit  nos?'^  quare  ergo 
despicit  unusquisque  nostrum  fratrem  suum,^'  violans  pactum  patrum 
nostrorum?'*  11.  Transgressus  est  .Juda,'^  et  abominatio  facta  est  in 
Israel,  et  in  Jerusalem:  quia  contaminavit  Judas  sanctificationem 
Domini,  *^  quam  dilexit,  et  habuit  filiam  dei  alieni.'*  12.  Disperdet 
Dominus  virum,  qui  fecerit  hoc,  magistrum,  et  discipulum^''  de  taber- 
naculis  .Jacob,  et  Offerenten!  munus  Domino  exercituum.-^  13.  Et  hoc 
rursum  fecistis,"  operiebatis  lacrymis  altare  Domini, ^^  fletu,  etmugitu,^ 
ita  ut  non  respiciam  ultra "^  ad  sacrificium,  nee  accipiam  placabile  quid 
de  manu  vestra.  14.  Et  dixistis:  Quam  ob  causam?  quia  Dominus 
testificatus  est  inter  te,^  et  uxorem  pubertatis  tuae,  quam  tu  despexisti: 
et  haec  particeps  tua,  et  uxor  foederis  tui.^  15.  Nonne  unus  fecit,^  et 
residuum  spiritus  ejus  est?-*  Et  quid  unus  quaerit,  nisi  semen  Dei?^ 
Custodite  ergo  spiritum  vestrum,^'  et  uxorem  adolescentiae  tuae  noli 
despicere.  lü.  Cum  odio  habueris,^'^  dimitie,  dicit  Dominus  Deus  Israel: 
operiet  autem  iniquitas  vestimentum  ejus,^^  dicit  Dominus  exercituum: 
custodite  spiritum  vestrum,  et  nolite  despicere.  17.  Laborare  fecistis 
Dominum^^  in  sermonibus  vestris,  et  dixistis:  In  quo  eum  fecimus  labo- 
rare?  In  eo  quod  dicitis:  Omnis  qui  facit  malum,  bonus  est^^  in  con- 
spectu  Domini,  et  tales  ei  placent:  aut  certe  ubi  est  Deus  judicii? 


Der  ^rop^et  ?5?atac^iaö.  2,  1—11.  2Inm.  1—17.  733 

1)  „Hub  nun  ergebt  bicfc  SlHMfunii  (Strafbro^uni})  an  ciic^,  o  ^•''"eilcr!"  —  2)  r7*1t<prT 

„bcn  ??(ud>;"  Ttrv  Karäpav.  Unter  J^lud)  \\t  jcbc  5(rt  ber  Traniifal  ju  >^crftcf)en :  -öunsicr,  iXxanU 
^fit,  iXxit(\.  —  ri)  „icft  Icflc  bcn  i^hut  anf  eure  VobpreiüiniKn,"  b.  ^.  euere  (lebete  »verben  eu* 
nic^t  ^ülfe  unb  Seiten,  fon^ern  Unjilürf  unD  X>ran;V'al  ^i'tnvjcn.    Die  LXX  ßcbcn  bei:  aal 

iSiucTKeddau  ttjv  evAoyiav  vfKov,  Kai  ovk  karai  iv  vfilv.  —  4)  ^')in"nN  DD7  ^V^  ^n^PT   /»f'f()< 

üt  wc^re  eurf)  (jürnenb)  bie  Saat,"  herunter  man  fowobl  bae  ffiait^tlnun  auf  bcnt  ^c(be,  a(* 
bte  'i)Jacl)fonimenfd)aft  »crfteben  fann.   Die  LXX,  bcncn  bie  i?u(i]ata  foii^te,  lafen  ^11?  „'-Jfrm, 

9(rmftücf,"  ivai<  .i^icrpn'.unui?,  ^''tcmijiiuc!,  .£>uiio  unl»  bie 'OJcueren  auf  ba?  ben ';').'*ricitcrn  ^utont» 
meufc  3cbultcr|"türf  acuten :  „3'.t  webrc  cud)  Daö  2d>ultcr|'tücf,"  b.  t).  iii)  »er^e  iitad)cn,  't<xi\  it)r 
jVir  "[•lidUiJ  mehr  bcFoinmt;  Lw.  7,  3ii;  Deut.  LS,  o.  Voranu»?  ^cutct  ci?  fisiürlid)  un^  vicritclU 
unter  '•.}(rm  „bie  .Hraft,  bie  5rärfe,  fie  "iJabrunii,  ben  Unterhalt. "  "i)(ria>S  unb  a  t£attro  übcrfet?cn  : 
,/C"u"b  fdUcubcre  nH\i  ben  'Jlrnt,  womit  ibr  mir  ba?  Opfer  barbriuiiet."  ,lür  biefe  Uebcrfctjuni^ 
fpridn  allerbiniiei  ber  iVaraüelit^nnu^  Diefe-ü  ik-rfe?,  njcii  c?  aleid)  barauf  beifit:  „unb  fd)leubere 
ben  ilotb  eurer  j^efte  in  euere  <^n-fiittcr."  ^Liuila  bat:  „3d)  werDc  eud)  fcbelten  mit  l^em  "Jtrme," 
b.  b.  id)  werbe  iiewattiii  jieiien  euit  einfdn-eitcn.  d^op/Cu  /y/iv  tov  wuoi-.  —  3)  .^ebr.  „id)  n?er^e 
itotb  über  euer'iieftdu  lireucn,  ben  .H'otb  euerer  J^ctte-,"  nal  nunp-iij  Fwarpov  trr'i  rä  T/wmjT«  ruö>v. 
Der  itotb  ber  gefte  be5eid)net  bier  Mc  ".Jlbfdieulid^feit  ber  f^ki'innunii,  mit  welcber  ^ic  ^^ri^llcr  bie 
?^c|te  unb  Opfer  feierten.  Diefc  abfd}culid)e  (^iefinnuni^  fpd  ibnen "t^aber  Sdunacb  unb  ^d)ant>c 
briniU'U,  fo  baf;  fie  in  ben  •Jluijen  ^el^  i^olfeö  wie  i\a\\]  mit  SXoih  übenvorfen  erfd)einen.  Der 
ßbait^aer:  „3d)  wer^e  bie  5dMnad)  euerer  SdianMbaten  aufbccfen  über  euere  (sH'fid)tcr." — 
tt)  „Unt  er  (cer  Äctb)  wirp  eud)  mit  fid)  fortnebmen-,"  er  wirb  eud)  fo  bebecfcn,  bajj  ibr  in  tf*m 
wie  beiu^itu'n  feib.  5UIioli:  „Unb  er  wirb  cud)  aufleben."  nal  /J^ijm/iai.  r/iäc  eir  rb  nvr6. — 
7)  5(uö  bicfer  meiner  Strafweifuuii,  luundatuiu,  follt  ibr  erfcnnen,  bafi  id)  nac^  bcm 'öuntc^« 
»ertrai^e  bauPle,  bcn  id^  mit  \!cim  ciiuiejiaUiKn  babe.  Gö  war  bem  tStammc  tm  lyrojje?  anper» 
traut,  "ba>^  "iMieilcrtbum  unb  ba?  ''Biittleramt  ^iWifd)en  cyptt  unP  iUMf,  unP  warb  ibm  jircper 
^Jciien  oerbeif'cn  Nuoi.  S,  14;  2."),  12,  wenn  er  bie  ibm  auferlegten  ^Pflid^ten  treu  erfüllen  würbe. 
SBi'trfc  er  (S^  nid)t,  fo  fotite  ber  Segen  jum  (^tud)e  werten.  Ü?id)t>5  i)!  öerdd)tlid)cr  »oor  f>5ott  unb 
3>olf,  al^  ein  fd)lcd)tcr  ^Pricfter."— S)  Der  ^l^riefter  ift  ein  i^ote  bcö  .^erru  ber  .g>crrfd)aaren 
burd)  iH'rfüuPun.a  feiner  Offenbarung  Job  33,  23.  Serneliuö  a  Üapibe  nennt  fiebcn  Sigen» 
fd)aften,  bie  ben  ^'•riefter  ^um  (£ngel  (siottcö  auf  (irpcn  mad)cn :  1 )  er  i|l  f55otte6  •i^otfd)aftcr  an 
bie  'I'?enfd)en;  2)  er  ift  tiJotteö  Dicn_cr  wie  bie  C£ngcl  im  .g>immel;  3)  er  liebt  immer  i^or  ©Ott 
roie  tie  (£ngcl;  4)  fein  Stani»  i|t  ein  ^tanb  cnglifd)er  Äeufd)bcit,  JHeinbeit  unb  "-JlnbaAt^glutb; 
5)  er  i)!  geweibt  unb  mit  göttlid)cn  Ärdften"  au^gcrüftet;  6)  er  erfüllt  Pa-?  iH>lf  mit  ^cgcn  ; 
7)  er  i)l  bei?,  waü  er  ift,  für  immer,  t>urd)  ben  unauslöfc^lidH'u  Sbaraftcr  ber  ©cibe.  —  9)  ml 
iia-^evriGETE  77o/.Ao)V  „ibr  wäret  Urfaebc  ber  Uebertretung  Pee  f^ik^'c^c^  für  spiele."  —  10)  .ßebr. 
„erniebrigt  i^or  allem  i?olfe;"  ä-^e'ppifuvovQ  eli;  nävTa  -ä  e&vq.  —  W)  "^ii^'J^  ♦Öp //'^'f'^ '^i" 

nid)t  beobad)tet  babt  meine  SBege."  —  12)  ^ebr.  „unb  weil  i^r  auf  bie  -perfoncn,  W^Q,  ^po- 

•      T 

(7u-a,  gcfeben  l)abt,  v>q  zi  fid)  um  baö  ®efc^  banbelte."  9?a(^  bem  Slrabcr  unb  ®r)i'cv:  „Weil 
ibr  ba^  '^efcö  nur  obcrf(äd)lid)  genommen  babt."  —  13)  -^icr  gebt  ber  "Propbet  ju  einem  cfla- 
tauten  i^eifpiclc  ber  eingeriffencn  UnorPnung  unb  (^cfcftceübertretung  über,  bie  burcb  bie  ')?a*'- 
Idffigfcit  \x\\\>  fd)led)te  ^)(mt?fübrung  ber  "iPricfter  eingeriffcn  ift,  jur  i^?ifd)cbc  nämlid>,  woburd) 
3upen  unP  -^cipcn  ut  Sinem  "i.'olfe  ^ufammenfdimol',en,  unb  fomit  Pie  'i^ibn  geöffnet  würbe, 
bai?  allmablicb  Pa-J  l'olf  aufborte,  bie  wabrc  -J^adifornmenütaft  be?  (Sinen  i?ateri<  'Jlbrabam  ^u 
fein.  Taber  Per  -.Jlui^ruf:  „.Oabcn  wir  nidit  ^^Itle  (Sincn  isUerV"  b.  b.  finb  wir  nid)t  ein  au^- 
gefonPerte?,  gcbeiligtc?  lU'^lf,  eine  auserlcfene  'yottcefamilie,  lauter  ilinPer  '^Ibrabam-?,  bie  9?id)t^ 
ju  fd)affen  "b.iben"  mit  ben  .i^eiPenV  Is.  04,  8;  Jer.  3,  19.  —  l't)  tiefe  ("^rage  ift  bier  in 
engerer  ^i^^beutung  ^u  nebmen:  „Stnb  wir  nii^t  Äinber  beö  (Einen  (^3ottce!,  Per  un?  in  Sonber» 
l)cit  atj  feine  .viinPcr  gefd^affen  batV"  (£r  nnll  fagen:  25enn  wir  mit  Pen  Jöeiben  gemeine  Äad)c 
mad)en,  unb  wwi  burd)  Pie  Sbe  mit  ibncn  '.HTmengen,  \^  geigen  wir  bapurd),  baf;  wir  unc^  nid^t 
mebr  al^  Paä  C£inc,  beilige  iU^lf  (^H^tte^!  betrauten,  unb  "f^ä^i  wir  unfere  ^^rüber  geriugfd)ä^en 
glcid^  ben  .»peipen  unP  PaV)  wir  Pen  i^uuP,  Pen  (^kHt  mit  un-:^  gefd)loffen  bat,  übertreten  Deut, 

32,    f).  —  l'>)     -'    '■/-/    h.Kari^'/i-trt    manrnr   rhv  ü^f'/oiw  <l'v7iw;  —  I  <> )    (s3ott  bat  ^War  Pie  (SbC» 

öerbiuPung  mit  Pen  Clbanaandern  im  'Vicfe^e  mn-boten  Kxod.  34,  Hl:  Peut.  7.  3;  mit  anPeren 
.?^eiPcn  tonnte  man  fid>,  wenn  fie  nur  ben  '^Hauben  <[\\  Pen  (Siuen  '9ott  annabmen,  t-un-binpen. 
Slllcin,  wenn  man  auf  Pen  (^k-uuP  biefe?  (siefet.u"?  r){üctiu-bt  nimmt,  ber  fein  auperer  ift,  alei  pa^ 
ik'^lf  i^or  "Jlbfall  ^um  'sH^e.cnPienfte  \\\  bewabren,  fo  ergibt  fid)  v»on  felbft,  Paf;  n  fdion  fein  ®illc 
ift,  aud)  mit  anPcren  inUfern,  Pie  Pem  'vUM^enPienfte  ergeben  finP,  Feine  (£ be  einV'igfben.  Dicfe 
?^olgerung,  bie  in  Pem  fsHMctje  liegt,  maditen  aud)  tfePräct,  'Ofebemiai*  unp  anbere  gottc?fürd)tigc 
Wdnner  "geltcnb,  gemdp  3luctoritdt,  bie  ibncn  (<3ott  verlieben  batte,  uuP  trennten  fogar  bie  \^ 
gcfc^loifencn  (£ben"[.  Esdr.  7-10;  11.  13.  2().  (£ei  ift  unbefannt,  wer  Piefe  ftronge  »"Raffung  PCi^ 
rt)efe^cö  geltenb  gemact)t  f)abe,  unp  ju  wcld)er  Jtit  cö  gefd)e^en.  —  1")  niJ3  "'>ii"bbrud)ig 


734  Titx  fxop^ü  ma\aä)ici^,  2,  11— IG.  2(nm.  17—33.  % 

ift  geiüorben  Suba,"  b.  i.  burcft  bie  5)?ifAefecn-.  —  18)  Hin*  tiHp  „Suba  ^at  fcefledt  ba? 

.Öcili9t{)um  ©cttcö,"  b.  f).  baö  1)1.  ä>c(f,  bic  M.  (^5cmcinbc;  Exod.  19,  6;  Lev.  11,  44;  Deut. 
7,  6.    eßEßfßuoev  rä  ayia  Kvp'iov.  —  19)   „unb  ittinmt  jur  ®k  bte  Jcditer  (bie  25erel)rertn) 

Cine^  fretttbcn  ®CttC^;"  ml  tnerr/ÖEverev  tJf  i9foif  ä/.lorpiovc.  —  20)  H^J^I  "1^  //^f/  ^f'"  tl^adlt, 

itnb  bcr,  bcr  anttrcvtct;"  ein  i>rüdnrörtlid'cr  Sdu^brucf,  bcv  n-^cM  bcifit:  „.^cd)  unb  9?icber, 
?}ieiftcr  unb  Sd^ülcr,  ^crr  uni>  £icnev."  Ter  S^a(^aer  übcrfc^t  „5o^n  unb  ßnfcl."  Tie 
LXX  lafen  *1J7,  nid}t  *)^  unb  überfe^ten:   «jc  Kal-anEcvußy  sk  aKT/vufiäTcjv'iaKojß.    9?a(t 

(^cfcniue  bebeutet  ber  Stuebrud  „aüe  ?ebcnben."  —  21)  „felbft  bie  Cpfcrcr . ."  b.  fi.  bie^i^riefter; 
Kai  tA-  TT/jof«; tirrwi'  ßvaiav  I.  E«l.  9,  1.  —  22)  ^tbx.  „a\\ä^  baö  baft  bu  gctljan."  (ix  meint 
bamit  ba?  Jvcinenbe.  at/7  -«rrn  «  i/jiaow,  /-o/f/Vf.  —  2ri)  b.  b.  ibr  babt  fpivir  bie  rcd)tmäf;icien 
{vrauen  uei)lo|u'n,  um  c\\ö>  unvcd}tmäf;ij\e  ^u  nebmcn,  unb  feip  taturd)  Urfad}c  cieworben,  bap  fie 
crfteren  siel  nn^nten  unl"  feufjtcn  »oor  (ijott  im  Icmpel  unb  fomit  bcu  Sütar  ßleid)fam  in  Iraner 

bitüten;    I.    Eea-.    1,    10.-^24)    aal  K/ardfiC)  kcü  a-Evayiü  in  kottuv.  —  23)   „fo  baf?  icb  iiuf 

eure  Cpfci"  feinen  2Bertb  mcbr  legen  fann."  —  26)  Xaburd),  ba§  biefe  klagen  unb  5euf5er 
in  fen  Tempel  uor  f^3otte6  Slngetidit  gebradit  wur^en,  ift  (Mctt  felbft  3c"iK  ber  9JiiJTetbat 
iieivorben.  —  27)  „bein  t^erbünbet  Scib,"  b.  b.  bein  vedUmäf!is-(C6  ffieib.  —  2N)  Xiefe  Stelle 
nnirbc  5>pn  bcn  ^iuelegern  febr  sierfdiieben  ertlart.  9?afb  .5ierontimu^,  übeoborct,  JRemigiu^, 
V•.^ranu£l  ift  bcr  Sinn":  „rcr  Sine  ryptt  bat  5H?cib  unb  9}?ann  iiemad)t,  auf  tai;  lle  beibc  t^urc^ 
einen  un^ertennlicben  i3un^,  bie  (£bc  namlid^  ^ufammcngebin-cn.""  ^lad)  bem  (Ibalbäer  unn  ben 
9{abbincn  ift  fer  Sinn:  „S3ar  c?  nidu  (Sincr,  5ibrabam  nämlid*,  aihi  bem  bae!  ft3efd)(edn  fort» 
gepflanzt  werben V"  ''Tiad)  ivignini,  i^itablUi^  u.  "Jl.:  „"Diidit  bat  fcrCiine,  '?(brabam  nämlid),  fo 
getban  nvie  ibr)."  9fadi3(riae:  „^}JidU  (£iner  bat  eö  getban,  fonbern  iMele."  9?adi  Xerefer: 
„Zc&j  tbat  nidit  ein  (Sinugcr,  bem  ncd)  ein '^nift  übrig  geblieben."  ^m  oh  Kann-  t-oii,ai;:  — 
29)  (yott  bat  rem  ^Jianne  ben  '^eift  eingcbaudu,  unb  Nn^cn  ift  ber  JKeft,  oPer  glcid>fam  ber 
integrirenbe  Ibeil  bem  Söcibe  ju  Ibeil  geu^orbcn,  fo  ^at' fi^  bemnari)  bcibe  innig  ^ufammen» 
geboren.  So  erflävt  biefe  Stelle  ber  bl.  SbnM'oftonuu^  in  ber  .§)omilie  ^cm  ^dieicebrief.  9?a(^ 
^!pierüni^mu«5,  Ibeoboret,  Suranue  iil  bicr  „(^ieift"  fol^ie(  al^  „Vicbe  unb  Ofcigung,"  unb  ber  Sinn 
bee  ft5cfagten  n\ire:  „3ft  nidu  in'i^ciben,  9)i\innunb  ©eib,  eine  unb  ticfclbc  Siebe  \v.  cinantier?" 
9?a(^  5lri"a?:  „.Hauin  ^iner  ift,  bcr  nod)  Tsunft  bat;"  '0?arii  |\ignini  unb  33atablUü:  „(£r  ''?lbra- 
bam  nämlifb)  batte  einen  guten  ibeil  rs3cifte«."  —  30)  9tad)  .ipierons^mu? :  „2i?a6  will  ber 
(£ine  (ß3ott  nämlidi)  al?  eine  bciügc  ^cad^fommenfdnift,"  b.  i.  ein  i^olH^iknte«^  üJa*  bem 
(Ibalbäer:  „Sinie  fucbte  ber  (iine  cJib'rabam  nämlid^),  al{<  bat;  ibm  eine  ^Jadifommcnfduift  ijor 
('i)ott  bleibe 'C"  '^U\&}  ^pagnint  unf  33atab(ui^:  „lPai<  fucbte  jener  (SincV  (£r  fud)te  9iad)fommen» 
\&^&\i  ©ottee,"  b.  b.  beilige  ilinber.  '^'ilad'i  Slrtaö:  „35?aJ!  fuAt  ber  Sin^clneV  Snd)t  er  wobl 
Samen  (sjottesV"  '?fa*  terefer:  „3Baö  aber  (tbat)  ber  Gine  (rer  nodi  rsk'ift  batte) V  Sr  fuditc 
C'i3otte^  Samen."  9iad)  i>ielcn  C£rtlärern  bat  ber  'JPropbet  bie  3u^fn  i^or  3tugen,  nnicbc  3lbrabam 
3um  i'orn.'an^  nabmcn,  eine  frcmte  iyrau  \\\  uebmcn,  a^eil  audi  er  eine  tolcbe,  91gar  nämlicb, 
genommen.  (Sr  antwortet  ibnen  bamit,  baf;  biefe^  factum  ein  gan^,  i.Hn•fd^iebenei^  fei.  Xenn 
ilbrabam  tbat  ee  nid^t  auv^  \'u|t  te?  J5letfd^ecl,  unt>  and)  nicbt  aue  eigenem  5E>tllen,  fonbern  nac^ 
bem  SBillcn  ber  Sara  unb  in  ber  guten  3lbficbt,  Samen  '!>3ottet-  ju  erbalten.  Km  e'i-^are.  ri  öa/j) 
i]  anepfia  ir/rei  ö  v^föf ;  Geti.  15,  1.  —  31)  ^ebr.  „feib  babcr  auf  euerer  ^ut  in  eurem  öJcifte;" 

K(u  <i>vUiaiT&e  iv  7ü  TTVEv/mTc  hfKM-  Jer.  17,  21.  —  32)  rh^*  ^^Jb^"^3  „bcnn  er  (ßJott)  ba^t 

baö  Sdieiben."  S^beffen  überfe^cn  eg  bic  2{u?legcr  gemeinbin  anbere;.  ^agnini:  „®cnn 
(bag  SBeib)  ba§t,  fo  cntlaf?  fic."  Ter  (Ibalbäer:  „SBenn"  bu  batJeft  (ba?  ©eib),  fo  entlaf;  c?." 
Xerefer:  „2i>cnn  er  (bcr '"Hiann)  baf;t,  fo  entläf?t  er."  Wan  betrautet  biefe  SBorte  gcwöbnlid) 
al^  einen  (finnnirf  bcr  ^"uibcn,  womit  fic  bic  (üntlaffung  ibrcr  SBeiber  reditfertigen  Deut.  "J;'),  1 ; 
weil  fic  ale  'Jluefprud)  bee  •C'^errn  angefübrt  werfen,    «//ä  ear  niai/auQ  E^a-uarer/.yg,  lt,ii  Kvpioc 

ii    xjtiir    ruh    ' lopai// .    hni    Ka/ hhi   nnißna    irr'i  rä  h-\)vfj?//jnrä  cor.  —  33)    Xcm  r>Orbergebenbcn 

(£inwurfc,  bcr  au^^  fem  '^H'fclu'  genommen  ift,  Wirf  nun  bie  '^Intwort,  ebenfallsi  au^  beut  (sJefc^e 
genommen,  entgegengefciAt,  nämlidi:  „UnrcdU  aber  wirf  fein  .Ulcif  befeden;"  ^a^  i^leib  be|Tcn 
nämltd>,  fcr  bac*  iBcib  auf  Slbncigung  cntläfit.  Ter  Sinn  ift  flar:  Unrcd^t  wirb  auf  ibm  laften, 
unb  wirf  an  feinem  Veib,  an  feiner  (fbrc,  an  feinem  in-rmogen  gcftraft  werben,  ^ieront^mii^ 
will  bier  unter  „.Hlcif"  ben  l'eib  allein  »oerftanfen  wiffen-,  bic  LXX  bie  (vicbanfcn;  dorneliii« 
a  Vapife  reu  ganzen  Wenfdum;  Tcrcfcr  aber  bie '^kmablin :  „9}iif(i3ewalttbat  bebedt  er  bie 
(iJemablin."  -Jia*  fem  Moran  II.  ]s;;.  finf  fic  grauen  ba?  Mleif  ber  ?)(änncr  unb  umgefebrt. 
9Utf  ganj  eigene  ün-ife  iiberfet^U  fcr  (ibalfäcr:  „Unf  bcfcde  nicbt  Mc  i:;ünbc  mit  beinern  Mlcibe," 
b.  b.  befcdc  nicbt  feinen  .^af?  5um  ©eibe  funt  dn  beudUcrifdu?  5?ebalten  im  ^aufe,  baö  ibr 
unb  bir  Cual  ift.  Vod)  unb  :'){eifdU  geben  bcr  bebr.  stelle  fen  Sinn:  „Unf  (er  bapt)  bcnjcnigen, 
ber  mit  Wcwaltfamfeit  befedt  fein  f^ewanf,"  f.  b.  fer  offen  unb  unbemäntclt  ftd)  burd) 
fd)onnng^lofei5  i^erftoficn  bcr  (^)cmablin  ale  graufam  tunb  gibt.  Scblieplidi  wirb  bemerft,  bap 
biefe  bcifcn  Stellen  im  (iJefe^e  nid)t  wortlid},  wobl  aber  bem  Sinne  nad)  »orfommen. — 


Der  g)rop^ct  gnalac^iaö.  2,  17.  2tnm.  34—35.   3,  1.  STitm.  1.  735 

34)  „^br  &abt  iicfrdnft  bcn  .^crrn;"  o/  irapo^'wnvTeq  rbv  -Aehv  hv  To'i^  /.6yotc  vjuüv.  —  35)  Tai 
i)l  ^ic  bie*  auf  Mcfc  2tunbc  nod)  fortbviucrnbe  'L'dftcvuiui  ber  fi^ottfefen,  bafi  fie  )ac\tn:  „(ix  Idpt 
c#  bfu  iHM'fii  ;iut  unb  bcn  '^hitcii  b'c6  eritebcn."  .^icv  aber  bcbcutct  biefc  l'drtcruiui,  wie  auji  ber 
fofiienbcn  'Jditwort  bc^  'JVropbctcu  berypri^bt,  no*  ctiva?  mcbr ;  fie  ift  ndmlid) ',Ui^lctd)  eine 
S^^iui^nunii  bc-j  -^iJefila?,  ber  ibnen  ui  lani^c  nicht  fommt,  luxt'  bcn  fic  fogleich  nac^  ber  Jpeimfebr 
aue  'i^abiilou  erwartet  batten. 


Caput  III. 

1.  Eece  ego  mitto  angelum  meum,'  et  praeparabit  viam'^  ante  faciem 
meam.^  Et  statim  veiiiet  ad  templum  suum  Doraiuator,*  quem  vos 
quaeritis,  et  angelus  testamenti,"  quem  vos  vultis.  Ecce  venit,  dicit 
Dominus  exercituum :  2.  et  quis  poterit  cogitare  dieni  adventus  ejus,* 
et  quis  stabil  ad  videndum  eum?^  Ipse  enim  quasi  ignis  conflans,^  et 
quasi  herba  fullonum:''  3.  et  sedebit  conflans,'"  et  emundans  argentum, 
et  purgabit  filios  Levi/^  et  colabit  eos  quasi  aurum,  et  quasi  argentum, 
et  erunt  Domino  ofFerentes  sacrificia  in  justitia.  4.  Et  placebit  Domino 
sacrifioium  Juda,  et  Jerusalem  sicut  dies  saeculi/^  et  sicut  anni  antiqui, 
5.  Et  accedam  ad  vos  in  judicio,'^  et  ero  testis  velox'*  maleficis,  et 
adulteris,  et  perjuris,  et  qui  calumniantur  mercedem  mercenarii,'^  viduas, 
et  pupillos,  et  opprimunt  peregrinum,  nee  timuerunt  me,  dicit  Dominus 
exercituum.  6.  Ego  enim  Dominus,  et  non  mutor:  et  vos  filii  Jacob  non 
estis  consumpti.^®  7.  A  diebus  enim  patrum  vestrorum'"  recessistis  a 
legitimis  meis,  et  non  custodistis.  Revertimini  ad  me,*^  et  revertar  ad 
vos,  dicit  Dominus  exercituum.  Etdixistis:  In  quo  revertemur?  8.  Si 
affiget  homo'^  Deum,  quia  vos  configitis  mo?  Et  dixistis:  In  quo  con- 
figimus  te?  In  decimis,  et  in  primitiis.^  9.  Et  in  penuria  vos  maledicti 
estis,-'  et  me  vos  configitis  gens  tota.  10.  Inferte  omnem  decimam  in 
horreum,^^  et  sit  cibus  in  domo  mea,^*  et  probate  me  super  hoc, ^Micit 
Dominus:  si  non  aperuero  vobis  cataractas  caeli,"  et  effudero  vobis 
benedictionem  usque  ad  abundantiam,-'^  11.  et  increpabo  pro  vobis 
devorantem,^''  et  non  corrumpet  fructum^^  terrae  vestrae:  nee  erit  sterilis 
vinea  in  agro,  dicit  Dominus  exercituum.  12.  Et  beatos  vos  dicent 
omnes  Gentes:  eritis  enim  vos  terra  desiderabilis,"^  dicit  Dominus  exer- 
cituum. 13.  Invaluerunt  super  me  verba  vestra,  dicit  Dominus. 
14.  Et  dixistis:  Quid  locuti  sumus  contra  te?  Dixistis:  Vanus  est,  qui 
servitDeo:  et  quodemolumentum  quia  custodivimuspraecepta  ejus,  et  quia 
ambulavimus  tristes^'^  coram  Domino  exercituum?  15.  ergo  nunc  beatos 
dicimus  arrogantes :^^  siquidem  aedificati  sunt  facientes  irapietatem,^^  et 
tentaverunt  Deum,  et  salvi  facti  sunt.  16.  Tunc  locuti  sunt  timentes^^ 
Dominum,  unusquisque  cum  proximo  suo:  Et  attendit  Dominus,^*  et 
audivit:  et  scriptus  est  liber  monumenti^''  coram  eo  timentibus  Dominum, 
et  cogitantibus  nomen  ejus.  17.  Et  erunt  mihi,  ait  Dominus  exerci- 
tuum: in  die,^*^  qua  ego  facio,  in  peculium:  et  parcam  eis,^^  sicut  parcit 
vir  filio  suo  servienti  sibi.  18.  Et  convertemini,^'^  et  videbitis  quid  sit 
inter  justum,  et  impium:  et  inter  servientem  Deo,  et  non  servientem  ei. 

1)  Slnhtüvn'cnb  an  bie  j^rage  ber  03pttlcfcn:  „3So  ift  baö  IJericbt  bc^  .^errn'!"'  fpricfit  ber 
^err:  „^ie^,  icf)  fenbe  meinen '^cten  .  ."  b.  b.  ficb,  fd)pn  fcnbe  idnncincn '^otcn  ald '-Beweis, 
bap  id)  tonune,  Xer  .^err  fprid^t  nad)  5(rt  ber  oricntalifcbeu  itijnij^e,  bie  immer,  wenn  fic  nad? 
einem  £rte  reiften,  Soten  »oranfenbeten,  um  bie  ©c^e  ju  bereiten  ünb  ju  ebnen  unt  bie  fcnftigen 


736  T)tx  gjrop^ct  maUä^iai.  3, 1—9,  STnm.  1—21. 

Slnj^atten  ju  treffen.  1:0.  S^rijluö  ben  Slueibnttf  angelummeum  anbicferSteüe  auf^Pftiinneg, 
feinen  Vorläufer  beutet,  fo  bebarf  c^  feiner  weiteren  ^ra.ae  me^r,  »er  barunter  ju  !>erfleben  fei. 
SnbefTen  fermutt)en  2cd)  unb  9icifci)I,  cö  fei  Sctjannes  nict>t  aujfAIicplid)  gemeint,  fenbern  Mi 
jjropbetifctie  2lnu  »cm  2?eginne  bi^  jum  önbe,  i?on  (Eliae  bi?  ,^u  ^obanne^  bent  jäufer;  Is. 
40,  3.  ^aä:)  bicfer  3luelegung  ^ajjt  fid)  bie  ^teße  mebr  bem  Scnterte  an.  3(üein  n^enn  man 
aud)  3obanne6  aujfdiliejil'irf)  unter  bem  „^cten"  i^crftcbt,  [o  Icijjt  fid^  mit  ®runb  9fic|t^  ein- 
irenben.  5)fü|Tcn  aucb  3^il)rbunberte  \.^crget)en,  bi^  er  !pmmt,  bie  ^au^^tfadie  bleibt  immer, 
baf;  er  in  S>irtlid^feit  fommt;  bie  3cit  ift  ba?  Unn^efentUdic.  —  2)  kcü  tTTiß'/ifFmi  öööv .  .  — 
8)  03ott  fcmmt  alfo  fclbcr  in  ber  ^Jcrfon  bc?  Wefftae.  Luc.  1,  76.  —4)  |^^<^  />ci"  ®ebieter." 

J)iefer  ©cbieter  ift  ber  ern^rtctc  9?icffiai^,  »eil  babeiftebt:  quem  vos  quaäritis.  3lIIcg  Sebnen, 
l^ragen  unb  Sud)cn  3f'>"'ifl^^  i^nxr  nad)  bem  ^ifeffiaefcnig,  ber  baö  9icicb  !^s5vaQl  ücrbcrrlicben 
l»crbe.  —  3)  Ter  SBeifa^:  quem  vos  vultis  bilbct  bicr  einen  f^araücliemnö  ju  bem  3(u6brude 
quem  vos  quaeritis.  Ter  2?unbe0bcte  cber  23unbcecngcl  ift  fcmit  Sine  ^V^rfcn  mit  bem  ßkbieter. 
Ta  alle  ^.'»rppbctcn  einen  9?.  2?.  ijcrfünbcn,  bcn  ßJctt  mit  feinem  igelte  fdilicpen  »ürbe,  unb  ba 
biefcr  2?unb  burd)  bcn  5}?cffiaei  gefd^lpffen  »erben  fcüte,  fo  ift  eben  bicfer  9)Jeffta»  ber  JBunbe^- 
iote,  ber  f)icr  gemeint  ijt.  (£r  ftebt  bem  53?ittler  beö  21.  ^.,  bent  93fofe»  gegenüber,  ift  aber 
jugicid)  eine  nnb  bicfclbe  'iperfon  mit  bem  iBunbc^cngcl,  ber  bcn  21.  23.  in  unfiditbarer  SBeife 
»ermittelte,  unb  mit  Wofc?  im  rcrnbufc^e,  auf  Sinai,  im  3?unbc^je(tc  rcbcte  unb  bag  33olf  in 
einer  geuerfäulc  führte;  Exod.  23,  20;  114,  18;  3-4,  2S;  Deut.  5,  3;  9,  11;  Is.  49,  8;  Jer. 
31,31;  Zach.  2,  2;  3,  1-7.  Xici?  scrftanben  unb  crtannten  5»ar  bie  ^nbcn  im  3(.  S.  noc^ 
nid^t;  C6  »urbc  aber  !(ar  im  5*?.  23.  Xcnn  bie  bt.  23dtcr  23afiUuei,  Syriüue,  2lmbroftu6  u.  21. 
galten  eä  für  gewif,  ba§  immer  ber  (£ot)n  ßjotte^  barunter  ju  »crfte^en  fei,  wenn  egi  im  21.  23. 

:^ie§,  ÖJctt  fei  erfc^iencn-,  Joan.  1,  10 ;  12,  41 ;  I.  Cor.  10,  9.  —  6)  SdSdD  „t^'tr  mag  au«- 
l^atten  bcn  Za^  feiner  2tnfunfl?"  Kai  ric  hnoiievei  ijfitpav  e'igoöov  avTov;  —  7)  iri1X*in3  /»w^tr 

T  ••    : 

wirb  befteben  bei  feinem  (£rfd}einen?"  kcü  tIq  vTroaryaeTai  h  ry  birTaaia  avrov;  —  8)  ^ebr.  „wie 
^eucr  bc^  Scbmeljer^;"  6/6ti  ahrh^  ärKopchtrai  üf  Ttrp  x<^vevT7jpiov.  ®o  fagt  Sc'^flnneö  jU  bcn 
Suben  tfcm  5)?cffiae;:  „(£r  »irb  eu*  taufen  im  bciligen  ®eifle  unb  i^encr"  Luc.  3,  16.  5n 
feurigen  3u»ilfn  fanbte  er  bcn  bt.  Weilt,  ber  fcn  ba  an  alle  3ftt  in  ber  5tird)c  »alten  fotlte. 
jDenn  nur  »jom  geucr  bco  (^ciftci^  ent5Ünbcte  ^erjen  finb  im  Staube,  bie  S5>e(t,  ba?  ^lfif^  unb 
fecn  Satan  ju  über»inben.  —  9)  HH^D  „glcid)  bem  i'augcnfal;;  (Scrit^)  ber  aBalfcr."    koI 

cjf  noiä  TvlwövTuv.  5Bie  bcr  crfte  2lct,  ber  Singang  in  baö  Gbriftentbum,  ein  2Ict  ber  Steinigung, 
(S^aufe)  ift,  fo  gcfd)icbt  au*  bie  SBicberbcrftcüung  unb  ©cncfung,  »enn  ber  Sbrift  in  bie  (^ünbe 
unb  in  ba?  Sün^ent^erbcrben  gcratben  ijt,  nur  burd)  SJeinigung  (2?u§e)  -,  Jer.  2,  22.  — 
10)  Xem  Sliditer  nnb  ^crrfd^cr  5iemt  bae^  Si^cn;  cf.  Zach.  3,  1.  —  11)  (£r  »irb  ein  reincg 
5pricftcrtbum_bcrftcllcn,  ane  bcffen  -ipänben  bem  ^crrn  »oblgcfäüige  Dpfer  bargcbradit  »erben, 
^n  bicfem  <^innc  nebmcn  bie  Stelle  ^ieroninnu?,  SKcmigiuö,  SJuVH'rtn^,  l^iuanue!  u.  21.  S^beO" 
boret  aber  beutet  fie  auf  bie  2^ctcbvung 'oicler  üinber  \!ci.n'?  jum  Gbriftcntbum,  »ie  c^  benn  in 
bcr  2lvoflelgcfd}idite  6,  7  beifjt:  Multa  ctiam  turba  sacerdotum  obediebat  fidei.  —  12)  Unter 
ben  Jagen  ber  2>or5cit  finb  bicr  bie  läge  bcr  9>atriard)en  2lbcl,  9ioc,  2tbrabam  u.  f.  f.  ju  ux^ 
fte()cn.  3l?nen  »erben  bie  Cpfcrprieftcr  "bc?  9i.  23.  glcicbcn  in  ^ciligfeit.  ®ö  ift  bicr  nic^t  »om 
D^fer  als  fold^cm  bie  Siebe,  bae  im  9?.  2^.  viel  gri^pcr  fein  »irb,  fonbcrn  i'^om  Cpfcr  al6  einem 
SBilleneacte.  —  JrJ)  ßbriftn^  fommt  nidu  bloß  a\i  .^cilanb  unb  (£rlöfer,  fonbcrn  aud)  ala 
Stic^tcr.  5)iit  feiner  6rfd)cinung  beginnt  t<xi  (^eric^t,  mit  unb  nad)  feinem  Siobe  ViOllenbet  cg 
fid^.  Snba  »irb  .^erftreut  in  alle  SBelt,  ^scrufalcm  jcritcirt,  ber  2:cmpel  niebcrgcriffen,  bie 
5)rieflcrfd)aft  ausgerottet,  bie  gan^e  2>crfaffung  aufgcbobcn.  —  14)  (Ibriftue  »irb  Belize 
genannt,  uni_  anuibcuten,  baffer  ein  Werid)t  baltcn  »irb,  baö  auf  unum(ti3i;lid)en  3c"3nifTeit 
Berubt.  —  !•>)  „X^ic  bem  Jaglöbner  bcn  l'obn  cntjiebcn;"  ^nl  rohg  ännareporvTag /Jia-döv /uta- 
duTov. —  IG)  „(i  ift  jebo*  mit  eud^  nod)  nid)t  aue^."  Ter  Sinn  ift:  Cb»ob(  id)  cud)  al^ 
uns)eränberlid}cr  unb  gcredner  Wott  ftrafe,  fo  iü  ce  mit  cud)  boc^  nid)t  an$;  benn  id)  bin  jaauc^ 
iint*cränberlid)  in  bcr  (Erfüllung  meiner  23crbcif!ungcn.  Kai  i/nric  ol  vioi'inKuß  ovk  n-txeaüE 
OTTO  röiv  i'iAtKiM'  Tüv  Trnrtpuv  i-iiüv  Is.  10,  2U-23.  —  17)  ^jm  .^cbr.  ift  feine  Sonjunction.  (£3 
beginnt  bicr  ein  neuer  2lbfd^nitt  bcr  'iVropbctie  unb  5?fal)nuna^rcbc.  Ter  '»Propljct  rügt  nämlicft 
bie  Untcrlaffung  ber  3elKnt»2lbgaben.  —  18)  Ls.  45,^22;  Zach.  1,  3.  —  19)  V'^'D^Ü 

„barf  ber  Wenfd)  ben  ^crrn  betrügen  (ober  berauben)?"  ü^a«  !ilatcinifd)e  übcrfe^t  bicr  Sd)cgg: 
„^ält  »obl  bcr-9??enfd)  (s5ott  bin,  »ic  ibr  mid)  binbaltctV"  l'od)  unb  3{eifd)l:  „2Bedt  »obl  ber 
SJJcnfri)  (^^ott,  »ic  ibr  midi  »cdcf:"'  Statt  „»erfen"  fönnte  man  aber  fo  gut  „frcujigcn"  fagcn 
in  bcr  23ebcutung,  »ic  e?^  im  gemeinen  l'cben  genommen  »irb,  ftatt  „qiiälcn."    pyri  iz-epvLü 

äv^puTTor    •3eöv;  —  20)     Null).    18.    11;   Deut.  12,6.      h'X.X  un  rä  t7rt(^FKara  nal  al  ä7Tap;^nl 

ficß'  r/iür  naiv.  Zs^  •'Qi^x.  ift  bicr  bcr  9tominatit>:  „ber  3c^cnt  unb  bie  Sr|lling^gabe"  finb  ti, 
worin  ibr  micb  betrüget.  —  21)  ^cbr.  „im  j'^lud^c  fcib  ibr  tjcrfluc^t,  mid)  aber  betrüget  i^r, 
ba^   gefammte  2?0lf !"  Kai  <nToß?.i'novTt^  i/ielg  äiroß/.iTreTe  Kai  i/ik  i/xelc,  TTTepvi^srE.  tö  trog  uwe-e- 


Der  ^roplet  gWaIad)iaö.  3,  9—18.  2lnm.  21—38.  4, 1—2.  Slnm.  1—6.   737 

/iod)/.    Unter  bcnt  J^hirf^c  i^erflanb  man  in  concreto  cicnn^bnlid)  bic  llnfrudübarfcit  bc«  Janbc^ 
unb  bic  barauö   crfoKicnbe  5hnuitb,  nnfi^alb  bic  23uUiata  t)icr  übcrfe^tc:   in  penuria. — 

22)  "IS'lNH  n'3"^N  //'"  ^viji  iHuratb^baii^,"  b.  t).  in  bic  Slcinvclfcbeucr,  wo  bic  3cf)cntcn 

_  y. 

nicbcrflclcgt  würben  II.  Esdr.  13,  5.    «c  tovq  ^T/aarfMlx.  —  23)  tl^D  „bamit  Speife  fei  in 


meinem    >^ClUfe."      k«!   tarai  //  chapTra-)//  arrov  i v  tm  u'iKtf)  avTov.  —  24)   kniaTphj'nTe  6y  iv  to'ito). 

25)   Jpebr.  „bic   ^fcnfier  bcö  .^immcle."  —  2<i)  tug  rov  havio-df/vm.  —  27)  „ben  J^rcffer-," 

b.  b.  bic  ^eufcbrecfcn  ;  Joel  ],  4.  koI  öiaarc/ü  vfüv  äi  ßf}ü)aiv.  —  28)  a«(  ov  /ji)  6in(j)ütii)(j.  — 
20)    Is.    61',    3;    Zach.    S,    11-13.  —  30)    b.    t).   ali?  iMif;er.     ;^•/r«^  —  31)   öÄ/orpiorc.— 

32)  „ba  ja  5U  arNi>M|1anb  unb  müd  iKlanjit,  ftnb  bic  Uclnitluitcr"  Job  i'.'i,  2;  Ps.  72,  II.— 

33)  Ten  (Mottlofen  i^ciieinUH-v  (pvtclH'n  aiict)  bic  WcttcxM'üicMiiU'n  ]x\  einanber  unb  jwar  Xiniic, 
auf  weld^e  ber  .'i^evr  mit  SBoMiicfaücn  merft.  rarTa  Ku-t'/u/iinav  <>i  (i»ijiorf,tvni  töv  ■ßröv.  '•^lad) 
biefer  Uebcrfelunui  ivävcn  (^  bie  WctteefiirdUijicn  j^tvcfen,  jiniAc  bic  cbiiieu  ?)icben  führten, 
n>cld)c  9?ieiuunii  aud)  Sdicjisi,  Vcd)  unb  J){cifd>I  tlnilen.  '>i:ie  bätten  folcl^e  hieben  uidu  als* 
^äilerrcbeu,  fonbern  nur  ale;  .HIanereben,  bie  ilnieu  bic  Tictb  au^i^evrefit,  ober  ali  Jweifelvcfcn 
geführt,  wie  fie  aud)  bei  lauten  53ienfdKn  luMfonimen,  wenn  fic  in  bae  rsJcbränpe  fpmmcn.  'JlUein 
ba  l^icr  baö  Slbi^crbium  t'unc,  tJ<,  ben  Sa^  beginnt  unb  auf  einen  anberen  Slct  unb  anbere  f  er= 

fcnen  fübrt,  fo  ncbmcn  aüc  älteren  (fvei^etcn  unb  au*  Tcrcfcr  an,  bajj  bicr  bie  fyottc^fürduiiien 
benen  iV';ienüberiicficIIt  werben,  bie  jene  fKeben  fiibrten.  —  34)  9}icbrerc  balten  mit  l'vranu?, 
(Slariu^,  "3lllipli'bafür,  eei  feien  bicf;  bic  Slnutc,  weld)c  bic  ®pttcefürd}tiiien  jucinanber  fai^n. 
Slücin  bic  ^iiciftcn  nebmen  mit  .^ieriMunnu^  unb  Jbeoboret  an,  cö  feien  SBortc  be^  biftcrifd^cn 
2?criditee.  —  33)  b.  b.  ibre  j){cben  unb  guten  ^anblungen  würben  i^or  fsjott  anerfannt  ale; 
fpl*e,  bie  einft  ibrcn  Vcbn  im  ^immcl  baben  Werben,  i^oin  ©ebenfbud)  oter  '^nd}  bc^  Vcbcnö 
ift  öfter  in  ber  bl.  i2d)rift  bic  JRcbe;  Is.  4,  3;  A])oc.  20,  12.  —  3(>)  fcü  bcifuni  in  die,  r|uam 
ego  focio;  tk  v/'^pav  //r  o(j  TTOKj.  (£e  ift  ber  Jag  beei  legten  ®erid)te^,  wie  mit  .g^icroniinuiö 
iinb  Jbcoboret  bie  mei)lcn  Sluplcgcr  anncbmcn.  Striae  unb  "Tcrefer  lurflcbcn  baruntcr  bie  ^eit 
ber  ©rünbung  besJ  5!}iefftae'reid)ct^,  bic  axid^  eine  3cit  ber  2(us!fd)cibung  unb  3üc^tigung,  ein  grcfjcr 
SDelttag  war.  Ginc  2(uelegung,  we(d)c  beibe  9;)ieinungcn  i^cimitteU,  nnive  bic  3lnnabme,  ba^ 
unter  bicfcm  Jage,  ben  ber  Jperr  nmcbt,  bie  ganje  ^riftlicl)e  3citpcriobc  bi^  jum  Sluegange  aller 
Xinge  ju  »crilebcn  fei.  —  37)  a«'  u'iptTiiÜ avTiw<;.  —  38)  Wcld)e  SBorte  na($  ■&icroni)mu'o  u. 
21.  an  bic  ®ottlofen  gerid)tct,  unb  nii^t  in  ber  23cbeutung  „bcfcbrcn,"  fonbern  „bas  Urtbcil 
änbern"  ju  nct)mcn  finb. 


Caput  IV. 

1.  Ecce^  enim  dies  veniet^  succensa  quasi  caminus:^  et  eriint  omnes 
superbi,  et  omnes  facientes  impietatem  stipula:  et  inflammabit  eos  dies 
veniens,  dicit  Dominus  exercituum,  quae  non  derelinquet  eis  radicem, 
etgermen.*  2.  Et  orietur  vobis  timentibus  nomen  meum  Sol  justitiae,^ 
et  sanitas  in  pennis  ejus:^  et  egrediemini  et  salietis  sicut  vituli  de 
armento.^  3.  Et  calcabitis  impios/  cum  fuerintcinis  sub  planta  pedum 
vestrorum  in  die,  qua  ego  facio,  dicit  Dominus  exercituum.  4.  Memen- 
tote  legis  Moysi'*  servi  mei,  quam  mandavi  ei  in  Horeb  ad  omnem 
Israel  praecepta,  et  judicia.  5.  Ecce  ego  mittam  vobis  Eliam  ^"  proplietam, 
antequam  veniat  dies  Domini  magnus  et  liorribilis.  6.  Et  convertet  cor 
patrum  ad  tilios,  et  cor  filiorum  ad  patres  eorum:  ne  forte  veniam,  et 
percutiam  terram  anathemate.  '^ 

1)  (Es  ift  bcrfetbe  Jag,  öon  bem  c.  3,  17  bic  SRcbe  gcwefen;  Is.  5,  24;  Soph.  1,  14-18.  — 

2)  '  ""  "  ......... 

Je 

4) 

lofen. 

grüd)tc,  2?(ättcr  auei»  unb  burd)gebrannt  bat.  —  3)  2lIIc  a>ätcr  unb  bcwäbrten  2(uölegcr  l^cr- 

jlcbcn  unter  biefer  Sonne  ber  (ycred)tigfeit  ben  5}feffiaö,  ihmi  wcldicm  gerabe  fo,  wie  i>on  ber 

<£onne  attcö  P^9fif^e  ©cbci(}cn  au^ge^t,  dücs  gcifilidjc  ^cil  |crs>orjtrömt;  Is.  45,  8.  —  6)  ,ßi* 


738  ^er  ^ro)}^et3«ata^iaS.  4,  2— 6.  5tnm.  6— 11. 

nefung  ifl  in  i^rcn  ©trauten,"  b.  h.  ifere  (Strafcteu  ftnb  ebenfo»ieI_®naben  für  bie  Seelen  unb 
:^ctber.    Stud^  ben  fteibnifi^en  Tt($tern  gelten  bie  ©trauten  ber  öonne  ali  gtügel.    Aeneid. 

VI.  Ps.  138,  9.-7)  p5*)P"^^J^3  „QUiä!)  3)?a)lfälbern  tt?erbet  i^r  cucfc  überglüdlic^ 
geberben;"  «al  aKipTT/ae-E  üg  uoaxäpia  ek  Sea/xöw  ävei/isva'  Ps.  149.  5;  Sap.  3,  7;  Cant.  2,  8. 
8)  cf.  Ps.  149.  6;  Matth.  19,  28.-9)  Um  beö  ®Iü(Je§  ber'SluöerwdMten  tl)cilt)afttg  ju 
werben,  ernuxlMü  bter  ber  ^.irpp&et  jur  treuen  :öefotgung  beö  ®efe^e«.  5idc^  3lupertu^,  ^»ranu^, 
syatabluei  finb  biev  nur  bie  moratifcben  (^efe&e  bej  ^Pentateucbö  ju  oer|leben,  nicbt  bie  cercmo- 
nialen,  bie  bur^  Sbriftuö  aufgehoben  werben;  nacb -^tcroninnu^,  Ibcoboret  unb  Slriaei  aber 
baei  ©efe^i  Wofiö  nai^  feiner  gci)ligcn  Sebeutung  unb  als  ©runblagc  unb  3:t}»u?  De«  eoange* 
lifÄen  ©efefie«.  5]a(t  JRemigiu"«,  Stlbertu«,  <§>ugo,  Sorneliu«  a  ilapiDe  u.  3(.  gilt  biefe  Srmab- 
nung  beei  >J»ropbeten  nii^t  für  bie  fpätere  ^üt,  fonbern  für  bie  s>ord)riftliÄe  unb  ijl  fomit  ganj 
wörtUcb  ]ü  nebmen.  Sei  ben  LXX  ftebt  bicfer  Scrs  am  (£nbe  be«  Sapitet«.  —  10)  Die  LXX 
feeen  nod)  bei:  t'ov  Geußh^/v.  ^ad)  Stria«,  Sfariu«,  Sai»in,  Derefer  u.  5(.  ifl  barunter  ber  bl. 
3ob.  Saptifla  ju  oertleben,  entfprec^enb  ben  SBorten  bei  Matth.  11,  14:  Et  si  vultis,  ipse  est 
Elias,  qixi  venturus  est.  Sitlein  biefe  SBorte  S^rifti  fagen  nur,  ba^'  5i^l>Änncö  in  einem  geroiffen 
(Jtnne  (im  nnnbolifd)en  unb  töpifi^en  ncim(id))  ate  ber  bier  »erbeipene  ^lux^  ju  nebmen  fei. 
3lad)  31nberen  bebeutet  bier  (Slia«  ba«  ^^rt^Pbetentbum  überbaupt,  ats  '^Jfitteljlufe  jwifcben  ßJefe^ 
unb  Soangelium.  Slßein  biefer  Sinn  ijl  erzwungen.  9?a($  ber  gemeinfamcn  Weinung  ber 
>g)ebräer  fowobi  at«  ber  griecbtfcben  unb  (ateinifd)en  i^äter  ifi  bi^r'^ü^^  5U  »erfteben.  Der  »or 
ber  kijten  3(nfunft  Sbrifti  auf  (£rben  erüfieinen  n>irb,  unb  ^.^on  tt)eld)em  dbrifluö  beutticb  fagt : 
Elias  quidem  venturus  est  et  restituet  omnia  Matth.  17,  11.  Tap  au^  fein  Srfcbeinen  auf 
Dem  ^Berge  ber  '-öcrfldrung  aU  ein  3?orbcrgef)en  »on  Sl)rifiu«  ju  fajfen  fei,  inbem  e«  für  bie 
Sipcftel  dl«  i3cwci«  ber  Wcffia^würbe  Sl)rifti  galt.  Dürfte  bejreeifelt  »erben,  weit  c«  bod»  mit 
feinem  öffentlicben  Stuftreten  ijerbunben  war.  — ll)  „mit  Dem  33erttlgung«flucb;"  äpör/v  Num. 
21.  3. 


Cftittcitiiitt)* 

1.  QS"  c\\ht  lucr  33ücficr  bcr  ^iJaccabacr,  l^oii  bciicn  jcbocfi  mir  ^mi  aU  cano- 
nifdu  3cbnftcu  ßcltcu,  uämlicb  bac-'  crftc  unb  'liucitc.  ^'■'bcy  bcr  incr  iMidicr 
tnlbct  für  fiel}  ein  fclbftänbU^ci:  (^)air^c-j  unb  ftanunt  au§  bcr  .öanb  cincS  eigenen 
SlscrfaficrÄ.  T^aS  brittc  (\d)öxt  bcr  (Sljronoloßic  nacl)  an  bic  crftc  Stelle,  inbcni  c^i 
bie  Wcfclndite  bcr  ^ubcn  unter  bcr  Äicrrfdmft  bec>  äi-;uptifd>cn  Mönicv^  ^|>to(cnu-tn'ä 
IV.  '':|.Uiilopatür  ^.  221-204  i\  6lir.  unb  be-j  fvrifd)en  Könige  l'tntiüdnu^  III. 
bey  öroBcn  ^^.  224(203)-187  bc(ianbclt;  bac--  ,^iueitc  (can.)  i]c()ört  an  bie  Stelle, 
bic  ce  imitlid)  einninunt,  inbeni  cö  bie  Sdndfale  bcr  ^^^uben  unter  bcr  ."ocrrfcfKift  be^5 
3lntiüd)u»  IV.  Gvnpbancy  175-163  unb  feine-j  llcadifoli>'r§  bi'j.  ^^uni  ^.  160 
er^ätjlt.  ®a§  erfte  (can.)  gehört  an  bie  brittc  otetle;  benn  c^3  bchanbelt  bie  0e= 
fd)id^te  bcr  ^uben  i\  '3-  175-135  (icrab;  ba-o  iMcrtc  bann  l>efd;äftii^t  fid>  Moft  mit 
bcr  Öcfdndnc  bec-'  '^^ricftcrföniivo  ^obanne^5  öbrcamuS  135-106.  [3(lfo  a)  224-187  = 
III.  3.^  b)175  160  =  11.  ^.  1^)175-135  =  1. '33.  d)  135-106  =  IV.  ^3.  S).] 

2.  Man  nenui  biefe  ^^iicfier  nacfi  ben  'OJiaccabäern,  lucil  biefc  bie  bor^ügüdifte 
dioik  barin  fpiclcn  unb  ai^  'ein  r*0n  Öott  ^,nr  9iettuiu3  bcc  i^olfcö  Öottc^ä  bcrufenc^S 
^clbcnijcfdUccbt  erfcbeinen,  in  lucIclKm  Öott  feinen  mäd^tißcn  3lrm  funb  merben 
Uet3,  ime  cinft  in  bcn  ^agen  lum  3Jtüfe^v  '^o]nc,  Sauib.  äi^ie  in  SJiofe^^  bie  Wioi- 
ijenfonne  bcv?  icn-aelitifd)en  -^olfcÄ  ercjläi^t,  fü  in  ben  'jiJiaccabäern  bie  'Jtbenbfonnc, 
auf  meld)e  bie  ^JtadU  erfolgte,  in  bereu  Tdttc  bav  etuige  SÖort,  bcr  Stbglan^,  bc'ä 
ä>ater'5,  bcr  Sobn'(^)cttcx\  ajtcnfcb  luarb,  um  alle  33tenfd;en  ^u  cr(cud;ten  nnb  auä 
ibnen  ein  dicidj  ^u  bilben,  ba>c  inuncr  beftebcn  mürbe. 

'  3.  Scr  5Ume  3Jiaccabäer,  LXX:  MaxxaßaTo-,  n)irb  berfcbicbcu  gebeutet. 
SlUcin  ba  man  nid)t  einmal  5Uüerläf3ig  iueif],  ob  e§  im  ^ebräifdien  ''2^*2  über  ^3^0 
Reifst,  fü  finb  and^>  bic  ::i)cutungen  un:iubcr(äf5ig.  ^ic  ^uben  bctraditcn  ibn  ab5  eine 
Slbbrcbiatur,  bie  ans  ben  3(nfanc3Äbud)ftaben  bcr  Dier  äöortc  D^.^.NS  HD^Dp  "*P 
niiT  jufammcngcfc&t  ift  unb  fieifet:  „2öcr  ift  bir  ä^inUcf)  unter  ben  .^Qclbcu,  o  .§crr?" 
^uba»  bcr  ^Jtaccabäcr,  fagen  fie,  babc  bicfe^j  äöort  (Maccabi)  auf  bie  ?viibncn 
feine»  ^ecrc^  ftidcn  laffen  unb  babon  ben  9{amcn  bcfonunen.  :i!iefcr  9}ieinung 
ijulbigcn  aucb  Wcncbrarb,  Sirtu§  Sencnfi§,  Stria»,  Serariu»,  Sandic^  oalianus, 
u.  3(.  9(llein  nacb  I.  2,  66  hatte  biefcr  <oelb  bcn  'Jtamen  fd)on  bei  X.'cb3citcn  fcine^5 
SBater»  lluittatbia^J,  ehe  er  nod^  3tnfübrcr  im  Hriege  gcniefcn.  3(nbcre  halten  ba» 
93ort,  beffcn  ^^ud.M"taben  bie  3^1^  70  auemcrfen,  für  ein  3innbilb  bcr  7o  -yiamm 
©ottc§,  iöoi>on  ocrariu»  in  feütcm  (Sonunentar  berid^tet.  ^fibor  bon  ^ßclnfium 
(epistol,  1.  III.)  hält  ihn  für  ein  perfifctic»  SKort,  ba»  foinel  al»  „i^^^rr  ober 
^errfdicr"  bebeute.  3kuere  öclehrte  leiten  cö  bom  3lrabifd)cn  ah,  tuornad)  eä 
„ätnfüiirer,  'iun-ftchcr''  bebeute.  )HUi  bic  umhrfdicinlid)ftc  aitcinung  gilt  beut  ^u 
'^age,  ^?p^^  „bcr  .^gäuunerer'"  .^u  fch reiben,  unh  barin  bcnfclben  ^^einamcu  bc» 
:3uba§  5u  erfennen,  bcr  in  fpätcrer  Seit  bem  gelben ßarlin  granfreic^ gegeben iyor= 
ben:  Marteau  (Martellus).  _  ^ 

33?an  nannte  bic  ^"iJtaccabäcr  aud)  bie  ^aSmonäer  (AaufMovacoi  bei  ^o).  ^la'o.) 
bon  (lOC^n-  bcm  (^rofsuater  beö  3)iattatf)ia» ;  cf.  Flav.  Jos.  Aiitiq.  XII.  6.  1. 

XIV.  16.  4. 

2  e  c&  n  e  r :  ^.  ® c^rift.  21.  S.  III.  47 

739 


LIBER  PRIMUS  MACHAB^ORUM. 

1.  ^ic  UrfpradK  biefe§  crftcn  33urf;c§  ift  c()ne  B^^^^f^^  ^^^  ^c6räifdie,  bieabcr 
fe(bft  iiid^t  incbr  üorf)anben  ift.  S)afiir  fprcdicn  innere  uub  äußere  ©rünbe:  a.  ju 
beit  inneren  ße()Dren  bie  mcten  .^cbraismen.  Sdion  ber  3lnfang:  xac  iyhezo' 
crfdicint  al§  foldier;  krnad)  ber  ^iadifat^  mit  xac  in  5,  1  nnb  9,  29;  ber3lu§brndE 
Tzridz-idrjiu  5nr  Ücbcrfe'^uiiß  be^  bcbr.  ^krbnm§  pD*;  ber  Öebrmid)  bc^3  ^nfinitiüä 
bei  2(bfidU!o:  nnb  ^olgefä^en;  bie  äöorte /öj-«'  nnb  ^r-^7^«ra  pr  33e5eid)mnu3  bcä 
Segriffee  „Greigniffe,"  OHD*!;  ber  2(nc^bnid:  ohoc:  t7^i^  ßamhia;:,  für  ben  3iibe= 
griff  beffen,  iua§  ber  5lönig!of)errfd>aft  nnteriöorfcn  ift,  nnb  wod)  i^iek  anbere  ber 
griediifdKn  Sprad)c  frenibe  33e3eid)iuingen  nnb  2ln§brüde;  b.  ebenfo  rebenb 
finb  bie  änderen  ©rünbe.    DrigencS  nennt  'tim  Xitel  beä  33ud)e§ :  ^ai)ßrj&  l'ap- 

ßaus  1/,  hiil  ^;33  n^  HT)^  ,,0cfd)icbte  ber  prften  be§  33olfe5  ©otteS''  (Euseb. 
bist.  eccl.  VI.  25.).  Ter  b(.  ^ierom;uui§  faf)  mit  eigenen  3lngcn  ba§  bcbr.  Cri? 
ginat,  inbem  er  fcbreibt:  Maccabreorum  primum  librum  bebraicum  reperi. 
©§  ift  bemnndi  fdniicr  ,^n  begreifen,  inie  ^engftenberg  es  untcrneJ)men  fonnte,  bie 
griednfdie  Criginatität  bes  ^ncbe^  jn  betueifen. 

2.'äi>erber  'iscrfaffer  bc§  33ncbe§  gciucfcn,  bat  ncdi  9iiemanb  mit  SidKrf)eit 
aneniittcln  tonnen.  Tie  älteren  ßj:egeten  bielten  ben  9Jtaccabäer  ^obanneS  ^l;r= 
cann§,  <Bci)n  bcä  ©imon,  bafiir,  iueil  l^ofei-ibnio  ^l^^^iniS  i^t^'^  H^'"  f^^ßt,  er  fei  mit 
ber  03abe  ber  ^^sro^^betie  begabt  gemcfen,  nnb  meil  er  eine  lange  nnb  ruf)ige  9?egies 
rungÄjeit  üon  31  ^a(;ren  Hertebte.  3tllein  biefe  ©rünbe  finb  ju  fd^luad)  nnb  bürften 
and)  ben  Sdihi^  be§  ^nd^eS  gegen  fidi  baben. 

,  äßer  immer  aber  ber  ä>erfaffer  gemefen  fein  mag,  er  gibt  fid;  überall  a(§  Tlann 
^n  erfennen,  ber  ben  bebanbelten  ©egenftanb  genan  fennt,  't}Uk§  an§  ber  nädiften 
Cneüc  fcböi^ft,  nnt  hcn  'JfadiridUen  ber  berütniitcften  ^iftorifer  be§  9XItertbnin§  gnt 
jnfannncntrifft  nnb  überf)anvt  älllc^  Iciftet,  iüas  man  bon  einem  tjiftorifd^en  Sd)rift= 
©tcller  forbern  tann,  —  abgegeben  Don  ber  böberen  Grlcncbtnng,  bie  ibm  jn  2:^beit 
gemorbcn.  —  S)er  ^efnit  (Sraennic-.  'f^xöijMj  belüeiS^t  in  feinem  3Berfe:  Annales 
compendiarii  regum  et  rerum  Syri?ß  nummis  veterum  illustrati,  (Vindo- 
bonaj  1774),  iine  nicbrere  "iTliünjen  nnb  nod)  Dort;anbcne  2)cnfnmle  bie  ätngaben 
be§  canonifd^cn  SdiriftftcUere  bcftätigen. 

3.  Tic3>^itber  Ibfaffnng  bctrcffcnb,  fo  läfjt  fid)  mir  fobiel  mit  ÖeioiBEieit 
fagen,  bafj  fie  mit  bem  Gnbc  ber  9{egiernng§,^eit  be§  ^obanncf^  ^DrcannS  ober  mit 
bem  älnfangc  berjenigen  fcinc§  9cadifo(gerc  jnfammenfällt  um  b.  ^.  106  D.  (£t;r. 
©§  (äf?t  fidi  biefec^  aui^  bem  Sdiluffe  be^^'i^nte  16,  23.  24  erfcben. 

4.  äöer  hm  ^l^ncb  in  hcit^  Oriednfdie  übertragen  nnb  mann,  ift  nngcmi^.  Sa 
aber  ^laoinä  ^ofebbu?  il^iele;c'  mörtlid^  barani^  in  feine  Scfiriften  bcrübcrgenounnen' 
^at,  fo  leucbtct  ein,  baf}  biefe  Ueberfe^ung  fd)on  Dor  feiner  3eit  muffe  gemacl>t 
iDorbcn  fein. 

5.  giir  bie  Ganonicität  fvrcdKn  fid^  fduMt  Gbprian  (ep.  54)  unb  3:'ertuflian  (adv. 
Judj3eos  c.  4.)  an§,  mcf5balb  ha^  Goneil  oon  Gartt;ago  (397  n.  Gbr.)  feinen  2tnftaitb 
ita^nn,  e§  nnter  bie  canonifdicn  33ücber  5U  fetten. 

6.  ^nbaTt  nnb  Gbronologic.  9tad)bem  1,  1-10  bie  Gntftebnng  bef 
ftjrifdun  l-Kcidu'^  nad;  bcni  3:obc  3((eranberc^  b.  &x.  ermäbnt,  getit  ber  Sl>erfaf^ec 
fogleicfv  mit  Slnslaffung  aller  Greigniffe  oom  ^.  323-175,  anf  bie\§crrfd;aft  beä 

740 


Sintcitung  ju  bem  I.  Sud)e  ber  '^accaVätx.  741 

3tntiodni§  IV.  ß^i^f) ane^  über,  lücld^er  3((Ic§  aufbot,  bic  '^xihm  jum  9lbfaIIc 
l^üii  ibrcr  'Jicliipon  unb  ,vir  5(niia()mc  bc^^  ^Hit^cnbienftc^  511  brini-jcn.   T^as'  iS-iii^clne 

ift: 

a.  3Iutiodni'o  bcbraUi-itc  bereit^  i.  ;^.  1G9  bei  feiner  ^)iücffebr  aw^  9(ei-\l)Vteii  bie 
ÜTreußcbliebeueu,  lief^  'iUele  binricbten,  raubte  filberne  unb  i^olbene  (L^efdfie  am-  bem 
Stempel;  i.  3.  lt»7  faubte  er  einen  Steuereiunebiuer  uacb  l;^erufalein,  üenuiiftete  bic 
«Stabt  unb  lei^jte  eine  niäcbtii-;e  ^-eftuiu-j  an;  fcbaffte  hax  i'jefetslicbeH  (^iotte^'bienft 
fbrnilicb  ab  unb  fiibrte  bei  XobeC'ftrafe  hm  ('»nn^enbienft  ein  c.  ],  li-07; 

b.  ^elbennuitb  be^?  ^^Uiefterv'  lliattatbias' mit  feinen  fünf  SiUinen:  ^s^^banne^', 
Simon,  :^suba'o,  (S'leajar  unb  i^V^uitba^v  ioelcber  ficb  biefem  Webabren  bec^  Xoranneii 
aii§>  böberem  'i5erufe  unberfebte  unb  oiele  Wleic{)i^efinnte  um  ficb  fannueltc  c.  2; 

c.  nad)  beffen  Xobe  i.  :,\  166  fteüte  fid;  ^uba^i  au  bie  Spi^c  ber  i^ctreueu 
©cbaar  unb  fd^hu'^  al§  ein  jUKÜer  Webcon  mit  fleinen  .^äuflein  oon  ilriei^ern  oirof^c 
^eere  ber  Stnier,  eroberte  bereite  i,  ^.  1G4  ^crufalem,  reinigte  hin  Xcm)}d  unb 
feierte  am  25  (Sbac-'Ieo  (3)e;;ember)  ba§  erfte  Opfer  c.  3  u.  4; 

d.  kämpfe  qei-\en  bic  ?venibc  in  ©alaab,  änaUtäa  unb  im  l^anbc  ber  ^st^itiftcr ; 
2:0b  be^^  3(ntiodnV^  i.  '^.  1G3  c.  5-6,  16; 

e.  erneuerte  kämpfe  ßegcn  Sprien;  33ünbnif5  ber  l^ubcn  mit  ben  3iömern;  Xob 
3uba§'  bee  33taccabäer§'  i.'  :3-  160  c.  6, 17-9,  27;  (mit  c.  7  enben  bie  ^^^araUelbcs 
ricbte  bc§  II.  äi   ^.) 

f.  an  feine  Stelle  trat  fein  33niber  ;^sonatt;a§  unb  fämpfte  ßtüdlid;,  fo  ba^  S8ac= 
d}ibe§,  ber  fprifd^  ^elbberr,  mit  ibm  Jvncben  fd)lof5  c.  0,  28-73; 

g.  :^onatba^3  ioarb  i.  3- 1^2  feierlidi  a\§>  i^oberpriefter  unb  Jvüfft  ber  ^^uben  Pon 
ben  5^üei  '4>rätenbcnten  ber  fprifdicn  ^crrfd>aft,  ^cmetriu-o  unb  lUleranber  33ala^, 
anerfannt  unb  um  feine  g^rcunbfctiaft  gebeten  c.  10-11,  15; 

h.  er  fäntpfte  also  33unbe§ciienoffe  ber  furifd^en'Äönitjc,  erneuerte  ba§  33ünbuiö 
mit  hm  ^Homern,  fuüpfte  mit  hm  Spai-tanern  an,  fiegte  über  bie  .'Qeere  be^S  T^cme: 
trüi§,  befeftigte  ^erufalem  unb  erlag  eublid)  ber  ^üiterüft  3:;rpp^on§  i.  3-  141  c. 
11,  16-13,26; 

i.  (Simon  fteüte  bie  ^eftungen  be»  £'anbe§  ber,  fd)Iof3  i.  3.  142  gerieben  mit  bem 
fprifc^KU  Äönigc  Semetriu^S,  eroberte  &a]a,  reinigte  bie  33urg  ^enifalem^  'oon  ber 
frcmben  Sefa'^ung,  regierte  rubig  unb  glüdlid),  erneuerte  ba§  53ünbnift  nüt  hm 
diomcxn  unb  Spartanern  nnh  fd^l'ug  burd;  feine  Si3f)ne  ^obanneä  unb  '^uha§>  ha^i 
fprifd;e  ^eer  auf  ha^  ^aupt,  fiel  aber  i.  ^,  135  in  bie  Sd)tingen  fenie§  eigenen 
Sd}loicgerfobney  ^^^tolemäu^  (3lbob§  Sot;n)  c.  13,  27-16,  22; 

k.  mit  bem  33ericbte  be§  Slmt^^antrittcö  feüic»  Sof;ne»  unb  9iad;fülger§  ^oi)an' 
nc§>  ^prcanuä  enbet  haä  ^ud)  16,  23.  24. 


Caput  I. 

1.  ET  factum  est,  postquam  percussit  Alexander*  Philippi  Maeedo, 
qui  primus  regnavit  in  Graecia,  egressus  de  terra  Cethim,^  Darium 
regem  Persarum,  et  Medoriim:  2.  constituit  praelia  multa,^  et  obtinuit 
omnium  munitiones,*  et  interfecit  reges  terrae,^  3.  et  pertransiit  usque 
ad  fines  terrae:^  et  accepit  spoliamultitudinis  Gentium:  et  siluit  terra  in 
conspectu  ejus.  4.  Et  congregavit  virtutem,  et  exercitum  fortem  nimis:' 
et  exaltatum  est,  et  elevatum  cor  ejus:^  5.  et  obtinuit  regiones  Gentium," 
et  tyrannos:  et  facti  sunt  illi  in  tributum.*"    C.  Et  post  haec  decidit  in 

47  * 


742 

lectum,"  et  cognovit  quia  moreretiir.  7.  Et  vocavit  pueros  suos  nobiles," 
qui  secum  eraiit  nutriti  a  juventute:  et  divisit  illis  regnum  suum,^^  cum 
adhuc  viveret.  8.  Et  regnavit  Alexander  annis  duodecim,  et  mortuus 
est."  9.  Et  obtiiiueruut  pueri  ejus  regnum/'  unusquisque  in  loco  suo: 
10.  et  imposuerunt  omnes  sibi  diademata  post  mortem  ejus,  et  filii  eorum 
post  eos  annis  multis,  et  multiplicatasunt  mala  in  terra.  ^®  11.  Et  exiit  ex 
eis  radix  peccatrix,'''  Antiochus  illustris,  filius  Antiochi  regis,  qui  fuerat 
Romae  obses:  et  regnavit  in  anno  centesimo  trigesimo  septimo  regni 
Graecorum.^*  12.  In  diebus  illis  exierunt  ex  Israel  filii  iniqui,'^  et  sua- 
serunt  multis,  dicentes:  Eamus,  et  disponamus  testamentum  cum  Gen- 
tibus,  quae  circa  nos  sunt:  quia  ex  quo  recessimus  ab  eis,^"  invenerunt 
nos  multa  mala.  13.  Et  bonus  visus  est  sermo  in  oculis  eorum.  14.  Et 
destinaverunt  aliqui  de  populo,^'  et  abierunt  ad  regem  :^^  et  dedit  illis 
potestatem  ut  facerentjustitiam  Gentium.^  15.  Et  aedificaverunt  gym- 
nasium*^  in  Jerosolymis  secundum  leges  Nationum:  16.  et  fecerunt  sibi 
praeputia,^*  et  receseerunt  a  testamento  sancto,  et  juncti  sunt  Nationibus,^^ 
et  venundati  sunt  ut  facerent  malum.^  17.  Et  paratum  est  regnum  in 
conspectu  Antiochi, ^^  et  coepit  regnare  in  terra  Aegypti^  ut  regnaret 
super  duo  regna.  18.  Et  intravit  in  Aegyptum  in  multitudine  gravi, ^" 
in  curribus,  et  elephantis,  et  equitibus,  et  copiosa  navium  multitudine: 

19.  et  constituit  bellum  ad  versus  Ptolemaeum^'  regem  Aegypti,  et  veritus 
est   Ptolemaeus   a   facie   ejus,   et  fugit,^^  et  ceciderunt   vulnerati  multi. 

20.  Et  comprehendit  civitates  munitas  in  Terra  Aegypti:  et  accepit 
spolia  Terrae  Aegypti.  21.  Et  convertit  Antiochus,  postquam  percussit 
Aegyptum  in  centesimo  et  quadragesimo  tertio  anno:^  et  ascendit  ad 
Israel,  22.  et  ascendit  Jerosolymam  in  multitudine  gravi.  23.  Et  in- 
travit in  sanctificationem^^  cum  superbia,  et  accepit  altare  aureum,^^  et 
candelabrum  luminis,  et  universa  vasa  ejus,^**  et  mensam  propositionis, 
et  libatoria,  et  phialas,^^  et  mortariola  aurea/^  et  velum,^^  et  Coronas,  et 
ornamentum  aureum,^'^  quod  in  facie  templi  erat:  et  comminuitomnia.*^ 
24.  Et  accepit  argentum,  et  aurum,  et  vasa  concupiscibilia:  et  accepit 
thesauros  occultos,'*^  quos  invenit:  et  sublatis  omnibus  abiit  in  terram 
suam.   25.  Et  fecit  caedem  hominum/^  etlocutus  est  insuperbia  magna.^* 

26.  Et  factus  est  planctus  raagnus  in  Israel,  et  in  omni  loco  eorum: 

27.  et  ingemuerunt  principes,  etseniores:  virgines,  et  juvenes  infirmati 
sunt:  et  speciositas  mulierum  immutata  est.  28.  Omnis  maritus  sumpsit 
lamentum :  et  quae  sedebant  in  thoro  maritali,  lugebant:  29.  et  commota 
est  terra ^^  super  habitantes  in  ea,  et  universa  domus  Jacob  induit  confu- 
sionem.  30.  Et  post  duos  annos  dierum^*^  misit  rex  principem  tribu- 
torum  in  civitates  Juda,  et  venit  Jerusalem  cum  turba  magna.  31.  Et 
locutus  est  ad  eos  verba  pacifica  in  dolo:  et  crediderunt  ei.  32.  Etirruit 
super  civitatem  repente,^''  et  percussit  eam  plaga  magna,  et  perdidit 
populum  multum  ex  Israel.  33.  Et  accepit  spolia  civitatis:**  et  succendit 
eam  igni,  et  destruxit  domos  ejus,  et  muros  ejus  in  circuitu:  34.  et 
captivas  duxerunt  mulieres:  et  natos,  et  pecora  possederunt.*^  35.  Et 
aedihcaverunt  civitatem  David™  muro  magno,  et  firmo,  et  turribus  fir- 
mis,  et  facta  est  illis  in  arcem :  36.  et  posuerunt  illic  gentem  peccatricem 
vires  iniquos,  et  convaluerunt  in  ea;  et  posuerunt  arma,  et  escas,  et  con- 
gregavcrunt  spolia  Jerusalem:  37.  et  reposuerunt  illic:  et  facti  sunt  in 
laqueum  magnum.^^  38.  Et  factum  est  hoc  ad  insidias  sanctiticationi,®^ 
et  in  diabolum  malum  in  Israel:  39.  et  effuderunt  sanguinem  innocen- 
tem  per  circuitum  sanctificationis,  et  contaminaveruut  sanctificationem. 


I)ad  I.  93ud)  bcr  ?!Jtactabäcr.  1,  1—2.  Sinnt.  1—5.  743 

•10.  Et  fugerunt  habitatores  Jerusalem  propter  eos,  et  facta  est  habitatio 
extcrorum,  et  facta  est  extera  semini  suo,  et  nati  ejus  rcliquerunt  eam. 

41.  Saiictiticatio  ejus  desolata  est  sicnt  solitudo,  dies  festi  ejus  conversi 
sunt  in  luctum,  sabbata  ejus  in  opprobrium,  lionores  ejus  in  nibilum.^ 

42.  Secundum  gloriam  ejus  multiplicata  est  ignoniinia  ejus:  et  sublinii- 
tas  ejus  conversa  est  in  luctum.  43.  Et  scripsit  rex  Antiocbus  omni 
regno  suo  ut  esset  omnis  populus,  unus:'''*  et  relinqueret  unusquisque 
legem  suam.'^^  44.  Et  consenserunt  omnes  Gentes^*^  secundum  verbum 
regis  Antiochi:  45.  et  multi  ex  Israel  consenserunt  servituti  ejus,'*'  et 
sacrificavcrunt  idolis,  et  coinquinaverunt  sabbatum.  4o.  Et  misit  rex 
libros^^  per  manus  nuntiorum  in  Jerusalem,  et  in  omnes  civitates  Juda: 
ut  sequerentur  leges  Gentium  terrae,  47.  et  probiberent  bolocausta,  et 
sacrificia,  et  placationes'"''  fieri  in  templo  Dci,  48.  et  probiberent  celebrari 
sabbatum,  et  dies  solemnes:  49.  et  jussit  coinquinari  sancta,  et  sanctum 
populum  Israel. '^'^  50.  Et  jussit  aedificari  aras,  et  terapla,  et  idola,  et 
immolari  carnes  suillas,  etpecoracommunia,  51.  et  relinquere  filios  suos 
incircumcisos,  et  coinquinari  animas  eorum  in  omnibus  immundis,  et 
abominationibus,  itaut  obliviscerentur  legem,  et  immutarent omnes  justi- 
ficationcs  Dei.  52.  Et  quicumque  non  fecissent  secundum  verbum  regis 
Antiocbi,  morerentur.  53.  Secundum  omnia  verba  baec  scripsit  omni 
regno  suo:  et  praeposuit  principes  populo,"  qui  haec  fieri  cogerent.*^^ 
54.  Et  jusserunt  civitatibus**^  Juda  sacrificare.  55.  Et  congregati  sunt 
multi ^^  de  populo  ad  eos,  qui  dereliquerant  legem  Domini:  et  fecerunt 
mala  super  terram :  56^  et  effugaverunt  populum  Israel  in  abditis,  et  in 
absconditis  fugitivorum  locis.  57.  Die  quinta  decima  mensis  Casleu,*^ 
quinto  et  quadragesimo  et  centesimo  anno  aedificavit  rex  Antiocbus  abo- 
minandum  idolum  desolationis"*'  super  altare  Dei,  et  per  universas 
civitates  Juda  in  circuitu  aedificaverunt  aras:  58.  et  ante  januas 
domorum,  et  in  plateis  incendebantthura,''"  et  sacrificabant:  59.  et  libros 
legis  Dei  combusscrunt  igni,  scindentes  eos;  60.  et  apud  quemcumque 
inveniebantur  libri  testamenti  Domini,  et  quicumque  observabat  legem 
Domini,  secundum  edictum  regis  trucidabant  cum.  61.  In  virtute 
sua  faciebant  baec  populo  Israel,  qui  inveniebatur  in  omni  mense"^  et 
mense  in  civitatibus.  62.  Et  quinta  et  vigesima  die  mensis  sacrificabant 
super  aram,  quae  erat  contra  altare.^^  63.  Et  mulieres,  quae  circum- 
cidebant'"  filios  suos,  trücidabantur  secundum  jussum  regis  Antiochi, 
64.  et  suspendebant  pueros  a  cervicibus  per  universas  domos  eorum : 
et  eos,  qui  circumciderant  illos,  trucidabant.  65.  Et  multi  de  populo 
Israel  definierunt  apud  se,  ut  non  manducarent  immunda:  et  elegerunt 
magis  mori,"'  quam  cibis  coinquinari  immundis:  66.  et  nolucrunt 
infringere  legem  Dei  sanctam,  et  trucidati  sunt:  67.  et  facta  est  ira 
magna  super  popululii  valde. 

1)  Slkranber  befici^tc  Tariu«  Sobomrtnnuö  in  3  ^atn>tf*Ia$tcrt,  am  föranicu?  in  Älcinaficn 
(334  ».  dbv.),  l)crnäd}  bei  ^s\^m  (333),  cuMi*  in  bcn  Sbcncn  ^cn  f!5auaamcla  unfern  2Irbeta 
(1.  Cct.  331).  — 2)    lieber  dctbim  f.  Gen.   10,  4;    Is.  23,  12.  et  al.     KnU}^v£To  /urä  rd 

Tzaru^ai.  'A'/.t^avöpov  rüv  <i>r/.i-Trov  rbv  Ma/cffSöi'«,  öc  ii///.^Ei'  f«  ~'/f  /'/f  Xfrreu'iii  Kai  irrära^e  ruv 
Aapelov  ßaai/Ja  ttepaöiv  Kai  M//(5wv  Kai  fiia&r/.evacv  ävr'  ahrov  Trpurepof  t rri  rf/v  'Fj/,?ar^o.  —  3)  ,,Cr 

brad^te  riete  2et)(achten  511  Stanbe."  Sinic^c  überfe^cn:  „Gr  iien?ann  i^iele  5d)Iaittcn."  Q^ 
bat  *,nc(Ieid>t  nicmal-j  einen  l^jettberrn  Ctn  (Eroberer  ^ei^eben,  be'r  fp  i>ielc  ^Sitlacbten  iiefdilaijen 
unb  iiea^onncn,  ille  SUeranber.  (£r  50;i  nicntak^  ben  .Hitr5eren.  —  -4)  Knl  tKoärrjav  oxvimuiiruv 
^n'/'/.'üv.  —  3)  'Iiian  fennt  jwar  am  fer  (ye|'d)id>te  feinen  .Höniji,  ben  3lIera^^er  bätte  i^etöbtet 
ober  tebten  (v^ffcn,  al?  ben  '.?(ufrübrer  unb  ilriMiprätenbenten  i^c||u?,  ber  ben  Xariu?  jKtobtet 
Htte.    2l(Icin  viuf  betn  Uinötn  ^eerc^jUgc  iüxö)  bic  Üänbcr  ^nbieJi»  mt^tn  aflei'bitlfl«  i^Mc^t 


744  2)a^  I.  33u{^  ber  5nacca6iier.  1,  2—15.  2lnm.  5—24. 

unb  T^ürjlen  in  J^clge  bcr  Slngrijfe  i^r  ?ekif»erIorcn  fjakn.  —  6)  b.  ^.  bi?  ju  jenen  ©renjen 
bei-  Srbe,  bie  banialö  im  2Bc|len  aU  folc^e  ancicfcben  würben;  bcnn  Ü6er  ^nbien  branc^  er  nic^t 
^ii^^iuji,  —  7)  Svvn/uv  Inxvpäv  a(p6(^pa.  —  8)  SDdt^renb  cx  im  3(nfaniie  feiner  Unternebmuiig 
inele  Sewcit'e  ber  fJiäfni^ung  «nb  '^efcl)cibenkit  i}ab,  erbeb  er  fic^  attmäbiiil)  mebr  unb  mcbr  unb 
wollte  enblid)  fctbft  alei  (^5ch  ücrebrt  fein.  iVeliau.  bist.  11.  19.  (ix  fcnnte  feinen  üBiberfpruc^ 
ertragen  nnb  töbtcte  felbft  einen  feiner  ^Jiebliniie,  ben  ^^Ibberrn  Slitug.  23ei  ben  LXX  fcf^licjjett 
biefe  SStM'tc  Den  britten  in're;.  —  J))  Kai  //p^e  x'-''P''>^'  '>'"'  *i^i'wi'  Km  rvpawuv.  9?iemal^  batte  bie 
iJBcU  siorber  ein  i^röf^ereei  3leicb  i^cfebcn,  al?  ireiebe^  5l(evanter  erobert  unb  gegrünbet  bat.  ®g 
batte  aber  faum  ein  53eftebcn  vnnt  ^ebn  ^^il'i^cn.  — 10)  kcü  'tiyvov-o  ahrCi  e'iq  cpöpov.  —  II)  nac^ 
^Üutardb  unb  Scncea  in  golge  ber  Irunfenbeit;  nari^  Surtiu>?  in  goige  eine^  (sjifttranfeö,  ber 
ibm  gcreicbt  >varb.  (£r  ^dbltc  e"ril  33  SebeuiMabre  bei  feinem  lobe,  bcr  am  21.  5(»ril  323  ».  S^r. 
erfolgte.  —  12)  b.  b.  feine  gelbberrn  unb  'D3?ini|lcr,  unter  bencn  als  bie  5Borne^milen  genannt 
nn^ten:  ^].\u^lemau>5,  Seleucu^,  5(utigonu6,  3lrirduo,  ^].''crbieea3,  Saffanbcr,  '^Intipater.  — 
13)  9Jac^  bem  ^ycri^tc  ber  Jpiftovitcr  riot^or,  Si'ftin,  Surtin«?  unb  Crofiu^  nntrbe  biefe  2>cr' 
tbeilung  t^urd)  f'erbieca^  erft  nad)  bem  %c>i>e  beö  Äönigg  gemadit.  Stüein  t'a  Surtiuö  fagt: 
C'redidere  quidam,  testamento  Alexaiidri  distributas  esse  provincias,  unb  ba  and)  Sofcpö 
(ikirionibe^  Hb.  3.  fd)reibt,  3((eranber  babe  bie  33ertbei(ung  gcmadit,  fo  ftc()t  ju  i^ermutbcn,  cg 
fei  bier  bie  ffiabrbcit  in  bcr  9}Jitte  ^u  fud)eu:  Sderantcr  tjabe  ndmlid)  mit  5^erbiccaö  bie  i'er* 
tbcitung  »erabrcbct,  bcrnad)  bie  J^clbberrn  berufen,  fei  aber  »om  lote  ereilt  »orben,  ttjcf;ba(bbie 
verabredete  in-rtbeitung  er]!  nad)  tcnt  Jobc  gefd)eben.  Suftin  erjäbtt:  Cum  deficere  euin 
aiuici  viderant,  qutwruiit  quem  imperii  f'aciat  bsßredem?  Respondit:  Dignissimum  .  .  . 
Sexto  die  prieclusa  voce  exemptum  digito  annulum  Perdiccas  tradidit.  Qujie  res  glisceatem 
aniicorum  dissen.sionem  sedavit.  Nam  etsi  non  voce  nuiieupatus  hoeres,  indicio  tamen 
electus  esse  videbatur.  Sorncliu»  a  Vapire  ^iebt  aus  ter  Ucbcrgabe  be^  ^"Ringc^  Den  2*Iug, 
er  babi.  ibn  bamit  jum  isoüftrccfer  bcjTeu  gemacbt,  nvis  fie  frübev  mifeinanter  in  iBctreff  bcr 
5lbei(ung  sicrabrct?ct  batten.  —  14)  Sr  ilarb  5U  i^abDton,  webte  Stabt  er  eben  irieter  5u  ibrem 
frübcren  (ytan^e  erbeben  ivoEtc.  'Xrcffenb  tlngt  in^n  ibm  3ii-^e»'iJ:  Satyr.  10:  Unus  Pellaeo 
juveni  non  sufficit  orbis,  —  Aestiiat  infelix  angusto  limine  mundi  .  .  .  Sarcofago  contentus 
erit:  mors  sola  fatetur,— Quantula  sunt  bominum  coriniscula.— 'JtpetleS  malte  Sllcranöer  mit 
einem  ^^liiu'  in  Der  .)^anb,  um  eine?  Xbeils  bie  gewaltige  '?)fad)t  feiner  Eroberungen  ]\\  fiunbilDen, 
antern  3:bcilei  ben  fd)nellen  inM-übcrgang  berfelbcn. '  Wan  Heil  ibn  30  läge  lang  unbegrabcn, 
ivcil  fict)  bie  gelbberrn  nid)t  einigen  foniitcn.  Ta  feuf5te  feine  9Jhitter  CliMUpia? :  0  fili,  qui 
coeli  particei)S  esse  studebas,  ne  iis  quidem  potiri  vales,  qui©  mortalium  omniuju  communia 
sunt,  terra  et  se))ultura.  —  lo)  ^'totcmäuS  erbielt  5(egtipten;  5lntigouui?  ©rofjpbn^gien, 
Jpeien  unf  ^J\-impbi)licu;  51ntipater  unb  Sratern^  (^h-iedienlanb;  ^ymbon  ?}icbicn-,  $*eucerteg 
^Vrfien;  ferticca?  aber  bebiclt  bie  Cberberrlid)feit  über  5ltle.  Tod)  f*on  nad)  ^wci  ^^ilHcn 
321  »0.  Sbr.  erbüben  fid)  bie  v^ier  mäditigften  5tattbalter:  ^•H'-'ilemdui?,  SrateruS,  5l«tipater  nnb 
Slntigonue  gegen  'JPerDiccaci,  ber  in  B'i^lgc  beffen  in  51cgnpten  tae  l'eben  serlor  320.  Xer  Äampf 
bauerte  fort  unter  tc\\en  'Ocacbfolgern:  31ntipatcr  geft.  320  unb 'Jlntigonu?,  ber  301  in  ber 
(£d)tad)t  bei  i^sim-i  ^feid)  unb  ^^eben  ocrtor.  So  berrfd)te  jc^t  SaffanDer,  5(ntipatcro  2obn, 
über  Wace^onicu;  remctriuei,  bee;  '.Jtntigonuei  Sobn,  über  (s)ried>cnlanD;  ^J-Holcmduci  über 
Slegr^pten;  SclcucuS  I.  über  5!:^rien  unb  alle  öftlid)en  ji{cid)e  bis  jum  S'ibu«.  —  l(>)  (£S  finb 
barunter  befonbcr«  bie  inclcn  itriege  gemeint,  bie  jn.nfd)cn  ben  neucntfiauDenen  ?){eid)cn  gcfübrt 
ivurben,  Qui  bellum  dixit.  omne  uialum  dixit.  —  17)  /"'C«  äuapTuAöi;.  5lntioebue;  Spipbaneö 
War  ein  <cobn  '^(ntiodiu?  III.  be»  (^rofum,  unb  i^ruber  dco  5eicucuei  IV.  ^''bilopator,  beffen 
9?acbfoIgcr  er  wurDe.  Ül^egen  ber  (ik'meinbeit  feineei  HbarafterS,  wegen  feiner  Iruntenbeit, 
(Scbwelgerci,  ^rreligiofität  nannten  ibn  bie  Veute:  tTri/mvr'/r,  9{arr,  flatt  f:7Tiipav//r,  Der  (£rlaud)tc. 
Tcx  i-^cinamc  „Sünbenwur^cl"  bedeutet  wobl  nid)t?  31nberee!,  ale^  wa-o  ber  bl.  IPauluö  mithomo 
peccati  beu'id^net  II.  Tbcss.  2..  einen  '3?icnfd)en,  ber  nid)t  nur  ein  ober  ba?  anbere  33öfe  an  tld) 
bat,  fonberu  ih''!!  bes  "iV^icn  ijt.  —  lf>)  Ta  Temetrinö,  ber  5obn  be?  5eleueui<  ^^Mnlopator, 
ali  <s)eif!el  nad)  ^Mom  gcfanbt  würbe,  fo  »oerlief?  ^Intiocbu;?  CSpipbanc?  3{om,  unb  ba  balb  barauf 
ber  genannre  3eleucue<,  fein  i^ruber  an  f^Hft  ftarb,  bemächtige  er  fic^  be-o  fiirifdicn  2broneS,  ber 
eigentlid)  feinem  ''}Jeffen  Temctriu?  gebübrte.  Tief;  gefd^äb  im  _^v!  175  ij.  Sbr.  bem  137.,  bcr 
f?rifft)'griednfd)en  ober  feleucioifdien  ^-{eitredinung;  5u'i'.  11-17  f.  II.  4,  7-50.  —  19)  Unter 
bicfcn  aui?  bcv  "Jlrt  gcfdUagcnen  3öbncu  "si?rael^"tbat  fid)  befonber?  berocr  ^scint  i^scm),  bcr 
Sobn  bc5  i>erftorbenen  .^obenvricilerc  Simon  II.  nnt  t^'u^cr  beg  lebenden  .ipobenpriefter^ 
Cniai?  ITJ.  C£r  wanbelte  feinen  bebr.  ^lamen  in  ben  gricdnfd>en  „3afon"  um.  5(ud)  Wenelau^ 
«nb  bie  ^bbne  einec;  gewiffen  Tobias  macbten  fid)  übel  berüd)tigt.  —  -20)  ÜNd)t  Die  Trennung 
ron  ben  -peibc«  bradnc  bie  Hebel,  fouDcrn  im  (SK'gcntbcil  bie  (sicmeinfd)aft  mit  benfelben,  Der 
Lügner  von  'Jlubeginn  fäumt  niemal?,  bie  ibm  'Jlngebörigen  in  ber  ilunft  bco  ^^ügen?  gcwanbt 
unb  ftarf  ,^u  madum.  —  -21)  ,,ta  entfd)loffen  fid)  (Einige  Pont  i'olfe;"  kuI  7Tpn£x^vfi?/^!/näi:  nveg 
«Tri)  Tov  /diir.  —  22)  sc.  Antioclium.  —  :I3)  ■^iiu/ndi  ri  (^iiiaujim-n  tüv  t-&vüv  ,,Die  ry5cbräud)e 
bcr  .Reiben  ein5ufübren."  aBel*e  biefe  (^3ebrdu*e  gewefen,  lebrt  foglcid)  bae;  golgenbe.  — 
24)   Die  ©i}mnaficn  waren  grojjc  ©cbäube,  in  welchen  bie  |)eranwa"($fenbcn  Jünglinge  alle 


'Bai  I.  53u(^  ber  5J?accat)äer.  1,  15—44.  2(um.  24—56.  745 

ntöiitic^cii  fövpcrliif  cit  Ue(ntniicit,  ^»h^  Jltinj^n,  baei  l'aufcn,  baj*  SU-itcn,  baj«  J^cdUcu  imb  bcr- 
flteutcn  erlernten,  ivotnn  ile  nacft  wwxtw,  wie  fduMi  baei  'iluMt,  nn-lite?  immi  yv/iror  „narft"  nb(\i' 
leitet  wirb,  an5eivU  (äd)tc  luvncr,  wk  jeiu.  .*?.)  — il'>)  Sie  fdnimten  i'id),  o[^ne '-iHn-baiitui 
fein,  unb  erfünilelten  l>a(Hn-  eine  foId>e  mittedi  ^ntlrunicuten,  ivaci  C[(\v\\^  nicht  ohie  iiropc 
(gdimer^en  iierd)ehcn  fonnte.  Tint  unu^  tinit  nidn  rcr  eitle  ^i.Venfd),  um"  tie  ^hinft  ^er  59elt  ^u 
enverben?  Tie  ®eife,  eine  fol*e  rperatiiMi  burdnufü^ven,  lehrt  (ielfue  in  feinem  ©erfe  de 
iiiodicina  VIT.  2").  '^iad)  bem  (vU-fetje  Wofi?  uvir  eine  foldu-  Cirfünilelinu^  eine  fL^rmliehe  \!ci' 
fvii^unii  mnn  i'olfe  diottect  nnf  bem  mit  <^UHt  felbft  (lefdiloffenen  i^iinbe  (Jon.  17.  —  i(i)  „fte 
biclten  ec!  mit  ben  .^3eiben."  — il7)  „|le  nerfauften  \i6.\  In^'e-o  ut  tbnn,"  b.  i.  ilc  liefen  lutbnrd) 
irbifdie  i'ortbeile  ».■»erfüln-en,  '^iM'e^  511  tinin.  —  iJS)  3"  bem  A?ebr.  bürfte  e^?  iiehciften  haben: 
„Unt»  e^  n^rr^  befeftivit  bie  .^err|\taft  vor  '.JlntiiHtni-:;."  t£r  hatte  e-?  mit  'sU\]enf6niiV'n  ]n  thun, 
über  bic  er  iebcd)  burd)  feine  '-l^nnbei^i^enoffen  (iumene>?  nnb  '^(ttatu-j  ^!e"^herhä^^  j^enninn. 
<5ohalb  er  nun  bie  Jperrfe^aft  hefeiltijt  fah,  hefam  er  Vu|l,  fie  and)  iinnter  au£(5u&chnen.  — 
29)  iTri/.a.is  i^naütvaai  -r^r  Ai;  j'-roi/ „(£r  fdndte  fid)  an,  aud)  Über '^(e;v.n''tnMii  herrfd)en." 
Zsn  ^dt  von  nunnjcn  OabrenJü-KiO  madite  er  ^.^ier  ,■^•cl^5Üsle  nad)  '^(c;V.>Vten.  ix-im  ',n.Hnten 
109  i^Iansi  eei  ihm,  burd)  bie  ^diladU  hei  yelufium  Weiiter  fall  mm  ci,an]  'ikc\vvtax  ]n  l^■'er^cn; 
beimrrittcn  Kis  eine  5eefd)lad)t  ,ui  i^ewinncn.  hinein  bie  :'l{ömer  nahmen  fid^  bc3  .Sl^.^niil^ 
g-Molemäui?  ^Philomctor  an,  »efjhalh  5inttochuei  »on  C'em  t^ierten  (Ve(^vu^  ItiT  unv^erriittcter 
Tiiuyt  heimfehren  muf;te,  hefd)ivert  burd)  eine  ijaxtc  reinüthic}un|],  bie  ihm  bcr  rL^mifd)e  Vei^at 
S^oviliu?  l'dna-:?  aui^ethan  hatte-,  I)ai).  11,  12.  —  rJO)  kuI  h  aröh.) /ttycih.,:  (£.3  i|l  hier  bic 
^Ictc  vom  ^au-iten  (^cib^ui^e,  ben  3lnttod)u>S  unternahm,  oon  bem  bcc*  Ij.  Hi'.i.  3u  i^.  ls-29 
f.  II.  ö,  1-2;-;. —  31)  riefer  ^ptolcniaue;  (^^.''hilometor)  ivar  bamal«  erft  Is  ^tahre  alt. — 
32)  ör  f(oh  '^ivar,  iiericth  aber  bennod)  in  bic  (s3efani]cnfchaft  beei  3(ntiod)Ui^,  wo  er  auö'J'olitif 
al$  tvreunl',  nicht  al?  Acint'  behanbelt  würbe.  —33)  b.  i.  Der  i-(ried)ifchcn  öi'itrcd)nunc!,  wcUtecs 
bem  ;rv-  lö'.i  0.  Shr.  entfvrid)t.  5lüioli,  \'och  unb  9ieifd)(  fel/cn  bic  rKüdfehr  Dcj  'J(ntiod)UiJ  in 
bao  3ahr  168.  —  34 j  nlg  ru  äyiacun.  (£r  trat  in  jenen  Iheil  be?  Stempele  ein,  ben  man  bas 
^eilijie  hief;  unb  fcn  nur  bie  'J'rieiler  betreten  burftcn,  unD  and)  biefe  nur  5ur  3eit  be«  Cpfcr-» 
Xienilcö  Exod.  2().  —  3'5)  „er  nahm  ben  iu''lccnen  3taud)altar  wen,"  auf  wcld)em  tciglic^ 
üDier^cn^  unD  2(henb>5  csccpfert  warb  Exod.  .JÜ,  1-10;  37,  25-2',t.  aal  eAnße: -d  x^vmaari/pfou 
rö  jpi'OTw.  —  3G)  b.'h.  bie  ^id)tpui3c,  bie  'Äd)a(c  bcr  ^id)tpu^c,  basi  DeUicfäf!  Exod.  25, 
31-40;  27,  20;  37,  17-24;  Lcv.  24,  1-4;  Num.  4,  \).  —  37)  „bic  iH\-fen  unb  .Hannen"  iu 
ben  V'ihationen.  —  38)  rar  TiptaKa(;  r«,;  j/;i'(T(H-  „Die  gclbcnen  :')fanclH3cfäf;c."  —  39)  Xer  i'or- 
banii,  ber  Dag  ^eitii^e  lUMn  ^Hlerhcilij^ftcn  trennte,  war  auci  'i^^iüm  mit  himmclhlauen  «nb 
fcharlachrcthen  5väDen  unb  fcftharem  iBIumcnwcrf  burd)Weht.  —  -10)  Tarunter  finb  wahr» 
fchcinlid)  bic  oerfd)ieDenen  i'3cihttcfd)enfe  ^u  vcrftehcn,  bie  innr  ^ür|len  uuD  "iUn-nehmen  in  ben 
2cmpcl  [VM'cubct  worDcn;  f.  II.  5,  K).  —  41)  „er  5crfd)(uii  5(üeg."  Kai  ilt-tm-  -ai^ra  „er  ent» 
blößte  5fllei?,"  b.  h.  er  lie§  bie  ^clbenen  unb  filherncn  in'fiUii^e  ihm:  Jhiircn  nnb  Söcinben  hin« 
WCiincbmen.  —  42)  Unter  Diefen  viduitu-n,  bie  in  unterirDifchen  (^3ewi.^lhcn  aufbewahrt  würben, 
befanbcn  fich  and)  ii>ittwen=  unb  i*3aifenviclber  unb  mand)cr!ei  revcfiten;  II.  3,  10.  2Da^ 
SJntiochuci  weoinahm,  hetrus]  ISOO  Salente  (sJolDce;.  —  43)  (5r  lief;  Die  2taDt  pIünDern  unb 
ein  aüiieincinc-?  'yeme(3el  ani'tellen,  hei  wetdiem  40,000  9?ienfd>cn  umfamen.  ßhenfoinelc  würben 
(^efauiicn  fortj^eführt  unD  i^erfauft:  II.  5,  11-23.  — 44)  (£r  fpracb  (■5re!.^elhaftc•:<  i^iicu '^-^ott 
UUD  fein  heiliiU'5  in^lf  ßleid)  Denen,  bic  an  feinen  '^iott  .alauhcn.  —  4-5)  raö  iiai^c^Atnb  wurDc 
mit  5d)reden  erfüllt,  ali^  ce  hin-tc,  wai?  in  jcrufalcm  i^^fdul^cn.  —  4(i)  „nad) ',wei  oollcn 
fahren,"  wa?  foiMcl  hciiH,  <iU-  im  Dritten  ^s(ii>\'c.  'ilfad)  echol^  5([Iioli,  Vod)  uuD  j)feifd>l  Da? 
^.  10()  ]n  i>errtchen.  ^d)oU  meint,  bcr  abi^eorDnetc  Steuereinnehmer  '.llpoUoniu?  fei  im  'l^fonate 
;fvuni  an;ieEommcn-,  5U  i^.  30-67  f.  IL  ö,  24-6,  17.  —  47)  Ter  Ueherfaü  ;tefd)ah  an  einem 
©abhat,  wo  Die  ^ubcn  feine  SBajfen  ]x\  führen  wai^ten  Dan.  S,  25.  —  4S)  „er  plünberte  bic 
StaDt."  — 49)  „nahmen  ba»?  iMeh  wcti."  —  oO")  „Sic  hefe|liiiten  Die  i^urii  5ipn  mit  einer 
flrojjen  unD  ilarfen  -Wauer."  glainui?  ^tM'ephue;  'ocrfe^t  Dicfci^  Gaileü  in  bic  untere  Stabt  "Jlfra; 
ein  ^rrthum,  bcr  fich  fd)wer  hejircifen  Iaf;t  unb  einer  üBiDcrleciunji  c^ar  nicht  ]n  hcDürfen  fduint. 
f>l )  D.  h.  fie  richteten  imcI  3chaDcn  an,  unD  ]\i\w  in  tüdifd)cr  ©eife,  tai^  mau  fich  nidu  Da;V';icn 
wehren  lonnte.  ^ie  mad)teu  Da  '^(uöfälle  in  ^-Jcitcn  unb  'i?luiu'nhlicfen,  wo  man  c?  am  ii>eniiiilen 
erwartete.  —  -52)  ??(an  fLMnrte  oon  SiiMi  auö  Den  Jempcl  ftct?  hclauern  unD  üherwaiten,  fowie 
bie  SiU'  unD  '^Uu'i'iehenDen  beobachten.  Ta  fehlte  ciJ  Denn  nicht  au  Ucherfällen  Der  forj]Iofen 
SBaüfahrer.  Äein  ©unDcr,  baf;  in  ,aoIi1c  fold)er  '^luiV-iffc  enDlid^  fein  ''Mcnf*  mehr  jum  icmpel 
ftd)  in  liehen  wacite  unD  Die  $*ewohner  Der  ^taDt  fclhft  au»5wanberten.  —  -53)  //  -',"'}  aiVz/f  fif 
t^ov(^h%>aiv  „^hrehrwürDiv^'r  (Iharafter  war  v^bllig  Dahin;"  Arnos  8,  Ki;  Tob.  2,  0. — 
i54)  (£?  foUten  "Jdlc  ^ufammcn,  ^uDcu  unb  .)^eiDen,  ]\i  (£incm  i^olfe  'oerfd)mel5cn,  unb  um  Diefcr 
jiaatlidien  (iinheit  wiKen  foUte  Cu^^^'i"  *iud)  bai^  Iheuerile,  bie  :)teli;iton  ndmlich,  ',nni  Tpfer 
brini^en.  Slntiochu?  wollte  baiJclhe,  was?  heute  io  oiele  Staat-?füu|"tler  wollen:  bax^  2taatg=- 
5ntereffe  folltc  allen  anbcren  ^uUerciTen,  felhil  bencn  beö  ''»kwiffen?  vorans^chcu.  (£>?  iftba;*  reine 

^Vincip   be?    AÜntcn  Dicfer  ®elt;    TTI.  l\liir.    12,  28.  —  -5-5)    Kn'i  h,KaTa'/.fJt:'iv  kKaarnv  -TU  rÖHiLia 

a'vTov.  —  r5(ij  Xie  •C'^ciDeuvHMfcr  fonnten  leid)t  einwilligen  5ur  Sinnahme  beö  relii5ii.M'en  Gultu?, 


746  Das  I.  SSuc^  ber  9)?acca&äer.  1,  44— G5.  2lnm.  56—71. 

ben  i^nen  2(ntiocf)ug  gab,  ba  er  tbncn  ja  feinen  anbercn  gab,  alg  ben  griecbifdien,  gemä§  njelc^ent 
cä  erlaubt  war,  alle  möglicfien  3trten  bcr  C55ötter  ju  ehren.  —  37)  b.  b.  bem  Sultuö,  ben  er 
ibncn  gab.  rv  '/.arpeia  ahrov.  —  38)  Unter  libri  finb  bier  „Scbretbcn,  2?riefe"  jit  x'^crj^eben.  — 
39)  Kai  ^voulv  Kai  a^or()//p  „bte  gricbcni^'  unt)  3;rvanfD»?fci^  •  ."  —  60)  ®r  liep  bai^  ^ciligtbum 
i'^erunreinigen  burcb  Slufilcßung  oon  atlerlci  ©cbitben,  bcibnifd)cn  (Srnblcmcn,  (ööttcrftatuen, 
bag  Zeitige  i^olf  aber  burdi  ®enuj;  unertaubter  ©pcifcn,  burd)  llnterlafl'ung  bcr  ^-i3efd)ncibun3 
VI.  f.  f.  f.  IL  6,  18.  Kai  /Mävai  dyiaa/na  ual  äyioi'c.  C£inigc  wcßen  bter  untcr  äyioc  bie  ?prtejler 
unb'$*e*oiten  t>erftebcn;  allein  bie  ben,\i&rtelten  3Ut^Ieger  baiten  eei  mit  ber  3?ulgata,  bie  bier  aüc 


irrt  TrdvTa  tov  '/aöv.  —  63)   i^ni  Evsrsi/iaTo  7ß?f  ird/.eciv  'lor6a  dvmäi^eiv  Kurä  tvö/uv  kuI  ttö/uv. 
64)    aal    cwißpoia-^ijcav    aTTÖ  tov   /aov   Tvpoq  avTovg  ttoX^oI,   -^äg  6  lyKara/UTruv  tov  v6/iov.  — 

63)  l^ejbr.  b.  3.  1G7  t?.  Sbr.  —  66)  üico66fi>/aav  ßöelvyf/a  £p7/fi6aEcoc-  Tarunter  ifl  roobi 
bag  2?Tlb  besi  Jupiter  olympius  ju  i?erftcbcn,  tveil  9lntiod)ug  andj  ben  Zmi^d  fclber  IL  0,  2 
nacb  bicfcm  (^^ott  genannt  iviffen  iveütc.  Xcr  33crfaffer  gibt  ibm  feinen  9?amen,  weil  er  fürdUete, 
fid)  unb  bie  Sd)rift  bamit  ju  cntwcibcn;  Dan.  11,  31.  gUunut^  Sofebbue  hegt  bie  5}?einung, 
ber  a>erfa[icr  babe  bier  ben  fletnen  3(ltar  im  'Stuge,  ben  51ntiod)U0  über  bcm  grcficn  Cpferaltarc 
im  asprbpfc  bauen  lief;,  nm  barauf  (Sdnrcine  ju  obfcrn;  f.  i^.  Gl.  —  67)  f.  i-  ^^^r.  —  68)  ©3 
fdieint  bamit  gemeint  ju  fein,  bap  aße  5)?onate  cyemeinbe«  unb  Jpau-ounterfud}ungen  i>prgenpm«= 
men  würben.  —  69)  k  yv  iirl  -oh  ^vaiaaTiipiov.  'iXci.&i  bicfcm  gricd)ifd)en  Jcrte  war  ber  Elitär, 
auf  bcm  bai^  l)cibnifd)e  Dpfcr  i^crrid)tct  würbe,  nid)t  gegenüber  bcm  ^-J?ranbcbfcraltave,  fcnbern 
(3i\x\  bemfclbcn  aufgerid)tet,  ba  ja  bcfauntlid)  letzterer" eine  ungebcuere  9lu^bebnung  batte.  2(n 
bemfclben  2age,  an  weld)cm  bicfe^^  erjle  Jpeibenppfer  im  lenipcl  ftatt  batte,  würbe  brei  Sab« 
naciibcr  bie  2i>icbcrcinweibung  bce;  3:cmbel?  s?crgenDmmen;  f.  IL  10,  5;  Dan.  7,  25;  8,  14. 
70)  rcn  ^ifänncrn  war  ba'^  iBcf*ncibcn  fd)on  früher 'verboten  werben;  ba  ibncn  jebe  Stue* 
Übung  bes  mefaifdien  linltuei  bei  2cbc5ftrafe  i^erbotcn  würbe.  —  71)  3e  fd)wcrer  bie  3eitcn, 
befto  grpfjcr  crfebcint  bie  3:ugenb.  Die  5D?afcabäerjeit  liefert  ein  reic^licbc^  ßcntingcnt  großer 
atcligione«  uub  SLugeubhclben. 


Caput    II. 

1.  In  diebus  illis  surrexit  Mathathias  filius  Joannis,  filii  Simeonis, 
sacerdos   ex   filiis  Joarib^    ab  Jerusalem,  et  consedit  in  monte  Modin:'' 

2.  et  habebat  filios  quinque,  Joannera,  qui  cognominabatur  Gaddis:^ 

3.  et  Simonem,  qui  cognominabatur  Thasi:*  4.  et  Judam,  qui  vocabatur 
Machabaeus:^  5.  et  Eleazarum,  qui  cognominabatur  Abaron:**  et  Jona- 
than, qui  cognominabatur  Apphus:^  6.  hi  viderunt  mala,*^  quae  fiebant 
in  populo  Juda,  et  in  Jerusalem.  7.  Et  dixit  Mathathias:  Vae  mihi,  ut 
quid  natus  sum  videre  contritionem  popüli  mei,  et  contritionem  civitatis 
sanctae,  et  sedcre  illic,  cum  datur  in  manibus  inimicorum?  8.  Sancta 
in  manu  extraneorum  facta  sunt:  templum  ejus  sicut  horao  ignobilis.^ 
9.  Vasa  gloriae  ejus  captiva  abducta  sunt:  trucidati  sunt  senes"*  ejus  in 
plateis,  et  juvenes  ejus  ceciderünt  in  gladio  inimicorum.  10.  Quae  gens 
non  hercditavit  regnum  ejus,  et  non  obtinuit  spolia  ejus?  11.  Omnis  compo- 
sitio  ejus  ablata  est."  Quae  erat  libera,  facta  est  ancilla.  12.  Et  ecce  sancta 
nostraetpulchritudo  nostra  et  claritas  nostra  desolata  est,  et  coinquinave- 
runt  ea  Gentes.  13.  Quo  ergo  nobisadhuc  vivere?  14.  Et  scidit  vestimenta 
sua  Mathathias,  et  filii  ejus:  et  operuerunt  se  ciliciis,  et  planxerunt  valde. 
15.  Et  venerunt  illuc  qui  rnissi  erant'^  a  rege  Antiocho,  ut  cogerent  eos, 
qui  confugerant  in  civitatem  Modin,  immolare,  et  accendere  thura,^^  eta 
lege  Dei  discedere.  16.  Et  multi  de  populo  Israel  consentientes  acces- 
serunt  ad  ec>s:  sed  Mathathias,  et  filii  ejus  constanter  steterunt.  l7.  Et 
respondentcs  qui  missi  erantab  Antiocho,  dixerunt  Mathathiae :  Princeps'* 
et  clarissilnuS)  et  magnus  es  in  hac  civitate,  et  ornatus  filiis,  et  fratribus; 


747 

18.  ergo  accede  prior,  et  fac  jussum  regis,  sicut  fecerunt  oranes  Gentes,  et 
viri  Juda,  et  qui  remanserunt  in  Jerusalem:  et  eris  tu,  et  filii  tui  inter 
amicos  regis,  et  amplificatus  auro,  et  argento,  et  niuneribus  multis.  19.  Et 
respondit  Mathathias,  et  dixit  magna  voce:  Et  si  omnes  Gentes  regi 
Antiocho  obediunt,  ut  discedat  unusquisque  a  Servitute  legis  patrum 
suorum,  et  consentiat  mandatis  ejus:  20.  ego  et  filii  mei,  et  IVatres 
mei  obediemus  legi  patrum  nostrorum;  21.  propitius  sit  nobis  Deus:*'^ 
non  est  nobis  utile  relinquere  legem,  et  justitias  Dei:  22.  non  audiemus 
verba  regis  Antiochi,  nee  sacrificabimus  tran.sgredientes  legis  nostrae 
mandata,  ut  eamus  altera  via.'®  23.  Et  ut  cessavit  Icqui  verba  haec, 
accessit  quidam  Judaeus  in  omniura  oculis  sacrificare  idolis  super  aram 
in  civitate  Modin,  secundum  jussum  regis:  24.  et  vidit  Mathathias  et 
doluit,''  et  contremuerunt  renes  ejus,  et  accensus  est  furor'^  ejus  secun- 
dum Judicium  legis,  etinsiliens  trucidavit  cum  super  aram:'^  25.  sed  et 
virum,  quem  rex  Antiochus  miserat,^"^  qui  cogebat  immolare,  occidit  in 
ipso  tempore,  et  aram  destruxit,  26.  et  zelatus  est  legem,  sicut  fecit 
Phinees  Zamri  filio  Salomi.^'  27.  Et  exclamavit  Mathathias  voce  magna 
in  civitate,  dicens:  Omnis,  qui  zelum  habet"  legis  statuens  testamen- 
tum,-^  exeat  post  me.  28.  Et  fugit  ipse,  et  filii  ejus  in  montes,^^  et 
reliquerunt  quaecumque  habebant  in  civitate.  29.  Tunc  descenderunt 
multi  quaerentes  Judicium,^  et  justitiam,  in  desertum:-^  30.  etsederunt 
ibi  ipsi,  et  filii  eorum,  et  mulieres  eorum,  et  pecora  eorum:  quoniam 
inundaverunt  super  eos  mala.  31.  Et  renuntiatum  est  viris  regis,  et 
exercitui,  qui  erat  in  Jerusalem  civitate  David  quoniam  discessissent  viri 
quidam,  qui  dissipaverunt  mandatum  regis,  in  loca  occulta  in  deserto,  et 
abiissent  post  illos  multi.  32.  Et  statira  perrexerunt  ad  eos,  et  constitu- 
erunt  ad  versus  eospraelium  in  die  sabbatorum,  33.  et  dixerunt  ad  cos: 
Resistitis  et  nunc  adhuc?^  exite,  et  facite  secundum  verbum  regis  Anti- 
ochi, et  vivetis.  34.  Et  dixerunt:  Non  exibimus,  nequefaciemus  verbum 
regis,  ut  polluamus  diem  sabbatorum.  35.  Et  concitaverunt  adversus 
eos  praelium.  36.  Et  non  responderunt  eis,  nee  lapidem  miserunt  in  eos, 
nee  oppilaverunt  loca  occulta,  37.  dicentes:  Moriamur  omnes  in  sim- 
plicitate  nostra:''^  et  testes  erunt  super  nos  caelum,  et  terra,  quod  injuste 
perditis  nos.  38.  Et  intulerunt  illis  bellum  sabbatis:  et  mortui  sunt 
ipsi,^^  et  uxores  eorum,  et  filii  eorum,  et  pecora  eorum  usque  ad  mille 
animas  hominum.  39.  Et  cognovit  Mathathias,  et  amici  ejus,  et  luctum 
habuerunt  super  eos  valde.  40.  Et  dixit  vir  proximo  suo:^**  Si  omnes 
fecerimus  sicut  fratres  nostri  fecerunt,  et  non  pugnaverimus  adversus 
gentes  pro  animabus  nostris,  et  justificationibus  nostris:  nunc  citius 
disperdent  nos  a  terra.  41.  Et  cogitaverunt  in  die  illa,  dicentes:  Oranis 
homo,  quicumque  venerit  ad  nos  in  hello  die  sabbatorum,  pugnemus 
adversus  eum:  et  non  moriemur  omnes  sicut  mortui  sunt  fratres  nostri 
in  occultis.  42.  Tunc  congregata  est  ad  eos  synagoga  Assidaeorum^' 
fortis  viribus^^  ex  Israel,  omnis  voluntarius  in  lege:^^  43.  et  omnes,  qui 
fugiebant  a  malis,  additi  sunt  ad  eos,  et  facti  sunt  illis  ad  firmamentum. 
44.  Et  collegerunt  exercitum,  et  percusserunt  peccatores  in  ira  sua,^'  et 
viros  iniquos  in  indignatione  sua:  et  ceteri  fugerunt  ad  nationes,  ut 
evaderent.  45.  Et  circuivit  Mathathias,  et  amici  ejus,  et  destruxerunt 
aras:  46.  et  circumciderunt  pueros  incircumcisos  quotquotinveneruut  in 
finibus  Israel:  et  fortitudine.^'  47.  Et  persecuti  sunt  filios  superbiae,  et 
prosperatum  est  opus  in  manibus  eorum:  48.  et  obtinuerunt  legem*' 
de   manibus  gentium,   et   de  manibus   regum:  et  non  dederunt  cornu 


748  ^aä  I.  35u(^  ter  gjlaccatäer.  2,  1—24.  SInm.  1—18. 

peccatori.^    49.    Et  appropinquaverunt  dies   Mathathiae  moriendi,  et 

dixit  filiis  suis;  Nunc  confortata  est  superbia,  et  castigatio,  et  tempus 
eversioiiis,  et  ira  indignationis.  50.  Nunc  ergo,  o  filii,  aemulatores  estote 
legis,  et  date  animas  vestras  pro  testamento  patrum  vestrorum,  51.  et 
mementote  operuni  patrum,  quae  fecerunt  in  generationibus  suis:  et 
accipietis  gloriam  magnam,  et  nomen  aeternum.  52.  Abraham  nonne 
in  tentatione  inventus  est  fidelis,  et  reputatum  est  ei  ad  justitiam? 
53.  Joseph  in  tempore  angustiae  suae  custodivit  mandatum,  et  factus  est 
dominus  Aegypti.  54.  Phinees  pater  noster,  :!elando  zelum  Dei,  accepit 
testamentum  sacerdotii  aeterni.^*  55.  Jesus  dum  implevit  verbum,  factus 
est  dux  in  Israel.  56.  Caleb,  dum  testificatur  in  ecclesia,^^  accepit 
hereditatem.  57,  David 'in  sua  misericordia*"  consecutus  est  sedem  regni 
in  saecula.     58.  Elias,  dura  zelat  zelum  legis,  receptus  est  in  caelum.^^ 

59.  Ananias  et  Azarias  et  IMisael  credentes,  liberati  sunt  de  fiamma. 

60.  Daniel  in  sua  simplicitate  liberatus  est  de  ore  leonum.  61.  Et  ita 
cogitate  per  generationem,  et  generationem. :  quia  omnes  qui  sperant  in 
eum,  non  infirmantur.^^  62.  Et  a  verbis  viri  peecatoris  ne  timueritis: 
quia  gloria  ejus  stercus  et  vermis  est:*^  63,  hodie  extollitur,^^  et  cras 
non  invenietur;  quia  con versus  est  in  terram  suam,*^  et  cogitatio  ejus 
periit.  64.  Vos  ergo  filii  confortamini,  et  viriliter  agite  in  lege:  quia  in 
ipsa  gloriosi  eritis.  65.  Et  ecce  Simon  frater  vester,  scio  quod  vir  consilii 
est:  ipsum  audite  semper,  et  ipse  erit  vobis  pater.  66.  Et  Judas  Macha- 
baeus  fortis  viribus  a  juventute  sua,  sit  vobis  princeps  militiae,  et  ipse 
aget  bellum  populi.^^  67.  Et  adducetis  ad  vos  oranes  factores  legis:  et 
vindicate  vindictam  populi  vestri.  68.  Retribuite  retributionem  Gen- 
tibus,*^  et  intendite  in  praeceptum  legis.  69.  Et  benedixit  eos,  et 
appositus  est  ad  patres  suos.  70.  Et  defunctus  est  anno  centesimo  et 
quadragesimo  sexto:^**  et  sepultus  est  a  filiis  suis  in  sepulchris  patrum 
suorum  in  Modin,  et  planxerunt  eum  omnis  Israel  planctu  magno. 

1)  5?rtme  ^Wattatbtaö  (©Pttc^  rsjcfitcnf)  cntfi^ricftt  i^eni  griccftifcftcn  ,,3:(^eobpruei,  ober  roro- 
tbcuö^"  rte  ''J^rtcftcrflaprc  ^eartb  war  bic  cr(>e  I.  Chro^i.  24.  7.-2)  fi  Mcj(hiv.  (£g  war 
ein  'ci;täftii)en,  nat)e  bei  Sv1b^a  u^^  3Um(a,  ein  paar  <:tunben  füböftltit  *?en  -JPPP^  iiclciien 
];->,  27-;]0.  —  3)  ö  ihaimADviifimr  Ktah^ir.  (f?  i|l  ^ifcifclbaft,  cb  biefev  iu>iiuxme  im  JöebräifÄeu 
t»''"in  „bciliij"  ober  ^"^^  „grud)tbaufc/'  cber  nne fer  Ssucr  (einreibt:  »"IJ  „ölücfli*,"  ^ebcipen 

^abc.  —  4)   ö  Kalovfievog  Qaaai,  Wiidjii  Siiüße  für  5J**ri  /<3?'>rf/"  ttebmcn,  SInberc  öcn  f^H 

„abfd)neibcn"^berleitcn ;  rerefcr  aber  für  »cnranbt  6ä(t  mit  bcm  ft^rif^.ten  „3:baMl:  (£r  wirb 
luadifeu."  —  3)   ö  i-iKa/Mi-^evui,  MaKKaßaiog.    Q,6  i\\  ba»  t)ebr.  *^p,^  „bcr  Kämmerer."  — 

6)  Al'tipav,  wddjci  einige  für  gleic^bebeutenb  mit  "l»^}«}  „fiart"  ncbmcn,  I^crcfer  aber  u.  51. 

für  cinö  unb  baffelbe  mit  bem  arabif^cn  Chauran  ba(t,  roelcbee!  »on  chara  „burtitlcdKu"  ber= 
fommt.  i^ctanutlicb  fanb  Gicavir  feinen  ipf,  iväbrenb  er  einen  (Elcpbauten  '!:!\>n  unten  t\ixd>- 
ftad)  (i,  43-4(>.  -^  7)  njcUteg  ii3ort  man  gemeinbin  ton  ji^^n  »finnen,  Stnfcbldge  mad)en" 
berleitct.    Cunuitbaö  a\ir  in  ber  Ibat  febr  fitlau  unb  reicb  an  ^Mänen  unb  3lnfd)(dgen. — 

8)  Kfii  «f5f  röf  .V/nGOr/fi/a^.  ^lüe?  UM?  ^ama[e;  iHM-ainvii,  batte  ben  (J()araftcr  ber  Tbiettci^Iafterung. 

9)  n>eld)Cö  im  Jpebr.  iual)rfd)einlicl)  pfD^  „i^evacfitet""  biet'.  —  10)  v?/~ui  „bie  flcinen  Älinber." 

11)  „all  fein  2d)mucf;"  nä?  ä  Kunuoc.  -^  12)  nad)  ^ofepbu»  ^^i^^iuö  Antiq.  XII.  6.  2.  ftnb 
barunter  Slpellcö  unb  feine  '^ebülfen  ^u  i^crfteben.  —  13)  f.  i.  f'iir.  —  14)  2{uö  tiefem  SBcrte 
fd)cint  beroorjugeben,  baf;  ^['fattatbiay  mit  ber  ^ll^riefterwürbe  awd'^  ein  Ü?crtiebcr-  Pter  JRiditer« 
anit  tH'rbanb.  5d)cl5  meint,  man  babc  ibm  alc  jvamilienbaupt  cen  9?amen  princeps  gegeben. 
13)    '/.fwf  '//">  KaraAtTTt-iv  v6/jov  Kai  (UKai6/iara  „ba!^pr  beix^abre  nn^  (yptt,  ba§  tüir  ß3efeg  unb 

©a^UngeU    SJCrlaffen."  -^  16)     roi'   napt/.'delv  ri/v  /.arpeiav  ijuiln'  re^iäv  //  äptarepäp.  —  17)   «al 

k:,ii'/uaE.  —  18)  Knl  äv7/ve-/Ke  dvuw  Karä  rd  Kpiiin  „unt^  er  crbpb  feinen  Wutb  gemäf'  bem  fycri(ttc 
(ft)cfeee  CiJctte^)."  Ta^  ®efe$  Deut.  13,7-9  forbert  jeben '^laubigen  auf,  einen  feieren,  ber 
bem  wahren  ©Ott  untreu  wirb  unb  ju  ben  ©cttern  übergc|)t  unb  auc^  SInbere  baju  oerieiten 


T>ai  I.  Snc^  t?er  gjkccabacr.  2,  24—58.  2Inm.  18—41.  749 

trifl,  p^nc  iSaitmcn  51t  törtcn.  —  19)  ml  (^imuiov  t'aonin)  nr-6v.  Tiefe  2'bat  iTtar  ivic  eint 
£?VKi"banMunii,  tnxd)  tie  (^iottei5  Jörn  i^cfiKMit  nuMten  foUte,  wie  benn  '^Unt  ui  ^ni  VeiMten  im 
l'asicr  tev  il^iiile,  welche  ibrc  abtrünniiu^n  i^l•ii^el•  auf  Woufi^  ^I^efeM  jicti^ftct  l^itten,  ebenfalls 
fai^te:  CoiL-ccrastis  u):inu.s  vestras  hudic  Domino,  uinis(|uis((ue  in  lilio  et  in  f'ratre  .sikj.  iit 
detiir  volii.s  bonodietio  Kxod.  ;12,  "J'.>.  Watratlna;*  baue  vor  fiel)  ^a>^ '-inifpiel  bcei  .^obcnpricftcrd 
>JM>ineei^  Nuni.  liö,  7  un^  ^e£<  'iVropln-ten  t£(iiU\  ter  bie  'i^iaUnnietler  töDtete  III.  llcir,  is.  3m 
neuen  iMinte  beftebt  ein  folcbeei  r)(clii^ioni^ '^U'fel3  nidit  mehr;  ^afür  babcn  aber  t'ie  ireltlicbcn 
f>ki'elu\ebnn;ien  e?  in  fi*  aufiienommen  nnt  i^ebantbabt,  bi?  in  nnferer  neueren  .Jeit  auä)  in 
biefer  4^c5iebunii  eine  '?(en^erun;■^  einvietveten  i|"t.  Teffenuniieaittet  fcbeute  fid)  fer  bl.  ^'■'»bannes 
(£bnM'o|lomuc;  niebt,  in  i.^ffi"ntlii.tcr  iVreftjU  \n  fairen:  ,/Benn  ru  3eman^  <^)oü  läftcrn  binft,  fü 
liebe  bin,  fctült  ibn,  un^  irenn  er  fcr  x:ccbldiie  be^arf,  fo  nn-is^ere  bicb  nid)t.  ^riWaa  ibn  in  baci 
^(n;ieMct)t,  jcrftof;  ibm  fein  -Waul,  ^eiliiie  beinc  .^anb  burcl)  bie  iH-nvuntnniv"  —  20 j  Ter  Slb» 
gefvinbte  tM^biente  tiefe  Strafe  aU  i^erfübrcr  noct)  mcbr,  alö  bcr  3?erfiibrte  II.  (3,  1,  —  21)  vU) 

•^La/.üii.    3m  ^cbr.  J^iSD"!^.  —  22)  Wit  bicfen  ©orten  crlicij  Wattattna^  feinen  feierlichen 

9(«fruf  jum  bcilij^en  MriCiU'  für  Tsiott  unb  'i'aterianb  iKsien  bic  beibnifrfKn  Sinbriniilinjic  nnb 
(yewalttbäter.  Sein  "Jlufruf  »rar  nicbt  bcr  ;Hufruf  \\\x  (int'pbrun.a  !U\>u'u  bie  iVM'ei"ilid)c  Cbrii^feit, 
fonbern  ',ur  'Olbivebr  uniUn-ed)ter  "Jlnj^riffc  auf  ba?  'sH'fci^  unr  bie  iU-rfaffuna."  2obult  '^Intiod}u>5 
bie  (^h'en5c  ber  duf;eren,  büri-ierlicben  Wacbt  überfdtritt  uuf  in  ta-J  reiij^ibfe  (Mebiet  eiu'iiriff,  war 
er  in  ben  "JtUiien  fe^^  l^olfci^  fein  .Höni;^  mebr,  fontern  ein  :')tebe(l  i^ciUMi  '^3ott  nnb  bie  inn-faffuni], 
QtSi^yw  ibn  auf",utreten  war  feine  (ümvun-nnji,  fontern  beroifdie  Jbat.  Unt  tonnte  man  ee;  au'ii 
au?  bem  (^kM'el3e  nicbt  foliiern,  '^<\.\]  ^ifattatbiaei  berecbtijU  war,  feine  Stimme  ^ur  Cirbcbunii  beä 
SDitcrfianbec^  laut  werten  5U  laffen,  fo  bleibt  ü  iiewif;  unt  unbeilritten,  tap  (^HUt  felbft  ibn 
bcredUiiU  b<\bi,  terfeibe  Wott,  ter  l'eben  unt  lot  in  (iiner  -i^ant  bat  unt  Ct^  lun-maji,  in  tie 
Unterweit  binab  unt  aucb  wieter  bcvauf^ufübrcn.  ^eit  jebod)  ber  3obn  fsHUtCi^  anf  (£rten 
crfd)ienen  nnt  tie  l'iebc,  remutb  unt  (^)etu(t  <i\\  tie  SpilAC  te?  fticfeljee  j^efteUt  bat,  ift  aller» 
binciö  ter  ».HMiiei^cnte  g-aü,  \vi>  er  immer  eintreten  \i>[[,  anter^^  5U  beurtbeilen.  ^)l\i  ^Itedu  bat 
fid^tie  Mirdn-  turcb  tcn  obcrften  Jpirten  feierlich  aueißcfprodien,  taf;  eine  (£rl)cbunii  bewaffneten 
2Öiter|lante-^  iiciien  tie  wcltlidieu  ^>u\ientcn  in  feinem  '(^-alle  erlaubt  fei.  Tic  ''>kifti;ifeit  bcö 
9?.  i*.  fortert  ti,  k\\n  anteren  ©affnt  \\\  eriireifcn,  alf^  tie  teg  f^jlaubene!,  ter  .i^offnuuii,  ter 
l'iebe;  fein  antereei  Sd)wcrt  ^u  fübreit,  ab?  jene?  be?  äBorte?.  (£?  fint  tiefe  Äviffen  nidit 
tücnij^er  llarf,  al?  tie  materiellen;  ja  fie  fint  weit  ilärfcr.  'J'apft  ^xw^  VIT.  fctUe  bem  csiXuaU 
tilgen  "Jfapoleon  feine  anteren  iOaffen,  al?  bie  tc?  ^>cbetci?  unt  te?  Jln^rte?  entjU'iien,  uiit  wer 
fteoite  am  (£nte'^  —  23 j  „unt  wer  ten  '-i^unt  (ta?  (s3cfet3  '^HUtc?)  aufrccbt  balt.""  —  24)  'Rc^i^ 
Scbolj  floben  ne  in  tie  fütöftlidum  (^H'biriie,  wohin  in  früherer  ^i'xt  auch  Ta'-nt  sieflohcn  war, 
unt  wo  ii  ^L^blen  iy\i\  in  bencn  man  leid)t  alle  feintlid^en  ^üuiriffe  abwehren  fonnte.  — 
2-5)  wellte  3ied)t  unt  rvicrcchtiiifcit  i^ehanthabt  wiffen  wollten.  —  2(5)  b.  h.  in_bie  wüften 
©ecicnten  um  ta?  totte  5.^?eer.  —  27 )  «■>(:  r,rv  v'w  Inarov  „lafit  e?  viut  fein."  —  28)  ^ie  wollten 
tieber  ftcrben,  al-j  a_ni  Sabbat  eine  förderliche  ^lnilreniiunc^  üben.  Sie  hatten  ^war  turd>  Selbft- 
»crtbeitiiinnii  ten  ^abhat  feine^wciv?  ?erlel5t,  allein  ihre  '*i3ewiffen?5artheit  war  fo  »irof;,  tajj  fie 
bie  9{ettun;i  tc?  Vebcn?  nid)t  al?  llrfadic  i-ieiten  liefjen,  fid)  vi>\\  tcnt  (siebote  te?  ^abbat?  Exod. 
L'd,  10;  oK  14-17;  li;').  1-8:  Deut.  5,  12-14  frei^ufprechen.  —  29)  9iad^  AKv.nui^  ^"uM'cpbue 
Anti(|.  XII.  6.  2.  ftarbcn  fie  burd>  (irfticfunj^  rom  ^IJaudi  te?  gcuer?,  weldie?  tie  ab;^M»tiittcn 
Sd^aaren  te?  3(ntiodni6  *oor  ter  .^M^bte,  in  ter  fie  waren,  an;-(ejüutet  hatten.  Sie  ftarbcn  al? 
^-Wirtv^rer  te?  Sabbatiieboteci.  —  30)  ein  .^^ebraicmu?,  ber  betcutct:  „e?  fprad^  (Siner  ^um 
Sintern."  —  -^1)  awayu-^y  'lovöaiuv .  .  3m  .C->ehr.  hie^  e?  wahrfd)cinlid)  DH^DH  „i'^i'omme." 

•      T 

ßs  ftnb  taruntcr  treue  ßiläubii^e  ^u  ocrfiehen,  wcld)e  II.  14,  6  aud)  fo  be5eid>net  werben.  — 
32)  /ffv'"/""  (5t'i";,"«.  Sie  waren  ftarf  an  ^]cib{  nnb  anihrfcheinlid)  auch  an  ®affen,  ^M'osiant 
unt  anteren  'i)}Mttcln,  fidi  ',u  halten  unt  ^u  vertheitijU'n.  —  33)  -ur  i,  tKnrnia:6/y.n'oc  ri;>  r6u(j 
„3eber,  ter  frciwillisi  tem  (^iefene  hultiiite,"  nach  tcm  .5cbr.  wahrfdninlid):  „3eber,  ter  am 
63cfctje  feine  l'uft  hatte."  —  34)  ®o  immer  fie  eine  öffentliche  (sk-feiu-öübertretuuii  fahen, 
(dritten  fie  ein  mit  ten  iUaiYen  unt  ilellten  ab  tie  fsh'eucl,  töttctcn  tie  iBiterfpenftiiic"-  — 
3->)  LXX  ru  'iG;(ii  ohne  kü}.  Ter  Sinn  iil:  Sie  brauchten  felbft  'sV'walt,  wo  co  nothwentis] 
war,  um  ta-?  (^kit^  ]\i  ooll^iehen.  Tie  inn-faffunii  te?  Vante?  aMr  tie  tbeofratifcbe,  cicma"f> 
i»clAer  tie  -;).'*riefter  in  ihrer  iH^fon  mit  ter  iVriefterwürte  auc^  jene  ter  JKidUer,  inn-fteher  unb 
nad)  in^türfnif)  tie  ter  5lufubrcr  in  ten  ©äffen  vereinten.  —  36)  no'i  arrt/jl-ioFTo  -ni-  vounv 
„unt  fie  retteten  ta?  flk'fciji  auö  tcn  .*^äntcn  ter  .^^eitcn."  —  37)  „unt  lief;en  ten  iüntern 
nidu  tie  Cberhant,"  —  3S)  „empfin;^  tie  •iH-rhcir;uni-|  cwii^en  ';'Pric|"terthum>?"  Nuin,  2.V  1-J-lo. 
tc[i  ©ort  „ewi|V'  ift  hier  im  bcfdiränften  Sinne  ^u  nehmen:  „bio  auf  tie  Ji'it  te?  "Wcffia?." 
39)  (Jalcb  leiste  bei  i'einer  3iuctfehr  au?  (£hanaan,  wohin -Bf o;^fe?  ihn  mit  ^^Interen  (Ufdncft 
tattc,  ohne  i^urd)t  unt  ganj  ter  ©ahrbcit  iiemäf;  JcniViif;  ab  in  öffentlid^er  iü-rfammUnu^ 
Num,  14,  6-10.  —  40)  h  tu  iXrcj  ahrov,  im  Jpcbr,  wabrfdninlid)  llpHlD  .M^  ftini-'f  »vröm» 
mi^leit,"  ~  41)   ävt/J/o^'^//  kug  e^  rbv  ohpavöv.    X'm  f  artitcl  iwi"  „bi?"  fc^ciut  l)iev  prdcjuant 


750  ^ai  I.  S3uc^  t>cr  üJ^accaMcr.  2,  58—70.  Slnm.  41—48. 

ju  fein  wnb  bie  [\6)iUn  2rufna^me  in  bte  ^c^e  ber  ^immcteraume  ju  kjeiäjnen.  —  42)  ,^t)tt^ 
bcn  ni^t  unterlici^en,  ober  werben  nid)t  ben  Äürjcren  jieben;"  ovk  äG-devrjaovm.  —  43)  ei? 
KOTTfAav  Kai  flf  crh-cl^/Vaf  „»irb  ^u  ^otf)  unb  SBürmem  »erben"  II.  9,  9;  Fs.  48, 15.  —44)  Ps. 
36,  25;  145,  4.  —  43)  ek  -ov  jow  ah-ov.  —  46)  „er  fotl  ben  Äam^^f  bc^  2>üIfeo  (ber  5?ation) 
fdm^^fen;"  Trolefiiiaei  Tzo/.efiav  laüv.  —  47)  av-az:66o-re  av-a-üiuiia  „Übet  SBieber^ocrcieltuni;  an 
ben  Reiben."  —  48)  3.  16G.  Sein  banfbarer  Scbn  ^iimcn  erbaute  i^m  ein  ^crrUd)ei5  (ürab« 
benfmal,  13,  27,  bae  ncd^  jur  3eit  bc5  ^I.  ^ieronvmuj  5U  [eben  war. 


Caput  III. 

1.  Et  surrexit  Judas,  qui  vocabatur  Machabaeus,  filius  ejus  pro  eo: 
2.  et  adjuvabaiit  eum  omnes  fratres  ejus:  et  universi,  qui  se  conjuiixerant 
patri  ejus,  et  praeliabantur  praelium  Israel  cum  laetitia.    3.  Et  dilatavit 
gloriam  populo  suo,  et  induit  se  loricam  sicut  gigas,^  et  succinxit  se  arma 
bellica  sua  in  praeliis,  et  protegebat  castra  gladio  suo.^    4.  Similis  factus 
est  leoni  in  operibus  suis,  et  sicut  catulus  leonis  rugiens  in  venatione.^ 
5.  Et  persecutus  estiniquos*  perscrutans  eos:  et  qui  conturbabant  popu- 
lum  suum,^  eos  succendit  flammis:     6.  et  repulsi  sunt  inimici  ejus^  prae 
timore  ejus,  et  omnes  operarii  iniquitatis  conturbati  sunt:  et  directa  est 
salus^  in  manu  ejus.     7.  Et  exacerbabat  reges  multos,^  et  laetificabat 
Jacob  in  operibus  suis,  et  in  saeculum  memoria  ejus  in  benedictione.* 
8.  Et  perambulavit  civitates  Juda,  et  perdidit  impios  ex  eis,  et  avertit 
iram  ab  Israel.     9.  Et  nominatus  est  usque  ad  novissimum  terrae,  et 
congregavit  pereuntes.'"     10.  Et  congregavit  Apollonius  Gentes,"  et  a 
Samaria  virtutem  multam  et  magnam  ad  bellandum  contra  Israel.     11. 
Et  cognovit  Judas,  et  exiit  oviam  Uli:  et  percussit,  et  occidit  illum:^^  et 
ceciderunt  vulnerati   multi,  et  reliqui  fugerunt;     12.  et  accepit  spolia 
eorum :  et  gladiüm  Apollonii  abstulit  Judas,  et  erat  pugnans  in  eo  Omni- 
bus diebus.     13.  Et  audivit  Seron '^  princeps  exercitus  Syriae,  quod  con- 
gregavit Judas  congregationem  fidelium,  et  ecclesiam  secum,    14.  et  ait: 
Faciam  mihi  nomen,  et  glorificabor  in  regno,  et  debellabo  Judam,  et  eos 
qui  cum  ipso  sunt,  qui  spernebant  verbum  regis.     15.  Et  praeparavit 
se:"  et  ascenderunt  cum  eo  castra  impiorum,''*  fortes  auxiliarii  utfacerent 
vindictam  in  filios  Israel.     16.  Et  appropinquaverunt  usque  ad  Betlio- 
ron:^*'  et  exivit  Judas  obviam  illi  cum  paucis.     17.  Ut  autera  viderunt 
exercitum  venientem  sibi  obviam,  dixerunt  Judae:  Quomodo  poterimus 
pauci  pugnare  contra  multitudinem  tantam,  et  tam  fortem,  et  nos  fatigati 
sumus  jejunio  liodie?""     18.  Et  ait  Judas:  Facile  est  concludi  multos  in 
manus  paucorum:  et  non  est  differentia  in  conspectu  Dei  caeli  liberarein 
multis,  et  in  paucis:     19.  quoniam  non  in  multitudine  exercitus  victoria 
belli,  sed  de  caelo  fortitudo  est.     20.  Ipsi  veniunt  ad  nos  in  multitudine 
contumaci,'"  et  superbia  ut  disperdant  nos,  et  uxores  nostras,  et  filios 
nostros,  et  ut  spolient  nos:     21.  nos  vero  pugnabimus  pro  animabus 
nostris,  et  legibus  nostris:     22.  et  ipse  Dominus  conteret  eos  ante  faciem 
nostram:  vos  autem  ne  timueritis  eos.    23.  ütcessavit  autem  loqui,  insi- 
luit  in  eos  subito:  et  contritus  est  Seron,  et  eXercitus  ejus  in  conspectu 
ipsius:     24.  et  persecutus  est  eum  in  descensu  Bethoron  usque  in  cam- 
pum,'^  et  ceciderunt  ex  eis  octingenti  viri,  reliqui  autem  fugerUnt  in 
terram  Philistliiim.     25.  Et  cccidit  titnor  Judae,  ac  fratrum  ejus,  et  for- 
mido  super  omnes  gentes  in  circuitu  eorum;     26.  et  pervenit  ad  regem 
tiomen  ejus,  et  de  proeliis  Judae  narrabant  omnes  gentes.    27.  Ut  audivit 


751 

autem  rex  Antiochus'"  sermones  istos,  iratus  est  animo:  et  misit,  et  con- 
congregavit  cxercitum  uiiiversi  regni  sui,  castra  fortia  valdo:  28.  et 
aperuit  aerarium  suuni:  et  dedit  stipciidia  exercitui  in  aiinuin:  et  man' 
davit  illis  ut  essent  parati  ad  omnia.^'  29.  Et  vidit  quod  defecit  pecunia 
de  thesauris  suis,  et  tributa  ref^ionis  modica  propter  dissensioncm,"  et 
plagam,  quam  fecit  in  terra,  ut  tollcrot  legitima,  quao  erant  a  primis 
diebus:  30.  et  timuit  ne  non  baberet"'  ut  semel  et  bis,  in  suniptus  et 
donaria,  quae  dederat  ante  larga  manu:  et abundaveratsuper  reges, qui ante 
eum  fuerant.  81.  Et  consteriiatus  erat  animo  valde,  et  cogitavit  irc  in 
Persidem,-^  et  acciperc  tributa  regionum,  et  congregare  argcntum  mul- 
tum.  32.  Et  reliquit  Lysiam^'  bominera  nobilem  de  genere  regali,  super 
negotia  regia,  a  liumine  Euplirate  usque  ad  fiumen  Aegypti:  33.  et  ut 
nutriret  Antiocbum  tilium  suuni,  donec  rediret.-"  3-4.  Et  tradidit  ei  me- 
dium exercitum,  et  elepbantos:  et  mandavit  ei  de  omnibus,  quae  volebat, 
-et  de  inhabitantibus  Judaeam,  et  Jerusalem:  35.  et  ut  mitteret  ad  cos 
exercitum  ad  contcrendam,  et  extirpandam  virtutem  Israel,  et  reliquias 
Jerusalem,  et  auferendam  memoriam  eorum  de  loco:  36.  et  ut  constitu- 
eret  habitatores  filios  alienigcnas  in  omnibus  finibus  eorum,  et  sorte 
distribueret  terram  eorum.  37.  Et  rex  assumpsit  partem  exercitus  resi- 
dui,"  et  exivit  ab  Antiochia  civitate  regni  sui  anno  centesimo  et  quadra- 
gesimo  septimo:-^  et  transfretavit  Euphraten  fiumen,  et  perambulabat 
superiores  regiones.'^  38.  Et  clegit  Lysias  Ptolemaeum^"  filium  Dory- 
mini,  et  Nicanorem,^'  et  Gorgiam,^-  viros  potentes  ex  amicis  regis: 
39.  et  misit  cum  eis  quadraginta  millja  virorum,  et  septem  millia  equi- 
tum  ut  venirent  in  terram  juda,  et  disperderent  eam  secundura  verbum 
regis.  40.  Et  processerunt  cum  universa  virtute  sua,  et  venerunt,  et 
applicuerunt  Emmaum^^  in  terra  campestri.  41.  Et  audierunt  merca- 
tores  nomen  eorum  :^^  et  acceperunt  argentum,  et  aurum  multum  valde, 
et  pueros:^''  et  venerunt  in  castra  ut  acciperent  filios  Israel  in  servos,  et 
additi  sunt  ad  eos  exercitus  Syriae,  et  terrae  alienigenarum.^"  42.  Et 
vidit  Judas,  et  fratres  ejus,  quia  multiplicata  sunt  mala,  et  exercitus 
applicabant  ad  fines  eorum:  et  cognoverunt  verba  regis,  quae  mandavit 
populo  facere  in  interitum,  et  consummationem:  43.  et  dixerunt  unus- 
quisque  ad  proximum  suum:  Erigamus  dejectionem  populi  nostri,  et 
pugnemus  pro  populo  nostro,  et  sanctis  nostris.^^  44.  Et  congregatus  est 
conventus  ut  essent  parati  in  praelium:  et  ut  orarent,^*^  et  peterent 
misericordiam,  et  miserationes.  45.  Et  Jerusalem  non  habitabatur,^* 
sed  erat  sicut  desertum:  non  erat  qui  ingrederetur  et  egredereturdenatis 
ejus:  et  sanctura  conculcabatur:  et  filii  alienigenarum  erant  in  arce, 
ibi  erat  habitatio  Gentium:  et  ablata  est  voluptas  a  Jacob,  et  defecit  ibi 
tibia,  et  citbara.  46.  Et  congregati  sunt,  et  venerunt  in  Masplia^  contra 
Jerusalem:  quia  locus  orationis  erat^'  in  Maspba  ante  in  Israel.  47.  Et 
jejunaverunt  illa  die,  et  induerunt  se  ciliciis,  et  cinerem  imposuerunt 
capiti  suo:  et  disciderunt  vestimenta  sua:  48.  et  expanderunt  libros 
legis, '*^  de  quibus  scrutabantur  Gentes*^  similitudinem  simalaclirorum 
suorum:  49.  et  attulerunt  ornaraenta  sacerdotalia,'*^  et  ])rimitias,  et 
decimas:  et  suscitaverunt  Nazaraeos,'*'^  qui  impleverant  dies:  50.  et 
clamaverunt  voce  magna^'^  in  caelum,  dicentes:  Quid  faciemus  istis,^^ 
et  quo  eos  ducemus?^*  51.  et  sancta  tua  conculcata  sunt,  et  contaminata 
sunt,  et  sacerdotes  tui  facti  sunt  in  luctum,  et  in  liumilitatem;  52.  et 
ecce  Nationes  convenerunt  adversum  nos  ut  nos  dispcrdant:  tu  scis  quae 
cogitaut  in  nos,    53.  Quomoclo  poterimus  subsisterc  ante  facieui  eorum, 


752  Dag  I.  Sud^  ter  'mauaVätx.  3,  3—27.  5tnm.  1—29. 

nisi  tu  Deus  adjuves  nos?  54.  Et  tubis  exciamaverunt  voce  magna.*' 
55.  Et  post  haec  constituit  Judas  duces  populi,  tribunos,  et  centuriones 
et  pentacontarchos,  et  decuriones.  56.  Et  dixit  bis,  qui  aedificabant 
domos,  et  sponsabaut  uxores,  et  plantabant  vineas,  et  formidolosis,  ut 
redirent  unusquisque  in  domum  suam  secundum  legem. ^  57.  Et  mo- 
verunt  castra/'  et  collocaverunt  ad  Austrum  Emmaum.  58.  Et  ait 
Judas:  Accingimini,  et  estote  filii  potentes,  et  estote  parati  in  mane,  ut 
pugnetis  adversus  Nationes  has,  quae  convenerunt  adversus  nos  disper- 
dere  nos,  et  sancta  nostra:  59.  quoniam  melius  est  nos  mori  in  bello, 
quam  videre  mala  gentis  nostrae,  et  sanctorum.  60.  Sicut  autem  fuerit 
voluntas  in  caelo,  sie  fiat. 

1)  3u  2?.  1-2C)  f.  II.  8,  1-7,  —  dx  tcjute  einen  ^arnifd)  an,  wie  Siner,  ber  aU  Slnfü^rer 
unb  ■^clb  in  bcn  ä^orberrciben  ju  fänipfcnl)at  nnb  bal)cv  bcn  mciilcn  ®efa^i"en,  »crrcunbet  ju 

iverben,    flUSCIcfftjt    ifi.  —  iJ)     nal    avvearyffaTo    ■7T0?Jftovg    ßKETrdCuv    TTape/iißo2.i/v  fr  f>n/u^aia  „unb 

lieferte  Sd)läd)ten,  wo  er  ba^  i^ager  mit  bem  (5d)»erte  bcifte."  (gc^ctj  ijerftebt  hkx  unter 
^apeixßo'Aii  \:;i.i  .ipeer,  nidit  bae  Säger,  unb  fagt,  3ubaö  ^<()^t  [ein  Jpecr  nid)t,  wie  bie  gcinbe,  bur^ 
SSerfdian^mgcn,  fonbevn  burc^  ba^  ed)n)crt  gebedt.  —  3)  t-pevyüiievoq  «f  '^f^pav  „ber  nad)  '-öeute 
brüttt"  Esther  1-i,  13;  Ose.  5,  14.  —  4)  ävöiiovr  „bie  3(btrünnigcn,"  bie  er  alö  treuer  S[Bäd)tcr 
bes  OJefe^ee;  erfpätitc.  —  3;  b.  ^.  bie  baö  a>clf  ^^crfü^rtcn.  Xiefe  ftrafte  er  baburdi,  baf?  er  fie, 
jrie  eg  bei  ben  ^'Perfern  ^Sitte  n?ar,  unb  nadibem  3iibäa  unter  verfifAc  .§»ot)cit  gefommen,  auc^  iit 
Serael  gebrviud)(id)  unirbe,  tobt  ober  Icbenbig  ijerbrennen  lief;;  f.  10,34.  —  6)  km aweard/T/oav 
ol  ävn/wi  „unb  eei  würben  bie  3lbtrünnigcn  nicbcrgcfdUagen  »er  gurd)t . ."  —  7)  Kai  evo66-&?j 
auTijpia  „unb  ii  l)atte  bie  j){ettung  guten  gortgang  bnrd)  feine  .!panb."  — 8)  Sigentüi^e  Könige, 
mit  benen  ü  ^$uba^  ju  tbun  l)atte',  waren  ü  nur  brci:  5(nticd)ue;  (£pip{)aneg,  2{ntiodiu?  Su^jatcr 
unb  Dcmetriue!,  wcju  man  ncd)  bei:  .Honig  t^^n  (£bpm  rennen  fann.  3(llein  obne  Bi^fiffJ  "^itt 
i)ier  ber  5(ucter  unter  ben  Königen  aud)  bie  >^tattbalter  lun-ftanben  Wiffen,  bie  feaufig  ben  S^itct 
„Äi^nig"  führten.  —  9)  fif  Ev7j>yiav.  —  10)  „er  fammcite  biejenigen,  bie  fid)  nad)  ailcn  Seiten 
^in  »crloren  batten,  ober  bie  bem  Untergange  nal)e  waren."  —  II)  o^ne  B^cifft  berfelbe,  ber 
»on  2(ntiod)uei  war  gefanbt  werben,  um  bem  ilonig  ^Molemäuö  ^Hnlometor  jur  3;bronbefteigung 
©lud  5U  wünfd)cn,  unb  ber  fpäter  auf  bei?  ÄiMug"^^  23efc^I  in  Scntfalem  ein  fo  großeg  ä^liitbab 
anrid)tete;  J.  I.  1,  30;  IL  5.  24.  9?adi  ^Uw^m  3ofel>bu^  Antiq.  XII.  7.  1.  war  er  «tatt^ 
Imlter  in  ijcamaria.  —  12)  ^((i)  Sofepbuei  (yorionibee;  töbtete  it)n  3uba^  mit  eigener  ^anb, 
inbcm  er  mitten  burd)  ben^  geinb  binburd)  auf  ibn  losgegangen  war.  —  13)  ^?iad)  3ofcpf>uö 
f5lai^iug  war  biefer  Seron  etatt^aUcr  ihmi  dölefinien.  Db  er  aU  foli^er  juglei*  2(nfitbrer  beS 
f^rifeben  Speeres!  war  ober  bie  erfte  ^ateKe  uieberlegtc,  um  biefe  3u  überncbmen,  fann  mit  ®ewiß- 
beit  nid}t  ermittelt  werben.  —  14)  koj  Trpo^L-iieTn  rov  ämßfjvat  „unb  er  unternabm  einen  aber* 
maligen  .gfeereö^ug"  (ben  äweiten).  —  13)  Das  SBort  „Sager"  ift  l)ier  im  ftgürlid)en  ^hxne  für 

„<§eer"   JU    nebmen.      TTapefi ßo'/.y   äaeßüv   laxvpä    ßor/^df/aa/  nhrC)  kuI  TvoiyaaL  ti/v  üa^iKycjiv  kv  vioi^ 

'icpaiiA.  —  16)  f(jf  äva3annjq  'Bcifäupüv.  23etboron,  ciue  Seinteuflabt,  geborte  5war  nai^  ber 
urfprünglid}cn  Jbciluug  ^um  Stamme  (£l>braim,  würbe  aber  naeb  ?^lai.Muei  3ofcpbuö  Antiq. 
XII.  7.  1.  nunmebr  ju  ^ubaa  gcred^net.  9}fan  unterfdncb  ein  obereei  unb  ein  untere?;  2?etboron 
Jos.  16,  5;  18,  13.  Ter  Slufgcing  ^u  i^ctboron  war  fcbr  befd)werlid),  weswegen  eö  im  S^almub 
l}eiOt:  „QBenn  jwci  Äameele  ben  3lufgang  ihmi  23etKn'on  binanfteigen.  Werben  beibe  fallen."  — 
17)  hairovvTfr.  9?ari)  Sd^ol^  l)attcn  fic  |1d)  nicht  3t'it  genommen  5um  Sffen,  um  in  Silmärfcben 
ben  Sorem  entgegen^ufommeu  unb  ibnen  bcn  ßinjugiu  Subäa  ju  wetren;  nad)  3ltlioli  Ratten 
fie  freiwillig  gefaftet,  um  ©ottee;  i^armber^igfeit  ju  erflebcn;  f.  23.  47.  —  18)  vßpeug  „\xUX' 
mütbig."  —  lf> )  Xicfe  iSbene  crftrecft  fid)  ihmu  ©cbirgc  wcftli*  V\i  .^um  9J?eere.  —  20)  2Intiocl)UJ 
würbe  bunt  bicfc  i^otfdiaften  übcrrafdit,  ba  er  eben  "bei  ben  ilampffpielcn,  bie  er  in  Tapbne  (bei 
Slntiodna)  ^u  obren  bc?  obmpifitcn  ^uviter  angefteüt  ^atte,  ftit  ben  läd^erlid^|len  3;borbeiten 
bingab  Athcna?.  \.  A.  X.  12.  93?ebr  (Sinfluf;  aber,  als  alle  bicfc  9fad)ri(^ten,  übte  auf  il>n 
ber  abtrünnige  .g>obebriefter  Wenclauei,  bem  alle  Sc^ulb  ber  nun  auf  bas  9Jeuc  beginnenben 
Kriege  beijum'ciTcn  ift  II.  13,  3-s.  —  21)  tif  Träcnv  xpeiav  „fid)  ju  2lllem  gcbraud)en3U  lajfen." 

22)  x'''P'T  "'/C  (^'x"'^'no'"i-  (£s  ift  bamit  nicftt  blof;  bie  2luflcbnung  ber  9}?accabäer  gemeint, 
fonbcrn  aud)  bie  con  anberen  l'än^crn,  nameutlid>  von  'iPerfien  unb  2lrmenien,  welcbe  tribut» 
unb  3inSpfli*tig  waren.  Stmbo.  XVI. — 23)  31ntiocbuei  war  ein  i^erfdiwenbcr  oon  feltcner 
Slrt,  Sltbcnäuij  fagt,  fein  .Honig  babe  mebr  »verausgabt  für  Sefte,  (yefd)cnfc,  Statuen  u.  f.  w. 
als  er.  —  24)  Xa  ^Verfien  ben  2ribut  verweigerte,  wollte  er  ibn  burcib  einen  .gtceresjug  erjwingcn. 

23)  als  3iei*sftattbaltcr.  —  2ö)  Xiefer"  2lntiod)uS  (£ upator  war  bamals  7  3al)rc  alt. — 
27)  -uf  y/iiaeir  tüv  (hn'd/iFuv  Tä(;  KaTa/.tKpiifiaai.  —  28)  ^.  165  ».  Sbr.  —  29)  2lrmenien 
nämlid;,  bas  er  jucrft  hitxat  unb  uutcrjod;te,  um  öon  ba  5Jic|ts  im  3iücfcn  ju  fürchten  ju  ^aben. 


Daö  I.  53urf)  t)frS)?accabäer.  3,  27— 57.  Slnm.  29— 51.  7SB, 

(Sri  (^dc^^^c^  i^n1,  bcn  Äönii\  ^rrUnia^  5U  bcficiKn.  Flav.  Jos.  Antiq.  XIT.  7.  2.  —  30)  Tiefer 
5>toIcmai"i^,  2cbn  bc^  XonMucncc,  cinc^_5(ctelicrc,  bor  cbciiuile  c\(C{n\  3(ntiodnii^  ttn  ftMofjcn 
für  Mc  'JlciV.n'ticr  jicfampft  battc,  \\\u  «Statthalter  bcc  MiMiiiij"y"tp(cinaiu^ 'iPbiloiiictPr  über 
(ixcta  iicivefi'H  iiiib  battc  bicfc  ^"uM'el  beut  5lntiodnii?  Cfvitbanc-:<  übcriicben.  (iicj^nnvärti;^  fiibrtc 
er  Me  Stattbaltcrfri^aft  ihmi  ^?lic^crü^vicn  iiiib  'iVbinücicn.  (£r,  tcr  bei  ^lutiocbu?  (SpipbancS 
Mci-  ije^u^Ücn,  fam  unter  benen  5obnc  ^Jlntuntuö  ti-upator  fi>  in  Uiu^nabe,  baf;  er  fiit  veraiftele 
IT.  4,  45;  8,  8;  10,  12.  —  3ll  (£r  ivar  rbciauffcbcr  über  Mc'(£lepbanrei'.  bcr  fiMÜiilid^cn 
^eere  IL  8,  10;  14,  2:  Flav.  Jos.  AtitiV|u.  XII.  27.  (ir  n^ar  ein  iirpf;cr  'J.Manmad'er  unb 
^Vabler,  ber  i^rne  bie  i^vHrenbaut  «>erFaiifte,  cbe  er  bcn  i^dren  erjajit  batte.  —  ^J;!)  (i?  ijt 
berfelbc,  ber  fcbon  5ur  3eit  b_cr  Winbcrjabrij^feit  be-^  5(ntitHf  ui*  jicticn  bie  ^uben  iiefdnipft  battc. 
dr  madne  ibnen  siel  ju  fd)atTen  II.  10,  14;  12,  ;)2.  —  S'J)  „luib  (ai^erten  lub'bci  l£mmau6-," 
Kai  Tvapivißnhn'  Tz/.t/ainv  'Efiftnolfj.  Tiefen  lEmnuiu^,  UHid^ei^  man  nidn  mit  tem  ndber  bei 
:fierufalem  juiei^enen  (ümmau?  be«?  9?.  2.  pcnve*fcln  barf,  lac;  4  stunben  weftlid^  von  ber 
^auptilabt  unb  erbielt  i'pdter  ^en  "^famen  'DcMccpoli«.  —  -i^i)  Xa  9?icanpr,  wie  au?  II.  S,  11 
benHn-i(ebt,  öffentlid)  UMffen  lief:,  baf;  er  pon  bcn  :;)ubcn,  bie  er  in  feine  (^H-faniU'nfd'aft  betcmmen 
nnirbe,  '.lO  um  ein  2alcnt  perfaufen  ivoüe,  fp  ^ini  riefe  .Hunbnuu-bun»^  iMele  .Haufleute  ( Sflafen«» 
tanbler)  an.  ^ie  famen  in  ba?  ^.'ai^T  be?  Jpecre?  mit  ber  ficbcrücn  .^pffnuni^,  einen  »^uten 
^ang  5U  mad^en,  ireil  9iicanin->?  .»öecr  fo  tlarf  unr  be^  ^ura?  fleine  ccdmar  für  ^?hdn?  raiieiien 
JU  redmen  war.  —  Üo)  Knl  rrnuSar  „unb  iincdue."  .iie  bcburften  biefcr  .stncdue,  um  bie  (ye=^ 
fauiKuen  ju  meiftern  unb  in  fübren.  Ter  S".>rer  unb  J-lapiuö  3c*fep^ue  lafen  bafür  irica^ 
„ive||eln,"  weUte  Vex^art  jebodi  nid)t  \c  viele  fÄ5rünbe  für  fiel)  bat,  ai-i  tie  erfte.  —  36)  /-«'  -,f,g 
ä//.(}pv/(.w,  worunter  bie  ^Pbiliüer  ju  pcrfteben  finb  Flav.  Jos.  Antiq.  IX.  5.  3.  51u*  ber 
<Sprcr_  überfetjt  ei?  mit  „^J^bilifter."  —  37)  „unb  für  unfcr  ^eilioitbum." — 38)  Sie  wollten 
ben  ^i(C[  nicbt  mit  eiijenen  3lrmen,  fcnbern  mit  bcn  Firmen  (^iottee  erfampfen-,  barum  beteten 
fie.  —  39)  f.  1,  38.  —  40)  riefen  Dülmen,  ber  „irsirtc  ober  .^pi^be"  bebeutet,  batten  mehrere 
Crte.  ^ier  \\i  wcbl  ba-?  ber  Stabt  ^erufalem  junad^il  c^elei-^cnc,  nur  2  <rtunben  entfernte 
gemeint,  wpbin  aud)  Samuel  ba?  i'clf  berufen  unb  wo  er  feine  Webete  l^pr  (i3ctt  aueiieciciien 
unb  Sieii  erffebt  batte  Judic.  20,  1 ;  21,  5-8;  I.  Keg.  7,  5;  10,  17.  Sd)pf',  perllebt  barunter 
ein  ncd)  ndber  bei  ^erufatem  gelciienee,  wopcn  man  aber  in  ben  biblifdu^n  ft3ecprapbien  9fi*t^ 
finbet.  (£r  bdlt  e?  für  bae  Jus.  ^15,  38  genannte  '?liafepba.  —  41)  (£?  fd^eint,  baf;  biefer  £xt 
fd>cn  pcn  2(lter^  ber  für  fcUte  gäüe,  woba«  ^ciligtt^um  in  ^erufalem  unjugänglid^  war,  aU 
S^etort  gegolten  babe.  —  42)  ru  ßni'/.iov  -ov  v6uov. — 43)  Tic  Jpeifen  profanirten  bie  bl. 
(S*riften,  inbem  fie  baj  barin  Sntbaltene  auf  il^re  ®ötterlebre  beuteten  unb  bef'balb  pcrfd^ietcnc 
SBilber  ibrer  ©öfter  bineinjeidnieten.  T>\c  Somplutenferauegabc  ber  LXX  Ikft  wirflid^ :  mü 
E-qpä^ftv  k~^  arrüv  rä  ofiotilj/jnra  röw  äöü/.uv  nrrüv.  Sluffaücub  wcicbt  bcr  <i;;^rer  ab,  intcnt 
er  übcrfe^t:  „Unb  fie  Pcrflagten  bie  Reiben  bei  bcn  ^eiligen,  baf;  fie  fie  jwingen,  ihren  Sitten 
JU  folgen."  —  44)  Kai  f/v^yKav  TU  i/järta  rf/g  lepoavvi/g  [.  .  ^lllco,  wae  fonft  in  beu  Sempet 
gebrad)t  unb  hinterlegt  wurDe,  ba^  braute  man  je^t  nad)  Waepha.  —  45)  kcü  fr/eipar  mrg 
ISa^apaiovg.  Xae  gricct).  SDort  >r/eipav  ift  wohl  pon  a-)tipu  „^ufammenbringcn,"  nid^t  pon  h^elpu 
„erweden"  tierjuleiten.  Tie  Ueberfe|,er  ber  isulgata,  wie  3lllioli,  'i^oA  unb  ^">teifch(,  geben  hier 
fcgar  bem  latcinifd^en  SDorte  su.scitaverunt  bie  i^ebeutung  „barbringen,  barfteden."  ^d^olj 
crhdrt  baj  2Bort  fo:  „Sold^e  9?afiräer  wedte  man  auf,"  b.  b.  man  pcranlaf;te,  baf;  fie,  roeld^c 
bie  SBieberberfteUung  beö  Sempcl-?  abwarten  wollten,  herbeifamcn  unb  fid>  barftellten  al?  fold>e, 
bereu  Slblobungejeft  ju  Snbe  war  Xuru.  6,2.-46)  Xer 'i}lnblid  ber  hl.  (^kgenftänbc  unb 
ber  'D^afiräer,  bie  man  fonft  nur  im  2empel  erblirfte,  PcrfeMc  fie  in  bao  äuf;crfte  \!cir.  — 
47)  ^ier  finb  befonberi^  bie  hl.  fiiegcnftdnbe,  bie  ßrftlingc  unb  3ebentcn  gemeint,  bie  jei.U  in 
(ikfahr  waren,  in  bie  ."öcinbe  ber  Reiben  3U  gcrathen.  —  48)  2I>obin  follen  wir  bicfc  (sn\ien=^ 
jtvinbe  in  5id)erheit  bringen V   -)fad)  bem  riiricdh.  unb  ber  3>ulgata  hatte  man  hier  bie  9?ailrder 

JU  Perftehcn,  \l\X$  nid)t  wcbl  5Uläffig  i|l.  —  49)   küI  iaäz-ianv  ralc  Giü-r/Ei  ^•n^  t.ior;caV   Nimi. 

10,  9.  —  30)  Xiefer  gottct^fürcbtige  unb  ^uglei*  fo  menfdH^nfreunblid^c  Sinn  be?  ^niba-?,  ber 
oud)  in  biefem  äuperften  9?pthfall,^  wo  feinY^k^fet!,  perbinbli*  ift,  baö  (vefel3  bcoba:btet  wiffen 
wollte  unb  jebem  ^^^^r^iclitcn  bas  Pon  (15ott  em^>fangene  JRcAt  5U  3; heil  werben  lief;,  fann  ni*t 
genug  bewunbert  werben.    Suba-o  erfd)eint  hier  gan?  unb  gar  al^  ein  jwcitcr  (i)ebeon,  ja  al^ 

nodt  mehr;  cf.  Deut.  20,  5-S;  II.  8,  13.  —  51)  nai  ä-ypev  y  Trapeußo/Jj  Kai  77apevi;ia/.e  Karä 
vÖTOv  '  E/ifiaohfi. 


754 


Caput  IV. 


1.  Et  assiimpsit  Gorgias  quinque  millia  virorum,  et  mille  equites 
electos:  et  moverunt  castra  nocte^  2.  ut  applicarent  ad  castra  Judae- 
orum,  et  percuterent  eos  subito:  et  filii,  qui  erant  ex  arce,^  erant  illis 
duces.  3.  Et  audivit  Judas, ^  et  surrexit  ipse,  et  potentes  percutere 
virtutem  exercituum  regis,  qui  erant  in  Emmaum.*  4.  Adhuc  enim 
dispersus  erat  exercitus  a  castris.^  5.  Et  venit  Gorgias  in  castra  Judae 
noctu,  et  neminem  invenit,  et  quaerebat  eos  in  montibus:  quoniam 
dixit:  Fugiunt  hi  a  nobis.  6.  Et  cum  dies  factus  esset,  apparuit  Judas 
in  campo  cum  tribus  millibus  virorum  tan  tum:  qui  teguraenta,  et  gladios 
non  habebant:^  7.  et  viderunt  castra  Gentium  valida,^  et  loricatos,  et 
equitatus  in  circuitu  eorum,  et  hi  docti  ad  praelium.  8.  Et  ait  Judas 
viris,  qui  secum  erant:  Ne  timueritis  multitudinem  eorum,  et  impetum 
eorum  ne  formidetis.  9.  Mementote  qualiter  salvi  facti  sunt  patres 
nostri  in  mari  rubro,  cum  sequeretur  eos  Pharao  cum  exercitu  multo. 
10.  Et  nunc  clamemus  in  caelum:  et  miserebitur  nostri  Dominus,  et 
memor  erit  testamenti  patrum  nostrorum,  et  conteret  exercitum  istum 
ante  faciem  nostram  liodie:  11.  et  scient  omnes  gentes  quia  est  qui 
redimat,  et  liberet  Israel.  12.  Et  elevaverunt  alienigenae  oculos  suos,  et 
viderunt  eos  venientes  ex  adverso.  13.  Et  exierunt  de  castris  in  praelium, 
et  tuba  cecinerunt  hi,  qui  erant  cum  Juda:  14.  Et  congressi  sunt:  et 
contritae  sunt  Gentes,  et  fugerunt  in  campum.  15.  Novissimi*  autem 
omnes  ceciderunt  in  gladio,  et  persecuti  sunt  eos  usque  Gezeron,^  et  usque 
in  campos  Idumaeae,'"  et  Azoti,  et  Jamniae:  et  ceciderunt  ex  illis  usque 
ad  tria  millia  virorum.  IG.  Et  reversus  est  Judas,  et  exercitus  ejus, 
sequens  eum.^^  17.  Dixitque  ad  populum:  Non  concupiscatis  spolia: 
quia  bellum  contra  nos  est,^^  18.  et  Gorgias  et  exercitus  ejus  prope  nos 
in  monte:  sed  state  nunc  contra  inimicos  nostros,  et  expugnate  eos,  et 
sumetis  postea  spolia  securi.  19.  Et  adhuc  loquente  Juda  haec,  ecce 
apparuit  pars  quaedam  prospiciens  de  monte. '^  20.  Et  vidit  Gorgias" 
quod  in  fugam  conversi  sunt  sui,  et  succenderunt  castra:'^  fumus  enim, 
qui  videbatur,  declarabat  quod  factum  est.  21.  Quibus  illi  conspectis 
tinmerunt  valde,  aspicientes  simul  et  Judam,  et  exercitum  in  campo 
paratum  ad  praelium.  22.  Et  fugerunt  omnes  in  campum  alienigenarum  :^^ 
23.  et  Judas  reversus  est  ad  spolia  castrorum,  et  acceperunt  aurum 
multum,  et  argentum,et  hyacinthum,^^  et  purpuram  marinam,'^  et  opes 
magnas.  24.  Et  conversi  hymnum  canebant,  et  benedicebant  Deum  in 
caelum,  quoniam  bonus  est,'^  quoniam  in  saeculum  misericordia  ejus. 
25.  Et  facta  estsalus  magna  in  Israel  in  die  illa.  26.  Quicumque  autem 
alienigenarum  evaserunt,  venerunt,  et  nuntiaverunt  Lysiae  universa,^ 
quae  acciderant.  27.  Quibus  ille  auditis  consternatus  animo  deficiebat: 
quod  non  qualia  voluit,  talia  contigerunt  in  Israel,  et  qualia  mandavit 
rex.  28.  Et  sequeiiti  anno"'  congregavit  Lysias  virorum  electorum  sexa- 
ginta  millia,  et  equitum  quinque  millia,  ut  debellaret  eos.  29.  Et 
venerunt  in  Judaeam,"  et  castra  posuerunt  in  Bethoron,^^  et  occurrit  illis 
Judas  cum  decem  millibus  viris.  30.  Et  viderunt  exercitum  fortem,  et 
oravit,  et  dixit:  Benedictus  es  salvator  Israel,  qui  contrivisti  impetum 
potentis  in  manu  servi  tui  David,  et  tradidisti  castra  alienigenarum  in 
manu  Jonathae  filii  Saul,  et  armigeri  ejus.  31.  Conclude  exercitum 
istum  in  manu  populi  tui  Israel,  et  confundantur  in  exercitu  suo,  et 


755 

equitibus.  32.  Da  illis  formidinem,  et  tabefac  aiulaciam  virtutis  eorum, 
et  comraoveantur  contritione  sua.  33,  Dejice  illos  gladio  diligentium 
te:  et  collaiulent  te  omnes,  qui  noveruut  nomen  tuum,  in  hymnis.  34.  Et 
commiserunt  praelium:  et  cecidoruiit  do  exercitu  Lysiae  quiiKiue  millia 
virorum.-'  35.  Videns  autein  Lysias  fugam  suorura,  et  Judaeorum  auda- 
ciam,  et  quod  parati  sunt  aut  vivere,  aut  niori  fortiter,  abiit  Antioehiam, 
et  elegit  milites,^  nt  niultiplicati  rursus  veniront  in  Judaeam.^'*  36.  Dixit 
autem  Judas,  et  fratres  ejus:  Ecce  contriti  sunt  inimici  nostri:  ascenda- 
mus  nunc  mundare  saneta,  et  renovare.  37.  Et  congregatus  est  omnis 
exercitus,  et  ascenderunt  in  montem  Sion.  38.  Et  vidorunt  sanctifica- 
tionem^  desertam,  et  altare  profanatum,  et  portas  exustas,  et  in  atriis 
virgulta  nata  sicut  in  saltu,  vel  in  montibus,  et  pastophoria  diruta. 
89.  Et  sciderunt  vestimenta  sua,  et  planxerunt  planctu  magno,  et  impo- 
suerunt  cinerera  super  caput  suura;  40.  et  ceciderunt  in  faciem  super 
terram,  et  exclamaverunt  tubis  signorum,^  et  clamaverunt  in  caelum. 
41.  Tunc  ordinavit  Judas  viros  ut  pugnarent  adversus  eos,  qui  erant  in 
arce,  donec  emundarent  saneta.  42.  Et  elegit  sacerdotes  sine  macula, 
voluntatem  habentes  in  lege  Dei:^^  43.  et  mundaverunt  saneta,  et 
tulerunt  lapides  contaminationis^"  in  locum  iramundura.^'  44,  Et 
cogitavit  de  altari  holocaustoruni,^  quod  profanatum  erat,  quid  de  eo 
faceret.  45.  Et  incidit  illis  consilium  bonum  ut  destruerent  illud:  ne 
forte  illis  esset  in  opprobrium,  quia  contaminaverunt  illud  Gentes,  et 
demoliti  sunt  illud.  46.  Et  reposuerunt  lapides  in  monte  domus  in  loco 
apto,  quoadusque  veniret  propheta,  et  responderet  de  eis.  47.  Et  acce- 
perunt  lapides  integres ^^  secundum  legem,  et  aedificaverunt  altare  novum 
secundum  illud,  quod  fuit  prius:  48.  et  aedificaverunt  saneta, ^^  et  quae 
intra  domum  erant  intrinsecus:^  et  aedem,  et  atria  sanctifica-verunt.^ 
49.  Et  fecerunt  vasa  saneta  nova,^^  et  intulerunt  candelabrum,  et  altare 
incensorum,  et  mensam  in  templura.  50.  Et  incensum  posuerunt^  super 
altare,  et  accenderunt  lucernas,  quae  super  candelabrum  erant,  et  luce- 
bant  in  templo.  51.  Et  posuerunt  super  mensam  panes,  et  appenderunt 
vela,  et  consummaverunt  omnia  opera,  quae  fecerant.  52.  Et  ante  matu- 
tinum^^  surrexerunt  quinta  et  vigesima  die  mensis  noni  (hie  est  mensis 
Casleu)  centesimi  quadragesimi  octavi  anni:^**  53.  et  obtulerunt  sacri- 
ficium  secundum  legem, ^*  super  altare  holocaustorum  novum,  quod 
fecerunt.  54,  Secundum  tempus  et  secundum  diem,^^  in  qua  contami- 
naverunt illud  gentes,  in  ipsa  renovatum  est  in  canticis,  et  citharis,  et 
cinyris  et  in  cymbalis,  55.  Et  cecidit  omnis  populus  in  faciem,  et 
adoraverunt,  et  benedixerunt  in  caelum  eum,  qui  prosperavit  eis.  56.  Et 
fecerunt  dedicationem  altaris  diebus  octo,  et  obtulerunt  holocausta  cum 
laetitia,  et  sacrificium  salutaris,  et  laudis.^^  57,  Et  ornaverunt  faciem 
templi^*  coronis  aureis,  etscutulis:  et  dedicaverunt portas,*^  et  pastophoria, 
et  imposuerunt  eis  januas,  58.  Et  facta  est  laetitia  in  populo  magna  valde, 
et  aversum  est  opprobrium  Gentium.  59.  Et  statuit  Judas, ^*  et  fratres 
ejus,  et  universa  ecclesia  Israel,  ut  agatur  dies  dedicationis  altaris  in 
temporibus  suis  ab  anno  in  annum  per  dies  octo,  a  quinta  et  vigesima  die 
mensis  Casleu,  cum  laetitia  et  gaudio.  60.  Et  aedificaverunt  in  tempore 
illo  montem  Sion,^"  et  per  circuitum  muros  altos,  et  turres  firmas, 
nequando  venirent  Gentes,  et  conculcarent  eum  sicut  antea  fecerunt. 
Seiner:  ^.  Schrift.  2t.  a:.  IIL  48 


756  t>ai  I.  ^ua^  ber  maaaUiv,  4, 1— 50.  2lnnt.  1—43. 

61.  Et  collocavit  illic  exercitum,  ut  servarent  eura,  et  munivit  eum  ad 
custodiendam  Bethsuram/^  ut  haberet  populus  munitionem  contra 
faciem  Idumaeae. 

1)  3u  25.  1-35  f.  II.  8,  8-.36.  —  LXX  kuI  ä-yper  y  napefißn/J/  vvktoc  „(Sie  brachen  bei  ber 
9?ad)t  ücm  l'a^cr  auf,"  um  bic  Rubelt  unt>crniutbct  ju  übcrfvtüen.  —  2)  kcü  nl  vloi  T7]g  äKpa^. 
„Söbne  ber  i^urii"  beipen  bier  bie  ^ur  2?ei'a^ung  ber  ^i^uro;  in  :3erufalcm  gcbörii^en  l'eute  be« 
3lntiDd)u^.  Ta  fie  fd)cn  läuf^er  in  ^ernüid-'i»  i^cwefcn,  fo  fannten  ftc  bie  Umgci^enb  unb  »aren 
fonacl)  im  Stanbe,  äBciireeifcr  ju  maiicn.  —  '^]  Sr  borte  t6  cntroetcr  ocu  feinen  Äunt>fd)aftern 
oPer  oou  gldubii^en  i!eutcn,  bie  feiner  ■ic<id)c  ^uiietban  irarcn.  —  4)  Ta  ©ori^iag  ju  bcm  Ucber- 
faüe,  bcn  er  untcrnabm,  nur  6000  Wann  »erlaubte,  fo  blieb  ber  grcptc  2^bei(  be^  .gieeres«  i>ox 
Snimau?  .lurücf,  unb  tiefen  n^oflte  nun  3ubaö  auiireifen.  (£r  berechnete  mit  i^utem  ®runbe, 
bap  er  bicfelben  jian^  unb  (\ax  un!>crbereitct  }um  Äamvfc  finben  würbe.— _3)  tue  iri  ai6vvä/j.eii 
FaKopTT-iGfiiiru  7/Gav  ii-b  -?/<;  -apeußo/j/c.  (£?  Waren  bie  jurücfi^eblicbeneu  ^sc^aaren  be^  (yori^ia* 
nocb  febr  jerftreut  unb  batten  ficb  nod)  uicbt  lajiermäfni]  serfc^anjt.  — Jß)  LXX  fe&en  bei: 
Kai9(jf  i/iynv?ovTo.  Sie  biitteu  »obl  Äleiber,  aber  feine  fe(d)cn,  wie  fie  für  v^jclbaten  notbwenbi^ 
waren-,  feine  SAilbe,  .^clme,  .^arnifcbe,  'JVinjer,  SAwerter.  —  7)  ^a«  SPort  castra  ifl  in 
biefem  c(an,^en  33ucbc  febr  bäuftci  äleid^bebcutent»  mit  „-fi^eer"  ju  ncbmen.  —  8)  ol6e  kaxaroi  „bie 
beim  gitff?^«  ^ie  l'e^ten  waren."  —  9)  f^f  Vai^iip/jv.  Ciefcö  C^ajeron  (ßKxfar)  laii  nacb  ®d[)olj 
f  ©tunbcn  füblicb  «ou  (Smmauei.  23Dnfrerc  unb  :;T{aumer  feijcu  (sja^er  cftli(^  t?cn'3oppe  an  bie 
(Stelle  beö  beutigen  2)*l5uv,  u»b  baiten  f^5a5era,  welcbeg  man  bamit  intcntificirt,  für  eine  sjer» 
fc^iebene  Stabt.  fut  fie  ncbmen  foaar  an,  e^  \)(i\>(.  jwei  Stdbtc  bcei  Ice^teren  ^}?ameno  iKgeben; 
f.  9,  52;  14,  ?A\  Jos.  10,  ;W;  12,"l2;  16,  3;  21,  21  ;  Judic.  I,ji9;  III.  Ile.ir.  9,  15.  Cic 
complut.  5lu€igabe  lieft  'Aaüapf/fj^ß.  ein  bebr.  SBort,  weld)ce  „9Ba|terleitunoien"  bebeutet;  Jer. 
31 ,  40.  —  10)  Ta  3t'iii«da  ocn  bier  febr  weit  entfernt  war,  fo  bürfte  wob(  anjunebmen  fein, 
bap  'ioi'(W/af  ftatt  'Uov/j(üac  ju  lefcn,  wie  benn  auch  bie  alcranbrinifd^e  Slu^gabe  wirf(id)  fo 
lieji.    2150t  unb  Svimnia  tagen  ungefdbr  4  Stunten  wcftlid>  t^on  (£mmau^.  —  11)  ötto -oi 

SiciKeiv   öiTicßn'   airCiv.  —  12)     „eä   ftcbt    UUÖ    UOd)  ciu  .H'ampf  besor."  —  13)   kKKviTTOV  kn  tov 

bpovc.  S?  war  Worgia^  mit  feineu  beuten,  ber  »om  (^ebir^je  bersorfommenb  ftd)tbar  würbe.  — 
14)  3?ei  ben  LXX  fcblt  baö  Sß>ort  Gorj^ias.  —  lo)  ml  ipitvpi^iovai  t?jv  irapei-ißoTiijv.  (£8 
fd)eint,  baf?  3"brt?  nid)t  gleid)  51nfangei,  fonbern  jeßt  crft  baö  '^ager  beö  in  bie  glucbt  gefcblagcnen 
J^eereö  an.^ünbete,  um  baburd)  rtiorgia?  in  55urd)t  ju  fe^en.  —  16)  «c  yvv  äTAatfibluv  „in  ba? 
^bilijterlant."  —  17)  Tic  meinen  "Slu^Icger  perfleben  barunter  (^ewanbe  »on  böacintbblauer 
^arbe.  Sd)oIj  aber  bält  für  wabrfAeinHcber,  ba§  barunter  b£r  ©belftein  biefe^  9?amen^  äu 
öcrfteben  fei,  ba  bei  ben  Stltcn  bie  (£relfteine  febr  baufig  al^  ■itdnnucf  gebrauttt  wurten.  — 
18)  womit  Itleibcr  i>on  Wcerpurpur  gemeint  finb.  Wcerpurbur  bei^t  nai^  Sdiolj  berjenige, 
ber  öon  ben  .Hüftenidnbern  rv)vie*enlanb?  fam,  uad5  Hinteren  aber  ber  edite  ^J^urpur,  ber  auö 
ber  i)}?cerfd)nerfc  mm  loruei  aewonncn  wirb  Pliii.  Hist.  nat.  IV.  38.  39.  —  19)  otl  kuAuv.  — 
20)  als!  bem  i^crwefer  beö  SJeicbe^  f.  3,  32.  —  21)  S.  164  ü.  ßbr.,  welche«  baö  3abr  148  ber 
feleucitifi-ben  3{egierung  itl.  —  22)  uni  ip.dov  äg  'löavpaiav,  weid^er  Schart  aud)  ber  Stirer 
folgt.  SBcnn  fte'tie  rici^tige  ift,  fo  ift  bamit  gcfagt,  baf;  ber  Eingriff  auf  3ubag  »on  Sübcn  ber 
gemad)t  würbe.  (£?  fotl  ibm  baber  bie  Woglid^fiit  genommen  werben,  fid)  in  bie  ®ebirgfdilurf)ten 
itnb  ,f>öb(cn  bo^  fütlidieu  ^i'bda  ju  flüd^ten.  —  23)  Kai  Tmpn'tßa'Aov  h  Ban^aorpoic.  sBetbfur, 
bem  Stamme  Cuiba  angebörig,  lag  an  ber  (^renje  gegen  S^mnäa  bin,  unfern ,!&ebron.  3{oboam 
batte  fie  jur  ^eftung  gcinad)t;  f.  II.  1],  5;  Jos.  15. "58;  II.  Chron.  11,  17.  Sdjolj  vcrmutbct, 
biefer  Trt  babe  ^ur  ';](\t  be6  M.  .g^ieroninnud  ben  ^JJamen  ä^ttboron  gefübrt,  wefjbalb  er  in  ber 
i^ulg.  fo  genannt  werte;  aucb  jet?t  bcifjc  ba^  bafclbft  gelegene  X^orf^öetbur.  ©cwif?  ift,  ba§ 
man  bier  uidit  an  ienee  i^ctboron  benfen  bürfe,  weldk?  norbweftlid)  »on  Seruf^ilci»  I<i9-  — 
24)  X)ie  LXX  fe^eu  bei:  Kai  f-.Trtaov  i^  havTiaq  ahrüv.  —  23)  Kai  t^evoXö-yei  „cr  lic^  grembc 

werben."  —  26)  Kai  Tr/eordüac,  Tov  yevTji3ivTa  aTpaTbv\  i:?.o}ii^eTo  ndÄiv  wapayEvkaiiat  s'ig  ri/v 
'IowWv.  3u  i^  3<)-61  f.  II.  10,  1-9.  —  27)  i.  e.  sanctuarium  ;  rh  äyiaafja.  —  28)  „mit 
ben  eignaltrompeten;"   Nimi.  31,  6.  —  29)  „bie  baö  ßki'cgi  liebten  unb  bafür  eiferten."  — 

30)  „bie  Steine,  aues  benen  ber  «Jö^cnaltar  (ober  ba§  ßU^tter-Stantbilt)  gcmadit  war."  — 

31)  „an  ten  Crt,  wo  tcr  Unratb  ter  Stabt  gefammelt  wart»."  —  32)  kuI  kßovAsvaavro  .  . 
„fie  biclten  :)Jatb  in  i^etreff  bcc;  i^rantopferaltare?."  —  33)  b.  b.  unbebauene  Steine,  wie  td 
ba«  f^efcij  Exod.  20.  25;  Deut.  27,  6  v^orfitrieb.  —  34)  „unb  fie  ftcllten  baö  ■^»eiligtbum 
wieber  ber."  Se  ift  najürlid)  luin  feinem  ^Jenbau  bie  lltebc.  —  33)  worunter  ba?  „'iJltlerbeiligfte" 
JU  t5erftebcn.  —  36)  >^ie  beiligtc^i  bcn  Sempet  fammt  ben  a?orböfen  nad)  Sorfd^rift  beö  ©efc^e« 
mit  9ieinigung?wa|Tcr  Nuui.  19,  18.  — 37)  worunter  befonberg  ber  golbene  :^euÄter,  ber 
golbene  Siaudialtar,  ber  golbene  ^d^aubrobetifd)  ju  »erfteben  finb.  2)ie  altenbatte  5(ntioc^ug  weg» 
irebmen  lafjen;  f.  1,  21".  —  38)  Kai  'füx^fiiuaav .  .  —  39)  rh  r^pui  „früb."  —  40)  2}c?ember 
b.  3.  164  i?.  (£br.  —  41 )  Xa?  Worgenopfcr  Exod.  29,  38.  welcbe^  ^igleiA  al^  Ginweibungg» 
Dpfer  galt.  —  42)  ^ebraiemu^  für:  eodem  tempore  et  die  .  .  —  43)  worunter  bie  gewöhn' 


^ai  I.  93u(^  ter  5Kacca[>äer.  4,  56—61.  2lnm.  43—48.  767 

licfeen  f^rtefefni^i^Pffr  3"  tjcrftcbcn  finb.  —  UH)  (ic  fdnniicftcn  bic  2(u§cnfeltc  bcd  Stempel?,  bie 
fallen  nämliit,  mit  Mroncii  unb  3rfMlrcn,  iraf)rfcf)einliit  mit  folitcn,  fic  ibncn  ciU-  '-Beute  '.H>n 
^en  l^cinben  in  ^ie  .*3vinc>c  ;icfa(lcn  waren.  —  '4->)  />«i  tvtKnivtaav  .  .  ,,wat  fic  ftcUtcn  >^Me^cr  ber 
bic  ibpre,  tie  3füc»  "•  I-  f-"  —  4<»l  2^^*^"  beiyn.^  ^icfc^  Aeft,  roclitcei  Joan.  1(».  '12  rn  iyKnnia 
unb  II.  Macc.  ],  18  na^apia^wg  tov  lepov,  im  .^cbr.  ,13^111/  bei  .Jo.«.  Flav.  Antiq.  XII.  7.  6. 

„(^ejl  ber  VidUer"  iienannt  »virb,  fortan  febr  feierliit  iilcitt  bem  Ctler-  itnb  Vaubbüttcnfeft,  acbt 
ia^t  binbunt.  Tie  0»ff»  bdeiutteten  babei  vuut  ihre  eii^encn  iiH^bn intimen  mit  inelen  Viittcrn 
jum  .-^eicbcn  tcr  bobcn  ,■\•rv■ll^e.  "iJoit  je&t  beigeben  fic  i^a«<  aciI  übcraiiö  feicrliit,  unr  ',üurcn 
babei  in  bcn  .^aitfcrn  fo  imcIc  Vamveu  an,  ale  il.Vrfoncn  im  .^aufe  finf;  halten  auit  '>Ki|lercien, 
bei  ^enen  fein  '.Jdifiranb  iicfvart  nMr^.  —  'iT )  „fte  befcftiiiten  bcn  5ipn,"  «"erunter  aber  nid^t 
bcr  eii^entliite  i^eri^  2ion,  fonrern  ^en  lemtelberji  Woria,  trie  in  iV  .37  \u  '."crfteben  ift.  Tenn 
auf  bcm  '-BeriK  3ion  ii\u,  umc  i\  41  aujn^cift,  tic  fi)rifdic  '.Befatuinii.  —  IS)  f.  b.  bie  lcmpcl» 
i<e|le  follte  ui.Aleid)  aud)  ein  Sdju^'.  für  'öctbfuv  fein,  unb  umgefebrt  '.Bctbfur  aucb  ein  3d)u5,  für 
bie  Iem»eloc|1c. 


Caput    V. 

1.  Et  factum  est,  ut  audierunt  Gentes  in  circuitu  quia  aedificatum  est 
altare,  et  sanctuarium  sicut  prius,  iratae  sunt  valde:  2.  et  cogitabant 
tollere  genus  Jacob,  qui  erant  inter  eos,  et  coeperunt  ocoidere  de  populo, 
et  persequi.  3.  Et  debellabat  Judas  filios  E.sau  in  Idumaea,  et  eos,  qui 
erant  in  Acrabathane:^  quia  circumsedebant  Israelitas,  et  percussit  eos 
plaga  magna. ^  4.  Et  recordatus  est  malitiam  filiorum  Bean,^  qui  erant 
populo  in  laqueum,  et  in  scandalum,  insidiantes  ei  in  via.  5.  Et  conclusi 
sunt  ab  eo  in  turribus,  et  applicuit  ad  eos,'*  et  anatheraatizavit  eos,'' 
et  incendit  turres  eorum  igni  cum  omnibus,  qui  in  eis  erant.  6.  Et 
transivit  ad  filios  Ammon,  et  invenit  manum  fortem,  et  populum  copio- 
sum,  et  Timotlieum  ducem  ipsorum:^  7.  et  commisit  cum  eis  praelia 
multa,  et  contriti  sunt  in  conspectu  eorum,  et  percussit  eos:  8.  et  cepit 
Gazer  civitatem,^  et  filias  ejus,  et  reversus  est  in  Judaeam,  9.  Et  congre- 
gatae  sunt  gentes,  quae  sunt  in  Galaad,  adversus  Israelitas,  qui  erant  in 
tinibus  eorum,  ut  tollerent  eos:  et  fugerunt  in  Datbeman  munitionem.* 
10.  et  miserunt  litteras  ad  Judam,  et  fratres  ejus,  dicentes:  Congregatae 
sunt  adversum  nos  gentes  per  circuitum,  ut  nos  auferant:  11.  et  parant 
venire,  et  occupare  munitionem,  in  quam  confugimus:  et  Timotbeus  est 
dux  exercitus  eorum.  12.  Nunc  ergo  veni,  et  eripe  nos  de  manibus 
eorum,  quia  cecidit  multitudo  de  nobis.  13.  Et  omnes  fratres  nostri, 
qui  erant  in  locis  Tubin,*  interfecti  sunt:  et  captivas  duxerunt  uxores 
eorum,  et  natos,  et  spolia,'*^  et  peremerunt  illic  fere  mille  viros. "  14.  Et 
adhuc  epistolae  legebantur,  et  ecce  alii  nuntii  venerunt  de  Galilaea  con- 
scissis  tunicis,  nuntiantes  secundum  verba  baec:  15.  dicentes  convenisse 
adversum  se  a  Ptolemaida,  et  Tyro,  etSidone:  et  repleta  est  omnis  Galilaea 
alienigenis,'^  ut  nos  consumant.  16.  Ut  audivit  autem  Judas,  et  populus 
sermones  istos,  convenit  ecclesia  magna  cogitare  quid  facerent  fratribus 
suis,  qui  in  tribulatione  erant,  et  expugnabantur  ab  eis.  17.  Dixitque 
Judas  Simoni  fratri  suo:  Elige  tibi  viros,  et  vade,  et  libera  fratres  tuos 
in  Galilaea:  ego  autem,  et  frater  meus  Jonatbas  ibimus  in  Galaaditim. 
18.  Et  reliquit  Josepbum  filium  Zacbariae,  et  Azariam  duces  populi  cum 
residuo  exercitu  in  Judaea  ad  custodiam :  19.  et  praecepit  illis,  dicens: 
Praeestote  populo  huic:  et  nolite  bellum  committere  adversum  gentes, 
donec  revertamur.  20.  Et  partiti  sunt  Simoni  viri  tria  millia,  ut  iret  in  Gali- 

48* 


758 

laeam:  Judae  autem  octo  millia  in  Galaaditira.  21.  Et  abiit  Simon 
in  Galilaeam,  et  commisit  praelia  multa  cum  gentibus:  et  contritae 
suzit  gentes  a  facie  ejus,  et  persecutus  est  eos  usque  ad  portam 
22.  Ptoleniaidis:  et  ceciderunt  de  gentibus  fere  tria  millia  virorum, 
et  accepit  spolia  eorum,  23.  et  assumpsit  eos,  qui  erant  in  Galilaea,'' 
et  in  Arbatis"  cum  uxoribus,  et  natis,  et  omnibus  quae  erant  illis, 
et  adduxit  in  Judaeam  cum  laetitia  magna.  24.  Et  Judas  Macha- 
baeus,  et  Jonathas  f rater  ejus  transierunt  Jordanem,  etabierunt  viam 
trium  dierum  per  desertum.  25.  Et  occurrerunt  eis  Xabuthaei,'^  et 
susceperunt  eos  pacifice,  et  narraverunt  eis  omnia,  quae  acciderant 
fratribus  eorum  in  Galaaditide,  26.  et  quia  multi  ex  eis  coraprehensi 
sunt  in  Barasa,  ^^  et  Bosor,^''  et  in  Alimis,'^  et  in  Casphor,'"  et 
Mageth,^"  et  Carnaim:^'  hae  omnes  civitates  raunitae,  et  magnae.  27.  Sed 
et  in  ceteris  civitatibus  Galaaditidis  tenentur  comprehensi,  et  in  crasti- 
num  constituerunt  admovere  exercitura  civitatibus  bis,  et  comprebendere, 
et  tollere  eos  in  una  die.  28.  Et  convertit  Judas,  et  exercitus  ejus  viam 
in  desertum  Bosor  repente,  et  occupavit  civitatem:  et  occidit  omnem 
masculum  in  ore  gladii,  et  accepit  omnia  spolia  eorum,  et  succendit  eam 
igni.  29.  Et  surrexerunt  inde  nocte,  et  ibant  usque  ad  munitionem.'*^ 
30.  Et  factum  est  diluculo,  cum  elevassent  oculos  suos,  ecce  populus 
multus,'"^  cujus  non  erat  numerus,  portantes  scalas  et  machinas,  ut  com- 
prehenderent  munitionem,  et  expugnarent  eos.  31.  Et  vidit  Judas  quia 
coepit  bellum,  et  clamor  belli  ascendit  ad  caelum  sicut  tuba,  et  clamor 
magnus  de  civitate:^^  32.  et  dixit  exercitui  suo:  Pugnate  hodie  pro 
fratribus  vestris.  33.  Et  venit  tribus  ordinibus  post  eos,^*  et  exclama- 
verunt  tubis,  et  clamaverunt  in  oratione.  34.  Et  cognoverunt  castra 
Timothei  quia  Machabaeus  est,  et  refugerunt  a  facie  ejus:  et  percusserunt 
eos  plaga  magna;  et  ceciderunt  ex  eis  in  die  illa  fere  octo  millia 
virorum.  35.  Et  divertit  Judas  in  Maspha,^^  et  expugnavit,  et  cepit 
eam :  et  occidit  omnem  masculum  ejus,  et  sumpsit  spolia  ejus,  et  succendit 
eam  igni.  36.  Inde  perrexit,  et  cepit  Casbon,^  et  Mageth,  et  Bosor,  et 
reliquas  civitates  Galaaditidis.  37.  Post  haec  autem  verba'^  congrega- 
vit  Timotheus  exercitum  alium,  et  castra  posuit  contra  Raphon^  trans 
torrentem.^"  38.  Et  misit  Judas  gpeculari  exercitum:  et  renuntiaverunt 
ei,  dicentes:  Quia  convenerunt  ad  eum  omnes  gentes,  quae  in  circuitu 
nostro  sunt,  exercitus  multus  nimis:  39.  et  Arabas  conduxerunt  in 
auxilium  sibi,  et  castra  posuerunt  trans  torrentem,  parati  ad  te  venire 
in  praelium.  Et  abiit  Judas  obviam  illis.  40.  Et  ait  Timotheus  princi- 
pibus  exercitus  sui:  Cum  appropinquaverit  Judas,  et  exercitus  ejus  ad 
torrentem  aquae:  si  transieritad  nos  prior,  non  poteriraus  sustinere  eum; 
quia  potens  poterit  adversum  nos;^'  41.  si  vero  timuerit  transire,  et 
posuerit  castra  extra  flumen,  transfretemus  ad  eos,  et  poterimus  adversus 
illum.  42.  Ut  autem  appropinquavit  Judas  ad  torrentem  aquae,  statuit 
scribas  populi^^  secus  torrentem,  et  mandavit  eis,  dicens:  Neminem 
hominum  reliqueritis:  sed  veniant  omnes  in  praelium.  43.  Et  transfre- 
tavit  ad  illos  prior,  et  omnis  populus  post  eum,  et  contritae  sunt  omnes 
gentes  a  facie  eorum,  et  projecerunt  arma  sua,  et  fugerunt  ad  fanum,^ 
quod  erat  in  Carnaim.^*  44.  Et  occupavit  ipsam  civitatem,  et  fanum 
succendit  igni  cum  omnibus,  qui  erant  in  ipso:  et  oppressa  est  Carnaim, 
et  non  potuit  sustinere  contra  faciem  Judae.  45.  Et  congregavit  Judas 
universos  Israelitas,  qui  erant  in  Galaaditide,  a  minimo  usque  ad  maxi- 
mum,  et  uxores  eorum,  et  natos,  et  exercitum  magnum  valde,  ut  venirent 


T)ai  I.  33u(^  ber  g)?acca6aer.  5,  1—23.  9Inm.  1—14.  759 

in  terram  Juda.  4G.  Et  venerunt  usque  Epliron:""  et  liaec  civitas  magna 
in  ingressu  posita,  raunita  valde,  et  non  erat  declinare  ab  ea  dextera  vel 
sinistra,  sed  per  mediani  iter  erat.  47.  Et  incluscrunt  .se  qni  erant  in  civi- 
tate,  et  obstruxerunt  portas  lapidibus:  et  niisit  ad  eos  Judas  verbis  paciticis, 

48.  dicens:  Transeamus  per  terram  vestram,  \it  eamiis  in  terram  nostram : 
et  nemo  vobis  nocebit:  tantum  pedibustransibimus.  Etnolebanteisaperire. 

49.  Et  praecepit  Judas  praedicare  in  castris,  ut  ai)plicarent-*'  unusfjuis- 
que  in  quo  erat  loco;  50.  et  applicuerunt  se  viri  virtutis:  etoppugnavit 
civitatem  illam  tota  die,  et  tota  nocte:  et  tradita  est  civitas  in  manu 
ejus:  51.  et  peremerunt  omnem  masculum  in  ore  gladii,  et  eradicavit 
eara,  et  aceepit  spolia  ejus,  et  transivit  per  totam  civitatem  suj)er  inter- 
fectos.  52.  Et  transgressi  sunt  Jordanem  in  campo  magno, ^  contra 
faciem  Bethsan.  53.  Et  erat  Judas  congregans  extrem os,''*^  et  exhor- 
tabatur  populura  per  totam  viam,  donec  venirent  in  terram  Juda:  54.  et 
ascenderunt  in  montem  Sion  cum  laetitia,  et  gaudio,  et  obtulerunt  holo- 
causta,  quod  nemo  ex  eis  cecidisset  donec  reverterentur  in  pace.  55.  Et 
in  diebus,  quibus  erat  Judas,  et  Jonatbas  in  terra  Galaad,  et  Simon  frater 
ejus  in  Galilaea  contra  faciem  Ptolemaidis,  50.  audivit  Josephus 
Zacbariae  filius,  et  Azarias  princeps  virtutis, ^^  res  bene  gestas,  et  praelia 
quae  facta  sunt,  57.  et  dixit:  Faciamus  et  ipsi  nobis  nomen,^"  et  eamus 
pugnare  adversus  gentes,  quae  in  circuitu  nostro  sunt.  58.  Et  praecepit 
his,'*^  qui  erant  in  exercitu  suo,  et  abierunt  Jamniam.^-  59.  Et  exivit 
Gorgias  de  civitate,  et  viri  ejus  obviam  illis  in  pugnam.  60.  Et  fugati 
sunt  Josphus,'*^  et  Azarias  usque  in  fines  Judaeae:  et  ceciderunt  illo  die 
de  populo  Israel  ad  duo  millia  viri,  et  facta  est  fuga  magna  in  populo: 
61.  quia  non  audierunt  Judam,  et  fratres  ejus,  existimantes  fortiter  se 
facturos.  62.  Ipsi  autem  non  erant  de  semine  virorum  illorum,  per  quos 
Salus  facta  est  in  Israel.  63.  Et  viri  Juda^^  magnificati  sunt  valde  in 
conspestu  omnis  Israel,  et  gentium  omnium  ubi  audiebatur  nomen 
eorum.  64.  Et  convenerunt  ad  eos  fausta  acclamantes.  65.  Et  exivit 
Judas,  et  fratres  ejus,  et  expugnabant  filios  Esau  in  terra,  quae  ad  Austrum 
est,  et  percussit  Cbebron''^  et  filias  ejus:  et  muros  ejus,  et  turres  succendit 
igni  in  circuitu.  66.  Et  movit  castra  ut  iret  in  terram  alienigenarum,^^ 
et  perambulabat  Samariam.^"  67.  In  die  illa  ceciderunt  sacerdotes  in 
bello,  dum  volunt  fortiter  facere,  dum  sine  consilio  exeunt  in  praelium. 
68.  Et  declinavit  Judas  in  Azotum  in  terram  alienigenarum,  et  diruit 
aras  eorum,  etsculptilia  deorum  ipsorum  succendit  igni:'"^  et  cepit  spolia 
civitatum,  et  reversus  est  in  terram  Juda. 


1)  3u  c.  5;   1-9  f.  It.  10,  ln-23.     Scnfl5lfvaMnm  (Sabc^barnc)  (genannt  Num.^  34.  4; 

JoSi   15,  3.  —  2)'  LXX  fc^Cn  bei:    kcn  aw^üTf-i'/yv  a'vritvr  um  F/aße  rii  (Jkv'/ a  avrüv.  —  3)    r'tüv 

Baiäv  .  :  €b  Mcr  jene?  rsHM'itlcdU  jicmctnt  fei,  teffen  ^auptcrt  iin  (^iebiviic  ^er  3(mcrrbiter 
Nuai;  32,  3  \ao„  otix  ein  anberce,  lafn  fitt  mit  fsjereifibcit  nicbt  fairen.  —  -'!)  kgI  -apn-tM/.ev 
in'  ai'-oi'g  „er  "läacrte  fiit  iiciicu  ftc."  —  o)  „Cr  jvcibte  fie  bcr  ä>ernidUuiui;"  Lev.  27,  2.s.  — 
6)  limotbeuei  fdunnt  a\i  ^tattbalter  ba-^  ^t■iior^anlan^  •oenvaltct  uiib  baö  bamit  mn-bunb^nc 
Slittt  bc?  rbcrfelbbcrrn  auf  fid>  qcbabt  ^u  liaben.  —  7)  ^ai  TrimKart/n.^ero  r>,r  'iii:!'/i>.  Tic 
«Ätabt  beifet  eiiiehtlirf)  ^ac^er  unb  läq  fed)?  ^tunfcn  iiorbÜ*  •C'cn  .e>efcbon  lln^  t>icr  »eftli*  ^cn 
3{abbat''3lmmbn  (^Pbilabelv^biai;  Jen  48.  32. --8)  -Wan  weif;  t^LMi  biefcr  Actluiu]  mditö 
9?äberc«.  —  3u  33.  9-68  f.  IL  12.  —  9)  2Ubin  (lob,  laauba)  ift  eine  Vanbi*aft  be.^  nniftcn 
Slrabicn  an  bcr  ©ren^e  i^pn  «5alaab  Judic.  11.  3;  IL  Reg.  lOj  c.  —  10)  rf/v  ü-oai<n;/r 
„bch  ^^au^ratb,"  rco^n  aüce  i^icb,  rtlle  Änccbtc,  aüc  CEinridituni^  \n  rcAnen  i)l.  —  II)  <:>? //<■«!■ 
Xt'/tnpxinv  (ivi^fu.n-  „bcinabc  einen  »tiin^cn  etamm."  —  12)  km  [Ik]  -nmi':  Vd/i/niar  a//ooi/(jv 
„urib  au6  bcm  <\a]\^n  (i3alt(äa  ber".<i:ctren."  —  I^J)  (£r  nabln  aüc  in  's^aliläa  irobncnbcn  3nbcn 
mit  fid)  nad^  "^utäa.  ^öfcpbus  Siai^iu^  Aiiti(|.  XIL  8.  2.  aber  meint,  er  babe  nur  Me  mm 
ben  Reiben  gcfanöcn  öcnemmenen  ^ubeii  mit  ficfc  flcnommen.  —  l^)  SStcücidjt  fiüb  bamit  fic 


760  Da«  I.  58uc&  in  mauah'dtr.  5,  23—68.  5l»tm.  14—48. 

jll^^^  „<2tcppen,  SSeibenfluen"  gemeint.    Der  Cod.   Alex,   tieft  'Apßärroir;  ber  @t>Ter 

Ardebot.  —  15)  koI  aw^vTt/aav  roiq  TSaßaTalm^  .  .  ®^  warcn  ocrmut^It^  9?arf)femnilinflie 
9?abaiPtb'^,  bee:  ®o^nc«  3^rael?  Gen.  25,  13;  1.  Chron.  1.  29;  Is.  60,  7,  njel($c  im 
peträiHl)cn  'üirabieit,  in  bcr  ^cutiiicn  ^ctfc^a,  jcnfcit  bc6  3or^an  roobnten.—  16)  fic  Boaaopa. 
(fg  tft  bamit  'i^oi^ux  (3?o|lra)  in  ber  l'anbfcbaft  .^auran  (^luratiiti^)  gemeint,  nod)  beutjutac^e 
eine  bcbcutenbc  itabt;  Gen.  36,  33;  Jos.  21,  27;  Is.  34,  6.  —  17)  im  äu§crften  Hilfen  feö 
'£tantm;]ctnete^  ."Ihtben  Deut.  4,  43;  Jos.  20,  8;  21,  36.  —  18)  ti-'A/iwo/f,  rtiabrfcl)cinlic5 
(£lim,  aucb  in-er-CSlim  unb  '-Beer  genannt,  eine  l*ager|latte  ber  Si^r^ieltten  im  Cilen  \>on  5)?cab 
Nuiu.  21,  16-ls.  —  19)  unbefannt.  —  20)  MÖwrf,  unbefannt.  —  21)  wobt  3(fcf)rbarotb« 
(Sarnviim,  SJefifenj  bea  Äi^nig»  Tg  t^cn  '-öafan  Deut.  1,4;  Jo^.  9.  10.  9)?an  »ermntljet,  bap 
e?  an  ber  Steile  geftanten  bvibe,  wo  je&t  l'iig  DorfiiJJc^araif  ftebt,  an  ^er  ^'PilaerftraJTe  i'^on 
ramaüfU'?  na*  ^)3Jeffa.  S^  bat  ein  Äafteü.  —  22)  b.  b.  bi?  jnm  .ftafted  (2?efte)  "r-atbema  3?. 
9,  wobin  fid}  ^te  Cuit'en  ;inritcfge5ogen  batten.  —  2^J)  ^.  b.  fcinMid)e?  tBoit.  —  2'4>  anÄTnyii  koi 
<pui>y  /leyä'Äy  „Unter  Jrompetenfcbatl  unb  grofjem  '«efduei."  —  23)  „er  fiel  ibnen  in  brci 
'«d)'lad)treiben  in  ben  Sauden."  —  2(»)  eigentlid)  Waeipba^^ni3a(aab  Judic.  11,29;  I.  Reg, 
22,  3,  —  27)  nal  TzpoKarcAnßero  Xtw(p<:n'.  di  ift  baruntcr  »obl  Saeipbor  23.  26  ju  »erfteben. 
28)  .feebrai^muei  für:  „nad)  tiefen  "J^egebenbeitcn."  —  2J))  "Had)  ^piiniu?  V.  16.  war  eö  eine 
ber  3ebnftdfte  ienfcit  bes;  3oi'ban.  —  30)  tK  ni-pav -av  xaiij^ppov.  2Be(d)er  ÜBiltbac^_  bter 
gemeint  fei,  IciOt  |ld>  nid)t  beilimmen;  f.  5B.  39  u.  41.  —  31)  „benn  er  ixnrb  uns  überlegen  fein." 
"limot^eu?  fitlof;  auei  adem  bem,  wa»?  er  über  bie  bi^berigeÄriegfübrungbeg^ubaS  vernommen 
tnitte,  ba^  er  als  angrcifenber  Ibeil  unnnberftcbli*  fei.  (£in  abnlidies  ^eidien,  wie  tic^i  bier 
tiou  limotbeus  aufgeileUte,  lieft  man  I.  Reg.  14,  S-lo,  —  32)  (£s  ftnt  bie  „^tuffeber"  bamit 
gemeint,  bie  für  t£inbaltung  ber  Crbnung  im  .ipeere  forgen  muptcn  unb  we(d)e  bie  l'iften  ber 
eottatcn  fübrtcn  Deut.  16,  is;  I.  Chron.  23.  4;  26,  29.-33)  Tiefer  lempel  bei^'t  II.  12, 
26:  'Arapyareiav  „Jempel  ber  'Jltargatiei,"  we(d)e  nad)  'J>Iiniue  V.  23,  eine  unt)  biefetbe  ©0«« 
beit  mit  Terfeto  unb  ragen  i|l;  inedeidU  aud)  mit  5lftarte;  Diodor.  Sic.  II,  4.  —  3'i)  f.  35. 
26.  —  3-5)  eine  feile  ^tabt  am  Q:influf)  be«  ^iil^if  in  ben  3p»"ban,  in  einem  Sngvaf?  gelegen, 
fo  ^a%  man  nidu  um  fie  berumjtcbcu  tennfe,  —  36)  rnv  Trapujßa/.nv  „fid)  in  SdUac^tortniing 
^u  ftetlen."  —  37)  (■'<,■  ri,  TTtäiov  -h  ah,n.  Ss  ift  bie  (£beue  ©Sbrelon  bamit  gemeint,  bie  ijom 
(iarmel  bis  jur  5tabt  23etbfan  Jos.  17,  11  ;  Judic,  1,  27  reid)te,  —  38)  (£r  forgte,  baf?  bie 
auf  bem  9Begc  jurürfgebliebenen  iS*ivaitcn  unb  (Ermatteten  alle  orbentlid)  jufammengebra(^t 
würben,  unb  lieferte  faDurd)  einen  neuen  '-i^cweis,  baf)  grcfu'u  'i'3?änuern  audi  bie  Meinen  ^5ad)cn 
oin  ,6cr3en  liegen,  —  39)  ä/J.i'"''"?  m  ''"rrt/ztwi-.  (ii  ifl;  auffallcnb,  fa§  in  ter  23utg.  ber 
-iinguiar  gebrandet  i(t.  —  40)  Ter  waf)re  Oa^i^^ii-^it  fagt:  „i'af?t  uns  Rieben  für  bie  (£bre  bcd 
■^^tmenö  (^iottes-,"  ber,  falfdK  aber:  „^ajjt  uns  jieben,  um  uns  einen  '•J^inten  ^u  mad)en."  3ie 
l)anbelten  bier  aud)  gegen  Pie  au?t'rüdlid)c  i^orfitrift  bes  Cberfelbberrn  25.  IS  u.  19.  —  41)  «a* 
-nprß-jt-t/.av  To'ir  n-u  rf/c  Stn'üijfoir  r/'/c  //tr"  aiiTür.  —  -42)  3'iwiiii  War  eine  Stabt  beS  ^'•bitifier- 
f^H'bietes-,  f.  4,  1,").  —  43)  (£s  ift  offenbar  nur  ibr  Ungeborfam  Scbult  an  biefem  llnglütf.  — 
44)  „bie  Wannfd^aft  bes  .^ittas  aber  wurte  berübmt;"  kcü  ö  ävi/p  'io'v6ac  Kai  nl  ä6ehj>ol  airov 
'nSi)iaa\i7iaav  miMpa  .  .  —  4-5)  3»  -Hebron,  biefer  befannten  3(ft)t=  unb  l'eintenftabt,  fed»:? 
Stunden  füMiet)  oon  ^emfaiem,  batten  ild)  t>ie  (itomiter  jur  3eit  bes  babvilonifd?en  (£rild 
nietergelaijen  unb  waren,  wie  es  fdu-int,  nad)  Per  3wi"üdfuuft  Per  (Erulanten  nid)t  mcbr  barau3 
gewiAen.  —  461  „in  bas  'iPbilifterlanb,"  —  47)  (£s  ift  auffadenb,  ba§  ^<upaS  burd)  Samaria 
in  bas  ';'pbili|ler(anb  ^iebt,  ba  jenes  növMid\  biefes  aber  we|11id)  lag,  2tltein  er  tonnte  babei 
ftrategifd^e  2(bfiduen  babcn,  bie  bier  Per  2>erfaffcr  unberül)rt  (äffen  wollte,  gt^i^^iu»  ^ofepbuS 
lieft  bier  Miu-i8.sa  ftatt  Saniaria  uup  iH'rftcbt  Parunter  einen  (yren30rt  jwifi^en  ^xitäa  unb  bem 
f'bilijlergebiete.  —  48)  gemäp  C^efe^essorfd^rift  Exod.  34,  13. 


Caput  VI. 

1.  Et  rex  Antiochus  perambiilabat  superiores  regiones,^  et  aiidivit  esse 
civitatem  Elymaidem  in  Per.side^  nobilissimam,  et  copiosam  in  argento, 
et  auro,  2.  templunique  in  ea  locuples  valde:^  et  illic  velamina  aurea,* 
et  loricae,  et  scuta,  (piae  reliquit  Alexander  Phili[)pi  rex  Macedo,  qui 
regnavit  prinius  in  Graecia.  3,  Et  venit,  et  quaerebat  capere  civitatem, 
et  dcpraedari  eatn:  et  non  potuit,  quoniam  innotuit  sermo  bis,  qui  erant 
in  civitate:  4.  et  insurrexerunt  in  praelium,  et  fugit  inde,  et  abiit  cum 
tristitia  magna,  et  reversus  est  in  Babyloniam.     5.  Et  venit  qui  nuntiaret 


761 

ei  in  Perside,'*  qnia  filgata  sunt  castra,  qiiae  erant  in  terra  Juda:  6.  et 
cjuia  abiit  Lysias"  cum  virtute  forti  in  |)riniis,  et  fugatus  est  a  facie 
Jndaeorum,  et  invaluerunt  armis,  et  viribus,  et  spoliis  niultis,  quae  cepe- 
runt  de  castris,  quae  excidcrunt:  7.  et  quia  diruerunt  abominationeni/ 
quam  aedificaverat  super  altare,  quod  erat  in  Jerusalem,  et  sanctifica- 
tionem,  sicut  prius,  circumdederunt  muris  excelsis,  sed  et  Bethsuram 
civitatem  suam.  8.  Et  factum  est  ut  audivit  rex  sermones  istos,  expavit, 
et  commotus  est  valde:**  et  deeidit  in  lectum,  et  incidit  in  languorem 
prae  tristitia,  quia  non  factum  est  ei  sicut  cogitabat.  9.  Et  erat  illic  per 
dies  multos:  quia  renovata  est  in  eo  tristitia  magna,  et  arbitratus  est  se 
niori.  10.  Et  vocavit  omnes  amicos  suos,  et  dixit  illis:  Recessit  somnus 
ab  oculis  meis,  etconcidi,  corrui  corde  prae  sollicitudine:  11.  et  dixi  in 
corde  meo:  In  quantam  tribulationem  deveni,  et  in  quos  fluctus  tristitiae, 
in  qua  nunc  sum:  qui  jucundus  eram,''^  et  dilectus  in  potestate  mea ! 
12.  Nunc  vero  reminiscor  malorum,"*  quae  feci  in  Jerusalem,  unde  et 
abstuli  omnia  spolia  aurea,  et  argentca,  quae  erant  in  ea,  et  misi  auferre 
habitantes  Judaeam  sine  causa.  13.  Cognovi  ergo  quia  propterea  inve- 
nerunt  me  mala  ista:  et  ecce  pereo  tristitia  magna  in  terra  aliena.  14.  Et 
vocavit  Philippum,  unum  de  amicis suis,  et  praeposuit  eum  "  super  Univer- 
sum regnum  suum :  15.  et  dedit  ei  diadema,  et  stolam  suam,  et  annulum, 
ut  adduceret  Antiochum'^  filium  suum,  et  nutriret  eum,  et  regnaret. 
16.  Et  mortuus  est  illic  Antiochus  rex  anno  centesimo  quailragesimo 
nono. '^  17.  Et  cognovit  Lysias,  quoniam  mortuus  est  rex,  et  eonstituit 
regnare  Antiochum  filium  ejus  quem  nutrivit  adolescentem:  et  vocavit 
nomen  ejus  Eu})ator.  18.  Et  hi,  qui  erant  in  arce,'^  concluserunt" 
Israel  in  circuitu  sanctorum:  et  quaerebant  eis  mala  semper,  et  firma- 
mentum  Gentium.'"  19.  Et  cogitavit  Judas  disperdere  eos:  etconvocavit 
Universum  populum,  ut  obsiderent  eos.  20.  Et  convenerunt  simul,  et 
obsederunt  eos  anno  centesimo  quinquagesimo,  et  fecerunt  balistas,  et 
machinas.'^  21.  Et  exierunt  quidam  ex  eis,  qui  obsidebantur:  et  ad- 
junxerunt  se  illis  aliqui  impii  ex  Israel,  22.  et  abierunt  ad  regem,  et 
dixerunt:  Quousque  non  facis  Judicium,  et  vindicas  fratres  nostros? 
23.  Nos  decrevinms  servire  patri  tuo,'^  et  ambulare  in  praeceptis  ejus,  et 
obsequi  edictisejus:  24.  et  filii  populi  nostri'^  propter  hoc  alienabant 
se  a  nobis,  et  quicumque  invenieoantur  ex  nobis,  interficiebantur, 
et  hereditates  nostrae  diripiebantur.  25.  Et  non  ad  nos  tantum  exten- 
derunt  manum,  sed  et  in  omnes  fines  nostros;  26.  et  ecce  applicuerunt 
hodie  ad  arcem  Jerusalem  occupare  eam,  et  munitionem  Bethsuram 
nuniierunt:^"  27.  et  nisi  praeveneris  eos  velocius,  majora,  quam  haec, 
facient,  et  non  poteris  obtinere  eos.  28.  Et  iratus  est  rex,-'  ut  haec 
audivit  et  convocavit  omnes  amicos  suos,  et  principes  exercitus  sui,  et 
eos,  qui  super  equites  erant;  29.' sed  et  de  regnis  aliis,  et  de  insulis 
maritimis^^  venerunt  ad  eum  exercitus  conductitii.  30.  Et  erat  nume- 
rus exercitus  ejus,  centum  millia  peditum,  et  viginti  millia  equitum,  et 
elephanti^^  triginta  duo,  docti  ad  praelium.  31.  Et  venerunt  per  Idu- 
maeam,  et  applicuerunt  ad  Bethsuram,  et  pugnaverunt  dies  multos,  et 
fecerunt  machinas  et  exierunt,  et  succenderunt  eas  igni,'**  et  pugnaverunt 
viriliter.  32.  Et  recessit  Judas  ab  arce  et  movit  castra  ad  Bethzacharam*' 
contra  castra  regis.  33.  Et  surrexit  rex  ante  lucem,etconcitavit  exercitus 
in  impetum  contra  viam  Bethzacharam :  et  comparaverunt  se  exercitus 
in  praelium,  et  tubiscecinerunt:  34.  etelephantisostenderuntsanguinem 
uvae  et  mori,^®  ad  acuendos  eos  in  praelium:     35.  et  diviserunt  bestias 


762 

per  legiones:  et  astiterunt  singulis  elephaiitis  raille  viri  in  loricis  con- 
catenatis,  et  galeae  aereae  in  capitibus  eorum:  et  quingenti  equites 
ordinati  unicuiqiie  bestiae  electi  erant.  36.  Hi  ante  tempus  ubicumque 
erat  bestia,^''  ibi  erant:  et  quocumque  ibat,  ibant,  et  non  discedebant  ab 
ea.  37.  Sed  et  turres  ligneae  super  eos  firmae  protegentes  super  singulas 
bestias:  et  super  eas  machinae:  et  super  singulas  viri  virtutis  triginta 
duo,  qui  pugnabant  desuper:  et  Indus  magister  bestiae.  ^^  38.  Et 
residuum  equitatum  hinc  et  inde  statuit  in  duas  partes, ^^  tubis  exercitum 
commovere,  et  perurgere  constipatos  in  legionibus  ejus.  39.  Et  ut  refulsit 
sol  in  clypeos  aureos,  et  aereos,  resplenduerunt  montes  ab  eis,  et  resplen- 
duerunt  sicut  lampades  ignis.  40.  Et  distincta  est  pars^"  exercitus  regis 
per  montes  excelsos,  et  alia  per  loca  humilia:  et  ibant  caute  et  ordinate. 
41.  Et  commovebantur  omnes  inhabitantesterram^' a  voce  multitudinis, 
et  incessu  turbae,  et  coUisione  armorum:  erat  enim  exercitus  magnus 
valde,  et  fortis.  42.  Et  appropiavit  Judas,  et  exercitus  ejus  in  praelium: 
et  ceciderunt  de  exercitu  regis  sexcenti  viri.  43.  Et  vidit  Eleazar^^  filius 
Saura  unam  de  bestiis  loricatam  loricis  regis:  et  erat  eminens  super 
ceteras  bestias;  et  visum  est  ei  quod  in  ea  esset  rex:^^  44.  et  dedit  se  ut 
liberaret  populum  suum,^*  et  acquireret  sibi  nomen  aeternum.^'^  45.  Et 
cucurrit  ad  eam  audacter  in  medio  legionis,  interficiens  a  dextris  et  a 
sinistris,  et  cadebant  ab  eo^^  huc  atque  illuc.  46.  Et  ivit  sub  pedes 
elephantis,  et  supposuit  se  ei,  et  occidit  eum:  et  cecidit  in  terram  super 
ipsum,  et  mortuus  est  illic.^''  47.  Et  videntes  virtutem  regis, ^  et  impe- 
tum  exercitus  ejus,  diverterunt  se  ab  eis.  48.  Castra  autem  regis 
ascenderunt  contra  eos  in  Jerusalem,  et  applicuerunt  castra  regis  ad 
Judaeam,^'*  et  montem  Sion.  49.  Et  fecit  pacem  cum  Ins,  qui  erant  in 
Bethsura:  et  exierunt  de  civitate,  quia  non  erant  eis  ibi  alimenta  con- 
clusis,  quia  sabbata  erant  terrae.  50.  Et  comprehendit  rex  Bethsuram: 
et  constituit  illis  custodiam  servare  eam.*"  51.  Et  convertit  castra  ad 
locum  sanctificationis*^  dies  multos:  et  statuit  illic  balistas,  et  machinas, 
et  ignis  jacula,*^  et  tormenta  ad  lapides  jactandos,  et  spicula,*^  et  scor- 
pios"  ad  mittendas  sagittas,  et  fundibula.  52.  Fecerunt  autem  et  ipsi 
machinas  adversus  machinas  eorum,  et  pugnaverunt  dies  multos. 
53.  Escae  autem  non  erant  in  civitate, ^^  eo  quod  septimus  annus  esset: 
et  qui  remanserant  in  Judaea  de  Gentibus,  consumpserant  reliquias 
eorum,  quae  repoeitae  fuerant.  54.  Et  remanserunt  in  sanctis  viripauci, 
quoniam  obtinuerat  eos  fames:  et  dispersi  sunt  unusquisque  in  locum 
suum.  55.  Et  audivit  Lysias  quod  Philippus,  quem  constituerat  rex 
Antiochus,  cum  adhuc  viveret,  ut  nutriret  Antiochum  filium  suum,  et 
regnaret,  56.  reversus  esset  a  Perside,**^  et  Media,  et  exercitus  qui  abierant 
cum  ipso,  et  quia  quaerebat  suscipere  regni  negotia:  57.  festinavit  ire,*^ 
et  dicere  ad  regem,  et  duces  exercitus«*^  Deficimus  quotidie,  et  escanobis 
modica  est,  et  locus,  quem  obsidemus,  est  munitus,  et  incumbit  nobis 
ordinäre  de  regno.^^  58.  Nunc  itaque  demus  dextras  hotninibus  istis,  et 
faciamus  cum  illis  pacem,  et  cum  omni  gente  eorum:  59.  et  constitu- 
amus  illis  ut  ambulent  in  legitimis  suis  sicut  prius;  propter  legitima 
enim  ipsorum,  quae  despeximus,  irati  sunt,  et  fecerunt  omnia  haec. 
60.  Et  placuit  sermo  in  conspectu  regis,  et  principum:  et  misit  ad  eos 
pacem  facere:  et  receperunt  illam,  61.  Et  juravit  illis  rex  et  principesl 
et  exierunt  de  munitione.  62.  Et  intravit  rex  montem  Sion,'^"  et  vidit 
munitionem  loci:  et  rupit  citius  juramentum/'  quod  juravit:  et  man- 


Tiai  I.  S3uc^  ber  9)?acca6äer.  6,  1—36.  Slnm.  1—27.  763 

(lavit  destniere  miirum  in  ^yro.  G3.  Et  discessit  festinaiiter,  et  reversus 
est  Antiochiam,  et  invenit  Philippum  dominantem  civitati:  et  pugnavit 
adversus  eum,  et  occupavit  civitatem/^ 

l)  3u  2?.  1—16  f.  IT.  9.  —  f.  3,  31.  —  2)  Wan  iucip  auet  bcn  \dm(\tn  Urfunbcn  bcr  alten 
3ctt  9?icbte  v>on  einer  ^tabt  SliMitai?,  iroM  aber  ihmi  einer  ':Vro*:ui^  biefei^  Ofanien?,  tie  im  ui^' 
lieben  '?.''le^ie^,  nlHMtcb  ^mmi  5ufiana  U\c\.  'Jlücin  a\if  bcm  cititlfctwei;-;en  ber  n.''cniiicn  i^eo^ 
graplnfdu'n  Urfun^en,  tic  man  bat,  tann  nid)t  jicfoU^ert  n^erben,  ^a|!  e?  feine  5tabt  (iiiMnaig 
fle^'^eben  babe.  Sprncliu?  a  Vapice  m\t  '^lUioli  m-rfteben  farunter  iVerKtolie,  »reit  (?■  II.  9,  ü 
beipt,  •Jlntioebne  i'ei  na*  'iVrfepoli-j  iiefornnun  nnt>  babe  rcrnutt,  fen  lenu^el  ',u  plünfern. 
jjlaoiui^  ^PKPbn?  Antiq.  IL  u.  1.  nennt  bie  ^tatt  iiar  niitt  unD  fvrid^t  nur  mm  einer  2tabt, 
nac^  Deren  ^)ieicbtbümcrn  5(nticd)U6  lüftern  c^cn^^cfen.  (ir  ioUytc  tcr  alerantviniü-ben  ■C-'anM'dirift, 
iro  ei  bei^t:  iri  iarlv  ir  'E'/vuni^  ir  rij  \\tj)n'ii\i  -o/tc.  —  rj )  (£?  \\\\x  ein  lempel  ^cr  'iJfanäa 
IL  1,  13,  »veld^e  aud^  unter  ben -3camen  lanaiö,  5lnaio,  Slnaiti^, 'Jtneiti^  ?orfcmmt  unt»  mit 
bcr  fcbänbli*ften  Shi^t^tireinnu^  ^erebrt  ixnirDe.  Aeliau.  bist.  \\ .  1.  —  '4)  Wan  binji  biefe 
ffi>eiboic|'*enfe  5um  Ibeil  in  ben  inniie bauten,  ^uni  Ibcil  in  'skau^lben  auf.  Ter  ^Icid^tbum 
i)iefer"We|'d}enfe  n\ir  oft  unermcfjli*.  'i'A'an  fubr-te  eiiu^ne  iu'r5eid}niiTe  terfelben  mit  'Jlnivibe  ter 
9?amen  per  ©eber.  I*ausaii.  5,  vi.  Tas  ^ried).  Ka/.i^imra,  vclamina,  überfe^t  3cbol5  mit 
„Sd)u6umffen,"  3lnbere  mit  „i'crbaniie,  Tccfen."  —  3)  ^a&i  IL  9,  3  befanP  er'ild)  in  (ifba-- 
tana,  aU  tie  9?ad)rid^t  !^pn  ber  Ocieterlagc  be?  l'i^fia?  an  ibn  j^elaniite;  na*  'iHMi^biuj'  ju  labd 
an  ber  ©renje  i^abi^lonieno.  —  6)  „unf  rap  Üoüa-:?  an  ber  SvMt^c  eine?  ftarfen  -Speere?  bingc- 
jcgen  fei."  3n  IL  13,  1.  2.  beifit  ee,  e-5  feien  im  149.  ^utbre  (1(')3  i\  C£br.)  5wei  .i^cere  bcran» 
gc50ijcn,  eine?  unter  fem  in^'ebi  be?  .Hbniii?  2lntiodni5  Supatcr,  bas  andere  unter  Pem  tti 
^iM'ia^.  —  7)  f.  1,  57.  —  8)  3luö  biefer  3tcÜe  gebt  ber*oor,  Pa|?  jene  ^uben,  n>e(*e  ben  i^rüPern 
in  2(eg?pten  9iad)ri*t  über  5lntic*u?  ertbeiltcn,  IL  1,  eine  falf*c  9iad)rid>t  erbaltcn  battcn. 
Xcnn  fie  bericbtetcn,  tJtnticdnic'  fei  mit  feiner  i^cvileituni?  im  Tempel  geti^Ptet  nuM-pen.  ^wm 
Ueberpuf;  unP  nur  im  i^crbeiv?eben  wirb  ern\ibnt,  Daf;  biefer  SDiPerfprud)  ber  2:batfa*en  bie 
gbttlidje  Snfpii^^iticn  nid)t  int  '?.''? inte ften  berübrt.  Tenn  Per  i'erfaffer  be6  ^weiten  33ud^c^ 
berietet  nur,  »a^  bie  ^uibcn  nad^  3leiv.H^ten  oiefcbrieben  baben;  er  faiU  aber  nidu,  tap  ba^ 
®cfd)riebene  auf  unfebibarer  Süabrbcit  berubte.  Uebrij^en-J  fönnte  man  c^\\&)  annebmen, 
2(ntiod>uji  \t\  im  2cmpc[  bcr  '^Janäa  atlerbinci?  feinMid^  aniiciiriffen,  inn-uninbct  unp  wie  toDt 
»ej^.qcfAleppt  n^orben,  babe  fidi  aber  wicbcr  erbolt  unb  fei  erft  fpatcr  son  jener  .Hranfbcit  cri^riffen 
ivortcn,  Pic  ibn  tbbtete.  —  9)  07;  A'/J'/f^'^f  •  •  „benn  idi  war  liebenb  unt«  iiclicbt."  —  10)  '')\o,6:} 
■^.Vl^biue  fratrm.  XXXI.  11.  ijini^  bie  Sai^e,  '-Jlntiod^Uö  fei  wegen  feinee  3(niiviffei^  auf  ben 
Jempcl  ber  Xiana  mit  .sh-anfbcit  unt'  2 ob  beftraft  wor^cn.  gtainu^^  ^ofepbuo  5eigt  Pen  fa(f*cn 
(]3runb  Piefcr  <cci.C},t.  ba^urd^,  bap  er  fagt,  3lnticdnt?  ^aht  ja  in  Pem  beiPnifdnn  lempcl  ncd> 
feinen  wirfliAen  ^)taub  roUfübrt,  fiMibern  nur  5U  roUfübren  im  Sinne  gebabt,  wdbrenP  er  ben 
2:empel  in  ^scrufalcm  in  2Birfli*fcit  jeplünbcrt  babe.  —  11)  Sr  madUc  ibn  5um  ^1teid^^ftatt» 
baltcr  unb  i>crmunb  feinem  yjdbrigen  cccbnee  5lntic*u6  Supator;  f.  über  ibn  IL  .5,  22;  6, 11 ; 

8,   8;    9,  29.  —  1  —  )   ~ijv  ä^/a^/Elv  'AvtIox^iv  .  .    Kai  i k^ pi-^'at  airov  rov  .iaa/'/fi-fii'.  —  IrJ)    im  3« 

163  p.  Sbr.  im  5)ionate  SiJdrj,  ju  Jabd  an  bcr  fijren^c  jwifi^en  f  crfien  unb  3?abt>(pnien.  Polvb. 

XXXI.   11.  —  14)    f.  1,  33.  — _3U  ä).  18-36  f.  IL  13.  —  lo)   f/aav  avyiOeiovreg  „\k  fd^lojlCU 

ein,"  nid)t:  ,Jie  battcn  eingef*lciicn."  —  16)  aal  GTT/piyfia  roig  s^veai.  <^ii  fuduen  Per  5aite 
bcr  .Reiben  ^tdrfe  unb  Ucbcrgewi*t  ]n  m^rfdiaffcn.  —  17)  Kai  i-oir/asv  i-'  avroh^-  ßi'/.oaTdacig 
Kai  fit/xaväg.  3?a?  erftcre  ©ort  bcpcutct  fowobl  Cie  Stelle,  ücn  welcber  man  5-V"cite  unp  Steine 
abfcbleuberte,  a(e  aucb  Pie  '^iaf*ine,  mittclö  weld)cr  a  gef*ab.  Tiei'c  ^Jfautincn  waren  Stiefcn^ 
werte,  mittcd^  P^ren  man  steine  oon  mebveren  Jentncrn  Sd^were  in  betradnlidu^  Ginnte  werfen 
tonnte.  9iad>  <id^oI5  it^  bier  Pa^^  SDort  lit/.uavaa/c  in  Per  ^-BePcutung  i^on  „Sanbeltburm  unp 
Sturmleiter"  5U  nebmen.  —  18)    ?/,««?  evöoKoifiev  ihv/.Evsiv  „wir  bieiten  ee  für  gut,  Peinem 

SSater  JU  bienen." —  19  1  xal  -epiKn^r/vrat  fif  ryv  äKpäv  vlol  rov  /auv  i/iuor.  ,\Yipa'  roi'roc  hni 
a/./JKpiol'vrai  iio   ijuCjv  —  20 J   Kai  ro  äyiaaiia  Kai  'Bafi^aovpav  ('.>x'(>(JOov.  —  21)    3i?ao  bier  tX^lU 

Könige  gefagt  wirb,  gilt  t?ielmebr  t^on  Cofiae,  weil  ber  .Honig  no*  ein  .Hnabe  war.  —  22 )  Xiefc? 
©erben  auf  Pen  ^nfdn,  Pie  gegenwdrtig  unter  Pie  .»rcrrfd^aft  i)tom?  gcbi.n"tcn,  war  gegen  Pen 
33ertrag,  Pen  3lntio*u6  III.  1224-187)  mit  5{om  gefd^loffen.  Xie  JHi.Mner  Prucften  jcPod>  für 
jcft  Pae  Slugc  ]\i  Apinaii.  de  belli  syriae.  p.  117.  ed.  Stephan.  —  2;5)  '^lud)  Pa^  .galten  riMi 
Slepbanten  war  gegen  ben  mit  l'^iom  gefd)loiTenen  i^Ttrag.  —  24)  P.  b.  Pie  in  Per  v^taPt 
belagerten  3u^cn  maditen  3lu6fdUe  unP  verbrannten  bie  9.\\if*incn  (bie  ©anPeltbnrme  unp 
2Burfmafd)inen)  ber  ^cinpe.  —  2'5)  f'c  Bai}3:axapia.  (£3  war  biefer  Crt  an  einem  (Engpaf; 
Sroifcben  ^fmüilcnt  i'nP  3?etbfur.  —  2(»)  Tian  \(uytc  ibncn  irauben-  nnP  "Waulbcerfaft,  weil 
fie  benfelben  als  betdubenpee  rsktränf  febr  liebten  unP  fduMi  Purd)  Pen  '.Jlnblid  PctU'lbcn  beftig 
aufgeregt  i'inb  entflammt  würben  Bucliart:  llierozoic.  IL  26.  Aelian.  hi.^t.  XIIL  ö.  — 
27)  ^em^  (lorpe  bcr  SolPaten,  weId^ev^  ben  (ilepbantcn  beigeorbnct  war,  blieb  immer  bei 
ibncn,  Pamit  eine  isertraulic^tcit  jwifcben  (Sorpe  unP  l^icr  bewirft  würbe  unb  fomit  jjou  Per 


7G4  T)a€  I.  53u(^  ber  "üO^accafeäcr.  6,  36—63.  5Inm.  27—52. 

aßutb  bcijelbctt  9?ii^tö  ju  fürAten  war.  —  28)  «ai  ö  'ivöig  avrov.  Der  i^ü^^rer  beg  S^Merc« 
ttjurbc  „3nbicr"  (genannt,  Wfit  ^nbien  bie  cigentUAe  ^cimat  ber  (Slcv^anten  ift  unb  fomit 
cjetvö^nlict)  ein  3ubier  baö  Zhkr  leitete.    Polyb.  bist.  I.  40.  15.  III.  4G.  7.  —  29)  £v^a>  Kai 

f:v&£v   ian/aav   ettI   rä  ovo  /nfp//  rf/g  Trafje/ißu?S/t;  Karaaeiovrec  Kai  KaraitpaaaößEvoi  iv  Tal(  cpäpay^tv. 

Die  9teiteret  fottte  auf  bciben  ©fiten  bee  &nxci  jur  (Srmutbiiiung  unb  jum  Sc^u^e  für  bie 
^'»balangcn  bienen.  Daö  5ßort  tubis  fehlt  bei  fen  LXX  unb  fef)lte  »erniut&lic^  aud)  im  ^ebr. 
HO)  K-ni  ffe7(l>9^  fit'pog  „ein  Sheil  belintc  ficft  über  bie  5?cr_ge  aug."  —  31)  küvtsc  ol  äKovovrsg 
<l><.)vf/r  n'/J/i'^nvr  avTuv.  ®g  ift  hm  ba6  Äriec^jigefc^rei  ju  »erftcbcn,  roelcbeji  bie  '2d)aaren  oor  bcm 
'beginne  ber  Sc^lacbt  erbeben,  unb  n.u'U'bc^  fic  baburd)  ijergrcjjerten,  ba§  fte  bie  vSc^ilbe  unb 
SBaffcn  ancincinbcrfdilugen  Xeuoph.  Anab.  1.3.  S^  war  bei  ben  ft3ried)en  baö  2Bort  äÄalä, 
Welcbe^  man  bövte,  baber  äXa?.ni;ra'  „Äriegs^gefdirei  erbeben."  —  32)  'EÄsd^ap  6  l.avapdv,  welche« 
5öcrt  roabrfd^einlid)  wie  2,  5  Avapnv  f)eif;en  foü.  (£r  war  ber  t^iertc  ®ot)n  be^  Wattatbiaö.  — 
r{3)  ')lcid)  (?laöiug  Scfepbu^  bell.  Jud.  I.  1.  5.  ivar  ber  Äonig,  ber  nod)  im  .tnaben^  ober 
oielmebr  ÄinDce^alter  f!anb,  nid)t  auf.bem  glev^anten.  —  34)  (£r 'opferte  fic^  für  bie  ißefreiung 
beei  i^olfeo.  —  33)  Dicfe?  33cr(angen,  'Befreier  teö  sßatcrianbcei  ju  bcipcn  unb  alö folcber  gecbr't 
JU  werben,  ift  niitt  unebet  unb  unerlaubt.  Sei  beeintrdittigt  auc^  niitt  ba^  25erbien)t,  mm  baei 
eblere  Überlangen,  baö  33aterlanb  ju  retten,  »orangebt.  —  36)  Kai  kgxKovto  an'  airov  iv^a  ml 
h'da  „unb  fic  (bie  ©olbaten,  bie  bem  Slepbanten  beigeorbnet  waren)  würben  getrennt  oon  bem 
3:.biere  auf  bciben  Letten."  (ileajar  babnte  \i<ii  namlid)  ®eg  jwifAcn  ben  ^diaaren,  bie  ben 
tSlepbantcn  umgaben.  —  37)  (ix  ßarb  aU  ber  erfte  unter  ben  eobnen  be«  Wattatbia?  ben 
Job  beei  .gelben.  ®cinc  3;bat  frud)tete  fd)cinbar  9Jid)t-?,  aber  fie  ermunterte  bie  'örüber,  baö 
gegenwärtige  \!eben  für  5?id)tö  ,^u  ad>ten  auei  l'iebe  ju  ®ott.  —  38)  kuI  hhi>  ri/v  'lgxvv  rr/c  ßam- 
Irinq  .  .  Da  ^wbaei  unb  bie  ^einigen  bie  5tdrfe  unb  Wladjt  beg  3i ei (^5 beeret  näber  erblicften 
unb  einen  Srfolg  ju  erringen  für  unmöglid)  bifltcn,  jogen  fie  fif^  jurüd,  unb  jwar  gegen  ^(xn* 
falcm.    ^laotuei  ^ofcpbu^  1.  c.  IcifU  it)n  nad)  ^^ofna  jiebcn.  —  39)  nai  irapsvtßakev  )>  ßaailev^ 

r'ir    rf/v   'InvSalav   Kai  sJf  to  öpof  2!«.Ji'.  —  40)   Kai  änira^iv  lad  ippovpäv  ,,cr  IcgtC  ciuC  3?Cfa^Ung 

binein."  —  41)  inl  to  äy!aa/j.a.  —  42)  TTvp6ßn?M,  worunter  wobl  bie  33ranbpfeile  ju  oerftebcti 
ftnb,  bereu  »^euer  man  nid)t  löf'ti'n  fonnte.  Polyb.  bist.  V_.  2.5.  Liv.  3(),  47.  —  43)  f.  t.  ®r. 
44)  Kai  (jKopTTiSia.  Diefe  (£corpionen  fd)einen  gleidi  ben  ^itlcuberu,  bie  neben  ibncn  genannt 
werben,  ??fafd)inen  ocn  tlcinerer  (Gattung  gewefen  ju  fein,  bie  ein  einziger  -Solbat  regieren 
tonnte.  Wan  warf  mit  ibnen  '^.''fcile.  —  43)  ev  Toi^äyysioic  „in  ben  i^orratb^^'-öebdltern." 
(Einige  lefen:  tv  Toig  äyioig.  —  4<j)  äniaTpeijtev  änb  T?]g  iifpalSog  „bafj  er  oon  ^■''fi'fien  bereite 
abgezogen  fei."  —  47)  3m  Cod.  Alex.  bcif?te6:  /caricrTrewW  «ai  tTrn'/iffcrovro  „fte  eilten  unb 
trieben  an."  \!pftaei  wollte  ben  'JPbilippuei  uid)t  jum  Eintritte  ber  Stattbalterfiiaft  gelangen 
lajfen,  ba  er  felbjl  'oon  'Jlntiodiut^  biefct*  'älmt  erbalten  batte  3,  32.  —  48)  LXX  fe&en  bei : 
Kai  rot'f  avi^par.  Worunter  ber  Sabineteiratb  ju  'oeritcben  ift.  —  49)  „2öir  mütjen  forgen  für  ba« 
Jlteid)"  b.  b.  id^  l'nfiaö  bin  ber  Statthalter  uno  babe  SCBiri^tigcreö  ju  tbun,  alei  mi^  mit  ben 
3ubcn  berumjubalgen.  9}Jit  bicfen  9Borten  fprad)  er  \\&i  beutlid)  auei,  t<i\j  er  bie  «itattbalter- 
fdmft  beö  ^Pbilipvniei  nid)t  anertannte.  —  30)  „bie  i'efte  bes^  3;empel£i,"  bie  bier  nur  im  ftgür^ 
iid)en  Sinne  ^-i^erg  Sion  genannt  wirb,  xsik  oben  4,  37.  —  31 )  ®o  fein  (^5laube,  ba  ift  aud) 
leine  (yered)tigfeit.  Stat  pro  lege  voluntas.  5Ba»  inbeffcn  bier  öom  Äönige  gefagt  wir^,  gilt 
eigentlidi  nur  ijon  i^t^ftaö,  ba  (icrj^erer  nod)  ein  Äinb  war.  —  32)  9fad)  J^Ui-'^iuä  ^'-''fep^«* 
Antiq,  XII.  *.».  7.  tam  aud^  ybilippu-3  in  bie  (skwalt  beö  l'öfiag,  ber  ibn  fofort  töDten  liep.  3» 
IT.  9,  2*.)  bci^t  e^,  ^J'hilipIMi«*  ffi  U'irf)  becs  'Jlntiocbuei  Xi^^u  nad)  3(egi^pten  geflohen,  um  bort 
Unterflü^ung  ju  fuiten.  ®t^  ift  fd)wer  ju  fagen,  ob  er  biefesS  je^t  nach  b'er  ginnabme  '3lntiod)ia'« 
ober  l'dUMt  t*orber  t^on  ^J>erfien  au?  gctban  babe.  C5kwip  aber  ift,  faf;  er  bort  nid)t  fanb,  xtiCii  er 
fucbtc,  ba  bie  föniglid)en  ^•''nnjcn  ''Pbilonietor  unb  ^p^pöcon  fid)  in  Streit  untcrctnanber  befanben. 
Ai)inari.  in  Syriac.  46,  80-85. 


Caput  VII. 

1.  Anno  centesimo'  qninquagesimo  prirao  exiit  Demetrius  Seleuci 
tilius  ab  iirbe  Roma,  et  ascendit  cum  paucis  viris  in  civitatem  mariti- 
mam,^  et  regnavit  illic.^  2.  Et  factum  est,  ut  ingressus  est  domum  regni 
patrnm  suorum,  comprehendit  exercitiis  Antiochum,  et  Lysiam,  utaddu- 
cerent  eos  ad  eum.  3.  Et  res  ei  innotuit:  etait:  Nolite  mihi  ostendere 
faciem  eorura.*  4.  Et  occidit  eos  exercitus.  Et  sedit  Demetrius  super 
sedem  regni  sui:  5.  et  venerunt  ad  eum  viri  iniqui  et  impii  ex  Israel: 
et  Alcimus*  dux  eorum,  qui  volebat  fieri  sacerdos.     6.  Et  accusaverunt 


765 

populum  apud  regem,  dicentes:  Pordidit  Judas,  et  fratres  ejus  omnes 
amicos  tuos,  et  iios  disj)orsit  de  terra  iiostra.  7.  Nunc  ergo  mitte  viruni, 
oui  credis,  ut  eat,  et  videat  exterminium  omne,  quod  fecit  nobis,  et  regi- 
onibus  regis:  et  puiiiat  omnes  amicos  ejus,  et  adjutores  eorum,  8.  Et 
elegit  rex  ex  araicis  suis  Bacchidem,  qui  dominabatur  trans  flumen 
magnum*  in  regno,  et  fidelem  regi :  et  misit  eum,  9.  ut  videret  exter- 
minium, quod  fecit  Judas:^  sed  et  Alcimum  impium  constituit  in  sacer- 
dotium/  et  mandavit  ei  facere  ultionem  in  tilios  Israel.  10.  Et  surrexe- 
runt.  et  venerunt  cum  exercitu  magno  in  terram  Juda:  et  miserunt 
nuntios,  et  locuti  sunt  ad  Judam,  et  ad  fratres  ejus  verbis  pacificis  in  dolo. 
11.  Et  non  intenderuntsermonibus  eorum:  videruntenim  quia  venerunt 
cum  exercitu  magno.  12.  Et  convenerunt  ad  Alcimum,  et  Bacchidem 
congregatioscribarum  refpiirere  quae  justa  sunt:"  13.  et  primi,  Assidaei '" 
qui  erant  in  filiis  Israel,  et  exquirobant  ab  eis  pacem.  14.  Dixerunt 
enim:  Homo  sacerdos  de  semine  Aaron"  venit,  non  decipiet  nos:  15.  et 
locutus  est  cum  eis  verba  pacitica:'^  et  juravit  illis,  dicens:  Non  infere- 
mus  vobis  malum,  neque  amicis  vestris.  16.  Et  crediderunt  ei :  Et  com- 
prehendit  ex  eis  sexaginta  viros,  et  occidit  eos  in  una  die  secundum 
verbum,  quod  scriptum  est:"  17.  Garnes  sanctorum  tuorum,  et  sangui- 
iiera  ipsorura  effudcrunt  in  circuitu  Jerusalem,  et  non  erat  qui  sepeliret. 
18.  Et  incubuit  timor,  et  tremor  in  omnem  populum:  quia  dixerunt: 
Non  est  veritas,  et  Judicium  in  eis:  transgressi  sunt  enim  constitutum,'* 
et  jusjurandum  quod  juraverunt.  19.  Et  movit  Bacehides  castra  ab 
Jerusalem,  et  applicuit  in  Bethzecha:'''  et  misit,  et  comprehendit  multos 
ex  eis,  qui  a  se  effugerant,  et  quosdara  de  po})ulo  mactavit,  et  in  puteum 
raagnum  projecit.'"  20.  Et  commisit  regionem  Alcimo,'^  et  reliquit  cum 
eo  auxilium  in  adjutorium  ipsi.  Et  abiit  Bacehides  ad  regem :  21.  et 
satis  agebat"*  Alcimus  pro  principatu  sacerdotii  sui;  22.  et  convenerunt 
ad  eum  omnes,  qui  perturbabant  populum  suum,  et  obtinuerunt  terram 
Juda,  et  fecerunt  plagam  magnam  in  Israel.  23.  Et  vidit  Judas  omnia 
mala  quae  fecit  Alcimus,  et  qui  cum  eo  erant,  filiis  Israel,  multo  plus 
quam  Gentes:  24.  et  exiit  in  omnes  fines  Judaeae  in  circuitu,  et  fecit 
vindictam  in  viros  desertores,'^  et  cessaverunt  ultra  exire  in  regionem.-" 
25.  Vidit  autem  Alcimus  quod  praevaluit  Judas,  et  qui  cum  eo  erant:  et 
cognovit  quia  non  potest  sustinere  eos;  et  regressus  est  ad  regem,  et  accu* 
savit  eos  multis  criminibus.  26.  Et  misit  rex  Nicanorem,^'  unum  ex 
principibus  suis  nobilioribus:  qui  erat  inimicitias  exercens^^  contra 
Israel:  et  mandavit  ei  evertere  populum.  27.  Et  venit  Nicanor  in  JerU' 
salem  cum  exercitu  magno,  et  misit  ad  Judam"''  et  ad  fratres  ejus  verbis 
pacificis  cum  dolo,  28.  dicens:  Non  sit  pugna  inter  me  et  vos:  veniam 
cum  viris  paucis,  ut  videam  faciem  vestram  cum  pace.^*  29.  Et  venit 
ad  Judam,  et  falutaverunt  se  invicem  pacifice:  et  liostes  parati  erant  ^^ 
rapere  Judam.  30.  Et  innotuit  sermo  Judae^*^  quoniam  cum  dolo  venerat 
ad  eum:  et  conterritus  est  ab  eo,^^  et  amplius  noluit  videre  faciem  ejus. 
31.  Et  cognovit  Nicanor^"*  quoniam  denudatum  est  consilium  ejus:  et 
exivit  obviam  Judae  in  pugnam  juxta  Capharsalama."'*  32.  Et  cecide- 
runt  de  Nicanoris  exercitu  fere  quin(]ue  millia  viri,  et  fugerunt  in  civi- 
tatem  David.**  33.  Et  post  hacc  verba  ascendit  Nicanor  in  monteni 
Sion:'^'  et  exierunt  de  sacerdotibus  salutare  eum  in  pace,  et  demonstrare 
ei  holocautomata,  quae  offerebantur  pro  rege.  34.  Et  irridens  sprevit 
eos,  et  polluit:^^  et  locutus  est  süperbe,  35.  et  juravit  cum  ira,  dicens: 
Nisi  traditus  fuerit  Judas,  et  exercitus  ejus  in  manus  meas,  continuo  cum 


s 


766  2)ag  I.  ^xia^  ber  5)^accaUer.  7,  1—19.  5rnm.  1—15. 

regressus  fuero  in  pace,  succendam  domum  istam.  Et  exiit  cum  ira 
magna;  36.  et  intraverunt  sacerdotes,  et  steterunt  ante  faciem  altaris 
ettempli:^  et  flentes  dixerunt:  37.  Tu  Domine  elegisti  domum  istam 
ad  invocandum  nomen  tuum  in  ea,  ut  esset  domus  orationis  et  obsecrati- 
onis  populo  tuo;  38.  fac  vindictam  in  homine  isto,  et  exercitu  ejus,  et 
cadant  in  gladio:  memento  blasphemias  eorum,  et  ne  dederis  eis  ut  per- 
maneant.  39.  Et  exiit  Nicanor  ab  Jerusalem,  et  castra  explicuit  ad 
Bethoron:^  et  occurrit  illi  exercitus  Syriae.^^  40.  Et  Judas  applicuit  in 
Adarsa^  cum  tribus  millibus  viris:  et  oravit  Judas,  et  dixit:  41.  Qui 
missi  erant  a  rege  Sennacherib,^  Domine,  quia  blasphemaverunt  te,^ 
exiit  angelus,  et  percussit  ex  eis  centum  octoginta  quinque  millia: 
42.  sie  contere  exercitum  istum  in  conspeetu  nostro  hodie:  et  sciant 
ceteri  quia  male  locutus  est  super  sancta  tua:  et  judica  illum  secundum 
malitiam  illius.  43.  Et  commiserunt  exercitus  praelium  tertiadecima 
die  mensis  Adar:^^  et  contrita  sunt  castra  Nicanoris,  et  cecidit  ipse 
rimus  in  praelio.  44.  Ut  autem  vidit  exercitus  ejus  quia  cecidisset 
Nicanor,  projecerunt  arma  sua,  et  fugerunt:  45.  et  persecuti  sunt  eos 
viam  unius  diei  ab  Adazer^"  usquequo  veniatur  in  Gazara,*'  et  tubis 
cecinerunt"  post  eos  cum  significationibus:  46.  et  exierunt  de  omnibus 
castellis"  Judaeae  in  circuitu,  et  ventilabant  eos  cornibus,**  et  converte- 
bantur  iterum  ad  eos,^^  et  ceciderunt  omnes  gladio,  et  non  est  relictus  ex 
eis  nee  unus.  47.  Et  acceperunt  spolia  eorum  in  praedam :  et  caput  Ni- 
canoris amputaverunt,  et  dexteram  ejus,  quam  extenderat  süperbe,  et 
attulerunt  et  suspenderunt  contra  Jerusalem. ^*^  48.  Et  laetatus  est  popu- 
lus  valde,  et  egerunt  diem  illam  in  laetitia  magna.  49.  Et  consLituit  agi 
omnibus  annis  diem  istam  tertiadecima  die  mensis  Adar,  50.  Et  siluit 
terra  Juda  dies  paucos.^^ 

1)  3u  33.  ]-3s.  f.  TL  U.  —  3m  3.  161  cntflof)  tcmctriu^,  2obn  bcö  Äcteucu?,  9?cffe 
Ui  5(nticdMtö  öpipbancei,  bcr  a(e  (■^ci^^cl  in  Stern  gelebt  battc,  au?  tcr  Ji^cltftabt,  um  fid)  beö 
furifdjcn  3:bronc6,  auf  bcm  fein  unniünfiin'v  l^cttcr 'Jlnttochu^  (£ut>atpr  fap,  ju  bemäAtiacn; 
f.  1.  5lnm.  is.  —  iJ)  tvcIdK  (nad)  IL  14.  1)  Ivi:oIi6  an  ber  vbönicif*cn  Äüfle  war. — 
3)  „(£r  wart»  bafelbft  Äönig."  Ta  bic  beiden  S^crmünbcr  beö  3(ntiecbu?  C£upator,  ^J»bilitpu^ 
namlirf)  unb  ViM'ia?,  cinanbcr  in  bcn  .6aarcn  la;icn  in  i^ctrcff  bcr  J)icii-beftattbaUcrfd)aft,  fo 
ma*tc  er  fid)  bcn  'sirunbfae, :  Bulbus  litiiiantibus  tertius  gaudot,  ju  Üiut3cn.  gr  licp  aüent' 
balbcn  funb  Duutcn,  bcr  riiimifd^e  f«enat  babc  ibn  atö  Äonifi  anerfannt,  itcrauf  fogletd)  eine 
D^Jeni^c  ^olbaten  ficb  \n  ibm  fd^lugen;  IL  14,  L  2;  Flav.  .Jos.  Antiq.  XII.  10,  1;  Appian. 
in  8yr,  47.  I-IU;  Jiu<tin.  .^.4, '  3.  —  4)  (Sntwcfcr  fdnimtc  er  fi*  smm- ibnen  pbcr  er  fürditcte 
flerübrt  ju  werben,  ober  er  Jvoflte  in  verblümter  sfficifc  faiiien:  „^ti^t  fic  mir  lieber  tobt  alö 

lebcnbici."  —  o)  »et^er  ^ame  gräciilrt  ifl  unb  im  .^tbx.  D^D^^N  lautet,  t^enn  na*  Slaötug 

;^5Cfcpbuei  nannte  man  ibn  auä)  'Ia«</züf,  ti\M  D'D^^  ift.    (ir  war  fd)cn  »cn  ■JlnticAue  S}>i- 

:pbaneö  aU  •f'oberpricftcr  ernannt  werben,  batte  aber  bei  bcm  aeff^c^cifrißcn  Jbcile  bcr  ;i.<uben 
feine  "JlnerfcnnuniT  jicfunbcn.  Sr  war  ein  arunfböfcr  Wcnfcb  iL  14,  3-7,  —6)  'i^accbitc^ 
war  Stattbaltcr' jenfeit  be?  tfupbrat,  in  Wefppctamien,  unb  bcfap  and)  unter  5lntip*uei  @pl' 

Ipbaneä  i^rOfJC»?  i^ertrauen.  ev  tC)  nepav  tov  noraiiov  Kai  fityav  h'  ri)  linGi'/Eia  koI  -rrtarbv  tu  .inai'Atl. 

7)    f.  i.  '^^r.  —  8)   Kcii  tori/ön'  nv-ü  rz/r  hpuüvvTjv  „er  fc^tc  ibn  al5  ^obcttpricfter  ein." — 

9)  Sic  fteütcn  ibrc  ^vorteruni^,  bap  ba?  '^kfetj  crbcntlicii  iicbaltcn  werben  foll.  iK!:^rjT>,aai  (timtn. 

10)  Tic  friMnmen  ^ubcn,  tic  bicr  wie  eben  2,  42  'Jlfiifäcf  iicnannt  werben,  waren  eä  ppr^üiijlch, 
Wcktc  mit  tiefen  (^•prtcruniicn  auftraten  unb  bamit  ^ui^leid^  um  ivrieben  baten.  'Sc^dIj  überfeet: 
„Unc  bic  (£bafitäcr  lArLMume)  waren  bie  crftcn  unter  ben  3i3bnen  3ßi"ac(0,  bie  um  {vrietcn 
baten."  —  II)  '-JUcinnu^  war  uacb  Jvta'-nu?  CuM'cvbui^  Antiq.  XII.  9.  7.  webl  ein  3larpnite, 
aber  nidit  au^  tcr  feit  3alcmon  bereduiiitcn  Jvamilie  «abof  IIL  Reg.  2,  27-35.  —  12)  9?ac^ 
Sdu'»!',,  '^(üioli  u.  *?!.  ift  e«  i^accbircf,  ter  mit  ibnen  fric^!id^c,  aber  trü.qerifd^c  ÜBcrtc  rebefc, 
nid)t  -Jdcimu?.  —  lü)  uv  hypnxiie  sc.  fa'/uijT?/r.  Tic  bicr  citirtc  SteÜe  ift  nid)t  wörtü*,  fcnbertr 
bem  Sinne  nad)  au^  Ps.  79,  2-3  i^cnommcn.  —  14)  „ta^  /Icftiicfcßte;"  r/>  öTüaiv. —  15)  Kai 
TTapevißa/.Ev  h  Bi/^i-d.    3?c3ct^  War  ein  Jpüöcl  bei  ^crufaleni,  Cer  fpäter  jur  3tabt  gcj^cffen 


2)aö  I.  SBud^  ber  SO^accabäer.  7,  19—50.  SKum.  15—47.  767 

würbe  unb  bic  9?cuflabt  bilbctc,  ivic  au^  j^laviu«  Sofe^jfiu«  bell.  .lud.  V.  4.  2.  bertJcrj^cBt.  ^$ 
ijt  iiiriu  ivohl  nun^liib,  baf;  ba?  i^ctbfctta  bt'<5  '.l^uite?  bcr  j){icl>tcr  7,  l'3  im  ^rtantmc  Wana|ic« 
bamit  i^emcüu  fei.  —  l(J)  (üiriccl).  „er  fitladitete  fie  in  bcu  i^rofien  '•IM-iinnen,"  ^.  b.  in  bie  flrojje 
Si|lcrne.  (£i^  ift  möi^lid),  bap  ec*  bicfelbe  titfterne  war,  in  wcld)e  aud)  jur  Jcit  bc^  3i-'rf»ii*i* 
41,  U  inele  (irmorlietc  iV'njorfen  anirben.  —  17)  Kn'i  Knrtnniat  n)i'  x<^i>'"'  '<■>  'A>-K'>y.  —  18)  kuI 
iiyuviaaro.    t£r  i^ib  fid)  alle  "Wühe,  al9  .(öi^berprieiler  'Jlnerfennunj^  ^u  finben  unb  fein  2(mt  aU 

fold)er    aUJjUÜben.  —   IJ))     fr    ri«»-    ävi'^piim    mir   avrniKi/ l/adni.  —  iJO)     K(u    nvtara/?/r7av    tiw 

nopeha^ai  nc  r//i>  v''V""'  „Uc  UMirben  ^ehinbcrt,  in  ^a^  platte  l'anb  auj^uiiebtn."  3*ol^  meint, 
5u^aö  babe  fie  iiebinbert,  ferncrlMU  'Jdu^fälle  au?  ben  jcfun  :;l.Matjcn  ju  mad)cn.  —  iJI )  (£r  mar 
fcfton  in  Stont  inTtrautcr  t>cei  remetriue  unb  battc  ilin  auf  bcr  (llud)t  aui?  bcr  üJcltftatit  bec^tcitet; 
f.  :'>,  38;  IT.  14,  12-;!().  —  2:1)  /uwii-a  ku',  /v'V«''""'"«  '<?  'It/""//.  —  2'5)  '^h\d)  II. "l4,  17 
fcbicftc  ^ubai^  feineu  '.yru^cr  srimon  mit  einem  .g)ccre  iieiien  ')?icanor,  nod)  ebe  biefer  eine  f^c* 
fanbtfdiaft  an  ibn  abileln•^nct  batte.  3tmou  litt  5War  3^iba^cn,  übcrjeuiitc  ^ibcr  -liicanur,  ba^ 
er  e?  mit  tapferen  Veuten  ^u  tbun  babe,  luo  er  auf  iirof;e  i<crlu|lc  v^cfaf;t  fein  müf;te.  Tiefe 
S©abrnebmuni^  bcftimmte  "^ficanor,  einen  anberen  ©c;^  ale  beu  bcö  offenen  .Mampfet  einju^ 
fd)laiKti.  ^r  jVil^  U*  bcn  5itein,  ben  J^rieDcn  ernillidi  ^u  wollen,  unb  faitMc  ibm  ^rei  %b^i- 
or^netc  \n,  um  ^ic  "J^rdliminarien  abjufcblicfien.  (£«?  war  aber  3illei^  Iruii  unb  Vift.  3n  ben 
Präliminarien  warf  ein  lai]  fer  ^uKimmcnfunft  "^Jicanorei  unf  ^ufae' fcfti^feet.  Unb  Da* 
war  bie  5dUin;ie,  burdi  bic  ber  tapfere  3uDai:(  in  bcn  Untcrivmti  ^e^iuTien  werten  folltc,  unb 
wcld)er  er  ncd)  ',ur  redeten  3cit  au^wicb.  —  ü'i)  -»^cbraiijmu?  für:  „um  cucb  ^u  bcfud)cn" 
II.  Reg.  i;:).  5.  —  Üo)  K(ü  Ol  Tzo'AhuiH  .  .  „unb  bic  .ft'ricsieteutc  waren  bereit,  ibn  ju  eri^reifen." 
26)  Tag  ©prt  sermo,  'Aöyoc.  bebeutet  bier  „bie  5ÜMutt."  ^uba?  merfte  fpi]letd)  beim  crflen 
3ufammentreffen  unt  (^3ruH,  baf?  ee  auf  fein  SriV'ciffn  ab)-|cfcben  war.  —  27)  ««<  irtroi/'^r/  ä-' 
avroi.  Ter  5prer  bat:  „t£r  entfprauii  unt»  pob  uiben  Scinii^en."  Üi  bcfurfte  aber  nid)t  bcä 
@ntfprino|cnei.  ^"baiJ  jpi^  fid)  ctufacb,  obne  ficb  in  UntcrbäuMuni^  ein^ulaifen,  ?u  feiner  '3e* 
gleitung  \nrüä.  Ticb'  '.verblüffte  Den  'OJicanor  unD  feine  Umitcbunoi;  fie  j^etrauten  ilcb  nidU,  ibn 
ju  evi^reifen.  —  28)  9?id)t  nur  crfanntc  9ficanor,  i'af,  fein  'Plan  entDecft  war,  fcnbern  er  tbat 
allce!  "'3??i.>i5lid>e,  um  bicfe  3d)artc  ausjuwe^cn.  Sr  bcnabm  fid)  febr  fricblid)  cjci^eu  bic^ubeti 
unb  warD  febr  oertraulit^  iKPicn  ^ubii^.  (^i'ft  äI?  ibn  5(lcimu6  t»arübcr  beim  üentj^  »erfla.qte, 
begann  er  wieber  tk  geinDfcligfeit  IL  14,  2(3.  —  29)  2Bo  biefer  Ort  (JncbenefclD)  gelegen, 
ift  nid)t  befannt;  jebenfall»?  nid)t  weit  oon  ^^rufalem.  —  ?J0)  b.  h.  in  Die 'i^urg  2ion. — 
31)  b.  f).  auf  bcn  lempclbcrg;  f.  4,  o7.  —  fJ2)  wa?  bier  nacfc  3pf.  (iJeripniDcji  beipt  „er 
fpufte  fie  an."  Sr  batte  bicr  \xud^  bcn  in  IL  14,  39-46  erjäbltcn  '^(uftritt  mit  JKa^iae!.  — 
33)  b.  i).  äWifiicn  beut  'öranbopfcraltar  unb  bcm  .öciligtbum.  —  34)  3,  16.  —  3u  'ü.  39-50 
f.  IL  15. — 3-5)  (£ei  fam  ju  ibm  ein  neue?  -^^ecr  au?  carien.  —  36)  £v'A.(hiaä  .  .  nciä) 
^lapiu6  Sofcpbu?  ein  gleden  in  bcr  9?äbe  »im  '-Bctbcrcn.  —  37)  -^apä  tov  ßaaiAeu^  'Aaavpiuv. 
38)   ö-f  k6v<;<pjjii7]aav  .  .  —  39)  Einfang?  'D.''?ärj  160  o.  Sbr.  —  40)  äTzh  'k6aca.  —  41)  elf 

Vä^Tjpa'  4,  15.  —  42)   Kol  iaa/.-tanv  u-iau)  ai'rCjr  rair  crd/~/}f<  tüv  cjiuaaiiiv.  —  43)   fn  Traaüv 

Tüv  KUfiüv.  —  44)  aal  i'jTfpeKtpuv  uvtovq  „fte  worfeltcn  fic  mit  ben  .!pi.>rnern,"  b.  b.  fie  warfen 
fte  je^t  bort&in,  je&t  bafciin,  al^  eine  23eute,  bie  ibnen  nic^t  mcbr  entwtfd)cn  folltc;  III.  Reg. 
22,  11;  Ez.  34,  21. — 4-5)  aal  ävea-pe(pov  ovroi  -äpbg  Tovrovq  „fie  waubtcu  fid)  babiu  unb 
bortbin."  (£^  gab  nirgenb?  einen  3(u?weg.  —  40)  por  bem  Sborc,  weld)e?  man  nacfcber 
9?icanor«tbor  nannte  II.  15,  30-33.  —  47)  f,  9,  3.  ^ier  enbet  iOii  IL  iBuc^,  intern  ba^  L 
bie  (i)efc^ic^te  allein  fortfe&t. 


Caput  VIII. 

1.  Et  audivit  Judas  nomen  Romanorum,  quia  sunt  potentes  viribus,  et 
acquiescunt  ad  omnia,  quae  postulantur  ab  eis:  et  quicumqueaccesserunt 
ad  eos,  statuerunt  cum  eis  amicitias,  et  quia  sunt  potentes  viribus.  2.  Et 
audierunt  praelia  eorum,'  et  virtutes  bonas,  quas  fecerunt  in  Galatia,* 
quia  obtinuerunt  eos,  et  duxerunt  sub  tributum:  3.  et  quanta  fecerunt 
in  regione  Hispaniae,  et  quod  in  potestatem  redegerunt  raetalla  argenti 
et  auri,^  quae  illic  sunt,  et  possederunt  omnem  locum  consilio  suo,  et 
patientia:*  4.  locaque  quae  longe  erant'  valde  ab  eis,  et  reges,  qui 
supervenerunt^  eis  ab  extremis  terrae,  contriverunt,  et  pereusserunt  eos 
plaga  magna:  ceteri  autem  dant  eis  tributum  omnibus  annis;  5.  et 
Phiiippum^  et  Persen  Ceteorum**  regem,  et  ceteros,  qui  adversum  eos 
arma  tulerant,  contriverunt  in  bello,  et  obtinuerunt  eos:     6.  et  Anito- 


768 

chum  magnum'  regem  Asiae,  qui  eis  pugnam  intulerat  habens  centum 
viginti  elephantos,  et  equitatum,  et  currus,  et  exercitum  magnum  valde, 
contritum  ab  eis;  7.  et  quia  ceperunt  eum  vivum,"'  et  statuerunt  ei  ut 
daret  ipse,  et  qui  regnarent  post  ipsum,  tributum  magnum/'  et  daret 
obsides/^  et  constitutum,'^  8.  et  regionem  Indorum,  et  Medos/*  et 
Lydos,  de  optimis  regionibus  eorum:  et  acceptas  eas  ab  eis,'^  dederunt 
Eumeni  regi;'^  9.  et  quia  qui  erant  apud  Helladam, '^  voluerunt  ire,  et 
tollere  eos:'^  et  innotuit  sermo  bis,  10.  et  miserunt  ad  eos  ducem  unum, 
et  pugnaverunt  contra  illos,  et  ceciderunt  ex  eis  multi,  et  captivas  dux- 
erunt  uxores  eorum  ,  et  filios,  et  diripuerunt  eos,  et  terram  eorum  posse- 
derunt,  et  destruxerunt  muros  eorum,  et  in  servitutem  illos  redegerunt" 
usque  in  hunc  diem :  11.  et  residua  regna,  et  insulas  quae  aliquando 
restiterant  illis,  exterminaverunt,  et  in  potestatem  redegerunt.  12.  Cum 
amicis  autem  suis,  et  qui  in  ipsis  requiem  habebant,^*^  conservaverunt 
amicitiam,  et  obtinuerunt  regna,  quae  erant  proxima,  et  quae  erant  longe: 
quia  quicumque  audiebant  nomen  eorum,  timebant  eos;  13.  quibus 
vero  vellent  auxilio  esse  ut  regnarent,  regnabant:  quos  autem  vellent, 
regno  deturbabant:  et  exaltati  sunt  valde.  14.  Et  in  omnibus  istis  nemo 
portabat  diadema,  nee  induebatur  purpura,  ut  magnificnretur  in  ea. 
15.  Et  quia  curiam  fecerunt  sibi,^^  et  quotidie  consulebant  trecentos 
viginti  consilium  agentes  semper  de  multitudine,  ut  quae  digna  sunt, 
gerant:  16.  et  committunt  uni  homini^^  magistratum  suum  persingulos 
annos  dominari  universae  terrae  suae,  et  omnes  obediunt  uni,  et  non  est 
invidia,  neque  zelus  inter  eos.  17.  Et  elegit  Judas  Eupolemum,  filium 
Joannis,  filii  Jacob, ^  et  Jason em,^'*  filium  Eleazari,et  misiteos  Roraam 
constituere  cum  illis  amicitiam,  et  societatem:  18.  et  ut  auferrent  ab  eis 
jugum  Graecorum,  quia  viderunt  quod  in  servitutem  premerent  regnum 
Israel.  19.  Et  abierunt  Romam  viam  multam  valde,  et  introierunt 
curiam,  et  dixerunt:  20.  Judas  Macbabaeus,  et  fratres  ejus,  et  populus 
Judaeorum  miserunt  nos  ad  vos  statuere  vobiscum  societatem,  et  paceni, 
et  conscribere  nos  socios,  et  amicos  vestros.  21.  Et  placuit  sermo  in  con- 
spectu  eorum.  22.  Et  hoc  rescriptum  est,^  quod  rescripserunt  intabulis 
aereis,  et  miserunt  in  Jerusalem,  ut  esset  apud  eos  ibi  memoriale  pacis,  et 
societatis.  23.  BENE  SIT  ROMANIS,  et  genti  Judaeorum  in  mari,  et  in 
terra  in  aeternum:  gladiusque  et  hostis  procul  sit  ab  eis.  24.  Quod  si 
institerit  bellum  Romanis  prius,  aut  omnibus  sociis  eorum  in  omni 
dominatione  eorum:  25.  auxilium  feret  gens  Judaeorum,  prout  tempus 
dictaverit,  corde  pleno:  26.  et  praeliantibus  non  dabunt,  neque  sub- 
ministrabunt  triticum,^^  arma,  pecuniam,  naves,  sicut  placuit  Romanis: 
et  custodient  mandata  eorum,  nihil  ab  eis  accipientes.  27.  Similiter 
autem  et  si  genti  Judaeorum  prius  acciderit  bellum,  adjuvabunt  Romani 
ex  animo,  prout  eis  tempus  permiserit:^^  28.  et  adjuvantibus  non  dabi- 
tur  triticum,  arma,  pecunia,  naves,  sicut  placuit  Romanis;  et  custodient 
mandata  eorum  absque  dolo;  29.  secundum  haec  verba  constituerunt 
Rornani  populo  Judaeorum.  30.  Quod  si  post  haec  verba  hi  aut  illi 
addere,  aut  demere  ad  haec  aliquid  voluerint,  facient  ex  proposito  suo:^* 
et  quaecumque  addiderint,  vel  dempserint,  rata  erunt.  31.  Sed  et  de 
malis,  quae  Demetrius  rex  fecit  in  eos,  scripsimus  ei  dicentes:  Quare 
gravasti  jugum  tuum  super  amicos  nostros,  et  socios  Judaeos?  32.  Si 
ergo  iterum  adierint  nos,  adversum  te  faciemus  illis  Judicium,  et  pugna- 
bimus  tecum  laari  terraque. 


2)a<?  I.  33u(^  ber  SJ^accabäer.  8,  2—30.  2lnm.  1—28.  769 

1)   Kai    6ir))ijaavT0    avTÜ    roi'f    Tro'/rumx   avTÜv.  —  2)   T\C  (^MatiX  Wann  Um  bOÖ  3.  250  ». 

(£br.  au?  f^KiUieu  ciiuicivanbcrt  unter  ^cll  '??viiucn  Irefmcr,  loli^tobojcr,  IrctiMaiicn.  Sie 
verbreiteten  lanjic  Jeit  i^rof;en  2cbrecfen  nn-it  umber,  ic  t:a\;  ibnen  foiiar  bie  5'.ncr  Iribut 
be^ablten.  Oni  3-  1>^''  !•''•  t£br.  unterlaju'»  l'ic  jcbod)  ben  römifiten  3i3affen.  Ter  (lonful 
Wanliuei  i^ulfp  \dA\u}  fic,  UHMiiber  bie  i^unbc>?iiciiofTen  ber  ^Kbnier  inebr  erfreut  UMren,  a(?  über 
beu  Sicji.  ben  biefc  itbcr  Slnticrfniö  ben  (Vh-opeu  erruujien  bvitten;  cf.  Liv.  I'atav.  liist.  ;;•.).  .'57. 

Kol    Ti'tc    (iif'/)a;ai'J((if    iir    -niorntv    ir   rotr    ritAarnir.  —  Ü]    "iVliuiue   fOiUHI.    1.  f  PH  Spanien  : 

Metallis  pluiubi,  fern,  a;ris,  argoiiti,  auri  tota  fernio  Hisiiaiiia  scatet.  —  H)  Km  uciKfxniv/ün. 
5)    Kai   u   T6-of  iiv  f/aniiav  a-t  yur  ärr'  oi  rcn-  aöi'xSpn  „UUb  IVar  blHt  ber  Crt  (ba?  Yciwt)  fo  fcmC 

wn  ibnen." —  6)  rer.qleicl^cn  iUMiiiic  n^aren  'iPiMKiia,  ";Vi>rrbue',  ^".^v^ar,  iMrifemaruf, 
rskntiuj.  5(uc&  ber  Jvclbberr  Jpannibal  war  ibnen  bei^u^iblen.  —  7)  (£?  ift  ^Vbilitr  II.  von 
Waccbpnien,  ber  v.  220-1  TU  veiiicrte  unb  v^cm  Aelbbcrm  I.  C  ,"v(aniiniuc-  bei  .HiMioefei^bale 
i.  :^.  1*J7  f.  Sbr.  auf  ba-?  -t^aupt  iKfeblai^en  würbe.  -J-V-rfeue,  beffcn  ^fadn'olvier  IT'.>-H')S,  n^elcher 
firt)  mit  bent  i(Ii>rifcben  .Vlinüi^e  'vU^Uiu?  oerbunben  batte,  nnirbc  Kis  ;M>n  iVauluä  5(emilianu6 
bei  ^^'.''bua  befici^t  unb  iiefangen  uad)  ^?l\>m  ;V'brad>t;  cf.  Flori  hi.st.  1.  2.  c.  7 ;  Liv.  1.  ?,:\; 
Polyb.  \I.  lU.  —  8)  KiriKJi'  ,inai/ta.  (£bittim  ift  "Wacebonien;  f.  1,  1.  — 9)  'äintiodnie  TU. 
224-187  n:'ar  nidU  nur  SX'cnu}  von  Smien,  fiMibcrn  aucb  bee  iiriipten  Ibcifci?  von  .ftleinancn. 
(Sr  lief!  fid>  im  :j.  1*,»;^^  in  einen  uu^^lüdlid^en  Mampf  mit  ben":'){i)mern  ein.  :rut  ber  2d>(aAt 
bei  5}?ac<nc|la  i.  ^<.  ]\n)  auf  baj.^aupt  aef*laaen,  mu^te  er  einen  fd^impfücben  (^rieben  fd^ticpen; 
Polyb.  21,  lo ;  Appiün.  Syr.  oo-o'J;  Liv.  ;)7.  2',t-;j() ;  Ju.stiu.  ?,].  S.  —  10)  Tie  beibnif*en 
Sd)riftftetler  metbcn  5iriar  ^lidUo  vhmi  bicfer  (^efanju^nncbmuni);,  fonbern  faticn  nur,  er  habe  fiA 
^urd)  bie  (^ludu  nadi  ^ar^e•^  i^rettet.  'Jlüein  ee  founte  ja  bie  (^H'fan,aennebmun;i  fpäter  erfolgt 
unb  ani  geiviffe  i^ebiniunuien  bin  fciilcid^  ivieber  aufiieboben  werben  fein.  —  II )  Xie  ?l{bm'er 
bej^ebrten  l.J,0(X»  Talente  .SUiei<ffoften,  ivovhmi  ein  Ibeit  foi^eid^  ber  iirLM';ere  aber  in  jabrlid^eu 
SHatcn  innerbalb  12  ^^abren  abbc5ablr  werten  foUte.  —  li)  (ix  muf;"te  2(1  f^kifjeln  ftcUen,  unb 
jwar  fol*e,  welAe  bie  SUnner  fi*  auöwdblten.  Se^  war  barunter  fein  3obu  '^Intiedni?  Gpi- 
pbaneo.  —  1^5)  Kai  (^taczo/ i,i\,  worunter  man  iiewöbnlicb  bie  :')teid)ctrennuni^  i^erflcbt,  wie  fic 
fpj^Ieic^  im  naclM^en  inn-e;  an^iecieben  wirb.  3lüein  füiili*cr  bürfte  bie  im  ("vricbcnffd^lupc  angc-- 
fübrtc  breijäbrige  3luewed^feluni^  ber  (i^ei^cln  5U  XH'rfteben  fein.  —  l-4j  'Mit  j^utem  ©ruiibe 
jcrmutben  bier  neuere  lüve.aetcn,  e^  fei  ^u  Icfcn:  «;i  j^-w/iar -7)1' 'iGyi7hv;i' A:a2  Mrtr/fM' .  .  Xenn 
man  weit'  ani  ben  f^H'fdMditfd>reibern  jener  ^dt,  ^ai^  :5c*nicii,  WiM'ien,  l'ybien  nebft  ^x!?capnien 
unb  'Pbn1i^ien  5ur  J^errfd^aft  bc?  3lntiodnt-?  i^eborten  unb  jetjt  bcm  (fumencs  überantwortet 
würben,  wdbrenb  man  bae  rsjicid^e  nid>t  oon  ^nbien  unb  Webicn  weif;.  3(llerbini^?  war  9(ntiodiug 
im  5-  -1-  J>.  ßf)r-  an  bie  (^Jrcnjcn  i^on  ^mbien  i^efcmmcn  unb  batte  ein  ^ünbni§  mit  bem 
Äümige  biefe?  l'anbc^  gefd^Ioffen,  aud^  i^irle  (£[cpbcintcn  unb  f^^)e(b  i^on  ibm  erbalten,  woraus 
man  fd)licf;en  fonnte,  er  fei  ibm  tributpflid^tiij  oicworben.  5l[Iein  i^on  einer  (£ rcbcrun;^  unb 
einem  2?efit?e  biefei^  l'anbci^  weijj  man  '?{idne  aue!  Vis^iu«*  unb  'iH^lDbius.  —  15)  -apurrov  „v^pu 
ibm,"  bem  3lntipd^ue.  —  10)  (Er  war  Ä'i'nuy  'opn  ^-Vrgamuä  l'.tö-l.'JS,  Sobn  be?  "Jlttalu?  I.  — 

17)  Kai  u-i  Ol  tK  rf/c  'E/./a6oc .  .  Xie  2?i.H^tier  unb  3letoIier  batteu  ben  itöniii  '.Jlntiodntc  ein- 
gelabcn,  mit  ibnen  c^egen  bie  9U>mer  5U  flreiten.  Sr  folgte  ber  Sinlabung  im  ^\.  liU,  erntete 
aber   nur   Unglücf;  "Liv.    35  et  36.  Justin.  30  et  32  Diodor  Sicul.  26.  41.  Polyb.  20-22.  — 

18)  Kai  f^äpai  airoix  „|te  wpütcn  bie  ^iömer  »vertilgen."  —  19)  „fte  mad^tcn  fi*  biefelben 
bienjlbar;"  Liv.  43.  4;  Polyb.  18.  11.-20)  „bie  ibnen  crsicbcn  waren,"  wie  3.  53.  (iklon  t5. 
Sr^racuö,  'üDfaffiniffa  ».  9?umibien,  b.  ^-Holenuier  ybilometor  unb  '^bi^efon,  C£umeneei  iv  'J'erivimue!, 
5.'*rufia?  u.  31.  öJcrabe  bamalö  war  bie  ^dt,  roo  iKome  Cberberrfd^aft  aüeicmeine  5(nerfennunsi 
fanb.  —  21)  Kai  fiw/.tvri^pior  i-oir/aav  tavTui^.  (£?  ift  ber  Senat  gemeint,  beffen  (^lieber^abl 
ni*t  feftgefe^t  war,  bamalei  aber  320  betrug.  —  22)  S>5  ift  bier  "bie  J'Hebe  tjpn  ben  Sonfuln. 
S?  waren  ibrer  5Wei,  bie  fid)  aber  fo  in  bie  •^errfd'aft  tbeilten,  baf;  immer  nur  ßiner  regierte. 
SPrad)  ein  .^rieg  aue,  fo  würbe  ge(oo|1,  weld^er  ber  beiben  (lonfuln  ber  "Jlnfübrer  fein  follte; 
Liv.  7.  19;  8aliust.  Catil.  3().  TsMugen  fic  beibe  in  ben  i^rieg,  \o  wedifeltcn  fic  in  (VÜbrung  be? 
Cberbefeblei  jebcn  ^weiten  Zaa,\  Liv." 22.  27:  Polyb.  3.  23.  —  23)  ruv  "A/vKwf  IL  4,  11.  — 
21)  wa?  aud>  bier  wie  anberewo,  ber  gräeifirte'OJame  ^cfue  (Scfu?)  Kin  bürfte.  £b  biefer 
5afon  etwa  ein  9Jeffe  bce  :r5iiba6  war^  ift  5wcifelbaft.  —  23)  küI  roiro  -b  ävri-}f)adoy  rf,r 
i-tcTo/J/g  Tjq  ävTiypaijifv  tri  ci/roi^  ;f«/Ka?f.  Xer  3(ui<brurf  i-iaro/i/  \\t  bier  Ungeeignet.  (5? 
fpüte  ypnfifia  „Sd)rift"  ^eib'cn.  ^n\  ^ebr.  bief;  ee  »ocrmutbli*  Sepher,  xcai  jebe  9lrt  Sd^rift 
Pbcr  lirfunbc  bebeutet.  —  26)  ai-o^,  wa-i  für  „Vebenc^mittel"  jeber  ^Irt  ',u  nebmen  fein  bürfte. 
27)  v-oyf>a(pij.  wie  3>.  25.  —  28)  b.  b.  nad)  beiberfeitigcm  i^erftänbnif;  unb  ©iüen.  —  liefe 
2?unbeeatte  bat  gan?  bie  gorm  ber  SScrtragebPcumente,  wie  fic  bei  anberen  alten  ^d)rift)lellern 
ber  'iRbmcx  t>orfommen. 


770 

Caput   IX. 

1.  Interea  ut  audivit  Demetrius  qnia  cecidit  Nicanor,  et  exercitus  ejus 
in  praelio,  apposuit  Bacchidem,  et  Alcimum  rursum  mittere  in  Judaeam, 
et  dextrum  cornu^  cum  illis.  2.  Et  abierunt  viam,  quae  ducit  in  Gal- 
gala, ^  et  castra  posuerunt  in  Masaloth,^  quae  est  in  Arbellis:  et  occupa- 
verunt  eam,  et  peremerunt  animas  hominum  multas.  3.  In  mense 
primo*  anni  centesimi  et  quinquagesimi  secundi  applicuerunt  exereitum 
ad  Jerusalem:  4.  et  surrexerunt,  et  abierunt  in  Beream^  viginti  millia 
virorum,  et  duo  millia  equitum.  5.  Et  Judas  posuerat  castra  in  Laisa,® 
et  tria  millia  viri  electi  cum  eo:  6.  et  viderunt  multitudinem  exercitus 
quia  multi  sunt,  et  timuerunt  valde:  et  multi  subtraxerunt  se  de  castris, 
et  non  remanserunt  ex  eis  nisi  octingenti  viri.  7.  Et  vidit  Judas  quod 
defluxit  exercitus  suus,  et  bellum  perurgebat  eum,  et  confractus  est  corde: 
quia  non  habebat  tempus  congregandi  eos,  et  dissolutus  est.  8.  Et  dixit 
his,  qui  residui  erant:  Surgamus,  et  eamus  ad  adversarios  nostros,  si 
poterimus  pugnare  adversus  eos.  9.  Et  avertebant  eum,  dicentes:  Non 
poterimus,  sed  liberemus  animas  nostras  modo,  et  revertamur  ad  fratres 
nostros,  et  tunc  pugnabiraus  adversus  eos:  nos  autem  pauci  sumus. 
10.  Et  ait  Judas:  Absit  istam  rem  facere  ut  fugiamus  ab  eis:  et  si  appro- 
piavit  tempus  nostrum,  moriamur  in  virtute  propter  fratres  nostros,  et 
non  inferamus  crimen  gloriae  nostrae.  11.  Et  movit  exercitus^  de  ca- 
stris, et  steterunt  illis  obviam:  et  divisi  sunt  equites  in  duas  partes,  et 
fundibularii,  etsagittarii  praeibant  exereitum,  et  primi  certaminis  omnes 
potentes.  12.  Bacchides  autem  erat  in  dextro  cornu,  et  proximavit  legio 
ex  duabus  partibus,  et  clamabant  tubis:  13.  exclamaverunt  autem  et 
lii,  qui  erant  ex  parte  Judae,  etiam  ipsi,  et  commota  est  terra  a  voce 
exercituum:  et  eommissum  est  praelium  a  mane  usque  ad  vesperam. 
14.  Et  vidit  Judas,  quod  firmier  est  pars  exercitus.Bacchidis  in  dextris, 
et  convenerunt  cum  ipso  omnes  constantes  corde;  15.  et  contrita  est 
dextera  pars  ab  eis,  et  persecutus  est  eos  usque  ad  raontem  Azoti.^  16.  Et 
qui  in  sinistro  cornu  erant,  viderunt  quod  contritum  est  dextrum  cornu, 
et  secuti  sunt  post  Judam,  et  eos,  qui  cum  ipso  erant,  a  tergo:  17.  et  in- 
gravatum  est  praelium,  et  eeciderunt  vulnerati  multi  ex  his,  et  ex  illis. 
18.  Et  Judas  cecidit,  et  ceteri  fugerunt.  19.  Et  Jonathas,  et  Simon 
tulerunt  Judam  fratrem  suum,  et  sepelierunt  eum  in  sepulchro  patrum 
suorum  in  civitate  Modin.  20.  Et  fleverunt  eum  omnis  populus  Israel 
planctu  magno,  et  lugebant  dies  multos,  21.  et  dixerunt:  Quomodo 
cecidit  potens,^  qui  salvum  faciebat  populum  Israel!  22.  Et  cetera 
verba  bellorum  Judae,  et  virtutum,  quas  fecit,  et  magnitudinis  ejus,  non 
sunt  descripta:  multa  enim  erant  valde.  23.  Et  factum  est:  postobitum 
Judae  emerserunt  iniqui  in  omnibus  finibus  Israel,  et  exorti  sunt  omnes,'" 
qui  operabantur  iniquitatera.  24.  In  diebus  illis  facta  est  fames  magna 
valde,  et  tradidit  se  Bacchidi"  omnis  regio  eorum  cum  ipsis.  25.  Et 
elegit  Bacchides  vires  impios,  et  constituit  eos  dominos  regionis:  26,  et 
exquirebant,  et  perscrutabantur  amicos  Judae,  et  adducebant  eos  ad 
Bacchidem,  et  vindicabat  in  illos,  et  illudebat.  27.  Et  facta  est  tribula- 
tio  magna  in  Israel,  qualis  non  fuit  ex  die,  qua  non  est  visus  propheta 
in  Israel.'^  28.  Et  congregati  sunt  omnes  amici  Judae,  et  dixerunt  Jona- 
thae:  '^  29.  Ex  quo  frater  tuus  Judas  defunctus  est,  vir  similis  ei  non  est, 
qui  exeat  contra  inimicos  nostros,  Bacchidem,  et  eos,  qui  inimici  sunt 


771 

gentis  nosirae.  30.  Nunc  itaque  te  hodie  elegimus  esse  pro  eo  nobis  in 
principem,  et  ducem  ad  bellandum  bellum  nostrum.  31.  Et  suscepit 
Jonathas  tempore  illo  ])rinei[)atnm,  et  surrexit  loco  Judae  fratris  sui. 
32.  Et  cognovit  Bacchides,  et  quaerebat  eum  occidere.  33.  Et  cognovit 
Jonathas,  et  Simon  frater  ejus,  et  omnes,  qui  cum  eo  erant:  et  fugerunt 
in  desertum  Thecuae, '*  et  consederunt  ad  a(iuam  lacus  Asphar. '^  34.  Et 
cognovit  Bacchides,'*'  et  die  sabbatorum  venit  ipse,  et  omnis  exercitus 
ejus  trans  Jordanem.  35.  Et  Jonathas""  mi.sit  fratrcm  suum'**  ducem 
populi,'^  et  rogavit  Nabuthaeos-"  amicos  suos,  ut  commodarent  illis 
apparatum  suum,^'  qui  erat  copiosus.  3().  Et  exicrunt  rilii  Jambri^^  ex 
Madaba,  et  comprehenderunt  Joannera,^'^  et  omnia,  quae  habebat,  etabi- 
erunt  haben tcs  ea.  37.  Post  haec  verba,^^  renuntiatum  est  Jonathae,  et 
Simoni  fratri  ejus,  quia  filii  Jambri  faciunt  nuptias  magnas,  et  ducunt 
sponsam  ex  Madaba,'^  filiam  unius  demagnisprincipibusChanaan,cum 
ambitione  magna.^*^  38.  Et  recordati  sunt  sanguinis  Joannis  fratris  sui : ^ 
et  ascenderunt,  et  absconderunt  se  sub  tegumento  montis.  39.  Et  eleva- 
verunt  oculos  suos,  et  viderunt:  et  ecce  tumultus,  et  apparatus  nmltus: 
et  sponsus  processit,  et  amici  ejus,  et  fratres  ejus  obviam  illis ^  cum  tym- 
panis,  et  musicis,  et  armis  multis.  40.  Et  surrexerunt  ad  eos  ex  insidiis, 
et  occiderunt  eos,  et  ceciderunt  vulnerati  multi,  et  residui  fugerunt  in 
montes:  et  acccperunt  omnia  spolia  eorum:  41.  et  conversae  sunt  nup- 
tiae  in  luctum,  et  vox  musicorum  ipsorum  in  lamentum.  42.  Et  vindi- 
caverunt  vindictam  sanguinis  fratris  sui:  et  reversi  sunt  ad  ripam 
Jordanis.  43.  Et  audivit  Bacchides,  et  venit  die  sabbatorum  usque  ad 
oram  Jordanis ^^  in  virtute  magna.  44.  Et  dixit  ad  suos  Jonathas:  Sur- 
gamus,  et  nugnemus  contra  inimicos  nostros:  non  est  enim  hodie**  sicut 
heri,  et  n  idiustertius;  45.  ecce  enim  bellum  ex  adverso,  aqua  vero 
Jordanis  hiuc  et  inde,  et  ripae,  et  paludes,  et  saltus:  et  non  est  locus 
divertendi.^'  46.  Nunc  ergo  clamate  in  caelum,  ut  liberemini  de  manu 
inimicorum  vestrorum.  Et  commissum  est  bellum.  47.  Et  extendit 
Jonathas  manum  suam  percutere  Bacchidem,  et  divertit  ab  eo  retro:^* 
48.  et  dissiliit  Jonathas,^  et  qui  cum  eo  erant  in  Jordanem,  et  transna- 
taverunt  ad  eos  Jordanem ;  49.  et  ceciderunt  de  parte  Bacchidis  die  illa 
mille  viri:  et  reversi  sunt^*  in  Jerusalem,  50.  et  aedificaverunt  civitates 
munitas  in  Judaea,  munitionem,  quae  erat  in  Jericho,  et  in  Ammaum,^ 
et  in  Bethoron,  et  in  Bethel,  et  Themnata,  et  Phara,^^  et  Thopo^^  muris 
excelsis,  et  portis,  et  seris.  51.  Et  posuit  custodiam  in  eis,  ut  inimicitias 
exercerent  in  Israel:  52.  et  munivit  civitatem  Bethsuram,^^  et  Gaza- 
ram,^^  et  arcem,*^  et  posuit  in  eis  auxilia,^'  et  apparatum  escarum:" 
53.  et  accepit  filios  principum  regionis  obsides,  et  posuit  eos  in  arce  in 
Jerusalem  in  custodiam.  54.  Et  anno  centesimo^^  quinquagesimo  tertio, 
mense  secundo,  praecepit  Alcimus  destrui  muros  domus  sanctae  interio- 
ris,^*  et  destrui  opera  prophetarum:^'^  et  coepit  destruere.  55.  In  tempore 
illo  percussus  est  Alcimus :^^  et  impedita  sunt  opera  illius,*'^  et  occlusum 
est  OS  ejus,  et  dissolutus  est  paralysi,  nee  ultra  potuit  loqui  verbum,  et 
mandare  de  domo  sua.**^  56.  Et  mortuus  est  Alcimus  in  tempore  illo 
cum  tormento  magno. *^  57.  Et  vidit  Bacchides  quoniam  mortuus  est 
Alcimus:  et  reversus  est  ad  regem,  et  siluit  terra  annis  duobus.^"  58.  Et 
cogitaverunt^'  omnes  iniqui  dicentes:  Ecce  Jonathas,  et  qui  cum  eo  sunt, 
in  silentio  habitant  confidenter:  nunc  ergo  adducamus  Bacchidem,  et 
comprehendet  eos  omnes  una  nocte.  59.  Et  abieruut,  et  consilium  ei 
£  e  cfe  n  e  r ;  J&.  Schrift.  31.  %,  lU.  49 


772  Dag  I.  55uc^  ber  SJlaccabaer.  9,  1—28.  2lnm.  1—13. 

dederunt.  60.  Et  surrexit  ut  veniret  cum  exercitu  multo:  et  misit 
occulte  epistolas  sociis  suis,  qui  erant  in  Judaea,  ut  comprehenderent 
Jonathan,  et  eos,  qui  cum  eo  erant:  sed  non  potuerunt,  quia  innotuit  eis 
consilium  eorum.  61.  Et  apprehendit  de  viris  regionis,'^^  qui  principes 
erant  malitiae,  quinquaginta  viros,  et  occidit  eos:  62.  et  secessit  Jona- 
thas,  et  Simon,  et  qui  cum  eo  erant  in  Bethbessen,^^  quae  est  in  deserto: 
et  extruxit  diruta  ejus,  et  firmaverunt  eam.  63.  Et  cognovit  Bacchides, 
et  congregavit  universam  multitudinem  suam:  et  his,  qui  de  Judaea 
erant,  denuntiavit.  64.  Et  venit,  et  castra  posuit  desuper  Bethbessen:  et 
oppugnavit  eam  dies  multos,  et  fecit  macbinas.  65.  Et  reliquit  Jonathas 
Simonera  fratrem  suum  in  civitate,  et  exiit  in  regionem,  et  venit  cum 
numero,  66.  et  percussit  Odaren,^*  et  fratres  ejus,  et  filios  Phaseron  in 
tabernaculis  ipsorum,  et  coepit  caedere,  et  crescere  in  virtutibus.^  67.  Si- 
mon vero,  et  qui  cum  ipso  erant,  exierunt  de  civitate,  et  succenderunt 
machinas,  68.  et  pugnaverunt  contra  Bacchidem,  et  contritus  est  ab 
eis:  et  afflixerunt  eum  valde,  quoniam  consilium  ejus,  et  congressus  ejus 
erat  inani.s.  69.  Et  iratus  contra  viros  iniquos,  qui  ei  consilium  dederant 
ut  veniret  in  regionem  ipsorum,  multos  ex  eis  occidit:  ipse  autem  cogi- 
tavit  cum  reliquis  abire  in  regionem  suam.  70.  Et  cognovit  Jonathas: 
et  misit  ad  eum  legatos  componere  paceni  cum  ipso,  et  reddere  ei  capti- 
vitatem.'^  71.  Et  libenter  accepit,  et  fecit  secundum  verba  ejus,  et  juravit 
se  nihil  facturum  ei  mali  omnibus  diebus  vitae  ejus.  72.  Et  reddidit  ei 
captivitatera,  quam  prius  erat  praedatus  de  terra  Juda:  et  conversus 
abiit  in  terram  suam,  et  non  apposuit  amplius  venire  in  fines  ejus. 
73.  Et  cessavit  gladius  ex  Israel:  et  habitavit  Jonathas  in  Machmas,*^  et 
coepit  Jonathas  ibi  judicare  populum,  et  exterminavit  impios  ex  Israel. 

1 )  Tien  rcd)ten  (^lügct  bitben  bte  in  ber  füblicöcn  ®c(^enb  licv^enben  @d>aarcn.  —  2)  fübroefl» 
Heb  tjpn  3f»'id)o  »iclciicn.  5iüctn  S-Iainue!  3pfcpbuo  lieft:  «f  fa?.rÄniav,  für  tr eiche  Cei^art  aucb 
SHUoU,  l'od)  unb  JRcifd)!  unb  bie  meiften  anbcren 'iJlufteiicr  ilnb;  lücfct  aber  SdicU,  bcr  bafür 
bält,  bat)  iViccbibeö  im  Dftcn  l^om  ^orban  binaufgc^pc^en,  bcrnacb  bei  3ei"ict)o  ben  Scrban  über» 
fefet  unb  fi*  in  '"^ialivila  nüt  ber  ftuifcbcn  ^Irmec  viercintc^t  habt.  —  3)  «Tri  Mmaa/djd  rijv  h 
'Apß//Änir.  Unter  Wafa(otb  (WeiJalctb)  serilcben  bie  Slueiei^er  ßcmeinbin  unterirbifdie,  fcbwer 
iUflänfllicbe  .§)c>blcn.  ?(rbcla  lao,  nacb  (Sufebiu^  in  ber  (Ebene  Sebrelcn.  l'pcb  unb  9teifcbt 
balten  ei^  für  benfelben  txt  mit^i^etb-'Slrbeel  be^  g-^ro^^bctf»  Tfea?!  10,  14.  3(lIioli  uermutbet, 
e^  fei  ?lrabotb  „(f  benen"  5U  Icfen,  tt?te  5,  23.  —  ^i)  Wärv'JlprtI  beö  ^v.  160  ».  Sbr.  — 
3)  ivelcbee  rocbl  nicbt  mit  Unredit  al^  ci'cicbbeDeutenb  mit  "1{<3  „i^runnen,  Sitlerne"  betrachtet 

wirb,  umfcmebr,  ba  Jvla^iu?  ^pfct^bue!  ben  S*aupla^  ber  bier  cr^iblten  ^ei^ebcnbeit  nacft 
S^ejctb  7,  19  bei  ^fvufalem  l^erfeJ^.t,  n?o  eine  j^rcpe  ßiftcrne  war.  di  fi3nnte  aber  aucb  2?eerptb, 
Bier  Stunbcn  norblid?  'oon  ^sn-ü\alim  juvun-ftebcu  fein.  —  6)  ff  'E;'.fß(Tä  (Alex. 'A/.aaa), 
juelcbeö  bie  Sluelcjier  »^emeinbin  in  bic  ncrbwcülid)e  9facbbarfd)aft  i-^cn  3friU'atcnt  yerfe^cn. 
©efcniuo  t^ermutbet,  eh  fei  'ArWri  ju  lefen,  Wekter  Trt  weftliA  von  i^eerctb  i^tevicn  ift.  — 
7)  sc.  Bacchidis  .  .  —  8)  Wofür  ^^lii^i"^  ^HM'epbu^  ben  2?cra  "J(  fa  nennt,  fer  ebenfowenifi 
befannt  ift,  wie  jener  »Pn  Stjot.    9?ad)  ?:>fid)acli^  lautete  bae  «öebräifcbe  IHtl  nilC^N  TJ/ 

Jiii  5um  i^ufje  bee  2?er9e^."  —  9)  Sp  begann  aud)  bae  illaiielieb  auf  >5aui  unb  Sonatbaö 
II.  Reg.  1,  19.  ^iiba?  iHTbicnte  ben  '9?amen  putens  „>lpelb,"  mebr  al?  irc^enb  (£iner  in  3^»"iifl/ 
»telleid)t  ale  Siner  in  ber  5Dc(t.  Sr  crfd)cint  aber  al?  .ipelb  in  einem  befto  glorreiAeren  Siebte, 
Weil  er  für  (^Sott  unb  ben  (^Mauben  unb  für  ba^  .^cil  feiner  i^rübcr  fämpfte.  —  1 0)  Kai  ävirei/Mv 
„(^  blübten  auf,"  eei  erbpbcn  i1d^  alle  llebcltbätcr.  —  11)  koi  r/ho/jö? iiasv  y  ;n:upn /ler  avrüv 
„eö  c\[x\c\  baei  l'anb  ^um  Sveinbe  über  mit  ibnen,"  b.  b.  c?  fpljiten  je^t3>ieleben  fd^pn  abgefallenen 
f^rciMern  unb  traten  ^im  J^einbe  über.  Ta  3uba?,  bic'Saule'ber  rsJläubijien,  (gefallen  war, 
flurjte  fa(t  SUlcei  nicber,  waf  bieber  no*  feft;ie|lanben  war.  So  war  biefc  3ctt  eine  bi^Aft 
betrübte  unb  trpftlofe.  Wcnfd^lid?er  5Bcife  i^ab  eö  feine  Jpoffnun.q  mebr  für  3£*riicJ-  9lllein 
ßJott  re;iierte  fein  ik^lf  aud)  jei3t.  (ix  bcbaVf  fcinee!  3uta,  um  es"  ju  retten.  Unb  wenn  3111c 
abfallen" würben,  <Mptt  tann  au?  Steinen  .^linber  Jlbrabam?  erwectcn  Matth.  ?,,  9.  —  12)  Ter 
le^tc  ^Prppbet  war  Walad^iaö,  ber  um  ba^  3.  4.'){)  ij.  Gbr.  blübte.  —  13)  ^pnatba?  war  jwar 
ber  jünäfte  aue  ben  Spbntn  bee  9^fattatbiaö,  b^itte  aber  unter  feinen  noct)  lebenben  23rübern  bie 


V(ii  I.  33u(^  Ux  «JKaccabäer.  9,  28—62.  2lnm.  13—53.  773 

meillen  Siiicnfif  aften,  bic  ihn  u"»  ^Iitutbrcr  im  iXvki^c  (\(i\n\  bic  J^cinbc  ^ottf^  cmvfaL'Icn.  — 
14)  4>om  rrfe  Ihffoa  (OfAMi),  unidu'?  fcd)t<  5tunbcu  fublid)  i>iMi  jcfufalcm  {ac\,  bic\ann  eint 
»ü|le  l'anbc?|lvccfc,  wo  nur  füinmcrlid)  <^h\;ö  uir  iMcbunibc  nnidu^  iinb  ivcld)c  man  bic  iBüfle 
JbcfOii  nvinntc.  (£?  iiab  barin  fcbr  imcIc  tliftcrncn,  SlniiTcriVubrn,  Vad^cn  u.  bi^l.  —  15)  Wan 
t»cip  aui>  bcr  <^kfdnd)tc  nidu><  *)fäln'rt'?  inni  bicfcr  iBaiTfr.arubc  "^(epbar;  feniit  auriMbrc  i'a^e 
niclu.  51u?  bcm  aber,  >\\iei  foljU,  biirftc  bcryorj^c^cn,  i'tc  babc  c\(c\(n  bcn  jorban  bin  lulcjicn.  — 
16)  unl  t}v(.>  i5(/\,v'(h/(;  rij  //iit/xj  rf-n'  m!.-ifiaT(.n'  nni  y/.xh-v  . .  (ff  brad^  niH"b  am  näm(id)cn  3abbat, 
an  trcldjcm  er  ijon  bcm  Vaiicrplatu-  be-5  O^natba?  .Hunbc  erbiclt,  auf  unb  \on  fort  in  ber  3{i*tuni-< 
nad)  bem  ^un'ban.  Taf;  CiS  beifU:  traiis  Jordaneiu,  barf  nidu  irre  fübrrn.  (f?  ift  bcr  t^ulnart 
3lu6brucf  für  ad  Jordaiiciu.  —  17)  Xic  ihmi  bier  bcivnncnbe  unb  iv  42  abfd>licf;enbc  örjaljlung 
bilbet  einen  ^-^wifdumact,  ber  bier  aK^  "iParantbefc  ciniKfd^oben  ijl.  Xie  .\:anbhinji  war  aber 
fd)on  r>crlaufcn,  aU  *-i^accbibc»<  feinen  ,^iii  antrat.  —  IS)  h\  doaniKiii,  irif  nuf^  'i\  ;W  beri^or» 
gebt.  —  l{))  b.  l>.  alo  '^Infübrcr  ber  2d)aar,  bie  er  mit  bem  (sicpdrfc,  i5ieb  u.  ti\l.  \\\  ben  *3?aba' 
tbdern  fitirftc.  —  20)  kci  -upfKa/tcf  roif  ^avuTaiovr'  5,  !>.").  Xa  bie  "^Jabatbdcr  icnfeit?  bcr 
Stamnuiebiete  :')Jubcn  unb  ^^)<[^  in  ber  SBiiilc  ivobnten,  fo  (glaubten  fic,  ba^'  unter  ibncn  ber 
geeiiinctfte  Crt  für  ibrc  5\-amilien,  SDciber,  .Hinb,  iMeb  unb  aubere  .^abl'dmft  wäre.  —  21)  ^ojin- 
'^tadai  avro'ic  -ri/v  ä-ocKtviiv  a'vTüv  „ibrcu  ■C'aui^ratb  ibucu  iu  i^civabr  -sW  .ae^ftt." —  22  Wan 
jvcip  auä  ber  '\^efdiid)te  W\i>ii  x>\>\\  biefeu  Oflm^i'itcii,  wefibalb  i^ermutbet  wirb,  cö  feien baruntcr 
bie  'JImprrbiter  \\\  rerfie^en.  Webaba  war  eine  s:tabt,  bie  im  fübüdicn  l^cile  be^  Stamm- 
gebtete«! jRubcn  lag  Nuid.  21.  MO;  Jos.  13,  <).  — 2'5)  31u«  i'.  42  gebt  l)crs>pr,  baf)  fic  ibuau^ 
'tc*btcten.  —  24)  „nad)  biefem  iH>rfalIe,"  b.  b.  na*  biefcm  Jl^iubanfaüe.  —  2-5)  ä-i,  T^aihißä^. 
riefe  Stabt  lag  ebne  vJn'cifcl  in  ber  9Jcibe 'oon  tOJababa;  benn  fonil  bdtte  man  wobl  feinen 
Ü^raut5ug  au?  ibren  ''Warfen  nad)  Wababa  angeftellt.  —  26)  nfrä  irapaTrof/Tvfjf:  lujah/^  „mit 
großem  Wevrdnge."  —  27)  sal  t^ivr/aitr/Gav  'lunnov  .  .  —  2S)  Xcr  3"fl  beei  ^.yrdutigam?  unb 
feiner  iöcgleitung  famen  sjcn  ?Ji\baba  in  ber  Stiftung  nad)  J?ababatb  unb  fielen  bier  bem 
Sonatbao  in  bie  i^cinbe.  —  29)  fJf  ru  iAog  rov  'iop6ävov  „in  ben  v^umpf  ^Pi'ban?."  So  nannte 
man  bie  weftlid^e  ^c'vban^ebene  wegen  ber  Sümpfe,  bie  e?  nad)  bctn  5luftreten  bc?  Sluffee  im 
Wonate  Slpril  gab.  —  30)  b.  b.  c?  ftebt  je^t  gef(ibrlid^cr  mit  uM  ans  als  jemals,  wepbalb 
wir  aud)  am  Sabbat  fämpfen  muffen. —  31)  „wir  fiMinen  nirgenbs  auewciiten  unb  eine 
geficfcertc  Stelle  finben."  —  32)  23acd)ibeei  mad)tc  eine  rüdgangige  ^Bewegung,  fei  es  aus  Wutb- 
iofigfcit  ober  um  eine  beffere  Stellung  ju  finben.  —  33)  "sOnatbas  wagte  es  nid)t,  ben  33acd)ibe8 
ju  tjerfolgen,  fonbcrn  warf  ftd)  mit  ben  Scinigen  in  ben  Oi^i"ban  unb  burdif*wamm  ibn.  Xenn 
er  bered)netc  mit  gutem  öhninbe,  bof?  ibm  bai?  fnrifi^e  .^ecr  nid)t  folgen  würbe,  inbcm  ber  ^\üft 
eben  ausgetreten  war.  —  34)  xal  iTTia-pEimv  ,  .  '^acd)ibe?  tebvtc  mit  bcn  Seiuigen  nai 
3erufalem  ',urücf  unb  legte  nun  mebrere  i^etlungen  an,  fteüte  aud)  bie  »erfaUcnen  wieber  ber. — 
33)  Kai  T7/V  'Efjftaov^-  ;},  40.  —  3(»)  i<('i  riiv  ön/uvaSä  <[>npadiovL  J^amnata  1)1  wobi  ctn  wn^ 
bcrfelbe  Drt  mit  3:t)amnat=Sare  im  S_tammgebiet  Spbraim  Jos.  15,  10;  Judic.  2,  9;  12,  15. 
Sd)olj  meint,  e?  fonnte  aw&i  eine  üabt  bcr 'J^bilijtcr  fein,  bie  bcm  Stamme  Xan  ^ngetbeilt 
werben  Jos.  19,  43.  Db  „^Pbaratoni"  ein  '-Pcinamcn  ober  bcr  ?famc  eines  eigenen  Ortes  fei, 
Id^t  fid)  mit  C^cwipbeit  nid)t  fagcn.  Xcr  f»rifd)e  Ucberfc^er  unb  glainus  ^C'ü'Pbus  betrachten 
ibn  mit  bcr  i^ulgata  für  einen  eigenen.  —  37)  nal  rijv  '^aUm . .  nad)  j^laoiuS  SofcptniS:  Ti>xoäv. 
Üoc^  unb  9ieifd)l  ballen  eS  für  '.Betb'-ibapbua  in  ber  9?ät)e  i'^on  .'pebron  Jos.  15,  53.  —  38)  -f/v 

nuAiv    -yv    iv    Baiz&anvpa-    4,    ()1.  —  39)    f.    4,    15.  —  40)   nal   ->jv  aKpnv.      X'aS  ift  bie  J^Urg 

X^asibS  1,  35.  —  41)  (hwrifULQ  „Gruppen''  als  i?efa^ung.  —  42)  «oi  Trapa^iaei^  ßpu/u/iruv 
„i^crrdtbe  !?on  ^Lebensmitteln."  —  43)  i.  3.  158  i>.  Sbr.  —  44)  rd  rei,\og  rf/g  ahh/r  töw  dyiuv 
rf/g  kaoTtpar  „bic  Waucr  bcs  inneren  i'orbofcs  beS  JcmpclS,"  b.  b-  beS  ivieftcroorbofeS.  Xer 
profane  5}?ann  wollte  aud)  bie  beiligen  StvUten  ju  profanen  mad^en.  —  4-5)  SBas  bic  ^ropbeten 
Slggäu«  unb  3^1**1'^'*^^  t^i"^*  ibre  '-Bemübungcn  5U  Staube  gebradit  batten,  bas  befabi  er  wieber 
cinjureipen.  (£s  finb  wobl  unter  opera  jjrophetarum  biefe  inubof^Wauern  jn  t^erllcben.  Xer 
bl.  523erfa|Tcr  nennt  fic  befswegcn  fo,  um  ,bic  '■}fid)tswürbigfcit  beS  3llcimu6  ^u  fenn5eid)nen, 
ber  baei,  was  bie  som  '^kifte  <^3otteS  geleiteten  "Propbetcn  aufgebaut  batten,  wiebcr  nieberreipen 
wollte.  —  46)  „er  warb  (ron  WÖtt)  gefd)lagen"  burd)  eine  allgemeine  \!äbmu£g,  fo  bap  er 
'i)fid)tö  mebr  fpreduMi  unb  fd^reiben,  fomiffein  ieflamcnt  mad)cn  fonnte.  — 47)  viomit  unter- 
blieb aud)  bas  (£inreif;en  ber  ^Oi'aucr  bes  inneren  3?orbofes,  bic  man  eben  anfangen  wollte.  — 
48)  „le^twillige  i'^erfügung  mad^en  über  feine  i^amilie."  —  49)  Xie  l'dbmung,  bie  mit 
Si^merj  v^erbunbcn  ift  unb  tin  "i^Jcufdu-n  glci*fam  wie  auf  bcr  Ivolter  maitcrt  burd)  in-rrenfung 
ber  ©lieber,  nennt  man  „letanus."  3"nbcffcn  fonnten  bei  'iJücimuS  aud)  auberc^lrfad^en  bea 
Sd)mer5es  unb  ber  ^JHincn  obgewaltet  baben.  —  50)  Cbne  Jweifel  batte  baS  ^ii:d)reiben  ber 
Siomer  (>,  31  bie)'e  3{ubc  r»crurfa*t.  —  51 )  kcü  hhv'/.eranvro  „|le  bielten  JlJatb,"  nad)bem  bereits 
5wci  Cuibrc  bcr  ::Kube  vorübergegangen  waren.  —  52)  i^al  (7i't>t/fl,:?orro  ÜTzd  rov  än'ipun:  ^onatba* 
griff,  nad)bcm  er  bie  ißerfd)worung"entbccft  batte,  rafd)  ',ur  Zhnt  unb  nabm  fünfzig  ber  3täbelS- 
TÜbrer  gefangen,  unb  lief;  fic  binrid)ten.  —  -53)  rlr  Bai^Snai  Xer  St)rer  lie|l  'i^etb.jiifcban, 
glaöiue'  ^ofepbuS  Baii)a?.a}a,  ber  ü)orionibe  '-berfi^aba.  Sic^)cr  lag  ber  £rt  in  ber  SBüjlc  Jbt'oa, 

49* 


774  £)aö  I.  Suc^  tet  ü^accabäer.  9,  62—73.  SHnm.  53—57. 

»ietlct($t  in  ber  5?ä^c  be^  Sorban  uitb  Senc^o'^.  —  34)  'Oöoa'p'prjv.  ®g  mujjber  Jpäu^tling  eine* 
*)?omab£n|"lamme^  gcwefen  fein,  ber  cei  mit  bcu  ®t)rern  ^clt.  —  33)  avaßaivEiv h  öwäßtaiv 
„\ü.  ftcii^cn  in  Wad)t,"  — 36)  „iöm  bic  (yefaiii^cnen  juri'ut^ugeben,"  —  37)  mdäi^ti  ein« 
<£tabt  mit  (iitijpap,  ijier  ©tunben  nörblid)  sjcn  3fi'iM'«tciii  n?ar  L  ßeg,  13,  2. 


Caput  X. 

1.  Et  anno  centesimo'  sexagesimo  ascendit  Alexander^  Antiochi  filius, 
qui  cognorainatus  est  Nobilis:^  et  occupavit  Ptolemaidam :  et  receperunt 
eum,  et  regnavit  illic*  2.  Et  aiidivit  Demetriiis  rex,  et  congregavit 
exercituni  copiosura  valde,  et  exivit  obviara  illi  in  praelium.  3.  Et  misit 
Demetrias  epistolam  ad  Jonathan  verbis  pacificis,  ut  magnificaret  eum. 
4.  Dixit  enim:  Anticiperaus  facere  pacem  cum  eo,  priusquani  faciatcum 
Alexandro  adversum  nos;  5.  recordabitur  enim  omnium  malorum,quae 
fecimus  in  eum,  et  in  fratrem  ejus,  et  in  gentem  ejus.  6.  Et  dedit  ei 
potestatem  congregandi  exercitum,  et  fabricare  arma,  et  esse  ipsum 
socium  ejus:  et  obsides,  qui  erant  in  arce,  jussit  tradi  ei.  7.  Et  venit 
•Jonathas  in  .Jerusalem,  et  legit  epistolas  in  auditu  omnis  populi,  et  eorum, 
qui  in  arce  erant.  8.  Et  timuerunt  timore  magno,  quoniam  audierunt 
quod  dedit  ei  rex  potestatem  congregandi  exercitum.  9.  Et  traditi  sunt 
Jonathae  obsides,  et  reddidit  eos  parentibus  suis:  10.  et  habitavit 
Jonathas  in  Jerusalem,  et  coepit  aedificare,  et  innovare  civitatem.  11.  Et 
dixit  facientibus  opera  ut  extruerent  muros,  et  montem  Sion  in  circuitu 
lapidibus  quadratis  ad  munitionem:  et  ita  fecerunt.  12.  Et  fugerunt 
alienigenae,  qui  erant  in  munitionibus,  quas  Bacchides  aedificaverat: 

13.  et   reliquit   unusquisque   locum    suum,   et   abiit  in   terram   suam: 

14.  tantum  in  Bethsura  remanserunt  aliqui  ex  his,  qui  reliquerant  legem, 
et  praecepta  Dei;  erat  enim  haec  eis  ad  refugium.  15.  Et  audivit  Alex- 
ander rex  promissa,  quae  promisit  Demetrius  Jonathae:  et  narraverunt 
ei  praelia,  et  virtutes  quas  ipse  fecit,  et  fratres  ejus,  et  labores,  quos 
laboraverunt;  IG.  et  ait:  Numquid  inveniemus  aliquem  virum  talem? 
et  nunc  faciemus  eum  amicum,  et  socium  nostrum.  17.  Et  scripsit 
epistolam,  et  misit  ei  secundum  haec  verba,  dicens:  18.  REX  Alexander 
fratri  Jonathae  salutem.  19.  Audivimus  de  te  quod  vir  potens  sis  viribus, 
et  aptus  es  ut  sis  amicus  noster:  20.  et  nunc  constituimus  te  hodie  sura- 
mum  sacerdotem  ^'  gentis  tuae,  et  ut  amicus  voceris  regis,  (et  misit  ei 
purpuram,  et  coronam  auream)  et  quae  nostra  sunt  sentias  nobiscum,  et 
conserves  amicitias  ad  nos.  21.  Et  induit  se  Jonathas  stola  sancta 
septimo  mense,^  anno  centesimo^  sexagesimo  in  diesolemniscenopegiae: 
et  congregavit  exercitum,  et  fecit  arma  copiosa.  22.  Et  audivit  Demetrius 
verba  ista,  et  contristatus  est  nimis,  et  ait:  23.  Quid  hoc  fecimus, 
quod  praeoccupavit  nos  Alexander  apprehendere  amicitiam  Judaeorum 
ad  munimen  sui?  24.  Scribani  et  ego  illis  verba  deprecatoria,^  et  digni- 
tates,  et  dona:  ut  sint  mecum  in  adjutorium.  25.  Et  scripsit  eis  in  haec 
verba:  Rex  Demetrius  genti  Judaeorum  salutem:  26.  Quoniam  servastis 
ad  nos  pactum,^  et  mansistis  in  amicitia  nostra,  et  non  accessistis  ad 
inimicos  nostros,  audivimus,  et  gavisi  sumus.  27.  Et  nunc  perseverate 
adhuc  conservare  ad  nos  fidem,  et  retribueraus  vobis  bona  pro  his,  quae 
fecistis  nobiscum:  28.  et  remittemus  vobis  praestationes  multas,^"  et 
dabimus  vobis  donationes.    29.  Et  nunc  absolvo  vos,  et  omnes  Judaeos 


775 

a  tributis,"  et  protia  salis  indulgeo,"  et  Coronas  remitto,'^  et  tertias 
seminis:"  30.  et  dimidiam  partcm  fructiis  ligni,  quod  est  portionis 
meae,  relinquo  vobis  ex  bodierno  die,  et  deinceps,  ne  aeci{))atur  a  terra 
I  Juda,  etatribuscivitatibus,'^quaeadditaesunt  illi  ex  Samaria,  et  Galihiea 
ex  hodierna  die  et  in  totum  tempus:  31.  et  Jerusalem  sit  snncta,  et  libera 
cum  finibus  suis:  et  decimae,  et  tributa  ipsiussint. "^  32.  Jiemitto  etiam 
potestatem  arcis,  quae  est  in  Jerusalem:  et  do  eam  summo  sacerdoti,  ut 
constituat  in  ea  viros  quoscumque  ipse  elegerit,  qui  custodiant  eam. 
33.  Et  omnem  animam  Judaeorum,  quae  captiva  est  a  terra  Juda  in 
omni  regno  meo,  relinquo  liberam  gratis,  ut  omiies  a  tributis  solvantur,'^ 
etiam  pecorum  suorum.  34.  Et  omnes  dies  solemnes,  et  sabbata,  et  neo- 
meniae,  et  dies  decreti,  et  tres  dies  ante  diem  solcmnem,  et  trcs  dies  post 
diem  solemnem  sint  omnes  immunitatis'*  et  remissionis  omnibus  Judaeis, 
qui  sunt  in  regno  meo:  35.  et  nemo  babebit  potestatem '^  agere aliquid, 
et  movere  negotia  adversus  aliquem  illorum  in  omni  causa.  36.  Et  ad- 
scribantur  ex  Judaeis  in  exercitu  regis  ad  triginta  millia. virorum:  et 
dabuntur  illis  copiae^"  ut  oportet  omnibus  exercitibus  regis,  et  ex  eis  ordi- 
nabuntur  qui  sint  in  munitionibus  regis  magni :  87.  et  ex  bis  constituetur 
super  negotia  regni,  quaeagunturexfide,''  et  principessintex  eis,--  etam- 
bulent  in  legibus  suis, ^  sicut  praecepitrex  in  terra  Juda.  38.  Ettrescivi- 
tates,-*  quae  additae  sunt  Judaeae  ex  regione  Samariae,  cum  Judaea 
reputentur:  ut  sint  sub  uno,  et  non  obediant  alii  potestati,  nisi  summi 
sacerdotis.  39.  Ptolemaida,  et  confines  ejus,^  quas  dedi  donum  sanctis, 
qui  sunt  in  Jerusalem,  ad  necessariossnmptussanctorum.  40.  Et  ego  do 
singulis  annis  quindecim  millia  siclorum  argenti  de  rationibus  regis, ^" 
quae  me  contingunt:  41.  et  omne,  quod  reliquum  fuerit,^^  quod  non 
reddiderant  qui  super  negotia  erant  annis  ])rioribus,  ex  boc  dabunt  in 
opera  domus.  42.  Et  super  baec  quinque  millia""^  siclorum  argenti,  quae 
accipiebant  de  sanctorum  ratione  per  singulos  annos:  et  baec  ad  sacer- 
dotes  pertineant,  qui  ministerio  funguntur.  48.  Et  quicumque  confuge* 
rint  in  templum,^^  quod  est  Jerosolymis,  et  in  omnibus  finibus  ejus, 
obnoxii  regi^"  in  omni  negotio  dimittantur,  et  universa,  quae  sunt  eis  in 
regno  meo,  libera  babeant.  44.  Et  ad  acdificanda  vel  restauranda  opera 
sanctorum,  sumptus  dabuntur  de  ratione  regis:  45.  et  ad  extruendos 
muros  Jerusalem,-''^  et  communiendos  in  circuitu,  sumptus  dabuntur  de 
ratione  regis,  et  ad  construendos  muros  in  Judaea.  46.  Ut  audivit  autem 
Jonatbas,  et  populus  sermones  istos,  non  crediderunt  eis,®-  nee  receperunt 
eos:  quia  recordati  sunt  malitiae  magnae,  quam  fecerat  in  Israel,  et 
tribulaverat  eos  valde.  47.  Et  complacuit  eis  in  Alexandrum,  quia  ipse 
fuerat  eis  princeps  sermonum  pacis,'''^  et  ipsi  auxilium  iVrebant  omnibus 
diebus.  48.  Et  congregavit  rex  Alexander  exercitum  magnum,  et  ad- 
movit  castra  contra  Demetrium.  49  Et  commiserunt  praelium  duo  reges, 
et  fugit  exercitus  Demetrii,  et  insecutus  est  eum  Alexander,  et  incubuit 
super  eos. ^*  50.  Et  invaluit  praelium  nimis,^'  donec  oecidit  sol:  etcecidit 
Demetrius^^  in  die  illa.  51.  Et  misit  Alexander  ad  Ptolemaeum  regem 
Aegypti  legatos  secundum  baec  vr-rba,  dicens:  52.  QUONLVM  regressus 
sum  in  regnum  meum,  et  sedi  in  sede  patrum  meorum.  obtinui  princi- 
patum,  et  contrivi  Demetrium,  et  possedi  regionem  nostram,  53.  et 
comniisi  pugnam  cum  eoj  et  contritUs  est  ipse,  et  castl'a  ejus  a  nobis,  et 
sedimus  in  sede  regni  ejus:  54.  et  nunc  statuamus^'^  ad  invicem  amici- 
tiam:  et  da  mibi  filiara®^  tuatn  uxot-em,  et  ego  ero  gener  tuu.s,  et  dabo 
tibi  dona_^"  et  ipsi,  digna  tc;     55.  Et  respondit  rex  Ptolemaeus,  dicens: 


776 

FELIX  dies,  in  qua  reversus  es  ad  terram  patrum  tuorum,  et  sedisti  in 
aede  regni  eorum.  56.  Et  nunc  faciam  tibi  quod  scripsisti:  sed  occiirre 
mihi  Ptolemaidam,  ut  videamus  invicem  nos,  et  spondeam  tibi*"  sicut 
dixisti.  57.  Et  exivit  Ptolemaeus  de  Aegypto,  ipse  et  Cleopatra  filiaejus, 
et  venit  Ptolemaidam  anno  centesimo*'  sexagesimo  secundo.  58.  Et 
occurrit  ei  Alexander  rex,  et  dedit  ei  Cleopatram  filiam  siiam:  et  fecit 
nuptias  ejus  Ptolemaidae,  sicut  reges,  in  magna  gloria.  59.  Kt  scripsit 
rex  Alexander  Jonathae,  ut  veniret  obviam  sibi.  60.  Et  abiit  cum  gloria 
Ptolemaidam,  et  occurrit  ibi  duobus  regibus,  et  dedit  illis  argentum 
multum,*'  et  aurura,  et  dona:  et  invenit  gratiam  in  conspectu  eorum. 
61.  Et  convenerunt  adversus  eum  viri  pestilentes*^  ex  Israel,  viri  iniqui 
interpellantes  ad  versus  eum:  et  non  intendit  ad  eos  rex.  62.  Et  jussit 
.s))oliari  Jonathan  vestibus  suis,  et  indui  eum  purpura:"  et  ita  fecerunt. 
Et  collocavit  eum  rex  sedere  secum.  63.  Dixitque  principibus  suis: 
Exite  cum  eo  in  medium  civitatis,"  et  praedicate,  ut  nemo  adversus  eum 
interpellet  de  ullo  negotio,  nee  quisquam  ei  molestus  sit  de  ulla  ratione. 
64.  Et  factum  est,  ut  viderunt  qui  interpellabant  gloriam  ejus,  quae  prae- 
<Jicabatur,  et  opertum  eum  purpura,fugerunt  omnes:  65.  et  magnificavit 
eum  rex,  et  scripsit  eum  inter  primos  amicos,  et  posuit  eum  ducem,  et 
participcm  principatus.''^  &].  Et  reversus  est  Jonathas  in  Jerusalem 
cum  pace,  et  laetitia.  67.  In  anno  centesimo*'  sexagesimo  quinto  venit 
Demetrius  tilius  Demetrii  a  Oreta  in  terram  patrum  suorum.  68.  Et 
audivit  Alexander  rex,  et  contristatus  est  valde,  et  reversus  est  Antio- 
chiam.**  69.  Et  constituit  Demetrius  rex  Apollonium  ducem,*'  qui 
praeerat  Coeles3'riae:  et  congregavit  exercitum  magnum,  et  accessit  ad 
.Jamniam:*"  et  misit  ad  Jonathan  summum  sacerdotem,  70.  dicens: 
Tu  solus  resistis  nobis:'*'  ego  autem  factus  sum  in  derisum,*^  et  in  oppro- 
])rium,  propterea  quia  tu  potestatem  adversum  nos  exerces  in  montibus." 
71.  Nunc  ergo  si  confidis  in  virtutibus  tuis,  descende  ad  nos  in  campura, 
et  comparemus  illic  invicem:  quia  mecum  est  virtus  bellorum.^*  72.  In- 
terroga,  et  disce  quis  sum  ego,  et  ceteri,  qui  auxilio  sunt  mihi,  qui  et 
dicunt^  quia  non  potest  stare  pes  vester  ante  faciem  nostram,  quia  bis 
in  fugam  conversi  sunt^"  patres  tui  in  terra  sua:  73.  et  nunc  quomodo 
poteris  sustinere  equitatura  et  exercitum  tantum  in  campo,  ubi  non  est 
lapis,  neque  saxum,  neque  locus  fugiendi?  74.  Ut  audivit  autem  Jona- 
thas sermones  Apollonii,  inotus  est  animo:^'  et  elegit  decem  millia  viro- 
ruiii,  et  exiit  ab  Jerusalem,  et  occarrit  ei  Simon  frater  ejus  in  adjutorium: 
75.  et  applicuerunt  castra  in  Joppen, ^^  et  exclusiteum'"''  a  civitate  (quia 
custodia  Apollonii  Joppe  erat)  et  oppugnavit  eam.^"  76.  Et  exterriti  qui 
erant  in  civitate,  aperuerunt  ei,  et  obtinuit  Jonathas  Joppen.  77.  Et 
audivit  Apollonius,  et  admovit  tna  millia  equitum  et  exercitum  multum. 

78.  Et  abiit  Azotum*'  tamquam  iter  faciens,^^  et  statim  exiit  in  cam- 
])um,''^  eo  quod  haberet  mnltitudinem  equitum.  et  cotifidcret  in  eis.  Et 
insecutus  est  eum  Jonathas^^  in   Azotum,  et  commiserunt  praelium." 

79.  Et  reliquit  Apollonius"^'"'  in    castris   mille  e(juites  post  eos  occulte. 

80.  Et  cognovit  Jonathas*^"  quoniam  insidiae  sunt  post  se,  et  circuierunt 
castra  ejus,*'*  et  ejecerunt  jacula  in  populum^^  a  mane  usque  ad  vesperam. 

81.  Po})ulus  autem  stabat,'"  sicut  praeceperat  Jonathas:  et  laboraverunt 
equi  eorum."'  82.  Et  ejecit  Simon  exercii^nm  suum,"^  et  commisit  contra 
legioneni;'^  equites  enim  fatigati  erant:'*  et  contriti  sunt  ab  eo,  et 
fugerunt.  83.  Et  qui  dispersi  sunt  per  campum,"^  fugerunt  in  Azotum, 
et  intraverunt  in  Bethdagon  idolum  suum,"^  ut  ibi  se  liberarent.   84.  Et 


f 


DasJ  I.  S3u^  t»er  SD^accabflcr.  10,  1—41.  ^nm.  1—27.  777 

siicccndit  Joiiathas  Azotum,  et  civitatcs,  quae  erant  in  circuitu  ejus,  et 
accepit  spolia  eorum,  et  teniplum  Dagon  ;  et  onrme.=5,  qiii  fugerunt  in  illud, 
succeiulit  igni.  85.  Et  fuerunt  qui  cecidcrunt  gladio  cum  liis,  qui  suc- 
censi  sunt,  fere  octp  millia  viroruni.  80.  Et  niovit  inde  Jonathas  ca.stra, 
et  applicuit  ea  Ascalonem:  et  oxierunt  de  civitate  obviam  illi  in  magna 
gloria.  87.  Et  reversus  est  Jonatlias  in  Jerusalem  cum  suis,  liabentibus 
spolia  multa.  88.  Et  factum  est:  ut  audivit  Alexander  rex  sermones 
istos,  addidit  adhuc  glorificare  Jonathan,  89.  Et  misit  ei  fibulam 
auream,"  sicut  consuetudo  est  dari  cognatis  regnura.  Et  dedit  ei 
Accaron,"  et  omncs  fines  ejus  in  possessionem. 

l)  3-  1;">-  'o-  Sbr.  —  2)  "JUcraiibcr  'Salai  war  nidH  tt>irflici)cr,  fonbcrn  nur  aniKMi(t)«r 
Sobn  ticij  '2lutip*u?  (Spipbancs,  unD  i^cbbrtc  bem  iicmciucn  Staube  an,  crfitix'anii  tut  aber 
roabrüteinlid)  tur*  viu^crc  imt  innere  'i^eivibunji  unb  »^-dbislfeit  ui  einem  i^cnniTen  '^{nfebcn. 
3bn  benutzten  ric  Acin^e  bei*  prifcben  :'>{ciibcei :  iHolemauö 'iPbilomctor  i>on  "Jlci^i^pten,  "Jlria» 
ratbe?  vhmi  Sappabocien,  3(ttalu^  ihmi  'iPerivimiiei,  .€>eraflit>ei5  unD  l'imarbuäi,  ^*3ecrfübrcr  in 
^Babs^lon  al>?  iBcrf^nu^,  um  remetriuei  \n  ftiir^cn.  5ie  berebetcn  ibn,  ficb  für  einen  Sobn  be« 
5lntiocbu6  an^^ui<ebcn  unb  ali  folcben  ycr  bcm  ri^mifcben  Senate  |ut  auo^unn-ifcn.  Der  Senat 
mcrftc  janir  ben  'i^etruii,  crfannte  aber  tic  'iPratenfion  auö  UiniMdcn  i^Cvien  remctriue  an, 
worauf  ^er  .^oitbc.alücftc  foiileicb  Iruppcn  warb,  nael)  "[Vtolcmaiö  fei^Üe'unD  fafelbft  alebalb 
sirojjen  "Jlnbanii  fanp;  Justin.  XXXV.  1;  Folyb.  leg.  140;  Jos.  Flav.  Aiiti(i.  XIII.  2.  I  ; 
Liv.  1.  70;  AtheiKci  1.  5.  — rj)  ö  En-/(/)aw)f.  —  4t)  Kai  fjiaaHevnt-v  tKü  „cr  Wart»  bafelb)!  .Hönit^." 
Tap  er  mit  fo  leid)ter  ^yRixbi  Si'i>\nc\  nnirDe,  lafjt  fid)  au?  bcm  Umftan^c  erftdreii,  bat?  Demetriu^ 
ein  fd)lcdUer  ^^tec^cnt  war,  ber  fid)  ivinj  ber  Xrunfliebe,  Scbii>:(itcrei  unb  ben  ^'JobUüilen  überlicp; 
Atheiirei  1.  10;  Diixl.  Sic  Frasm.  32.  (>.  —  o)  Per  Äönig  batte  jwar  nid>t  ba£>  9ied>t,  ben 
•^obenpricfter  \,\x  ernennen;  allein  ba  er  einen  ?Otann  Ca^u  crwablte,  ber  unter  "Jlücn  ^er  f^keic»- 
netfte  war  un?  bao  i^anje  i^olf  unt»  bie  'jprietlert'dntft  auf  feiner  Seite  batte,  fo  ftanp  biei'e 
t£rnennunii  i^an',  ^er  freien  ©abl  i^leid).  Da?  .6pbepric|iertbum  fam  jegit  aue;  Per  eriien  fer  24 
^VrieftcrflaiTen,  näin(td)  aus  jener  be?  ^soi'efccf,  \m  letjten,  jener  beci  ^i-Marib.  —  (J)  im  ÜJfonatc 
%\ix\,  wo  aud)  ber  4^crföbn^ni)^tal^  unp  Cas*  l'aubbüttenfe)!  iieftiert  wuroc.  —  ")  i.  :^$.  ]r)2  \>ox 
Gbr.  —  S)  Aöyuvr  7Tai>iiK/J/(Tt-(.)(:  Mü  t'^iovc  k(u  6o/iuTo>i-'  ,,'.lBorte  Per  (iinlabun.a  mit  inn-fprediuniien 
ber  SDürben  uuP  (yefd)enfe."  —  9)  Tiefe  SBortc  fiub  als;  leere«?  (i£omplintcnt  ^u  betrauten. 
Xenn  obwobl  ^war  bie  ^ucen  feinem  iU-rtrai^  luwiDercicbanbelt  batten,  \c  fonnte  pod*  m^n 
feiner  j^rcunPfcbaft  bie  3h"be  fein.  —  10)  ml  ä(t>iin(>usi>  vuiv  ä^niara  tcoV.ah  ,,n)ir  laijcn  eu6 
oiclc  ber  vertrai^?mvit'!'flfii  ober  i'elbitverildnPlidH'u  i'ciffunt^en  nacb."  (£r  nennt  t'ie  fpecieller  im 
j^oUienben.  —  II)  worunter  wobl  bie  Steuern  ^i  iH^lleben  finb.  —  12)  Kai  (aivb)  Tyr  rifif/i: 
Tov  äf.öc.  ric  ^uiPcn  mufUen  bieber  eine  fyclbabiiabe  erleiden,  wenn  |lc  am  tppten  Weere  Salj 
belieben  wollten.  —  I^J)  kuX  U-h  n'.iv  (TTf6ih>uv.  ^iVan  fcnnt  Pic  näbcre  tBebeutuuji  beS  Mronen* 
(>5elbei?  ni*t.  ^ii^  ift  jefod)  wabrf*ciulicb,  bap  Mc  freiwiüijien  We|"i-bcnfe  an  .Hr'oncn,  bie  man 
ben  M'ijni.aeu  mad)te,  allmdblid)  in  eine  jdbrlicbe  '^Ibciabe  überivui^en.  —  14)  kuI  iwrl  -oh  rp  ro« 
rf/r  oTTopäc.  (£6  mufjte  bi^bcr  pa?  Trittel  bee  (sUireirc?  unb  t>tc  .'pdlftc  tcn  Cb)lernte  an  ben 
.^ijnii^  bc^ablt  werben;  eine  uuiicbeuere  '.)Iboiabe!  Xa  bie  i'iuifdHni  .HiMÜiie  tie  ^niPen  al-J  (£mpbrer 
betracbteten,  fo  batten  t'ie  ibr  Vanb  confiöeirt  unb  e?  ibnen  nad^  eiuiietretencr  3{ube  unter  'i^er* 
pflid)tunii  in  ben  i^enannten  ^IbiViben  wieber  ^ur  i^ebauuuii  überiai'fen. —  lo)  i<ai  it:ro -üp 
rptöH'  vofiüi-  .  .  (£?  ilnt  barunter  tu  Prei  i^eurfe:  (ipbraim,  Vi^PPa  unb  I^Jamatbaim  i\i  »er- 
ftebcn,  wie  au?  11,  34  berocrc^ebt.  —  H»)  m  Ttlii  „t>ie  3i.^lle."  Unter  bici'en  ^^^ötn  t'inb  i>ic(Iei*t 
bie  '•Jlbi^aben  ju  oerileben,  wcldic  bie  3itbcn  beim  'iPei'udK  be-o  lempel?  erleben  mui";ten.  — 

17  >     Kai    -iivrer   äti'tTuaav  röhr  ipdpovr  koI  töw  Krr/rü)]'  aiVjir    ,,unP  alle  (  Sv^rer )  foUeU  nad^laffcn 

bie  "Jlbiiaben  anö:i  t>on  ibren  Xbieren,"  b.  b.  jePer,  ber  einen  juPeu  ale  Sflaoen  bat,  i'oll  ibn 
ijoütommen  freilaiTen,  obne  i-on  ibm  Pic  minDcile  "Jlbi^abe  ju  forpern.  —  IS)  ^nrojoai'  Träaai  ai 
Tiiutpai  ä-s'/.siag  Kai  äipineur.  iHn  titicn  Z<iiyn  folieu  i'ie  frei  ypn  jeper  'Jlrt  J^robne  fein.  — 
If))  '>)?iemanb  foll  t'ie  au  biet'cn  Jacien  belainjien,  bcunrnbiiKU,  ^t  Werid)t  Rieben  fönnen. — 
20)  i;tvin  .  .  Sie  follen  ben  2o{t>  befommen,  wie  anbere  SolPaten.  —  21^  „"Jlemtcr  be« 
ikrtrauen?,"  j.  ''i^.  alö  Veibwa*e,  al?  (iaftlere,  ali* '^UM'auMe.  —  22)  Kai  ol ;-'  ai'n'.w  kui  ol 
äpxovrer  i:n-uaav  i^  avTiw  „ibre  '^lufubrer  unp  iHM-|'tdnPe  t'oUen  au?  ibrcr  '?.Vitte  fein."  — 
2?j)  ^iic  foüen  überall  ibr  (^^efclj  beobacbten,  wie  in  ^^uiPa,  wo  ibnen  Per  Möni.i  alle  j)(ed>te  un& 
i^reibeiten  wiePcr  eiuiKräumt  bat.  —  211)  f.  i^.  ;J0  unb  1 1,  ;!4.  —  2-5)  \\T>>'/r:ini(\n  kw  Ttß.- 
-rrporKvpoianv  orrTi  <i/fW«  ()oiin  .  .  Ta  'iPtolciuai?  eben  im  'i3etu,'ie  bc<5  f\k>icnföniii?  'JtleranPcr 
3?alae  war,  fo  batte  er  bei  Sdicnfunii  Piei'er  StaPt  wobl  feine  anPcrc  'Jlbtutt,  ali>  Pie  "uiPen 
^ur  .«ampflutl  iici^en  biefcn  i'etncn  5BiPcr|'ad)er  ',u  ermuntern.  —  2(»)  ä-o  rü,v  >n)(.n'  tov  Haai- 
/tuc  ü-o  rür  -öTTw  Tötv  ävi/KovTuv  „<xni  Pen  (iinuabmen  bee  .rtönii^?  \^on  ben  Crten,  bie  ibm 
l'ebören,"  —  27)    2tu?  btefer  Stelle  ifl  erfii^tUcb,  ^a^  frü(>er  alle  ^a^re  ein  'Beitrag  aus  ber 


778  ©a«  I.  S5uc^  ber  SWaccabäcr.  10,  41—80.  2rnm.  27—68. 

?öntcjli^en  Äaffc  jum  23au  unb  Untcrl^alt  be6  3;em))etg  (geliefert  würbe.  —  28)  Db  bte  Seamtcit 
biefc  (Stumme  eiacnmäc^tig  ober  mit  9?e(iicrung6bcirt(itguni!  ju  nehmen  »f(co|tcn,  bleibt  babin» 
gellcflt.  iMetleicbt  battc  fte  ibnen  ber  .^obcpriefter  Safon  utcicftcüt,  ber  iid)  t*crpf(id}tet  biüte,  an 
Serien  um  (10  Jalentc  mcbr  Iribut  ju  bejablen,  ali  fein  23ritber.  —  29)  Sei  fommt  im  ©efege 
9<idUe  ijcr  s*on  einem  2(|'ntrectt  beö  Jcmpel?.  remctriuö  ertbeilte  ibm  tiefe?  9{e*t  nac^  eigenem 
ßiutbefinben,  n?ei(  er  mit  f>3runb  öermutbete,  ee  »üitrbe  ben  3uben  angenebm  fein.  23ei  ben 
J&eiben  blatten  bie  2empel  allgemein  biefes  9te(bt.    SDtan  bebnte  eg  juroeilcn  auf  Stäbte  au^,  um 

fle  in  'Jlufnabme  JU  bringen;   f.  IL  4,  33.  —  30)   örpu/iovrec  ßaat?.iKä  kuI  näv  npäy/m  nitolelva- 

■tiuanv  „wer  bem  .Söntge  (Etwa?  fcbulbig  ift  ober  irgenb  eine  <i3enugtbuung  ju  leiften  bat,  fott 
baburct)  befreit  fein,  fammt  Slllem,  n.\i^  er  bat  in  meinem  9leid)e."  —  31)  Tiefe  ^u  bauen  war 
XemetriuS  gerecbter  UBeife  ucrpflicbtet,  weil  er  fie  gegen  ben  i^eitrag  ^erftort  batte  6,  62. — 
82)  2Ber  'ju  viel  t>erfprid)t,  bem  wirb  mit  9te(j)t  fein  G31aubc  gefd^entt.  —  33)  Da«  2Bort 
princepp,  npxmk,  im  .^ebr.  l^üTS  if^  bier  in  ber '-Bebeutung  »en  prior  „juerft"  5U  nebmen-, 
Flav.  Jos.  Antiq.  XlII.  2.  3.  4.  —  34)  aal  laxvaev  i:-^'  avToix  „ix  gewann  bie  Dberbanb 
über  fte."  —  33)  Kai  iaTrpfoxjE  rdv  TTo/.f/uov  ctpfiöpa  „er  madUe  ben  Ä'ampf  i\\  einem  barten,  ober 
er  ftritt  tapfer."  —  30)  Eemetriu?  warb  in  einen  Sumpf  gcfprengt  unb  mit  ^-H'etlen  erfcboffen, 
nad)bcm  er  11  ^abre  regiert  batte.  Justin.  3f>.  1;  Fkv.  Jos.  1.  c.  (Eö  gefcbab  bie§  im  3. 
151  V.  Sbr.  —  37)  Tae  et  tft  bier  al^  .^cbrai^muc^  ju  betraditcn  unb  in  ber  Ueberfeßung  ju 
cUbiren,  ba  bter  ber  9?ad)faei  beginnt.  "JUeranber  erfreute  firf>  ^war  fd)on  vcrber  ber  ^unbe^» 
öienoffenfd^aft  be^  ^'totcmäus;  l^bilometor;  allein  er  wollte  bie  i^anbe  ber  j^fcmibfd^aft  no^ 
enger  fnüpfen.  —  38)  ^^ie  t)ie§  Sleopatra  3.^.  57.  —  39)  SDaig  bei  bem  gemeinen  5Bolfe  ber 
^Jreiei  war,  ben  ber  'i^rantigam  an  ben  i'ater  ber  'i?raut  ju  erlegen  ()atte,  waren  bei  ben  i^ürflen 
freiwillige  grp(;artige  ö.3efcbenfe.  —  40)  Kai  i-Ojaf^ißpFA-au  mt.  —  41)  Zs-  l-'^'^  ^-  Sbr. — 
42)  5}?an  'burfte  »er  itönigen  ni(bt  crfd>cincn  ebne  rsJef^cnfe.  —  43)  „fd)urtifd)c  Wenfdjen," 
bie  überall  auf  ben  Untergang  ber  3ieditfdmffenen  finnen.  —  44)  aU  3f'cbcn,  Mf,  er  ibn  al3 
Kurilen  anerkenne.  —  43)  d^  ift  biefclbc  (£bre,  bie  einft  bem  ^^ffV^b  in  5lcg*>pten  unb  bem 
!Warbecbäu6  am  perilfdicn  ^ofc  wiberfubr,  unb  bie  allen  5fi»ben  bce  ^onatba?  ben  Wunb  ju 
ftopfen  ganj  geeignet  war.  —  40)  kqI  ntpMpxvv  „unf  5um  Witregenten."  —  47)  3'«  3-  147 
lanbete  ber  junge  remctriu«,  ber  »on  feinem  5?ater  mit  fem  jüngeren 'i?rufer  2lntiocbuS 
na^  Sreta  gefcnbet  unb  einem  guten  greunbe,  'DJamens?  i'aftbcne?,  bis?  auf  beffere  ^nl  in  Dbfic^t 
unb  i5erwaln-  gegeben  werben  war,  in  viicilien^um  fid)  be«*  f^n-ifdien  Xbroneö  ju  bemdd)tigen, 
treldien  5lleranDcr  i^ilaei  furcb  ffioblleben  unb  i^Äwelgen  entebrte.  (£r  befam  foglcicb  großen 
9lnbang  unb  fonnte  ju  Unterncbmungen  fdirciten;  Justin.  35,  2;  Liv.  Epit.  1.  52;  Flav.  Jos. 
1.  c.  4.  3.  —  48)  (ix  war  nad)  feiner  ^intjeit  nod)  längere  3eit  in  'iHolemai?  geblieben.  — 
49)  Sei  ?5la5jiu«  S^ffpbue;  bat  er  ben  'Beinamen  \äor,,  unt  ijt  wobl  ein  unb  berfelbe  mit  jenem 
?lpolloniu?,  ber  mit  bem  älteren  Temetrinö  fri)on  in  JKem  auf  febr  »ertrautem  piuf:e  geftanben; 
Polyb.  legal.  114. —30)  Stabt  ber  iVbiüftcr;  4,  15.  Da  3c"iitbae!  bem  "Jtleränfer  treu 
blieb,  fo  betracbtete  ibn  X-emetriu?  al?  Jveinb  \\M  fd}irfte  gegen  ibn  ein  .^ecr.  —  31)  ^ierauö 
gebt  bcr»or,  baf?  Temetriue;  bereite;  aügenu-iue  'Jlncrfennung  gcfunfen.  ov  /jorwraroi-  E-^aipri  k(f 
i/i,hc.  —  32)  (£r  Will  bamit  fagen,  \\^  falle  ber  Spott  a"lle"r  ''Wenfdien  auf  ibn,  wenn  ibm  ber 
findige  ^i-'natbai?  mit  feinem  lleinen  l'änbdien  fi*  wiberfe^e.  —  33)  Kai  Stari  ah  (^ovaidCi^  ef 
T///ät'iv  -o?f  op£m\  „unb  tt»arum  trot^eft  bu  xim  in  ben  (>3ebirgertV"  33ei  feiner  geringen  2??ann- 
fcüaft  mufjte  Sonatbae  ganj  natürlid)  ben  itampf  in  ben  Gebirgen  für  ilAerer  unb  xn^rtbeibafter 
balten.  —  34)  on  iit^T'ijiov  ean  iVrvaiJti  t(',iv  Tro/fwr.  9?acb  ber  iHilgata  wäre  ■no/.iiMv  ju  lefen. 
5lber  audi  Jvla»iue  ^iM'epbue  lieft  ■KQ/.y.uv.  5lpoüoniue!  fpielt  bamit  »iellcidU  auf  ben  Umftanb 
an,  ba^  2s'-''n<itbae;  meiftene  nur  \.'anb»olf  auf  feiner  ecitc  battc.  ^ — 33)  kuI /.fyovaiv.  SMefe 
9Borte  beginnen  ben  ^Jcacbfa^;  „bie  (^kfragten  werben  bir  fagen:  3br  fiMtnt  nidit  Staub  balten 
witer  unei."  ra?  SUiati»  rjui  feblt  im"(i3vieAifd)en  unb  ^"war  mit  j){ed)t.  —  30)  Sei  ift  bier 
auf  ben  unglücflid)en  Äampf  im  3-  li3()  gegen  V»fiae  unt  33acdiibee;  bingewiefen;"  f.  S.  6  u.  9. 
37)   „er  entrüftcte  ficb,"  unb  nabm  bie  •"'i^eraueforbcrung  ^um  JVampf'e  auf  ber  Sbene  fogleidj 

an.  —  38)    khI    Trapt-vt j-ia'Aiv   t~i    'Iötttt?/!',  —  39)    Kat    awrKAtiaav    a'vTov    Ik    Tt'jc    TröXewf.    — 

00)  «at  fKovF fif/aai'  uvri/v.  ^pn^i^bae  belagerte  unb  befriegte  nun  bie  StaM.  —  Ol)  Sr  nabm 
feine  9lid)tung  gegen  5l5iOt  unb  gab  fid)  ben  Sd)ein,  alo  tümmere'er  |ld)  gar  nidit  um  Sf^nfltba^ 
unb  um  3oppc,"w"eldiC!?  in  beiTeii  .^änben  war.  —  02)  w?  (ho(hi<up  „ale  wenn  er  nur  oorbeiäögc, 
ebne  fid)  in  einen  .Hampf  mit  ^tM^atbae  einjulaffen.  —  03)  Kai  lym  Tipofp/n'  fJc  ™  T^ediov  „mit 
ber  siiebtung  fcineä  Vaufee  gegen  5150t  rücfte  er  weiter  »or  in  baei  ebene  l'anb."  —  04)  Da 
3onatbaei  glaubte,  2lpolloniU6  wei*e  bem  .Hampfe  mit  ibm  av.'t,  folgte  er  ibm  »on  binten  ber 
gegen  ^l^ot.  —  03)  aal  awr^tav  ai  Trape/ißo/.ai  f/f  7ro/f/ioi'  ,,unb  bie  ^^eerc  trafen  jufammen 
juht  itampfc."  —  00)  foü  beiden  reli<|uer:it.  Slpotloniue  batte  im  ^ager  eine  ftarfe  JJteiterci 
jurürfgelaffen,  bie  bem  Cu^n^^tbae;  in  ben  l'liücfen  fallen  follte,  wenn  er  aufgcbrod)en  fein  würbe. 
67)  (£6  ift  bamit  i»obl  gefagt,  baf?  ^onatbae  fd^on  »orber  .Hunbe  »on  bem  J^iuterbalte  erfahren 
unb  fid)  barauf  gefaf;t  gemad)t  babe.  —  08)  Xie  9{citerei  be?  5lpolloniuiS  umzingelte  jeßt  bie 
nadM'et3enbc  Sdiaar  br?"  ^'-'^i'^itbae,  beren  i^orterreiben  eben  ben  Äantpf  mit  bem  .Speere  be3 
5lpolloniu6  beginnen  wollten,  unb  nötbigte  fie,  ful)  enge  jufammen3ufd)lietjen  unb  einen  ^-H^alanr 


'Bai  I.  ©uc^  bcr  5Jlaccabäer.  10,  80—89.  »nm.  68—78.  779 

ju  bilbcn,  bcr  in  bcr  Ärtc<^füfirun(^  bcr  SlUcn  oft  fcn  ^ro^cm  Srfofne  war,  tt>ei(  bic  Svic§c  unb 
(^(Inl^c  ibn  ju  einer  unbuntbrini^littcn  tk\lc  maducn.  —  (»?))  Xa  jcbcr  anbcrc  'Jlngriff  ab^c- 
tvcbrt  würbe,  fp  fcboffcn  bie  :1{citcr  unablviiTi;^  iVfcilc  auf  bcn  'JVt^alanr  bc^  Cicnatbae,  bic  jcbocb 
nur  wcni;!  auijriittcten.  —  70)  Sie  blieben  in  iluer  enii  i^eütloiTfUfn  ^tcüunji  unt  liefuMi  ftd) 
niclU  irre  macben.  —  71)  se.  hostium.  Xie  :^{citcrei,  bie  immer  anritt  unb  bicrbin  ofcr  bort- 
bin  ^3>feile  fdMef;enb  umbertummeltc,  würbe  bii^  ^um  'iibcwt  nan^  un^  iiar  crfd^öpft.  —  7Ü)  ««i 
fiAKvae  i.ifiui-  Tijv  rivauiv  nv-ov  „ta  \\>c\  niiu  Simou  mit  feiner  5*aar  au?  bcr  cni^en  Stellung 
ab  unb  rücfte  iTCiien  tie  ^Tnifanterie  bci^  'JlpotUMiiu?  >oer."  —  7?$)  i^m  ni<n,ij'f  t^^V  t7)v  ii>npayyu 
„würbe  banbiiemcin  mit  ber  iVbalanv,"  bem  Auf;>,H>lfe  be?  3li>oIIoniuei.  —  7-'t)  (£in  Ibeil  bcr 
äteiterci  war  jVtuj  crmübet,  ein  anbcrer  war  bereite;  aufgerieben  unb  ein  brittcr  Ibeil  fiel).  — 

7f5)    Kai    //    iT-cr    t(7K(i/>Triatii/   iv    tu    ttcc^k,).  —  lii)    ^'C    li'/ii('>n}(,iLi    tu  n(S(,i/i:ifir  uirüf  .  .      DCT 

iempel  bce  TaiUMt  batte  wabrf*einlid)  bic  's^röf;e  unt  5tärfe  einer  tk\tc,  c\k\ds  jenem  ber 'Jttar» 
(^atii^  in  Marnaim,  in  wehten  fidi  früber  bic  l'cute  be?  limotbeui?  j^eflüAtet  batten  5,  4:;.  lieber 
raison  f.  Judic.  IC),  23-20;  I.  lU'.ir.  5,  1-5.  —  77)  „(\olbenc  ^i>ansie"  <  SdMiadc),  um  bie 
faltcnreid)e  wallenbe  Allcibun;^  am  -ipalfe  ,^u  fcfliiicn.  Sie  batte  febr  jierlid^e  gormcn  bei  bcn 
eilten  un^  iteüte  eine  2aube,  einen  Vowen  nn^  andere  (skftalten  bar;  Tcrtullian.  de  pallio.  c.  1. 
78j  eine  bcr  fünf  Stäbte  ber  $'t)ilifter  Jos.  13,  3;  Judic.  1,  18;  I.  Heg.  5,  lU. 


Caput    XI. 

1.  ET  rex  Aegypti  coiigregavit  exercitum/  sicut  arena,  qnae  est  circa 
oram  maris,  et  iiaves  multas:  et  quaerebat  obtinere  regnum  Alexaudri 
dolo,  et  addere  illud  regno  suo.  2.  Et  exiit  in  Syriam  verbis  pacificis, 
et  aperiebant  ei  civitates,  et  occurrebaiit  ei:  quia  niaiidaverat  Alexander 
rex  exire  ei  obviam,  eo  quod  socer  suus  esset.  3.  Cum  autem  introiret 
civitatem^  Ptolemaeus,  ponebat  custodias  railitum  in  singulis  civitatibus. 
4.  Et  ut  appropiavit  Äzoto,  ostenderunt  ei  templum  Dagon  succensum 
igni,  et  Azotum,  et  cetera  ejus^  demolita,  et  corpora  projecta,  et  eorum, 
qui  caesi  erant  in  bello,  tumulos  quos  fecerant  secus  viam.  5.  Et 
narraverunt  regi  quia  haec  fecit  Jonathas,  ut  invidiam  facerentei:  et 
tacuit  rex.  6.  Et  occurrit  Jonatlias  regi  in  Joppen  cum  gloria,  et  invicem 
se  salutaverunt,  et  dormierunt  illic.  7.  Et  abiit  Jonathas  cum  rege  usque 
ad  fluvium,  qui  vocatur  Eleutherus:^  et  reversus  est  in  Jerusalem. 
8.  Rex  autem  Ptolemaeus  obtinuit  dominium  civitatum  usque  Seleuciam 
maritimam,^  et  cogitabat  in  Alexandrum  consilia  mala.  9.  Et  misit 
legatos  ad  Demetrium,  dicens:  VENI,  componamus  inter  nos  pactum, 
et  dabo  tibi  filiam  meara,  quam  habet  Alexander,  et  regnabis  in  regno 
patris  tui;  10.  poenitet  enim  me  quod  dederim  illi  filiam  meam:  quae- 
sivit  enim  me  occidere.^  11.  Et  vituperavit  eum,  proptcrea  quod  concu- 
pierat  regnum  ejus.  12.  Et  abstulit  filiam  suam,  et  dedit  eam  Demetrio, 
et  alienavit  se  ab  Alexandro,  etmanifestataesuntinimicitiae  ejus.  13.  Et 
intravit  Ptolemaeus  Antiochiam/  etimposuit  duo  diademata  capiti  suo, 
Aegypti,  et  Asiae.  14.  Alexander  autem  rex  erat  in  Cilicia  illis  tempori- 
bus:  q,uia  rebellabant  qui  erant  in  locis  illis.  15.  Et  audivit  Alexander,  et 
venit  ad  eum  in  bellum :  et  produxit  Ptolemaeus  rex  exercitum,  et  occurrit 
ei  in  manu  valida,  et  fugavit  eum.  16.  Et  fugit  Alexander  in  Arabiam,''ut 
ibi  protegeretur:  rex  autem  Ptolemaeus  exaltatus  est.  17.  Et  abstulit 
Zabdiel  Arabs  caput  Alexandri;  et  misit  Ptolemaeo.  18.  Et  rex  Ptole- 
maeus mortuus  est  in  die  tertia:^  et  qui  erant  in  munitionibus,  perierunt 
ab  bis,  qui  erant  int ra  castra."*  19.  Et  regnavit  Demetrius"  anno  cen- 
tesimo  sexagesimo  septimo.  20.  In  diebus  illis  congregavit  Jonathas  eos, 
qui  erant  in  Judaea,  ut  expugnarent  arcem,  quae  est  in  Jerusalem:  et 
fecerunt  contra  eum  machinas  multas.     21.    Et  abierunt  quidam  qui 


780 

oderant  gentem  suam  viri  iniqui  ad  regem  Demetrium,  et  renuntiaverunt 
ei  quod  Jonathas  obsideret  arcem.  22.  Et  ut  audivit,  iratus  est:  et  statim 
venitad  Ptolemaidam,  etscripsit  Jonathae  ne  obsideret  arcem,  sed  occur- 
reretsibi  ad  colloquium  festinato.  23.  Ut  audivit  autem  Jonathas,  jussit 
obsidere:  et  elegit  de  senioribus  Israel,  et  de  sacerdotibus,  et  dedit  se 
periculo.  24.  Et  accepit  auriim,  et  argentum,  et  vestera,  et  alia  xeiiia 
multa,  et  abiit  ad  reeera  Ptolemaidam,  et  invenit  gratiam  in  conspectu 
ejus.  25.  Et  interpellabant  advorsus  eum  quidam  iniqui  ex  gente  sua. 
26.  Et  fecit  ei  rex  sicut  fecerant  ei,  qui  ante  eum  fuerant:  et  exaltavit 
eum  in  conspectu  omnium  amicorum  suorum,  27.  et  statuit  ei  princi- 
patum  sacerdotii,  et  quaecumque  alia  habuit  prius  pretiosa, *^  et  fecit 
eum  principem  amicorum.  28.  Et  postulavit  Jonathas  a  rege  ut  im- 
munem faceretJudaeam,'^  et  tros  toparchias,'*  et  Samariam,'^  et  confinea 
ejus:  et  promisit  ei  talenta  trecenta.  29.  Et  consensit  rex:  et  scripsit 
Jonathae  epistolas  de  his  omnibus,  hunc  modura  continentes:  30.  REX 
Demetrius  fratri  Jonathae  salutem,  et  genti  Judaeorum.  31,  Exemplum 
epistolae,  quam  scripsimus  Lastheni  parenti  nostro  de  vobis,  misimus  ad 
vos"'  ut  sciretis:  32.  Rex  Demetrius  Lastheni  parenti  salutem.  33.  Genti 
Judaeorum,  amicis  nostris,  et  conservantibus  quae  justa  sunt  apud  nos, 
decrevimus  benefacere  propter  benignitatem  ipsorum,  quam  erga  nos 
liabent.  34.  Statuimus  ergo  illis  omnes  fines  Judaeae,  et  tres  civitates, 
Lydan,  et  Ramathan,'''  quaeadditae  sunt  Judaeae  ex  Samaria,  et  omnes 
confines  earum,'^  sequestrari  omnibus  sacrificantibus'*  in  Jerosoljmiis  pro 
his,  quae  ab  eis  prius  accipiebat  rex  per  singulos  annos,  et  pro  fructibus 
terrae,  et  pomorum.  35.  Et  alia,  quae  ad  nos  pertinebant  decimarum  et 
tributorum,  ex  hoc  tempore  remittimus  eis:^**  et  areas  salinarum,^'  et 
Coronas,  quae  nobis  deferebantur,^'  36.  omnia  ipsis  concedimus:^^  et 
nihil  horum  irritum  erit  ex  hoc,  et  in  omne  tempus.  37.  Nunc  ergo 
curate  facere  horum  exemplum,  et  detur  Jonathae,  et  ponatur  in  monte 
sancto,  in  loco  celebri.  38.  Et  videns  Demetrius  rex  quod  siluit  terra  in 
conspectu  suo,  et  nihil  ei  resistit,  dimisit  totum  exercitum  suum,  unum- 
quemque  in  locum  suum,  excepto  peregrino  exercitu,^^  quem  contraxit 
ab  insulis  Gentium:  et  inimici  erant  ei^'  omnes  exercitus  patrum  ejus. 

39.  Tryphon^*^  autem  erat  quidam  partium  Alexandri  prius:  et  vidit 
quoniam  omnis  exercitus  murmurabat  contra  Demetrium,  et  ivit  ad 
Emalchuel    Arabern,^''    qui    nutriobat    Antiochum    filium    Alexandri: 

40.  et  assidebat  ei,^^  ut  traderet  eum  ipsi,  ut  regnaret  loco  patris  sui: 
et  enuntiavit  ei  quanta  fecit  T>emetrius,  et  inimicitias  exercituum 
ejus  adversus  illum.  Et  mansit  ibi  diebus  multis.  41.  Et  misit 
Jonathas  ad  Demetrium  regem,  ut  ejiceret  eos,  qui  in  arce  erant 
in  Jerusalem,  et  qui  in  praesidiis  erant:  quia  impugnabant  Jsrael. 
42.  Et  misit  Demetrius  ad  Jonathan,  dicens:  Non  haec  tantum  faciam 
tibi,  et  genti  tuae,  sed  gloria  ilhistrabo  te,  et  gentem  tuam  cun^fuerit 
opportunum.^'*  43.  Nunc  ergo  recte  feceris,  si  miseris  in  auxilium  mihi 
viros:  quia  discessit  omnis  exercitus  meus.  44.  Et  misit  ei  Jonathas  tria 
iTiillia  virorum  fortium  Antiochiam,  et  venerunt  ad  regem ,  et  delectatus  est 
rex  in  adventu  eorum.  45.  Et  convenerunt  qui  erant  de  civitate,  centum 
viginti  millia  virorum,  et  volebant  interficere  regem.  46.  Et  fugit  rex 
in  aulam :  et  occupaverunt  qui  erant  de  civitate,  itinera  civitatis,  et 
coeperunt  pugnare.^'^  47.  Et  vocavit  rex  Judaeos  in  auxilium,  et  conve- 
nerunt omnes  simul  ad  eum,  et  dispersi  sunt  omnes  per  civitatem:  48  et 
occiderunt  in  illa  die  centum  millia  hominum,^'  et  succenderunt  civita- 


Da^  I.  m<i)  ber  gjiaccabaer.  11,  1—3.  «Hnm.  1—2.  v81 

tem,  et  ceperunt  spolia  multa  in  die  illa,  et  liberaverunt  regem.  49.  Et 
viderunt  qui  erant  de  civitate,  quod  obtinuissent  Judaei  civitatem  sicut 
volcbant:  et  infirmati  sunt  nionte  sua,  et  clamuverunt  ad  regem  cum 
precibus,  dicentes:  50.  Da  nobis  dextras,^*  et  cessont  Judaei  o{)pugnare 
nos,  et  civitatcm.  51.  Et  prqjecerunt  arina  sua,  et  fecerunt  pacem,  et 
glorificati  sunt  Judaei  in  conspectu  regia,  et  in  conspectu  omnium,  qui 
erant  in  regno  ejus,  et  nominati  sunt  in  rogno:^''  et  regressi  sunt  in 
Jerusalem  habentes  spolia  multa.  52.  Et  sedit  Demetrius  rex  in  sede 
regni  sui:  et  siluit  terra ^*  in  conspectu  ejus.  53.  Et  mentitus  est  omnia 
quaecumque  dixit,  et  abalienavit  se  a  Jcnatha,  et  non  retribuit  ei  secun- 
dum  beneficia,  quae  sibi  tribuerat,  et  vexabat  euni  valde.^  54.  Post  haec 
autem  reversus  est  Tryphon,  et  Antioebus  cum  eo  puer  adolescens,^*^  et 
regnavit,  et  imposuit  sibi  diadema.  55.  Et  congregati  sunt  ad  eum 
omnes  exercitus,  quos  disperserat  Demetrius,  et  pugnaTcrunt  contra 
eum:'^  et  fugit,  et  terga  vertit,  öß.  Et  accepit  Tryphon  bestias,^ 
et  obtinuit  Antiochiam:  57.  et  scripsit  Antiochus  adolescens  Jonathae, 
dicens:  Constituo  tibi  sacerdotium,  etconstituo  te  super  quatuor  civitates,^ 
ut  sis  de  amicis  regis.  58.  Et  misit  illi  vasa  aurea  in  ministerium,*"  et 
dedit  ei  potestatem  bibendi  in  auro,^'  et  esse  in  purpura,  et  habere  fibu- 
lam  auream:  59.  et  Simonem  fratrem  ejus  constituit  ducera*^  a  terrainis 
Tyri  usque  ad  fines  Aegypti.  60.  Et  exiit  Jonathas  et  perambulabat 
Irans  flumen  civitatis: ^^  et  congregatus  est  ad  eum  omnis  exercitus 
Syriae  in  auxilium,  et  venit  Ascalonem,  et  occurrerunt  ei  honorifice  de 
civitate.  61.  Et  abiit  inde  Gazam:  et  conchiserunt  se  qui  erant  Gazae: 
et  obsedit  eam,  et  succendit  quae  erant  in  circuitn  civitatis,"  et  praedatus 
est  ea.  62.  Et  rogaverunt  Gazenses  Jonathan,  et  dedit  illis  dexterara:''^  et 
accepit  filios  eorum  obsides  et  misit  illos  in  Jerusalem,  et  perambulavit 
regionem  usque  Damascum.  63.  Et  audivit  Jonathas  quod  praevaricati 
sunt*^  principesDemetrii  in  Cades,  quae  est  in  Galilaea,  cum  exercitu  multo, 
volentes  eum  removere  a  negotio  regni :^^  64.  et  occurrit  illis:  fratrem 
autem  suum  Simonem  reliquit  intra  provinciam.  65.  Etapplicuit  Simon 
ad  Bethsuram,^^  etexpugnabat  eam  diebus  multis,  et  conclusit  eos.  66.  Et 
postulaverunt  ab  eo  dextras  accipere,  et  dedit  illis:  et  ejecit  eos  inde  et 
cepit  civitatem,  et  posuit  in  ea  praesidium.  67.  Et  Jonathas,  et  castra 
ejus  applicuerunt  ad  aquam  Genesar, ^^  et  ante  lucem  vigilaverunt"^-  in 
campo  Asor;  (iS.  et  ecce  castra  alienigenarum  occurrebant  in  campo,  et 
tendebant   ei    insidias  in    montibus:    ipse   autem    occurrit   ex  adverso. 

69.  Insidiae  vero  exurrexerunt  de  locis  suis,  et  commisorunt  praelium. 

70.  Et  fugerunt  qui  erant  ex  parte  Jonathae  omnes,  et  nemo  relictus  est 
ex  eis,  nisi  Mathathias  filius  Absolomi,  et  Judas  filius  Calphi,  princeps 
militiae  exercitus.  71.  Et  scidit  Jonathas  vestimenta  sua,  et  posuit 
terram  in  capite  suo,  et  oravit.'"'  72.  Et  reversus  est  Jonathas"  ad  eos  in 
praelium,  et  convertit  eos  in  fugam,  et  pugnaverunt.  73.  Et  viderunt 
qui  fugiebant  patris  illius,  est  reversi  sunt  ad  eum,  et  insequeljantur  cum 
eo  omnes  usque  Cades  ad  castra  sua,  et  pervenerunt  usque  illuc;  74.  et 
eeciderunt  de  alienigenis  in  die  illa  tria  millia  virorum;  et  reversus  est 
Jonathas  in  Jerusalem. 

l )  Tv.  1-46  'J.  Shr.  —  (Jr  fom  ]max  bcm  auficrcn  2itcinc  luiA,  um  t«cm  '?IIcranbcr  bic  erbetene 
Jpülfe  jifiien  tcmctviii^  5U  Iciftcn,  aber  in  31'abrbeit,  um  Siuieu  für  tut  ^u  erobern.  "Jll?  Ö3runD 
ber  jRe(itferti^un;A  üi)ob  er  oor,  Sllevanber  babe  ibm  nait  bem  Vcben  »icftrebt;  'B.  10.  —  2)  (Jf 
«Jf  eii-upsvero  är  rä^  Tu/.ti^  „n?enn  er  nun  in  bic  Stabtc  einjooi,  io  orfncte  er  in  ieber  bcrfelbcn 


78^  ^ai  I.  Sud^  t»er  gj^accabäer.  11,  3—53.  3lnm.  2—85. 

ttne  Sefa^ung  auö  ber  3:nH>)3enmac^t."    Sr  ftt^crte  jld)  auf  foI(*e  9lrt  ben  5Befi&  beg  SRetd^e«» 

S)   Koi  To  nepiTrSha  avrf/c,  n>oruntcr  mau  nad)  10,  83  tk  unif)erlic9enben  (Statte  »crftebcn 
fönitte.   5I(Icin  gc»t>5l)nli*  üer[tel)t  man  banintcr  bie  auj?cr  ben  Waucrn  inncrbatb  be^  53cjirfc«, 
bcr  jur  ©tabt  gcl)5rt,  an,qclcs:(tcn  ©cbnuncicn.  —  4)  glufj  an  bcr  ®rcn}c  ^iDif^en  ^tiöntcien 
unb  (3t)ricn,  beut  \n  Zac^t  5?abV-el»Äetnr  genannt.  —  3)  n)eld)cg  aud)  Seleucia  pieria  genannt 
trtirb,  unb  feitei  Stunbcn  »cftlid)  won  §(litipcbia,  nabc  an  ber  ^Wunbung  be«  Crontes,  gclcgeji 
war.  @ö  aalt  al^  unüberreinMi*e  gcftung.  —  0)  9fa*  S^laoiue  ^ofepbUig  Antiq.  XIII.  4.  6. 
[teilte  51mmcniuji,  bcr  ßHinfllinii  Sllcranber^,  bem  ^Holemäuö  ^.^bilomctor  »irtltc^  nad)  bem 
?eben  unb  war  ju  ^totcmai^  nabe  baran,  fein  ^id  \n  errciri)cn.    3ü?  ber  äipvtifd)e  Äönifl  bie 
Slu^Uefcrung  bcö  9fad)fte(Icrö  sicrlan.ate,  warb  fie  ibm  v»on  3(leranber  sjcrweigert,  wepbalb  er 
»crmutbete,  "bie  9?a*[teIIun.a  fei  in  beffcn  Stuftrag  gcfdicben.    9Pa^  an  biefcm  23eridUe  wabr  i)l, 
mi?d)te  f*wer  ,^u  erforfAcn  fein,    ras  fsjcwiffc  ift,  baf)  fitolcmäuö  nac^  bem  ^eft^e  'Snriene 
llrebte.  —  7)    I~ic  ©inwcbncr,  bie  bem  lafterbaftcn 'Jderanbcr  längft  gram  waren,  cri^ftneten 
bem  ^tplemduei  felber  tic  Ibore  unb  erfd^lugeji  beffen  (s5ünftling  3lmmcniup,  ber  in  SBeib«* 
fleibern  cntflicben  wollte.  —  8^  '^^aö:)  Tioberuc^^^iculUx^  f(pb  ^ilcrauber  ju  ricflcji,  Stattbalter 
Sirabien?,  bem  er  fd)ou  frübcr  feine  itinber  jugcfd)icft  batte  Fragin.  :«,  17.  9?a*  9lnbcren  fleb 
er  ju  3abbiel,  i\pn  bem  S?.   17  bie  9{cbe  ift".  —  9)  ^Holcmäus  war  im  legten  Kampfe  fd)wcr 
»erwunbet  werben  unb  ben  J^cinPen  mit  genauer  9fptb  entronnen.    (£r  lag  rier  Sage  fprad)lc6 
ba.    2lm  fünften   erbolte  er  fid)  unb  fab  ben  .Hopf  feine?  ?;^einbc?  SUeranber,  ben  man  ibm 
jugcfanbt  batte.    5lbcr  fdion  am  britten  Sage  barna*  ftarb  er.    Se  war  ba^  5-  145  ober  144 
5j_  g{)v.  —  10)  Xic  53cfat.ung6truppen,  Me  wabrfd)einlid)  febr  fdiwacb  waren,  famen  unter  ben 
.^dnben  ber  Sinwobner  bcr   j^eftungeftäMe  um.    aTrciAnvTo  vtvo  tüv  iv  toIc  bxvpiJiiaai.  — 
Jl)   'temetriuö  warb  «önig   in  bcmfelben  ^uibre  145  >?.  (Sbr.    (£r  nabm  fpätcr  ben  9iamen 
9Hcator  an.  —  12)  r////«,  worunter  bier  wobl  „ö;brcnrc*t,  3?orrc*t,"  ju  »crlteben  fein  bürfte. 
13)  ä(popo/ 6} }/r Ol'  „frei  von  5lbgaben."  —  14)  ndmlid)  bie  ^J^ejirfe  Gpbraim,  V',^bba  unf  aiama» 
tbaim.    (Srftcrce;  lag  nad)  55laJ^iuö  3ofcpbue  bell.  .lud.  4.  '.».  \K  bei  5?etbcl  unb  \\i  wobl  biefelbe 
Stabt,  in  weld)c  \id)  ^s()m  Jjor  feinem  i'eibcu  ,mrürfgc,u'*gcn  batte  Joan.  11,54.    i't^btia  lag 
weftlid)  t>on  ^erufalcm,  unweit  bee;  mittelldnbiü1)cn  Wcercö.    SJamatbaim  \\t  baö  9lrimatbäa, 
wn  bem  im  i)J.  I.  bie  r)icbc  ift  Matth.  27.  57;  Luc.  '2?,,  51  j^  Joan.  19,  38;  f.  a>.  34  u.  10,  30. 
13)  Knl  T?]v  launpt'i-iv.  ÜBa^rfdieiulid)  war  bcr  33e^irt  ihmi  liramaria  in  bamaliger  3fit  gri3§ten= 
tbeil«  i^on  3uben  bcwobnt,  wie  man  bcnn  fd)ou  mm  ^Ikranbcr  b.  ®r.  lieft,  bajj  er  ben  :jubeu 
wegen  tbrer  Sreue  awd)  Samaria,  b.  b.  ba?  Wcbiet  von  ^Kamaxia  jugctbcilt  babc.    Jos.  Flav. 
adv.  Apion.   II.  4;    Curt.  4.  8.     Xie  eigeutlid)e  i^cfte  bcr  Samaritaner  biclt  fid)  nur  nod) 
inncrbalb  bcr  Stäbtc  Samaria  unb  Sidicm  auf,  nidit  in  bem  3?c3irte  bcr  Umgegenb.  — 
16)  ye>p(i(/)o//fr  ml  wpöc  v/iäf.    l'aftbcnc^  War  nad)  J^latjiue  ^'■''fcpbuei  am  drcta.   Sein  Jöau? 
batte  bem  jungen  Xcmetriue  aU  3uflud)tCHUt  gcbicnt,  wcfiwcgcn  ibn  biefcr  iv  32  feinen  l^^ter 
nennt;    f.  10,  07.    5luf  welcbe  SBeife  er  vnn-wanbt  (crcj^nv/r,  parens)  mit  rcmctriuei  war,  ift 
nid)t  betannt.  —  17)   Tie  erfte  Stabt,  bie  bicr  ben  ilbfAreibcrn  abljanbcn  gefommen  ju  fein 
fd)eint,  bei§t  bei  ben  LXX  'Aipaipt/in.  waS'  ^ix^hwiim  ift-,  f.  3>.  28.  —  IS)  koI  -änvTn  rä  ci^kv- 
povvra  afroi^ ..  — 11))   Sei  ben  LXX  ift  fein  S5:>ort  »orbanben,  weldic^  ba^  sequestrari 
beseicbnet,  aud)  fein  anbere?  2Bort,  fo  ba§  rocr^  tok;  -dvauiCmütv  fk  'leponv/.v^ia  nur  al^  3lppO'' 
fition  5u  avroiq  ('lorrio/o/r)  crfAcint.    (£f-  Wcrbcu  bamit  bie  ^ubcn,  weld)e  ibre  Tpfcr  nad)  3fr"' 
falem  bringen,  ben  anbercn  Xicnern  bc?  mofaifd^cn  ©efegc«  entgegengefegt.    Gs  bebarf  feiner 
©equeftrirung  ober  9lu?fd)eibung  mebr  für  fie.    Sd^oI^  \v\\[  mit  bcn_25?ortcn  Träoi  roiq .  .  einen 
neuen  Sat\  begonnen  wiffcn,  unb  be,^iebt  auf  fte  ba^  Trapiifn-v.  rciuittiums,  bee  3?.  35.    ^lan 
fann  bie^  allcvbing»?  tbun.  —  20)  ftebt  im  «ricdnfd)en  erft  am  ©nbc  be^  a>erfee  unf  lautet: 
iwapKüg  Tvapit/ifv.  —  21)  rac  Toi'  (i/öf  /iprac  „bic  Saligrubcu,"  iu  wclAcn  bae  auö  bem  tobten 
Speere  gefd)bpfte  5ß}affer  gefammclt  Wirb,  um  ju  l^crbunfteu  unb  ba^  Sal^  ^u  geben.  —  22)  Kai 
roi'f  ävi/Kovroi-  y/nv  ff-fr/^örorf  cf.   1.  29.-23)  f.  i.  @r.  f.  9lnm.  17-22.  —  24)  Xaei  im 
9tuelanbe,  »orjüglidi  in  t£rcta  unb  (Ii^pcrn  geworbene  ^ec_r  bcbielt  er  im  Xienfte  unb  gab  ibnen 
baliurd)  einen  g'ewiffcn  lH^r5ug  aor  ben   tnldnbif*en  'icolbaten,  bie  er  entlief;.  —  23)  uni 
iix^pavav  avTü  Tränai  ni  ovm'/tei^  .  .  „barübcr  wurbcu  ibui  alle  Sruppcu  feiner  3?ätcr  feinb." 
I?enn  fte  faben  bie  (Sutlaffung  ale  3eid)en  bct^  WifUraucn?  an.  —  26)  3:  ntp  b o n,  au?  91pamea 
in  eiMennien,  batte  unter  3lleranbcr  i^alae  ahi  Wcneral  unb  Stattbalter  gcbicnt.    gr  wirb  ijon 
ippion  u.  31.  tioboruei  genannt,  ein  ^.Winn  ■':>i'\\  cbcnfofiel  (fbrgei^  alj  SdvKiubeit.  —  27)  kuX 
inopEv^T]  Tvpöc  El/m?Km'ni.     Tiau  wcif;  uid)t?  5?äberc8  t>on  biefem  3lraber,  ber  wabrfd)cinlic6 
ein  Gmir  war.  —  28)  „er  lag  ibm  an,"  b.  b.  er  brang  in  ibn,  ba§  er  ibm  ben  jungen  3lleranber 
geben  moduc,  um  ibn  al?  Wc'gcnfönia  tvibcr  ITcmetriitei  aufuiftellcn.  —  29)  föi-  cvKaipinc  n'viw 
„fobalb  ft*  bie  3eitumftänbc"  günftig  für  ibn  wenben."  —  30)  Sie  begannen  ju  fämpfen  mit 
ben  ^Wictbetrupp'cn,  bie  bie  unb  ba  oertbcilt  waren.  —  31)  fi^  pvpin(]ac  ('ifKu.    I'a  nad>  bem 
33crid)te  bes  iTiobor  ycn  Sicilicn  aud)  bcr  JPcibcr  unb  .ftinber  nid)t  gefront  würbe,  fo  läßt  ftc^ 
bie  ®röf)e  biefer  ^ablangabe  leid)t  crflärcn.  —  32)  „vertrage  bi*  gütlidi  mit  un?;"  i3,  5S; 
IL   12,  11.  —  33)  f.  i.  '^ir.  —  34)  wai'  (tvoa  ein  ^abr  lang  bauerte.  —  33)  'iTicfe  Cuäle« 
reien  gaben   3lnlat!,  bat'  bie  ^uben  jene?  ^d)teibcn  an  it)re  33rüber  nad)  Slegpptcn  fanbten. 


Da«  I.  33uc^  ber  ^J^accabäer.  11,  53—72.  <«nm.  35—52.  783 

wcIcfceS  IT.  1,  1-9  aufjKfübrt  irirb,  i.  3-  1^3  i>.  S6r.  —  ^Q)  naiSäpiov  ve6-spov  „tin  a,Cintf 
jiin;icö  Äliiib."  ''^laä)  MvAni  Kpit.  1.  70.  max  er  cr|l  ^iDci  ^^brc  alt,  unb  tcjlicji  ben  Ibron  im 
3.  144  u.  Sbr.  ii:e(  warb  ihm  bcr  i^cinainc  Ihcoö  iii'sKbcu.  —  JJ7)  sc.  Demetrium.  —  38)  (ix 
fam  in  bcn  '^c\i^  bcr  (flcpbaitten,  raa^  foiMct  war,  aU  einen  .ipaupttbeil  bee;  .^»eerc?  in  feine 
rsicioalt  bcfommcn.  —  3!))  f-i  r^r  rfn-rra/jwi'  vollen:  ^u  ben  i^  .'54  (ifnanntcn  ^rei  'i^e'jirten  i(l 
bier  alö  s>icrtcr  ber  iJ^c^irF  oon  Cicrufalcm,  b.  b-  b'is'  Stamnii^ebict  3iiba  binju^ubenfen,  »eil 
bicfe^  nicht  \v\t  in  ben  anbcrcn  Stellen,  eij^cnei  lU'nannt  itl.  —  10)  tP''^'V«""  ««' '''««w/av 
„lUUbenc  (Defäije  unb  .Ipauetratb."  —  41)  (£ in  i'oUtc j  iPrivilejVuni  Fonntc  nur  ber  .Hi.MU(^  ertbcilcn ; 
lü,  20.  —  ^"2)  Ka-iarrjae  arparrßov.  (Jr  bcfteüte  ibn  juin  (U'lbbcrm  Über  alle  Gruppen  i^pn  bcr 
2reppe  yon  I'oru?  an;  ü-ö  r/}f  n/üfiaKog  Tipov  „som  l^orijebiri^e  bei  Iijruö  an,  bi?  u'r  f^^ren^e 

t>Cn  '?leg0ptcn."  —  43)    nal  öuTzopei-ETO  wepav  rnv  -nrafiov  i«u  iv  mir  -uÄeai.     ^l^natbajS  mac^tf 

Streif5Üoie  in  bai^  l'anb  jcnfcit  bei^  3J?rban  ju  (Mumien  be'3  juniicn  2tntiod}u^.  —  44)  rä  nepi- 
7t6'/.iu  avrfiq  „ibrc  i'orftdDtc."  —  4-5)  „fcbloi?  ikrtrai^e  mit  ibnen."  —  4(>)  on  -apf/oav  .  .  „ba§ 
bie  .t>cerfubrcr  bc«$  remetriue  mit  iirojjcr  Iruppcnmädn  in  ilabe^  ftünbcn."  Xiefc«  Äabe«  lag 
im  Ätamniiiebietc  "Jcepbtbali  unweit  Iv^xn^  unb  war  eine  leinten-  uno  ^In^lftabt.  —  47)  ßovXo- 
finoi  ^eraa-fjaai  avTuv  ttjc  xpfing  „fie  traittcteu  ibu  oüu  beni  (Mefcftdfte  ab^ubriui^en."  Ter  Cod. 
Alex,  lieft  ;t(jpaf,  wcrnadE)  bcr  S^inn  wdrc:  vSic  fuditcn  ibn  lunn  l!anbe  ab^ufcbnciDcn. — 
4S)  f.  4,  2'.».  —  4J))  am  See  (^^cncfarctb.  —  -50)  kcü  ufnifiinav  ro-pui  tk  tö -F(hov  "Naa^p 
„fie  macbtcn  fld)  frübmor;icn«*  auf  nach  ber  (£bcnc  'üfafor,"  wcUtc  am  y^upc  rx^  'Jlntilibanon  bei 
Äabcg  tut  aui?brcitctc.  £ie  beifu  bei  (Vlainu«i  jofcpbue,  beim  Si^rer  unb  in  ber  i'ulijata:  3tfor. 
31)  3tt  bcr  s^er^rocifelten  l'aj^e  betete  ^onatbaö  unb  berodbrtc  baburcb  ience  bcroifcbe  5J3ertrauen, 
bem  bie  ^ülfe  (yotteö  auf  bem  (lupe  nad^folgte.  —  o2)  3onatba^  betete  jueril,  bann  aber  legte 
er  aud)  J^anb  an  baö  33erf.    Unb  bie  ^eere  ®ottee  (bie  Sngel)  fdmpften  mit  i^m. 


Caput  XII. 

1.  ET  videt  Jonathas  quia  tempus  eum  juvat,  et  elegit  viros,  et  misit  eos 
Romam  statuere,  et  reiiovare  cum  eis  amicitiam:  2.  et  ad  Spartiatas/ 
et  ad  alia  loca  misit  epistolas  secundum  eamdem  formam :  3.  et  abierunt 
Romam,  et  intraverunt  curiam,  et  dixeriint:  Jonathas  summus  sacerdos, 
et  gens  Judaeorum  miserunt  nos,  ut  reiiovareraus  amicitiam,  et  societa- 
tem  secundum  pristinum.^  4.  Et  dederunt  illis  epistolas  ad  ipsos  per 
loca,*  ut  deducerent  eos  in  terram  Juda  cum  pace.  5.  Et  hoc  est  exem- 
plum  epistolarum,  quas  scripsit  Jonathas  Spartiatis:  6.  JONATHAS 
summus  sacerdos,  et  seniores  gentis,*  et  sacerdotes,  et  reliquus  populus 
Judaeorum  Spartiatis  fratribus^  sahitem.  7.  Jampridem  missae  erant 
epistolae  ad  Oniam  summum  sacerdotem"  ab  Ario,^  qui  regnabat  apud 
vos,  quoniam  estis  fratres  nostri,^  sicut  rescriptum  continet,  quod  sub- 
jectum  est.  8.  Et  suscepit  Onias  virum,  qui  missus  fuerat,  cum  honore: 
et  accepit  epistolas,  in  quibus  significabatur  de  societate,  et  amicitia. 
9.  Nos,  cum  nullo  horum  indigeremus,  habentes  solatio  sanctos  libros, 
qui  sunt  in  manibus  nostris,  10.  maluimus  mittere  ad  vos  renovare 
fraternitatem,  et  amicitiam,  ne  forte  alieni  efficiamur  a  vobis:  multa 
enim  tempora  transierunt,  ex  quo  misistis  ad  nos.  11.  Nos  ergo  in  omni 
tempore  sine  intermissione  in  diebus  soleranibus,  et  ceteris,  quibus  opor- 
tet, memores  sumus  vestri  in  sacrificiis,  quae  ofFerimus,  et  in  observatio- 
nibus,^  sicut  fas  est,  et  decet  meminisse  fratrum.  12.  Laetamur  itaque 
de  gloria  vestra.  13.  Nos  autem  circumdederunt  multae  tribulationes, 
et  multa  praelia,  et  impugnaverunt  nos  reges,  qui  sunt  in  circuitu  nostro. 
14.  Noluimus  ergo  vobis  molesti  esse,  neque  ceteris  sociis,  et  amicis  nos- 
tris in  bis  praeliis;  15.  habuimus  enim  de  caelo  auxilium,  et  liberati 
sumus  nos,  et  humiliati  sunt  inimici  nostri.  16.  Elegimus  itaque  Nume- 
nium  Antiochi  filium,  et  Antipatrem  Jasonis  filiura,  et  misimus  ad  Ro- 
manos renovare  cum  eis  amicitiam,  et  societatem  pristinam.    17.  Mauda- 


784 

vimus  itaque  eis  ut  veniant  etiam  ad  vos,  et  salutent  vos:  et  reddant 
vobis"^  epistolas  nostras  de  innovatione  fraternitatis  nostrae.  18.  Et 
nunc  benefacietis  respondentes  nobis  ad  haec.  19.  Et  hoc  est  rescriptum  " 
epistolarum,  quod  miserat  Oniae:  20.  Arius,'^  rex  Spartiatarum,  Oniae 
sacerdoti  magno  salutem.  21.  Inventum  est  in  scriptura  de  Spartiatis, 
et  Judaeis,  quoniam  sunt  fratres,  et  quod  sunt  de  genere  Abraham. 
22.  Et  nunc  ex  quo  haec  cognovimus,  benefacitis  scribentes  nobis  de  pace 
vestra:'^  23.  Sed  et  nos  rescripsimus  vobis:'*  Pecora  nostra,  et  possessl- 
ones  nostrae,  vestrae  sunt:  et  vestrae,  nostrae:  mandavimus  itaque  haec 
nuntiari  vobis.  24.  Et  audivit  Jonathas  quoniam  regressi  sunt  principes 
Deraetrii  cum  exercitu  muho  supra  quam  prius,  pugnare  adversus  eum; 
25.  et  exiit  ab  Jerusalem,  et  occurrit  eis  in  Amatliide  regione:'*  non 
enim  dederat  eis  spatium  ut  ingrederentur  regionem  ejus.  26.  Et  misit 
speculatores  in'castra  eorum:  et  reversi  renuntiaverunt  quod  constituunt 
supervenire  illis  nocte.  27.  Cum  occidisset  autem  sol,  praecepit  Jonathas 
suis  vigilare,  et  esse  in  armis  paratos  ad  pugnam  tota  nocte,  et  posuit 
custodes  per  circuitum  castrorum.  28.  Et  audierunt  adversarii  quod 
paratus  est  Jonathas  cum  suis  in  hello:  et  timuerunt,  et  formidaverunt  in 
cordesuo:'®  et  accenderunt  focos'^  in  castris  suis.  29.  Jonathas  autem, 
et  qui  cum  eo  erant,  non  cognoverunt^^  usquemane:  videbant  autem" 
luminaria  ardentia,  30.  et  secutus  est  eos  Jonathas,  et  non  comprehendit 
eos:  transierant  enim  flumen  Eleutherum.  31.  Et  divertit  Jonathas  ad 
Arabas,  qui  vocantur  Zabadaei,^"  et  percussit  eos,  et  aceepit  spolia  eorum. 
32.  Et  junxit,  et  venit  Damascum,  et  perambulabat  omnern  regionem 
illam.  33.  Simon  autem  exiit,  et  venit  usque  ad  Ascalonem,  et  ad  pro- 
xima  praesidia:  et  declinavit  in  Joppen,  et  occupavit  eam ;  34.  (audivit 
enim  quod  vellent  praesidium^'  tradere  partibus  Demetrii)  et  posuit  ibi 
custodes  ut  custodirent  eam.  35.  Et  reversus  est  Jonathas,  et  convocavit 
seniores  populi,  et  cogitavit  cum  eis^^  aedificare  praesidia  in  Judaea, 
36.  et  aedificare  muros  in  Jerusalem,  et  exaltare  altitudinem  magnam 
inter  medium  arcis  et  civitatis,  ut  separaret  eam  a  civitate,  ut  esset  ipsa 
singulariter,  et  neque  emant,  neque  vendant.-^  37.  Et  convenerunt,  ut 
aedificarent  civitatem :  et  cecidit  murus,^*  qui  erat  super  torrentem  ab 
ortu  solis,  et  reparavit  eum,^^  qui  vocatur  Caphetetha:  38.  et  Simon 
aedificavit  Adiada  in  Sephela,'*'  et  munivit  eam,  et  imposuit  portas,  et 
aeras.  39.  Et  cum  cogitasset  Tryphon^  regnare  Asiae,  et  assumere  dia- 
dema,  et  extendere  manum  in  Antiochum  regem:  40.  timens  ne  forte 
non  permitteret  eum  Jonathas,  sed  pugnaret  adversus  eum,  quaerebat 
comprehendere  eum,  et  occidere.  Et  exurgens  abiit  in  Bethsan.  41.  Et 
exivit  Jonathas  obviara  illi  cum  quadraginta  millibus  virorum  electorum 
in  praeliura,  et  venit  Bethsan.  42.  Et  vidit  Tryphon  quia  venit  Jonathas 
cum  exercitu  multo  ut  extenderet  in  eum  manus,  tirauit;  43.  et  excepit 
eum  cum  honore,^^  et  commendavit  eum  omnibus  amicis  suis,  et  dedit 
ei  munera:  et  praecepit  exercitibus  suis  ut  obedirent  ei,  sicut  sibi. 
44.  Et  dixit  Jonathae:  Ut  quid  vexasti  Universum  populum,  cum  bellum 
nobis  non  sit?  45.  Et  nunc  remitte  eos  in  domos  suas:  elige  autem  tibi 
viros  paucos,  qui  tocum  sint,  et  veni  mecum  Ptolemaidam,  et  tradam  eam 
tibi,  et  reliqua  praesidia,  et  exercitum,  et  universos  praepositos  negotii,^' 
et  conversus  abibo:  propterea  enim  veni.  46.  Et  credidit  ei,*'  et  fecit 
sicut  dixit:  et  dimisit  exercitum,  et  abierunt  in  terram  Juda;  47.  retinuit 
autem  secum  tria  millia  virorum:  ex  quibus  remisit  in  Galilaeam  duo 
millia,  mille  autem  venerunt  cum  eo.     48.  Ut  autem  intravit  Ptolemai- 


3^a«  I.  53uc^  ber  gKnccabäer.  1*2,  1—37.  2(nm.  1—24.  785 

dam  Jonatlias,  clauserunt  portas^'  civitatis  Ptolcmenscs:  et  comprelien- 
(lerunt  eiiiri:  et  omnes,  (]iii  cum  eo  intraverant,  <^la(Iio  interfecerunt. 
40.  Et  misit  Tryphon  exercitum,  et  equites  in  Ualilaeam,  et  in  campum^* 
magmim  ut  perderent  omiie^  socios  Jonatliae.  50.  At  illi  cum  cognovis- 
seiit  quia  comprehensus  est  Joiiathas,  et  periit,^^  et  omnes,  qui  cum  eo 
erant,  liortati  sunt  semetipsos,  et  exierunt  parati  in  praelium.  51.  Et 
videntes  hi,  qui  insecuti  fuerant,  quia  pro  anima  res  est  illis,  reversi  sunt: 

52.  illi  autem  venerunt  omnes  cum  pace  in  terram  Juda.  Et  planxerunt 
Jonathan,  et  eos,  qui  cum  ipso  erant,  valde:  et  luxit  Israel  luctu  magno. 

53.  Et  quacsicrunt  omnes  gentes,  quae  erant  in  circuitu  eorum,  conterere 
tos;  dixerunt  enim :  54.  Non  habent  ])rincipem,  et  adjuvantem:  nunc 
ergo  expugnemus  illos,  et  tollamus  de  hominibus  menioriam  eorum. 

1)  Tic  (Spartaner  (i^accbämcnicr)  nnucn  jlvar  bamal^  nid)t  mcU  jcnc^  übcrlciicnc  3?clf, 
me  in  bcn  v^orbcrj^cbcnbcn  Cuil^>'J;u"bn-tcn ;  aber  an  iln-cm  9^■^men  bin;^  nc»*  j^roficr  J)?u(Mn. 
9?ac6  Wicbaclio  finb  unter  tiefen  >i:vartancrn  niel)t  bie  Vacebämonter,  fonbern  jene  'DJad^fömm- 
lini^e  ber  ^i?raeliten   ju   i:»erftel}en,  bie  cor  bent  bab?lcnifd}cn  (£ vil  nad}  bem  l'anbc  "llÖD 

~    T    : 

(Sepbarab,  Sparab)  abgeführt  werben,  »on  njetc^em  bei  SIbbiaö  3?.  20  bie  9tebc  ift.  .^ieronp* 
mu?  überfeljt  ba6  bebr.  SDi'rt  mit  Bosi)horu8. — 2)  Kara  rh  iTporepov.  So  i|l  bamit  ba« 
2?ünbni§  cienieint,  weldu'^  fuiba?  mit  ben  9{emern  get\tleffen  battec.  S.  —  3)  Kn-ä  tutov  .  . 
<ic&icl]  bemerft  bicr:  „Xie  i^ebinben  in  l'TIcm  .aaben  ben  jütifdien  Slbi^eorbneten  '-Briefe  an  bie 
TÖmifdien  23ebin-ten  in  vn-rfcbiebenen  'JProvtn^en,  mit  bem  'Jliiftraiie,  baf;  fie  benfelben  iibcraü 
©cicit  geben  unb  fie  tvcblbebalten  in  ibr  Üanb  ^nrürfbrincien  feilten  . .  Q$  crbetlt  bierauö  nnb 
aud  14,  18,  bajj  ber  Senat  auf  bie  3lnträge  ber  'itbcieLMbneten  eingegangen  i|l."  —  \)  y  -itpovcia 
Tov  e^voi'c  „ber  9tatb  l^obcratb)  bcei  in^lfee;."  —  o)  (£r  nennt  bie  Spartaner  „l^rüber,"  treil 
bicfe  fid)  fclbft  aU  5Brübcr,  b.  b- al?  5lbtömmlinge  bc?  StamnuMteri?  5(brabam  bctrad)teten ; 
f.  i^.  7  u.  21.  Xie  (Mclebrten  baben  fid)  »iete  tOiüi^e  gegeben,  ben  'sh-unb  auefiiibig  ]n  mad)cn, 
trarum  ber  fpartanifd)e  .Honig  fein  in^lf  für  einen  3ii-'ctg  bei?  abrabamitifd^en  s^tammbaume^ 
betrari?tete.  3bre  ;1{efultate  weiden  ganj  ocneinanber  ab  unb  geben  feinerlei  Sid^erbeit.  Zk 
5)(öglidifeit  biefcr  2(bftammung  fann  nicbt  be'iWeifelt  werben,  bvi'man  weif;,  bafj  5(brabam  viele 
(Söbne  t^on  ber  Äetbura  batte,  unb  baf;  wieberum  auv  Sbcm,  feinem  Snfel,  mebrere  i'olfer- 
fdjaftcn  bcn^prgingen-,  ferner,  baf;  9?(ebrere  bie  Vacebämonicr  s^cn  ben  'iPela?gern  ableiten,  biefc 
aber  am  Ss^rien  unb  5lrabien  eingeivanbert  finb.  33iele  Sonjeetuven  finbet  man  bei  Scrariue; 
unb  bei  Sd)i>l,^.  —  (j)  G >?  gab  brei  Cniae  al?  .6^obeprie|ler.  ©eUter  bier  gemeint,  läf't  fid)  mit 
!Sid)erbeit  ni(it  ermitteln.'  Xcr  i'e&te  bcrfelben,  ber  aud)  ber  .^eilige  genannt  wirb,  erlitt  i.  3- 
175  x>.  S^r.  bie  i>crbannung,  vier  ^^i^i'C  fpäter  ben  2^cb  unter  bem  :lleid)6verwefer  "JlnbriMiicu^; 
IL  c.  3  et  4 ;  Flav.  Jos.  Antiq.  XII.  5.  —  7)  ■rnpa  Aapaiov.  Jvlariui?  OiM'i'Pbuei  nennt  ibn 
'Apf/of,  wie  bie  2>ulgata.  Wan  finbet  unter  ben  Äönigen  Sparta'ö  einen  ^lriui^  ober  5ireue, 
3citgenoffe  ber  ^})iHrbuö.  Ta\i  biefer  .Honig  2>.  20  im  Csh.  'Oivnpw  gnuinnt  wirb,  weld^cr 
^amc  bei  ben  ^yrofanfd>riftftellern  gar  ni*t  vorfommt,  bürfte  wobl  al6  }^iHc\-  be?  3Ibfd)rciber6 
betrautet  werben.  —  8)  on  eart-  ä(h/(p„}  /^/iüv  „ba§  ibr  unfere  5?rüber  fcib."  ^c^n^itbae  lebnt 
biefe  _:i?rüberf*aft  jwar  nic^t  ab,  fprid}t  aber  aud)  feine  5{ffirmation  aui?,  fonbern  fagt  nur:  sicut 

rescril)tum    continet;     LXX:     üf   to  avTiypa(pov   vTrÖKeirai.  —  J))   Kai  iv -alc 'rrpuocvxfüi    ,,UnD 

in  bcn  (ijebetcn."  —  10)  ü-izoöovvaL  v/uiv  .  .  „23riefe  von  unö  bebufö  ber '-l^unbeeierncuerung  an 
eud)  ab5ugeben."  —  11)  ävTiypa<f>ov  „5(bfd)rift."  —  12)  'Owopr/f-  f.  2(nm.  7.  —  13)  ,,"iiber 
euer  JBoblcrgeben."  —  14)  aal  ///jcic  6}  ävrtypäipofjer  vpiv.  (£?  ieifit  fid)  fd^wer  unterfd^eiben, 
ob  biefc  ffi?orte  fammt  bem  furzen  5nt)alte  bem  unmittelbar  vorbergebenben  'i^ricfc  ber  Spar» 
taner,  ober  bem  i^riefe  be^  ^pnatba^  angebi,>ren.  Sie  geben  auf  jeber  Seite  einen  guten  Sinn, 
glaviu?  ^"iofcpbu?  bemerft  Antiq.  XII.^4.  10.  nodi  über  biefe?  Sdn-eiben,  ta\;  ({■  In  Cuabrat- 
fdirift  abgefaßt  war  unb  ba?  beigelegte  i^cicgcl  einen  5lbler  jcigte,  welcber  einen  Xracben  in  ben 
Alanen  bielt.  —  13)  ek  T7)r  'A/jaxrirtv  x'^'p»''-  -^anat,  aud)  (Smat  unb  (fpipbania  genannt, 
war  eine  fvrifd)e  Stabt,  am  glupc  rronte?  unweit  be?  Vibanon  gelegen.  —  1(>)  .):ier  ift  nod) 
ju  fuppliren:  „unb  fie  floben,"  weil  i'.  ;!()  vom  ^}iadifcijcn  beö  ^(onatbaC>  bie  :ltebe  ift. — 
17)  Um  ibre  (^lu*t  nid>t  bemerfbar  x,n  mad)en,  utnbeten  fie  bie  gewöbnlidn-n  näd^tUdn-n  «^euer 
an.  (ia>  follte  ^^tonatba^  barau?  abnebmen,  baf;  fie  nod)  im  üagcr  waren.  —  18)  ^ic  merfteu 
e?  nidit,  bafj  fid)  bie  ?5einbc  aue  bem  Staube  gcmadu  battcn.  —  If))  f,:*/i7roi' }«/*  „benn  fie 
faben  bie  J5encr  brennen,"  unb  glaubten  fomit,  bie  j^einbe  waren  noch  im  Vager.  —  20)  Tiefe 
waren  obne  ^»•■'fifft  ein  bem  "(^eince  vcrbünbeter  Stamm.  —  21)  Gr  batte  gebort,  bie  Sin- 
»ebner  von  Seppe  wollten  ibre  i^efte  bem  remetriue  übergeben.  —  22)  t,i»v/traaTo  .  .  „bielt 
3ktb  mit  ibnni."  —  23)  „bai?  fein  i'erfcbr  ^wifiten  Stabt  uub  i^urg  ftattfinbe."  —  21)  „bie 
SJiauer  ber  'i^tabt,  welct)c  gegen  Cften  längs  beei  l^ac^cj  Scbron  fid)  t^njog,  war  eingefallen." 


786  Daö  I.  Suc^  ter  Tlaccabän.  12,  37—50.  «Knm.  25—33. 

2f5)  Krti  kneoKevaanv  rö  KaiovßEvov  Xa<i>£va^d.  Wait  tt»ei§  ni($tö  9?äfeerc^  üoit  biefer  Waucr. 
!Der  Snrer  nennt  fie  „Äa^tJ^onita."  —  26)  1-^)1'  'Aöwä  h  ry  isip/ßa.  Slbtba  lag  im  ^üt>h)c|icn 
unb  bilbete  auf  biefer  Seite,  wie  ^cxiiijo  im  Dflen,  bcn  »S^UtfCel  jum  (Eingang  in  baö  ?anb. 

Sepöata,  H/ÖC^'  ^fi^t  „9?teberlanb,  ?anb  am  5)ieerc."  —  27)  Kai  £i;?/r7jaE  Tpv<f>uv  ßacOevaaL 

T    •■    : 

T7/f  'Afff'af.  Unter  bem  S(ä)eine,  bie  @a($e  bc5  jungen  3(ntiocbuö  ^u  ijerfcchtcn  11,  39,  bemüfite 
er  \x6!j  nur  für  feine  3n>fiif-  —  28)  3:rt)i)t)on  batte  ibnt  »on  feinem  ^agcr  au^  n)at)rfd)einlic6 
1}e^5utirte  jugefdnrft,  bie  ibn  ju  einer  3ufammenfunft  einluben.  —  29)  „Die  53eamten." — 

30)  Jrppbo»  fc^eiut  ein  unijerg(eid)ticbev  Wcijler  in  bcrÄun)^  ber  SAmeicbelci  unb  23erfletlung 
gereefen  ju  fein,  ba  eö  it)m  gelang,  ben  fo  wo^l  erfahrenen  ^onat^a^  ju  täufd)en.  3lflein  ba 
fdion  Xcmetriu^  ibm  ben  23efi&  ijon  ^tolemai?  jugefagt  battc,  fo  beburftc  ei^  ineücicbt  feiner 
ftarfen  Ueberrebung»fünftc,  um  ber  erneuerten  3ufage  ©laufen  bei  ibm  ^u  oerfd)affen  f.  10,  39. 

31)  I^ie  Sinroobner  oon  9-Ho'emaiä  tbaten  biefe«J  auf  ißefebl  bc^  3^rppbon,  mie  biefe«  g(a»iu3 
^ofepbuö  auöbrücfiii^  bemcrtt.  —  32)  b.  b-  (S^brelon.  —  33)  Diefc  5?ac^rid)t  tt?ar  falfc^. 
^onat^ae  war  nic^t  getöbtet  worben,  fonbern  lag  nur  in  ^aft,  wie  auö  13,  12  ^ersorgebt. 


Caput  XIII. 

1.  Et  audivit  Simon  quod  congregavit  Tryphon  exercitum  copiosum  ut 
veniret  in  terram  Juda,  et  attereret  eam.  2.  Videns  quia  in  tremore 
populus  est,  et  in  timore,  ascendit  Jerusalem,  et  congregavit  populura : 
3.  et  adhortans  dixit:  Vos  scitis  quanta  ego,  et  fratres  mei,  et  domus 
patris  mei  fecimus  pro  legibus,  et  pro  sanctis  praelia,  et  angustias  quales 
vidimus:  4,  horum  gratia  perierunt  fratres  mei  omnes  propter  Israel, 
et  relictus  sum  ego  solus.  5.  Et  nunc  non  mihi  contingat  parcere  animae 
meae  in  omni  tempore  tribulationis:  non  enim  melior  sum  fratribus  meis. 
().  Vindicabo  itaque  gentem  meam,  et  sancta,  natos  quoque  nostros,  et 
uxores:  quia  congregatae  sunt  universae  gentes  conterere  nos  inimicitiae 
gratia.  7.  Et  accensus  est  spiritus  populi  simul  ut  audivit  sermones  istos: 
8.  et  respondorunt  voce  magna  dicentes:  Tu  es  dux  noster  loco  Judae,  et 
Jonathae  fratris  tui:  9.  pugna  praelium  nostrum:  et  omnia  quaecum- 
que  dixeris  nobis,  faciemus.  10.  Et  congregans  omnes  viros  bsllatores, 
acceleravit  consummare  universos  muros  Jerusalem,  et  munivit  eam  in 
gyro.  11.  Et  misit  Jonathan  filium  Absalomi,  et  cum  eo  exercitum 
novum  in  Joppen,  et  ejectis  his,  qui  erant  in  ea,  remansit  illic  ipse. 
12.  Et  movit  Tryphon  a  Ptolemaida  cum  exercitu  multo,  ut  veniret  in 
terram  Juda,  et  Jonathas  cum  eo  in  custodia.  13.  Simon  autem  appli- 
cuit  in  Addus^  contra  faciem  campi.^  14.  Et  ut  cognovit  Tryphon  quia 
surrexit  Simon  loco  fratris  sui  Jonathae:  et  quia  commissurus  esset  cum 
eo  praelium,  misit  ad  eum  legatos,  15.  dicens:  Pro  argento,  quod  debe- 
bat^  frater  tuus  Jonathas  in  ratione  regis,  propter  negotia,  quaeHiabuit, 
detinuimus  eum.  16.  Et  nunc  mitte  argenti  talenta  centum,  et  duos 
tilios  ejus  obsides,  ut  non  dimissus  fugiat  a  nobis,  et  remittemus  eum. 
17.  Et  cognovit  Simon  quia  cum  dolo  loqueretur  secum,  jussit  tarnen 
dari  argentum,  et  pueros:  ne  inimicitiam  magnam  sumeret^  ad  populum 
Israel,  dicentem:  18.  Quia  non  misit  ei  argentum,  et  pueros,  propterea 
j)eriit.  19.  Et  misit  pueros,  et  centum  talenta:  et  mentitus  est,  et  non 
dimisit  Jonathan.  20.  Et  post  haec  venit  Tryphon'  intra  regionem,  ut 
contereret  eam:  et  gyraverunt  per  viam,^  quae  ducit  Ador:  et  Simon,  et 
castra  ejus  ambulabant  in  omnem  locum  quocumque  ibant.^  21.  Qui 
autem  in  arce  erant,^  miserunt  ad  Tryphonem  legatos,  ut  festinaret 
venire  per  desertum/  et  mitteret  illis  alimonias. '"    22.  Et  paravit  Try- 


787 

phon  omnem  equitutum,  ut  venirct  illa  nocle:"  erat  autem  nix  raulta 
valde,'"  et  non  venit  in  Gahiaditim.'^  23.  Et  cum  a[)propinqua.sset 
Bascaman,'*  oceidit  Jonathan,'^  et  filiosejus  illio.  24.  Et  convertit  Try- 
phon,  et  abiit  in  terram  suam.  25!  Et  niisit  Simon,  et  accepit  ossa 
Jonathae  fratris  sui,  et  sepelivit  ea  in  Modin'"  civitate  patruin  ejus. 
26.  Et  })lanxerunt  eum'^  omnis  Israel  planctu  magno,  et  Inxerunt  eum 
dies  multos.  27.  Et  aediiicavit  Simon  sui)er  sopulehrum  patris  sui  et 
fratrum  suorum  aediticium  altum  visu,  laj)ide  polito'**  retro  et  ante. 
28.  Et  statuit  septem  pyramidas,'^  unam  contra  unam  patri  et  matri,  et 
quatuor  fratribus:  29.  et  bis  circumposuit  columnas  magnas:^  et  super 
cohimnas  arma,''  ad  memoriam  aeternam:  et  juxta  arma  naves  sculptas, 
quae  viderentur  al)  omnibus  navi2;antil)us  mare:  30.  lioc  est  sepulchrum, 
quod  fecit  in  Modin.  usque  in  bunc  diem.-^  31.  Trypbon  autem  cum 
iter  faceret  cum  Antiocbo  rege  adoleseente,^  dolo  occidit  eum.-*  32.  Et 
regnavit  loco  ejus,  et  imposuit  sibi  diaderaa  Asiae,^  et  fecit  plagam 
magnam  in  terra. ^"  33.  Et  aedificavit  Simon  praesidia  Judaeae,  muni- 
ens  ea  turribus  excelsis,  et  muris  magnis,  et  portis,  etseris:  et  posuit 
alimenta  in  munitionibus.  34.  Et  elegit  Simon  viros,  et  misitad  Deme- 
trium  regem ^'  ut  faceret  remissionem  regioni:  quia  actus  omnes  Try- 
phonis  per  direptionem  fuerant  gesti.'*  35.  Et  Demetrius  rex  ad  verba 
ista  respondit  ei,^  et  scripsit  epistolam  talem:  36.  REX  Demetrius  Si- 
moni  summo  sacerdoti,  et  amico  regum,  et  senioribus,  et  Genti  Judaeorum 
salutem.  37.  Coronam  auream,  et  bahem,^"  quam  misistis,  suscepimus: 
et  parati  sumus  facere  vobiscum  pacem  magnam,  et  scribere  praepositis 
regis  remittere  vobis  quae  indulsimus.^'  38.  Quaecumque  enim  consti- 
tuimus,^^  vobis  constant.  Älunitiones,  quas  aedificastis,  vobis  sint;  39.  re- 
mittimus  quoque  ignorantias,^  et  peccata  usque  in  hodiernum  diem,  et 
coronam,  quam  debebatis:^  et  si  quid  aliud  erat^  tributarium  in  Jeru- 
salem, jam  non  sit  tributarium.  40.  Et  si  qui  ex  vobis  apti  sunt  conscribi 
inter  nostros,^  conscribantur,  et  sit  inter  nos  pax.  41.  Anno  centesimo^ 
septuagesimo  ablatum  est  jugum  Gentium  ab  Israel.  42.  Et  coepit 
populus  Israel  scribere  in  tabulis,  et  gestis  publicis,^  anno  primo  sub 
Simone  summo  sacerdote,  magno  duce,  et  principe  Judaeorum.  43.  In 
diebus  illis  applicuit  Simon  ad  Gazam,^^  et  circumdedit  eam  castris,  et 
fecit  machinas,""^  et  applicuit  ad  civitatem,  et  percussit  turrem  unam,  et 
comprebendit  eam.  44.  Et  eruperant  qui  erant  intra  machinam  in  civi- 
tatem: et  factus  est  motus  magnus  in  civitate.  45.  Et  ascenderunt  qui 
erant  in  civitate  cum  uxoribus,  et  filiis  supra  murum  scissis  tunicis  suis, 
et  clamaverunt  voce  magna,  postulantes  a  Simone  dextras  sibi  dari, 
46.  et  dixerunt:  Non  nobis  reddas  secundum  malitias  nostras,  sed  secun- 
dum  misericordias  tuas.  47.  Et  flexus  Simon  non  debellavit  eos:  ejecit 
tamen  eos  de  civitate,  et  mundavit  aedes,  in  quibus  fuerant  simulachra, 
et  tunc  intravit  in  eam  cum  hymnis  benedicens  Dominum:  48.  et  ejecta 
ab  ea  omni  immunditia,*'  collocavit  in  ea  viros,  qui  legem  facerent:  et 
inunivit  eam,  et  fecit  sibi  habitationem.  49.  Qui  autem  erant  in  arce 
Jerusalem,  prohibebantur  egredi  et  ingredi  regionem,  et  emere,  ac  ven- 
dere:  et  esurierunt  valde,  et  multi  ex  eis  fame  perierunt,  50.  et  clama- 
verunt ad  Simonem  ut  dextras  acciperent:  et  dedit  illis:  et  ejecit  eos 
inde,  et  mundavit  arcem  a  contaminationibus:  51.  et  intraverunt  in 
eam*^  tertia  et  vigesima  die  secundi  mensis,  anno  centesimo  septuage- 
ßimo  primo  cum  laude,  et  ramis  palmarum,  et  cinyris,  et  cymbalis,  et 
£e*ner:  ^.  ©(^rift.  21.  Z.  lU.  50 


788  T)ai  I.  53uc^  ber  Wlauabatv.  13,  1—39.  2lnm.  1—34. 

nablis,  et  hymnis,  et  canticis,  qiiia  contritus  est  inimicus  magnus  ex 
Israel.  52.  Et  constituit  ut  omnibus  annis  agerentur  dies  hi  cum  laetitia.*' 
53.  Et  munivit  montem  templi/^  qui  erat  secus  arcem,  et  habitavit  ibi 
ipse,  et  qui  cum  eo  erant.  54.  Et  vidit  Simon  Joannem  filium  suuiti, 
quod  fortis  praelii  vir  esset:**  et  posuit  eum  ducem  virtutum  universa- 
rum:  et  habitavit  in  Gazaris.**^ 

1)  napevtßale  (v  'Af!<rf«  „fffilit^  citt  ?ager  in  5(btba,"  f.  12,  38.  Slbbuö  (9Ibiba)  lag  am  Sin« 
flange  in  ba?  Wcbivi^c,  an  einciii  Gni^paf?  unb  bot  bem  Simon  incle  33crt()cile.  —  2)  i^lasiuä 
3ofep&uö  nennt  biefc  ßbcnc,  bie  ciiicntitcb  bcr  füblicfte  'Jiueläufer  bor  Sbcne  Sarona  roar,  bie 
bie  (£bene  von  3»bäa.  —  3)  Wan  nnnö  Ti\&)ti  von  einer  iciinlbi^fcit  ,,bcr  "?(cmtfr  rocgen,"  bie 
5onatba^  b(xtti,  fonbcrn  nur  von  einem  jat)r(id)en  Iributc  von  .300  Talenten,  ber  ftatt  aller 
anberen  ^i(bo|aben  ju  ericjien  war;  f.  11,28.  —  4)  «^ättc  er  ba^  (ye(b  unb  bie  ®ci^'e(n  nidst 
gefanbt,  {<:•  ^dttc  baö  i^olf,  baö  (^civötnltct)  nur  oberf(ättIid)en  5(nfid)tcn  folgt,  leicM  gcargn.H>bnt, 
'Simon  fei  vcrfeffen  auf  feine  JDürbe  ai? -^oberprieftcr  unb  Cbcrfclbberr,  unp  »olie  biefe  nicftt 
rcieter  an  feinen  üBruber  abtreten.  —  3)  ijA&e  Tpv^pwv  roh  ifißarevaai.  «r  ri/v  ,twpav.  Sr  fil)irftc 
ftd)  an,  einzubringen,  faub  aber  nirgenbe:  einen  (Eingang,  ba  Simon  ibm  aüc^ÄBegc  verfpcrrte. 
6)  lioX  hiiKÄoxjev  ööov  t^v  ü^  'A(^cjpa  „er  nabm  ben  Umweg  über  2tDora,"  eine  ^ictabt  unb  Scjlung 
in  3bumäa.  —  7)  ävTnräp/^ysv  ah-^  cir  nüvra  tov  tü:tov  .  .  2Bo  immer  Srvpb'-'*!!  b'njog,  nabm 
Simon  feine  Stellung  feitroart?  von  ibm  unb  verriegelte  ihm  fo  überall  ben  (Eingang.  —  8)  bie 
f»rif(te  IBefa^ung  in  ber  3?urg  Sion;  f.  1,  3t).  —  9)  burd^  bie  ÜBüfle  von  3«baa  ober  aucft 
2;i}cfoa  genannt,"  n>ctl(id?  ■^cnx  tobten  'D3?cere  y,  33.  —  10)  Xa  bie  'i^efaßung  i^rc  \!ebcngmittet 
immer  vom  ^eere  bejog,  fo  fcbeinen  biefc  burd)  bie  ftrategifc^en  iöorfebrungen  aimon««  in  bcr 
legten  Seit  abgefd)nitteu  worben  ju  fein.  —  11)  Tie  5lbgcorbneten  ber  S^efa^iing  mad)ten  n?abr- 
f*einlicb  bie  a(lerbrin;^enbften  iUM-(tc(hingen,  »ef;i)alb  irvi^bon  foglc'd)  bie  ganje  9tciterei  jum 
3t(jjug  bcorberte.  —  12)  üi  fd)ncit  javir  in  biefem  i^anbc  feiten,  aber  jumeilcn  bod),  unb  fogar 
fcbr  jiarf.  Ter  Sd)nee  madit  alebann  bie  SBegc  uufeuntlid),  unb  was  nod)  fd)limmer  ifl,  fe^r 
glatt,  'äud)  pflegt  er  fid)  au  bie  ^uk  ber  ^Pferbe  anzulegen,  fo  'tci\i  fie  nid)t  fortfdjrciten  fiinnen, 
"obne  JU  ftürjen.  —  13)  ^ier  i|l  offenbar  ein  Jjvifcbenfa^  auögefaücn.  (Eö  erfcßt  ibn  glürflid)er 

2Beife   ber    gricd).    S^ert:     kuI   ovk   i/?-<^f   (hä  rf/v  jwi'ö.   Kai  ä-ype  um  tßOtv  eli,  Ta2.aaSiTi-v.      T^ir 

Sdmee  mad)tc  bem  ^nipbon  einen  Strid)  burd)  feine  gan,^c  9ted)nung.  Sr  fab  fid)  gezwungen, 
feinen  ganjen  (£rpcbition3vlan  ,5u  änbern,  unb  ba^  tobte  Weer  ju  umgeben,  um  nad)  (i3alaab  ju 
fommen.  —  14)  5J?aefama  nnunad)  i^laviu?  ^''K}'^"^  Antiq.  XIll.  6.  5.  eine  etabt  (öalaab^. 
r-er  jübifd)c  tsd)rift|leüer  nennt  tä  'i^a^ca.  (Einige  vcrmutben,  eö  fönnte  im  .ipebr.  „5?afan" 
gebei^en  babcn.  —  13)  So  fiel  ber  .^elb  alei  Cpfer"niebrigtr  9Jad)e,  nad)bem  er  19  3abre  bin- 
burd)  aU  .ftobcrpriefler  unb  JKegent  be?  iUMEe^  «3otte?"  uncnblicbe  Wüben  unb  !l3efd)»erbcu 
ertragen,  bem  2?olfe  burd)  fein  '^'eifviel  im  (Eifer  für  Wotte^^  f^efe^  nntrbi^  vorangegangen  unb 
feinen  cyiaubcu  bii  an  baei  (Enbe  fianbbaft  bcivabrt  battc,  —  ein  untrbiger  toobn  be6  l^Jattatbia^ 
unb  ein  ivürbiger  23rubcr  be^  3uba«.  —  l«)  f.  2,  I.  —  17)  f.  9,  20.  —  18)  9?ait  glaviu^ 
3ofepbu^  1.  c.  6.  6.  war  biefeö  grof;artige  '5)i\iufoIcum  von  ?3farmor.  —  19)  rie  ftcbente  'J.^vra« 
mibe  follte  obne  3t^fifcJ  für  if^n  felber  gelten.  —  20)  «o'  ra/ra(f  k-oiriaF  piixaviifiara  Ticpi^nc 
arvÄovc  luya/Awc.  •^&ic{\  vcrftcbt  baritutcr^  nad)  bem  ik^rgange  bee  fffaotu^  ^c^ffpbu^  eine 
(öaüerie  ober  einen  f»cri|lvl  au6  grofjen  ^dulen  (Wonolitbcn).  —  21)  imi  eKoi;/m:v  tTil  roir 
nTv?.ni.i;  naroTr'AUu;  fif  üvn//a  alwrioi:  Sd)olj  mciut,  bic  itriegjigerülle  uub  Sd)iffc  feien  an  ben 
Säulen  eingearbeitet  gewefen.  5lllein  wie  bdtten  fie  bann  vom  "Wcere  au?  gcfeben  werben  fönncn. 
^^ielmcbr  fd)cint  c?,  bie  verfd>icbcnen  Wirten  ber  bamaligen  Äriegegerüilc  fammt  Sdnffen  feien 
in  foloffaler  ^orm  über  ben  Säulen  aufgcftcllt  worben.  —  22)  Wan  fanb  no*  in  ncuefter 
3eit  Spuren  bavon.  —  2^5 1  Toi<  veurepov.'  '2lntiodniö  war  nod)  .Hnabe  12,40.-24)  Xcr 
(Epitomator  be?  Üiviu?  1.  ö5  beridjtet:  Alexandri  filiiis,  rex  Syria?  deceiu  auno.s  admodum 
liabens,  a  Diodoro,  qui  Tryplion  co.t,'nouiiiiabatur,  tutore  suo  per  fraudem  occisus  est,  cor* 
ruptis  quidcui  medicis  qui  euni  calculi  dulore  consumi  ad  populum  nientiti,  duiu  secant 
illuiu,  omderunt.  3ludt  y^laviu?  3i-M'epbui?  1.  c.  7.  1.  fagt:  ,vf'v;/Co«ei'of  äTrhiave.  —  2r5)^3lfiert 
bebeutet  bier  ben  ganzen  Umfang  ber  feleucibifd)cn  9J?onarcbie,  wie  8,  6;  f.  11,  13.  —  2G)  (Er 
lie^  iUele  ti3btcn,"bie  er  al?  feine  Jveinbe  crfannte  ober  vermutbete.  —  27)  Ta  ber  junge 
"?lntiod)u?  tobt  war,  crfannte  Simon  ben  lemetriu?  aleiredUmäf;igen.^U>nig  an,  wie  fd)on  frübcr 
11,  27,  unb  fd}idte  ibm  al?  ;^cid)cn  bcr  .^ultigung  tojlbarc  (ycfd)cn!c.  —  28)  voav  np~ayai.  — 
29)  äntdTiulE .  .  aal  (intKpißyj .  .  —  r$0)  \ai\7)v  ßciivr/v  „bcu  golbcucn  ^J»alm^wcig,"  wofür 
5lnbere,  obwobl  mit  Unrecht  ,iai-,ii'  „-Biantel"  lefen.  Ttx  ^Vilm^wcig  follte  ben  (^rietenebunb 
finnbilben;  f.  II.  1-*,  4.  —  31)  tov  aibmai  hfiiv  ä<i)fijaTa  „eud)  ben  verlangten  9?ad)laf;  ju  gc»- 
wäbren."  —  32)  kuI  öan  larr/Kn/jn'  tt/xV  i'uär,  mrr/Ke  „ffia?  Wir  (Eud)  ^ugcfcblo|Tcn  babcu,  babci 
I^at  e^.  fein  2>erbleibcn."  (Er  meint  bamit  fie  früberen  Jugcftänbniffc  11,  30.  —  33)  äyvoi^ua-a. 
^iaix  pflegt  bie  ?^cbler,  beren  Sdiulb  man  minbern  will,  IH-rirrungen  ]u  nennen.  XemetriuS 
i»er|iel>t  ^ier  ben  Uebertritt  ber  ^uben  jur  ^\artei  beß  5lle;anber  ^alaß.  —  34j  Diefe  Äronab- 


t)ai  I.  SBuc^  ber  gj?accataer.  13,  39—54.  2lnm.  34—45.  789 

c^aht  haue  er  ibncu  aud)  fcton  frübcr  crlaffcn  10,29.-35)  (Er  meinte  bamit  bic  9(t(iabfn 
für  2al5  ii.  bjil.  —  30)  „in  uufcr  -öccr  cini^crcibt  ^n  n^rrben"  lo,  ;jf).  —  37)  3"' 3-  142 
iiclaniitcn  bie  3»bcn  u'm  eruninfcbtcn,  muicilörten  '^^c|U3c  ihre?  Vanbe?  unb  waren  frei  von  ieber 
iJlbbäniiicifeit.  'l^ian  bat  ncd)  "Wunden  mit  bcr  2(uffd)vift:  „Om  britten  Cuil've  ber  (Srlöfuni^ 
Si'raelö"  unf  mit  bcm  '•JJamcn  5inion?.  —  3S)  ei>  mir  avyyputixnr  k<h  nvvu'/'/.uyiuiaiv  „in  ben 
Urfunben  unb  iH'rtravii?brirfen."  —  39)  5tlHni  _Oonatbae!  batte  bicfe  Start  bcla;.u'rt,  aber 
enblid?  J^ncbe  mit  ibr  iiefcbIo|Ten  II,  Gl.  02.  ^ü:ie  b^it  t>ie(Ieicbt  ben  ^rieben  siebroiten  unb 
baburcf>  iü:imon  *ocranlafit,  auf  baes  '•JJcue  ^y(c\i\\  \\t  anuirücfcn.  ,llai^iuk<  ^iM'cvbu?  lieft  bier 
TaCni>a  (ßJafan,  ivic  4,  1;"),  nnu^  cini.u'  Gvci^etcn  um  fo  oielmebr  beivillfcmmcn,  n^eil  uacl)  8trabo 

I.  J»i  Wa3a  burd)  "^llevanber  jeriun't  annbcn,  unb  weil  vhmi  ^'■^l'^iini-'«'«  bem  3 ebne  Simon?, 
iv  54  iiefaj^t  wirb,  er  babe  in  Wafer  feine  il'obnunii  i^cnommen;  enbliib  aud^  weil  14.  7  et  ;U 
bie  (Sröberiinii  (5Kiferx<  bem  Simon  al?  iirofuei  i^erbienft  anjV'red^net  wirt>.  Diefe  förünre 
flfwdbren  inbeft  wobl  iirope  3Babrfd^einlirbfeit,  aber  feine  f^H-witjbeit.  —  110)  fAf-ö/fvc  „5t^f» 
iai^erunji^tbürme,"  awi  ^ol?,  mit  ^Kaoern  i^erfeben,  um  fie  fortbtweiien  ^u  tonnen.  Sic  waren  ^e- 
wcbnlid)  Ol)  (£Ucn  bocb  mit  10  Stocfwerfen,  aud)  mit  fladiem  Xadic  unb  einer  i^ruilwebre  i^erfeben, 
um  bei  5(nnäberun;^  an  bie  Wauern  auf  bequeme  iBeife  ^Pfeile,  SiUirffvicHe  unb  3lnbere« 
fd>leubern  5U  fönncn  f.  f.,  20.  —  '41)  „ron  allem  (^Meuel  ber  Slbi^tUtcrei;"  4,  36.  —  4;ä)  liefcr 
unpenteine  ^itt'fl.  "'it  weldiem  fie  ben  (Sinuui  in  bie  '.öurii  TaiMbo,  t)on  bcr  fie  feit  25  ^abren  fo 
8icle0  batten  erbulben  muffen,  erinnert  febr  lebbaft  an  ben  pubel,  mit  weldiem  por  un^efabr 
900  3iil)ven  ber  Atiniiii  TaiJib  bie  ^ymibeölabc  aus  bem  ^aufe  Dbeberonto  bort  einfubrtr 

II.  Reg.     (').  —  '13)     ro\<    (lynv    t?]v   yuipav   rairT/r /itT   tvöpoGvvr/c  .  .      X  ic  »"^cier  bicfeö  Üai^CS 

f^etnt  jebod)  nid^t  laujU'  beftanben  pi  baben,  weil  ,vlai)iuö  ^ofepbue  feine  (£rwäbnunji  bat^on 
ntad)t.  —  /11)  Tic  2>efte  be?  lempelbcrcicö,  tjon  weld)er  4,  60  bie  9{ebe  i|l,  unb  wcld)e^':ön  311ci- 
mm  jerilövt  9,  54,  vnni  ^onatba?  aber  wieber  beri^eitellt  worben  10,  1 1,  mad^tc  iimon  jef;» 
fcjlcr  al^  jcmal?,  bamit  fie  ber  i^efle  auf  Sion,  wenn  biefe  jemal«  wieber  in  i^einpe?«.g»änpc 
fallen  fotlte,  ba^  WIeid\qewidit  baltcn  fönnte.  >ylainue  Oofeybuä  1.  e.  6.  7.  fac\t  ftn^ar,  Simon 
babc  bie  iH'jle  auf  Sion  fd^leifen  unb  bie  ^bhi,  auf  bcr  fie  i^eflanben,  abtraeien  laijen.  5incin 
bieO  fd)cint  offenbar  mit  ber  Stelle  14,  37  in  SDiberfprud)  \n  fleben.  ÜBer  fi^nnte  aud)  yilauben, 
bap  Simon,  fem  ber  (£ in^uii  auf  Sion  ein  (ijes^enilanb  fo  boben  '»^reubeniubel?  war,  auf  ben 
djimdrifdu-n  ßinfaü  iiefommen  fein  foüte,  biefe  "i^ur.^  ju  jerfiören  unb  bie  .^öbe  ab^utraj-^enV  — 
5(f5)  LXX  blop:  in  ävi/p  ian  „baf?  er  ein  '^^lann  (ein  •'pelb)  wäre."  —  46)  Sorncliu?  al*apibf 
meint,  eö  fei  bier  unter  (^Ki^ara  bie  >i^tabt  (i'^a^  ju  iierilcben,  weilbafelbfl  iimon  eineOSobnunc^ 
für  ilcb  unb  feine  J^amilic  erbaut  batte  i^  48.  "JlHein  bie  mci(len  neueren  (Ercijoten  balten  fif 
mit  ®runD  für  eine  bason  ?erfd}icbene  Staot;  f.  4, 15. 


Caput    XIV. 

1.  Anno  centesimo'  septuagesimo  secundo  congregavit  rex  Demctriu.« 
exercitum  suum,  et  abiit  in  Medium  ad  eontrahenda  sibi  auxilia,  ut  ex- 
pugnaret  Tryphonem.  2.  Et  audivit  Arsaces^  rex  Persidis,  et  Mediae. 
quia  intravit  Demetrius  confines  suos,^  et  misit  unum  de  prineipibus  suin 
ut  comprehenderet  eum  vivum:  et  adduceret  eum  ad  se.  3.  Et  abiit,  et 
percussit  castra  Demetrii :  et  coraprehendit  eum,  et  duxit  eum  ad  Arsa- 
cem,  et  posuit  eum  in  custodiam.  4.  Et  siluit  omnis  terra  Juda  omnibus 
diebus  Simonis,  et  quaesivit  bona  genti  suae:  et  j)lacuit  illis  potestas  ejus, 
et  gloria  ejus  omnibus  diebus.  5.  Et  cum  omni  gloria  sua  accepit  Joppen 
in  portum.'*  et  fecit  introitum  in  insulis  maris.'^  6.  Et  dilatavit  tinei< 
gentis  suae,  et  obtinuit  regionem.  7.  Et  congregavit  captivitatem  mul- 
tam,^  et  dominatus  est  Gazarae,  et  Bethsurae,^  etarci:*  et  abstulit  im- 
munditias  ex  ea,  et  non  erat  qui  resisteret  ei.  8.  ICt  unusquisque  colebat 
terram  suam  cum  pace:  et  terra  Juda  dabat  fructus  suos,  et  ligna  cam- 
porum  fructum  suum.  9.  Seniores  in  plateis  sedebant  omnes,  et  de  boni? 
terrae  tractabant,'*  et  juvenes  induebant  se  gloriam,"'  et  stolas  belli. 
10.  Et  civitatibus  tribuebat  alimonias,  et  constituebat  eas"  ut  essent 
vasa  munitionis  quoadusque  nominatum  est'^  nomen  gloriae  ejus  usque 

50* 


790 

ad  extremum  terrae.  11.  Fecit  pacem  super  terram,  et  laetatus  est  Israel 
laetitia  magna.  12.  Et  sedit  uimsquisque  sub  vite  sua,  et  sab  ficulnea 
siia:  et  non  erat  qui  eos  terreret.  13.  Defecit  impugnans  eos  super  terram: 
reges  contriti  sunt  in  diebus  illis.  14.  Et  confirinavit  omnes  humiles 
populi  sui,  et  legem  exquisivit,  et  abstulit  omnem  iniquura  et  malum: 
15.  sancta  glorificavit,  et  multiplieavit  vasa  sanctorum.  IG.  Et  auditum 
est  Romae  quia  defunctus  esset  Jonathas:  et  usque  in  Spartiatas:  et 
contristati  sunt  valde.  17.  Ut  audierunt  autem  quod  Simon  frater  ejus 
factus  esset  summus  sacerdos  loco  ejus,  et  ipse  obtineret  omnem  regionem, 
et  civitates  in  ea;  18.  scripserunt  ad  eum  in  tabulis  aereis,  ut  renovarent 
amicitias,  et  societatem  quam  fecerant  eum  Juda,  et  cum  Jonatha  fratri- 
bus  ejus.  19.  Et  lectae  sunt  in  conspectu  ecclesiae'^  in  Jerusalem.  Et 
hoc  exemplum'*  epistolarum,  quas  Spartiatae  miserunt:  20.  SPARTI- 
ANORUM  principes,  et  civitates,"  Simoni  Sacerdoti  magno,  et  senio- 
ribus  et  sacerdotibus,  et  reliquo  populo  Judaeorum  fratribus,  salutera. 

21.  Legati,  qui  missi  sunt  ad  populum  nostrum,  nuntiaverunt  nobis  de 
vestra  gloria,  et  honore,  ac  laetitia:'®  et  gavisi  sumus  in  introitu  eorum. 

22.  Et  scripsimus  quae  ab  eis  erant  dicta  in  conciliis  populi,  sie:  Nume- 
nius  Antiocbi,  et  Antipater  Jasonis  filius,  legati  Judaeorum,  venerunt  ad 
nos,  renovantes  nobiscum  amicitiam  pristinam.  23.  Et  placuit  populo 
excipere  viros  gloriose,  et  ponere  exemplum  sermonum  eorum  in  segre- 
gatis  populi  libris,'^  ut  sit  ad  memoriam'*  populo  Spartiatarum.  Exem- 
plum autem  horum  scripsimus  Simoni  magno  sacerdoti.  24.  Post  haec 
autem  misit  Simon  Numenium  Romam,  habentem  clypeum  aureum 
magnum,'^  pondo  mnarum  mille,  ad  statuendam  cum  eis  societatem. 
Cum  autem  audisset  populus  Roraanus^  25.  sermones  istos,^'  dixerunt: 
Quam  gratiarura  actionem  reddemus  Simoni,  et  filiis  ejus?  26.  Restituit 
enim  ipse  fratres  suos,-^  et  expugnavit  inimicos  Israel  ab  eis,  et  statuerunt 
ei  libertatem,^^  et  descripserunt  in  tabulis  aereis,  et  posuerunt  in  titulis'* 
in  monte  Sion.  27.  Et  hoc  est  exemplum  scripturae:  OCTAVA  decima 
die  mensis  Elul,^  anno  centesimo  septuagesimo  secundo,  anno  tertio  sub 
Simone  sacerdote  magno  in  Asaramel,^"  28.  in  conventu  magno  sacer- 
dotum,  et  populi,  et  principum  gentis,  et  seniorum  regionis,  nota  facta 
sunt  haec:^  Quoniam  frequenter  facta  sunt  praelia  in  regione  nostra. 
29.  Simon  autem ^*  Mathathiae  filius  ex  filiis  Jarib,  et  fratres  ejus  dede- 
runt  se  periculo,  et  restiterunt  adversariis  gentis  suae,  ut  starent  sancta 
ipsorum,  et  lex:  et  gloria  magna  glorificaverunt  gentem  suam.  30.  Et 
congregavit  Jonathas  gentem  suam,  et  factus  est  illis  sacerdos  magnus, 
et  appositus  est  ad  populun  suum.  31.  Et  voluerunt  inimici  eorum 
calcare,  et  atterere  regionem  ipsorum,  et  extendere  manus  in  sancta 
eorum.  32.  Tunc  restitit  Simon,  et  pugnavit  pro  gente  sua,  et  erogavit 
pecunias  multas,''  et  armavit  viros  virtutis  gentis  suae,  et  dedit  illis 
stipendia:  33.  et  munivit  civitates  Judaeae,  et  Bethsuram,  quae  erat  in 
finibus  Judaeae,  ubi  erant  arma  hostium  antea:  et  posuit  illic  praesidium 
viros  Judaeos.  34.  Et  Joppen  munivit,  quae  erat  ad  mare:  et  Gazaram, 
quae  est  in  finibus  Azoti,  in  qua  hostes  ante  habitabant,  et  collocavit  illic 
Judaeos:  et  quaecumque  apta  erant  ad  correptjonem  eorum, ^*'  posuit  in 
eis.  35.  Et  vidit  populus  actum  Simonis,  et  gloriam,  quam  cogitabat 
facere  genti  suae,  et  posuerunt  eum  ducem  suum,  et  principem  sacerdo- 
tum,  eo  quod  ipse  fscerat  haec  omnia,  et  justitiam,  et  fidem,  quam  con- 
servavit  genti  suae,  et  exquisivit  omni  modo  exaltare  populum  suum. 
36.  Et  in  diebus  ejus  prosperatum  est  in  manibus  ejus,  ut  toUereiitur 


©a«  I.  S5uc^  ter  5Waccabäcr.  14,  1—24.  5Iiun.  1—19.  791 

gentos  de  regione  ipsorum,  et  qui  in  civitate  David  eraiit  in  Jerusalem  in 
arce,  de  qua  procedebant,  et  contaminabantoninia,  quae  in  circuitu  sanc- 
torum  sunt,  et  inferebant  })lagani  magiiam  castitati :^'  37.  et.  collocavit 
in  ea  viros  Judaeos  ad  tutamentum  regionis  et  civitatis,  et  exaltavit 
niuros  Jeru.^alem.  38.  Et  rex  Denictrius  i^tatuit  illi^^  sunmium  sacer- 
dotium.  39.  Öecunduni  haec^^  fecit  euni  aniicuni  suum,  et  glorificavit 
eum  gloria  magna.  40.  Audivit  enim  quod  appellati  sunt  Judaei  a 
Romanis  amici,  et  socii,  et  fratres,  et  quia-'"  suseeperunt  legatos  Simonis 
gloriose:  41.  et  qqia  Judaei,  et  sacerdotes  eorum  consenserunt  eum  esse 
ducem  suum,  et  summum  sacerdotcm  in  aeternum,  donec  surgat  propheta 
fidelis:  42.  et  ut  sit  su})er  eos  dux,  et  ut  cura  esset  illi  pro  sanctis,^  et 
ut  constitueret  praepositos  super  opera  eorum,  etsu})er  regionem,  et  super 
arma,  et  super  praesidia:  43.  et  cura  sit  illi  de  sanctis:  et  ut  audiatur 
ab  Omnibus,  et  scribantur  in  nomine  ejus  omnes  conscriptiones'^^  in  regi- 
one: et  ut  operiatur  purpura,  et  auro:  44.  et  ne  liceat'^  ulli  ex  populo, 
et  ex  sacerdotibus  irritum  facere  aliquid  horum,  et  contradit-ere  his  quae 
ab  eo  dicuntur,  aut  convocare  conventum  in  regione  sine  i})so:  et  vestiri 
purpura,  et  uti  fibula  aurea;  45.  qui  autem  fecerit  extra  haec,  aut  irritum 
fecerit  aliquid  boimm,  reus  erit.  40.  Et  complacuit  omni  })opulo  statuere 
Öimonem,*'  et  facere  secundum  verba  ista.  47.  Et  suseepit  Simon,  et 
placuit  ei  ut  summo  sacerdotio  fungeretur,  et  esset  dux,  et  princepsgentis 
Judaeorum,  et  sacerdotum,  et  praeesset  omnibus.  48.  Et  scripturam 
istam  dixerunt  ponere^^  in  tabulis  aereis,  et  ponere  eas  in  peribolo  sanc- 
torum,^"  in  loco  celebri:  49.  exemplum  autem  eorum  ponere  in  aerario,*' 
ut  habeat  Simon,  et  filii  ejus. 

1)  Tnii  r<-  140  5Cii  rcmctriu^ 'DNcvitpr,  <>on  bcn  viricitiKtcn  SoIoni|lcn  Cbcrattm^,  ivelcbr 
tut  uiuicrnc  bcm  (£robercr  •?}ltt^ri^v^tc?  ■ofn  faxtbitn  f^lrünej  VI.)  untcrtnorfcn  battcn,  ciiuic- 
larcn,  "feinen  ^^\\c\  na*  ^^^fctieit  on,  ivo  er,  irie  fie  ihm  i>eväMa*en,  cirofjen  ".JlnbaiU]  finDen  nintt. 
(ix  foli^tc  trr  C£ inlaMiiii;  in  r>-r  .CL^ffiuiniV  fo^ann  cjci^en  Jn^pinMi  i,n  operircn,  un^  503  über  feit 
(fupbrat  iinü  linrie,  fant  au*  aücntbalben  iiropen  3lnbani^,  io  ta^  (i  ibm  möiilid)  n^vir,  bic 
'iPvirtber  in  mcbreren  iitladUcn  ^11  befielen,  'ir-äbrenb  man  aber  je^t  mit  ibm  in  grieber.^- 
unterbanbUnu^cn  trat,  irarb  er  in  einen  ."pintcrbalt  gciccft,  bafelbft^i^efaniien  jKiiommen  nnb  fein 
.f>eer  nieberjiemacbt.  ^C^Jitbribate«  lief;  ibn  im  c\an\(n  ^Reiite  ^ur  eebau  berumfübren,  i^eträbrtf 
ibm  jcbcd>  al?^ann  einen  5i^  in  ^I^rfanien,  wo  er  ibm  feine  Iccbter  rifbobOiiuna  jur  ^be  i^ab, 
Flav.  Jos.  Aiiti(iii.  XIII.  f.  1  ;  Justin,  od.  1  ;  :5S.  'J.  —  -2}  j^emeinfamer  "iJamc  ber  .Hcnicie 
^''artbien?.  .(pier  i|l  'Iiiitbribate^  T.  bamit  ijemeint  Oros.  Y.  4.  —  Üj  fe(l  beipcn  fines  suos; 
f'ir  Tfi  üptn  alrnv.  —  ^1)  „er  nabm  ^cP^f  ^iini  •S'afen,"  b.  b.  er  lief!  ben  perfaüenen  .?>afen  mifbcr 
berftcllen  nnb  baute  bcf;balb  einen  c\ro^in  Tamm  in  ber  :>Ricbtnnii  na*  Tflen.  (£r  t|l  nc*  bi« 
beute  ber  einjic^e  .ipafen  -palaftina'?.  —  6)  rnir  r//noi^  rfj^  i)a/,in.7>/c.  (fr  nuidne  ben  ^^nfcln  bea 
Weerce  einen  "(finyianc?,  b.  b.  er  ma*tc  e^  ben  l'änbcrn  tee  ©eften^  nu\ili*,  ibre  ©aarcn  auf 
bem  ^:Ofeere  in  ba?  Vanr  ^u  brinjien  unb  bafelb)!  (£rpert  jn  nebmen  unb  ut  'oerfübren.  —  (»)  "ifad) 
5cbot5  bcifn  bie^:  (Sr  bradne  ?uie  "(i?raeliten  au-j  ber  'McfanocnfdHift  b^im,  in  ber  fic  fd)ma*- 
tcten,  fei  e?  nun  bur*  'l^crträiie  ober  bur*  bictatcrif*e  J^erberunii.  (£orneliu?  a  Vapibe  u.  'H. 
leyien  biefen  äDcrten  au*  n'p*  ben  $inn  bei:  „t£r  ma*tc  oiele '^H'fan;iene."  Slllein  e^  ift 
möglich,  bap  ber  Iep;terc  Sinn  ber  allein  rid^ij^  ift.  ®enn  Simon  ■okk  (^iefanjiene  ma*te,  \o 
folqt  ton  felb|l,  bajj  er  j^iele  Israeliten  au£!  ibrcr  («efancienütaft  bamit  anliefen  fcnnte.  — 
7)"  f.  4,  12.  29;  lo,  14.  —  8)  .'«c.  Sion ;  \;i,  49.  Taf;  ber  bl.  i^erfaffer  <s'<a]a  ni*t  nennt,  bicnt 
Webreren  ^u  einem  '^^^runbe,  raf;  i;',,  4;i  Guzani.  ni*t  (Jaza  ^u  lefen  ift.  Ter  i^ewei?  a  .silenti«» 
\\\  jebo*  rcn  feinem  ic  i^ropcrt  üBertbe.  —  9)  ^fp'  nyndüv  tKoim/.nyoivro  „rcbeten  mitcinanber 
ron  bem  mi\d  Unb  fi>Vbl|lanb  be«  l'anbeö."  —  10)  tn<h-aavTo  66iai-  „fleibeten  lld)  oornebtit 
unb  irt  .ftrieciofleibuniv"  —  II)  xm  fraStv  ai  räf  f  i'  aKtbeaiv  o  xvpi^m(.n:  ,,(£r  bra*te  lie  in  orbent» 
Ii*en  Staub  bur*  ''iJluerürtunii  mit  "Jdlem,  rca?  jur  ^i^efeftijiuui^  i^ebc'rt."  —  ll2)  hjq  hrov  „ft» 
iKiin  fein  "ilJame  berübmt  UMiiPe  .  ."  —  PJ)  „ror  ber  i^crfanimlunji  bee  i^plfe?-,"  f.  10,  7.  — 
\li)  Ti)  hvrnjKKtxw  „^ie  'Jlbf*rift."  —  lo)  ml  //  ftoliq  .  .  Sparta  batte  bamal?  feine  Äbnijif 
mcbr,  fon^ern  nur  Spboren.  —  M»!  f.  i.  f55r.  —  17)  ev  toU;  (nzoäeöityuFi-oi(  tov  &i//iov  ßiß?.ioic 
,,in  ben  baju  bci"tinUnten  i'olfebüdH'rn."—  18 1  rnv  f;ff^v  /umnöairof  Hn-  öfifiov  r<:>v  i-apnar^ur. 
19)  t)itfer  gelben«  S*ilb  ti>n  lüOO  ®?inen  Sittverc  batte,  wcnti  man  mit  ben  JHiJmern  nacf* 


792  T)aä  I.  Suc^  fccr  OTaccabäcr.  13,  24—49.  «nm.  19—41. 

vittif*en  Wincn  regnete,  einen  SDert^  non  123,625  Xufatcn.  (Simon  trottte  burd)  bicfe^  ß5c- 
ütenf  »tcüeict)!  ixn  Sdiu^  ber  yRömev  ilnnbi(^fn.  —  20  LXX  blc§  ö  6f/fior.  renn  niitt  ba« 
römifrf)c,  foni>crn  ba^  jübifcbe  iSoit  i]!  bicr  i^cmctnt.  Die  (Sinfcfealtunc^  be^  SBortcö  romanm 
flefcbab  offenbar  burdt  einen  ^rvtbuni  tcr  Sltjfc^reibcr.  —  21)  .^cbraiennij!  für  „biefc  Dini^e." 

22)    fan'/ptae    yap    aiircx;    Kai    ol  äSsÄOol   ahrov  Knl  ü  o'ikoc;  tuv  rrarfyhq  avrov^  Kai  eno'/.ifirjaav  roiif 

i.X-&povz  'lapny'A  äir'  a'v-üv  „bcnn  feft  ijl  er  aeftanben,  unb  feine  *.J?rübcr  unb  ba-j  ^^wi  feine« 
S5aterö,  unc  \\e  babcn  it)ei^iicfdm?>ft  bic  ^cinbe  ij^nael«  in>n  ftc^."  —  2?i)  küI  ia-rjoav  avjü  eXev- 
^epiav  „unb  fie  baben  ibnt  (bem  3?olfe)  bie  greibeit  berj^cftcüt."  —  24)  h'  arif/.air  „auf  maulen." 
2-5)  2(uJiufi-®epteniber  bcö  3.  J4o  »o.  Sbr.  —  26)  h  ^npap.il.  Dijnc  Jwcifcl  bicp  cö  im  Jpebr. 

*?J^  D^  *lti^(1  /;«lüril  beö  25o(fe5  ®ottco,"  auf  Simon  bcjoiien.   Xie^Tvipoiltion  in  faßt  bann 

jve.a.  —  27)  t:yi-upi<yiv  ijfiiv.  n?aö  Sdtol^  ridstii^  überfe^t:  „5)?an  bat  uns(  tunb  c^etban."  — 
28)  ^ier  bcoiinut  fdion  ber  ^Jadifag,;  c^  i|l  baber"?u  überfe^en  :  „iC'  bat  Simon,  ber  -jrobn  be« 
'3}?attatbia^i  u.  f.  f."  —  29)  LXX  fel3eu  nod^  bei:  tüv  iavToi  „nom  eigenen  (i^ermöflen)."  — 
30)  Trpdc  Tjjv  TovTuv  i-Traväp-duaiv  „waei  ju  it)rcr  iu'rbefferunc^  ciceignet  War,"  b.  b.  äur  5l?er» 
be)Terun.a  iörer  3inlanbe.  —  ^51)  tv  rij  ä^rtia  „in  ber  9tcinbcit,"  r.  b.  an  bem  reinen  beili^cn 
Drte.  —  32)  „be|tdti;it  ibm."  —  3'i)  i^^bcrt  nadi  bem  's5ried5.  nod^  5um  i-'Orberiiebcnren  3?erfe. 
341)  liebt  für  qu<)d»baf! ;  fcn?ie  aud)  im  ndd)tlen  Ba^t.  —  So)  Kai  h-ur  fiihu  ahrü  rrepi  tüv 
äyiijv  Kax^iarävaL  ahrov.q  inl  tüv  tpyDv  avTüv  .  .  Xas  ut  bei§t  bier  UHb  fo  <i.v.6.)  in  ben  fotc^cnben 
Sätzen:  qnomodo.  —  36)  „ade  Urfun^e^."  —  37)  Kai  ovk  k^Larai  oiiSevi  „unb  e^  ift  deinem 
aüi  bem  i?o!fc  erlaubt .  ,"  —  38)  ■&ea^*)ai.  ^ifiuvi  „bem  Simon  foldjee  ^u  bcftimmen,"  b.  b. 
biefee  für  Simon  fei'iäufe|;;en.  —  30)  „licljcn  fie  fc?en."  — 40)  „in  ben  JHingmauern  be« 
^ettijitbum^."  •—  41)  2^ie'Sd)ag.fanimcr  war  auc^  ba«  Urd)h  »ed  3;empel«. 


Caput  XV. 

1.  Et  misit  rex  Antiochus^  filius  Demetrii  epistolas  ab  insulis  maris* 
Simoiii  sacerdoti,  et  principi  gentis  Judueoruin,  et  uiiiversae  genti:  2.  et 
erant  continentes  huiic  moduni :  REX  Antiochus  Simoni  sacerdoti  magno, 
et  genti  Judaeorum  saliitem.  3.  Quoniam  quidem  pestilentes  obtinuerunt 
regnum  patrum  nostrorum,  volo  autein  vendicare  regnum,  et  restitnere 
illud  sicut  erat  antea:  et  electain  feci  multitudinem  exercitus,  et  feci 
Daves  belliras.  4.  Volo  autem  procedere  per  regionem*  ut  ulciscar  in 
eos,  qui  corruperunt  regionem  nostrani,  et  qui  desolaverunt  civitates 
multas  in  regno  meo.  5.  Nunc  ergo  statuo  tibi  omnes  oblationes,*  quas 
reniiserunt  tibi'^  ante  me  omnes  reges,  et  quaecunique  alia  dona  remi- 
serunt  tibi:^  6.  et  perniitto  tibi  lucere  percussuram  proprii  numisniatis"  in 
regione  tua:  7.  Jerusalem  autem  sanctam  esse,'  et  liberam:  etomnia  arma, 
quae  fabricata  sunt,  et  praesidia,  (:[uae  construxisti,  quae  tenes,  inaneant 
tibi.  8.  Et  omne  debitum  regis:^  et  quae  futura  sunt  regi,  ex  hoc,  et  in 
totum  tempus  remittuntur  tibi.  9.  Cum  autem  obtinuerimus  regnum 
nostrum,  glorifieabimus  te,  et  gentem  tuam.  et  templum  gloria  magna, 
ita  ut  manifestetur  gloria  vestra  in  uni versa  terra.  10.  Anno  centesimo'" 
septuagesinio  quarto  exiit  Antioclius  in  terram  patrum  suorum,  et  conve- 
nerunt  ad  eum  omnes  exercitus,  ita  ut  pauci  relicti  essent  cum  Try- 
[)hor  3."  11.  Et  insecutus  est  eum  Antiochus  rex,  et  venit  Doram  ^'^  fugiens 
per  maritimam;  12.  sciebat  enim  quod  congregata  sunt  mala  in  eum," 
et  reliquit  eum  exercitus.  13.  Et  applicuit  Antiochus  super  Doram  cum 
centum  viginti  millibus  virorum  belligeratorum,  et  octo  millibus  equi- 
tum  :  14.  et  circuivit  civitatem,  et  naves  a  mari  acces.«erunt:  et  vexabant'* 
civitatem  a  terra,  et  mari,  et  neminem  sinebant  ingredi,  vel  egredi. 
15.  Venit  autem  Numenius,*^  et  qui  cum  eo  fuerant,  ab  urbe  Roma,  ha- 
bentes  epistolas  rcgibus,  et  regionibus  scriptas,  in  quibus  continebantur 


793 

haec:  IG.  LUCIUS  consul'*  Romanorum,  Ptoleniaeo  rogi  salutem." 
17.  Legati  JiKhieorum  veneruiit  ad  iios  aniici  nostri,  renovantes  pristi- 
nain  aniicitiam,  et  societateni,  inissi  a  Simone  principe  Sacerdotuni,  et 
populo  Judacorum.  18.  Attulerunt  auteni  et  clypeum  aureniii  ninaruni 
mille.  19.  Placuit  itaque  nobis  scribere  regibus,  et  regionibus,  ut  non 
inferant  iliis  mala,  iieque  imjiugnent  eos,  et  civitates  corum,  et  reginnes 
eorum:  et  ut  non  ferant  auxilium  pugnantibus  adversus  eos.  20.  Visum 
autem  est  nobis  accipere  ab  eis  clyj^eum.  21.  Si  qui  ergo  pestilentes 
refugerunt  de  regione  ipsorum  ad  vos,  tradite  eos  Simoni  principi  sacer- 
dotuni, ut  vindicet  in  eos  secundum  legem  suam.  22.  Haec  eadem  scripta 
sunt  Demetrio  regi,'^  et  Attalo,'^  et  Ariaratbi,^  et  Arsaci,^'  23.  et  in 
omnes  regiones:  et  Lampsaco,^  et  Spartiatis,  et  in  Delum,^*  et  in  Myn- 
dum,^^  et  in  Sicvonem,""*  et  in  Cariam,  et  in  Samum,  et  in  Pamphyliam, 
et  in  Lyciam,  et  in  Alicarnassum,  et  in  Coo,  et  in  Siden,^^  et  in  Aradon, 
et  in  Rliodum,  et  in  Phaselidem,  et  in  Gortynam,  et  Gnidum,  et  Cyprum, 
et  Cyrenen.  24.  Exemplum  autem  eorum  scripserunt  Simoni  principi 
sacerdotum,  et  populo  Judaeorum.  25.  Antiocbus  autem  rex  applicuit 
castra  in  Doram  secundo,^'  admovens  ei  semper  manus,  et  machinas 
faciens:  et  conclusit  Tryphonera,  ne  procederet;  26.  et  misit  ad  eum 
Simon  duo  millia  virorum  electorum  in  auxilium,  et  argentum,  et  aurum, 
et  vasa  copiosa:  27.  et  noluit  ea  accipere,  sed  rupit  omnia,  quae  pactus 
est  cum  eo  antea,  et  alienavit  se  ab  eo.^  28.  Et  misit  ad  eum  Atheno- 
bium  unum  de  amicis  suis,  ut  tractaret  cum  ipso,  dicens:  Vos  tenetis 
Joppen,  et  Gazaram,  et  arcem,  quae  est  in  Jerusalem,  civitates  regni  mei: 
29.  fines  earum  desolastis,  et  fecistis  plagam  magnam  in  terra,  et  domi- 
nati  estis  per  loca  multa  in  regjio  meo.  30.  Nunc  ergo  tradite  civitates, 
quas  occupastis,  et  tributa  locorum,  in  quibus  dominati  estis  extra  fines 
Judaeae;  31.  sin  autem,  date  pro  illis  quingenta  talenta  argenti,  et 
exterminii,  quod  exterminastis,-'^  et  tributorum  civitatum  alia  talenta 
quingenta:  sin  autem,  veniemus,  et  expugnabimus  vos.  32.  Et  venit 
Athenobius  amicus  regis  in  Jerusalem,  et  vidit  gloriam  Simonis,  et  cla- 
ritatem^"  in  auro,  et  argento,  et  apparatum  copiosum:^'  et  obstupuit:  et 
retulit  ei  verba  Regis.  33.  Et  respondit  ei  Simon,  etdixitei:  Neque 
alienam  terram  sumpsimus,  neque  aliena  detinemus:  sed  bereditateni 
patrum  nostrorum,  quae  injuste  ab  inimicis  nostris  aliquo  tempore  pos- 
sessa  est.  34.  Nos  vero  tempus  habentes,  vindicamus  hereditatem  patrum 
nostrorum.  35.  Nam  de  Joppe,  et  Gazara"*^  quae  expostulas,  ipsi  facie- 
bant  in  populo  plagam  magnam,  et  in  regione  nostra:  horum  damus 
talenta  centum.  Et  non  respondit  ei  Atbenobius  verbum.  36.  Reversus 
autem^^  cum  ira  ad  regem,  renuntiavit  ei  verba  ista,  et  gloriam  Simonis, 
et  universa,  quae  vidit,  et  iratus  est  rex  ira  magna.  37.  Tryphon  autem 
fugit  navi  in  Ortbosiada.^^  38.  Et  constitnit  rex  Cendebaeum  ducem 
maritimum,^  et  exercitum  peditum  et  equitura  dedit  illi.  39.  Et  manda- 
vit  illi  movere  castra  contra  faciem  Judaeae:  et  mandavit  ei  aedificare 
Gedorem,^®  et  obstruere  portas  civitatis,  et  debellare  populum.  Rex  autem 
persequebatur  Tryphonem.''^  40.  Et  pervenit  Cendebaeus  Jamniam  et 
coepit  irritare  plebem,  et  conculcare  Judaeam,  et  captivare  populum,  et 
interficere,  et  aedificare  Gedorem.  41.  Et  collocavit  illic  equites.  et  exer- 
citum: ut  egressi  perambularent  viam  Judaeae,  sicut  constituit  ei  rex. 


794  Dag  I.  ^xiäj  ter  'mauabhx.  15,  1—39.  Slnm.  1—37. 

1)  riefer  3lnticd)ug  YII.  139-131  mar  ein  Sobn  be?  remetriug  I.  Scter  unb  jün^frcr 
23ruber  bcs  rcmetriiiei  II.  9iicatpr  unb  fübrtc  bcn  'Beinamen  „5ibcte?,"  auA  „Sufebes."  '  "iUi 
fein  3?ruber  in  bic  OcfanjKnfdiaft  bc?  5(rfaceg  14,  1-3  gcratt)cn  war  unb  f\d}  im  Oriente  bcffcn 
a;od)ter  9?bcbiHiuna  ^ur  ^rviu  pencmmcn,  bot  ibm  Slecpatrvi,  bie  Äönii^iu  unb  ^-rau  feinet 
SBruber^,  nidit  nur  ibrc  ^^erfcn,  fcnbcrn  aud)  ba«  9?etd)  an,  auf  wclcfte^  "Jfncrbietcn  er  ein^in^ 
unt>  foj^lcic^  um  einen  Einbaue?  nrnrb  Justin.  36,  1 ;  Flav.  Jos.  Antiq.  XIII.  7.  1.  —  2)"  Sr 
befanb'llcb  bamal«*  awy  JKbcbue,  ivc  er  auch  bie  9?ac^rtcbt  oon  bcr  (SJcfani^ennebmunfl  feine« 
53ruber^  ctttpfanjicn  batte.  —  3)  ßov>.o/iini  öi  eKßf/vm  kutü  tt/v  x<^pav  „id)  n^iü  an  ba?  ^anb  au^* 

ftcicien,"    b.    i.    VCn    (£otevn    ber.  —  4)    larrz/u    aoi  Tzarra  rä  äipaipeiuaTa  ä  ci&r/Kav  aoi  ol  Trpb  Ffiov 

fiaaiAei^.  Wi<xn  fauu  bier  jiri^rünbeten  ^n^cifct  bcßcn,  ob  nid)t  ablatione?  anftatt  oblationes  }U 
Icfen  ift,  ba  nur  ba?  erftcre  fem  .aricd).  ämtpf fjava  entfpricfct.  2Ba?  fcd  man  aber  unter  bcm 
SBegi^encmmenen  oerfiebcnV  5*0(5  i'^erftcbt  barunter  jenen  Jbeil  St>rieno,  nn'Uten  bie  3uben 
feit  einigen  3iibren  al6  tbr  Sigentbum  (id)  erfo*tcn  batten.  S6  täjjt  fid)  taum  eine  befferc  Sr» 
tlärun;;  geben;"  f.  ^.^.  28.  —  5)  „wai?  fic  an  bid)  abgelaffen  babcn."  —  6)  „unb  wae  ile  <[.x\. 
anbcren  ©efdieufen  an  bid)  abgclaffcn  baben."  ^\«.<ii  ber  i'uljvita  >räre  in  biefcm  3?erfe  ni*tg 
?lnbcre^,  al^  bie  auf  Id,  28  auggcfprod^cne  '??adMaffung  aücr  'iJtrt  Slbgabcn  unb  i'eijiungcn  ju 
»erflebcn.  3lücin  vpn  birfcn  fdicint  crft  4>.  8  tic  JRebe  5U  fein.  —  7)  ,",eigene6  WünjgepVägc." 
Simon  prägte  bereite  feit  feinem  9h-gierungeantritt  bie  je^t,  alfo  fAon  t^ief  ^jabre,  (iktfmünjen. 

8)  'lepoiKFa^u  (Si  Kai  tu.  <r,/«  £lva(  t/.ev-&cpa  ,,3frufalfm  uub  bae  ^eiliiitbuttt  ( Jempel)  foü  frei 
fein."  £ie  greibeit  3ci"Wfvilci"^  tt^i»"b  bier  in  'Sonbcrbeit  aue^gefvrcd^en,  n?ett  ja  5(nticd)u« 
ebenfalls  i^on  biefer   ^tabt  fid)  (Streas?  bdttc  mubebaltcn  ftMinen,  5.  '.J^.  bie  3^urg  Taribei.  — 

9)  \Rat6  2d)olj  bat  bier  ber  Äonig  n^abrfdninlicb  bae  yalmjweig«  unb  ^ronengelb  im  Slugc 
13,  39;  aüein  Jrarum  foß  man  ni*t  lieber  fagen,  er  t^erftebe  barunter  Sdlee,  tvao  man  bem 
.«önige  f*ülbe.  —  10)  i.  ^j.  138  v.  ßbr.  —  II )  Gin  ?ifann  n>ie  2:r!:>pbon  mufUe  notbirenbig 
feinen  3(nbängcrn  in  fur5er  3fit  vierbatjt  iverfen. —  12 1  fif  Awpä.  Tor  war  eine  feftc  5ef- 
»laDt  jn^ifdicn  bem  (£armc(  unb  Safare«.  Sie  beijjt  je^^t  lantura.  —  13)  „bap  sjon  allen 
Seiten  fid)  Unglüd  über  ibn  bduftc."  —  14)  ko'i  ii}/.i,h- .  .  Kai  oi<K  daaev  .  .  §lntiod)U3 
bebrdngte  bic  Stabt  ron  allen  Seiten  auf  fo(*e  5lrt,  ba^^f  Rd' ttotbwenbig  auf  fur^e  3fit 
ergeben  tnu§te.  —  13)  f.  14,  24.  —  16)  9?ü{6  Salianug  ift  barunter  Salpurniue  ^yifo  ju  s>er' 
fteben,  ber  mit  ^J^opiliu^  (ionful  war.  5K>ob(  mit  weniger  9{ed)t  t^crfteben  Einige  ben  l'uciud 
iWeteüu?  (Iait>uö  ober  Vuciuö  (^uriue  ^^bilu^  barunter,  ba  bic  ^i'\t  ber  Senbung  bc?  9?untcniu^ 
offenbar  erft  nad)  ibrem  GonfulÄt  ju  feigen  ift.  —  17)  worunter  ^  tolemäus  ^Hbecon  HÖ- 
HT, ber  aud)  Gucrgete^  II.  beijjt,  ju  i^erfteben  ift.  Xie  Jtömcr  gaben  bcm  9fumeniue  ^i^riefe  an 
frembe  5?ölfer  nur  aue  bem  Cihunbe  mit,  weil  beren  3nbalt  bie  t^cgünftigung  be«  neuen  jübifd)en 
Staates  betraf.  —  IS)  bcm  Xemctrtu^  9iicator,  'i^ruber  bce  3lntiod)uö  Sibete^;  f.  14,  1-3. — 
19)  @e  ift  bicj;  ^Ittalu»  IL  ihmi  ^yergamu^?  158-138,  ber  bcn  JKömern  fein  ^Bcnnögcn  teftamen» 
tarifit  iicrmadite.  —  20)  (£r  war  i^önig  ■t^^x  (lappabocicn.  —  21)  Äönig  »jon  "Partbien; 
f.  14,  2.  —  22)  Stabt  am  -^cUeepont.  Kai  laufauy^  weldjcr  9?ame  ganj  unbefannt  ift.  — 
23)  Xie  ct)c(abifd)e  3nfel  war  nid)t  nur  burc^  ibren  ^}{pp[(eeu(tu^,  fonbern  au*  für*  ibren 
^&anbet  berübmt.  —  24)  Seeftabt  in  Sarien.  —  251  -^auptort  bcö  Staate?  Sics^on,  unweit 
Sorintb  im  '»Petoponncö.  —  26)  Stabt  in  'J^ampbiiien.  Tag  btcr  mcbrere  Staate  für  ftd) 
genannt  werben  neben  ben  i'änbcrn,  bcnen  fic  angcbörten,  bürfte  bcwcifen,  ba§  ftc  bamai?  unab-, 
Bdngig  i^on  ber  .g)crrfd^aft  ter  l'änbcr  waren,  fencn  fie  angebi^rten.  —  27)  fi'  r>i  (kvri/ia,  ma^ 
wobl  beipt  am  jweiten  Sage.  9lm  crftcu  umgab  er  bie  Statt,  am  ^weiten  begann  er  bie '^e« 
lagcrungeiarbcit.  Salianui?  aber  beutet,  er  babc  nad)  frud)tlofen  i^erfud)en  bic  Stabt  mit  neuen 
Gruppen  uub  neuen  Ävdücu  belagert.  —  2S)  Ta  ^Intiotifeuö  fab,  bap  fein  Unternehmen,  ben 
Jbron  an  fid)  ^u  bringen,  guten  (Vortgang  gewann,  cntfremtctc  er  ftd)  bcm  Simon.  —  29)  „unb 
für  bic  iBerwüftuug,  bie  ibr  angerid)tet  babt."  —  30)  Kai  Kv?.tKäoi'  fierä  xpi'ff^-ifj^rcjv  kuI  äpyvpu- 
uäTojv  „unb  ben  Sdienftifd)  mit  golbcnen  unb  fttberncn '^cfcbirrcn."  —  31)  koI  TT-apäaramv 
iKavT/v  „unb  ben  gejiemenben  .^offtaat."  —  32)  Simon  will  bier  fagen:  SBenn  wir  aud)  ^oppe 
unD  (SJajara  nid)t  als  urfpritngIid)Cr  Sigcntbum  in  ^Infprud)  ncbmen  woüen,  fo  befit?cn  wir  felbe 
bod)  ale  rccbtmäpigc  (£robcrung,  weil  fie  un6  burd)  Unrecbt,  ba^  ftc  in  unfercm  f^cbietc  getban, 
|um  Äricgc  aufgcforbert  baben;  12,  33;  13,  43.  rcffenungead)tet  will  er  für  ftc  eine  Gnt' 
fd)äbigung  v^blcn.  —  33)  (£r  febrte  na*  Tor  ^urüd,  wo  5lntiod)ue  mit  tem  '^clagcrungebccre 
war.  —  34)  Gr  flob  nad)  Crtbofia,  einer  Seeftabt  'iVbi.Mucicne',  ber  C^nfcl  ^Irabu?;  gegenüber. 
■D^ad)  glaviuö  ^ofepbuö  weiterem  'i^ericbte  Würbe  er  in  '.Jlpamea  gefangen  genommen  unb  binge- 
ri*tct.  (Jr,  ber  bem  5cnatl)ag  unb  fem  in  feine  .(pdnbc  gegebenen  jungen  3lnticd&uei  (Xbcoe) 
ben  Untergang  bereitet  batte,  warb  nun  aud)  felbft  XHMt  ber  ftrafcnbcn  "ijcmcfi?  ju  red)ter  3fit 
cingebolt.  —  3-j)  n-parr/yov  7?/f  TrapaAia^  „^um  i^cfcblebabcr  über  ba«  .ftüftcnlanb." —  36)  -t,v 
KtSpüv.  Tiefes  Hebron  (rid)tigcr  (55cbor  otcr  Weferotb)  füböftli*  )3on  3^ininia  gelegen,  follte 
alä  (örcnäfcfturtg  unb  3(u6gangspunft,  um  gegen  ^i'bda  :;u  operiren,  lu-iüfornmert  bergcftellt 
»erben.  —  37)  (Sr  s^erfolgtc  ibn,  inbem  er  ^uerft  rnbofta  belagerte  unb  einnabm>  bcrnact)  in 
Slpamca  (wie  ftHnügft.  Jlaciiue  ji^fc^bu«  üigt)  ibn  gefangen  nabm  unt  ^inric^icn  liep. 


795 

Caput    XVI. 

1.  Et  asccndit  Joannes  de  Gazaris,*  et  nnntiavit  Simoni  patri  suo  qnae 
fecit  Cendebaeus  in  populo  ipsoriim.     2.  Et  vocavit  Simon  duos  filios 
seniores,  Judani,  et  Joannera,  etaitillis:  ICgo,  et  fratres  mei,  et  donius 
patris  mei  expugtuivimus  liostes  Israel  ab  adolescentia  iisque  in  liunc 
diem:  et  prosperatum  est  in  manibus  nostris  liberarc  Israel  aliquoties. 
3.  Nunc  autem  senui,^  sed  estote  loco  meo,  et  fratris  mei,^  et  egressi 
pugnate  pro  gente  nostra:  anxilium  vero  de  caelo  vobiscum  sit.     4.  Et 
elegit  de  regione  viginti   millia  virorum  belligeratorum,  et  equites;  et 
profecti  sunt  ad  Cendebaeum:  et  dormierunt  in  Modin.*     5.  Et  surrexe- 
runt  mane,  et  abierunt  in  campum  :^  et  ecce  exercitus  copiosus  in  obviam 
illis  peditum,  et  equitum,  et  flnvius  torrens^  erat  inter  medium  ipsorum. 
0.  Et  admovit  castra  contra  faciem  eorum  ipse,  et  po[)ulus  ejus,  et  vidit 
])opulum  trepidantem  ad  transfretandum  torrentem,  et  transfretavit  pri- 
nius:^  et  viderunt  eum  viri,  et  transierunt  post  eum.     7.  Et  divisit  popu- 
lum,^  et  equites  in  medio  peditum:  erat  autem  equitatus  adversariorum 
eopiosus  nimis.     8.  Et  exclamaverunt  sacris  tubis,  et  in  fugam  conversus 
est  Cendebaeus,  et  castra  ejus:  et  ceciderunt  ex  eis  multi  vulnerati:  resi- 
dui  autem  in  munitionem  fugerunt.^    9.  Tunc  vulneratus  est  Judas  frater 
Joannis:  Joannes  autem  insecutus  est  eos,  donec  venit  Cedronem,  quam 
aedificavit:'"     10.  et  fugerunt  usque  ad  turres,"  quae  erant  in  agris  Azoti, 
et  succendit  eas  igni.  Et  ceciderunt  ex  illis  duo  millia  virorum,  et  rever- 
sus  est  in  Judaeam  in  pace.    11.  Et  Ptolemaeus  filius  Abobi  constitutus 
erat  dux  in  campo  Jericho,  et  liabebat  argentum,  et  aurum  multum; 
12.  erat  enim  gener  summi  sacerdotis.     13.  Et  exaltatum  est  cor  ejus,  et 
volebat  obtinere  regionem,'^  et  cogitabat  dolum  ad  versus  Öimonem,  et  filios 
ejus,  ut  tolleret  eos.  14.  Simon  autem,  }-erambulans  civitates,  quae  erant  in 
regione  Judaeae,  et  solicitudinem  gerensearum,  descenditin  Jericho  ipse, 
et  Mathathias  filius  ejus,  et  Judas,  anno  centesimo  septuagesimo  septimo,''^ 
mense  undeeimo:  hie  est  mensis  Sabath.  15.    Et  suscepit  eos  filius  Abobi 
in  munitiunculam,  quae  A'ocatur  Doch,  cum  dolo,  quam  aedificavit:  et 
fecit  eis  convivium  magnum,  et  abscondit  illic  viros.    IG.  Et  cum  inebri- 
atus  esset  Simon,'*  et  filii  ejus,  surrexit  Ptolemaeus  cum  suis,  et  sumpse- 
runt  arma  sua,  et  intraverunt  in  convivium,  et  occiderunt  eum,'''  et  duos 
filios  ejus,  et  quosdam  pueros  ejus;     17.  et  fecit  dfcce})tionem   magnam 
in  Israel,  et  reddidit  mala  pro  bonis.     18.  Et  scripsit  haec  Ptolemaeus, 
et  niisit  regi  ut  mitteret  ei  excrcitum  in  auxilium,  et  tradoret  ei  regionem, 
et  civitates  eorum,  et  tributa.     10.  Et  misit  alios  in   Gazaram  tollere 
Joannem:  et  tribunis^*'  misit  epistolas,  ut  venirent  ad  se,  et  daret   eis 
argentum,  et  aurum,  et  dona.     20.  Et  alios  misit  occupare  Jerusalem,  et 
montem  templi.    21.  Et  praecurrens  quidam,  nuntiavit  Joanni  in  Gazara, 
([uia  periit  pater  ejus,  et  fratres  ejus,  et  c[uia  misit  te  quo(iue  interfici. 
22.  Ut  audivit  autem,  vehementer  expavit:  et  comjirehendit  viros,  qui 
venerant   perdere  eum,  et  occidit  eos:  cognovit  enim  quia  quaerebant 
eum  perdere.     23.    Et  cetera  sermonum   Joannis,  et  bellorum  ejus,  et 
bonarum    virtutum,  quibus  fortiter  gessit,  et  aedificii   murorum,  quos 
extruxit,  et  rerum  gestarum  ejus:     24.  ecce  haec  scripta  sunt  in  libro 
dierum'^    sacerdotii   ejus,   ex  quo   factus  est  princeps  .sacerdotum   })0.st 
patrem  suum. 


796  5)aö  I.  53uc^  ter  'iDtaccabäfr.  16,  1—24.  ^nm.  1—17. 

I)  Sobanne?,  bcr  Sobn  ®imonö;  f.  13,  54.    Sr  tft  ber  nad^^er  fo  berühmt  gcwpvbent  ^ar- 

Cvinu^.  —  2)   LXX  fe^cn    bfi:   «a'  i/zeif  d«  h  tu  eMel  iKnvoi  iare  kv  Toig  ereac.  —  3)   b.  b.  bfi 

t5crjtprbcnen  ^onatbaes.  —  4)  „bieltcn  bag  5tad)t(ager  in  Wobin;"  f.  2,1;  13,15-20.— 
3)  in  ber  Sbene  jwif^en  ^amnta  unb  S^PPf-  —  6)  ein  2BiIt»bacb,  ber  nur  jur  JRcgenjeit 
3Ba)Ter  batte.  —  7)  ^ob^nneö  ging  bem  Solfe  mit  ^nti)  unb  (Jntfcbloftenbcit  uoran  unb  jeigte 
ftd)  würbtg  feiner  45dter.  —  8)  ffiabrenb  man  fcnft  bic  ^Reiterei  ju  ben  ®eitenflügeln  flcUte  unb 
in  fie  ^JJitte  blc§  ba^  fcbrocrberoajfnete  i^upttotf  nabm,  machte  er  eö  umgefebrt.  t£6  nctbigtc  ibn 
baju  bie  geringe  3abt  ber  ©einigen.  —  9)  „in  bie  J^cftung  ®ebor."  —  10)  Diefe  legieren 
Sßorte:  quam  sediticavit,  ftnb  auf  ^enbebäuö  ju  bejieben.  — 11)  worunter  nicbt^5In^ere6,  al« 
■iperbcntbürme  ju  öcrfleben  fein  bürften,  bie  jur  Ärieg^jcit  rcab^rfcbeinticb  ju  mi(itärif(^en 
Waneuoreg  bcnü^t  mürben.  —  12)  er  roottte  jtatt  Simons  bie  ^teüe  ce«  ^anbe^fürften  unb 
.ßobcnpriefter^  bebaupten.  —  13)  im  ^anuar^^ebruar  b.  3.  135.—  14)  Die  Orientalen 
gebraueben  ben  3luöbrurf  inebriari  »om  „iaatttrinten"  bei  ben  5)?abl!ieiten.  Tenn  bie  3:runfen- 
beit  nai^  unferem  ®prad)gebraucb  i|l  bei  ibnen  tuvai  ganj  Ungen>i>bnlicbeö ;  Gen.  43,  34.  — 
15)  Der  unbeberrfd)te  (Ebvgei^  öerlcitete  ^totcmdug  jucrft  jur  geinbfd)aft,  bann  jum  5}fprb, 
enbti^  jum  33erratb  gegen  baö  ^eitigtbum  unb  gegen  ba?  33aterlanb.  »tolbergfc^tbem  ©imon 
ein  fcbi^ne?  Benfmat  mit  ben  SBorten:  ,,'^c  fiafb  (Simon,  biefer  große  9:>?ann,  gro^'  aU  |)ober' 
priejlcr,  gürft  unb  gelbberr;  eine  flammenbc  Scucbte  be^  .gieiligtbumö,  ein  Spater  be«  55oIfe3, 
ein  s^oßroerf  ivibcr  bie  ^einbe  S^fiifl^-"  —  16)  ben  i^clbberrn  ober  ©cnerdlen  ber  einjelnen 
iSoTpi.  —  17)  2lu^  biefcm  Slagebui^e  fdjöpfte  n)abrfd)etnli(i  glaoiu^  3ofepbuö  bie  reicbUcben 
3fad)ricbten,  bie  er  über  bie  9tegierung  unb  ba^  Sebcn  bes  Sobanneö  ^^rcanu?  gibt.  Slu(^  ba« 
?on  Sirtue  Senenftö  in  ber  "58iblio"'tbef  beö  'JJagnini  ju  iJnon  gefunoene  oierte  (nad)  »tolberg 
fünfte)  53u^  ber  Waccabder  b«nbeU  baoon. 


LIBER  SECUNDUS  MACHABiEORUM. 

Caput  I. 

1.  FRATRIBUS,  qiii  sunt  per  Aegyptum,'  Judaeis  salutem  dicunt 
fratres,  qui  sunt  in  Jerosolyniis,  Jutinei,  et  qui  in  regione  Judaeae  et 
pacem  bonam.  2.  Bonefai-iat  vobis  Dens,  et  nicmincrit  testamenti  sui, 
quod  locutus  est  ad  Abraham,  et  Isaac,  et  Jacob  servorutn  suorura  fide- 
liuin:  3.  et  det  vobis  cor  oinnibus  ut  colatis  euni,  et  faeiatis  ejus  volun- 
tatcni  corde  magno,  et  animo  volenti.  4.  Adaperiat  cor  vestrum  in  lege 
sua,  et  in  praeceptis  suis,  et  faciat  pacem.  5.  Exaudiat  orationes  vestras, 
et  reconcilietur  vobis,  nee  vos  deserat  in  tempore  malo.  6.  Et  nunc  hie 
sumus  orantes  pro  vobis.  7.  Regnante  Demetrio,  anno  centesimo'^  sexa- 
gesimo  nono,  nos  Judaei  scripsimns  vobis^  in  tribulatione,  et  impetu,  qui 
snpervenit  nobis  in  istis  annis,  ex  quo  recessit  Jason*  a  sancta  terra,  et  a 
regne.  8.  Portam  succenderunt,^  et  eftuderunt  sanguinem  innocentem: 
et  oravimus  ad  Domitium,  et  exauditi  sumus,  et  obtulimus  sacrificium,et 
similaginem,®  et  acceudimus  lucernas,  et  proposuimus  panes.  9.  Et  nunc 
frequentate  diesscenopegiae  raensis  Casleu.^  10.  Annocentesimo"  octoge- 
simo  octavo,  populus,  qui  est  Jerosolymis,  et  in  Judaea,  Senatusque^  et 
Judas,'"  Aristobolo  magistro"  Ptolemaei  regis,  qui  est  de  genere 
christorum  sacerdotum,'^  et  his,  qui  in  Aegypto  sunt,  Judaeis  salutem,  et 
sanitatem.  11.  I>e  magnis  periculis  a  Deo  liberati  raagnifice  gratias 
agimns  ipsi,  utpote  qui  adversus  talem  regem  dimicavimus.'^  12.  Ipse 
enim  ebullirefecit  dePerside'*  eos,  qui  pugnaverunt  contra  nos,  etsanctara 
civitatem.  13.  Nam  cum  in  Perside  esset  dux  i[)se,'''  et  cum  ipso  im- 
mensus  exercitus,  cecidit  in  templo  Naneae,'"  consilio  deceptus  sacerdo- 
tum  Naneae;  14.  etenim  cum  ea  habitaturus  venit  ad  locum  Antiochus, 
et  amici  ejus,  et  ut  acciperet  pecunias  multas  dotis  nomine.'^  15.  Cuiu- 
que  proposuissent  eas  sacerdotes  Naneae,  et  ipse  cum  paucis  ingressus  esset 
intra  ambitum  fani,  clauserunt  templum,  16.  cum  intrasset  Antiochus:'* 
apertoque  occulto  aditu  templi,  mittentes  lapides  percusserunt  ducem,  et 
eos  qui  cum  eo  erant,  et  diviserunt  inembratim,  et  capitibus  amputatis 
foras  projecerunt.  17.  Per  omnia  benedictus  Deus,  qui  tradidit  impios. 
18.  Facturi  igitur  quinta  et  vigesima  die'®  mensis  Ca.'^leu  purificationem 
templi,  necessarium  duximus  significare  vobis:  ut  et  vos  quoque  agatis 
diem  scenopegiae,  et  diem  ignis,'*"  qui  datus  est  quando  Nehemias  aedi- 
ficato  templo  et  altari  obtulit  sacrificia.  19.  Nam  cum  in  Persidem^' 
ducerentur  patres  nostri,  sacerdotes,  qui  tunc  cultores  Dei  erant,"  accep- 
tum  ignem  de  altari  occulte  absconderunt  in  valle,  ubi  erat  puteus  altus, 
et  siccus,  et  in  eo  contutati  sunt  eum,  ita  ut  omnibus  ignotus  esset  locus. 
•20.  Cum  autem  praeterissent  anni  multi,^^  et  placuit  Deo  ut  mitteretur 
Nehemias  a  rege  Persidis:  ue|)otes  sacerdotum  illorum,  qui  absconderant, 
misit  ad  requirendum  ignem:  et  sicut  narraverunt  nobis, ^*  non  invene- 
runt  ignem,  sed  aquam  crassam.  21.  Et  jussit  eos  haurire.  et  atterre  sibi : 
et  sacrificia,  quae  imposita  erant,-'  jussit  sacerdos  Nehemias  asi)ergi  ipsa 
aqua,  et  ligna,  et  quae  erant  su|»erposita.  22.  Utque  hoc  factum  est,  et 
tempus  atfuit,  quo  sol  refulsit,  qui  prius  erat  in  nubilo,  acceiisus  est  ignis 
magnus,  ita  ut  omnes  mirarentur.  23.  Orationem  autem  faciebant  omnes 

797 


798  3)a«  II.  SBuc^  ber  g^accabäer.  ],  1—10.  2Inm.  1—11. 

sacerdotes,  dum  consumraaretur  sacrificium,  Jonatha  inchoante,  ceteris 
autem  respondentibus.  24.  Et  Nehemiae^'^  erat  oratio  hunc  habeiis 
modum:  DOMINE  Deus  omniura  creator,  terribilis,  et  fortis,  justiis,  et 
misericors,  qui  solus  es  bonus  rex,'^  25.  solus  praestans,^*  solusjustus, 
et  omnipotens,  et  aeternus,  qui  liberas  Israel  de  omni  raalo,  qui  fecisti 
patres  electos,  et  saiictificasti  eos:  26.  accipe  sacrififdum  pro  universo 
populo  tue  Israel,  et  custodi  partem  tuam,^^  et  sanctifica.  27.  Congrega 
dispersionem  nostram,  libera  eos,  qui  serviuut  Gentibus,^"  et  coiitemptos 
et  abominatos  respice:  ut  sciant  Gentes  quia  tu  es  Deus  noster.  28.  Afflige 
opprimentes  nos  et  contumeliam  facientes  in  superbia.^'  29.  Constitue^^ 
populum  tuum  in  loco  sancto  tuo,  sicut  dixit  Moyses.  30.  Sacerdotes 
autem  psalleljant  .hymnos,  usquequo  consumptum  e.sset  sacrificium.^^ 
31.  Cum  autem  consumptum  esset ^^  sacrificium,  ex  residua  aqua  Nehe- 
mias  jussit  laj)ides  majores  perfundi.  32.  Quod  ut  factum  est,  ex  eis 
flamma  accensa  est:  sed  ex  lumine,  quod  refulsit  ab  altari,^'^  consumpta 
est.  33.  Ut  vero  manifestata  est  res,  renuntiatum  est  regi  Persarum  quod 
in  loco,  in  quo  ignem  absconderant  hi,  qui  translati  fuerant,  sac^erdotes, 
aqua  apparuit,  de  qua  Nehemias,  et  qui  cum  eo  erant,  purificaverunt 
sacrificia.^®  34.  Considerans  autem  rex,  et  rem  diligenter  examinans,'^^ 
tecit  ei  templum,  ut  probaret  quod  factum  erat;^^  35.  et  cum  probasset,^ 
sacerdotibus  donavit  multa  bona.^*^  et  alia  atque  alia  munera,  et  accipiens 
manu  sua,  tribuebat  eis.  36.  Appellavit  autem  Nehemias  hunc  locum 
Nephtliar,^'  quod  interpretatur  Purificatio.  Vocatur  autem  apud  plures 
Nephi."^ 

33crbcmc'rfuni^.  ??ür  bas  II.  23.  bat  bfr  fc(.  3?crfaffcr  feine  Sinleitiirg  iicfd^rieben.  .*3. 
l)  Tie  crften  3ubcn  braitte  ber  .Hötiti^ '»Ptplentäu^  i'iic(i,  frübcr  »velbbcrr  3llcranber3  bc?  (ür., 
nad)  2leßi^pteit.  (£ö  waren  iincr  12(1,000,  bcnen  im  Inniviufc  bcr  :]dt  nocb  ^Bfcbrcre  nacbfcU^tcn, 
befonberö  feit  Cniaö,  ber  5obn  fe?  .ipphenprieiler?  Cniai"  IIb  ^u  l'ecnteppliö  einen  lempel 
erbaut  batte,  n)crtn  ber  ^jebpsacultu?  nacb  bem  mofaifcben  '^k-fe^ie  geübt  nnirbe.  Tie  beiben 
'-Briefe,  1,  1-9  unb  1,  10-2,  ]*)  fteben  pan^  auper  .-^ufaminenbanpi  mit  bem  ciiientlicben  i^iutc, 
unb  bdtten  beffer  ibrc  Stcüe  am  gnbe  al?  Slnbanii  erbalten.  —  2)  143  o.  (Ibr.  —  fj)  beipt 
bier  foviel,  a(3  seribiuius  vobis.  Xie  ?}tömer  bebiencn  ficb  in  i^ricfen  be^  ^^erfectes  ani^att  beö 
^rdfen^;,  »eil  fie  fieb  in  bie  3fit  t>frfe^en,  in  welcber  ber  2(rreffat  ben  33rief  lieft;  ber  i^ricf  alfo 
fd)pn  iiefdirieben  fein  mufi.  ''}?ad>  "Jlnberen  aber  lieiU  bier  eine  .!ctnuH'ifung  auf  einen  früberen 
^^rief  vor,  ben  fie  i.  j.  \M  5el.  143  *?.  (Sbr.  gefdirieben  bdtten.  Sentit  mujjte  man  annebmen, 
baö  ber  bier  »^orliei^enbe  i\\it(x  gefdiricben  wölben.  —  4)  f.  4,  7-25.  Bas  iBort  reeessit, 
(iTTeaTT],  bcif?t  bier:  „(£r  fiel  ab."  ITur*  (iinfiibrunv^  iMcIer  beibnifd)er  (s3ebrdiid)e  jeigte  er 
fid)  atg  einen  "Jlbtrünniiien  (^e;ien  bae  (skfei3.  —  J5)  "^^fit  wenii^en  ÜScrten  wirb  ^ier  bie  ein^e» 
trctene  Ü'erwüftunij  nnb  bie  ibr  nad)foliienbe  iS?ieberber|lcllun;i  be«  .^eilijitbunu^  mitj^etbeilt. 
I.  Macc.  4,  3S-56,  —  6)  ,_/®eijenmebl,"  worunter  alle  unblntiiicn  Cufer  ?;u  rcrjteben  finb.  — 
7)  ®ie  fortiern  bie  dci'.)ptifi"ben  iMnicer  auf,  ba>3  CSinweibunviöfeit,  weld)e^  feil  ber  Ü3iet>erber- 
fleüuni^  beö  .(?eiliiitbumö  beiiaui^en  worben,  ebenfalli^  ju  beigeben.  So  i|^  auffatlettb,  x^ci\^  bier 
ba^  Sinwcibunai^feft,  ba^  fonft  unter  bem 'Diainen;  roprr/  rnr  Kn^&ripia/jov  et(x  tyiTatvia/aiv.  o^er 
rüi>  ryKaiviüiv,  a.\\6.)  rä  (ixiira  \jprfommt,  benfclbeu  'iJfamen  irdv^t.  Wie  ba»?  i.'aubbüttenfef^.  3lßein 
bie  Urfad)e  i\t,  weil  man  e£<  auf  dbnliite  slöeifc,  wie  biefc^  beöinl:^;  f.  10,  0.  —  8)  3-  1-4  5. 
(£br.  -^9)  '/  ^rpnvaia,  bie  bobe  3Jatb6oerfammluiu^_ber'iPric|ler,  -Jlelteften  unb  Sd)rift!U'lcbrten, 
bie  fidi  allmäblii^  in  baö,  w^U  man  fiviter  bai^  bebe  ^iMiebrium  bicp,  au^bilbete.  —  lö)  wabr-, 
fd>einlid)  berfelbc,  ber  unter  ben  i'erwanbten  be?  3obanneS  .6".n-canu«  (genannt  wirb,  unb  in  ber 
5lbwefenbeit  beffelben,  wdbrenb  be?  ilriej^e?  mit  ^en  ei^rern,  beffen  Stelle  al?  jRei^ent  vertrat. 
"JJad)  9tupertu?,  Salianu»?,  Scrariue,  ^IVariana  u.  \H.  tft  er  ber  i'erfaffer  blefeS  58riefeg  unb  bee 
cianjen  IT.  i^ud)e?  ber  Waecabdcr.  (Cornelius?  a  l'apibc  bielt  ibn  für  jenen  ^i'ba?,  ■!>0i\  bent 
"^laviu^  ^uM"cpbu>o  Aiitii|.  XIII.  1'.).  fajit,  i'r  fei  in  iV'ofuMU  ^Kufe  ber  iBeiffaciuni^eiiabe  iKu^i'ffn. 
■üillein  biefer  war  (offener,  foinit  'JluiieböriiKr  einer  Seete,  ben  nuin  am  i/ieten  d^rünben  nidit 
fann  (gelten  laffen.  —  11)  5lritlcbahi6  war  nad>  t£lemen?  von '-JUeranbrien  Stromat.  V.  unö 
nad)  (£ufebiut<  Prncpar.  evaiitr.  VITI.  .3.  febr  bewartbert  in  ber  ariftotelifAen  ipbilpfppbie  unb 
b.elebrte  ben  Möniii  'j.Mclemduo  •J.Hnlcmetor  über  ^Nielee  vom  mofaifcben  <13efe^e  tu  einem  "-i^ud^e^ 


Daö  II.  SBuc^  bfr  SiWacf abäer.  1,  10—35.  3Inm.  11—40.  799 

ba^  er  für  ^^n  fitricb.  Gei  Icipt  fiifi  tiktt  mit  ü<c|limmtbcit  \cic\in,  ob  er  um  bicfee^  '^uc^cei  lüiHen, 
p^cr  »eil  er  Vebrer  bc?  *;VtoIemaus  'iVh'.A^coit,  etcr  lunt  "JliiDereii  feines'  2o^ne>>  'jptolemaue  Üa- 
thiini?  unu,  t)ier  vin  bie  2mc  c\tfteüt  trirb.  —  li>)  Unter  ben  s^efalbten  ^Prieftcrn  finb  bic 
.^Doheupriefter  ,^ii  verfteben  Ijov.  4,  :',.  —  I rj)  wf  äv  tt/wc  ,-i,int/ta  TTuiiaTaanümviu.  (^j.  \\t  barunter 
»vpbl  fein  anberer  .HiMiiii,  alo  "Jlntiocbuö  (fpipKinci«  jii  i'*er|lct*en,  ba  ja  fein  anberer,  C[l6  l>ieffr, 
beu  .Hampf  ber  ^"uibeu  i^etien  bie  föni;Uicl)e  .^errfitaft  heri^oriienifen  bat.  2Benn  nun  tiefer 
•i^rief  bier  5>on  ibm  in  ben  fiMi^enbeu  i'cvfen  eine  au^ere  'i?aitriebt  i^bt,  aU  in  I.  T),  i;^,  j^ei^eben 
trirb,  fo  berübrt  bief;,  iiMe  iSnianuel  5a  ricbtii^  bcmerft,  nidu  ba?  iVintlid^e  "Jlnfeben  bcr  ^itrift. 
rennjva?  bier  ber  iübifdie  2enat  fd^reibt,  bat  nur  menfitli*ec;  ^^(nfeben,  unb  fer  infpirirtc 
i'erfviitcr  be^^  ^weiten  'i^uri>e-5  ber  IVaecabvier  i^ibt  nur  in'rid}t  vhmi  bicfem  i^riefc  (vuiitas  hi.sturica), 

ebne  ibn  aniter  ',U  be;llaubi;'(en.  —  l'l)   m-rix;  ^ä/i  tiii^pnat-  -orc  77(ii>arn^ii/jh-<wc  f •■  'V  nyia  ~6?.ee 

„benn  er  rertrieb  bie  in  ber  b(.  5tabt  Mdnipfenben."  Ter  'i'uKiata  liejit  bier  ein  aiiberer  3:ert 
ju  (S^runce,  aber  fd)a>erli*  ber  ridui;ie.  5alianu?  fdiläv^t  *oor  ^t  (efen:  in"  Persideiii,  f»;  Urpoiöa. 
Xann  »^ibt  ber  levt,  ber  fonit  immer  uniH-rftvinblidi  bleibt,  ben  febr  annebmbaren  5inn:  „®r 
fübrte  ba?  in  ber  b(.  3tabt  fampfenbe  .»reer  c\^\}(n  iVerften."  Taf;  im  iirie*.  Xert  ihmi  'iPerfien 
l>?i*te'  iienuibet  itl,  f*eint  bem  erften  5UM\treiber  ^Uiv-ütrieben  ixn-rben  ^u  muffen,  ber  e?,  »eil 
zweimal  na*einanbcr  ftebenb  (in  biefem  'J?erfe  namlidi  unb  im  naAften)  baes  crrtemal  au?liep, 
fei  es  nun  aue  Inn-feben,  o^cr  weil  er  meinte,  ee  fei  überfiitf;ii\. —  lo)  elf  ^äp  r//v  lUpoiAa  y£vr>- 
fiEiog  ü  Tp/euuv  .  .  ilsa?  hier  ihmu  nnifdien  .Höniiie  (".Kntiodnt?  (fpipbanes)  crjäblt  irirf,  er^dblt 
Strabo  XVI.  ].  aud}  ihmi  '.JUitioituö  III.  bem  (»riMu-n.  ''}?ur  nennt  er  beit  i^elu?tempel  ftatt 
beS  9?andatempeli<.  —  Kii  Tiefer  Jempcl  ber  9fanda  (lanaiö,  '^Inaiti^i  irar  in  (Sl'.^mai«. 
3br  rienfl  war  mit  ben  fdninblidMien '.}lufdMXHMfuniien  oerbunben  Aelian.  I\',  1.  —  17)  rä 
Xpi/unra  fif  ot^pvyr  '/m-;uv.  '.?lntiod)uc>  i^ab  !>or,  fiib  mit  ber  Gianda  \\\  iH'rmdblen,  owoikt/ouv 
avTij.  unb  'tOc\  barauei  bic  '-Bered>tiiuini^,  tbre  5d)dfte  alo  "l^fitiiift  nehmen  ]n  burfen.  Slllein  bie 
^.Viefter  merften  bie  ^'t)l  unb  liepeu  für  bie  CEbelfteinc,  bie  er  fud>te,  einen  l'^^etien  «oon  fyaJTen» 
fteinen  über  ibn  eriu^ben.  —  18)  Tiefe  3Borte  su'böven  nod)  Jium  i^orberi^ebenben  in^rfe,  bem  fie 
aud>  im  '^3ried).  riAtii^  ani^ütloffeu  nnb;  I.  fi,  1-4.  —  19)  '•.?ln?  biei'en  Ä^crten  fonnte  man 
fd^Ue§en,  e?  ivdrc  crft  in  biefem  3^^bre  (124  i\  Sbt.)  ba^  j^eft  ber  Iempelrciuiv^unl^  \n  jceufalcm 
(»efeicrt  werben.  "JlHein  biet?  Idpt  fid)  bepbalb  nidu  annebmen,  weil  tk  ^.Jlufforberunii  ^ur  5}?it- 
feier  am  j^efte  fdicn  im  erften  i?riefc  is.  y  sprfommt,  ber  im  ^.  14:!  ;UM'*rieben  ift,  Wit  oiutem 
r>^runbe  barf  baber  ani^enommen  werben,  ber  bebe  ^1iatb  babe  im  laufenben  ^^ibre,  ba  ber  2a^ 
biefem  r^t\ics^  wieber  nabe  rücfte,  bic  SinKibunii  ',ur  Witfcier,  bie  frübcr  ^??idAt6  jiefrudMet  batte, 
wieberbcU  unb  neue  'i?ewel3;1rün^c  bin^uiefelit,  um  bie  i^rübcr  in  ^.}IeiV.^pteu  bafur  empfdn^Iid) 
ju  madicn.  —  iO)  Ter  t^inannbuniietaii  wirb  bier  wieber,  wie  i*.  1»  !i'aubbüttenta;^  .^nannt; 
er  wirb  aber  aud)  lai?  be«<  i^euer?  c^enannt,  unb  ^war  au?  einem  (ih-unbe,  ben  ber  bi.  Serfaijer 
fo^Ici*  ndber  angibt  Lev.  6,  12;  9,  24. —  21)  wa?  bier  fo»>iel  beifu,  al«  in  Babyloniam. 
Tenn  ba-?  JHei*  'i^ab^lcn  warb  bem  jReidje  ^erfieu  ein^^erleibt.  —  22)  h  Koihjuari  (ppiaroc 
ra^cv  f  joiTof  ävüi^pnv  „in  bcr  .fi^i^blung  eines  '.Brunnen?,  ber  einen  watjerlpfen  J^obcn  batte."  — 
2fJ)  iU'^n  ber  ^erftcirun«:;  beö  lempel?  burd)  ^Jabudioboncfor  im  3-  ■'^-'^^  bi?  ydx  '^Infunft  t>ti 
^Jcbemias  im  ^.  444  waren  i^crabc  144  ^abvc  lu^rlaufen.  —  24)  öic  rSt-  6iead(f,//(jai'  Ijuiv  „ba  fie 
uns  (»ielmebr  ibm,  bem  -}tebemia?i  anfünbeten,  ftc  bdtten  fein  geuer,  fonbern  bicfe?  ©affer 
ciefunben,  fo  befabl  er  ibnen  .  ."  —  2o)  U  ^f  ünivtx^'i  ra  -üv  dvaiüv  „als  nun  ba?  ^um  Tpfer 
9?c>tbicie  war  berbeiciefd^affr  werben,  befabl  "Jfebemia?  ben  'jyieftern,  ba?  ©affer  aus^uj^iepen 
über  ba?  .^elj  unb  über  Xi^i,  rocii  barauf  lac;."  Statt:  jussit  «icerdo.s  Netiemias  beifn  e?  int 
(i3riec^ifd)en:  kKfXevas  Toi%  hpeic  ^esfiiag.  Teuu  '^h'bemia?  war  fein  J^riefter.  —  26)  foll 
beif;en:  ut  Nehomise,  wie  im  (9ricd).:  wf  'See/xiov,  unb  bei)  «Alufj  be?  oorberijebenben  Serfe* 
bilben.  'Tenn  9?ebemia?  war  unter  beneu,  weld)e  antworteten.  —  27)  6  fzöi-o^-  ßaaüevi  koI 
XprjcTög  „aUeinicier  .ftonic)  unb  ©obltbdter;"  f.  I.  6,  11.  — 28)  ö  ßovot;  xopvyor.  —  29)  „unb 
idbirmc  bein  tSrbe,"  b.  b.  bein  i^olt,  —  30)  h  Toig  i-&veaiv.  —  cjl)  kuI  k^üßpiCovrag  „bie  un? 
in  Uebermutb  miHbanbeln."  —  -J2)  Karaipirevaov.  Deut,  o,  o-ö.  —  33)  f.  i.  (^r.  —  34)  Ka^o>g 

6i   avij/.ü-dr]  rä   rf/c;   ßvaiag,    Kai  rd  TrepLAei-öficvov  voup.  ö  Xee/i('(if  iniÄtvae  /J'i^ovg  fie't^uvac  Karaa- 

xeiv.  Statt  Karaaxsh'  ift  bier  offenbar  Karaaxhn'  ju  lefen,  wie  es  aud)  bie  SSuUiata  eietban.  — 
H6)  Ter  l^ranbcpferaltar  war  befanntlid)  oon  uniU'beucrer  '^röüe  unb  'Jlnsbebnuni^,  fo  ta^  c\ar 
»icle  Cpfer  ju  s^leid)er  3cit  fonnten  barauf  bariiebraitt  werben,  unb  baf;  bas  ewii^e  iveucr,  weld)es 
im  (^efc^e  iHM\^efd)rtebcn  ivar,  fortbrennen  fonnte,  wenn  aud^  oie  Aeuer  bcr  einzelnen  Cpfer 
crlofdien  waren,  inin  biefem  ewij^en,  ieijt  auf  ba?  ')feuc  wieber  erwcoften  Jveuer,  Iciuttetc  nun 
^'id^t  (ober  oielmebr  »flamme)  auf  ba?  (Vcuer,  ba?  auf  ben  eben  beiUMff'icn  Steinen  brannte  unb 
rer^ebrte  es.  (£?  5eiiUc  iid)  barin  ber  'i^eweis,  baf;  beibe  geuer  benfelben  Urfpruni^  hatten.  — 
3(i)  TaS  Cpfer  reinigen,  cq  fiktiv,  beijjt  foijiel  als  bas  „Cpfer  beiliiU'n,  barbrinju'u  als  ein 
reines  Tpfer."  —  37)  ■aspiopa^aq  6i  i  ,iuaiAfv<;  hpdv  i-oir/Gf  „tci  lief;  ber  Siöwu}  ben  Drt  um^^ 
jdunen  unb  mad)tc  ibn  beilig,"  b.  b.  er  jeid)nete  ibn  aus  als  einen  beiliiieu  Crt.  Tb  er  biefeS 
tbat  aus  eigener  i?crebrung  be?  ?feuer?,  ba?  ben  'iPerfern  beilig  galt,  ober  um  fid)  ben  ^wtin 
woblwollcnb   JU  geigen,  mi3gen  '.Jlnbcre  unterfud)en.  —  38)  (Wi/zäffdf  70 -päj/m  „na*Dem  er 

bie  SaC^e  UnterfuC^t'^atte."  —  39)   f.  i.  (Dr.- 40)   «ai  «ir  ixapiitro  6  ßuai?.evg  ttuÄ/m  6tä<t>opa 


800  Dag  II.  SSuc^  ter  2naccabäer.  1,  35—36.  2Inm.  40—42. 

'nAÄfißave  Kai  //cr£(5Moi)  „utib  betten  ficb  ber  Äönit^  gitäbic;  crjeigett  »oßte,  öott  benett  nahm  er 
öiele  ß3ef($enfe  an  unb  tbeilte  aud)  viele  an  fic  am.''  di  ift.bam^it  wcM  flefai^t,  ba^  ber  .^onicj 
•Jlvtarerreö  '^on^imanuö  immi  Mefer  ^tit  an  ben  ^nben  nod?  günftu^V  »är,  alö  oor&er.  — 
41)  tt)clc^e<5  bunfle  ©ort  (Stnii^e  fcn  Der  ÜBuväcl  ^Ofl -'^cfrtifi»"  t'ci'lcitcn  unb  ee  an  i>icfer 
Bteüe  babin  beuten,  bajj  baö  \)l.  '^tutr  am  feiner  föefani^enbaltun^  befreit  n>cri>en.  Siüein  fa 
ber  bl.  ikrfaiJer  t>a£>  3Bort  felbfi  burd)  purificatio  erficirt,  fo  jilauben  Webrere,  e»  fei  ■c-om 
■iSrabifcben  ober  SbaltciifAen  abzuleiten,  wo  Da?  unc(efäucrte  ^^rob  mit  einem  äDorte  be^idinet 
irirb,  ba?  Diefelben  üBurjelconfonanten  bat.  Ter^'^ei^riff  „unc^efäuert"  bat '2tebnlid)feit  mit 
„rein."    SBicber  5üibere  galten  ba^  3Bort  für  jufammenöefegit  an?  f^OD^  -/J'cdj,  Sdjnjefel" 

unb  1^  „j^cuer"  unb  ivcrbe  bicr  mit  „JReiniijuni;"  überfe^it,  n?eil  bcm  faii"  unb  SAn^efelfeuer 

eine  rcinigenbe  Äraft  beiiieie.at  n^urbc,  n?ie  biep  ^Miniu?  au?britd(i*  erfUirt  XXXV.  1 5.  SnMid) 
balten  e^ginicje  für  ba»  fprifcbe  3ßort  Naphtiro  „\!idU."  Xcr  Ssrer  überfe&t  bier:  Vocaverunt 
eutu.  qui  sunt  domus  Nehemijß,  Genephar,  quod  interpretatur  luundities.  Der  3lraber: 
Qui  sunt  Neheruiae,  v<x!arunt  hunc  locuuj  Tecbephta.  quod  interpretatur  puritas.  Slüioli 
n.  5(.  finb  ber  ^DJeinunci,  ba?  25ort  babe  „"JJedipbar"  c^cbcipen.  s>cn  ")ÖD  „fübncn."  —  42)  Neö- 
r»«e/,  bei  »cl*cm  5Boftc  ba?  Affixum  ^i  ivobl  für  ba?  bebr.  H*  KiJott)  gelten  Dürfte:  „9?apt)ta 
(S)Ottcöober  göttlidjc«  9?ap5)ta." 


Caput   II. 

1.  Inveiiitur  autem  in  descriptionibus  Jeremiae  prophetae, *  quod 
jussit  eos  ignem  accipere  qui  transmigrabant:  ut  significatum  est,  et  ut 
mandavit  transniigratis.  2.  Et  dedit  illis  legem  ne  obliviscereutur  prae- 
cepta  Domiiii,  et  ut  nou  exerrarent  mentibus  videntes  simulachra  aurea, 
et  argentea,  et  ornanienta  eoruiu.  3.  Et  alia  hujusmodi  dicens,  hoitaba- 
tur  ne  legem  amoverent  a  corde  suo.  4.  Erat  autem  in  ipsa  scriptura,- 
quomodo  tabernaculum,^  et  arcam''  jussit  propheta  divino  responso 
ad  se  facto  comitari  secum,  usquequo  exiit  in  montem^  in  quo  Moyses 
ascendit,  et  vidit  Dei  hereditatem.  5.  Et  veniens  ibi  Jeremias  invenit 
locuin  speluncae:"  et  tabernaculum,  et  arcam,  et  altare  incensi  intulit 
illuc,  et  ostium  obstruxit.  6.  Et  aecesserunt  quidam  simul,  qui  seque- 
hantur,  ut  notarent  sibi  locum:  et  non  potuerunt  invenire.  7.  Ut 
autem  eognovit  Jeremias,  culpans  illos, dixit:  Quod  ignotus  erit  locus, 
<lonec  congreget  Dens  congregationem  populi,'  et  propitius  fiat:  8.  et 
tunc  Dominus  ostendet  haec,**  et  apparebit  majestas  Domini,  et  nubes 
erit,  sicut  et  Moysi  manifestabaLur,  et  sicut  cum  Salomon  petiit  ut 
locus  sanctificaretur  magno  Deo,  manifestabat  haec.^  9.  Magnifice 
etenim  sapientiam  tractabat:  et  ut  sapientiam  habens,  obtulit  sacri- 
ücium  dedicationis,  et  consummationis  templi.  10.  Sicut  et  Moyses 
orabat  ad  Dominum,  et  descendit  ignis  de  caelo,'"  et  consumpsit 
holocaustum.  sie  et  Salomon  oravit,  et  descendit  ignis  de  caelo  et  consum- 
psit holocaustum.  11.  Et  dixit  Moyses,  eo  quod  non  sit  comestum" 
quod  erat  pro  peccato,  consumptum  est.  12.  Similiter  et  Salomon  octo 
diebus  celebravit  dedioationem.  1:>.  Inferebantur  autem  in  descriptioni- 
bus.'^ et  commentariis  Nebemiae  haec  eadem:  et  ut  construens'^  biblio- 
thecam  congregavit  de  regionibus  libros,'^  et  Prophetarum,  et  David  et 
epistolas  Regum  et  de  donariis. '^  14.  Similiter  autem  et  Judas'"  ea,  quac 
deciderant  })er  bellum,'"  quod  nobis  acciderat,  congregavit  omnia,  et  sunt 
apud  nos.  15.  Si  ergo  desideratis  haec,  mittite  qui  perferant  vobis. 
IC).  Acturi  itaque  purificationem  scripsimus  vobis:  bene  ergo  facietis,  si 
egeritis  hos  die.s.  17.  Dens  autem,  qui  liberavit  populum  suum,  et  red- 
didit  hereditatem  omnibus,  et  regnum,  et  sacerdotium,  et  sanctificationem, 


Vai  11.  23uc^  ber  2«rtccabäcr.  2,  1—8.  2Inm.  1—8.  801 

18.  sicut  promisit  in  lege,  speramus  quod  cito  nostri  miserebilur,  et  con- 
gregabit  de  sub  caelo  in  lociim  sanctum.  19.  Kri))uit  cnim  nos  de  magnis 
periculis,  et  locum  purgavit.  20.  De  Juda  vero  Machabaeo,  et  fratribus 
ejus,  et  de  templi  magni  purificatione,  et  de  arae  dedicatione;  21.  sed  et 
<ie  praeliis,  quae  pertinent  ad  Antiochinn  Nobileni,  et  tiliiim  ejus  Eu})a- 
torem;  22.  et  de  illuniinationibus,''  quae  de  caelo  facta  sunt  ad  cos,  qui 
pro  Judaeis'^  fortiter  fccerunt,  ita  ut  universani  regionem,  cum  pauci 
essent,  vindicarent,  et  barbarani  multitudinem  fugarcnt,  23.  et  famosis- 
sinium  in  toto  orbe  tenijiluni  rccuperarent,  et  civitateni  liberarent,  et 
leges,  quae  abolitae  erant/"  restituerentur,  Domino  cum  omni  tranquilli- 
tate  propitio  facto  illis.  24.  Itemque  ab  Jasone^'  Cyrenaeo  quinque 
libris  comprehensa  tentavimus  nos  uno  volumine  breviare.  25.  Consi- 
derantes  cnim  multitudinem  librorum,"  et  difficultatem  volentibus 
aggredi  narrationes  historiarum  propter  multitudinem  rerum,  20.  cura- 
vimus  volentibus  quidem  legere,  ut  esset  animi  oblectatio:  studiosis  vero, 
ut  facilius  possint  memoriae  commendare:  omnibus  autem  legentibus 
utilitas  conferatur.  27.  Et  nobis  quidem  ipsis,  qui  boc  opus  breviandi 
causa  suscepimus,  non  facilem  laborem,  immo  vero  negotium  plenum 
vigiliarum,  et  sudoris  assumpsimus.  28.  Sicut  bi,  qui  praeparant  convi- 
vium,  et  quaerunt  aliorum  voluntati  parere  propter  multorum  gratiam, 
libenter  laborem  sustinemus.  29.  Veritatem  quidem  desingulis^^  aucto- 
ribus  concedentes,  ipsi  autem  secundum  datam  formam  brevitati  studentes. 
30.  Sicut  enim  novae  domus  architecto  de  universa  structura  curandnm 
est:  ei  vero,  qui  pingere  curat,  quae  apta  sunt  ad  ornatum,  exquirenda 
sunt:  ita  aestimandum  est  et  in  nobis.  31.  Ecenim  intellectum  colligere,^* 
et  ordinäre  sermonem,  et  curiosius  partes  singulas  quasque  disquirere, 
historiae  congruit  auctori :  32.  brevitatem  vero  dictionis  sectari,  et 
executiones  rerum  vitare,  brevianti  concedendum  est.^^  33.  Hinc  ergo 
narrationem  incipiemus:  de  praefatione  tantum  dixisse  sufficiat;  stultum 
eienim  est  ante  historiam  effluere,^^  in  ipsa  autem  historia  succingi. 

1 )   ev    rnlq   (nzoypada'iq   'iFpcfilar    ö    ■:Tpr><i>r]TT]q   on  SK^^evae  .  .      I^iefe  (ScferiftfU  '\iii  ^r0^1)CtCll, 

auf  i>ic  fid)  bcr  bl.  iPerfajTcr  beruft,  finb  t^crlorcn  (icflanj^cn.  —  2)  />  ''i  iv  t>i  ypa(pti.  2luc^  biefc 
Scferift  feunt  man  niitt.  ©abrfriKinli*  aber  i|l  Vie  namUcbc  iric  'ö.  1  ui  5>crrtebcn.  —  3)  Ta? 
2?unbce;5clt  imirbc  feit  ßrbauung  be?  Tempel«!  burcb  isatomon  al^  ^){cliquie  nufbcwabrt.  — 
■1)  9?a(t  (fupolemuei  Eiiseb.  prjcpar.  ev.  <J.  ;^'.i.  überivib  ^?fabud)PboniM'or  uad)  bcr  (finnabnie 
3erufa(cm^  fclbcr  bte  33unbe?labe  unb  bie  C^cfe^jc^tafelu  bcm  ^propbctcu  3eremiai<.  '}lad\ 
i^feubo  (fptpbaniue;  aber  nabm  ber  'iPrppbct  biefe  bl.  (iiciicntlänbe  in  bcr  flcixnffcn  i'oraueilcbt 
Iier  beotn-|lcbcntcn  3crftöriinii  fetbjl  binn?C;i.  «Srbol^  \'ac\t:  „^ie  mciflcn  (frflärcr  fin^_ber 
Weinuna,  ilercmias  babc  ti  »cn  bcm  d)albäifclien  iVclbberrn,  ber  ibn  fanntc,  crlani^t,  tap  er 
bici'e  Jpcilii^tbümcr  »et^ncbmcn  unb  \^crberflen  burftc."  '^ihid)  i).  5  waraitd)  ber  Sfancbattar  unter 
tiefen  bfil'acn  <'>3crätbVn.  —  o)  sc.  Nebo;  Deut.  ?>2,  49.  —  6)  okm^  ävrp/Mh/  „ein  .giau^,  fa? 
böblenartiä  rcar,"  roic  e^  beren  (\ax  i^icle  i^ibt  in  jenen  «ebirnen.  —  7)  Unter  biefer  ^ammlunj^ 
unb  'öciviäbii^un;:?  bc?  3?o(fc?  »ocrilebcn  bei  ©eitern  bie  mciften  '.Jlnslcner  bie  let3te  Jeit,  in  weldn-r 
ß3ctt  boie  jerftreute  3?racl  jum  TsMaubcn  an  3cfu?,  ale;  ben  umbrcn  Weffiae  fübrcn  tverbe.  "Jtu* 
3eremia^  3,  Ifi  fdieint  bief?  anutbcuten,  wenn  er  *M?n  einer  3"^  rebet,  wo  feine  i^raiie  nad)  bcr 
^unbcelabe  fein  un-rbe.  Tic  bebr.  :'){abbincn  lebren  inöiiemein,  bajj  im  ^iweitcn  2cmpcl  fonu'^bl 
bie  3?unbeslafc  al^  bie  barübcr  (trablcnrc  .<?crrlid)feit  (yottee  (^d)ednna)  iiefeblt  babc.  laj; 
man  ben  iXH\Mcnommcncn  SJaudmltar  burd)  einen  anberen,  ncuiiemad>tcn,  erfc^t,  i>eritebt  lut 
»pn  fetbft,  n?cil  ia  ba>5  tvi^iicbc  JTtaudnnn'er  fortbauerte.  (£?  iiebt  aber  au*  aue  1.  1.  2?,  bcroer. 
9Benn  bcr  '3cridU  bc?  .^eVfiPPUi^  I.  17  feine  ::)iidnisitcit  bat,  fo  erfei3te  man  auit  bie  i^untci^labe 
unb  bie  gcbecbina,  »eil  ci  ta  in^n  ^Pompcjui^  beifjt,  er  babe  im  lempcl  ui  jerufalem  tic  (i5e|ctj- 
tafeln  unb  bie  ISbcrubim  aefeben.  '.Jlllcin  fic  ivilten  nidn  a((J  .C">eilisitbümcr,  wdl  |le  nidu,  wie 
bie  erlten,  wn  rsHitt  fclbft  iicbeiliiU  ivaren,  unb  rocil  bae  ©cfcntlidie,  t-ic  Hkiicnwart  («otteg  in 
ber  iicbeimnif!i>o(Ien  aBolfe  fcblte.  5(mbrpfi«^  de  Offic.  1.14.  unb  mit  ibm  ^lUipertue  lebrcn, 
bie  ^ammhuii^  unb  '.öcanabiauna  bc?  ä^ülfej*  fei  fdu^n  burd)  ebritlu?  i^efd^cben,  wcldier  bur* 
bie  ißunbceUibc  unb  ben  (">)nat'en|lübl  anaebeutet  ivprben.  —  8)  £b  fie  '^ott  in  i^rer  urfprüUiV 


802  2)aä  II.  SBuc^  tix  mauabäix.  2,  8—33.  2lnm.  8—26. 

lidien  ftnnbitbttc^en  ®£|taU  ober  in  xl)xn  (Srfüßunfl,  b.  6.  in  ber  3>erfon  S^rifli,  ber  in  2i($t  unb 
Jperrlici)!eit  erfi^etnt,  jciiicn  ivirb,  wer  möd)te  baö  mit  23e|ltmmt^eit  angeben  fönncn?  —  9)  Xiefc 
2Borte  beginnen  im  ®ricc^.  einen  neuen  ^ag:  6ti:Ga<pnru  öl-  Kai  wf  ao(f>!av  e^'^'^  ävijvtyKE  -dvalav 
h/Kaiviafini)  Kai  rr'/r  rdeiüatui;  tov  lepov  „@^  i|t  aud)  befannt,  Wie  er  al^  '^cfißer  t>eei  SBciöbeitba« 
Opfer  ber  ©inwcibiing  unb  ber  33oüenbunc!  beö  Jcmpelö  gebrari)t  Kibe"  III.  Reg.  8; 
II.  Chron.  6.  —  10 f  Lev.  9.  24,  —  11)  ift  wobl  auf  Lev.  10,  16  ju  belieben;  nac^  Sc^olj 

aber    auf   eine    verlorene   ^e^rift.  —  12)   e^/iyovvro  ^P  kuI  h  ralq  ävaypa<t>al(;  Kai  iv  Toic  vnofjLVTj- 

fiaTca/xoig  Toig  Karä  tüv  'NtFfiiav  tu  aiiTa  .  .  @^  fiubet  fiit  9?id)tö  mebr  ijou  biefeu  ^c^riften,  auf 
bie  ficb  ber  bl.  inn-faffer  bejiebt.  —  13)  KnTaßa?.Ä6fiepo,^  „grünbenf."  —  1-4)  wcldie^  ®ort 
offenbar  al^  ein  2d)reibfebler  ju  betrachten  i|l  unb  bcijjen  fod:  de  refribus.  rä  -epi  tüv  ßam?Juv 
„bie  58üd)er  ber  ÄiMiigc."  —  lo)  Trepi  äva-&eftaruv.  Xie  ßonjunftion  et  feblt  im  (S)rie*ifd)en, 
fo  baf;  fiit  bcmnad)  bcrau^ilcüt,  bie  crwäbntcn  Briefe  ber  Könige  baben  tion  bcn  2Detbgefd)enfcn 
be^  iempel^  gebanbelt.    Xiefe  '-öriefe  ftnb  mit  öielen  anbercn  UrfunPcn  verloren  gegangen.  — 

16)  worunter  nat^  ber  5)teinung  vieler  Sregcten  ber  iU'rfaffer  biefe^  3?ud)e^  5u  verfteben  ift, 
],  10;   auf  feinen  ^all  aber  3ubaö  ber  5}?accabacr,  beffen  erft  in  2?.  20  SriDäbnung  gefd)icbt. 

17)  TU  ötaweTTTUKÖTn  Siä  rav  Tro'/epov  „»a*  burd)  bcu  Ärieg  jerflrcut  unb  entn>ifd)t  mar." 
Si^ol^,  §mioIi,  l'od)  unb  iReifd)l  überfeften:  „raö  nni?  in  bem  Kriege,  ber  unö  betroffen  ^at, 
vorgefallen  ift."  —  18)  Kai  rag  eS  ovpavov  yevo/Jvaf;  firKpaveiat;  .  .    Vk\(:  (£rfd)einungen  n?erben 

auefÜbrltri)  er.^dljlt  II.  '.'>,  24;    5,  4;    15,  27.  —  19)   iVt/j  rov  'Invöaiafiov.  —  20)  rohi-  fiillov- 

raf  KaraAvea&at  i'üuoix;  „bic  ®efege,  bie  nat)e  barau  nrnren,  aufgeboben  ju  werben."  — 
21)  3^iefer  3iifi>n  von  Sl)rene  fi^ricb  5  5?ücbcr:  de  rebus  judaicis.  Flav.  Jos.  Antiq.  XIV. 
J3.  —  22)  To  xi'f'd  Tfüv  äpn')/j(jv  „bic  5)?affe  ber  3ii^ff"-"  "xUifi-Mt  fd>eint  in  feinem  33eri($tc  gar 
ju  febr  in  ba?  Detail  gegangen  unb  bie  3iiblenangaben  5U  febr  gebäuft  ju  baben,  foba^'ber 
i!efer  fic^  unangenebm  belaftigt  fübUc.  —  23)  ro  /n-f  <'iuKpißovv  irtpl  tKcloTuv  tu  cvyypa<pEi  napa- 
xupf/aavTei  „bat  Srforfd)en"  ber  einzelnen  Umftdnbe  überließen  wir  bcm  ^ßerfajjcr,"  b.  b.  wir 
fcfcenften  bem  in'rfaffer  (fvafon)  unbebingten  '^Mauben,  baf?  er  "Jlde^  wobt  erforfd)t  babe.  Wan 
fonnte  bier  fragen,  wie  fid)  bicfe  JWebe  mit  ber  ^"fPiJ'^itip"  jufammcnbangen  laffe.  Die  51ntwort 
iji  nid)t  fo  fd)wer.  Der  bl.  '^eift  trieb  ndmlid)  fen  '^luetor  an,  bcmütbig  ausjufpred^en,  wie  er 
im  .gierjen  bad)te,  obnc  ibm  ju  offenbaren,  baf;  er  ibm  unmittelbar  beifpringe,  baö  ju  fdbreiben, 

vom    Wat)r  unb  Cr^irObt  ill.  —  24)   -0  ^kr  ifxßaTeveiv  Kai  nt-pl  irävTur  -n-oisla-dai  loynv  ^,baÖ  Sin^ 

bringen  unb  von  allem  j)?ccbcnfd)aft  ^Sieben  .  .  .  fommt  bem  Wefd)id)tfd)reiber  ju."  —  23)  tu 
Tt/v  /ifTd(pp(.(jiv  TroiovfjiV(f>  avyxi^piTEov.  —  20)  tT'keopdCtiv  ,,weitldufig  fein." 


Caput  III. 

1.  Igitur  cum  sancta  civitas  habitaretur  in  omni  pace,  leges  etiara 
adhuc  optime  custodirentur,  propter  Oniae  pontificis  pietatem,^  et  animos 
odio  habentes  mala:^  2.  fiebat  iit  et.  ipsi  reges, ^  et  principeslocum  sum- 
mohonoredignum  ducerent,  ettemplum  maximis  muneribusillustrarent: 
3.  ita  ut  Seleuciis  Asiae  rex*  de  redditibus  suis  praestaret  omnes  sumptus 
ad  ministerium  sacrificiorum  pertinentes.  4.  Simon  autem  de  tribu 
Benjamin  praepositus  templi^  constitutus,  contendebat,  obsistente  sibi 
principe"  .sacerdotum,  iniquum  aliquid  in  civitate  moliri.  5.  Sed  cum 
vincere  Oniam  non  posset,  venit  ad  Apollonium^  Tharsaeae  filium,  qui 
eo  tempore  erat  dux  Coelesyriae,  et  Phoenicis:  6.  et  nuntiavit  ei,  pecu- 
niis  innumerabilibus  plenum  esse  aerarium  Jerosolymis,  et  communes 
copias  immensas  esse,^  quae  non  pertinent  ad  rationem  sacrificiorum:' 
e.sse  autem  possibile  sub  potestate  regis  cadere  universa.  7.  Cumque 
retulisset  ad  regem'"  Apollonius  de  pecuniis,  quae  delatae  erant,  ille 
accitum  Heliodorum,  qui  erat  super  negotia  ejus."  misit  cum  mandatis, 
ut  praedictam  pecuniam  transportaret. '^  8.  Statimque  Heliodorus  iter 
est  aggressus,  specie  quidem  quasi  per  Coelesyriam,  et  Phoenicen  civitates 
esset  peragraturus,  re  vera  autem  regis  propositum  perfecturus.  9.  Sed, 
cum  venisset  Jerosolymam,  et  benigne  a  summo  sacerdote  in  civitate  esset 
exceptus,  narravit  de  dato  indicio  pecuniarum:  et,  cujus  rei  gratia  adesset, 
aperuit:  interrogabat  autem,  si  vere  haec  ita  essent.     10.  Tunc  summus 


803 

sacerdos  ostendit  deposita  esse  haec,"  et  victualia  viduarum,  et  pupillo- 
rum:  11.  quaedam  vcro  esse  Hircani  Tobiae  viri  valde  cmineiitis,  in 
liis,  quae  detulerat  im])ius  Simon :'^  univcrsa  auteni  argenti  talenta  esse 
quadringenta,'^  et  auri  ducenta;  12.  decipi  veroeos,"'  qui  credidissent 
loco,  et  teniplo,  quod  per  Universum  mundum  honoratur,  pro  sui  venera- 
tione,  et  sanctitate'"  omnino  impossibile  esse.  13.  At  ille  pro  bis,  quae 
babebat  in  mandatis  a  rege,  dicebat  omni  genere  regi  '*  ea  esse  deferenda. 
14.  Constituta  autem  die  intrabat  de  bis  Heliodorus  ordinaturus.'*  Non 
modica  vero  per  universam  civitatem  erat  tro}>idatio.  15.  Sacerdotes  autem. 
ante  altare  cum  stolis  sacerdotalibus  jactavcrunt  se,  et  invocabant  de  caelo 
cum,  qui  de  depositis  legem  f)0suit,^"  ut  bis,  qui  depoisuerant  ea,  salva 
custodiret.  16.  Jam  vero  qui  videbat  summi  saeerdotis  vultum,  mente 
vuhierabatur:  facies  enim,  et  color  immutatus  declarabat  internum  animi 
dolorem;  17.  circumfusa  enim  erat  moestitia  quaedam  viro,  et  liorror 
corporis,  per  quem  manifestus  aspicientibus  dolor  cordisejus  efficiebatur. 
18.  Alii  etiam  gregatim  de  domibus  confluebant,  publica  supplicatione 
obsecrantes,  pro  eo  quod  in  contemptum  locus  esset  venturus.  19.  Accinc- 
taeque  mulieres  ciliciis  pectus,  per  plateas  confluebant;  sed  et  virgines, 
quae  conclusae  erant,  procurrebant  ad  Oniam,*'  aliae  autem  ad  muros, 
quaedam  vero  per  fenestras  aspiciebant:  20.  universae  autem  proten- 
dentes  manus  in  caelum,  deprecabantur;  21.  erat  enim  misera  commi- 
stae  multitudinis,"  et  magni  saeerdotis  in  agone  constituti  expectatio. 
22.  Et  bi  quidem  invocabant  omnipotentem  Deum,  ut  credita  sibi  bis, 
qui  crediderant,  cum  omni  integritate  conservarentur.  23.  Heliodorus 
autem,  quod  decreverat,  perficiebat^  eodem  loco  ipse  cum  satellitibus^ 
circa  aerarium  praesens.  24.  Sed  spiritus  omnipotentis  Dei^  magnam 
fecit  suae  ostensionis  evidentiara,  ita  ut  omnes,  qui  ausi  fuerant  parere 
ei,^^  ruentes  Dei  virtute,  in  dissolutionera,  et  formidinem  converterentur. 
25.  Apparuit  enim  illis  quidam  equus  terribilem  habenssessorem:  optimis 
operimentisadornatus:-"  isquecumimpetu  Heliodoro  priores  calces  elisit:^ 
qui  autem  ei  sedebat,  videbatur  arma  habere  aurea.  26.  Alii  etiam  appa- 
ruerunt  duo  juvenes^"  virtute  decori,^optimi  gloria,^^  speciosic[ue  amictu: 
qui  circumsteterunt  eum,  et  ex  utraque  parte  flagellabant,  sine  intermissi- 
one  multis  plagis  verberantes.  27.  Subito  autem  Heliodorus  concidit  in 
terram,  eumque  multa  caligine  circumfusum  rapuerunt,  atque  in  sella 
gestatoria  positum  ejecerunt.^^  28.  Et  is,  qui^  cum  multis  cursoribus,  et 
satellitibus  praedictum  ingressus  est  aerarium,  portabatur  nullo  sibi 
auxilium  ferente,^^  manifesta  Dei  cognita  virtute:  29.  et  ille  quidem  per 
divinam  virtutem  jacebat  mutus,  atque  omni  spe  et  salute  privatus.  30.  Hi 
autem  ^^  Dominum  benedicebant,  quia  magnificabat  locum  suum:  et 
templum,  quod  paulo ante timore  ac  tumultueratplenum,  apparente  omni- 
potente Domino,  gaudio  et  laetitia  impletum  est.  31.  Tunc  vero  ex  amicis 
Heliodori  quidam  rogabant  confestim  Oniam,  ut  invocaret  Altissimum.ut 
vitam  donaret  ei,  qui  in  supremo  spiritu  erat  constitutus.  32.  Considerans 
autem  summus  sacerdos  ne  forte  rex  suspicaretur  malitiam  aliquam  ex 
Judaeis  circa  Heliodorum  consummatam,  obtulit  pro  salute  viri  hostiam 
salutarem.^*^  33.  Cumque  summus  sacerdos  exoraret,^'  iidem  juvenes 
eisdem  vestibus  amicti,  astantes  Heliodoro,  dixerunt:^*  Oniae  sacerdoti 
gratias  age:"''  nam  propter  eum  Dominus  tibi  vitam  donavit;  34.  tu 
autem  a  Deo  flagellatus,  nuntia  omnibus  magnalia  Dei,  et  potestatem.^ 
Et  bis  dictis,  non  comparuerunt.*'  35.  Heliodorus  autem,  bostia  Deo 
2 e c^ ne r:  ^.  ^Sc^rift.  2t.  Z.  III.  51 


804  25aö  II.  Su(^  ber  SJJaccabäer.  3, 1—23.  2tnm.  1—24. 

oblata,  et  votis  magnis  promissis  ei,  qui  vivere  illi  concessit,  et  Oniae 
gratias  agens,  recepto  exercitu,  repedabat  ad  regem.  36.  Testabatur 
autem  omnibus  ea  quae  sub  oculis  suis  viderat  opera  magni  Dei.  37.  Cum 
autem  rex  interrogasset  Heliodorum,  quis  esset  aptus  adhuc  semel  Jero- 
solymam  mitti,  ait:  38.  Si  quem  habes  hostem,  aut  regni  tui  iiisidiato- 
rem,  mitte  iiluc,  et  flageliatum  eum  reeipies,  si  tarnen  evaserit:  eo  quod 
in  loco  sit  vere  Dei  quaedam  virtus.  39.  Nam  ipse,  qui  habet  in  eoelis 
habitationem,  visitator,*^  et  adjutor  est  loci  illius,  et  venientes  ad  male- 
faciendura  percutit,  ac  perdit.  40.  Igitur  de  Heliodoro,  et  aerarii  custo- 
dia ita  res  se  habet. 

1)  Sei  ift  Cnia«  III.  (gemeint,  mUlitx  im  5.  195  p.  S^r.  aU  .^pkr^rieficr  wwx  ciurtcfc^t 
ttJovten  unb  a(6  folitcr  In«  jurn  ^v.  175  i^cblicbeu  ivar.  Tag  5Dcttcre  über  it)u  ift  ^u  finteu 
IL  4,  2-37;  auch  15,  12.  —  2)  LXX  bio\;:  koI  fjiooTmrtfpinv  „uul>  ivci^cu  feine?  .6>a|Tcj  bcr 
3?o^kit."  —  3)  ©eit  bcin  3.  204  ö^dbr.  war  %^aliilina  Mir*  5(ntio*iiei  III.,  luniannt  ber 
(i5vof?e,  ocn  iJlcgt^pten  v;ctvcnnt  uub  mit  Morien  i^ercintjU  wovbcn.  9?vicb  5\•(a^^tuö  ^ofcplni^  Antiq. 
XII.  3.  3.  (\ab  bicfcr  ^Inticdnt?  eine  i^crorbnuuii,  ivornudi  ben  !^x\tin  \o\voU  Zbmc  ^u  ben 
Cpfcrn,  clH  audb  3Bein,  £d,  Söeibvaucb,  il>ci5cn,  ^al]  ban>erctd)t,  ber  Icmpel  au^cicbeffert  unb 
bie  licna-  bee  .^cilitit^umo  von  ber  ^cVH"ftf«cv  unb  bem  .Hrcneniielb  frei  fein  feilten.  —  'i)  Gr 
vocix  ber  ^cbn  unb  9Kt*fpfi^cr  beö  9(ntiod>u-5  IIL  nnb  fübrte  ben  i^einamcn  ^ybilov^iter.  lacine 
Stcäientnii  it»äf)rte  o.  3.  1X7-175.  Hx  wax  5lnfaufTi5  fcbr  frciiicbioi  in  (^icfc^enfen  an  ben  Stempel 
5U  3ei"ufalcm.  51IIein  ba  er  wn  ben  inelcn  Sitaßen  borte,"  bic  in  bemfelben  bintcrlciU  waren, 
pelüjlete  ibn  barnach,  unb  er  fanbte  .^elioboruci,  um  biefclbcn  ^u  )^lünbern,  a^eUte  i^erireiienbcit 
ibm  jcbocf)  tbcuer  5U  ftel)en  fam.  I:erfe[be  .ipclioborue;,  ber  ibm  a(^  SBert^euj^  ber  Uniiereci>tiiifeit 
iiebient  batte,  n\irb  i^on  ßknt  jum  20erf^cugc  ber  'sHn-ccbtiiifeit  au^erfeben,  ibm  ba?  Scben  ju 
rauben.  —  3)  nicbt  eigcnt(icl)er  unb  fird)(idKr  ä>orftcber  (lempelbauptmann),  ber  au^  bem 
Stamme  Sein  fein  muf'tc,  fonbcrn  ^joiitifd^er  'i'orfleber,  ber  e-?  mit  ber  iHn-waltun;^  ber  fiinfünfte 
nnb  ber  a?ertbeibii;ung  ber  (iuperen  3{ed)te  bc6  lemtel^  m  tbun  batte.  —  ii)  ihtivix^'^n  t<? 

üfJXi^pfi   '^Fpl   ryr   Kurä   vtjv  ttü/iv  -apnro/j.int;.      TtX  ilcmeiUC  Siert  bat  äyoparnpiar  auftatt  ~apa- 

vnfiiai  (Cod.  al.),  wornad)  jit^überfet^en:  „(£r  flerictb  mit  bem  .'pobenpriefter  in  Streit  weisen 
be^  5tuffc^cramte6  über  bte  Ätabt."  — 7)  über  a^eldien  nad^^ulefen,  wa?  I.  10,  69  bemcrft 
iDorbcn.  —  8)  ö"yr£  rd  ■n/ä/do^  Tüv  6i.a<j)öpwv  ävapi^^i?jrov  elvai  „fo  ba^  bie  ^l^feujie  ber  CsJefd)enfe 
unjablbar  fei."  —  9)  Kai  pi  TTpoü/jufiv  ahrä  TTpoc  TOI'  Tüv  ßvoiüiv  /M-jov  „unb  baS'  fic  nid)ti^eböven 

jUm  9(uftt»anb  für  bic  Dpfcr."  —  10)   avuiü^ar  Jt-  ü  'Atto/./.üiuoc  tu  ftaauel,  TTFpl  Tön'  p)/vvütvTuv 

nvTff)  xpvfj-öTuv  ivtmvtan'.  —  11)  b.  b.  !5d)a^mei)lcr  ober  auch  Jvinan^ntiniiler.  —  12)  -?>  tüv 
TTpoEipr/fnvui'  xpw^~(->v  eKKnptAt/v  Tron'/onüx'^at/  Ta  5eleucu?  aüjäbrüdi  taufeub  Talente  Jribut 
an  bic  SUnncr  ju  erlegen  batte,  fo  beuchte  ibm  ber  2enuH4fd)al3  .^i  ^crufalem  eine  gute  i5d)i.^pf» 
queüe-,  I.  7,  1 ;  8,  7." —  IrJ)  5lurf)  bei  ben  .^öcibcn  war  es  gebraud)lid),  baf;  man  bäs  a?ermögen 
ber  SCitttticn  unb  SBaifen  ben  Jemveln  in  33erUH"ibr  iT,\\h  Cie.  de  leg.  2.  —  1'4)  ohx  i>a-^ep  yv 
ihaßdA?MJv  o  cv^aeßr/g  2/>jv  „nidH  wic  bcr  iiottlofc  ^2imon  fälfchlidi  angab."  (£?  ift  f*wcr  ju 
fagcn,  oh  biefc  ^arantbcfe  au?  bem  Wunbe  bco  Tnia?  gefloffen  ober  ob  i'ic  nur  als?  eine  i^emer* 
fung  beö  hl-  ^diriftjleilcr^  ju  bctraduen  fei.  —  13)  So  bebeutenb  bicfcr  Sd^ai^  war,  fo  fd)eint 
bodi  bic  (Erwartung  be^  ilonigi^  nait  bem  i\n-idHc  Simone  yici  böbcr  gefpannr  gcwcfen  5U  fein. 
•Dian  fönnte  hier  fragen,  ob  benn  auf;cr  ben  repofiten  ber  5i3ittn^en,  ber  ii^aifen  unb  bc?  ■^xjx-' 
canuö  gar  9?id)tei  bem  Jcmpcl  felbft  (^kbörigct"  vorbanben  gewefen  fei.  (ü-^  ift  fdnver  barauf  ju 
antworten.  i^icIleid)t  hatte  Cniae;  i^iclee  ridncn  unb  herftcilen  laffen,  fo  baf;  wirflid^  bcr  Srtia^ 
geleert  war.  i^icüeid1t  hatte  er  anö)  \n  red)tcr  3cit  Slnnf  bcfommen  t^on  ber  5lnfunft  bc6  .^eü* 
Dborus?  unb  fomit  ben  Qd)a^  auf  bie  ^eitc  geräumt.  "Jiüenfaüc;  tonnte  au*  feine  3?ebe  fo  gc= 
beutet  Werben:  Tae  5??eifte  fei  retofitum  unb  mad)e  mit  bem  lempelfdm&e  nur  4ü()  latente  in 
Silber  unb  200  in  '^olb.  Tb  biefc  Summe  nad)  bem  heiligen  ober  nach  bem  gemeinen  J^upe, 
ob  fie^nad)  bem  bebräifcben  ober  attif^cn  ober  aleranbrinifcbcn  J^ufjc  ju  redmen  fei,  läptfid)  nid)t 
mit  eid)crbcil  angeben.  Slllcnfaüei  bürfte  ba?  Silbertalcnt  ju  1500  ^Hilben  (7oo  Tollar),  baö 
(^olbtatent  ju  l,s,000  Bulben  (720u  Tollar)  geregnet  werben.  —  16)  äSiKytH/mi  6s .  .  „ha^ 
man  aber  tDen  repofitoren  Unrcd)t  thue  (ihr  l'crmögen  wegnehme),  baö  gebe  ni($t  an."  — 
17)  Kai  äcvlia.  —  18)  t'ic  tIi  ßant/.uov  „in  bic  föuiglidic  Schai^fanimcr."  —  19)  fT/(T/cei/'<v 
n'iKovofil/auv  „um  ciuc  Untcrfud^ung  an^uftellcn."  —  20)  Exod.  22,  7;  Lev.  6,  2.  —  21)  k%l 

roiJf   TTV/öi'ttf   „JU  ben  .^au^thüren."  —  22)   t'/.ts'iv  6'  ?/v  t>iv  tov  TV/J/dovg  Ka/^/ir^?/  Tzpö-Tuaiv  „eö 

erregte  33cbauern  ba^  allgemeine  .Einfallen  ber  Wengc . ."  —  23)  Üiach  perficiebat  foUte  bem 
grieihifdicn  Serie  jufolge  ein  '^xmU  jlehen,  unb  mit  eodem  ein  neuer  Sai^  beginnen.  — 

24)  a'vTÖ'&i  6e  avToi.'  ai'v  rolq  ßopvibäpoig  küto.  tu  -yaOiipv?MKiov  i/ihj  Tiap6vToc,  o  tüv  naTepuv  Kvpiog 
Kai  liäGJjg  h^ovaiag  öwäaTr/g  eTiKpäve/nv  iie^ä/J/v  tTzo'njaev  „5(1^  Cr  nUU  bafclbfi  mit  bcn  \?anjfncd»tClt 

fc^on  an  ber  Sd}ag;fammcr  jlanb,  ba  licp  bcr  .g»err  ber  SJäter  unb  ber  Cber^crr  aller  Jpcrrtii^feit 


Dag  II.  SBuc^  ber  9)?acca6äcr.  3,  23—39.  3Inm.  24—42.  805 

eine  c^xo\■ic  Srfitcinuiui  cntftcbcn."  —  25)  'Vir.  i>.  23.  '3?ait  i\  30  n>ar  bcr  Jltcitcr  ^>iott  felbcr 
ctervidmcbr  jener  (ini^el,  ber  fein  fiittbareci  (£rfdunnen  511  retn-vifentiren  batte.  —  2(>)  »ri'w/- 
^^th■  „nütjufomnien."  —  27)  M'/'/innj  aay,i  .  .  „mit  ber  [cbönften  Sitabrafe  inanjienb."  — 
2S)  „ftief;  mit  ben  i'orbcrbufcn  beftii^  auf  .öelioboruei."  —  2J))  Ter  fie  umlciutteiibc '^Man^ 
jeiiit,  baf;  e^  CSuiU'l  »varen.  —  "M))  rij  JHjini  fi'n  tK-jn-ni  „Durct)  Starte  viuij.ie^'ittnet."  — 
8i)  KiiWAiaToi  fit-  77/  c(i^-7/  „febr  fcboii  bunt  "^^laieftät."  —  rJ2)  f.  i.  (Vh'.,  t>ai';t  au*  nicbt  in  ben 
3ufammenbaniv,  bcnn  nMi<  in  biefeni  iHMfc  c^cfaiit  i|t  ihmu  'Olufraffeu  unb  Setzen  be?  .'pelioboruö 
üw^  eine  i^ibre,  bai^  haben  nidu  bie  üxuyii  .actban,  fonbcrn  bie  i^ejiteiter  bee  .^eüoboru?,  biefc 
aber  n\Trcn  u^cber  beuötbijU,  nccb  sieneii^t,  iinen  A^crrn  binau^juu^erfen,  fonbern  fic  trUi^n  ibn, 
Jinc  ii  -iv  üN  beüivU,  ale^  einen,  ber  ficb  felbü  nid>t  belfen  tonnte,  binan?.  —  "iti)  Tiefer  ißcr* 
bilbct  im   Wried).   mit  bem  iHnberiiebenbcn  nur  (itnen  2ai3.  —  ^Vi)  tijitfmv  ä,ioi/i)i/T(iv  mv-ü 

Kni^tarürd,  (pavtpüg  ri/v  rov  ^eov  ^waareiav  tTztyviMorti^.  —  rjo  )    ^.  i.  bie  3uben,   bie  iui  Icmpfl 

beteten.  —  3<»)  npoc/'/yaye  x)vainv.  ^Idd)  ^.  33  War  eji  ein  t^erföbiuuuuopfer.  —  Ji")  -omv- 
/ih-nv  <)r  rov  np^nphoc  Tov  unaiwv  „ici  iiun  bcr  -»^obcvriefter  bie  Sübne  inM-nabm,"  b.  b.  ba? 
(5itbnovfer  barbradUe.  —  3S)  -fi/n'  i(päv>/aav  .  .  Kai  Grav-t^  n-ov  „fie  er|\tienen  abermal?  un^ 

faxten    llebenb."  —  rJf))    ~o//.(ir  j^äpi-ar.  —  40)    ~o  ufja/tluv  rol  liKii)  Kpnror.  —  -^  |  )    ä^ai-t'iQ 

t-}t:voi'To  „fic  sierfd)wanben."  (£in  'i^cn'eii\  baf;  e^^  (Sui^el  ivaren  Tob.  12,  21.  —  42)  i-ü--7ic 
„5tuffeber,  cber  ffiädUer."  (T?  Unnttet  ocn  fclbil  ein,  Kif;  biefc-?  .^cuiviif'  cineei  Wannce  von  fo 
bpbem  Staube  unb  bem  .'pcibentbum  auiv^böri^  von  böd^fter  ii}id}tii5tcit  fei.  Flav.  Jus.  Antiq. 
XII.  3.  3. 


Caput  IV. 

1.  Simon  autem  praedictus  peciuiiarum,  et  patriae  delator,  male 
loquebatur  de  Onia,  tamquam  ipse  Heliodorum  instigasset  ad  haec/  et 
ipse  fuisset  incentor  malorum:  2.  provisoremque  civitatis,  ac  defensorem 
gentis  suae,  et  aemulatorem  legis  Dei  audebat  insidiatorem  regni  dicere. 
3.  Sed,  cum  inimicitiae  in  tantum  procederent,  ut  etiam  per  quosdam 
Simonis  necessarios"  homicidia  fierent:  4.  considerans  Onias  periculum 
contentionis,  et  Apollonium  insanire,  iitpote  ducem  Coelesyriae,  et 
Phoenicis,  ad  augendam  malitiam  Simonis,  ad  regem  se  contulit,  5.  non 
ut  civium  accusator,  sed  communem  utilitatem  apud  semetipsum  uni- 
versae  multitudinis  considerans.  6.  Videbat  enim  sine  regali  Providen- 
tia imi)Ossibile  esse  pacem  rebus  dari,  nee  Simonem  posse  cessare  a 
stultitia  sua.  7.  Sed  post  Seleuci  vitae  excessum,^  cum  suscepisset 
regnum  Antioclius,  qui  Nobilis  appellabatur,  ambiebat  Jason ^  frater 
Oniae  summum  sacerdotium :  S.  adito  rege,  promittens  ei^  argenti  talenta 
trecenta  sexaginta,  et  ex  redditibus  aliis  talenta  octoginta,  9.  super  haec 
promittebat  et  alia  centum  quinquaginta,  si  potestati  ejus  concederetur 
gymnasium,  et  ephebiam^  sibi  constituere,  et  eos,  qui  .Jerosol ymis  erant, 
Antiocbenos  scribere.^  10.  Quod  cum  rex  annuisset,  et  obtinuisset  prin- 
cipatum,'"  statim  ad  gentilcm  ritum"  contribules  süos  transferre  coepit; 
11.  et  amotis  Ins,  quae  bumanitatis  causa  ^"  Judaeis  a  regibus  fuerant 
constituta,  per  Joannem  patrem  Eupolemi,  qui  apud  Romanos"  de  ami- 
citia,  et  societate  functus  est  legatione  legitima,  civium  jura  destituens,'^ 
prava  instituta  sanciebat.  12.  Etenim  ausus  est  sub  ipsa  arce'^  gymnasium 
constituere,  et  optimos  quos(]ue  epheborum  in  lupanaribus  ponere.'* 
13.  Erat  autem  lioc  non  initium,'^  sed  incrementum  quoddam,  et  pro- 
fectus  gentilis,  et  alienigenae  conversationis,  propter  impii,  et  non  sacer- 
dotis  Jasonis  nefarium,  et  inauditum  scelus:  14.  ita  ut  sa'cerdotes  jam 
non  circa  altaris  ofRcia  dediti  e.ssent,  sed  contempto  templo,  et  sacrificiis 
neglectis  festinarent  participes  fieri  palaestrae,  "^  et  praebitionis  ejus  in- 

51  * 


806 

jusfcae,  et  in  exercitiis  disci;  15.  et  patrios  quidem  honores  nihil  haben- 
tes/''  Graecas  glorias'^  optimas  arbitrabantur:  16.  quarum  gratia  peri- 
culosa  eos  contentio  habebat, '^  et  eorum  institutaaemulabantur,^"  ac  per 
omnia  his  consimiles  esse  cupiebant,  quos  hostes,  et  peremptores  habu- 
erant.  17.  In  leges  enim  divinas  impie  agere  impune  non  cedit :^'  sed 
hoc  tempus  sequens  declarabit.  18.  Cum  aiiteui  quinquennalis  agon^^ 
Tyri  celebraretur,  et  rex  praesens  esset,  19.  misit  Jason  facinorosus  ab 
Jerosolymis  viros  peccatores,^^  portantes  argenti  didrachmas  trecentas^*  in 
sacrificium  Herculis,^*  quas  postiüaverunt  hi,^^  qui  asportaverant  ne  in 
sacrifieiis  erogarentur,  quia  non  oporteret,  sed  in  aUos  sumptiis  eas  depu- 
tari.  20.  Sed  hae  oblatae  sunt  quidem  ab  eo,^^  qui  miserat,  in  sacrifi- 
cium Herculis:  propter  praesentes  autem  datae  sunt  in  fabricam  navium 
triremium.  21.  Misso  autem  in  Aegyptum  Apollonio  Mnesthei  filio^^ 
propter  primates'^  Ptolemaei  Philometoris  regis,  cum  cognovisset  Anti- 
ochus  alienum  se  a  negotiis  regni  efFectum,^"  propriis  utihtatibus  consu- 
lens,  profectus  inde  venit  Joppen,*^  et  inde  Jerosolymam.  22.  Et  magni- 
fice  ab  Jasone,  et  civitate  susceptus,  cum  facularum  luminibus,  et  laudibus 
ingressus  est:  et  inde  in  Phoenicen  exercitum  convertit.  23.  Et  post 
triennii  tempus^^  misit  Jason  Menelaum  supradicti  Simonis  fratrem^^ 
portantem  pecunias  regi,  et  de  negotiis  necessariis  responsa  perlaturum.^^ 
24.  At  ille  commendatus  regi,^*  cum  magnificasset  faciem  potestatis 
ejus,^®  in  semetipsum  retorsit  summum  sacerdotium,^''  superponens 
Jasoni  talenta  argenti  trecenta.^  25.  Acceptisque  a  rege  mandatis,  venit, 
nihil  quidem  habens  dignum  sacerdotio;  animos  vero  crudelis  tyranni, 
ferae  belluae  iram  gerens.  26.  Et  Jason  quidem,  qui  proprium  fratrem 
capti  va  verat,  ■'^*  ipse  deceptus  profugus  in  Am  man  item"*"  expulsus  est 
regionera.  27.  Menelaus  autem  principatum  quidem  obtinuit:  de  pecu- 
niis  vero  regi  promissis,  nihil  agebat,'"  cum  exactionem  laceret  Sostratus, 
qui  arci  erat  praepositus;  28.  nam  ad  hunc  exactio  vectigalium  perti- 
nebat:  quam  ob  causam  utrique  ad  regem  sunt  evocati.^^  29.  Et 
Menelaus  amotus  est  a  sacerdotio, ^^  succedente  Lysimacho  fratre  suo: 
Sostratus  autem  praelatus  est  Cj^priis.  30.  Et  cum  haec  agerentur  contigit 
Tharsenses,  et  Mallotas''*  seditionem  movere,  eo  quod  Antiochidi  regis 
concubinae  dono  essent  dati.  31.  Festinanter  itaque  rex  venit  sedare 
illos,  relicto  sufFecto  uno  ex  comitibus  suis  Andronico.  32.  Ratus  autem 
Menelaus  accepisse  se  tempus  opportunum,  aurea  quaedam  vasa  etemplo 
furatus  donavit  Andronico,  et  alia  vend iderat  Tyri,  et  per  vicinas  ci vitales. 
33.  Quod  cum  certissime  cognovisset  Onias  arguebat  eum,''^  ipse  in  loco 
tuto  se  continens^**  Antiochiae  secus  Daphnem.  34.  Unde  Menelaus 
accedens  ad  Andronicum,  rogabat  ut  Oniam  interficeret.  Qui  cum 
venisset  ad  Oniam,  et  datis  dextris  cum  jurejurando  (quamvis  esset  ei 
suspectus)  suasisset  de  asjdo  procedere,  statim  eum  peremit,^^  non  veritus 
justitiam.  35.  Ob  quam  causam  non  solum  Judaei,  sed  aliae  quoque 
nationes  indignabantur,  et  moleste  ferebant  de  nece  tanti  viri  injusta, 
36.  Sed  regressum  regem  de  Ciliciae  locis  adierunt  Judaei  apud  Antio- 
chiam,  simul  et  Graeci:  conquerentes  de  iniqua  nece  Oniae.  37.  Contri- 
status  itaque  animo  Antiochus  propter  Oniam,  et  fiexus  ad  misericordiam, 
lacrymas  fudit,  recordatus  defuncti  sobrietatem,  modestiam;^^  38.  accen- 
sisque  animis  Andronicum  purpura  exutum,  per  totam  civitatem  jubet 
circumduci:  et  in  eodem  loco,  in  quo  in  Oniam  impietatem  com  miserat, 
sacrilegum  vita  privari,  Domino  illi  condignam  retribuente  poenam. 
39.  Multis  autem  sacrilegiis  in  templo  a  Lysimacho  commissis  Menelai 


Daö  IL  ISiic^  fccr  Waccabäcr.  i,  1—12.  Sinnt.  1—14.  807 

consilio,  et  clivulgata  fania,  congregata  est  multitudo  adversum  Lysima- 
clium  nuilto  jam  aiiro  exportato."  40.  Turbis  autem  insurgentibus,  et 
animis  ira  rej)letis,  Lvsimaclins  arniatis  fere  tril)us  iiiillibu.s  iniquis 
manibus  uti  coepit,  duce  (luodani  tyranno,^  aetatc  jiariter,  et  dementia 
provecto.  41.  8cd,  ut  intellexerunt  coiiatnm  Lysimachi:  alii  lapides,  alii 
fustes  validos  arripuere:  quidam  vero  cinerem^'  in  Ly.'jiniachura  jecere. 
42.  Et  multi  quidem  vulnerati,  quidam  autem  et  prostrati,  omnes  vero 
in  fugam  conversi  sunt:  ipsum  etiam  sacrilegum  secus  aerarium  inter- 
fecerunt.  43.  De  bis  ergo  coepit  Judicium^-  adversus  Menehuim  agitari. 
44.  Et  cum  venisset  rex  Tyrum,  ad  ipsum  negotium  detulerunt'^  missi 
tres  viri  a  senioribus.  45.  Et  cum  su})eraretur  Menelaus,  promisit 
Ptolemaeo^^  multas  pecunias  dare  ad  suadendum  regi.  46.  Itaque  Pto- 
lemaeus  in  quodam  atrio'*  positum  quasi  refrigerandi  gratia  regem  abiit, 
et  deduxit  a  sententia:  47.  et  Menelaum  (juidem  universae  malitiae 
reum  criminibus  absolvit:  miseros  autem,  qui,  etiamsi  apud  Scytlias^^ 
causam  dixissent,  innocentes  judicarentur,  lies  morte  damnavit.'"''^  48.  Cito 
ergo  injustam  poenam  dederunt,  qui  pro  civitate  et  jwpulo,  et  sacris  vasis 
causam  prosecuti  sunt.  49.  Quam  ob  rem  Tyrii  quoque  indignati,^ 
erga  sepulturam  eorum  liberalissimi  extiterunt.  50.  Menelaus  autem, 
propter  eorum,  qui  in  potentia  erant,  avaritiam,  permanebat  in  potestate, 
cresceus  in  malitia  ad  insidias  civium.'^' 

1)  eirf .  .  .  sTriaecreixur  ,,aU  ^attc  cr  bcii  .(^cliobontf'  ba?!!  bcrcbct,"  b.  ^.  bcn  nanjcn  .^anbcl 
mit  ibm  abflcniadit  unb  ba^,  rra^  man  bctrüi^crifttcr  5Bfifc  j^cfttcbcn  lief;,  511  einer  timmlif^en 
(Srfd^einunii  iKTtcmpclt.  3itpl5  c\\bt  bier  bcm  .iricit.  ©orte  Jn/fT.'/t;  bie  i^ebcutunii  „ütlvivicn," 
bie  ej  bc*  nicbt  nn^bl  babcn  fann.  (fr  iiberfeiu:  „al?  bcitte  cr  felbft  (Tnia*!  bcn  .t^clicbpru« 
gcfcMiiiKn."  —  :2)  <'"/  nvoc  rwr  i'-ttu  Tnn.n-nr  (^t(\nKiuaouh-uv  „burcb  cincn  vcn  5impnc'  'Jlnbvani?." 
3)  Seicucu^i  ftarb  burcb  rsHft,  nnicbe?  ibm  .»!<elicbcru?  bciiicbracbt  batte.  Aiijiiun  in  Syriäe. 
4").  (lO-TO.  Ter  ?}ii3rbcr  bemädMiiiie  |ut  fi\iar  bci-  Jbroncr,  aücin  5lntitHt^u-j  (fpipbancf,  rer 
'!i?rubcr  bc^  cicti^ftctcn  5eleucui^  vertrieb  bcn  ^inbrinjilina  mit  leidner  "Piiibc.  5IÜC-?  bieij  iicfd^iih 
im  j.  1"5  -""•  S^i"-  —  3u  4,  7-äO  f.  I.  1,  11-17.  —  4)  virn-öiievm-  „er  fiid)tc  ba?  J3obepricficr- 

(imt  \\X  CrjCblcidH'n."  —  O)  i-a^^^eüäfin-og  rü>  ßacß.el  öi'  hTtiieu^  äp-}  vpior  ta/ayrn  f:^//K(ivrn 
TTpüf  rni(;  -piaKoaioic,  Kai  -porörSor  ririi^  ü////c   rä/avra  ii-}ih)ijKoi-ra  ,,inbcm  Cr  bcm  .ÜiuÜilC  l^Crmi^CJC 

einer  Unterrcbun^  K*5(i?  Talente  Silber^  5U  bcn  8(K)  bin^n  nnb  rcn  einer  anberen  tSinnabmc 
iwä")  arinjiii  Jalentc  t?crfpra*!"  f.  I.  10,  42.  —  6)  5^ctbc  3(nüiiltcn  nnircn  bcftimnit  für  fcrpcr^ 
Ii*c  Ucbinti-icn;  bic^erftcre  für  bic  GrnMdM'encn,  bie  (e(?tcrc  für  Cuiniiliniic-  (£•?  UMren  Iän;iilid)C 
fikbanbc  mit  ]W(i  JpiH'cn,  beren  crftcrcr  rinc  rlicibe  i^cn  'J^vibcitcmäd^crn  nnb  2L^rbnnn;icn  für  bie 
l'ebrcr  entbieltcn,  letzterer  eine  (ani^jV'bcbnte  Al'idH\  nnuicbcn  liiit  3ii3rcibcu  nnb  ^cbattcn^äni^fn. 
9{a*  ^yiautne  bcftanrcn  bic  Ucbunj^cn  im  l'anfen,  JKin.acn,  2i:icfnrcrfcn,  2d^cibcntrcffen,  gauft' 
fampf,  '-i^aüUHM-fcn  nnf  irprinj^cn."  Tvi  in  bicfcn  Ucbuni^c^bänfcrn  ba-?  Jart-  unb  2rf>vinuicfübl 
fcbr  serk^t  Wurfe,  fp  bätte  firi>'  fclbft  ein  prbent!id>cr  .):ciVc  nid^t  t><\\\\  in-rftanren,  ein  folitc«  jit 
errid^tcn.  2i?ae;  muf;  man  fi*  nun  bcnfcn,  ivenn  bicr  nidu  ein  ■t'^circ,  fiMibcrn  t£incr  au?  bcm 
inilfc  rs3ettc>?,  ja  (£incr  aue  rem  ^^.M-icftcriiefcKIecbtc,  (fincr,  bcr  fc;iar  .i^^pbcrpricfter  nu-rfcn  n^oütc, 
ein  fiMd^Co  ju  erbauen  fi*  anbeifdUji  nunttc';"  —  7)  :jafon  oerlan.atc  bie  (frlaitbnif;,  bcn  i*C' 
n^cbncrn  ^(crufalcm?  i^Cjicn  'yelterUij^  baf^  antiiHtcnifdic^ürjicrrcdit  ^u  verleiben.  — 8)  sc.  Jason. 
9)  t~i  -Ol'  'E/'/)/riKiv  xapaKTijpa  .  .  »foruntcr  cbcu  bic  eitte  bcr  finpcrlid^en  Ucbunijen,  bie  mit 
cntblcptcm  l'cibc  i^priu'nommen  »urbcn,  ju  oerftcben  ift.  —  10)  xm  ra  nt-iun-a  toic 'irmSaiotr 
it>t'/(ii\ip(j77n ßaai'/iKa  Stä  'lunrvov  .  .  -ap^caro  „uuf  cr  fd^afftc  ab  fic  menfd'cnfrcunbliitcn,  bcn 
^ubcn  bufcp  bie  itöni^e  t*cr(icbencn  3>prrcdne  .  ."    lieber  biefe  inM-redUe  f.  c.  .1.  "^Inm.  ?>.  — 

11)  riefe  ©cfanbtfdnVft  bc?  ßupolemuö  an  bio  :')(pmer  batirt  fid)  in  bae  %\\>x  Itll,  jene  aber 
feinco  i^ater?  ;"sobanne?  an  bic  .^^öniiic  3inicn*  in  bic  Zs\\bxi  fcr  IT;")  i\  ^br.  f.  I.  s,  17.  — 

12)  9?acfc  bcm  »iric*.  Icrtc  ift  bicr  icsiitima  auf  civinni  Jura  \\\  belieben:  nat  rar  uh'  rou!fxnvg 

mra/Juv  Tzo'/.irfiar^  fvapnvviioix  tihfr/mVc  esairÜFV.  —  ^^i)  Clin  (VUf:C  bCr  i'nr.a  TaiMbi?,  UMbrfd^cin» 
lid)  in  bcr  9iabC  bcr  CueüC  5ilOd.  —  l't)  a«;  foir  spancrorr  rm'  /oz/Jcr  i'-nfaffä(jv  l'-ü  -trnaov 

r,t-v  „uuf  er  bradUe  bic  aueaeuMd'netilcn  Cuini^linjU',  fi^  nnterjo*cnb,  unter  bcn  .^Ut."  Ten  in 
bic  5lnftalt  cintl-ctchbcn  Cutüi^lin.af"  iburbc' ein"  .»önt  mit  breiter  .Virämpc  at-? '?(u!fsei*nunii 
iiciu^bcn.  Taf;  e?  bcifU:  „ficunterjod'cnb"  läf:t  auf  (^H-UMlt  unb  ^i^vini^  ober  nH'ni.artcuö  auf 
ilarfc  ,^ubHnt^tid)fcit  fdjliceen.  I!i3cnn  bcr  Uni^laubc  unb  bic  iHn^bcii  fid'  bCi^  .'C'iX]i\\  einmal 
bcnivit^tiat  t)ät,  tahn  fcnnt  man  feine  v^duantcnmetjr.    Tic  2?ulöata  ijibt  bicr  bcn  (iJpmnaficn 


808  2)aö  II.  33uc^  ber  g}?aceabäer.  4,  12—24.  2lnm.  14—38. 

bot  5?amen  .^urcnfeaufcr,  weit  im  %iu}(:  be§  g(ciuHiien  ^ubcn  jebci^  .!pauö,  wo  man  &eibnifd)e 
Sitten  übte,  aU  .!pau^  be^  (y5e,enbten)lcö  (cjciitlidjer  .^urcrei)  ^ciü,  befonbev^  ein  folcfeci^,  reo  bie 

5}?cnütcn  entMciit  Cr|'d)etncn.  —  1-5)  r'/v  (V  obru^  ÜKuii-iq  'EÄ'Ai/i'iauov  kcü  Trpöiyiaau:  crA/M<pv/i(Tii(w 
öiä  T//V  71)1  äaeßovg  Kai  ovk  ü.pxi£pi<Ji  'Inffui'oc  v-epßä/J.ovGav  äva^veiar   ,,\0  IViTV  nnn  ein  ftarfe-i 

J;ränc\cn  nad)  bem  .^edeniomug  unb  ein  T^Pt^tf»^ reiten  ju  auelänt>ifd)cv  Sitte  burd)  bie  übcr- 
mdcftticie  ScSbeit  beei  gottdM'en  9Iidlt[1Pt^enpriefterä  ^afon."  —  16)  i-icrixe^v -f/i:  iv -aMuariM 
Trnpavö^unv  x'>pny'^aQ  fierä  ri/i'  roh  SiaKov  Trpon/.r/aiv  „um  tlH'il^unebmen  an  bem  i^efe&wibvivicn 
Scftaufpicie  in  ber  Ucbuni;i?fcf)u(c  nad)  gefd^ebencr  Ginlabuni^  ^unt  2d)cibcnn'>erfen."  ')lm 
(ädicibcnwerfen  bctbeiiii^tcn  fid)  bie  ^srteiter  mit  ciiicneu  .^viuben,  an  ben  an^evcn  Uebuniicn  aü 
3ufd)auer. —  17)  Unter  tiefen  honoms,  r/,//«/,  finb  bie  Sbrenftetlcu  ^t  »oeritcben,  5U  weidn'n 
jebem  au^.ae^eic^neten  'i)}?anne  £»er  ©ev^  offen  ftant,  alij:  Tie  Stelle  eine^^ 'Jlclteften,  eine? 
9iid)ter^,  eineei  Scbriftlebreres  u.  bgl.  —  18)  ixun-untcr  bie  '-öeamtenftellen  bei  ber  C(ried)ifAcn 
Stcj^ierun.a  ]n  ijcrftcbcn  fiup.  ter  bl.  2>erfaffer  nennt  fie  glorias,  Sö^ac,  weil  fie  duf'cren  (3la\\] 
in  "  Äletbung,  SBobnuni^,  Sinrid)tuni^  unb  anDercs  Sbrcui^eprani^e  mit  fid)  brad)ten.  — 
19)  Tvepieaxev  ai'Tohi;  x"-''-f~n  -t/j/fTrarr/f  „bcf;balb  betraf  fie  fd)reerc  9?otb."  *])?ad)  ber  3>ulci. 
irdre  ber  Sinn:  bepl)alb  criviff  ftc  ein  siefd^rlicbcr  ©etteifer-,  ree(d)en  Sinn  aber  ber  Scnten 
nietu  wpb(  VJ^djit.  —  ;20)  ^nn  cyr.  „unb  jene,  bereu  Vebene^art  fie  nadiabmten,  unb  benen  ile 
äbnüd)  jn  werben  fud)tcn,  befamen  fie  .^u  geinben  unb  ^üduiiiern."  —  51)  oh  jmthov  „\\t  feine 
fc  (eic^t  abiU'£?cnbe  Sad)e."  Sorncliu^  a  \;apibc  bemerft  bicr:  Deus  enim  suas  injurias  lente, 
sed  aeriter  punit.  Nam  ut  alt,  ille:  Dii  laneos,  habent  pedes,  sei  ferreas  manus,  et  ut  ait 
Yalerius  Maximus:  Lento  .sradu  ad  viiidictaiu  sui  divina  ])roee<lit  ivatarditateuique  supplicii 
^ravitate  compensat  (I.  2.).  —  "l'l)  eine  'Diadjabmuni^  ber  o(;MnvMfd)en  3pie(c.  Tiefee  Äampf- 
[picl,  bem  ber  Äouiii  WnticcbuS  (fpipbanee;  beiwobnte,  fanb  iua^rfd)einlid)  im  crften  ^kiiierunv^ä- 
jabre  bcffelbcn  17')  ftatt.  —  23)  ttEupm«:  ä-h  'ifpoao/.i-uur  'Arrioxeir  örrac .  .  „(fr  fanbte  al^ 
3ufc^auer  (Ibciinebmer  an  ben  Spie(cn)  •"Wänner  au?  ^u'rufalcm,  weld^e  (t^crmo.ae  crtaniiten 
^ürc^crrec^te?)  3(ntiodiener  waren."  Tic  i^ulivita  bc^eidMiet  fie  ai?  peecatores,  weil  ein  feiger 
„?{ntiod)cner"  in  ben  iJiuiiien  ber  Bulben  ein  'Jlbtriinnii^er  anu.  —  2'i)  cpnx.uä^  rpiaKoalaQ,  wofür 
ber  S^rer  3?.()0  rrad)men  feljt.  Man  fiebt  barauci,  baf;  bie  ^ablenanjviben  wej:|cn  Uniienautiv 
feit  ber  3(bfd)reiber  oft  febr  unfit^er  ilnb.  9?ad)  ber  i^riedK  '^(niiabe  bctrüjie  bie  Summe,  wie 
Scbolj  beredMiet,  etwa  4()  9teiAotbaler.  —  2-5)  Tiefer  tmlfdie  <^nnt,  in  ber  Vanbe^fpradK  Wü' 
fartb  i^enanut,  finubiibete  bie  i^onne,  wie  ilreu^er  in  feiner  2nmbolif  beweift.  3niein  xok  anbere 
<yi3_tter,  fo  würbe  aud)  bicfer  im  'Jluelanbc  mit  anbereu  yerwed^felt,  unb  mufUe  ti  fidi  iiefaUen 
lallen,  bei  ben  (yriedien  jum  .»perfulei?  ^u  werben,  ber  ei^ientlid)  nur  ^aibi^ott  i|l.  '?Jaeb  ^Irrian 
IT.  ](').  war  ber  Sempei  biefer  tinifäen  (^3ottbeit  ber  dltefte,  wooon  in  ben  ji e fei) iduli dien  Urtun- 
beitjbic  Siebe  if!.  Xie  ^^iVicfter  beffelben  iviben  bem  ■'cerofot  H.  44.  ba?  3Uter  auf  2300  3»itH'e 
an.  —  2(>)  rie  Ucberbrittsicr  erlct^tcn  ^war  bie  Summe  al?  Cpfero(el^,  baten  aber  auei  ivurdit, 
fd^wcr  ^u  fünbii^en,  man  mbd)te  es  nidu  ^um  Cpfer  felber  ^.H'rweuben.  Sclbftbiefe  fünbbclabenen 
5?(\inner  crfannten  baö  J^resielbafte  biefe?  Cpferbeitrai^^^  unb  wollten  bie  Sd)ulb,  bereu  |le  fid) 
tl?eilbaftie(  mad)ten,  nad)  Wchii  lieb  feit  minbern.  —  27  j  e-tiniu-v  oIp  rarrcKua  fih' röv  äTToarei- 
/Mi'-a  „man  febirftc  fte  alfo  wobl  um  bec^  Senberci  willen  jum  Cpfer  beo  .^erfule?,  aöcin  um  ber 
llcberbriueicr  willen  *>erwenbete  man  fie  ^ur  'Jtui^rüftun.a  ber  Treiruberer."  —  28)  MKi^tai^/wf. 
Xicfer  'älpolloniu?,  Sobn  bc?  Weneftbeu-?,  ift  wobl  berfelbe,  ber  fpdter  in  ^crufalem  fo  übel 
iHiuftc  I.  1,  ;!0;  3,  IG;  II.  5,  "24.  —  29)  f5/ä  rd  ;7puroKÄ.(T^ft  „weisen  ber  Ibronbeiteij^uttiv" 
3(ntiod)U!j  fanbtc  174  ben  3tpollontUi^,  um  bie  Stimmung  ber  ikM-müuber  be?  Äönii^?  ^u  erfabren, 
wcldic  über  bie  früber  gemaditen  i^ertrdije  berrfd)ef  f.  Dan.  11.  ''^Inm.  53-:)()  u.  69. — 
30;  üA/örpiov  -(ivrov  tüv  a'vrüv  ytjovhxu  TtpaypaToiv  „baf)  cr  ('J'totemduj  'ipbilometor  ndmüd)) 
bem  ^ntereffe  (be?  ^Intiod^u?  ober  bco  ft)rifd)en  JReidie-ö)  fid)  entfrembet  babc."  'iptolemdu^ 
forberte  ndmlicb  bie  fd)on  int  i^ertracie  mm  301  v.  (ibr.  ^u^lefid^erten  unb  nodi  überbief;  ber 
Glet^patra  ihmi  ibrem  i^ater  ?lntiod)Uo  bem  (sh-of;cn  al-ö  'i)Jiit;iiftvHn-liebenen  iVroi.Muu'n  (Xi^Ieforien 
unb  ^].\ildftina  auf  baci  Oieue  »xneber,  wie  e?  fdion  *oorber  beffen  inn-münrer  v-ietban.  Unb  biefe 
^orberuni^  nannte  'Jlntiodntj  ^IbneijUiUii  unb  i^rud)  ber  Areuubfdsift  mit  Si^rien.  —  31)  f.  I. 
10,  7.").  (in-  bereifte  je(jt  ba?  in  grai^c  i^ftelltc  ^^anb  unb  ben\"bti;ite  bie  J^eftuui^en,  um  fie  in 
friei^efertii^en  Stau^  fetjen  \\\  laffen.  —  32)  172  y.  (Jbr.  —  33)  Ta  ?}ienelau?  ihmu  Stamme 
Slaron,  Simon  aber  i'^om  Stamme  'oenjamin  3,  4  war,  fo  bat  bter  bas  ©ort  „"i^ruber"  nur  bie 
i^ebeutuni^  „in-rwaubter  ober  Sdnraiier,"  i^ieUeiebt  aud)  „fyefinnun.a^iienoffe."  Sornelinei 
a  l'apit'e  fm-iAt  fid)  gerabe  babtn  au«,  Wenclau?  fei  ber  Ietblid)e  i^rubcr  3imono  unb  fomit  a\xi 
bem  ^rtamme  i^enjamin  i^erocfen,  eine  Weinunji,  ber  man  niebt  wobl  bulbijien  fann.  — 
3-4)  vTTOjtivt/tiuTicfjdvi  re'/JmivTa  „(s^ebübreu  ,5U  entriel)tcn  für  ■^^Uiffe^reibuuv'ien,"  »ielleidjt  für  bie 
3luffd)rcibun(^en  jum  i^üri^erredU.  —  33)  avcrTai^eli  tu  liaaüfi  ,,bcm  .Vlöniiie  vori^eftetlt."  — 
3(»)  Kai  (5ofr;fTaf  uvTov  rC)  npna('.)-i^  tiiq  f:^ova!ng  ,,unb  ba  er  ibu  mit  ^cr  -BMcne  ber  'D.Vad)t  lob« 
Vrie^."  9}fenclau3  nabm  bie  Wienen  eines  'Bfannee  mm  bobem  '^Infeben  unb  (finfluf;  an  unb 
(\ab  baburd)  ben  Scbmeid)elcicn,  bie  er  v^e^^cn  ben  "ilntiodnti?  ausfprad^,  mcbr  (i)cwiebt.  — 
37)  f/f  eavTuv  KaT7',vT7/üs  r/jv  äpxiepua'rviii.  ''Keuelauö  brachte  burd)  feine  yiunft.ariffe  ben 
Slntioc^ue  batjin,  baj)  er  ib;m  felber  bas  ^o^cprieftcrtbum  übercjab.  —  38)  (Sr  ocrfprad)  bemnac^ 


Dag  II.  33uc^  ber  gj^accabäcr.  4,  21—50.  2Inm.  38—59.  809 

jäbrtid*  (UiO  lalcntc  511  bc',vib(eit,  eine  uniiclunicrc  2iimme!  f.  23.  8  u.  0.  —  39)  v-ovn&naag 
„vcitraiuit  battc." —  'H}}  in  ^aö  '^U^Mct  t'cr  "Jlminoniter  I.  5,  (i. — 41)  (''fiUi>  n-rÜKTti  „er 
trui^  '•?Jid^t•^  cib"  ihmi  fer  5uninic,  ^ie  er  i^erfiMOiben  hatte.  3>ote  anirc  ü  ihm  benii  möiilicft 
iieivei'en,  eine  fo  uniiehcuere  3umme  aiinntveihen  ■:•  —  1:2)  Ter  .Honii^,  tcr  bes  '^idDei^  bcrürfte 
\mt  luof'i'  5tücfc  auf  rie  ^iimme  fetzte,  berief -iH-ite,  bcu  O.^fenclanüs  naniliit  iinf  Den  2oftratii? 
wv  fein  Iribunal,  um  iirünMiit  5U  erforfciuMi,  warum  fic  ^l^c^ablun;!  nielu  erfolgte.  —  ki-i)  ml 

ö   fjh'   Mfft/.a(i(;  a-e'/.cri:  n'/r  npxniiuoiviir  ('iu'it^DXdv  \raiitu\or  .  .      L'iJ^Tr/ifiri«;  (5/   K/xirt/rri  rov  (-Tri 

Töiv  Kr-picjv  „-WenelausJ  lief;  al-?  Stellvertreter  im  .i^ohenvrieftertbum  feinen  i^rufcr  l'ofimacbuS 
jurücf,  5ofti">Uue!  aber  ben  iiratci\  ben  Statthalter  lli>pcrne."  —  41)  Tic  StviDte  Ibarfuö 
unb  'D.''^■^lloö  lai^en  beibe  in  ber  iVrovin^  (£ilieien.  iSi?  n\ir  eine  i^rofu-  .^»erabfet.uin;^  uuD  (Snt« 
nnirbijUt"!^  für  i'ie,  an  ein  .Hcbeireib  vcrfcbenft  ',u  ti^erben;  um  fo  mehr,  ^a  Die  entere  Stabt 
.^aurtftaDt  Der  iProiMU',  «uD  .»?auinfi!3  ber  ilMffenfcbafteu  amr.  Teri^leieben  i<erfrf)entunvicn 
fameu  im  Oriente  elfter-?  ihm-.  (licero  ]\\i\t  in  feiner  ;1feDc  iiej^eu  l^erre^:  Solcre  ajimt  barhaVus 
reires  IVr^aruni  et  Syroruin  ])liires  »ixoros  haljcn;.  liis  auteiu  iixoribus  civitatis  attribuere 
hoc  modo:  luee  eivitas  nmlieri  rciliiuieulum  pra^beat,  Iütoc  in  conuiu,  luei- in  crine.«.  Ita 
populos  habeilt  niiiversus  iion  sctkiiii  coiiscio.s  lil)idinis  .su;\}  veruiij  etiam  niinistro-;  ( Ar-t.  .").) 
2(ehnlicbei^  ia^^t  fUt»  in  Aleibiade,  'JPlutaril)  in 'J'heiuistoele.  "Olthenaue  lib.  [.,  Straboli}).  14. 
4->)  LXX  blef?:  -api/'/f-, \ri\  ivaö  hier  bebeutet:  „(fr  fvM-a*  laut  feinen  JaDel  nnc  feine. uUii^cn 
barüber  axi-i."  'ix>a'}  '?.''ienelau?  heimlid)  beiviUiU^n  hatte,  brachte  Cnia-j  nun  fla;\enb  \m  iSffent* 
lidH'u  .HunDe  uni^  ]\\\\r  mit  iiutem  :'>tedUe:  J)  nuil  er  al?  aMrflid<er  (oba^obl  >.H'rDrvin;iter)  .^toher* 
)>riefter  tai?  ;){ed't  hatte,  foktc  i>erbred>en  an  Das*  V'idn  u'  Riehen;  2)  auil  einem  foKten  rdnfe* 
iH^lIen  '"BJannc,  wie  'fOienelau?,  Die  l'aroe  »omJ^HMutte  i^eriffen  »erDen  mufUe. — 'Hi)  Ter  yvinjc 
J^ain,  ber  fid^  in  einem  Umfauiie  ihmi  fünf  <ctunDen  um  Den  lempel  De?  3(polli>  unD  Der  Tiana 
berum^Oji,  iialt  alo  X'lü^l,  in  iiH'Utem  Cnia«?  III.  feine  (i)efahr  für  fein  V'ebcn  fürd^ten  burfte; 
f.  ;;,  1.  —  'i' )  2o  ftarb  unter  Der  .fi^anD  De^  0?^•ud^lerc  jener  hccbverDientc  "^Vann,  Der  24  .^abre 
lau;^  uncrmüDct  für  isnnte«?  (ihre  unD  feinec  i^clfei?  ii?oM  iiearbeitet  hatte.  (Sin  lutcrer  i^eireis, 
wie"  reDli*  er  eö  mit  '>unt  unD  Den  5?fenfeben  iiemeint,  ift  an^hl  Diefeji,  Daj;  ihn  fsiott  felbfi  nad) 
Dem  iODe  nod)  al?  5?erfjeuii  bcnül3te,  um  3i'f»ii'-  f»-'"!  "l^caecabaer,  in  feinen  Stampfen  für  (^ott 

unD    fein    i^Olf    ^^U    -f^Ulfe    ^U    flMltmeU;    f.    15,    12.  —  48)   mMy>i.m-f>/f  nai  -o'.Oi/r  evra^im:  — 

'IJ))  jpro-w/Kjrwi'  „i^olDenc  '^^k'fitirre."  —  oO)  ift  wahrfd>einlirf)  al?  nomen  proprium  '^u 
nehmen,  ^ut  cinii^en  iiried>.  J^Dff.  heif;t  er:  Avpawoc.  —  al)  (t-oiSoI  „Staub."  —  52)  Tiefer 
trai^ifd^e  iUnfall  batte  Die  ,^-ol(^e,  U\^  eine  i?ffcntlidhe  ^Inflai^e  cici^en  'JJenelau?,  Den  eritcn  Ur» 
beber  bee  Uebelj  erhoben  würbe. —  o^J)  r;}r  (5/ /va/o/oj/öi' trro^vfTffjTo  „fie  bradUen  ihre  itla^c 
i>or."    So  waren  ihrer  Drei,  weil  Siner  af-5  illäv^er,  Die  anbern  jwci  al?  J'-'Wilf»  auftraten.  — 

34)     'fntp.jei/.nro    XPW'^~'^    'iKnva    rü   riTOAeitalu  rC>  iiopiy/twif  .  .      X^iefer  'il)tolemäu^  T.  o.  38 

ftauD  bei  '^(ntiiHtu?  in  iian^  befcnDerer  <>3unft  unD  war  vielleiitt  aud>  Dur*  fein  5lmt  al^i  Statt* 
balter  t£öleü>rien-?  unD  i^bbuicieus?  von  iirofiem  öinfhif!.  31n  ihn  wanDte  fiit  Daher  'Äenclauä 
mir  feinen  l'erfprednniiieu,  wahrfd^einlid^  fdu-^n  che  Die  iieriditlidic  'Jlnflai'te  i^eftellt  unD  Die  2>er» 
banDluni^  bei-^cnnen  unirDe.    (£e  ift  jeDod^  aud^  mbi]lid\,  Daj;  eo  erft  wäbreuD  Der  iHM-banblun.q 

lelber    iie|cbah.  —  O-S)   lu^fi'  ä-oAaSi'.jr  ii  riro/f/in/of  (\r  ~i  7Tf/>i(rTv'/i)v  i'.tc  (tva\lnioTra  röv    -tacri/Ja 

^irrty^i/Kc.  "^iad^Dem  Die  jcHilcn  vernommen  unD  Die  Situlb  bc^  Wenelau»  fonnenflar  erwiefen 
war,  lub  |.Holcmäuo  De»  .Hönic^  unter  Dem  i^orwanDe,  Daf;  er  fidi  ein  weuiii  abfüblen  ini.\iic,  iit 
eine  ber  <::aulenhallen  De^^  'vericbt^^bofe?  beraux^',utreten  ein,  wekte  (SinlaDuuii  fid)  Derfelbe 
,aefalleu  lie§.  .r^icr  wuf;te  nun  'ilHolemäu?  Den  >UMtt.a  sVin^  uuD  ;iar  umjuftimmeu  uuD  für  '??tene- 
"laue  einv.mebnien.  li?  bcDurfte  wahrfcbeinlid^  Feiner  vielen  ii^orte.  Da  '^(ntioehuji  ein  '??fann 
ohne  ßharafter  war  uuD  eben  \o  Wi(bt  Die  leiDenDe  UnfdnilD  verDammtc,  alo  beaHinte.  — 
oG)  Wit  Dem  ÜDorte  „Sc^tben"  be^eid^net  hier  Der  bl.  i'erfaffer  Die  än^lfer,  bei  Denen  Da?  3Jed^t 
be?  Stärferen  i^ilt.  —  -57)  Xie  brei  redufitaffencn  IWinner,  Deren  jian^'  SitulD  Darin  beftanb, 
bat;  fie  C(eo|cn  Die  bffentlieben  ^revel  unD  UuiV'reittiiifeiten  tlaiunl^  auftraten,  unD  ]Yi\n  al?  '3(b« 
iiefanDtc  Deo  jüDif*en   Staate^,  fielen  jetjt  al?  Cpfer  Der  3ucfe  be?  Wenelaus*.  —  -58)  Trptoi 

fiiGo-otijpi/üairer    ra    rrpoi;   n}v   K/jStiav  avrtüv  uF}a'/.o-pe~tjr  tXopt}';>,mtv    ,,au?    .'l^a!;   De?  Uurecbtä 

(Dae>  biefe  Wanner  erlitten)  befor^tcn  bie  3:i)rier  auf  fo  ;irof?nüithiiie  SBeife  alle?  ^u  beren  '-^eftat' 
tuuii  '?{otbuH'UDiiU\  —  -39)  wf:«c  rcji'  tto/itm'  tT/,i'>p>fzf  ^«ö>f(7-(jf  *,,ein  fdUiuimer  v'adMleller 
feiner  ^^ifiiburvier."  Aunf  ^vibre  lani],  171-1(>(>,  blieb  Wenelau?  in  bem  u^iDerredjtUdH'u  '-i^cfi^e 
feine?  .^obcnvrieftcramte?,  eine  wahre  f"^5eif!el  f^Jottc?. 


Caput    V. 

1.  Eodem  tempore'  Aiitiochiis  seenndfim  profectionem  paravit  in 
Aegyptura.  2.  Contigit  autem^  per  iiniversam  Jerosolymoruin  civitatem 
videri  diebus  quadraginta  per  aera  equites  discurrentes,  auratas  stolas 


810 

habentes,  et  hastis,  quasi  cohortes,  armatos,  3.  et  cursus  equorum  per 
ordines  digestos,^  et  congressiones  fieri  cominus,  et  scutorum  motus,  et 
galeatorum  multitudinem  gladiisdistrictis,*  ettelorumjactus,  etaureorum 
armoruin  splendorem,  omnisque  generis  loricarum.  4.  Qua])ropteromnes 
rogabant  in  bonuiii  moiistra  converti.  5.  Sed  cum  falsus  rumor  exisset, 
tamquam  vita  excessisset  Antiochus,  assumptis  Jason  non  minus  mille 
viris,  repente  aggressus  est  civitatem:  et  civibus  ad  murum  convolan- 
tibus^  ad  ultimum  apprehensa  civitate,  Menelaus  fugit  in  arcem:  6.  Ja- 
son vero  non  parcebat  in  caede  civibus  suis,  nee  cogitabat  prosperitatem 
adversum  cognatos  malum  esse  maximum,  arbitrans  hostium  et  non 
civium  se  trophaea  capturum.  7.  Et  principatum  quidem  non  obtinuit, 
finem  vero  insidiarum  suarum  confusionem  accepit,  et  profugus  iterum 
abiit  in  Ammanitem.  8.  Ad  ultimum,  in  exitium  sui  conclusus  ab  Areta^ 
Arabum  tyranno  fugiens  de  civitate  in  civitatem,  omnibus  odiosus,  ut 
refuga  legum  et  execrabilis,  ut  patriae  et  civium  bostis,  in  Aegyptum 
extrusus  est:  9.  et  qui  multos  de  patria  sua  expulerat,  peregre  periit, 
Lacedaemonas  profectus,''  quasi  pro  cognatione  ibi  refugium  babiturus: 
10.  et  qui  insepultos  multos  abjecerat,  ipse  et  illamentatus,  et  insepultus 
abjicitur/  sepuitura  neque  peregrina  usus,*  neque  patrio  sepulchro  par- 
ticipans.  11.  His  itaque  gestis,  suspicatus  est  rex  societatem  deserturos 
Judaeos:""  et  ob  hoc  profectus  ex  Aegypto  efteratis  animis, "  civitatem 
quidem  armis  cepit. '^  12.  Jussit  auteni  militibus  interficere,  nee  parcere 
occursantibus,  et  per  domos'^  ascendentes  trucidare.  13.  Fiebant  ergo 
caedes  juvenum,  ac  seniorum,  et  mulierum,  et  natorum  exterminia,  vir- 
ginumque  et  parvulorum  neces.  14.  Erant  autem  toto  triduo  octoginta 
millia  interfeeti,'*  quadraginta  millia  vincti,'^  non  minus  autem  venum- 
dati.  15.  Sed  nee  ista  sufiiciunt:  ausus  est  etiam  intrare  templum  uni- 
versa  terra  sanctius,  Menelao  ductore,  qui  legum,  et  patriae  fuit  proditor: 
16.  et  scelestis  manibus  sumens  sancta  vasa,  quae  ab  aliis  regibus,  et 
civitatibus  erant  posita  ad  ornamentum  loci,  et  gloriam,  contrectabat 
indigne,  et  contara inabat.  ^*'  17.  Ita  alienatus  mente  Antiochus,  ^^  non 
considerabat  quod  propter  peccata  habitantium  civitatem,  modicum  Dens 
fuerat  iratus:  propter  quod  et  accidit  circa  locum  despcctio:  18.  alioquin 
iiisi  contigisset  eos  nmltis  peccatis  esse  involutos,  sicut  Heliodorus,  qui 
niissus  est  a  Seleuco  rege  ad  expoliandura  aerarium,  etiam  hie  statim 
adveniens  flagellatus,  et  repulsus  utique  fuisset  ab  audacia.  ]9.  Verum 
non  propter  locum,"*  gentem:  sed  })ropter  gentem  locum  Dens  elegit. 
20.  Ideoque  et  ipse  locus  particeps  factus  est  populi  malorum;  postea 
autem  fiet  socius  bonorum;'^  et  qui  derelictus  in  ira  Dei  omnipotentis  est, 
iterum  in  magni  Domini  reconciliatione  cum  sUmma  gloria  exaltabitur. 
'21.  Igitur  Antiochus  mille  et  octingentis  ablatis  de  templo  talentis,  velo- 
citer  Antiochiam  rfgiessus  est,  existimans  se  prae  superbia  terram  ad 
navigandum,  pelagus  vero  ad  iter  agendum  deducturum  propter  mentis 
elationem.  22.  Reliquit  autem  et  praeposit(>s  ad  affligendam  gentem: 
Jerosolymis  quidem  Philippum  genere  Phrygcm,-'^  moribus  cl-udeliofem 
eo  ipso,  a  quo  constitutus  est:  23.  in  Garizim  autem  i^ndronicum,  et 
Menelaum,^'  qUi  gravius  quam  ceteri  imminebant  civibus.  24.  Cumque 
appositus  esset  contra  Judaeos,^  raisit  odiosum  j)rincipem^^  Apollonium 
cum  exercitu  viginti  et  duobus  millibus,  ])raecipiens  ei  omnes  perfectae 
aetatis  interficere,  mulicres,  ac  juvenes  vendere.  25.  Qui  cum  venisset 
Jerosolymam,  pacem  simulans,  quievit  usque  ad  diem  sanctum  sabbati: 
et  tunc  feriatis  Judaeis^*  arma  capere  suis  praecepit.     26.  Omnesque  qui 


3)aö  IL  33ud)  tcr  ^^accabaer.  5,  1—27.  SInm.  1—28.  811 

ad  spectaculum  processerant,-'  trucidavit:  et  civitatem  cum  armatis  dis- 
currens,^^  ingentem  nmltitudinem  peremit.  27.  Judas  autem  Maclia- 
baeus,  qui  decinius  fuerat,^  soccsserat  in  dcsertum  locum,^**  ibi(iue  inter 
feras  vitani  in  niontibus  cum  suis  agebat:^^  et  foeni  cibo  vesccntes,  demo- 
rabantur,  ne  participes  essent  coinquinationis. 

1)  ilur^  nait  bcm  i^orl^cr  cninihUfn  'i^erfnüc,  iiämliit  ICO  iintcvnabm  5[utiodut?  feinen 
jweiten  Jvelb^Uji  na*  5(ciV.ipten.  Ten  erften  Imttc  er  im  ^sabv(  i^orber  unternommen  unt«  burci) 
bic  iiliufliebe  ^cMadU  ^irifiten  tem  eafii"d}en  (yclnri^e  unb  ':Ve(n|uim  beenbiiU,  JcMHt  oImic  einen 
cntfdieipenben  (£rfo[ii  erlan;U  ju  baben;  I.  1,  17. —  ;2)  '^lebnlidn^  i'ufterfdieinnniU'n  er^äblt 
f5la!.nu6  ^HM'fplHiö  iHMn  lil.  'IHni  Pee  ^.  üf)  nad)  (Xbr.,  e^e  ber  .Slriei^  mit  ben  3ti.Mnerii  auebrad) 
bell.  Juj.  A'II.  12. ;  ©reiioriue  ihmi  Joure!  homil.  I.  am  bei-  .5eit,  ba  bie  VomvarDen  in 
Italien  einfielen-,  'jpiiniui?  I'l.  rü.  aug^  ber  ^nt  bcr  .Hriei^e  mit  ben  (limbriern;  '.Jlppianui?  unb 
(futropiii?  1.  IV.  et  X].  aui  bem  cäfarifdien  i-ürsierfrieii  nnb  oielc  anbere,  foivobl  ältere  aU 
neuere  '^^riftfteücr  au?  anberen  Jciten.  Tic  '.Jlftroloacn  febreiben  fte  ben  (£infliiffen  ber  fs)fftirnc 
3U,  wie  auc(  ':Ptolemäui^  Ceiitilog  c.  9.  crfidniid)  ift.  ^.Jlud)  ^.?(uiiuft ''JMvbue  Metooroluir.  1.  I. 
fiebt  barin  eine  natürlidu^  aiMrfunq.    5(üein  bie  riduiae  unb  licuH^nUidHv  aW-inuna  ftcbt  in 

f.vf.4»,-.,    :>«;.•(.„„    ,>;>,,-    .,,,.-,.,>..,,.x.,„i.(;.^,.,    t.;; »  o.v  ,..l.,.i,(i....."-  ,i:....L.^  '  .'. j.  ^;.   ~".  .1 


—    .«  ..    ])enmdtis;      (Juilielm.    Tyr.    1.  Ki.  —  3)  Kai  lÄa^  Imzuv  (harerayf/evag  „uni 

prbcntlidi   aufiiefteüte   Sieiterfcbwabrinien."  —  4)    />«<  Kn/iäKuv  izAißr],  «-ai  fiaxatfiüv  aTtaajiovc^ 
„eine  ^^leni^  iJCnirfünefe  unD  su\u''''ici'c  «Aan'rter."  —  o'     '  -      -■ 


0)1) 


,, ;,- .,.,,^,.1, ;,,,^;,v.,v  .^V.,.»V ■  .,    y  .    u,.  (5f      .'TTf      r?)      Tf/je^      (Tt'l'f/.rt(7l9i!     .    Wl/ 

„unb  al?  bie  auf  ber  ''Biauer  CÖlufiieftcütcn)  vertrieben  umren  . ."  —  (»)  Ter  ''3?ame  'älretaci  ift 
ben  ?vür|ten  '.)(rabien-3  jienu-infam,  iinc  bcr  ^came  ybarao  ben  äiv.n^tifd^en.  —  7)  '.i^ei  bcm  neuen 


I.  1,  21.  —  l?5)  fJf  r«f  oiKiar.  —  14)  KaTmp-&av}iaav  „ci^xn^yw  ^w  Wrunbc."  0"  biefcu  adnjig 
2aufenbcn  finb  bie  in  bie  3f(aiH-rei  iH-rfauftcn  aud)  bet^-iffen.  Icfibalb  ift  bcr  5luobrud  inter- 
fecti  <x{i  unrid)tii3e  Ueberfeijunii  ju  bctradUen.  —  lo)  ii  jtv/jür  ruiuüc  „burd^  baei  2d)lacbten 
bcr  .§«änbc/'  ginvien  fic  ju  (^runbe.  rer  ":}(u>?brud  vincti  ift  ta\>a  roiebcr  falfdn-  Ucberfcf3unii. 
16)  TaiQ  ßeß/}/n/g  x^pal  avaai'puv  k-Eöidov  „mit  fcincu  Unreinen  •'pänben  rif;  er  fic  fort  unb  »oer» 
tbeilte  fic." —  17)  nal  i:f/e-eo>f)i:^fTo  ->/v  (havolav  „er  erbob  fid)  übcrmütbiii  unb  bcpactUe  niebt  .  ." 

18)  Xamit  wiü  ber  bl.  i'crfaiTcr  fairen:  Tic  etrafc,  bie  bicr  tax  1)1.  £vt  getroffen,  bat  eigent-- 
lid)  ba?  i*oIf  getroffen,  iveil  bcr  bl.  txt  nur  bc?  inUfc»?  »vegcn  ba  ift.  3(üein  mt  fid)  ''»Hut  um 
beö  i'clfc?  UMcrer  annebmcn  wirb,  fo  irirb  er  ficb  aud)  um  bem  lempcl  anebcr  anncbmcn.  — 

19)  £i'fp}f77///(i7(jr    rrrö  rov  KVpiiir  tKoivüivr/ae,  Knl  ö  nara'/iSKJtdelq  .  .    tvinvoipTäuxir/.      C£ö  ift  auffal» 

Icnb,  ba^  bicr  bie  i'uigata  bae  guturum  bat,  ba  bod)  ber  bl.  in^rfaffcr  tld)  auf  bie  gefdn^benc 
Steinigung  beö  lempcl?,  alei  auf  einen  l^eweiei  bejicbt,  ba§  ®ott,  wenn  er  bem  iU^lfc  aufbilft, 
auc^  bem  3:empc(  aufbilft.  —  ÜO'    ^    -^    ■■>•'>"•  i    -^    'i' -  ^-   ^ '        -^«^  •    ^-  •-     - 

'AröpöviKnv.    rrpür  J/  rovriitr  Mnv'/ßoi 


apycivvTag  Tovq    lovöaiovg  ring  ,^    .„,  .,„ , ,^.,^^^.,^  „ »„  ^.  ^„  ^,^^^^,  ,, 

tcfabl  er  feinen  l'cuten  bie  Ütüftung  jum  Äampfe."  —  5-5)  kcü -oig  i^fAA^^nvrm:  nnrrac ,, 

■decjpiav  avrF^;u;fv-?/cT£.  Unter  i^suipia  ift  bicr  uact)  ber  gcnuH^ntidien  '.)luölegung  bai?  AcftgeiM-ängc 
im  Jempcl  in  ^.^erftebcn,  obwobl  ba-?  SBort  fonft  mel^'r  für  'j^eier  l^on  Spielen  unb  2cb'auft(uten 
gcbraudu  wirb.    'iJllIioti  aber  »erftebt  baruntcr  „tcii!'  2cbaueu  bcr  .)^eerfd)aar"  be?  '.)lpolloniuv? 


9i\Ht  '^(nbere  beuten,  er  fei 


beuten,  er  fei  bcr  ^ebntc  .)^obepriefter  feit  "JUeranber  b.  c^h-.  gewefen.    \ 

(£iner  am  ben  jcbn  iU^rncbmftcn  gewefen.    (£ine  britte  "iVeinung  ift  cnMid)  Dafür,  fafj  er  mit 

neun  Slnbcrcn,  fomit  alei  bcr  Jel}nte,  in  bie  SBüfte  gegangen.  —  28)  Tai)  bcr  ^l.  lUTfaiJer 


812  2)aö  II.  53uc^  ber  g^accabäer.  5,  27.  2tnm.  28—29. 

*)Hc^t8  öon  feinem  33ater  fagt,  barf  nti^t  auffatten.  (Sr  fefet  bae;  im  erjlcn  23u*e  Srjd^Üe  ale 
tefannt  öoraug.  —  29)  ■&vpiojv  rpönov  ödOi  „lebte  nad)  3Irt  ber  Jbiere."  X^iefe^^  Scben  in  ber 
2Bü|le  unter  gaften,  5öad)cn  unb  ^cten  war  bie  (Sinweibunii  ^um  grpfjen,  beüor|let)enbenÄ\tmpfe. 
3)artn  tie^t  aud)  baö  ®c()cimnit5  ber  »unbcrbaren  is^iciie  beö  3uba:S  l^erborl^en,  bcr^leic^cn  man 
in  ber  SBeltgefd^icbte  nirflcnbö  finbct.  rie  'öefAicbte  (ebrt,  bap  atle  gre^en  9Jfänner  it)re  crjte 
Gdiute  in  ber  siJerborgcubctt,  in  ber  3lrniut^,  in  ber  ^ftc^tigfeit  mact)ten. 


Caput  VI. 

1.  Sed  non  post  miiltum  teraporis  raisit  rex  senem  qiiendam  Antio- 
chenum/  qui  compelleret  Judaeos,  ut  se  transferrent'  a  patriis,  et  Dei 
legibus:  2.  contaminare  etiam  quod  in  Jerosolymis  erat  templum,  et 
cognominare  Jovis  Olympii:  et  in  Garizira,^  prout  erant  hi/  qui  locum 
inhabitabant,  Jovis  hospitalis.^  3.  Pessima  autem  et  universis  gravis 
erat  malorum  incursio:  4.  nam  templura  luxuria,  et  comessationibus 
Gentium  erat  plenum,  et  scortantium  cum  meretricibus:  sacratisque 
aedibus  mulieres  se  ultro  ingerebanf^  intro  ferentes  ea,  quae  non 
licebat/  5.  Altare  etiam  plenum  erat  illicitis,  quae  legibus  prohibe- 
bantur.  6.  Neque  autem  sabbata  custodiebantur,  neque  dies  solemnes 
patrii  servabantur,  nee  simpliciter  Judaeum  se  esse  quisquam  confitebatur, 
7.  Ducebantur  autem  cum  amara  necessitate  in  die  natalis  regis  ad 
sacrificia:^  et,  cum  Liberi  sacra  celebrarentur,  cogebantur  hedera  coronati 
Libero^  circuire.  8.  Decretum  autem  exiit  in  proximas  Gentilium  civi- 
tates,'"  suggerentibus  Ptolemaeis,  ^'  ut  pari  modo  et  ipsi  ad  versus  Judaeos 
ugerent,  ut  sacrificarent:  9.  eos  autem,  qui  nollent  transire  ad  instituta 
Gentium,  interficerent:  erat  ergo  videre  miseriam.^^  10.  Duae  enim 
mulieres ^^  delatae  sunt  natos  suos  circumcidisse:  quas,  infantibus  ad  ubera 
suspensis,  cum  publice  per  civitatem  circumduxissent,  per  muros  praeci- 
pitaverunt.  11.  Alii  vero,  ad  proximas  coeuntes  speluncus,'*  et  latenter 
sabbati  diem  celebrantes,  cum  indicati  essent  Philippo,  flammis  succensi 
sunt,  eo  quod  verebantur  propter  religionem  et  observantiam,  manu 
sibimet  auxilium  ferre.  12.  -Obsecro  autem  eos,^^  qui  hunc  librum 
lecturi  sunt,  ne  abhorrescant  propter  adversos  casus,  sed  reputent,  ea  quae 
acciderunt,  non  ad  interitum,  sed  ad  correptionem  esse  generis  nostri. 
13.  Etenim  multo  tempore  non  sinere  peccatoribus  ex  sententia  agere, 
sed  statim  ultiones  adhibere,  magni  benefieii  est  indicium.  14.  Non 
enim,  sicut  in  aliis  nationibus,  Dominus  patienter  expectat,  ut  eas,  cum 
judicii  dies  advenerit,  in  plenitudine  peccatorum  puniat:  15.  ita  et  in 
nobis  statuit,  ut  peccatis  nostris  in  finem  devolutis,  ita  demum'^  in 
nos  vindicet.  16.  Propter  quod  immquam  quidem  a  nobis  misericordiam 
öuam  amovet:  corripiens  vero  in  adversis  populum  suum  non  derelin- 
quit.  17.  Sed  haec  nobis  ad  commonitionem  legentium'^  dicta  sint 
l)aucis.^'^  Jam  autem  veniendum  est  ad  narrationem.  18.  Igitur  Elea- 
zarus'^  unus  de  primoribus  scribarum,  vir  aetate  provectus,  et  vultu 
decorus,  aperto  ore  liians-"  compellebatur  carnem  porcinam  manducare. 
19.  At  ille  gloriosissimam  mortem  magis  quam  odibilem  vitam  complec- 
tens,  voluntarie  praeibat  ad  supplicium.^'  20.  Intuens  autem,  quemad- 
modum  oporteret  accedere,^'  patienter  sustinens,  destinavit  non  admittere 
illicita  propter  vitae  amorem.  21.  Hi  autem,  qui  astabant,^^  iniqua 
miseratione  commoti,  propter  antiquam  viri  amicitiam,  tollentes  eum 
secreto  rogabant  afferri  carnes,  quibus  vesci  ei  licebat,^^  ut  simularetur 


Da^  II.  »uc^  bcr  SJJaccabäer.  6,  1—18.  Slnm.  1—19.  813 

manducasso,  sicut  rex  imperaverat  de  sacrificii  carnibus:  22.  ut,  hoc 
facto,  a  morte  liberarctur:  et  propter  vetereni  viri  amicitiam,  haiic  in  eo 
faciebaiit  huiuaiiitatem."'^  23.  At  ille  cojL,ntai-e  coepit  aetati.s'"  ac  seiiec- 
tutis  suae  eniiiieiitiain  dignani,  et  ingeiiitac  nobilitatis  canitiem,-'^  atqiie 
a  puero  optimae  conversationis  actus:  et  secuiidum  sanctae  et  a  Deo 
conditae  legis^  constituta,  respondit  cito,^^  diceiLS,  praemitti  se  velle  iii 
iiifernum.  24.  Non  enim  aetati  nostrae  dignum  est,  iiiqiiit,  fingere:^"  ut 
multi  adolescentiuni,  arbitrantes  Eleazarum  nonaginta  annoruni  transisse 
ad  vitam  alienigenaruni :  2-5.  et  ipsi  proptcr  meam  siinulationem,  et 
propter  modicuin  corruptibilis  vitae  tempus  decij)iantur,  et  per  hoc 
maculam,  atque  execratioiicm  meae  senectuti  conquiram.  26,  Nam,  etsi 
in  praesenti  tempore  suppliciis  hominum  eripiar,  sed  manuni  Omnipo- 
tentis  nec  vivus,  nec  defunctus  effugiam.  27.  Quamobrem  tbrtiter  vita 
excedendo,  senectute  quidem  dignus  apparebo:  28.  adolescentibus  auteni 
exemplum  forte  relinquam,  si  prompto  anirao,^^  ac  fortiter  pro  gravis- 
simis  ac  sanctis.simis  legibus  honesta  morte  perfungar.  His  dietis,  con- 
festira  ad  supplicium  trahebatur.^-  29.  Hi  autem,  qui  eum  ducebaiit,  et 
paulo  ante  fuerant  mitiores,  in  iram  conversi  sunt  propter  sermones  ab 
eo  dictos,  quos  illi  per  arrogantiam  prolatos  arbitrabantur.^^  30.  Sed, 
cum  plagis  perimeretur,  ingemuit,  et  dixit:  Domine,  qui  habes  sanetam 
scientiam,  manifeste  tu  scis,  quia,  cum  a  morte  possem  liberari,  duros 
corporis  sustineo  dolores:  secundum  animam  vero  propter  timoiem  tuum 
libenter  haec  patior.  31.  Et  iste  quidem  hoc  modo  vita  decessit,  non 
solum  juvenibus,  sed  et  universae  genti  memoriam^^  mortis  suae  ad 
exemplum  virtutis  et  fortitudinis  derelinquens. 

1)  -jipovra  \s.\);/va'ioi'  „ciitcn  C'dtci-}  (i>ic(Ictc{U  Sctuitorl  iiii?  5(t^cn."  f^KSiIiit,  b.Tf;  ber  ^Jamc : 
'A'&j/va'ioc  bicr  ai-S  Gi.icnnamc  511  mi>nicn  ift.  "Wariaiu;  iilaiibt,  ces  fei  ■■J3acc^i^^'6  unter  tiefem 
rs3rcie  cutö  3(nticdna  oCer  5Uben  511  oert^ebcn,  ivclci)eu  'i'.iiattatlnaj  »ocv  tem  (sjö^enaltare  töttetc 

I.    2,    25.  —  ^  )   /i£~a3a!feiv  tu  riJv  TcarpiAuv  röuior,   Kai  roig  rur  iJfor  vounir  ufj  — o7.tr li-sa-öai.  — 

8)  t".  \\  tcn  lempcl  auf '^Kiri^im.  —  1)  t.  b.  nMe  renn  aiut  tie 'i^cwcbuer  bcp  l'anft'iftriftg 
?cutf  au^  tcr  iyrenite  iiMven,  tie  bier  lV^ftlid^e  'Jlufnabnie  fanren  1\ .  lieg.  IT.  24-i.'7.  Scbol^ 
überfee.t:  „n:'!e  fenn  bic  Sinwobner  Pe?  Cvtee<  iiaftfreunMicb  nniven"  —  uH'lcbc  2Benfun;i  ivobl 
aur  tcm  cinfaiten  '"■orunte  alo  unviebtiji  an^ufcbcu  ift,  uhmI  tie '^3aftfrcuuffcbaft  eine  «icmeinfanie 
2ujent>  ticr  rricntalcu  n\ir,  fomit  <\.[i  feine  befonrcrc  •Jlno^eidininui  bättejeiten  fi.MUien.  — 
3)  A<öf  Zn-'.ov.  '?fait  bem  i^eriebtc  re-5  ^slaiMU?  ^cfcpbu^  ^eiiUcn  fid^  tic  ^anmritaner  nidn 
nur  bereit,  bcn  Jupiter  Seniums  an^uncbmen,  fontern  crflvirteti  ftd^  aucb  a(c  "Dfad^  fem  inen  fer 
*2ironicr.  —  0)  ;  iir;/-'«  T:/iir!ia:.uv7LJv  „unti  in  tcn  beili;:^en  i^crböfcn  iCnnber  bcfd^liefen."  — 
7)  nMM-unter  bic  (^ößcnbilfer,  unreine  Ibiere  unt  antere-j  vtMn  («efetjc  i*criHMüce  ^u  in'rfteben 

ift.  —  S)   eh:  rijv  tuirü  /.i)}pn  rnv  ßam/ tur  ■'^Ei'txi/.iin'  i/inpav  trri  a-'/.ayxrioubv,  aU?  UH'ldHT  in'JCldV' 

nuni^  ben^ovi^cbt,  baf;  bei  tem  Ctferfcfte  ben  Ibiercn  bic  (? ini^cnHire  berviuei^cnommcn  unt  tie 
cbleii  fcrfefbcn  in  ter  nad)foI>icnten  2d^mauferei  oer!,cbvt  ivurten.  ©vi^^  ter 'JiUjrrud :  Kam 
/jr,m.  n:'cld^en  tie  ihtleiata  iiar  nidu  bat,  bereutet,  ift  fdnvcr  ju  faiien.  Tenn  man  fann  nicbt 
Iei*t  anncbmen,  faf'  tcV  CsJcburtcraii  rec  .HoniiU^  jcren  -Wonat,  niHt  raf;  er  einen  ;vnr,en -Wonat 
lanci  fiefciert  UMirte;  I.  1,  tW.  —  9)  inMi  tcr  .?d)dnMidn'cit  tcr  UmuiiU'  be-J  33ac*uy  liefert 
berX.  3lU|Uillinu5  ein  abf^recfenbe?  (iH-mälte  in  eiv.  Din  A'll.  21.  OiMdUtMonnte  für  tie 
treuen  Jfnbanjier  te-o  mpfaifduni  (^liefetje-:?  cnunM-enter  fein,  alv^  5U  fcben,  wie  ibre  ~.örüt>cr_5ur 
Jbcilnabmc  an  fold^en  Unr,iuien  c^e^n^uniien  nnirtcn.  —  10)  -öäf^c 'E////iv(5fir.  Ter '.Befebl, 
ber  in  tie  benad>barten  j^riccbifcben  Starte  rc?  ^Ifeid^eei  jicfantt  »urte,  betraf  rie  2 beilnabmc, 
wddic  t>ic   in  tenfclben  "wobnenren   Cniren   an  riefen  beiruifcben  iveften  nobmen  foUteii.^— 

1  ]  )    Ura'/Funiuv  r-orn^euh'Ljv  ri/i'  a)'T)]i-  a;;^;?/)'  uavä  rdir  'Iow5«/a<r,  üjtvi'  kiü  a-'/ur.  \vi^^:II'.    ^iV^I^ 

bicr  ren  "ä^tplemäcrn  in  t?ic  Situbc  ;^cfd)oben  »irr,  tommt  auf  rRcd)nun>i  rer  i^ormünrer,  ba  ric 
ju'ei  prolcmäifdH-n  '3.Vin5en  'iPbilomctPr  unr  ^}Mv.>?con  ned^  im  .Sluabenaiter  ftanren  1.  1,  •'>!.  — 
1:2)  -fip7,i'  ovv  öpäv  Ti/v  tvenTt'janv  r a/.ai 77 cjpiav  ,,ra  crvvtb  c>?  fidi  uuu  ui  fcbaucu  rae*  berein- 
jKbrccbenc  (£Ienb."  —  1-5)  mit  iKuauercr  i^euidMUUUi  bcrid)tet  in  I.  1,  (>:;.  (14.  —  l'ii  I.  2.  ;>.j. 
i'>)  -apuMi/ü  oLr.  I.  1.  (U;  2,  .')l-r)2.  —  Hi)  iarfpnv.  t ic  anfciUiilidu'  3trafc  i|l  ric  gri-Mjte 
a^p^ltbat,  rie  Strafe  am  G nbe  raä  ^röjite  Uebel.  —  17)  f.  i.  <^5r.  —  IS)  (^r  ü/.'jwi-  ^^: . .  „naeb 
ben  wenigen  SBcrten  muffen  trir  3ur  eigentlichen  Srjd^lung  fclncitcn,"  —  19}  war  nac^  bee 


814  ^as  IL  Suc^  fcer  «B^accabäer.  6, 18—31.  3lnm.  19—34. 

v5(as>tu3  3pfe)j'&ug  33eri(St  aui  ^^rieflcrlidbeni  65cf£$(e($tc.  ©regoriuö  »on  9?a5iaii^  unb  5lmbrcftug 
rebcn  »cn  ibm  al6  ^Batcr  ber  fteben  maccabciifc^cn  iBvüber;  adein  »abrf*einlid)  i|l  biefe  iPatcr« 
fd)aft  nur  fflürlid)  5U  »crftcben.  (Jr  cr|'ct)eint  Mcr  al^  leuct)tenM'^  ^cifpicl  bcroifdier  Stanb* 
t)aftuifeit  im  (yianbcn  unf  treuer  5BoÜ3ic()uniT  be^  ®cfel}e3.  —  20)  ävnxavuv.  9}?an  fperrte 
ibm  iicwaltfant  ben  ^Wunb  auf.  —  21)  i-Trl  rö  rhjinnvov.  (£^  nrnr  bic^  ein  boljcrner  'JPfabl,  an 
lüclticm  bcr  Strdflini)  jiefcf) lachen  nnirDc,  V\i  er  ftarb.  —  22)  TrpoTrrffjaf  öi  na-d'  bv  iöei  -püzov 

'irportpXF-Gx'iai  rQV(;  vnofifviivTaQ  äfi'vvtniiai,   cor  oh  T!)tfii(;  ye'vaaa&ai  6m  ri/v  TTpoc:  ro  Cyv  <j>i.Aoa~opyiav 

„Sr  fpic  aber  aujt.  "?(uf  folcbc  59eifc  foüten  biejcnii^en  binuitrcten,  bic  fiA  llanbbaft  tvebren 
Piei^en  ba*?,  nmi^  <xm  'ikbi  ,5uni  i'cben  nicbt  ^u  iienicfjcn  erlaubt  ift."  Cb  er  aue^j^efpicn,  a(g  man 
ibm  bae  Sctrecineftcifct)  in  bcn  ?[l?unb  jlccfen  n^oüte,  ober  naitbcm  man  eö  biucinacitecft  batte, 

läpt    ficb    nid)t    Cr|et)en.  —  23)   ol   öi   -rrpuc  tu  irapav6/j.ü)  an/.u-) x'>^'i(7fiü  Ttrayftti'oi,  ()iii  ri/v  sk  tÖ)v 

■n-a'AaMv  xpoi'uv  irpix;  rov  av6pa  jv^jaiv  „bie  aber  beim  öeü'tjiDtDrigcn  CpKrff|"tc  5lncicfte[Iten 
nabnicn  ibn  ivesien  alter  23cfaunt|'d)aft  jur  ^iette  unb  crmabnten  ibn  .  ."  —  24)  LXX  fe^en 

nod)  bei:   A'  aiirrrv  irnpnüKtvaüdivra  „OOn  ibm  felbjl  jubereitet."  —  23)  koI  (hä  ri/v  hpxainv  Tzpbq 

avrnvc  ipiAiav  ri'xv  (t>i'Aav^p(jTr-ini^  „unb  bamit  er  burd^  bie  alte  i^reunbfd)aft,  bie  er  mit  ibnen 
flebabt,  3?ei^nabio|uni}  erUuii^en  möchte."  —  20)  'Aoyio/tiov  äartüov  iiva'Aaßi^v  imi  ä^iov  rfjc  IfAiKiaq 
Kai  T7/(;  Toi'  -ii/pcjQ  vmpox''/c  „(£r  aber  nabm  eine  cMe  Tenfart  an,  nntrbiii  bcö  3(lterö  unb  beö 
2(nfeben^  einc^  iireifen  Wannet."  —  27)  kcu  rf/c  iirtKri/Tov  kcü  iKiipavorc  TvoAiä^  „unb  anirbig 
be^  baju  enf  crbenen  unb  j^länjenben  ^aarc?."  —  28)  iüia/mv  61  -^  äyiaQ  nal  üEonTiaTov  vo/jo- 
\9E(Tin(  „noA  mebr  aber  (>nürtii;V)  ber  beiliju^n  unb  fon  (^ott  iiegcbenen  ®efei^e?i?erfaffun(\."  — 

29)   äKnAfirdo>r  uKf&ijrarn,  ra^j'f'wf  /fj-ary  TrpdTrifjnF/v  e'i(;  top  a6'//i>   „er  antwortete  bcm^ufoIflC  UUb 

fachte,  fie  fotiten  ibn  nur  fdincd  in  bie  Unterwelt  fcrtfd)irfen."  —  30)  vTioKpiSi/vai  „beudieln." 

31)    f'f  T-h  TT-po'&i'/nuc  Knl  j'fTi'o/wf  vTTtp  tCüv  atfivüv  K(ü  üjiuv  v6/jui'  ciTrevi!invaTii^en>  „(ein  i^ei)piel), 

wie  fie  widiii  unb  cfelmütbig  für  bie  bcbrcn  nnb  bcilicjen  (^5efei3e  fterbcn  foUen."  —  32)  i-i  -b 

rvpnnvov  svÖfur  //^ii'^f  Ü},.  18.  —  33)  nirupoiar  avai  „fie  bieiteu  fie  für  2borbcit."  —  34)  Tov 
FavTov  ■dävaTov  hTi66tiyiia  yevvaiÖTTjTor  neu  /jw/uoavroi'  üpeTf/t;  KaTaÄnruv  „inbem  er  IciueU  Job  at^ 

ein  53eifvnet  beö  (£belmutbcg  unb  al6  ein  renfmal  bcr  Juiicnb  binterlief!."  Ter  bl.  (yrej^priuei 
i^on  9?ajiau3  fai^t  von  ibm:  „riefer  (Slca^ar,  bcr  t£rftlinii  rerjcniiicn,  bie  lun-  (£brt|hi?  cii-'littfi^ 
babcn,  wie  ^tcpbanui^  bcr  Srftlinii  berjcniiKn-  bie  nad)  iibriilu«  fittcn,  ein  ';Vrictler  bmtbejabrt, 
bur*  fein  .iMar  unb  feine  .HUu^beit  ein  (i3reiei,  bcr  jucrft  für  bat^  i'olf  Cpfc'"  i^nb  flkbcte 
anwenbetc,  brad)te  nun  aud)  fid)  felbft  fi>3ctt  bar  alei  ein  £xi\a  ber  i^cllf^Mnmcnbcit,  3ur  iH'rfDb= 
nuui^  beö  i^olfci?,  ein  iilücflid^e?  i^orfvicl  bcei  il'ampfce;,  eine  rebenbc  unb  fd)wci!-(cnbc  ''Wabnunfl. 
Sr  bracbte  überbicü  aud)  ficben  Söbnc  bar,  bic  Jv>'itd)t  feiner  Unterwcifunii,  ein  Icbcnbicje^, 
l^eiliöcei,  'yolt  wt»l)li5cfälliflee  S^pfev,  VHn-trefflid}er  unb  reiner  ale  jcbcö  9efci;lid)e  Cpfer  .  ." 


Caput  VIT. 

1.  Contimit  aUtem  et  Septem  fratres'  niia  cum  inatre  sua  npprehensos 
compelli  a  rege  edere  contra  fas  carnes  porcinas,  flagris,  et  taureis  criiciatos. 
2.  Unus  autem  ex  illis,  qui  erat  primus,^  sie  ait:  Quid  quaeris,'^  et  quid 
vis  discere  a  nobis?  parati  sumus  mori,  magis,  quam  ])atrias  Dei  leges 
praevaricari.  3.  Iratus  itaque  rex  jussit  sartagines,  et  ollas  aeneas  suc- 
cendi:  quibus  statim  succensis,  4.  jussit,  ei,  qui  prior  fuerat  locutus, 
amputari  linguam :  et,  cute  ca])itis  abstracta,  summas  quoque  manus  et 
pedes  ei  praescindi,  ceteris  ejus  fratribus,  et  matre  inspicientibus.  5.  Et, 
cum  jam  per  omnia  iiiutilis  factus  esset,  jussit  igiiem  admoveri,'*  etadhuc 
spirantem  torreri  in  sartagine:*^  in  qua  cum  diu  cruciaretur,  ceteri^  una 
cum  matre  invicem  se  bortabantur  mori  fortiter,  6.  dicentes:  Dominus 
Dens  aspiciet  veritatem,  et  consolabitur  in  nobis,''  quemadmodum  in 
])rotestatione*'  cantici  declaravit  Moyses:  Et  in  servis  suis  consolabitur. 

7.  Mortuo  itaque  illo  primo,  hoc  modo,  sequentem  deducebant  ad  illu- 
dcndum:"  et,  cute  capitis  ejus  cum  capillis  abstracta,"^  interrogabant,  si 
manducaret  prius,  quam  toto  corpore  per  membra  singula   })uniretur, 

8.  At  ille,  respondens  patria  voce,  dixit:  Non  faciam.  Propter  quod  et 
iste,  sequenti  loco,  primi  tormenta  suscejjit:  9.  et  in  ultimo  spiritu  con- 
stitutus,  sie  ait:  Tu  quidem  acelestiseiliie"  in  praesenti  vita   nos  perdis: 


815 

sed  Rex  mundi  defunctos  nos  pro  suis  legibus  in  aeternae  vitac  resurrectl- 
one  suscitabit. '^  10.  Post  hunc  tertius  illuditur,  et  linguam  postulatus 
cito  protulit,  et  manus  constanter  extendit:  11.  et  cum  fiducia  ait:  E 
caelo  ista  possideo,  sed  propter  Dei  leges  nunc  haec  ipsa  despicio,  quoniam 
ab  ipso  me  ea  recepturuni  s{)cro:  12.  ita  ut  rex,  et  qui  cum  ipso  crant, 
mirarentur  adolescentis  animam,  quod  tamcpiam  niliilum  duceret  cruci- 
atus.  13.  Et  hoc  ita  defuncto,  quartum  vexabant  similitcr  torrjuentos. 
14.  Et,  cum  jam  esset  ad  mortem,  sie  ait:  Potius  est  ab  homiuibus  morti 
datos  spem  expectare  a  Deo,  iterum  ab  ipso  resuscitandos:  tibi  enim 
resurrectio  ad  vitam  non  erit.  15.  Et  cum  admovissent  quintum,  vexa- 
bant eum.  At  ille,  respiciens  in  cum,  dixit:  16;  Potestatem  inter  homines 
habens,  cum  sis  corruptibilis,  facis  quod  vis:  noli  autera  putare  genus 
nostrum  a  Deo  esse  derelictum:  17.  tu  autem  patienter  sustine,'^  et 
videbis  magnam  potestatem  ipsius,  qualiter  te,  et  semen  tuum  torquebit. 
18.  Post  hunc  ducebant  sextum,  et  is,  mori  incipiens,  sie  ait:  Noli  frustra 
errare:  uos  enim  propter  nosmetipsos  haec  patimur,  i)eccantes  in  Deum 
nostrum,  et  digna  admiratione  facta  sunt  in  nobis:'*  19.  tu  autem  ne 
existimes  tibi  impune  futurum,  quod  contra  Deum  pugnare  tentaveris. 
20.  Supra  modum  autem  mater  mirabilis/'^  et  bonorum  memoria  digna, 
quae  pereuntes  Septem  filios  sub  unius  diei  tempore  conspiciens,  bono 
animo  ferebat  propter  spem,  quam  in  Deum  habebat:  21.  siugulos  illorum 
hortabatur  voce  patria  fortiter,  repleta  sapientia:'^  et,  femineae  cogitati- 
oni'^  masculinum  animum  inserens,  22.  dixit  ad  eos:  Nescio  qualiter 
in  utero  meo  apparuistis:  neque  enim  ego  spiritum  et  animam  donavi 
vobis  et  vitam,  et  singulorum  membra  non  ego  ipsa  compegi,  23.  sed 
enim'^  mundi  Creator,  qui  formavit  hominis  nativitatem,  quique  omnium 
invenit  originem,  et  spiritum  vobis  iterum  cum  misericordia  reddet  et 
vitam,  sicut  nunc  vosmetipsos  despicitis  propter  leges  ejus.  24.  Antiochus 
autem,  contemni  se  arbitratus,  simul  et  exprobrantis  voce  despecta,'^ 
cum  adhuc  adolescentior  superesset,  non  solum  verbis  hortabatur,  sed  et 
cum  juramento  affirmabat  se  divitem  et  beatum  facturum,  et  translatum 
a  patriis  legibus  amicum  habiturum,  et  res  necessarias  ei  praebiturum. 
25.  Sed  ad  haec  cum  adolescens  nequaquam  inclinaretur;  vocavit  rex 
matrem,  et  suadebat  ei  ut  adolescenti  fieret  in  salutem.^"  26.  Cum  autem 
multis  eam  verbis  esset  hortatus,  promisit  suasuram  se  filio  suo,  27.  Itaque 
inclinata  ad  illum,  irridens  crudelem  tyrannum,  ait  patria  voce:  Fili  mi, 
miserere  mei,  quae  te  in  utero  novem  mensibus  portavi,  et  lac  triennio 
dedi  et  alui,  et  in  aetatem  istam  perduxi.^'  28.  Peto,  nate,  ut  aspicias 
ad  caelum  et  terram,  et  ad  omnia  quae  in  eis  sunt:  et  intelligas,  quia  ex 
nihilo  fecit  illa  Deus,  et  hominum  genus:^^  29.  ita  fiet,"  ut  non  timeas^ 
carnificem  istum,  sed  dignus  fratribus  tuis  effectus  particeps,  suscipe 
mortem,  ut  in  illa  raiseratione^^  cum  fratribus  tuis  te  recipiam.  30.  Cum 
haec  illa  adhuc  diceret,  ait  adolescens:  Quem  sustinetis?-^  non  obedio 
praecepto  regis,  sed  praecepto  legis,  quae  data  est  nobis"'^  per  Moysen, 
31.  Tu  vero,  qui  inventor  omnis  malitiae^  factus  es  in  Hebraeos,  non 
effugies  manum  Dei.  32.  Xos  enim  pro  peccatis  nostris  haec  patimur. 
33.  Et  si  nobis  propter  increpationem,  et  correptionem  Dominus  Deus 
noster  modicum  iratus  est:  sed  iterum  reconciliabitur  servis  suis.  34.  Tu 
autem,  o  sceleste,  et  omnium  hominum  flagitiosissime,  noli  frustra  extolli 
vanis  spebus  in  servos  ejus  Inflam matus;^"*  35.  nondum  enim  omnipo- 
tentis  Dei,  et  omnia  inspicientis,  Judicium  effugisti.  36.  Nam  fratres  mei, 
modico   nunc  dolore  sustentato,   sub   testamento  aeternae  vitae  eflecti 


816  £)aö  II.  Suc^  ber  S^accatäcr.  7, 1—41.  Sinnt.  1—31. 

sunt:^^  tu  vero  judicio  Dei  justas  superbiae  tuae  poenas  exolves.  37.  Ego 
autem,  sicut  et  fratres  mei,  animam,  et  corpus  meum  trado  pro  patriis 
legibus:  invocans  Deum  maturius  geiiti  nostrae  propitium  fieri,  teque 
cum  tormentis  et  verberibus  confiteri  quod  ipse  est  Deus  solus.  38.  In 
me  vero  et  in  fratribus  meis  desinet*'  Omnipotentis  ira,  quae  super  omne 
genus  nostrum  juste  superducta  est.  39.  Tunc  rex  accensus  ira  in  hunc 
super  omnes  crudelius  desaevit,  indigne  ferens  se  derisum.  40.  Et  hie 
itaque  mundus  obiit,  per  orania  in  Domino  confidens.  41.  Novissime 
autem  post  filios  et  mater  consumpta  est.^^  42.  Igitur  de  sacrificiis,  et 
de  nimiis  crudelitatibus  satis  dictum  est. 

l)  ?^(ai?iue  3cK^()u«!  nennt  fie  bic  nmccaKäifiten  2?vübcv,  ittc(rf)cr  9?anic  i^ncn  »on  ba  an 
(geblieben  iil.  CU)ic  Tiamon  finb:  ?)?accabi,  2{bcr,  ?)Jad)ir,  ^itb^i.  5W)a5,  3(rctl)  unb  ^ikifob. 
^$br  ??fartcvtbum  o,i\)'öxt  jn  bcn  rubinvoüften  Svcti^niffen  bcr  rsH-fcbic^te  bcr  jübtfd)en  Äircbe. 
Tev  (Sdniuvlk^l^  bcvftibcn  iil  5(nttodna,  bic  .^auptftabt  Stirtcnö,  wie  bicfeo  fd)on  3c*KV^t'  t'cr 
©crioniDc  be^euiU.  Wan  baute  bafclbft  in  ber  3ctt  bee  tt?ad)fenbcn  £bri|lcntbum^  eine  Äird)c 
unter  i^rcm  3:itc(.  —  2)  yn>6/ievoc:  -üpoinopaQ  „nabm  jueril  ba^  löcvt."  —  3)  '^(ne;  biefcn  5lBor* 
ten  unb  bem  23cvidue  be^  j^Iaoiu?  ^u'^fe^Jbus  erbeut,  ball  2(ntioeI)u^  |ut  ade  ?^i'übe  gei-jcben,  bie 
fd)önen  unb  lieben^würbiiien  ^iitniiltniie  i\\\\\  '•}[\>i<i,\{t  ju  iierfübren.  —  -'t)  fAf/f(w  r?/  Tvvpä  rrpoga- 
yeiv  ffiTTvovv  Kai  rr/ynviCeip  „er  (iej?  ibn  ncdi  atbuicnb  5um  Scbeiterbaufcn  brini^en  unb  braten." 

3)    r?;f   de   ärfiUhg  h'  iKavöv  ihaouhvaTji  tov  TJ/yävov  ,,ali  abtx  tiX  Vamy!\  i^axi  ÜbtX  bit '^^xat'' 

Pfanne  (ben  2?ratroft)  auffc^lu^  . ."  —  6)  f.  i.  6h'.  —  7)  e<j)opä  Kai.  tcüc  i'i/^fn'^iiatg  £^' yfiiv 
TrapuKaAeiTai  „ttJott  ber  .iperr  fie()t  eS  unb  tröftet  unö  mit  feinen  3>crf)eifnin3cn."  —  8)  Ka-dÜTrep 

(hä    T7]Q    Karä   TTpaQuirnv   ävri/japTvpora>fr   (.3rf//f  öiEaä(b7]ne  Mwcffz/f,  /Jyuv,  Kai  ettI  To'iq  6ov?.oig  ahrov 

■KapaKAri-äiißETaL  „gtcid^roie  e«  ^Jkv.^fe?  in  bem  wibcr  fie  ^euj^nben  rv^efang  funbi^egeben  bat,  inbent 
er  fagte:  Unb  er  wirb  über  feine  Anette  fid)  erbarmen"  Deut.  32,  od.  — 9)  jt?  -rhv  i/ma/yi^öv. 

10)   Kai  rö  T?;g  Kf(j)aA7]r  fitpiia  .  .    irtpiavpavTEC.    (£^  \d\[  ÖCrmUtblid)  bcißCn  vrepiavpovrer  „Wä^reub 

fie  ibm  bie  -ipaut  über  bcn  Äopf  ab50iicn."  ^  11)  a/narup  „Q;r3bi.M'enMd)t,  ober  iPlajicciei)^,  ober 
r.uälcr."  —  12)  (£r  fpridu  bicmit  feierlid)  feinen  TsUauben  an  bie  äCMeberanferilcbung  ber 
l'eibcr  aui^,  weld}e  stelle  al^  Sommcntar  für  icne  Steilen  be?  3(.  3:.  i^U,  wo  biefe  Wkubeng^ 
SDabrbeit  in  etwaö  bunfleren  ÖBorten  aueigefprintcn  i|l,  wie  Job  l'.V,  25-28;  P.s.  1.5,8-11; 
Is/  20,  19;  Ezech.  37.  1-1.5;  Dan.  12,  1-4.  —  13)  av  6P  Knprepei  ,^n  aber  warte  nur."  — 
14)  ^r  will  fairen:  SCeil  «3ctt  an  un^,  bie  wir  fein  3?ol!  finb,  bie  i^ünbcn  ftreuiier  beftraft, 
lä^t  er  auilererb"entlid)e  r.ualen  über  uns  ergeben. —  13)  (iDprian  arl  Matyr.  "fagt:  Tarn 
grande  martyriniu  Deo  i)rfe))uit  virtutc  oculorutn  suoruui,  quaui  pra^buermit  tilii  ejus  tor- 
mentis et  passione  luenibrorum;  unb  GbrtifcjlLMnuv^  boiu.  4.  de  verbis  Isai.  „bie  9?hitter  bat 
bie  Wärter  fiebenmal  beftanben,  inbcm  fie  bie  Cnal,  wehte  bie  Söbnc  erlitten,  mit  ibnen  erlitt." 
Wit  äbnlidu^n  !L'obe-*erbebungen  fpradien  'oim  ibr  ^Imbrcnus  ].  1.  de  Offie.jinb  (^regcrinö  »on 
9?a^ian5  Or.  22.  —  1(J)  ycrraic,)  TTfn-?j/puuh:r/<pßovr//jari  „»aoü  cbclmütbigcu  oiinnec."  —  17)  Kai 
Tuv  thy/vv  /n}ia/joi>  hpayvi  d-vjiü  iheytipaaa  „inbem  fie  bie  wciblicbe  X'entart  mit  mdnnlid)enx 

Wutbe    IH'rftärftC."  —  18)    Toiyapovv   „befibalb."  —  IJ))    Kai   t>/v  oveifiiCovaav  i<(pop('üfitvog  tpuvl/v 

„unb  inbem  er  argwöbute,  ibrc  9iebe  fei  ein  Sdiiniff  auf  ibn."  3(ntiod)U6  i^erftanb  nicbt  ara* 
mäifd).  —  20)  rur  irEipaKuw  ytvtadai  ai'ußnv'Aov  inl  auTiipiä  „bcm  ^T^üiiglinii  beilfameu  Sfatö 
ju  geben."  —  21)  LXX  fe|jen  nocb  bei:  rpoMopi'/aaaav  „unb  bid^  »oerforgt  bäbe."  —  22)  Kai 

rb  T(üV  äv&pi,)TTuv  yh'og  ovrotg  ytytvrjTCu.  —  2rJ)   /"}  (poji//-&fic  tuv  Si/piav  tovtov  ,,fürd)te  uidlt  bieten 

J^cnfer."  —  24)  ev  tu  tÄhi,  b.  l).  bei  bcr  gnabenreid)en  9(ufcrftcbnng;  f.  33.  *.).  3luf  eine  febr 
finnige  SOcife  legt  bier  bcr  bl.  2(mbrpftu^  in  bcn  Wunb  ber  i'^hittcr  bie  iBorte:  Vos  mihi  septem 
dierum  luniina  dedif,  Duminu.*,  sextura  diem  jam  elausi  et  ouuiium  operaboiia  valde.  Debes 
mihi  fili,  ut  «luoi  in  illi.^  sex  laboravi,  in  te  requicseam  septimo,  tanquam  a  sasculi  operibus 
jam    feriata.  —  23)     rlm   /jevete;     „auf   Wen    wartet   ibrV"  —  2('>)     roh;   TTarpaan'   r'/jitüv.    — 

27)    Taö  griecf).  KaKia  bürfte  biet"  wobl  eber  bie  '.öcbcutung  t^on  „Uebel,  Unglücf,  alö  Ü^o^beit" 

babcn.    —    28)    fppvaTTujiEvor    ädr/Ämc    i'/iTvicnv,    iirl    rahg    (Soi'/Mvg    avToi<   t Tra/pu/icvoc   ;(elpa.  — 

29)  äfvvnov  Cuyg  virb  6/ai)i/K7/v  {^eov  TTt-r/jKaai  „finb  bcm  lunu  2?unbc  (^^ottcj;  oerbeijjenen  ewigen 
i^ebcn  anbeimgefallcn."  —  30)  c-f,vai  ti^'  mv -avTciKpäropog  opyi/v  „unb  baf;  bei  mir  unb  bei 
meinen  23rübcrn  bcr  ;]\>x\\  bc-?  5ülmädnigen  ftiti  ftcbc."  —  31)  Si^fi^Vbui?  ber  ^HniiMubc  nennt 
fie  3(nna  unb  er'iäbtt,  fie  babe  ^wifdunt  bcn  Vcidu'n  bcr  Si:bnc  ftcbenb  bie  .^vuibc  ^um  .'pimmet 
erbeben  unb  Wctt  angeflcl;t,  er  möge  fie  vuMt  bcr  Grbc  binwcgncbmcn,  —  welcbe  4?itte  fogleic^ 
iion  ö3ott  crbört  werben.  3"  bcr  lat.  Ucbcrfc^jung  bcc  SBcrfcö  de  Maccabiieis  oon  S^lasiu^ 
3efepbns  wirD  fie  Salcmonc  genannt  unb  o,i\c[c\[,  fie  fei  unter  bcn  graufamftcn  Wartern 
geftorben.  3lmbrcftu?  fc^t  ibr  ein  fdiöne?  renfmal,  wenn  er  lib.  de  Jacob  VII.  12.  fagt: 
0  vere  mater  adaniante  fortior,  melle  dulcior,  flore  fragrantior !  O  indissolubile  pietatis 
vinculum !    0  vere  valida  charitas  sicut  mors  dura,  sicut  inferi  zelus  devotionis  ac  fidei. 


ta^  II.  2>u(^  fcer  SKaccabäcr.  7,  41.  Stnin.  31.  817 

Nulla  lantariun  ililuvia  passioniuii  tuain  ]iotuorant  charitatem  excludere,  nulla  inundare 
eani  fliunina  tantarum  acerbitatuni.  ^^icut  arca  in  illo  muinli  diluvio  totius  orljis  sjiatiis 
innocui  forobatur,  ita  et  tu  alver.-ius  fluctus  tain  irravium  pasf-iunum  jüetatc  iiumobilis 
restitif>ti  et  cum  i)u.s&es  -saluteui  liliunim  eligere  noluit^ti. 


Caput  YIII. 

1.  Judas  vero  Machabaens,  et  qiii  cum  illo  erant,  introibant  latenter 
in  castella:'  et  convoeantes"  cognatos,  et  amicos,  et  cos,  qui  permanserunt 
in  Judaismo,  assumentes,  eduxerunt  ad  se^  sex  millia  virorum.  2.  VA 
invocabant  Dominum,  nt  rcspiceret  in  populum,  qui  ab  omnibus  calca- 
batur:  et  misereretur  templo,  quod  contaminabatur  ab  impiis:  3.  mise- 
reretur  etiara  exterminio  civitatis,  quae  esset  illico^  complananda,  et 
vocem  sanguinis  ad  se  clamantis  audiret:  4.  memoraretur  quoque 
iniquissimas  mortes  parvuiorum  innocentum,  et  blasphemias  nomini 
suo  illatas,  et  indignaretur  super  bis.  5.  At  Maehabaeus,  congregata 
multitudinc,^  intülerabilis"  gentibus  efficiebatur:  ira  enim  Domini  in 
misericordiam  conversa  est,  6.  Et  superveniens  castellis,  et  civitatibus 
improvisus,  succendebat  eas:  et  opportuna  loca  occupans,  non  paucas 
boslium  strages  dabat:^  7.  maxirae  autem  noctibus  ad  hujuscemodi 
excursus  ferebatur,*^  et  fama  virtutis  ejus  ubique  diffundebatur.  8.  Videns 
autem  Pbilippus''  paulatim  virum  ad  profectum  venire/"  ac  frequentius 
res  ei  cedere  prospere,^'  ad  Ptolemaeum  ducem  Coelesyriae,  et  Phoenicis 
scripsit  ut  auxilium  ferret  regis  negotiis. '^  9.  At  ille  velociter  misit 
Nicanorem^^  Patrocli  de  primoribus  amicum,  datis  ei  de  permistis  genti- 
bus, armatis  non  minus  viginti  millibus,  ut  Universum  Judaeorum  genus 
deleret,  adjuncto  ei  et  Gorgia  viro  militari,  et  in  bellicis  rebus  experientis- 
simo.  10.  Constituit  autem  Xicanor,'^  ut  regi  tril)utum,  quod  Romanis 
eratdandum,  duo  millia  talentorum  de  captivitate  .Judaeorum  suppleret:'^ 
11.  statimque  ad  maritimas  civitates  misit,  convocans  ad  coemptionem 
Judaicorum  mancipiorum,  promittens  se  nonaginta  mancipia  talento"* 
distracturum,  non  respiciens  ad  vindictam,  quae  eura  ab  Omnipotente 
esset  consecutura.  12.  Judas  autem  nbi  comperit,  indicavit  bis,  qui 
secum  erant,  Judaeis  Xicanoris  adventum.  13.  Ex  quibus  quidam 
formidantes,  et  non  credentes  Dei  justitiae,  in  fugam  vertebantur :  14.  alii 
vero  si  quid  eis  supererat  vendebant,  simulque  Dominum  deprecabantur 
ut  eriperet  eos^''  ab  impio  Xicanore,  qui  eos,  priusquam  cominus  veniret, 
vcndiderat:  15.  et  si  non  propter  eos,  propter  testamentum  tarnen  quod 
erat  ad  patres  eorum,  et  propter  invocationem  sancti  et  magnifici  nomi- 
nis  ejus  super  ipsos.  16.  Convocatis  autem  Maehabaeus  septem  millibus, 
qui  cum  ipso  erant,  rogabat  ne  hostibus  reconciliarentur,^*  neque  metu- 
erent  inique  venientium  adversum  se  hostium  multitudinem,  sed  fortiter 
contenderent,  17.  ante  oculos  habentes  contumeliam,  quae  loco  sancto 
ab  bis  injuste  esset  illata,  itemque  et  ludibrio  babitae  civitatis  injuriam, 
adhuc  etiam  veterum  instituta  convulsa.  18.  Nam  illi  quidem  armis 
confidunt,  ait,  simul  et  audacia:  nos  autem  in  omnipotente  Domino,  qui 
potest  et  venientes  adversum  nos,  et  Universum  mundum  uno  nutu  delere, 
confidimus.  19.  Admonuit  autem  eos  et  de  auxiliis  Dei,  quae  facta  sunt 
erga  parentes:  et  quod  sub  Sennaclierib  centum  octoginta  (piinque  millia 
perierunt:     20.  et  de  praelio,  quod  eis  adversus  Galatas  fuit''-*  in  Babylo- 


818  ©ag  IL  55uc^  ber  WaaaUtx.  8,  1—10,  2tnm.  1—15. 

nia,  ut  omnes,  ubi  ad  rem  ventum  est,  Macedonibus  sociis  haesitantibus,^ 
ipsi  sex  raillia  soll-'  peremerunt  centum  viginti  millia,  propter  auxiliiun 
illis  datum  de  caelo,  et  beneficia  pro  bis  plurima  consecuti  sunt.'"  21.  His 
verbis  constantes  effecti  sunt,^^   et  pro  legibus,  et  patria  mori  parati. 

22.  Coustituit  itaque  fratres  suos  duces  utrique  ordini,  Simonem,  et  Jose- 
phum,"    et    Jonathan,    subjectis   unicuique   millenis   et   quingentenis. 

23.  Ad  hoc  etiam  ab  Esdra^^  lecto  illis  sancto  libro,-''  et  dato  signo 
adjutorii    Dei,-''    in   prima   acie   ipse   dux"^  commisit   cum   Nicanore.^" 

24.  Et  facto  sibi  adjutore  Omnipotente,  interfecerunt  super  novem  millia 
hominum:  majorem  autem  partem^*^  exercitus  Nicanoris  vulneribus 
debilem  factam  fugere  compulerunt.  25.  Pecuniis  vero  eorum,  qui  ad 
emptionem  ipsorum  venerant,  sublatis,  ipsos^'  usquequaque  persecuti 
sunt,  26.  sed  reversi  sunt  hora  conclusi:^'  nam  erat  ante  sabbatum: 
quam  ob  causam  non  perseveraverunt  insequentes.  27.  Arma  autem 
ipsorum,  et  spolia  congregantes,^"  sabbatum  agebant:  benedicentes  Domi- 
num,^^  qui  liberavit  eos  in  isto  die,  misericordiae  initium  stillans  in  eos.^^ 
28.  Post  sabbatum  vero  debilibus,  et  orphanis,  et  viduis  diviserunt  spolia: 
et  residua  ipsi  cum  suis  habuere.^  29.  His  itaque  gestis,  etcommuniter 
ab  omnibus^*^  facta  obsecratione,  misericordem  Dominum  postulabant, 
ut  in  finem^^  servis  suis  reconciliaretur.  30.  Et  ex  his,  qui  cum  Timo- 
theo,  et  Bacchide  erant  contra  se  contendentes,  super  viginti  millia  inter- 
fecerunt, et  munitiones  excelsas  obtinuerunt:  et  plures  praedas  diviserunt, 
aequam  portionem  debilibus,  pupillis,  et  viduis,  sed  et  senioribus  facientes. 
31.  Et  cum  arma  eorum  diligenter  collegissent,  omnia  composuerunt  in 
locis  opportunis,  residua  vero  spolia  Jerosolymam  detulerunt:  32.  et 
Philarchen,  qui  cum  Timotheo  erat,  interfecerunt,  virum  scelestum,  qui 
in  multis  Judaeos  afflixerat.  33.  Et  cum  epinicia  agerent  Jerosolymis, 
eum,  qui  sacras  januas  incenderat,  id  est,  Callisthenem,  cum  in  quoddam 
domicilium  refugisset,  incenderunt,  digna  ei  mercede  pro  impietatibus 
suis  reddita.  34.  Facinorosissimus  autem  Nicanor,  qui  mille  negotiantes 
ad  Judaeorum  venditionem  adduxerat,  35.  humiliatus  auxilio  Domini 
ab  his,  quos  nullos  existimaverat,  deposita  veste  gloriae,  per  mediterranea 
fugiens,  solus  venit  Antiochiam,  summam  infelicitatem  de  interitu  sui 
exercitus  consecutus.  36.  Et  qui  promiserat  Romanis  se  tributum  resti- 
tuere  de  captivitate  Jerosolymorum,  praedicabat  nunc  protectorem  Deum 
habere  Judaeos,  et  ob  ipsum  invulnerabiles  esse,  eo  quod  sec^uerentur 
leges  ab  ipso  constitutas. 

!)  3u  2?.  1-7  f.  I.  8,  1-26.  —  t'ig  rag  Ki'.mng  „in  bic  Törfcr."  Unter  I^örfcrn  jtnb  Mer  offene 
^Iccfen   (ohne  93faucrn)  ju  vcrjlc^cn.  —  2)  Trpofe/ca/.oi'v-o  „(üben  fie  ju  lut  f)er."  —  3)  ow'/- 

yayov    ,, brachten    5UfailUncn."  —  4)     ryv  Karao^s/poufv^v   Tzö/.iv  Kül  fie/i/.ovanv 'KTÖtretiov  yivea^ai 

„ber  i>eraniftcten  uuf  bem  iSrbbcfcn  iiletcb^umaitcnbcn  2tabt."  —  o)  h  ovarl/fiuTi  „burd)  feine 
fetljufammen^altcnbc  '3*aar."  —  6)  aw-rrüarann;  „unübenvinbltcft."  —  7)  o'vk  b'Aiyovr  -üv 
'TzoA.euiuv  huKu  TßOTTitl^uemi'  „niitt  nuniij^e  i^einbc  fd)lUii  er  unt<  jvii^tc  fte  in  bie  jvUidit."  —  8)  rn^ 

VVKTac  Kpb(;  ruf  rnuiirag  i-i.iov/.aq  avvEpyovg  f/M/Ji3nve  „er  nabnt  OOV^ÜilÜrf)  bie  '■?Jäd)tC  5U  fVH'biIfcn 

bei  fc(d)en  llnterncbmuniien."  Ter  Sünber  benülM  bie  'iJJadUc  ]u.  ben  SSerfcn  ber  gini^erntiJ/ 
ber  ßjcrcd^te  511  feii  ©evfcn  ^e^  l'id>tc?.  —  f)i  f.  5,  22.  —  10)  Ka-ä  fiinpov  elg  npoKOT^r/v  kp^ö- 
/levnv  „baf!  er  in  fur^er  3t-'it  weit  i^cranfonnne."  —  11)  TrvKvurepov  6t-  h  r«if  ev7]nepiaic  7rpn,ini. 
vov-ra  „baf)  er  burdi  glüd(id)c  (irfoli^e  immer  tüditii^cr  i^oranfAreite."  —  3«  i^-  8-3G  f.  I.  4, 
1-3Ö.  —  12)  „ber  ^ad)t  bc^  .HöntiU^."  —  l'J)  -a;(lur  TTpnx^i-pi-oäusvor  „fcbneß  auewdblenb." 
9?acb  I.  3,  3s  flcflte  $»tp(emäii^  felbft  fi*  an  bie  Sptgie  ^cr  Srpebition.  Sic  fällt  in  bie  3fit 
ba  Sintiocbu«!  ijcn  '»JVrfien  503  unb  'i'Ci\u\i  ^\i^  "^iickh  aU  i'erwefer  rei^ierte.  —  14)  dienTi/oaTo  6i 
„er  beredinete,  ober  (ejUc  fiu","  n?ie  mit  ber  Summe,  ttje(d)e  ber  i^crfauf  ber  gefangenen  ^uben 
abwerfen  würfe,  ber  Tribut  be^  iiönigi^  an  bie  ^tc'mer  )^ii^U\.  »erben  fc'nnte.  '2c  red^nete  ber 
übermüt^igc  IDicnfc^;    allein  '^ott  rcd)ncte  anbere;  1.  c.  41.  —  la)  fott  ^cipen  expleret; 


5)aö  II.  SSuc^  ber  S^accabäer.  8,  10—29.  Sinnt.  15—37.  819 

iK77/t)iuj(rriv.  —  IW)    hevi/KOvra   ounnrn   Ta'/nvrnv  Trnpax(->(>'/TFiv   „ncUU^iil  ^cKuT  (  3f(iiycn)  ItlU 

Gin  lalnit  (MnuiactH'n."  (£incii  nH>Mfciln-fii  iVrcii^  bättc  cv  niiit  KrtKt3cn  fönncii;  ^clnt  man 
bc^iMtc  fonft  oft  fcbou  für  einen  cin^iiiou  2iiiv,HMt,  bor  jicfimb  lln^  frdfti.a  ii\u,  ein  Ia(ent,  — 

17)    i>inan\iai  rarr  rrrii  7<iv  (h>at  .ioj'r  Sn<('i  nipoc;  irp'ir  fT]'i'Tr\i-ir  -fTr/iniit  i"i\r  „^U  frrettcn  l'ieieniitcn, 

UHiitc  bei-  lU^tlofe  'Oiicanor,  nmt  cbc  fic  in  ttn  Mampf  nefommen,  vcrfauft  battc."  (f  j  i^crj'ticf? 
jicvicn  bai^  natürliite  "MtdH  unb  sici^cn  faei  .Slriej^t^-  unb  i'ölferrerfu,  Wenfiten  \,n  Sciat'cn  ^i 
malten,  ehe  [ie  nU  /\-einbe  aufjU'treten.  —  IS)  ////  Ka-a-Miyijmi  -oW  rru/r/noKr  „uicbt  ^t 
erfcftrerfen  rov  ten  5\-eiuc>en."  —  IJ))  lieber  fie '^Kttater  f.  T.  s.  '^Inni.  2.  Taci  i^abi>Ionicn 
bc^cntct  bier  „ba<?  n>rifcbe  ^){ci*,"  weil  t-iefeet  fiit  über  ta?  ebcmali.ae  babnlonifdu-  ^1teiiti?vU'tnct 
crftrccfte.  '^In  uniitem  laj^e  bie  bier  enx>ä(Mite  Schlacht  >.nn-siefallen,">veif!  man  ehenfiMX''eniä,  al«J 
bie  Bfit-  'ivanw  fte  iiefcbla.iien  unnten.  "Jl^vianue«  erzählt",  taf;  ^^Intiocbux^  F.,  5oter  jieiiannt, 
<5obn  tci^  Seleucns?  I.  mittele  bcr  ^ubf'i  iilüctlicb  i^e;ien  bie  'vVilater,  Mc  bamali*  (■^nirclu  unb 
^iTchrecfcn  im  :'>ieiite  »verbreiteten,  .lefvimpft,  unb  bcfibalb  fowobl  er  alct  fein  Sobn  bie  3ubcn  mit 
Sbren  unb  iVrioilejucu  überbauft  habe;  Justin.  XXI V.  et  XXV. :  FIuv.  Jos,  1.  12.  c.  13; 
Plutarcli.  iu  Deiuetrio.  —  iO)  rür  MaKtr<Uvioi>  (iTiopo/ih-LJv  „tu  bie  Wacebonicr  in  inTivirrung 

jlCrietben."  —  21)  ÜKraKtaxi/iot  ahv  Ma»ce(5ö(T<  TerpaKinxi'Moig.  —  22)  kui  öof'/eiav  Tzn/yJ/v 
i/Mfiov  „unb  JPiJ  barau^  C\VO\^e  lUn'tbcile."  —  2J;J)  f0  oIq  Ev-&apaäq  n'vTovg  Trapaarf/eiaq  Knl  hni- 
ftovg  Inip  tCjv  vapup  kcu  r/'/r  Tzarpiihr  ('nroi^i'/'/iyKt/v,  TPTpnfiepi<;  rt  ro  arpciTevun  tKnirjae.     (£r  tbcilte 

fomit  fein  .<?cer  in  iner  J!»aufen,  jcbcn  \\\  ]')()()  Wann,  umc  bcr  näd)|te  i^erät  befaat;  f.  T.  2.  — 
211)  riefer  ^i-^ffphue  i)t  entiveber  aue;  bcr  ;^abl  berjeniv^en  i^-über,  ivelcbe  T.  2,  2"nicbt  acnannt 
ftnb,  inbem  c>?  in  "Jlüem  ^ebn  waren,  ober  c6  ift  ^obannc'j,  ber  ben  "•Jfamen  ^"^ofepb  ald  i^einamcn 
führen  nuntte.  —  2-5)  f-^  iVs  k(ü  "E'/.ta:.ap(,v  „auc^  ben  tf  Ica^ir"  (ilcUte  er  über  einen  .Raufen). 
9?aci^  ber  ^.!ei^art  ber  i^uKiata  muf;  man  fid)  (Vi5^ra>?,  ber  bie  b(.  Schrift  »or.actefen,  al?  einen 
^.Mieller  ober  -Sdnifti^elebrten  benfen.  —  2i>)  ^^l<\\\  U\i  ii>ahrfcbein(icb  Stellen  auei  bcm  reute» 
ronomium  mir,  wo  '^5ott  feine  madui^e  .*?ülfe  iiciicn  bie  ?5nnbe  lun-fprid)*,  j.  23.  28,  7.  — 
27)  Kai  (^nrc  ain<-d)jun  ^cov  ßoißeiaQ  „unb  er  »erfpracfc  ihnen  ben  '-ßeiitanb  (yptte^."    Uchcr  bie 

3urüftuni5  bCö  ^Ubae  f.  I.  8,  43-60.  —  28)   r//f  tt/m-Vvc  enrEipag  ahrlx;  Trpoi/yov/nevoc.  -^  2J))  Sö 

\\t  biej;  bie  berühmte  Scblaitt  bei  (Smmauo.  -^  30)  Tpav/nnTiai  fJf-  Kai  toIc  fiiAemi'  ävn-j'/povQ  -b 

n?.Fiff7ov  Lupnr  rfji;  rov  'S iKavn/XM;  i-pariäQ  inoir/aav,  -avrag  öe  ((tvye'iv  r/viiyKamiv  „bCU  Cjröfften  Jhf Ü 

öom  .^ccrc  ^JHcanorö  fenminbcten  unb  rcrrtümmelten  fte,  unb  trieben  aüc  (2(nbcrcn)  in  bie 

5Iud)t."  —  31)    avvfhcj^ai'Tec   (5'?   avrovc   k<f  iKaruv  nvtAvmiv  vrro  T7j(  (,>pn(;  avyK/^iQuevoi  ,,ftc  t>er* 

foKiten  bie  l^nw\:t  weit  unb  liepcn  nur  ab  {wnx  i)erfoUicn),  weil  bie  3i-'it  (bie  hcüitie  3eit)  fte 

nbthiv^te."  —  32)     koI   tu   aKv/a  f/ifS/'crni'rPf  T(l)i>  rro/xfiiuv.  —  33)    nfpiaour  evAoyohvrer  kciI  e^n- 

fw/.oyol'/i£V(u  tCj  Kvp'Hf).  —  34)  äpxvv  i>J.ovi;  rdi^aiTOf  ai'roji;  „inbem  cr  ihueu  bic  erftcu  Srobe» 
runc^en  ^uorbnetc."  Tic  .alüdlic^en  SrfoU^c  follten  aU  'iJlnfdn.ae  ber  bem  i^olfe  5Uiiewenbeten 
SParmher^iilfcit    igelten.  —  3-5)    rä   /.o/tzq  aivol  kqI  tu  Traixiia  i/iEpiaavro,  —  3(j)   f.  i.  Wr.  — 

37)  t)ci^t"l}icr  wolil  „giinjUd),  pollfommcn." 


Caput  IX. 

1.  Eodem  tempore'  Antiochus  inhoneste  revertebatur  de  Perside. 
2.  Intraverat  enim  in  eam,  quae  dicitur  Persepolis,^  et  tentavit  expoliare 
templum,  et  civitatem  opprimere:  sed  multitudine  ad  arma  concurrente, 
in  fugam  versi  sunt:  et  ita  contigit  ut  Antiochus  post  fugara  turpiter 
rediret.  3.  Et  cum  venisset  circa  Ecbatanam,  recognovit  quae  erga 
Nicanorem,  et  Timotheum  gesta  sunt.  4.  Elatus  autem  in  ira,  arbitra- 
batur  se  injuriam  illorum,  qui  se  fugaverant,  posse  in  Judaeos  retorquere: 
ideoque  jussit  agitari  currum  suum,  sine  intermissione  agens  iter,  caelesti 
eum  judicio  perurgente,  eo  quod  ita  süperbe  locutus  est  se  venturum^ 
Jerosolymam,  et  congeriem  sepulchri  Judaeorum  eam  focturum.  5.  Sed 
qui  universa  conspicit  Dominus  Dens  Israel,  percussit  eum  insanabili, 
et  invisibili  plaga.  Ut  enim  finivit  hunc  ipsum  sermonem,  apprehendit 
eum  dolor  dirus  viscerum,  et  amara  internorum  tormenta:  6.  et  quidem 
satis  juste,  quippe  qui  multis,  et  novis  cruciatibus  aliorum  torserat  viscera, 
licet  ille  nuUo  modo  a  sua  malitia  cessaret.  7.  Super  hoc  autem  superbia 
repletus,  ignem  spirans  animo  in  Judaeos,  et  praecipiens  accelerari  nego- 
£  e  (fe  n  e  r ;  ^.  «Schrift.  2t.  Z.  ILI.  52 


820  t)ai  IL  «Buc^  ber  ?D?acca6äei-.  9,  2—7,  5tum.  1—4. 

tium,  contigit  illum  impetu  euiitem  de  cnrru  cadere,  et  gravi  corporis 
collisione  membra  vexari/  8.  Isque  qui  sibi  videbatur  etiam  fructibus 
niaris  imperare,  supra  humanum  nioduui  su|)erbia  repletus,  et  montium 
altitudines  in  statera  appendere,  nunc  humiiiatusad  terram  in  gestatorio 
portabatur,  manifestam  Dei  virtutem  in  senietipso  contestans:  9.  ita  iit 
de  corpore  impii  vermes  scaturirent,  ac  viventis  in  doloribus  carnes  ejus 
effluerent,*  odore  etiam  illius  et  foetore  exercitus  gravaretur;  10.  et  qui 
paulo  ante  sidera  eoeli  contingere  se  arbitrabatur,  eum  nemo  poterat 
propter  intolerantiam  foetoris  portare.  11.  Hine  igitur  coepit  ex  gravi 
superbia  deduetus**  ad  agnitionem  sui  venire,  divina  admonitus  plaga, 
per  momenta  singula"  doloribns  suis  augmenta  capientibus;  12.  et  cum 
nee  ipse  jam  foetorem  suum  ferre  posset,  ita  ait:  Justum  est^  subditum 
esse  Deo,  et  mortalem  non  paria  Deo  sentire.  13.  Orabat  autera^  hie 
scelestus  Dominum,  a  quo  non  esset  misericordiam  consecuturus.  14.  Et 
civitatem,"*  ad  quam  festinans  veniebat,  ut  eam  ad  solum  deduceret,  ac 
sepulchrum  congestorum  faceret,  nunc  optat"  liberam  reddere:'^  15.  et 
Judaeos,  quos  nee  sepultura  quidem  se  dignos  hab.iturum,  sed  avibus  ac 
feris  diripiendos  tradituruni,  et  cum  parvulis  exterminaturum  dixerat, 
aequales  nunc  Atheniensibus  facturum  pollicetur:'^  16.  templum  etiam 
sanctum,  quod  prius  expoliaverat,  optimis  donis  ornaturum,  et  sancta 
vasa  multiplicaturum,  et  pertinentes  ad  sacrificia  sumptus  de  redditibus 
suis  praestaturum:  17.  super  haec,  et  Judaeum  se  futurum,  et  omnem 
locuni  terrae  perambulaturum,  et  praedicaturum  Dei  potestatem.  18.  Sed 
non  cessantibus  doloribus  (supervenerat  enim  in  eum  justum  Dei  Judi- 
cium) desperans'*  scripsit  ad  Judaeos  in  modum  deprecationis  epistolam 
liaec  continentem:  19.  OPTIMIS  civibus  Judaeis  plurimam  salutem, 
et  bene  valere,  et  esse  felices,  rex  et  princeps  Antiochus.  20.  Si  bene 
val.etis,  et  filii  vestri,  et  ex  sententia  vobis  cuncta  sunt,  maximas  agimus 
gratias. '^  21.  Et  ego  in  infirmitate  constitutus,  vestri  autem  memor 
benigne  re versus  de  Persidis  locis,  et  intirmitate  gravi  apprehensus, 
necessarium  duxi  })ro  communi  utilitate  curam  habere:  22.  non  dcspe- 
rans  memetipsum,'^  sed  spem  muHam  habens  effugiendi  infirmitatem. 
23.  Respiciens  autem  quod  et  pater  mens,  quibus  temporibus  in  locis 
superioribus  ducebat  exercitum,  ostendit  qui  post  se  susciperet  principa- 
tum:  24.  ut  si  contrarium  accideret,  aut  difficile  nuntiaretur,  scientes 
hi,  qui  in  regionibus  erant,  cui  esset  rerum  summa  derelicta,  non  turba- 
rentur,  25.  Ad  haec,  considerans  de  proxirao  potentes  quosque,  et  vicinos 
temporibus  insidiantes,  et  eventum  expectantes,  designavi  filium  meum 
Antiochum  regem,  quem  saepe  recurrens  in  superiora  regna  multis 
vestrum '"  commendabam :  et  scripsi  ad  eum  quae  subjecta  sunt. '-  26.  Oro 
itaque  vos,  et  peto  memores  beneficiorum  publice  et  privatim,  ut  unus- 
quisque  conservet  tidem  ad  me  et  ad  filium  meum.  27.  Confido  enim, 
eum  modeste  et  humane  acturum,  et  sequentem  propositum  meum,  et 
communem  vobis  fore. '^  28.  Igitur  homicida,  et  blasphemus  pessime 
percussus,  et  ut  ipse  alios  tractaverat,  peregre  in  montibus  miserabili 
obitu  vita  functus  est.-"  29.  Transferebat  autem  corpus  Philippus  collac- 
taneus  ejus:*'  qui,  metuens  filium  Antiochi,  ad  Ptolemaeum  Philometo- 
rem  in  Aegyptum  abiit.^' 

1)  3u  (i.  '.)  f.  I.  6,  I-IC).  —  Csm  5.  Iß:-]  y.  (£f>v.  —  2)  Sitol?  bält  c?  nidif  für  unwabr» 
fitcinlid),  ^af;  ^cr  in^rfall  in  'JPcrfcpcli?  l^on  jcncnt  tu  t£IiMiiai?  ]n  untcrfitcitcn  fei.   ^Itlcin  tiefe 

5}JciltUni!  ttjciU  anU;!  ":)Jicmauli.  —  fj)    -uz-vürcpiuv  'luröuiui^  'Upoaü/.vjia  Trou/au.  —  4)   a-oarpe- 


Daö  II.  33ud)  ter  gWaccabäer.  9,  7—29.  5(nni.  4—22.  821 

ßh>va&ni  „mn'vcnft  ivcrbcn."      (ür  vcrftaurfitc  ober  bwui)  firf)  UMbrüiichUiit  .^dubc  unb  J^üpc.  — 

3)    (J(ar/7T-rt7i.'.    WilU'^C  5tÜCfC  'i^icifcb  ficlcU    at\  —  (>)    Tii  Ko'/i'  -f/r  !'-ti)i/<l)(n'i(ir  '/.//} Hf  i'Tvorniixivn- 

iitvo<:  „in  bicfcr  iH-raninbiiiui  fiiui  er  iini  i^iclce  oou  feinem  Ucbernuitbe  niut^iilaffen  an."  — 
7)  iVf7«  iidari}/  haT()  n7r,ii/]f  t-irtinii/frur  mir  ä}) i/iSüm  „inbent  cr  bunt  fie  juUtliite  JtrafvutlJc 
in  jebem  'Jlubenbliefc  ^nnebmcnbe  ^itmcr^Mi  litt."  —  8)  illniei  Iner  viMi  ber":'Keiie  ull^  iMif;e  bcji 
'^Intioituei  iieüijU  wirb,  ift  nur  von  einer  aut';eren,  burcb  fnedMifebc  ^'^nntt  »oor  '^Hnt  er^euiUt*", 
alfo  oor  ('»nUt  niebt  juitenben  ^Keiie  nn^  i^nfie  ',u  oerfteben.  —  }))  i/Iw^to,  nsti^  nivin  mit  SduM', 
überfctjen  fvinn:  „er  madue  bai*  isHiübbe."  ^^m  ^irie*.  fdUiefU  ber  2c[^  mit  «r-u  /i](.,i-. 
unidHMn  ric  nacbfolsieuben  in-rfe  aU^  ber  Vant  beei  '^ic(übbe><  fid>  anfitliefien.  —  10)  Tiefe  fax- 
tifel  et  f.  i.  '^h'.,  weil  jel^t  bie  ilnM'te  be><  '^ielübpe;?  foKuMi.  -'/r  /ih-  ('r.iai'  -u'/ir.  —  1 1 )  f.  i.  (s3r, 

ü)     t'/evßtpav   äviK^itiiai.    ,,al^   frei   erflaren."  —  1^5)    f.  i.  (^r.  —  ll)   rä  kot' ah-ov  fnrf?ja(i<; 

„intern  cr  bie  .^offnunii  ber  (yenefuiui  auf;iab."  —  1-5)  f/'^vv"  ."^"  -t?  ^'*k?  ri/v  uryiarr/i'  x>'it»^\ 
/k;  o'rimivv  ri/i'  i/.Trii^a  t;[ui'  „fo  iielobc  ieb  '^HUt  ben  j^iöfucn  Tiinf,  iubem  idi  auf  ten  .öimmei 
bie  .^offnnnfl  fcl3C._^'  —  l(»)  (£r  leut^iet  bier  bie  .»^"^offnuniuMofti^feit,  bie  er  im  Oi'i'fin  batte,  unD 
IdfU  fomit  ten  i^dialt  burebblicfcn.  —  17)  roir  -'/naroir  r/jön:  —  18)  ilni?  X'lntiocbux^  an 
feinen  5obn  ( "31  nti minie;  (Suvator)  fdirieb,  übcrj^bt  bier  fer  bl.  iU^rfaffer,  weil  eei  umbrfdH'inliÄ 
nid)te;  'Wintere?  entbielt,  ale  bie  i]ean>bnlidH'n  JvL^i"iinilarien,  mit  wekten  bie  (grflaruUii  einca 
3ieiiicrunsienadH'cliieri^  aufjieftattct  ftuirfe. —  lH)  fTiy/-t/wtif  vi^'^ifffffi^«/  hüv  „faf;  cr  tut  mit 
cnei)  rcdU  i^ut  iH-rtrajKii  werbe,  ober  mit  cud)  brücerlieb  unuicbcn  werfe."  —  20)  (ir  ftarb  5U 
labä  im  "Piär^  tee  ^'ibrct^  l<i;^i.\(Ibr.  —  iJI)  ')  crri^jo^or  «iVor,  anis  Sc^olj  mit  „ouo^^^b- 
frcunb"  übcrfc^t.  —  iJ2)  öuKo/iicü)/  „feijte  über." 


Caput  X. 

1.  Machabaeus  autein/  et  qiii  cum  eo  erant,  Domino  se  protegente, 
templum  qiiidem,  et  civitatem  recepit:  2.  aras  aiitem,  quas  alieiiigeiiae 
per  plateas'  extruxerant,  itemque  delnbra  clemolitus  est:^  3.  et  purgato 
templo,  aliud  altare  fecerunt:  et  de  ignitis  lapidibus'  igne  concepto 
sacrifieia  obtulerunt  post  biemiinm/'^  et  incensum,  et  lucernas,  et  pane.s 
propositionis  posuerunt.  4.  Quibus  gestis,  rogabant  Dominum  prostrati 
in  terram,"  ne  ampliu.s  talibus  malis  inciderent:  sed  et,  si  quando  pec- 
cassent,  ut  ab  ipso  mitius  corriperentur,  et  non  barbaris,  ac  bla.sphcmis 
hominibus  traderentur.  5.  Qua  die  autem  templum  ab  alienigenis  pol- 
lutum  fuerat,  contigit  eadem  die  purifieationem  fieri,  vigesima  quintu 
mensis,  qui  fuit  Casleu.  6.  Et  cum  laetitia  diebus  octo  egerunt  in  moduni 
tabernaculorum,  recordantes  quod  ante  modicum  temporis  diem  solem- 
nem  tabernaculorum  in  montibu.s,  et  in  speluncis  more  bestiarum  egerant. 
7.  Propter  quod  Thyrsos,  et  ramos  virides,  et  palmas  praeferebant  ei,' 
qui  prosperavit  mundari  locum  suum.  8.  Et  decreverunt  communi 
praecepto,  et  decreto,  universae  genti  Judaeorum  omnibus  anni.s  agere 
dies  istos.  0.  Et  Antioclii  quidem,  qui  appellatus  est  Nobilis,  vitae  ex- 
cessus  ita  se  habuit.  10.  Nunc  autem  de  Eupatore  Antioclii  impii  filio, 
quae  ge.sta  sunt  narrabimus,  breviantes  mala,  quae  in  bellis  gesta  sunt. 
11.  Hie  enim  suscepto  regno,  constituit  super  negotia  regni  Lysiam^ 
quendam,  Phoenicis,  et  Syriae  militiae  princi])em.  12.  Nam  Ptolemaeus, 
qui  dicebatur  Macer,"  justi  tenax,  erga  Judaeos  esse  constituit,  et  praeci- 
pue  propter  iniquitatem,  quae  facta  erat  in  eos,  et  pacifice  agere  cum  eis. 
13.  Sed  ob  hoc  accusatus  ab  inimicis  apud  Eupatorem,  cum  fre(juenter 
I)roditor  audiret,  eo  quod  Cyprum  creditam  sibi  a  Philometore  deseruisset, 
et  ad  Antiochum  Nobilem  translatus  etiam  ab  eo  recessisset,  "^  veneno 
viam  finivit.  14.  CJorgias  autem,  cum  esset  dux  locorum,''  assumptis 
advenis  frequenter  Judaeo.s  debellabat. '-  15.  .Judaei  vero'''  qui  tenebant 
opportunas  munitiones,  fugatos  ab  Jerosolymis  suscipiebant,  et  bellare 

52  * 


822  2)aö  II.  33u(^  ter  ÜD^accabäcr.  10,  1—3.  Slnm.  1—4. 

tentabant.  16.  Hi  vero,  qui  erant  cum  Machabaeo,  per  orationes  Domi- 
num rogantes  ut  esset  sibi  adjutor,  impetum  fecerunt  in  munitiones 
Idumaeorum:  17.  multaque  vi  insistentes,  loca  obtinuerunt/^  occur- 
rentes  interemerunt,  et  omnes  simul  non  minus  viginti  millibus  trucida- 
verunt.  18.  Quidam  autem,'^  cum  confugissent  in  duas  turres  valde 
munitas,  omnem  apparatum  ad  repugnandum  habentes,  19.  Macha- 
baeus  ad  eorum  expugnationem,  relicto  Simone,  et  Josepho/®  itemque 
Zachaeo:''  eisque  qui  cum  ipsis  erant  satis  multis,  ipse  ad  eas  quae 
amplius  perurgebant,  pugnas  con versus  est.  20.  Hi  vero,  qui  cum  Simone 
erant,  cupiditate  ducti,  a  quibusdam,  qui  in  turribus  erant,  suasi  sunt 
pecunia:  et  septuaginta  millibus  didracbmis'^  acceptis,  dimiserunt  quos- 
dam  effugere.  21.  Cum  autem  Macliabaeo  nuntiatum  esset  quod  factum 
est,  principibus  populi  congregatis,  accusavit,  quod  pecunia  fratres  ven- 
didissent,"'  adversariis  eorum  dimissis.  22.  Hos  igitur  proditores  factos 
interfecit,  et  confestim  duas  turres  occupavit.  23.  Armis  autem  ac  mani- 
bus  orania  prospere  agendo  in  duabus  munitionibus  plusquam  viginti 
millia  peremit.  24.  At  Timotheus,^'^  qui  prius  a  Judaeis  fuerat  superatus, 
convocato  exercitu  peregrinae  multitudinis,  et  congregato  equitatu  Asi- 
ano,  advenit  quasi  armis  Judaeam  capturus.  25.  Machabaeus  autem  et 
qui  cum  ipso  erant,  appropinquante  illo,  deprecabantur  Dominum,  caput 
terra  aspergentes,  lumbosque  ciliciis  praecincti,  26.  ad  alaris  crepidinem 
provoluti,  ut  sibi  propitius,  inimicis  autem  eorum  esset  inimicus,  et  adver- 
sariis adversaretur,  sicut  lex  dicit.^'  27.  Et  ita  post  orationem,  sumptis 
armis,  longius  de  civitate  procedentes,  et  proxirai  hostibus  effecti  rese- 
derunt.-^  28.  Primo  autem  solis  ortu  utrique  commiserunt:  i.sti  quidem 
victoriae,  et  prosperitatis  sponsorem  cum  virtute  Dominum  habentes:  illi 
autem  ducem  belli  animum  habebant,  29.  Sed  cum  vehemens  pugna 
esset,  apparuerunt  adversariis  de  caelo  viri  quinque^''  in  equis,  frenis 
aureis  decori,  ducatum  Judaeis  praestantes:^^  30.  ex  quibus  duo  Macha- 
baeum  medium  habentes,  armis  suis  circumseptum  incolumem  conserva- 
bant:  in  adversarios  autem  tela,  et  fulmina  jaciebant,  ex  quo  et  caecitate 
confusi,  et  repleti  perturbatione  cadebant.  31.  Interfecti  sunt  autem 
viginti  millia  quingenti,  et  equites  sexcenti.  32.  Timotheus  vero  con- 
fugit  in  Gazaram ^^  praesidium  munitura,  cui  praeerat  Chaereas.^ 
33.  Machabaeus  autem,  et  qui  cum  eo  erant,  laetantes  obsederunt  prae- 
sidium diebus  quatuor.  34.  At  hi,  qui  intus  erant,  loci  firmitate  confisi, 
supra  modum  maledicebant,  et  sermones  nefandos  jactabant.  35.  Sed 
cum  dies  quinta  illucesceret,  viginti  juvenes  ex  his,  qui  cum  Machabaeo 
erant,  accensi  animis  propter  blasphemiam,  viriliter  accesserunt  ad 
murum,  et  feroci  animo  incedentes  ascendebant:  36.  sed  et  alii  similiter 
ascendentes,  turres,  portasque  succendere  aggressi  sunt,  atque  ipsos  male- 
dicos^''  vivos  concremare.  37.  Per  continuum  autem  biduum  praesidio 
vastato,^*  Timotheum  occultantem  se  in  quodam  repertum  loco^^  pererae- 
runt:  et  fratrem  illius  Chaeream,  et  Apollophanem  occiderunt.  38.  Quibus 
gestis,  in  hymnis  et  confessionibus  benedicebant  Dominum,  qui  magna 
fecit  in  Israel,  et  victoriam  dedit  illis. 

1)  3u  10,  1-9  f.  I.  4,  36-61.  —  5uba?  bcr  5)?accabäcr  unb  b(e  Seini^en  nat^mcn  unter  Stn* 
Icituiif^  rcö  .^crrn,  mi-  Kvpinv  Tpodjorrof,  Icmvci  unb  £tabt  »icbcr  ein  im  rc^ember  be^  3. 164, 
alfü  lioit  'oox  Dem  Zote  be5  "ilntimtu^,  n)cld)cr  crft  im  Warj  beö  3.  163  erfoti^te.^—  2)  Karä 
Tf/v  äyopdv.  —  3)  Kade'iAov  „ftc  riffeu  uieber."  —  4)  TTv/ujauvrec  'Aii^oi'c,  TOaö  nacf)  3d)o(5  u.  2(. 
^eipt:  „-Sie  fd)(ugen  j^cuer  am  tiw  Steinen."  JBortlic^:  „Sie  madjten  «teine  glühen." 
tcr  ®oriouibe  fagt:  „Za  pc  ^o\i  jufammengetegt  Ratten,  fanben  fie  fein  ^l.  geuer;  aUcin  fte 


Vai  II.  S5uci)  tcr  ^JJaccabäer.  10,  3—37.  %nm.  4—29.  823 

fdiriccn  jum  -^nrn,  unb  c^  fpranji  J^cucr  aiu^  einem  Steine,  bcr  unter  bcm  'Jdtare  laii.  Ta 
iejiteu  fie  nun  -»^^l^  barauf.  Unb  biefe?  J^euer  bauerte  bi«t  \nx  britten  fikfani^eufd^aft,"  f.  b.  b\i 
jur  ,-{erftöiun;i  bei?  Jemvclc*;  f.  1,  IS.  —  5)  /n-n  ihtrf/  xfx'fm:  Ter  bl.  i'crfcilTcr  bebicnt  fiit 
ba  einee  "^Uu^rvucfei^  ireld^er  bcr  ^{cbcni^art  i'^lcielU:  ,,\\a(b  ein  paar  "s^ibrcn."  'vH-nau  jicnontmcn 
UMrcn  cü«  bvei  l^u^bre,  umc  aus5  I.  I,  iü  unV  4,  f)!' unUMbcrlciilicb  ben-HM-iicbt.  Ofait  2crariu£<, 
Salianuji  u.  *?(.  reitnet  bcr  bl.  iH-rfaffcr  ihmh  'Eintritt  Ter  .perrfcbaft  bee  3itf*i^.  —  <»)  TTtaärrtr 

i-l  Koi'/iav  „ClUf  ben  '^ilUril  filücnt."  —  1  )    OmviKar  f  \-()iTfc,  liirair  iwtQtpni-  rü  f'roiSümiVTl  ,,'iPvll* 

iiien  traiienb  bracluen  fie  Voblic^cr  ^^^v  benijeni;^en,  bcr  ibnen  iielin.aen  liefi,  baf;  fein  (bciücier) 
Trt  aeretnijit  unirte." — S)  Oür  beftatijUf  ^en  V\Mui>?  in  feinem  iH'ni\iltunii>?amte,  in  ireld>fji 
ibn   (d)LMt   fein   initer  'JlntilH1^uei  (£vipbänee!  ein)U'fel3t  batte.  —  }))  MuKiicJf   4,  4.',\  s,  s. — 

10)    f'>i~'   t'i'^trf/   Ti/v  iiiivcidi'  i  \(,n\  /•-"  aiivfiiaij  oupf-iuKtirnn;  favruv  iii'/i-t  riiv  liior   „UnD  tCl  CT 

feine  '^}lK\d)t  nidU  mebr  mit  sllUirbe  bebauptcn  fonnte,  fp  sicrt^ftete  er  fi*  iinb  t^erlief;  ba^  Veben;" 
I.  0,  3S.  —  II)   yevo/iievni  aTparjjyvq  Ti'ov  Tönuv  „ba  er  (nunmebt)  ^tattbalter  ticfer  Crtc 

HHirbe;"  f.  I.  5,  59.  —  12)  Trap'  tsacra  tt/w^  tov^ 'lnv(^ninvc  c-oAifioTi)6(i>n  „fr  ruftete  ildcnt' 
bvtlben  5Um  .Hriei^C  WibCr  bie  Bulben."  —  13)  ''/"""'  ^^'  Toln-u  Kai  oi  'itSoviiami,  iyKpa-elg  i-niKniimv 
(jXV/iuiidrui'  üiTff,  tji'uva^uv  rorf  'Io('(5a/o7'f ,  Kai  Tohr  (pi'yaihi-t^h'rn^  aTrö  'lef>(>ao/i\uuv  TTf)og).aß6uivtu 

Tro/.F/joTiMxpt'iv  e-i'xeiiwvv  „jui^leiA  mit  ibm  beunrubiiiten  bie  -^"srumäer,  n^cUbf  iviciiene  A'eftunjicn 
inne  batten,  bie  3»ben  unb  nabmen  bie 'Alüd^tlinAe  i-HMi  :,"H'rufalem  auf  un^  fmtten  .Hricii ',u 
unterbalten;  f.  I.  '),  <>.  Xa?  SBürt  Jud.ti  ftatt  Iclmnfci  ift  bier  offenbar  burdi  ^ri'tbum"  rct 
(^direibcr  einl^efd^Iid1en  unb  flammt  uidu  in^m  Sluctor,  wie  bief;  aue  fem  na^ften  Ihm?  erbeÜt, 
ivo  au«<brücflid)  bie  Idnumei  genannt  finb.  —  3"  i^^  J6-ii3  f.  I.  5,  ]-\h  —  14)  J.XX  fetjen 
nixt  bei;  -airnf  TS  roif  tTri  tu  riix^i  f^axofirrovr  f/^i'vavro  „fd^lui^cn  Sltle,  bie  auf  tcr -J^fauer 
ftritten,  ^urüd."  —  13)  avi^t^v) uvtuv  (Vt-  üIk  Fauttov  tuv  IwaKirx''^"^^' «''-"  '^'''^  tt/'/j:  fu'f  „fa  aber 
nid)t  nurnivier  a(?  ueuntaufent  in  jnni  Ibürme  fid)  fliidneten  . ."  Xic  i^uKvita  nennt  feine 
3ab(  unb  batte  wabrfd^einlid)  einen  riditii^eren  levt  *oi>r  fid);  benn  eö  iilnidit  m'cbl  moiilid?,  X:\{^ 
in  jirei  Jbürmen  '.kioo  Wenfdu-n  yial\" batten.  —  l(»)  f.  8,  22. —  17)  riefer  n->ar  i^ielleidit 
ein  in'nvanbter  ber  Waeeabaer.  —  18)  9iad)  bem  »iriedi.  2erte  waren  ee  finfad)c  „Iradimen." 
ÜTcr  ®ertb  ber  Xrad^me  belief  fiit  uni^efäbr  \i\\\  15  Äreu^er  (c.  ti  ßcnti^).  —  15))  Xte  ^(nnabmc 
bicfer  2?efted>ung  n\u  inbirctter  5Beife  ein  5Berfauf  ber  'trüber,  n^eil  Pie  aue  bem  in-rfdUuf;  (s rtt' 
la)[enen  ®elecienbeit  batten,  liegen  bie  5^rüber  3U  frifi?eu  uttr?  fie  ju  r^Jefausienen  5u  mad>en,  — 
20)  f.  8,  ?>l).  —  21)  Exod.  \'3,  22;  —  22)  tvi'  lav-iov  i/rniv  „fie  blieben  für  fid),"  b.  b.  fie 
liejjen  fic^  nod)  in  feinen  iHamvf  ein.  —  23)  b.  b.  fünf  (Sni^el  in  93uanner»  unb  ilriecieri^cftalt; 

f.  o,  25;  5,  2.  —  2-4)   Knl  äcpr/joi'/jevnt  r&r  'loiH^aiuv  oi  rfro  Kai  töv  ^ilaKKciiiaioi'  fjtanv  XaiiurTig  .  . 

23)    (ya',ara  gebi^rte  ]U  ben   flärfften   J^eftuni^en  bct^  l'anbc?   I.  4.  J5;  7,45;  13,54. — 

2(>)  nadi  5B.  37  i^ruber  beel  limOtbeUC^.  —  27)  kuI  -vphq  ävä'iliavTE^  Cüvraq  tovi;  ßAaaäiifWVi; 
KüTtKator  o'i  (5f  Tcir  ttvAuc;  oieKo-rrrov  f'i(;i)tin/nroi  r't  rf/v  /onryv  -aiiv  TrpoKtlTSAnßovTO  TijV  vu/.tr  ,,Unb 

fie  5ünbeten  Sdieiterbaufen  an  unb  verbrannten  bie  Vafterer  lebenbiiv  5(nbere  u'ffdjlwilfn  bie 
2bore  unb  liepen  bie  übrige  Sduiar  binein  unb  eroberten  bie  itabt."  —  28)  f.  i.  "(i)r. — 
29)  tv  Tivi  ÄÜKKip  „in  einer  ©rube"  ^ßifterne). 


Caput   XI. 

1.  Sed  parvO  post  tempore,  Lysias  procurator  tegis,'  et  pröpinqüus,  ac 
negotiorum  praepositus,  graviter  fereiis  de  bis,  quae  acciderant,  2.  coii- 
gregatis  octoginta  millibus,  et  eqüitatu  universo,  veniebat  adversu.s 
Judaeos,  existiinans  se  civitatem  quidem  captam  Geiitibus  habitaculum 
facturum,  3.  tetnplum  vero  in  pecuhiae  quaestum,'  sicut  cetera  debibra 
Gentium,  babituriim,  et  per  singulos  annos  venale  sacerdotiüm:^  4.  nus- 
quam  recogitans  Dei  potestatem»  sed  mente  effrenatus  in  multitildine 
peditum,^  et  in  millibus  equitum,  et  in  octoginta  elopbantis  confidebat. 
5.  Ingressus  aiitem  Judaeatn,  et  a]ipro])ians  BetbsUrae,  quae  erat  in 
angusto  loco,^  ab  Jerosölyma  interVallo  qüinque  stadioruinj*^  illud  prae- 
sidiutn  exi)Ugtiabat.^  0.  Vt  autem  Macliabaeus,  et  qui  cum  eo  erantj 
cognoverunt  expugnari  praesidia,®  cum  flectü  et  lacryinis  rogabant 
Döininumj  et  omnis  turba  silnul,  lit  bohiihi  angelum  mitteret  ad  salutem 
Israel.  7.  Et  ij)se  primus  Macliabaeus,  sum|)tis  armis,  ceteros  adhortatus 
est  simül  secum   periculum   sübirej   et  ferre   auxilium   fratribus  suis; 


824 

8.  Cumque  pariter  prompte  animo  procederent,  Jerosoly'mis  apparuit' 
praecedens  eos  eques  in  veste  Candida,"*  armis  aureis  liastam  vibrans. " 
1>.  Tunc  omnes  simul  benedixerunt  inisericordeni  Dominum,  et  conva- 
luerunt  animis:  non  solum  homines,  sed  et  bestias  ferocissimas,  et  muros 
ferreos  parati  penetrare.  10.  Ibant  igitur  prompti,  de  caelo  habentes 
adjutorem,  et  miserantem  super  eos  Dominum.  11.  Leonum  autem  more 
impetu  irruentes  in  hostes,  prostraverunt  ex  eis  undecim  millia  peditura, 
et  equitum  mille  sexcentos:  12.  universos  autem  in  fugam  verterunt, 
])lures  autem  ex  eis  vulnerati  nudi  evaserunt.  Sed  et  ip.se  Lysias  turpiter 
ingiens  evasit.  13.  Et  quia  non  insensatus  erat,  secum  ipse  reputans, 
factam  erga  se  diminutionem,'-  et  intelligens  invictos  esse  Hebraeos, 
omnipotentis  Dei  auxilio  innitentes,  misit  ad  eos:  14.  promisitque'^  ge 
eonsensurum  omnibus,  quae  justa  sunt,  et  regem  compulsurum'*  amicum 
tieri.  15.  Annuit  autem  Macliabaeus  preeibus  Lvsiae,  in  omnibus  uti- 
litati  consulens:  et  quaecumque  Machabaeus  scripsit  Lysiae  de  Judaeis, 
ea  rex  coneessit.  16.  Nani  erant  scriptae  Judaeis  epistolae  a  Lysia  quideni 
Imnc  modum  continentes:  LYSIAS  populo  Judaeorum  salutem.  17.  Jo- 
annes, et  Abesalom,  qui  missi  fuerant  a  vobis,  tradentes  scripta,  postula- 
labant  ut  ea,  quae  per  illos  significabantur,  implerem.  18.  Quaecumque 
igitur  regi  potuerunt  perferri,''  exposui;  et  quae  res  permittebant, 
coneessit.  19.  Si  igitur  in  negotiis  tidem  conservaveritis,  et  deinceps"' 
bonorum  vobis  cau.sa  esse  tentabo.  20.  De  ceteris  autem  per  singula 
verbo  mandavi  et  istis,  et  bis,  qui  a  me  missi  sunt,  colloqui  vobiscum. 
21.  Benevalete.  Anno  centesimo  quadragesimo  octavo  mensis  Dioscori,'' 
die  vigesima  et  quarta.  22.  Regis  autem  epistola  ista  continebat:  REX 
Antiochus''^  Lysiae  fratri'*  salutem.  23.  Patre  uostro  inter  deos  trans- 
lato,-"  nos  volentes  eos,  qui  sunt  in  regno  no.stro  sine  tumultu  agere.  et 
rebus  suis  adhibere  diligentiam,  24.  audivimus  Judaeos  non  consensisse 
patri  meo  ut  transferrentur  ad  rituni  Graecorum,  .sed  teuere  velle  suum 
inslitutum,  ac  propterea  postulare  a  nobis  concedi  sibi  legitima  sua. 
25.  Volentes  igitur  lianc  quoque  gentem  quietam  esse,  statuentes  judi- 
cavimus,  templum  restitui  Ulis,  ut  agerent^'  secundum  suorum  majorum 
consuetudinem.  20.  Bene  igitur  feceris,  si  uiiseiis  ad  eos,  et  dexteram 
dederis:  ut  cognita  nostra  voluntate,  bono  animo  sint,  et  utilitatibus 
propriis  deserviant.  27.  Ad  Judaeos  vero  regis  epistola  talis  erat:  REX 
Antiocbus  senatui  Judaeorum,  et  ceteris  Judaeis  salutem.  28.  Si  valetis, 
sie  estis  ut  volunius:  sed  et  ipsi  benc  valemus.  29.  Adiit  nos  Menelaus,^^ 
<licens  velle  vos  descendere  ad  vestros,  qui  sunt  apud  nos."  30.  His 
igitur,  qui  commeant  usque  ad  diem  trigesimum  mensis  Xantbici,"^ 
damus  dextras  .securitatis,  31.  ut  Judaei  utantur  cibis,  et  legibus  suis, 
sicut  etprius;  et  nemo  eorum  ullo  modo  molestiam  patiatur  de  his,  quae 
per  ignorantiam  gesta  sunt.  32.  Misimus  autem  et  Menelaum,  qui  vos 
alloquatur."  33.  Valete.  Anno  centesimo*®  quadragesimo  octavo,  Xan- 
thici  mensis  quinta  decima  die.  31.  Miserunt  autem  etiam  Romani'" 
opistolam,  ita  se  habentem:  QUINTÜS  Memmins,  et  Titus  A[anilius 
legati  Romanorum,  populo  Judaeorum  salutem.  35.  De  Ins,  quae  Lysias-^ 
cognatus  regis  coneessit  vobis,  et  nos  concessimus.  30.  De  quibus  autem 
ad  regem ^**  judicavit  referendum,  confestim  aliquem  mittite,  diligentius 
inter  vos  conferentes,  ut  decernamus,  sicut  congruit  vobis:  nosenim  Anti- 
ochiam  accedimus.  37.  Ideoque  festinate  rescribere,  ut  nos  quoque  scia- 
nius  cujus  e.stis  voluntatis.  38.  Bene  valete.  Anno  centesimo  quadrage- 
simo octavo,  quinta  decima  die  mensis  Xanthici. 


Da^  II.  5öuc^  t)er  Waccabücr.  11,  1— 30.  2(niii.  1—20.  825 

1)  riefer  l'iMuie  baitc  berciti^  im  iHMiiKU  0>i(^i"e  li'4  einen  A•cl^5l^1  iicjieii  jiibäa  iicinarfu. 
I.   3,  :\2\   4.  L'S-3'). — "2)  ('i/»}i7»o/'i;//7oi' „5um  (iniDeinfamnirln;"  I.  li),  42. — ri)  H/>^/fp(.^ 

mi/yi'    „^v^i?    .!pobCVM"ieftertlnim."  —   'I)     rein    /ivpiunt    TÜr    -t\<:)i'.   —  i5|     öm   jnv   ii>vuvC)  x^-'li"t' 

„nnMcbeäi  ein  i'efn-  befeftij^iev  yiat^  n>ar."  i^efbfur  lMl^ete  iKUMiTerniaficn  ^ic  in^rniaiUT  ihmi 
;i'\enifa!em  et'.  I.  4,  ()I.  -^uicb  ren  LXX  i^.  s.  nüntte  man  meinen,  ei*  fei  rieft'  Aeftinui,  von  ^er 
hier  rie  :■)ie^e  ift,  »^letcb  auHciballi  ^"verufalem  i^eivefen.  —  (>)  (intun-^el■  ift  hier  ^i^i^  ü?i>rt  (|iii))(|nc 
ofer  ^l^e'  ii>ort  sta(li(»iuin  alc^  AeMer  \\\  betrachten;  renn  "-i^eth'ur  la.a  nicht .'.  2ta^ien,  flMl^crn 
r»  5tnn^en  fü^lich  vhmi  Ou'rufaleni.  Tic  alev.  .^^anrfchrift  lieft  oxim-ovr.  iveldn-e  alo  Die  richtii^e 
Vei^art  ^t  betrachten  iit,  iiircm  ein  ^itoino-?  ;;i)  Statien  ntifn.  —  7)  rarrr/fi^z/.^i' „er he^raniltc 
Ci^,"  t.  h.  er  helaacrte  eo  redu  eniU".  —  N)  Tro/mphni-rTn  a'rrw  rli  <>x<-i "■>!'"-"  „^olf!  e?  fic  Acftun- 
c\(n  hclaiKre."  —  ?))  nrrudi  liP  kui  ttimi;  Toiv'iriMrTD/i'inur  hvruv  „^a  tle  ahcr  nocl^  bafeihft  lUlD 
hei  Osernfalcm  UMren."  (£c-  ift  fitun-r  \\\  \ci^<i\\,  wie  ^iefe  Jln^rte  ^i  nehmen  feien,  ^a  ■■l^ethfur 
iinb  Ou'rufalem  nidu  nahe  hcifamnien,  fiMiDcrn  ciniiie  5 tunt'cn  ihmi  cinanDcr  entfernt  a\iren. 
Schot?  üherfci3t:  ,>)leid)  alö  fic  nodi  hei  ^erufalem  u>aren,  crfd)icn  ale;  ihr  '^(nfiihrer  ein  :'){eitcr." 
10)  ein  CSniiel  in  ^l^eiteriicftalt  5,  4. —  11)  ■üamTr/ii.np  xi»'"'/'' ''f'<'<''^' '''■»'  „iiolbenc  ilsiffeii 
fd^aMnc^en^."  xHii^^etdMuuiii  Der  himmlifd^on  Ji3iirt>c. —  lii  „Die  erlittene  "jfieherlane." — 
l?5j  t-Kfiae  ai''/.'/.i'Gtada(  „er  hercDcte  fie,  ficli  mit  ihm  anfalle  hilli;ien  i^epiniiuni-icn  ^uiHn-trajicn." 
I  '4)  Tre/fff/i'  „itnti  taf;  er  aud)  ren  ,SU^ni^^  heretcn  \XH-[Ie,  ihr  ^jrennt»  \\\  unkten. "  —  lo)  'n\ti 
Kfil  rü  ßdGMi  7Ti>fti-evex^'i''/ro/  „Wüi  uuw  and)  bcm  Siöwuy  voriielciU  UHM•^cn  nuifue,  hahe  irf)' 
iiemelbet .  ."  —  l(j)  Tiefe  ©orte  beginnen  ^en  O^acbfat.i:  „fouMÜ  idioon  nun  an  'snitc  für  cucft 
"aui^Uii^'^ii'ffii  ycrüuten."  —  1')  Siori.i,i>,rxiinr.  wdAKS'  iiriech.  5ii>ort  feiner  (irfldnin.a  fahiii  ift, 
jvef;halh  bie  Ve^art  ber  i^nljiata  bcu  isor^Uit  i>i'rbicnt.  Xenn  e;?  iiah  bei  ben  ''>h-icd^cn  einen 
Wonat  mit  bem  Ofamcn  Siorhoptir.  Tic  lihronoiovien  oermuthen,  ee  fei  bcr  Bchaltmonat  .aeivcfcn. 
Ta?  hier  iicnannte  ^saby  14s  fcr  '^5ricd^en  ift  ba?  ^v.  Kl.;,  -^lad)  Voch  nub  :Kcifchl  ift  für  uvihr- 
fdu'inli*er  \n  halten,  e?  fei  ba-j  ^ahr  ]4'.»  berfelhcn  .-Kedmuiui  iiemefcn.  ÄH-nn  man  mit  Scali.^cr 
annimmt  man  habe  hier  bat^  ^Vihr  oom  Wonate  Jiijri  an  bcviinnenb  i^eredMiet,  fo  fommt  c?  anf 
ein  unb  baffelhc  ^"iahr  hinauö,  auf  bao  lofeöiahr  nämlid)  beö  '^(ntiocbn?  (üiMvhancx^.  ^  ISi  l£? 
ift  bicf;  '?l  n  t  i  ocbuö  (£  upa  tor,  per  v>oni  3-  li'>3-l()l  re.aiertc  l.  A.  :V-l.  —  I J))  Ter  neunjährige 
'.?(ntiochn?  hätte  l'nfia^,  bcr  fein  i'ormünber  iiewefen,  inclmchr  „isater"  aU  „^i^ruber"  nennen 
foUcn.  'Jlüein,  ba  er  bereit»?  .SUMiisi,  foniit  l'anbcoinrter  avir,  fo  erlaubte  ec«  bie  (I-ttiiuette  nicht, 
tbn  \o  ]u  nennen.  S-?  U'ar  fcbon  ber  '^lamc  „^i^nipcr"  eine  fehr  iirof?c  ".JUi-JU'ichnunii.  —  20)  ni; 
■deoh^  fieraGTÜvm^  „feit  iinfcr  isitcr  ^u  bcn  <sHntern  ühcri-jeiianiien."  C£i'  ift  nnhetannt,  iranii 
unb  wo  bcr  (glaube,  bau  bic  .Höni;U'  nad>  ihrem  lobe  unter  bie  'sHHter  ühersiciianiien,  feinen 
Urfprunvi  (•(cnommen.  '.J3ci  bcn  r){i.Mncrn  .aab  \id)  biefcr  (silaubc  '^ur  3eit  ber  .«aifer  einen  '^lu«?- 
brurf  in  "bei-  (ieremonie  ber  "^Ipothcofc,  bic  bei  bcr  Veidicnfcier  berfelhcn  anf  pae  ';Vrächtiiifte  ab.ac 
halten  iinirbe.  Wan  ftupct  bie  i^efd)rcibnnii  berfelhcn  bei  .i?crobian  IIb.  IV'.  (£^  flo;i  i'abd 
ein  ':)lblcr  al-?  2innhilb  bcr  faifcrlidien  2cclcn  aui^  bem  Scheiterhaufen  ah,  inn?cUtcni  bicVei^c 
verbrannt  wurpc.  —  :21 )  k(u  -(j'/ini fP\io.i  kutü  m  t-t  rwr  -fju^ufur  arrür  h^y  „uub  baf;  tic  ihr 
hürjnn-lidH'ö  Vehcn  nad)  ber  ®eife  ihrer  i<vüer  haben.  I.  G.  5S.  —  H'2)  £b  bief;  ein  anbcrcr, 
al?  bcr  eini^cprunticne  .^ohepriefter  ift,  von  bem  aud)  4,  27-r)0  bie  JHebe  ift,  bleibt  bahinjicfteüt. 
(iorncliux^  a  l'apibe  hält  ihn  für  einen  anbcren.  —  Ü'i)  ;. /r^ (n^a/ tt/wc  rwr  J<)(o/r  „bei  euerem 
tiiacuthum  ?n  fein."  —  i!4)  welcher  'Woiiat  uufcrem  "Jlprii,  bem  'Dfifanbcr  .fpebräer  cntfprid)t. 
*?lntiodnic;  (Spiphanc?  war  im  ?}Jonat  War?  v^eftorbcn.  —  iI->)  TTu/MiKa/ i norm  iumr  „tcr  tnä) 
ermnntcrnb  anfprechcn  fod;"  nad)  2d>ol', :  „ber  euch  i^crftd)cruni^  sieben  foll."  —  2G)  0-  l<>-i. 
Ü")  Ta  bic  fvrifchcn  .Hbnii^c  bcn  ^Körnern  trihutpflichti.a  waren,  \c  war  t'cn  ^ubcn  eine  i^cftä« 
üc{xuxi\  ihrer  ?Rcdue  bnrd>  bie  ^Hbmcr  fehr  crwünfcht.  Unter  ben  „rlfbmcrn"  ftuD  hier  bie  5Wci 
VciMten  ?u  vcrftehcn,  bic  n*  vcrmuthlich  in  einem  phöiiiciüt:n  Seehafen  hcfanben.  —  ^St  Tie 
iienanutcn  ^an-i  rbmifd)en  l'Ciiatcn  anirpcn,  anc  co  fcbeint,  ?ur  nämlichen  3eit,  a\^  V'iM'ia?  ?um 
aöniiie  ?uruitrcifte,  von  ren  Cs'ubcn  um  'i3eftäti;?un!?  ihrer  .-fechte  ani?e;Mn!icn,  worauf  fte  pic  hier 
i?C;?ebcne  'Jlntannt  erhielten.  —  2i)]  Tic  (siefanbtcn  aniftten  bamaU^  uod^  '■?{idHi5  von  bcr  für  bie 
i^uioen  überaus  i^ünfti.acn  (intfdnnbuni?  bcv^  McMiiiV?. 


Caput  XII. 

1.  His  factis  pactionilnis,  Lysias  pprgebat  ad  rc_uviii.  Juilaei  autcm 
agricnlturae  o})eram  dabaiit.  2.  Sed  lii,  qui  resedciaiit.'  Tiinotlieus,  et 
Aj)olloniu.s  Geiiiiaei  filius,  sed  et  Hieroiiymus,  et  I)eiii()i)lion  super  lios.  et 
Nieanor  Cypriarche.'',  non  siiiebaiit  eos  in  sileiitio  agere,  et  quiete.  3.  Jo]»- 
pitae  vcTO  tale  quoddam  flagitium  perpetrarunt:    rogaveruiit  Judaeo.s, 


826 

cum  quibus  habitabant,  ascendere  scaphas,  quas  paraverant,  cum  uxori- 
bus,  et  filiis,  quasi  nullis  inimicitiie,  iiiter  eossubjacentibus.  4.  Secundum 
commune  itaque  decretum  civitatis,  et  ipsis  acquiescentibus,  pacisque 
causa  nihil  suspectum  habentibus:  cum  in  altum  processissent,  submer- 
seiunt  non  minus  ducentos.  5.  Quam  crudelitatem  Judas  in  suae  gentis 
homines  factam  ut  cognovit,  praecepit  viris,  qui  erant  cum  ipso:  etinvo- 
cato  justo  judice  Deo,  6.  venit  adversus  interfectores  fratrum,  et  portum 
quidem  noctu  succendit,  sca|)has  exussit,  eos  autem,  qui  ab  igne  refu- 
gerant,  gkidio  peremit.  7.  Et  cum  haec  ita  egisset,  discessit  quasi  iterum 
t^versurus,  et  universos  Joppitas  eradicaturus.  8.  Sed  cum  cognovisset 
et  eos,  qui  erant  Jamniae,  velle  pari  modo  facere  habitantibus  secum 
Judaeis,  9.  Jamnitis  quoque  nocte  supervenit,  et  portum  cum  navibus 
succendit:  ita  ut  lumen  ignis  appareret  Jerosolymis  a  stadiis  ducentis 
quadraginta.  10.  Inde  cum  jam  abiissent  novem  stadiis,  et  iter  facerent 
ad  Timotheum,  commiserunt  cum  eo  Arabes^  quinque  millia  viri,  et  equi- 
tes  quingenti.  11.  Cumque  pugna  valida  fieret,  et  auxilio  Dei  prospere 
cessisset,  residüi  Arabes  victi,  petebant  a  Juda  dextram  sibi  dari,  promit- 
tentes  se  pascua  daturos,  et  in  ceteris  profuturos.  12.  Judas  autem,  arbi- 
tratus  vere  in  multis  eos  utiles,  promisit  pacem:  dextrisque  acceptis, 
discessere  ad  tabernacula  sua.  18.  Aggressüs  est  autem  et  civitatem 
quandam  firmam  pontibus  murisque  circumseptam,  quae  a  turbis  babi- 
tabatur  gentium  promiscuarum»  cui  nomen  Caspliin.*  14.  Hi  vero,  qui 
intus  erant,  confidentes  in  stabilitate  inurorum,  et  apparatu  alimoni- 
arum,  remissius  agebant,  maledictis  lacessentes  Judam,  et  blaspheman- 
tes,  ac  loquentes  quae  fas  noti  est.  15.  Machabaeus  autem,  invocato 
magno  mundi  Principe,  qui  sine  arietibus,  et  machinis  temporibus 
Jesu  praecipitavit  Jericho,  irruit  ferociter  muris:  16.  et  capta  civitate 
per  Domini  voluntatem  innumerabiles  caedes  fecit,  ita  ut  adjacens 
stagnum  stadiorum  duorUm  latitudinis,  sanguine  interfectorum  fiuere 
videretüi*.  17.  Inde  discesserunt  stadia  septingenta  quinquaginta,*  et 
Venerunt  in  Characa^  ad  eos,  qui  dicuntur  Tubianaei,®  Judaeos:  18.  et 
Timotheum  quidem  in  illis  locis  non  comprehenderunt,  nulloque  nego- 
tio  perfecto  regressus  est,"  relicto  in  quodam  loco  firmissimo  praesidio. 

19.  Dositheus  autem,  et  Sosipater,  qui  erant  duces  cum  Machabaeo, 
peremerunt    a    Timotheo    relictos    in    praesidio,    decem   millia   viros. 

20.  At  Machabaeus,  ordinatis  circum  se  sex  millibus,  et  constitutis  per 
cohortes,  adversus  Timotheum  processit,  habentem  secum  centum  viginti 
millia  peditum,  equitumque  duo  millia  quingentos.^  21.  Cognito  autem 
Judae  adventu,  Tiniotheus  praemisit  nmlieres,  et  filios,  et  reliquum 
apparatum,  in  praesidium,  quod  Carnion  dicitur:'  eratenim  inexpugna- 
bile,  et  accessu  difficile  propter  locorum  angustias.  22.  Cumque  cohors 
Judae  prima  apparuisset,  timor  hostibus  incussus  est,  ex  praesentia  Dei, 
qui  universa  conspicit,  et  in  fugam  versi  sunt  alius  ab  alio,  ita  ut  magis 
a  suisdejicerentur,  etgladiorUm  suorum  ictibus  debilitarentur.  23.  Judas 
autem  vehementer  instabat  puniens  })rofanos,^"  et  prostravit  ex  eis  triginta 
millia  virorum.  24.  Ipse  vero  Timotheus  incidit  in  partes  Dosithei,  et 
Sosipatris:  et  mültis  prccibus  i)Ostulabat  ut  vivus  dimitteretur,  eo  quod 
multorum  ex  Judaeis^'  parentes  haberet,  ac  fratres,  quos  morte  ejus  decipi 
eveniret. '^  25.  Et  cum  fidem  dedisset'^  restituturum  se  eos  secundum 
constitutum,  illaesum  cum  dimiserunt  propter  fratrum  salutem.  26.  Ju- 
das autem  egressus  est  ad  Carnion,'^  interfectis  viginti  quinque  millibus.'^ 
27.  Post  horum  fugam,  et  necem,  movit  exercitum  ad  Ephron'®  civitatem 


Daö  IL  Suc^  bcr  g)?accabäer.  12,  2—17.  -Mniti.  1—5.  827 

munitam,  in  qua  niultitiulo  tliversfirum  gentium  habitabat:'^  et  robusti 
juvenes  pro  niuris  consistentes  fortiter  rei)Ugnabant:  in  hac  autem  ma- 
chinae  nuiltae,  et  telorum  erat  apparatus.  28.  öod,  cum  Omnipotentem 
invocassent,  qui  potestate  sua  vires  liostium  confringit,  ceperunt  civi- 
tatem:  et  ex  eis,  qui  intus  erant,  viginti  quinque  millia  prostraverunt. 
29.  Inde  ad  C'ivitatem  ycytliarum''  al)ierunt,  (piae  ab  Jerosolymis  sex- 
centis  stadiis  aberat.  30.  Contcstantibus  autem  bis,  qui  apud  Scytliopo- 
litas  erant,  Judaeis,  quod  benigne  ab  eis  liaberentur,  etiam  temporibus 
infelicitatis  quod  modeste  secum  egerint:'^  31.  gratias  agentes  eis,  et 
exbortati  etiam  de  cetero  erga  genus  suum  benignes  esse,  venerunt  Jero- 
solymam  die  solemni  septinianarum  instante.^"  32.  Et  post  Pentecosten 
abierunt  contra  Gorgium  jiraepositum  Llumaeae.^'  33.  Exivit  autem 
cum  peditibus  tribus  millibus,  et  equitibus  quadringentis.  34.  Quibus 
congressis,  contigit  paueos  ruere  Judaeorum.  35.  Dositheus  vero  quidam 
de  Bacenoris'--  eques,  vir  fortis,  Gorgiam  tenebat:-^  et,  cupi  vellet  illum 
capere  vivum,^^  eques  quidam  de  Thracibus  irruit  in  eum,  humerumque 
ejus  amputavit:  atque  ita  Gorgias  etiugit  in  IMaresa.-'  36.  At  illis,  qui 
cum  Esdrin-*^  erant,  diutius  pugnantibus  et  fatigatis,  invocavit  Judas 
Dominum  adjutorem,  et  ducem  belli  fieri:  37.  incipiens  voce  patria,  et 
cum  bymnis  clnmorem  extollens,  fugam  Gorgiae  militibus  incussit.-'^ 
38.  Judas  autem  collecto  exercitu  venit  in  civitatem  Odollam:^^  et,  cum 
septima  dies  superveniret,  secundum  consuetudinem  purificati,^^  in  eodem 
loco  sabbatum  egeruiu.  39.  Et  sequenti  die  venit  cum  suis  Judas, ^**  ut 
Corpora  prostratorum  toUeret,  et  cum  parentibus  poneret  in  sepulchris 
paternis.  40.  Invenerunt  autem  sub  tunicis  interfectorum  de  donariis 
idolorum,  quae  apud  Jamniam  fuerunt,  a  quibus  lex  prohibet  Judaeos:^^ 
Omnibus  ergo  manifestum  factum  est,  ob  banc  causam  eos  corruisse. 
41.  Omnes  itaque  benedixerunt  justum  Judicium  Domini,  qui  occulta 
fecerat  manifesta.  42.  Atque  ita  ad  preces  conversi,  rogaverunt  ut  id, 
quod  factum  erat,  delictum  oblivioni  traderetur.^^  At  vero  fortissimus 
Judas^  hortabatur  populum  conservare  se  sine  peccato,  sub  oculis  viden- 
tes  quae  facta  sunt  pro  peccatis  eorum,  qui  prostrati  sunt.  43.  Et  facta 
collatione,^^  duodecim  millia  dracbmas  argenti  misit  Jeosolymam  offerri^^ 
pro  peccatis  mortuorum^*^  sacrificium,  bene  et  religiöse ^^  de  resurrectione 
cogitans;  44.  (nisi  enim  eos,  qui  ceciderant,  resurrecturos  speraret, 
superfluum  videretur,  et  vanum  orare  pro  mortuis)  45.  et  quia  conside- 
rabat  (juod  lii,  qui  cum  [»ietate  dormitionem  acceperant,  optimam  babe- 
rent  rei-)0sitam  gratiam.^'^  40.  Sancta  ergo,  et  salubris  est  cogitatio^^  pro 
defunctis  exorare,  ut  a  peccatis  solvantur. 

1)  3u  c.  12  f.  I.  5,  9-68.  rCv  (\t-  Kara  tutzw  üTparip^üv  „llutcv  bcu  2tattba(tcrn  bcr  v^crfd^ic• 
bcncn\'anrttri(.tc  licpcn  2imotbcui?  imb  ^tpodouiuci .  .  .  (tc  nirfn  rubi.i  lln^  im  ;^-ricbcn  leben." 
Xicfcr  5:imotbcu>?  ivav  »raln-fcbeinlidi  jener  3tattDa[ter  bec;  Cftjovbanlanbce!,  iH>n  iiHidu-m  i\  lo 
iinb  I.  .5,  ()  bic  JRcbc  tft.  (fr  ift  baber  nidn  \\\  ',^cnl.H•d^fcIn  mit  bem  H),  24-;i7  cnräbnten  J^clb=- 
berrn,  ber  in  (^^Kifara  bvi^  Vcben  einbüfite.  —  '^JlpolUMuuc^  ift  obne  3>T>cifi"t  ii.'"""  ^tattbalter  mm 
döIeüM-icn,  ».'•on  anMAcm  1.  10,  (Ui  (fnväbnunii  jicfdMebt.  5U»?  2obn  be?  (sHninau^  unterfdHMCet 
er  fiit  iHMt  ^.Jlppücniuo,  bem  Sobne  bet^  Ibraüuis?  :;,  'k  ^Jf  icanor  \\\\x  v2tiittbalter  ber  0"H'l 
Si^pcrn  14,  ]•!.  iuMi  ben  anberen  5>reien  weif;  man  niebtif  "ijäbereiv  —  Ü)  "^cad^  I.  ö.  ;;u  waren 
fie  im  Xicnffc  bce  Jimotbcue.  —  ?})  (£ü'  ift  bief)  ein  unb  ^iefelbe  Stabt  mit  (iaopbor,  i£aebi>n, 
.&e?bpn,  im  rftjprbanlante  I.  .">.  .'!').  —  'ii  ivelcbc  .^tbl  ali<  ein  ^dneibfebler  \\\  betrad^ten  iil, 
in^cm  (Sbarafa  i^en  .^xebon  nidn  balb  fo  n^eit  entfernt  ift.  —  o)  (fc^  ift  rief;  bie  3tabt  .Hir-^?}Ji\-ib 
Is.  !.'),  1,  niHt  beute  befannt  unter  bem  dialbaifd>en  9Jamen  t£berafa  "Woab,  orer  hir;un\i  .Haraf 
(Äercf ),  auf  einem  boben  unb  fteilen  i^er;ie  i^elei^cn,  vhmi  weUbem  fi*  über  bae  tobte  "Wcer  bin 
eine  f*önc  'Jlnf^fie^t  biö  nad)  ^ierufalcm  eröffnet.  '^Ilbulfeba  rubmt  biefc  2tabt  a!-^  eine  Aeftunn, 
irclc^ccinjunc^mcn  mau  fii^fcßar  bcn  SBuufd)  iHn-faj^en  muffe.  2tc  liejjt  ,\\\  bcr  ■}.Ml5)crftrai;c,bic 


828  2)ag  II.  35u(^  ber  5«accabäev.  12,  17—46.  2lnm.  5—39. 

»on  1)ama6cul  nad)  Wclfa  fübvt,  3  Stunben  fäb(iii  »on  ^(r^Woab  unb  15  ücn  ^c?6on  entfernt. 
0)  Toiv3«/rovf  1.  5,  13. —7)  Stmptbcu^  bvitte  ficf)  i"*Dn  Subiu  in  ba^  movibitifcftc  öicbiet 
begeben  I.  5,  0.  —  8)  j^z/oiy  „taufenb."  —  9)  ')^1ci)  I.  5,  43  ift  cei  Sarnaim.  —  10)  cri;wr- 
rwv  roi'f  n//7///j/oir  „töbtcnb  t"ic  53öfe>t)td)tcr."  —  11)  fcblt  inLXX;  in'rilebt  fidi  jcbecb  oon 
felbft.  —  12)  n/i,)//\h'jpai  aviißi/ae-at,  t'i  n-odävni  „(^  nnivDc  ^ann  i^efitebcn,  bap  man  biefer 
(bei  i^m  tld)  bcfinMicbcn  ^utbcn )  aud)  nic^t  fcboncn  nnirbe,  wenn  er  umfdmc."  —  13)  ^tigtü- 

aavToc  öt-  a'rroi'  öin  -'AfkU-uv  tov  öpiafiov  ä-oKarnari/Gen'  rorrov^  .  .  „bil  Cr  nUtt  mit  oicicn  2Bcrten 

ben  ^crtrai?  einiiin^i,  biefe  unrcrfcbrt  siuücfjufdiirfen  .  ."  —  14)  LXX  fc^en  bei:  Kai  Arap- 
yareiov,  «.-»pruntcr  tW  in  ber  Stabt  Sarnaim  befinblid>e  Icmpcl  bcr  (^3Lntin  5üeriiatc  ober  Ter- 
!etc  ju  verftcbcn  ift;  I.  5,  43.  —  1-3)  KnTtaon^i-.     (£r  rid^tetc  biefe  OJieberiajie  erft  in  Sarnaim 

fin.  —  1(»)     5ta^t    in    'sKttaab    I.    5.  40.  —  17  l    h-  ij  KavÜKei  Xv^inr  ml  Träuor/M  TT/j/\'t>/.      £b 

bicfer  l'yfiaei  ber  befannte  ^Icid^^i^erroefer  p^er  ein  3(nberer  fei,  ift  unoie»i§.  —  18)  Sci^bcpoliö 
ober  i^etbfan  I.  ö.  52.  —  19)  y'/ufonv  ä-äi^rr/aiv  ftto/mito  „fafj  fte  ihnen  in  ben  iaiicn  be^  Un« 
i^lüdei  fi"eunb(id>  entiiCiien.aefommen."  —  20)  Tae  'JPfiniV'tfeft;  Lev.  23,  15.  —  21)  SBoüte 
"man   bie   btcr  er5dt^lte  '-i^egcbenbcit  für  ein  unb  biefelbe  mit  jener  in  I.  5,  58  balten,  fo  müfUe 

man    mit    (^rDtiU?    Jainnia?    Icfen,    ftatt  Lhimfea^  —  22)    Suun'^eni  Si-  ng  tüv  vor  BaKi/inpni;. 

I~'iefer  t)ofitbcu^,  ber  unter  bcm  Cberbcfcbtc  be?  t^accnor  ftan^,  i|l  bcmnaci  tierfd)tcben  i^on  bcm 

5.^.    19    genannten    5i^efebl>?babcr.  —  23)     elxtro    mv  Ynir,iov.    nal  /aßouevnc  rf/c  xymi^'i^cc  i/ytv 

(thrbv  evpüaroc  „er  ergriff  ben  (^orgias,  ]0\\  ibn  an  fid)  beim  '})^;nte(  unb  fübrte  ibn  tapfer  mit 
fidi  fort."  —  23-)  i<ai  i^<,i</MUfrnc  rbv  Karaparav  /ahh'  c<^}p/rtr  „uub  ba  er  ^en  (Vlud^würrigcu 
icbcnbig  gefangen  fübren  wollte  .  ."  —  2'5)  ek '^inpiaa-  I.  5,  M.  — 26)  Gebri?,  einer  t>cr 
jücifd^en  ')lnfiibrcr,  ift  fonft  nid^t  weiter  befannt.  —  27)  kcü  h'Gtiancä-ponhKi/Tuc  -oig  ^foi  -bv 
Topyiav,  rpo-i/v  arrön'  l-mrjaaro  „unb  er  ftür^te  Unerwartet  auf  bie  i'cute  beö  (öorgia?  unb  jagte 
ftc  in  bie  %{\\6:jt."  —  28)  im  5tammgebiete  ^uic^a  Jos.  15,  35:  I.  Reg.  22.  1;  II.  Chron. 
11,  7.-29)  0} wffi^f i-rff .  Sie  reinigten  fid^  t»on  ber '.öeftedung,  bie  fie  Tut  burdi  iMuti'*er» 
giepen  unb  3?erübrung  ber  i'eicftname  juge^Lnicn  batteu.  —  30)  LXX  feften  bei:  nad' hv 
rpöTTov  rb  rf/i  xp^'"^  e}ey6vFi  „wie  ei?  auit  fic  '?Jotbwenbigfeit  '^erlangte,"  wa?  wobl  als  fiMoJTe 
ju  betrachten  ift.  —  31)  (£^  war  bie  lobe^ftrafe  barauf  gefegt,  bie 'yöt3cnbi[^cr  ober  ibnen 
bargebrad)te  Tonarien  ^u  nehmen  unb  ficb  anzueignen.  Sie  mufjtcn  ber  iH-rnidUung  anheini' 
falten  Deut.  7,  25.  —  32)  rb  }e)orbr  äunpriiun  re'/tUoc  t^a/tt&ßi'/vni  „baf;  bcgaugcuc  SünDc 
oollfommcn  mbdite  ocrtilgt  wcroen."  Tic  tat.  Ucberfc^ung  fagt  ^u  wenig.  C^uba?  urtbeiltc, 
"^^li:,  bie  oon  ben  Solbaten  begangene  Sünte,  obfd)on  ile  an  unb  für  ficb  fitwcr  gewefen,  ihnen 
uii^t  bie  ewige  i^errvtnunung  5ugc5ogcn  habe,  weil  fie  al?  .Hdmpfcr  für  ^cn  '^Mauben  unb  in 
])ietate  i^.  45  geftorben,  unf  bicfcn  'Ifaub  fiitcrliit  unter  ^nx  jetzigen  .^cttumildubcn  alo  einen 
t>on.  ber  'Jifoth  gebotenen  angefebcn  hatten.  Sr  urtheilt  aud^  l^ieUeid)t,  bicfelben  hätten  bafür 
gehalten,  nur  bie  (s3bt3cnbilrer  feien  bcm  Shcrem  ».•»crfaücn,  nidU  aber  bie  Tonarien.  '??ac^  ber 
Weinung  3(nberer  hielt  er  bafür,  fie  hätten  bie  Sünbe  nod)  ihh  ihrem  >g>infc^eiben  bereut  ober 
wenigften^  '•Bfehrere  au?  ihnen.  —  33)  ö  fif  yervann:  'inr^nc.  — 3'1|  -»uißäuevoc  re  Kn-'  ävf^pa- 
'/.oyiav  KarnaKtvaa/mra  „er  orbuctc  alfo  ciuc  Sammlung  *^on  ??fann  5U  "Kann  . ."  —  3-5)  (^lax'- 
>!ag  „5weitaufcnb."  —  3C>)  S?  ift  hier  beutlich  unt>  un^weifcutig  au?gefproAen,  bail  man  ben 
3>ertlorbenen  bunt  Dpfer  unb  anbere  gute  il-crfe  ^u  -t^ülfe  fommcn  tonne.  Ta  bief;  nod^  bi5 
beute  ber  ryiaubc  ber  Siuuigoge  ift,  ]>>  war  jene  Ueber^eugung  be?  Cutba?  nid)t  eine  blof;  pcrfini- 
lid^e  unb  infiinbuelle,  fontern  e?  war  allgemeiner  (^3laube,  wie  er  auA  Tob.  4,  is  au?gefprod)en 

i)l.-  —  37  )  ~('n'i'  i<n'/(',)C  K(ii  nareiijg  -p'irrutv.   'r-tp  nraardaruc  iha'/jr^Coaevoq  ,,Sr  haUf  cltC  Ichr  H'bi-Ml 

unb  löblich  unb  war  auf  bie  ©iepererilehung  befad)t."  —  3S)  xapio-'ipMv  „"i?clohnung."  — 

39)  öüin  KCil  fi'jt;J//f  ij  kiiLvoia.  ii^cv  nepl  rüv  rtdvy.iöridv  rbv  k^ü.aajiuv  kTrou/aaro,  7//f  äiinpriar 
a^rroAvdfjvai. 


Caput   XIII. 

1.  Anuo  ceiitesimo  quadragesimo  nono,'  cognovit  Judas  Antiochum 
Eupatorem  venire  cum  multitudiiie  adver.su.s  Judaeam,  2.  et  cum  eo 
Lysiam  procuratorem,  et  praepositum  negotiorum,^  secum  liabentem 
peditura  centum  decem  millia,  et  equitum  quinque  inillia,"''  et  elephantos 
viginti  duos,  currus  cum  fak-ibus^  trecentos.  3.  Commiscuit  autem  se 
illis  et  Menelaus:^  et  cum  multa  fallacia  deprecabatur  Antiochum,  non 
pro  patriae  .salute,  sed  sperans  se  constitui  in  principatum.  4.  Sed  Rex 
regum  suscitavit  animos  Antiochi  in  peccatorem:  et  suggerente  Lysia 
liunc  esse  causam  omnium  malorum,  jussit  (ut  eis  est  consuetudo)^  appre- 


Vai  II.  «Buc^  tcr  5)?accabacr.  13,  1—4.  5Inm.  1—6.  820 

liensum  in  eodcni  loco  necari.  5.  Erat  autein  in  codem  loeo  turris  qnin- 
tiuaginta  cuhitoruni,  ag<;estuni  undique  habcns  cineris:"  liaee  prosjjoctum 
habebat  in  i)raeco|).s;*  0.  inde  in  cinerem''  dcjici  jnssit  sacrilc\uuin,  Om- 
nibus eiini  propellentibus  ad  intoiitum.  7.  Et  tali  lege  ])raevaricatorem 
legis  contigit  mori,  nee  terrae  dari  Menelaum.  8.  Et  quideni  satis  juste: 
iiam  qnia  multa  erga  aram  Dei  delicta  comniisit,  cujus  ignis,  et  cinis  erat 
sanotus:  ipse  in  cineris  morte  damnalus  est.  9.  Sed  rex  mente  cffrenatus 
veniebat,  nequiorem  se  patre  suo  Judaeis  ostensurus.  10.  Quibus  Judas 
oognitis,  praec'ej)it  jiopulo  ut  die  ae  noete  Domiinini  invocarent,  quo,  sicut 
seniper,  et  nunc  adjuvaret  eos:  11.  (piippe  qui  lege,  et  patria,  sanctoque 
templo  privari  vererentur:  ac  populum,  (pii  nujK'r  paululuni  respirasset, 
ne  sineret  blasj)heniis  rursus  nationibus  subdi.  12.  Omnibus  itaque 
simul  id  facientibus,  et  petentibus  a  Domino  misericordiam  cum  fletu,  et 
jejuniis,  per  triduuni  continuum  prostratis,  hortatus  est  eos  Judas  ut 
se  praepararent.  13.  Ipse  vero  cum  senioribus  cogitavit  prius  quam  rex 
admoveretexereitura  ad  Judaeam.  et  obtincret  civitatem,  exire,  et  Domini 
judieio  committere  exitum  rei.  14.  Dans  itaque  potestatem  omnium  Deo 
mundi  creatori,  et  exhortatus  suos  ut  fortiter  dimicarent,  et  usque  ad 
mortem  pro  legibus,  templo,  civitMte,  patria,  et  civibus  starerit,  circa 
Modin  exercitum  constituit. '"  15.  Et  dato  signo  suis  Dei  victoriae," 
juvenibus  fortissimis  electis,  nocte  aggressus  aulam  regiam,'^  in  castris 
interfecit  viros  quatuor  millia,  et  maximum  elephantorum  cum  bis,  qui 
superpositi  fuerant:'^  IG.  summoque  metu,  ac  perturbatione  hostium 
castra  re})lentes,  rebus  prospere  gestis,  abierunt.  17.  Hoc  autem  factum 
est  die  illucescente,  adjuvante  cum  Domini  protectione.  18.  Sed  rex. 
accepto  gustu  audaciae  Judaeorum,  arte  difficultatem  locorum  tentabat:'^ 
19.  et  Betlisurae,  quae  erat  Judaeorum  praesidium  muiiitum,  castra  ad- 
jnovebat:  sed  fugabatur,  impingebat,  minorabatur.  20.  llis  autem,  qui 
intus  erant,  Judas  nece.ssaria  mittebat.  21.  Enuntiavit  autem  mysteria 
hostibus  Rhodocus  quidam  de  Judaif-o  exercitu,  qui  requisitus  compre- 
liensus  est, '^  et  conclusus.  22.  Iterum  rex^^  sermonem  habuit  ad  eos, 
(jui  erant  in  Bethsuris:  dextram  dedit:  accepit:  abiit;  23.  commisit  cum 
Juda,  superatus  est.  Ut  autem  cognovit  rebellasse  Philippum'^  Antio- 
chiae,  qui  relictus  erat  super  negotia,  mente  consternatus  Judaeos  dei)re- 
cans, '■*  subditusque  eis,'^  jurat  de  omnibns,  quibus  justum  visum  est:  et 
reconciliatus  obtulit  sacrificium,  honoravit  templum.  et  munera  posuit; 
24.  Machabaeum  amplexatus  est,'"  et  feeit  eum'^'  a  Ptolemaide  usque  ad 
(terrenos  ducem  et  principem.  25.  Ut  autem  venit  Ptolemaidam,  graviter 
ferebant  Ptolemenses  amicitiae  conventionem.  indignantes  ne  forte  foedus 
irrumperent."  2o.  Tunc  ascendit  Lvsias  tribunal,  et  exposuit  rationem, 
et  po{)ulum  sedavit,  regressusque  est  Antiochiam:  et  hoc  modo  regis 
l)rofectio,  et  reditus  processit. 

1 1  ^s.  1(>.}  '.\  {ihr.     rir  '!i3cfiiMittc,  ric  in  ^il■fcm  Clvipitcl  bcvitttct  mxt.  ift  ^tl■KUH^  nnc  I.  C, 
IT-inI;  ln-i^c  'iH-viduc  crivin^cu  fi*.  —  ü)  rdr  t-irpo-ov  um  t-}  rür  -ijayiiiiTi.n'  ,/ikM'munr  lln^ 

^Kl•i^t■J^Cn^n■fcV."  —  ^i^     im)    l-r-s'n;   TrerraKicxi/.iovr  rpinKoniotr.      Tic  i^CrK^ic^^nlH■it  Tcr  .^•iMf^ 

in  ciiM'cm  ".i^criduc  iinf  jenem  res  I.  'i?uiti\'  crflarr  fi*  auö  feu  '.H-rfiiueDcncn  '.JüirTibreibiiniicii, 
^ic  iiciii>iitt  UMirfcn.  Tie  -^cerc  rcr,UL\l';ertcn  lub  ü'bi"  Iviiifijl  u'dbrenb  rci*  Jui^ciJ.  —  ^i  Tic 
Si.beluMcicn  R^r.-n  v^^i'tväpcriii,  i'cbr  nic^riJl  unf  mit  Kbr  ftar'cn  "Jl'.tfon  iH-rfcbcn,  an  ^crcn 
(£nfcn  M-ci  Anf;  lanj^c  3ii.teln  ausliefen.  \Hu*  an  ^cr  Teiitui  vajiti'  ein  lan.acr  2;mci1  ber.^ov. 
Ter  '.IBa.anu'nbrer,  ter  tcn  ii>aiUMi  mitten  unter  tie  »leutloiTenen  .->leiben  t^iueinia;•^en  muiue, 
war  v^epanjert.  Diodor.  Sic.  17.  ')>!.  Curt.  4.  14.  Liv.  :J7.  41.  XoddiiIi.  Aiinb.  1.  :i.  — 
'5)   4,  23.      ^11  I.  (),  M  feblt  ^ie^e  "^caduidn.  —  (»)    ür;  vi^or  t/jrir  h-  tu  ru-ij.  -ij»,;n-(>>.tau,  (i;r(- 

}6rrag  a'vrhv  Eir  Bipoiav  „fo  befat)!  er  Denen,  btc  ibn  naci^  'i?eri>a  brachte»,  ifjn  fo  wie  e^  an  jenem 


830  ©ag  IL  S3uc^  fcer  g«accabäer.  13,  4—25.  2(nm.  6—22. 

Crte  Sitte  iü,  umjubriniKn,"  —  auf  bic  S5>cire  nämlid),  ivie  in  ben  fotoicnben  33erfcn  erjciftit 

n>irb.  —  7)    irAiipr/q   aKO('>oii    „'OOÜ   3{fcbc." —  8)     oiTOf  <Vt:  bp')av<)v  tlxe  '!^epi(j)(pt:q  TvävT(>{^tv  ä~6- 

Kpr//ivov  e'ic  rijv  a-oMv  „bicfcr  (Jt^unti)  ^attc  ciue  l'id)  ()crumbre^enbe  OJfafdMne,  bic  aüevn?ärtö 

in  bic  5l|Cfec  birtilbfdllCUbcrtC."  —  9)   ivrav-äa  rbv  lepoavXia^  h'oxov  övra,  y  Kai  tivuv  a/.Auv  küköjv 

vTVfpox'i/v  TTi-non/f/tvov  uTTavTtQ  Tipoqu-dovaiv  e'iq  b/.f&pov  „bvi  fiüräcn  2l(Ic  bcn  bcs  Jcmpclraubc^ 
rfcr  anfcrcv  in^-Ln-cdicn  Sd)ulfic(cn  jum  Üobc  binab."  — 10)  Tcnn  in  bcr  Wci^cnb  t>pn  Wobin 

l)atte   l'id)    ilud)    ta»    .fi^CCr    bCS*    2intiOibU>5  (IclacjCVt.  —  11)   6orc  6i  -olc  irepi  ar-hv  aiv^efia  ^t-ov 

vIk?/c  „er  j^ab  bcn  Scinii^cn  ba^  V'ofun(i>?wovt^  „Sien  in  03ott."  —  lü)  „ba^  AliJniiUjcIt."  — 
13)  ffw  rü  Aar'  o'iKim'  ox'/m.  Unter  o'tKin  ift  bicr  bcr  auf  bcn  Slepbanten  befinMidie  Jburm  ju 
tcrtlcbcn.  —  14)  nn-nEipaaE  (hä  jußiiöuv  rovg  ru-ovg  „mac^tc  cr  fünftüdic  i^^rfudic  auf  bic 
Drte,"  l>.  b.  cr  fud}tc  bic  Crte  mit  l'ift  cin^uncbmcn,  —  lo)  Tic  ^^u^cn  befamen  tiefen  ibren 
faifcben  2?rubcr  in  Wcwalt  unb  tbaten  ibm,  \\\\$  cr  »crbicntc.  —  lö)  f.  I.  6.  26  u.  f.  vo.  — 
17)  äTrover(,}/aßai  ,,baf;  5•''^i'i^^^.nti^  toütübn  i^ewinfcn,"  b.  b.  baf;  er  bae  3[cuf;erfte  i^cnMiit  batte, 
um  ftcb  in  bcr  2r>ürbc  bc^  9{etA3ocrn->cfcre,  bie  ibm  3tntiocbu3  (£ pivbanci^  übertragnen  battc,  ju 
erbalten,  unb  baf;  er  mit  bem  ron  9)crfien  ^urüdiiefübrtcn  Jpcere  bereit?  in  5[ntiodna  eingc^oijcn 
fei.  —  18)  rrAx  'io?'(Sß/ot)f  TzapeKa/.eae  „rcbctc  bcu  ^^bcu  ^u,"  fid)  mit  ibui  ju  »ertragen. — 
10)  vnträ))/,  f.  b.  er  lief;  fid)  23ebin;iun;Kn  iiefallen,  n.nc  ein  Unterworfener.  —  20)  kcü  riv 
UaKKaßainv  ätTt^f^aro  „uub  Cr  uabm  bcu  93(arcabäcr  frcunMid)  auf,"  bei  bcr  i^fite  namlic^, 

lrOClct)e    Statt    batte.  -^21)    Kats'/.ine   arparrDov   otö   Ylro'/.tfiaicoi;  tue  töiv  Vtpp?/rü)i'  /pje/iwvit^r/v. 

'^uici  lci3tere  5*}prt  bürfte  t^ier  u^cbl  mit  Pcm  Sprer  für  einen  cii^encn  9?amcn  betracbtet  »erben : 
„(£r  binterltef;  ■ijciicmonibci^  al?  Stattbaltcr  »cn  'jptplemaiö  bi««  (yerrene."    (Merrenc  i|l  ba?  alte 

©erar  an  ber  'yrcn^C  2leiV0l^ten^.  • — 22)  hhira^or  yäp  vwep  djv  i/i^i'/j/acn'  ä^eTelv  rhr  (haara/MEir. 

„bcnn  fic  bcflajiten  fid)  "bef;balb,  n^eil  ftc  bie  inn-träßc  umftojjcn  »Otiten,"  Tic  33cn?obncr  von 
ptolcmaiäi  »aren  gcinüc  ber  ^ubcn  I.  5,  13. 


Caput    XIY. 

1.  Secl  post  trieniiii  tempus'  cognovit  Judas,  et  qui  cum  eo  erant, 
l)emetrium  Seleuci  cum  inültitudine  valida,  et  navibus,  per  portum 
Tripolis  ascendisse^  ad  loca  opj)ortuna,^  2.  et  tenuisse  regioues  ad  ver- 
sus Autioehum,''  et  dueem  ejus  Lysiam.  3,  Alcimus  autem  quidam, 
qui  suinmus  sacerdos  fuerat,  sed  voluntarie  coinquinatus  est  temporibus 
commistionis,  considerans  nullo  modo  sibi  esse  salutem,  neque  accessum 
ad  altare.  4.  venit  ad  regem  Demetrium  centesirao  quinquagesimo 
anno,^  otferens  ei  coronam  auream,  et  j)almam,  super  liaec  et  thallos, ^ 
qui  templi  esse  videbantur.  Et  ipsa  quidem  die  siluit.^  5.  Tempus 
autem  opportunutn  dementiae  suae  nactus,  convocatus  a  Demetrio  ad 
C'onsilium,  et  interrogatus  quibus  rebus^  et  consiliis  Judaei  niterentur, 
6.  respondit;  Ipsi,  qui  dicuntur  Assidaei  Judaeorum,  quibus  praeest 
Judas  Machabaeus,  bella  nütriunt,  et  seditiones  moveiit,  nee  patiuntur, 
regnum  esse  quietum;  7.  iiam  et  ego  defraudatus  parentum  gloria 
(dico  autem  summo  sacerdotio)  huc  veni:  8.  primo  quidem  utilitatibus 
regis  fidem  servans;  seeundo  autem  etiam  civibus  consulens:  uam  illorum 
pravitate"  Universum  genus  nostrum  non  minime  vexatur. '"  9.  Sed  oro 
bis  aingulis  o  rex  cognitis,  et  rcgioni,  et  generi  secundum  huraanitatem 
tuam  perVulgatatn^'  omnibUs  pfospice:  10.  nam,  quamdiu  superest 
Judas,  impossibile  est,  pacem  esse  negotiis.  ^^'  11.  Talibus  autem  ab  hoc 
dictis,  et  ceteri  amici,  hostiliter  se  habentes  adversus  Judam,  inflamma- 
verunt  Demetrium.  12.  Qui  statim  Nicanorem  praepositum  elephan- 
torum  ducem  misit  in  Judaeam :  13.  datis  mandatis  ut  ipsum  quidem 
Judam  caperet,'^  eos  vero,  qui  cum  illo  erant,  dispergeret,  et  constitueret 
Alcimum  maximi  templi  summum  sacerdotem.  14.  Tunc  gentes,  quae 
de  Judaea  fugerant  Judam,  gregatim  se  Nicanori  miscebant,  miserias,  et 
clades  Judaeorum  prosperitates  rerum  süarum  existimantes.    15.  Audito 


831 

itaqnc  Judaei  Nicanoris  adventu,  et  conventu  nationum,  conspersi  terra 
rogabant  euin,  qui  populum  suum  coiistituit  ut  in  aeteniuiii  eustodiret, 
quique  suam  portionoin  signis  evidentibus  protegit."  IG.  Imperante 
autem  ducc, ''  statini  indc  movcrunt,  convcneruiitque  ad  castellum 
Dessau."^  17.  Simon  vero  frater  Judae  conimiscrat  cum  Nicanore:  sed 
conterritus  est'^  repentino  adventu  adversariorum.  LS.  Nicanor  tarnen, 
audiens  virtutem  comitum  Judae,  et  animi  magnitudinem,  quam  pro 
patriae  certaminibus  habebant,  sanguine  Judicium  facere  metuebat. '" 
10.  Quam  ob  rem  praemisit  Pcsidonium,  et  Thcodotium,  et  Matthiam,  ut 
darent  dextras  atque  aceiperent.  20.  Et  cum  diu  de  liis  consilium  age- 
retur,  et  ipse  dux  ud  multitudinem  retuli.sset,  onniium  una  fuit  sententia 
amicitiis  annuere.  21.  Itaque  diem  constituerunt,  qua  secreto  inter  se 
agerent:'^  et  singulis  sellae^"  prolatae  sunt,  et  positae.  22.  Praecepit 
autem  Judas  armatos  esse  locis  opportunis,  ne  forte  ab  hostibus  ropente 
mali  aliquid  oriretur :  et  congruum  colloquium  fecerunt.^'  23.  Morabatur 
autem  Nicanor  Jerosolymis,  nibilque  iniqueagebat,  gregesque  tnrbarum, 
quae  congregatae  fuerant,  dimisit.  24.  Habebat  autem"  Judam  semper 
cbarum  ex  animo,  et  erat  viro  inclinatus.  25.  Kogavitque^^  eum  ducere 
uxorem,  filiosque  procreare.  Nuptias  fecit:  quiete  egit,  communiterque 
vivebant.^^  26.  Alcimus  autem,  videns  charitatem  illorum  adinvicem, 
et  conventiones,  venit  ad  Demetrium,  et  dicebat,  Nicanorem  rebus  alienis 
assentire,"  Judamque  regni  insidiatorem  successorem  sibi  destinasse,^® 

27.  Itaque  rex  exasperatus,  et  pessimis  bujus  criminationibus  irritatus, 
scripsit  Nicanori,  dicens,  graviter  quidem  se  ferre  de  araicitiae  conven- 
tione,  jubere  tarnen   Machabaeum  citius  vinctura  mittere  Antiochiara. 

28.  Quibus  cognitis,  Nicanor  consternabatur,  et  graviter  ferebat,  si  ea, 
quae  convenerant,  irrita  faceret,  nihil  laesus  a  viro;"  29.  sed,  quia  regi 
resistere  non  j)oterat,  Opportunitäten!  observabat,  qua  praeceptum  per- 
ficeret.^^  30.  At  Machabaeus,  videns  secum  austerius  agere  Nicanorem, 
et  consuetum  occursum  ferocius  exhibentem,  intelligens  non  ex  bono  esse 
austeritatem  istam,  paucis  suorum  congregatis,  occultavit  se  a  Nicanore. 
31.  Quod  cum  ille  cognovit  fortiter  se  a  viro  praeventum,^^  venit  ad 
maximum  et  sanctissimum  templum:  et  sacerdotibus  solitas  hostias 
offerentibus,  jussit  sibi  tradi  virum:  32.  quibus  cum  juraraento  dicen- 
tibus  nescire  se  ubi  esset  qui  quaerebatur,  extendens  manum  ad  templum, 
33.  juravit,  dicens:  Nisi  Judam  mihi  vinctum  tradideritis,  istud  Dei 
fanum  in  planitiem  deducam,  et  altare  etfodiam,  et  templum  hoc  Lil>ero 
patri  consecrabo.  34.  Et  his  dictis  abiit.  Sacerdotes  autem  protendentes 
manus  in  caelum,  invocabant  eum,  qui  semper  propugnator  esset  gentis 
ipsorum,  haec  dicentes:  35.  Tu  Pomine  universorum,  qui  nullius  indi- 
ges,  voluisti  templum  habitationis  tuae  fieri  in  nobis.  30.  Et  nunc  sancte 
sanctorum  omniura  Domine,  conserva  in  aeternum  impollutam  domum 
istam,  quae  nuper  mundata  est.  37.  Razias  autem  quidam  de  senioribus 
ab  Jerosolymis  delatus  est  Nicanori,  vir  amator  civitatis,  et  bene  audiens: 
qui  pro  affectu  pater  Judaeorum  appellabatur.  38.  Hie  multis  tempori- 
bus  continentiae  propositum  tenuit  in  Judaisrao,  corpusque  et  animam 
tradere  contentus  pro  perseverantia.  39.  Volens  autem  Nicanor  manifes- 
tare  odium,  quod  habebat  in  Judaoos,  misit  militcs  quingentos,  ut  eum 
comprehenderent;  40.  putabat  enim,  si  illum  decepisset,  se  cladem^" 
Judaeis  maximam  illaturum.  41.  Turbis  autem  irruere  in  domum  ejus,^^ 
et  januam  disrumpere,  atque  igncm  admovere  cupientibus,  cum  jam 
comprehenderetur,  gladio  se  petiit;^^    42.  eligens  nobiliter  mori  potius, 


832  2)aö  II.  SBuc^  ber  ÜJ^accabäcr.  14,  1—44.  sanm.  1—33. 

quam  subditus  fieri  peccatoribus,  et  contra  iiatales  siios  indignis  injnriis 
agi.  43.  Sed,  cum  per  festinationem  non  certo  ictu  plagam  dedisset,  et 
turbae  intra  ostia  irrumperent,  recurrens  audacter  ad  murum,  praecipi- 
tavit  semetipsum  viriliter  in  turbas:  44.  quibus  velociter  locum  dantibus 
casui  ejus,  venit  per  mediam  cervicem:^^  45.  et  cum  adhuc  spiraret, 
accensus  animo,  surrexit:  et  cum  sanguis  ejus  magno  fluxu  deflueret, 
et  gravissimis  vulncribus  esset  saucius,  cursu  turbam  pertransiit:  46.  et 
stans  supra  quandam  jietram  praeruptam,  et  jam  exanguis  efFectus, 
complexus  intestina  sua,  utrisque  manibus  projecit  super  turbas,  invo- 
cans  dominatorem  vitae  ac  spiritus,  ut  haec  illi  iterum  redderet:  atque 
ita  vita  defunctus  est. 

1)  b.  b.  im  brtttcn  ^uibrc  nad)  beut  2obc  bc^  Sditiottu^  Spit>bancei,  151  Set.  «161  o.  Sbr. 
50?an  Icfe  bcn  iniüilanbi.qcrcu  mib  cicnaucrcn  i?erid)t  über  ba^  Si^viMtc  im  I.  7,  1-38.  —  2)  ek- 

Ti/crcavTa.  —  r> )     f.    i.    (^X.  —  4)    KfKpaTi/Kh'ai.  'i/c  X'-'^P"-'^  tTiavt'/öiitvdv  '  Avt'ioxov  koi   tuv  rorTov 

EirlrpoTTov  Xvaiav  „bvip  cr  bc2  l'aiibcei  fi*  bcmäc^tii^t  iinb  bcn  Slnttcdiii^  fammt  bcffcn  33ormunb 

i'l^fiae    gctObtCt    babe."  —  O)     TzpÜTL)   kq)    TrevTEKnarü  ko'i  iKaToarü»  trci.      X  C  111  C  t  V  i  U  ?  ^2  0  t  C  V 

rcc^icrtc  Kll-l")!).  —  (>)  -Hpög  St  tovtok;  TM'  vofji^opfvuv  ßa/'/üv  tuv  hpoJ\  wddtii  Scbolj  übcv- 
fc^t:  „unb  au|';cvbcm  jenen  von  ben  rel^wcigcn  bei*  Icmpele."  iis  fiiib  bvimit  »lolbcne  Ce^ 
jwci^e  flemcint,  btc  ju  ß)efd;enfen  fiu"  HcniiU' beftimmt  nmren.  —  7)  //nvxiav  raxi:.  —  8)  if 
tivi  (hahftrn  mi  ihvky  miisari/Kaaif  „in  iveUter  l'ajie  nnb  in  nuidier  (^ietnuuuu^  fiit  bic  ^uben 
befdnben."  —  9)  n/oyiariq  „Ibovbeit."  —  10)  ÜK'/Jipn  „fommt  in  iHn-fall."  —  11)  n-pö^- 
(iTiav-ai:  si'nrrnvTT/Tm'  „anf  21(Ic  fid)  erflrerfenb."  —  12)  „baf?  bcr  Staat  ^rieben  babc."  — 
13)  fnaviAtaüni  „^u  töbtcn."  —  1-^)  fuf  'tirioavtUn:.  ^i>  gab  feine  3cit»  i^^c*  fi*  bcr  .^err  nid)t 
burd)  ©unber  (einem  i^olfc  alji  'ed)ul<berrn  ^n  erfennen  iiab,  i^leidJSrie  er  andi  im  "3?.  33.  ftd) 
immer  bnr*  SBiinbcr  ju  feiner  nmbren  .Vlird)e  bcfennt.  Si^  v^crgebt  fein  C^abr,  ba^  nid)t  feine 
SBnnber  bat.  —  IrS)  8c.  Juda  Maccaba^o.  —  10)  ^■n-i  /.-m/"/''  Af/raflo/'.  (fjn  unbefanntcr 
Rieden.  —  17)  tuTcuK/jr.  „ftclperte,  ober  ftiejj  fid),"  tüa?  bier  wobl  nid)t6  3{nberes5  bebeutet,  a(^ 
„cr  lief)  fid)  ,^ur  g(u*t  beweisen."  —  18)  b.  b.  cr  rocllte  bie  ^^ad)e  nidU  bnrd^  eine  bhitii^c 
(£cblad)t  cntfdieiben,  —  19)  ;'i'  {i  kut'  'löiav  y^ovaiv  eJf  -b  nh-ö  „allein  an  einem  £~rtc  jufammen 

,5n    fommcn."  —  iJO)     i^al  ^rpnfjAße,   Kcü  -ap   tKÖarov  öiMupuvc  riieanv  (Viippovi:   „Unb  Cr  (^Ubaji) 

i^tni^  'iitcrft  bin;  unb  man  )leüte  i^or  jebeni  (Ibeile)  präcbtiiie  •5i^je  bin."  —  iJl)  Xie  Unter»' 
xtnuuy  lief  yiau^  fvieblid)  ab  nnb  battc  bax^  ?1{efuUat,  bafi  bie  '|^-einbfeliiifeiten  eincieftcüt  it>urrcu. 
'^M  nun  bcr  bl.  i^erfaffer  nuMter  bcricbtct,  ift  eine  ivefeutlicbe  ßrivinu'i'il  be6  'i3cricbte3  I.  7,  2S, 
au6  nuld)'   le^tcrem  ber  i'efer  (eid}t  l^crmutben  fönnte,  jene  ilnterrebun.a  fei  i^an^  crfoli^loö 

jU'WeiCn.  —  !22)     t'^yf    ~ov    'lovöav    (hd-!Tavr(j(;    iv    7r^)0(T(.';-w,    il'v\/i<r,i(;    rü  ävdp'i    -pni;eKtK/i~o.  — 

23)  TraptKa/ffre.  —  2'4)  eKoirürr/ffe  ßiov  „nnb  fübrtc  cin  (VamiUenlebcn,"  ober  wie  2d)ol]  über- 
fc{jt:  „i^eno^'  baei  l'eben."  —  2o)  ä/'/orpia  (pporäi-  rür  -pa-i/iä-oM'  „er  benfe  9?ad)tbeiIiju'J' für 
ben  »Staat."  —  2«)  b.  b.  ^um  ^3?adifoliier  (bee  'JKeimn?)  im  Jpobenpricttertbum.  —  27)  /j//''>h' 
r'  äv6pbg  i/rhuf/KOTor  „ba  bod)  bcr  9?iann  uidUe  Unrccbtci^  i^ctbau  babc."  —  28)  arpanpjijfjaTL 
Tovf  'fKiTE/.iant.  „cö  burd)  cinc  l'ift  ju  m^dfübren."  —  29)  iarpa-iriii-ai.  „ba§  ^uba?  ibn  tücftticj 
überliftet  babc."  —  xiO)  nvpoupäx'  „SAIaiii,  ober  .stränfunii."  —  31 )  -rp-jor.  j){ajia^  fd)eint 
nid)t  in  feinem  .§>aufe,  fonbern  in  einem  fcften  3^burme  fid)  anf.aebalten  ju  baben.  —  32)  l-ni- 
^//Ka'  mvTü  ^mir  „fetjtc  fid)  bai^  Scbn^ert  unter  ober  an  bcn  l'eib."  '?Jad)  feiner  Ueberjcuinuni^ 
glaubte  er  cin  eblcs?  SBerf  ^u  tbun,  uud  i^eiiMf)  wirb  ibn  aud)  (^iott  nael)  btcfer  feiner  Uebcrjcui-iunfl 
geriditct  baben.  Ter  bt.  'Jhuuiftiiuiö  balt  bafür,  er  babc  unred)t  i^etban.  Ter  bl.  Iboma^  aber, 
er  babe  awi  Eintrieb  bci^  bl.  'sH'iftCi^  i^ebanbclt.  tlorncliue;  a  Vaptbe  cntfd^ulbiiU  bic  .ipanblunoi 
burd)  5}ianiiel  an  t£rfenntnif!  unb  erfcnut  ben  .^croi^nuiei  beffelben  an.  *}Meinale  aber  bat  bic 
.Hirdie  ben  IVann  als  einen  'D^iart'.ncr  .aleid)  ben  maccabdifdieni^vübern  ancrfannt.  —  33)  ///>?£ 
KUTa  inaiiv  tw  Ktvtüva  „cr  fiel  mitten  auf  bcn  Vcib,"  ober  wie  i;lnbcre  wollen:  „mitten  auf  ben 
leeren  JWaum." 


Caput  XV. 

1.  Nicanor  autem,  ut  comperit  Judam  esse  in  locis  Samariae,^  cogi- 
tavit  cum  omni  impetu^  die  sabbati  committere  bellum.  2.  Judaeis 
vero,  qui  illum  per  necessitatem  sequebantur,  dicentibus:  Ne  ita  ferociter, 


833 

et  barbare  feceris;^  sed  lionorem  tribue  diei  sanctificatiouis/  et  hoiiora  euni, 
qiii  univerija  conspicit:  3.  ille  infelix'^  interrogavit,  si  est  potens  in 
caelo,  (|ui  iniperavitapi  dieni  sabbatorum.  4.  Et  respondentibus  illi.s,  Est 
Dominus   vivus   ipse   in   caelo    poteiis,   qui  jussit  agi  septiniain  diem. 

5.  At  ille  ait:  Et  ego  potens  sum  super  terraiii,  qui  iinpero  sunii  arma, 
et  negotia  regis  impleri.     Tanieii  uon  obtinuit  ut®  consilium  perticeret. 

6.  Et  Nicauor  quidem  cum  summa  superbia  erectus,  cogitaverat  com- 
mune trophaeum  statuere  de  Juda."  7.  Macliabaeus  autem  semper 
confidebat  cum  omni  spe  auxilium  sibi  a  Deo  att'uturum ;  8.  et  horta- 
batur  suos  ne  fornndarent  ad  adventum  nationum,  sed  in  mente  liaberent 
a<ljutoria  sibi  facta  de  caelo,  et  nunc  sperarent  ab  (Jmni{'otcnte  sibi  attu- 
turam  victoriam.  0.  Et  allocutus  eos  de  lege,  et  prophetis,  admonens 
etiam  certamina,  quae  fecerant  prius,  promptiores  constituit  eos:  10.  et 
ita  anirais  eorum  erectissimul  ostendebat  Gentium  fallaciam,et  juramen- 
toruni  praevaricationem.  11.  Singulos  autem  illorum  armavit,  non 
clypei,  et  hastae  multitudine,  sed  sermonibus  optimis,  et  exliortationibus, 
exposito  digno  tide  somnio,^  per  quod  universos  laetificavit.  12.  Erat 
autem  liujuscemodi  visus:  Oniam,  qui  fuerat  sumraus  sacerdos,  viruni 
bonum  et  benignum,^  verecundum  visu,'"  modestum  moribus,"  et  elo- 
quio  decorum,'^  et  qui  a  puero  in  virtutibus  exercitatus  sit,  manus 
protendentem,  orare  pro  onnii  populc''^  Judaeorum:  13.  Post  hoc  ap]»a- 
ruisse  et  alium  virum  aetate,  et  gloria  mirabilem,  et  magni  decoris  habi- 
tudine  circa  illum:  14.  Respondentem  vero  Oniam  dixisse:  Hie  est  fra- 
trum  amator,  et  populi  Israel :  hie  est,  qui  multum  orat  pro  po})ulo,  et  uni- 
versa  sancta  civitate,  Jeremias  propheta  Dei.  15.  Extendisse  autem  Jere- 
miam  dextram,etdedisseJudaegladiumaureum,dicentem:  16.  Accipesanc- 
tum  gladium  munusa  Deo.  in  quo  dejicies  adversarios  populi  mei  Israel.'* 
17.  Exhortati  itaque  Judae  sermonibus  bonis  valde,  de  quibus  extolli 
posset  impetus,'^  et  animi  juvenum  conlbrtari,  statuerunt  dimicare'''  et  con- 
riigere  fortiter:  ut  virtus  de  negotiis  judicaret,  eo  quod  civitas  sancta,'^  et 
templum  periclitarentur.  18.  Erat  enim  pro  uxoribus,  et  filiis,  itemque 
pro  fratribus,  et  cognatis  minor  solicitudo:  maximus  vero  et  prinuis  pro 
sanctitate  timor  erat  templi;'^  19.  sed  et  eos,  qui  in  civitate  erant,  non 
minima  solicitudo  habebat  pro  his,  qui  congressuri  erant. '^  20.  Et,  cum 
jam  omnes  sperarent  Judicium  futurum,  hostesque  adessent,  atque  exer- 
citus  esset  ordinatus,  bestiae,  equitcsque  opportuno  in  loco-*"  compositi, 
21.  considerans  Machabaeus  adventum  multitudinis,  et  apparatum  variuni 
armorum,  et  ferocitatera  bestiarum,  extendens  manus  in  caelum,  prodigia 
facientem  Dominum  invocavit,"'  qui  non  secundum  armorum  potentiam, 
sed  prout  ipsi  placet,  dat  dignis  victoriam.  22.  Dixit  autem  invocans 
hoc  modo:  Tu  Domine,  qui  misisti  angeium  tuum  sub  Ezechia  rege  Juda, 
et  interfecisti  de  castris  Sennacherib  centum  octoginta  quinque  millia: 
23.  et  nunc  dominator  caelorum  mitte  angeium  tuum  bonum  ante  nos 
in  timore,  et  tremore  niagnitudinis  brachii  tüi,^^  24.  ut  metuant  qui 
cum  blasphemia  veniunt  adversus  sanctum  populum  tuum.  Et  hie  qui- 
dem ita  peroravit.^  25.  Nicanor  autem,  et  qui  cum  ipso  erant,  cum 
tubis  et  canticis  admovebant.  2(3.  Judas  vero,  et  qui  cum  eo  erant,  invo- 
cato  Deo,  per  orationes  congressi  sunt:  27.  manu  quidem  pugnantes, 
sed  Dominum  cordibus  orantes,  prostraverunt  non  minus  triginta  quinque 
millia,  praesentia  Dei  magnifice  delectati.  28.  Cumque  cessassent,  et  cum 
gaudio  redirent,  cognoverunt  Nicanorem  ruisse  cum  armis  suis.  29.  Facto 
itaque  clamore,   et  perturbatione  excitata,   patria   voce  omnipotentem 


834  ©ag  IL  33uc^  ter  ^aaaVan.  15,  1—39.  5tnm.  1—30. 

Dominum  benedicebant.  30.  Praecepit  autera  Judas,  qui  per  omnia 
corpore  et  animo  mori  pro  civibus  paratus  erat,^*  caput  Nicauoris,  et 
manum  cum  humero  abscissara,  Jerosolymam  perferri.  31.  Quo  cum 
pervenisset,  convocatis  contribulibus,  et  sacerdotibus  ad  altare,  accersiit 
et  eos,  qui  in  arce  erant.  32.  Et  ostenso  capits  Nicanoris,  et  manu  nefa- 
ria,  quam  extendens  contra  domum  sanctam  omnipotentis  Dei,  magnifice 
gloriatus  est.  33.  Linguam  etiam  impii  Nicanoris  praecisam  jussit  parti- 
culatim  avibus  dari:  manum  autem  dementis  contra  templum  suspendi. 
34.  Omnes  igitur  caeli  benedixerunt^^  Dominum,  dicentes:  Benedictus, 
qui  locum  suum  incontaminatum  servavit.  35.  Suspendit  autem  Nica- 
noris Caput  in  summa  arce,"**  ut  evidens  esset,  et  manifestum  signum 
auxilii  Dei.  36.  Itaque  omnes  communi  consilio  decreverunt  nullo  modo 
diem  istum  absque  celebritate  praeterire:  37.  habere  autem  celebritatem 
tertia  decima  die  mensis  Adar,^^  quod  dicitur  voce  Syriaca,  pridie  Mar- 
dochaei  diei.^^  38.  Igitur  bis  erga  Nicanorem  gestis,  et  ex  illis  temporibus 
ab  Hebraeis  civitate  possessa,  ego  quoque  in  bis  faciam  finem  sermonis. 
39.  Et  si  quidem  bene,^^  et  ut  historiae  competit,  hoc  et  ipse  velim:^**  sin 
autem  minus  digne,^'  concedendum  est  mihi.^^  40.  Sicut  euim  vinum 
semper  bibere,^^  aut  semper  aquam,  contrarium  est:  alternis  autem  uti, 
delectabile:^^  ita  legentibus  si  semper  exactus  sit  sermo,^^  non  erit  gratus. 
Hie  ergo  erit  consummatus.^^ 

l)  Siibaö  ktte  fid)  bei  9(bafa  unfern  2?etr)oron  nct^is^crt.     3u  (S.  1.5  f.  I.  Y,  39-50.  — 

2)  //£-«  7räG7/r  ('iGipriXsinc  „in  i>o[Icr 'Siitcrfjcit"  beei  (£rfoliie>^,  ober  n?ie  Sitolj  Witt:  „in  tbrcr 
i^DÜcn  Sid)crbcit,"  D.  b.  tt?a()rent>  bie  ^itbcn  unbefümmcrt  ben  Sabbat  feierten.  —  -i)  äTro/.icy^ 
„bring  fte  nid)t  fo  graufam  nnt>  barbarifd)  um."  —  4)  r//  TTporcTtfiz/iuvri  vn-o  -ni>  rnivm  kf^npüvToi: 
fieß-'  ÜYtöTT/Tor  7//iepg  „beu  '^ac\,  ive(d)er  ihmi  bem  5lÜfebenbem  aU  beilig  bc^orangeacbtct  x\t."  — 

S)     Tpiga/UT//ßiog   „ber   breiuiai  iU^rrurflte."  — -  (i)    uf/cjc  o'u  Ka-Fax^v  FKtrfT'Jaa/.  -0  axET'^-MV  avTov 

ßi)ia!/fjM  „WM  fo  biclt  er  fid)  nidit  ^urüd,  ben  fdnxnblic^en  3?orfat3  au^^ufübrcn,"  ber  ibm  jebi.>d> 

mifUang.  —  7)     rüv    rrepl   TOI'    'lorrJrt    „Übcr  bic  'iBeUte  bei?  ^UPa?."  —  8)    koI  wpocii^iiyijaai.iEvoq 

bvcipnv  ä-^iuTTiuTtw  birap  ri  rravTar  FV(j)pnvev  „uub  Purd)  (Jr^äMung  eiue^  giaubwürtiigen  Iraumcö 
(oielmebr  cyefid)tet^)  im  wadunibcn  3nftanPe  erfreute  er  "Jitle."'^  ^"ui  ber  i'ulgataift  baei  2Bort 
vTrap  „im  nmd)enben  Entlaufe"  nidu  übcrfet3t,  weil  fid)  ber  lleberfel3er  ben  Jraum  unb  beu 
ivac^cnben  Swft^inb  nid)t  ^ufammenreimen  tonnte.  "^Klein  man  barf  mit  5id)crbeit  anncbmen, 
ber  bi.  i'erfaffer  nu^üte  bier  unter  „Xraum"  ein  „fi)efid)t,"  visio,  i^erftanfen  wiffen,  TOeld)e3 
^ubaö  nid)t  bei  ber  '3?acf)t  im  Scblafe,  fonfern  beim  läge  im  3"t^'^nPe  Peei  2Bad)en?  ^ebabt.  — 

9)     KnXw   K.ai   ciya-Aöv   „Per    CPle   UUb  red)tfd)affene  ''Wann."  —  10)   n't(h'/fiova /uh'  rf/v  rnräv-r/aiv 

„eingejogen  in  bie  ^Begegnung"  (Umgang).  —  11)  -pfioi' cit- top  TpoTov  „fanft  im  33etragen." 
12 1  XnXiäv  TTpnisfisvoi'  ■KpcTtuvTLoc  „i>olI  '^Inftanb  iu  ber  !;^ebe."  —  lij)  ava-ijUdTi  „Staat,  ober 

93erfa|fung."  —  14)    f.  i.  ®r.  —  13 )   ««'   (hn>n/itvoi<;  s-'  äper/jv  Ka/inpfi/joa/  kcü  ipi'X^if,'  Vfuv  iira' 

vopthjmu  „Wildjt  geeignet  »viren,  jur  2;a^)ferfeit  aufzuregen  unb  bie  ^iJemütbcr  ber  Jünglinge 

ftUf5Uri(^ten." — ■  16)     ödyvurrav    /i?)    arpn-(nTt:(krFn\'^at,    yti'vaior   (V-   if-iiiiEfisa^ni    k(iI  fisrä  Traar/g 

F.'vaiH^piai:  kfiKAnKEVTsr  Kpivai  tu  Trpny/jara  „fie  befd)Iojjen,  fid)  nie^t  ju  lagern,  fonbern  tapfer  ein« 
jufaüen  unb  mit  allem  '?."'?utbe  fed)tenb  Pen  .^anbel  5U  cntfcbetPen."  —  17)  <^iä  tö  kuI  Hjv  ttö'uv 

Knl  Tii  äyuL  icai  tö  icpuv  Kivih'vn'vtiv.  —  IS)   77,7»  roh  Kfidi/yiaa^ivov  vanv.  — ■  19)   r//f  ev  t'Trai'&pu) 

vpogßoÄf/i  „tüegen  ber  beoorftebenben  ocblae^t  int  freien."  ^20)  Kai  tüv -^r/piuv  I-ttI  fifpo^ 

truntpov   äiTOKaTaa-n\!}h'Tuv,    T/'/g   ''f    '^'i'oi'   Knra  icfpac  -eTay^h>>/g    ,,UnP  ba  UUU  bie  3^biere  (Sie* 

V^banten)  an  einem  geeigneten  Orte  aufgehellt  unP  bie  Steiterei  an  bie  d^iuyd  ocrtbeilt  war . ." 

21)   tKeKO^JaaTo  ~ov  rrpaTo-oiov  Kvpiov  rov  KaTÖTTf/v,  yr/fiurrKuv  bri  ovk  ioTt  (h'  hrrViov  i)  vikt)   ,,iX 

rief  ben  Jperrn,  ben  ®unPertbäter,  ben  3iifebcr  an,  inbem  er  einfab,  ^ci^  ber  Sieg  nid)t  burd) 
SÖaffen  fomnte."  — 22)   Tiefe  20orte  bilPcn  im  »yried).  U\\  Einfang  bcci  nddiftcn  i^erfcg: 

/leyhiti.    fjfinxioror   tov  Knrmr'Aaye'niaav  n'i  iitrii  i-iA(i(T(p?//iiar  TvapayEvöuhvoi    ,,burd)  bie  'yrOpC  PcinCd 

9lrmei^  foden  fie  niePergefd)mettert  merben,  bie  pa  gegen  bein  i?o(f  berange^ogen."  — 24)  ihj^ev 
„er  borte  awi,"  b.  ().  mit  biefen  ©orten  fd)loiJ  er.  —  24)  -r/jura; «wirrz/r  v^Pp  tüv  TroAiTrjv,  6ti/v 
Ti/q  i'/'A/Kiar  chvo/ai'  t:'ir  u/iosöveig  iha('i,)''Aäiar  „Per  33ortampfer  für  feiue  'Mitbürger,  ber  bie  gute 
ßk'finnung  be>s  erften  'iöfanneeialter  gegen  feine  i^olfetgefinnung   immer  bewabrt  battc."  — 

25)    Ol.   St:    TrrtiTff   elg  töv  ohpavbv  ei?iity7^Gav  .  .  —  2(>)   f«  r/'/r  aKfxir    „CIW  bev  J^Ura  berau^."  — 

27)  gebruar^Wdrj;  I.  7,  49.-28)  einen  3:ag  »or  bem  ^l.>urimfefle;  Ksther  9,  23. — 
29)  sc.  sermonem  peri'eci.  —  30)  tovto  kuI  alrög  //'a^eäüu  „fo  n?ar  baö  nac^  meinem  JSJunfc^ 


Da«  II.  SBuci)  ber  Waccabäer.  15,  39—40.  Slnm.  30—36.  835 

unb   2Biacn."  — 31)   tl  ^e  fV7f/üf  Knl  fteTplur  „trenn  aber  f^le(^t  unb  mittelmA^if^."  — 
JJ2)   -otTo  ftpiKTov  i'jv  uot  „fo  »ar  c^  ba?,  n?a«  meine  95frfi>n  i^crmcc^te."  —  Üii)  Kaddrr'if,  -.np 

•itor  Karauovac  -iveiv,   <liaair(.tc  (Sf  Knt  iAufi  rra/.iv  -o'/.i/iiov  „btnn  ^(cidMUie  C^  tviberlid)  ifl,    2Dein 

afletn  ju  trinfcn  unb  ctcnfc  SBaffcr"  ( allein)  . .  —  34)  olvor  ifSan  aviKif>ua\iär  r}f5i(,  «a«  i-r,- 
Ttp:r^  r^v  ,va/)u'  ä-o-t/.ii  „2Bcin  aber  mit  29af[er  ^emifc^t  angenehm  ift  unb  lieblichen  tiJenu^ 

<^ett>dbrt  .  ."  —  33)    "irw   kcÜ  tö  ri/c  KarcKTKFvrjr  rov  /.öyov  Tfp-fi  thc  uKoär  ri.)V  h'Tf-)  X'n^'^^'~>-^'  "V 

crrrafft  ,,\c  iTc\'o\}t  aucb  bct  5tpff  ber  Sr.^dblun.q  bie  Dbren  ber  l'efer  burd)  feinf  mannijtaltije 
3ufammen|£^un^,"  —  36)  i  rt/.tir//.  —  12.  Cnili,  1«G0. 


tecfcntr:  .§>,  «cbrift.  21.  J.  III. 


^•if  (ärtiiig  be^  21»  X.  III.  ^aut>. 


SibHfcf^e  Säten 


a?uc^ 


759 

758 
u.   ff. 


742 
741 


740 
7;:;9 

7:56 
7H0 


727 
724 


I.  Zaheüex  .T^ei- «Prup^et  Sftiia^,  759-690. 

I.  Unter  Djtaö  (Släariaö)  759. 

(tant)  biiö  3{cic^  3uba  wieber  auf  bcr  .^öbc  fetner ?}?vic()t,  al^  ber 
•Spropbet  3f*itii«*  berufen  warb,  baö  Ietd)tfinuiac,  bem  (s)öi3cnt>ienjlc 
genctijte  t^o(f  ju  warnen. 

II.  Unter  3oat^am  758-742. 

bauerte  ber  äu^erlid)  i\lücflic{)e  3}'i^*^»b  nocf)  fort,  aber  „bie  ^ööen 
fd)afftc  er  nic^t  ab ;"  barum  bie  etrafreben :  ß3otteö  5trafi-ierid)te 
werben  bercinbred}en,  unb  nur  „ein  fleiner  3ieft"  wirb  übri^  blei- 
ben. —  riej)  erfolgte 


Is.  6 


Is.  1-5 


IV.  Reg.*  15 
h.  7,  ] 


"  3-25 

8,  1-22 

9,  1-7 


III.  Unter  3(d)a 3  742-727. 
9?a(^bcm  iXhüci,  9iafin  oon  S»rien  unb  5^Hcec  son  Sörael 
bereite  frül)er  "bie  ©renjcn  beunrubigt  batten,  fielen  fte  je^t  in6 
\!anb  felbft  ein  unb  ricfetcteu  i^rofic'in'rljeerunncn  an.  3tl6  fte 
mit  einem  3 weiten  tSinfalle  brobten,  fcnbete  (v)ott  ben  "Pro- 
pbeten,  um  .^ülfe  für  ©cgenwart  unb  3ufwttft  anjufünben  burc^ 
brci  3cirt)en: 

1)  „bicjjuuiifrau  wirb  cmpfaniien" 

2)  ber  '>i:obn  bcij  ';Propbctcn:  „(Sile  ^ur  33eutc,  rafd)  raff!" 

3)  baö  Siebt  in  ,3»ibulon  unb  ^?{ept)tl)ali:  „®in  Älint»  wirb  un^ 
geboren."  i 

3ld)a3  iH'raditcte  biefc  SDorte  unb  rief  ben  Äönig  I  i  g  l  a  t  ^p  i  l  e  f  a  r j IV.  Reg.  16 
?on  '.}lff»rien  ]i\  ■*?ülfe,  ber  tamaeeuö  (S«ricn)  eroberte  unb  cenjls.  17,  1-1 1 
Ätönig  Stafin  tebtete.  3n  Israel  erbob  fiel)  Cfee  unb  töPtcte  ben 
l^^acce;  farauf  8  3.  lang  Suterregum.  Ta  'M^ci]  ben  Iribut 
für  5lffi)rien?  .^Mtlfe  nid)t  begabten  tonnte,  trat  liglat  ';'Pilefar  al^i 
f^einb  auf  unb  erzwang  fid)  bie  *i?e5ablung  burd)  (Einfälle  in| 
3ubäa  unb  '-öclagerung  ^i-'rufalcmji.  i 

©ciffaguna  gegen  C(«rael  (erfüllt  724)  I«.    0,  S-lo.  4 

3lffin1en(  "     714-712)  mit  einem  5lu-^blicf;  "    10,5-12.6 
auf  bie  meffianifdie  3eit:  „ein  3iei?  au»?  fer  ©itr^el  CuNK-"         | 
IMe  "Ablüfter  riffcn  fii$  s^o»  ^uba  loj^  fielen  ine  l!anb  ein  (biö  II.  Chr.  28,  16 
727)  unb  iHTfübrten  ba^u  aud)  anberc  ^tantme. 
3it  rsä'rael  gelangte  Tfee  jur  ^crrfd)aft,  wäbrent» 
^almauaffaf  in  3lffi)rien  (biei  721)  aii^  liglat  ^ilefar  folgte 
im  3:obcs5iat)rc  bee  5ld)a3.    SBetffagung  gegen  bie  'pbilifter 


IV.  U  n  t  e  r  (£  uhI)  i  a  g  727-699. 
Salmanaffar  belagert  Cutfel   Im-n^  5  3abie  lang,  iebod>  obnc 
(Erfolg;  iln-iffagung  gegen  ?}?oab,  fpäter  wieberbolt;  feibj^  jum 
brüten  'DJJale  !?on  ^ercmiae  erneuert  unb  unter  ibm  crjitllt 
'i?ünbnif;  bee  Ofec  ihmi  0?rael  mit  bem 'Olegi^pticr  ^o,  um  fid) 
tjon  bem  3od)c  3lfp.)ricnö  ju  befreien;  ^arum  ilrieg  c^on  5eitc 


Is.  14,  28-32 


15.  16 


S^ronotogifc^e  latcUc  ju  3faiaö. 


83"; 


722 

721 
716 


ri4 


■13 


712 


699 


095 


? 

690 


629 
W.  ff. 

622 


610 


610 


iSlfft^ricnv^  unb  3jä&r.  Belagerung  öon  Samarivt ;  SBarnung  unb 

\%rc\i  titrd)  bcn  'iProvt^tcn;  jici^u  „'i?(rict" 
iSalmanaffar   (^ariion)   erobert    Samaria,    fü&rt  bie  je^n 
!(gtämme  iKfanj^eu;  C£nbe  be>?  nörpliiten  JKeiite? 
iSadnanaffar  blmfirt  2\M-ui<  ancbenim  bie  717;  e?  fällt  586 
^jcitiel  fitlicfjt  ein  iMinbnif)  mit  larafa  lUMi  "?( e |V.> 1 1 e n ,  um 
Ifid)  iieiien  '?lff\uicn  ]u  frfui^cn,  wo  ^almanaffar  i^ftpfbeu  unb 
{i£ennad)erib  (^arjUMiO  auf  bcni  Jbroue  faf?.   "Xer ''J)roj.il)et, 
i^pr  bem  e?  uerbcimlittt  nnirbe,  warnt  vor  ^ent  'iHinbe 
j(9tnfang  b.  ^s.)  erf rauft  (S^ccbicl  unf  wirb  uarfi  ;>  lajien  tvunber^ 
bar  iicbcilt ;    balt  darauf  (Sommer ';')  fcfcirft  .«oniii  ''}7i  e r  o b  a  (^ 
|53alaban  ihmi  'i^abi^lon,  Cer  fid)  mm  5(ffiuien  getrennt  ^atte,  an 
iSjedMct,  beffen  (f  itelteit  ber  ^M-cpbet  bitter  tabeit 
i(£ennad^erib   fiel  auf  feinem   äjv.uHtfdKn   ^ugc  in  Subäa  ein, 
Sjcd^iai^  leiftcte  mi.'tglidM^en  S?it'er|tanb  unb  fiutpfte  Unterbanb' 
lunjien  an,  tie  aber  i^on  <::ennad)erib  fd)änb(id>  gebrod^en  würben 
(grübliuii)  eilte  '2arafa  au?  3(eiV.>i>ten  ^u  .^'ü(fe,  woburd>  Sen- 
nadKrib,  ^fr  ^n'ufalem  nicbt  ne'bmen  fcnnte,  feine  .^auptma*t 
jgegcu  biefcn  neuen  ?fcinb  wcnben  mufjtc ;  er  lief;  aber  unter  Jartan 
jobcr  3?abfaccö  ein  ßorpe  in^iubäa  uirüd.    Jarafa  50g  nac^ 
'^letbiopien  jurürf,  wäbrcnb  (^^ennad^erib  bie;  3;beben  ocrbrang. 
Unterbcffen  warb  ^(^ot^on  3'artan  erobert.  —  2Bffg.  g.  5lffprien. 
,9teid>  an  "iHnite  febrt  ^^cnnadierib  au6  bem  ägnpt.nit(itop.  "^cli' 
juge  jurücf  unb  erfd)eint  wieber  öor  ^crufalem,  wo  er  in  ®iner 
9?ad)t  fein  gan^c?  .&ecr  einbüßt 

®crid)t  über  aüe  gcinbe  S^reielei;  ba?  meffianifdie  dtdä) 
|®jed)iaö  |lirbt 

I  V.  U  n  t  e  r  5«  a  n  a  f f  c  g ,  reg.  698-G43 

jwirfte  ber  ^"»ro^bct  nur  im  Stißen      _ 

|Sn  'Jlffin-icn  berrfditen  naä>  bem  lobe  (^ennac^ertbö  grofe®trren,j 
[weld)e  umli^genbe  Jvürfien  ju  ibrcm  i'ortbeile  benüDten.    5(far»| 
jbabbon,  S.ö  Sobn,  batte  jnerfi  gegen  feine  iörüber  ju  fämpfcn, 
jbann  mad)te  er  S^abs^Ion  ^ur  affiuifdicn  yrooinj  unb  !onnte  feit 
etlta  680  at^  5(fleiuberr[d^cr  regieren.    9?ad)bcm  ^DJanajJeg  fd^on 
llangc  jin^pftid't'g  '^'^'<^^,  fenfcete  5(farbabbon  ein  -^eer  unb  lie^  ibn 
gefangen  nad>  2?abi?Ion  fübren,  weit  er  fid)  wabrfd)ein(id)  aucb 
empi^rt  batte,  um  v^om  affiir.  ^sodji  frei  ju  werben 
ll^arauf  finb  woi^i  bie  SBeiffagungen  beö  ^•''fppbeten  ju  beuten 
!?e^tc  :Crafc(  über  ^crufalem  unS  beffen  geinbe 
iWabrfd)einttd)eg  3;obe^ial)r  beö  ^'r'Jl^iKten.    !Die  Ä1r($e  feiert  am 
16.  ^\xU  fein  5tnbenfen. 

In.  Zaheüct  t^cr  «Prophet  Scrcmta^,  629-586. 

I  I.  Unter  5oftaö,  reg.  641-010. 

ISfrfmiaei  beginnt  feine  3;f)ätigfeit;  er  rügtbenUnbanf  be6  5?otfcg 
Igegen  d^otte?  ÖBobttbaten,  wabrenb  3ofia«  ben  ''Mi^genbienfl  ju 
öertilgen  fud)t;  »erfc^iebene  ^Bufjprebigten 
(Dctte'ei  a?unb;  '^trafrebe;  l'eben^gefabr  be^  ^^roV^etf";  i»t£ 
äBeiJTagung  fc^liept  fid)  an  bie  Stufftnbung  be«  ©cfe^buc^c« 
IV.  Reg.  22  an 

Wabrfd)einlid)  treffen  bieder  bie  dap. 
fowie  bie  jufammenbängenben  Sieben 
9tüge  wegen  Sntbcitigu'ng  beg  Sabbate 
I^I.  B.  Unter  3oad)aj  teine  SBeiffagung. 

IL  Unter  3oa!im,  reg.  610-599. 

Wit  bem  3^obe  be^  Sofiaä  beginnen  biel^erfolgungenbe^  ^^ropbe- 
ten,  ber  gegen  ben  cinreitjenben  Wöt^enbienit  auftritt  unb  baö  oer= 
meffcne  ä3crtrauen  auf  (^ottcö  2>erl}eipungen  rügt  unter  bem  Bilbe 
oom  Slopfcr  u.  f.  (^3efdf5e 
Unter  ä^nticöem  53ilbc  com  aerbro^encn  Äruge  »erfünbet  er  bie 


Ip.  28.  29 

IV.  Reg.  18,  10 

Ez.  26-27 

IV.  Reg.  18,  21 


Is.  30.  32 
"    38.  39 


"    13.  14 
IV.Reg.  18. 14-17 

Is.  36.  37 
"    17,  12-20.  6 

IV.  Reg.  18 

Is.  33 

IV.  Reg.  19 


Is.  34.  35 

IV.  Reg.  20,  21 


Is.  40-66 


IL  Chr.  33 
Is.  21-23 
"   24-27 


Jer.    1 


2.  1-6,  30 
11-12 


7-11 
14-16 
17,  19-27 


17, 

18 

19 


1-18 


338 


S^ronotogif^e  ZaWüt  ju  ^tnmiai. 


3crjlörun3  Scrufatemö  unb  tt?irb  bc§^aI6  »on  ^J^viiTwr  gefangen 

gefeft;  SBffg.  gegen  bicfen 

®trafrebe  gegen  3oafim,  ©eüum  uhb  Soad^in 

3.  öerfünbet'ben  Untergang  ber  ®tabt,  mirb  angeffagt,  aber  toi' 

gefpro^cn,  ber  5)rop^cf  Urke  getöbtet 

^.  öerüinbet  bie  TOjd^r.  ©efangenfdjaft  bur*  9?at>u($obDnofor, 

foroie  tai  ©cfeidfal  Sab^Ionö  «.  f.  n.    Die  9ic(iabiten 

5?abu*ob9nofi>r  ert7krt  Sernfalcm  (jum  erften  ^7)laU),  mad)t 

reid)e  ^Beute  unb  fü^rt  »iele  3?Dme^me  als  ©efangene  fort,  unter 

ibnen  ou(^  Daniel.    I.  Deportation 

Der  ^Jropbet  treftet  fie  in  einem  Briefe 

na^bem  Soafim  begnabigt,  aber  jinöpflic^tig  warb,  trat  er  trieber 

gegen  bcn  ^^rop()cten  auf  unb  verbrannte  bie  »on  ä^aruc^  !?orgc> 

iefencn  SBeiffagungen;   ber  5>ropbet  tröftct  barüber  ben  IBaritc^ 

Um  biefe  3eit  treffen  n^abrfctietntict)  bie  SDffgn.T  f.  Sinttg. 

füllte  fid)  Soafim  »«^n  9fabud)obonofor  unabhängig  ju  matten; 

f.  b.  Uebrige  IL  23anb  244  31. 1-8 


Jer,2(> 

"    26 


Bar.  6 

Jer.  36 

"     45 

"     40-49,  3^ 
IV.  Reff.  24,  l-A 


III.  U  n  t  e  r  S  0  a  ($  i  n ,  reg.  599  nur  3  ^D^onate . 

2Ba3  9?abU($Dbonofor  für  3oalim  vorbereitet  batte^jraf  nun  beni 
®obn.  —  Söffg.  ber  ©efangenfc^aft  unter  bem  (»ipmbole  bes{ 
Ö3ürtelg  !  Jer.  13 

9Zabud)Dbonofor  eroberte  3erufalem,  führte  ben  Äönig  unb  einen! IV.  Reg,  24,  12 
großen  %^n{  ber  Sen>o^ner  nac^  SBabpIon,    aud^  (£3ed)iet. 
il.  Deportation. 

IV.  Unter  ©ebeciaö,  reg.  599-588 

SBjTg.  gegen  bie  böfcn  Wirten;  2;rc>flung  »egen ber  Siüdtebr ;  über  Jer.  2S 

ben  '5}fefi1aö ;  gegen  falfc^e  ^Jropbctcn 

3Bffg.  über  ba^  Scf)iclfal  ber  Suben;  bie  „3tt?ei  i^eigenförbe" 

"     gegen  2(etam  i 

3.  trägt  "Soc^  unb  i^effeln  jum  3«i^fn  fcev  Unterjochung  »erf^ie- 
bener  isolier 

(Streit  mit  bcm  falfc^en  ^.''ropbeten  ^anania« 
Der  Äönig  fd?idt  Q^{<i\Ci  unb  ©amaria^  <xH  ®efanbte  nat^  SBaB^* 
Ion;  ibnen  gibt  S,  einen  Srief  (b.  jweitcn)  ajt  bie  Srutanten  mit 
unb  verfünbet  SRüdfebr  nacfc  70  5-    (^cgen  ^Äemeiae^ 
ber  Äönig  reift  fetbfl  nacb  33ab»Ion;  bcffcn  ^Begleiter  ^^araiaa  gab 
,3(.  einen  (brüten)  2?ricf  mit  unb  tröftete  bie  (£.ru(antcn  mit  bem 
Untergaitgc  5ßabi)tonö  unb  i^rcr  9tüdfcbr 
ber  Ä5nig  f^Iieft  ftd*  an  Slegvptcn  an  unb  empört  ficb ;  5?  a  b  u  db  0  = 
bonofo'r  belagert  bie  ©tabt;  in  bicfer  Ülotb  foßbcr  $>ropbet 
trollen,  !ann  aber  bem  Äonig  nur  feine  (Skfangenfcbaft  »erfünben ; 
Ez.  17 

Äönig  unb  930^  verfpre^en  greilajfung  ber  ©flavcn,  bieltcn  ti 
aber  ni^t,  al«  bie  (Ibfllbäer  bie  Belagerung  aufboben,  um  gegen 
bie  21egt)ptier  ju  sieben,  melcbe  bcn  ^ubcn  ju  ^ülfe  famcn;  ber 
5)ropbct  öcrfünbet  bie  JRürffebr  9?abucbobonoforei;  er  tt)irb  a(ö 
Ueberläufer  gefangen  gefegt,  aber  burc^  ®ebecia^  felbft  in  milbcre 
^giaft  gcbradft 

5.  faüft  einen  Steter  jum  Beieben  ber  3lücffc^r  ou^  ber  ©efangen- 
fdbaft  unb  ver!ünbct  eine  glü(ftid)e  3»f"nft 
unter  bem  ©pro^Ungc  Daoib«  unb  im  mefllanifcben  9ieicbe ;  ber 
f>ropbet  rätb  jur  Uebcrgabc  ber  Stabt,  n?irb  bafür  ergriffen  unb 
in  eine  Silberne  geworfen;  burcb  ben  Slctbiopier  "Jlbbemclcc^ 
berauggejogen,  rätb  er  bcm  Äönig  tt?icber(volt,  aber  umfonft,  jur 
Uebcrgabe;  ber  ^ropbct  blieb  in  4aft. 


V.  Eroberung  Serufalemö  588, 
am  10.  Suli  cntffob  ber  Äonig,  würbe  aber  in  3crid)0  gefangen 
genommen,  wäbrenb  5?abuct)obonofor  mit  feinen  6  »^elbbcrrn  in 
bie  Stabt  einbog.    De«  Äonigö  ^öbne  würben  in  9icblatba  ge^ 
tobtet,  er  fclbjl  geblenbet  unb  gefangen  gefübrt.  III.  Deportation 


24 
49, 
27 

U-o^ 

28 
29, 

1-2.'? 

29, 

24-32 

50. 

51 

21 
34, 
34, 

1-7 

8-22 

37 


32.  33 

30.  31 

38 


"     52 

"     39,  1-7 


S^ronologifc^e  labetfe  ju  3eremta«. 


83» 


Ö88 


H.ff. 

»86 
583 


594 
593 


592 


»90 


«.ff- 
589 

588 


587 


574 
572 


!bie  Statt  würbe  ijcrbrannt;  ber  5)ropftct  bur^  9?abujarban  be-l  "    39,8-18 
, freit,  unb  ibm  bic  2i>ahl  jiclaffcn,  narf)  'öab'olon  ^i  iicbcn  ober  511' 
bleiben;   3.  tvahlte  i'et.Ucrc?.    Ter  neue  ^tattbaitcr  (*i5obolia2i|  "    40 
jreiiicrte  311t;  boct)  empörte  firf)  im  ^e^tember  ^ä'inabcl  iicjicn  ibui  "    41 
lunb  evmorbete  ibn  au6  J^untt  r>ox  iHcni)i  wollten  fie  nactr-^leiv^p^ 
ten;   obne  be?  'iVropbcten  SBort  511  acbten,  fd)(cppten  fie  ibnnnbi  "    42-44 
ben  i^arncb  iicwaltfam  mit  fiit  na*  lapbni?;  feine  lcl3te  2l>|TivI 
über  baö  5*ictfal  '^leivopten«*  unb  ber  C^uben  fd}eiterte  an  ibremi 
fre\jelbaftcn  Unsilauben 

rourbe  :j.  nacti  ber   Irabition  i^on  ben  !^\x't)tn  gcfleintgt.    Xk 
S\hd)c  feiert  am  erften  "Wai  fein  'Jlnbenfcn. 

'^aruc^  30ii  narf)  i^abi^lon,  fd)rieb  fein  4<u*,  (aö  C6  ben  (£ruIantcn;Bar.  1-5 
öor  unb  brachte  bic  ftlbernen  lempelgcfdOe  nad)  Serufalem  jurücf. 

III.  Zaheüe:  ^cr  ^^^^ppbct  (Pje^tel,  594-572. 

33fll.  3ur  Srgänjung  bie  3n(>-iltöangabc  S.  41cS  u.  419. 


I.  SSorbcr  33elagerung  ber  ®tabt,  594-590 
(?jed)ie(  n?irb  im  Srile  jum  ^J^robbetenamt  berufen 
f'.Mnbo(ifd)e  Jpanbiungen  über  baö  3d)idfat  ber  ®tabt  unb  beö' 
i^otfc?',  JHcbe  an  bie  '^ergc 
Sßifion  über  bie  ß3reue(  in  ^cruffllfi^ 

fnmbolifdie  Jpanbluna  über  ben  Sturj  ber  Äönigt^um5;  ogt.i 
IV.  Reg.  25,  4 ;  Jen  39,  1 ;  52,  4  1 

Strafreben  n?egcn  beö  Stbfafled  »on  ßJott  (Silber) 

IL  QBäbrenb  ber  ^Belagerung  590-588.  ! 

ben  10.  gebr.  ^erfünbet  ö3ott  bem  ^'•ropbeten  ben  5lnfang  berj 
iiBelagerung  burrf)  ü?aburf)obonofor  unb  beauftragt  ibm  bie  "lci3te| 
'finnbolifcbe^anbUingen  mit  bem  fiebentcn  lopfc  unb  ben  gleifch^j 
fiürfen.  —  l^on  ba  an  fci)a>eigt  ber  $'ri''pi)et  über  bie  ^uben  biei 
jum  IC).  5}ionate  nad»  ber  Eroberung  33,  21;  »eiffagt  unterbejjen 
gegen  bie  5?ad)barrtölfer  unb  inebefonberc  in  7  Sträfreben  gegen 
2legt)pten,  rote  folgt: 

gegen  bie  '3(mmoniter  2?.  1-7;  'iDioabitcr  8-11;  Sbontiter  12-14; 
gjbililler  15-17 

I.  ©trafrebe  gegen  9(egppten:  'J'^arao  .^op^ra,  ben  fpätcr  ^^a^^ 
buc^obonofor  töbtete 

gegen  Jiiru^,  f.  Is.  23;  erfüllt  i.  3.  586  burc^ ''}?abud)cbonofor 
hadi  lljä^r.  'Belagerung 

gegen  5tl)c^al  s?ön  ■??.  Jprue,  erfüüt  i.  5.  332  b«rc^  Slleranber 
gegen  (£ibon;  erfüllt  bur*  bie  ßbalbäer;  burdi  Tarinö  Tc^uss 
351;  burd)  Sllcranber  b.  ©r.  332;  f.  Is.  23,  2;  Jer.  25,  22; 
27,  3 

II.  ®tr.  9t.  gegen  2leg!:>pten;  ^^barao  9tec^ao,  brei  5['?onate  »or 
^erufalem«  gall ;  erfüllt  burdi  bic  (2cblad)t  bei  Äardiemifd)  Jer.46 

III.  «Str.  9t.  g.  2leg.  Sonntag  ben  19.  3uni,  38  läge  oor  .3eru» 
falemö  gall:  ^inroeiö  auf  ba6  Scfcidfal  Stffurö 

III.  «»ad)  ber  Eroberung  588-572. 

IV.  Str.  dt.  g.  3lcg.  Tienftag  ben  22.  Wäx^ :  ba«  Ärofobil 

V.  Str.  9t.  g.  Sieg.  15  S^age  nai^  ber  »origen:  Älagelieb 
2Bä*teramt  be^  Ipropbeten;    ber  erjle   glüc^tling' fommt  au^ 
Serufalem  an;  f.  24,  27 
gegen  bie  fd)lec^ten  .^irtcn;  ber  „gute  5irte" 
®iüd  über  ^^r^icl;  Unglürf  über" feine  j^einbe 
p]cce  nova  facio  omnia 

VI.  Str.  fR.  g.  Sieg.  9tabu(^obonofor  aU  9lä($tr  angefünbigt, 
roie  einft  gegen  Spruö;  f.  Jer.  25,  9j  27,  G;  43,  10 

VII.  Str.  9t.  gegen  verfchiebene  litäbte  Slegppten^;  biele^te 
2Dffg.  bca  ^3>ropbtten.  Sein  Jobeeijabr  i|t  unbcfannt;  er  foll  t?on 
einem  Sut'fn,  beffen  (S3i.>^enbienfl  er  tabelte,  getc>btet  roorben  fein.l 
2)ie  Ätrd)e  feiert  am  lU.'Slpril  fein  Slnbenfen.  I 


:Ez. 


1-3 

4-7 

8-11 
12-19 

20-23 


24 


"  25 

"  29, 

1- 

16 

"  2G 

27 

"  28, 

1- 

19 

"  28, 

20-23 

"  30, 

20-26 

"  31 

"  32, 

1- 

16 

"  32, 

17 

-32 

"  33 

"  34 

"  35- 

39 

"  40-48 

"  29, 

17 

-21 

30,  1-19 


840 


Sl^ronologifc^c  ZaWüe  ju  T)antet. 


1.  1 

27,  7 


1-64 


IV.  Zaheüc:  ^et  ^topiyet  ^anieh  606-533. 

I.  Unter  bafc^Ionifc^er  ^errfd)aft. 

3ur  3cit  "^anicl^  regierten: 
I.  9J a  tut d)  0 b 0 n 0 i'o r  (bt6  561) ;  iftm  folgte  fein  'Bo^n  Dan. 

IL  SsiilmerobadMtne;  559);         "      "'      "    Scfiirager     Jer. 
ITT.  9?criglif[ar  (bi?  554);  "      "        "    gcbn 

IV.  1'  a  b  c  r  0  f  c  a  v  b  a  t» ,  rtccfe  ein  Äinb,  bcm  nac^  9  Wonaten 
V.  33aUaffav  (bii^  538)  bic  ^crrfcl)aft  cntri§. 

3u  folgenbcn  Taten  auö  Xaniel?  2ebcn  ^c\L  ®.  541-543. 

T'iiniei  wirb  i^on   '■Juitnicbobpnofor  bei  ber  T.  Xeportaticn  mitiDan.  1 

anbcren  iiorncbmen  Jünglingen  naci)  23abi)ten  gefc^icft  unb  amj 

fgl.  .^pfe  unterviittet 

t:'.  rettet  bic  unfcbulbige  Sufanna  l  "      13. 

er  erflärt  bcn  Iraunt  9?abucbpbpnofor^  »cn  ber  aug  i^erfcbiebenenj  "      2 

Stoffen  gebilbetcn  Statue  unb  ivirb  ]n  bobcn  "^lemtern  erboben! 

Sluffteüung   einer  2?i(bfciu(e;   bie  ;CHinglinge  im  fvcuerofen,  biej  "      3,  1-97 

trunberbar  gerettet  unb  in  ibre  boben  '^lemtcr  eingefetjt  «werben     | 

V.  tegt  beh  2raum   '•JiabudiobonoforiS  iton  bein  untgebauenen'  "      3,  98-4,  .34 
2?aum"e  auf  bic  Äranfbeit  bee!  ilontgs  aue,  n.MC  bicfer  es  gegen! 

Snbc  feine?  S;*ebcnc>  fclbil  erjäblt 

9?abud)obonofor  ftirbt.    3>on  ba  an  trat  D.  öon  ber  öffentlicben    "      7 
jbätigfcit  jurücf;   nnterbeffen  erfolgte  ba^  f^eficbt  üoii^ben  »ier, 
grofjen  2bieren,  bic  aw  bcm  !0?cere  äufilcigen;  unb  in  vsrufa  ba?! 
Ö3cfid)t  i^on  bcni  aoibbcr  unb  bcm  ^icgc'ibocf  !  "      R 

^Baltaffar,  ber  (et3te  äonig  son  2?ab\>lon,  fab  bei  einem  fcbn^elgc» 
rifd^en  Wable  bic  nninberbare  SArift  an  ber  2Danb;  ba  warb 
3)aniel  auei  feiner  2?crbcrgenbcit  ben^orgejogen  unb  beutete  bie 
Sd)rift  auf  ba-5  nabe  (£nbc  bcc^  ilonigö  unb  feincö  9{cicbeg,  wag 
ftd)  nocf)  in  bcrfclbcn  9?ad)t  erfüllte. 

IT.  Unter  mebif($-^erfidKr  .^crrfAaft. 

Söruö  erobert  3?abi^ton  unb  fe^t  ben  Weber  Tarinö  {<li^a' 

xavci  TT.)  ale  ^"Regenten  ein.    Tiefer  erbebt  ben  T.  jur  böd}ften 

Stürbe  im  Staate,  nnu^  ben  9?cib  ber  Stattbalter  erregt,  in  Solge 

beifen  V.  in  bie  Vinoengrubc  geworfen  unb  wunbcrbar  gerettet  wirb; 

®cfid)t  über  bie  70  Säbrct^wod^cn 

nad)  bem  Ic'^i  be»  Xariu?  iibernimmt  S  lu u  ?!  bie  Slffeinbcrrfcbaft. 

Unter  ilnn  gcniefU  T.  no*  gröijeres;  3lnfeben,  wirb  fein  ^ifdige-    "     13,  65-14,  42 

noffe,  entbecft  ben  'betrug  rer^i^elepficftcr  unb  tobtet  ben  Trad^n, 

wegbalb  er  ,^nm  .^weiten  Wate  in  bie  !i!öwengntbe  geworfen  wirb 

in  biefen  3eitraum  fällt  bae  inerte  rs^efidU  (f.  ä.  543)  "      10-12 

(N.  B.  Tic  (frfiiüung  be?  11.  (Jap.  f.  in  bcn  91nm.  bafelbfl, 
welche  aud)  in  ber  nädi'llen  Sabelle  unter  bem  3cif^fn  A  notirt 
ftnb). 

'bas  3:obc6iabr  bee^  5^rc^^beten  ift  unbcfannt,  bic  Äirdie  feiert  fein 
2lnbenfcn  am  21.  JuU  unb  fein  ©rab  bei  Sufa  fte^t  ^eute  no^ 
in  bö<^fifr  3?crcbrung. 


V.  (2d^hi^:^ateüc  pi  bem  Vll.  ^ettratmu 

f.  IL  ».  ®.  833. 


3.b. 

5. 

.3672 

332 

3681 

323 

3684 

320 

a692 

312 

B.  Tte  3nb  en  unter  gricd)tfc^cr  .^errft^aft. 

3675-3964  b.  SP. .  329-40  ^or  Sbr.  =  289  Sabre. 

3lk)canbcr  b.  G)r.  fommt  na*  Eroberung  t*on  3:t>ru^  nad)  Serufa» 

lern ;  ber  .ö.  ^.  Jabbo  jcigt  ibm  bie  aBciiJajjung  bei  Taniel  10, 20 
Stleranbcr  ftirbt;  3;beUung  be^  3fieidicei  f.  ^ä.  571  91.  14.  15 
/.  Ftokmaiis  L  Ijagi  (bis  284)  von  Aegypten  erhselt  Pakestina 

von  Laomedon  und  fuehrt  viele  Juden  mit  sich,  besd.  nach 

Alexandria;  A.  8. 
1.  Selcucuö  I.  9Hcator  (big  281)  grünbetba«  f^rifi^eSleiel;, 

Tpaftic  unb  Stera  ber  Seleuciben;  A.  9.  1 


33ud); 

I.  Macc.  1,  1-7 
1,  8-10 


I. 

Dan 


11. 


(I()rcnoto9if(^e  IciOeöe. 


841 


3720 
372;> 
3742 
37.')7 
37:)8 

2S4 
281 
2()2 
247 

240 ; 

3777 

37X0 
37S3 
3SO0 

227 
224' 
221 
204 

3R09 
3817 

19Ö 
187 

3823 
3829 

181 
175 

3832 

II 
172 

3833 
3835 

171 

169 

3837 

167 
II 

3838 

166 

3839 

165 

3840 

164 

3841 

163 

M 

3S42 

162 

3843 

161 

IL    Ptnlemfrm  II.  Phihxdelphns  (bis  240);  A.  10. 

2.  5lutioct)U?  r.  3otcr  (biö  202) 

3.  ^:}lntiod)Uäi  II.  Ibfoii  (Ln?.247)    A.  11-17 

4.  2c(cucu>5  II.  l£a(lintcu<<  (bi?727)     A.  2:;.  24 
\  lU.  Ptoirnupiix  11 1.  Kveigetos  (bis  221)  A.  18-22.    Unter 

den  IIiMiscInTn   I.-llI.   ward  Aegypten  die  zweite  Hei- 
Diatli  der  •luden.      Versio  LXX. 

5.  Sclcucuti  III.  t£ciauiut<j  (In?  224)  A.  25.  Sein  '.J^ruber 
0.  -2tutiod)iiö  ITT.  ^.  (Sir.  (tni>  187)  A.  25-;U  fänipftc  mit 

IV.  FtodiiKiK.s  /]'.  Fhilopatur  (bis  2(14)  und 

V.  Ftolanmui  V.  Ei.i|.haiics  (bisisl);  A.  35-01.  Pahc- 
stina  kam  204  Ci.\\  5iMic  ii  auf  Od  Cs'ibvc.  (iiunufdjimg 
ber  SUmucv 

Onia^  III.  .^ebcvvn-icilcr  b\i  175;  iictöctct  172 

7.  Sclcucu^  IV.  "iPhilopator  (bio  175)  A.  02-0)4,  bcr  ältere 
■Sobn  '^tntiocbu?'  ITI.  fdnrftc  170  ben  Jpelioboruö  jur 
5öcraiibun>i  fcs?  Jcmpdfdnxuc? 

VI.  Ff<>I,',)i<riis  VI.  Pliiloinetor  (bi.s  145)  A.  09. 

8.  31ntii.uiuio  IV.  (rpirbaucö  (bio  lOoi,  juiiii.  iobn  ?(iUio- 
Au?"  III.  mvifuc  i'id)  iiOiieii  Temctriu?  I.,  De?  2cleucu?  IV. 
Sobii,  fcu  Ibron  an  A.  ()5-12ii  uu^  nutle  Die  iücifd)e 
Sieltv^ion  ^u  yertilsKH,  W05U  er  oiele  bcrcitaMÜiiic  J^erf^cucie 
fanc».  ^afon  'ocrtranjit  feinen  i?rufer  Ciua?  IIl.  ocni 
^.  ^.  3lnUe;  aMvi-  aber  felbft  baruui  betri\ien  furd^  "?.''?  eue> 
lauö,  uniAer  Den  Cuia?  Mirdi  '^inürontcu?  töDten  laut. 
?'.M'i^Iad^u?  iinrf  ■'ö.  ":V-,  aber  vom  iH>(fe  crfd)lacien,  n?äl)' 
renr  -Äenelau?  feine  Ii^rannei  bi?  100  bebauvtet. 

bie  »ier  cii}optifd)en  ivelfiiiiU'  bi?  107.    A.  0'.)-S5 
Unterbciien  ^iebt  .Tv^ifi-Mi  v^eiicn  ^unntfalem;  ^Intiiutu»  i^crübt 

auf  feinem  ^iücf^ucie  eirofje  (^h-aufamfeitcn  in  bev  2tat>t. 

■DTadi  jivei  ^^ibren  fenbet  er  ben 
2(p_clloniu?,  um  neue  (Sbiete  in  '-B0II5U1]  '^u  fe^en;  ^upiterö 

sctatue  in  fem  Slnnpel  u.  f.  m.  A.  86-90. 
5)Jartertcb  be?  (£[eaviv,  bcr  fteben  trüber  unb  i^rev  5)?utter 

neb ft  inelen  "Jln Deren  A.  9o-97 
3ei?t  erbeb  fid)  Der  'i^riefter  "?}( attatbias  unb  feine  Äüt)ne 

unb  fammelte  bie  'yetrcncn,  ftarb  aber, 
worauf  fein  britter  5cbn  3uba5  ber  9}?accabder  an  bie 

epi&e  trat;  er  beficjite  unD  töbtete  ben  'JtpcKoniu?  unb  jagte 

ben  3cron  in  bie  jyludu 
Ter  iXönu}  unternimmt  einen  Äriea^jui^  über  ben  (Supbrat  unb 

llellt  ben   ^'.M'i<i^  «.il<?   Stattbalter"  auf;   biefer  ruftet  ein 

(^rofje^  -öeer  au?;  cbenfo  ^nP^i^. 
!Dic  f:)rifd)eu  Jvelcberrn:  'DJicanor,  (^Jorviia?,  limotbeu?,  iöac- 

cbife?  unf  Vi^fiaö  felbil  werben  iiefdiläiien  A.  121-125. 
3uba?  [}a[i  Mcinu^mu}  uud   lempelweibe  in  3erufa(em, 

lVvÜM-eut>  bie  umlieo^enben  ■»^ci^enoblfer  fidi  erbeben 
3uerft  ^üdniiU  3u^>i-^  bie  Ot'it'uaer  unb  ":3lmmoniter 
Unterref[en  ftarb  ":)( n  t i  tut  u  ? ;  ibm  foli^te  ^ 

9.  vlntipdni?  Y.  (Supator  (bi?  lOlj/fein  unmünbii^er  «obn 
unter  iHn•mun^fd^aft  be?  ^v'iM'ia?,  wäbrenb  3ut'«'i"^  i«  i^fi"' 
fcK^un^?  ber  Aeiufe  fortfubr.  (£r  befie;Ue  unter  bimmlifiter 
^ulfe  Den  /velbbcrrn  X i m  ot b e u ? ,  uud  ebenfo  ben  i? >,> f i a ä , 
welci^er  ^rieben  ijon  Supator  ermittelte,  lun-fc^icbenc  33er' 
treibe 

rod)"ben  ^rieben  brad^  a(?balb  wierer  ber  Stattbalter  limo* 
tbcu?  in  (iJalaab,  ivirD  befiehlt  ihmi  Oufvio;  in  («alilaa  fiejUe 
Simon;   in  Ouifäa  iinirDen  ^i-M'epb  unt«  "^l^aria?  sion 'VHh- 
flia?  benei]t_^   ^y  fin  i^ftfcft;  Darnaeb  2i((\  über  '^kM-viia?  in  j 
Sbumda;  3übnopfer  f.  b.  (^H-faüenen.     3i"i3f  jit-'bt  tiupator    1.  5.  lS-63 
felbft  iV'jieii  fie  Onbim,  bei  feuen  '3(Üe?  in  (s3efabv  ftebt;  nur    11.  13 
Unruben  im  ci;^enen  9{cid)e  riefen  ihn  jurüd.  —  Ter  reebt^  j 
mäf;ii^e  Ibronerbe  | 

10.  le'metriu?  I.   2otcr  (bi?  150)  tobtetc  ben  AÜMiiij  unb  i  1.7,  1-38 


Dan.  11,  6 
11.  8,  20 
D.  11,  16 
"  11.7-9 


"II,  10 
"  11,  10-12 

"  11.  13-19 


II.  1,  33-38 
T).  11.  20 
II.  3,  1-4,  6 


I.  1.  11-6,  16 

II.  4,  7-9,  28 
D.  8,  9-25 

"11.  21-45 

I.  1,  12-17 

II.  4.  7-22 
"    4,  23-50 


D.  11,  22-30 

I.  1,  18-29 

II.  5,  1-23 

I.  1,  30-67 

II.  5,  24-6.  16 
D.  11,  30-34 

11.  6,  18-7,  42 

I.  2 

"  3,  1-26 

II.  8,  1-7 

1.  3,  27-42 

"  3,  43-60 
"  4,  1-35 
U.  8,  8-36 

I.  4,  36-61 

II.  10,  1-8 
1.  5,  1-8.11.  10. 
"6.  1-16;  11.  9 

I.  6.  17 

II.  10,  10-15 

11.  10,  24-38 
"11,  1-15 
"11,  16—38 

I.  5.  9-68 

II.  12 


842 


ß^Tonologif^c  lafcettc. 


3844 

160 

.. 

// 

3«46 
3848 

158! 
156 

3852 
3854 

152 
150 

3857 

147 

3859 

145 

3860 

144 

14 

<i 

3861 

143 

3862 
3863 

142 
14] 

3864 

140 

3866 

138 

3869 

135 

■" 

" 

3898 

1'06 

3899 

105 

3926 

78 

3935 
3941 

69 
63 

JöftaS;  Sllcimu«  wirb  ^.  §).,  »on  3uba3  befielt;  bafür  Bc= 

lagert  9?{cancir  bie  etabt,  wirb  t»cit  5uba«  beilegt  unb  ge= 

tobtet.    X)anffe|L  —  ©d)lu(i  b.  IL  öcb. 
'öericbt  über  bie  «3a(ater.    iöünbnip  mit  ben  ^iömerit 
SaciSibeö;  ^xiba^  fallt  im  Äampfe;  i\^m  folgt 
3onatba^  (b(ö  143),  beilegt  ben  ^^ac(^ibcg  unb  f^ticgt  grte« 

ben;  SUcimuö  ftirbt;  9iubeauf2^. 
Saecbibee,  ijon  ben  „®ottlofen"  gerufen,  wirb  »on  ®imon  ge» 

fcb(agcn 
Sllcvanber  23_ala6,  ßjegenfönig,  beflättgt  ben  Sonatba« 
Demetriue!,  be||cn  i?erfprciiungcn  feinen  riJIaubcn  finbcn,  fällt 

im  Äampfe  gegen  Slleranber;  biefer  beiratbet  dlcopatra; 

Sonatbaö  in  bi^*ften  S brcn 

11.  X^cmetring  II.  9eicator  (bi6  143)  ®obn  beg  I.,  fc^icft 
ben  5(poüoniuei  gegen  ^onatböa,  wirb  »on  biefem  unb  Simon 
bcfiegt,  wofür  'ällcranber  |le  ebrt 

Unterdessen  suchte  Ptol.  VI.  Philom.  Syrien  arglistig  an 
sich  XU  bringen,  sehlug  Alexander  in  die  Flucht,  starb 
aber  kurz  darauf.     Ihm  folgte  sein  Bruder 

VIT.  Ptolcnums  VIL  Physkon  (bis  1 17),  seit  169  Mitregent 
A.  75  etc.  fo  warb  Demetriue  'i}ittcinberrfcf)cr. 

SonatbaiS  erbrücfte  eine  gegen  t'en  Äönig  gemacbtc  2?erfd)njö' 
rung,  warb  aber  mit  ÜuDanf  belobnt,'  ':jn  biefe  brangfal» 
oode  3fit  trifft  bcr  3?rief 

2;n)pbon  erbob  3{(eranberg  jungen  Sobn 

12.  5lntioc|uö  VI.  Xbcog  (big  143)  auf  ben  Xbron.  5ona- 
tbag,  pon  biefem  bcf^dtigt,  erneuerte  ben  '-Bunb  mit  ben 
5Ri>mern  unb  Spartanern,  liegte  über  Xcmetriu^,  wäbrenb 
©imon  im  ©eftcn  glücfUd)  fämpfte.  2;n)pbon  fe^te  ben 
3onatbag  argliilig  gefangen  unb  töbtcte  i^n  balb  barauf 
nebfl  2  Söbne"n.    Sein  ''}?acbfo(ger 

Simon  (big  135)  Wenbetc  \i&j,  nad)bcm  S^r^pb"»  fcf«  Äönig 
gctöbtct  batte,  wieber  an  'Temetriuö  unb  erwarb  V'Otlc  prei- 
"beit  für  fein  23oIf,  macbte  gtücflicbe  Sroberungeji,  jog  trium» 
}3birenb  in  3eru|'alem  ein  imb  ernannte  feinen  (^obn^o^an- 
neji  sinn  gelPberrn 

Demetriue  jicbt  nad)  Webien,  wirb  aber  pon  Strfaceö  (5!Äit^ri' 
bäte«)  gefaagen  gefe^t^  Sbm  f^^gt  ffin  2?rubcr 

13.  3lntlocbu«  Vit,  eibetc«  (biö  131)._®r  jog  gegen  I^rp» 
pbon,  wdbrenb  er  ben  Sentebäuö  gegen  ^simon  fenbete,  wobl 
aue  Sifcrfwcbt  wegen  ff  ine?  Slnfcben?  felbjt  bei  ben  9{ömern. 
Simone  Söbne  3iibaö  unb  ^pbaitnc«  beilegten  ben  ^.. 
wäbrenb  bie  3uben  unter  i^imon  ein  „golbeneö  ^txtdhix" 
erlebten 

Dem  (iilücfe  unb  2cbcn  ^imonö  machte  fein  Sc^wiegerfobn  ein 

(£nbe.    Zs^m  folgte 
5  obanne?  .^prc'anug  (bie;  lOß).    Scblu^  ber  ^t.  5Püd)cr. 

?^olgenbe?  mag  ^ur  Srgänjung  bienen: 
Sobannc«  befreite  fid)  pom  fprifd^ii  Tribute,  eroberte  3bumäa 

unb  Samaria  unb  ^crjlijrte  ben  2;cmpel  auf  ©arijim.    ®r 

war  ber  Ic^Ue  gute  Waccabäer. 
91  r  i  |1 0  b  0 1  u  ö  L  nannte  fid)  „Äinng,"  ermorbete  feinen  2?ruber 

Slntigonuö,  fe^tc  bie  übrigen  trüber  unb  feine  9?hittcr  ge« 

fangen 
Slleranbcr  Sannäu^  (biö  79)  ermorbete  feinen  58ruber, 

pcrfolgte  bie  'jpbarifäer,  tobtete  6000  3uben  unb  SOO  i^or» 

ncbme;   warb  l^on  2(llen  ge^a^t,    2hif  feinen  legten  9iat^ 

bicit  feine  SBittwe 
9(leranbra_,  Salome  (big  69)  äu  ben  ^barifäcrn  unb  per* 

folgte  bie  ^abbucäer;  nad)  ibrcm  Jobe  baberten  ibre  Söbne 
^Iriftobuluö  II.   unb  Jpnrcanuö  IL,  bi»    ^•''''inpnu^ 

ben  Streit  entfc^icb,  ben  ^prcanu«  einfet^te  unb  ^Iriflobuluö 

nebft  !2ileyanber  unb  Slntigonuö  gefangear  füt)rie. 


I] 
I. 
I] 
1. 

.7, 
.  \t 
8 

9, 
9,: 

i 
39-50 

1-22 
23-57 

" 

9, 

J8-73 

" 

10, 
10, 

1-21 
22-46 

II 

10, 
10, 

47-66 
67-89 

" 

11, 

1-19 

D 

.  11 

,24 

I. 

11, 

20-53 

I] 

".  1, 

1-9 

I. 

11, 

54-74 

// 

12, 

1-54 

" 

13, 

1-32 

" 

13, 

23-54 

" 

14 

" 

15 

" 

16, 

1-12 

" 

16, 

13-24 

3m  3a^re  Slom« 

641 

649 

676 

686 

(i l)i"oiiol Oijii'cl)c  I ii bellt'. 


843 


:V.>57     47    ^^uliu-?  (£ä|"ar  Kt.Uf  ^cn  ^"^Mtm.uM-  'Jlntipatcr  über  C^utaa 
I        I     ncbft  ^e|Tcn  2bbiu'n  ^VlHtüii'l  unD  .^pcroDCv^; 
!        I  5(n  ti;u^n">5  ncf  Die  iVr-tber  ui  ■'pulfc;  •»peiocci*  flüduete  fiel) 
nad)  JKom  un?  blieb  rafelbft  biö  :^.  4(i. 

I  C  r  i  1 5  u  t*  c »  11 11 1  e  r  r  o  m  i  fcl)  -  i  D  u  m  d  i  fct)  c  r  -t)  e  r  r  id)  a  f  t. 
I  3U()4-4()(K»  D.  2B.  ^40-4  p.  Sbr.  -:i()  ^atjrc. 

4V»()4  I   40  I . aerobe?   wirt-   „MHmu;^  ber  ^»fcn"  („bev  Scepter  >m>u  ;)iii?a 
genommen"),  eroberte  Da;*  i>lmi  Den  i^irtbern  bcfetite  Csci'u 
i'atcm 
Cctaoianui^  "üdleinberrfdn'r  in  "Mom  bic-  II  n.  Übv. 
T.  Scnüio  unter  "Jdhiuihiö 
•t^eroDei?   bev^innt  fie  J){ei'tviiiration  Dcj;  Jempelö,  bie  -iperore? 

Slviripx^a  11.  ertt  (U  n.  (£br.  vollendete 
II.  Öenfu-ö  unter  "^(uivirti'»^  (Cuirinue) 
Weburt  ^'■''l^^iinieö  Dev^  Iduferc>,  im  ^mni 
"    !     "\  (si  e  b  u  r  t  U.  Ap.  ;,"( e  fu  (£  b  r  i  ft  i ,  25.  I)5b.  (f.  ^?^  S".  S.  ö:'.) 
4000  I     4  !  Cfrfteoi  l'ebencijabr  librtfti;  lot>ee.jabr  fee  .^peroDee 


lUi 


.S9()7 

;{«.» 

:V.»7.S 

:u 

;{W7(> 

L'S 

:ii)S4 

2i> 

;^U'.i(i 

s 

4U9U 

ö 

14 


72fi 
7:i4 

74() 
74'J 

7.")0 


n.  I.  0.  6  D. 


^nbrtlt  bcö  III.  ^^rtltbeö. 


!Ca?  '-Pucö  ber  3Bciöbcit 

3}a?  23uri)  (Ecclefiafticuö  ofcr  Cui'u-J,  tor  2\>bn  2iraclv: 
Die  ^'»rop^cten :  3(figcmdnc  (Sinlcttuiui 
Ter  ^J>ropt)ct  öfaiaö 

Äliunfliebcr  bcy  yropbctcn  ;\crcmiac' 
Ter  ^JM-cpbct  -Mxu&i 

Tanicl 

■"pabaciic 
(5Dp{)ontac( 

Die  33iutcr  tcr  ?Jfaccabäcv:  ^lUiv  (£tnlctnin 
Dae   I.  i?uc^ 

"  IL    " 
S^vono(oßifcf)e  2abcücn 


Seite 
?> 

29 
110 
IIH 
274 

;^«8 

40o 
417 
r,4l 

5<.)S 
<)22 
(>:;! 

n47 

(iö(  I 

(WIS 

(174 

()S;; 

(iUO 
(i',).") 
72S 


74(1 
7U7 
S8(i 


BS  1154  .L4  1882 
V.3  SMC 
Lechner,  Petrus, 

1805-1874. 
Die  Heilige  Schrift 

Alten  Testamentes 
BAK-8591  (MB) 


DES