Google
This is a digital copy of a bix>k lhat was preservcd for gcncralions on library sIil-Ivl-s before il was carcfully scanncd by Google as pari ol'a projeel
to makc the world's books discovcrable online.
Il has survived long enough Tor the Copyright lo expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subjeel
to Copyright or whose legal Copyright terni has expired. Whether a book is in the public domain niay vary country tocountry. Public domain books
are our gateways to the past. representing a wealth ol'history. eulture and knowledge that 's ol'ten dillicult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this lile - a reminder of this book's long journey from the
publisher lo a library and linally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries lo digili/e public domain malerials and make ihem widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their cuslodians. Neverlheless. this work is expensive. so in order lo keep providing this resource. we have laken Steps lo
prevent abuse by commercial parlics. iiicIiiJiiig placmg lechnical reslriclions on aulomatecl querying.
We alsoasklhat you:
+ Make non -commercial u.se of the fites We designed Google Book Search for use by individuals. and we reüuesl lhat you usc these files for
personal, non -commercial purposes.
+ Refrain from imtomuted qu erring Do not send aulomated üueries of any sorl to Google's System: If you are conducling research on machine
translation. optical characler recognilion or olher areas where access to a large amounl of lex! is helpful. please contacl us. We encourage the
use of public domain malerials for these purposes and may bc able to help.
+ Maintain attribution The Google "walermark" you see on each lile is essential for informing people about this projeel and hclping them lind
additional malerials ihrough Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use. remember that you are responsable for ensuring lhat what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in ihc United Siatcs. lhat ihc work is also in the public domain for users in other
counlries. Whelher a book is slill in Copyright varies from counlry lo counlry. and we can'l offer guidance on whelher any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be usec! in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringemenl liability can bc quite severe.
About Google Book Search
Google 's mission is lo organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover ihc world's books wlulc liclpmg aulliors and publishers rcacli new audiences. You can searcli ihrough llic lull lexl of this book on llic web
al|_-.:. :.-.-:: / / bööki . qooqle . com/|
„Google
„Google
„Google
„Google
»Google
QUELLEN UND FOKSCHUN&EN
SPRACH- UND CÜLTUEGESCHICHTE
GERMANISCHEN VOLKER.
HEHAU8GKOKHi:N
BERNHARD TEN DRINK, WILHELM 8CHERER,
ELIAS STEINMEYER.
„Google
DIE OFFENBARUNGEN
ADELHEID LANGMANN
KLOSTERFRAU ZU E.XUELTI1AL.
HERAUSGEGEBEN
PHILIPr STRAUCH.
/
STUA88BÜHG.
KARL J. TRÜBNBK.
ay Google
Hos-
93
„Google
HERRN PROFESSOR
GEORG EEINHARD RÖPE
IH HAMBÜHG
ZU0EB1OHIT.
ay Google
„Google
VORWORT.
Die vorliegende Arbeit wurde wesentlich gefördert durch
gütige Mittheilungen des hochwürdigen Herrn P. H. Denifle in
Graz, dessen reiche theologische Kenntnisse den Anmerkungen
mannigfach zu Nutze gekommen sind. Seiner freundlichen
Vermittlung verdanke ich auch die Einsicht in die Handschrift
der Offenbarungen der Margaretha Ebnerin, deren Publikation
ich unternehmen werde, falls die hier zum Abdruck gebrachten
einigen Beifall finden. Die Handschrift, welche nicht das
Original sein kann, weil am Schlüsse die Jahreszahl 1353
steht, Margaretha aber bereite 1351 starb, ist von Peter
Lechner benutzt in seinem Buche : Das mystische Leben der
heiligen Margareth von Cortona. Mit einem Anhange: Bericht
«ua dem mystischen Leben der gottseligen Ordensjungfrauen
Christina und Margareth Ebner aus Nürnberg, Regensburg
1862; vgl. Preger in der Zeitschrift f. bist. Theologie 1869, 96.
Wo ich mich den Herren Bech, E. Hofmann, R. Köhler,
Lochner, Mannbardt, Preger für bereitwillig ertheilte Auskunft
verpflichtet fühle, ist an betreffender Stelle angemerkt. Meine
verehrten Lehrer Müllenhoff und Scherer haben auch dieser
Arbeit manchen Rath freundlich gespendet Ihnen allen spreche
ich hiermit öffentlich meinen Dank aus.
Tübingen im December 1877.
Strauch.
ay Google
I ADELHK1D LANGMANN.
gesch rieben und enthält zum grössten Theile Schriften mystischen
Inhalte. Dose schon im 15 Jahrhundert die verschiedenen
Stücke in einem Bande vereinigt wurden, erhellt aus einem
alten Inhaltsverzeichnis , welches auf die Innenseite des
vorderen Einbanddeckels geklebt ist. Aus ihm erfahren wir
auch, dass die Handschrift einst dem St. Katharinen Kloster
in Nürnberg angehörte; die gleiche Hand hat dann auf Bl. 1*
und Bl. 311" nochmals den Eigentümer angemerkt: Das
puch gehört in das closter zu sant kather(inen) prediger orden
in nurwerg. Dem alten Verzeichnis« folgend, zähle ich die
einzelnen Stücke auf: Item an dem puch stet zum ersten
Bl. 3* — 6' Von dem natnen Jhesus. BL 6" — 12" und von dem
patemoster. Bl. 13"— 20" und von der lieb gocz. Die drei
Tractate sind von einer Hand geschrieben. Der zweite kann
verglichen werden mit der mystischen Auslegung des Vater-
unsers, die Schöubach in der Zs. IS, 71 veröffentlicht hat.
Der dritte nennt als Gewährsmänner Thomas von Aquino,
Johannes Policraticus1 und Isidor (Hs. Ysiderus). — Die
beiden folgenden Blätter 21 und 22 sind unbeschrieben.
Bl. 23* — 29" Dar nach ein predig vmi dem reich gocz ist
wohl das älteste Stück der Sammlung. Bl. 30 wieder leer.
Bl. 31"— 34% die von zierlicher Hand geschrieben sind, und
wie die stat zu rom gepau-et wart ujid von wem und auch
von den kirclien und aplas zu rom. Bl. 34* — 36* leer. — Bl.
37* — 84" zweispaltig geschrieben und von sant Dominicas
leben oder legent. Auf Bl. 36b findet sich als Titel Daz puch
ist von dem Üben herren sand dominic.us; ein aufgeklebter
Streifen trägt die Worte Der erwirdigen gestlichen frawen
stetster amen. Die gereimte2 Legende beruht auf einer .
Hedaclion, die von den in den AASS. Augusti tom. I ge-
druckton abweicht. Es heiast in der Einleitung:
Bl. 37" und aalt wizzeo «ndleich
du in drei geuilet ist,
1 D. h. Johannes Saresberlenaii im Polioraticu», vgl. Schauichnidt,
Johannei Snresberfensla (Leiprig 1862) 3. 142 ff. > Auch überschlagende
Keime finden sich.
»Google
an di Trist,
/( — scheint der "Verfasser
; er kürzt, wo es ihm gut
rre; 63° daz wer zu schreiben
i wil), zieht aber ausserdem
als ich hat» an ainem andern
. denen er die Legende vor-
Ib bei; 77" ich will daz all
i uen ; 66" nu mugt ir frawen
nu wol gelesen, wie sich der
'/ ist gewesen). — Bl. 85—86*
iligen langmanyn zu EngeltaP
f&rt hat. Die Visionen Bind
.in] zwar setzt die erste Hand,
bricht, in der Mitte von Bl.
ingere Kund gab auf Bl. 86"
MCCC pei der zal oder vier
■ erweriges gesclecht die heisen
Jmer an. von den ward ge~
:en Adelhetdis. waz wunder
>m hat und der heilig geist
nach hören, also waz zitn-
oder gotlich was, daz hilf
pey den lewten an alle ver-
uf Bl. 2l6n steht der Anfang
•.Google
XII ADELHEID LANGMANN.
des sehr bekannten Wundsegens von den drei Brüdern, von
dem eine Fassung Zs. 15, 452 abgedruckt ist, wo auch auf
weitere Litteratur1 verwiesen ist:
Guter praeter drey gingen,
ein1 »eiligen wek sie vingen,
sie gingen ein kurtxew friit,
da wogegen t in unser her Jbesu Krist.
er sprich : 'wo wolt ir hin ir guten prüder drey?'
'her maister, wir Buchen äna. kraut — '
Darunter steht /um zweiten Male von derselben Hand guter
prüder drei gingen, ein seligen weg do und dann mit
schwächerer Tinte under gnt prüder gen. . — Bl. 217 — 225'
von sehr roher Hand und ein andechtigs gepet mit XV pater-
noster. Bl. 225b. 226 leer. — Bl. 227—228' enthalten die
Legende des hl. Franciscus in deutscher Prosa nach der
lateinischen Fassung in den A ASS. Octobris tom. IL 742 bis
798, Bl. 288"— 310* die Legende der hl. Clara gleichfalls in
deutscher Prosa nach der lateinischen Fassung in den AASS.
Augusti tom. II, 754 — 767. Beide Legenden sind von einer
Hand geschrieben: (Bl. 310*) completus est über iste XXI
;vnio 1404. — Bl. 310b-311 leer.
Der cgm. 9!>3 (M) enthält gleichfalls die Gesichte der
Adelheid Langmann; sie stehen auf Bl. 36—173. Die geist-
lichen Tractate auf Bl. 1 —35 sind von einer andern Hand
geschrieben als unsere Offenbarungen und scheinen ursprüng-
lich nicht mit diesen zusammengebunden gewesen zu sein,
denn liier sind die Blätter (übrigens nur bis Bl. 116 = 151
der ganzen Handschrift) besonders gezählt. Herr Professor
Preger war so gütig mir nähere Auskunft über die Hand-
schrift zu geben; sie selbst wurde mir später Dank der
rühmenswertlien Gefälligkeit der Münchner Staatsbibliothek
durch Vermittlung der kgl. Bibliothek zur Benutzung nach
Berlin gesandt.
i Vgl. jetzt noch Zeilecbr. f. d. Altertb. u. Litt 21, 213 * Vor Ein
i>t ein D ausgewischt. * Seinem Worlachati.e nach iat der cgm. 99 bereit*
»on Sehu»ell<-r (BW. 4, 183. 284) und Leier (2, 1049 unter »Ochen) w-
werthet worden. G«rvinus' (2\ SU) Kenntniei Ton den VUionen der Adelheid
Lufpfltnann wheint auf dem cgm. 99 iu beruhen, denn nur dieie He. bietet
jene Namens form ; «lebe S. XIII.
ay Google
EINLEITUNG. «III
Die Visionen in M beginnen ohne vorgesetztes Inhalts-
verzeichnis!* oder Einleitung und halten im Ganzen dieselbe
Reihenfolge inne wie in der Berliner Handschrift. An anderer
8telle stehen die Berichte 51. 7—52, 3. 53, 1—22. 75, 22—
76, 25. In Betreff der letzt citirten Vision verdient die An-
ordnung in M entschieden den Vorzug, vgl. zu 8, 25 fr.1
Die Einreihung von 51, 7 — 52, 3 in M (nach 14, 7) könnte
insofern eine passendere genannt werden, weil der Besuch der
Amine Efingunt kurz nach Adelheids Klostereintritt vielleicht
den Zweck hatte, zu erfahren, wie ihr das neue Leben zu-
sagte. Die Versetzung von 53, 1—22 nach 45, 7 entscheidet
nichts; dass aber auch in B dieser Bericht aus der sonst
chronologischen Reihenfolge heraustritt, habe ich in der Anm.
zu 53, 11 nachzuweisen gesucht. M erzählt einige Gesichte
(34 Var. 15; 59 Var. 14) abweichend von B, andere (66,
28 — 69. 26) finden sich einzig in der Münchner Hs. Mit
80, 5 bricht M ab, lässt dann aber noch eine Vision folgen,
die in B fehlt, und achliesst mit einer Notiz von nicht viel
jüngerer Hand : do man zaü von cristva gepvrt CCG jor vnd
dor nach in dem LXXIIII1 jar starb disev fraw olhatt
Langeninenin" an dem tag cecäia Virginia et martiria. Es
fehlen demnach in M das lange Gebet (80, 20-91, 28) und
der Briefwechsel mit dem Prior von Kaisheim (91, 29 ff.);
ausserdem stehen nur in B die Offenbarung 14, 8—16 und
ein kleines Gebet 66, 8—16.
Das VerhältnisB beider Handschriften zu einander, deren
jede ihren selbständigen Werth behauptet, wird sich am deut-
lichsten klar legen lassen, wenn wir die Art, wie solche
Offenbarungen überhaupt schriftlich fixirt werden können, ins
Auge fassen.
Die Aufzeichnung wird stets eine mehr oder weniger
chronologische sein, sie wird erfolgen in einer Zeit, die dem
■ Dor Text war bereit« gedruckt, alr Ich durch Dtnifle meine Ver-
muthung über die Bedeutung von gehorsam tuen bestätigt erhielt. Anch
mein Aldrnck hätte der Ordnung von H in diesem Falle folgen ■ollen.
1 Der Name alhtit langmanyn tat auch auf Bl. 2* oben am Rande
ay Google
XIV ADELHEID LANGMATW.
Erlebniss, von dem sie berichtet, nicht allzu fern liegt.1 Entweder
wird die direct botheiligte Person selbst die Vision nieder-
schreiben wie z. B. Meehthild von Magdeburg, oder die Auf-
zeichnung geschieht nach mündlichem Bericht durch einen
Andern wie z. B. bei Margaretha Ebnerin.3 Eine dritte
Möglichkeit ist die Vermischung beider angegebenen Arten:
einer stellt die Visionen nach schriftlichen Vorlagen und
mündlicher Ueberlieferung zusammen. Auf diese Weise Bind
die Gesichte der Christina Ebncrin3 und Adelheid Langmann
entstanden. Persönliche Aufzeichnungen der Adelheid als
Vorlage von B anzuerkennen, zwingt vor allem der plötzliche
U ebergang der dritten in die erste Person 65, 6 ff.4; ander-
seits finden die abweichenden Fassungen ein und derselben
Vision (34 Var. 15; 59 Var. 14) nur ihre Erklärung, wenn
wir annehmen, Adelheid habe sie verschieden erzählt.
In der Papierhandschrift B ist alles zusammengetragen,
was auf Adelheid Bezug hat. Sie berichtet gewöhnlich in
der dritten Person (dt swester, der mensch), aber es begegnen
auch Wendungen wie si verjah duz, si sagt daz (30, 14.
53, 1. 11. 73, 11 f) und der bereits erwähnte Uebergang
von der dritten zur ersten Person findet sich noch an anderer
Stelle (95, 18). In der Pergamenthandschrift M dagegen,
die weniger flüchtig geschrieben ist als B — nicht selten
< Durch die Annahme, dass derartige Aufzeichnungen auf e
Blittern geschahen, — für jede Viaion wur.le vielleicht ein Blatt eingeräumt — ,
erklären sich am besten die Versetzungen oder Auslastungen (vgl, auch 14
Var. 151 der einzelnen Berichte in der band schriftlichen Ueberlieferung. Auch
69, 27 darf herbeigezogen werden: tn B bebt die Erzählung ganz neu an,
al* begönnen hier erat die Aufzeichnungen ; da die vorhergebenden Visionen
nur in M enthalten sind, so wird dadurch die obige Annahme noch wahr-
scheinlicher. Es wäre damit den Liederbüchern unserer Minnesinger etwas
Analoges an die Seite gestellt. Ich will noch daran erinnern, daes die eine
Handschrift der Offenbarungen der Christina Ebnerin gleichfalls auf ein un-
geordnetes Manuacript zurückgebt. Mit Ausnahme dass die Gebart am An-
fang, der Tod am Ende steht, läuft alles Andere in bunter Verwirrung
durcheinander Lorhner I. c. S. 40. * do kom zuo mir darnach kurez-
Uchett diu sirSster diu mir haimlirh ist und mir daz geschriben hat. —
ich gedaht, ich wißt si ez lauzzen wissen und an scriben Offenbarungen
der Margaretha Ebnerin Bl. ttö*. * Sieho Lochner S. 8. * Vgl. auoh 26,
5 f. do hiez si der selb lesmeisttr, daz si ez an sehribe.
jiguMb, Google
EINLEITUNG. XV
lässt diese Worte, ja sogar Sätze1 aus — , erscheint die ganze
Abfassung geglätteter, gleichmäßiger. Der Tod der Erzählung,
in der ein überkommenes Material künstlerisch geordnet ist,
wird in M ganz consequent durchgeführt (vgl. auch hierfür
S. xiv Anm. I und ferner 73 Var. 2; 77 Var. 5): die dritte
Person ist demnach ausnahmslose Regel.
Wenn ich bei der Textherstellung B zu Grunde gelegt
habe, so rechtfertigt sich dies durch die Ueberlieferung von
65, 6 ff,, in der Adelheids Selbstbericht deutlicher als an
irgend einer andern Stelle hervorblickt. Die Mischung beider
Texte habe ich nur da vorgenommen, wo B durch M ent-
schieden emendirt wird. Alles andere ist in die Varianten
verwiesen worden. Bemerkt sei noch , dasa einige beiden
Handschriften gemeinsame Fehler (vgl. 6 Var. 41 ; 43 Yar. 6;
53 Yar. 31) auf eine bereits fehlerhafte Vorlage schlieBsen
lassen.
Es erübrigt nun noch das Wenige, was ich über das
Nürnberger Geschlecht der Langmann gefunden, zusammen-
zustellen. Martini in seiner Historisch • geographischen Be-
schreibung des ehemaligen berühmten Frauenklosters Engel-
thal,8 2 Auflage Nürnberg 17983, nennt S. 80 zum Jahre 1318
urkundlich einen Herr Conrad Langmann, 8. 86 zum Jahre
1338 eine Mechtild Langmännin aus Nürnberg, Klosterfrau
in Engelthal.* 8. 114 verzeichnet Martini Yigil und Meas
der Langmännin, Sechsin, Yorchammerin, der Elisabeth von
Eyb und ihrem Geschlecht, die in der Michaeliswochen zu
Engelthal gelesen wurden,
In JFRoth's Verzeichniss aller Genannten des grössern
Ratbs von den ältesten bis auf die neuesten Zeiten mit
* Vgl. 3 Var. 18; 82 Vir. 3; 33 V.r. 18; 35 Var. 1; 50 Var. 1;
88 Var. 7; 53 Var. 17; 58 Var. 19; 70 Var. 6 und 13; 76 Var. 22.
" Vgl. aber die Geeebicble von Engelthul nun aach Schröder, GU S. 45 ff.
nnd Lochner a. a. O. 8. 2 f. ' Die erat* Ausgabe erachien 1782. * Ver-
wandte der Adelheid müssen mehrere Im Kloster geweaen sein, denn 60, 25
spricht »ie von Schwestern , die ir uiptal waren. 29. 28 erhält eine Baee
von ihr ein Amt. Elapet (Mairin von Nurtnberch) , di ai derzogen hei,
uns irr posen tochler 68, 11 f. — Von Verwandten ausserhalb des Kloster»
nennt sie 77, 9 I. ihre Muhme, di wat gar ein werüliche frauwe und
ua« ein tchSner junger menteh und was witib,
a, Google
XVI ADELHEID LANGMANN.
historischen Nachrichten, Nürnberg 1802, erscheint S. 2 in
der Liste von Saal mannen) oder Genannten des grossem
Raths aus dem Jahre 1332: Hanss Langmann (Langeman)
kam in Bath 1349, kam ab oder starb 1371. Derselbe ist zum
Jahre 1356 urkundlich bezeugt in A. Würfels Historisch-
genealogisch-diplomatischen Nachrichten zur Erläuterung der
Nürnbergischen Stadt- und Adelsgeechichte 1768. 1, 142 und
wohl identisch mit Johann Langmann, den Lochner K. Ludwig
der Baier und die Stadt Nürnberg 8. 27 f. aus dem Jahre
1352 anführt. Im Rathe sass sodann auch nach Roth S. 3
Otto Langmann bis zum Jahre 1370, der sich am 21 August
1375 in seinem Schlafzimmer selbst erhängte.
Ulman Stromer nennt Nürnb. Chr. 1 , 94 als ver-
storben Ott Langmann, Hermann Langmann, Hans Lang-
mann, Cunrat sein son (über letzteren, der in Nürnberger
Stadtrechnungen aus dem Jahre 1388 öfter genant wird, vgl.
ebenda S. 269, 33. 272, 12. 276, 2). Eine andere Nürn-
berger Chronik, deren Verfasser unbekannt ist, weiss zum '
Jahre 1434 urkundlich von einem Ulrich Langmann (Nürnb.
Chr. 1, 391. Anm. 1).
Ist auch die Unzuverlässigkeit von Biedermanns Nürn-
bergischem Geschlechtsregister (1748) wiederholt von Lochner
in seiner Schrift über das Leben der Christina Ebnerin er-
wiesen worden, so will ich doch der Vollständigkeit wegen
anmerken, dass S. 5 der Vorrede der schon oben zum Jahre
1318 genannte Conrad Langmann urkundlich zum Jahre 1313
erscheint; in tab. II wird als Gemahl der Ursula Behaimin
(geb. 1286) ein Otto Langmann genannt.
Was die Verwandschaft zwischen den Familien Ebner
und Langmann betrifft, so vermag ich nur nachzuweisen, dass
Friedrich Ebner, ProtonotariuB der Stadt, auch Landschreiber
genannt, urkundlich in den Jahren 1323—1348 seine Tochter
Agnes mit Hermann Langmann verheirathete (Urkunde vom
14 Juni 1344), vgl. Locher K. Ludwig der Baier S. 27 und
Biedermann tab. XXV, der noch angiebt: 'Agnes Ebnerin
vermählt 1341, f ohne männlichen Leibeserben.' Hermann
Ebner, der Fastnacht 1403 starb, war in zweiter Ehe mit
des Longenmans torhter vermählt (Nürnb. Chr. 1, 86, 26);
(By Google
EINLEITUNG. XVII
sie hiess Kungund, und war 1407 noch am Leben. Nach
dieser Notiz bei Lochner Leben und Gesichte der Ch. Ebnerirj
S. 46 und Beilage 5 Tab. II, (vgl. auch Anzeiger f. K. d.
d. Vorzeit 1877 Nr. 6 8.- 178 f.) ist zu berichtigen Bieder-
mann tab. XXV, der Kunegund als erste Gemahlin Hermann
Ebners und ihren Tod 1875 ansetzt.
Diesen kärglichen Notizen reihe ich eine Mittheilung
des kgl Stadtarchivars Herrn Dr. GWKLochner in Nürn-
berg nn. für die ich mich ihm dankbar verpflichtet fühle.
'Das Geschlecht der Langmannne war. obgleich längst
erloschen und — wie es scheint — nie sehr zahlreich, doch
rathsfähig und wird in dem 1610 amtlich herausgegebenen
Geschlcchtcrbuch als solches aufgeführt. Das Beste daran sind
die Wappen; die handschriftlichen Zusätze sind nur cum
grano salis aufzunehmen. An einer Genealogie dieses Ge-
schlechtes fehlt es gänzlich und mir ist nicht einmal eine
handschriftliche je zu Gesicht gekommen. Betreffs weiterer
Nachforschung wendete ich mich an den Vorstand des kg).
Archiv Conservatoriums Dr. Heinrich dahier., der die Güte
hatte nachzusehen und das Ergebnis» seines Fundes mir mit-
üutheilen: Geschlechter buch M. B. mim. 163 des kgl. Kreis-
Archivs Nürnberg tom. I de 1243-1349. fol. 302: 1327
MechtUdis, Otto Langmans Wittibin, Gent Ihr Tochter, Hein-
rich Sachs» Ihr Ayden, Hanns und Otto Langmann Ihre
Söhne, geben zu einem Leibgeding Adelheiden Gottfried des
Teuffels Wittibin 3 *n> aus einem Hause bei den Predigern.
Ein Verzeichnis» der Klosterfrauen existirt nicht, und
wenn es existirte, so mag es, glaubt Dr. Heinrich und er
scheint Recht zu habe!', bei der einbrechenden Reformation
mit andern urkundlichen Schätzen fortgeschafft worden sein,
vielleicht nach Eichstätt, zu dessen Sprengel dieses Kloster
gehörte. Aber ob jetzt noch etwas vorhanden ist? Es wäre
fast wunderbar zu nennen.'
Mit Bezog auf jenes von Dr. Lochner erwähnte Nürn-
berger Geachlechterbuch sei noch die Bemerkung gestattet,
dass die kgl Bibliothek zu Berlin ein Gcschlechterbuch dieser
Stadt, ohne Jahreszahl (Ms. germ. fol. 149) besitzt, in dem auf
Bl. 69 folgende Verse das Geschlecht der Langmann behandeln:
(By Google
XVUI ADELHEID LANGMABN.
Tor alten Jaren ist gewiis
iliw Geschlecht man die Langtnan hiess,
Welches vor der Zeit umb dals Jar
1230 In der Statt wonhafft war,
5 Wie man bey vielen Geeoblechten flndl
ilenuen sie befreundl gewessen sindt,
Demnaoba aber fürnem ehrlich Leutt
berümbt; annd es war eu der Zeit
Nach Christi im 1347 Jar,
■ 0 herr Hanse Langman erwEltt war
Ton neinein Geschlecht der erst im Ralb
in Nürnberg der fürnemen Reich» Statt,
Darin dient er dem Tatterlaodt,
blas eich der Aufflauff anfing zu band t,
15 Mit sannderlleher Bcgird and grossem Vleiss,
dann er v ersten d ig war unnd weiss,
Ward auch von dem gemainen PotbI zwar
aus der Statt vertrieben im 1349 Jar
Benehen andern dess Kalbs, wie man list,
30 doch von Carlo dem Vierten wieder eingesezt ist,
War hernach noch ein lange Zeit
Im Rath bfse auff dass Jar 1369 bereitt
Darob den Thol er war hinweg genuinen.
nach im (ist) keiner zu Rath mehr kamen,
25 WEewol sie noch liumg hernach
in der Statt gewontt und gleich auch
An vielen Orten bin and her
den Gaiitlicb geatirTt tu grosser Ehr
Ton ihren Vermöger denselben gethan
30 wie die Kirchen unnd Cluster zaigen an.
Lexlich wie alles nach einander in der WaMdt
vergehet unnd gar nichts besieht,
Also auch diesse Langmenen zusam
ein Endt haben genumen mit ihrem Nam,
35 Sint abgestorben vor langer Zeit
lenger denn vor 200 Jaren bereit.
3 Hs. welche 15 Bs. sotmderlichen grossen 17 Hb, den 28 H». dem 26 II»
nach l. h. 27 Hs. hinunter 29 Hs. demselben 33 Hl. diessen 34 Hs. ihren.
Die Zusammenstellung über das Geschlecht der Lang-
mann hat leider in Bezug auf Adelheid zu keinen Resultaten
geführt. Ganz besonders auffallend aber ist es, dass auch
Christina Ebuerin in ilirem Büchlein con der genauen über-
last, indem sie doch das Leben so vieler Schwestern behandelt,
ihre Gesinnungsgenossm Adelheid Langmann ebenso wenig
(By Google
EINLEITUNG. XIX
erwähnt als Erlint (23, 3), die nebst jenon beiden zu den
drei gottbegnadeten Menschen in Engelthal gehörte.
Ich will übrigens darauf hinweisen, dass die im Büch-
lein von der genauen überlast 29, 22 ff. genannte Schwester
Adelheid1 mit unserer Adelheid die Gabe des zukünftigen
Schauens i,30, 14 ff. vgl. übrigens die Anm.) theilt; auch die
andern Mittheilungen widersprechen nicht dem, was wir sonst
von Adelheid Langmann wissen. Sind beide identisch, so
lässt sich nicht recht einsehen, weshalb der Geschlechtsname,
der sonst fast ausnahmslos mitgenannt wird, hier verschwiegen
wurde; auch könnte das Büchlein in diesem Falle nicht
Christina Ebnerin zur Verfasserin haben, da Adelheid Lang-
mann, deren dann bereits als einer Verstorbenen gedacht
würde, erst l.fV 5 starb, also 19 Jahre nach dem Tode der
Ebnerin (f 1356). — Wir müssen uns bei dem bis jetzt vor-
liegenden Material weiterer Folgerungen enthalten und einst-
weilen unser Nicht-Wissen eingestehen.2
' Auf sie folgt Im Büchlein GU 30, 9 Christin« von Kornburg, die
'Gespielin' (47, 17) der Adelheid Lengmann. ■ Anmerkungeweise gebe ich
noch folgenden Erklärungsversuch, Wir dUrfen annehmen, dm» in den
Erauenk lüstern — und mit ihnen haben wir m hier ausschliesslich tu ihun
— geradezu Buch gelUhrt wurde über du visionäre Leben, dii in ihnen
herrschte (vgl. Wackernagel Altd. Predigen S. 380 f.). Da* Büchlein ton
der genauen überlast kann nur entstanden sein auf Orund derartiger Be-
richts, die auf Befehl der Priorin zusammengestellt wurden (manne daz ich
zu disrn dingen mit der gehorsam betwungeu bin, sagt die Verfasserin
1, 13). In einem Kloster wie Engeltbai, in dem Christina Ebnerin und
Adelheid Laugmnnn umfangreiche Tagebücher — wenn man mir diesen
Ausdruck gestatten will — führten, mag das Aufzeichnen leicht zur Manie
geworden sein. War einmal die Eitelkeit vorhanden, einander in visionären
Erlebnissen ■□ überbieten — einen anschaulichen Beleg dafür liefert Adel-
heids Beriebt 47, 17 ff. — , *o hatte diese leicht das Streben nach persön-
licher Fortdauer im Andenken der Menschen zur Folge. Wenn etwa die
Offenbarungen der Ebnerin und Langmännin Veranlassung gaben, dass nun
auch die Einzel berichte der andern Schwestern im Büchlein ton der ge-
naden überlast vereinigt wurden, so fände damit das Uebergehen ihrer
Namen in jenem Werke eine einigermassen stichhaltige Erklärung. Wie
steht es aber mit Erltnt (28, 3)? Ist auch ihr Leben njeb irgendwo hand-
schriftlich vorbanden ?
ay Google
XX ADELHEID LANOMANH.
Was die Sprache unseres Denkmals betrifft, so sind
sowohl I) als auch M in der bairischen Mundart abgefasst,
in der sich aber die Einwirkung des Mitteldeutschen stark
geltend macht. Ich will das im Einzelnen erweisen, nachdem
ich einige allgemeine Bemerkungen vorausgeschickt habe.
Ein jeder weiss, dass bei Editionen des 14 und 15 Jahr-
hunderts die Frage über die Regelung der Orthographie eine
nicht geringe Schwierigkeit bereitet. Da wir es mit Ueber-
gangszeiten unserer sprachlichen Entwicklung zu thun haben,
so tritt dadurch auch in der Schreibung ein grosses Sehwanken
zu Tage und schon der Natur der Sache nach wird die Er-
kenutniss bestimmter Gesetze eine mehr oder minder be-
schränkte bleiben- Gleichwohl ist der Herausgeber von
Werken dieser Zeit gezwungen, in jedem einzelnen Falle sich
mit der Schreibweise der von ihm zu edirendeu Handschriften
eingehend zu beschäftigen, um wenigstens für die eigne Textes-
herstellung bestimmte Grundsätze zu erzielen. Liegt erst ein
in dieser Weise gesichtetes grösseres Material vor, so werden
wir aus der Fülle der Erscheinungen zu verhältnissmäsBig
sicheren Resultaten gelangen. Bisher hat sich Weizsäcker in
der Vorrede zu den Deutschen Reichstagsakten am tiefsten
auf die Frage eingelassen. Auch ist dort angefahrt, was
von anderer Seite in dieser Beziehung beigebracht wurde.1
Die Handschrift B macht besondere Schwierigkeiten in
Betreff der Wiedergabe gewisser vokalischer Laute, für die
bei durchaus verschiedener Natur nicht selten ein und das-
selbe Zeichen zur Anwendung kommt.
B verwendet das Zeichen o mit übergeschriebenem e
(6) für nicht weniger als sechs verschiedene Laute. Es steht
1) für den Umlaut des o,
2) für den Umlaut des ö,
3) für mhd. o,
4) für mhd. 6,
5) für jenes o, das aus "Verdumpfung von a bervo:gc-
gangen ist,
6) für den Umlaut des aus Verdumpfung von a hervor-
gegangenen o.
I Vgl. «neb Weiland in den Deutschen Chronik«« 2, 291. 323. 365.
(By Google
Elfi LEITUNO. XXI
In gleicher Weise vertritt das Zeichen u mit überge-
schriebenem e (&) fünf verschiedene Laute. Es steht
1) für den Umlaut des u,
2) als Schwächung des mhd. uo,
3) für mhd. de, den Umlaut des uo,
4) für mhd. w,
5) für mhd. ä.
Das diakritische Zeichen über dem o und u ist meist
ein deutliches e, vereinzelt erscheint es in der Gestalt von
zwei Strichen. Die Frage, wie die Zeichen im Druck wieder-
zugeben seien, schien mir für die Fälle, wo die Annahme
eines Umlautes statthaft, leicht zu entscheiden: ich habe den
Umlaut des o und 6 durch ö,' den dos u durch ü, den des uo
durch üe bezeichnet. Bemerkt sei schon hier, dass neben den
umgelauteten Formen die nicht umgelauteten stehen. Wenn
ich für mhd. uo die Schreibung ue eingeführt habe, so scheint
mir damit die Uebergangsstufe zwischen uo und seiner späteren
HonopbthonginiDg zu m ganz wohl angedeutet werden zu
können.
Schwierigkeit in der Wiedergabe machen die Fälle o
3—6, m 4 und 5.
m durch « bezeichnet erscheint nur in üzz (3, 16. 5,
19t, welches ich, da sonst die Formen uz und auz wechseln,
in auz aufgelöst liabe.
o 3. 4 und u 4 fallen unter einen Gesichtspunkt und
können zusammen besprochen werden. Man hat sich früher
damit begnügt in diesen Fallen unechten Umlaut3 anzu-
nehmen, aber gewiss mit Unrecht. Spricht doch dagegen
schon die einfache Erwägung, dass sich nicht einsehen
lässt, wie mit einem Mal im 14 und 15 Jahrhundert ein
Umlaut grundlos hätte auftauchen sollen, den das Nhd. dann
wieder schwinden liess.
Das diakritische Zeichen Über jenen o und m bezeichnet
nichts anders als einen o- und tc-Laut mit nachsehlagendem
' Da die Quantität im Allgemeinen nicht mehr bezeichnet wird , io
schien es mir ooneequcnler auch S und a in 0 lusammenniessen zu lauen.
* Von anorganischem Umlaut kann nur da gesprochen werden, wo er durch
luasere Analogie veraolatat ist. Vgl. Germ. 8, 476 f.
ay Google
XXII ADELHEID LANGMANN.
Vokal, 'der bald als e bald als i bald als u aufgefasst wird.'
In diesem Sinne allein darf man rot) einem Beilaute reden,
und Weinhold wird heute auch nur dies unter der Bezeichnung
verstanden wissen wollen1. In erster Linie begünstigen
folgende Liquide den Beilaut, demnächst sind vor allem
Linguale auf den vorhergehenden Vokal von Einfluss. Der
Umstand, dass B in denselben Wörtern bald den Beilaut be-
zeichnet, bald ihn unbezeichnet lässt, wird es rechtfertigen
wenn ich im Text diese Erscheinung unberücksichtigt gelassen
habe. Es genügt der Kachweis, dass es sich hier um Vokale
handelt, die mit einem Nachklang gesprochen wurden.
Ich habe übrigens weiter unten die Wörter aufgeführt,
die in B mit dem Beilaut erscheinen, um dem Leser den
Mangel der Handschrift zu ersetzen.
Wenn B auch das o, das als Verdumpfung von a er-
scheint (o 5), neben der einfachen Schreibung o gleichfalls
durch 6 wiedergiebt, so kann damit auch nichts anders als
ein Vokal mit Nachklang gemeint sein, vgl, BG 102. Ich
habe die Schreibungen von o und 6 in o zusammen fliessen
lassen, jedoch auch hiervon weiter unten eine Zusammen-
stellung der Fälle gegeben, wo B 6 schreibt. Die alte
Schreibung mit a geht als dritte Form nebenher. — Den
Umlaut dieses o = a (o 6), den B ebenfalls mit 6 bezeichnet,
gebe ich durch ö wieder; er erscheint übrigens nur in den
Formen des Conj. I*raet. von körnen.
< Was Weinhold in ««liier Abhandlung aber den Beilaut in den
Wienot Sitiungeberichtcn, Philos. -Hittor. Clasie, Band 36, Seite 132 ff. mit
Beilaut bezeichnete , beruhte in den meisten Fallen auf Irrthum, wie das
Stark fn der Germania 6, 474 ff. ausführlich nachgewiesen bat. In »einet
Mhd. Ür. nennt Weinhold solche Vokale mit nachschlagendem * Zcrdelinungs-
diphthonge (tgl. § 98— 95. 103 115. 121 ff. 125 ff.). Karl Regel betitelte
dieselbe Erscheinung, die er für« Niederdeutsche nachwies, Yokalxerdebnnng,
HZ 3, 55 I. hexet siebt in der Schreibung v, iS Air mhd. n eine unorganische
Brechung (DSChr. 1, 301).
ay Google
I. Die Vokale.
1) Die einfachen Vokale mit ihren Umlauten.
a. Der kurze Laut erscheint durchgehend» rein. Er hat sich tu o
rerdumpft (BO 23) in gor 82, 8 (in U Öfter: 53, 28. Oft, 9. 61, 20. 84,
17.) — Für früheres ä (BO 56. Mhd Qr. 80) tritt die Verdumpfung sehr
häufig ein; es stehen neben einander: hol 1, 4 hat 9, 20; noch 17, 10
nach 59, 11 ; proM 4, 18 prahl 4, 20; jor 4, 26 jjr 46, 6; getan 78, 4
getan 61. 6; fragt 20, 8 fragt 20, 7; moh 6, 13 mal* 91, 82; verlöten
9, 7 verlazzenheit 1, 6; «procAra 13, 19 »pracheu 13. 17; muiM 17, 6
matten 10, 26; lo 17, 25 fa 17, 25; gedoht 18, 6 oerfnJK 10, 27 u. i. w.
trmttn 43, 2; polen 64. 18; logen 58, 5; »rproeie» 87, 10; jomtrig
73, 6; pfofefl 51, 13. 57, 25: groer 58, 27; ./Men 63, 6; tohen 78, 7;
feporen 79, 6; Otä 52, 5. 18; do hat rfn (2, 7) taat verdrängt, 11 bevor-
zugt die Form da.
B bezeichnet die Verdampfung de» a auch durch o mit Überge-
schriebenem e (6), worüber bereite das Nöthige gesagt tat; Tgl. auch Mh'i.
Gr. 121. Am häufigsten findet eich die Bchreibung Ter folgender Liquida :
Um überaus häufig: 1. S. 17, 8. 17, 26. 18, 20. 21. 21, 16 u. ■■ w.; erkSm
21, 18. — h6u 27, 4. 42, 1. 61. 26. 71, 24. 87, 18; getön 30. 15. 17.
40, 12. 41, 9. 48, 21. 62, 4. 61, 8. 64. 31 u. e. w.; u>6nt 57, 29; mM»
29, 18. 30, 14. 40, 20; m6ln 44, 9; xtrSl 57, 27. 5S. 1; w6r 64, 16;
gep&reu 80. 26. 49, 22; hör 89, 6; vor folgender Linguale: „Stern 21, 15.
18; gn6dm 82, 9; f<Sr % 18; y&en 6, 7; du hfa 90, 19; Wz 70, 27;
HHttrttz 88, 8; mozzen 77, 1) Mzien 79. 14; und ferner in getchShen
39, 20: gtdSht 18, 19; «l6f 92, 5; geMfftn 57, 22, Vereinzelt begegnet
In O 86, 1 die Schreibung Bläffen. M bezeichnet die Verdumpfnng de» a
tteta durch o; die Bebreibung ä erscheint in tat 2 Var. 18; gepSren 79
Var. 5.
Die rolle Form hinnan hat sich in B 17, 18. 74, 26 erhalten neben
der sonst »blieben hinnen, altar 18, 22 steht neben alter 18. 20. — Ver-
nehme! rnirig hat stattgefunden iii dann 35, 24 für da an. — äi'nnen 49, 14
Itebt für da innen.
(By Google
XXIV ADELHEID LANGMANN.
a = I: uzwart 82, 21.
a = o (BG 6) »igt M in wart 55, 8; u>alt (2 PI.) 50, 2.
a = 6 (BG 38): so 10 Var. 26 siebt vereinzelt in U.
o = tti (BG39): «>tfa/ 60, 25 B; an 61 V.r. 19 M.
a = mi (BG 40) ; eristenglaben 64, 1 U.
o. Der Umlaut dei a wird durch e ausgedrückt und ist tnnint
durchgeführt. Schwanken zwieoheu n und e begegnet in manikveltiger 4, 18.
77, 28 mtmigoaltiger 46, 16. 85, 19; driveüikeit 92, 17 ff. drivaltikeit
60, 13. 77, 4. 7. 92, 16; gaelticlichen 22, 26 ff. gwalticlich 31, 11; hend
16, 8 handen 18, 28- — enpfehstu 2, 29. 3, 1 enpfahrt 8, 5; went 92, 4
iconten 43, 2.
Durch die Macht der Analogie hat der Umlaut aein Gebiet erweitert
(Mhd. Or. 28. 35); xtlter 12, 2; «Amt 71, 8; gedenke (PI.) 89, 34.
Büokumlaut erscheint in zalt 71, 6; tiant 76, 16; uzzart 41, 4.
M bedient sich neben e aucb der Schreibung w für den Umlaut tob
a: zäher, scheemstu , uiteliteh, — Westwtigtn , spät, timmetu, nmhst,
gaben.
Apokope und Synkope des e rindet in ausgedehntester Vi töne
aUU:
a. in Praefiien und Ableitungssilben :
|) das Praefix be erscheint synkopirt in bnam 3, 19; büken 4, 3;
Wbestu 11, 27; blaib 11, 28.
2) ge wird in B Überaue häufig synkopirt (während M die Tolle
Form bevorzugt): globten 1, 16; globen 2, 28. 3, 6; globesl
3, 6; ghbt 4, 4. 89, 29; gwonheit 2, 19; giconlichen 80, 19;
glubde 3,7; gwest 5, 14; ?«■«■( 6, 12; gwaitt 24,21. 76, 18;
glaubet 8, 7; ?faui> 8, 13; gläubig 6ö, 20 neben gelaubestu
8, 11 f.j ungelenkig 65, 17: ?«arfe 8, Iß; gnedüc 6, II;
iinm« 10, 21; gte»en 12, 2: ^mn 18, 2, glitten 16, 26;
gicinnen 21, 1; j/mkjb 53, 14: »ogtan 21, 2; gaalt 23, 1.
64, 6; guelticlichen 22, 28; gu-allMiek 31, 11; gleistet 39,
29; glangen 61, 17.
8) Auch in praefigirtem dar (der) wird Synkope vollzogen: drinne
19, 18.
4) Synkope eines e der Ableitungssilbe: ergrvnge 11, 20 (neben
trgtnmffe 11, 26); zornclichen 8, 10; mineiiehen 36,9; ;«ra
19, 9. 21, 13. 28, 23; dormler 50, 27 (M tormiter); eisnein
68, 17.
b. in Flexionseilben
1) der Deklination.
Für die Apokope und Synkope des e linden sich Belege auf
jeder Seite, sodass es unnöthig ist, besondere Beispiele auszu-
heben. Bemerkt sei nur, das» M die Tüllen Formen und gani
besondere die des unbestimmten Artikels und der Possessiv-
pronomina mein, dein, nein bevorzugt, wählend B meist Apokope
oder Synkope hat eintreten liuser».
By Google
EINLEITUNG. XXV
Besonder« baliebt ist die Synkope des e zwischen gleichen
Conaonanten , die dadurch vereinfacht werden: ein (Dat.) 08,
21; (Aec.) 20, 23. 48, 29 0. s. w.; mein (Ace.) iß, 17. 17, 9.
18, 2 u. i. w.i dein (Aco.) 16, 18; »ein (Aoc.) 21, 18. 28,
27; kein (Aco.) 26, 18; ze ein teilen 40, 18. DO, 23; von
mein freunden 18, 11; mein (Dal.) aüer libsten 22,29; den
grozzen gemein pan 71, 10; die gegangen 12, 17 f.; den 'je-
vangen (Dat.) 12, 19; vor allen unnülzzen verletzen warten
56, 6; mir feein dingen 20, 10 f. 88, 28; eint heiiges col-
kumen lebens 81, 12 f.; zu der voticumen /ruht 94, 81;
einer volkomen dt.muet 9ö, 12; lerner pei drizzig p/enning
(= p/enningen) 25, 19 (vgl. 25, 18 |»t drizzigen); in
himelvarben getoant 60, 1; der under menscheil 84, 23;
d>< überguzz 8a 7.
2) der Conjugation.
Apokope : «0.-/1/ 1, 18; wer 2, 2 ; «off 2, 4 ; las 2, 15 ; moht
2, 20; frflienf 89, 7; «eofl 8, 2; fretfoA* 3, 11; geleistet 4, 1;
machet B, 8; glaubet 8, 7 u. s. w. Bai Stammen auf ( wird
da« te der Flexion gewöhnlich abgeworfen: betraht 1, 9. 11;
pH 84, 19 u. t. w.
Synkope de« e und zugleich Con Bonartausfall. Die Endung
et wird abgeworfen bei Stammen auf /, st: pit 44, 27; bedeut
34, 21. 23; hiiet 98, 12; vatt 64, 26; o*er<3t 86, 27; bereit
38, 26; yrtritf 89, 27. - bereiten (= bereiteten) 86, 19.
Stamm haftet rf füllt aus bei Synkope eines tun losen oder »tummen
e vor auslautendem t: zunt 10,8; vint 92, 7; wert {= werdet)
34, 19. 65, 16. 96, 3. 16; geret (= geredet) 91, 12; derplint
52, 2 f.; srAar (= schadet) 28 Var. IS M.
Die Endung est verschmilzt mit vorhergebendem atamm-
haften d xa st : werst (= werdest) 16, 8 ; ja sogar die Endung
der 2 8g. Praet. schwacher Verba teet ist in st zusammen-
gelegen und dadurch bisweilen der Praeseniform gleich geworden:
weinost (= teeinotest) 86, 12; erzeigest (= erzeigottst) 88,
13; erzeigest (= erzeigetest) 31, 7; erzeigst (= erzeigtest)
16, 3; begerest* 18, 1; »entest 81, 23; veru.-orh.8t 16, 2;
affenst 86, 18; erwelest 81, 22; setzest 89, 8; machest 90,
19; t»acA«( 89, 1; gepredigest 91, 5. 19; Urem 87, 34. 91,
19; weisest 85, 28. 91, 19; leitest 85, 23; fies/ (= hetest)
6,6. 8, 4; hestu 6, 9. 6, 17; mohst 24, 22; mSAotM 86, 17;
wolstu 10, 10 M bei Stammen auf st (schwindet die ganz«
Endung: vast (2 Sg. Praet.) 83, 28.
Von weiteren mehr oder weniger starken Zusammenziehungen
merke ich an : geschit (3 Pra.es.) 14, 7 ; ein sneidenz (= snti-
mgekehrt 28 Var. 26 ist für iht.
Digitized by GOOgk
XZTI ADELHEID LANG MANN.
dendez) »teert 86, 18; iren prindttt (= prinnendtn) tmat
89, 6; mit weinten äugen 80, 4.
c. Verechmelsung zweier Wörter wird gleichfalls durch Apokope and
Synkope vermittelt:
1) se leimt eioh an ein vokaliech auslautendes Wort an : das,
dalz = da zt. 58, 11. 93, 10. 49 T«r. 9. Die Anlehnung
geschieht übrigen« auch ohne Apokope: data» 5, 27. Vgl.
Gram. 4, 886.
2) Durah Synkope det t verschm eisen es und tri duz 11, 1; in
8, 24. 11, 14; ers 18, 28; dirs 6, 21; mir* 19, 8; wen-
(= vier er) 54, 11. 13. Dabei wird gleichzeitig der Sohlues-
consonant des ersten Wortei unterdrückt: iz = ich es 8, 5.
12 (Mhd. Gr. 460).
8) Durch Schwächung eines reinen Vokale in e. Di« e wird
apokopirt: dir» (= dir ai) 6, 18. 12, 21. 20, 12. 28, 14.
81, 2; iW (= ir »0 9, 1; »i» (= «.' *i) 60, 16. 61, 14. 18
u. o. ; das = ' das si t 86, 6 ; eynkopirt mit gleichseitiger
Unterdrückung des Torhergehenden Coneonantanlautes : iehs
(=tc* das) 41, 14; ums r=umäaz) 41,18; übers (=Über
das) 71, 26 ff.
Der Einbaue dee e steht gegenüber die unorganische An-
fügung eines e.
e ist angefügt an die 1 Sg. Praes.; gene 92, 4; an die 2 Bg. Im-
perativ! starker Verbs; schreibe 16, 13; laxe 7, 22; ginge 42, 11 M; an
die Infinitive: »eine 36, 7; gene 60, 10; er gene 43, 14; sergene 74, 24;
an die 1 und 8 Sg. Fraet. (BQ290): hingt 4, 12; ginge 6, 9. 22; stunte
8, 8; stunde 72, 16; erstünde 41, 22 M; vergase 9, 26; ate 10, 6; nahe
13, 9; »ose 4, 22. 14, 10; gewuehsc 1, 16; truege 18, 2. 86, 6. 33, 9 M ;
nante 18, 16. 62, 14. 86, 31 ; gename 26, 8. 34, 14 ; anhuebe 18, 24; ver-
fing» 21, 16; home 10, 13. 14, 19. 23, 12. 38, 13; neige 33, 14t gehizse
35, 4; enpßnge 86, 17; an die Genitive des persönlichen Pronomens: deine
80, 24; »eine 37, 6. Unorganisch steht ee auch in roke (Nora. Sg.) 76,
29; lobe (Acc) 82, 2; amplike (Acc) 84, 12.
Als liquider Nebenton (Mhd. Gr. 31) erscheint e in diren 82, 35
(neben dirn 16, 6).
e = > teigt M in nt»k/ 32, 21. 25; «ebenrz.it 48, 21 (Mhd.
Or. 819).
e = i'e (Mhd. Or. 63. BG 46) demutielichen 62, 29; demutigeu 82,
88, 86; demüetiktit 38, 11.
1 = «. Die mhd. Ableitungesilbe -rf erscheint in B vielfach als -,7
(Mhd. Or. 41). Ee finden eich engil , teufil, gemahil, himil , »lüssil,
schapil, »pigil, segilpaum, eiutidil, nebil, karfunkil, tcmpil, mantil, ttbil,
edil, ediht 28, 16, mangiln 93, 14. M hat überall die Formen in -rf.
,■ = ei bietet um M in hUigen 3, 80. 11, 8 (Mhd. Gr. 40).
■ ist ausgefallen durch Synkope: küng 34, 10. kungen 86, 18 neben
kilnik 9, 18; mBnch 67, 6. 68, 10 f. neben münieh 56, 28; heilgtum 71,
(By Google
EINLEITUHG. XXVII
15 neben Heiligtum* 52, 10; heiiger Hl, 21 30 neben hailigen 11, 8; Am?
22, 19 neben honigseim 22, IS; «orfaeA 13, IT neben icelisch 13, 19.
Wenn aueh die Lange dei i Überwiegend der Diphibongirung zu ei
nnterlicgt, «o wird sie daneben dooti noch oft genug geiohrieben ; si 2, 13
neben sei 7, 3 ; minen 3, 17 neben mein 2, 6 ; drizzik 5, 4 neben dreixzA
6, 15; Aofciif 6, 1 neben AoAieit 6, 1; pihtiger 6, 6 aeben priA/ 8, 26;
flitzik 6, 7 neben _/Wii& 9, 13; (I>not 7, II neben (feinen 9, 27; pi 8,
13. 12, 6 neben bei 16, 6; /.ttlwn 12, 5 neben bleib (Imperativ) 16, 8;
lichnam 13, 4 neben Irichnam 12, 29 u. a. w. In M sind die Beispiele
für t sehr leiten zu belegen: mitter, minen 22 Var. 5. 6. — Die AdjektWa
»nf -lieh zeigen in B durobgehendi i. In M mit wenigen Ausnahmen ei.
i hat da» Uebergewkht über ie erhnlten (Mbd. Gr. 40. 78): Uz
4, 9 neben liez 10, 3; vil 4, 9 neben gtviel 18, 4; ging 71, 8 neben gie
1, 6; gehizze 35, 4 neben gehiez 18, 27; aiehhaue 18, 28 neben siechiaue
18, 28; M>rr 2, 26 neben top 12, 4; cirzehen S, 23 neben Wer 16, 16;
tihtmense. 13, 5 neben lieht 10, 8; — fcrtWffe 8, 2; Mit 1, 6; enpfink %
22; jrfi* 4, 21; niman 2, 8; wdincn 17, 24; dinttn 7, 20; dinerin 79,
21; </in 13, 8; prisler 18, 30) «.' 10, 21; jeztAm 16, I B.a.w. a. ■. w.
Aus H merke ich noch an dimutOcait 88, 11. 69, 18; dimuticlcichen 62, 29.
Schliesslich eind noch die Zusammen« eh ungen Ainnf, hinn, hin = hi
iMi 10, 9. 23, 2. 5. 82, 23. 24. 74, 9. 24 ZU erwähnen.
(i all Versumpfung von a wurde bereite bei a besprochen.
Wu den Umlaut betrifft, so ist derselbe in M durchaus gemieden;
in B iit er eingetreten, aber auch nicht umgelautet« Formen gehen neben-
her : gütlich 1 , 5. 57, 10 neben gollich 35, 8. 69, 28 i gotlickiu 8, 15 ; got-
liche 10, 1. 23, 9. 6. 69, 33. 88,25; gotlichen 23, 1; göttem 61, 22; al>-
göter 87, 10; löcheret 70, 3. F.* wechseln die Conjunktirformen soll' 71,
12, schölte 8,2. II, 17. 57,7. 77, II. 86, 18 und sott 71, 12; tvölt2 8,3.
12, 21. 17, 18. 54, 17. 20. 55, 31. 56, 2. 6t, 16. 78, 14 und «ob 9, 2.
15, 29 42, 9. 56, I. 79, 8, wollen 40, 13; mühte 39, 15. 42, 26, möhtti*
35, 17 und mahl 15, 6. 66, 26. Von kunnen erscheinen die amgelauteten
Formen IcBnd* 6, 20. 49, 26. 56, 8- 66, 22, 2 Sg. Praet. Ind. köndu 6, 18
(Mhd. Gr. 385). —frBlich 1,6/rBliehen 9,5 neben frolicken 82,28; erhören
17, 18 hören 63, 18 neben hören (3 PI. Praet. Conj.) 40, 34 ir Hort (Pracs.)
55,7; pöten 15, 6 pöser 71), 15 neben poeer 79, 20; höhst 1t, 2. 66,9 höhe
(Subsl) 48, 31 neben AoAti II, 2; Wir (PI.) 20, 5. 99, 4. 75, 18; fr&rf«»
24, 11. 57, 25; tröstlicher 41, 23; töten 26, 29. 44, 9 neben toten 43, 6.
45, 26; krönen 46, 14. 63, 9 neben krönen 39, 6; anöde 84, 26; gedözze
57,23; arjtez*(5ubit.)60,2 66, 18 neben orozier (Comp) 56, 28; grozzern
52, 12; tt«en (Dat. PI.) 63, 7. 73, 20. 76, 2; ennöt 38, 8 ('gl. HG 845)
neben noten 78, 22.
' Vgl. BO 827 (S. 328). Mhd. Qr. 894 (8. 888). Mhd. Wb. 2', 179-.
> Vgl. BG835 (S.S36). Mhd. Gr. 406. Ubd. Wb. 3, 658». 3 Vgl. BG 829
(S. 330). Leier I, 1778.
III*
ay Google
XXVIII ADELHEID LANGMANN.
Da der RBckanlaut durch Formen wie Praet. horte 1, 7; hört 54,
2. 74, 2; Part, gehört 1, 9 belegt im, so habe ich ihn durchgeführt und
*, B. 23, 16. 67, 22. 64, 28. 88, 21 hört, 44, 28. 66, 6. 76, 5 gehört,
45, 1 erhört, 81, 18 erlöst, 89, 9 gekrönt geschrieben, obwohl in B 6 über-
liefert ist
Der Umlaut des o, da« ans Verdumpfung von a hervorgegangen ist,
erscheint In kSm (3. Conj. Prael.) 7, 2. 16, 18. 80, 16. 40, 22. 64, 17. 72,
26. Ueber die Aussprache dieses 3 vgl. BG 68. Nicht eingetreten ist der
Umlaut in komm 76, 8 (M kernen); bekome (2. 8g. Praet.) 85, 24.
Für o erscheint in B die Schreibung 6 (siehe oben S. XXI I.) vor
Liquiden: wU 41, 3; *<&» (Praes. Conj.) 2, 13. 37, 28. 29; volkimn* 82,
6; frel-A-f 88, 38; wir w#J*n (Ind.) 32, 11. 40, 3; u>6ll wir (Ind.) 60, 20.
84, 12; iV wflt 64, 16. 92, 32. 93, 2; will (Conj.) 16, 30. 61, 26. — ?e-
Mrnim 76, 22; fe&- 6, 29. 13, 10. 23, 20. 67, 12. 16. 71, 8; cr-5» 7, 14.
46, 15; «n 52, 12. 81, 26. 93, 13; frön 91, 24 neben fröner 88, 2; Tor
Lingualen: pötenpröt 68, 28; götheit 88, 24: t&tsiech 1, 16; tdtwnden
72, 30 neben rrt*»«de 72, 27; /& (Sub.t.) 27, 6. 44, 3. 46, 8. 48, 25.
75, 10. 76, 7; tode 63, 10; (& (Adj.) 41, 12. 43, 2; dte (&«» 4, 19. 62,
26; pröt 71, 14; erpSt 34, 26; jeyA (Praet) 71, 14; verpSt 25, 12. 32,
17; nÖt 15, 25. 30, 26. 74, 11 neben not 16, 27; rÖt 16, 17. 49, 7. 92,
24 »eben rot 50, 17; gr&z 4, 11. 21. 20. 26, 23. 44, 18- 47, 16. 69, 5.
74, 2. 11 ; grizttt 62, 27 ; grözzer 23, 26 45, 12 ; grStzen 34, 7. 62, 27.
64, 9; slös 1, 7; flöz 47, 13- 63, 7. 63, 16; «iw<&* 75, 4; sefcSz G6, 21.
73, 24; dergÖzz 60, 6; Sbtrgfazen 60,8; ditrchgözzen 60,8; entsluxzen
92, 27 neben vtrihgge» 92, 80. 35; rrrfrt 27, 16 81, 26 neben rro*( 27,
16; klöeter 2, 4. 45, 16. 68, 1- 56, 18. 60, 21 neben cloxter 1, 14; Ottern
17, 14; siglS» 93, 14; dömer 64, 21; und ferner in mä«f, ™<5A( (Ind.)
86, 1. 41, 24. 60, 24. 67, 22. 58, 16. 66, 20. 26. 76, 1. 3. 80, 4; vermSht
28, 26 f.; h&f 74, 9. 13; höh 62, 4; höher (Nom. Masc.) 26, 1; hähttit
1, 17. 19, 22; höhzeiäichm 84, 18; jWA 62, 21 ; frö 6, 29. 74, 10. -
Ueber die Deutung des 5 In rfnSei 74, 11 kann man schwanken. Was
die Indioativ- und Conjunktiv formen von wollen betrifft, «0 lässt sich aus
der Ueberlieferung nicht entscheiden , ob das 0 mit Übergeschriebenem e
als o mit einem Nachklang aufzufassen ist, oder ob es lieh durch die
getchloatene mundartliche Aussprache 3 für e erklärt, vgl. BG 336 (8. 335)
und 26. Für letzteres vgl. Schreibungen wie ich well 28,5 B; du welkst
12, 16. 2a 16, 21 B. 38, 17 B; welle 16, 30 M. - Gleichfalls fraglieh
bleibt, ob dir, Überaus häufig für den Indikativ überlieferte Schreibung
m&hte in mühte oder mohte (o mit Nachklang und daher im Teit durch
einfache« o bezeichnet) aufzulegen Ist. Weinbold Mhd. Gr. 393 (3. 366)
belegt judikatives möhte aus eltassischen Uis. des 14 Jhs.
0 ■-••■ u. Für du erseheint in 1! do vielleicht nach einer Art Assimi-
lation: do mit 2, 28 21, 2t; do host 26, 9 («gl. tu Denkm. X, 10). 88,
29 kann freilich von Assimilation nicht die Rede «ein und man seist
deshalb besser die Erscheinung auf Rechnung des Tonmangcls, vgl. BQ 21
CS. 37).
»Google
EINLEITUNO. XXIX
o = e unter Einwirkung van w (Mhd. Gr. 45) «igt zwolfpoten 6, 4
Beben zwelfpoten 2, 9. 10.
0 = uo begegnet in plotez = pluotea 17, 17 M (Und. Gr. 77);
geiön 96, 2 für gettion wird nur Bohreibfehler In B «ein.
Dm o dei Adj.-Suffiies-oftf hat eich rein erhalten in ISdierot 70, 8
(Mhd, Gr. 43). Der Snfnx-Vokal o der zweiten schwachen Conjugation
"(BG 303. 313. 317. KM. Gr. 364) ist haften geblieben in matteroten 61,9;
trWMMt 85, 12; erzeigest 83, 13. neot (Praet.) 77, 6 setzt ein ahd,
schwache» Verb zweiter Klasse voraus. In M begegnen die Formen in o
noob häufiger and zwar auch in Verben, die im Ahd. der ersten und dritten
Klaue angehörten: wachet 57, 21; tnaehot 80, 11; ahtot 34, 9; petot
61, 3; aber auch in zirglvt 50, 27; frufot 67, 2; gelaehot 67, 4; pekerot
68, 5. Vgl. noch unter h,
u. Wie bei o ao neidet tl auch bei a den Umlaut durabaue. In B
ist der Umlaut die Regel, daneben aber begegnen nicht umgelautet« Formen:
Wh* 9, 18, küng 34, 10 neben kuniginn 65, 29, kungtsn 86, 18; »ünder
11, 18 neben sunder 12, 26; zünde 19, 13 neben sunden 7, 11; erfüllen
21, 27 neben «/«Hen 7, 16: fünf 16, 23 neben fünf 7, 14; /flrtt 24, 5
neben furhl 11, 26; flW 78, 14 neben übel 3, 1; Überdaht 26, S neben
noir 4, 4; würde (2 Praet.) 84, 26 neben wurd 84, 35; uflrrf (Conj.) 36,
16> neben wurd 30, 15; half 44, 14 neben Auf/,. 3, 8; Am 2, 12 neb«n
um 2, 17; wünnidkhen 65, 23 neben wunneneliehen 8, 9 f.; sAß« 65, 2
neben mlU 83, 28 ; antlütz 49, 20 neben ontlutzze 8, 9; puroe (Dat.) 12,
16; W 7, 15; jungern 14, 25. Der Schreiber yon B 88k— 10Ö" (= 2,
10—15, 26 meinen Texte«) bevorzugt entschieden die nicht umgelauteten
Formen.
Umlaut zeigt die Abieitungisilbe-ftOtw; hantnOtte 72, 31; hekanU
nütte 84, 82; kummernäss 89, 27; trüknüzz 82, 20 (Mhd. Gr. 260).
Bei den Verbii Praet. Praei. Ist der Umlaut auch In den Indikativ
Plural eingedrungen und wir finden daher: wir mügen 64, 20; st tnügent
63, 25; vir «allen 47, 10; »üU wir 68, 19; ir tüU 64, 6. 8. 66, 6 ff.
(aber 55, 8. 14 ault). 73, 1. 76, 18. 96, 14; sülten (3 PI.) 20, 27; eültent
64, 27; schulten 30, 7. 41, 6. 6; sehüRtnt 81, 4; wir künnen 60, 20;
getürt 92, 82; iürrent (3 PL) 52, 11.
BUokumlaut zeigen Formen wie kunt (Praet) 82, 15; kunien 85,4;
gtkunt 91, 28; kust 84, 22. loh habe daher nach mhd. Sprachgebrauch
aueb gewünscht 49, 1; erzürnt Öl, 26. 85, 3 u. ». w. geschrieben, wo in
B 4 überliefert Ist.
Für u zeigt B die Schreibung ü (siehe oben S. xxi f.) vor Liquiden:
kam (1 Prmes.) 58, 30; kämst (Conj.) 3, 17. 10, 24; kam (3 Conj.) 66, 26;
htm (Imp.) 70, 29, aber 09, 81. 70, 11. 18 steht einfaches u; kirnen (Inf.)
30, 10. 67, 25*; JHm 15, 2; w&n 7, 4. 15, 16. 31, 14. 36, 20. 27. 38,
1 Dm fl muii i ähnlich geklungen haben, 80, 16 schreibt M wird.
Vgl. Mhd. Gr. 38. BO 19. 32. > Die Aufspräche des ä in kämen wird sich
dem i genähert haben. BG 33.
ay Google
XXX ADELHEID LANGMANN.
6. 42, 6. 71, 23 neben sun Iß, 10. 79, 18; m&nth 13, 27. 76, 4. 61, 5;
mänd 66,28.81,7 (aber mwad 81, 1); wunden 44, IB. 55, 17.20; wänten
4, 13. 16, 2% 69, 33. 70, 29. 72, 16; erfänden 81, 18 (aber erfunden 82,
82. 90, 28); beenden 43, 27; Oberaänden 45, 25; neraicänden 21, 17;
wimler 21, 2. 48, 19 63, 26. 68, 17. 60, 12. 68, 23; wandert 25, 17.
66, 18. 63, 24; »Ander 88, 7. 17; »ändere 65, 18; bet&ndere 66, 21 f.;
siW*rs 19, 20; s&ndergnod 47, 15; hundert 29, 19. 71, 6; *iS*jWt 40,'
16. 71, 18 (aber rnmgen 71, 19); getwängm 26, 80 (aber getwungen 27,
2); längen 22, 19 76, 4; hänge,- 62, 23; stänn 64, 22; sänne. 76, 13;
ednnem 42, 13 ff.; »Änfflff 36, 21. 88, 19; »änventtage 22, 16; prännen
47, 13. 89, 18; gewännen 70. 21. 23. 80, 24; »tänt 64, 19 (aber atunt
64, 21); sMwf» 88, 24. 89, 14; gea&nt 77, 23; äntzt 13, 23; späntziren
26, 12 (aber spunlziren 75, 5); getpäntztn 36, 25. 27; /iiürfe 55, 3; fff-
d&U 95, 6; cfrcför&fH (Ind.) 53, 3. 6; w&rden (Ind.) 1, 11. 6, 16. 28, 2.
47, 16. 60, 6. 86, 27; därat 62, 23. 78, 15 (aber ebenda durxt) ; gepärt*
(Acc.) 84, 11. 85, 4. 19; kärtztn 64, 6; vor Lingualen: erpäten 90, 30.
84; »äst 5, 10; fctWe (Dal.) 27, 19; übergäzz (Gen.) 83, 7 und femer in
fräht (Nom. 8g.) 42, 5. 46, 12. 49, 6. 60, 14. (42, 4. 46, 16. 95, 33 habe
ich aal Anm. 1 dieser Seite angegebenen Gründen /ruht geschrieben) ;
z&ktrtUezuz 47, 8.
U für späteres au kommt noch tori es itehen uf 1, 4; uz 14, 27;
tusent 6, 6; uzzern 25, 26; hu» 4, 9; krut 17, 9 neben auf 1, 8; auz
10, 14; tauaent 5,4; anz:eu 49, 14; hau» 4, 9; kraut 17, 7 u. *. w.; au
überwiegt jedoch und hat In M h fast ganz verdrängt,
w mhd. wo (Mhd. Gr. 87, vgl. BG 62) zeigt sieh in zu 1, 7 ; pumrnen
2, 24; für 4, 8; getvehen 9, 2; ftuft 4, 24; neretunt 6, 3; «fünf 23, 23;
stunden 63, 28. 72, 2; gut 6, 7. 55, 5; guter 5, 5; o*tf« 67, 2; j/kiIk*
8, 17. 76, 23; tnust 6, 10 muirf« 17, 24; muz 61, 24; muter 6, 28.
11, 8; »war 8, 6; tun 8, 25; tust 3, 10; jw«Ae( 9, 24; frt^ra 13, 19;
schul 14, 8; sicfcum 17, 21; reicktum 92,23 f.; htiigtum 71, 15;/urr>N
13, 9. 14; grünen, grumten 6, 15, 17. Det Schreiber von ß 2, 10—15,
26 bevorzugt die Formen in u; sonst überwiegen die Formen mit ue, der
Schwächung von uo: liehe uo, ue.
w für mhd. He , dem Umtaut des uo: grün 50, 17; pluent 5, 18;
ftiurfe (PI.) 5, 20; gute (Güte) 8, 15; demutklekhen 62, 29; demütigen
82, 38 ff.; demutikeit 62, 36; minnensu»« 26, 13; abgepuzxet 77, 80;
gegruzet 10, 26. 11, 3; jedoch überwiegen auch hier die Formen mit tie
siehe unter Ue.
u = ö begegnet In hl in dem fem in irischen ztDU 61, 18 (B zwo). 68,
4. 32. 69, 9 und ist speciell Nürnberger Dialekt, BG 258, vgl. auch Mhd.
Gr. 819.
i Wenn ich 71, 6. 84, 1 f. 95, 20 gtbärt (Gen. D.t.) der H». als
geburt aufgelöst habe, so rechtfertigt »ich das durch die umgelaufenen und
dabei apokoplrten Formen kreft 76, 2 (vgl. auch 63, 27 M ereft) und
autfert (PI.) 75, 2; vgl. BG 345.
»/Google
EINLEITUNG. XXXI
2) Die Diphthonge.
*i, die Bezeichnung der sogen, zweiten i- Steigerung, des alten ei, wech-
selt in B zn gleichen Theilen mit dem alleren Laut; in M überwiegt a«>, du
einigemal in der Schreibweile mi erscheint (haim 1, 8; tein 1, 9; zaHnen
% 31; kiein 4, 1; inm'de 6, 6). B zeigt geschnitten 3, 16 neben gescheiden
9, 3; «nii 6, 22 neben weiz 11, 36; cfaif 7, 12 neben cleit 7, 11; gaitt
14, 25 neben jeisf 14, 26; maisterin 14, 12 neben meistert» 14, 14
hailigen 11, 8 neben heiligen 14, 25; zai^ef 14, 3 neben erzeigst 16, 8
k-afnl 5, 28 neben meint 24, 1; kinthait 62, 13 neben j/oiAcir 7, 5;
zicaimik 9, 9 neben ziceinzig 20, 1 ; tffli/ 82, 29 neben «,'(# 32, 21
uain 62, 2 neben »ei» 57, 5; matd 32, 21 neben meide 6, 6.
au* für früheres ü siehe unter u.
au fflr mhd. ou erscheint in glaubet 8, 7; urlaup 11, 20; erlaubt
25, 13; tau/« 15, 14; tauft r 40, 4; jcfnwft 88, 17; äugen 21, 11. 40, 33.
80, 4; gelangen 15, 4; verlangen 22, 4; taugen 48, 4. 50, 16. 82, 18;
hiuipt 43, 26; auch 80, 4, auA 60, 9 (neben owcA 7, 4); gekauft 41, 9;
iciijxiui» 29, 2; laup 6, 18.
Beide au unterliegen dem Umlaut In tu, der in B durch tu, o&, nii
bezeichnet und von mir durch eil, Bu, äu wiedergegeben igt: prent 12,22;
preuteUtuel 1, 17; leuten (Verb) 23, 15; leuterlich 52, 22. 64, 29; seid
63, 9; freutet 93, 19. — »eujtf 85, 34; gesengt 71, 25; ungeleubig 65,
17. — getrautet 14, 3; p3um 5, 2. — jxJum 5, 15 paunw 5, 17-
Dlneben aber erscheinen die nicht umgplauteten Formen: tOrtätaub-
lein 86, 6. — pautne (PI-) 5, 18; glaubig 84, 19. 37, 20. 65, 20; lauft
59,5.
Rikkumlant zeigen; laute (Praet.) 32, 27 neben leute 11, 23; traut
(Praet) 18, 23; lauht (Praet.) 49, 2a 60, 7. 76, 19; durchlauhi 66, 9;
erlaubt 47, 27.
M zeigt neben pedeut 69, 18 f. 20 bedaut 69, 17 f. 22.
»W nnd bw, ew und ew der Hs. B habe ich bei folgendem Vokal
als aw und mite, ew nnd euw unterteil leden , bei folgendem Consonanten
aber and Im Auslaut In au und eu aufgelltet. Darnach erklären sieh
Schreibungen wie frau 5, 29; gerau 37, 2 — frawe 8, 28. — frauwe
12, 8; »ckauwen 88, 24; getrautet 25, 2; getrauwen 66, 16. — freude
(B ew) 3, 30; freuden (B ew) 16, 20. 17, 15. — Wohl auf einem Irrtbum
bernht die in B 4, 7 vorkommende Schreibung freut für frau. Die ein-
malige Schreibung frawden 10, 17 neben sonstigem fremden, fremden
habe ich in fräuden aufgelöst, lieber ew und ew siehe auch unter eu,
M bedient sieh für au und seinen Umlaut, den rlime Hl. häufiger
1 Aber M schreibt auinabmiloe heilig, Tgl. i = ei. * Bedeutungslos
•t et, wenn B neben au bisweilen daa Zeichen a& verwendet: so steht
. B.: aü* 5, 1 neben auz 10, 14; praät 10, 9 neben praut 10, 12; laup
i, 3 neben laup 5, 18.
a, Google
XXXU ADELHEID LANGMANN.
bietet «1« B (Tgl. gUtbik 34, 19. 37, 20 00, 20; letft 59, 0 ; leet 32, 27 ;
erlevhl 47, 27), dea Zeichrna om, or, eu, ct. Vereinzelt schreibt M laute
11, 23; JoruAt 76, 18; /niw 23, 19; fr&we 31, 14; fr&wen 21, 4. 32, 26.
33. 6; fr&wen 47, 6. 68, 31.
ei für späteres ai liehe unter ai.
ei = mhd. I liebe unter i.
ei erscheint an Stelle Ton tonlosem e der Endung (Mhd. Gr. 108)
im adverbialen Dativ nthUin (M nehUn) 67, 20; vgl. n«A(i'ni.
ei = i; tetigen 51) 11 neben teigen 51, 11. 2ß. In der Hi. ist
im e die Tinte ausgelaufen ; et bleibt zweifelhaft, ob damit Tilgung de«
Buchstabens beabsichtigt ist.
ei = ie (Uhd. Gr. 107. BG 79) findet sich in M; geheis (Praet)
as, a
ea eatepricht ganz dem mbd. in, dem B aber noch mehr Platt ein-
räumt ela M. Ueber eu für mbd. tu, den Umlaut des ü siehe oben unter a«.
Ea stehen in B Huf et 4, 18 neben leufil 21, 21; fegeßur 6, 17 neben
cegefeur 5, 5; fiurin 13, 26 neben feurein 49, 3; Attrf 5, 80 neben heut
3, 26; friunt 11, 14 neben /«««r 4, 1; «tu (novus) 12, 22 neben neuen
93, 23.
Die neben eu In B erscheinenden Schriftaeichen ew, tie sind in der
oben (8. ixxi) angegebenen Weise aufgelöst; getreu 31, 8; reu 72,81. 85,
27; neun 18, 12; rtuve 56, 10; gereuwen 27, 7. 37, 3; getrennt 70, 12;
treuwen 24, 8. 48, 15; betreuten 70, 17; neuteex 24, 10.
Daaa da* Zeichen eüi ans e«i hervorgegangen, beweisen Bebreibungen
In M wie: reit 66, 10; frewe 70, 13; tntreiSen 70, 14; vgl. trennen M
48, 15. 5, 11. Daneben bat sich in B die alte Schreibung trime 4, 2. 5,
11 erbalten.
ie wechselt mit späterem «', siehe unter i.
ie für mhd. t (Uhd. Gr. 112. BO 90): vtklech 84, 29 neben eihUktü
84, 32; schiedmg 14, 21 (M Schulung) vgl. Leier 2, 722.
In liehe unter ea.
au, dae sonst zo au geworden, hat eich erhalten in otich 7, 4; neben
den gebräuchlichen Formen mit u und au erscheint einmal die Schreibung
auf 13, 9 (BG 70. 100).
au für iu, sowohl für ursprungliches als auch für den Umlaut von
u (BO 101): laut 11, 29; proutigau 13, 3.
no, hü. Nur an drei Stellen weint B die Beitreibung u auf: tnttorn
12, 12 (neben emrn 12, 11); tuon 12, 12; eertumnen 12, 14; aontt er-
icheint, wenn nicht « geschrieben ist (siehe dieses) das Zeichen il, von mir
dnroh ue aufgelöst, vgl. 3. xxi: xue 5, 1; fuer 4, 7; matter 1, 7; stuent
1, 15; prtuttlstutl 1, 17; guet 2, 1; ummutz 2, 21; tuen 2, 30; pluetigen
4, 12; muem 4, 23; lued 6, 10; puech 9, 27; hutb 23, 19; ruem 93, 26;
tuen 84, 23. 26 ; mutz 62, 1 ; grutntn ö, 2. Während B sonst HM schreibt,
letzt sie 89, 26 nü, was als Schwächung von nua anfgefaeet werden kann,
Mhd. Or. 129. Entsprechend dem 4, 21 aberlieferten nie bin ich dieser
Schreibweise gefolgt auch wo die Ea. ti oder & setzt: ni 13, 14; gerät
(By Google
EINLEITUNG. XXXIII
13. 16; rw 28, 22. 92, S; tfo 51, 18; 88, 29. - M schreib! regelmässig
k ; vereinten erscheint ti {mim 4, 23. 24). 16, 31 »1 tnrfch überliefert,
fie erscheint in B gleichfalls in der Schreibung ii (siebe 8. XXI f.).
Den nicht nmgelau taten , von M ausschliesslich gebrauchten Formen in u
(tiebe dieses) stehen gegenüber Farmen nie f Heren 46, 11; fÜezzen 18,28;
füezz 4a 81; wüesl 43,31; biSemitin 42,23; mSeterlein 36, 8 f.; hüetten
20, 26; twüeg (Conj.) 40, 31; NÜerenbtrg 46, 7; grüeit 49, 5 f.; grüenett
49, 5; btnüegt! 49, 22 f.; güetlich 46, 10; «flera« 47, 8. 9; sBe.zzikeit
48, 1; belrütbet 47, 23; jT&r 10, 10; mfe 62, 14.
IL Die Consonanten.
1) Die FIüBBigen.
1. Wechsel zwischen I und r begegnet in prioi 91, 30; priolin 54,
16. 73, 19; mpriolin 50, 31 neben prior-fn 76, 16. 79, 2. 80, 8. M hat
nur die Formen mit r. I Hir n (Uhd. Gr. 194. BQ 153) aojgt »egelpaum
53, 2 f. Doppelung vertritt einfaches ( in seife 5, 4; woö« 1% 8; xaB
76, 19. Ausfall dei l zeigt B in azö 5, 21 neben gewöhnlichem also
(BQ 159).
r. rr findet sich in marUrrer 6, 5; dureb Umstellung Ist ei ent-
standen in M warrc = warer 7, 29. 41, 21. Mitteldeutsch ist der Ausf.l!
des r in miz 14, 6 für mir t» (Hhd. Gr. 453). Den Hiatus füllt r in
«eArtWn 60, 17. 76, 27. 78, 11. Für Kil Ist M 74, 23 wir überliefert.
m. Der labiale Nasal tritt durch Einfluss eines folgenden Iiippen-
lautes an Stelle des lingualen Nasals In fumf 9, 9 (neben fünf 7, 14);
amplik 84, 8. 12 [neben onplikest 84, 12). — mm erscheint in gummen
2, 24; nimmer 9,1 neben nimer 9,2, welche Form M fast ausschliesslich
bietet; hämmern 51, 28 neben kamer 57, 26. 58, 4; aus nm entstand
die Doppelung in ummutz 2, 21 (vgl. Gram. 1, 389 «.) ; rmmezzigen 43
Var. 24; ins mp in lamme 10, 27 (neben lump 11, 2); krummen 90, 20.
m steht für ableilendet w in zetern 16, 15. 29, 25 ; zesm 19, 9. 21, 13.
28, 23 (BG 139).
n vertritt altes min proutigan 13,3; eingeschoben ist es in genunk
15, 2; lebendingen 79, 16; inzunt M 58, 10. M 69, 14 f. vgl. BQ 168.
Uhd. Gr. 198. Ausfall hat stattgefunden in eftf, ailif 32, 21. 26 neben
ainUfe 6, 5; lülachm 69, 20; covent 73, 28 (sonst durobaos content);
Pftntzigi» 79, 1 M (Pfintzingin B) ; In den Dativen« eim 1, 16. 21 ; meim
22, 29. 27, 6; dt im 22, 7. 8; seim 28, 23; in der Verbalendung der 1 PI.
bei naohgesetatem Pronomen voll wir 60, 20. 64, 12. üeminirt erscheint
ea in grunnen 6, 15. MB 17; weinnent 58, 3; wonnens 87, 1; durch
i M bevorzugt entschieden die vollen Formen einem, meinem, deinem,
Digital ny Google
XXXIV ADELHEID LANGMANN.
Apokope auch im Auslaut : pflegerinn 80, 23; hüniginn 55, 29; priori«»
80, 3 un'l such, wo keine Apokope vorliegt, in gewann 53) 9 — «d für
nn (Tgl. Mbd. Gr. 201. BQ 171) in sindilcait 69, 22.
2) Die Lippenlaute.
Dm Praefix 6« ist abgeworfen in yonde 27, 10 neben begond 62, 12
(Mbd. Gr. 389).
h. p. Im Anlaut wechselt p mit b, doch überwiegt im Allgemeinen
die Tenuls: pe{ 1,6 neben bei 16, 6; piten 3, 7 neben ottf 31, 8; pin %
30 neben bin 5, 24 ; pringen 5, 2 neben bringen 5, 18 ; plueni 5, 18 neben
«Hie 5, 19; pii&e» 12, 5 neben Wiien 11, 80; jwmä 9, 27 neben bueeh
10, 2; prueder 78, 14 neben brueder 5, 24; fürpaz 35, 8 neben fürbaz
19, 17; «wecke» 5, 21 neben oreefte» 23, 30; paüUn 15, 19 neben Saide»
39, 13; paeen 29,28 neben baten 30, 1; gepezzert 56, 9 neben gebezzert
5, 22 u. e. w. n. >. w. In H findet lieh anlautend nur die Tennis, daneben
w: weginnen 1, 2; wetraht 1, 11; treuer 2, 11; iceafeJ 5, 20; wetten
6, 21; w#**rt 6, 16; teestet igt 6, 16; tt>ea>u< 7, 9 n. «. w.
Im Auslaut herrscht in BM die Media vor: gtarfc 1, 19 ; gab 3, 25;
teii 3, 28; bleib 16, 6; öe* 61, 17 neben tiep 16, 1. 63, 17; schreib 16,
lö. 17 neben sehreip 29, 25 u. e. w.
6 ist geschwunden in um 24, 22 durch Assimilation von utnb m
umm und denn erfolgte Vereinfachung v.a um.
b findet «ich für euffigirte* w (Mbd. Gr. 148. 166. BG 125) : plobeit
51, 18. 57, 20; grober M 58, 27 (groer B).
Für den Anlant 6 (p) steht w in werhaflikeit 94, 24. (BG 186).
Angemerkt sei auch aul B die Schreibung gewen 12, V«. 29 (BQ 134).
Vgl. auch Anm. *u 60, 18.
p ist eingeschoben in eerdampt 89, 33; verdamp 90, 3, vgl. Mbd.
Gr. 145. BG 122. 188. Gram. I, 889.
p für ph (Mbd. Gr. 153) findet sieh einmal in M : plag 68, 13.
Im Anlaut bat f die Oberhand, jedoch wechselt es mit v: ferre 1,
11. 63, 27; fallen 86, 14 neben voll 56, 17; fremden 87, 2; fiieget 1, 13;
firmamenl 72, 24 ; fegtfiur 6, 17 neben vegefeur 5, ö; fragen 5, 4; ge-
fettet 20, 11 neben gerettet 20, 9; teiderfaren 21, 19; feint 24, 29; an-
fektung 45,19 neben anrehtung 45,17;/Är*A< 61,24 neben vorht 74,27;
gefaxten 56, 12 neben rasten 56, 31. Gemination erscheint in- und aus-
lautend : begreifen 46, 21; unbtgrißenlich 48, 30; ArfjfV** 81, 13; <>#(
11, 10; stoff 86, 30; enUlieff 01, 12. In der Zutammensetiung hat sieb
ff Tereinfacht in ufertage 7, 80 i. ftir uf-fert-tage.
3) Die Zungenlaute.
Für den Anlaut ist Über t, d nicht» besonderes ta bemerken. Neben
tutent, tauten! begegnet in B einmal (6, 15) dusent ; neben gelSrt 82, 32 ;
getarstu 28, 6. 8; türrent 52, 11; lortten 52, 10 steht £nior«< 5,3; neben
(By Google
EINLEITUNG. XXXV
bedeutet 7, 10 ff. 00, 1 ff. erseheint betetet 7, 9. Dem d in dielehomtn
68, 4; diileln 63, 6 (»gl- Gram. 3, 372); dormttr 50, 37 in R nie hon
in M gegenüber die Formen mit (.
Sehr häufig steht in BM anlautende* d unorganisch (Mhd. Gr. 284):
dtrreichen 6, 10; dtrgen 11, 17; dtrbarm 13, 38; derparmt 67, 18. 78,
31 ; drrparm 71, 26 ff. ; derpermen 72, 22; dertiffen 21, 27; dW-att 26,
16. 27, 16; rfe-^ö*» 37, 6; dtrweit 60, 8. 66, 16. 84, 10; dtrleiden 61,
26; derplint 52, 2 f.; dtrgangen 67, 19; to^M« 80, 6; derztigt 60, 11.
71, 26; dergelzen 61, 11 ; dtrgeiz 70, 13; dtrgetzt 98, 24; derfwscherin
82, 17; dtrfuUttt 83, 6; dtrpolen 83, 30. 31; derpielttn 88, 81; dwÄoV«
63, 32; derltuhst 84, 6; dtrleuhtest 86, 9. 91, 19 f.; towirr 86. 3. 87,
17; dtrkenntet 86, 26; dtnphohtat 86, 32; derf« 86, 27; dero-e 87, 20.
Im Anlaut ist ( an die Stelle ton d getreten durch Einäust des vor-
hergehenden lingual auilautenden' Wartet (Mhd. Gr. 176). Ausser denter,
desi (II, 8. 9; 18, 5) nnd dar häufigen Enklisis von du »n die 2 5g. bistu,
teilt» neben wildu, mahtu ist anzumerken: srres hl 9, 6. 12, 20 Tgl. 16
Var. 17.
Inlautend wechseln d und t und zwar meint nach n; die Verbindung
ni hat daa (Je berge, wicht Ober nd (vgl. Hhd. Gr. 176- BG 141): gewintelt
84, 26 neben windelst 84,27; wunten 4, 18 neben wanden 16, 28; süntigez
38, 10; «flnrw 60, 21 neben sünder 11, 18; gewenten 28, 18 (.; /rennte
26, 29. 53, 13 neben freunde 8, 29; unin- 5, 28 neben um/er 5, 19; under-
lenig 31, 4; pinten 62, 10; siteWenif» 16, 24.
ä = t: binde 6, 19; plüede 94, 12; plüeden 94, 12. B zeigt den
grammatischen Wechsel (Mhd. Gr. 140) in glitten 16, 20 neben erliden 4,
13 f. (»gl. U fttitbn 16 Var. 28).
d ist in itntfcr (für unter) eingeschoben und setzt eine assiroilirte
Form unner, uner voraus, vgl. Lexer au Tuchers Baumelf terbueb S. 382*
und Lexer 2, 1980 f., wo noch GU 1, 9. 9, 2a 24. 10, 26. 11, 6 nachzu-
tragen sind. In M herrecht under für unser last ausschliesslich, aber auch
in B ist die Form under vom zweiten Drittel an sehr häufig: under 39,
12. 48, 3. 61, 2. 62, 6. 66, 5, 67, 24. 60, lft 71, 1. 18 u. s. w.j under»
44,10; underm 48,24. 61,5. 78,28; vndern 44, 25. 4o, 28. 48, 3. 7. 47,
23. 69, 8. 73, 16. 26. 77, 12.
Der Schwund von t, d In Folge von Apokope und Synkope eines e
ist bereits unter e besprochen. Sonst ist d ausgefallen in Olhtit 80 Var.
10 (M). Ausfall von ( findet sich in den zusammengesetzten Wörtern : ahper
30, 28; fruhper 96, 22; ufertage 7, 30 f.; akzthtn 29, 30. 07, 34 M;
tristage 2, 22. 10, 20. 47, 26 neben erttttag 48, 8; guetet 43, & 71, 26.
86, 34. 86, 2; vasnoht 36, 21.
Inlautend erscheinen d und ( gedoppelt : reddet (Praes.) 7, 28. 11, 1. —
tt aus tj: hÜetUn 20, 26. 27, 13. 56, 0; preiUet 89, 12 und sonst in rette
(= redete) 10, 16. 41, 22; pette (= ptttte) 64, 23; hemnatten 26, 28.
27, 11; göttern 61, 22; Übersattung 70, 80; wortten 80, 9. 49, 26. 61,4.
82, 86; garlten 46, 11; derpielttn 83, 31; knilttn 84, 30.
Im Auslaut wechseln t nnd d; in B überwiegt die Tennis, in M die
(By Google
XXXVI - ADELHEID LANGMANN.
Media. Es erscheinen In B ward 3, 19 neben wart 6, 14; freund I, 16
neben freunt 4, 1; erstund 7, 30 neben erMunt 41, 22; lant 87, 9; kint
1, 5. 15; snnl (e»ccr) in B neben regelmässigem »and in M. Auslautende
Media fn Folge von Apoknpe: kind 1, 4. 12; trbtrmd 31, 17; Und 87,
10; aber auch ent (Dal.) 64, 32. 68, 2(1 M.
Auslautend II begegnet in prett 53, 21; r<rf( 49, 7. 73, 28; du r*M
90, 28; durch Synkope einet e in pUt 22, 14. 44, 25 M. 55, 1 ; gtrett
(= geredet) 88, 18.
Apoknpe da« t (Mhd. Or. 163) rindet statt In IrVA für fieAt 10 Var.
13; tauten für tousent 12 Var. 32; «feien für «wsfMi 38 Var. 10; mach
fUr rnncU 76, 3 U ; erlaup für cWaWirf 25, 18 M.
Unorganisch angefügt ist f In unterweilent 53, 10; nimant 16, 20.
41, 2. 53, 22. 63, 8 (auch inlautend nimants 28, 11). In der 8 PI. Praet.
Ind. wechseln die Formen mit ( mit solchen, in denen die Tennis abgefallen
ist: habent 80, 24 neben haben 80, 22; werdent 94, 30 neben werden
94, 29; tunt 12, 12 neben tuen 12, 11; die Verb» Praet. Praes. zeigen
unorganisches t in mugent 3, 6. 63, 26; türrent 52, 11; scMOlent 84,
27 f. 81, 4. Ucber wolleni 63, 25 Tgl. HG S. 83Ö. Aniumerken ist auch
der apokopirte Dutiv des Gerundiums zerkennent 89, 18 f. (Mbd Gr. 383).
Anlautendes z erscheint in der Schreibung e in etile 13, 14. 28. 23,
24 neben gelle 10, 14.
Die Verwirrung bei auslautendem weichen z und B (von mir im Text
geregelt) ist so gross, d&at $ fast ganz, verdrängt ist Formen wie tco»
(erat), dez (Gen.), atz (= als), unserz (Gen.), einez tagez, tinz motz
sind die regelmässigen. Dem gegenüber seien angemerkt ich enwais 14, 1 ;
e* ist 13, 19; aus/eii 75, 2 neben uzfaren 75, 5.
Neben den Formen mit t erscheint die Gemination zz nicht nur in-
lautend nach langem Vokal: cerlazzeti 3, 15 neben verlöten 9, 7; ver-
laztenheit 1, 6; uzzer motzen 17, 6; ßizzik 6, 7 neben fleizik 9, 18;
georuztet II, 3 neben gegruzet 10, 28; grozzen 12, 1. 13, 28, 61, 4;
drittik 5, 4 neben dreizigen 1, 22; übernizzung 70, 30; heiztet 54, 22;
geheizten 44, 26; sOezzikeit 48, 1 sondern auch auslautend: tco'zz (scio)
44, 28; an« 3, 18; ona/ozz 75, 4; o*n.o» 5, 12; <?«* 17, 12; ixt
17, 9. 11.
zz=s ta: kÜtte 70, 19 oeben gewöhnlichem küsse 70, 6 ff. ; trlik-
nUtt 82, SO.
zs = z: mazsen 10, 26.
■ = z erscheint inlautend in uWsrm (albo) 7, 7; Aeisrt 21, 28.
Durch Synkope des e vor auslautendem t entwickelt sich «f.- heist 44, 24;
haist 54, ß; gruest 62, 14; es verdoppelt tich analog der Gemination de»
z au m in weissen 46, 13; An*« 66, 3; süessikeit 69, 28. 95, 11 und
gleichfalls im Auslaut: weiss (albus) 73, 26. 76, 29 (neben regelmassigem
wetz 7, 0); weiss (scio) 54, 22.
ss durch Assimilation von af zeigen crissnaht, erissmesse 33, 8;
rr»s#ftaye 10, 6; M 10, 20.
Das scharfe z begegnet vorwiegend in der Schreibung tz (gantz,
(By Google
EINLEITUNG. XXXVII
unts, ditz, hertzog , hertztn), "ehr häufig auch ab (22.- ergetzzen, un-
nSizzen 66, 6; auzsttzzigen 90, 20 f.; schetzze 92, 11.
tz = a: apuntziren 26, 12. 75, 5; gtaputitzen 36, 26. 27.
■ und BCh wechseln in rillen 20, 27; »chülltn SO, 7. 41, 6 f.
81,4.
4) Die Kehllaute.
Im Anlaut ist bisweilen c geschrieben : doster 1, 14 ; criatetage 10,
6 ; dagt 20, 6.
k. g. Du Praafix ge ichwankt Im Particip ; anaaer geben und norden
begegnen kauft 72, 19 neben gekauft 41, 9; ansehen 49, 23; einborn 36,
20. 36, 5 neben eingeborn 36, 27.
g =j (BQ176): gen 66. 11.
Im Auslaut Überwiegt in BH im Allgemeinen die Tennis: tnpfink
2, 22 neben enpfing 26, 1 1 ; tak 6, 6 neuen tag 1, 16; mak 10, 2 neben
mag % 30; selik 3, 14; dinfc 3, 19; w«»«fc 4, 14 neben vrni'jf 73, 12;
atcaik 4, 24; <wni 66, 8 neben durchging 65, 10; wek 79, 24 neben
awjj (PI.) 64, 33 und weck 63, 26; aber auch lag 1, 18; virtzig 31, 16;
twang 16, 28; »eijf 27, 20; jungling 1, 16; NOerenberg 45, 8.
p- = 1 ichreibt M in lingev , lingen 70 Var. 4. 15. 24; zirglot
50 Var. 20.
Der Schwand des g in vorgenerin 95, 15 für vorgengerin, pßnelag
14, 17 für pßngtlag (M), junglin Hit jungling M 1, 16 let iu erklären
all Verschmelzung mit dem vorhergebenden n zum gutturalen Resonanlen
(llbd. Gr. 207, Tgl. auch BG 170). In der Zusammenrücke ng 1» g auf-
gefallen in heiligritt 7, 6. 16, 19.
Auflösung des g durch vokalisohen Einfluaa hat stattgefunden in predier
26, 1 B. 11 76, 26. 19, 23. 73 Var. 15 neben prediger B 21, 82. 19, 23.
76, 26. 26, 1 M. Umgekehrt erscheint g uls bildend, r Conaonant (BO 178)
in venige 32, 27. 70, 4 neben venien 43, 24. 32, 18 ; lägen 46, 13 M neben
lüitn B.
g = v (Mbd. Gr. 206): segdpaum 63, 2 f. vgl. Leier 2, 897.
eil erscheint nie im Anlaut und auch inlautend sowie auilautend
wird ea oft durah h vertreten , siehe h. eh erscheint in wehten i, 4, fast
ausnahmslos in sprach, auch, immer in siech und seinen Ableitungen und
Compoaiüonen (siecht 53, 8; sodU 1, 18; richtum 17, 21; »ieehhaua 16,
28), in der Endung — lieh und für die Spirans iu aaeh 14. 26; aniach
66, 23; tnpfakh 9, 11.
eh Ut ausgefallen in reilkhen 75,6; iiVwei'A 26, 23. 28. 49 Var. 9;
kintei 26, 22; bustaben M 16, 16. Vgl. Mbd. Gr. 216. BO 188. Elnschub
bat stattgefunden vor z in drdchztk 6 Var. 28. (rgl. BO 184, wo Efnschub
eines eh vor » und ( belegt ist).
h = ch (genn. k): (BO 196) öwA 50, 9 ; weih 32,14; icelhiu 10,9.
A = e* (Spirans im Auslaut): »ah 16, 5; *iA 16, 4; z ob 36, 10;
m«A 69, 33 ff.; «* 38, 7; wr.wA 46, 27. 63, 1; vergih 16, 2 f.; tnpfoh
(I Ptsts.) S2, 20; AoA 82, 4 c s. w.
ay Google
XXXVIII ADELHEID LANGMANN.
ht ist nocb nicht in ck übergegangen: rehter 61, 16; rihter 63, 9;
fiirht 61, 24. 80; torht, vorhten 74, 27. 26; lauht 49, 20; UM 66, 7; be-
Iraht 1, 9. 11 (vereinzelt steht 23, 8 betrachtet). — Ueber muht, mähten
76, 28. 76, 3 vgl. Und. Wb. 2', lö-
Ausfall de* h (Mbd. Gr. 226) begegnet in nit, welche Form von ß
vor niTiJ (M) bevorzugt wird; ihtsit (für tffee «AtJ 28, 9; owdiü 14, 7;
Kcherot 70, 3 (Mbd. Gr. 246. BG 208); host (Supetl.) 11, 2 M.
Alt Dehnung»- oder Längezeichen ist h eingeiichoben (Uhd. Gr. 227)
in gpottoht 4, 25. M zeigt dies A häufiger: ahtahten 34, 23 ; aAio« 34,24;
praittoht 39, 12; droo« 74, 11.
Die Gntturalgemination <ck) steht vereinzelt enzwii-rf 14, 1 f., sonst
immer einfaches k, also difce 1, 13; gestreket 39, 4; tfrüjfcf» 39, 10; zuker-
güezzez 47, 8 ; rüken 63, 11 u. s. w. Neben den Formen in h und g steht
einmal (63, 26) weck.
III. Deklination.
Neben sonst schwachen Formen schreibt B 63, 25 im Acc. Hausfrau,
was daher vielleicht Sehreibfehler ist. Schwach dekliniren Hechel 37, 33.
53, 6 und grozzt (= mbd. grate »t. Fem.) 69, 23. sehoz 86, 21. 73, 24
erscheint als starkes Femininum.
Der Acc. 9g. Fem. des starken Adjektivs zeigt narh Analogie des
Nominativ« bisweilen die Endung tu, eu für e (BG 868 8. 384): rehiiu
gotliehiu gute 8, 16; rehtiu reinikait 7, 10; sonst noch in M: Micken
38, 11; grozzeu gnode 69, 34; lingee 70 Vir. 4; »anderen 66, 18. 22;
umb mitten naht 68, 16 f.; dtiev (BG 866) 21, 6. 11.
Die l'luralbildung auf er bei starken Neutria der a Klasse begegnet
in abgöter 87, 10; göttern (Dat.) 61, 22; glider 41, 7. 30; glidern (Dat.)
58, 3, daneben aber glit 70, 6. 65, 10; glitten (Dat.) 29, 6 und mit un-
organischem e: glide (Acc.) 58, 2.
In dem Satze des wie geteerte 16, 23 möchte ich geteerte für den
Nom. Fem. des stark flektirten Partie ipa halten, dessen in sieh su e ge-
schwächt hat. Freilich erscheint im Mhd. sonst das Particip, welches in
Verbindung mit sein zur Imperativbildung verwendet wird, unflektirt, vgl.
Gram. 4, 169. 302 f. Wer zweifelt, mag in geteerte gleichfalls unorganische«
e annehmen, vgl. 8. xxvi. — 62, 22 (Jesu») was von minnen arme : arm«
zeigt hier die schwache Form , wie in den von Benecke zu Iwein 6408
besprochenen Fällen.
Von den Fürwörtern wäre zu erwähnen: inklinirtea du hat sich
nicht selten bis zu völligem Schwinden abgeschwächt: mähet 24, 22; pist
26, 6; wi« 41, 18. 72, 26. 29; »olt 66, 25; host 79, 21. An allen Stellen
achreibt M du, umgekehrt findet sieb M 61, 15 liefest, wo B alefettu
■etat. — Die Formen euch und eu haben sieh vermischt (BG 388): 64,20
steht eu für den Accosaliv, 55, 29 euch für den Dativ. — Im Nominativ
(By Google
EINLEITUNG. XXXIX
Fem. 8g. diuaiu 12, 27 ers.'beinon beide Stimme flektirt. — Gen. ditz
leiden» 61. 11; Dat. dir »weiter 44, 12; Acc. Masc dit 84, 12; Neutr.
PI. ifiiw u-orl 5, 3.
IV. Conjugation.
1) Starke Verba.
Die Anfügung eines'unorganiachen e wurde bereit* unter e besprochen.
Neben der regelmässigen, in B meist apokopirten Endung e der 2 Sg. Praet.
begegnen Formen mit t, welches »n den Conjunktivstamra tritt (BO 291.
Mhd. Gr. 367'); nicht scheu erwei.-ht sich ( zu d (BG 149): gevieti 14, 6
(neben geriet 18, 14); aeht 50, 2; sehd 60, 4. 84, 9; gebt 81, 19. 21. 22;
gebd 89, 19. 91, 24. M 31, 8; komd 87, 9; verd 83, 2. 4. 87, 15; fOerd
87, 27; anringd 89, 1. rnpi«< 88, 29 und vergütt 85, 10 gehören gleich-
falls hierher, wenn auch sonst die Formen mit t von der ■ und u Klasse
gemieden scheinen. Weinhold kennt nur ein spät belegtes verlurt AG S.
342. Auch dieser Endung ist unorganischem e angefügt: enpfingde 85,81;
vergebde 89, 8; werde 6, 30. 89, 24. 90, 26; »ekde M 34, 26. — Von
lazzen begegoet als 3 Sg. Prsei, die Form let 60, 18. 93, 14
2) Schwache Verba.
Von künden erscheint als 2 Sg. Praet. du kündet 21, 9 vgl. BG 314.
Mhd. Gr. 385. — Es erscheinen die schwachen Praeterital- und Partidpial-
fonnen: ruefi 57, 17; rueften 60, 17. 72, 6. 11; gerile/tt 80, 22. — M
icigt einmal die aohwacbe Praeterital form terjaht 45, 27 von verjehen, von
dem sonst nur das schwache Particip gegiet belegt ist (Mhd. Gr. 407); ver-
rohte Ist analog bevalkte gebildet. — Von haben lautet die 2 PI. Praes.
Aar 95, 6. — 27, 23 begegnet dia Imperativform /reg vgl. Mhd. Gr. 67.
Mhd. m. 3, 891*. Germ. 6, 478
3) Anomala.
Von bringen erscheint 21, 10 die 2 Sg. Praet. preht. — sten zeigt
die Formen in e: rergtestu 5,16; betten 5,21. Vom Stamme sinnt ist der
Imperativ stant 60, 25 gebildet. — gen bildet die Imperative ge 21, 9. 88,
3. 42, 11 neben gank 27, 22 und ginge 42, 11 M, vgl. Ubd. Gr. S. 826 f.
• Weinbold Mhd. Gr. 867 erbtickt in der Endung -t 'nur eine Ab-
änderung der Endung -est: s seheint vor t unterdrückt iu sein.' — Die
natürlichste Erklärung ist aber wohl die Annahme falscher Analogie, gc~ ■
Hielt v. s, w. ist nach Analogie von mäht, »6U u. s. w. gebildet.
ji:,to:lbyG00gle
XL ADELHEID LANGMANN.
Vom Verbum tubstuntivum wKfen «umfahren die 3 PI. Ind. sein 74,
22 (HO S. 299) neben gewöhnlichem »int 3, 4; die Imperativform pie
12, 18. 10, 36 U. 16, 23 M. 29, 31 U neben u»s 10, 16 B. 16, 28 B
29, 31 B.
Die 2 Sg. Praet. kSndu 6, 18 iat gebildet wie du obun angerührte
du kündet.
V. Wortbildung.
Zu erwähnen tind die Ableitungen mit l (Gram. 3, 670. Weiuhold
Mhd. Gr. 352) in den Compoiitie preutehtuel 1,17; kindelpet 94, 2; mit Ire* :
riehleeh 84, 29 (Mhd Gr. 262 Tgl. Gram. 8, 674 f. 682); mitiren.- jubiliren
58, 19; spuntziren 26, 12. 7», 5; floriren 93, 20 (Mhd. Gr. 238). Beliebt
tat die Composition mit über: Überdenken 26, 3; ßberguzz 83, 7; fit«r-
ftrt'Wjf 82, 8; übernizzung reichlicher Genus* 70, 30; übenattung voll-
kommene Sättigung 70, 30; über sehet tung 94, 23; üherlrahten 26,3 f- 31.
21 ; übertol 82, 9.
Von Wörtern, die Im Mhd. Wb. und bei Leier nicht belegt find,
seien noch angeführt: antlaznahl Nacht vom Gründonnerstag auf den Kar-
freitag 40, 29. 63, 1. 91, 18. 24; dinteUcme 53, 4; tnzundung 76, 14;
geduzze 57, 23 M (:duz = gtdözze 57, 23 B : döz) ; gemahilpettlein 93,
15; gevehig fabig 95, 16; igelahaut 53, 9; keinig 37, 5; kindepet die Zeit
dei Kindbette»? 94, 15; Uteri» 23, 18; minnemeeinen 85, 13; novieen-
tnaister 59, 29; jwr et. Haie. 60. 16 un.l die Anm.; »egelpaum Saitebaum
53, 2 und die Anm.; unyerotenhf.it 53, 27; ungewiget 60, 18 und die
Anm.; forderuny Förderung 87, 5; vurgenerin 95, 15; weihenahigab
84, 17 f.
Sonst verdienen no.-h folgende Wörter ein Anmerken : aneretik 6, 32 ;
anteeiter 91, 21; beküelen 93, 24; betreuten 70. 17; derfor/ekerin 82,
17; ennOt 38, 8; gaz (Artj.) 17, 13; geleihtenheit Täuschung, Versuchung
93, 32; gleich» (Käu ) ununterbrochen 65, 24, alebald, «ogleieh 67,24; korung
tenUmentum 45,25; mortpetten 86, 24. 87, 25; oUergloie 46, 19. 76, 18;
daz potenprot gewinnen 58, 27 f. und die Anm.; prioramt 79, 23; »indi-
kait 69, 22 und die Anm.; siptat = rtptail 60, 25; tundergnod 47, 16;
ttcelc 94, 29 und die Anm.; tersprecher Anwalt, Fürbilter 3, 30. 22, 18;
viMikeit 84, 32; wttpaum 29, 2 und die Anm.; zirkeln 50, 27. 51, 1)
zirkUrin 50, 23; zugtn für zergen 24, 10 ist Nürnberger Mundart (Sebmeltei
4, 212; Frommann Mundarten 1, 128); zwirunt 54,13 (HG 260); die sub-
atantivirten Infinitive bekennen 96, 2. 4; erkennen 95, 6; pefcf* 92, 19;
gen 65, 11; glangen Verlangen 61, 17; nachfolgen, wannen 87, 1.
Von Fremdwörtern erwähne ich antiphen «t. Fem. 37, 14. 43, 22.
71, 19; crueifixu* et. Neutr, 4, 10. 43, 17; dormter (M tormiter) et. Maso.
60, 27; der ßrmament (Gen.) 72, 24; prefaeione sw. Maso. 18, 24 B;
prefaeionen st. Neutr. 18, 24 M; rtfectori 17, 6 (vgl. Lexer 2, 413 untei
(By Google
EINLEITUNG. XM
rt*tnter); stauende sw. Fem. 18, 20. 49. 9 60, 10 (M seguenz 49, 9.
50, 10; ttqutncin (Dat.) 18, SO M). — in Egiptum lant 36. 10. 87, 9.
15 (DM.). — Statt de« Dative» steht der Genitiv Jesu Christi 61, lfi. 23
74, 18.
VI. Syntax.
werden mit dem Part. Praes. oder Infinit!* hat einmal inchoative
Bedeutung, sodann dient ee zur Umschreibung de« Futurs (MhJ. Gr.
412. 418).
1) Inchoative Bedeutung. Du Part. Praea. wird verwendet 4, 24.
43, 1 M. 65, 24. 57, 7 M. 68, 2. 3. 6. 12 f. B. 58, 17 M. 60, & 64. 13 f.
78, 20 B. 86. 8. Uer Infinitiv steht 1, 11 f. 43, 1 B. 48. 18 1. 67, 7 B.
58, 12 f. II. 78, 18. 78, 20 M. 79, 6.
2) Umschreibung des Futurs. Das Part. PrMS. steht &, 11 B. 17,
1 f. M. 23, 80 M. 24, 6. 63, 17. Der Infinitiv steht 5, 11 M. 17, 1 f. II.
23, 30 B.
westn mit dem Infinitiv (Mild. Gr. 411) 76, 14 B.
tazzen mit dem Part. Praet. (Gram. 4, 126) 46, 24 f. 73, 10. 78,
29 neben der Construction mit dem Infinitiv 56, 1. 74, 34.
hören mit dem Part Praet. |Qr*m. 4, 128) 63, 18 neben der Con-
•truotion mit dem Infinitiv 64, 28 f.
Die Auslassung des Pronomens ist häufig. Ein anderes Subjekt geht
vorher, aber ein obliquer Casus oder ein Possessiv gemahnen an das Subjekt
dea folgenden Verbums, bei welchem das Pronomen wegbleibt (Gram. 4,
216): (dir igt not duz ich dir wasche) dein ort», daz di hören mein
lere uad meiner lerer lere und (dal du) die behaltest 40, 32 ff.; und ir
trat leid und (sie) kom in grozzer not nie 66, £7 f.; all di mittue, di
dein güetigez, gemietet hertze zu ir het und (du) noch alweg hott zu
alltn H9, 9 ff. ; vgl. auch do körn unter herre und unser frontet und
Maria Magdalena und (er = unter herre) hueb a„ u. s. w. 23, 18 f. Das
neue Subjekt muss oft aus dem Zusammenbange ergänzt werden: diu tele
itt enzukket gewesen in dem himelrich und (ich) hau ti getrautet 14, 2 f.;
et ging ein sogtau glatt (von im*), daz ez lütter was und (ich) paz ge-
%dh von im in meiner Zelle u. s. w. 61, 4 f. vgl. auch 17, 4 f. 39, 15.
45, 13 — 15. — lieber den Fall, wo das ungeschl echt ige Personal pronomen
relativisch steht, siebe Iran, xu 24, 6 !.; 81, 5 f.
Attraction begegnet sehr häufig: den got den all engil lobent und
trent, der begond uteinen 62. 12 ; dem got dem all engil dinent, der name
für gutt, ienz im ein junge junkfrau iet 62, 13. — durch alz daz
minneelieh sehen daz (mit dem) du dein muetir an sehnt, all engil und
all heiigen in den ewigen freuden 84, 16 ff. Vgl. noch 59, 10. 66, 11.
70, 14 ff. 71, 25 f. 80, 20 <■ 81, 15 82, 13. 86, 16. 87, 1 f. 88, II t. u. s. w.
daz Im abhängigen Sali Ut unterdrückt 2, 19 nu het diteu junge
witwe di ytronbeit an ir, si alle tage nam siben scharf diseipline, vgl.
(By Google
XLII ADELHKID LANGMANN.
die Lesarten. Ganz unvermittelt stehen die Conjunktive 15, 5. 6, die durch
ein xu ergänzende« 'setze den F*M, gesetzt rinaa' be'linf-t sind.
und steht r-lütWiseh 4, 27. 2ö, 2. 48, 15. 65, 13. 1«. ÖG, 10 8S, 7 ;
oondilional 24, 13. 44, 27.' 49, 19. 52, 10. 59, 5. 74, 3. 77, 23. 83, 2.
Von der Verbalrection dürfte anzumerken sein; er pal si , daz si
im der swester gehul/e 54, 16 f. "gl. Pari. 327, 14; den preutelstuel sitzen
1, 17; einem »und zu gesurften 9, 2 l".; einen an diene ttilit gepern 36,
9; einen enp/ahen an di arme 39, 2 f.; daz si under herre umving ein
sein golleich arm 67, 9; einem elttaz uz sagen vollständig, zu Ende er-
zählen 48, 12 f.; verzeihen c. Ace, der Person versagen 54, 10; »ich ver-
zeihen e. Oen, aufgeben, verlassen, meiden 58, 19; über den lisch kamen
U 69,37 f.;« si rerstueut sieh nit in dirr (« dis) werft 17,27; si rer-
trest sieh niht in dis tcerlt 13, 23 »gl. 41, 28. 43, 9 ; pringen mit im und
folg. Dativ 9'>, 33 und die Aura. — Aco. absol. ist anzunehmen 41, 29 f.
si was so rol gutes eile ire glider an allen ihren Gliedern, vgl. Gram.
4, S92 Aimi, SH».
Ale Beispiele der Apposition merke Ich an; ich gib dir sehtzig
tausent sei uz dem feg/tur, eilender sei 20, 29 f.; so vil daz ir unser
herre elicaz guelet tel , der gimint gol 43, 7 f.: den rihler da zu dem
Höhet/stein den teil ich dir geben, den Eberhart 66, £0 f.; iraz han ich
in getan, den /rotten allen 61, 5 f.; daz si uns nach Folge, den heiligen
2, 14 f. Eine Art Apposition liegt auuh vor in do anttcurt ir unser herre
im gedankei, 3, 3. 8 f.
lieber die Wortstellung an dem zwel/potentag l'/ilippi und Jaeobt
2, 9; an sant Peters abent des predigers 19, 22 f.; an des heiigen tag
Marci Pape 79, 8 vgl, 21, 22. 37, 26. 76, 26, »ielie da* Glossar zu den
Deutschen Chroniken 2, 707 unter tcort Stellung,
I.wltere Construotion zeigt so kont er dennr und prahl ein parte»
und (kam) mit siegeln 4, 19 f. Uebergang vun indirekter zu direkter Rede
ist 74, S f. belegt, vgl. Var. II. — 83, 36 füllt aus der Construetion,
vgl. Var, 3.
l Vgl. aurb Marg. Ebnerin Oflenb. Bl. öS""; Über tisch gan Mone
Quellenaammlung 111, 401*.
ay Google
ADELHEID LANGMANN.
(87*)In nomine patria et filii et spiritus sanctt wil
ich diser rede beginnen von einer closterfrauwen, wie got
mit ir gewundert hat von jugent auf und daz der heilig geist
mit ir gewollt not von kind uf. also zwaz zimlich, leutselig,
gütlich oder geistlich1 was, daz hilt daz kint und was doch '•
frölich pei den leuten on alle vcrlazzenheit. swenn-.cz gio
mit seiner munter zu predige, swaz ez do horte3, daz sloz
ez in seins4 hertzen sehrein, so ez denn5 heim kom und bwo
ez ein was, da betraht ez swaz ez gehört het an der predige
und uzgenommen^T^lich6 von unsers herren marter, die 1°
betraht ez gar gerne7 als ferre ez des stat het. daz wurden di
leut merken, die pei dem kint woren8 und sein pflogen, di
sprachen dike9 zu seiner mueter : 'daz kint flieget"1 nit" wann
in ein closter.'
Daz stuent untz daz ditz kint gewuebsc hintz dreizehen 1;|
jaren. do globtenl2si ir freund eim jungling13, der wart totsiech,
und do man die hohzeit haben solt und si den preutolstuol
sazz, do lag er allen den tag zu14 petto, also aoeht er,R
immer mere16 untz in daz ander jar daz er starb.
Do noch" wolten si ir freund aber hin geben, do sprach 20
unser herre'8 (88*) hintz eimlS menschen: 'und gebe man ai
dreizigen, si miiesten alle sterben, si müest mir werden.'
' wai zimlich oder levtnelik oder gaiallich oder gotleieh M
' twenne M. ' horl M. * aeinez M. i denne M. * avzgeno nie glich M.
' gern M. • warn M » dikke M. » ffgt M. " niht M meist in M.
" lobten M. " aine innglin M. '* im u. *. w. M. ,s sochter M.
" mer M. " Dar nach M. " vnder liber h. M. '* aincni gvten menAclien,
gTtcD igt am Bande nachgetragen M.
QuHlen und p-m-Kbaniu. XXVI. 1
* Google
2 ADELHEID LANGMANN.
do pat si guet leut, daz si got für si peten daz er in zer-
kennen gebe1, waz sein libster wilie wer. ein guet9
mensch was an seiner andaht, daz pat unsern herren3 für
si, ob ez sein will« wereJ daz sie in ein closter solt. do
5 sprach unser herre15: ja ez ist mein wille. ich wil si haben
swo si ist, da11 si ein ist mit mir.' do sprach der mensch :
'herre, wo ist si ein mit dir P' do sprach unser herre7 : 'da si
niman ist.'
Dor noch an dem zwelfpoten tag l'filippi und Jacobi8
10 do pat dirr9 mensche (88") die10 heiligen zwelfpoten für sie
und sprach: 'vil üben heiligen, ich beger des hintz eu, daz ir
begert hintz unserm11 herren um disen12 menschen, ob ez
sein wille si, daz si in ein closter kom,g. do sprachen di
heiligen: ja ez ist sein wille, daz si uns nach volgo, den
15 heiligen, und daz si im eigen willen laz als wir.' do sprach
der mensche14 hintz unserm herren15: 'herre, waz wildu ir dar
um geben?' do sprach unser herre'8: 'da wil ich ir um ein
iegliche17 tot18 daz19 himmelrich geben.'
Nu het discu junge witwe di gwonheit an ir, si alle
20 tage20 nam siben scharf diseipline21 swenne si moht vor ehaf-
tiger (89*) not oder ummuez22. nu kom ez ze einen23 weihen-
nahten, daz si an dem cristage21 unsern25 herren enpfink und
do si unsern herren26 in dem munde het, do leget sich unser
herre ir an den gummen27 also crefticliehen, daz si in niht
25 verzern moht. si trank, daz half si niht. do gedaht sie ir:
'vil über herre, waz han ich wider dein hulde getan P' do
sprach unser herre28 in irem munde hintz29 ir: 'du hast nit
wider mich getan, du30 scholt mir globen, daz du körnest
in daz closter ze Engcltal, bo enpfehstu mich.' do sprach si:
80 'herre, des tuen ich niht. ich pin ze krank, ich mag niht
1 geb M. ' guet fehlt Af. ■ Üben I). M * wer M. ' vnikr lieber
h. M. ,; do ' [horro] über M. B an der heiligen tak ptiyltppi et
J. M. * dirro M. "> mit die beginnt in B eine nndtrr Hand. " vnderm
oft M. " diaem M. " kvm Af. M roenarh Af •* hintz unaerm herren
fehlt Af. •* vnder libor h. M. " iegloich Af. '" tat Af. » daz fehlt Af
™ daz si altaj* Af. " diaeplitio B n vnmuz .V *' zfeinen M. W oris-
tag M. !t vnsnr B. n vndern liliftn herren Af. n ßvmen Jlf. *» liher
herre M. *> irm mvnli zv Af. » do B.
ay Google
übel geleben.' do sprach unser harre': (89*) so enpfehstu
mich niht.' ai gedabt ir'', si wolt ez dem pfarrer sagen, daz
er ir hülfe, do antwurts ir unser herre4 irn gcdanken und
sprach: 'weder pfaffe noch alle die in dirre kirchen eint, die
mugent dir des niht gehelfen, daz du mich immer enpfahst, 5
du globeet mirz denne.' si gcdaht ir, si wolt hnz globen und
wolt ir daz glubde5 den pfarrer piten abnemcn, do von daz
si ez mit willen nit tot. do antwurt ir unser herre aber6 irn
gedanken und sprach: also wil ich niht. ich wil daz du
mirz also globest7, ob du halt sterben schöltest8, du tust ez.' 10
bi ; gcdaht ir: 'herre9, so glob ich dirz, ob ich halt (90*)
sterben Bcbolt.' uf der stat do10 enpfink si in. si sprach:
'herre, ich han dir meinen willen und meinen jungen leip
beut geben, schult11 ich iht aelik in dem closter werden12?'
er sprach: ja13, wan ich wil dich nimmer14 verlazzen und 15
wil dir selber helfen auzz allem15 leiden, da du immer ein
kumst und wil dir reht gütlich tuen als minen libsten und
wil mich von dir nimmer geschaiden.' an der selben stat do
bnatn16 ir unser herre elleu zergenklicheu dtnk und ward ir
ein rechteu freude da17 si in daz closter scholt. nu lagen 20
ir ir freunde dannoch ser an dem herzen daz si di lozzcn
scholt18.
Darnach virzehen tage vor19 ostein do nam diseu frawe
aber unBern20 herren. do si do unsern21 herren22 enpfan-
(90k)gen het . do gab si do unserm herren22 uf alle ir 25
freunde23 und sprach: ,herre, ich gib dir heut alle mein
freunt also gar uf, daz ich nimmer24 gesorgen wil weder um
ir leib noch um ir guet.' do sprach unser herre25: 'so wil
ich dich deiner freunde ergetzen26. habe dir mein mueter
und alle mein heiligen27, daz die dein versprecher schuln sein 30
' über harre W. * vor ir ioh unterputilctirt B. * Antwort u.s. w. W.
* libar herre M. s gelvbde M. < aler unncr über herre 3/.
' gelobst M. * schobt M. • libar herre M. " do fehlt M. " schol M.
" aelik w. in dam closter M. IJ ja du scholt aelik und heilik werden
M. " nimer w. s. u>- M. " allem dem M. " benam M. " daz M.
'* nu lagen— scholt fehlt B. '■ vo B. M Tnser B " vnser B. ■' lieben
harren M. » frewde It. *■ nimer mer M. » lieber herre M M dir
deinen fr. egetzen ß. « hiltgen M vor heiligen ist frewd ausjie-
ttrichen und untrrpunktM B.
ay Google
4 ADELHEID LANGMANN.
vor mir.' dar nach golaistct ir kein1 ir freunt nimmer mer
kein triwc-, wan sie beten gern gesehen daz si in der werlt
bliben wer. nu geschach daz also , daz si ir freunt zwir
suchten und wollen si über iren3 willen hin globt haben*.
5 do gink si zwir vor irn äugen hin5, daz si ir keiner (91*)
nie gesach. do nomen si ir daz guet allez6 samt.
Dar nach do diseu frau7 hintz dem8 closter fuer9, do
für si für ein kirchen. do pat si daz- man si ein clein weil
in daz gotshaus liz. nu man10 liz ai in daz goteshus. do vi)
10 ai für daz crueifixus und pat unsera" herren" daz er irz
ringe13 machet, wan si groz sorge N bot, und do si ufaach, .do
hinge unser herro15 vor ir an dem ereuce mit pluetigen
wunten16 und sprach: 'sich her waz ich17 durch dich er-
lidoii,s hau! muhtu niht ein wenik durch meinen willen
15 leiden1"? nu wil ich dich doch sein20 ergetzen21.' do fuer ai
hintz dem closter. nu was si etl(91")ich22 weil daz ir
unser herre53 in dem closter keinen troat gab24 und der
tiufel martert si alle naht mit manikvcltiger pein. er proht
ir die toten und leit ir die an irenäf" arm. so kom er denne
20 und36 prabt ein parten und mit siegeln, und alle naht ao
plis er als ein rint, daz si27 vor seinem28 ptoaen selten rue
moht haben'-'9, eines nahtes do kom er und saze30 für si uf
daz pette31 als ob ez ir muem wer. do sprach si: pistu daz
muenir" er swatk. do wart si in erkennent. do hub ai ir32
25 hant uf und segent sieb, do spottoht er ir13. diseu not
wert ir31 ein jor in der werlt und ein jor in dem closter.
(92*) An dem ersten antlaztage31 dar nach und si in
daz closter was konieD38, do si unsern37 herren3'* enpfink,
1 ir kti-iii ir knin ir fr. it. '' knin trew nimer mer M. I'wp B.
' im M. ' golobi hftbn M. * do gink — hin fehlt B. * als M.
1 frew B. s dem fehlt M. ' fufr B, '• mim der letzte m-strieh ge-
löscht B. " vor unsern vn 8 (/«»gestrichen B. u Üben herren Af.
'* ring it. " Borg lt. » hing u. über herro M 6 wuden M. " ich
fehl! B. I9 derliden M. " geleiden M. " sein doch M. u ergens-
len B. » etl- tlich B. » lieber herre Jf. «* tet M. » irn M. iS tu
ö. » ai fehlt B. « seinem fehlt B. « gehabn M. *» »az Uf. »' pett
M. »■■ di M. »• do »n. er ir fehlt M. " ir fehlt B. ,s «ntla*tag M.
« kvmon M. " vndern ... ». tr. M. " hera M.
By Google
TEXT. 5
do vergab ir unser horre1 alle ir sünd und sprach zue ir:
'du scholt gruenen ab die pßume und2 scholt fruht pringcn
als daz laup.' disse wort3 verstunt ei niht. do gedorst' si
in niht frogen*. er gab ir drizzik tausent seile6 auz dem
vegefcur1 und als tu sunder zu liekerde" und als tu guter 5
leut ze bestetigen, nu het si einen geprestcn der tot ir gar
we. do sprach si: 'ach herre, wob hastu gedaht mit disem
leiden ?' do antwurt ir unser herre9 und sprach : 'het ich
dir ditz leiden10 niht geben. (92b) so hestu ze vil mit den
leuten gewandelt, sust schemstu dich vor in und must pei 10
mir sein und wirst si auch erkennent11 daz niht triwen'- in
iu ist.' unser herre13 gehiezz ir, er wolt ir ezu benemen Ift.
Aines mols an einem tage10 do begert si daz si gern
gwest17 het, waz uDser herre18 mit dem wort het gemaint,
do er sprach: 'du scholt grunnen als die päum.' do kom 10
unser herre19 zue ir und sprach: 'verstestu des nit? du scholt
grünen20 als die21 päuine22 an tugenden und scholt fruht
bringen als daz laup. swenne die paume23 pluent, so schiu-
zet24 des ersten daz laup auz und under dem laube die blude.
als die blude dennc abreisen, (93*) so bestet die" fruht. 30
also-6 scholtu besten, ich wil dich selber prechen. ez schuln
vil menschen von dir gebezzert werden, du pist mein kint,
du pist mein swester, du pist mein gemahel. ich bin dein
vater, ich han dich geschaffen, ich bin dein brueder, wane27
ich bin mensche^ worden, ich bin gemahel , wan ich han 25
dich auz29 erweit'
Ze einer zeit30 do31 man ein kint datzc3- dem selben
closter in segent33, unter dem Vem creator do waint diu
frau34 und gedaht an daz leiden daz si het, do man si ein
segent. do kom unser herre zue tr und sprach : 'ez ist hiut 30
1 über herre M. * [und) du M. ' dilz wort ex 3t * getorat M.
5 getragen .V. * Bei M. ' frgfevr M. * bekerd M. " über herre M.
'* leidem .M. " erkennen 3t.. " t'we B truv - wen M. " lieber lierre
it. «i ir'z B irr. M. 's nemeii M. " tag M. » gewost M. " liber
herre M. 19 liber herre JH. '• grvnncn M. " die fehlt B. " paTin
M. 's pavm M. *> achevzzett M. " dov M. *« azo B. '" wanne 3t.
11 mensch Jtf. *» auz fthlt M. ** Ainez mnls ze ainen Zeilen M. °> do
tet min M « daez M. " (inaegent] ein vnd M. " ai 3t.
a, Google
6 ADELHEID LANGM A NN.
hoh/it hio mit dem kinde1, nu wü" ich3 hohzeit mit dir haben4.'
(93'') do sprach disiu swester5: ach herrefi, was aber iht
hohzeit hie, do man mich in aegent ?' do sprach unser hcrre :
'ich was hie und7 mein mueter und mein zwolfpoten9 und
6 mein marterrer9 und mein10 pihtiger und die ainlefetusent"
meide, der tak des selben tages was und vil heiligen und
enge! si poten mich alle flizzik für dich13, daz ich dich gut
machet13, si sprachen, du best si her geladen.' do sprach
diu frau14: 'daz ist war, ich ginge15 hintze'6 allen17 den
10 kirchen18, die ich derreichen moht und lued si alle here"V
si sprach: 'herre*0, wer du iht gncdik21 an dem selben tage22?'
unser herre23 sprach: ja, swes24 du mich pet25, des gwert26
ich dich. (94*) swer mich durch deinen willen het gepeten,
den het ich gewert.' si sprach: 'herre*7, wart iht sei lodik ?'
15 er sprach : ja dreizzik dusent sele*H wurden ledik und als
vil sündcr wurden39 bekert und als vil guter leut bestetiget30.
liest u mich gepeten um alle di sei, die in dem fegefiur31
warn, ich het dirs alle gegeben, do köndu32 mich niht ge-
piten. ich half dich93 an legen alz din ordengwant und
20 zeincm34 Urkunde35 dich könd ir keiniu nie an gelegen38, si
musten dirz lazen. ist daz warf ei sprach: ja herre, ez
waiz manik mensche3'.' unser herre sprach38: 'do ginge39
ich und mein muter mit dir her uf und gingen mit dir (94b)
durch den kor hintz den frauweu allen, ich was vil fro,
30 daz du mir werde40 worden.' si fraget unsern hcrren, ob
daz kint iht guet scholt werden, do sprach er: 'ez wirt vil
aneretik41 und wirt doch guet.'
Zu einen Zeiten43 an der heiligen drivaltikeit tage'4
' kind M. * vil B. ' ich fehlt M. * ha.hu M. s si M. * über
harre M. ' und fehlt B. B zwelfpoten M. * martrer M. 1B di M.
11 ainleftusent M. » für dich fehlt M. " macht M. " si M. >* ging M.
'* hinoz M " alle B. '• kirchen, S ist rolh nachgetragen M. '9 her
M. i0 über horr M. " genedik M. il tag M. " libor herre 3t.
» was B M. M pett M. * gewert M. " über horr hf. " dreichzik tav-
sent sei M. M wurden fehlt M. M wostetigt M. 11 fegfeTr u. s. ic. M.
,J kond dv Jf. M dir M. M iv aine M. " vrkund M. •* gelogen, g£
roth nachgetragen M. " mnnsoh M. Sä unser Über h. spr.itf fehlt B.
" ging M ** werd M. *' aneretik B M. « Zu einen leiten fehlt M
« tag M.
ay Google
iindcr dem Agnus dei do pat disiu swester1 unsern herren
gar fleiziclichen daz er zue ir köm, do kom unser herro3
und sprach: 'fride:l sei mit dir. ich der vatcr von himvlrich
minne dich.' do sprach der sun: 'ich ininne4 dich ouch,' und
der heiligeist"': 'ich diu war1' gotheit minne dich.' si pat 8
unsern herren, daz er si cleidet. do sprach er: 'daz wil ich
tuen-' er cleidet si mit weisem cleide und mit rotem und
(95") mit grüenem und sprach: 'ich han dich gecleidet'. si
sprach: 'herre, waz beteutet7 daz weiz8 cleit?' do sprach er:
'cz bedeutet9 rehtiu reinikait, daz ich dich gereiniget10 han '0
von allen dinen Bünden, daz rot cleit bedeutet11 die prinnen-
den12 minne die du zu mir hast, daz grüen clait bedeutet13
mein gotheit diz ich pei dir pin. nu ban ich dir auf ge-
setzet14 ein cron diu15 hat fünf tausent casten. in den casten
siut gar lutzel stein.' si sprach: 'wo von ist daz?' do sprach 15
er: 'do suln™ si dinhi guten werk17 erfüllen.' si pat in um
di sele18 in dem fegefiur. do gab er ir funfzehen tusent
sele19 und als vil sunder ze bekerde2" und als vil guter leut
(95b) zesl bestetigen22, er sprach: 'weaten die leut wie gar
hoch dirre tak were2:\ si dinten mir vil flizielicher24 denne 20
si tunk' der swester25 was als reht wol mit unserm herren,
daz si sprach: 'herre, laze2B mich ewielichen pei dir sein,
ich ger anders himelriches niht.' do sprach er: 'der27 frid
sei mit dir' und fuer sinen weit.
Zu einen zeiten28 do disiu swester29 nach einer messe 25
be trabtet30 unsere31 herren marter und do si kom dor an als
er hinge32 an dem cruce, do wart zu ir gesprochen : 'frid sei
mit dir ewielichen.' si sprach: 'wer pistu daz mit mir reddet?'
do sprach er: 'ich pin als warer33 got und mensch als ich
an dem (96*) OBtertage34 erstund und als ich an dem ufer- 30
tage35 ze himel fuer.' disiu swester36 wart37 innenclichen
• si M. * über herro M. • frid M. * min M. • heilig gaiat ,W.
* dev aintg nur M. 3 bedovt M. ' weizze M. s wodevt M. I0 go-
reinigt it. " bedevl M. " prinneodo M. I3 bedovt M. '* gesetzt M.
■* di M. '« achrlicti M 1; werk noch M. " gel Jf. » Bei M. » be-
kerd M. « ze fehlt M. " bostetiget B M. » wor 3/. » fleißiger M.
» ir M. » 1« M. w der fehlt M. «B Aines tage» M. » si M. » bo-
traht M " vnsor B 1! hing M. » warre M. '• ostertag M. " uiW-
tag M. * [disiu swester] do M. " wart si M
ay Google
8 ADELHEID LANGMANN.
wainent und sprach: 'ach über herre, nu hör ich so vil sagen,
wie der pöse gaist die leute1 betrige2, und achölt ich do mit
meinen Ion Verliesen, ich wölt3 e daz du mich nie beschaffen4
hest.' do sprach unser herre5: 'ich swer dir sein pei meiner
5 gütlichen kraft daz iz6 pin din got und din herre.' do ge-
daht si ir': 'owe daz du war hest!' do swur er ir sein aber,
do gedaht st ir: 'owe herre, listu dich sehen so glaubet8 ich
acin.' uf der stat do9 stunte10 unser herre" vor ir und was
als ein alter herre und was sein antlutzze12 also wunnen-
10 clichen schön13 und was gar zornclichenu gestellet, do si
in niur'an gesach, do ging er in ir bertze und sprach: 'ge-
laubstu15 noch daz iz,e pinP' do sprach si: ja herre, ich
glaub ez wo!.' do sprach er,T: 'ich swer dir pi der warheit
die ich selber pin, daz ich dir nie kein güet getet denne
15 rehtiu gotliehiu gute18 und daz ich dir nie kein gnade19 getet
denne gütliche gnade20, nu glaube51 mir. frid sei mit dir.'
do fuer er hin22, do glaubet23 si furpaz immer mer swaz er ir
gutes tet.
Zu einen zeiten21 an unser frawen tage25 assumptio
20 do cnpfink si unsern berren. do gab ir unser herre26 hun-
dert tusent sele87 und als vil sunder und (97*) als vil guter
leut ze besten, do begert si daz ditz einem andern menschen
auch widerfüer. daz geschach. ez widerfuer einem andern
menschen daz über vier meil was. daz kom28 und seit irz.
25 Do disiu swester29 gehorsam acholt tun, do hiez si
unser herre3" ganz peiht tuen, so wolt er ir einen andern
engel geben, daz gehiez si unserm herrenS!. des selben
tages3-' do nam si unsern herren33 und tet do gehorsam, do
1 levt M. '' bot' ge B. * wölt BM. * geschaffen M. * liber
horre Af. * iz = ich ez. i ir fehlt B. 8 glaxbt M. » do fthli M.
"• stvnt M. " liber herre Af. " antluz Af. '» also schon (96b) vnd w.
schon B. ** zornleichen M. » glavbati Af. " iz = ich ez. " er
fehlt B. I9 den r. g. gvt Af. " genado M. *• gnad M, n glavb Af.
» do fuer er hin fehlt M. » glavbt Af. »i Zu e. Zeiten fehlt M.
» tag Af. -6 liber herre Af. *' sei Af. " kom dar Af. i9 si Af.
30 über herre Af. " Nun folgt in 3i die Vision Des nahtes do ai
II. a. u>. = B Witt I8511 ff. *> [des selben tages AfJ do si gehorsam
schult tuen B. « vnsera horren leichnam Af.
ay Google
TEXT. fl
vergab ir unser herre1 aber alle ir aund, daz er irs nimmur
mere zu gesuebeu wolt und sprach : 'ich wil mich nimer
mer2 von dir gescheiden weder hie noch dort.' ei sprach:
ach herre, im (97'') pin ich als recht krank, wie schol ich
meinen orden getragen ?' db sprach er aber: 'tu frölichen 5
gehorsam, swes tu3 niht vertnaht, daz vermag aber ich. ich
wil dich nimmer Yerlozen in keiner not weder Ieibes noch4
sclc.' si pat in um sele5 und mant in der gehorsam, do
gab er ir furnf6 und zwainzik tusent sele7 und als vil sunder
und als vi] guter leuts gestetiget9. do gab er ir einen andern 10
engel und enpfalch si dem engel gar fleiziclichen. der enget
sprach, er wolt ir gern pflegen, unser herre10 enpfalch ir
den engel auch fleizik11 und sprach, si scholt im gern peten,
er wer ein gefurster engel'2. ei fraget in, wo von daz wer
daz13 er ir (98") amen andern engel het gegeben, do sprach 15
unser herre14: 'da pistu nu in ein hohez" leben getreten, da
von hon ich dir einen hohen engel gegeben, daz du sein
wol bedarft. ein künik16 hör. einen hohem engel denne ein
herzöge17, so der mensch ie hoher ist so er ie'8 hohem
engel hat.' 20
Zu einen Zeiten19 an dem samztage20 als man den advent
anhebet21 ze vesper do wart disiu swester22 ser wainent und
pat unsern herren durch des oeigens willen23 als er sich von
bimel her abe1* naiget25, daz er geruchet28 zu ir komen27.
do kom unser herre21* zu ir und sprach : frid sei mir dir.' er 25
sprach vil Worte2* der si vorgaze30 (ÖS") und sprach: 'ich
wil deinen namen schreiben nn daz lebendige31 pnech, daz
er nimmer dar an32 vertiliget33 schol werden, da von gehabe34
dich wol-' si sprach: 'herre, waz ist daz lebendige35 buech?'
* über herre 3f. * nimmer [inerj Jtf. ■ dv M. * oder M- * um
di »el M. ' frnf M. ' sei Jtf. ' gut' am Bande nachgetragen B. leul
fehlt B. ' bestätigt M. <• über herr M. » fleitik fehlt M. " enge]
der gefirsien engel M. " du «er daz fehlt M. " über herre M.
11 vor höhet, welche» die Zeile beginnt, steht ho, die vorhergehende be-
tehliestend M. •* kvnk M. " herezog M. " ie «inen M. ■• Zu e.
leiten fehlt M. * laraiiag M. « anhebt M. " si .V " wille M.
t* ab M. » neigt M. " gerreht M. » ze kxmen M. *• über herre
Jf. » wort M - vorgai M. " lebetlige B. lebendig Jtf. « [dar
an| mer M. » vertiligt Jf. " gehab M. >' lebendig Ja*.
ay Google
10 ADELHEID LANGMANN.
er sprach: 'daz ist mein gütliche' hertze2, daz ist daz leben-
dige1' buoch. awer dar in geschriben wirt, der raak nimmer
mer vertiüget4 werden.' den selben advent liez er die swester3
nie üii s undern trost0.
5 An dem aunntage7 vor dem crissetage", do der convent
zc naht aze9. do was ez als spet daz man muest lieht'11 auf
zünden11, do gedaht ir disiu sweater12; 'ach berre, also tut
man zue hohzeiten, so ez spet ist so zunt mau lieht13 auf.
welhiu ist heint hinne" praut,;,P' (99") si gedaht ir)c: owe
10 herre, wan woltestu17 durch alle din güet daz ich daz wer!'
do zunt man ir auch ein licht für. do gedaht si ir : ja nu
pin ich reht praut.' do kom unser herre zue ir und tet ir
also18 gutlichen, daz si kaum von tische19 kome. do fuert
man si in ir zelle. do prast si auz mit lautem lachen20 und
15 rette mit unserm lierren-1. ir was als wol mit im und daz
wert untze mettein'-2 und er tet ir als gutlichen und gab ir
als vil fräuden23, daz'-'1 si alles'5 des leides vergaz, daz ir ie
widerfuer. st kom so26 gar von ir selber daz sie-7 niht ge-
reden koude2K.
20 Dar29 nach an dem cristage30 .do si unsern horren
gnam31, do dauht si, wi ir unser herre32 niht als gütlichen
tet als (i»!ib) ein ander mol. do waint si ser. dar nach an
dem andern tage33 under der3* messe do waint si und sprach:
'herre, nu wü ich immer mer45 wainen, du kumst denn3<: zu
25 mir.' under3' dem Sanctus kom unser herre'8 and sprach
uzzer39 mazaen gutlichen und minncuclichen : 'wis*° gegruzet"
von dem aller höhst ni lamme.' do gedaht si ir: 'ach berre,
1 goileich M. * hercz M. ' lebendig id. * vertilget M. l si M.
« vor troit Btr ausgestrichen B. ' avntag M. "* kristag M. 9 az M.
"> lieht niVBt M » zünten M. '-' si ir [disiu sw.j M. » lieh 0.
» hinne fehlt M. » prav M. * ir /«*»" M. " wolatu M. " ah M.
'* lisch M- -° lachem B. *' liban herren M " vncz motten M.
** frawdm B. 21 da B. " als M ''* sa U- » sie nachgetragen B.
!S moht M. ss Dar, D nachgetragen B. -11 ror oristnge ist cria ausge-
strichen B orissetaj 31. Jl genam 31. " über herre 31. " tag 31.
** der fehlt B. a mer fehlt M. •* denne M. " das Abkürzungszeichen für
er nach vnd nachgetragen B. M über horre 31. " avz der M. *° pia
Si. " gegrvjt M.
ay Google
TEST. 11
ich erkenne diniu wort;, <laz duz pist der mit mir reddet1.
wer ist daz höhst" lamp? er sprach: 'ich pin daz höhst
lamp:<. ich hon dich gegruzzet1 von mir. war um wamst u,
mein vi) libiu? waz du will daz wil ich. dein haizzu4 zeher
twingent mich von dem himelriche* her zue dir. ich pin 5
komen und wil dein /eher mit mir ffiern in daz(lüü') himel-
riebe und wil si zaigen mioem himelischen7 vater und miner
muter und allen hailigeu8, daz si dich deeter über haben9
und dir10 dest" paz gunnen, swaz12 ich dir gutes tue. ich
gib13 dir offt ze leiden dor um, daz ich sein geriiemen müg 10
in dem himel.'
Dar nach an der kindlein tak nach der messe do kom
unser herre zue dirre swester14 und tot ir gar gutlichen, si
pat in für ir geporn friunt. do gehiez er irzls, daz kain ir
geporn friunt von im immer16 geschaiden würde und von17 15
swelhem irm friunt geporn oder ungeporn si in fraget18,
daz saget19 er ir wi ez in dergen sehölt und gab ir vier
lausent sele20 und als vil sünder und ab vil guter21 (100*)
leot bestetiget22.
Dar29 nach an dem obersten tage21 ander der messe 20
do begert si unsere herren von allem irm hertzen'25. under
dem Agnus dei do26 kom unser herre und tot ir gar güt-
lichen und was pei ir, untz3T man zo tische*8 leute. do
sprach si: 'herre, gib mir deinen segen, ich schol Mutze
tische26.' 'du scholt hie sein, du hast ein urlaup.' do sprach 26
si: 'daz weiz ich wol, da furht ich29 der leut ergerunge30.'
er sprach: 'blibestu31 niht hie. ich wil dir daz guet nimmer
tuen32, du hest denne niht Urlaubs.' si blaip vil gern, unser
herre sprach : 'dar um daz du dich durch der lout93 ergrunge
willen34 von mir woltest Bchaiden und doch hie bliben bist, 30
1 redde H redet M. • hoat M. * Iftp IS. * gegrvzt .V. > haiz
M. * liimelrcicli it. ' bimeliohen M. " hiligen M. * habn M.
'• dir fehlt B. » den B. " waz B M. IJ ich gib ich gib M. » ir M-
11 ir daz daz M, '« nimer M. " von fehlt B. " Tragt M. " sagt M.
*• se] Jf. *' gvtor (1001') gvter B. n beutet iget wurdern B. " Baum
getanen für die Initiale D B. » tak M. » licrUem B. » do fehlt
II. ** mez daz Jtf. » hintz tisch M. I* icli fehlt M. '* orgrvng M.
11 pleibutv M. » gelvD M. M lovt M. »* der lout willen (willor.
fthlt M) ergrunge B ergerrng Jf.
ay Google
12 ADELHEID LANGMANN.
dar um wil (101*) ich dir als grozzen Ion geben als ob du
mir sehtzik seiter liest glesen1. ich wil dich heut ze e
nemen , da./, ich mich nimmer* mer von dir sebaiden3 wil.
ich wil dir alle die triwe tun die ein liep dem andern tuet.
5 ich nim dich hiut ze e, daz ich sterielichen* pi dir plibeo
wil und wil allezs daz tuen daz du wilt. ich wil dich meiner
muter enpfelhen und meinen heiligen daz si dir gütlichen6
tuen.' do sprach unser frauwe zu ir7: 'gehabe9 dich wolle9,
libez mein10 kint, ich wil dir gütlichen tuen.' diu swester11
10 sprach: 'ach frauwe, tu'2 mir niht als die ubeln swiger im
snurn tuen.' unser frawe sprach: 'ich wil dir niht tun als
die ubeln13 swiger im snuorn14 (101*) tunt. ich wil dir tuon1'
als ein getriwiu mutcr irin kind16. swenne mein sun mit dir
zum17, so wil ich cz versuonnen ,8.' unser herre111 sprach: 'pit
15 mich swes!" du wellest, so wil ich dich gewern.' si sprach:
'herre, du weist wol. swa ein herre uf einer purge81 wer,
der ein hohzeit het, des reht wer daz, daz er alle die ge-
vange«52 liez. nu pistu ein herre ob allen herren, nu pis
hiut mtlt an den gegangen.' unser herre" sprach: 'pit mich
20 swestu"4 weilest- peteatu38 mich um alle die sele36, die iu
'dem fegefeur sein87, ich wölt dirs-s geben29.' si sprach:
herre, du scholt mir selber geben, alle niu pi-cut aisebent
niht gern, gibet*0 man in iht, daz nement si.' er sprach:
'habe31 dir heut (102*) sehzic tauaent32 scleS3 und a!s vil
25 sunder di ich bekem wil34 und als vil guetor laut die ich
bes tetigen wil.'
Diusiu swester1'5 kom als gar von ir selber, daz si niht
west waz si tet. do kom snnetus'16 Nicolaus geclaidet als
ain pischof und gab ir unsers herren leichnam. do kom si
30 wider zue ir selber und gedaht wol, daz ir ein pischof unsern
1 gelesen M. > uiincr M. ' gesehaideo M * utetikleieb M.
■> als M . « gvtleich .V. < zu ir fehlt AI. ° gehab Jtf. '< wol M. »• mei
B. " ai M. »i tv Jtf. " ubeln fehlt M. " «nvrn B «n5rn Jtf. " tvn
.V. " kinde Jtf. " zymt jtf. ,8 vcrgTnnii M '* Über herre .V,
f wez B Jtf. J1 pvrff Jtf. w di gegangen ulk Jtf. " er Jtf. ** wbbiu B.
wes du Jtf. » pctesl dy Jtf. ** sei Jtf. " wem Jtf. s» dirz B Jtf.
*» geweti B - gibt Jtf. »' hab Jtf. " tavten B. " gel jtf. *' di ich
wekern wil M fehlt B. '• si Jtf. » sunt Jtf.
ay Google
TEXT. 13
herrn1 het geben*, ei kant sein aber niht. do sprach unser
herre3: 'ditz ist Nicolaus gwesen udi! ist geschehen zue'
einer bestetigunge5 : alle proutigan6 gebent gemabehingerlin:
so han ich dich mit meinem lichuam gemahelt7.'
Dar nach an der* lihtmesse abent ze vesper do gedaht ;''
ir disiu swester9: 'ach liber herre, netnstu mich zue dir! do
wart (l02b) ir als we, daz si wont sie1" scholl" sterben und
sprach: herre, la mich hie daz ich13 mer Ions din.' die frawen
fürten st hinder den alter, de sähe13 si otif11: do was der
kor toI lihtes und sprach unser herre15 zue ir: 'weratu bliben 10
in den gedanken daz du gern tot werst, so wolt ich dich
mit mir gefuert haben ze htmelriche16.' si sprach: 'herre,
wer ez dein wille gwesen, so hestu mir/, geben.' die frawen
fürten si uz dem k<>r in ir celle au ir nie. dar nach do
si gerne t het, do Drahten si ir ze trinken, do sprach si: 15
'sit ich in ditz closterkom, getrank ich17 nie kein18 welischen19
wein mer.' do sprachen die pi ir woren-": ez ist kein welsch81
wein (103"), ez ist ein eht wein.' si trunken mit ir. do
sprachen si: 'wir trugen eht wein her, aber ez ist22 welisch83
An dem lihtmessetage'-'1 do man zue tische""' gie, do
muat man si von tische3" fiiern. do lac si allen den tak
untzc"" vesper, daz si sich niht verwest in dis wcrlt. des
nahtes do gie98 si aber ze tische, do must man si aber von
tische-9 füern. do msin si braht an den tennc, do sprach 25
si mit lauter stimme3": 'lierre got, derbarnie31 dich über mich.'
do fuer auz iretn'1- munde93 ein tiurin flamme, man fuert si
in ir celle. do kom unser herre mit grozzen gnaden zue ir.
do sprach si: 'herre, wo pin ich hiut gwesen84P ich weiz35
1 h'n am Bande nachgetragen B herren M. * gegeben M-
' über herre M. * r.e M. * beatetigTng M. * prevtigan M. ' gemehelt
(I roth nachgetragen) mit in. loiehnam M. * du M. * gedaht ei ir
[diaiu aw.| M. 10 sie nachgetragen B. " eolt M. " ich nachgetragen
B. " »ach M- •* a»f M. IS liher herre M. IS himelreich Jtf. ,; ich
nachgetragen B. " kainen M. I3 welschen M. zu warn M. " wel-
schen B »«lisch M. l! ea ist aber M. lX welisclio B. 14 lihlm - sse-
tage B I. tag M- <s ze tisch M. « tisch M » vnz M. « ging M.
a lisch M. *> stim M. *' derbarm M. ■" irm M. " wund M. M £c-
wesen M. n weiz um Bande michgttragen B.
„Google
14 ADELHEID LANGMANN.
wol daz ich enzukket1 pin (103") gewesen, ich enwaiz aber
wa.' do sprach unser herre: 'diu sele* ist enzukket3 ge-
wesen in dem himclrich4 und bau si getröutet6 nnd zaiget6
si minor mueter. diu zaiget7 si allem himelischen her und
5 du geviült" in allen wol.' si sprach: 'herre. wor9 um liest u1"
miz11 nihtl! wizzenf do sprach unser herre1": da pistu sein
noch niht wirdik. ez geschitu aber schier15.'
Zu einen zeiten do si in der schul was, do het si unBern
herren enpfangen IB. eines tages nach tische do si in der
10 schul was und saze ob dem zeln, do kome si aller dinge von
ir selber, do kom unser herre und lernt für si und tet ir
auch gar gutlichen, des morgens sprach ir maisterin zu ir11:
'wa wer du (104*) gestern?' si sprach: 'ich18 lernt hie.' do sprach
ir meisterin: 'unser herre lernt oder du.' si pat ir meisterin
15 nizzik daz si swige. si konde ir zeln fürpaz immer mer wol.
Anno domini MCCCXXX0 an dem pfinstage19 do nam
disiu swester30 nnsern herren und do si in enpfangen het,
do dauht si, wi ein feur um si prüV1. si sprach: 'herre, ver-
ein dich mit mir und mich mit dir also daz ein ewigeu-2
20 einunge23 zwischen uns werde, daz kein schiedung-1 zwischen
uns nimer mer werde25.' unser herre™ sprach: als wenik
ich mich nimmer von minem vater geschaiden mak, als wenik
wil ich" mich nimmer von dir28 geschaiden. ich han dir
den heiligen (104") gaist geben als ich in meinen Jüngern
25 gab.' do sach si den heiligen geist in fiurinen39 zungen. er
gab ir dreissig30 tusent sele81 uz dem fegefiur und als vil
Bunder bekert und ala vi] guter leut bestetiget32 und sprach :
1 eiuvket M. * gel M. * eoivkt M. * himel M. * getrevtet M.
'■ »igt M. ' Mligl M. ' geTÜ M. * war am Rande nachgetragen M.
** lii dv Jtf. " miz darüber roth r B " niht gar M. " er 31.
" geschult M. ,s .V«» folgt in M die Vitien Aina tage« kom di amme
u. *. u>. = B Blatt 157" ff; ee fehlt dagegen die folgende Vision 14,
8- -16. '• epfangen B. " ir nachgetragen B. " ich nachgetragen B.
w pflogitage M. » si M. *« pivnne M. K ifrjewigev M. »• ainvng
M. ** achidvug 3t. * werd M. *» über herre 3f. ,1 ich nachgetragen
B. » dir am Rande und in der Zeile nachgetragen B. ** fevrein M.
" d'zik am Rande nachgetragen, datin auegentriehen und von der mehr-
fach eorrigirenden Hand an der betreffenden Stelle im Tejt eingefügt
B. " sei JW " wotttetigt M.
ay Google
TEXT. 15
'war um gihstu mein niht? schcmstu dich mein? du darft1
dich mein niht scheinen, ich pin dir frum genunk2, ich ver-
gih dein vor meinem himclischen vater und vor meinen hei-
ligen und gelaugen din nimmer mer3. du geholt niman4 lip
haben denne mich, ez wer ein herzöge* der liet ain arm 8
dirn, und nem si einen pösen kneht, der hertzoge8 mohte
wol sprechen: ich pin dir niht geslaht' her zuT abent do
gab ir unser ( 1 05*) herre sogetan gnade8 daz si weder hend
noch füez geregen moht.
Dar nach an dem anderen tage do begert diu awester iq
unter der messe unsers hörn9, do kom unser herre10 ze dem
Sanctus. si pat in daz er ir ein leben gebe da mit si im
aller nebst körn, unser herre" sprach: 'ich ban dir daz clait
der Unschuld wider gegeben13, daz dir in der taufe" gegeben
wart, du pist mir als lip als'* indert ein mensche11 uf er- 15
rrich. ich der vater minnelfi dich17, und der sun der da ist
gesprungen von meinem1* herzen und doch noch19 so verre
nie*0 gesprank er sei ewielichen21 in mir bliben. und der
heiligeist22 der da*8 (105b) ist geflozzen von uns paiden und
doch ewielichen in uns paiden-' bliben ist.' st sprach : "ach 20
herre. du Bprech du gestern, du hest mir den heiligen geist
gegeben25 als du in"6 dein27 jungem gebe, do konden si
alle sproche und eilen dink, des kan ich niht.' unser herre*8
sprach: 'deine sele29 bat mich eDpfangen als si3" und kan
allez daz si konden. wer sein not, nls ez was des mols, so 25
geb ich dir daz31 ez dein sele uz güzze in deinen leip. nu
ist sein nit not. dein sei kan allez daz32 si konden. und
pet mich allez3* himeiisch here31 daz ich mein gütliche35
gnade?fi von dir züge, ich wolt si37- nimmer (106*) von dir
' Do und das I in darft nachgetragen B- ' gnvnk M. * mer
fehlt M. * nitnam ß. 5 herzog M. * herzog M. ' zu nachgetragen B.
* gnad M. * Dar n. s. d. andern tag vnder der messe do wegort si v.
herren M. '• er M. " über herre M. * Beben M. '» tavf M. '»als
fehlt M. " mensoll Jlf. ,s min 3f. " dich fehlt B. " meinen M.
<* noch fehlt M. !0 so Terre (ausgestrichen) nie verre B. " ewicleich
M. » heilig gaist M. '• da (106b) da B. » paiden fehlt B. » geben
M, ** in fehlt B. *» deinen M- sa er M. •* sei M. M ei si B.
" nun kommt wieder die Hand, die Bl. 87'— 88* schrieb B. ,J als dan
daz M. a all Jb*. ** h' M. »> gotleich V « gnad M. »' si fehlt ü.
(By Google
16 ADELHEID LANGMANN.
gezihen als liep hon ich dich, du müest selber ser wider
mich tuen do mit du si verworhst.' Bi sprach: 'herzenliber
herre, durch die minne1 di du mir gestern erzeigst, la mich
dich sehen.' er sprach3: 'sin in dein eigen hertze.' si sah
5 in ir hertze. do Bah si ir scle gegen unserm herren sitzzen.
ir sele3 sprach: 'ach herre, bleib ewiclich bei mir und gib
dem leib zu tuen daz er heilige4 werk würke"', daz du nimmer
von mir gescheiden werst.' unser herre6 sprach : 'daz wil ich
tuen, als wenig ich mich von meim7 hündischen (10G*) vater
10 gescheiden mak als wenig wil ich mich von dir scheiden.'
do neigt sich di sei uf uasern herren und er legt sein arm
umb si. do si lang do gelag. do hiez er si uf sten. si
sprach: 'herre, schreibe dein8 namen in mein hertze daz er
nimmer mer9 vertilgt müez werden.' er sprach: 'daz wil ich .
15 tuen', er hueb uf sein zesem hant und schreib deu namen
Jesus10 in ir hertz. di vier buechstaben" waren12 guidein, ■
daz e daz was rot. si sprach: 'herre, schreib mein13 namen
auch in dein hertze' er sprach: 'daz wil ich tuen.' ez was
da der vater und11 der sun und der heilig (107*) gebt. swaz11
SO freuden und gnoden do was, daz kan nimant gesprochen,
unser herre16 sprach: 'pit mich swes du wellest17, des wil ich
dich geweren.' si pal in um manig ding, er sprach: 'des
wia1" gewerte19.' si sah in mit den fünf wunden und mit
den sneidenten swerten80 als er am31 jüngsten tag wil sitzen
26 zu23 geriht. er sprach : 'leid gern durch mich, sich, waz ich
glitten23 hon durch dich.'
Dor noch an der beilgen34 drivaltikeit tag si was in
dem sichhaus, do twang er si, daz si uz dem siechhaus
muest gen.' si sprach: 'ach herre, (107"') nu weistu wol daz
30 ich als reht krank pin, daz mich dünkt mir woll25 mein sei
uz gen.' er sprach: 'nu enruech36, ich wil dich kreftigen,"
1 nun Jf. 2 er sprach Er sprach B. ' sei M. * heiligev M.
' wrk Jf, 6 über harre Jf. ' mel B. meinen) Jf. . B deinen Jf. • r in
mer nachgetragen B. "> ihesus B. " pvatubeii Jf. ,2 warn Jf.
" meinen Jf. i* und fehlt B. ,s wm BM. *' Über herre Jf. " woz d.
w. B. weatv wolat Jf. ■* pia Jf. " gewerr Jf. ™ e werte B. " an
dem Jf. *• ze Jf. *• geliclen Jf. *♦ heiligen Jf. 's wolle Jf. ** ruoch
B. eorvch Jf.
ay Google
TEXT. 17
und sprach: 'ez gent die leut in daz »ichhaus und werdent
reden1, do von soltu- herfür gen, bo wil ich dir gar güet-
lichen tuen, nu nim ein urlaup. di priorin stet pei dem
alter.' ai sah uf. do stimt di priorin pei dem alter, und
nam urlaup uz dem sichhaus und ging zu3 refectori. do tet 5
ir unser herre uzzer mozzen4 güetlich.
Eins mols do was daz kraut gar jemerlich5, daz si sein
nit moht. do kom unser herre an den6 tisch zu ir (108") und
sprach: vil libe;, nu izz daz krut durch mein8 willen.' si
sprach : 'ach herre, ich weint9 vil paz denn daz ich ezze.' do 10
sprach er: 'nu izz an10, ich wil dir fünf tausent sei uz dem
fegfeur geben.' do azz si ez alle/, uz und her sein dannoch
gern mer gaz: als guet was ez.
Zu" ein1- zeiten an sant Johann11' tag noch ostcrn do
weint di awester" gar ser und jamert si1* noch den frcuden 15
des himelrichs16. do sah si unsers herren selten offen und vol
pluetea17. si verstuent ez als ob ez von minnen wer und als
ob er si erhören wölt, daz er si von hinnan18 nemen (108")
wolt.
Dor noch über siben tage10 do wart si siech und in dem 90
sichtum nam si unsern herren. do si do unsern herren genam,
do sprach unser herre80 zu ir: 'wiltusi nu sterben, so wil ich
dich gewern, du verst in daz himelrich ; aber des grozen lones22,
den du noch verdinen mäht, des mustu enpern.' si sprach:
herre , so la mich lenger leben und lo mich iner Ions ver- 25
dinen.' do si irenM willen in gotes willen gab, do kom si
so gar von ir selber, daz si sich nit verstueut in dirr-4 werlt.
daz wert*6 ab lange28 untz daz man mess27 gesank und28 da«
der convent unsern herren genam. ■ do kom si wider (109*)
zu ir selber, do sprach si : 'vil über herre, ich weiz wol, daz 30
du mir groz genade*9 host getan3", ich enwaiz aber nit waz.'
1 redent M '' icholu M. ' te M. * iz der raazen M. « iemer-
laiche M, •iioi » libe» M. » meinen M. » hv waint ich M- " an
fehlt M. " Ze M. >' aioen M. •' Johans ewangeliaten I). « ai M.
11 si gar aar M. " Mmel reichet M. " plote» M. ,B hinnen M. 19 tau
M. »■ er M. " wil dr M. '-'2 lona M. " im M. » diu M. «* werft
Jf. " lang M « raeaae M. " vnt* B. « genad M. » geton hoat M.
Quallen und FancbiinMn. XXVI. 2
ji:,to:lbyG00gle
18 ADELHEID LANGMANN.
do sprach under herre1: du begerest2 daz du pei dem convent
werst. do mim ich dein sei an mein3 arm und truege* si
durch den convent und nam von itlicher^ daz mir aller pest
an ir geviel und gab daz deiner selefi daz si dester paz ge-
6 cleidet wer und mir dester paz geviel.' do gedoht ir di
swester7 : 'ach herre, nu wer mir leit der mir iht ncme8 und
ez eim9 andern gebe10.' do sprach unser herre": 'etlich di
pateii mich für dich, die gonden dir sein wol. etleich di heten
(109b) dich betrüebet12 und heten dir daz nit widerleget18.
10 do pet du selb für den convent und do von tet ich dir von
mein'* freunden auch gnade'\ und do ich si also claidet, do
fuert ich si durch di neun kör16 der engil17.' do sprach di
swester18: ach liber herre, wie geviel ich in?' do sprach unser
herre18: 'du geviel in allen wol, si lobten dich alle.'
15 Eins20 tages do der convent unsern herren name"1, do
pat dise swester23 unsern herren gar fleizzicHchen daz er sich
liez sehen, do wolt si unser herre niht geweren33. des andern
tages do man sank messe21 von unser frawen, do (110*) ge- .
doht si ir, si wer unserm herreu als uniner daz er si nit
20 geweren25 wolt, und unter der20 sequencien2' do kom si ein
teil von ir selber und unter dem ewangelio28 kom unser herre
uf den altar*8 in eins80 kindleins weis31, do sprank ez herab
und lief hintz allen den di sein freund woren und traut di,
und do der prister den32 prefacionen anhucbe3'1, do sprank ez
26 wider uf den alter und do der prister daz oblat uf hueb, do
verwandelt sich daz kindelchv" in daz oblat und do er in
enpfahen wolt, do wart daz oblat zu eim kiude"5 und strebet3"
wider mit banden und mit füezzen. (110") doch enpfing erz
und wart sein hertz als lauter als di37 sunne und daz kinde-
80 lein88 spilt in im. do der prister den segen gab, do lief daz
* do spr. u. liber licrre M fthü B. * beffereht M. * meinen M.
* trrg M. i iegleicher M. * eel M. ' gedaht si ir M. B nem M * aincm
M. I» geb M. " er Jtf. "ä wetrrbt M. "» widerlegt M. " meinen M.
» gnud M. '* köre M. " engel M. " si M. '» über herro M " Aines
M. al nnm M. ** si M. " gewem M. ,J* messe sank M. **■ gcwern
M. ■-'« dm H. *' sequenein M. '-'> ewaingelio M ä» alter M. a ainex
M. " weise lt. K da* M. " anhvb Jtf. « kindlein if. M *e ninem
kind M. « strebt M »' ain Sf. " kindlcin M.
ay Google
TEXT. 19
kindelein1 zu der swester2 und was merer worden und3 was
wol als ein kint um vier jor4 und helfet st und küsset si
und lief hin zu dem alter und lief her wider und helset si
aher und küsset si aber, ilo habets si sich hin umb6 und wolt
sich7 nit lazzen küssen und gedoht ir: 'du pist ez leiht nit 5
unser herre.' do zeigt er ir sein hende8 und sein füezze und
sein seiten und sprach : 'nu glaub daz ich ez9 pin.' si sprach :
(111") 'herre, vergib mirz und gib mir dein10 Begen.' do hueb
er sein zesm11 hant iif und tet sein kreutz1'- über si und
sprach: 'frid sei mit dir' und verswant. 10
Anno domini MCCCXXXI0 an dem ostertage13 do het dise
swester14 unsern herren1"' enpfaugen. do vergab ir unser herre
all ir sünde16 und gab ir dreizig tauseut sei uz dem fegfeur und
als vi) sünder, di bekert würden und als vil guetcr leut di17 be-
stätiget18 würden und sprach zu ir: 'ich nim dich heut in di 15
Gemeinschaft aller meiner freund, do pistu vor nit inn19 ge-
wesen, nu fürbaz immer mere-0, swenn21 man gueter leut
gedenket, (111*') so pistu drinne.' von demselben ostertag
untz pfingsten wart nie kein tag, unser herre-2 tet ir etwaz
sunders guetes. 20
Ze einen zeiten do het unser herre dirr swester ge-
heizzen33, er wolt ein hohzeit mit ir haben2*, do25 an sant
Peters abent des predigers™ unter der messe27 do gedoht si ir,
daz uns got also fürsehen het, daz er eile'-*1 ding durch uns
geschaffen het, uns zu eim29 nütz, do wart unter dem 35
ewangelio3" zu ir gesprochen: 'ich wil zu dir komen31.' do
sprach si: 'wer pistu?' do sprach er: 'ich pinz der der an
dem kreutz hing32, weder wiltu33 (112') in den himel oder
wiltu34 hie bleiben35?' si sprach: 'swaz30 du wilt.' er
sprach : 'hie ist mein mueter und Katherina37 und Margareta 30
' kindlein M. » ir M. • [und] rz M. ♦ iaren M. '- habt M.
* vm M. '«iß. • hend M. 9 ich* M. ,r> deinen M. " zesem M.
12 crTCO M. " oetortag M. " at M, ls üben herren M. '• evnd M.
» di fehlt B. " bestätigt M. <• innen M. '!0 mer M. " wenne it.
'"' über herre M. -' Aainez malB het ir »naor über herre gohaiazen
M. » habn M. " da nach M. M predicra M. " mes M. »• oller M.
* te •inem M. w ewangeli M. 3> kvmcn M. M hing dein tierr und dein
got M. « wil.'iT M. " wildT M. » pelciben M « waz SM. » Katerina M.
ay Google
20 ADELHEID LANÖMANN.
and mein zwelfpoten und di vier und zweiuzig altherren
und marterer und fünf tuaent junkfrauwen1 und neun schar
engil2 und ieder schar neun tauaent. ez was an dem
obersten tag ein jor daz ich dich zu e nam. do fuert3 ich
5 dich4 durch di neun kör der engil5, und do ich kom zufi Petro
do, der clagt7 mir, du petest im nit. dem soltu8 peteu. do
fragt ich si alle wie ez in geviel. do sprachen si: ez geviel
in wol. ich (112b) frogt mein mueter, wi ez ir geviel. si
sprach : ez gevellet mir wol, ich wil ir auch güotlichcn9 tuen.
10 do fragt ich mein10 himeliachen vatcr, wie ez im geviel. do
sprach der himelisch vater: ez gefellet mir wol, du mäht ir
on mich nit gehaben; ich wil dirs helfen zihen. do sprach
der heilig gcist : si mag on mich nit volbroht werden, ich wil
si volbringen.' do sprach unser herre": 'mein libe,a, mein
15 zarte13, mein traute, pit mich swes14 du wilt, des wil ich dich
gcweren1"'. du solt mich piten, wan ich kum nit allein'8 dor
(113*) umb17 daz du geaeligt werdest, ich kum dor umb18 daz
ander leut auch geseligt werden, alle di menschen do du
mich für pitest, der sol keiner von mir nimmer gescheiden
so werden , und ob ai uf der stat nit bekert werden von ireu
Sünden, so wil ich si doch au iren19 letzten zeiten behalten.
und kein dein geporn freunt sol von mir nimmer gescheiden
werden und wil ewielicheu ie ein-1 menschen unter in haben,
mit dem ich mein wouung wil haben21, ich wil mich von
25 dir nimmer gescheiden und wil dir fürbaz gutlicher tuen
denn22 vor. du solt dich hüetten23 vor unnützer rede, wann24
deine25 (11 31*) wort süllen" war werden und daz ist do von,
daz du meiner gnaden mer hast denn27 ein ander mensch,
tch gib dir achtzig tauaent sei uz dem fegfeur, eilender ael,
30 und als vil sünder bekert, der keiner nimmer bekert wer
worden, denn daz daz mein fürbeaihtige28 Weisheit fürdoht,
* ivtichfrnwcii jtf. 2 enge! M. * frr M. * dvreh M.
' hinz M. ' cluit M. ' aoholtv u. *. w. Jtf » gvtleioh jtf. '•
11 über herre M. ** libev jtf. ,J lariev u. s. w. jtf ■'
'* gewern jtf '* alain M. " vm jtf. " »m M. ■• im jtf
Jf. " h»bo M. H denne M. ** hrten Jtf. ** wan Jtf. "
24 schvln Jf. *' denn« Jtf, sf fvrbeBihtigfl* Jtf.
ay Google
TEXT. 21
daz ich noch ein1 menschen uf ertrich soll gwinnen2, durch
den ich sogtan3 wunder wolt tuen, — und als vil guetor leut
bestetigt'. ich het mir dirr5 gnnden mit dir gcdoht e ich di
werlt ie geschuef.' er sprach zu unsrer8 frawen7 : 'libea roueter
mein, lo dir die9 enpfolhen sein in allen den trewcn (114*) 5
und ich dir liep pin.' do sprach unser frauwe: 'daz wil ich
gern tuen, libez mein kint; ich wil ir güetlichen tuen und
wil ir getrewe sein.' unser herre sprach hintz dem engil!0
Gabriel: 'ge her, Gabriel11, du kündet mich meiner mueter
und preht ir manig potschaft von mir: nu enpfilh ich dir 10
diae1-, daz du ir gepet pringcst für mein13 äugen.' und" der
heilig engil1* Gabriel"1 tet ir vil gutes, unser herre17 hueb
uf sein zesm hant und tet sein,s gütlichen segen über si unde
sprach: 'du soll ewiclichen gesegeut sein.' dor noch do daz
verging, do (114") verginge19 ir der sin. do sah si vil notern 15
und »langen pei ir, do erkom si uzzcr mazzen ser. do kern
unser herre in eins™ kindlcins weise81, do verswunden di
notern nnd slangen32 alle, do sprach unser herre: 'ditz hon
ich dir nu lazzen widerfaren23, daz kein mensch ist der so
groz gnade34 liabe3Ä, er sol38 allzeit sorge haben27 daz sich der 20
teufil89 int dor unter mische30, du'10 solt kein sorge11 haben.
An sant Peters tag des prediers do gedoht dise swester39
unter33 der messe an di minnewerk3*, di unser herre35 uf
ertrich het getan3", do wart zu ir gesprochen: Ich wil (115*)
mein37 namen in dein hertz schreiben, daz er nimmer dor in38 25
vertilget39 sol werden, mein nanu* heiset10 heiler und löser.
ich wil dein hertz dertiffen*1 und wil ez erfüllen mit mir
selber und wil ez zusperren mit der minne und wil ewiclich*2
1 einen M. - gewinne, nfi rolh nachgetragen M. * eo^tancv M.
4 bestetigen B. * dirre Jf. * vnser Jf. ' fr H wen Jf. * übe* Jf » disev
If. ** cngel Jf. » ge her Gabriel fehlt Jf. '- disev M. 11 meinev Jf.
«* wen vnd B. >'> enge) Jf. «* ssnt Gabriel Jf. " über her M.
" seinen Jf. '* »erging Jf. 2e ninez M Tl weis Jf. 5* di »langen Jf.
M dir dar vm lazzen geschehen Jf. ** gnod Jf. ™ hab Jf. *• schvl Jf.
n habn Jf. « lerfel Jf. » misch Jf. M do B. " sorg Jf. «* si Jf.
M vnt B. M minnenwerk Jf. •» über herr Jf. ** getan het Jf.
« meinen Jf. « dor in fehlt M. ■» Terlilgt M. M ha«t Jf. » ertiffen
Jf. *■- ewi deichen Jf.
ay Google
22 ADELHEID LANGMANN.
dor inn1 bleiben. ' ich wil dich auch in mein hertze Bchrciban
daz du e wichen3 dor inn3 bleiben solt*. ich wil dein in dem
himel verjehen vor meiner5 muetor und vor allen heiigen8
und wil dein nimmer7 verlaugen.'
5 Ze ein zeiten8 an sant Dominicus tag do9 was dise
ewester10 in leiden, do gedoht si ir11: owe herro sant Do-
minice, (115") daz ich alle zeit12 also leiden han an deim13
tag! ich versmoh dir reht in deim14 orden.' do wart zu ir
gesprochen: 'Dominicus hat heut für dich gepeten. nu hon
10 ich dich im enpfolhen daz er dir nit als vil zu15 leiden gebe16.'
si gedoht ir: 'ach horre, nu gibstu eile" ding.' do wart zu
ir gesprochen: 'wes wunderstu dich?' do Dominicus den orden
an ving, do wart er ein versprecher des ordens; daz ist er
auch noch, er pitt indem menschen als er in mir bekennet18
10 daz dem menschen gut ist.'
Zu ein zeiten19 an einem sunwenttage20 do21 under der
messe (116*) do kom unser herre und sprach zu ir: 'mein
geminteu, dein munt ist süezzer denn32 ie kein honigseim23.
hong2i und milch ist unter deiner zungen. mein libe26 und
20 mein zarte23, mein gemahil-7 und mein swester und mein
kint, diser dinge28 het ich mir-9 mit dir gedoht in meiner
fürbesihtigen Weisheit, c ich di werlt ic geschuef. do ditz
closter gemacht wart, do gedoht ich dor in30 dreier menschen,
di hon ich gehabt untz" her und hon si noch, du pist
25 iezunt'3 der mensch der an gehört mein33 gütlichen gwalt-*,
und daz bewer ich dir do mit, (116") daz ich dich gwel tic-
lichen35 hon genomen33 uz der werlt und dich gesetzt hon in
ditz clostcr und dir nu als gwel ticlichen37 güetlichen38 tuen
als mein39 aller libsten und nimmer an dir wil er winden mit
i innen M. 2 rwicleiohen M. * innen M. * pleiben peleiben
[solt] M. s miner M. ' allen rainen heiligen M. * nimer mer M.
* Ze ein z. fehlt M. > Duminici tag [do] M. "» vi M ■' ir fehU
B. " alieit M. " deinem M. ** deinem M. '* ze M. ,6 geb M
" eile» M. » wekent M. » Zu ein I. fehlt M. M svnwcntag M.
" do fehlt Jf. K denne Jtf. n honksaim M. -* honik M- M libov
M. •* zartev M. ;T gemahel M. I9 ding M. *• mir fehlt M. M dar
inne M. al piz M. K izv M. " meimon M. ** gewslt M. ,s geweltik-
kichen M. " genTmen M. s' gewaltikleichcn M. " gviletch M.
M meine M.
ay Google
TEXT. 23
meim1 gütlichen gwalt3, untz daz du ein volkoirien mensch
wirdest3. ich hon auch ein4 menschen hinne, der gehört6 an
mein gotliche6 Weisheit: daz ist Erlint; daz soltu do pei
merken, daz ei sich weislicher helt in7 allen ordenlichen
dingen, ich hon auch ein8 menschen hinn9, der gehört an 5
mein gotliche10 gfiete: daz ist Criatina Ebner in.'
Dor nach (117"} an sunt Maria Magdalen tag nach der
messe do het dise swester" betrachtet12 unsere herren matter
und do si do hine13 kom, daz er hing an dem kreutz, do
pat si unsern herren durch aant Marien Magdalen willen und 10
durch eins14 menschen willen, der dennoch uf ertrich was,
daz er zu ir1* keine16, do komo17 unser herre18 und sprach:
'durch des willen du mich19 gepeten host gib ich dir dreizig
tausent Bei uz dem fegfeur und als vil sünder bekert und als*
vil gueter leut bestetigt.' do hört si zu tisch80 leuten. do 15
sprach si: 'owe31 herre, wie sol ich tuen?' er sprach: (117")
ge hin in der gehorsam, ich wil auch dar.' si ging hintz
tische*3, do di loserin an hueb, do kom unser herre33 und
unser frauwe"1 und Maria Magdalena und hueb an dernidersten
an in dem rehten kor und ging uf und umbas, und do er kom 20
zu dirr swester,-8 do sprach er3": 'mein geminteu' und sazz
zu irr38 rehten selten, do neigt39 si sich uf sein hertz30
und lag uf seim31 hertzen, untz daz der convent uf stunt.
dor noch stueut si uf. do fuert man si in ire33 celle. do tet
ir unser herre3J uzzer mazzen3* güetlich und was pei ir und 25
offem ir vil dinges. si wart da grozzer (118*) ding verirret
von den leuten.
Zu einen zeiten do het dis swester33 einer3*5 ir freunt
hetruebt. do gedoht si ir: 'nu all menschen ir trewe an mir
prechent, nu wirt unser herre sein trewe auch an mir brechen37,' 30
1 meimE M. * gewalt 31. * wirst M. * ainen M. l hierauf
auaradirt mein gehört M s potloich M. * holtet an M. 8 ainen M.
' hinnen M. >■> gotleioh it. " si M. ''■ wetraht M n hin .V. u ainez
St. l* ir, davor d geldgehl M. '• kom M. " kom M- " über herre
M. •» mir M •* ze tische it. 2I owe fehlt B. I] tisch M. ''* über
herre M. « libev friw M- » im M. ™ ir M. ^ hierauf zu ir M.
11 te irre M. w naiget M. ** herze M. " seinem Jf. rj ir M. M über
her M. ** mazze M. " Ainez mols het si M M ain M. " proohent M,
(By Google
24 ADELHEID LANGMANN.
und weint von dodo1 untz vesper. do zu vesper1 do kom
unser herre3 und sprach: mein geminteu, mein zarte* und
mein traute' und mein Übe gemahil6 und mein libez kint,
waz wirret dirP wor um weinstuP' si sprach: 'ach Über
5 herre, nu all7 leut ir treu an mir brechent, nu furht ich du
werdest auch dein treu8 an mir brechent9.' do sprach unser
(118") herre10: 'gehab dich wol, ich wil mein gotlich treu an
dir nimmer brechen", e ich dich liez mit so grozzeu trenwen
du dich12 an mich gelazzen hast, ich wolt13 e himelrich und
10 ertlich e14 lazzen zugen15 und ein neuwez machen, swenn16
dir iht werre, so kum zu mir, so wil ich dich trösten.' si
gedoht ir: 'owe herre, nu hon ich niman der mir kein güet
tue und stirbt der mensch.' do sprach unser herre17; 'sich,
c ich dich liez, ich wolt e — ob ez zimlich wer — ich wolt
15 e selber komen18 und wolt dir eile19 di güet tuen di ein
mensch dem andern tuet.'
(119*) Dor noch an unser frauwen tag asumpeio do nam
dise sweater2" unsern herren21 mit dem convente22, und do si
unsern herren enpfangen het, do sprach unser herre zu ir:
30 'mein übe23, du wolt dir selber giietlichen tuen , daz du mir
dester baz gedinen mögest21 und solt nit sorgen umb25 gwant
noch um speis28 und mohst27 golt gezzen, des wil ich dir
füegen dein notdürft, ich wil aller lei28 fruht uf ertlich2"
dester30 mer lazzen wahsen durch dein31 willen, daz du dest
25 paz dein speis mügest32 gewinnen mit andern leuten. ich
laz durch meiner freunt willen all" {119'') fruht wahsen, und
solt ich durch meiner veint willen lazzen wahsen: ez wüehs
oft neur ein wenig.' si sprach: 'ach herre, nu nützent31 ez
oft dein feint34 mer denn36 dein freunt37.' unser herre38 sprach :
' non M. * do zu t. fehlt M. " über her Af. * Carla* M.
4 trautet Af. * gemahel .V. ' alle Af. 8 d-in trewp a»ch Af. * prech
M. '* Über herre Af. " nilner an dir zo prech eo .V. vl di du [dich]
B. '* wol Jtf. " e fehlt Af. >* m gen Af. '« wenn BM. " über
berre Af. " kTmen Af. " etlev Af, '-' ai M •' vnfterB herren Icichnam
Af. ** conrent M. " libor Af. ** mi(«i Af. -1 ra Af. -' Hpei>e M.
33 muhstv M. 2I aller der lai Af. '-■» uf ertrich fehlt Af. u dest Af.
" deinen Af. •» mvgsl Af. » allo Af. " [nu] nützt B ntlset Af.
'• dein »eint oft Af. w denn« Af. " tor freunt feint auggtttriehen B-
" liber herre Af.
ay Google
TEXT. 25
'ich wil in doch hie und dort nit helle geben.' ai sprach:
herre, über herre, in aller der übe1 und ich dir getrauwe-,
wie liep hastu mich ?' unser herre sprach : 'du pist mir liber
denn indert ein mensch uf ertrich on ein mensche3, und*
von heut untz über ein jor, so pist mir denn* der übst 5
mensch den ich uf ertrich hon6, ez aint wol menschen uf
ertrich di mir mer gedint habent7, die (120*) mor Ions en-
pfingen, stürben ai : mein gotlich hertze8 iat tner9 zu dir ge-
neiget denn zu keinem menschen10.' si aprach: 'ach herre,
wo mit hon ich daz verdintP' er sprach: 'daz hoatu mit kein" 10
dingen denn1' mit der grozzcn minne di dein hertz zu mir
bat,' und er verpot, daz si ez iemant19 sagte14 denn eim15
menschen'6, den erlaubt17 er ir her noch, ai fraget18 in, wer
der mensch19 wer10 der31 im ala liep wer*2, des wolt er ir
des mols nit sagen, er gab ir dreizzig tausent sei uz dem 15
fegfeur und ala vil gueter leut bestätigt und als vil aünder
bekert23. si sprach: (120") 'herre, mich wundert daz du so
gern pei drizzigen gibst24.' unser herre aprach : 'do wart ich
pei-s drizzig pfenning26 gegeben27.' ai was allen den tag in
gnaden und zwischen den zwein unsrer frauwen28 messen2* 90
do"" tet ir unser herre vil guetea.
Alle wegc31 an der kirwei tage32 so tet ir unaer herre
groz gnad. ze'!:' einer kirweih tag do gab ir unser herre fünf
tausent sele und als vil gueter leut31 und als vil sÜnder*
und dem convent fünf tausent sei und als vil gueter leut und 25
als vil sünder. unser herre gab den uzzcrn leuten fünf*
tausent*7 sei und als {121') vi] gueter leut und als vil sünder
die die kirweih suechten.
1 lib Jtf. " getraw Jtf. * [Über denn — mensche] der libston
menschen ainet der ich avf erlreich hon M. * nach und vnz roth aus-
gestrichen Jtf. s pistv mir dennoch Jtf * [der übst — hon] über jtf
1 haben Jtf. ' he» Jtf. » aber mer jtf '• zu in Jtf. " keinen Jtf.
i* denne M. " nimant Jtf. '* sagt Jtf » den ainem Jtf. w darauf
atttgettricken den aiue mensche Jtf. '* erlavp Jtf. 1B fragt M. " di
menschen Jtf. !B weren Jf. ** di Jtf. '» waren Jtf. !1 Tnd ala vil avnder
wekert »ad ala tu gvter levt westetigt .V. ■'* gib»! Jtf. « vm jtf.
n Pfennig jtf. " geben Jtf «* »oser fraven Jtf. 2S raeaao Jtf. n do
fthlt M. •' weg Jtf. « kirweihtag Jtf. *> Ains mob ze Jtf. M lert
westetigt Jtf. » 8Tnder wekert Jtf. " aveh fvnf Jtf. " tavtensent Jtf.
Digital ny Google
26 ADELHEID LANGMANN.
In den selben zeiten kom' ein hoher lesmeister predier"
ordens. do hiez si unser herte, daz si dem selben lesmeister
all' ir aache für leget1, daz tot si. er flberdaht und flber-
traht allr' ir aache und vant daz, daz ez allez geruht was und
5 stärket si dor an. du hiez si der selb lesmeister daz si ez
an schribe.
An der selben kirweih oetava do nam der convent
unser n herreti und do dise swester" unsern herren genamo7,
do sprach unser herrc8 zu ir : 'du9 host nit minner geistlichen
10 an mir enpfangon denn mein mueter (121*) het10, do si mich
leiplichen enpfing.' und sprach hinrz ir: sitz nider, mein
übe,11 ich wil mit dir spuntziren' und sprach: 'mein geininte12,
mein zarte, mein schöne, mein minneusuzzez liep, unter
deiner zungen int honig.' do sprach ir sei: 'herre, der himel
15 ist mir zu nihte1'1, daz ertrich ist mir zu awachc'*, dor engil1*
trost deraht ich nit, der menschen trost wil"1 ich nit. herre,
hastu17 iht übe zu mir und hast iht aht mein, so kum selber"1
und send mir kein1'' poten und do si daz gesprach, do moht
si weder gereden noch anders iht20 getucn. also gar51 kom
20 si von ir selber, und daz wert untz ein weil vor (122*)
vesper, do kom si wider zu ir selber.
An dem andern tag unter der predig do kom unser
herre zu ir und sprach--: 'ich wil dir auch predigen und
sprach zu ir : 'dein mimt smekt noch rosen und dein leip
2"> noch viol. du pist allenthalben schön und gepristet dir nihtes-8
und da von pistu schon daz dir nihta geprist21. du hast mich
gefangen als ein juukfrauwc''"' die oin!B junkherren27 gefangen
hat in einer kemnatten'-'8 und daz si wol weiz, würden sein
ir freunte-9 innen, si töten si und in. und Sprech nu di
30 junkfraw30 zu im: wer hat euch des getwungen daz ir her
' da kom Jf. *' prediger M. •' alte M * legi .V. s alle M.
* ai tt, ■ genam M. ' er JM. • do B. *• het fehlt M. » ljbov M.
» geminter u. «. h>. M. " zo niht M. ■* zc «wach .tf. '■ ongel M,
'* dor wil .V. " hiibBtv M. IS und haut ilit — adW/r/ift B. '* kainen
M. -" niht M. 2I als gor M. '-'- t» ir vüdor despraeh M. '-* nihil .V
-* und da von — gopriat fehlt B. *■» ivnclifraw M. ■* ainen M.
2T iuncherren M. -» kemenaten M. :' freviit -V. ** ivnchfr.-iw M.
(By Google
TEXT. 27
ein komen seit1? ao sprech er: daz (122b) hat eur schön,
junkfrau*. waz hat euch getwungcn daz ir mich her ein
habt gelazzen? so apreeb si: daz hot di3 grozz libe di ich
zu eu hon. — sich, also twinget mich zu allen zeiten di*
gotlich minne und libe zu dir. du pist mir als ließ ; uud het 5
ich nit mere5 mit meiner marter und mit meim" tot erlediget7
denn8 dich ein, ez gereuwe mich0 nimmer allez10, daz ich
erlitten11 hon. — nu dise junkfrau trueg selber"1 den slüzzil13,
si liez nieman uz noch ein der ir kein schad wer, wan der
junkherre gonde11 flihen. — sich, also hostu mich gevangen 10
in (123*) der kemnatten deins15 hertzen. wenn16 du kümat
so pin ich bereite'7, dein gewizzon tregt den slüzzil"4. nu
soltu gar eben19 hüctten20, daz du iht ein lazzest in dein
hertze-1, do mit du mich vertreibest23.' do sprach ir sele*3:
'herrc, der himil-4 ist mir zu nihte-ä, daz ertrich ist mir zu*0 15
swach, der engil27 trost deraht ich niht, der menschen trost
wil ich nit. herre, hastu;i8 iht libe"9 zu mir und hastu!!0 iht
aht mein, so kum selber zu mir und send mir kein31 poten
und küas mich mit dem kussc deins32 mundes.' do!,M si daz
gesprach, do seig si hin als do34 vor. dor noch do diso 20
(12311) Bwestcr3* zu ir selber kom, do sprach unser herre™ zu
ir: 'zu einer bewerung dirr gnoden so gank37 zu dem lcs-
maister und freg in des, wann3* er dis predige39 von mir und
von dir hat getan.' dor noch do frogt si den leamaister wo
von er geprediget10 het. do sprach er: 'von unserm herron 2S
und von dir.'
Dar nach an dem andern tage41 nach der mess42 do was
dise swester43 hintz einem menschen gegangen und gab im
ein güldein vingerlein". dor noch uf der stat do ging si
1 seit kvmen M. • iTnchfraw M. ' dov M. * mein M > met
IL * meinen) M, » dcrledigt M. 8 denne M. * [ez] mich gerer M.
'* als M. " derliden M. 'a selb M. ]* slvzzel M. i* ivneherre gond
M. ,s deines M. " wenne M '* peniit it. ,s slrzzol M. " ewen M.
=* hvtpn 3t. -l herti M. - vertreibet M. -* sei M. » himel 3/. -* ze
niht M. '* ze M '-' enge! M. » habstv M. =» tib M. ** hnbst M.
" kainen M. •> deinez M M vnd clo M. ** do fehlt M. " ai wid^r
M. ** Über herre M. " ge If. " wan Jtf. ** predig 3t. M gepredigt
if. *» tag if. *- meme M « ei M. ** [ein g. vingerlein] etwaz zv
iciaer noidvrft M.
•.Google
28 ADELHEID LANGMANN.
wider an ir gepet. do kom unser herrc mit bo grozzen
gnaden, daz all1 ir sinn2 (124*) vol3 gnaden wurden inwendig
und uzwendig und sprach: 'mein geminte1, mein gotlichez
hertz ist gegen dir offen mit so grozzer minner', nim6 selber7
5 swaz9 du wilt. du kanst mich so vi) nit gepiten, ich well9
dich noch tausent stunt iner geweren1". wie getarstu on mein
urlaup indert gen oder hin gebeu?' ei sprach: 'herre, ez ist
mir lait.' er sprach : 'do ist dir gar reht. wie getarstu on
mein urlaup ihteit" hin geben?' si sprach: 'herre, nu ist er
10 dir doch liep.' unser herre18 sprach: 'waz schadet111 dazP ich
gau dir nimants14 uf ertlich denn1' mein solbs16.' si ge(1241,}dn.ht
ir: er muez mir di gnade17 beweren18 di du mir tust.'
do sprach unser herre19: ja sol er dir mein gnad beweren,
ich bewer dirs selber wol. ich pin der aller schönst und pin
15 der aller edilst20 und pin der aller minneclichst-1 und pin der
aller reichest, mir dinet allez daz-- in himelrich'3 und in
ertrich ist. swes24 du nit hast, daz mag ich dir wol ge-
geben. swenn85 dir iht-6 wirret, daz mag ich dir wol ge-
wenten. ez ist kein goprest an mir.' si sprach: herre, mir
20 gepristet27 nihtes*8 an dir.' do sprach under über herr-9 :
mein geminte30, neige111 dich her uf mein (125*) gemintez
hertz und rue3a als sanctusS3 Johannes.' do neigt si sich uf
seine34 zesm Seiten gegen seim35 herzen und si dauht, daz ir
in allen iren38 tagen ie so wol mit got würde37 als des selben
26 mols, und kom so gar von ir selber daz si sich nihtes38 ver-
moht. unser herr3'-1 gepot10 dem lesmaister daz er ir unsern
herren geb. er fuer sein41 wek.
Dor noch eines tages do was dise swester1" in gnaden
von messe untz vesper. ein weile was43 si so krank daz si
' alle .Vf. * sinne M. » lu B. * geraintev M. » min M. * nl
am Hände roth nachgetragen M. ' selb M. * waz BM. 9 wolle M.
'* gewern M " ihtailit M. '- über herre M. '* so.liat, davor wirt
unterpunktii-t M. '* nimantez M. ,s denne M. '* »elbe* M. ** gnad
M. '" bowern M. '* Über herre M -° odelat M " minneolicheat M
« da* dai M. « hime) M » weg BM *» wenoe BM. « igt M.
•' geprial .Vf. -ri nihtz M. -s ander I. herr fehlt B. K gemintev M.
" naig M. '- n M. " sanetus fehlt M. '* »ein M. " seine M.
36 im M. « wrd M. »» nihtz M, » über herre M *° pot Jtf « seinen
M- « ai M. « weil so waa M-
ay Google
TEXT. 29
ach weder gerüeren noch gereden' moht, so was si denn2
ein weil also stark daz si wol ein3 wispaum uz der erden
moht (125") haben' gebrochen; des si dauht. nu fraget5 ei
unsern heiren, wo von daz wer. do sprach unser herre6:
gwenn ich dein sele7 uz allen dein8 gliden9 zeuhe10 in mein 6
■rut taut so pistu also krank; swenn" ich aber mein gothait
in dich genz so pistu also stark.'
Dor noch über vierzehen tag do kom der12 lesmeister
her wider und gab ir unsern herren13, ir selb fünft frauwen.
do was si die jungst und do von niust si ein gen. do gcdoht 10
si ir : 'ach herre, nu pin ich ein unendlich mensch, des muez
ich ein gen ; wer ich ein gut mensch, so ging ich nit ein.
(126*) do wart ir kunt getan, daz si nit ein ginge14 von der
grozzen minne und begirde15 di si zu unserm herren het. do
nam si niht war, ob imant mit ir ginge16, do si do unsern lö
herren enpfangen het, do sprach si: 'herre, wer ging mit
mir?" do sprach unser herre17: 'daz tet Petrus und Paulus.'
unser herre18 gab ir des selben mols und dem lesmaister
hundert tausent sele19 uz dem fegfeur und als vil gueter" leut
bestetigt und als vil sünder bekert. si kom also"0 gar von 30
ir selber daz si furbaz nit west waz ir got tet. do si do *
wider zu ir selber kom, do sprach si : 'ach herre, ez scheint wol,
{12(5") daz ich di aller post pin di dich heut enpfangen hat,
daz ich nit21 weiz waz du mir gutes hast getan.' unser
herre-2 hueb uf sein zeuem hant und schreip si in sein hertze 2ß
und in sein hende23 und in sein fuezze-4 und sprach : 'nu sich
daz ich dich liep habe23.'
Des selben tages do gab der rot ir2fl pasen ein ampt.
her zu abent27 do dise swester28 ob29 dem tische sazz, do
kom unser herre30 in eins junglings weise91 in nhzehen jaren 3tl
für si und fuert sein muetcr an der hant und sprach: 'wis32
1 weder gereden noch sich gervren M. '' denne M. 3 »jaen jf.
♦ [moht li.l het M. i fragt M. 6 Über herre Jf. ' Bei M. s deinen M.
* gelMern Jf. '• »evh Jf. " iwenue Jf. " der eelb lt. '* vneers h.
leichnam Jf. '* ging Jf. a begird Jf. '* ging Jf. " Über herre Jf.
" über herre Jf. ** «el Jf. J* als Jf. " nilit, t roth nachgetragen Jf-
K über herre Jf. >* hend Jf. M fvt Jf. 5l han Jf. a irre Jf. 2' ze
naht M. M si Jf. 2' ab Jf. M über herre Jf. « weiz Jf. " pin M.
DigitizedByGOOglC
30 ADELHEID LANGMANN.
niht betruebt, man not deiner (127*) bascn ein ampt geben.'
si1 sprach: owe herre, wer sol mir iht2 guctes tuen? ich hon
ein3 menschen uf ertrich nindert' denn b'is.' do sprach unser
herre6: ich wil dich dor uinb" nits lazzen. ich wil dir mein
5 mueter geben9, daz si fürbaz dein"1 pflegen schol an allen
den dingen, do dir sein not ist". di12 wort di in dem pater-
noster Stent achüllen13 an dir volbrobt werden: geheiligt wcrdN
dein name1'. mein name16 sol als heilig in dir werden, daz
du im nimmer kein unwirde17 erpeutest weder mit wortten
10 oder mit werken, daz reich deiner sclc18 sol zu kumen
(12T1 ) und volbroht werden an allen dingen, ez sol ein
einiger wille zwischen mir und dir werden und der di'9 in
dem himil sint.'
Dor noch sagt si eins mols, daz nie kein mensch in daz
15 clostcr körn2", oz wurd ir vor kunt geton von got21. ez ge-
starb auch nie kein mensch in dein cloater?-, ez würd23 ir vor
kunt24 geton und swenn24> si gesturben, so wart ez ir kunt
geton2"', wie ez umbw ir sei stund und wo mit man in. helfen
solt. ' dikc'-'7 sagt si ez, dik saget si ez nit. daz liez si-8 von
20 der leut rede59 wegen.
Des andern tages do ging der convent hintz alter, do30
si unsern (128*) herren enpfing, do sprach unser herre31 hintz
iraa: 'heut wil ich dir mein mueter geben zu einer pflegerinn33,
daz si deine31 fürbaz pflegen sol in allen den dingen, des dir
25 not sei.' dise swester35 gedoht ir: owe herre, wie sol ich
mit ir geporon, si ist mir zuM ahper.' do sprach unser herre37 :
wiltu denn!,a Katerinam oder si?' si sprach39: 'herre, nu du
1 [ai] vnii It. - denne iht Jf. ' ainioi Jf. * niht M. * vor si
tet zweimal dich ausgestrichen Jf. * über herre Jf. ' ym Jf. ' niht
ich I. Jf. * mvt' geh roth nachgetragen Jf. 10 dein fvrpoz M. " doz
dir not ist .V. ,} de» Jf. " gchrln Jf. '* werde Jf. '* nam Jf.
" [mein nam] der Jf " »nwird Jf. " sol Jf. >• werden zwischen
mir und dir als zwischen mir vnd di Jf. •» |Dor noch — daz] Ez koni
ni kain mensch u. ». v. Jf. al Ton got kunt geton M M in (ein Jf.)
dem dotier fehlt B. '" wird Jf. »+ Ton got kunt Jf *■**- wenn Bit.
'* Ynd [ewenn ni — geton] aveh Jf. ** vm Jf. '2; dik Jf " daz liez
ti fehlt Jf. » red Jf. *♦ »nd do Jf. " über herre M » hinz ir fehlt
B. **■ pBegerinne Jf. ** dein Jf. •* %\ Jf. * zo Jf, " über harre Jf.
" denne Jf. M do zprach si Jf.
ay Google
TEXT. 31
ez von barmherz ikeit tuest, so wil ich dein muetcr.' do
sprach unser herre': 'libe- mueter mein, so enpfilh ich dirs
und pit dich daz du ir güetlichen tuest und daz du ir getreu
Beist. si sol dir auch undertenig sein.' unser frau3 sprach:
(128") 'ich wil izunt* an heben und wil ir/ erzeigen, daz ich &
ir getreu wil sein.' si stunt für"' got den vater und sprach:
herre, ich man dich der minne, die du mir erzeigest6, do du
mir dein' einborn8 sun gebe11, durch di selben minne so bitt
ich dich daz du mir disem menschen heut etwaz gebest"1.'
do sprach got der vater: 'ich wil ir helfen mit meiiu" got- 10
liehen gwalt12, daz si gwaUiclich,:i wider ete allen Untugenden,
und hueb uf di drei vinger und sprach14: 'ich gib ir gantz
Sicherheit daz si nimmer von mir geschaiden sol werden.'
unser frau,s gie für got (129") den sun und sprach: 'herre,
ich man dich der minne daz du virrzig wochen pist gelegen iö
unter meim,s meitlichen hertzen, daz du mir disem17 menschen
etwaz gebest von deiner erbermd.' er sprach: 'daz wil ich
tuen, ich wil ir helfen mit meiner gotlichen Weisheit daz si
weislich en volbring alle guete'8 ding noch meiiu111 allerlibsten
willen und wil ir als grozzen Ion geben, dor umh-'" daz si 20
mein marter all tag-' übertrahtet-- als ob si pei mir unter
dem kreutz-3 wer gestanden mit rehter audacht.' uuser frau2*
ging für den heiigen gaist (12!)'') und sprach: 'herre, du pist
ein volbringer aller gueten dinge-', du host mich volbroht in
allen dingen: gib mir dein menschen heut etwaz von deiner 25
güete!V do sprach der heilig geist: 'ich wil nimmer an ir
erwinden mit meiner güete27 unrz si der volkumenstr* mensch
wirt.' do ging unser frau'^ für sant Johans" ewangeliHten
und sprach: 'liber Johannes, gib mir disem menschen heut
etwaz ; si hat dich gar liep.' do sprach er : 'daz wil ich gern 30
tuen, ich wil dirr helfen pHegeu.' do sprach unser frau:
i über [herre) M. ■ libcr M. » libev frow M. * ilzunt M. » [fDrJ
Tor B. * erzeigst M. ' deinen Jf. * ningeborn Jf. ' gebd M. 10 gebflt
lt. " meine M. >'J gewalt M. IJ gwaltikleiclu'n Jtf. " und bueb —
sprach fehl! M. '* liebe* frawe M. *« meinem M. " diaü B. » allev
guten M. '» meine Jtf * vm Jf. '-' altng M. -ä vbertralit M. -> ort«
Jtf. ** libe iraw jtf. ** ding jtf. '!* gvt JH. -' gvt Jf. •* ain vulkomenz
M ■■» liebev frawe Jf. *• JolinÄs Jtf.
ay Google
32 ADELHEID LANGMANN.
'ich pflig ir selber wol, gib ir sust etwaz.' er gehiez ir, er
wolt UDsern (130') herren für ai piten. unser frau put sank
Johannes baptiaten daz er ir auch etwaz gebe, er gehiez'
ir, er wolt3 unscrn hern für si piten3. unser frau pat saut
6 Dominicum und sant Peter den zwclfpoten daz si ir auch
etwaz geben, do sprach sant Peter: 'frau, sprich hintz ir,
daz si mir als vil pet als Johannes ewangelisten' und gehizzen
ir, si wolten4 auch uusern herren für si piten. unser frau pat
all engil"1 und all heiigen6 daz si ir etwaz geben, 'und lat si
10 des genizzen daz si all tag7 für euch danket der heiigen8
drivaltikeit9.' do sprechen ai alle mit einander: 'wir wollen
nimmer erwinden, wir wollen di heiigen10 drivaltikeit für si
piten, untz daz si ein volkumer11 (130b) mensch wirf.' diso
sweater12 gedoht in trem hertzen: 'ach herre, weih ein grozze
10 gnade dise gnade13 ist. het man mich14 tauseut stunt als vil
mer betruebt, du hest mich aein wol ergetzet.' unser herre15
Yerpot ir, daz si sich mit keim dinge16 reche und17 daz ai
Te deum laudanius drei stunt lese mit drein kreutzvenien,s.
unser herre19 gab ir30 dreizzig tausent sei uz dem fegfeur
30 und als vil21 gueter leut beatetigt und als vil aünder bekert.
An der eilif22 tausent maid-rt tag do tet man ein witweo
do zu?4 dem selben clostcr (131*) ein; für di pat si unseni
herren. unser herre sprach23: 'ai wer nit hinn!B bliben denn97
dein pete2-8. si wirt ein guet mensch und bleibt hinne'. und
25 di ailif29 tausent meide di woren zu:;" der selben hohzeit.
unser herre31 sprach, er wolt di frawen gewern alles32 dea si
in pet an der venige33, do man zu tisch laute3*, do was der
1 geheiz M. - wolt fehlt M. * <m*er frau pat s. Johannes —
piten fehlt B. * wolt B. » alle engel M. '■ alle heiligen Af. ' alt aß
Jf > heiligen M. • driualtikait gebessert aus draualtikait durch unter-
punktirtet a und übergeschriebenes i M. 10 heiligen M. " Tolkum' B
Tolkomen M. ,,J da gedaht ei Jf. " groz/ev gnad disei gnad M.
'* mich noch M. IS liber herre M. " keinen dingen Jf. ,1 vntz B.
" ereuce renigen Jf. '• liber borre Af. M ir fehlt B. 51 [als tu]
dreizzich tavaent Af. ** ainlef Af. -' maide Jf. '* [do zu] daez Af.
" da epr. vnaer liber herre M. 26 hinnen M *' denne Jf al pet Af
* ainlef Af. ** [<li| warn du« Jf. *' über herre M. *"■ als Jf. " xonig
Af. *» levt Af.
ay Google
TEXT. 33
Bwester1 di wochc zu dinen. do sprach ai: 'owe über herre,
wi sol ich gedinen, nu pin ich so reht2 krank.' do sprach
unser herre3: 'ge hin, ich wil dir helfen dinen.' si ging bin
und dint, do half er ir fleizziclichen dinen.
(131") Dor noch do sich der ndvent anhueb do unter- ö
want sich unser frauwe dirre sweater4 und tet ir all tage5
etwaz aunder' gnaden und auch uoser herre7 selber, und
do an der4 crissnaht9 zu der criasmesae10, du der prister an
bueb Gloria in excelaia, do kom unser frau und trueg" ir
kindelein12 also nakent an dem arme1'' und ging um und um 10
von frawen zu14 frawen und sach itlicheu1'1 sunderlichen'6 an
und zaigt in ir kindelein und zwain frawen gab si ir11 kind-
lein an ir arm"', und «wenn19 man unsere herren nnraen
nennet in dem Gloria in excelsis, so neige20 unser frau gar
tife2'. do unser frau kom hintz der swester22, — do het si 15
zwen trennt — do dauht di swester3 daz unser frauwe den
zwein swestern24, di ir sunder trennt woren-5, niht (132*)
güetlichen het getan und sprach si: 'frau von bimelrich, ich
pit dich daz du mein freunt mein niht last-6 engclten, daz
du in auch güetlichen22 tuest.' do sprach unser frau, si wolt 20
ez gern tuen, unser frau di saz für di sweater2*, und dauht
di gelben swester29, wie sich ir selbz31* hertz uftet, und nam
unser frau ir kindelein und legt h*z in ir hertze31. do tet
sich ir heitze32 wider zu und unser frau machet" der swester34
ein creutz35 über ir hertze36 und sprach: 'du solt ewiclichen 25
in disem hertzen bleiben.' do tet ir unser herre37 uzzer
mazzen güetlichen. unser herre sprach: '(132'') hör, wie mein
gemintez volk singet, di ich mir uz"8 aller39 werlt erkorn hon'
1 dez menschen if. ' [reht] gar M. * liber herre M. * ir TDMr
frawe |d. iweater] M. * alle tag M. * evnderre M. ' über herre M.
* di B. * criasenaht 11. " oriMemesBe M. " tr»ge M. " kindleiu
M. *• arm M. '* ze M. " itleiohe» M. " sundcrleicbeo M. " ir
fehlt ii. ■■ und ging am und um — an ir arm fehlt B. " hierauf
na undeutlich, darunter rolk ir if. » naig M. « tief M » ir M.
" «i M. l* mon«chen M. " warn M. •' latzest lt. " gitleich M.
" >i M » fdi s. i-rosterj ai selben M. K selbe,! M " her* M.
" herx M- M macht M. « ir M. « errce M. * herz M. " liber
herre M. u di ich mir »tz steht zweimal, das zweite Mal auggestrichen
M. « aller der w. M
QhII» Rad ForKbanc«. XXVL 8
ay Google
34 ADELHEID LANGMANN.
und sprach: 'ich wil in doch etwaz durch dein' willen geben,
daz si mir iht uf heben, ich tue in niht guetes durch meiner
freunt willen' und sprach: 'ich wil in drei gäbe" durch dein8
willen geben: daz erst, daz ditz closter nimmer verprinnet4;
ö daz ander, daz ir nimmer zerget5; daz dritt, daz kein mensch
uz dirrB aamnung von mir nimmer sol gescheiden7 werden,
ez werde denn8 verwürket mit grozzen dingen.' unter der
andern messe do kom unser berre9 als ein (133") kint von
aht joren10. do11 ahtet12 man sein nit. zu der dritten messe
10 do kom er als ein g waltiger13 küng und was uzzer mozzen
schön, diso swester wart'4 geirret daz er gar echir verswant.
dise swester gedoht ir,B: 'owe, mich hat dises dinges reht
gedauht oder mich hat der pös gaist betrogen,' und wart
gar ser betruebt. do si do unsern herren genamo, do sprach
16 unser berre: 'wor umb glaubstu niht? hostu dor für, daz
der pös gaist dir dein hertz müge uf getuen oder daz ich
sein verhänge, daz er dich oder kein menschen (133b) an
eim so hohzeitlichen tag betrige unter der heiigen messe?
we,s! wie kaum ir glaubt17 und wi kaum ir gläubig18 wertl
20 do ich heißt zu19 messe was als ein kint und mich di frauwen
erten: daz bedeut daz mir vil ereu20 erpoten wart in meiner
kintheit zu der andern messe do ich was als ein kint um
aht jar, daz si mein nit ahten-1: daz bedeut, do ich uf ert-
rich was um aht jar, daz man mein nit ahtet-2 und mir
25 nimant nit eren!a erpot. zu der dritten messe do du mich
sehe24 als ich zu mein-5 tagen was komcn: das bedeutet, da
1 deinen M. ■ gob M. * deinen M. * »erprint M. ' taget M.
* dirre M. ' gegclmiden schol M. 8 werd denne M. * über Innre M,
10 iorti M. " [do] Tnd M. " ahtot M. " gewaltiger M. " da wart
si M. « do gedaht si ir M. Das folgende bis 34, 18 fehlt in M, da-
für steht allein ■'» M: 'sah liber her, diser ding der hon ich nilit um
dieh rerdint und pin ir unwirdik , wanne ich laider aioen tak nie han
gelebt als ich pilleich acholt noch deinem lob,' und was in groizen
sorgen und in groizen screken gen underm hern. da si da undern hern
genam mit dem kovent nach der driten messe, da tet ir undor herre
kunt, das er ir diseu dink von minnen gab und niht von irm Terdinen
und sprach. " hier setzt M wieder ein. " golaubt M. ,s gleibik M.
11 [heintzu] hinz M. 2" er» M. " ahtohten M. " do niht ahloht M.
11 ern M. *♦ sende M. a meinen M.
ay Google
TEXT. 35
ich auf ertlich was und ich ze meinen tagen was komen1,
(134*) do toten si mich." unser herre2 gab ir dreizzig tausent
sei uz dem fegfeur und als vil gueter leut bestetigt und als
vil sünder bekert und gehizze3 ir an sant Johane1 ewan-
gelisten tag als vil zu geben und sprach: 'ich wil nit ge- &
wandelt werden in dich5, sunder du solt gewandelt werden
in mich.' do körn der mensch6 in sogtane gnade7, daz er8
nit west waz im9 got guetes tet und fürpaz saz als ein totez10
mensch.
Dor noch an sant Stepfans tag unter der mees" do 10
kom unser herre12 zu diser swester13 und sprach: "dirr1*
gnaden het ich (134b) mit dir gedoht, e ich di werlt ie ge-
schuef. und do ich dein sei15 in dein1* leip goz, daz was an
dem obersten tag , do tet dein sei ein17 widerplik in mein
gotheit und ich sprach zu deiner seleia 'mein gerainte'8'; do 16
von mueetu mein immer mer haben20 denn91 ein ander
mensch und wenn-'2 du mein nit liest, so möhstu nit geleben.'
also was si allen den tag in gnaden untz her zu conplet.
nach conplet do kom unser herre23 und sprach got der vater:
ich wil dir geben mein2* einborn sun, waz wiltu mir geben f" 20
do sprach die swester-*: 'herre, sele28 und leib.' do sprach
(135*) unser herre27: 'daz ist vor mein.' si sprach: 'ach herre,
waz aol ich dir denne geben P' unser herre sprach: 'du solt
mir geben all28 di menschen28 dann30 du ie bekome, daz du
dein herz uf nimant legest denne uf mich eine91.' si sprach: 25
'herre, daz wil ich gern tuen.' do sprach der vater: 'so gib
ich dir mein82 eingeborn sun.' do sprach got der sun: 'so
gib ich dir den heiigen83 geist.' do sprach der heilig geist:
so gib ich dir all tugende31, daz ich dich dor an bestetigen
wil.' si dauht daz ir sele lese35 Te deum Iaudamus. si kom 30
1 da* bedeutet — komen fehlt B. > liber herre M. ■ gohiei M.
* Johannes M. * [dich] di B. * [der mensch] si M. ' aogtan guad
M. s Bi M. » ir Jf. » toler M. " messe M. « liber her M. '• ir
M. " dirre M. " sele M. " deinen M. " ainen M. " sei M. » ge-
mint er M. *» habn M. *' denne Jf. » wenne M. " über herre M-
M meinen M. n ai M. ** sei u. c. te. M. '" liber herre M. w alle M.
'•* niEScli B. ■* dann = da an. danne M " ain M. '■ meinen M.
" heiligen it. ** tvgend M. ,s lex M.
8"
ay Google
36 ADELHEID LANGMANN.
so gar von ir selber, daz si niht gesp(13">b)rechen moht1.
do sprach si: 'herre, wie sol ich dir gedanken dirr2 grozzen
gnaden?' do sprach unser herre: 'sprich hintz meims müeter-
lein daz si mir für dich danke1.' do sprach di BWester5: 'übe
5 frau meine6, dank deinem einborn' sun.' do etunt unser frau
auf und knit für unsern herren und sprach: 'libez mein kint,
nu laz dir daz ein dank seine8, daz ich dich virtzig wochen
unter meinem meitlichem hertzen trueg und daz ioh dich an
disse9 werlt meit wesont10 gepar, daz11 ich dich minclichen12
10 und zertlichen zoh und daz ich dich fuert in Egiptum13 lant
(136*) und daz ich dich in kein14 noten nie verliez und daz
ich dir noch volget untz unter daz kreutze15 und daz ich
alle dein marter mit dir leit und daz ich dor noch uf ertlich
etüch16 jor lebt nach dir. vi] libez mein kint, daz la dir beut
15 ein dank sein für disen menschen.' do sprach unser herre:
'du host mir wol gedanket17.' unser herre sprach hintz der
swester18: 'Übe, wor um hostu mich lieb?' do sprach si:
'horre, dor umb19 daz du getreu pist und daz du schön pist
und daz du reich pist und daz du milt piet (186") und daz
20 du eile50 hertzen erfüllen kaust und daz du permhertzig21 pist.'
An eimw suntag83, aht tag vor vasnaht, do gedoht dise
swester2' an di mandat di unser herre mit sein26 jungem
hete**. do kom unser herre*7 mit sein*" zweit jungern und
sprach zu der swester58: 'nu dar ich pin komen mit mein80
36 jungem und dehn*11 gespuntzen32 auch, sant Johans33 ewan*
gelist.' do sprach si: 'ach herre, wor umb hostu mir in zu
eim3* gespuntzen geben, daz tustu mir vor veintsohaft, daz
du mein nit wilt.' do sprach unser he.reS6: 'ich bekenne wol
daz du in liep (137*) hast, dor umb so rede36 ich dir3'
1 termoht M. * dirre Jtf. * raeinS M. * dank M. 5 si M.
• libev fr&we meinov M. 1 sin aingeburn Jtf. * «ein Jtf. * diu Jtf,
11 wtsen BM. " «nd daz Jtf. '* ininnencleiohen jtf. " egipta B
Egipten M. '* kainen Jtf. '* ervee M. '* etleicbeT Jtf. " gedankt M.
" dem menacben Jtf. '* im v. s. «-. M. ,0 eller M. " ptrherzich Jtf.
*' ainem Jtf. " srnnlag Jtf. 2l si Jtf. a Beinen M. ~( het M. *' ir
gemintor berre Jtf. w seinen Jtf. M ir Jtf. H meinen Jtf. " dein Jtf.
11 geiprni M. u [sam] Johannes M. -4 ainem jtf. ,s liber herre Jtf.
" red Jtf. » mit dir jtf.
ay Google
TEXT. 37
lieplicfa1 von im.' si sprach: 'herro, ich wil dich laden,' und do
mi ez gesprach, do gerau ez si. do sprach unser herre8 : 'ich
wil kumen3, ez darf dich ait gereuwen.' er nant unser frawen
tak in der vasten annuncciacio4. do sprach si: 'herre, ich
mag seine5 keinig weis nit derpeiten*. ez iBi zu lank dar.' 5
do sprach unser herre: 'so nim den weissen suntag oder über
aht tag dornoch.' si sprach: 'herre, so lade7 ich dich und
dein mueter und sant Johans ewangelist8 mit allen zwelf-
poten und sant Johannes baptist9 mit allen patriarchen und
(137*) propheten und mein10 herren sant Dominicum mit 10
allen peihtigern und alle heiligen und all engile11 und kflng,B
Davit mit der harpfen13.' die"BwesterM gedoht ir: 'ach herre,
waz sol ich eu nu erenIG tuenP' do sprach unser herre: 'du aolt
peten nieim16 gotlichen gwalt17 tausent mit der antiphen
Te deum patrem ingenitum, und meiner gotlichen Weisheit IS
tausent paternoster und meiner gotlichen gtiete18 tausent Veni
sancte Spiritus und meim19 leichnam dreizzig Beati inmaculati
und meiner mueter tausent Ave Maria und den engiln zehen
Te deum lau(138')damus und allen heiigen tausent Gloria
patri20 und allen gläubigen21 seien tausent Requiem eteroam. 20
du solt nemen drei disciplin, itlicli22 mit drein Miserere und
mit einer hecheln33, daz ez blueteM, und25 solt weinen sflezze
zeher.' die swester26 tet ditz allez, als si unser herre ge- •
heizzen het.
Do an sant Peters abent kathedra do kom unser herre 25
zu der swester*7 unter der messe28 und unser frau und sunt
Peter der zwelfpot. do sprach unser herre hintz sant Peter:
'Peter, ich hetzz dich, swenn29 si kom30, daz du ir den himel
uf slizzest zu preim(138l>)zeit oder zu swelherzeit si kome31.*
do sprach sant Peter: "herre, daz wil ich gerne32 tuen.' Sant 80
Peter sprach hintz der swester38: 'sprich mir dein peiht, so
1 lipleicheo Jf. ' Über herre Jf. * komen M. * a nnnncciacio
B. * sein Jf. * erpaiten Jf. ' lad M. ■ ewangeliston Jf- * baptist en
Jf. '« meinen Jf. " alle enget M. » kvnik M. ■> herpfen Jf. » ai
Jf. IJ em Jf. »* meine M- " gewalt Jf. '■ g*ee Jf. '• meinem Jf.
" pat1 Jf. *' geleTbigen Jf. " itleichev Jf. ** hechel Jf. :* blTt Jf.
" [nnd] dr Jf. » si Jf. « ir Jf. » mez Jf. » wenn B wenne Jf.
*• kvm Jf. " kom Jf, * gern Jf. H ir Jf.
ay G00gle
38 ADELHEID LANGMANN.
wil ich dir antlaz sprechen.' do sprach di' swester-': 'ach
über herre aaut Peter, nu peit untz piz3 morgen und sprich
mir doch izunt4 den antlaz.' er sprach ir den antlaz und
gab ir unsere berren leichnam und gab ir den segen Bene-
5 diccio dei. do sprach di swester* hintz unser frauwen: 'vil
Übe frau meine6, wes zeiht mich dein svmP' do sprach unser
frau: 'vil übe, wes zeh er mich? du enlicz1 er mich nie
ennöt.' (130*) do sprach di swester8: 'ach frau von himel-
rich, daz darftu nit von dir sprechen, do pin ich gar ein
10 süntigez mensche9.' do sprach unser frau10: 'ez schadet11 mir
nihtes'2 nit daz ich mich ein demäetikeit18 an neme14.'
An dem15 andern tag d« saz di swester16 vor eim17
crueifixus. do körne18 sant Peter der zwelfpot und si peiht
im und er sprach ir antlaz und gab ir ein19 Miserere zu
16 puezzea0 und zeigt ir den himelsluzzil21, der was silberm22,
und hinten in dem ringe was23 ein kreutz, und sprach: 'kum
zu swelher24 zeit du wellest", zu preim zu tertze zu sexte
(139*) zu nono"fi, so wil ich dich einlazzen.'
Dor noch am27 liebsten suntag, daz was sant Mathias
20 tag, do gedoht ir di swester23, daz ir unser herre uf den tag
geheizzen het, und weint also ser noch unserm herren. und
doch freut sich ir sele in irem leibe29, ir wart weinen und
gebet alles50 benomen. do sprach got31 der vater: 'gehab
dich wol, ich wil dich erledigen von dem kerker3- des leibes
35 und wil dich enpfahen in mein33 gotlich gnade8' und wil
dich frieren in daz reiche daz ich dir bereit hon von angeng
der werft.' do sprach got der sun: 'so wil (140") ich mich
dir selber geben, wan35 ich dir an kein38 dingen kan über31
getuen denn38 an mir selber, ich gib dir hie zu nizzen mein
' cor di ein ausgestrichenes di B- * si M. * piz fehlt II. * iciv
M. * si M. * über frawe metnev u. s. w. M, ' gliz M. * si M.
• mensch M. ,u [doj vnder frawe aprach M. " schade B. " iiibta
M. " dituvtikfi.it M. '* an Di in M. " [dem] ainS M. ls ei M. " ainc
M. '• kom aber M. " aineii M. *> se pur M. !l bimel slviiel M.
« silbrein M. » da waz M. '* welber BM » wolat M. « non M.
i au dem II. » ei ir (d. iweater] Jtf. » irm leib M. ** als M. *' cor
got ein d. M. " karker Jf. M dein B. *' gnad M *' wanne JV.
« keinen if. " Über kan M. »' deone JbT.
ay Google
TEXT. 39
menscheit und dort ewiclich1 mein gotheit und moin menschoit.
ich wil selber komcn2 zu deim tode3 und wil dein sei en-
pfahen an di arme*, di ich am heiigen kreutz genft dir hon
geetrcket8. und wil dich füeren durch di neun kör der engil7
und wil dich setzen zu mein8 aller libBten und wil dich ß
krönen mit allem dem guet daz ich dir io9 hon getan, so
vil mer und ich dir hie mere10 guetes hon getan denn11 andern
(140*) menscheD, so vil12 wil ich dir mer lona geben in den
ewigen freuden13. du aolt auch gekrönt werden mit der
rcinikeit deine11 hertzen' und sprach : 'ich wil dein selo drftken I0
an mein gotheit, daz du mir gleich wirdest als vil daz taug-
lichen1* mag gesein.' under herre der preittet16 aein arm auf
und umbting ir sele mit baiden sein17 armen und drukt18 ir
ael an sein gotlich hertze. und ir was als wol, daz si des
dauht daz ir nit paz möht geaein. und sprach zu ir: 'ich lft
wil ewielichen dein sein und aller der, dor umb du mich
piteat, — der wil ich (141*) auch aein in daz fegfeur oder
swo du mich hin gibeat,' und sprach: 'du aolt milt sein', si
wart auch gespeist19 mit unsers herren leichnara und eile di10
dink di21 ir zu andern zelten geschoben, swenn22 si unsern 20
herren enpfing, di geschohen ir des selben tagea. unser herre
sprach: 'ich wil dem convent auch gnade23 tuen, ich wil in
allen alle ir aünd24 vergeben und wil dir noch mer gnaden
tuen, ich wil dreizzig tauaent sei geben uz2B dem fegfeur
und als vil gueter leut bestetigen und als vil aünder be- 20
keren-6.' do sprach der heilig gaist: 'ich wil mit (141b) meiner
gotlichen güet dich so gar volbringen daz dir nibta gebrist27.'
do aprach unser frau: 'ich wil all28 tag di herigen89 drivalti-
keit umb dich piten, biz das er dir gleistet30 daz er dir globt8'
bat, und wil all zeit bei dir sein und wil dir noch güetlicber 30
tuen denn33 ob du ein gedingot33 meit hest.' do sprach saut
1 ewicleiehen Jtf. > kvmen Jtf. ■ deinem tod jtf. * arm M i an
den heiligen cruce gegen Jf. * gestrekt Jf. ' enge) Jtf. ' meinen Jf.
» fai ie Jtf. >* mer Jtf. » denne Jtf " vil fehlt B. » in A. ewigen fr.
mer Ion« geben it. " deinez Jtf. " mvgleick Jtf. " prajttoht M.
" •einen Jtf. ■■ drvkot Jtf. " geBpeiaet Jtf. :D eile* dev Jtf. " dev M.
** iwenne Jtf. ** gnad Jf. ** evnde Jtf. w cor ui ist üb b ausgestrichen
B. M bekern Jtf " geprwtet Jf " alle Jtf. » heiligen Jtf. N laiatet
M gelobt Jtf. « denne M- H gedingt Jtf.
ay Google
40 ADELHEID LANUMANN.
Peter hin tu den andern zwolfpoten: 'ich pin der eltest1, ich
pin wol eur förspreche2,' und sprach do zu der swester3:
'wir wollen all* tag unsere herren für dich5 piten, piz er6 dir
geleistet1, daz er dir gelobt8 hot.' sant Johans der taufer
ö sprach (142*) hintz den patriarchen und9 den propheten: 'ich
wil daz wort sprechen," und sprach hintz der swester10: 'wir
wollen alle unsern herren für dich piten, piz daz er dir ge-
leistet11 daz er dir gelobt hot-' do sprach di swester13 hintz
ki'inig David: über küng13 David, waz wiltu mir geben P' er
10 sprach: 'do wil ich dir herpfen mit meiner harpfen1* piz daz
dir dein sei uz get, daz ich doch mangem menschen15 hon
geton piz daz in ir sei uz ging.' do sprechen all1* heiigen17,
si wollen got für si piten, daz er ir leistet daz er ir gelobt
het. do sprachen alle engil18: 'wir wollen (142*) ieznnt an-
15 heben unsern herren zu loben, dor umb daz er dir als güet-
liehen tuet,' und hueben an und sungen Gloria in excelsis
deo di weis19 in der oetave und Te deum landamus.
Zu ein zeiten20 an sant Johans ewangelisten abent do
begert dise swester21 unsere herren. do kom unser herre.
.20 do was si des selben mols nit wol bereit und er gab ir doch
vil minne und genaden22. do begert si, daz er zu einer
andern zeit körn, wann-'1 si wolt sant Johans gern dinen.
daz tet unser herre und kom zu einer andern zeit und sprach:
'an der antlaznaht do (143*) ich mein31 jungern ir füezz twueg
30 und do ich kom hintz Petro , do was im neur not daz ich
im di füezz2* twfleg*8. also sprich ich hintz dir: 'mein liebeu-7,
dir ist not daz ich dich um und umb wasche-8, des ersten
dein99 äugen, daz mich di30 allein ansehen, und auch dein3'
oren, daz di hören32 mein lere83 und meiner lerer lere34 und
30 die behaltest, und dein nase35 daz di36 smeck di31 falscbeit
1 elUt Jf. * frrapreoh Jf. * ir Jf. ' alle Jf. * ew B. * daz
er Jf. 1 laistet Jf. 9 gelobt Jf. 'J Tnd vnd hinz M. "> ir JH. " laietel
Jf. " si Jf. " kviiik Jf. " herpfen Jf. " vor menschen ist hon aus-
gestrichen M. " alle Jf. " heiligen u. s. w. Jf. ,s engel u. #. u>. it.
» weise M- » Zu e. Zeiten fehlt Jf. » ei Jf. « gnaden M. » wanne
Jf. •* meinen Jf. ** fvwe Jf. «* twuge Jf. " mein liebeu fehlt B.
•* wasch Jf. äs deiner Jf. *» dev Jf. " deinev Jf. w hörn Jf. *> 1er
Jf. ■* 1er Jf. 's nas Jf. *» de» Jf. « dev Jf.
ay Google
TEXT. 41
der werlt, daz an nimant1 treu8 ist dann3 an mir ein. dein
hertz aol mein allein sein und nimant haben denn4 mich eine*.
dein zunge" sol reden di worbeit, wann cz wer (143'') wo),
daz man ins' uzzart, di nit di worbeit redent. dein miint
sol mich loben zu allen zeiten. dein hendo8 schulten9 würken 5
meine werke10, dein füezze schüllen" gen meine wege,s.
dn sott gern zu mir gen. eile di13 kraft aller deiner glider
achol verzert werden in meinem dinst. ich hon eu himelrioh
gekauft mit meira" tot: ir miiezt mir dinen. ich hon geton
als ein man der sein leben setzt eim15 andern umb guet und 10
hintz im sprichet"5: ich wil dir geben daz guet oder mein
leben, ich hon mein leben umb euch geben und pin tot
umb euch, und ir (144*) müezzet eur kraft umz himelrich
geben, di mir dinen t den gib ichz himelrich: dinet17 mir eil
dis'8 werlt, ich gebe19 ez aller der werlt.' _ 15
An sant Johans tag do begert dise swester-0 unsere
herren von allem irem hertzen und sprach: owe liep. nu
hon ich nimant-' ilunn-- dich und will83 zu mir nit,' und
weint und clagt jemerlichen. do kom unser herre24 und
Bprach: Vor umb weinstur" do sprach si: 'herre, noch dir. SO
do sprach unser herre: 'ich pin hie als warer--5 got als ich
an dem ostertag erstunt28 von dem todeS7,' und rette-8 vil
tröstlicher wort (144b) der si vor rehten freuden nit gemerken
moht.
An unser frawen tag annuneciacio dominica do gab man 25
dirr awester-" unsere herren leichnam. do si unaern herren
enpfing, do wart si als gar uz ir selber gezogen daz si sich
nit verweste30 und daz wert untz noch mittentage, do kom
si do wider zu ir selber, si was so vol gotes eile ire91
glider daz si dauht, und het si sein iht mer, si müest sterben. 30
do Bprach unser herre: 'ich wil dir sagen, daz ich dein sei
1 niro an M. '' trewe M. ' denae .V. * denne M. * ain M.
* lang M. 1 eiz M. * heod M. ' schrln M. "> meinev werk M.
" schvln St. w mein weg M- " ellev dev M. '* meinem M. '» ainS
M « spricht M. " rfiDt M. '* eller di M. » geb M. ••> si M,
*' niman M. » denne M. '-' wiltv M. " lieber herre M. « waire M.
« eratrnde M. » (od M. " reddet Jtf. » ir if. « verwest M.
« elleT irev M.
ay Google
42 ADELHEID LANGMANN.
gezogen hon1 uz allen dein glidern3 und uz allen deinen
kreften und hon si gezukt und (145*) gezogen in di wilden
gotheit und in di wüest meiner gothait. ich hon dich ge-
speiset mit meiner ewigen früht.' do sprach si: 'herre, waz
5 ist dein ewige fruhtP' do sprach er: 'daz ist mein einge-
porner, ewiger sun, und er hat dich durchgozzen mit seiner
ewigen3 minne daz du erkennest4 di worheit.' von dem selben
tag untz an den ostertag was si so vol minne, daz si daubt
zu allen zeiten, ir wolt ir aele von minnen5 uz gen. do si
10 do an dem ostertag unsern herren enpfing, do sprach unser
herre: 'ge8 uz in dein menscheit, du mäht niht (145*) immer
mer gesein in meiner gotheit.' unser herre der zeigt ir ein'
karfunkelstein und habt den in di sunnen und sprach: sich,
der karfunkelstein scheinet nimmer als schön als in der
16 sunnen, unjl ob iht mailes dor an ist, daz sibt man in der
sunnen aller peste8. sich, also ist dir und allen mein3 ge-
mißten freunden111: uf di11 schein ich mit dem glestigen
glaste13 meiner gotheit und ez ist gar dein daz dor innis
gesehen wirr, und ir preht und prinnet als der karfunkil14
20 m der sunnen.' und zeigt ir ein15 garten, dor inne16 stuenden
manger bände17 (146') fruht und sunderlich18 bluemen, die
taten sieb uf gegen der sunnen. 'sich, daz blüemlein daz sioh
uf hat getan gegen der sunnen . in daz die sunne scheinet,
ez mag leiht ein würmlein sein daz uf daz blilemleiu sezz,
25 daz ez irret des Scheines, daz si an di stat nit gescheinen
möht19: also irrent dein gebresten mein freunt, daz si meiner
gnoden dike50 müezzen21 enpern."
Dor noch was si von ostern untz pfingsten in sogtan
gnoden und in sogtaner gotlicher minne, si ezze si trünk, si
30 slief oder wachet, si wer allein oder pei den leuten, (146*)
so was ir on allen unterloz als ob ir ir sei vor rehter21 got-
licher minne"3 wolt uz gen. zu pfingsten kom si zu ir selber
' hon gezogen M- * gliden M. ■ ewigm fehlt M. * derkennest
M. ' minne M. e ginge M. ' ninen M. * peet M. * meinen M,
'• frevnten M. " [di] den B. " glast M- '» inne M. « karfunkel
M. " ainen M. '* innen M. " band M. '• svnderleiohen Jtf. Is t in
moht roth nachgetragen M. M dik 11. *' mvient M. a rehter minne
ay Google
TEXT. 43
und do si ir selbe1 und irs gliiler enpfinden3 wart, do lag ei
für tot und di* frauwen in dem düster wontun all5 daz si
sterben wolt. also siecht si daz gantz jor daz si ein tak nie
gesunt wart, si was zwei jor in sogtan leiden von einer an-
fehtung daz der tak nie enden wart6, si het sich gern do für &
lav.zen toten7, daz si ir ledig worden wer8, si9 het si10 auch
an11 gütlichen'2 trost di zwei jor: denn so vil daz ir unser
herre'- (147*) etwaz guetetM tet, der gemint got, so kom si
als gar von ir selber, daz si sich nihts vcrwo8to1B. dor noch
do wert ditz leiden dennoch dreu jor, daz si unterweilen 10
etwaz trostes von got'8 enpfing also daz si got dor innen nit
wolt lazzen. doch was ez dik also17 groz, daz si weint und
ir gedoht18 und sprach: 'herre Jesu Criste, wie sol ez mir
ergeneP'9 den tot wolt ich doch über leiden dennao dis81
anfehtung.' also weret2-1 ez wol fünf jor daz si13 in dem un- 15
mezzigen*1 leiden was'1*, eins26 tages unter einer messe in
der vasten vor eim-7 crueifixus do wart (147b) ez ir benomen
mit sogtan gnoden di si nimmer wolt gesagen untz an iren
tot. eins*8 tages het si sich nider gelegt und slief. do
kome29 ein stimme30 und sprach zu ir: 'wer iht anfehtung SO
hot, der sol gen für ein crueifixus und sol lesen den sahne31
Deue deus meus respice und di antiphen Cristus factus est
pro nobis obediens usque ad mortem, mortem autem crucis3-
und sol ei sibenstunt sprechen mit33 siben venien31: di fünf
den heiigen35 fünf wunden unsers herren und eine36 eeim37 2b
baupt und eine38 allen sein39 glidern, und sol (148*) sprechen:
in leiden pin ich bewundert,
ein kreutz hon ich. in mir funden
1 selbes M. 2 irr Jtf. * enpfindent Jtf. * di fehlt B. 5 all fehlt
Jtf. * nie den wart B oiedeowart Jtf. ' toten getottet Jtf. ' «er
worden M. * [si| rnd Af. " sich Jtf. " an M. " mensch liehen B.
'* (das] «o er ir [vnser herre] Jtf. '* grttet Jtf. '* verwest Jtf. '* got
dar innen M. " als Jtf. " vnd ir gedoht fehlt M. " dergen Jtf.
• denne Jtf. " di B. n wert lt. al si fehlt B. M vmmeztigen Jtf.
» wart B. " ainei M. " ainem Jtf. « aineg Jtf. " kom M. "> stim
Jtf. " salin Jtf. ** pro nobis — crucis fehlt Jtf. " mit zweimal, das
zweite Mal autgestrieken Jtf. Jt venigen Jtf. ,J heileren Jtf. ]c ainev
jtf. K seinem Jtf. '• ainev Jtf. •» seinen Jtf.
ay Google
44 ADELHEID LANGMANN.
in meines leidend not,
do hilf mir herre Jesus Crist1
au/.'- durch dein1 pilterlichen tot.
daz sprich all tag1, so kumgtu uz allem deim5 leidet).' do
5 si daz pet gesprach etlichen tag, do kom si uz allem irein6
leiden.
Ain paumanT was gesezzen in eira8 dorf, der hiez
Herman der kromer9. der het ein anfehtung gehabt zehen
jor daz er sich selber wolt töten , und zu zwein moln was
10 er an di etat komen10 und wolt ez volbraht haben, denn11
daz di leut komen (148") und im werten, der kom hintz
dem düster und sant noch dir awester'3 und clagt ir sein
leiden mit grozzem klagen und13 weinen und pat ai, daz ai
got für in pet, daz er im uz seim" leiden hülf. und si lert1B
16 in fünf paternoster und fünf Ave Maria den fünf wunden
unders herren und ein1* paternoster17 unsers herren haupt
und ein18 allen sein glidern19. do sprach der man: 'frau,
mein leiden ist oft30 als grozz daz ich nit21 gepeten mag.'
do sprach si: 'so sprecht doch neur: Jesus2* Crist2'1 und rüeft
20 an den namen.' do sprach der man: mein leiden ist oft als
groz daz ich nit gereden (149*) mag.' do sprach si: so ge-
denket24 doch an den namen unsers geminten hern2s Jesu
Cristi und habt in in eurem bertzen.' do sprach der man:
'übe frau, ich wil alz daz gern tun daz ir mich heiat und daz
25 ir mich geheizzen habt, und pit-s undern herren daz er mir
hclf uz nieim-7 leiden, ich weizz wol daz er euch sein ge-
wert und pit28 ir in dor umb.' si het in vor nie geaehen
und het von im nie nit gehört, und pat got mit rehtem ernst
daz er im sein leiden beneme29. donoch kürzlich90 kom er
30 hin wider und dankt31 got und ir (149*) und sprach: 'got
sei ewielich gedankt, gelobt32 und geert! er hot Bein
1 xpte M » auz fehlt B. ' deinen M. * altsg Jhf. ! allen
deinen M. * allen iren M. ' [pau] man M. * ainem M. » kroner M.
* kvmen M. " denne M. " ir M. " klagen ond fehlt M. 14 seine
M. 1S [vnd] do lert si M. " ainen M. " paternoster fehlt B. " ainen
M. '* seinen fiel i dem It. *> oft fehlt B. *• oft nit B. " iheeus B
11 Criste M. H gedenkt Jlf. » herren M. w pitt M. ** meinen M,
« pitt M. a penem Jhf. u darnach kvnleichen lt. " dank M. M vnd
gelobt M.
ay Google
permnertzikeit1 an mir erzeigt und eur gepet an mir erhört,
ich pin erledigt- uz meim3 leiden, ich wil got untz an mein4
tot'1 für euch raer piten denn6 für mein mueter.' er kam
fürpaz all7 jor hintz dem closter und dankt ir annderlichen.
und si hiez8 in da/, er ez nimant sagt, doch9 sagt10 er ez 5
seiner hausfrawen" und sein12 kinden und wart gar ein guet
mensche13.
Ain man was zu Sfieronborg14 der hiez Marquart1*' der
Tokler1*. der kom hintz dem closter zu der swcster17 und
pat «iIH daz si got (150*) für in pet, und fragt si waz lebens 10
er an sich nemen solt, do mit er gotes buhl erwürb. und
er sagt ir, er wer in grozzer anfehtung. si het in vor nie
gesehen und von im nie gehört, si hiez in daz er in sant
Augustinus orden fürder folgt19 got und ir. und fuer in
den20 orden. do er in den orden kom uud do21 daz erst 10
jar uz kom, do kom er22 hintz dem closter und si fragt83 in,
ob er sein anvelitung verlorn het er sprach: 'nein, ich hon
ir nit verlorn, ich hon ir mer denn ich21 ir ie gewan25.' ei
fragt'6 in, waz anfehtung er het. er sprach : 'ich hon si neun
jor gehabt und hon si nie gepeiht noch menschen (150b) nie 20
gesagt", ich nem kein gut der- um daz ich eu ez sagt.' zu
haut tet ir unser* herre uf sein gnade28 und sein permhertzi-
keit, daz si bekant alz Bein leiden und si sprach: 'we eu!
armer mensch, wolt ir euch dem teufil29 also haben lozzen
überwunden3" leib und sele?' und sprach: 'ir habt di korung, 26
daz weiz ich worz wol daz ir euch'1' selber toten wolt.' do
verjah82 er ir zuhant33 daz ez wor wer, und weint jemer-
lichen34 und pat si daz si undern herren33 für in pet und
■ parmhertzikait Jf. 2 derledigt M. * meine M. * meinen M.
* tot roth nachgetragen Jf. * denne Jf. ' alle Jf. ■ funä"| da hie* si
M. * doch zweimal, das zweite Mal ausgestrichen Jf. 10 sag Jf. " hnr-
fravn Jf. I! seinen Jf. u und wart g. e. g. mensche fehlt Jf.
Nun folgt in Jf 53, 1-22. "* Nfrenbreoh Jf. '» Markart Jf.
« Tofler Jf. " ir Jf. '» ai roth übergeschrieben Jf- « folget Jf.
» [den] ein B. " do fehlt M. « er wider 1* ir hint* Af- !» [und]
da fragt si Jf. « ich fehlt B. » gwsn Jf. *• fraget Jf. ** rnd hon
■i menschen nie gesagt und hon ai nie gepeiht Jf •" gnod Jf. ** tevfel
Jf. »» »beib»nden Jf. »' ew B. ** varjaht Jf. ■ eehant Jf. ** iemer-
Irich Jf. " [undern h.| got Jf.
a, Google
46 ADELHEID LANGMANN.
sprach: 'boI1 ich iht lenger sein in disem leiden3, ich ver-
leua mein sinn3 oder ich muez ev, volbringcn.' do lert ai
in -ditz gepet daz do vor geschriben stet und pat undera
hern (151*) mit ernst für in daz er im sein leiden benenie*.
5 er fuer hintz Paris, do was er hin gesant. douoch5 kom er
her6 wider über wi manig jar und sagt ir, daz er sein leiden
verlorn7 het und er wolt uiideni herren für8 si piten untz
an sein9 tot. und er wart gar ein gueter maiater der heiigen
schrift.
10 Ains tages tet ir unser herre gar güetlich. er sprach
zu ir: 'ich wil mein liep frieren ein der minnen gortten und
wil im zeigen der minne fruht und wil im macheu ein
schapil10 von weissen lilien". daz ist von meiner gotlichen
und menschlichen reinikeit, und wil mein liep krönen und
15 wil im uf setzen ein krön von inangvaltiger12 (151*) früht.
daz ist daz ich dir wil geben teil mit den patriarchen und
mit den prop beten und mit den ?, weif po ten und mit den
marterern und mit den peihtigern und mit den junkfrawen13.'
si sah auch ostergloien di woren nit gar offen, do sprach
20 unser herre Jesus Crist zu ir": 'sih, liep, daz bedeut daz
nimant in diser,s werlt daz ewig leben begreiffen mag. ez
wirt eu hie neur zerkennen geben, aber dort seht ir mich
ewielichen. liep, waz wiltu zu schaffen haben16 daz ich mit17
dir tue? dein hertz ist mein, ich wil in deim18 hertzen sein.
25 ich hon mir dein hertz erweit und het ich mir aller19
menschen hertzen (152*) also erweit, so tet ich in als güet-
lich als dir. waz hostu zu schaffen daz ich mit deim30 hertzen
tue? ich wil ewiclicheu in deim21 hertzen bleiben, mein
hertz ist dein, daz wil ich dir geben, du solt mich piten
30 Bwes22 du wilt. dein sei ist mein , dein leip ist mein, du
solt nit do mit zu schaffen haben swaz23 ich mit dir tue.
1 TDd ichol M. * ein d. leiden Bein M. * sinne M. * penora
U. * darnach M, * hin M. ' verlordie M. * hern gern frr M.
s seinen M. !" schappel Jf. " weiten lügen M. " raanikvelüRer M.
>* imchfravn M. " J. C. su ir fekU M. » dirr M. '« hab M. " mit
fehlt B. '* deinem M. " vor »Her ist dein herta ausgestrichen B.
» deinem M. >• doinem M. « wea BM. " waz UM.
DigitizedByGOOglC
TEXT. 47
ich tet ungerner daz dir nit guet wer denn1 du gz immer
gescliost-. ich kan dich paz betrahten denn3 du dieb selber
betrahten kaust, wenn dir iht werr, ao soltu gen für daz
kreutz und aolt mir clagen waz dir wirret: daz wil ich dir
uz nemen1.' 5
An unser frawen tag asaumpcio do het ai unsern herren
genomen3. do tet ir unser herre (152b) Jesus Criat6 gar
güetlich. er sprach minneclich1 zu ir: 'mein zukersüezzez
und mein honigsüezzez lipR, mein zarte, mein reine, du piat
mein und ich pin dein, wir sein vereint und süllon9 ver- 10
einet10 ewielichen sein, mein kint. du solt trinken uz mein
heuden" und uz mein12 füezzen13 und uz meiner selten des
mirniediclien1* prunnen, der do floz von wazzer und von
pluet, do ich am15 kreutz verscheiden was.' do kom der
mensch'6 in uzzer mozzen groz sundergnod17 und ir wurden 10
benomen eile uzzere werke oder ding1".
Si het ein geapilen19 di was ein heilige frau20, di hiez
sweater Cristina von Kurenburg51, di was ir gar liep. der
sagt si, waz ir unser herre guetes tet, (153*) di weil ai
lebt, eins23 tages sprach ai zu ir: 'Übe Cristina. sag mir auch 20
et waz von unserm lierrcn, waz er dir guetes tue' do sprach
si: 'ich sag dir nit.' awaz23 ai si24 ie gepat, do wolt si ir
nihta sagen, do wart si sei' betriebet23 und pat undern
herren, daz er ir kunt tet di heimlich?6 di er mit der aweater
hete57. und vor dem cristag dreier tag do si in ir28 zelle 26
was, do ging ein engel'** ein mit veraperter tür und er30 waa
als liht und ab achön, daz di zelle eile erlaubt31 was schöner
denn32 von der aunnen schein, und wart ir hertz83 so vol34
1 denne M. * gesehst M. * denne M. * \ui\ wenemen M.
* ^eiiimen M * Jeans Crist fehlt M. '■ minnencleicben M. * \>p fehlt
M. * «cbtln M- ™ »ereint M. " henten M. n meinen M. " darauf
mein minne M. '* minnencl eichen M " an dem M. IG ei M. " [uzier
moxieu] so groi [snnder] gnod M. <* alle ir aTier sinne [werke oder
ding], dann folgt roth got hab er M. •» gcspiln M. ;o gar ain gxt
»euch M. « KTrnbTTch Jf. » ainei M. « wai B td *u M. » fti
■■] sii Jf. *> betrrbt M. » haimleiehait M. " het M. « irr M.
n engeleia ß " der M. " erlaubt M. ** denne M. u viid ir ward
ir kern M- » voDer M.
ay Google
48 ADELHEH» LANGMANN
gnaden und süezzikeit, daz si wont ez wer unser herro, und
ei1 wolt in an gerueft haben für got. (153") do8 sprach der
engil: ich pin nit got under herre Jesus Crist bot mich
her gesant zu dir, daz ich dir sag di taugen und di heimlich
5 di er hot mit deiner gespilen Cristina von Kurenburg8.' und
er sagt* ir alz daz ir. got ie zu guet geton het von iren
kintlichen tagen, und do er ins gesagt, do sah si sein nimmer,
noch dem cristtag5 am6 dritten tag do ging si7 zu ir8 ge-
spilen und pat si aber9 daz si ir sagt, waz ir got zu guet
10 tet. do wolt si ir nit sagen, do sprach si: 'nu du mir nit
sagen wilt, so wil aber ich dir sägt'n,' und hueb an und sagt
ir alz daz si westin, als ir der engil gesagt het. do si ir uz
gesagt, (154") do sprach si: 'werlich du weist ez als wo! als
ich und hon ez menschen nie gesagt, und in allen den
16 treuwen und du mich gepeten host, so pit ich dich: wer hot
dirz gesagt? nu wart sein nie mensch innen, wann11 weistu
ez denn?' do sagt si ir, wie ins12 der engil gesagt het als
vor geschriben stet, do wart si vor andaht inneclichen'*
weinen und sprach: 'ditz sint di wunder gotes di er nit ver-
20 pirgt vor seinen freunden11, wie schir hot er dir gesagt,
waz er wol sibentzig1* jor mit mir geton hot! du er dir
sein nit verpirget, nu wil ich dir sein auch nit verpergen
und wil dirz fürbaz sagen untz an mein10 tot.' di selb
Cristina (154b) was ein rehter spigil1" aller heilikeit in underm
25 closter untz an iren tot.
Prueft und merkt waz got wunders tuet mit sein18
freue ten in himelrich und in ertrich; di im halt nit gedint
haben von kintheit auf, den19 gibt er dennoch sein minne™!
si sah geistlichen ein81 paum, der was so schön daz ez ir
80 unbegriffenlich22 was und daz si den vollen nit do von ge-
sagen kond. der paum was in-3 höhe-1 und in preit in sogtaner
gezirde, daz er nit schöner kood25 gewesen der in26 solt
' si fthlt 31 ' got de (1Ö&) do B. * Ktrnbrroh M. * sag Jf.
1 cristag M. * an dorn M. ' si aber Jf. " irr Jf. * aber fthlt M.
» Weste M. " wanne Jf. « [wie] als ir M. " in neu (deichen Jf.
" frevnten M. '* aebentaik Jf. " meinen M. " [ rehter] spigel Jf.
■• Minen Jf. '* den Jf. ** min Jf. " ainen M. 15 Ynpegriffenleiohen
if. » in fthU B. H hob Jf. t» kond aein M. » in fthtt B.
Digital ny Google
TEXT. 49
gewünscht haben, all dt este1 di an dein paum woren, di
waren alle lauter güldein. an2 den esten allensamt was ein
feureine rot3 neben (155*) dem gold. daz4 feur was lebendig
und tet doch dem paum kein6 schaden, di pleter an dem
paum di woren als grüeo als si aller grüenestG kondcn werden, 5
di fruht an dem paum die was zeitig und was grüen und
rott7, und wo di este8 von einander gingen, daz man durch
den paum gesehen molit, do stund mit güldein pueebstahen
gpschriben die sequencie9:
liei'0 Salomon" feoit templnm 10
cuias11 instar et exemplnm
Crisliia et ecclesia
eile sampt13. unser herre Jesus Crist der saz14 im16 paum
und was halber dinnen16 und hi auzzen17. der paum het in
umgeben als ob er der uz gewahsen wer. und het daz ig
aller wünneclichst cleit an mit (155") himelischer gezirde18,
do von si nit gesagen konde19. er het sein arm ein wenig
uf gepreit und was in vollen freuden. sein freud kond si
zn nihte20 gleichen31 denn als er ist, undM er28" ein ael zum23
himelrich2' fueren wil. sein antliitz lauht als di sunne. do go
si iren25 aller libsten28 herren Jceum Cristum-7 also sacb, do
kond si weder gereden noch geporen28, wann si dor-an be-
nüeget het29, daz si in solt also ansehen30 haben alzeit31 in
solhen32 freuden. unser herro Jesus Crist33 sprach mit süezzcn
wortten34 zu ir: 'mein geminte.' daz wort tet ir also95 sanft 25
und was als süezze38 daz si sein nimmer mer vergezzen könd.
do si wider zu ir selber kom, do wart ir ditz gesiht uz ge-
legt und31 unser (156') berre Jesus Crist38 sprach zu ir: 'den
* est Jf. * jai an Jf. ' röt Jf. * vnd daz Jf. ' p. doch ksinen
lt. * [aller grienest] imer Jf. ' rot M. ' est an toh M. • aeqnenz
di man da* der kirweib singt M. '• Rox rothe Initiale, der cüirte
Anfang der Sequenz ist roth unterstrichen B. " Solanum Jf. " quornm
B Jf- " [eile sampt] gar avz Jf. ■* waz Jf- '* in dem Jf. '* dinen
ß. " [hi anzzen] haller hingavzen M. ,B gezird Jf. ,3 kond Jf.
** nihtev M » geleiohen Jf. M [und| wenne Jf. "• er fehlt B. il zD. B.
hin* dem Jf. " himereioli Jf. JS irn Jf. " (aller] liben Jf. » J. Cristum
fehlt Jf. *9 geporn Jf. " het dar an benrgt Jf. *» alao scholt an-
gesehen Jf. " alle zeit Jf. *' aogtsii Jf. u [unser — Crist] »nd er
jfcf. « Worten Jf. •» als Jf. a« svz Jf. « vnd fehlt Jf - 3. Crist fehlt Jf.
(JueHtD und Fnr.clmiigHL XXVI. 4
ji:,to:lbyG00gle
50 ADELHEID LANGMANN.
paum, den du gesehen host, der bedeut den vater von himel-
rich, und daz du mich seht in dem paum, daz bedeut daz
ich pin in dem vater von himelrich1 und er iu mir. daz
feur daz du sehd, daz all3 este des paumes umbgeben bot,
5 daz bedeut3 daz der heilig gaiat ist in uns peiden. wi aber
dem sei: daz kau kein sin uf ertrich bedenken noch be-
trauten4, in den ewigen freuden wert ir ez sehen, di mein
derwelten6, hie sult ir ez einfelticlichen* glauben und niht
vil do noch trabton.' ir wart nuh7 uz geleit8, als si het ge-
10 sehen daz di vorgnant sequencie9 geschriben was mit guidein10
biiechstaben , wo di este von ein ander gingen, daz bedeut
all" di zu dem ewigen leben (156") gehörent, daz di ge-
schriben sint in di heiigen drivaltikeit daz si nimmer vertilgt
werden, di zeitig fruht di an dem paum do hing, daz bedeut
lü di minne di er mit teilt sein aller libsten12, den er mit teilt
di taugen seiner gotheit und seiner menscheit. di fruht was
rot und grün: daz bedeut daz er in gibt leiden und süezzi-
keit. wann13 swem14 er sein gnod gibt den let er nit on
leiden, ez sprach unser herro : 'ich pin bereit allen süntern
30 di sieb keren16 zu mir.' do sprach si: 'ach minneclicher's
herro, ach aller libster herre, ker uns zu dir, uns arm siinter,
gedenk daz du mensch durch uns worden pist.'
Ze ein zeiten17 was si zirklerinia und zu mettein do si
auf solt sten, do (157*) was ir als we daz si nindert moht.
25 do sprach unser herre zu ir: 'stant uf! ich wil dir helfen.'
zuhant stunt si auf und ir hertz wart vol gütlicher minne19.
und do si zirklet*0, do ging er mit ir durch den dorniter*1
zu allen zellen und ging ein sogtan lilit von im und ein
sogtan glast92, daz si nit west waz si tet: als gar het si der
30 glast durchgangen, des morgens kom ein frau zu ir, di hiez
swester Elspet Ortlibin und was aupriolin88, und sprach: "sag
* und du du mich seht — himelreioh fehlt B. - alle M * bo-
deute B. * ortrahten noch gedenken M. ' erwelton W. * ainvallio-
leichen M. ' auli fehlt M s geleget Jf. ' flequenz M. «• grl deinen
M. " alle M- '* seinen aller libiten frevnten M. " wanne M. " wem
BM. 1S bekeren M. i* m innen« leicher M. " [Ze ein leiten] Ainei
mola da M. " zirglerin M. " minn M. ''" zirglot M. *' tormiter M.
w nnd ein s. glast fehlt M. " auppriorin M.
ay Google
TEXT. 51
mir, wer half dir heint zirkeln?' do wolt si ir nit sagen.
do sprach si: 'sag mir nitit, ich hon gesehen, daz under herre
Jesus Crist1 mit dir ging und ez2 ging ein sogtan liht3 von
ime* und ein sogtan glastr', (157b) daz ez lihter was und
paz gesah von im in meiner zelle8 denn wenn7 di sunn8 zu 5
mittom tag aller schönst scheint9.'
Ains10 tagen kom di11 amme zuis dem closter di si ge-
bogen het. do gingen di frawen zu ir und fragten ei von
dem13 kinde14 und sprachen: 'sag uns, libe Kungunt15, ist dir
ie ibts widerfarn18 von ir1"?' do sprach si18: ja eins19 tagea 10
do saz ich pei der weigen30 und het mich uf di wigen geleint
und entslieff. do kom di aller schönst frau die ich mit äugen
ie gesach und het ein*1 ploben mantel an. und der mantel
was als weit: der in zepreit22 het, er het all13 di werlt be-
dekt. und si sprach zu mir: 'Kungunt, siefestu*1?' und weket 10
mich, do sprach ich: nain ich, frau'. also frogt si mich
dreiatunt, (158*) ob ich slief. do sprach ich ie: 'nein ich,
frau'. do sprach si: 'loz dir daz kint enpfolhen sein und tue
im güetlich. ich wil dir selber Ionen und wizz2i, ez wirt ein
guet mensch und wirt vil sünter von im bekert.' do sprach 20
ich: 'frau, wer seit ir?' do sprach si: 'ich pinz di mueter
der permhertzikp.it,' und do si daz gesprach , do sah ich ir
nimmer und mein hertz28 wart voller27 gnaden, — und pflag
Bein immer mer gerner denn38 vor. ez kom auch eins nahts*"
ein liht über di wigen daz was vil vil30 lihter denn der eunnen 26
glast und was als liht, da» ich des lihtes nit derleidenB1 moht.
and hueb di wigen mit dem kind auf und lief uz der
kammern3*. do sprachen alle di iu dem haus woren33 hintz
mir31: (158*) 'Kungunt, wi tustS5 so? waz ist dir?' do Bprach
• 3. Crät fehlt M. 2 ez fehlt M. ' glast M * im M. » liht
M. ■ zell St. ' wenne M. 6 avnno M. » scheinet M. <" kirnt M.
Die folgende Viaion 51, 7 — 62, 3 sieht in M hinter 14, 7 » ir
M. « hin« M. i» dem fehlt S. '* kiiid JK. « libeT Kvngunt M.
'« wider.varen Jkf. " Ton ir fehlt B. " [do] ai «prach M. « uinoi M.
n wigen M. *' ainen Jkf. " *erprait Jh* ** alle M. H sKfeat M.
r> wiwe M. *» herze M. « toI Jkf. '• denne u 8. «. M. M ainoi
nahtez M. M tu vnd vil Jkf. " erleiden M. %1 kainern 11. warn M,
» hintt mir fehlt Jkf. » tvalv M.
4«
ay Google
52 ADELHEID LANGMAHN.
ich: 'ez kom ein liht von himel und wolt mir mein kint hin
haben' gefuert und daz liht was als clar daz ich noch2 der-
plint3 was.'
An saut Allexius tag wart dem menschen4 kunt geton
5 von got: alle di menschen di hintz Och gingen hintz under
frauwcn und ir gnode5 auechten und ires* kindea in rechtem
cristenlichem glauben und in rehter meinung, der aolt keinez
von got nimmer geschaiden werden, und auch di menschen
di niht dar gent mit wallen, di dar gent7 mit irem gepete8
10 und gern dar gingen, und torsten si oder mohten si, und
sunderlichen9 geistlich leut di mt üz türrent, di haben10 als
grozzen Ion und an dem teil grozzern, daz si des heiligtums
niht eehent und ander (159'j ding", di dis12 sehen12", und doch
ir herfcz und ir begirde13 do noch slent11 und wolten all15 müe
10 und arbeit gern leiden, di do zu gehört, da/, si dar Holten,
und gent mit irem16 gepet dar andeh ticlichen, der mensch
begert, wi vil ein mensch sprechen solt'7 all tag18, der hintz19
Och ging, do wart im20 geantwurt21 von got, ez solt ein
mensch sprechen über alz sein gewonlich gepete28, daz ez
2ü nibtes dor von ab lie23, alle tag24 ein tausent Ave Maria,
'und sol di weil nit flaisch ezzen piz ez hin und her wider
kumt und leuterlich gepeiht und gotes leichnam enpfangen,
und sich hüeten25 vor unfrid.' ez sprach unser herre: geist-
lich leut, daz soltu wizzen, daz2a diä' iren Ion verliaen von
25 unfrid. (159*) so ai mir vil gedint haben, so gent si dann28
und sint29 bo zomik und so ungedultig; so si denn ge-
storben90 und do für haben, si finden grozzen Ion, so haben
si ez wol halbs31 verloren daz in gar32 Baur ist worden.'
1 habn hin M. ! noliont M. ■ orplint M, * ir M. * goiiod do
M. 6 ire M. ' mit wallen di dar gent fehlt B. ' irra gepet M.
9 »rudert eich M <° hnbent Jf. " dos heiligtums rnd ander lioilgen
ding n. sehent B. |,; iJitz B. '■" aehent B. " wogird M. '* stet
Jf. '* alle U. * irm Jf. » achol Jf. " altag M. « fainxe
Jf. *• ir M. « geantwort Jf. " pet Jf. " Uz Jf. '* altag &■
* hüte B hrten Jf. » daz acholtf vi*xen dax gaUHoioh leut Jf,
** di fehlt M. !l donno Jf. -■ ein Jf. * gestorben t Jf. " halbes Jf.
« gar fehlt Jf.
ay Google
TEXT. 53
Aines' tagcs verjah si2: do si in daz closter kotn, do
slueg si sich mit segelpaum und tet daz als vil und nls lang
uotz daz zwen paum verdürben, do si der segilpaum3 do
nimmer het, do alueg ei eich do mit distelsomen4, der ist
spitzig als die nodeln. daz M ei wol ein gantz jar, daz5 di 5
disteln all8 verdürben, do gewan si do ein hecheln, do alueg
si sich mite7 daz daz pluet von ir floz und treib daz als
lang daz si siech wart und siecht wol ein gantz jar. do ai
do gesunt wart, (160*) do gewann si do ein igelshaut. do
slueg si sich mit unter weilent", wann9 ai moht sein nimmer io
geleiden, ai verjah, daz ai10 XX11 jar in dem closter wer
gewesen13, daz si ein13 tag on leiden nie gewesen14 waa an
ir aelber und an iren freunten. si trueg ein herein hemd
an etwi lang, do gwan si cin,a gepresten daz si ez hin mueat
tuen, do ai daz hemd hin getet, do het si den gepresten ij
dennoch manik jor. in16 iren jungen tagen trug si herein
strik um und eisnein keten17. dennoch do si in der werlt
was, swenne18 man ir denn schön gepettet19, swenn20 si sich21
denn nider22 wolt legen, so nam si ein pret und legt daz an
daz pette unter daz leilachen und lag dor uf, und swenn23 20
si des morgens auf stunt, so nam si daz prett wider ab dem
pette und verparg (160") ez, daz ez nimant sehe.
Anno domini MCCCXXXVI do2* waa ein rihter uf21
der purg zu dem28 Hohenstein, der hiez Eberhart der schütz,
der het ein eliche hausfrau21 und was ala ungeroten, daz ez 25
ein wunder was, mit allen den siinten mit den29 ein mensch
ungerotenbeit2* gütreiben kan. zu mol was er der werlt
diner und30 unsers herren Jesu Cristi was er31 gar vergezzen
1 Die folgende Vision 53, 1—22 sieht in M hinter 46, 7.
1 Aines — ai fehlt M * segelpnvm M, * tiatelaamen M * vnz
du M. * tiatcln alle M. ' mit M. ' vnterweilen M. 9 wanne
«. e. ir. M. "> si [verjah daz ai] waa mer denne M. " zwainzik M
,s wer gewesen fehlt M. " ainen M. '* [geweaon] peliben M. '* ainon
M. "• «in M. " manik jor — keten fehlt B. ,a wenne B M. " gc-
petet B gepet het M. "-" wenn BM. » siech M. ** [nider] sloffon M. '
" wenn BM. « MCCC vnd XXXVI ior ez [do] M. •• geeeaten vf M.
" zem M. >' eleiohev havatrarn M. «• den B. « vngeroheit B. '• und
fehlt M. « er /«Alt BM.
ay Google
54 ADELHEID LANNGMANN.
in' seinem hertzen, denn daz er allein cristenglauben ' het
und gueten leuten gar holt was, wo er von in bort reden,
der kom hintz eim einsidil2 der biez Symon, und pat in daz
er got für in pctes, daz er in bekert von sein* Bünden, do
ö sprach der closner5 zu6 im: 'ir sült komen7 hintz (161*) eim8
closter daz haist Engiltal8. do ist ein frau innen — und
nant di swester10 — : von gotes permhertzikeit und von der
frawen gepet sült ir bekert werden" von euren Bünden, do
hot unser herre Jesus Crist sogtan minne12 zu daz er si nit
10 verzeiht.' der rihter der rait hintz dem closter und sant noch
ir. do man si dar hiez, do west si nit werr19 was, wann si
het in nie gesehen, do11 sprach si1B: 'ich wil dar nit, ich
weis nit werr16 ist.' also reit er zwirunt hintz dem closter17
und sant ie nach ir mit gantzem ernst, daz si nie dar wolt
15 kumen18. zu dem dritten mol kom er dar und Baut noch der
priolin19 und pat si fleizziclicheu , daz si im der swester ge-
hnlfe20; er wölt von81 daunen niht, si kom (161") denn dar.
di priolin12 und ander frauwen poten si mit ernst daz si zu
im ging33, do gie si dar got zu eim24 lob. ei enpfing in und
80 frogt in , waz er ir wölt oder wo von er noch ir sant. do
sprach er: 'der cloaner21 hot mirM von eu gesagt, der do
heizzet27 Symon.' do sprach si: 'ich weiss nit wer er ist.'
si frogt in , ob er ibt gern pette28 oder ob er sein tagzeit
spreche59, er sprach: 'waz sagt ir mir von meiner tagzeit?
25 ich sprich des tages kaum fünf paternoster oder drei oder
einen.' si sprach: 'vast ir immer ibt?" er sprach: nain, mir
ist reht der freitag als ein ander tag.' er sprach: 'ich pin
schir XL30 jar alt und hon gotes leichnam noch8' nie en-
pfangen32; (162*) und pit eu33 leuterlich31 durch got daz ir
1 crie-t eng laben Jf. ! aiiisidel Jf. 3 pet M. * Reinen Jf. s ain-
aidel M. * hinz M. * kvmen Jf. ' ainem M. » Engelntal Jf. <* ti
Jf. tt werden rolk übergeschrieben M. a minn Jf " wer er Jf.
» wann — do fehlt Jf. » ai fehlt Jf. ** ia nibt wer er Jf. « »wir
dennoch dar [hintc d. dostet] M. " komen M '* priorin Jkf M [im
— gchulfe] inu dar hiez Jf. " von fthlt Jkf. ** priorin Jf. M dar
ging IT im Jf. » ainä Jf. ■' ainsidel Jf. w vor mir ist nooh ew ge-
sant ausgestrichen B. •* haizt Jf. 'lt pett Jf. ls Sprech Jf. "> xirzik X.
" noch fehlt Jf. »; genpfangen das g gelöscht Jf. « eTch Jf- ** leuter-
liob fehlt M.
ay Google
TEXT. 55
got für mich pitt, daz er mich bekere1 von mein Bünden,
und lert mich waz ich peten sülle und wie ich tuen stille,
daz ich gotes huldo erwerbe'.' do sprach si: 'ir sult eur3
äugen hüeten vor allem unnützen sehen, und waz ir seht daz
wider got sei, daz sult ir alwege4 zu gut koren in eurem 5
hertzen und sült euch hfietten vor allen unnützzen, verlozzea
Worten, swo5 ir hört, do man sogtanc wort rede6, do sult ir
nimmer kein wort7 zu gesprochen, mügt ir aber nit geroten,
ir müest do8 zu gereden9, so sult ir allzeit daz reden, do von
ez gelegt werde10 (162*) und nit gemert, und sult euch hüeten 10
vor allem unnützzen gen11. awo,s ir wizzet do di menschen
sint13 di wider got leben, do sult ir nimmer zu kumen.
muest ir aber do hin gen, so sult ir euch hüetten vor Bünden
und sult unsern herren Jesum Cristum14 in eurem hertzen
tragen und sült im wol getrauwen, er beker euch von allen 15
euren sflnten und »elf eu, daz ir ein guet mensch wert.' si,s
lert in fünf paterhoster den beugen1' fünf wunden unsers
herren und zu iedem paternoster ein sundere" manung und
sprach zu im : 'swenn'8 ir nit mer gepeten mügt, so enpfelhet
euch (163*) doch do mit in di fünf19 wunden unsers herren.' SO
und ein Ave Maria lert si in unser frauwen und ein fec-
»uudere80 manung do zu, und sprach zu im: cnpfelht31 euch
do mit unsrer frauwen, nu ir nit vi] gepeten mugt, so sprecht
doch daz.' do wart er innerlichen22 weinent und sprach: 'ich
hon ein hausfrauwen*3, di ist siech und stirbt si, ich wil tuen 26
swaz" ir mich habt.' in den selben vir Wochen starb si. do
kom er bin wider und saget ir, daz sein bausfrau tot wer
und frogt85 si, wie er nu leben solt. do sprach si: 'di
kuniginu-6 von himelrich, di mueter gotes sült27 ir euch28 zu
(163") einer gemaheln nemen und sült ir fleizzielichen peten 30
und sült ir den samstag vasten. wölt ir euch an der junk-
' peker Jtf. * hvld erwerb M. * evrer Jtf. * allreg Jtf. * wo
BM. * red M. * wart M. * dar Jtf. ' reden M. '" werd M. " Renn,
das zweite n itt uegradirt B, '* wo BM. l! aein M. '* ihv jrpi io
•Den leiten Jtf. " [ti] vnd Jtf. 'e heiligen Jtf. ]1 avadei-ov Jtf. " wenn
BM. » fünf fehlt B. » svnderev M *■ enpfelhet Jtf M ianen-
cleiohen M. « havfravn Jtf. ** waz Ja*. " frogot Jtf. M kunigin Jtf,
11 di »chTlt Jtf. =» ev Jtf.
ay Google
56 ADELHEID LANGMAHN.
frawcn lozzen beofiegen1, daz seh ich gern, wolt ir aber
nit geroten3, ir wölt ein andere3 nemen, so Bult ir mir vor
sagen, wie si heisse*. ich weiss wol wer si ist, di eu werden
boI. di eu da wirt, pei der beleibt6 ir in rehter reinikeit.'
5 si maint under frauwen Mariam6. do wont er, ei maint7 ein
werltliche frawcn oder ein junkfrauwen8 und daz geviel im
gar wol, wann het si im zuhaut gesagt von grozzer andaht,
der könd er nit gelaubt haben. — (164*) si fragt in, ob er
sich iht gepezzert het9. do sprach er: ja, do ich pei eu was
10 und ich mit eu rett10, do gab mir got reht reuwe11 umb all
mein sÜnde12. und ich mag wol geweinen umb mein sünde18
und mag wol gepeihten und mag1* wol gefasten und wol ge-
wachen und wol gepeten, und eile di ding di got angebörent15,
di mag ich wol getuen.' do fragt 'er si, waz er seiner haus-
lß frauwen sei peten solt. do hiez si in, daz er ir gewänne1*
zu peten XXX tausent Ave Maria, di sprach er selber al-
samt17 nit voll18 in vier wochen. daz sagt er ir her19 noch
do er bintz dem closter (164") kom. des wundert20 si in
irem hertzen. dornoch kom si in ein gotliche gnode21, do
20 sprach unser herre Jesus Crist22 zu ir: 'den rihter da zu23 dem
Hohenstein den wil ich dir geben, den Eberhart'*, daz er
bekert wirt von allen sein25 sünten. du solt zu im sprechen,
daz er in daz closter far hintz28 Kaisheim und ein münich
werde27, di gemahlschaft28 zwischen meiner mueter und im
25 di wil ich bestetigen, im wirt kein andere, daz solt29 im,
sagen, wenn er nu her30 kum.' do gedoht si ir: 'we berre,
waz sol ich im sagenP er getuet ez leiht nimmer,' und ir
was leid und kom pei iren (165*) tagen in grozzer not nie.
und dornoch an dem abent ctrcumcisio domini do kom er
1 (jonv'ge M. ! in S Steht nur ge und zwar am Schlugt der
Zeile. ' wnlt [einj anderov M. * haiz Jf. » pJoibt M. e Maria Jf.
cor Mariam ist od' ein iunkfrauwf ausgestrichen B. ' mainet Jf.
8 tunohfrawen Jf. * darauf an seinem leben Jf. 10 ir mit mir retlo
M. ** rehte rewe M. ,3 svnt M. " BTDt M. <* mag fehlt M. '* ge-
boren Jf. '* gebvn Jf. « ellev samt Jf. ,( Tollen Jf. « hin JC
-° bindert JH. " dar noch waz ai an irem gepet ein gotleiclien giioden
Jf. M J. Crist fehlt Jf. =J datz M. ■* den eberhart den wil ich dir
geben Jf- -5 seinen Jf. ;6 bime Jf. " ward Jf. -' gemahelschaft Jf.
*• acholtT Jf. » [her] zv dir M.
ay Google
dar und sagt ir von einer junkfrauwen1 , di wer schöne1
and wolt im vil gutes geben, und im heten all3 sein freunt
geroten daz er si neme*, und ez lege* nu an nimant denn
an got und an ir, daz si im sagt ob ez di reht wer. do
sprach si: 'nein, sr'ist sein niht8,' und sagt im waz im unser 5
herre cnpoten het. do er hört daz er zu eim1 müneb werden
schölt8, do wart er sich jemerlich stellen9 und sweig und10
sprach ein wort niht wol als lang als daz man ein fünftzig
Ave (165") Maria gesprechen moht. do sprach er do: 'frau,
pitt got daz er mir sein gütlich gnode gebe11, ez ist andere 10
ungeschehen.' zu haut do ging er hin. do ging si an ir
gepet in den kor und pat got mit ernst, daz er sich erparmt
über den menschen und daz er ein12 menschen uz im macht
noch seim13 allerlibsten willen, do sprach unser herre Jesus
Crist11 zu ir: an disem menschen wil ich dich lozzen besehen, 15
ob ich dich iht liep habe.' do wolt man den kor sperren.
do gie15 si auz und ir hertze rupft all16 di naht hintz unserm
herren, daz er sich über in derparmt. des morgens noch
der (166*) messe do frogt si in wie ez im dergangen17 wer.
do sprach er: 'do ich nehtein18 von en ging, do was ich als 30
sere19 betruebt, daz ich mich zubant legen mueat und wacht90
und monte21 nit geslofFen. do ich also lak, do hört ich ein
gedözze82 als in dem sumer wenn ein grozzez weter komen33
wil. do fuer ich auf und gedoht : under frauwe wil reht
kamen und wil mich trösten, do sah ich ein24 ploben nebiltB, 26
der het mich umbgeben und di kamer was sein eile26 vol.
do kom ein arrol von himel, der fuer mir zu der scheiteln
ein und fuer mir in daz hertze und was so heizz und so
feurein (166'') von gütlicher minne87, daz ich wont ich wolt
leiplich38 verbrinnen, und tet di deke eile19 von mir. do mir 30
1 ivndifraweii M. 2 schon M. ' alle M. * nem M. s leg M.
* darauf ez ist di muter gotea Maria M. 1 ainem Jf. * acholi werden
Jf. * iemerleiohea stellen! Jf. '• tä vn M. " IgStliah] gnod gob M.
w »in™ Jf. IS seinem Jf. »* J. Crist fehlt Jf. " ging M. a alle Jf.
" ergangen M. *' nehten Jf " ser Jf. ~° wachot M. *' moht Jf.
» gedvzze Jf. -* kvmen Jf. -* einen M. " uebel Jf. *' eile* w. *. u>.
Jf. :i ran got gütlicher niinnn B, fehlt Jf. -» leipleichen Jf. ** dek
e)l«T Jf.
ay Google
58 ADELHEID LANGMANN.
der strol in daz hertze kam, do teilt er eich in eile meine
glide'. du' ich der hitz enpfradent wart in allen mein3
glidern, do hueb ich an und wart lachent und weinnent
immer mere*, daz all9 di kneht uf atuenden di in der kameru
6 pei mir logen und sprachen, waz mir würrc6. do kond ich
in nihts geaagen. ich wart halt so7 laut lachent und weinent
daz all di auf komen di in dem gasthaus3 über all woren.
di habent all die naht mit mir gewachet9, aller werblicher
, ding hon (167*) ich gar vergezzen und kan nimmer zu der
10 werlt. ich gert anders nit , denn daz ich neur ein mfinch
iezunt10 wer worden, pitt unsern herren daz mich di manch11
zu Keisheim neur ein nemen.' di götlich gnode wart12 an
im wahsent und zunement13. wenn er ob dem tisch1* aaz
bei mangen menschen oder datz der kirchen offenüchen15
15 unter den leuten, so kom got mit sein gotlichen gnoden zu
im also, daz er sich nit enthalten muht, er würd uz prechen
mit lautem lachen und weinen16, daz di leut all wunder ab
im nomen und sprachen: 'ist der engestlich11 man (l(J7b)
jubilirent worden, so süll18 wir uns sein auch ntht verzeihen.'
20 dar19 nach an unders herren leichnamtak da kom er hinze
dem cloBter und enpfing unsers herren leichnamen da, den
het er vor pei seinen tagen ni enpfangen. und enpnng in
mit sogtaner andaht daz alle di gepezzert wurden di ez
sohen. und im tet got als groz gnod daz alt di ir wunder
25 dor ab nomen di cz horten und lobten got dor um. dar20
nach wart er enpfangen hintz Keisheim- in daz cloeter*1, daz
ist groer22 orden. du kom er mit grozzen freuden und ge-
wan23 daz potenprot, man het in enpfangen94 und sprach:
'pitt unsern herren daz er sein genode*5 an mir bestetige36,
3ü wenn ich in daz cloBter kum ; und gibt mir got sein gnode",
1 glider M. * vnd do M. * meinen lt. * merif. s allo u «. te.
M. * ber M. ' als M. ■ gaathui M. 9 gewaoht M. ■* intunt ein
mTnioh M. " |münobl herren M n frrpax ward die gotalich gnod
M. " wnhsen u. zvnomen M >* tisch fehU M. » offenleich M. ■' [us
preoben mit lautem] lachent and wainent M. " engetleich M. " sohTlle
M. '» von hier bis Z. 25 dor um fehlt B, M hier setzt. 3 nieder ei».
11 in das oloster hintj. Ktiihaim M- -- grober M. "' gwan M. '-* [man
het in] tlai er enpfangen wer Jt. " gnad tt. ** weatetig M. " gnod M.
ay Google
TEXT. 59
ich wil got mer für euch piten denn für all di menschen di
auf ertrich sint.' dar nach asumpcio Marie da legt er den
orden an. do pat. si unsera herren daz er in beatetigt an
eim1 guten leben und pat des mit rehtem ernst, wann si het
grozz* leiden (168') und gedoht ir: 'ach herre, und lauft3 er 5
wider uz dem orden, ez gewint alz daz von mir zu reden
daz im land ist.' zu1 den Beiben Weihnachten5 do pat si
undern honen den worten , ■ daz in under herre bestetigt an
einem gueten leben, daz gotes er an im volproht6 würde1,
wolt3 si enpern9 als des guetes des ir unser herre gaistlich 10
tctlu. zu den selben weihenahten11 dor nach an dem obersten
tag do was im, wie er imia kor wer in seim13 closter, do"
' ainem Äf * si was in grozzon M. ' levft jkf. * dar nach zu
M. * [den selben] weihen nachten M. 6 rolpraht an im M. " wrd M.
9 so wolt Jf, * enperen M. '• herr tvn wolt gaistlaiohen M. " weihen- 15
nahten M. " in dem Jf. " seinem Jf. » von hier bis 60, 10 fehlt
M; dafür fleht nur in Jf: und wi er und di andern novicen alle
schölten hinz dam iiller gen und wolten alle unsere herren leichnam
enphohen. und da der erst novico hin für gink, do was der vorgenant
Bberhart der jungst in dem orden und da Ton muat er ze letzt gen. 20
and da si hin gingen zu dem alter, da kom unser libea frau Maria
und gab im unser» herren leichnam, e das si zu dem alter komen', und
der was wul in der grozzen und in der dik als der siben oblat unseres
herren'' zu ain ander nem. und do er ezzent wart, da dauht In, im
weren di wang als groz, daz im der munt wolt über gen, und daz was 2ft
alao suzze daz er da von niht gesagen konde, wan ez was über alle
di suzzikait, di° man in dirre werlt genennen kan. und er az immer
mer, und als er ie mar gaz als er der suzzikait ie mer hot. da er zu
im selber kom1, da ging er zu dem novieenmaister, der was sein
peibtiger , and peiht im und sagt im, wi im widerfam wer, als bi ge- 30
■chriben stet, nnd frogt in ob ez gereht wer, und wi lang er dar für
het, daz er di suzzikait haben wurd — wanne der peihtiger was ain
weiser, wo! gelerter man. der antwort im nnd sprach: 'dank got,
wanne er hat dir grozzeu gnode geton und ich hon dar für, daz dir di
suzzikait wer pii an den dritten tak.' da gedoht er im i iah getrau got 35
und seiner Üben runter Maria, di mir ez haben geben von freier min
umerdint*, si lozzen mirz unez an meinen tot. nnd da er über den
tisch kom, da gedoht er im: und wird iah leipleich speis ezzent so
wirt mir benomen di suzzikait, pleib ich aber ungezzen' disen tak so
a, Google
60 ADELHEID LAHOMANN.
kom ein schöne frau in himelvarben gewant und probt im
dreu kleine prot kaum in der grözze als dreu muscat und
hiezz in daz (168b) er si ezze. und do er si ezzent wart, do
was im als der im daz siiest trank in sein munt het geben,
0 daz von himel ie wart gesant, und, daz dergozz sich in eile
sein glit, daz si vol wurden gotlicber sQezzikeit und gotlicber
gnoden. di gnode wert im mer dcDn XII jor, swenn1 er
an sein gepet kom, daz er denn durchgozzen und übergozzen
wart mit gotlichen gnoden. dike pei den leuten wart er so
10 vol gotlicher gnoden daz er von in gene muest. unser1 ge-
minter herre Jesus Crist hot sein minne an im derzeigt und
treibt seine wunder mit im. des sei er (189") gelobt3 ewic-
lichen! di ere ist sein, wann er si4 gibt swem5 er wil.
Eins8 nahtea do si in ir zelle was7, do komen di posen
16 gaist, der was unzellichen vil, und hueben si uf den9 obern
por9 und fueren all umb si und taten reht als ob sis zerren
wolten und schriren all und rueften10 mit lauter stimme":
'du ungewige1", du host uns einen genomen13, der wer mit
sei und mit leib under gewesen, nu wir uns an dir nit ge-
20 rechen können14, nu woll15 wir machen, daz man18 ein lüg"
uf dich tuet in allem disem19 closter.' do tet si daz heilig
kreutz19 (169") für sich und sprach: 'wol hin ir pösen wiht!
ich getrau got wol, er beschirm mich vor eu und vor euren
lügen.' dor noch do wart si siech und di frauwen taten ir
25 all smehlichen und jemerlichen80 , baide di ir siptai21 waren
mag ich got dostor minner gedinen, ivsn iah wird ze krank, ich wil
reht got ze lob ain wenilc ezzen, und az. und du er ezzen wart, do hat
er di selben weil der gotlcichon suzzikait niht. do wart er aar petrubt
und het iorg, im wer di gnod wenumen worden, und az tu pald ain
30 wenik und bort dostor e auf. und zehant do er niiner ezzen wolt, do
het er di gotleichen auzzikait von der gnod gotes inwendik und aoz-
wendik in allen seinen gltden, als er si vor het, und het ei sibenzehen
jar daz er si stund noch weil nie Terlos. er bet si aber ze einer zeit
mer den zer andern, etwen mer )>ei den leuten denne sust.
1 wenn B. 5 hier attzt M wieder ein- * dea aei er gelobt sieht
zweimal in B. * m fehlt Ju*. s wem B M. 6 Ainex M. T [do] wu si
in irr zelle M. * [den] en M. * obernpor £M. "> rvfften xnd M.
>> stim M. " du ungewige fehlt M. " genTmen M. " vna niht an
dir errechen mvgen M. ls wolle Jtf. " mag B. " lvge M- " diseüt
B. " cruee Jf. M ieinerleioh M. !l siptail M.
ay Google
TEXT. 61
and auch di andern, si zigen si eine Siechtums1, der an ii
nit enwas. and eins tages do si in iren2 leiden was, do ging
si hintz kirchen für ein crucifixus. do petet8 si gewonliohen
vor, swenn4 si in grozzen5 leiden was. unter andern wortten,
di si hintz underm herren sprach, do sprach si: 'lierre, waz 5
hon ich in getan, den frawen allen0, daz si mir als (170*)
jemerlich7 und als smehlichen tuent ?' do sprach unser herre
zu ir: 'sag mir, waz het ich in geton, den di mich do8
marteroten : di het ich geschaffen, di het ich noch mir selber
gepildet. gedenk, waz si mich leidens an legten, gehab9 10
dich wol, ich wil dich10 ditz leidens dergetzen mit mir selber'.
Eins mols in eim" advent do was si so voller gütlicher12
gnoden und süezzikeit, daz si kaum mit helf ander swester
in ir zelle kom, und do sis nider gelegten, do wart si ver-
zukt13 und ir was als we nach irem geminten lieb Jesu Cristi, 16
als ob ir hertze preßten" wölt vor rehter (170*) minnels nach
im. do si also was in dem g langen16 noch irem lieb, do
komen zwo17 junkfrauwen für si. do bekant sis wol. di ein
hiez Spes, di ander Karitas, di sprachen zu ir: 'frauwe18,
wie gehabstu dich, daz du so gar siech und krank pist, war 20
nach ist dir we?' si sprach: 'mir ist we noch dem, der do
ist ein herre ob allen herren und ein19 got ob allen göttern20,
nach meimai geminten einigen lieb Jesu Cristi. wirt mir der
nit, so muz ich sterben, ich fürht gar ser, daz er zu mir
ibt knmeM und daz er mein niht woll23 zu einer gemahiln21, 25
wann ich in vil erzürnt2'' hon all (171*) mein tag. meiner
gepresten der ist vil, wann ich hon ein stund noch ein weile26
nie verzert noch seim lobe97 und mein hertz und mein sele
begeret23 sein und rüeft noch im. all mein sinne di sint be-
trübet28, wann ich fürht daz er zu mir niht wolle, do von 30
> ainei sieht vmoz M * dieem M. ' potot M. * wenn BM.
* grozien fehlt M. * [in] den frawen allen goton M. ' iemerleiehen
M. * do fehlt X. * rnd gehab M. <* dich am Sande nachgetragen
14. ii ainem M. a gotleir-.hen M. " eniTkt M. '* paten M ls min
M. " der »envng At. " zvra M. '» traw-we M. * an M. * gotern
M. " meinem M. 2- kvm M. '• «alle M. -* gemabeln St. B* er-
inTTt M. 5* weil Jtf. " »einem lob M. " wegert Jf. *» petrvbt M.
ay Google
62 ADELHEID LANGMANN.
muez ich iezunt1 vor leid noch im sterben.' die junkfrauwen
Btuendcn für si und di da2 Karitas hiez, die sprach: Win
frau, gehabe3 dich als übil1 niht. gedenk, wie reich er ist,
wie höh er ist, wie edil er ist, so ist er doch voller minne*-.
5 die minne6 twank in des daz er von himel herab kom und
menschlich (171") natur an sich nam und daz er in einer
junkfrauwen leib wonet7 IX monad8. di minneB di twank in
des daz er geporn wart von dem meitlichen leib der junk-
frauwen10 Maria, der unsihtig got wart sihtig. der unbe*
10 griffenlich got liez sich pinten in deine tüechlein". der un-
bekentlicb.13 got liez sich legen für daz vihe in ein13 krippen.
den1* got den all engil'6 lobent und erent, der begond weinen
in seiner kinthait. dem14 got dem all engil dinent, der
name17 für guet waz im ein junge junkfrau tot. der got der
16 alz daz speiset daz auf ertrieh ist, der wart gespeist18 (172*)
von seiner niueter. der got der unleidenlich19 ist an seiner
gotheit, der wart von nünnen leidenlich an seiner menscheit.
der got den alz daz nit volloben kan noch enmag daz in
himelrich und in ertrieh ist, der liez sich besneiden und liez
20 sich nennen Jesus, von nünnen liez er sich oppfern*0 im*1
tempil. den alz daz furht daz lebendig32 ist, der floh in
Egiptenland-3 vor sein-4 feinten und was von minnen arme-*.
von minnen laid er hunger und durst. von minnen gewan
er nie gueten tag uf ertrieh. von minnen erparmt*" er sich
26 über di sünter und vergab in ir sünde27. von minnen (172*)
macht er di siechen gesunt und di toten lebendig und tot
manig grozzez*9 zeichen, er wart dike müede"9 von predigen
und von wachen nnd von peten30. von minneo rait er hintz
Jerusalem demuticleiohen31 uf eim32 esil. von minnen wart
80 er verkauft umb dreizzig pfenning. von rehter minne eeins33
> inixunt M. ! da fehlt M. ' gehab M. * vbel X. ' min M.
* die min di M. ' wont M. * ueTU monen M. * mio M. ** ivnfrawn
M »' tToleio M. « Tobekenteoleich M. <* di M '♦ der M » alte
engel M '> der M. " nam M. ;8 der Dam ipeis lt. '* vnleiden-
leiohen M. •* opfern M. " in B in dem Jf. M [lebendig] nufertroioh
M. " eegiptenlaad M. ** seinen M. " arm M. -> derparmt Jtf.
1* STOt M. » groi M. • dik mvd IL ** vnd Ton nachen vai von
peten fehlt M. " diniTti deichen Jtf. r- ainen 31. " ieinci M.
ay Google
TEXT. 63
güetigen hertzen gab er an der heiiges1 antlaxnaht sein1
jungem sein3 heiigen leichnam, und er west doch all di
smeheit1 wol, di im immer enpoten wart5, vor angsten awitzt
er pluetigen sweiz. di minne twang in daz er uf gab sein0
freien willen in die (173*) marter. di minn7 twang in daz 6
er sich fohen liez und daz er sich gab in seiner feint hende8
und sich martern liez mit sogtan engsten9 und nöten10, daz
daz nimant voldenken kan. er" liez sich füeren1- für di
rihter und liez sich slahen an der seul und liez sich krönen
mit den dornen, er wart verurteilt zu dem tode und trueg 10
daz kreutz über den rüken'3. von minnen liez er sich uegiln'*
an daz heilig kreutz15 und10 wart getrenkt mit ezzig17 und
mit galten, in pitterlicber marter starb er von minnen an
dem heiigen kreutze. do er von minnen tot was, (173") do
wart er in sein Seiten gestochen, .und floz dar uz wazzer und 15
pluet. daz schenket18 er allen den di in minnent19. hab*°
in liep und getrau im, so wirstu in sehent.' do si so reht
wol von irem allerlibsten liep het hören21 gerett22, do wart
si kreftig und wart sich uf richten23, und der junkfrauwon
gie24 ir eine zu einer Seiten , di ander zu der andern seiten 20
und fuerten si kreftiehen. uf der cin2s lag ir daz haupt.
also was ir in dem geaikt, wie bis fuerten durch all diss"6
wertt und wie di menig der werlt wunder ab ir nomen und
sprachen: 'wundert (174*) euch all daz dis also gent27 für
uns! wen suechen28 si oder wo wollent39 si hin? ai mügent 25
wol suechen den scheppfer aller ding.' do der weck90 als
lank was und als ferr", do geprast ir der kraft31 und si33
seig hin in umnäht, dis junkfrauwen di bj fuerten, di stunden
1 heiligen Jf. * seinen M. * leinen Jf. * smoehait M. * er-
poten ward M. * seinen Jf. ' roisne Jf. ' hend M * angsten M
>• mit sogtan uoten -V. " [er] vnd Jf. ,J frren steht zweimal Jf.
'* rugge Jf. »* nageln Ja*. " orvoe Jf. " tnd in B- " eiiecli Jf.
" schenkt Jf. " da» t in minnent w»t junger Hand Jf. S1 da von
hab Jf. ** boren am Bande nachgetragen Jf w gerette Jf. " xnd
riht sieh avf Jf. « ging Jf- " ainon Jf. " alle dws Jf. " gen Jf
" avchent Jf. » wollen Jf. u wek Jf. *■ verro Jf. *» creft Jf.
» si fehlt Mi
ay Google
64 ADELHEID LANGMANN.
für ei und sprachen : nein übe frau, riht dich auf und gehab
dich wo!! gedenk an des herren Bterk, do wir dich hin
fiteren wollen, der ist so stark daz allez daz sein stcrk und
sein vermügen und leben von im hot, daz in himelrich und
5 in ertlich1 ist. er ist so gewaltig3 daz uimant seün gwalt3
vor mak gesein. in einer kurtzen weil schuef er himelrich
und ertrich. er ist so weis, daz sein Weisheit eile ding (174'')
weblich geordent hot. er ist so güetig daz er sich von seiner
güet naigt zu mangem grozzen sünter. er ist so reich daz
10 allez4 daz sein ist, daz in himelrich und in ertrich ist. do
von gehab dich wol und riht dich auf! an dem herren ist
kein gepreat. do woll5 wir dich hin füereu, daz du in sihst
als dein liep.' do wart si aber kreftig und wart sich uf
rihtent. und si fuerten si fürbaz untz nahent zu der stat do
15 der herre selber innen was. do wart si aber unkreftig und
sprach : 'ich fürht daz ir mir nit wor sagen wolt, wann8 diser
wek ist gar lank und gar ferro.' di junkfrauwen sprachen
zu ir: 'gehab dich wol, wir sagen dir nit unreht. du (175*)
vindest tausent stunt mer gnoden und süezzikeit an im denn
SO wir dir immer gesagen mügen. gedenk an di schön di do
ligt an seim" antlütz. sein8 antlütz ist noch tausent stunt
schöner denn di sunn. als di putzen9 varen von himel, also
gent di strel seiner schön von seim10 antlütz. sein schön ist
über aller menschen schön, sein schön ist über aller heiigen
25 schön, sein schön ist über aller engil schöne11, alz daz
schön1- ist in himelrich und in ertrich, daz ist nihts nit wi-
der die schön di an im ligt. freud über freud süllent13 all
di haben di in an süllent sehen ewielichen.' do si hört von
seiner schön also reden, do wart si kreftielichen (175h) stark
30 und mit freuden koni si zu der stat, do der herre, ir liep,
innen was. all porten waren in uf geton. mit freuden gingen
si ein di stat. di was als weit daz si ir zu ent nit gesehen
moht, di weg in der stat woren" all von lauterm gold. si15
1 ertreiche M. ' gwaltik M. * seine gewalte M. * als M.
1 wolle M. ' wanne M. ' seinem M. 9 wanne sein M. » plicoo M.
'* seinem M. " sehen M. '* schon» Jtf. " schallen M. '• wsrn M.
ay Google
TEXT. 65
was auch als höh daz si kein dach dor ob nit sah. di stat1
was eile überzogen mit der sunnen, di was ir dach.- si sah
ein pette in der atat, daz was alsamt3 geziret1 mit grüenemB
samit. di junkfrauwen6 legten si an daz pette. do si an den!
pctt7 also lag, do sah si iren berren her gen8, und er was so 0
schön daz ich9 nie so vil het gehört von seiner schön10, er
wer tausent11 stunt schöner, sein antlütz lauht und gab lilit
über (176*) alz daz liht, daz in der stat. was. sein gank was
gegen mir1- und sein schon durchlauft mein13 hertzc und
durchging eile meine glit14. im volgt alz daz noch daz in13 10
himelrich und in ertrich was und dt himelisch niueter Maria
was im aller nehst, und di im aller meist gedint heten, di
gingen im do noch aller nehst. donoch und im iedcr mensch
gedint het, in der neh volgt"5 er im noch, all di11 auf ertrich
woren in kristcnlichem glauben, di volgten im auch noch. 15
ieder mensch in dem und er in liep het und im dint, in der
neh folgt18 er im noch, di ungeleubig19 woren uf ertrich,
di volgten im auch noch in dem daz er si geschaffen het,
(176') und di woren im als ferro-0, daz er ir nit sah und si
muhten sein auch nit gesehen, aber wenn Biglaubig21 weren 20
worden, so wolt er «[ onpfnngen haben in sein permhertzikeit.
der herre ging' her-3 zu gegen dem pette. in aller seiner
wünneclichen gezirde-3 knit er nider für daz pette und sein
antlütze2' was gleiche gegen meinem"5 antlütz gekert. ich-0
sah auf und sah in ane27. do was er als schöne28 daz ich29 -2ö
sein nit erleiden moht, wann mich30 dauht, mein91 sele zer-
flüzze'12 von rehter minne. er sprach: 'mein geminte'. mit
dem selben wort, daz als süezziclich33 ging uz seim34 mund,
zoh er mein arme, sündige3™ sei in sein gotheit, daz ich36
nimmer gesagen (177") kau3' von disem gewillt, denn daz 30
■ [di stall vnd M. '' di was ir dach fehlt M. :l als M. * geziri
ibf. ' grvnon M. * iuafravn M. T pette M. 8 im gern inten h. gegen
ir geu M. * si M. I0 toh s. schon het gehört M. " taueent taugen!
M. « ir M. «irjtf. »* ireT glider M. <:' im M. '« Tolget M. « di
menschen di M. " volget M. 19 tngleubig M. w verr M. ** glerhig
M. M hin M. !* wanencleichen geiird M. 2* antlvtz M. s* irem Jtf.
* si M. « an 3i. "-* schon jtf. » si M. " *i M. « wi ir Jf. » *er-
fl»B M. u »vzleich M. » Beinern M. ,s [mein armo sündige) ir M.
" si M. « kond M.
Quallen und Foitc hangen. XXVI. 5
* Google
66 ADKI.HKII) LANGMANX,
ich daz wol weizz, daz1 ez sich erhueb! do man complet*
gesungen* het und wert biz* an den andern tag daz man
messe het gesungen, und do ich6 wider zu mir7 selber kom,
do moht ich8 mit allem mein9 vermügen ein Ave Maria nit
Ö gesprochen vor minn meins hertzen10. daz" wünneclich, schön
antlütz, daz ich'* gesehen het, lauht miri:< mer denn vir
wochen inwendig in meiner14 sei.
'Ach1'1 Über herre, hilf mir daz dich mein sei ewiclichen
müez loben in den ewigen freuden in dem aller höhsten lobe
10 und dich dein aller Übst loben; daz ich dir do ewiclichen
danken schalle alles des guetes, des du mir (177'') armen,
unwirdigen, aller minaten ie geton host und alle tag tuest
und noch tuen solt noch deiner permhertzikeit in den ewigen
freuden; daz ich dir auch do danken müez alles des guetes,
15 des du allen dein derwelten ie geton host, mit eim ewigen
lobsang vor dir, du heilige drivaltikeit.'
Do noch zu weihenahten do sah si unsern herren in
eins clcin kindeleins"' weis und er was in aller der grüzz'7
und in aller der gestalt, als er von'8 unser frawen19 geporn
20 wart, und" von sein-1 fnezzen untz an di22 ahseln was er
neur einer spannen lank. und er lag ir uf der schoz und
was als schön und als minneclichen3*, daz er nit schöner könd
sein gewesen. (178*) do ai in also aoaacli und gedoht, waz
si mit im reden wolt und wea ai in piten wolt, do sah si
35 sein nimmer, do gedoht si mit eim jamerigen hertzen34, er
moht si als wo! geweren, swes2S si in pet, swenn50 si sein
nit seh als swenn" si in sehe28.
In den selben Zeiten kom unser frau, di suzze kunigin
Maria, aines nahtes do si in irem pet lak, und trug ir kint
30 an irm arm und gab ir ir kindelein an daz pette an irn arm.
• ich du wol wei« das fehlt M. » an li*b Uf. " conplot M.
* gesynset M. » den ganzen tsk rat (bii) M. "mW. ' ir M. ■ »i
M. * irem M. '* vor rehler min» in h. Ja*. " tnd dat M. ls ai M-
'• ir M » irr M. » Dat folgende bis 66, 16 ftkü in M. « ciainen
kindlein» .V. " groite M, <° er w«k do er von M. " frawen leib M.
*• Tnd /rhlt M. *' suinen M. ** sein M. ';* und als minneol. frhll M.
5* [mit eim iamerigen hertienj ir M. -'• wea BM. ** wenn BM "" wenn
BM. '■ Da« folf/Hiilr bi* 69, 26 fehlt i* B.
ay Google
TEXT. 67
und er was als schon daz daz unsegleichen was und er sog
ir prustlein und was pei ir untz daz man metten leutot, und
si het als groz freud mit im daz da von lank ze sagen wer.
als si ie ain weil gelachot vor gnoden und vor suzzikait, so
waiot si den von minne und von gnoden: ach du lebentiger 5
got, wer kond diseu dink verdinen', gebstu si niht von freier
Si kom in ain wegerunge, daz ir als we wbs, daz si
ander herre umving ein sein gotteich arm und ei drukt zu
im selber, di wegerung het si mer deune ain jor, daz ez ir 10
nie widervarn kond. si waint dik und pat sein got mit
rehtem ernst, ainea nahtes noch ainer metten ging si in den
kor und waint als lang daz ei des dauht, si moht ainen zäher
wainens- ninder:I mer gelaisten. dar nach ging si in ir zelle
und legt sich nider und entslief zehant, und was ir, wi si 15
wider in dem4 kor wer, und vor dem alter da stunden drei
herren, di heten ainer lai gwant an und warn als gleich an
ain ander, daz si niht gleicher"' konden sein gewesen, und
auz den dreien herren wart ain herre und der was so schon
daz er niht schöner kond sein gewesen, sein antlutz lauht 20
als di clar sunne. also schain ain prehender schein und ain
glast auz allem seinem leib durch daz gewant". si stund
hinten in dem kor und gcdoht, wirt er her gent, du/, si denne
weisleich mit im kond reden, und wes si in frogen wolt. und
zehant ging er gegen ir und stund gleiche für si. da sprach 25
si : 'sag mir, über herre, waz ist daz grozt heiligtum daz auf
ertreich ist?' da sprach er: 'daz ist mein heiliger leichnam,
den man altag wandelt,' und sprach da: 'mein gemintez lip',
und prait sein arm auf und umving si und druket si an sein
gotleich hertz, daz si dauht, si klebot in im als ain walis in .10
ainem insigel. und mer denne vir wochen was er ir gegen- .
wertik ein irem hertzen als si in gesehen het.
Aines nahtes träumt ir, wi under herre im kor stunt
als ain junglink um ahzehen jor, und si ging dar, da er da
1 dink verOlmon) am Rande nachgetragen M. - waines M.
Dilero M. * den M. s gleichen, n gelöscht und r Übergesehrieben
* dTrch dal gewant sieht am Rande M,
DigitizedByGOOglC
öö ADELHEID LANGMANN.
stund, und vil um in. da gond er ir daz si sog di wunden
seiner seiten. dar nach derwacbt si und was vol gotleicher
minne und dankt got fl ei zi kleichen.
Si was sieh in ainer Tasten und lag . . zwu suhte
ö und pekerot von der andern suht
an dem carfreitag und moht gar übel und an
dem ostertag fru, da der tag auf ging, da hiez si under herr
auf steu und macht si aller ding gesunt von dem selben
sichtum. si sagt ez ainem ircm1 freunt der ai derzogen het:
10 di ward sein gar fro und daukt2 sein underm hcrren.
Di selb frau di si derzogen het, di hiez Elspet und
was irr pasen tohter und was ir als getreu als ob si ir muter
wer gewesen und plag ir piz in daz sibenzehend jor. da
ward si siech und enpßng ellcu cristenleicheu reht mit grozzer
10 andaht. und da si izzunt verschaiden wolt, daz was wol umb
mitteu naht, da sah si daz am hündisch liht über si kom
und under herre Jesus Christus mit auf gepraiten armen als
er an dem creutz hing, und da mit ward ir zc verstön geben
daz si unders lierren marter lip gehabt het, und sach auch
20 under frawen und den heiligen engel saut Gabriel, der het
ainen prif, da stund an daz Ave Maria: da mit was ir zer-
kennen geben daz si unders herren kundunge lip het gehabt,
do verschid si mit ainem heiligen end uiid si kom kurzleichen
her wider zu ir, und under andern dingen der sis frogt, sprach
25 ai: 'ez ist got als pnrmherzig, er hot mir als gutleichen geton
au meinem ent, und het ich gewist, ich het ni als groz sorg
uf meinen tot gewunnen.
Under frawen tak in der vasten, der was gevallen an
den carfreitag, und peging man in an dem palmobent. und
3i> nah der motten sach si in ainem gaistleichen gesiht zchen
.frauwen, di warn auz ircm convent verschaiden in dem selben
jor. und ie zwu sach si ein gleichem3 Ion, den si vor got
schölten gewinnen in den ewigen freuden. und der was ir pas
aineu. der nam si sunderleichen war vor den andern allen,
155 di het daz aller schonst clait an daz si ie gesach. si het
ainen mantel an, der lauht vor gold daz er an ir stund, und
1 irC M. - dank M. * gloichon M.
ay Google
unter dem mantel het si an ain gewant, daz was als der grün
sameit und was mit gold dar ein geworht, aber ez was noch
tausent atunt schöner, und het zwei) schuh an, di warn
durchlegt mit edehn gestain, und het ain cron auf di was
wunnencleichen schon, und het ain furspan vor ir, daz was 5
als prait daz ez ir reicht von ainem arm hiuz dem andern
and ir wedekt ir herz [über alle] von der kein unz auf ir
Bchoz über al, und in der mitte was ez als lauter als ein
clarer spigel und al um und um da warn zwu zeil mit manik-
veitigen edeln stainen durchlcgt. und da sis also sah in der 10
wunnenclichen1 gezird, da gedaht si ir, wer si wer und sprach :
'wer ist diseu junchfrau?' da sprach si: 'daz pin ich Elspet.'
da sprach si: 'ach libeu, sag mir, pistu zem himelreich?' da
sprach si: 'nain'. ir ward aber ze versten geben, daz si in-
znnt dar wolten varn alle zehen mit ainander. di schon 15
schuh, di si an het, di bedeuten daz si snelkleich hinz kor
gink. ir ward auch ze versten geben: daz grün gwant be-
daut di dimutikait, di si an ir het. der guidein mantel pe-
deut daz si ungern ampt tet und si doch tet mit rehten
trewen in der gehorsam, di cron , di si auf het , di bedeut 20
daz si ain raineu mait was von natur. daz furspan, daz si
vor ir het, daz manikveltik edel gestain bedaut di sindikait
des ordens, den si getragen het, und alleu guteu werk di si
ie geton het. ein dem spigel des furspans sah man di lautern
rainkait irs herzen und alz daz leiden daz sie gehabt het 25
haimleich oder offenleichen.
Ein mensch- wart gezogen von der gnode gotes in ein
gotlich minn und süeasikeit daz ez im1 imbegriffenlichen und
unbekentlichen' was5, sein geistlich sin der wart im uf ge-
ton und im wart also kunt geton, daz unser herre Jesus Crist 30
im do offen t und zu im sprach": 'kum her, mein geminteu,
mein libe und mein zarte, und küsse di wunten meiner ge*
rehten haut und zeuh dor (178b) uz mein gotliche permhertzi-
1 wmionchcn M. - [ein menscli] si M — hier tst'zt B wilder ein.
' ir M. * und unbekent Hohen fehlt M. * wart Ji- * [sein geistlich
sin — and in im sprach] und ir wurden auf geton ir gaiatleich sinne
vnd sprach vnder berre zt ir M.
ay Google
70 ADELHEID LANGMANN.
keit, wann ich pin ' dor umb verwunt worden an dem kreutze,
daz ich niilt und8 permhertzig gegen eu sei ; wann swem8 di
bent löoherot sint, der mag nit wol gehaben, ich wil dir
ewielichen mit teilen mein permhertzikeit und mein miltikeit.
5 kum her, mein liep, und küsse mein linke* hant und zeuh
dor uz mein* gehorsam, di ich meinem himelischen vater ge-
laist hon piz ein tot und di gehorsam6, di mir all mein freunt
gelebt haben in geistlichem leben und in werltlichem leben
von angeng der werlt und noch labten piz an den jüngsten
10 tag : daz ich dir die gebe7 als gentzlich als ob du mir di
gehorsam all geleist habest8 in rechter minn9. kum her,
mein getreuwe, (179*) und küss10 mein rehten fuezz11 und
zeuh dor uz di gütlich'2 treuwe und dergetz dich mit mir
aller der untreu wen, der dir von allen menschen ie wider farn
15 ist, und des leidens, des dir wider varn ist13 an deinem aller
übsten freunt, den ich dir genomen14 ban. gehab dich wol,
wann ich wil dich betreuwen hie und dort ewielichen und
besorgen als des dir not ist leiplich und geistlich, kum her,
mein reine, und küzze mein linken15 fuezz10 und zeuh dor uz
30 mein gotlich11 reinikeit, meiner gothait und meiner menschait,
und all di reinikeit, di mein mueter ie gewunnen hat,s und
all heiigen und all engil19 und all menschen uf ertlich ie
gewunnen oder20 immer gewinnen piz an den jüngsten tag,
daz ich dir (1791*) die gebe31 in rehter minnsi! als ob du in
26 aller der reinikeit gelebt hast als si, daz si dein sei nu und
ewielichen; und zeuh uz meim-3 linken14 fuezz, daz ich dich
behüet vor den pösen gaisten, daz si dir kein schade25 nimmer
mügen gesein an sei noch an leib nu und ewielichen. nu
kum her und küss26 di wunten meiner seiten und zeuh dor
30 uz übersattung und übernizzung*7 meiner gotheit nnd meiner
< pin fehlt M. * milt uud fehlt M. 3 wom IS M. ♦ lingev M.
5 di M. * di ich m. h. vater gelaiat hon p. o. t. und di g. fehlt B.
1 gflb M. • liabst M. » rainno M. » kvsa M. " gerehten fizr.e M.
'- gotleicheii M. " and des leidens — ist fehlt B. l> genvmen ,W
» lingen M. <« füne B fv* M. " gotlsiehev M. >• hab M. "• alle
engel und alle heiligen M. -° nd M. -1 gab M. -J min 3t. "-' ntet
B meinem M. -* lingen M. -* schad M. -' kvi&o M '-< niwung M.
(By Google
TEXT. 71
menscheit.' und do wart undcr herre Jesus' Crist Übermut
uod! gab dem menschen9 zehen tausent «unter daz si bekert
würden von iren sünten4 und zeben tausent gueter leut daz
si1"' bestätigt würden8 an guetem leben und zehen tausent sei
das di erledigt (180*) würden uz dem fegfeur. ö
Do man zalt von Cristi7 gebürt tausent jor drcu hundert
jor und in dem XLI11I8 jor an dem freitag noch unser frauwen
tag assumpcio do ging der kor liintz den eitern9 und werlt-
lich leut und geistlich di gingen mit den kreutzen. daz het
man uf gesetzt umb den grozzen gemein1" pan, der do was 10
gemeinclich in der heiigen kristenheit. man het auch gesagt,
ez »ölt ein vinster komea" und sölt12 so groz und so swer
werden, daz der ertwuecher verdürbe", und di leut di vasten
drei freitag zu wazzer und zu prot. daz gepot man in allen
pfarreu. di selben drei freitag ging man mit dem hcilgtum", 15
mit den kreutzen. (180*) wir gingen auch mit den kreutzen
und mit dem heiligtum in unserm closter1* hintz unsern eitern16
und sungen got und den heiigen noch under gewonheit und
do wir wider körnen17 uf den kor, so sungen18 wir di antipfen
von unsrer19 frauwen Beata dei genitrix Maria, do wart der 20
bimel beweget'0 und di muetor gotes Maria di stunt für got
den sun und sprach: 'herre-' meiner und sun meiner, ich pit
dich daz du gedenkest23, daz du mich dorn sünder zu trost
host gegeben23 uf ertricb und daz ich dich getragen hon und
geporn hon"4 und geseugt hon meit wesent, und aller der 25
guetet25 der ich dir ie derzeigt hon, und derparm dich überz
(181*) volk.' 8ant Johans baptist26 mit allen heiigen patriarchen
und propheten stuenden für di heiigen drivaltikeit und sprochen :
'herre, du ein herecher aller-1 der werlt, erparm28 dich überz
1 ihesus B vgl. 16, 16 /. * wart u. h J. C. Obomiilt und fehlt
M. • pab er ir M. * von iren sauten fehlt M. * di Jtf. « würden
fehlt Jtf. ■> {Cristi] gotes Jtf. ' vir tnd »irrigsten lt. * darauf in di
kirchen Jtf. '" gemeinen Jtf. " kom B. '- and di seholl Jtf. " ver-
dvrb M. '* heiligtum Jtf. U avch in vnderra closter [mit den kr. »ndj
mit vndorm heilig tum M. " darauf als vor geschriben stet M. " kom
B. ie smg Jtf. '* vnder Jf ** bewegt Jtf. -' herr Jtf. "- gedenkst
Jtf. si geben Jtf. '* hon fehlt Jtf •* gvttet Jtf. '-'' ste Johannes bab- '
tiata Jtf -' aller fehlt Jtf. -» derparm Jtf.
ay Google
72 ADELHEID LANOMANN.
volk.' Saut Johans cwangelist1 und saut'2 Peter mit allen
heiigen zwelfpoten stunden für got und anrochen: 'herre, du
ein herecher aller der werlt, erparm dich überz volk.' Sanctus
Stephanus mit allen heiigen inartereni stunden für di heiigen
5 drivaltikeit und rueften all : 'herre, du ein herecher der werlt,
erparra dich uberz volk.' Sanctus Dominicua und sanctus
Augustinus mit allen heilgcn peihtigern stuenden für di heiigen
drivaltikeit unde sprechen : 'herre, du ein herscher der werlt,
(181*) derparm dich überz volk.' Sancta Katerina und Sancta
10 Ursula mit allen hcilgen junkirauwen stunden für got und
rueften alle: 'herre, du ein herscher der werlt, derparm dich
überz volk.' alle himelisch3 engil und all heiigen rueften all :
'herre, du ein hcracher der werlt, derparm dich uberz volk."
under gemintez liep und4 unser gemahil, unser herre Jesus
15 Crist stunde6 für sein6 himelischen vater und zeigt im di7
fünf wunten, di er durch uns enpfangen her8, di doch geeiert
sint in sogtaner clarheit, do nimant von9 gesagen kan. er10
sprach: 'minneclieher vater, derparm dich überz volk. ich
hon si nit kauft" weder umb silber noch um golt. ich hon
20 si gekauft umb alz daz pluet (182') daz in meiner mensch-
lichen natur gewesen ist.' do sprach der vater von himelrich
süezziclichen'2: 'ich wil mich über si derpermen und wil in
guete jor geben und hiez di engil, di des himels do pflogen13
und der flrmament, daz si si rillten14 in ein,s rehten lauf,
25 daz di vinster nit körn und daz guete jor würden, und sprach
zu got dem sun: 'waz wilt,fi in geben P' do sprach er: 'all
di mit andaht on totsünde" sint gegangen und mich habent18
gepeten, den wil ich geben daz ewig leben.' er sprach zu
dem heiigen gaist: 'waz wilt in geben?' do sprach der heilig
30 geist: 'di noch in totsunden sint, den wil ich geben an der
letzten19 zeit irs todes kantnüssc und (182") reht80 reu über
1 aante Johannes ewangdisia M. - gante Jtf. J himeliach fehlt
Jtf. * und fehlt M. « stvnd M. • seinem Jtf. ' [sein) di Jtf. " hot Jtf.
» [do] dai da von nimant M. ,0 [er] viid M- " gekarft M. ,a BTSSio-
leich Jf. " pflegen t Jtf. '■* schölten rihten if. ,s ainen M. " wilt
dv Jtf " totsvnt M. » haben Jtf " letalen Jtf. ,JÜ rebt fehlt Jtf.
(By Google
TEXT. 73
ir sünde1 daz si bei mir beetent.' ir- sült auch wizzen, all
di di daz hörent oder lesent, daz hie mit gemeint eint alle di,
di mit den kreutzen gingen, sie eint geistlich oder werltlich.
Ir wart auch kirnt geton: daz di werlt gemeinclich als
ernstlich nit gepeten3 het, ez weren sogtane hungerjor worden, 5
daz alz daz jomerig wer worden, daz* gelebt het, an im selber
oder an sein freunden5, ir wart auch geoftent von got, daz
diB leut sich gemeinclich7 als fieizzig heten an genomen8 umb
den pan als um die vinster, er wolt in des selben mols haben
lazzen verriht worden, do wert er dennoch manig jor. ditzB in
widerfuer (183") ir geistlich10 und nit leiplich", wann si ver-
jah. daz si leiplich l8 wenig ie kein ding geseh13.
Ains mols do11 sprach ein prister1* nies»16, der hiez
prueder Perhtolt von Mosburk17. do sah si mit leipliehen
äugen do er undern herren eupfink, daz under herre Btunt ob 15
dem altar in seiner person, und sah des pristers niht und er
gab dem convent den segen. do überwant ai sich kaum daz
si mit lauter stimme18 nit schrei.
Ains mols pat di priolin di swester19 daz si mit ir uz
dem closter fücr, wann der80 convent was in grozzen uöten. 20
do gedoht si hintz unserm herren, waz sein wille were21 und
einsM morgens do si an irem gepet was, do sah si under
frawen23 pei ir sitzen und was wunneclich'* (1831*) schön und
het undern herren uf der schoz sitzen, der was wol als ein
kint um dreu jor und er het ein-8 rosenkrantz auf, der was 26
weiss und rott. und do si undern herren und unser frauwen
sitzen sah, do gedaht si ir: 'daz ist ein urkund daz du hie-6
heim bleiben solt37.' der covent kum°s in sogtan not daz di
1 svnt M. 2 In M lautet der folgende Satz: cz warn avoh do
mit gemaint werltleioh levt vnd gaietleich alle di, di mit den creutzen
warn gegangen. ' gepett M. * da M. s an im s. oder an b. freunden
fehlt II. * di au» dich gebessert M. ' gemainkl eichen M. » genvmen
M. 9 dizze M. ,0 gaietliohen -V. U vnd nit leiplich fehlt M. n [yeriach
du ei] leipleiohen M. '* geiab M. '* Ainez tagez [do] M. « pr edier
M. « messe Jf. » Mosb&rk B von Mosburk fehlt M. <> mit lauter
stimme fehlt M. <* [Aiua mols] di prioria pat ei ze ainen leiten iL
*• ir M. -l »er M. « ainez M- M frawen »on himelreich M. '-+ wunneno-
leichen M. " ainon M. M hin M. -' geholt p Bleiben M. 2I dar noch
kom ir koren t M.
ay Google
74 ADELHEID LANGMANN.
frawen all uz dem closter wolten sein, daz widertet1 si an
aller etat wo sl ez bort", do kom ei in ein groz" leiden
von* und gedoht ir: 'ach herre, und geschult den5 frauwen
iht, ich muez immer betruebt sein,' wan si het ez von ainem
5 getrauwen gesprochen daz si hinz got het6.
Do si in dem leiden was, an eimT suntag zu messzeit8
do erschein ir under herre Jesus Crist9 als er was umb XXX10
jor und sprach, in scholt11 nit leides geschehen (184*) in dem
closter noch uf dem hof, 'dor umb daz ir hin bliben seit.'
10 do wart si so fro, daz si ez sagt ircn gueten ireunten. di
not wart auch als gTOzz daz man in droet15, man wolt in daz
closter anzünten und wolt in ir vih'3 nemen. und in geschah
doch nie kein schade14 in dem closter noch auf dem hof, als
under geminter herre15 Jesus Crist gesprochen do'8 het.
10 An sant Ludwicus17 tag do was si betruebt um ein red,
di het man getan uf den convent18 und gehört19 in auch an.
do80 Bang man di iness21 Gaudeamus, do wart si verzogen22
in ein gotlich einung mit underm herren Jesu Cristi23. und
er gab sich ir zerkennen als ein sunne und sprach: 'ich pinz
20 ein sunne, di scheint54 (184'') über all perg25 und tal!B: also
erschein ich in aller menschen hertzen und ist mir nihts ver-
porgen. all gedank sein mir offen übil und guet27. du solt
nit betruebt sein umb dein38 convent. ich wil*9 in nimmer
lozzen zergene30 und di hinnen gewesen31 sint, daz si uz dem
25 closter nit gefaren32 sint von minneu, do wil ich mein minn33
an in31 bestetigen, und all di-16 vor vorhten sint hinnan ge-
wesenfle, den wil ich ir pös vorht35 vor irem tod benemen
i widerrot ¥ - [daz widertet — hört] du sprach si: in geeolieh
niht, *i schölten hin haim peleiben Tod rot daz aa aller etat, wo ai da
Ton bort reden Af. ' [do — groz] ainez tagez gewan ai AT. * da von
Af, J do gebessert au» d'e B. fi wan ei het — got het fehlt B ' ainem
Af. s messe zeit M. * J. Crist fehlt M. ■* dreizik M. " ev achol M
» drooht Jf. » vihe M. '* schad Af. 1J herre fthlt B. w do fehlt
Af. " Lude wie im M. >* [uf den convent] di gehört den convent an Jlt.
>» gebort fehlt HM. * in auch an do fehlt M. " meeaa Af « ge-
zogen M. -* Jesu Cristi fehlt Af. '* acheinet M.t '" eile perge Af.
*• vher tal Af. J1 gvt Tod »bei Af. •* den Af. M wir Af- * zergen
Af. « pliben Af. *» gefero Af. M minue M- " in fehlt Af. " di di
Af. * [hinnen gewesen] pliben Af. *> vorbte Af.
ay Google
TEXT. 75
and wil in di ewigen minne geben, du aolt wizzen daz all
ansfert1 auz geistlichen clostern schaden pringent3 geistlichen
leuten. Bwenn3 ei wider heim kumen, so gewinnen si ie ein*
anstozz von5 der werft, daz (185") si vor in gesehen6 oder
gehört haben, daz beröert si dike1. spuntziren8 und uzfaren ö
ist gleich9, eia! wi reiüchen10 wil ich in auf tuen di reichen
«hetz meiner gothait, di ez durch mein" willen lozzent13!
bi und dort ewiclichen schallen13 si mich nizzen"!' er sprach
zu ir15 : 'ich wil dich alles10 des geweren auf den tag17 des
da mich pitest, und fflrbaz untz an dein'* tot, swes19 du mich 10
ernstlichen pitest, des wil ich dich geweren. und all di sich
dir enpfolhen haben in dein gepet, der sol keinz30 von mir
nimmer geschaiden werden, und mit allen den menschen,
do mit du reden*' pist33, den wil ich enzundung geben, mer
(185*) den33 vor, meiner minne"4. und all di36 von deim26 15
gesieht geporn »int, der sol keinz von mir nimmer gescheiden
werden.' er sprach hintz37 den engelen33 von Kerubin2* und
Serapbin, und nant di neun kör der eogil: 'ir sült meiner
freuntin war nemen daz all ir gedank zu alten zeiteu uf ge-
riht sein zu mir, daz ir hertze hie innen werde30 wie ir 20
prinnet91 in meiner minne.'
Des32 nahtes do si des morgens gehorsam wolt tuen, do
komcn der teufil vil33 und prochten ein31 wagen und sprachen :
Vol dan mit uns! du solt hintz hell varen3S. du gehörst .
nit hintz dem himelrich.' do sprach si : Vol hin , ir pösen Sä
wiht! ich getrau meim96 liben (186*) berren Jesu Criat wol,
daz er mich iht von im loz37. do schriren si vast38 und
mähten des geschreieB so vil, daz si so39 krank wart, daz si
1 alle avz vorto jtf - pringon Jtf. 3 wenn BM. * ainon jtf.
* vor B. * gesehent B. • dik Jtf. 8 apvnzirn Jtf. * geleich Jtf.
'" Rettichen B. " meinen jtf. " lozzen jtf. " vor schulten ist schuiE
ausgestrichen B schvlnt Jtf. •* aiitent ewiolichen B. ** su ir fthlt jtf.
" ala Jtf. " darauf vnd nant in Jtf. " deinen Jtf. '» wes BM.
-° kuinei Jtf -' redent Jtf. n pist von mir Jtf. -3 dermo Jtf. ;* min
Jtf. " di di Jtf. 3t deinem Jtf " m I J* engein Jtf. 2» cherubin Jtf.
» werd Jtf. « priol Jtf. « Die Vision 76, 22 — 76, 26 tleht in Jtf hinter
S, 27. ■■ darauf vnd als vil daz daz an isl was Jtf. M einen Jtf.
» helle tbiti Jtf. « meinem Jtf " loxse Jtf. »« Taste Jtf. » als Jtf.
D,9,t,zed By Google
76 ADELHEID LANGMANN.
ein1 wort nit gereden inoht, daz si wont ei wolt sterben vor
rollten nöteu, daz si als vil kreft nit enhet2, daz si ir haut
moht nf ■' geheben und ein kreutz mocht gemachen, do mäht'
si ein kreutz mit der zungen in dem munde5, si gedoht ir :
B 'moht ich6 goschreien, ich wolt schreien daz di leut her zu
komenV do noch gedoht si ir: 'nein ich zwor, herre, und
wiltu ez von mir, ich wit ez leiden untz an mein8 tot. doch
daz du mich dor innen iht lozzest9!' dor noch zuhaut do10
verging ir der sinn, und komen vil (186") und11 vil engil18
10 und het iglicher13 ein seitenspü und aller meint heten si Schal-
meien, di heiigen engil triben di teufil all uz. di engil
stuenden über all in den kreutzgank in di venster und woren
aW4 liht als dt sunne13 und si18 schalmeiten, und17 daz sprach
ab süezziclich18 daz si nie so schön hört19 Schalmeien10 pei
15 allen iren tagen, si ging in daz capitelhaus, und an der
priorin stat da-1 saz ein herre, der het daz aller schönst clait
an. daz was über alle menschlich sinne, ez was** reht23 gevar
als di ostergloien in dem maien. uf34 dem gwant25 woren
güldciu stern on zall, und sein antlütz25 lauht als di sunne.
20 si kniet" für in und er eupfing ir gehorsam, do si im ge-
horsam gelobt het, do ving er si (187') zu im mit sein28
armen unter sein mantil und drukt si an sein hertze gar
gutlich und sprach zu ir: 'gehab dich wo], libez mein kint,
und filrht dich niht28, ich wil dich nimmer verlozzen.' und30
26 si het in für den liben herren sant Dominicus.
Ains mols31 an sant Thomas tag des predigera3* des
morgens do si uf stuent, do stunt sant Thomas vorm33 petto
und sein antlütz daz was wünniclichen34 schön, sein scha-
praun33 und sein roke38 was weiss als der sne. di kappe was
' sin es Jf. ! hat Jf. * uf moht M. * mach Jf. * invnd M.
<■ ich fehlt Jf. ' (her zu) kernen Jf. ■ meinen Jf. » lozst it. "> do
fehlt M. " [vil und] al« M. '■ darauf daz daz on zal in Jf. " it-
leicher Jtf. "* als Jf. ■■ svn Jf. " si fthtt M. " und fehlt Jf. " sve-
leiob M. >* hörten B. -° gesch almci im Jf. •< daz !'.. « aber alte
menschl. ainue ei wai fehlt B. *' reht fehlt 31. " vnd avf Jf. ■* ge-
wiint M. » antlTize Jtf. J1 knit Jf. » seinen Jf. ■■> und fQrht dich
niht fehlt Jtf. » und fehlt Jf, >' Ains raolz fehlt Jtf. » prediere Jf.
M Tor dem Jf. " »ud w*t sein antlvtie wuneooliohen Jf. " aoheprayn
jtf. « rok Jf.
ay Google
TEXT 77
uzzer1 mozzen schön und vorn an dem hertzen stund im di
heilig drivaltikeit. di was so2 schon dttz ai3 di seile durch-
lauht1. mein herre aant Thomas der sprach*: 'do ich uf
ertrich was, do het ich die (187h) heilgcn drivaltikeit zu atleu
zeiten in meinem hertzen; und do ich alt wart, do hiez ich 5
si molen* und neot ai innen an mein' schapraun. swenn8
man mir ere erpot, tlaz meint ich der heilgen" drivaltikeit.'
zu bant do laut man preime10. do ging si hintz kor.
Si het ein muemen di was gar ein werbliche frauwe
und was ein schöner junger mensch und was witib". di sant 10
zu ir daz ai unsern herren pet, wi si ir leben rihten schult.
do pat si undern herren mer denn vier wochen. do sprach
under herre18: 'tuet si sich der werlt ab durch mein13 willen
und wirt ein geistlich mensch, so wil ich ir all ir Bünde14
vergeben und wil einen (188*) gueten menschen uz ir machen. 16
tuet si des niht, so wil ich ir ir tag abprcchen und wil si
setzen in ein herte15 puezz.' ditz schreib si ir von unsermlc
liben herren. do sprach si: 'ich wil kein nunne werden, ich
wil ein17 man nemen. ez ist nit wor, under herre pricht mir
meiner tag nit ab.' und nam einen reichen1* man. zuhant 20
do wart si siech in den selben vier wochen. do saut si noch
iren f rennten und sprach zu in19: 'ich weiz wol daz ich niht
gesunt wird, daz ich sterben muez. wann und het ich got
gevolget, so het er mir meiner tage nit abgeprochen.' und
starb des selben sichtums und wart gesetzt in die puezz des %i
fegfeurs UDd der peine-'.
(188") An aller heiigen tag do wart si geistlichen31 ge-
friert in daz fegfeur und sah do— di sei in manigveltiger
pein. do wart si do gefuert zu den seien, di do aller ding
abgepuzzet heten23, denn daz si neur gotes nit sohen. do 30
1 aveh ums der Jf. 2 ah Jf. ' si fehlt M. * di zelle da Ton
derlevht wart M. * [mein herre] do sprach a. Thomas Jf. * moln Jf.
' meinen M. * wann BM. * heiiiligen Jf. ,0 preim Jf. " (rar ein
(wertliche fr. und wbs ein seh. j, m. und wu] froleichev itngev witib
Jf. »* herr *t ir Jf. '* meinen Jf. '• svnt Jf. '* hertev Jf. >6 irm
M » ainen Jf. '» reichen fehlt Jf » do [sant si noch] sprach ei
tt im fr. [vnd sprach zu in] Jf. ** und der poine fehlt Jf. *' gsist-
leich Jf. " do fehlt Jf. *■ vor lieton ist habn gelascht Jf.
ay Google
78 ADELHKID LANGMANN.
sali ai etlich frauwen von irem closter, di man lang hintz
dem himelrich gesagt het and si woren doch do oit. ai sah
ir mueter sei pei in. di het man vor lang hintz dem himel-
rich1 gesagt, si sah mangvelticlichen2 vil sele do: der in ein
5 Ave Maria oder ein paternoster oder ein Miserere mei het
gesprochen3, ei weren hintz dem himelrich gefarn; und liefen
andere4 pein niht denn daz ai gotes nit sohen. do5 was in
ao we noch daz ai all schriren: (189*) 'herre, derparm dich
über uns und gib etwem zu tuen8 der uns helf. man hot
10 uns hintz dem himelrich7 gesagt; do" von hilft9 uns nimant.'
ei achriren10 aucli all : 'herre gewaltiger gut, gib disem menschen
di pein di wir haben, di weil er pei uns ist, daz er uns
deater gerner pet.' zuhant do wart ir di selb pein gegeben".
dol! wart si13 übil dürstent, daz ai dauht, ai wölt an der
15 selben weil14 vor dural sterben, und der durst was ir nit
vor keim leiplichen trinken, er was ir15 neur noch got,G selber
und noch den freuden des himelriches1' und noch dem Ave
Maria, und si wart schreien18 mit in: 'herre, derparm dich
über uns und gib undern (189h) freunden zu tuen daz si uns
30 helfen.' si wart auch ruefent'u; 'üben freunt, alle die, den
ich ie kein guet getet, derparmt eucli über mich und helfet
mir uz mein80 noten.' und wen51 man ie ein Ave Maria
sprach in daz fegfeur, eo wart ez ir mit- andern aelen, so
wurden ai all ala fro ab ein mensch den ser dürstet, wen
35 man im ein83 trunk wazzers gibt, do ei wider zu ir selber
kom, do half si etlichen aelen, di ei bekannt het, und sonder-
lichen zwein seien, si pet-1 in immer83 gerner denn vor,
wann si bekant ir leiden wol und dankt uoderra herren,
daz er si des grozzen fegfeurs nit het lozzen innen wordeu.
1 himel Jtf. ''■ maukveltik M. * het gesprochen oder ein paternoster
oder ainen Miserere [mei| M, * aoderr Jtf. " vnd do Jtf. * zetvnne
M. ' [hintz dem] himel Jtf. * vnd do Jtf > hilfet Jtf. <« irrten Jtf.
" geben Jtf. " [do] vnd ai Jtf. " si fehlt Jtf '* an der selben weil
fehlt Jtf. <> nit vor k. 1. trinken er tu ir fehlt Jtf. >' got got am
ZfitenichluBt und Zeilenanfang B. " liimulrich Jtf. IS rrffen Jtf.
» rvfTcn Jtf. M meinen Jtf. =' wenno Jtf. «• ie mit Jtf. ■' ainen Jtf.
** »nd si pett Jtf. >• immer mer Jtf.
ay Google
TEXT. 79
Ain ge(190*)apilen het si1 di hiez Jeut Pfintzingin5, di
was ir gar liep. di wart priorin an dem IX* tag noch sant
Michels tag an des heiigen tag Marci Pape. und du si di
venigc1 geviel, do gcwan sis di bekorung, si wer besezzen
mif dem teufii. und si wart so torlichen tuen und kond weder 6
geraden noch gepuren, si het ess gnomen für all di werk
daz si des leidens nit gehabt het. all di menschen, di si ie
gesohen, di heten do für, si wölk von iren sinnen kumen
aller ding, der conveot was6 aller betruebt do von7 und
minder! ich* di swester. die nam sich daz au9 mit grozzem 10
ernst gegen got. und an aller heiigen tag do sah si geist-
lichen (190h) daz10 der teufii di priorin fuert an seiner hant.
der teufii" was lang und groz1s und fuert si ab gwalticlichen,
als ob er si nimmer von im wult lozzen13. und do si sah
daz er di priorin14 also fuert, do sprach si: 'du pöser gaist, 15
ich gepeut dir bei dem lebend ingen15 got daz du stille stest.'
er tet ungeperdiclichen16 als ob er si hin wolt füeren. do
sprach si : 'ich gepeut dir hei dem vater und pei dem sun
und pei dem heilgen gaist und pei dem17 jüngsten geriht, daz
du still19 stest und si nindert füerest. du poser wiht, nu ist 90
si gotes dinerin gewesen von iren kintlichen tagen, waz host19
an ir zu füeren?' do schrei er"0, do ist ir we gewesen.
(191*) noch dem priorampt-1 do sprach si: 'wol hin, var dein
wek. daz gepeut ich dir pei got.' si— pat undern herren23
mit rehtem ernst daz er der priorin"4 daz leiden benem. do 2fi
sprach under herre : 'ich gib dir si auz-5 disem leiden, daz ei
halt fürpaz untz an iren tot in kein sogtan leiden nimmer
kumen" sol.' zuhaut do ging si zu der priorin und trugt si,
1 Si bet sin gespiln M. * Pflntiigin M. * nevnten M. * venig
M. * statt de» folgenden bis 79, 8 di heten do für: also grox korvng
du si fvr alle di* werlt het genvmen du si ir oiht gehabt het tdo
wart nie torieich ge puren daz alle di menschen, di si ie geeahen, da fvr
heten, si wolt u. s. te. M. Q vnd was der oonvent M. ' da von be-
irvbt M » flTiidcrleiehen M. ' [das] dar vin an M. » daz (190")
das B. " [an Hiner hant. der teufii] vnd er M. " gros vnd lank M.
11 gelobten M. " [di priorin] si M. IS lebentigen M " vngefitumk-
leichen M. » dem fthlt M. '• stille M. « hastr M » er lavt M.
W pre.(r>mt IS, » jsij ynd Jtf. » (undern h.] got IS. » ir M.
** an B. '* komen M.
ay Google
80 ADELHEID LANGMASS.
wie ai1 sich gehabt, do sprach si: 'ich gehab mich wol.
lieint noch der mettcin2 ist mir mein leiden benomen3 worden.'
um di selben zeit het si got um4 si gepeten. di priorinn dankt
got und ir'1 mit weinten6 äugen, als si auch wol molit, wan
ö si was uz grozzen' leiden kumen8.
An9 sant Mutheus tak da nam der convcnt unders herren
lcichnam, und do si undern herren enphing, da tet er ir unmez-
leichen gutteichen. da ward ai scr wundernt daz er ir als
gutleichen tet und si ez ni um in verdint het. da ward ir
10 geantwort von got also: 'wes wunderstu dichP Augustinus was
in grozzen suuten, den wekert ich und machot auz im ainen
bewerten lerer der heiligen schrift und ainen grozzen heiligen,
und Maria Egipciaca di was ain offenen sunderin, do hon ich auz
gemacht ainen grozzen heiligen.' dar nach kom si so gor von
15 ir selber daz si niht west waz ir got gutes tet. da si da
wider zu ir selber kom, da sprach ir sei uud maint undern
herren Jesum Christum: er hot mich an gesehen mit deo
äugen seiner parmherzikait und seiueu äugen di sint voller
VON IREM OEPETE DAZ SI GWONLICIIEN TET.
0 (191b) 'Ich man dich, heiige drivaltikeit, als des schrcicns
und als des rüefens des di alten veter iu der alten o zu dir
ie gcrüefet und geschriren haben, piz daz du mensch würd
uf ertrieh, und als des schreiens und aller der begirde di all
menschen zu dir ie gewunnen hahent Von angeng der werlt,
5 und immer gewinnen piz an den jüngsten tag in lieb und in
laid, in trauren und in freuden, wi si zu dir gerupft habent
noch deiner minn und noch deiner permhertzikeit. ich pit
dich, herre, daz du di selben rüpffe und di selben stimme
' wie si fehlt 11. * matten M- * wenvmen M. * iVr M- s und
ir fehlt M. * wninden M ' grozzem M. 6 kamen 3t. ' Dit /olgende
Vision steht nur in M. "> Dann folgt von night riet jüngerer Hand :
do man i alt von crism gopvrt CCCjor vnd dor nnch in demLXXIIIII
jar starb disov frnw olhait Langenmenin an dem tag eccilia Virginia
et martirts (Nov. 22). Schlugt von M.
ay Google
TEXT. 81
all enpfohest als si von uieim mund gingen, wann moht
ich all di stimm gehaben, di eile beginge hcrtzen zu dir ie
gewunnen (192") von angeng der werft und immer gewinnen
schüllent piz an den jüngsten tag in himelrich und in ert-
lich : di müesten all gen von ineim munde, do von pit ich 0
dich daz du di stimme all enpfohest, mein stimme enpfohest,
als ob di stimme all gingen von meim mund, und mich er-
hörest, du reicher got, du gwaltiger got, du untßtlicher got,
du' minneclicher got, du getreuwer got, du permbertziger
got, und daz du kamst in mein hertze und daz du mich er- 10
füllst aller deiner minne und aller deiner gnoden und daz
du mir all mein gepresten benemst, und daz du mir eins2
heiiges volkumen lebens helffest, daz ich dor inn erfunden
werde (192k) an mein letzten zeiten.
Ich man dich, herre, des rotes des du best in deiner 15
ewigen gotheit, du ewiger vater von. himclrich, mit deim
ewigen sun und mit dem beiigen gaist, wie menschlich/, ge-
siebt erlöst solt werden von dem ewigen tode, und wie du
do zu gebt dein veterlich gunst, daz dein eingeporner sun
mensch solt werden und wi du, herre ewiger sun, do zu SO
gebt dein gotlichen willen und wi du, herre heiiger geist, do
zu gebt dein gotüch güet und wi du do zu erwelest di junk-
fraun Maria vor allen menschen und wi du sentest dein engil
daz er di potschaft würb. und pit dich, herre, daz du zu
mir kerest dein veterlich gunst und mir gehst dein (193m) 25
einpora sun, daz er mein ewiger trost und mein ewiger Ion
sei hie und dort ewielichen, daz du, ewiger sun, zu mir kerest
mit deim gotlichen willen und mein ewiger gemahil seist, daz
du, herre, und ich von einander nimmer gescheiden werden
hie und dort ewielichen unde daz du , herre heiiger gaist, 30
mich enzündest mit dem feur deiner minne, also daz mein
hertze an mein letzten zeiten von minnen mer müez presten
denn von smertzen des todes.
Ich man dich daz der engil einging mit versperter türe
zu der junkfraun Marien und pit dich daz du mein hertz 30
DignizedBy Google
82 ADELHEID LANGMANN.
zu sperrest vor allem übil und all mein sinne rilltest in dein
alter höhstez lobe.
Ich man dich daz (193") di überheilig junkfrau Maria
was an irem gepete in grozzer andaht, und pit dich daz du
0 mir gebet volkomne andaht und gotliche minne in allem mein
gepet und in allem mein leben.
Ich man dich, herre, daz si der cDgil vant volkumen
an aller heilikeit, daz du si bo gor gebeiliget host daz dir
nihts an ir geprast, wann si was übcrvol aller gnoden. und
10 pit dich daz du mich volbringest in aller volkumenheit und
füllest aller gnoden, also daz dir nihts an mir gepreste, und
wenn du kumest, daz du mich zu aller zeit bereit vindeat.
Ich man dich, herre, der minne der du zu ir hcst, daz
si der engil gruest als ein frauweu von reht und ir (194')
10 kirnt daz si dein mueter solt werden, daz si do sprach: 'wi
mag daz sein? wan ich erkenn kein man.' herre, ich man
dich daz si was in iren jungen tagen ein derforscherin deiner
taugen, si wolt wizzen di worheit. ich pit dich, herre, daz
du mir gebst in allen gütlichen dingen zu erkennen di rehten
20 worheit on all trüknflzz. daz ich all deine gnode cnpfoh, und
uzwart noch deim aller libsten willen nimnnt zu gefallen
denn dir allain.
Ich man dich, herre, daz der engil sprach mit frolichen
Worten: 'furht dir niht, Maria, du host gnod funden pei got.
25 der heilig geist der kurat in dich und di krai't des aller
höhsteo di beschetent dich.' ich pit dich, herre, (194"} daz
du mir gebst ein minnecliche forht und ein gütlichen erost
dir zu dinen in rehter worheit und in rehter mtnne und mit
stetem fleizz ewielichen und daz du. herre heiiger gaist, kumst
,'10 in mich und dnz du mir helfst all tugent und all guetc ding
volbriDgen noch deim libsten willen und noch deim liöhsteu
lobe, daz ich dor an erfunden werde an mein letzten Zeiten.
Ich man dich, herre, der demutigen, minneclichen, zarten
antwüit, di si sprach, di rein heilige junkfrau: 'ich pin ein
35 demutige diren guten, mir gescheh noch dein wortten.' herre,
ich pit dich daz du mir gebest gantze volkumnc demutikeit,
daz ich mich in allen dein gnoden minneclichen (195*) und
demu ticlichen halt.
ay Google
TEXT. 83
Ich mau dich, herre, do ei gesprach ditz wort, daz du
an der selben stund warer got und warer mensch werd in
irem leib als gwaltiger, als grozzer und als starke]*, als du
herre pist in dem himel und doch werd ein cleincz kindlein,
leib und sei, got und menscli pei einander, ich pit dich, 5
herre, duich di selben minne daz du derfullest mein sei, mein
leip und all mein sinne des Überguzz der permhertzikeit deiner
gotheit und deiner menscheit, also daz all mein gedanke,
mein wort, mein werk, mein will, mein wandil gotlich sei und
in eim gantzen wolgefallen sto vor dein äugen. 10
Ich man dich, herre, daz si dich (195'') trueg neun
monad1 in irem leib, und man dich aller der gnodon und
süeseikeit, der du ir erzeigost, di weil du in irem leib wer:
daz du als mein leben dir geneme machst.
Ich man dich von dem zu gen, daz dein muoter tot zu 15
sant Elspeten, daz do sant Johnns geheiligt wart in seiner
mueter leib, und pit dich, herre, daz du mich geheiligest iu
gantzer worheit.
Ich man dich, herre, der minne daz sich dein übe
mueter selber dike halst, do si dich trueg in irem leib waren 20
got und woren menschen, und daz si oft sprach mit grozzen
freuden: 'herre meiner, scheppfer meiner, got meiner, freud
meine, wünne meine, trost meiner, wenn kumpt mir der tag
uud (196") di stunde und di weil daz dich an sullent schau wen
mein äugen?' o mein aller libstez liep, hilf mir daz ich dich 25
noch disem eilend süll mit freuden an sehen in den ewigen
freuden. o mein zarter herre, hilf mir daz ich dich mit
freuden nizzen sulle noch disem eilend ewielichen durch all
die minne und durch allen den dinst, den dir dein mueter
ie derpoten hot und all engil und all heiigen und eil HO
menschen uf ertrieh ie derpoten und noch immer derpietten
piz an den2 jüngsten tag durch dein grozz guete. nu derhöre
mein gepete.
Ich man dich daz du geporn würde von irem mogt-
licbem reinen leib warer got und warer mensche3, (196") 35
' vor monad t'al Wochen aungfutrkhrn B. ! den fthll Ji. ■ wnren
rat rnrü waren menschen IS.
•.Google
84 ADELHEID LANGMANN.
und pit dich daz du mich innen pringeat der geistlichen ge-
pürt, daz du von meiner sei gastlichen geporn werdest durch
dein ewige minne.
Ich man dich daz si umbgeben was mit eim himelischen
5 liht und mit allen gnoden, und pit dich daz du mir mein
hertz derleuhst mit deim gütlichen liht und mit allen gnaden.
Ich man dich, herre, der freuden, der si het, dein libe
mueter, do si dich den ersten amplik an tut, und man dich
der freuden, der du host, do du si hin wider an sehd mit
10 dein menschlichen äugen, wan du si auz derwelt best vor
allen menschen, und pit dich, herre, durch dein gepurt und
durch dts amplike daz du mich an sehst und (197*) anplikest
mit den äugen deiner permhertzikeit, so mein sei von meim
tnund scheide, und si zihest mit dem plike in dein gothait
16 und si do hin fuerest, do si ewig freud hab mit dir durch
alz daz minueclich sehen daz du dein mueter an sehst, all
engil und all heiigen in den ewigen freuden.
Ich man dich, herre, daz dein mueter der erst mensch
was, der dich ie an pet in cristenlicbem glauben, und pit
20 dich daz du mir gebest eristenlichen glauben uud cristenliche
werk ewielichen.
Ich man dich daz si dich kust an dein süczzen munt
zu eim steten suen deiner gotheit und der under' menscheit,
und pit dich daz du allen mein unfride (197'') zu eim steten
25 suen pringest.
Ich man dich daz du gewintelt würde in pöse, snöde
tüechlein, und pit dich daz dn dich windelst in mein aimez,
unwürdigez hertze und in mein Bei.
Ich man dich daz du für daz viehlech8 vvürd gelegt in
30 di krippen und daz si für dich knitten und dich anpetten,
mein herren und mein got, und pit dich daz du mir all mein
viblikeit beneinst und mir gantze, stete treu und bckantnüsBe
zu dir gebet.
Ich man dich, herre, daz der nehst smid smidet di
36 negil, do mit du geslagen wurd an daz heilig kreutz, und
daz dir di bamersleg gingen durch dein kintlich oren. und
1 d' nnd' B under = unser. * uhleoh B.
ay Google
TEXT. 85
pit dich, hcrre, durch dein beili(198')gc kinthcit daz du mir
vergehst daz ich dich von mein kintlicben tagen untz ao
disen heutigen tag ie derzurnt hon.
Ich man dich daz die engil kunten dein gepurt den
hirten uf dem velde, daz si1 komen zu dir und dich funden 5
und dich anpetten. ich pit dich daz du mir helfest daz ich
dich anpett in rehter worheit, daz du mir nimmer benomen
werdest.
Ich man dich daz du besnitten würd und daz du dein
kintlich pluet vergüst, und pit dich daz du mich waschest von 10
allen mein sünten.
Ich man dich daz du weinost, und pit dich daz du mir
gebest süezzez minnen weinen umb all mein sunde.
Ich mau dich daz dir gegeben (19Sbj wart der nam
Jesus3 der heiler, und pit dich daz du mich heilest inwendig 15
und uzwendig an sei und an leibe, an hertzen an sinn und
an gemuet, wann du weist alz daz wol daz mir wirret.
Ich man dich daz du den dreien kungen ofFenst dein
gepurt mit man gv alt igen zeichen und daz si sich bereiten
und dich snechten mit gantzer minn ira hertzen, und pit dich 20
daz du mir gaotzc bereitschaft gehst, wenn du kumst daz
du mich zu allen zeiten bereit vindest.
Ich man dich daz du si leitest und si weisest mit dem
»tern. und pitt dich daz du mich weisest mit minnen und
nit mit leiden, wann du derkennest wol mein krankheit. 25
(199") Ich man dich daz si dir prahten mirr und woi-
rauch und golt, und pit dich daz du mir gehst mirr: reu
umb all mein sünde und mitleidung zu deiner marter, den
weirauch: rehtez andehtigez gepet und rehten criatenlichen
glauben, daz golt: gotltch minne und cristenliche werk. 30
Ich man dich daz du ir Opfer enpfingde, und pit dich
daz du mein sei denpfohest, als si von meim mund schaid,
und si selber füerest in di ewigen freude.
Ich man dich der guetet daz si dich Beuget und dich
czzet und trenket und hueh und trueg und padet, und pit 35
dich daz du mir vergehst, wo ich zu vil fleizz uf mein leip
1 si fehlt B, - iheoue B vgl. 16, 16 ff.
ay Google
86 ADELHEID LANGMANN.
gelegt hon mit ezzen, mit trinken, (199") mit alaffen, mit
gewant, mit aller der guetet, do ich meim1 leib ie zu gütlich
hon geton.
Ich man dich, herre, der freuden daz si dich hintz dem
& tempil truege, daz si dich nam, mein herren und mein got
und iren üben aun, an iren arm und zwei türtiltaublein in
iren geren und daz si dich oppfert in den tempil, daz dich
her Simeon an sein arm nam und daz er geaehent von dir
wart und daz du in derleuhtest inwendig und uzwendig.
10 und pit dich, herre, daz du mein sei durchleuhtcst mit deiner
heiigen gothait und mit deiner heiigen menscheit und mir
kunt tuest di heimlichen taugen deiner sflezzikeit, daz ich
dich hie niezzen müez in rehter perrahertzikeit , in rehter
minne und dort (200*) ewiclichen sehen in follen freuden
15 und nizzen und loben on unterloz, on ende.
Ich man dich, herrc, des leidens, des dein übe mueter
enplinge, do ir her Simeon sagt daz von deiner erlosnng
schölte gen ein sneidenz swert durch ir hertze, daz si do
von gar betruebt wart und inneclichen weint, daz si daz
20 künftig an dir weste. ich pit dich, lebendiger got, durch
dein grozze permhertzikoit daz du mich behüetest und be-
schirmest vor künftigen trüebsal und leiden an sei und an
leib, an hertzen, an sin, an gemüet mich und all mein freund,
und mich behüetest vor flüechen und vor mortpetten mich
25 und all mein freunt.
Ich man dich, herre, daz di kindlein (200") durch dein
willen dertöt wurden, und pit dich, herre, daz du all mein
geprusten tötest mit minnen und nit mit leiden.
Ich man dich, herre, daz der engil Josep kunt tet im
30 sloff, daz er flihen solt in Egiptum* lant und daz dich deiu
Übe mueter naine. mein herren und mein got, im liben aun,
und mit Josep floh in Egiptum laut, und pit dich, herre, daz
du gedenkest aller deiner permhertzikeit. wan du eile ding
wol waist : so weistu wol, daz ich, herre, zu dir geflohen pin
35 in ditz closter uf dein treu und pit dich daz du mir helfest
daz ich an gesig dein teufil und der wotlt und meim eigen leib.
1 mei B. * egipta B.
* Google
TEXT. 87
Ich man dich des minneclichen nochvolgens und wonnens,
des dein -mueter (201') mit dir tet und Josep in dem fremden
land Egipten, und pit dich daz du mir helfest daz ich mit
mein freunden also lebe, daz cz dir ein lob und ein ere sei
und mir ein forderung zu dir. 6
Ich man dich, herre, der fremden herberg, di du unter-
wegen best, und pit dich daz du mir noch disem eilend
herberg gebest mit dir in denn reich.
Ich man dich, herre, do du komd in Egiptum laut, daz
di abgöter all nidervilen und zerprosteu, und pit dich, herre, 10
daz du all pös gaist von mir vertreibest, daz si kein gescheft
mit mir nimmer gewinnen noch kein wonung weder hi in
disem leben noch an ineim tode, weder noch disem leben
noch keiner hand weise.
(201") Ich man dich daz du werd in Egiptum land 15
siijen jor, und pit dich daz du mir vergehst, swo1 ich dieh
d erzürnt hon mit den siben hauptsünden und mit allen
sünten, swo ich wider dich geton hon, und gib mir di siben
gob des heilgen gnistes, und reinig mich als gar von mein
sflnten, daz ich als lauter werde als do ich uz der tauf ge- 20
zogen wart: dor um wil ich gern ein leiplichen tot leiden.
Ich man dich daz noch siben joren Herodes starp, und
pit dich daz du all mein veint gelegst vor mir sihtig und
unsihtig, also daz si mir kein schad nimmer miigeii'' werden
und auch ir fluechen und ir mortpetten über mich nit derge 25
noch Aber mein freund.
Ich man dich daz du wider heim füerd (202*) in daz
heilig lnnt und liplich und fcölieh enpfangen würde von dein
freunden, und pit dich daz du mich geheiligest mit dir selber
und mich enpfohest in den frid deiner ewigen permhertzikeit. 30
Ich man dich daz si dich verlorn het, dein übe mueter,
drei tag. herre, wo ich dich verlorn hab, da hilf mir daz
ich dich vinde.
Ich man dich daz du lerest in dem tempil drei tag di
Juden, und pit dich daz du mich lerest in disem leben alle 35
gotliche ding volbringen noch deim Hosten willen , daz du
iwoü, * mag B.
* Google
88 ADELHEID LANGMANN.
mich auch lerst an meim ende wore reu und lauter peiht,
und daz mir werde dein froner leichnam zu einet speis, di
ewicliohen pei mir sei, und di heiige1 ölunge (202°) und eile
cristenliche ding, daz mein hertze von minnou zu dir mer
6 miiez prosten den von dem amertzen dee todes. lere mich
noch d isom leben dich nizzen und loben in den ewigen
freuden in den aller grosten freudeil und dich dein aller Übet
freund nizzent und lobent on unterloz, on ende.
Ich man dich daz dich dein übe mueter vant im tempil
10 und ir hertz und sei gefreut wart, und pit dich daz du
mich gefreust und mich alles des gewerst, dea ich dich ge-
peten hon.
Ich man dich, herre, aller der gueten heiigen werke,
di du in deiner heügen kintheit ie geworht host, und pit
15 dich daz du mir vergehst eil di pöseu werk, di ich in meiner
kintheit und (203*) in allem mein leben ie geton hon.
Ich man dich, herre, daz du getauft wurde in dem3
Jordan, und pit dich daz du mich taufst in der minne des
heiigen gaistes, daz ich bokert werd von allen mein sünten.
30 Ich man dich, herre, daz dich Johannes het in sein
henden und hört des vatera stimme, daz er sprach: 'hie est
filius racus dilectus in quo mihi bene complacui,' und sah
den heiigen gaist in einer tauben weis, und pit dich, daz du
mich innen pringest der taugen deiner gotheit und mir kunt
25 tuest dein gotliche permhertzikeit und mir helfat, daz ich
mich also halt in allen dein gnoden daz cz dir wol gefalle
in deim veterlichen hortzen.
Ich man dich daz du in der wüest (203") vast XL tag
und XL naht, daz du3 czzens noch trinkens nie cnpist, und
30 pit dich daz du mir gebest zu vasten und zu wachen und zu
peten und zu gedenken, alle gotliche dink zu volbringen noch
deim h'bsten willen.
Ich man dich daz du bekort und versuecht würde von
dcm.poscn gaist, und pit dich daz du mir helfst, daz ich
35 aller seiner versuechung und4 bekorung widerste.
Ich man dich daz du do zu der hohzeit wazzer zu wein
i hcilge B. * du B. • du Ö. * [und] in B.
ay Google
machst, daz da offenlichen anvingd zeichen zu tuen, und pit
dich daz du an mir machet wunderlichen dein permbertzikeit
und mich t renkest und mich trunken machst mit dem kipper-
wein deiner siiezzen gotheit.
Ich (204b) man dich, herre, daz du Maria Magdalenam 5
uiub ir rewig zeher und umb iren prinden ernst, do si dir
dein füezz twueg mit iren zehern und dir si trükent1 mit
irem hör: daz du ir vergebde all ir sünde und si setzest in
ein schawendez leben, ich pit dich, herre, durch all di minne,
di dein güetigez, gemintez hertze zu ir het und noch alweg 10
host zu allen, di dich minnent, daz du mir vergebest all mein
sünde und mich setzest in ein schawendez leben und mich
zihest in den spigil deiner zarten gotheit, daz du all zeit und
all stunde seist in meiner sei und in meim hertzen, daz nihts
nit unter dir sei daz mein hertz verirren müg, daz ich alz 15
daz loz daz- wider dich sei (204*) und daz ich allez daz vol-
bring daz dein aller libster will sei.
Ich man dich daz du der heidnin uf dem prunnen zer-
kennent gebd all ir sünde, und pit dich daz du mir zerkennen
gebat all mein sünd und allen mein gepresten und mir gantz 20
reu dor über gebest.
Ich man dich daz di frau für dich probt wart, di ir e
zerprochen het, und daz sis vor dir ruegten umb ir sünd
nnd daz du, güetiger got, permbertzig über si werde, und
pit ich dich, über herre, daz du gedenkest deiner permhertzi- 2ö
ki'ic, wenn ich alle tag vor dir geruegt wird, nu rüegt mich
di werlt daz ich ir zu vi] volge und ir kumrnernüss zu vil
oachgee, nu rüegt mich mein leip daz ich im (205*) zu vil
guetes hie und in zu zertüchen zeuhe, so rüegt mich der
pfls gaiat daz ich sein reten und seiner bekorung nit widerst«. 30
o zarter, süezzcr herre, nu sten ich vor dir als der schuldig
mensch vor dem rihter und nit waiz, ob er im huld gibt
oder ob er in verdampt. eia! Über herre, nu sint dir offen
all mein pös gedenke und meine pose wort und werk, nu
mag ich nihts vor dir verpergen. zarter herre, ich gib mich 35
i am Scfilns« der Zeile steht Irak, die neue Zeile beginnt mit
nbtt mit. — nÄat ist autgestrichen und am Sande der vorhergehenden
Zeile an trök: out angefügt B. * loz daz übergeschrieben B.
ay Google
90 ADELHEID LANGMANN.
heut in dein gotlich, grundelos permhertzikeit und in di güt-
lichen flammen deiner brinnenden minne, daz du dor inn
versmelzest und verprennest all mein Bünde, herre, verdamp
mich nit in deim zorn and treib mich nit von dir in deiner
b (205") gerehtikeit. zeuli mich zu dir mit minnen und erfüll
mich aller deiner gnoden.
Ich man dich, herre, aller deiner gueten wort, aller
deiner gueten werk, aller deiner heügen gedanke. herre, di'
uteri heut für all mein sunde.
10 Ich man dich, herre, deins reinen lebens, deins heiigen
wandeis: daz ste heut für allez daz, daz ich wider dich ie
geton hall.
Ich man dich, herre, daz du dtke müede würde von
predigen, von vasten, von weinen, von andaht. daz opfer
15 deim himmlischen vater heut für all mein sünde und versüen
dicli heut als gar mit mir, daz kein mittel zwischen mir und
dir sei.
Ich man dich aller der heügen zeichen, die du uf ert-
lich ie geton host, daz du di toten lebendig (206*) machegt
SO und di plinten gesehent und di krummen gereht und di auz-
serzzigen rein, ich pit dich, herre, daz du daz gotlich zeichen
an mir hegest, au mir armen Sünderin, und mir ein volkomen
leben gebest, daz ich dor inn erfunden werde an mein letzten
zelten.
25 Ich man dich, herre, daz du XXXIII1 jor uf erdrich
werde, daz du gueten tag nie gewänne, und pit dich daz du
als mein leben geneme machet vor dein äugen.
Ich man dich, herre, daz du hintz Jerusalem ritt uf eim
demüetigen tierlein, uf eim esü, und daz dir di menig der
30 werlt bngegen ging und dir groz ere erputen, daz si ir gwant
abzugen und dir daz legten für dein füczz und este von
palmpnum2 (206b) prochen und si streuten zu eren für dich,
und dich enpfingen und lobten mit gesang und dir all di ere
erputen di si konden. ich pit dich, herre, wenn daz du
35 kümst zu der Jerusalem meine hertzen und meiner sele, dnz
* XKXini, tat durch Atttstreiehen des letzten Striche» in XXXIII
geändert B. * p«lmpaa B.
ay Google
TEXT. 91
du mir denn aogtan peraitBchaft zu dir gebest, daz da mich
sa allen Zeiten bereit vindest, daz ich dir reht ere müez
erpiten mit leip, mit sei, mit hertzen, mit sinne und mit
gern ü et e.
Ich man dich, herre, daz du allen den tag gepredigest &
untz her zu naht, daz si dich do vastent auz lizzeu gen, daz
dir ie keiner nie niht gab weder zu ezzen noch zu trinken.
ich pit dich, herre, wenn du kumst zu meiner sele, daz ich
dich mit rehtor minne (207*) mQez speisen also daz du ewic-
lichen bei mir bleibest. 10
Ich man dich daz du verroten würde, herre, swo' ich
dich verroten hab und swo1 ich wider dich geret habe, daz
vergib mir.
Ich man dich, herre, daz du verkauft würde umb XXX
pfenning, und pit dich daz du mich weder guete noch freunt 15
nimmer lost gewinnen, daz mir über werd denn du, do mit
ich dein vergezz.
Ich man dich daz du an der heiigen antlaznaht dein
junger lerest und in predigest und si weisest — und si der-
leuhtest — den- glauben der rehten worheit. ich pit dich, 20
herre, daz du mein getreuwer lerer und anweiser seist zu
würken dein willen und zu behalten deine gepot.
Ich man dich, herre, (207*) der minne, der du host, du
du uns an der heiigen antlaznaht dein fron leichnam gebd,
und pit dich daz du mir rehte volkoinne minne gehst zu 2&
enpfohen dein heiigen leichnam, daz ich dich geistlichen müez
eupfohen als dich dein muetcr leiplich und geistlich enpfing,
do du gekunt wurd von dem engil aant Gabriel.
Do dise swester pat ein iren geistlichen freunt, der was
ein uzerweltcr freunt unsers herren Jesu Cristi und was priol „
zu Keisheim, daz er uosern herren für si pet. des pat si in
dik mit grozzem ernst, eins mals do er mess sprach, in der
meas und noch der mess pat er für si mit (208*) grozzem
ernst, unser herre Jesus Cristus sprach zu im in rehter
' de B.
ay Google
92 ADELHEID LANGMANN.
minne und suessikeit: 'ich wil mein hertze gizzen in ir Iiertzc
und ir hertze in mein hertze, und wil ei mit einander ver-
einen und wil ir peider selber hfleten. si aol nit trauren
umb kein ding, so ich von ir gene, als si went, si bab mich
5 verlorn, so pin ich in ir sei und slof dor innen und nie dor
innen und bereit mir ein etat in ir und ir in mir. swenn ai
mich suechet, so vint si mich in ir. do von aol si nit be-
truebt sein umb kein ding, uuberruebt umb eile dink. wir
sein vereinet und ein ding.' 'herre, waz wiltu uns zu heim-
10 steur geben?' do sprach unser herre Jesus Crist: 'daz< wil
ich all di schetzze, di ich von [208*) himel brolit uf ertlich,
von m ei in vater an meiner gotheit und an meiner menscheit.'
do sprach der mensch: 'herre, wi wilt du uns di stet bei dir
bereiten?' 'ich wil, sprach unser herre, di pesten stat und
15 nit di gemeinen, ich hon euch verstrikt mit mir in dem
strik der heiigen drivaltikeit. ich hon euch vereinet mit mir
in der einung der heiigen driveltikeit. ich hon euch ein-
müetig gemachet in der einmiietikeit der heilgcn driveltikeit.
. eu wirt gegeben in dem geben der heiigen driveltikeit. ir
20 seit gewaltig in dem gwalt der beilgeu drivaltikeit. ir seit
weis in der Weisheit der heiigen driveltikeit. ir seit gemint
in der minoe der heiigen drivaltikeit. ir seit (209*) süezz in
der süezz der heiigen driveltikeit. ir seit reich in dem reich-
tum der heiligen drivaltikeit. ir seit edil -in der edel der
25 heiigen drivaltikeit amen.'
Nach der mos« an sant Matheus tag vor sant Johans
alter; 'mein bertz ist offen und entslozzen gen eu disen abent
und3 morgen, der abent ist allez ditz leben, der morgen ist
der ufgank des ewigen lebens. ez wirt eu hi und dort ewic-
30 liehen nimmer mer verslozzen. ich wil eu dor uz schenken
swaz ir wizzen wolt. ir sult selber nemen swaz3 ir wolt,
und begert eu und swem* ir wolt, getfirt sicherlich und
paltlichen als unbegriffenlichen vi! daz eu izunt worden ist
und noch wirt in der (209h) zeit und ewielichen, daz ez un-
35 gesaget6 ist und ez niman" volsagen kunt. ir seit verslozzen
hie und dort ewielichen in der permhertzikeit meins hcrtzeD,
1 daz = da xe. 2 md fehlt B. ' wax B. * awf B. 5 ungesagen
ay Google
TEXT. 93
daz euch dor uz nihts gescheiden mag hie und dort ewic-
lichen und si auch mit teilt swem1 ir wolt. amen.' — ditza
enpot under lierre der sweeter pei dem prister.
'Sag mir, über herre, wie ist im aber daz, daz si mir
enpfolhen hot?' do sprach under herre: 'do ist mir reht sam 5
einem, der eiu rehtez bertzielichez einigez liep bot und als
der nit gern sehe iht widerwertigez an im. also wil ich si
behücten vor allen widerwärtigen dingen, amen.'
Si was in eim grozzen leiden und enpot dem selben
menschen, daz er ir etwaz (210*) schrib. do schreib er ir 10
ditz: 'du pist deinem gemahil liep, gar liep und von hertzen
liep. er hüet dein und wil di huet hintz dir nit lan. er hot
deines leiden« ere und du den Ion. er raizzet in mit dir.
er let dich nit siglOB werden, er wil dein ein weil nit mangiln
ab dem gemahilpettlein. er hüet deiner demutikeit. er wil 15
daz dich di armen erparment. er let dich jagen und treiben
zu im, daz du im dester paltlicher dinst. reht als on sebam
ein gemahil iren gemahil an vellet, helset, umbvaht, (210'')
treutet und umbsleuzt: sieb, daz ist sein meinung. er zirt
und florirt dich nach dem lust seuis woll gefallenden willens. SO
er spilt mit dir daz minnenspil und gwint des nimmer genueg.
er übt sich dir stund und weil mit rehtem fleiz und mit
neuen gnaden, als er dir aller pest gefall und du im. er
beküelet sein minne an dir. er dergetzt sich mit dir alles
dea, des im von andern menschen Iaidos geschult, er ist 25
ungebärdig von minnen gen dir worden und wil des ruem
und ere haben vor sein freunten (211*) und scheint sich des
nihts niht vor sein feinden, kürtzlichen: er ist von minnen
trunken worden und geport gen dir als ein kint. do von
so pitt und gepeut im -paltlich. swaz du wilt, daz wil er 30
und swes er dich nit gewert nach deim willen, des gibt er
dir ein vil pezzerz. er tuet dike einez als in einer geleihsen-
beit als ob er dich von im werfen und treiben wolle: do ker
dich nit an. gelaub mir, ez ist sein meinung, daz du im
dester zertlichcr und güetlicher tuest, ez ist mir auz. aber 8ö
ez ist im (211*) und dir erst angefangen, got hab ere.'
1 gwgm B. * vor diti n» Vtrwei»ungMeichen auf 91, 99.
ay Google
94 ADELHEID LANGMANN.
Diir mensch wart enzfiket und wart geladen in daz
kindelpet der reinen, keuschen junkfrauwen Marie, und der
wart geben der gruezz also von der mueter des kindes, also
daz si sprach: 'grüez in von mir mit aller der miune und
5 mit allem dem guet, daz mir mit meim kinde von dem
himelischen vater gegeben ist ane we.' Trau, ich hon zu vil
gerette1.' do sprach under frau; 'gib im hin zu: mit allem
dem guete, daz von allen reinen hertzen hintz mir fleu/zet
und mit allem dem, (212*) daz auch auz der heiigen drivelti-
10 keit in mich fleuzzet.' — 'der gruez wart mir geben, den
send ich dir. do zu wart auch der sei gezeigt ein paum mit
sogtan plüeden, daz nie schöner pliiede gesehen wart, und
der paum hat auch all di plüede di gesein mügen, und stet
auch uf dem paum allez daz guet daz gesein mag, und den
15 paum den gibt ie einz dem andern di kindepet uz und auz :
di mueter dem kinde, daz der mueter zu einer weisunge.
und den paum hot mir unser frau gesant zu einer weihe'
nahtgab (212bj und hiez mich, daz ich dir in sant. got
hab ere.'
30 'Die perent kraft — die do stet von gütlicher natur in
dem veterlichen hertzen, in der kraft und mit der kraft diso
junkfrau Maria perhaft wart des ewigen wortes von der kraft,
der wurkuog unde überschettung des heiigen gaistea, und
von der kraft ir werhaftikeit genomen hat und noch tiimt —
25 dise kraft ist eu gesant, daz si .perhaft machen schol eur
gedank, wort und werke, ir sult dise kraft allen menschen
mit teilen, und' (213*) sunderlichen so sult ir in dise kraft
tragen eile verdorben hertzen daz dt wider prallt werden
in diser kraft, und eile swelken daz di do: ufgeriht werden,
,T0 und eile dorrenton hertzen daz di grüenent werden t, und eile
plüente3 hertzen daz di zu der volkumeo fruht kumen, und
eile grüenente* hertzen daz di plüent werden, ir sult dise
kraft also enpfohen daz ir von ieder person ein sunder tugent
dor inne enpfohet. daz ist eu dor umb gesant: also wass
86 piz her der lauf eurs lebens daz ein sunt di andern geborn
1 ttnveritündlich ; frau , ich bin dor zu tu gereito f * |di do]
* für plüentiu. * für tfrüenoiitiii. » was frblt B.
»/Google
TEXT. 95
hot: also (213") sol nu ein tugent di andern in eu geperen..
ir sult do von enpfohen ein bekennen eur selbes (dem ist
also, daz ir erkennent wert, waz ir piz her wider got seit
gewesen, und daz selb bekennen sol euch tragen in ein got-
lich erkennen mer denn ir vor gehabt hat) und denn ein 5
senfttnüetikeit und ein gedult in aller widerwertikeit und, ein
Testen streit und ein steten muet in allem dem, daz euch
an gut, und ein inbrunstig, hitzig minne, in der eur gepresten
verswendet werden und cu ein neuwez leben (2 1 4") gegeben
wirt1 und ein süezzez kosen daz eur sele mit got sol haben 10
mer denn vor, in der ir mer gotlicher süessikeit enpfindet
denn vor und ab dem grünt einer volkomen derauet, — und
auch ein steten fleizz in dem3 ir dise ding vollbringet und
von iemant3 ein gemintez hertze gen allen, ir sult auch wizzen
daz di würkent kraft ein vorgenerin ist der perenten kraft IS
und sol auch beraiten daz ir gefellig und gevehig wert der
frölichen kraft, got hab ere.'
Ich verstunt des nit wo), do kom uuder herre und
legt ez also auz: (214b) 'ich, der ewig vater von himelrich,
gepir mein cinporn sun. von der gepürt nimant gereden 20
kan noch niemant uz gelegen kan weder engil noch mensch,
und durch in hab ich perhaftig und frubper gemachet eile
ding, ez wart nie kein sunder so grozzer, dem ich sein
sünd vergib«, ich vergebe ims als gentzlich, als ob er kein
sund nie geton het. swenn4 er sich gentzlich pezzert und 25
nimmer kein afind getuet, als mich mein libe mueter leiplich
gebar, also gepirt mich der selb mensch denn in rehter
minn geistlich, also daz (215*) ich in innen pring meiner
gotlichen gnaden und süezzikeit meins gütlichen trostes. daz
hertz, daz do vor nider geslagen iat, daz wirt dann ufgeriht, 30
daz hertz, daz do vor gedorret hat, daz wirt denn gruen.
daz hertz, daz vor in unminnen gewesen ist, daz gwint minn
und wirt plüende und ich pring ez in volkumer frfiht. der
selb mensch sol mich dann piten für ander sünter, di in
sunten sint, und sol der sünd für mich tragen mit gantzem 35
1 leben ew gegeben , wirt B. ' der B. ' tmrrriltotflith; von
ay Google
96 ADELHEID r.ANüMANN.
hertzen rebt als ob er selb in sünten sei. wan mir kan
kein (215'') mensch nit Über getuen1, denn wenn er mich
pit für den sunter. AMEN.'2
» freUn B. ' Oben auf dem Band von BL 218» steht der Name
5 klar nvt/Iin ; derselbe befindet sieh auch auf Bl. 84b zum Schlues der
Dominicuslegende. Die Nützet waren ein Nürnbergisches Geschlecht,
vgl. Närnb. Chr. 9, 601*. 3, 460". 5, 870". Eine Anna Marie Nutzelin
geb. Paumgartnerin „unter den PegnUisehen Blumen-Hirten Amarillis
'• genannt, war eine in den galanten sludiis wohl erfahrne Poetin und
10 starb Anno 1685 den 30. October." Vgl. Das Hoch- und Wohl-Gelahrte
Trutsehe Frauen-Zimmer — von C. F. Paullini Frankfurt und Leipzig
1705 S. 102 ff. Eröffneten Cabinet Des» Gelehrten Frauen-Zimmers
Darinnen Die Berühmtesten dieses Geschlechtes umständlich vorgeslellrt
werden durch Joh. Caspar Eberti. Frankfurt und Leipzig. 1706 S. 267,
ay Google
Anmerkungen.
1, 17 den breutetetuel sitzen tittend einnehmen, wie Tristan 6708
ilm latel sitzen. Heber die Sitte vgl. Martin iur Kudrun 640, 1.
2, 9 Mai 1.
% 20 f. vor thaftiyer not oder ummuez wenn ihr legitim» necesaftaa
oder Geschäfte Zeil dun Hessen.
4, 13 f. Vgl. 16, 25 f. »ich, du geminteu, dax han ich aüez durch
iinen wiüen erliten: waz leidest du durch mitten willen? QU 28,
13 f- vgl. ebenda 12, 1 f.
4. 20 mit siegeln: aus Zeile 19 ist er kom au erginten. Barte nnd
Schlegel lind Werkzeuge der Hinrichtung BA 689.
4, 21 Der Teufel brüllt niebl nur wie ein Bind , er nimmt auch
«ine Gestalt an. Zu Christin« von Stommeln kam der Satan einmal in
Qestalt einea Stiere« nnd brüllte entsetzlich; dies Gebrüll dauerte bei einer
neuen Heimsuchung vier Wochen. Th. Wollershelm, Das Leben der Ch. v.
Stammeln (1869) 8. 28, vgl. übrigens Preger, Gesch. d. d. Uyeiik 1, 47 ff.
Bei Caesar v. Heisterbaah Dia). 1, 56 erscheint der Teufel dem Gliekner
m Köln in Oehsengettalt.
6, 16 vgl. 6, s.
6. 28 Veni creator. Mone Lat. Hymnen Nr. 184.
6, 82 %neretik werden Verl Ion düngen , RXnken ausgesetzt werden.
6, 33 erster Sontag nach Pfingsten.
7. 1 Agnus dei. Mone Nr. 243—246.
7, 13 ff. Ez gesehaeh, do der mensch (Christina Ebnerin) was
vol um zweinzig jar, do trompt im, wie ein gross mer in dax closier
homen wer und wo die swester giengen , die redten do von. und diu
■wr waren, ez seit ein kung dem menschen enpotten han sin grusz und
tm minn, und waz er grosser eren und min» im tun uralt, und sprachen
*f«o wo sie xement komn zwuo oder mer; 'waz teilt er ir grosser JrBud
geben und wie grosz minn hat er gegen irt' und holen doch die rede
Nr dem. wo ex zuegieng, dax teten sie anander, daz er sin icht gewar
Quallen und Forschnngea. XXVI. 7
ji:,to:lbyG00gle
08 ADELHEID LANGMANN.
ward, nu kom der mensch in gros» wundrung, was iliniu mir wern,
das die stcester so vil wundrung fielen, lind es docji vor im holen, und
fuget sieh dest tne tue den swestern ob er es iendt moeht erfarn. nun
hont der mensch in des cruzganges eile/:, do man von dem sichhusz zue
des dormiters tur gat • da cand er zwuo swestern ston, di von den mern
mit anander redten, und sie westen des menschen da nit, wann ez Buget
sich nit und loset doch, und einiu sprach zue der andern also: 'meist
du nicht der grossen mert ein so hoher küug, dem nie glich wart, der
hat einen prief her gesaut Christine und hat ir enpoten sin minn und
sin grutsz und hat ir enpolen, als nu diu nacht verge und der tag kom,
so wall er kommen und woll sie mit fröuden heim füren, er hat sie
selber ze einem gemahel erweit, wie grosz minn er gen ir tregt , waz
will er unbildes mit ir an gant er hat ir enpoten, als diu zit nu kumpt, _
das er sie haim füer, so wall er ir die frBuden geben, die oug nie vol-
sahen, noch orcn nie volhorten, noch mund nie volrett, noch herz nie
voUrachtet, und zu eim urkund so hat er ir gesant ein guldin vinger-
lin, mit dem hat er sich gemäkelt zue ir und ein krön , do will er sie
eweelich mit krönen und hat verpotten, daz man ir von disen dingen
icht sag, ez kern ir herz in so getan senung und in so getan jamer
nach im, und ward si sin innan , e diu zit kom, so ward si sieh ver-
derbent nach im.' do sprach diu ander: 'o wie gern ich daz vingerlin
und die krön säch.' do sprach si hin wider: 'ich hanz under dem
echaprer,' und hub den schaprer uf , daz sie irz zeigen weit, do ward
sin dem menschen ein plik; do was et gar ein gross guldin vingerlin,
man het dri vinger do ein gestossen , und ein schön stein lag in dem
fingerlin, und ein krön, daz was ein sinbel guldin reif, und da waren
um und um kästen an, als do man edel gestein ein sott legen, in et-
lichen kästen lagen stein, etlich warn ler, und sprach diu swester: 'als
er si nu heim wil füren, so gibt der küng die (He. du) krön alle vol-
pracht mit dem gestein,' da woll er sie eweelich mit krönen in derjunek-
frowen kor. do verstuend der mensch wol in der warheit, daz die stein
bedutten die künftigen werk, die noch volpraeht mustert werden von ime,
daz er sturb. aber die nacht verstund er uf daz leben dir weit, aber
den tag verstund er uf daz ewig leben, und gwan ein grossen jamer
dar nach, daz ez schier geschieh und schier ein end nem Offenbarungen
der Co. Ebnerin, BWttg. Ha. Bl. 94.
8, 19 August 15.
8, 25 ff. gehorsam tun hei*« liier facere professionem , Prüfen
maehen, Profen ablegen, vgl. Du Cange-Henicbel 4, 667* anter obedientia ;
Und. Wb. 2, 304*; GU 12, 25. 34; Christin« Ebnerin (Loobner) S. 12.
Der Herr befiehlt ihr Z. 26 ganz peiht d. i. Belobte über du gunie Leben,
die der Profees vorhergehen muu. Nach 9, 1 vergab ihr Gott alle Sunden,
denn naoh Thomas von Aquin 2. 2. qu. 189 a. 3 ad 3 (Summae) werden
durah die Profeie (er sagt per Beligionis ingressum, was die Constitutionen
de» Predigerorder» ganz richtig ale per professionem erklaren, Di*t. 1 e,
16, h) die Bünden vergeben. Erat naeh der Profeea gehurt man in eigen t-
(By Google
AHHEBKUNGfcN. ft»
lieber Weite dam Orden an und verpflichtet sich ihn an tragen (9, 4 f.),
man iit erat dann in daa hohe leben (9, 16) eingetreten. Ea wird In den
mhd. Ueberaetaungeo der Constitutione! Sororum ordinis Praedieatorum die
Deberaobrift des 16. Kapitell De modo faciendi profetsionem durch Wie
ein nouiez toi gehorsam tun wiedergegeben (nach einer IIa. dea 16 Jba.
in Deoiflp« Bealta). Die Beatimmang, man tolle denjenigen, welcher ein-
gekleidet wird, fragen utrum fuerit in alia professione (d. b. in einem
andern Orden), wird ebenda Bbereetst durch ob sie (die Einzukleidende)
einer andern gehorsam sey. Der Predigerorden kennt nur ein Gelübde,
nämlich daa dea Gehorsams , in dem nach seinen Confltitutioneu DiaL 1, o.
lfl, o. die awei übrigen Gelübde eingeschlossen sind. — Gant dieaeJbe
Bedeutung hat gehorsam tuen 75, 22; et kniet für in und er enpfing ir
gehorsam, do si im gehorsam gelobt het u. a. w. 76, 90 f. aind Momente
bei Ablegong dar Profese, igt. profetsionem und ad profetsionem reeipere
der Constitutionen. Ea ist daher die Vision 75, 22 — 76, 26 nach 8, 27
einzuschalten, wie auch M bat. Am Abende -vor ihrer Profett hatte Adelheid
die Viaion 76, 22 — 76, 26 und es kam ihr vor, als legte sie die
Profeae ab in die Hinde dea Vaters Domiuikut. War diese Viaion acht
oder anseht, niemals gilt eine solcher Weise abgelegte Profeas In foro
externo; sie muttte dieselbe ablegen in die Hunde der legitima aactoritas,
in unterm Falle ibre Priorin, und daa tbat sie dann auch des seihen taget
8, 27 f.. d. h. dea Tag, deasen Nacht Torher sie die Vision hatte.
9, 8 und manl in der gehorsam, ale erinnerte Gott an die Erfüllung
dea ihr gegebenen Versprechens, tgl. 8, 26 f.
9, 14 Da et nahetr dem tage, da kam ein Jüngling, der geberdete
sich gleich als ob er wäre ein himmlischer spielmann von galt tu ihm
gesendet, mit dem kamen ich weis» nicht wie viele stattliche Jünglinge
in gleicher weise und geberde als der vordere, nur das» der erste etwas
Würdigkeit hatte vor den andern, als ob er wäre ein fürstenengel
Heinrich Beutet Exemplar, ed. Denifle (Die Schriften de« seligen Heinrich
Seoae 1 Band, 1 Abthailung) S. 88.
9, 17 f. daa du sein wol bedarf i. da» steht für da, vgl. QU
S. 62 Anm.
9, 18 £ Ueber den Sebatteogel vgl. Hofmann Leben Jesu 26. 289
10, 8 Vgl. Heinrieb v. Freiberg Tristan 667 mit Beohatelna Anm.
10, 26 Sametut Hone Nr. 242.
11, 12 Deoember 28.
11, 20 Januar 6.
18, 6 Februar 1.
13, 18 cht icein ilt hier der geselz massige d. h, der mit Wasser
gemischte Wein, in welcher Gestalt »Hein sieb fromme Klostermitglieder ihn
gestatteten. Ea wird wiederholt berichtet, daaa sie jedem Weingenues Über-
haupt entsagten, um sieh in der Enthaltsamkeit an üben, (llargaretba
Ebnerin eraUhlt in ihren Offen ha rangen Bl. 48* ich bin gewesen wol XXX
jar , da» ick nit wint getrunken han. Vgl. auch Kap. 20 dea ersten
Buches von Seuae's Exemplar, wo ausführlich van dem abbrechen de*
(By Google
100 ADELHEID LANGMANN.
tranken gehandelt l»t, Deuiflo 1. o. S. 69 ff.) Der teelacht wein wurde,
weil er der edlere, ungemischt getrunken and steht deshalb hier im Gegen-
satz ia eht wein.
13, 2t Februar 2.
14, 17 Daa P finge tf est 1330 begegnet all erstes feste» Datum in den
Offenbarungen der Adelheid. Die vorhergehenden Zeitangaben sind oft zu
unbestimmt, als daaa aus ihnen eine feste Chronologie au gewinnen wäre;
bis tun DreifalligkeiUUge 1329 (6, 33) dürfen wir allenfalls vermittelst
der Zeltbeetimmungen 18,21. 13.5. 11,20. 11,12. 10,20. 10,5.9,
21. 8, 19 zurückgehen. Wenn ich im Vorlauf den betreffenden Heiligen-
tagen eine Jahreszahl beigesetzt habe, so bin ich mir sehr wohl ihrer Un-
sicherheit bewussl. Da aber die Daten einander chronologisch /»Igen, eo Ist die
Verkeilung der Visionen bis 63, 23 auf die Jahre 1330-1386 wenigstens
nicht unmöglich. Vgl. Übrigens au 38, 19 f. und an 58, II- Von 1336
an lösst sieh ein derartiger DatirungtTertueh nicht mehr durchfuhren.
16, 27 1330, erster Sontag nach Pfingsten.
17, 7 ff. sundern tust het ich, Kenne ich gedaht , daz ich tx
durch mini liebet teilten tet Jhetu Cristi, sunderUchen als ich le tische
gan, daz ich denne mit grosser frbude und mit gütlichem lugt gttn zvo
der gemainen kost mi'ns eaeents, wan uz der enphinde ich itik des aller
heften amakkes und der grasten sCezsiket , da» mich dankt, daz kain
bester dink uf ertrich mug fanden werden, nu heyer ich denn daz ez
aller covent enpfünde und als si klagen!, daz daz eaaen nÜ guot ai und
ainen sundern gebresten habe , des han ich denne nie enphunden
Offenbarungen der Marg. Ebnerin Bl. 19h. Vgl, auch Christine Ebnerin,
Lochner S. 13.
17, 11 i» an fang an au easen. Bartsch aar Erlösung 296.
17, 14 loh bin der Lesart von M gefolgt, weil ein Tag Johannli
Evatigolibtse (December 27) nach ostern unmöglich ist. Es muse also
Johannes Baptist», Juni 24 gemeint sein, vgl. zu GU 28. 5.
18, 20 Var. 26. Nachträglich finde tah'aeguenz als Uasoulinum, aber
sUrk flektlrt, In der Stuttgarter Hb. der Offenbarungen der Ch. Ebnerin,
Bl. 90"; Tgl. Übrigens 49, 9. 50, 10.
18,90ff. vgl. 66, 17 ff. Eine ganz Ihnliobe Vision hatte Christina Ebnerin:
■n dieser gnadenreichen zeit sah ai drei stund unaern herrn in der form
eines kindeleins in des priesters handen. sinmats war er so klein als
das oblai, zu dem andern mal ging er eins fingere hinüber, zu dem
dritten mal war er eines mannes spann lang, und sah ihn zwir als ein
anlliiz und zu dem drillen mal hält er das zeichen des kreuzes um das
anllilz Lochner S. Sl. da er do unsere herren lieham gesegent het , da
sah sie (Anna von Weiterstorf), daz ie daz Mal zu einem kindelin
wart, und als er ez ieder frawen dar bot, so gebaret ez gegen ieclicher
als irm leben was: gen etlicher tet ez gar minneclichen , gen etlicher
niht also OU 27, 34 ff. vgl. ebenda 26, 7 ff. Uechthild t. M. S. 33.
18, 23 in = den herren, des Herren Leichnam.
19, 11 1331, Mir* 31.
a, Google
ANMERKUNGEN. 101
19,23 1831t April 28? Gegenüber PMri kathedra, Februar 22 <vg.
37, 25) i"i liier wohl Petra« martyr, April 99 gemeint
20. 4 Anspielung auf 11, 20 ff., vgl. 36, 14.
20, 7 ex,: daz mensche = Adelheid.
21, 16 f. Elisabeth Sohaflln, Klosterfrau za Thoss wurde in Unlieber
Weise vorn Teufel heimgesucht: underweilen fände sie mittren oder
schlangen an ihrem beth oder in dem dormitorio. Murer, Helvetia
uaeta 3. 330.
21, 22 1881, April 29? Tgl. Anm. au 19, 23.
22, S 1331, August 4.
22, 16 1332, Juni 24.
22, 18. 26, 13 f. Vgl. Hobelied 4, 11.
22, 23 Aach GU 84, 11 ff. spricht von drei Personen , die sich
Gottes besonderer Gunst zu erfreuen beben: sunderlich die drei (ttern),
duz Kind die menschen do mit er sundre wunder mit voll tuen. Die
eine dieser begnadeten Seelen ist Diemnt Ebneria (;t4, 14). Vgl. auob
GU 41, 22.
23, 6 Unter den Zeugnissen für Christina Ebnerin, die In der Stutt-
garter Hl. ihrer Offenbaruogen Bl. 11—16. 19. 20. 27. 28 lusammengealellt
sind, findet sioh auch (Bl. 27*) diese Stelle (22. 22-23, 6) ausgehoben und
■war aus der Handschrift B.
23, 7 1332, Jnli 22.
24, 8 f. Ehe iob dich Terlless, die du {du = die du, Gram. 3.
16 f., vgl. auch Anm. zu 81,8) dich »of mich mit der grSssten Treue
verlassen hast, u. s. w.
24. 13 und stirbt der mensch, vgl. 23, 28 f.
24, 17 1332, August 15.
25, 4 und die Lesarten. War dieser eine Mensch ist. der einst-
weilen Gott noch näher steht als Adelheid, erfahren wir ebenso wenig wie
den Niunin dessen, dem Adelheid von der Offenbarung Mittheilung machen
darf, vgl. 25, 12 ff. Auch zu Christin« Ebnerin sprach der Herr: r/u bist
mir einfz der liebsten unter den menschenkindern auf erden Lechner,
lieben der h, Margaretha von Cortona u. s. w. 8. 208 und in den Offen-
barungen der Margaretha Ebnerin Bl. 67* heisst ee gleichfalls: mir wart
Mn siner barmherzeket zutt gesprochen, daz ich ime der liebsten menschen
ainez teer, daz er uf ertrieh het — und daz er auch mit sinen kaÜigen
minneteerken diu grasten u-erk an mir uwrht , die er uf ertrieh mit
ieman worhti.
26, 27 ff. ist wohl veranlasst durch das Hohelied Ksp. 6.
27, 19 Vgl. Hobelied 1, 2.
27, 23 wann ist nicht gans klar. Der Sinn verlangt „ob nicht*.
29, 2 witpaum. Das im Mhd. Wh. 1, 230* aas Schneller gegebene
CiUt fBhrt unsere Stelle an; das Wort erscheint auch beim Nürnberger
Haas Bosenblnt, Keller Faetnachtspiele 1137 und In einer Weimarer Hb.
ebenda 1454. Vgl. auch Bartach, Karl d. Gr. S. X.
30, 14 ff. Aach Mario von Oegnies und Christina von St. Troad
(By Google
102 ADELHEID LANQBIANN.
hatten die Gabe des Ferngesiehls, Preger, Gesch. d. d. Mystik 1, 59. 69;
ebenso Chrlatina Ebnarin, Stuttg. He. Bl. IM*.
32, 18. 36, 30 Te deum laudamus Dnniel Thesaurus 2, 976.
32, 21 1332, October 2L
33, 14. 40, 16 Gloria in excelsis Daniel Thesaurus 2, 267.
34, 6 f. Auch Christina Ebnerin ward der Oabe theilhaftig, dass all
die mengchen, die da gegenwärtig waren, dose der keines von ihm
nimmer scheiden soll Lochoer S. 28.
36, 5 f. Vgl. Hohelied (ed. Haupt) 66, 10 wahs unde ix mich, nicht
daz ich in dich verwandolot wurde also daz ezzcn des libex, sundir diu
sott in mich verwandetot werden.
35, 10 1332, Deoember 26.
36, 14 Vgl. 11, 20 ff. 20, 4.
35, 18 Ueber die completa Tgl. Bahroder zu QU 9, 33.
35, 24 di menschen dann (= da an) du ie bekäme die Menschen,
die dir je tob mir au Theil wurden, Tgl. 7, 17 ff. 8, 20 ff. u. I. w.
36, 21 1338.
37, 3 f. Mira 25.
87, 6 Der weisse suntag i*t der erste Festen ton tag, Invocavit.
87, 14 tausenl kann sein Paternoster oder Gloria patri et Filiv et
Spiritui oder Credo; es kommt in manchen Leben auch 1000 Te Deum
laudamus vor. — Te Deum patren* ingenitum, te Filium unigenitum, te
Spiritum sanetum paraclitum , sanetam et individuam Ttinitatem, toto
corde et ore confitemur, laudamus atque btnedieimus: tibi gloria in sae-
cula — so lautet die Antiphon ad Magnificet in II, Vesperis in festo es.
Trlnitatia sowohl nach römischem Ritus als auch jmta ritutn Fratrum
Piaedieatorum.
87, 10 f. Veni sanete Spiritus Mone Nr. 186. 187. Daniel 2, 315.
87, 17 Beati imntaculati ist der Anfang des 118 Psalms, den die
Priester im ganzen Umfange für Tier Hören (Priro, Ten, Seit, Non) ier-
thnilt täglich beten müssen.
87, 19 f. Gloria patri Schlosser Die Kirche in Ihren Liedern
1, 224.
37, 20 Requiem aeternam ist der Anfang der Antiphon im Officium
oder auch des Introitua in Missa : Requiem aeternam dona eis, Domine, et
lux perpetua lueeat eis.
37, 25 1333, Februar 21.
38, 4 f. Benedictio Bei omnipotenlis Patris et Filii et Spiritus s.
deseendat super vos (te) et maneat setnper — so ist immer die Benediction,
wenn sie mit Benedictio anfängt.
88, 12 1333, Februar 22.
38, 19 f- Der Matthiastag fallt auf den 24. Februar, im Schaltjahr
auf den 25. Februar. Der 24. Februar 1831 und der 25. Februar 1386
waren nun Sontage; allein wegen 19, 11 und 53, 23 Bind diese Jahre aus-
geschlossen, wenn man nicht annehmen will, die Vision stehe hier an un-
rechtem Orte, wozu kein Grund vorhanden ist. Ich datire demnach lieber:
(By Google
ANMERKUNGEN. 103
1383, Februar 94; dieser Tag war ein Mittwoch, Vielleicht erklärt rieh
der Irrthum daraus, da» Adelheid anfangs an einem 8onl«g de* Herren
Iidchnim nehmen wollte, tgl. 37, 8 f.
40, 10 ff. Ich erstirb nimer, et kum dann kunig -David und herpf
die sei auz mit »inen tlengen ÜU 33, 99.
40, 18 1333, December 26.
41, 16 1333, December 27.
41, 20 1334. Mira 25.
42, 2 f. wild* unbegreiflich , wunderbar, di teilest meiner gothait
die Endlosigkeit, Grösse, in den Offenbarungen der Marg. Ebnerfn Bl. 46*
heisM es ich vi! in zihen in da* wild miner hailigen gothet, in der er
sich »eiber von minnen in mir Verliesen soi und teil in senken in den
hailigen Spiegel miner hailigen gothait, da er min gütlich ere darlieh
Behauen eol u. s. w.
43, 10 1834, Hin 37.
42, 17 f. mit dem glestigen glatte meiner gothtit, vgl. vtrslrikt
in dem strüc der heiigen drivaltikeit 92, 15 f.; daz tninnenspü spiln
93, 21.
43, 22 f Deus delta mens respiee Psalm XXI. — Die Antiphon
Christus /actus est pro nobi» obedtens etc. (Philipp. 2, 8) wird Im kireh-
liobrn Officium der drei Unten Tage hebdomadae Mnotae (Karwoche) iu
verschiedenen Helen geeungen; mit dem Zusatie aber; propter quod et
Den» txaltavit illum ete. nur am Kanamstag am Sehlaue der Landen.
46, 0 und si hiez in daz er ez nimant sagt, vgl. Hatth. 8, 4. 9,
30. 12, 16.
46, 8 Ein Walther T okier erecheiot urk. 1270 in einem Kaufbrief
des Klöstern Eogelthal und 1273 (?), Msriini 3. 74. Biedermann Üb.
CCLXVIII. Ein Conrad t Togkler wurde 1388 tum Genannten dea grosseren
Rathea erwählt, aua dem er erat 1305 verschwindet, J. F. Roth, VerxeicbnUa
■Her Genannten dee grosseren lUthe n. a. w. Nürnberg 1802, S. 3. Eine
Toklerin erwähnen die NUrnb. Chr 1, 61, 4. Sonst habe ich nichts über
da« Geschlecht der Tot ler lind et i können.
45, 26 das wetz ich kotz (= tcärez) teol da* weiss leb gut ge-
wiss, vgl. Beebetein in Trist. 119.
46, 3 Vgl. 48, 37 ff.
46, 8 Kit sowie etwie (53, 14) vor Adj. und Ad*, dienen rur Ver-
stärkung.
46, 21 ff. Aehnlich heisst es GU 34 , 2 du sihst mich ietzund
neur als durch einen »Urnen, her nach als du mich tvirdest sehen durch
den spigel miner gotheit.
47, 1 Ungerner, ale du ei je von mir gesehen hast, ihite ich etwas,
waa dir nioht gut wäre.
47, 6 1834, Augast 16.
47, 9 ff. du pist mein und ich pin dein , wir sein vereint und
tällen vereinet eteidichen sein stellt sich in ähnlicher Weise su dem be-
kennten du bist mtn, ich bin dln der weltlichen Hinnepoetie (MSF 8, 1,
(By Google
104 ADELHEID LANG MANN.
Tgl. Scherer Deutscht. Stadien 2, 6*) wie folgende Vene der Heehthitd
tod Magdeburg in USF 3, 7:
were alle die weit min
und wer* ei luter guldin,
und «ölte ich hie nach wünsche tweklich »in
dtt aller edelste, die aller sehöneste,
die aller richtete keieerin, —
daz teere mir iemer unmere;
also til gern
sehe ich Jeaum Criatum minen lieben herren
in »iner himeUehtn ere.
prövent woz si liden, die sin lange bäten (enberentj.
(Mecbtbild v. M. & 256).
Mit unterer Stelle darf noch verglichen werden 46, 24 dein hertz ist mein,
ich teil in deim hertxen »ein und aue Mechtbild t. M. S. 66 ich bin in
dir und du bist in mir. An anderer Stelle (Bertech , Erlernung 222, 169)
tagt Christus zur mannenden Seele: ich du, du ich, wir zwei sin ein,
also wirt ein von uns xwein. Gleichfalls der weltlichen Minnelyrik ent-
stammt der Ausdruck, der weiter unten (93, 21) begegnet in einem wegen
■einer sinnlichen Liebesap nebe mehr charakteristischen als anmuthigen Briefe
dos Priors von Kaisheim: er spilt mit dir daz minnenspil; «nah sonst
begegnet diese Wendung in der mystischen LHtemtnr, so x. B. in den
Offenbarungen der Christin». Ebnerin , Stuttgarter Ha. Bl. 64*, in Suso's
Briefen ed. Preger S. 87.
47, 18 Von Christin» tod. Kornborg berichtet auch GU 30, 9 ff.
(mit Schröders Anmerkung), lieber dae Geechleebt vgl. Nürnb. Chr. 3,
448*. A. Würfel, Hist.-geneal. und diplomatische Nachrichten cur Erläuterung
der Nflrnbergiaohen Stadt- and Adelegeeehlebe 1768. 2, 469, 467. Martini
S. 72 ad. a. 1265.
48, 24 spigil aller heitikeit, igt. spigil deiner yotheit 86, 18 und
tu 42, 2 f.
48, 32 f. Der Baum war so schön, daas man ihn nicht schöner hatte
wünschen können. — Wiederholt begegnen solche Schilderungen herrlicher
Bäume: vgl. die Vision der Meahthild Ton Haokebom, Preger Gesch. d.
d, Mystik 1, 119 f.; sodann folgende Stelle aus den Offenbarungen der Christin«
Ebnerin, Stnttg. Ha. Bl. 66* do sprach ein stimm zu ir: 'weelu iht gern
uiaz dir gnaden widerfaren wer, do du mein leichntim enpfingde? daz
wä ich dir sagen, ein paum ist gewahsen in dem sarche', und maint
den tarch, do unsere herren leichnam inn stunt. 'der ist dir geben, und
der paum switzt öl. daz kilmt dir zu staten und zu seiden.' do wart
si enzläet und sach geistlichen den paum. der was wünneeiiehen sehSn
und wo» gold und von grüener varbe und von roten roeen. und si
• Auf die geistliche Uebertragnng des Gedankens mag auch da*
Hohelied (2, 16. 6, 2) eingewirkt haben.
oy Google
ANMERKUNGEN. 105
sprach , ez konden all menschen nit totsagen di schün di an dem
pautn was.
49, 10 ff. Sex Salomon fteit templum Uauiel Thesaurus 5, 106.
50, 17 ff. Für Heinrich 3«um lind rotho Rosen Symbol d«« Leidens
nnd der Geduld. Dei.ifle, Sense'» Schriften I, 1, 93 f. 161. 210. 221.
00, 23 zirklerin. Des Im Mbd. Wb. 3, 909*1 ui Schindler gegebene
Citat betrifft unsere Stelle.
50, 81 Aui den Nürnberger Geschlecht der OrtUeb (vgl. NDrob. Chr.
1, 91. 216 Anm. 2- 2, 604». 8, 450", Martini 8. 70 >d ■. 1260, S. 87
»u e. 1340 waren mehrere Nonnen tu Eagalthal. Daa Büchlein QU
nennt eine Adelheid (24, 10) und ihre Töobter Adelheid (24, 26) und Jeut
(24, 33). Daa Leben der Etebetb iat daselbst beschrieben 38, 21 ff.
51, 25 in der zit do wolt min bruoder ain kind zuo mir in daz
doster fuon , da: ez bi mir teer, und daz was mir laid, van ich forht
bekümmernOsse da ton. nu sach ich ez dike des nobles , e daz ez zuo
mir in daz dosier kam, daz sin entlüzt durchluhtig was. do wart mir
der trost aeben , ez »ölt ein saüiaer mensch werden, dar nach do ez
zuo mir in daz dosler kam, do saht ich mit Uplichen äugen ain grosscz
licht ob im, do tz lag und schlief Offenbarungen der Merg. Ebnerin
BI. 22».
tß, 4 1335, Jnll 17.
52, 5 ff. Die Aachenfabrten standen in hohem Ansehen, 1340 machte
Senae eine Pilgerfahrt aus dem Oberland nach Aachen „in unter lieben
Frau" »gl. Dentfle, Seuae'i Schriften I, 1. 222. Fftaagen Geschichte Aachens
1873. 1, 278. Heinrich von NÖfdlingen berührte auf einer grösseren Reiio,
auf welcher er Reliquien sammelte , gleichfalls Aachen, vgl. Präger In der
Zeitach. für biet. Theologie 1869, S. 101. Aucb die heil. Birgitta hat eine
Wallfahrt nach Aachen gebalten, doch ist du Jahr nioht lieber, wahr-
scheinlich 1344. Sie hatte ein grosses Gefolge von Geistlichen und Laien
bei sieh, vgl. Hammerioh, St. Brigida die nordische Prophetin. Deutsch von
Alex. Mlchalten, Gotha 1872. S. 114. J. H. Kessel , Geschichtlich« Mit-
tfaeilungen über die Heiligthümer der Btittakirche au Aachen 1874. S. 180.
In den Offenbarungen der Ch. Ebnerin, Btuttg. Hi. Bl. 181* wird einer
Schwester Erwähnung gethan, diu wolt gen Ach; der enpot (unser herre),
daz »i di fort under leegen liez, er wBll sein Icurzicril hie heim (in
Engalthal) mi'f ir treiben. Tgl. auch Leben der seligen Liutgart, llone,
Quellenaammluug d. baditchen Land es geschieht« 3, 464*, 45. Zarneke, Gral-
tempel 8. 171. 5, 1.
52, 18 heiigen vor ding in B Variante 11 ist wohl nur erklärender
Zusatz, dis -■= dise .jene", nämlich diejenigen, welche wirklich hinkommen.
53, 2 f. segelpaum steht für segenpaum, sevenbaum (Leier 2, 897),
vgl. W. Ulrich, internationales Wörterbuch der Pflaniennamen 1872. S. 119.
Juniperus eabina, der Sadebaum oder Segel bäum, iat nioht immer sogleich
vom Jouiperus virginiana tu unterscheiden; daa Laub des leUteren besteht
aus bald frei abstehenden, bald fest angedrückten dreieckigen Nadel blättern,
wodurch er bald mehr einem gemeinen Waohholder, bald einem Sadebaum
(By Google
106 ADELHEID LANGMANN.
gleicht. Voigt, Handbuch der praktischen Botanik (1800) 1," 106. — tegeU
paum, tlisteleome , Hechel, igehhaut bezeichnen eine Steigerung in den
Gelsse] werk zeugen. — In den Offenbarungen drr Christine Ebnerin, Stottg.
H>, Bl, 90* hoisst et: ich schlug mich mit sevenbonm und mit hagen-
dornen und zart min hut und min fleisch da mit uz, daz daz ptuet ab
mir ran »ni Bl. 05b f. ez igt och dik geschehen, daz si in eil rotten
und adventen vil nach all tag tri oder vier disciplin (uam) mit manigerlei
ding, nu mit wakoliem, nu mit tttabom, nu mit igelshut, nu mit ruteit,
nu mit nesseln, nu mit dorn. Heinrich Seute (rag ein Kreuz mit spitzigen
Nageln auf dem Rücken; wo er sali oier stand, da war ihm all wenn eine
Igelhaut aar ihm läge (Deniflo Seuse'e Schriften I, 1, 62). dise ktstigung
was, daz sie lieh vand ligen uf einer igelthaut Offenbarungen der Cd.
Ebnerin, Stuttg. Ha. Bl. 84*. driu jar han ich min disciplin mit einer
igelshiut genomen, ebenda Bl. 90», vgl. 91*. 97-. 101*. 102*. 117». 121».
53, 11 Wenn aueh durch 53, 33 ein Anhaltspunkt zur näheren Be-
stimmung dee mehr ale zwanzig) Übrigen K lästeren fenthaltes, von dem M
eehon früher (naeh 45, '!) berichtet, gegeben acheint, so rith doch folgender
Umstand davon ab. Gehen wir vom Jahre 1886 au«, io mflaste Adelheid
vor 1816 naob Engetthal gekommen sein. Das erate fette Datum, das
die Viaionen aufweisen, ist das Jahr 1830 (tgl. Anm. au 14, 17). Die
vorhergehenden Offenbarungen wären demnach auf die Jahre 1816 — 1380
an vertheilen. Dagegen spricht aber die Art und Weise ihrer Aufzeichnung,
die vielmehr einen kurzen Zeitraum iwiaohen dem Klostereintritt (4, 7) und
der Erscheinung im Pflngstfeat 1830 (14, 17) voraussetzt. Adelheid wird
zwischen 1325 und 1330 Nonne geworden sein. Die Mittheilung 68, 1 ff. kann
also unmöglich der Chronologie naeh hier an richtiger Stelle stehen. Auch
die Bemerkung in iren jungen tagen a. s, w 63. 18 weist das Vorher-
gehende in spitere Zeit. Uebrigeos sondert sirh schon durah den Eingang
aines tage» verjah si (63, 1 vgl. 11) dieae Notiz von den übrigen offen-
bar nagen ab, vgl. aueh 80, 14. 78, 11 f. Die Behauptung, dasa im Allge-
meinen ein chronologischer Gang innegehalten ist, wird dadurch nicht hin-
fällig: er ist für derartige Berichte der von Natur vorgeseh rieben«.
68, 13 an iren freunten insofern sie die Leiden ihrer Mitsohweetem
innerlieh mitempfand. — Aach Marie von Oegnie» verneinte die Leiden und
Krankheiten ihrer Freundinnen in ihren eignen Gliedern zu spüren, Preger
Oeseb. d. d. Mystik 1, 55.
53, 18 ff. Marg. Ebnerin erzählt In ihren Offenbarungen Bl. 48*: nu
ge*cah daz, daz si mir etweti ton krankheit wegen at'n küssin under-
leten. da ich darnach min paternotier sprach, da kam mir ain groosez
lait und dar in enpfieng ich diu wort von unterm herren: 'sol ain ge-
mahcl Jheiu Oritti ato uf vedern ligen? und ob tiu auch sturb, so sBlt
sin uf redern nit funden werden', und da oerlapt ich uf dem minnenden
Herren Jheau Cristi, daz ich ez nimmer mer gttuon tcült , ich wurde
denne gezwungen con gebot miner maistersehaft.
53, 24 Hohcnstein nicht weit von Engelthal, nSrdl. von Herspraok .
a, Google
ANMERKUNGEN. 107
vgl. die Karle im 2. Band der Niirnb. Chr. und Delioiae Topo-Geograpbicae
Norinbergensee (1763) S. 68.
66, 11 gen = jthtn subst. Inf, : Zustimmen.
66, 23 Du Citterzienterteroer tWen 53, 27)Kloster Kaisheim
(Ceaarea), eins Stunde n3rdlich von Donauwörth gelegen, wurde von den
Grafen von Loclisgemünd (Niirnb. Chr. 3, 76 Anm. 3) gestiftet. Niirnb.
Chr. 3, 99, 16. Lang, Baien* alte Grafschaften S. 388 f., Heumanni
Opusculs 400 und besonder* Anton Steicbele, Das Bisthum Augsburg
1864, % 610 ff, ; vgl. auch die Chronik de« ehemaligen Beiobsstiftes Kaiiera-
heim v. Martin Snbaidler, NBrdlingen 1867.
56, 29 Januar 1.
67, 8 f. Derartig« Zeitbestimmungen begegnen häufiger: dax ich ge-
lange gedenke daran ah man gesprochen mag Ave Maria Wecbthlld v,
II. S. 86. tcume eint Ave Marien lang Bach von den neun Feinen 8.
der enget gang also lang an diesen warten (Jesu Christo media» prudenti),
tenderlich an dem namen Jesu , man hält wol tausend Ave Maria ge-
sprochen Christina Ebnerin, Ijoahner S. 12. in ril wachen nah anander
stief ich nie als lang dax man macht gesprochen ein fünfzig Ave Maria
Offen b. d. Cb. Ebnerin Stuttg. Hs. Bl. 91V xi prüft ez wol, dax diu stund
als lang teert als dax man rasch ein Ave Maria gespre.ch oder lanksam
ein halbs ebenda Bl. 101b. kume also lange also men ein messe mehte
gelingen Buch von den neun Felsen 4. einre halben messen lang Nicolaus
t. Basel ed. Schmidt S. 160.
68, 20 Fronleichnam.
68. 33 Als sie (Alhaid von Igelstat) bei den leiden was , so was
sie so minneelich bei in , daz alle die von ir gebezzert wurden die bei
ir waren GU 17, 30 f; vgl. ebenda 32, 16. 37, 22.
68, 27 f. Nachdem Eberhard der Eintritt im Kloster Kaisheim gestattet
war, kam er in grosser Freude nach Engelthal und brachte die Botschaft
(gevan dax potenprot , vgl. Martin zur Kudrun 1289, 1), man hatte ihn
aufgenommen.
58, 2 August 16.
59, 6 den Worten zu dem Zwecke, Gram. 3, 137.
59, 11 f. Januar 6.
60, 16, por (= bor) bedeutet hier die obere GalleHe der Kloster-
kirche, auf der man ungesehen dem Gottesdienst beiwohnen konte, vgl,
Schindler 1», 8p. 266*. Auffallend bleibt die Hascolinform ; Leier 1, 826
belegt bor stf.; das ebenda vorangebende bor Mm. kann nicht in Betracht
kommen. Da es sich um eine Vision bandelt, so widerstreitet da si in ir
ztZln was 60, 14 nicht.
* Vgl. aiioli Nicolaus von Basel ed. Bobmidt S. 126 also wurdant
si xsetme des morgens an dem dage ujfe die borbunt der kirchen
otmtif, unde er kam an ein loch do er geliches uffe dtn allar gar wol
eehhenda was.
Digital ny Google
108 ADELHEID LANOMANN.
60, 18 Konrad Hofminu yermuthet, dusa unijewiije für vnga-bitjt
= infausta, nefanda stehe; das Mhd. Wh, 1, SOS1* belegte gatbediehe «etat
ein ifteti'g voraue, Wechsel vod 6 und te aeigt in B die Schreibung gewen
(12 Var, 39). Eine leichte Aendetung wäre grätige, wie mir Fedur Beoh
vorschlugt und du als Scheit- und Zu- oder Bpitaname sich öfters findet,
Tgl. Ges am i»b cn teuer 1 , 214 , 107 schevaliers Ungevuok ; Baur, Urk. v.
Arnsburg Nr. 89 (». 1260) Fridericu* Vngtfuge.
60. 33 Die Verbindung von stund und weil ist formelhaft, vgl. 61,
27. 83. 24 93, 22.
61, 12 ff. Die Aehnllobkelt der Situation in dar nnn folgenden Er-
scheinung* mit der In Lampreohte Tochter von Bion (Heide! b. Jahrb. der
LiL 1816, 2, 716 f.) maoht wahrscheinlich, dae* Adelheld dieses Gericht
kante. Gerade derartige Themata waren geeignet da» besondere lotetest«
der Frauen an erregen; oitirt doch auch Ch. Ebnerin die kuriere Fassung
der Tochter Sion (Preger Gesch. d. d. Mystik 1, 286 Anw,). Eindrücke, durch
Leotfire gewonnen, werden bei ohnehin erregter Phantasie im lob lafithn liehen
Zustande um ao tiefer empfunden : das, im den Eindruck hervorrief, glaubt
man hernach selbst m durchleben.
67, 14 ff. Die Erscheinung der hl. Dreifaltigkeit wird widerholt im
Büchlein GU(7, 80. 20, 24. 27, 32. 36, 14) geschildert.
67, 29 ff. Ganz Ähnlich ersah It Christina Ebnerin (bei Lochner
S. 16* i da neiget sieh unser herr zu ihr und mit »einer hand zog er
»ie zu ihm und umpfing sie mit »einem rechten arm und drucket He an
sich, dass He an ihm hiebet, als der ein wachs drucket in ein sigill.
Vgl. Preger, Gesch. d. d. Mystik 1, 266 Anm. 1.
65, 4 ff. Die Stelle ist verderbt. Der Binn niusa etwa folgender
sein: sie lag an zwei Krankheiten darnieder; (von der einen genas sie an
dem nnd dem Tage), die andere wurde ihr am Karfreitag genommen. Aber
noch immer nloht fühlte sie sich gsna wohl. Dae trat erst mit dem Oster-
tage ein: da nahm ihr Gott den leisten Rest ihres Leidens.
66, 11 ff. Gemeint ist Elsbet Ilairin von Nnrenbereb, von der im
Buehlein QU 41, 24 ff. fast dasselbe mitgeteilt wird, was hier Adelheid
von Ihr berichtet.
68. 17 f. (da sah si, daz über si kom) ander herre — al» er an
dem creutz hing ist ziemlich ungeerhirkt ausgedrückt; besser wäre und
(da »ah si) andern herren n. «. w.
68, 21 1. Do si nu sterben soll do kom unser herre m't auz gr-
braiten armen und unser frau die braht einen brief, da stund an daz
lang gebet daz sich anhebt 'Ave Maria' — dag het si umb ir ende ge-
lesen, — und saut Johann ewangetist und der engel und der heiligen
ein groz schar: in dem verschiet sie Uli 41, 30 ff.
68, 28 f. Es routs der 25. Min 1334 oder 1345 — wohl du
letalere Jahr ist anzunehmen — gemeint lein, denn in diesen beiden Jahren
fiel Ostersontag auf den 27. Marx.
■ Vgl. auch Mechthild von Magdeburg S. M f.
By Google
ANMERKUNGEN. 109
68, 34 ff. Nach irm tode kam *» her nider einer Stceeter und
Iwey ein grütnez gewant an mit grozzer gezirde und ein herlieh krön
auf irm haubt. »i hei ein furspan mit edel-m gestei« , daz bedekt ir
aUez ir htrizze und was lauter ah ein spigetglas : da sah man allen
den dienst innen den ei uneerm Herren ie liet getan OU 41, 86 ff.
69, 15 tf. lieber die dem MA tebr geläufige allegorische Deutung
der Kleidungsstücke Tgl. Köhler in der Germ. 8, 18 ff,
' 69, 23 dt sindikaÜ (= sinnecheit Lexer 2 , 932) des Ordens, die
Bedeutung des Ordens.
70, 7 piz ein tot bie in den Tod. H schreibt nicht selten zur Be-
griffs Verstärkung ein M In für die Praeposiüc-n in, Tgl. 30 Vir. 22; 67,
9. 32; 68, 32; 69, 24; aueh B zeigt vereinzelt ein (48, 11. 64, Sä).
70, 16 Wer der aller libste /rennt ist, ist nicht zu ermitteln.
70, 18 ff. Vgl. Hobelied (ed. J. Haupt) 84, 2 ff.
71, 10 Aueh unter Clemens Tl. blieb Ludwig der Baier im Kifahen-
banD. Vgl. öugeubeim, Gesch. d. d. Volkes 3, 249 f. Ludwig, der Engel-
thal mannigfach begünstigte (Martini S. 84 f.), erfreute sieh dort besonderer
Sympathien (Lochner Ch. Ebnerin S. 21). Auch Marge retha Ebnerin
in M «dingen sowie Tauler hielten zu ihm. Preger Zeitscbr. f. hist. Theo-
logie 1869, S. 105 Im Jahre 1844 war Ludwig der Baier wiederholt in
Nürnberg, Böhmer Regesten K. Ludwigs d. B. S. 436 f.
71, 11 ff. Deutschland wurde in der ersten Hälfte der 40ger Jahre
wiederholt von HongersnSlhen , Uebersehwemmungen , Erdbeben u. e. w.
he im gemuht. So berichten Jobann von Winlertbur (ed. Wyss. S. 178) und
Heinrich von Diessenhoven (Böhmer Fönte* 4, 40) von Hungersnoth und
Theurung In Atemannien in den Jahren 1848 und 1844. Die Notae HUtoricae
filidetutadenses (Böhmer Fontes 4, 393) und Joh. Latronus (Böhmer Fontes
4, 409) verzeichnen zum Jahre 1342 Hungersnoth (per trienmum) und
L" ebertreten de* Rheins. Die bair beben Annale* Windebergenees (Böhmer
Fontes 3, 526) wissen zum J. 1342 vom Austreten der Donau. Müller in
Annalitim von Nürnberg tom. II. (1658) von 1272 bil 1466 (Ms. germ.
fol. 161 der königL Bibl. zu Berlin) verzeichnet Bt. 154 aus dem Jahre
1342 eine grosse Feuerabrunst, die in zwei Tagen 400 Häuser In Asuhe
leerte, einen grossen Waeserguae, wie er nie in Nürnberg geschehen sei,
und einen sehr harten Winter, aus dem Jahre 1343 einen unnatürlichen
darren Sommer, Theurung, Erdbeben und gleichfalls einen sehr strengen '
Winter. Es war demnach eine Procession zur Abwendung des göttlichen
Zorne« wohl angebracht. Vgl. übrigens 72, 22 ff.
71, 20 Beata dei genitrix -Maria. Mone Nr. 674.
71, 25 und (daz du gedenkest 71, 23) aller der gurtet.
73. 4 daz geseilt dasa, fall«.
73, 7 ff. ist wo! zu übersetzen : Gott eröffnete ihr, die Leute pflegten
ajoh nm das Inderdict nicht mehr zu kümmern als um die Finsternis», er
Iwbe ea (daher) diesmal zu Ende gerührt werden lassen wollen — nm
wörtlich zu Übersetzen — ; und (wirklieh) -wahrte e* noch manches Jahr.
K. Ludwig d. R. starb 1347 Im Bann.
oy Google
110 ADELHEID LANGMAKN.
73t 14 Von des Mosburger« meist ipriobl «ach da* Büchlein GU
38, 17; fraltr Berthold von Mospureh ertoheint urkundlich am 13. Juni
1348 alt vicarius Fratrum ordinia Fredicatorum. Nürnb. Chr. 3, 328,
26. — Mosburg liegt zwischen München und Landihut an der Issr.
TS, 19 In den Jahren 1340—1349 war eine Oeut Priorin von Engel-
thal, Tgl. Anm. ?.q 79, 1.
7.1, 20 ff. Ich vermag keine direoten Unruhen in dieser Gegend
uachiuwoisen, die die Intasien von Engelthal zur Ausfahrt aus dein Kloster
hatten veranlassen können. In Nürnberg freilieb , um dies beiläufig an er-
wähnen, war os um diese Zeit unruhig, wie man aus Müllers Nürnberger
Annalen (Tgl. Anm. zu 71, 11 ff.) tom. II., toi. 158 ergehen kann: Johan
Alttnberger in «einem Tkeatro Franeonieo schreibt, es sey dies« Jahr
(1844) eins Empörung gewest zwischen den Geistlichen und der Bürger-
schaft zu Nürnberg und kann wohl sein , dun« abgedachter (es bandelt
■irh Um Streitigkeiten awischon den Bürgern und der Gastlichkeit von
Wttrzburg im J. 1344) Widerwill auch gen Nürnberg gelanget, weil es
vielleicht die Geistlichkeit verdrossen, das« der Eath zu Nürnberg sich
mit dem Roth zu Wurtzburg verbunden-
74, 7 Vgl. Schröder in GU 16, 12.
74, 16 August 25.
74, 17 Der Ludwigtag war mr Zeit der Langmann, wie noch Im
16 Jahrb. (alte Missale des Predigerordens bestätigen es) ein festum Simplex,
während er heutzutage festum semiduplex (im Komischen) oder duplex ist.
An den frstis sintplieibus ist es erlaubt eine Volivmesae zu lesen statt der
Messe Tom Heiligen des Tages. In Engelthal wurde also wahrscheinlich
eine VoÜTmesee irgend einer heiligen Jungfrau gelesen, deren Introitus mit
Gaudeamus anfangt. — Der Introilnt vom heil. Ludwig hat im 14 Jahrb.
wie heute angefangen : Os justi meditabitur sapientiam ete.
74, 19 f. ich pinz ein sunne, vgl. zu Denkm. XXXIX, 18, 3. Wacker-
nagel Altd. Pred. XLVI. Hofmann Leben Jesu (1861) S. 109. 422. Mann-
hardt Baumcultus 235.
76, 4 f. Was sie in der Auesenwelt vor ihren Augen sieb zutragen
gesehen, oder was sie dort gehört haben, das beschäftigt sie nachher
noch, wenn sie langst wieder ins Kloster zurückgekehrt sind. Eine leichte
Aenderung wäre, für vor in : vor ni su lesen.
75, 16 Da sprach unser herr (au Christina Ebnerin, Loohner S. 21) :
dieweil dein geschleckt wahret, so will ich wunder mit etlichen treiben,
das will ich thun durch deinen willen.
76, 22 ff. Vgl. zu 8, 26 ff.
76, 23 Der Teufel führt Nachts mit dem hellewagen umher, in den
er büse Menschen hineinwirft, vgl. J. W. Wolf Wodena, Gent 1843 B. III. ;
J. W. Wolf Deutsche Märchen und Sagen 8. 314; A. Liitolf Sagen,
Brauehe und Legenden aus den fünf Orten Lucern, Uri, Schwyz, Unter-
walden und Zug, Luoern 1806, S. 472; A. Birrcher Das Priokthnl, Aarau
1869, S. 12; Tb. Vernaleken Mythen und Bräuche des Volkes in Oeeter
reich, Wien 1869, S. 94—104, vgl. auch Myth. 762. Hans Ton Leonrodt
,,t,zed By Google
ANMEKCNGEN. 111
hat «in Buch geschrieben: Hymelwig amffdem, wer wo) lebt «od wol stirbt
fert in daa reich der himel. Hellwag auIT dem, wer übel lebt vnd übel
stirbt fett in die ewigen verdamnuit (Auppurg 1517 4*). — In nord-
deutschen Stidten, wie Greibwald, Stendal, biet» Hell wagen ein Wagen,
der vor die Tbiiren der Bürger, die Ihre Abgaben an aahlen säumig waren,
fahr, au wirklieber Pfändung (AaihKngen der Haus tbür] oder in blosser
Drohung, Tg). L. OSUe Urkondl. Geschiente der Stadt Stendal, Stendal
1873, S. 96 f. und Schill er-LÜbben, Und. Wh. s. v. heUemagen. loh ver-
danke diene Nachweise der Gute Reinhuld Kühlers.
TS, 36 Deeenber 21.
77, 87 November 1.
77, 37 ff. Die Vision über das Purgatorium wo gesagt wird, ei habe
Seelen gegeben, die, nachdem sie sonst allee abgebilsst hatten, noch an
einem Orte warten mnaeten , wo aie nur das desiderinm perveniendi ad
viaionem bc»tific«n hatten, ist nieht kirchliche Lehre, auch nicht Schul-
roeinung, sondern Ansioht Kinselner, besonders Visionirinnen im Mittel-
alter, unter Andern der lilrgitta. Letten wird auch herbeigesogen von
Dionyiins Carthusianus in seinem Colloquium liie Dialogus de particnlarl
judiiiio animarum poet mortem (eusammen herausgegeben mit reinem über
utiliaaimua de quatuor hominis novissimis, nempe morte, judieio, inftirni
poenia, gaudiis cueli, Coloniao mmptibu» B. Onnlthsri Anno 1614). Et
beistt daselbst pag. 497 ff. im 81 Artikel (Perauationta, ex quibus äppartt,
quod animat in purgatorio tatis purgatae, primo ingrtdiantur paraditum
tet-restrem, deinde catlestem), nachdem die Ansiebten Gregort und die der
Vielo Tnugdali* entwickelt sind : Porro in visione Anglieana et hittoria
de purgatorio Patrieii clarissinie dicitur, quod animat. purgatorium
neuntes, primo introeunt paradimm terrettrem et manent ibidem ad
tteipus, quousque aptae reddantur ingredi regnum eaelorum. In retela-
lionibus demum s. Virginia Mtchtüdis narratur, quod animam tius
Dominus atmumpsit ac duxit in amoenissimum hortum, in quo erat
muititudo animarum ad mentam stdtntium, quibut ChrUtut pro ferculo
appotuit officio atque suffragia , qua« a oieis fiehant pro Ulis, dixitque
Mechtiidis : im domine, quid proaunt haec Ulis, cum eint in gaudio magno t
Tune aperieutibu» ee eordibus animarum vittit in corde cuiwlibet quasi
vermem cor ipsius torquentem, eo quod non meruit sine impedimento et
dÜationt post mortem ad dominum evolart et dictum e»t ei: hie vermit
non moritur, nee ab eo anima liberatur, donee intret in gaudium domini,
siequt videtur quod animae a purgatorio liberatae »int in loeo amoeno
et pulehro, puta terreetri paradieo: in quo quamvU multum laetentur,
quod purgatorii stnsibilia aupplicia rvastrunt et de aeterno beatitudine
cito adipiteenda eint seatrae, dolenl tarnen de gloriae dilatione et quod
non tatis sineerittr in hoc mundo tixerunt Amplius kis concordare
videtur, quod in 4 lib. Sevdat, S Birgittat eap. 7 Angela» ad S.
Birgittam in spiritu raptam legitur protulisse: supra infernum est locus
* Vgl. Visio Tnugdali ed. O Schade &. 16 f. Kr. 16. 16.
By Google
112 ADELHEID LANGMANN.
quiaam, in quo est maxima purgatorü poena, quam anima« posstint
sustinere: et ultra loeum hunc est alius locus, in quo minor ext poena,
qtuie non est alia nisi defcctus virium in fortitudine et pulehr itudlne,
eieut per simile tibi dieo, quasi ei aliquis esset infirmue, et infirmitate
cessante ae poena, nihil hdberet de viribus, donec eas poulatim recu-
peraret. Tertius vero locus superior est, in quo alia nuUa est poena nisi
desiderium perveniendi ad Deum, et ut melius in conscientia tua inttltigas,
dieo tibi per similtudinem, quasi ei aes miseeretur cum auro, et in igm
ardcntissimo aurum tamdiu esset purgandum, donec aes totum consume-
retur et aurum ficret purum ; quanto autem aee fortius esset ae spissius,
tanto ardentiori igne tgeret, quousque aurum esset quasi aqua ourrens
et totum fidgens: deinde magister eins proftrt aurum in alium locum,
in quo obtineat veram sui formam visu et tattu : postea ntittit aurum
in ttrtiutn loeum, ubi eostodiatur et possessori suo repraesentetur. Sie
spiritualiter est de loeis praedietis, quia in prima est maxima purgatorü
poena, ibi est daemonum taetus et ibi per eimilitudinem appurent venenosi
oermes, et simÜitudo animalium calde ferocium, ibi ealor et frigus,
tenebrae atque confusio. Deinde magister (id est ditina justitia) profert
aurum (id est animas) in alium loeum, in quo non est niti defectm
virium, ubi animas morabuntur tarn diu, quousque habeant refrigcrium
per suffragia amicorum suorum aut de eontinuis S. Ecelesiae operibun.
Nam anima quo maius habet auxilium, eo eitius convaleseit ae liberatur.
Post Haec anima fertur in tertium loeum, ubi non est poena, niai desi-
drrium peroeniendi ad dei praesentiam et eius eisiouem beatam. In hoc
loco morantur multt et nimis diu , praeter illos qui dum in mundo
cixeruni, perfectum habucrunt desiderium psrveniendi ad dei beatificam
oisionem. — Passant ttiam ad haec aliae quaedam persuasiones adduci.
Nam cum dioinus Dionysius protestetur, quod a distanti non itur in
distans nisi per medium , et tanta Sit in purgalorio poena tarn ilamni
quam sensus : apparentiam habere videtur, quod a purgatorio non per-
teniatur ad paradisum caelestem, nisi (ut dictum est) per terrestrem,
aut a loco in quo non est nisi poena damni. — Der löjihrigen CbriHüu
Ebnerin eriib.lt die Siele der junget verschiedenen Schwester Kacnüt: nu
kam ich in ein höh, do hon ich ander pin nicht, denn das ich got nicht
sich Offenb»ruogtu der Cb. Kbnerio, Stuttg. Hg, Bl. 118". Vgl. auch
C. Schmidt, Nicotins von Basel (vielmehr des Qotteifrennde* Im Oberlande,
Z». 19, 479) Bericht von der Bekehrung Tiden 1875, S. 63 f.: wanne zw
stunt do mine sei* von dem libe kam, do noment sü xuo stunt die heiligen
sngele und fuortent mich in das paradis und sprochent do tuo mir:
'hie soll du fimf tagt warten und soll hie betten und soll keine sorge
me noch keine torkle me haben das dir dit tüfele ut me getuon mugent,
und du murst keine erbeit me haben, wanne das du dise fünf tage der
trurirdigen frosidenrichen geselleschaft enbtren mutet ; und uenne ouek
die fünf tage uekumment, so bist du denne mittalle reine, und so wellent
vir denne auch mit frwiden her wider kummen uude wellent dich denne
mit grosser froeiden mit um fuoren in dir unsprechenliche iemerwerende
(By Google
ANMERKUNGEN. 113
neige fraide. Heinrich von Melk halt für die groeste Strafe Gott Dicht
zu sehen (Erinn. 809), die Anschauung Gottes aber für die höchste Wonne
(Etinn. 960). Die volle Literatur Endet lieh in Commentarioruro B0
DJtpoUtionom in tertiam partem öivi Tbomae tom. II, auotore P. Francisco
Suarez e societate Jeaa Aoademiae Conimbricentia aaarae Theologiae primaria
Profeasore, Muguntise 1601, p. 482 ff. qu. LH, dieput. XLII: de dtscensu
Christi ad inferos, in octo articulos divisa, vgl. besonders den achten
Artikel (p. 448" ff.} ulrum (Cbritlut) liberavit hominet in purgatorio.
Die kirchliche [.ehre betagt nur, data die Seelen der Abgestorbenen, die
hier nicht ailrs abgebaut haben, in der andern Welt durah Strafen, ehe sie
zur Anschauung Gottes gelangen, Alle» »bbilsaen müssen. Ob aber aar
paens. damni «neb eine poena aeniua hinzutrete, hat die Kirche nicht de-
finirt, obwohl diese Ansicht die allgemeine ist. Oswald, Eschatologie (8,
Aufl. 1812) S. 8t ff-, besonder» 1. Abschnitt, 6 HaepUtück § 6. S. 114 ff.
79, 1 lieber das Nürnberger Geschlecht der Pfinzfng siebe NDmb.
Chr. 1, 513". 2, 606*. 3, 461'- 6, 87lb und Martini S. 74 ff. Im Vcr-
«eichnisB der Engellhaler Priorinnen nennt Martini (1708) S. 62 als litte
ein« Qeut in den Jahren 1840— 1340 (tgl. auch Martini 8. 28), die wobt
identisch ist mit unterer Geut Pfinlzingin,* als 28ate Elisabeth* Pnntzfngin
Hiin Jahre 1869 (vgl. auch Martiui S. 90] Und als 82tte Morgaretha Pfin-
lingin 1878—80, die aber nach Martini S. 92 bereits 1376 urk. alt Priorin
von Engeltbal erscheint. Gent und Elisabeth, die auch Biedermann tab.
CCCXCIV als Klosterfrauen von Eogelthel kennt und die 1882 urk. als
Schwestern det Berthold (IV.) Pftating genannt werden (Martini S. 84),
waren Kinder des Berthold (III.) Pfiming, dessen Gattin Gent Christin*
Ebnerin cur Schwester hatte (Martini S. 86. Lochner I. c. S. 4 f.) Noch
«Ine dritte Tochter, Agnes, toll nach Martini S. 84 Klosterfrau in Eogelthal
gewesen sein ; Biedermann tab. CCCXCV will endlieh auch von einer
Christin* PGmingin in Engeltbal wissen , ob mit Recht, vermag ich nioht
an entscheiden.
79, 2 £ Oetober 7.
80, 6 September 21.
80, 20 ff. Eine dlrecte Quelle unter den apokryphen Evangelien vermag
ich für Adelheld» Gebet nicht nachzuweisen. Im allgemeinen aehliettt es sich
an das Ev. Luoae an und umtatet die ganze Lebensgeachiohte Jesu. — Aehn-
liiih tagt ChrUtlna Ebnerin, Offenbarungen, Stuttg. H». Bl. 144" : hei ich
allen den ruf, der von angeng der weit ie gegen dir geräeft ist, da «mit
ich dich mit tut mir laden.
81, 5 f. Darum bitte ich dich, data du, der du (du = der du, Gram.
3, 16 ff. , vgl. auch Anm. au 24, 8 f.) die Stimmen aller empfanget, auch
die meine aufnehmest, und zwar so, als ob au» meinem Munde alle Stimmen
* In diesem Felle wäre der Berieht der Adelheid ins Jahr 1340
Quellen und Forschung«. XXVI. g
By Google
114 ADELHEID LANGMANN.
82, 15 t V8]. Luc 1, 34.
82, 24-26 Vgl. Luo. I, 80. 36.'
82, 34 f. Vgl. Luc. 1, 38.
84, 82 vihlikeit, ausser Lexer 3, 347 vgl. noch Seuecs Schriften ed.
üeuiiie 1, 1, 4 «ad 76 Anm.
86, 26 f. Heber die mystische Bedeutung der Geschenke der helligen
drei Könige Tgl. Hofmann, Letten Jesu S. 128 f. ; du Gebet wird öfter mit
dem Weihrauch verglichen, Mhd. Wb. V, 746b. 747*. Hohelied (Haupt)
Dl, 12 ff.
86, 4 ff. Vgl. Luo. 2, 22. 24—28. — Du* Simeon durch den An-
blick Jesu das Augenlicht wieder erhielt, wird auch »onst erzählt, i. B. im
alten Peasional 26, 66. 27, 47 ff.; Kindheit Jesu (Hahn) 80, 74. 81, 1. 2;
Feifalik, WerohsVa Drin liet von der maget T. 4127. 4131 ff. In den von
mir durchgesehenen apokryphen Evangelien habe ich diese Version nicht
gefunden, sie entstand vielleicht aus einem MistTerstltadnlae der biblischen
Ueberlfeferung.
86, 16 ff. Vgl. Luc 2, 35.
86, 24. 87, 26 Ueber das mortpetten vgl. J. Grimm Kl. Schriften
4, 849. 814 Anm. ft- Uerm. 14, 399.
87, 18. 22 Von einem siebenjährigen Aufenthalt in Aegypten wissen
•neb das alte Paasional 46, 63 und die Marieuleben Bruder Philippe und
Weither» von Kheinau, deren Quelle die Vita beatae Marino Virginia et
aalvatoris metrica ist, Bchünbsch in der Zi. 17, 523 Note. Vgl. auch Hof-
mann, Leben Jesu 182.
87, 31 ff. Vgl. Luc 2, 45 f.
88, 20 ff. Vgl. Leo. 3, 22-
89, 3 f. trunken »ein (vgl. auch 98, 28 f. von minnen trunken)
und die bildliche Verwendung des Cjperweins (Hohelied ed. Haupt 26, 1 f.)
sind in der Sprache der Mystik beliebte Ausdrücke. Vgl. Schade aur T.
Sion V. 26. 8. 54 ff. In den Offenbarungen der Ch. Ebnerin, Stnttg.
lis. Bl. 136* sagt Christus von sieh ; do ich von- dem himelrich uf daz
ertrich kam, do tet ich als ein trunkner mensch der von minnen trunken
ist und unteissent sin selba. — si was uterlich trunken von dem kipenein
den man in der enget lant Hat GU 80, 23 f. »an si warleich trunchen
ist des eiperveins da man da Hat in dem wunntcleichen lant, htmelreich
ist et genant Mönch, v. Heilsbronn 97, 1071 ff. ich beger, daz er da»
lebend brSd vnd den süssen zypperwein , da» er selber ist, dir geben
uölle in aller miltigkeit schreibt Heinrich von Nördllngen an Margaretha
Ebnerin, Heumann 891. vgl. 417. In der minne spiegel (Bartsch, Erlösung
269, 684) aagt die Seele au Gott; du /Herst mich in den keler din und
trenkst mich mit dem ciperwin. — ich spil cor ir als ein hintenkelbtein
in ir sele und trenk si mit dem kipperwein, den man zu himelreieh do
litt Offenbarongen der Cb. Ebnerin, Stnttg He. Bl. 53*; vgl. 185*. Vgl.
auch Hohelied (Haupt) 66, 3 ff. Germ. 3, 241, 38. Hoffmann (losch, de«
deutschen Kirchenliedes* 101 (V. 6). 123 (V. 16).
89, 6 ff. Vgl. Luc. 7, 36—38 und Hofmann, Leben Jesu 121.
(By Google
ANMERKUNGEN. 115
89, 18 ff. Vgl. Johann. Kap. 4.
89, 22 ff. Vgl. Johann. 8, 1—11.
91, 15 Wenn guete und frevnt Genitive PI. sind, so muss man sie
v.m das (Z. 16) abhüngiij denken, and du Komm» vor das ist dann cd
streichen. 94, 13 schöner plttede erklärt lieh nach Amelungs Anm. m
Ortnil 601, 4. Wer in gurte and /reunt die Genitiv« nicht anerkennen will,
saun gtutr alt Aceueatlv mit unorganischem «, wie B die« 30er aufweist,
91, 30 Der Accusetiv den glauben paast wohl zu dm drei ersten
Verben leren, predigen, u-eisen, nicht aber zu derhuhten.
91, 30 Der geistliche Freund Adelheids ist Ulrich III. Niblong, 1340
bia 1360 Abt von Kaisheim. Auch mit Magaretba Ebnerin in Medingen
stand derselbe in Verkehr und Briefwechsel (Heumann 8. 377 — S79 vgl.
343. 863), und hatte nahe Begebungen zu Tauler (Hewnann S. 377) ..nd
zu Heinrich von NiSrdlingen, der eine Zeit lang die Keilheimeehe Pfarrei
Peecenheim versah. Steiebele, Das Bisthum Augsburg 2, 789 und Preger
in der Zeitschr. f. hlst. Theologie 1869 S. 106 f. Eine Uebersiebt der
Kaisheimsrhi'n Bibliothek und der dort getriebenen Studien gewährt das
Münchner Vsrzeiehniss der tat. Handschriften , die ans Kaishelm stammen
(CaUl. Cod. Lal. Bibl. Regiae tfnnacensis I, 3, pag. 306 ff- eod. num.
7901—8073). Hugo und Richard von St. Victor, Albertus Magnus, Thomas
von Aquino sind vielfach vertreten und auch Willirains Hobelied , dal ganz
besonders auf die deutsche Mystik von Eindost gewesen , war handschrift-
lich In jenem Kloster vorhanden, vgl. Seemüller, Die Handschriften und
Quellen WHlirams, QF 34, 4.
93. 26 September 21.
92, 28 f. Vgl. die letzten Zeilen der Anm. zu 7, 13 ff.
92, 32 Nach gelürt ist begern zu erganzen.
93, 13 er raizzet in mit dir. Wen? Offenbar den Teufel, der vor-
mntblich in einem nach Ion ausgefallenen Satze erwähnt war.
94, 1 ff. Auf das Schreiben des Priors von Kaisheim an Adelheid
(93, 10—36) folgt nun ein nicht leicht verständliches Schreiben der letzteren
an jenen (94, 10 ff.). Unter dirr mensch (Z. 1) und der (Z. 2) ist Adel-
heid zu verstehen, unter in (Z. 4) der Prior von Kaisheim. Z. 7 verstehe
ich: gib im hin zw, nämlich tu dem obigen Grusse (Z. 4—6) noch einen
Units mit allem dem guete u. s. w. Diesen Gruei richtet nun Adelheid aus
(Z. 10 f.), und sie erzählt dann den weiteren Verlauf des Gesichtes, du
schwer zu deuten ist. Schwierig sind besonders Z. 15 f.'. den Baum giebt
während der ganzen (uz und auz) Kindbettzrit einer dem andern, die
Mutier giebt ihn dem Kinde zum Geschenk, das Kind wieder der Mutter, —
Wenn Adelheid sagt, die Jungfrau habe ihr den Baum als Weih nach tsgabe
für den. Prior übergeben, so läge die Vermuthung nicht fem, jenen Baum
im «ebO ritten Blütenschmuck , an dem alles das guet Aaz gttein mag tu
finden ist, als Weihnachtsbaum zu deuten , dessen ältesten Beleg wir dann
hier erblicken dürften. Herr Dr. Mannbardt, dem ich unsere Stelle mit-
thellte, war so gütig mir Folgendes zukommen zu lassen: 'loh habe mir
(By Google
116 ADELHEID LANGMANN.
zum Baumcultus 238 ff- keine andere Notiz Über den Weihnachtsbaum nach-
getragen all, ilnss derselbe nach Münehon erst Anfangs dieses Jahrhunderts
durch Eiüflusi der Königin Karoline gekommen int (Leopreohting Lechraio
S. 210). Was jene Stelle In den Offenbarungen der Adelheid Langmann
betrifft, so machen, wiewohl die Möglichkeit nicht abzuleugnen tot, dasa
die so verworrene Vision die reale Sitte des Chris (bau mes aur» Hintergrund
habe, mehrere Umstände jedenfalls dies wieder zweifelhaft. Wenigstens
scheint es kaum, dass schon unser Christbaum gemeint ist. Dieser steht
fest am Boden oder auf dem Tisch, die Familie versammelt sioh um ihn;
er Ist mit Früchten und Zuckerbrot behangen , nicht mit Blüten ; der
Baum der Langmann wird hin- und herger eicht, vielleicht als Weih
eaehtsgesebenk überaandt. Wenn letzterer auch beim Kindbett hin- und
bergereicht werden soll, der Wöchnerin and dem Kinde zum Helle, so mute
er noch deutlich als Zeugnis« der heiligsten Geburt nnd darum als Heiltnm
für menschliche Mütter und ihre Kleinen, d.h. wo! alt Symbol Christi selbst
verstanden werden. Wenn nun meine im Baumkultus ausgesprochene An-
sicht Grund bitte, das* unser Weihnachtsbaum aus dem Zusammen treffen
einer profanen Mittwintersitte und christlicher Ideen bez. Brauche entstanden
sei, ro Hesse sieh vielleicht so urteilen: die Ravelation der Langmann deutet
auf «Inen kirchlichen Brauch, der spater irgendwo nach dem Muster der
dem Maibaum entsprechenden Baume de* Mi »winterfestes umgeformt wurde
und sich dann zltmählig ausbreitete. Aber auch die andere Möglichkeit
darf nicht gam ausser Acht gelassen werden, dass die Langmann keine
wirkliche Volketitte sondern nur die Baumkultus 843 geschilderten Ideen
im Sinne hatte.'
94, 20-95, 17 Brief des Priors ton Kaisheim an Adelheid.
94, 24 u-trknftikeit = berhaftikeit,
94, 29 «stufe welk, mürbe Schneller 3, 636 (F. 2, 682). Gram 2, 281.
95, 7 sirtit Widerstandskraft.
95, 11 ihr (Dat. Fem.) bezieht sich wieder auf minne (Z. 8)<
95, 33 prittgen mit in und folgendem Dativ In in o. aec. zu lindern,
ist wohl nicht nothwendig, vgl. 94, 28 f. ; dem Gotischen ist diese Construo-
tion gelluGg, Gram. 4. 811 f. Oder ist gemeint in volkumtr (Acc de»
Comparativs) /ruht 'in vollkommenere Frucht'?
a, Google
Nachträge und Berichtigungen,
44, 7 CT- und 45, 8 ff. sind interessant durch die Selbstmord mnnie.
Aus unterer mittelalterliche» Literatur kenne ich nur wenige Stellen, die
•ich Über den Selbstmord auelaeicn. Freidank 60. 8 ff meint: airer sin
Irit so riehst, duz er sich selbe ersticket, der hat tick Bbele gerochen,
daz er sich selben hat erstochen and im Koloczaer Cod. 91, 11 ff. heilet
es> swer dar in (in die Ehe) verl mit kumber, vertoar, den hon ick
furnier, danne der im selben tut den tot. Mit Bezug »uf Judas wird im
7. Helbling-Biiohlein V. 640 ff. gesagt: »welch silnder also verzagt, das er
tick selb* testet, der tot in also ncetet mit jAmer und mit sfre in ende
immerm&re. Bekannt lind die hübschen Verse im Flore 2433, nach denen
SelbatmÖrder nicht auf die grüne Wiese (ins Paradies) kommen, Tgl. Mytb. 782.
W. Müller Geeeh. und System der altd. ttel. 898 f- Grimm Kl. Schriften 2, 228.
Unseren Stellen gani Aehnlicher- findet sich bei Sense, Schriften ed. Denifle I,
1. 170 f. 198 f.; sonat erinnere ich mich nicht bei anderen deutschen Mystikern
etwa« darüber gelesen zu haben. In Betug auf die Geschichte des Selbstmordes
verweise ich auf die lehrreichen Abhandlungen Tan Felii Bonrquelot, Retherehos
mr les opinions et la lögislation en mattere de mnrt Tolontaire, peridint le
moyen-ige, Bibliotheqnn de J'eoole des chartea III, 539- IV, 242. 406, sodann
auf die preisgekrönte Arbeil von E. Lille; Du suieide, etatislique, meMeaine,
hiatoire et Legislation, Paria 1866; Tgl. auch W. E. Hartpole Lecky's Sitten-
geschichte Europa« von Augnitus bis auf Kar] den Grossen. Deutsche Aus-
gabe Ton Dt. H. Jolowiez 187a 1871. II, 34-47. StSndlin, Gesch. der
Vorstellungen und Lehren Tom Setbitmorde, Gflttingcn 1824. — nie
Scholastiker erBrtefUn die Frevelhaftigkeit des Selbstmordes weitläufig, so
Abltlerd Bio et non, ed. Henke and Lindenkohl cap. CLV quod iiceat
komini in/erre tibi manu» aliquibus de eaueie et contra, Thomas von
Aqoino in seiner Summa 2, 2. qu. 64 ■■ 5 utrum lieeat atictii occidcre
•e ip*um (Tg). Boarqnelot I. o. III, 257—260). Aach de« Lettigen analen
Lehrer Albertus Magnus hat sich Ober den Selbstmord ausgelassen in seinem
Commentar mr Nikomaohipohen Ethik dei Aristoteles. leb «rill die Stellen
(By Google
It8 ADELHEID LANGMANN.
hier susiieheti, d» Bonrquelot auf Alberto* keinen Beeng nimmt; ei hellst
fn der Ethik lib. S, tract. 2 cap. 5 ed. Jimmy 4, 1S8 f. (vgl. Aristoteles
od,Bekker8,649b, Ethieorum Nieoraecbeonim lib. III, 1116. 14 ff): Timer«
enim mori et fuger* mortem vel inopiam tel turpitudintm vel aliquid
aliud triste, ubi labef actio boni guaeritur, non est proprium fortis, sed
ntagia timidi. loboriona enim fugere mollitittt quaedam est, similiter
fugere penuriam. — Fugtre aulein laboriosa etiamsi seeundum aggree-
sionem actrbissimorum fugiantur, imbecillis animi est. Molliikti enim
quaedam est fugere laboriosa seeundum quod laboriosa sunt : sicut quando
tligit aliquis mori et tibi ipti mortem infert, si alius desit, ut effugiat
inopiam quamdiu viventem sustinere oportet, vel ut effugiat anguttiam
eupidini». Sic enim amorem, gui dicitur heros , nominal Ovidius in
Bemtdio amoris. tales enim ut effugiant angustiam h'bidinis, interficiunt
se ipso» frequenter, sieut Dido se interfeeit propter amorem Aeneae.
Alii autern interjieiunt se ipsos, ne diu sustineant aliquid aliud triste.
Qui omne» licet aggrediantur ariluissima et sustineant difficillima, sicut
mortem, tarnen non fortes aed tnollea et timidi sunt, quia difficillima
sustinent, ut tristitiam evadant: et hoc deiecti et vilis et imbecillis animi
est. Ebenda lib. 5. tract 4. Mp, 2 ed. Jammy 4, 219 (Tgl. Aristoteles 1.
o. V, 1138. 6 ff.): quaedam quidem enim de numero iustorum ardinata
sunt a lege seeundum omnem virtutem generali iuetitia: puta lex iubet
se ipsum non interßctre: quac autem iubet non fieri, lex prohibet et qui
prohibitum committit, fac.it contra iustitiam legalem nisi invotuntarius
faeiat. — Qui autem propter iram se ipsum oeeidit, proeuldubio Valens
hoc operatur quod est praeter reetam legem et quod fieri non einit reeta
Ux. Valens erga iniustum faeit. Fadens autem iniustum, alkui facit
iniustum aut sibi ipei. Sibi ipti autem iniustum höh faeit, Valens enim
patitur a se ipso. Nullus autem voteus patitur iniustum seeundum quod
in antehabMs probat um est: ergo iniustum facit civitati, cuius dueem
vel militem vel artißtem inttrficit et sie eine privat civilitatem. Daher bat
der Staat auch dal Recht der Strafe über die Selbstmörder! insepuüi enim et
illamentati abjieiitntur nee exhibetur eis effectus funeris. Vgl. Thnmae
Aquirmlis Summa 2, 2. qu. 69 *■ 3 utrum aliquis possit pati iniustum
Polens, wo i>s lii-itst: Uli qui interimunt se ipsos, puniuntur seeundum
legem civitatum in hoc, quod prieabantur antiquitus honores sepulturae.
— ergo aliquis polest facert sibi ipsi iniustum et ita eontingit, quod
aliquis iniustum patiatur volens. — Eine eingebender« Untersuchung über
den Selbstmord bei den Oennanen behalte Ich mir ior.
75, 6 Seuae (Schriften ed. Denffle I. 1. 199) erzählt von einer, die
hatte ihr herx auf zeryangliche minne fcstgekehrel, das da heisst spon-
seren und ein gifl ist geistlicher Vollkommenheit. ,
77, 27 ff. Meehtbild r. Magdeburg S. 40 erzählt Ton drei Himmeln:
ein himel ist, den het der Hure! gemachet mit einen scheuen Falschen
listen. — der ander himmtl ist gemachet ron heiiger gtruuge der sinne
und von dem ersten teile der minne. in disem himel ist enkein liht,
die seit tiht da gotes nit inne. ist aber die volle diemuetikeit da,
(By Google
NACHTRÄGE UND BERICHTIGUNGEN. 119
m muos die »ele fürbaz vorn in den drille» himmel. si smeket ein
unbegriffliehe süezzektit, die ir alle iriu lider durgnt. st Mrt euch eine
stimme von etlichen dingen, die »i doch gerne wil, man ez ist noch ge-
ntenget mit irdenschen »innen, ist denne die tieffi aller diemüetiheit da
nit, »o biutet der tiufel dar »in IM; daz denne da gesehiht, daz ist
von gott nit. An anderer Stelle (S. 184) bebet «•: mert noennt «i (die
Seelen) aUo selig teerdent, dag si ie von de» tiu/els Händen uerdent
gelöget, so brinnent si in selben pinliche dur deine not. darnach homent
ti mit helfe und lidunge über alle not, daz ist dem himelriehe also
naehe, daz »i alle vröde habent, ans drierleie vrüde hant si noch nit:
daz si got nit »ehent, daz »i ir ere nit enp/angen hant, daz »i nit ge-
trottet »int. alsus ist daz vegeßur uf ertrieh und in dem lüfte zutüschent
der helle und dem himelriehe. ez ist aber in geistlicher iciee also, daz
die sde von irdenitchen dingen kein pine mag gelitten , »wenn* »i hitnt
von dieem libe. Nach einet andern verbreiteten Auffassung bewohnen die
angetauflen Kinder jenen Ort im Fegefeuer, wo die Strafe lediglieb in der
Beraubung der Anschauung Qottei beeteht, vgl. Schröder in QU 10, 27.
Germ. 16, 189- Mechthild von Magdeburg S. 61. — Darüber da« erat da*
Anschauen Gott» die höchste Wonne verleiht, Tgl. auch Qrieihaber, Predigten
2, 11 unten.
1 ruckfehler; 1, 4 liea swaz für zteaz. 12, 10 liee tue für tu. 12, 21
d» An fOhrungue lohen vor dem gehört vor herre 2. 22. 10, 39 dai An-
fabrungixeieben nach gen ist zu tilgen. 21, 18 lies und iür und. 79, 5
lies mit für mif. 90, 27 lies alz für als. 112, 14 liea custodiatur für
eottodiatur.
ay Google
„Google
„Google
QUELLEN UND FORSCHUNGEN
SPRACH- UND CULTUEGESCHICHTE
GERMANISCHEN VOLKER.
HKRAU80KOKRKN
BERNHARD TEN HRTNK, WILHELM 8CI1ERER,
ELIAS STEINMEYER.
„Google
ÜBER E1NIUE FALLE
CONJUNCTIVS
MITTELHOCHDEUTSCHEM.
EIN BEITRAG
SYNTAX DES ZUSAMMENGESETZTEN SATZES
LUDWIG BOCK.
/
„Google
fos
q3
v.s7
Buchdruck«« roii O. Olto in 11. n
ay Google
INHALT.
Einleitung;. Schwinden des deutschen Conjunetivs in historischer Zelt,
Stellung des I>eut»ohen m den früher litterariseh filierten Verwandten,
de« Nhd. »um Englischen. — Beschränkung auf die historische Zeit,
Bezeiohnung der der Untersuchung besonders günstigen Fülle; Aus-
Bahliessnng einiger Fälle begründet, Einteilung dei Ganzen . S. 1
A, ERSTER ABSCHNITT: Die Nebensätze in denen der Con-
junetiv inj Nhd. nicht mehr gebraucht wird . . . 8 4
1. Die tod einem Comparativ abhängigen Nebensäue S. 4
g 1. Allgemeine«. Goth. — Ahd. - Alts. — Mbd.; Eintheilnng.
§ 2. 1) Die Tun einem positiven Comparativ abhängigen Nebensitz« a) mit
selbständigem Verbaut, Partikeln bei Conjunotiv and Indicativ; —
a) blosser Conjunotiv; Besprechung verschiedener Erklärungen ; Bei-
epirlsammlang aa) für da« Präsens, ßß) das Präteritum. — fi) Con-
junotiv mit Partikeln; wie so verstärken die verschiedenen Zeitadverbien
den Gedanken?; ihre sonstigen Bedeutungen. Beispielsammlang na) für
den ConjunetW dea Prls. ßß) des Präfrltun», für den Indicativ «■} des
Präsens, ßß) Ar* Präteritums, — y) blosser Indicativ; Erklärung des
Indioati vs; Einbusse in welcher Richtung? Beispiele ,,a) für daa
Präsens ßß) das Präteritum.
§ 8- Die von einem positiven Comparativ abhängigen Nebensätze b) mit
einem Modalverbum. Ist Indikativische Umschreibung als ursprünglich
anzunehmen ? Gründe dagegen. — Verwandtschaft der Kategorie der
Unmöglichkeit mit der der Negation — Die sogenannte Umschreibung
mit wenig Ausnahmen mhd. noch Steigerung. Kumten ; Mügtn ; die-
selben wirklich umschreibend ; Willen, Sidrt.
g 4- Von dem Nebensätze nach negiertem Comparativ.
Aenderupg an der Wendung de* Gedanken« begründet den Indioatlv ;
Beispiele. — Bedeutung der Partikel je; widersprechende, aber ver-
derbte Stelle. — Nebensatz nach dem Comparativ in von tu = quin
regiertem Satte.
S 5. Der Nebensatz, von einem hypothetischen Satze abhängig, im Con-
junetlv, im lodieativ — von negiertem hypothetischem Balze, im Indi-
cativ n. m. dg).
oy Google
los
q3
\i.s7
\
'-V>-
» Google
VII
„) des Präsens, fl) des Präteritum«!, b) Indioativ „) des Fräs™., ß) ilor,
Präteritums.
3) nach suln ii it dem Infinitiv enthaltendem Hauptsatz i) der Con-
jumrtiv a) de* Präseng, fl) des Präteritums, b) der Indicativ.
4) nach mutzen mit dem Infinitiv entballendem Hauptsatz «) Con-
junotiv a) des Präsens, fl) des Präteritums, b) Indicativ.
§ 17. Erklärung dieses Conjunctivs: Wilmanns. — Holtheuer. — Coujunc-
tivische Relativsätze 4er geforderten Eigenschaft — Dauernde Eigenschaft,
Schicksal sbeetimmuog, Schicksals Forderung in der älteren Zeit verwandte
Begriffe. — Die Nebensätze nach koI, u>i in ihrer Mittelstellung
zwischen diesen Relativsätzen und denen nach Imperativ und Conjunc-
tiv. — Der Conjunotiv bezeichnet als Modus der Noth wendigkeit die
Abhängigkeit.
B. ZWEITER ABSCHNITT. Die Nebensätze, in denen der Con-
jnnetiv im Nhd. häufiger durch den Indicativ ersetzt
wird als im Mbd 8.54
I. Fälle in denen der CoDJunctiv mit einer Negation im
Hauptsätze in Zusammenhang steht S. 64
§ 18. Allgemeines: Liotb. — Ahd. — Alts. — Elntfceilung. Bedeutung
dieses Conjunotivs, der zutretenden Partikeln ; Folgesätze nach posi-
tivem und negativem Hauptsatz. — Substanliviätze desgl.
§ id. Von negiertem Hauptsatz abhängige Substantivsätze, Vereinzelte
[ndiestive; Bedeutung von ie. — 1) Nomina tivsBtie : a) Conjunotiv des
Präsens, b) des Präteritums. 2) Accusativsätze. 3} Qemlivsärze. 4)Prä-
poiitionalsätze : nifit dar zuo, niht timbe rf«z,.
§ 20. Die Folgesätze nach negiertem Hauptsätze; Golh. — Ahd. — Alts.
— Kegel für das Mhd. — Seltener Conjunctiv nach positivem Haupt-
sätze. — Bedeutung des Conjunotivs nach negativem Hauptsatz er-
wiesen. — Eintheilung 1) das einfache Vorbum a} im Conjunotiv, b) im
Conjunctiv mit iemer, t'ht. 2) die Hilfsverba a) im Conjunctiv — Con-
junotiv des Präteritums anstatt des des Präsens schon im Mhd. b) Im
Indicativ.
8 21. Die Relativsätze nach negiertem Antecedens. Goth. — Ahd. — Alts. —
Eintheilung für das Mhd. — Das einfache Verbura a) im blossen Con-
junctiv, b) im Conjunctiv mit Partikeln, c) im Indicativ. Hilfsverba
a) im blossen Conjunctiv, b) im Conj. mit Partikel, o) im Indicativ.
§ 22. Der Conjunotiv in Objectssätzen nach Verben negativer Bedeutung.
Merkmal für die Zugehörigkeit zu diesen Verben. — Goth, — Ahd. —
Alt«. — Mhd. — Seltenere Construotio», regelmässige: 1) der blosse
Conjunctiv, 2} der Conjunctiv mit Partikeln a) des Präsens, b) des
Präteritums. — gebieten wie «erbieten, raten wie widerraten oon-
atrulrt. — Weitere Constractionen der Verb« dieser Klasse. — ie, iemer
volle Negation
II. Die abhängigen Sätze naoh den Begriffen: Glauben,
Uebercengt sein, es ist gewiss S. 66
§ 23. Goth. — Alts. — Ahd. — Eintheilung für das Mhd. — Uebersieht
(By Google
des Objectssatce« bei Negierung obiger Begriffe. 1) ConjunctW. 2) Con-
junctiv mit itmtr, U. 8) Indiostiv mit immer.
§ 34. Ersetzung des Conjunetivs durch den Indicaliv in einem Fall tiocli
nbd. unmöglich. Gestalten am einfachen Verbum, 1) Conjunctiv a) des
Präsens ■>} von Gegenwärtigem, ß) von Zukünftigem. — 2) Indicativ
a) des Präsent n) von Gegen wiirtigcm, ß) von Künftigem, b) des Prä-
teritum» a) Ton Vergangenem, ß) von Zukünftigem. — Hilfsverbs 1) im
Conjunctiv a) des Präsens, b) des Präteritums. 2) im Indicativ a) des
Präsens, b) des Präteritums.
§ 26. Erklärung dieses Conjunotivs. Notwendigkeit und subjectl ve Gewiss -
heit. — Die "blosse Parataxis' Täuschung in Folge rein äusserlicher
Betrachtung. — Conjunetive acheinen aus paratakti sehen Sattbildungen
nicht susiuecblieesen.
Schluss 8. 72
Drei negative Ergebnisse, 1) Es Ist keine Nachahmung anzunehmen
in der deutschen Modusiettung. 2) Die Abechwäcbung der Formen
bat nicht den ersten Anstoss gegeben um Aufgeben des ConjanetiTS,
8) der Conjunctiv bezeichnet nicht nur die Möglichkeit und Denkbarkeit,
Fernere Ergebnisse: 1) Einblick in die Art, wie der ConjunctW, die
Kategorien bezeichnend, sogleich der Salzte rbindung dient; 2) Mögliche
Ursachen des Schwinden« des Conjunctiv« : Partikeln, Steigerung durch
direotee Uebergehea zum Indioaltv, Hilfsverbs, Doppeldeutigkeit' de«
Conjunctiv». —
Weiter gehende Vermuthung. — Ein tröstliches Prinoip wird durch
die Untersuchung bestätigt.
a, Google
Niemandem, der die Entwicklung der deutschen Sprache,
wenn auch nur fluchtig, betrachtet, kann die Bemerkung ent-
gehen, dass in ihr die Anwendung des Conjunctivs ah, die
des Indicativs zunehme oder, umgekehrt ausgedrückt, dase
die Anwendung des Conjunctivs in jeder älteren Zeit jedes-
mal eine häufigere war und sich dann durch eine reichlichere
Anwendung des Indicativs verringert hat. Diesen Gang sehen
wir genau in der Richtung, welche die Entwicklung in der
deutschen Sprache selber eingeschlagen hat, sich fortsetzen
in den verwandten Sprachen; ein Blick auf die in noch
früherer Zeit bei noch grösserer Fülle an grammatischen
Formen litterarisch fixierten Sprachen zeigt den Conjunctiv
in noch grösserer Geltung als wir ihn in dem ältesten Deutschen
rinden, ein Blick auf die modernste der Sprachen, daa Eng*
Hache, zeigt ihn fast ganz und gar ausser Anwendung gesetzt
und selbst in der Schriftsprache veraltet.
Die erst genannte Erscheinung, der Gang der Entwicklung
im Deutschen selber, ist allein der Gegenstand dieser Unter-
suchung; ich beginne also nicht damit, nach dem "Verhältnis»
des deutscheu Conjunctivs zu der z.B. im Griechischen
Optativ genannten Form zu fragen oder zu der z.B. im
Griechischen Conjunctiv genannten, sondern will zunächst nur
beobachten, wie in der späteren Sprache der Indicativ weiter
vorrückt und wie beide Arten des Gedankenausdrucks, die
ältere mit dem Conjunctiv und die jüngere ohne ihn, mit
einander kämpfen. Es kommen also die Fälle in Betracht,
wo in irgend einer Zeit beide Ausdrucksweisen noch gleich-
berechtigt neben einander stehen und unter diesen wieder
zumeist, weil der Untersuchung besonders günstig, diejenigen
Qaall-n und ForaiJiuiig-ri. XXVII. 1
Digital ny Google
2 lUTrELHOCHOKt'TSCHER COKJl'NOTlV.
wo in der geschichtlich hellen Zeit die Entwicklung an ihrem
Ende angelangt ist d. h. wo im Nhd. der Conjunctiv noch
weiter abgenommen hat oder ganz verschwunden ist. Eh
sind diese Fälle aber der Untersuchung besonders günstig,
weil wir bei ihrer Betrachtung dem in der alten Sprache
angewandten Conjunctiv fremd gegenüber stehen und so den
Tortheil haben, den untersuchten Gegenstand, durch historisches
Verfolgen von uns selber gleichsam in die passende Ent-
fernung gerückt, vor uns zu haben.
Es ergibt sich hieraus eine Theilung der Arbeit in zwei
Abschnitte, von denen der erste die Fälle behandeln soll, in
denen wir den Conjunctiv des Mlul. gar nicht mehr haben,
der zweite diejenigen, in deneu wir ihn seltener anwenden.
In beiden Abschnitten ist ein zugehöriger Fall besonderer
Darlegung vorzubehalten, indemeratendie Fälle, in denen
die Partikel ne in Betracht kommt (denn für diese erfordert
die Darlegung der bei der Untersuchung gewonnenen Resultate
eine eigene Abhandlung); in dem zweiten die Fälle eines
im Mhd. häufigeren Conjunctivs iu den Vordersätzen von
bedingenden Perioden, welche als möglich gedachten Inhalt
haben ; von ihnen ist aber abzusehen, weil sie von den Fallen
der Bedingungssätze, in denen der Conj. im Nhd. noch
gleich grosses Gebiet hat wie im Mhd. nicht gut können
abgetrennt werden. Einer gemeinsamen Behandlung mit
diesen Bedingungssätzen müssen auch die ("oncessivsatzc auf-
behalten bleiben.
Es sind alles Nebensatze, die hier in Betracht kommen,
da die Conjunctivc der Hauptsätze im Nhd. keine Verringerung
gegen die des Mhd. erfahren haben und zwar sollen sie in
nachstehender Reihenfolge behandelt werden.
A. Der erste Abschnitt, der die Falle behandelt in
denen das Nhd. den Conjunctiv gar nicht melir setzt, bespricht :
I. die von einem Comparati v abhängigen Ver-
gleichnngssätze, denen sich unter 1* die mit Sr, $ (dan)
eingeleiteten Zeitsätze als besonderer Fall mit einigen beson-
deren Eigentümlichkeiten anschliesson.
II. Die Nebensätze nach einem Superlativ
und nach alle.
ay Google
EINLEITUNG. 8
III. Den SubjectsBatz nach: es* ist nöthig, es
ist Sitte (necease, mos est).
1Y. Die von einem imperativischen und con-
junetivischen Hauptsatz abhängigen Nebensätze
B. Der zweite Abschnitt, der die Fälle behandelt, in
denen der Conj. im Nhd. zwar noch gebraucht, aber häufig
auch durch den Indicativ ersetzt wird, bespricht :
I. Die Fälle, in denen der Conjunctiv mit
einer Negation im Hauptsatze in Zusammenhang
steht.
II. Den abhängigen Satz nach den Begriffen:
Glauben und Ueberzeugtsein, es ist gewiss.
ay Google
A. ERSTER ABSCHNITT.
DIE NEBENSÄTZE IN DENEN DER CONJ. IM NHD.
NICHT MEHR GEBRAUCHT WIRD.
I. Die von einem Comparativ abhängigen
Nebensätze.
S 1. Allgemeine«.
'Im Gothischen', sagt O. Erdmann Zachers Za.v,
215 'finden sich au einen Comparativ angeschlossene Ver-
gleiehsätze mit eigenem Verbum nicht*. Indess steht Eph.
3, 20f. : 'Appan pamtna mah teigin ufar all taujan maize pau
bidjam aippau frapjam bi mahtai pizai vaurkjandein in uns,
imma vulpus in aikklesjon in Xristau Jesu in alias aldins
aive, amen'. Der Indicativ in einem solchen Satze in dieser
ältesten Zeit kann auffallen, indess entspricht er einem griech.
Indicativ: nÖ tlvva/ttvtti vnip nüvta Trotrjiai v7i((>ixntptnoov
io» uizovf*B&a ij voovftev .... ainS i] iö\a .... Ferner Rom.
12, 3: 'Qipa auk allaim ni mab fra[ijaD pau skuli frapjan
Xiyio j'tip nuvti urj vTttotpanvtTv nao' 3 Jef ifgonif, wo der Opta-
tiv skuli sich aus dem im regierenden Satze stehenden befeh-
lenden qißa erklärt.
Die einschlägigen Beispiele aus Otfrid gibt Erdmann
(Untersuchungen über die Syntax der Sprache Otfrids) i § 201
mit folgender Regel, die er auch im übrigen Ahd. im Ganzen
durchgeführt findet: Es steht im Nebensatz thanne mit dem
Couj. nach affirmativem Hauptsatze und thanne mit dem Ind.
nach einer Frage mit negativem Sinne.
ay Google
MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV. gl. 5
Die Stelle Tat. XIU, 17 ist falschlich unter den Bei-
spielen für den Conj. aufgeführt, wie schon Behaghel (Die
Modi im Keliand 8. 39) bemerkt hat; sie gehört zu § 240.
Weitere Beispiele stehen noch MSD. lvi, 23: 'her fluochöt
imo mer thanne er imo guades bitte'; ebd. lxxxvi a. 1,7:
umbe wa; scolt du nü decheinen man weinon, sid tu im
bejjera biet, dannc du e wärest?'; ebd. 1, 14: 'Du ligest nu
ba; in dtnemo betta eina unde stest üf reniu danne du
lägest in demo huore unde in dere unreinigheiti des lichi-
namen'; ebd. 3, 4: 'wanda ene; nur ist unsenftere denne
deheini; wurde in dirre werlte'. Ferner Boeth. 5 : 'ein herro
ist tär und ein chuning ter stne burcliute gernor samenot
tanno vertrlbe'. N.xxx Hattem. 2,102": 'filii ecclesiae (mtne
prut-sune) lebent wirs in miucu sacrameutia (uuledon) danne
pagani (heidinc) tuen die iiieo dara zuo ne chamen".
Zur Erklärung dieses Conjunctivs sagt Erdmann (Z. Z.
v,215), dass diese Sätze wegen ihrer relativ geringeren
Geltung in diesem Modus stehen.
Aus dem Heliand sammelt die einschlägigen Beispiele
Behaghel (S. 37 f.), mit der Regel: Wird die Ungleichheit
bejaht, ist das erste Glied der Yergleichung positiv, so steht
im Vergleichungssatze der Conjunctiv, ist der erste Theil der
Vergleichung verneint, so steht im zweiten der Indicativ.
Für die Erklärung verweist er auf das zur Erklärung
des Conjunctivs nach dem Superlativ S. 34f. Gesagte: 'Der
Conjunctiv bezeichnet eine Verneinung in Bezug auf diese
Stufe der Eigenschaft und somit in gewissem Sinne eine
Verringerung der Realität. Zu dieser Erklärung', bemerkt
er sehr richtig, 'stimmt, dass sich kein einziges Beispiel des
Conjunctivs findet, wo der Hauptsatz verneint wäre'.
Eine entsprechende Regel nun können wir für das Mhd.
aufstellen : Ist der den Comparativ enthaltende Satz (es
braucht das nicht immer ein Hauptsatz zu sein) positiv, eo
steht der Conjunctiv abwechselnd mit dem Indicativ ; ist
dagegen der den Comparativ enthaltende Satz negativ, so
steht nur der Indicativ.
Es ist also im Besonderen zu handeln:
1) von den Nebensätzen nach positivem Com-
ay Google
6 MITTELHOCHDEUTSCHER COSJUSCTIV. § 2.
parat iv; es ist bei ihnen aber zu unterscheiden, ob sie
a) ein einfaches Tcrbura enthalten oder b) einen In-
finitiv mit einem Modalverbum wie: Können,
Mayen. Nach dieser* E in theilung sollen sie in §2. und 3.
besprochen werden.
2) von den Nebensätzen nach negativem Com-
parativ (§ 4).
Dann ist der Fall zu untersuchen, wo der den Com-
parativ enthaltende Satz ein hypothetischer der Un-
wirklichlcei t »der Unmöglichkeit ist (§ 5),
ferner noch der Fall, wo zwei ganze Sätze durch
einen Comparativ mit einander verglichen werden,
diesen zu ihrem Prädicate haben (§ 6).
S2-
1 ) Die von einem positiven Comparativ a b -
hängigcnNobensätzea)mitselbstäDdigemVerbum.
In diesen Fällen ist es wichtig, die Unterschiede und
Moditicationeu zu beachten und festzustellen, welche ähnlich
wie im Oricch. durch zutretendns «*, xt, im Deutschen durch
die den Oonjunctiv und Indicativ begleitenden Partikeln
hervorgerufen werden. Sehr wohl bemerkt Lidforss {Bei-
träge zur Kenntniss von dem Gebrauch des Conjunctivs im
Deutschen 8. 22) : 'Schliesslich mag noch hier bemerkt werden,
dass der Optativ oft von modalen Adverbien, wie da sind :
auch, doch, gern, immer, nur, wol, verstärkt wird .... In
der Regel scheinen diese Partikeln auf die Modalität des
Zeitworts keinen Einfluss zu haben, aber mitunter findet man
doch Beispiele die darauf hinzudeuten seheinen, dass bei
gesetzter Partikel die Modalität schon durch diese hinlänglich
bezeichnet sei, und dass daher die Sprache sich mit dem
blossen Indicativ begnügen könne'. Umfassend hat Lachmann
auf diese feinen Unterschiede geachtet, wie seine anregenden
Beobachtungen über ie und iemer, nie, niemire beweisen, die
er zu Iw. 770; 771; 813: 893; 3512; 7271; 998; 3219;
2668 zusammenstellt. Ich unterscheide also bei Behandlung
dieser Sätze
«) die Fälle, wo der blosse Oonjunctiv steht,
ay Google
XITTELHOCH DEUTSCH EH CONJUSCTIV. § 2. 7
0) die Fälle, wo dieser Oonjunctiv v u n einer
Partikel begleitet ist und wo dieselbe Partikel diu
Indicativ begleitet.
y) die Fälle, wo wir den blossen Indicativ finden.
Nicht abgetrennt von diesen Fällen des selbständigen
Verbums sind die temporellen, nicht modalen Hilfszeitwörter
habe» und sei».
n) Iw. 534 erklärt Kalogreant dem Wuldnienschen was
nventiure sei mit den Worten, dass er einen Ritter suche,
der mit ihm streite und fährt fort: 'da; prfset in, ersieht er
mich: gesige ich aber hu an, so hat man mich vür ciuen
man und wirde werder danne ich si\ Benecke z.d.St. er-
klärt diesen Oonjunctiv mit : 'vielleicht bin'. Es läge dann
eine Bescheidenheit Kalogreants darin, der sieh nicht selber
wert' nennen wollte. Dass dem nicht so ist, beweisen andere
Stellen z. B.: der Bitter, der um die Tochter der bösen
Sieben werben will, Z. 167L, der was riehe des gutes
und inenlicnes mütes : doch was er inenlichers mütes dann er
riche were des gutes'. Beueckc müsstc dies deuten : er war
mannhafter gesinnt als er vielleicht reich war an Gut; aber
dem widerspricht die Angabe, dass er wirklich reich war an
Gut; es soll vielmehr gesagt werden, dass er nicht so reich
war an Gut als er mannhaften Sinn hatte, oder, um Behaghels
oben angeführte Worte zu gebrauchen, der Oonj. drückt eine
Verneinung in Bezug auf diese Stufe der Eigenschaft und
somit eine Verringerung der Realität aus. Gleich Ben. als
einen potentialen erklärt- auch Martin einen solchen Oonj. z.
Kudr. 986, ü 'da muosto si sit lenger beliben danne war«
der junevrouwen wille' als der Wunsch der Jungfrau wol
gewesen sein möchte'. Beneckc folgt in der Erklärung dieses
OonjunctivB auch Holtheuor, Z. Z. Ergänzuugsb. S. 165.
Zu Roth. 4120: da; irbarmöte die reckcu sere; ir
weint« miehil möre dan ir e täte' bemerkt Rückert: 'täte
Oonj. des l'raet., hervorgerufen durch die bedingte Natur
des durch dan eingeleiteten Vergleichungssatze«'. Es heisst
auch hier vorher 403ß; 'die licfhi weinande eine strfije zö
tal'; an Auslassung eines bedingenden Nebensatzes kann also
ay Google
8 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUMCTIV. § 2.
nicht gedacht werden und Rücke« bezeichnet wol mit 'be-
dingte Natur' dasselbe, was Behaghel verringerte Realität nennt-
Zu der Annahme einer Art von negativer Bedeutung
für diesen Nebensatz stimmt zunächst von gleichzeitigen
Erscheinungen, dass derselbe im Hhd. mitunter durch noch
gegliedert wird, statt durch unde (vgl. Wackernagel Hoffm.
Fdgr. i, 137) z. B. Eneide 160, 20: 'er sant im ouch ein
guot awert, da; scherpfer unde herter was den der guote
Eckesaha noch der uuere Miminc noch der guote Nagelrinc
noch Haltecleir noch Durendart'.
Die folgende Beispielsammlung enthält nicht Ein gegen
diese Auffassung sprechendes Beispiel.
na) Conjunctiv des Präsens.
Aus dem zwölften Jh.: 'unde geblas ich min hörn,
ir wirt michil 1116 verlorn dan ir noch si getan' Roth. 4183.
'mßr vreuden mugen si da jehen denne iemen habe geheert
oder gesehen oder iemen gedenken kunne' H. v. Melk Erinner.
947. 'daz ich im ummäre bin und smäher denne her mir
st' Eneide 333, 38; ferner ebd. 291, 4; 'anders hat er gedäbt
denne er iuh habe inne brüht' Mar. Fdgr. 2, 206, 22.
Dreizehntes Jh.: 'er ist tiwerr danne si Günther
min bruoder' Nib. 767, 2 vergl. eb. 771, 2; 'Ich wil wesen
tiwerre danne ieman habe bekant deheine kuniginne' ebd.
772, 2. 'diu kröne ist elter danne der künec Philippen sf
Walth. 18, 29. 'Ich hän dem Missenasre gefüeget manec
mtere ba; danne er nü gedenke min' ebd. 106, 3., auch ebd.
57, 30; dort schreiben Wackernagel und Rieger mit C den
Conjunctiv, während Lachmann mit E den Indicativ hat;
'des hast du anders mich gewert danne ichs an dich habe
gegert' Gregor 2443 ; 'mer dan in Spehteshart st ronen' Parz.
216, 12; 'und ist ouch danne da bt vil rtcher danne ir vater
sf Trist. 10518; 'diu [not] gät mir vil näher, danne jeniu
tuo' ebd. 10299; 'ein man wirt werder dan er si, gellt er
höher minne bt' Freid. 100, 18; 'gedinge uns gramer fröude
git danne uns gebe diu sumerztt' ebd. 135, 4; 'ver Hersant
diu bt greejer dan er st' Reinh. 1391; ferner ebd. 2178;
'ich nim ein war versagen e, dan ich zwo gäbe gelogene tuo'
Reinh. Kl. St. 1458; 'si bt ein küneginne, hübescher dan nu
ay Google
MITTELHOCHDEUTSCHER COKJDKCTIV. § 2. ' 9
iemen lebe' Ulr. v. Zatzikh. 5768; 'e; was verre bc;;cr slaht
dan ze Kriechen dehein pfellel st' ebd. 4814. des was ze
Dodöne ine, danne man sit oder e äne lüge habe vernomen
ebd. 9234. 'In einem järe wuohs e; mer danne ein ander;
in zwein tuo' "Wig. 1226; 'dln leben muo; ein ende geben
balder dan du dich veraehest'. Bari. 279, 20 ; ferner ebd.
362,8; 288,24; 247, 18. 'so wird aber ich noch Mute sterker
denne ich selbe st'. Silv. 1127 ; 'Ich wil dir geben ein be;;er
lant denne dm künecriche st' Karl B. 4576; 'sin huote wirt
nu merre danne si € gewesen st' ebd. 11630; ferner ebd.
4772; 'und ist min merre wünne dan dem kindc si da;
spönne von siner muoter brüste' Flore 799; 'Flore sich nu
gehaben wil ba; dan im gescheheu st' ebd. 3350, ferner ebd.
4982; 'diu weter sint da liudcr denne si sin anderswä' Hai
51, 2, ferner ebd. 105, 14 ; 79, 40.
Vierzehntes Jh.: 'Wan da; kint hat ein ander wesen
und leben dan der vater selber habe' Eckh. 291, 4; ferner
ebd. 69, 6; 84, 8; 178, 33; 135, 25: '(Barbara) wil, da? ir
zuhont brengit hin in Pruzinlant ir houbit, da ir wirt bereit
erin unde wirdekeit von üch zwäre verre m£, denn ir hl st
irbotin e' Jer. 12, 251 Pf.; 'noch sneller ist des argen wort
denne von der armbrost sl der pftl' Bon. 3, 56.
flfi) Conjunctiv des Präteritums.
Elftes Jh.: 'min zunge ist trägere denue ich gewone
wäre' Exod. Fdgr. 2, 94, 11.
Zwölftes Jh.: 'der geviel ir ba; in dem muote
denne der ander tsete' Kehr. 11426; 'Karl vuor dö mere
durch die boten here dan er durch den bruoder taete' ebd.
14353; 'Ich bin gebougit unde gebogen ba; dan ich wer«'
Pilat. 52; 'wandi; gescach ime also, da; ime nie lüte tot
bleip, des sagen ih iu die wärheit, dan der in Tyro wäre,
geste oder bürgere' L. Alex. 1242; 'her was gewäfenet ba;
danne ieman da wäre under den Troiären' Eneide 243, 30;
'Wtser denne ich wsere bin ich maneger dinge wol' '.
MF. 202, 81.
Dreizehntes Jh.: 'Der wirt wart an dem i
verre ba; gemuot danner vore waere' Nib. 632, 1 ; vu
dult er merren spot dann er gewon wäre' Gregor
„tizedby Google
10 MITTELHOCHDEUTSCHER COXJC5CTIV. § 2.
'beidiu naht uude tac wont er ir vriuntlichcr niite danne £
wrere sin site' ebd. 172; ferner ebd. 207; 'und wart ba;
enpfangen danne st verladen wsere' lw. 2078; 'ich hän be-
schouwet manege want da ich den schilt ba; bangen vant
dcnner iu ze halse trete' Parz. 173, 16 vgl. ebd. 311, 15;
'nein, e; wart angesttfchcr sft, dan e; e mäles wrere' Trist.
9010; 'und hete sine huote an rede und an gelä;e in be^erre
mä;e dan er e mäles trete' ebd. 19094; 'uu suln wir leisten
zehen gebot unt sin doch bloeder, da; wei; got, denn Adam
do wsere dö im ein gebot was ze swrere' Preid. 175, 4; 'diu
ros von niüede schumden inere dan sie wrern gewon Lanz.
2568; 'er began in sere arbeiten und in stn leben leiten
anders, danne er wsere gewon' Bari. 150, 15 ; 'und vuogtc
im höher eren nie danne er gewunne bi im e' ebd. 20, 27;
'da; er den sin bekerde ba; danne es wurde gedäht do er
wart ze kempfen brälit' ebd. 229, 25; 'darau man m£ gezierde
vant dan man trete sit oder e Karl B. 4220; umbin wart
noch groe;er klagen dan umbe die frouwen wsere gewesen'
ebd. 11322; ferner Amis 52 L.
Vierzehntes Jh.: want unser meister spreebeut da;
unser vrowe vil seliger was dar umbe da; si gote zuo der
gotheit vereiniget was denne si were da; si got liplich truoc'
Eckh. 150, 4.
ji) Zeitadvcrbieu, welche wie lat. qmaqnum, idlus das
deutsche dehein einen negativen Begriff iu die Vorstellung
rufen, begleiten diesen Conjunctiv und zwar steht bei dein
des Präsens iemer, dem des Präteritums ie gemäss Lachinanu
z. Iw. 770. Sic verstärken den auszudrückenden Gedanken,
weil bei ihrem Hinzutreten nicht nur die Gleichheit der Stufe
der Eigenschaft einfach verneint wird, sondern dasselbe Ver-
hältniss (die Vercteinuug der gleichen Stufe der Eigenschaft)
entweder als für alle Zukunft bestehend (durch iemer) oder
als in der ganzen Vergangenheit vorhanden gewesen (durch
ie) bezeichnet wird. Diese selben Adverbien stehen aber
auch beim Jndicativ.
In der folgenden Bcispielsaunnluug beachte man, dass
ie niemals einen anderen Sinn hat als ul/o tempore, während
es in anderen Sätzen atiquo tempore, in wieder anderen
ay Google
MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV. § 2. 11
qitoquo tempore ~ semper bedeutet. Ich setze zur Ver-
gleichung ein Beispiel hierher, wo diese beiden letzteren
Bedeutungen in Haupt- und Nebensatz neben einander stehen
Iw. 7358 : 'si täten als er ie phlac der ie rehten muot
gewan'.
Die Bedeutung tdlo tempore von iemer, ie, ohne Zusam-
menhang mit einer ausgedrückten Negation findet sich auch
in Fragesätzen, die eine verneinende Antwort erwarten und
ist jedesmal mit scharfer Betonung der Partikel ver-
bunden z. B. 'Wä gesähet ir ie houme die so getan obe;
mohten tragen?' Reinh. XI. St. 310.
Beim Conjunctiv •
od) des Präsens:
Dreizehntes Jb.: 'Ich klage des hoves laster der
ist gehoenet Taster an sinem ingesinde danne er immer über-
winde' Strick, xu, 113. Der Hof ist stärker geschändet au
seinen Leuten (seinem Personale) als er je überwinden wird
oder: überwinden kann; der Hof wird oder kann so grosso
Schande an seinen Angehörigen niemals verwinden als ihm
angetban ist.
ßß) des Praeteritums :
Zwölftes Jh.: 'si wart von ir gepriset höher denno
ie wibes name gestige' Mar. Fdgr. 2, 181, 34; 'du möwis
mich allen disen tac mit itenuwim märe dan du ie getätis,
höre' Roth. 2134; 'da; er inere ertranch dö in meto joch in
wtne danne er decheines ie getrunche in slme lfbe' j. Jud.
Diem. 170, 4; 'wan iu niemen kau vol sagen Die vi) jämmer-
lichen gität die da hat der unflät Do er s!nen schepheerc
verkos unt mär sebönheit verlos Denne ie dehein engel gc-
wunne Tund. Hahn Ged. 56, 52.
Dreizehntes Jh.: 'und ist nach der einen noch großer
min not Danne si wffire von minne alle; ie' Hiltbolt v.
Swaneg. MBH. 1 ,280* ; 'lieber ougenweide der küuic hie
gewan dann er in langen ztten westlich ie gestehe tiüdr.
476, 2; 'dö wart ein herter scheiden von friunden getan dan
noch Munde tasten Gödr. 1265, 2; 'ouch behaget ir der
gast ba; danne ie man getsete' Gregor 1787; 'nu nach si in
vlizecliehen an und ine dan si keinen man vordes ie gettete'
(By Google
12 MITTELHOCHDEUTSCHER COMJCNCT1V. § 2.
ebd. 1767; Van da; ich hörnern kumber trage danne io man
getriiege' Parz. 442, 6; 'der atueiit da sicherltchen mer dorne
er da vor gearehe ie' Parz. 184, 25 ; 'ich hau me noate erliteu
hie mite danne ie kein man durch wfp erlite' Trist. 9249;
und sach der eueren alle; eider baltlicher unde Butler wider
dann er ie da vor getsete' Trist. 1095; ferner ebd. 7824;
17866; 'und zöch an dem laste me dan er ie gettete da'
Reinh. 962; 'so müejet ir verderben und vil schantltcher
sterben dan ieman ie verdürbe der lästerliche stürbe' Bari.
226, 9; 'da; sach er al geltche von edelem golde riche er-
füllet algemeine me dan er ie gesiehe oder im der sweher
jffihc' ebd. 152, 19; 'da; werc was also aptehe beider dan
ieman gestehe so man daran sohouwen mähte' Flore 1570;
ferner ebd. 2255.
Beim Indicativ.
au) des Präsens: Dreizehntes Jh.: 'Erst mir lieb
und lieber vil danne ich immer im vi) lieben manne sage'
HF. 54, 10, wo 'sage' auch Conjunctiv sein kann.
Vierzehntes Jh.: 'durch den hat Kristus mer werke
der minne geworht denne alle heiligen ie durch sinen willen
getan habent' Eckh. 404, 17; bei dem Perfect bildenden
Präs. der Hülfsverba erscheint stets ie.
ftp) des Präteritums: Zwölftes Jh.: 'si muu; gewaltes
me an mir begän danne an manne ie wip begie' Reinm.
MF. 171, 35.
Dreizehntes Jh.: nu hau ich sorgen mere dan ir
an manne ie wart gesehen' Parz. 460, 18 ; 'si mant in triuwe
und ere von ir frouwen mere denne ie kint manne enböt'
ebd. 686, 20 ; 'Gawän da; klagete sere, diu frouwe es lachet«
mere dan inder Schimpfes in gezam' ebd. 523, 1; 'und hau
ich sorgen mere dan ir in herzen ie gewuohs' "W. Wh. 61, 6;
'des antwurte ich dir genuoc vil mer denne ichs noch ie
gewuoc' ebd. 161, 30; 'und wil dir guotes mere geben dan
din vatcr al stn leben und dtne friunde gewunnen ie' Bari.
151, 27; ferner ebd. 197, 34; 'si wegete stn gemüete me"
dan ie getet stn vater 6' ebd. 307, 33; 'er ein verstach da
sper noch me danne ie kein ritter da verstach' Lieht. 490,
ay Google
MITTELHOCHDEUTSCHER COHJUHCTtV. § 2. 13
14; 'ich wil dich queln harter dann ie man geptnet wart'
Silv. 346.
Vierzehntes Jh.: 'da; der engel mör ist dan gras
unde saut unde tropfen wajjers ie wurden' Eckh. 400, 22.
y) Die Fälle des blossen Indicativs.
Es liegen für ihn wo] immer bestimmte Anlässe tot,
sei es, dass der bestimmte Zeitbegriff soll hervorgehoben
werden, sei es, dass er sich an Hilfszeitwörtern findet, bei
denen man, wie sie denn einmal an Gewicht und Ton ver-
loren haben, auch bald auf die Ausgestaltung der jedesmal
ganz adäquaten Form weniger Rücksicht mag genommen
haben. Es ist eben in diesen Fällen die Beziehung des ab-
hängigen Satzes auf den Comparativ am Verbum nicht aus-
gedrückt, wie es denn 'häufig in der Sprache geschieht, dass
grammatische "Verhältnisse, ohne selbst überall Zeichen zu
haben, hinzugedacht werden' ("W. v. Humboldt Gee. W. tu,
277). Die logische Brauchbarkeit erleidet dadurch keinen
Abbruch, wenn auch der künstlerische AVerth; denn das
Kunstgefühl verlangt möglichst weitgehende deckende Dar-
stellung des Innern im sinnlich Wahrnehmbaren, für die
Sprache also im Laute.
au) Indioativ des Präsens :
Zwölftes Jb.: 'diu gäbe ein ander meinet dan mir
der brief bescheinet' L. Alex. 1378; 'da; ich sinne nach ir
minne langer danne ich hän getan' MF. 117, 16.
Dreizehntes Jh.: 'diu liebe stät der schoene bt ba;
denne gestetne dem guido tuot'. Walth. 92, 25 (auch tuon
ist eine Art Hilfsverbum) ; '»in selbes zuht gap im den rät
mer dan ich; gedienet hän: er hat; durch höfscheit getan'
Pars. 767, 14; 'Manie spise dar bekumbt da; si m$ schadet
dan si frumt' Freid. 125, 7; 'er git dir noch ein iemerleben
und ander gäbe manicvalt, me danne loubes hat der walt'
Winsb. 4, 3 Chabe' C u. I) ; 'und nie dan ich dir hän ver-
jehen Bari. 152, 14; ferner ebd. 47, 27.
Vierzehntes Jh.: 'Sit da; got in allen dingen ist
vernunftec liehe unde den dingen m£ inne ist denne diu dinc
in in selber sint' Eckh. 10, 36; ferner ebd. 163, 4; 362,22;
397, 16; 422, 2; 'du lidis um der helle ptn hl bitterliches
ay Google
14 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCT1V. § 3.
jämers me wen manch ander mensche tut um da; himel-
rtche gilt' Jer. 21, 100 Pf.; 'so vil so vil und also vil vil
me wen ich nü sprechen wil' ebd. 43, 79 (vgl. § 3 Wellen).
ftß) des Präteritums:
Zwölftes Jh. : 'so wirdit i; bceser danne i; e was'
Kuol. 15, 31; 'si bizeichinint den ouweeprenken : Di liget
unde virzert di vruht, so wil he sich hevin in di luht unde
vellit nidir in da; gras Difir dan he e was'. Wernh. v. N.
v. d. girh. 38, 13; Xavtne hat mir gegeben künheit unde
sin da; ich zehenstunt sterker bin und kuner dan ich e was,
sint ich den brief gelas' Eneide 300, 4.
Dreizehntes Jh.: 'des ist nu enner min wÄt denne
ir si jungest sähet' Parz. 258, 10; 'ir lide gedienden be^er
wAt dan si da vor truoc lange' ebd. 273, 18; 'den rat er
(Adam) selten gein in lie;, vil würze er se mtden hie;, die
menschen fruht verkerten unt sin gcsiähte unerten 'anders
denne gut uns ma; dö er ze werke Übr mich gesa;" ebd.
518, 17 ; 'wan da was rätes möre dan er ze PeU*apeire vant
die dö von kumber schiet sin hant' ebd. 228, 28 ; ferner ebd.
808, 15; 'da ltt doch mer sünden an denne almuoBens dort
gewan an einem toten Heimrlch' W.Wh. 7, 18; 'dö wart
aber liute me, dan in den vordem zften e gewuohsen, ir
wart schiere vil' Bari. 53, 23; 'in werte stnes vater name
nach ereil .ba; dan er in bat' ebd. 109, 4 ; 'ein begin und
ein ort, got ab allen sachen, der wolde; anders machen, danne
Aman stn herze twanc' Hester 648 ; 'er was ir getriuwer vil
danne ir rehter vater was vor dem si köme genas' Mai 40,
9; 'si was michel schamer sider danne si was gewesen 6
hundertvalt oder me' ebd. 62, 28.
Vierzehntes Jh.: 'si luogete alles verrer denne er
ir was, darumbe ensach si stn niht' Eckh. 120, 10.
SS.
Die von einem positiven Oomparativ abhängigen
Nebensätze b) mit einem Modalverbum.
Es muBs bei diesem Falle eine wichtige Frage, die alle
Hilfszeitwörter betrifft, beröhrt werden, nämlich diese: Haben
wir bei ihnen als das eigentlich Geforderte den Indirativ zu
(By Google
MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV. § 3. 15
erwarten? Bejahend spricht sich darüber aus Holtheuer (Z.
Z. Ergänzungsband S. 166): 'Es ist früher erwähnt, dass die
modalen Beziehungen oft durch Hilfszeitwörter ausgedruckt
werden. Biese stehen dann oft im Jndicativ, während sie
conjunetivischen Sinn haben. Ohne das Hilfsverb würde der
Conjunctiv stellen, mit dem IIlfBV. steht der Satz im Indicativ ;
es umschreibt also deu Modus. Die Sprache geht aber noch
einen Schritt weiter. Sie setzt auch das Hlfsv. in den Modus,
den es eigentlich umschreiben soll und es enthält der Satz
so die modale Beziehung in der That doppelt ausgedrückt'.
Es lägen also, nach dieser Auffassung, in allen Fällen wo wir
den Conj. des Hlfsv. finden Fälle vor wie im Lat. 'in castra
rediit quod aliquid se oblitum esse diceret' (Cic. de Off. 1,13,
40). Hiergegen spricht aber, ilass die Fälle, wo der Infinitiv
mit dem Modal verbum zusammen geradezu dem einfachen
Conjunctiv des Verbums gleich steht, ohne Veränderung des
Sinnes keineswegs die häufigsten sind, sondern dass sich meist
das Hlfsv. seinen ursprünglichen Sinn bewahrt hat. Bie
historische Betrachtung ergibt auch nicht, dass der Conj. am
Hilfsv. eine jüngere Sprechweise darstelle. Ich stelle deshalb
auch hier die conjunetivischen Fälle voran.
Erdmann § 67. spricht sieh nicht darüber aus, welche
von beiden Sprechweisen ihm die ältere scheine.
Die wichtigsten der vorkommenden Modalvcrba sind
Kunnen und Mngen; denn die Kategorien der Möglichkeit und
Fähigkeit haben eine Verwandtschaft zu der durch den Conjunc-
tiv bezeichneten der verringerten Realität oder Negativität.
Die Unmöglichkeit, welche durch den Comparativ mit nach-
folgendem Nebensätze mit kunnen, mugen bezeichnet wird,
igt eine Steigerung der Kategorie der Verneinung der Wirk-
lichkeit für alle Gegenwart, Vergangenheit und Zukunft.
Was niemals gewesen ist und was niemals sein wird, wird
in der Vorstellung leicht zu einem, was nicht sein konnte
und nicht wird sein können ; was nirgends ist zu Einem, was
nicht sein kann d. h. zu einein Unmöglichen. Wenn Heinzelin
Zw. St. Job. 26, 5 sagt: Er ist noch be;;er danne man
schrill , so sagt er nur : Johannes der Täufer ist uoch besser
aU mnn von ihm schreibt oder: schreihen wird: kein Mensch
By Google
16 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV. § 3.
schreibt oder wird schreiben, wie gut Johannes ist. Aber er
hätte nicht sehr viel mehr gesagt, wenn er gesagt hätte : Er
ist besser als irgend Jemand schreiben kann oder: wird
schreiben können. Er hätte dann nur ausgesprochen: Kein
Mensch hat die Fähigkeit oder wird sie haben, um zu schreiben,
wie gut Johannes ist, was ja hinter dem andern Ausdruck :
Kein Mensch schreibt oder wird schreiben, als das "Warum P
dieser Thatsache versteckt liegt. Woher sonst wollte er
wissen, dass es in aller Zeit keiner thue oder thun werde,
als allein daraus, dass er weiss, die Fähigkeit des Menschen
überhaupt, aller Menschen reiche nicht so weit?
Bei der nun folgenden Beispiclsammlung beachte man,
dass bis auf wenige Fälle, auf welche nachher soll aufmerk-
samgemacht werden, die besprochene Steigerung des Gedankens,
nicht eine Umschreibung, dem Conjunctiv des einfachen
Verbume ganz gleichstehend, vorliegt. Die Fälle sind, wie
beim selbständigen Verbum abgethcilt, a) in die des ein-
fachen Conj., ff) des Conj. mit Partikel, y) des Indicativs.
Kunnen. a) Blosser Conjunctiv ua) des Präsens.
Zwölftes Jh.: 'du häs eine rede irhaben, die kan ich
dir ba; gesagen denne dfl sie kunnb versten' Kehr. 2402;
'Mfir ist miner sundo denne ieman gesellen kunne' Tund.
Hahn Ged. 44, 58; '8i habent mer unwunne denne Jemen er-
denken kunne' ebd. 40, 24; 'ba; danne ich gesagen kunne
Gaber in besunder ir zft' Aneg. 3, 63; ferner H. v. Melk,
Erinner. 947.
Dreizehntes Jh.: 'mtchels ba? dan ich gesagen oder
erdenken kunne' .Flore 208; 'in dem turne unden da ist ein
schmne brunne ba; dan ich gesagen kunne ebd. 4224; 'si
was wünneclicher zwir danne ich gesagen künne' ebd. 6873;
*ba; dan ich erdenken kunne singent aber diu vogelltn" Gotfr.
v. N. 46, 19; ferner ebd. 47, 28; 'ze paradts hän aber ich
michets mere wünne dan man erdenken künne' Reinh. 896.
ßß) Für den Conjunctiv des Präteritums liegt mir kein
Beispiel vor.
ff) Conjunctiv mit einer Partikel : 'Swft mite man die
ztt vertreip der gern an ungemüete bleip des hete Karl vor
ay Google
MITTEI.H0CHDEUT8CHER COKJUNCTIV § 3. 17
im m e danne Bit oder e ie dehein kuuec gewunne oder iemer
gewinnen kunne an Salomonen eine' Karl B. 1221.
)■) Blosser Indicativ :
Zwölftes Jh.: 'Sint dat hi den mftt gewan dat hie an
ml eischen begtmde dat ich im bat entseggen kan, dan hi 't
an mir gewerven künde' Veldeke, Ld. 4, 13 E. (MF. 57, 22.)
Dreizehntes Jh.: 'tusent stunden mere danne ich iu
kan gesagen' Nib. 128; 2; 'und verkerte sich in kurzer ztt
denne iu iemen kan gesagen in ein weinen und ein klagen'
Iw. 4428 ; 'glichen jämer oder mer als Cidegast geben künde
gab mir Anfortases wunde' Parz. 616, 24.
Mugen. a) Blosser Conjunctiv:
Zwölftes Jh.: 'sie sluogen unmügeliche siege mere
den iu iemen gesagen mege' Ruol. 291, 4; 'des geschiht
mere denne ich mege iu oder ander iemen gesagen' H. v.
Melk Erinn. 542.
Dreizehntes Jh.: 'si entlihen kreftiger siege me dan
ich gesagen mege' Iw. 7143; 'Miner schulde ist leider mv.
dan ich nu gesprochen müge' Bari. 346, 6.
'der milte was noch mere dan ieman möhte getrouwen'
Gudr. 326, 3.
Vierzehntes Jh.: und kan der mensche me under-
wtlent denne in ieman geleren müge' Eckh. 12, 35; 'da; got
mit genäden in der sele ist da; treit nie liehtes in sich dan
elliu vernünftekeit geleisten müge' ebd. 229, 25.
ß) Conj. mit Partikel:
ein arm man der mac U;en verre mere ruowent danne
ein herre immer vehtent müge gewinnen und vlijet er sich
mit allen sinnen' W. g. 8131.
y) Blosser Indicativ:
Dreizehntes Jh.: 'ich han me dan ich mac veraern
goldes in mtner pflege' Flore 4750.
Vierzehntes Jh.: 'Got ist be^cr danne man gedenken
mac' Eckh. 169, 25; 'wanne si plnegete den richter me mit
iren worten wan her si pfnegen mochte mit aller sfner ptne'
Myst. I, 85, 39.
Eine Abschwächung von müge», dass es mit dem
Infinitiv zusammen nur eine Finschreibung des Oonjmictiva
(By Google
18 MITTEI.HOCHDEln'HCHFR CONJVN0T1V § H,
bildet, lässt sich in der Stolle Güdr. 1223, 2 erkennen: 'er
hat noch manege schoencr dan wir mügen sin, was gleich
iht sin, iender sin ist; ähnlich Flore 780: 'ich gibe iu tntne
triuwe da; ir mir verrc lieber sint dan da; einige kint stner
muoter müge sin.
Wellen. Der Bildung nach indicativisch sind von
diesem Verbum nur die 2. Sg. wilt und die 3. PI. wellent
(Gr. Gr. 965); indessen stehen sich die Formen wil und
welle schon im Mhd. als Ind. und Conj. einander gegenüber
(Weinhold Mhd. Gramm. § 404). In einem verwandten Ver-
hältniss zu der durch den Conj. ausgedrückten Kategorie
steht dieses Hilfaverbum in diesen Sätzen nicht; wenn es-
seinen eigenen Begriff mehr aufgibt, umschreibt es nicht
einen Modus, sondern entweder das Futurum oder ein ein
Pflegen bezeichnendes Präsens (= griech. ytUiv gerne, häufig
thun), ist also temporelles nicht modales Hilfszeitwort.
Welle: 'der was vil und dannoch me danne ich dir
an dirre stunt welle machen von in kunt' Bari. 62, 6; er
seit im nützer dinge me dann ich entslicjen welle alhie'
Silv. 1723.
Wil mit mfwr; 'Ir sünde ist unreiner vil denne ich
immer gesagen wil' Strick, xii, 467.
Wil. so vil so vil und also vil vil me wen ich du
sprechen wil' Jer. 43, 79.
Beim Prät. ist Ind. und Conj. in keiner Form zu unter-
scheiden.
Dasselbe gilt auch vom Präteritum von sulen. Für
den Ausdruck des Conjunctivs an diesen Verben ist die
von Erdmann (§ 202) angeführte Stelle MSD lxxu, 12
merkwürdig: 'that ik mines herduinas rakil s6 ne gihöld
so ik scolda endi mer terida than ik scoldt'. Der hidi-
cativ acolta steht schon in dem Sinne des heutigen 'ge-
sollt hätte' debebam und der Conjunctiv des vom (komparativ
abhängigen Satzes dient also ganz der Bezeichnung der aus-
zudrückenden Beziehung beider Sätze. Ein entsprechendes
mhd. Beispiel ist Flore 1436: 'da von wart des küneges muot
grimmer dan er solte'. ebs. Bücher Moais M. 5474 ; Bartsch
Ldd. 41, 73. Andere wo! MF. 186, 19: Tngunade der
ay Google
MITTKLHOCHDElTTftCIIER COHJüHCTIV g 4. 19
ist du merc au mir danne 05 got verbeugen solde'. Hier fet
solde wol Conjunctiv, jedoch hypothetischer, 'wenn er gerecht
wäre', indess ist die Bedeutung 'hätte verhengen sollen', bei
der es auch Indicativ sein kann, nicht ausgeschlossen. Sonst
ist 'sol' auch gleich : pflegt : 'Swa; du uns gi.it da; würze uns
wol ba; dan man ze mä;c sol' Steimär. MSH. 154. Eine
Beziehung zum Conj. hat Sollen, und ebenso Müssen, nur in
den Fällen wo zwei Urtheile durch den Comparativ ver-
glichen werden, in denen der abhängige Satz mit: 'als dass'
wiederzugeben bt. Es wird in § 7. auf sie zurückzukom-
men sein.
8 4.
2) Von dem Nebensatze nach negiertem Com-
parativ.
Tritt eine Negation im Hpts. auf, so steht der abh.
Satz mit Ausnahme einer Stelle (Gfldr. 657, 4) stets im
Indicativ. 'nie kein tier sneller warf dannc du, mit neve
bist' Reinh. 330. Nie hat es ein schnelleres Wild gegeben
als du, lieber Neffe, bist.
Der Gedanke hat bei dieser Wendung eine Aenderung
erfahren. Es wird nicht mehr dem Subjecte des Hauptsatzes
die betreffende Eigenschaft in einem Grade beigelegt, wie
sie die andern alle nicht haben, sondern sie wird nur dem
des abhängigen Satzes in demselben Grade zugesprochen wie
sie je ein anderes gehabt hat: 'Du bist so schnell wie je
ein Wild'. Man gesach von einem lande küener recken nie
danne ouch dbe wären' Gfldr. 785, 2 Sic waren bo kühn wie
man je Recken gesehen hat. 'Wand mir ist min selbes Itp
niht lieher danne ir bruoder ist' Iw. 4768 'Ihr Bruder ist
mir bo lieb wie das Leben'. Durch die Negation wird die in
dem Comp, liegende Ungleichheit aufgehoben und so der
Gedanke ein gleichsetzender.
Zwölftes Jh.: 'Do sprach unser herre: der scalch ist
niht mere denne sin herre ist, von deine er gesendet ist'
Leben Jesu, Diem. 254, 1.
Dreizehntes Jh.: 'irn habt mit der wÄrheit keinen
be;;eru vriunt dan er ist' Iw. 8061: '0511 wart nie wünne
Digital ny Google
20 SIITTBI.HOCHDEUTSCHEK CONJUNCriV $ 4.
merre dan diu vrowe und der herre mit einander häten'
Gregor. 2079; 'Mich duhte da; mir nie lieber wurde, daune
mir ze muote was' Walth. 75, 17; 'Swer mir leidet guoten
sin derst lützel wtser denn ich bin' Freid. 135, 18; 'im en-
vrieschent vremder meere nie danne uns dannen siiit geseit'
Lanz. 8066 ; 'o; ist selten vernomen von Hüten dehein merre
clage dan da was ze manegem tage' Lanz. 7470; 'ezn sanc
dehein min vordere ba; dao ich tuon Rcinh. 242; ja warn
ie wibes brüst gesuge be^er ritter dan er ist' Wig. 7945;
050 geschach nie manne leider danne Karle geschach an in'
Karl B. 10740.
Vierzehntes Jh.: 'si wären noch danne niht näher
gekomen dan ai ir nätiurlfch Vernunft truoc' Eckh. 9, 28.
Ebenso steht, wie in der Stelle Otfrids, 11, 3, 7 (Erd-
mann § 201) der Indicariv nach einer Frage mit negativem
Sinne: 'Wes bedarf ich me danne ich hänr" Oregor. 1549.
Betreffs der zutretenden Zeitpartikel ie iat zu bemerken,
das» sie nun in diesen Sätzen nicht wie in denen nach posi-
tivem Comparativ ullo tempore, sondern wie in Hauptsätzen
quoquo tempore, semper bedeutet. 'Mir enwart diu säle noch
der lfp das war nie lieher danne mir ie was ein wip diu
eteswennc sprach, da; gelbe wsare ich ir' MF. 102, 10.
Disiu werlt nie gewan deheinen getriuweren man danne du
bist und ie wäre' Karl B. 11634; ferner Eckh. 469, 27.
Die Stelle Kudr. 657, 4 fällt durch ihren Conjunctiv
auf. "Geioubet mir' sprach Kudrfin, 'da; e; mir niht ver-
smähet. holder danne i' u wäre ist dehein maget die ir ie
gesähet". So Martin ; die Hschr. bietet 'ich euch' und 'dehein
weib magt'. Vollmer hatte geändert 'holder danne ich wtere
iu dehein maget, die ir ie gesähet'; so käme der Conjunctiv
in den Hauptsatz zu stehen, und die Verderbnis» erklärte
sich daraus, dass das auffallende Enjambement auf der
Cäsur vermieden werden sollte. Vielleicht ist aber wtp statt
maget vorzuziehen, da maget als beigeschriebener BeBserungs-
vorschlag in den Text gekommen sein kann, während man
nicht begreift, warum wip hinzugesetzt sein sollte.
Keine Ausnahme ist es, wenn nach einem durch ne = quin
eingeleiteten Satze der Nebens. nach dein fomparntiv im
ay Google
M1TTELH0CHDKLTSCHER COXJLÜUTIV § 5. 21
Conjuuctiv steht; denn der Satz mit ne bildet mit dem
regierenden Satz zusammen einen positiven Gedanken, 'avoy
nu wart da niht venniten erne wurde ba; empfangen dan
ze Karidcel wrere ergangen Ereckes cnphähen' Parz. 401, 6.
Auch der Indicativ steht nach solchen Sätzen: 'dar umbe
er doch niht eulie; er wsere dannoch zornes vol anders dan
ein fürete sot' Flore 7046.
S5-
Der Nebensatz von einem hypothetischen
Satze abhängig.
Natürlich erscheint der Vergleicht! ngssatz auch von
anderen als direct aussagenden Sätzen abhängig, unter denen
die Bedingungssätze der Unmöglichkeit besondere Beachtung
verdienen.
Auch nach den hypothetischen Sätzen der Unmöglich-
keit und Unwirklichkcit kann im abhängigen Satze der
Conjuuctiv stehen, 'wan wrere er an den stunden niht
kurzliche vunden, wei; got, so waare er iesä tot. wijje
Krist, juncfrowe Isöt, so vüere e; wirs danne e; var' Trist.
10520; 'ich sitze ouch niht üf grüenem kle von Büe;er rede
touwes na; da wirdeclichen üffe sa; von Sträabnrc meister
Gotfrid. der het, an alle vorhtc, dich gerüemet, vrowe, baj
denn ich, vil reine; tugeutva;, immer kunne dich getuon'
G. sm. !)4. Es widerspricht dies auch nicht der oben ge-
gebenen Erklärung des Conjunctivs, da der Gedanke ein
negativer ist; der Inhalt des Hauptsatzes ist zwar für jetzt
als unwirklich, doch für eine andere Zeit auf einen Augen-
blick als wirklich gedacht. Schön bewiesen wird diese Nega-
tivität durch ein bei Goethe nach einem solchen Satze er-
scheinendes nickt. 'Denn du entbehrst sie nicht Und leichter
wäre sie dir zu entbehren AI» sie es jenem guten Mann
nicht ist' Tasso n, 4.
Doch ist diese strenge Genauigkeit wegen des Ueber-
wiegens der Unwirklich keit im jetzigen Augenblick nicht die
Regel, es erscheint öfter der Indicativ.
'da stflende be;;er lön nach danne uns von iu geschiht'
Iw. 3164; 'ob der tiuvel wäre der werlde rihtwre der rihte
(By Google
22 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV § 6.
ba; als 10(15 Kerstan dan noch die rihtter hänt getan' Freid.
68, 6; 'Swa; er mir sagt, und het icli da; ervollet mit den
werken ba;, ich wsere worder denne ich pin' Lieht. 9, 29;
'wtere ich ein so werder kneht da; mir ir güete und ir reht
ba; würde kirnt getan So schribe ich ba; dan ich noch hau ;
des sint ei ans von mir erlan' Wig. 757(i; 'w£re ein einic
mensche, der da durchbräche die ma;e die der hoehste heilige
hat, der were in der wise der tugent noch heiliger denne
dirre heilige ie wart' Eckh. 295, 14; 'so würbe ich anders
danne ich sc-l' Trist. 179.
Nach negiertem hypothetischen Satze steht der Indic.
ich wil iu da; zwäre sagen, dem ir den vater het erslagen,
dem vli;;e sich des niht meic wie er iu alle iuwer ere be-
nieme, danne al da tuot' Iw. 849; 'wssr er ir aller kint ge-
wesen, atn leit enwsere in allen nie näher gegangen denne e;
gie' Trist. 7386.
Auch nach dem Vordersatz einer aolchen hypoth. Periode
kann der Conjunctiv stehen. Ob du junger wärea zweier
järe dan du sts, da mohtest wole sin gewis, dun gelernst e;
uimmer ze fru' Eneid. 265, 22; nach negiertem der Indicativ
ebd. 348, 20. Natürlich kann auch im Nebensatz ein hypo-
thetischer Conjunctiv stehen, 'ir tet wirser disiu not danne
ir biete getan der tot: wan so wäre volendet gar eines tage«
ir not vür war' Mai 29, 3.
Fälle, in denen zwei ganze Sätze durch den
Co 111 paifitiv verglichen werden.
Es ist dieser Fall, in dem der Comparativ daa Prädicat
zu zwei ganzen Sätzen bildet, schon deswegen von den
übrigen abzutrennen, weil in diesem Falle der Conjunctiv
auch im Nhd. gesetzt werden musB oder kann. An ihn
werde ich die Beispiele für ze — d«; mit dem Conj., dio
ja com parat i vi sclien Sinn haben und von denen im Nhd. das-
selbe gilt, anreihen.
Bchaghel bespricht diesen Fall 3. 37 : Es kann sich
aber auch um ein TJrtheil über den Werth zweier ver-
schiedenartiger Grössen handeln. Dann bestimmt nicht mehr
ay Google
MITTELIIOCHDELTMCHER COSJURCTIV § 6. 23
dor Nebensatz ein einzelnes Glied des übergeordneten Satzes,
sondern der Vergleichsatz stellt parallel einem andern Neben-
satz, wobei zu bemerken ist, dase im Vergleichsatze nach
tkan niemals das von uns erwartete tkat steht.
Für das Ahd. mag folgende Stelle als Beispiel dienen.
'Da; sie gesähen solein obscuratura (aunun bevinsterta) unde
terre motum (ert ptboth) unde manege terrores (prutina)
da; zestoupta sie mßr dann» e; sie riuwege getäte' N. 34
Hartem. S. 119* verwirrte sie mehr als dass es sie reuig
gemacht hätte. Auch hier ist der zweite Nebensatz noch
nicht mit rfa; eingeleitet. Im Mhd. wird dann fast ebenso
häufig schon gesetzt als es unterbleibt.
Der Conj. dieser Sätze ist aber von dem im abh. Satz
nach dem Comparativ stehenden verschieden, worauf schon
der Umstand führt, dass er im Nhd. geblieben ist Der nach
dem danne stehende Satz hängt nämlich wie der erste Sub-
stanttvsatz von dem Begriffe des im Comparativ stehenden
Wortes, wie lieb bei lieber, yuat bei beßer, oder dem des
Verbums zu dem der Comparativ tritt, wie gezimet ab, nur
dass vor dem zweiten Satze dieser Begriff negiert ge-
dacht wird; daher kann der zweite Satz den Conjunctiv
enthalten, während der erste den Indicativ hat. Aus der
Natur dieses regierenden Begriffes erklärt sich das Auftreten
der Hilfszeitwörter siUn und müe%en.
Einfaches Verbuni.
1) Conj. des Präs.:
'Er sprach, e; ist be;;ir da; einir irsterbe dan die werlt
alle virwerde Kehr. 8747; ferner ebd. 12142; mir ist lieber
da; si mich verber dau mich und jenen und disen gewer'
Beinm. MF. 179, 30. 'Ltt ein man mit eren tot da; ist
ein löbelfcher not, dennc er stn ere üf gebe und darnach
lästerlichen lebe' Reinh. Kl. St. 817; 'e; ist noch mügellcher
da; die liute üf erden ir Werkes göte werden danne ir göte
sin diu wen: Silv. 2119; 'Da; dunket mich ba; getan dan
man drumbe lä;e slän unschuldige liute' Eneide 232, 19.
'Da; man mich eis ba; vertreit durch verre tninne ein
verre leit danne da; man minno nähe bt und näher minne
ane st' Trist. 19371.
ay Google
...r*. -zt ; ■*.
ii;i :t>^i-.<™ mit*- Li? »üit wm ■^nc-*i»* vzri«* Süir. 1 >ÖOO;
f-ra» Ejwiiih -fc-. 1^- idi_ A. »T. 5i«i Ma» üc <■>= ich
n =j£* 1*1 a in* ix-.« rm in»! tor-KÜf v Litern ze
tue MF. 5>- ±". : f-tr^er Tr«_ ISW»; *> fmmt doch
t«t« c«« üc yä. ±x*' -,Tc Ja» iia »i *3 er:» xscb t»-
»vir« Fj>:z» 43*1: lä. *ü ztZJätr ria »> iür <Lu din
i.atv-.t'.i-b.-r u=>* -i*r in> EaH. IS*. 34. »i± du* bitte
hierher k-ÄS« *il^=.: ■» sc mzr 3m« = ■» j«i**L »»»
mir Ui.ii tut -wij&iiKZ. i-a cn e* rri? »n geyn ia <Ijw
all«1 mein t. i. H. H^ii^c":-. i. o«:7. i. -m» wlR »ach
Pari. 356. 11: Flore 25i«: IWL 13«. i
Hilf* zeit w5rt*r.
Smlm. "Ich bin Q'.^ii bu via armwip daaae ir deweder
den lip durch mich hie ssl Verliesen Iw. 7317: Vit iuwer
herze aUö stät da; ir sin nict well haben rat, so sola wir
in; raten £ deone vir iuver immer me ze herren solden
enbern' Hai 75, 33.
Mützen, so wil ich geraer vehten denn ich hwger
mueje wehten in dirre vinaternisse Lanz. 1773; 'durch die
wü ich gerner doln den tot mh ringem nrnote, c; kome ze
nbele oder ze gnote dan ich däheime wäre an angest unde
flwsere und ich ir iemer müeste enbern' Flore 7078.
Muffen. 'Durch einer nädel oere gät ein olbende
senftecltcher denne ein weltlich richer ze gotes riebe möge
komen Bar). 135, 16.
Es folgen Beispiele für den Conj. im <ia;-Satze nach
ze; es sind diese Sätze einerseits mit den hier behandelten
verwandt, indem 'zu mannhaft daas' 'mannhafter als dato' be-
deutet, andererseits mit den Folgesätzen nach negativem
Hauptsatz; denn 'zu reich, dass' bedeutet 'nicht so arm, dass'.
Aus der ersten Verwandtschaft erklärt sich ihr Conjuncttv,
aus der »weiten das Auftreten des Hilfszeitworts suin. Ein
wirklicher Folgesatz mit nihi steht nach ze Iw. 776: min
harnascb was zo swtere da; ich; niht gönde enmochte ge-
tragen' anstatt 'da; ich; iht gende mühte getragen' 'irgendwie
hätte tragen können',
ay Google
MITTELHOCHDEUTSCHE!! CUKJÜNCTIV. § 7. 25
1) Präsens: 'da; ich iu beiden den tot oder iht herze-
leides tuo, da sft ir mir ze liep zuo' Trist. 16672.
mit immer mir; 'dar zuo bin ich ze her, da; ich Ger-
linde wasche immer mer' Gftdr. 1268, 1 (Hschr. nimmer
mer); ferner Trist. 10392.
2) Prät. mit iht: 'Darzuo was er ze riebe da; er iht
nreme solt' Nib. 258, 1.
Hüfsverba.
Mügen. 'Diu rede ist leider äne tröst. wan zuo aller
ir kraft so sint si ze manbaft da; in iemer dehein man den
sige müge behaben an' Iw. 6372; diese Stelle zählt Zarnckc
Wörterb. 21, I50fc, 20 zu denen, in welchen iemer = niemer
stehe; indess es bedeutet iemer auch hier nur uih tempore,
unquam, nicht numquam.
Suln. 'herre unser herze und unser sin diu sint dar-
zuo ze lange, ze andiene und ze ange an einander ver-
vli;;en da; se iemer suln gewissen wa; under iu vergeben
si' Trist. 18373; 'si ist iu ze edel und ze rieh da; ir si
kebsen soldet, ob ir erkennen woldet wa; riters triuwe
weere' Iw. 3170.
I*. Dio von 8, & dan, & da$ abhängigen Adverbial-
sätze der Zeit.
§7.
Diese Sätze schltessen sich als besonderem Fall mit
einigen Eigentümlichkeiten den von Oomparativen ab-
hängigen Nebensätzen an.
Für das entsprechende gothische Wort faurpizei sam-
melt die einschlägigen Beispiele A. Köhler in Bartsch» Germ.
Stud. I S. 216, mit der Regel, dass es einzig und allein den
Optativ, nie den Indicativ nach sich habe. Das einzige
Beispiel, wo faurfizei nach einer Negation steht und wo
wir also einen Indicativ erwarten könnten, Luc. 2, 26 steht
leider in einer indirekten Rede und darum allein schon im
Optativ 'vas imma gataihan . . . ni saibvan daupu, faurpizei
(By Google
26 MITTELHOCH DEUTSCH ER CUSJPJiCTIV. § 7.
seh vi Xiiatu fraujins' ehe er sähe oder gesehen haben
würde'. Burckhardts (der gothische Conjunctiv S. 22) Er-
klärung dieses Conjunctivs, der 'sich diese befremdende Er-
scheinung nur dadurch zu erklären vermag, dass Ulf. sieb
hier vom lat. Sprachgebrauch leiten Hess', wird mit Recht
vou Erdmann, Z. Z. iv, 458 abgewiesen. Wir finden die
Constructiou von e dan, $ da$ im Alth. und Mhd. ganz im
Einklang mit den Constructionen nach anderen Compara-
tiven und können nicht umhin, sie auf dieselbe Weise zu
erklären wie diese. Das Alts, schliesst sich mit ganz gleichen
Erscheinungen an (s. nachher). Wenn wir dann iniGothischen
dieselbe ConBtnictton unabhängig vom Griechischen zur Ueber-
setzung von Infinitiven finden, so ist kein Zweifel möglich,
dass echt gothischer Sprachgebrauch vorliegen muss. Am
meisten bürgt dafür, dass nach den übrigen Comparativen
die Feinheit, welche in dem Conj. liegt, sicherlich nicht er-
borgt sein kann, sondern den nordischen Barbaren als
Eigenthum gelassen werden muss. Die von Burckbardt und
Erdmann (a. d. a. Orten) für unstatthaft erklärte Annahme,
dass der Conj. sich auf die Zukunft beziehe, wird gemacht
von Schirmer (lieber den syntaktischen Gebrauch des Optativs
im Gothischcn) 9. 47.
Die Beispiele aus dem Heliand sammelt Behaghcl
fj 25 und stellt das Gesetz auf: bei positivem Hauptsatz
steht der Conj. nach Sr, bei negativem der Ind. Ausnahmen
davon weist er als nur scheinbar nach.
Für Otfrid weist dieselbe Regel Erdmann nach in
§ 211. Einen einzigen widersprechenden Indicativ nach
positivem Hauptsätze erklärt er als durch den Reim ver-
anlasst, in welcher Erklärung sich ihm Behaghel S. 35 an-
schliesst.
Für Tatian stellt die betreffenden Stellen Sievers im
Glossar zusammen; die Fälle des Conjunctivs nach der Nega-
tion erklären sich wie die Stelle des Ulfilas und des Heliand.
Im Mhd. findet sieb der Indicativ nach positivem
Hauptsatze gar nicht selten, indem der Nebens. sich von
dem Haupts, mehr loslöst und dann seine Abhängigkeit von
dem Comparativ nicht bezeichnet wird. Andererseits steht
ay Google
JltTTEI.HOCHDKlTfeCIIER CÜMJüKCTIV. § 7. 27
auch der C'onj. nach negativem Haupts., wenn eiue Absicht
des Subjects des Hauptsatzes bezeichnet werden soll, z B.
Nib. 913, 3: 'swie harte so in durste der helt doch niht
entranc 6 der kunic getrunke', ehe der König getrunken
hätte'. Es unterscheidet sich dieser Conjunctiv von dem
nach positivem Haupts, stehenden aber sofort dadurch, dase
er noch heutzutage nothwendig ist.
Es werden im Folgenden Beispiele gegeben 1) bei
positivem Haupts, a) für den Conj. b) für Conj. und
Indicat. mit Zeitpartikel c) für den Indic. 2) bei negativem
Haupts, a) für den Indic. b) den Conj. im Sinne der Absicht.
1) bei positivem Haupts, steht im Adverbial«.
a) der Conj., sehr gewöhnlich:
a) Präs. e da; herze habe vflr bräht Uedank oder
willen übei'lout oder stille So ist e; im alle; kniit' Anog.
34, 31 ; 'ritter unde vrouwen man mochte zorse schouwen an
Artüses ringe e da; man da gesingc' Parz. 705. 2.
ß) e er dar ubir quenie gwan er michel arbeit' L. Alex.
3020; 'des rosses da er fife saz. wart Oeneiüncs ros gewar
e da; er volle quseme dar' Karl. B. 11518.
b) Conj. und Indic. mit Partikel:
a) Präs. e" dann e; immer werde tac so kome ich her
wider in Eneide 182, 2; ferner ebd. 80, 40; % er dannc ie
mer bekere darwert ein halbe mllc, so dunkt in an der wile
wie e; ein deiner mül st' Lanz. 8112. Danimme geschürt
dit dicke, da; die sunde vorgeben sin er der mensche immer
kumet vor den prister' Myst. I, 92, 33.
ß) Präteritum: 'e der herre Adam ie gebildet wurde
dö geschuof got ein erde und fi; der erde ein man' Hahn
Ged. 16, 9; 'wan min tohter haben mfl; üwer höre Eneas
deme sie bescheret was, er sie ie worde geboren' Eneide
117, 14; 'er minnete Kriemhilden e si ie gesiehe dich' Nib.
i960, 3; 'vil grö; der weite richeit schein e dirre gotinne
dekein ie gewänne lebenden lip' Bari. 259, 11; e da; den
trügenrore sin muoter ie gebare dft wate e; vor derselben
rft' ebd. 257, 15; ferner ebd. 257, 3; 258, 26; 320, 27;
'unser eltistcn meister einen der die warheit ie vant lange
ay Google
28 MITTELHOCHDEUTSCHER CÜÄ'JCSCTIV. § 7.
unde lange vor gotes geborte, e kristen geloubc ie würde
als er im ist, den dfihte dos' Eckh. 130, 17 vgl 497, 39.
Indicativ: 'ir voigte ich manige mile 6 si iuch ?.e frtedcl
ie erkös' G Mr. 556, 4 ; Van er hat e; gehört in einer gwikeit
6 du ie menache würde' Eckh. 487, 35.
c) Indicativ.
et) Präs.: 'harre, ich prähtj in not in maneger stat e
da; mich got ame Hbe hat geletzct' Parz. 239, 25.
ß) Prät. er irga; triuwen iouch maniger riuwen die er
in dem charchare leid 6 ime ioseph den troum skiet Gen.
59, t> (3980 M.). man mohte kiesen fliegen den bluotigen
bach durch die liehten helme end her Liudgören vor stnen
hergeaellen vant' Nib. 204, 2; ferner ebd. 62;), 1; '£ da;
dehein bilgerin von dem stade schiet dd wart e; in allen
also wol vergolden' Ufidr, 933, 2; e man sluoc oder stach
da was von busmen krach und ouch von maneger tumbu/
Parz. 12, 27, 'von sfner hant man hörte manegen client-
haften slac £ da; der helt tot belac von des maregräven
hant' W. Wh. 2t, 4; ferner ebd. 19, 12; 37, 17; 39, 2;
'£ da; diu sunne im entflöch er reit hin üf bi scheenero tage'
W.Wh. 198. 6; 'al da wart er an allen vär cntwäpent
sehiere. e da; geschacb so was dem orse sin gemach ge-
schattet vltzeclfcbe' ebd. 132, 13.
2) Bei negativem Hauptsatze:
a) Indicativ. Datze himel ist meinen gar £ ouch der
11p kumet dar' Aneg. 27*, 25.
'ja stuont da; selbe hiuaeltn nach iu nibt zwelf wochen
e da; e; wart zebrochen' Gregor. 3540; 'des hinten st da;
siechhfis vil unlange stunt 6 da; si wären gesunt' Iw. 7778;
'da; ir der müedinc niht ensach 6 im da von ein schade ge-
schacb' Keinh. Kl. St. 322; 'der marerävo ninder fläch e
da; er von im selben KÖch harnasch da; er 6 het an' W.
Wh. 81, 23.
b) Conj., der die Absicht des Subjeeta des Hauptsatzes
ausdrückt, 'die enwsment niender sich bewarn ö si erstieben
in die hecke' Lanz. 3306; 'wan er lte;et von im niht ö da;
er in gehoeno gar' Reinh. Kl. 3t. 1936; 'wand er niht en-
bi;en wolde c er vernseme da; ze sagene gczrcme sincr
(By Google
MITTELHOCHDElTöCHEK CONJUNCTIV. § 8. 29
massenie' Lanz. 5712; hierher gehurt auch Lanz. 7564: 'min
herre der künic Artus wart der reise niht gewar, e si ze-
same kremen gar, die ir vriunt wolten lasen'; er wurde nicht
in Kenntnis« gesetzt von ihnen, er sollte nichts merken.
Hilfsverb» sind in diesen Sätzen nicht so häufig zu
finden wie mag, kann, mochte, konnte im Nhd-, doch finden
sie sich gleichfalls : 'und ntuo; von not verlieren atn bitter*
keit und lüter süe; werden e denne e; des menschen herze
iemer müge bewegen nocli berüeren' Eckh- 443, 1 ; 'e e;
miter tac mohte wesen, dö wären sine gesellen rieh' Lanz.
3312; vgl. Ernst B. 2065f.
II. Die von einem Superlativ abhängigen Rela tiv-
sätze.
Allfremeinea.
Ein gothisches Beispiel dieser Construction liegt nicht
vor, auch bei Otfrid findet sich kein Beispiel, wohl aber
sonst im Ahd., MSB. 38, 265: 'den aller besten man der ie
in duse werelt quam'.
Aus dem Holland sammelt die Stellen Behaghel
§ 24. mit der Regel, dass in solchem Falle bald der Indi-
cativ, bald der Conj. steht. Zu bemerken bliebe noch, dass
in einigen Fällen des Indicativs dieser durch zutretendos
aio, So modificiert ist, wie 2063: 'allerö lido lofsamöst tberö
the ik et» an thesumu Höhte gesah'. Die Erklärung Be-
haghels ist dieselbe wie bei dem Conj. nach dem Comparativ.
Im Angelsächsischen sind Sätze wie svidost
paera cvninga pe aer him gevurde' nicht nur in der Poesie
häufig, sondern kommen auch in der Prosa vor. Vgl. dar-
über Dietrich U.Z. XI, 445.
Es sollen nun in dem Folgenden die Gestalten
dieser Sätze im Mhd. dargelegt werden (§ 0);
dann filier die Erklärung des in ihnen auftretenden
ay Google
30 MITTELHOCHDEVTSCHKR COHJVSCITV. § 9.
ConjunctivB gesprochen werden (§ 10), wobei die Noth-
wendigkeit eintreten wird,
die Gestalten des Relativsatzes nach alle dar-
zulegen (§11).
§ 0.
Gestalten der von einem Superlativ ab-
hängigen Relativsätze.
Mit Unrecht spricht Lidforss (a. a. 0. S. 40) diesen
Sätzen den Conj. ganz ab. Sie erscheinen in folgenden
Gestalten :
1) selten im Conj., bei dem sich stets die Partikel ie,
temer, findet a) am einfachen Verbum, b) am Hilfsverbum,
2) im Indic. mit begleitender Partikel a) des einfachen
Verbums, b) des Hilfsverbums,
3) im blossen Indic. a) des einf. Verbums, b) des
Hilfsverbums.
1. Conjunctiv
a) des einfachen Verbums: 'Ce Kolne was er gewinnt
bischof; des sal diu stat iemer loben got da; in der scönistir
bürge diu in diutschemi lande ie wurde rillten; was der
. vrumigiste man der ie ci Rtni biquam' Anno 105; 'dfl ward
di; heriste volcwtg — also di; buch qutt — da; in disem
merigarten ie gevrumet wurde' ebd. 443; als Variante bat
die Vorauer Hschr. d. Kaiserchr. diesen Conj. v. 11823:
'wie mac, bruoder, min wtp, mir der aller liebisto lip der ie
geborn worde üf dirre erde von keiserltchem kunnc'; die
übrigen Hschr. bieten 'ie geborn mohte werden', 'ie geborn
wart ie', 'ie geborn solt werden'; 'er schuof den allerbesten
fride beide vür unde wider der e oder sider oder immer
nie werde üf der Sahsen erde' Ernst. B. 192; 'des antworte
im der wigant und tete im kunt diu mrere da; er ein herzöge
wtere da heime in stme lande, wie in äne schulde und äne
schände vertreip der richsten kunige ein der von anegenge
kein ie wurde in dem rlche' ebd. 4642; 'zw6n guldfo köpfe
tiure bt dem bette nähen sie dö sten sähen darinne was der
beste win der in dem lande mochte sta oder immer man
enbt;e (: flfj«)' el>d. 2634; 'dö lochte ein brunje guldtn an
ay Google
5IITTELH0CHDEUTrt('HKR COHJDHCTIY. § 9. 31
da; marc lussatn. die rröc der zurnigiste man der von Adame
zö der werldc ie bequämc' Roth. 2704; ist iht der kleider
vloni diu mit im her bräbte iuwer ingesinde, so gibet man
in diu besten diu man in der werlde indort vinde' Küdr.
1302, 2, Muri, 'in der werlde' fehlt in d. Handschr.; 'indert
in dem lande vinde' Ettm.; 'in der werlde inder vinde' B.
'indert müge vinden Vollm; 1621, 3 entfernt B. durch Ein-
setzung diene« Conjunetivs eine Nibelungen atroph e.
b) dea Hilfaverbuma: 'do er hundert jär alt wart.dö
gewan er da; beste chint da; er e oder sint ie gewinnen
mochte (gesl achtel Aneg. 21, 36; 'si wären die aller tiursten
beirren von dem htuhstün gestechte da; ze Röme sin mähte'
die Prager und die beiden Wiener Handachr. d. Kehr. 1265.
2) Indicativ mit begleitender Partikel:
a) dea einfachen Verbuma: a) Präs. 'da; beste da; man
ie geaprach oder iemer ine getuot' MF. 160, 6; 'aber
da; erste da; got iemer git aö g!t er sich aelber' Eokh. 56, 31 ;
ß) Präteritum:
Zwölftes Jh.: 'da; was der vröltchiste tac den sie
ie da vore gwunnen' Kehr. 3947; 'da; riebe besä; do Nere
der allir wiraiate mau der von muoter in diae werlt ie quam'
Kehr. 5103. ebs. 4321; 4463; 4655; 5120; 6717; 7958;
ie m&re beim Prät. zur Bezeichnung des für alle Zukunft
Eintretenden: ja vunden si da vor die allir besten wigande
die in allen landen gewuobsen ie märe' ebd. 4409; ebs. me
491; die hete der kunic dar zuo erkorn da; sie fuorten
zwischen in da; aller schoenste megettn da; ie wart geborn
me' Ernst. B. 3094; 'der was der aller gctrm'ate man den ie
sichein römisc kuninc gewan' Roth . 55 ; 'dar wirt der engeste
phat den ie chein man getrat' ebd. 3692; ferner ebd. 761,
1720; 5088; 'von den langisten boumen di si ieren hatten,
berchfride ai darüf sazten' L. Alex. 1044; 'da was di grim-
miste not di dar ie dehein man in folcwtge vernam' ebd.
4554; 'niwit mer er behilt wene erden siben vou;e lanc alse
der armiste man der in die werlt ie bequam' ebd. 7123;
ferner ebd. 5017, 6090; imer m6r: 'wände si verlorn häten
di allir künisten man, alaih tnih versinnen kan di ie beaehein
di aunne oder imer mer gewunnen di künin Maoodones' ebd.
ay Google
32 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUKCTIV. § 9.
2265; 'ai rieten mit Gcnelun den aller «mieten rat der under
disem Iiimele ie gevrfimt wart' Ruol. 976; 'Noch du vurthe er
unsir herren TJffe den hosten berc den he irgen vant' Wernh.
v. N. Ver. 9, 6; ferner dere. v. Seh. 54, 34; 'wände si was al
begarwe der schömsten varwe die der ie gewan dehein wip'
j. Judith, Diem. 156, 20; 'des wsene wir aller beBte da; wrerc
diu erste diu ftf der erde ie gelac' Aneg. 21, 59; 'da; was
Bin erste stimme Die got ie gesprach' ebd. 3, 44; 'flj allem
sinem vihe er nam Da; aller beste larap da; er Inder dar-
under vant' ebd. 19, 84;
Dreizehntes Jh.: 'die aller besten drunder die man
inder vant' Nib. 1076, 2 ; 'in die scheenesten ouwe die de-
heines ougen schouwe ie uberlflhte £ oder stt' Trist. 623;
'mit der aller greesten schar diu da vor ie wart erkant' Bari.
262, 12; 'der hunger ist der beste koch der ie wart oder
wirdet noch' Freid. 124, 17; 'diu schosnetc die ich ie gesach'
Flore 3555; ebd. 4340; 5904; Beispiele allenthalben in Menge.
Iw. 1315; 1855; 2336; 3037; 3963; 4923; 7417; 7584;
7819; 6852; 6957; 6976; Parz. 369, 5; 656, 26; 710, 12;
740, 22; 748, 5; W.Wh. 50, 5. immer mir: e; was diu
lest« gäbe die sider immer mer bot deheinem degene von
Bechlaren Riiedeger' Nib. 2134, 3; 'e; was ir jungeste; ma;
da; ai immer mere ga;en oder froeltche gesä;en Helmbr. 1572.
Vierzehntes Jb.: 'und her was ouch der erste der
i; in ie gekundigete' Myst. I, 80, 21.
b) Des Hilfsverbiims:
Muffen: 'des weges an beiden siten di hoisten berge
ih gesach, mit wärheit ich da; sagen mach, dar ie dehein
man in diaer werlt zö quam unde di hie an der erden ie
mohten gewerden' L. Ales. 5645; unde aal böte sich da mit
dem allerbesten mirto da; der ie iemen mohte gesehen' J.
Jud. Diem. 161, 8; ferner L. Alex. 4867, Kehr. 1823; 'ge-
wan vi] verholne ein väageltn da; beste da; iener mohte
sin' Gregor. 532; ferner Nib. 1220, 2; 'si haben da; schönste
kindeltn da; ie mensche mit den ougen sfn mochte in der
werlte beschouwen' Pass. 34, 44; 'e; was da; edelste bluot
da; Märten herze ie geleisten mohte' Eckh. 456 35.
Kumten: 'si sahen fif iecltchem tische fleisch bröt
Digital ny Google
UiTTELHOCH DEUTSCHER CONJÜNCTIV. § 10. 33
undc viache, möra; met cläret und win, da; beste da; ien-
der künde stn, darzuo wilt unde '/.am Ernst B. 2387.
Dürfen: di allir chünisten wigande, die fif der erde
ie geboren durften werde, di körten under Ruolaudes van'
Ruol. 1798.
Sutn: 'der ist ieglfchiu beraten mit einer der schönsten
frouwen die ir iemer sülent schouwen Flore 4182.
3) Blosser Indicativ
ai des einfachen Verbums: 'mir hat der schür erslagen
den besten hü den ich han' Iw. 2833; ferner ebd. 4496,
6387; 'vil schiere man im dö gewan da; beste harnascb da;
man vant' ebd. 3698; ferner ebd. 3826; 4065; 6491; 'unde
nam sin hovegewant, da; allerbeste da; er vant' Reinh. 1817.
b) des Hilfaverbums :
Muffen: 'der höeste joch den du macht hän' Hester
1431; 'da was diu grast in rtcheit diu in der werlde mochte
sin' Ernst B. 2642; ferner ebd. 3036.
Kunnen: sine allir küniste man di ih in den wtge
irkennen kan di fuore ih mit in Iudiam' L. Alex. 3519;
'mete den vil guoten und den besten wtn den man künde
vinden in dem lande al um den Rtn' Kib. 1127, 3.
Dürfen: 'der beste ritrer der darf leben' Er. 6844.
Suln: 'E; hat durch iuwer minne, vrowe, daher gesant
ein der aller beste der ie kuneges lant gewan mit vollen
eren oder kröne sohle tragen' Nib. 1157, 2.
§ 10.
Erklärung des in diesen Sätzen erscheinen-
den Conjunctivs.
Die oben (§ 1.) angeführte Erklärung dieses Conjunctivs,
welche Behaghel gibt, lässt sich hören. Schon vor ihm
rechnete Zarncke im mbd. Wörterb. 2, 144, 10 die Sätze
nach dem Superlativ zu denen, deren Sinn ein negativer ist.
Es Hessen sich für diese Auffassung einige Stellen anführen,
in denen anstatt des gewöhnlichen ie ein nie erscheint; 'ich
hän den allerlütersten menschen gihört den ich nie funden
hän nach minem dünken' Eckh. 625, 27 j 'Kument her ü;
zuo der wunderltchesten Creatore die ich nie gehörte' ebd. 9;
(By Google
34 MITTELHOCHDEUTSCHER COSJUKCTIV. § 11.
'e; het an seinem leibe die allcrpesten wat die junge; oder
alte; in der weite Hindert hat' Ortntt. v. d. H. 93, 3; ahn).
er stuont in dem allirhöiaten lobe so nie niebein diuteak
man aulieh ere an RoniEeren gwan' Kehr. 6812. Allein in
diesen Fällen ist der Relativsatz wohl als Folgesatz nufge-
fasst worden; als eigentlicher Relativsatz aber schliesst er
sich an ein nach dem Superlativ ergänztes aller 'von allen'
an. Auch dieses aller aber konnte den Conj. im Relativs.
bewirken, wie im folgenden Paragraphen ausgeführt wird
und das im Ags. auftretende pära, alts. tkerö, das auf eine
enge relative Verknüpfung deutet, macht diese Erklärung
wahrscheinlicher. Es wird dann durch den Conj., wie durch
ein späteres ie alle Zeit, durch ein iender alle Arten des
Zustandekommens, durch ein mokte alle Möglichkeiten ein-
geschlossen werden, der im Haupts, stehende Begriff der
Allgemeinheit noch einmal im Nebens. in Erinnerung ge-
bracht. Es widerspricht dies nicht einer Erklärung, die sich
mehr im Allgemeinen hielte, dass der Conj. etwas Subjectives
bezeichne und den superlativischen Gedanken mildere; denn
an die Aussage der Allgemeinheit: überhaupt' grenzt nahe
die Bedeutung: 'im Ganzen, im grossen Ganzen, im Allge-
meinen', die dann von der allzustricten Anwendung auf den
einzelnen Fall abräth, sich gegen diese im Voraus ent-
schuldigt.
S n.
Gestalten der verallgemeinernden Relativ-
satz e.
Schon, im Gothischen steht der verallgemeinernde
Relativsatz in dir Reget im Indicativ. Kur ein Beispiel des
Optativs findet sich Marc. 10, 29f,: 'ni hvashun ist, sni aflai-
loti gard saei ni andnimai T falp' nvön'c ioav o; Hijüxtv
olxiar idr /<i) i.«'ß/j tuanvrrmXmiova. Was Kahler (a, a. 0.
126f.) sonst als vcrallgemeineud aufführt, gehört theils, wie
die Seite 131f. aufgeführten Beispiele zu dem Conj. im Rela-
tivsätze nach negiertem Antecedens, von dem wir im 2ten
Abschnitt § 21 handeln werden, theils zu dem Conj. nach
dem Imperativ und auffordernden Conj., von dem der 4re
ay Google
MITTELHOCHDEUTSCHER CONJÜXCTIV. §11, 35
Theil des ersten Abschnitts handeln wird. Beweisend hier-
für ist i Timotli. 5, 5 im Vergleich zu ebd. 3, deren un-
gleiche Behandlung Köhler auffällt, ohne dass er den wahren
Grund bemerkt; im 5. Vers hat der allgemeine Relativsatz
den gewöhnlichen Indicativ (die zahlreichen Beispiele für diesen
bei Köhler S. 130), weil im Haupts, ein Indic. Perf. und Präs.
steht; im dritten .Vera hat der Relativsatz den Optativ, weil
im Haupta. ein Imperativ steht. Auch Burckhardt S. 20 hat
die vollständige Uebereinstimmung des Goth. mit dem Ahd-.
und Mhd. nicht erkannt (vgl. hierüber Erdmann. Z. Z. v,
214 und Behaghel a. a. 0. § 45 A.).
Für Otfrid sondert die Beispp. Erdmann § 233 und
236. Es ateht bei indicativischem Haupts, in der Regel der
Indicativ oder der Indic. mit io, in vier Fällen der Conj.
mit und ohne io (§ 236). Ein weiteres Beispiel, das ganz
dem oben angeführten gothischen entspricht, ist fälschlich in
§ 234 unter den Beispielen des Conjunctivs nach negiertem
Hegriffe im Haupts, angeführt v, 20, 23 : 'Nist man ther noh
io wurti odo ouh si in geburti odouh noh werde in (dawar
nuber er sculi wesan thar'. Dieser Relativs. bedeutet nämlich
nicht: Es ist Niemand, der je geworden wäre oder geboren
werde oder werde geboren werden, in welchem Sinne dieser
Conj. noch nhd. aein würde, sondern: Es ist Niemand, wer
nur jemals geboren geworden sein mag etc., ist also ver-
allgemeinernd und der darin stehende Conjunctiv ist alter-
tümlich. Ein sechstes ganz gleichartiges Beispiel fehlt ganz,
v, 19, 7: 'Zi zellenne ist iz awari, nist ther von wibe quami
— es erquimit muat min — nub er thar aculi sin". Beispiele
für Indic. mit io, iender, für Hilfsv. sollen z. B. N. ii. Hattem.
2, 27"; vni ebd. 8. 40*.
Bei der folgenden Beiapielsammlung für die Uebergangs-
zeit und das Mhd. sind nur Beispiele aufgenommen, wo der
verallgemeinernde Belativs. nach al oder nieman ateht, bei
letzterem mit zu ergänzendem von allen; die Beispiele des
verallgemeinernden Relative, ohne dies Correlat im Haupts.,
alao alle Beispiele mit swer sind ausgeschlossen, weil der in
ihnen erscheinende Conj. gewöhnlich concessiven oder hypo-
thetischen flinn nahen kann. Es finden sich aber Beiapiele
3*
mV Google
36 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV. § 11.
1) für den Gonj. (nach indicativ. Haupts.), 2) für den Indi-
cativ mit Partikeln, 3) für den Indicativ ohne Partikeln,
4) für Hilfsverba im Indicativ. Die ersten sind ganz ver-
einzelt, die übrigen in Menge zu rinden.
1) Conjnnctiv:
'wände Alexander frumete sulh wunder da; is alle di
mac jämer haben di i; i mer gehören sagen L. Alex.
4565; 'gedenke, kuninc rtche, Alexander, wer ih were; wer
was gewaldigere, der ie geborn worde, lütes unde bürge !'
ebd. 3684; 'Nu in is niman, di des beginne (Gr.; Hschr.
beginc) vragin, den diae diffe nit virwinne' Wernh. v. N.
54, 4.
'Ich enwei; nu nieraan der minlantze disenztten
bflwe dem ich so wol getrüwe' Gregor. 353; 'und hat mir
ein w!p gegeben da; bf mir alle die nu leben immer sint
gebe;;ert' Ü. w. 247;
'Also ist e; ouch mit der splse und mit den friunden
unde mägen und mit allem dem da? dir got gehe oder neme'
Eckh. 563, 21; 'Unt darumbe, sd du alle krefte allermeist
mäht geziehen enein und in ein vergeben allir dinge und
ir bilde, diu du in dich ie gczugest, und ie mer du der
creatflre vergi;;est, ie neher du disem bist' ebd. 7, 8. Dies
letzte Beisp. ist nicht voll beweisend, da die hypothet. Natur
des regierenden Satzes auf den Modus des Rclativs. kann
eingewirkt haben.
2) Indicativ mit Partikeln.
a) Präsens:
'Da; er uns da? obe; verbot Da; beliielt uns alle; da;
guot da; er uns immer getuot'. Aneg. 14, 68; alle; da; ieren
geschiet vil wole er i; alli; gesiet' ebd. 135; 'w&t dennoch
ein ander swtere diu michel wirser w»re, der vier er wert
und alle die, die stn immer oder ie ze gote jähen oder jehent'
Strick, xii, 577.
b) Präteritum:
'Da; nie nehein man, der ic an diser weit quam, so vil
seazzis gewan' L. Alex. 3318; ferner ebd. 6226; 'ich konde
an ir erkennen nie enkein da; dinc da; sie begie da; wandel-
bare möhte stn' MF. 101, 11: 'an disem ringe i
(By Google
MITTELHOCH DKVTöCHER CONJÜNCTIV. §11. 37
der muoter brüst ie gesouc des werdekeit so liitzel trouc'
Parz. 311, 10; 'e; ist ein wibt alle; da; ich armer man
guotes noch ie gewan, sol mir dirre napf cngän' Flore 4804 ;
ferner ebd. 1563; 'mtn vrtheit ist so getan, ieslicher kröne
hoch genuoc, die irdisch houbet ie getruoc' Parz. 347, 5.
3) Blosser Indicativ.
a) Präsens:
'wa^er früht al die geschaft der man für creatiure giht'
Parz. 817, 26; 'so wi^en wir nieman, der lebet, dem wir
dos rfches günnen ba;' Mai 237, 28; ferner Karl B. 11796.
b) Präteritum:
'dö sach si jaeraerlichen an alle die da wären' Iw. 4612;
ferner ebd. 6089; 'des tages im nieman vor gesa;, der im ze
rosse widerreit, niht wan Karjet so man uns seit' Lanz. 3186.
4) Hüfaverba.
Muffen, noch mhtes gebrechen des ieman mach ge-
sprechen' Eneide 33, 6; 'keiner fröude sie vergä;en, diu ze
minnea treffen mac, des liep mit liebe ie gepflac' Flore 6094;
'von den wirt nicmer niht gespart des ie bejagen mac min
haut' Parz. 8, 6; iu en Mutet an den Rtn getriuweUchen
dienest der grö;e voget mm, darzuo allen friunden die ir
muget hin Nib. 1133;
'iz ne lebete niht vier beines: da; im machte ge-
nähen, awes er wolte vären, da; muose da belfben Ruol.
3619; 'dö wart da; alle; u; gelesen da; des herren holofernis
wol mobte weseu, bSdiu vihc und gwant' J. Jud. Diem. 179, 7.
Suln. 'Ich wirbe umb alle; da; ein man ze werelt-
lichen fröiden iemcr haben sol' Keinm. MF. 159, 1; 'dfn
vrowi) hat dich nü versmät und doch dich niht alleine sunder
alle gemeine in dime kunicrichc rieh und arm geüche die
mannes namen sulen haben' Hester 260; alltu diu ptne, diu
uf ertriebo ie geliteo wart oder iemer sol werden gellten
Eckh. 203, 32.
'und hat mich dne getan alles des ich solde han' Iw. 4465.
Kunnen. und.hätcn michcl craft von aller der Wirt-
schaft der iemen kan erdenken' Flore 7589.
Mützen. 'Nieman ne mach slnen IIb vor ime gestrat
behalden, swes i; mu; gewalden' L. Alex. 355.
ay Google
38 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNUTIV. § 12.
III. Der Subjectssatz nach den impersonalen
Wendungen: Es ist Sitte, es ist immer, es muss
sein.
Von den impersonalen Wendungen, welche den Conj.
nach sich haben, gehören nur diese in diesen Abschnitt, weil
nach den übrigen, wie 'es ist recht, es ist genug', der Conj.
auch im Nhd. noch vorhanden ist.
S "2.
Allgemeines.
Im Gothischen findet sich Joh. 18, 39: 'ist biuhti
izvis ei ainana izvis fraletau in pasxa' Von dt avvi}t)-tia i>fiTr
"va %vu ünoXvnoi iiftiv $t> rtS näo/a. Diesen Optativ reiht Burck-
hardt S. 14 nebst dem 'nach einigen andern Impersonalien
und formelhaften Ausdrücken' dem Optativ in Finalsätzen
an, ebenso Schirmer S. 41, der ihn 'einer sclavischcn Ueber-
tragung' zuschreiben zu müssen glaubt. Köhler a. a. 0.
8. 104 nennt die Sätze Subjectivsätze und reiht den Optativ ■
dem potentialen Gebrauch in selbständigen Sätzen an. nich-
tiger lassen ihn Gabelenz und Lobe (§ 2T4) die Wirkung
bezeichnen, wie man im Lat. den Conj. nach mos est mit
dem Gebrauch in consecutiven Sätzen zusammen zu stellen
pflegt ; ebs. Stamm-Heyne § 66, 3. Da im griechischen Ori-
ginale der Conj. steht, so kann die Stelle nicht zweifellos
beweisen, dass diese Construction auch im Gothischen ge-
bräuchlich war.
Dieselbe Stelle lautet ahd. bei Tatian 199, 3: 'ist
mit iu gewona thaz ih iu cinan forläzze in Östron' est con-
suetudo vobis ut unum dimittam vobis in pascha. Auch hier
lässt die volle Uebcreinstimmung mit dem Lat. an der Ur-
sprünglichkeit der deutschen Construction Zweifel übrig.
Wichtiger ist schon die Stelle 0. iv, 22, 19: 'Ja ist in thesa
ziti zi giwonaheiti ih uzar themo wize iu einen haft firlazc',
da hier die alterthümliche Satzfügung ohne thaz ausser der
grösseren Originalität des Dichters (hierüber vgl. man Erd-
mannB Vorwort) dafür eintritt, dass die Construction in der
Volkssprache begründet war. Wichtig ist auch, dass nach
(By Google
MITTELHOCHDEUTSCHER CO.VJf.XC.TIV. §13. 39
dem verwandten es muss sein' sich ein ähnlicher Conj. i, 13,
12 findet, 'tlia; scolta »in bi nöti daz er in thionoti'. Be-
haghel räumt auch hier, obwohl er einen entsprechenden
Conj. nach wlinm giicuno im Heiland nachweisen kann,
(S. 28) die Möglichkeit ein, dass der Conj. durch Reimnoth
könne veranlasst sein. Erdmann bespricht die Stelle bei den
Substantivsätzen § 243 und zählt sie § 61 zu den Fällen,
'wo durch den Conj. weder ein Beabsichtigtsein noch eine
Un Wirklichkeit des Inhalts hervorgehoben wird, sondern in
denen die formelle Abhängigkeit des Satzes von einem andern
als eine Schwäche und Unbestimmtheit seines Inhalts empfun-
den und durch den Conj. bezeichnet wurde'.
Der Iudicativ steht nach tz was sito Boeth. Hartem. 3,
61*: 'Sito was ze romo so chuninga mit sige föne wige
chämert daz man demo allero gesprächesten bevalh taz sige-
lob ze tilonne in capitolio'; es waren also im Ahd. jedenfalls
schon beide Constructionen möglich.
Im M h d. findet sich dieser Conj. öfters; für seine Aecht-
heit und Yolksthümlichkeit bürgen hier die Quellen, in denen
er vorkommt ; er findet sich nämlich in den Nib., bei Wulth.,
Hartm., Qotfr., so dass eine Entlehnung etwa aus dem Latei-
nischen zweifellos von der Hand gewiesen werden kann.
Im Paesional lautet die den oben angeführton ent-
sprechende Stelle : 'wan ir hat die gewonbeit, swen man durch
schult gevangen leit, da; ich den vri 14 durch bete swaune
üch ein höhzit an trete' 64, 34.
Es wird im Folgenden eine Darlegung der vorkommen-
den Gestalten dieser Satze gegeben werden (§ 13), darauf
eine Erklärung des Conjunctivs (§ 14).
S 13.
Gestalten des Subjectssatzes nach: es ist
Sitte u. s. w.
Es findet sich in diesen Sätzen 1) das einfache Vcrbum
a) im blossen Conj.. b) im Conj. mit begleitender Partikel
und im Indicativ mit einer solchen oder mit adverbialen Aus-
drücken gleicher Bedeutung, c) im blossen Indicativ. Die
begleitende Partikel hat aber nicht mehr die Bedeutung uüo
Digital ny Google
40 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUSCTIV. § 13.
tempore wie in dem abh. Satze nach dem Comp., noch die
(ali)quo tempore wie in den verallgemeinernden Relativ-
sätzen, sondern die Bedeutung qttoquo tempore, semper, wie
im indieati viachen Hauptsätze.
2) Als Hilfsverba erscheinen hauptsächlich müeaen und
suln und zwar a) im Indicat. mit Partikel, b) im blossen
Indicativ.
1) Das einfache Verbum erscheint
a) im blossen Conjunctiv
a) des Präsens:
E; ist site mtner herren da; si gewafent gän zc allen
höhgeziten ze vollen drin tagen' Nib. 1801,2; 'ouch ist ge-
wonlich da; man dem schuldigen man nach riuwen schulde
vergebe und da; er in der buo;e lebe' Iw. 8104; Meist liebe
reht, deist Minnen e, e; ist hiute und was ouch vert und
ist, die wile minne wert, da; se einander ba; gcvallen, so
lieb« an in wahsende wirt dann an dem urspringe' Trist.
11862; 'iuwer golt nam mir den sin, da; ich hän empfangen.
stt da; ist ergangen mir ze herzeleide, e; ist da; uns beide
iuwer vart geriuwe' Flore 5486; 'da; muo; immer stsetc sin
da; diu sunne tages schtn' W. g. 2261 ; 'Daz muo; iemer sin
da; zit ir eigenschaft behalte' Eckh. 649, 18; 'Sol er fruht-
ber werden, so muo; da; von not sin da; er ein wip si' ebd.
43, 12; 'Wan nu got ist da; rehto wesen, hier umbe so muo;
da; von not sin, da; got st in allen dingen' ebd. 613, 16;
ferner ebd. 84, 9.
ß) des Präteritums:
'Nu was e; ze den ziten site, da; der schuldigere Ute
den Beiben tot den der man Bolte liden den er an mit kämpfe
vor gerihtc sprach, ob e; also geschach, da; er mit kämpfe
unschuldec wart' Iw. 5429 ; 'Sun, c; was ie der leien site, da;
si den pfaffen trüegen ha;' Hschr. C des Winsbek. 7, 1 ; 'der
mantel het noch einen site, swer in truoc da; er vermitc
jatner und senede; clagen' Lanz. 6197; 'E; muostc stn, der
elliu unbewegenlichin dinc machte da; der ouch selbe unbe-
weget were' Eckh. 645, 40 ; 'Wan da; muoste sin, da diu
sSle also überflü;;ic was, daz e; ü;brechc in den lEchnamcn
und der Itchname darnach gebildet würde, unde dar umbe
ay Google
JUTTELUOCHDEUTBCHEtt C0SJU5CTIV. § 13. 41
wart si gutes muoter Ifplich' Eckh. 150, 6; wiederholt ebd.
605, 8; wegen des mit site verbundenen wille ist nicht be-
weisend Parz. 771, 6: 'e; was min wille und och min site,
da; ich füer unz ich in fände', fihnl Flore 5658.
b) Conj. und Indic. mit Partikel:,
a) Präs. 'e; ist min site da; man mich iemer bi den
dursten vinde' Walth. 35, 8; 'wan ir natüre und ir Bite ist
da; si vert dem himcl mite und ouch wider sauer vrist' W.
g. 2219.
p) Prät.: ouch was des truhsro;en eite, wan Tristan
schoener mwre phlac, da; er ime ie nahtes so bi lac, da; er
bereite hin zime sprach' Trist. 13480, ähnl. Trist. 12645: e;
was in den ztten site, da; man des elliche pflac'; e; ist ein
alt gewonheit, da; man dem Breiigen ie gerne diende, swie
man; an gevie' Lanz. 8436; nu was doch ie min rehter site,
da; ich ze allen ziten in stürmen und an striten io den
jungcaten fride bar' Silv. 1075; 'wand sin gewonheit was
gewesen, da; er immer schriben lic swa; in wache ubergie,
e; wer zu schade oder zu vrumen Hester 1375; 'Der selbe
kuninc Uerodes pflac vil sttetenchliche des, swanne er ga; ale
im gezam, da; er ie einen apfel nam den er selber schelte
unde a;' Pass. 46, 3; 'Wan da; selbe was sin site, da; er
gesellen ie versprach' Kniue 9115.
c) Blosser Indioativ :
a) Präs. : 'Wan da; ist ir aller site, da; si zem ersten
schamec sint unde blüc sam diu kint' Er. 1323; e; ist noch
der Hute site, swä einem leit ze herzen gät, da; der ander
frönde bi im lÄt' Klg. 327; 'der selbe site muo; iemer sin,
da; von liebe und ouch von leide diu ougen truobent beide'
Lanz. 7754; ich Wien e; noch ein site st, da; man den Hüten
nach giht' ebd. 6332; E; ist der rehten minne art, da; ge-
trinwen Hüten wol geschiht und er sichs lange rüemet niht
ebd. 6666.
ß) Präteritum:
'Ein site was dannoch, da; man die juncherren zöch mit
michelen vli;e ü; allir slahte riebe in rümeskeme hove' Kehr.
14315; 'so was des andern site, da; er diu nöteltn dermito
suo;e und »eneliehe sanc' Trist. 17218; 'die knappen wären
(By Google
42 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV. § 13.
in den siten, so si ze Bechelären riten, da; ai fuoren alle
mit fröudchaftcm schalle' Klg. 1421 ; nu was in Assirienlant
ein buIcIio gewonheit: awä si wären gemeit, da; ieglich ht
der mä;cn tranc, darzu in die gewonheit twanc, kurzelteh in
eime zil, e; w6re wfinic oder vil, swa; im dö erboten wart'
HeBter 174.
2) Hilfaverba.
Müezen. a) Indicativ mit Partikel:
'da; ist diu site, da; du iemer ha;;cn muost deme debein
Are geschürt' Iw. 137.
b) Blosser Indicativ.
a) des Präsens :
'so ist hie eite, da; er im wol vierzec tage kämpfen
mim; blten' Iw. 5742; ['Kument ir lichten ougen in da; herze
mtn, so kumt mir diu not da; ich muo; klagen' MF. 125, 1];
'ich hän raf ne söle u; gego;;en Über mich ; da; muo; von not
stn, da? si über mich komen muo;, soi si ein werden in dem
sune' Eckh. 148, 34: 'Des sit gewis, da; da; von not muo;
stn, da; in got muo; minnen in uns und in nllen Creatoren
als in sim einbornen sune' Eckh. 621. 23.
(t) des Präteritums:
'Man pflac des siten in der zit da; ein man dem andern
strtt rauoste sunder helfe geben; swie vil im helfer hielden
neben, sie torsten im niht gehelfcu doch' Trist. Heinr. 1686.
Suln. u) Präs. 'Est komen her in alten siten, vor
mangen jären unde tagen, da; man diu wip sol güetlich biten
und liepltch in dem herzen tragen' Winsbekin 20; mit Ne-
gation : 'in dirre burc phliget man, da; wil ich iu sagen, da;
nehetne geste sulen w&fen tragen' Nib. 391, 1.
fl) Präteritum:
'E; was noch her der zite ein site also getan da; kein
frouwe solde nemen nimmer man, e;n wtere ir beider wille',
Oudr. 1041, 1; 'wand ein gewonheit was daran, da; nieman
drtn solde gän dannc öt da; hovogesinde' Hest. 425 ; eba. 792.
Mugen. 'bi den selben ziten was da; gewonelich, si
wirre arm ode rieh, da;s wol muhte durch ir muot riten swar
si duhte guot umbesprochen und äne leit' Wig. 2359; mit
Negation: 'ir wi;;ent wol, da; reht ist alt und ist her komen
(By Google
MITTELHOCHDEUTSCHER COSJUSCTIV. § 14. 43
manegen fac, da; man nieman verteilen mac umbe dekeine
getät, den man nihte ze rehte lät' Flore 6612.
Pflegen, 'seht dß wärin si gewon, da; si sich in den
notin selbe phlägin tötin' Jer. 6, 240.
Erklärung dos Conj. nach den Wendungen:
es iat Sitte u. s. w.
Was die Erklärung dieses Conjunctivs betrifft, so scheint
mir, dass man Erdmann a. a. 0. unbedingt beizustimmen hat,
dass er weder eine Absicht, noch eine Unwirklichkeit be-
zeichne, sondern in Folge der Abhängigkeit des Satzes stehe ;
nur scheint es mir ein Vomrtheil, dass eine Schwäche oder
Unbestimmtheit in dem Conjunctiv ausgedrückt sein soll; er
scheint mir im Gegentheil die Notwendigkeit des In-
haltes des Nebensatzes zu bezeichnen ; diese schliesst aber die
Wirklichkeit mit in sich, ist mehr als diese.
Diese Auffassung wird aber durch die übrigen Formen,
in denen der Gedanke auftritt, bestätigt.
In den Fällen, wo Partikeln erscheinen, haben diese
die Bedeutung der Allgemeinheit und weisen so auf
den im Hauptsatz stehenden Begriff der Allgemeinheit oder
Nothwendigkeit zurück.
Die auftretenden Hilfsverba haben die Bedeutung der
Nothwendigkeit, Pflicht, des Pflegen», des Gestattet und Nicht-
gestattetseins ; sie wiederholen den im Hauptsatz ausgedrückten
Begriff im Nebens. noch einmal, nach einer vod Behaghel
§ 16 Anm. auch für den Heliand beobachteten, verbreiteten
Eigentümlichkeit des Deutschen. Die Wendungen wie: es
war ihre Sitte, dass sie sich zu tödten pflegten, erscheinen
zuerst überladen, doch bemerkt man bald, dass durch solche
Wiederholung die Zusammengehörigkeit von Haupt- und
Nebensatz stärker hervortritt und eine grössere Einheit in
den Ausdruck kommt. Es sind diese Hilfsverba wie eine
Oeffnung in der Wand eines Seitenzimmers, durch die das
Licht, in dem der Hauptsaal steht, in dasselbe eindringt.
Es bestätigen also die übrigen Gestalten die Auffassung
des Conjunctivs als Modus der Nothwendigkeit, indem sie
(By Google
MITTELHOCHDEUTSCHER COKJl'SCTIV.
zeigen, wie es kommt, dass er, diese Kategorie bezeichnend,
zugleich die Abhängigkeit, die nähere Verbindung von Haupt-
und Nebensatz bezeichnen kann.
IV. Die von einem Imperativischen und opta-
tivischen Hauptsätze abhängigen relativen
Nebensätze.
Allgemeines.
Für das Gothischc findet man die einschlagenden Bei-
spiele in Köhlers Sammlung der Relativsätze (a. a. 0. 127f.),
in der freilich der Zusammenhang der Uestalt des Haupt-
satzes mit der des Nebensatzes nicht berücksichtigt ist, weil
er, wie wir oben § 11 schon bemerkten, von ihm nicht er-
kannt worden ist. Die Selbständigkeit des Gothischen in
dieser Modussetzung beweisen Matth. Ö, 12: 'jah aflet, patei
skulans sijaima', xni ay<t( ij/iTp r« ni/tiktjfiatn ijftiöv und Luc.
3, 13 ni vaiht ufar [latei garaid sijai izvis lausjai|>'. Ausser
der oben (§ 11) angeführten Stelle I Tim. 5, 5, wo im Gegen-
satz zu ebd. 3 der Indic. im Relativs. eintritt, mit dem Ein-
treten des Indicativs im Hauptsätze, beweist den Zusammen-
hang des Optativs des Relativsatzes mit dem des regierenden
Satzes Matth. 5, 31 im Vergleich zu ebd. 32, wo Dach auf-
forderndem Optativ der Optativ im Relativs. steht, nämlich
31 : 'Qipanuh pan ist patei hvazuh saci afletui qen gibai izai
afstassais bokos', nach dem Indieativ aber auch der Indicativ
im Relativsatze 32: "1|> ik qipa izvis patei hvazuh saei afielip
qen seina inuh fairina kalkinaasaus, taujij» po horinon, wo
freilich auch das Griech. wechselt: öq av änokvaij und na; o
faokitor.
Ein Optativ des Präteritums im Relativsatze nach auf-
forderndem Optativ im Hauptsätze findet sieh i Tim. 5, 9,
in merkwürdigstem Einklang mit den nachher aufzuführenden
ahd. und nihd. Beispielen: 'Viduvo gavaljaidau ni mius saihs
ay Google
MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV. § 15. 45
tigum jere, sei vesi ainis abina qens' /Jjoot xanuXfyta&w
fti} iXaTrov ifäv l%it»»vta ytyoi-vTu, tvög dfjpöc yvrij. Wenn
Köhler (a. a. 0. 3. 129) hieran auch den folgenden Vera
als Relative, anschliesst, so beruht dies auf der falschen Lese-
art jah für jau.
Die einschlagenden Beispiele aus Otfrid gibt Erdmann,
die bei imperativischem Haupts. § 238, bei wünschendem
Ausruf § 240. Die seltenen Beispiele de» Indicativa sind
§ 239 gegeben. Ein von Erdmann übergangenes Beispiel des
ConjunctivB des Präteritums nach wünschendem Haupt-
sätze steht 0. v, 25, 101 : 'Si guailichi theru ensti thiu mir
thes io gionsti'. Weitere Beispiele dafür finden sich M8D.
iv, 8: 'des guoten sandi Ulrtchia segen vor dir undi hindir
dir undi obi dir undi nebin dir [si] gidän, swä du wonis undi
swä du sfs, da; da alsi gut fridi s! alsi da weri da min
frauwi sandi Mario des heiligin Gratis ginas'; so auch bei
N. Ps. iv : "Tue- aß dfi tatist kehore mich io'; wenn aber
Erdmann § 64 sagt, dass bei Notker die von einem Impera-
tiv abhängigen Nebensätze der formellen Gleichartigkeit wegen
fast ohne Ausnahme im Conj. stehen, so ist dies übertrieben;
die Indicative sind vorhanden, wie bei Otfr.. /. B. 'Salmo
singent demo der in syon buet' Ps. ix Hattem. 2, 42b; 'in
fröisige gelüste stur/.cn sie die ze hello leitent; Oeliuhtig tue
er unsib allero iniuriarum (wider muoto) die du umbe mih
lite' Ps. xix ebd. 73*; unde dioa crueifixionem (chrücigdnga)
dar du aller gote brüht wurde, dia bechere er in dia vrewi
resurrectionia (urstendida)' Ps. xjx 8. 73*. So ist auch die
Annahme einer späteren Neigung zur Vermehrung dieses
Conjunctivs (§ 142) hinfällig. Zur Erklärung desselben be-
merkt Erdmann, dass der Imperativ auf den Modus der ab-
hängigen Sätze einwirke, 'indem entweder der Inhalt des von
dem Imperativ abhängigen Satzes in den Yorsteliungskreis
des angeredeten Subjectcs verlegt wird, oder die allgemeine
Möglichkeit des Eintretens, welche das im Imperativ ent-
haltene Ereignisa nothwendig hat, auch auf das mit ihm ver-
bundene, obwol nicht direct mit unter den Befehl fallende
Ereignisa übertragen und dort durch den Modus ausdrücklich
bezeichnet wird'.
ay Google
46 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV. § 16.
Für den Heliand stellt die einschlagenden Beispiele
Behaghel § 45 zusammen ; auch hier schwankt der Gebrauch
zwischen Indic. und Conj. Zur Erklärung bemerkt er: 'Hier-
bei' — nämlich wenn der Conj. steht — 'kommt weniger
die absolute Geltung des Satzes in Betracht, als seine rela-
tive, die dadurch zu einer verminderten wird, dass im Haupt-
satze nicht eine Realität ausgesagt wird, sundern durch den-
selben erBt hergestellt werden soll'.
Die nun folgenden Beispiele für das Mhd., in dem sich
Indicativ und Conj. für das Präs. die Wage halten mögen,
während im Prät. der Indicativ bei weitein überwiegt, sind
eingetheilt in 1) Beispiele der Relativs. nach dem Impera-
tiv, 2) nach wünschendem oder aufforderndem Conjunetiv,
3) nach suln mit einem Inf. im Sinne des Imperativs, 4) nach
dem durch mwe;e« m. d. Inf. umschriebenen Wunsche (§ 16);
auf sie soll die Besprechung dieses Conjunctivs folgen (§ 17).
Gestalten des Nebeusatzes nach imperati*
vischem und optativisebem Hauptsätze.
1) Nach dem Imperativ.
a) Conjunetiv,
a) des Präsens:
Zwölftes Jh.: 'Simon nu rede ubirlut swa; so dir
gevalle' Kehr. 2345 ; 'Er sprach nu tlet mir ü; wellen zwelve
mir ze gesellen, die mir dar zuo vrume sin' ebd. 4941 ; 'tuo
als er dich lere' ebd. 7877; nu intfät in alle die hie sin'
Roth. 5098; 'rehtet umh iuwer erbe da; iu lange geheimen
sf Bad. 139, 17.
Dreizehntes Jh.: soue tuo dem becke uiht me\ giu;
flf den stein der da ste, da mite des braunen ein teil' Iw.
593; 'des vergi; nu, werder man, die wtle ich hie gevangen
sf, )ä; mich sölhes hajjea vrt' Parz. 220, 16; 'gib im; beste
da; hie veile st' ebd. 651, 23; 'nu lät den knappen wider
komn, von dem diu Botschaft st vernomn' ebd. 652, 15; 'kert
minne da diu freude st: wan mir wont niht wan j&mer bf
Parz. 95, 9; "morgen vruo, so e; erste tage, s6 man die
banier binde an, da mtn gesinde under sulen trecken für die
(By Google
MITTELHOCHDEUTSCHER CONJU.NCTIV. § 16. 47
stat, so hei; dich wecken dinen wirt, und heb dich an die
vart" W. Wh. 199, 8; 'bestiftet iwer eigen swa iwer wisen
zeigen' Gregor 2559; 'und wüt du koufen disen hört, in
sinen hulden dich behalt und sende guote boten für die dir
dort vähen witen rüm, e da; der wirt versiahe die tür' Wins-
beke 4, 6; 'Sun, als din heim genem den atric, zehant wie
muotic unde balt' ebd. 20, 1; 'sitz eben, swende also den
walt als dir von arte st geslaht' Winsbeke 20,5; ebd. 31,8;
über da; alle; so tuot ir mit den landen und mit mir reht
als iuch selbe dunke guot' Trist. 14257; 'Si sprach: nu bringe
balde her Ein schif, da; uns alle trage' Wig. 5783 ; 'nu nenne
mir dtne gesellen die knaben, die dich da; geleret haben'
Helmbr. 1177; Hilfsverbum : nu hei; dir gewinnen heren,
die du mit dtnen ßrcn wole umgib senden ü; disen landen'
Roth. 124.
ß) des Präteritums.
Zwölftes Jh.: gotis hulde unde min habe du, guot
geawle, da; ich dir niene sie wen so ich dir e wcere, dö du
mich rede verharre' Kehr. 11718; nu verkius du die misse-
tät die er wider dich getsete, wände du mich £ baste' Kehr.
12546; Du verstant an der nöte also der Jordan täte duo
der guote sanete Johannes den heiligen Christ toufta' MSD.
xlvu, 1, 9, vgl. ebd. S. 410.
Dreizehntes Jh.: 'Als ir der heilig engel pflege,
unt din, do du in der krippen hege, junger mensch und alter
got, demuetic vor dem esel und vor dem rinde (und doch
mit gteldenricher huote pflac din Gabriel der guote wol mit
triuwen sunder spot) als pflig ouch min' Walth. 24, 21 ; 'nfl
bitet in sin nuere, des e begunnen wrere, durch iuwer liebe
volsagen' Iw. 185 vgl. Gregor 74 : 'er sprach: sun wia getnant
da; dö behaltest merc die jungesten lere die dir din vatcr
teete".
b) Indicativ.
Zwölftes Jh.: er chot: du gnädige Crist, der du in
detuo himile bist, du buo;e demo mennisken des wrmis'
MSD. 47, 2, 3.
Dreizehntes Jh.: 'Nu wäfent iuch, sprach Bioedel,
alle die ich hän' Ntb. 1847 ; 'vor dinem zorne den ich hän
„tizedby Google
48 MITTELHOCHDEUTSCHER COKJUKCTIV. § 16.
verdienet, herre, mich bewar' Winsbeke 75, 9; abwechselnd
mit dem Conj.: 'Sun heb da; du getragen mäht, da; dir ze
swaere si, lfi ligen' Winsb. 88, 1 u. oft.
2) Nach -wünschendem oder aufforderndem Coaj. folgt
a) Conjunctiv
o) des Präsens.
Zwölftes Jh.: 'demo der wtstum si cleini der ver-
nemi was du zali meini' MSD. 35, 10, 9 (Diem. 111, 12);
ob nu des ima,u denke, dat ich von minin gedanke di schivin
sus begade, di sehe deu seltir an einime blade, wo da ge-
scribin stä: vox tonitrui tui in rota' Wernh. v. TS, v. Seh.
53, 1 ; 'sös unser beider friunde dort gcgrüe;en, so keren dan
und helfen mir die sitnde biiejen und si in alle; da; ver-
geben swa; si mir haben her getan' Keinm. MF. 182, 37.
Dreizehntes Jh.: Weiher st unschuldec, der la;e
da; besehen' Nib. 984, 2; ebd. 8, 99 ; 'danc hab er des immer,
der im eine burc angewinne' Güdr. 223, 4; Wie gerne ein
man da; fürhten sol da von sin Ifp enwäge stät, habe doch
solher vorhte rät diu zagelich st' Er. 8627 ; 'got st der ir lip
und ero behüete' MS. 182b, 32; 'got si der uns gelücke gebe'
1. Büchl. 1068; 'der mir heiles güune der räfse mich durch
sin e>e' ebd- 1092; 'swer sant mir var von hus der var ouch
mit mir hein' Walth. 30, 26; ebs. ebd. 71, 14; 'da; alle krä
gedten, als ich in des güime ebd. 95, 2; 'srelic st diu mir
da; wol verste ze guote' ebd. 109, 3; 'da; in der tiufel henke
der dis gewerbes imer gedenke wan ze guote' Lanz. 6151;
'Swelhe nu riters namen haben, den st da; unbildc leit' Wig.
9851 ; 'dirrc äventiure nein sich an ein so kunstertcher mau
der wildiu worte kunne zamen' ebd. 11653.
ß) des Präteritums.
Zwölftes Jh.: 'Aller mtner vtende gewäfen diu ligen
unde släfen und sin also palwahs als wrere intner vrouwen
vahs dö si den heiligen Christ gebeere und doch ein reimu
meit weere' MSD 47, 3, 20; 'diu wort sin mir gewahre, als
unserem herreu wsere, dem almehtigen gote, diu toufe und
da; wi;;ot' ebd. 37 ; 'mit dem selben segen, da mit diu toufe
und der chresem und da; wi;;ot wurde gesegent, da ai ih
hiute mit gesegent vor viwer und vor wöge' ebd. 41; 'Got
(By Google
NITTBI.HOCHDEUTSCHER CONJVBOTIY §16. 49
hiute dich geaegene mit dem segenc sttete, den er Abrahame
taete' ebd. 4, 107; Tgl. 121; Leseb. 434, 20; 'verflachet at
der tac, der mih geba?re' H. v. Melk Erinn. 770; vgl. Kehr.
10328; 'minne und ere al dir erboten von dorne lebendigen
gote, der himel und erde von nihte gehio;e werden, der von
himel hernider at komen, von einer megede wurde geborn,
in deuie Jordäne geteuft wart und an deine cruce erstarp
Ruol. 23, 20.
Dreizehntes Jh.: 'ob ir anders iht geschehe, der sage
05, der da; »sehe' Helmbr. 1637; 'diu dich ic geba-re. got der
gebe ir guot' Gotfr. v. N. 35, 1 ; 'got gebe aime halse leit,
der uns so vil hat üf geleit und uns so überlüede : wir wurden
nie so müede von so vil rösen noch so la;' Flore 555a.
b) Indicativ.
u) des Präsens:
Zwölfte« Jh.: 'des helfen elliu diu kint, diu in dem
himelrtche aint' MSD. xlvii, 4, 93.
Dreizehntes Jh.: 'Swa; mtn herre hie geladen hat,
da; neme er gar in sine pflege Wig. 8350; de» st gelobet
Jesus Krisf, der aller tagende ein ursprunc ist' Mai 242, 28 ;
'swer martenere gedenket, der lii;c ouch sich erbarmen über
mich vü armen' Ü.w. 492.
(i) des Präteritums.
Zwölftes Jh.: und pflege dines libes als er von ime
was behuot, dö man in verkoufte umbe guot ; mit dem segene
State, der wart getan Davite' MSD. xlvii, 4, 114.
Dreizehntes Jh.: 'got gebe im iomor leit der stn von
erste began 1. Bchl. 1362; 'gehoehet st der süe;e tac da din
gehurt von 4rste an lac Winsbekiu 1, 4; 'von herzen in ver-
geben s! die mir ie her getäten leit' Winab. 80, 1 ; 'owe,
lieber Tristan, awä du aiat, da phlege din der, den Longinus
mit dem sper in sine reine aitou stach' Trist. Uolr. 2457;
'hie mite der rede ein ende si und kome uns der zo tröste,
der David was in strite bi und der den schächer löste' Heinz.
Zw. St. Joh. 82, 1.
3) Auf einen suln mit dem Infinitiv enthaltenden llpts folgt
a) der Conjunctiv
r) dea Präsens:
ay Google
50 MITTKLHOCH DEUTSCHER CONJUNCT1V § 16.
Zwölftes Jh.: 'So sculn alle die tuon, die mit gote
suberliche wellen leben, si sculn abe sntden alle ichuate des
herzen unt dea Itchamen unt werfen ei dem tiefale der si
jage, so mugen si mit gote leben' Physiol. Massm. 820.
Dreizehntes Jh.: 'der danne jage beste, der sol des
haben danc' Nib. 874, 2; 'ditz sol diu jungest rede sin die
ich immer wider iuch getuo' Gregor 2566; 'junch£rren eulen
ouch dar komn, der iesllcher habe genomen einen starken
schaft und bringe in dar, der nach der niuwe et gevar' Parz.
173, 23; 'ir ault Gäwänn läjcn komn gein dem der kämpf
da st genomn' ebd. 717, 16; 'nu »unt ir heilen entden cleider
nach mime rate, ü; eime bliäte der rehte rot st als ein bluot'
Floro 5440.
(i) des Präteritums:
Zwölftes Jh.: 'man so! undank der wtle sagen, in
der diu not geschehe und da; Krtmhilt ie gesashe des edeln
Sifridee lip' Klag. 273.
Dreizehntee Jb.: 'Swel frowe tröric w»re, diu eol
wesen vrfi' Kuonr. v. Alteteten M8H. 2, 65\
b) Indicativ.
ein ander snl dir wonen bi, diu verre ob dieer bejjer
st und dinen eren wol gezimet' Hcster 289: 'diu mtn ie
güetllchen phlac, der eult ir sagen den dienet mtn' Klg. 1340.
4) Nach den mit müeyn umschriebenen Wünschen steht
a) der Conjunctiv
«} des Präsens:
'der mich des riehen irre, der müe;e sich des armen
schämen' Walth. 64, 2; 'Unt rouc;e si alle vellen, Die dem
iemer swert geben, der da; rtterllche leben Niht behalten
kunne und der von stme kunne niht darzuo st gebom' Wig.
2339; 'der in niht guotes gunne, der muo;e von in geacheiden
stn' ebd. 9700; ferner ebd. 2387.
ß) dea Präteritums:
Zwölftes Jh.: 'In nomine dei patris et h'lii et spiritua
saneti, also milte umlc alse linde muo;istü hflte stu üfin
mtme Übe, swert unde allir slatc gismide So mtnir frov-
wun [sanete Mariun] swei; wäre, dö si den heiligin crist gi-
häre' Leseb. 434. 40f. und M8D 8. 419"; 'hüte muo;e er in
DigitizedByGOOglC
MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV § 17. 51
dem heiligen fride sin, da got inne wäre, do er in da; para-
dise chäme' MSD 8. 418, 11; vgl. 19f.
b) der Indicativ :
'Sin müe;e nimmer werden rät, »wer den site erhaben
bat' 1. Bchl. 265; 'vcrvluochet müe;er iemer weaen der ie
von erste began büwen hie ze lande' Iw. 7812; UDsffilec
müe;e er ieiner sin, der mich dar an ie brühte, da; ich in ie
verdaute Trist. 15048.
§ 17.
Erklärung des Conjunctivs in den relativen
Nebensätzen nach imperativischem und opta-
tivischem Hauptsätze.
Für das Mhd. bespricht diesen Conjunctiv Wilmanns
zu Walth. 24, 24 (bei ihm 51, 22); er findet es auffallend,
das« sich der Conjunctiv auf Thatsächliches beziehen kann,
bringt für diese Erscheinung weitere Belege bei und erklärt sie
für ein Hinauegreifen des Conjunctivs über sein Bereich, nur
gedachten Inhalt zu bezeichnen. Dass die Beschränkung des
Conjunctivs auf das nur Gedachte, das Mögliche, auf einer
vorgefaeston Meinung beruht, haben wir im vorigen § ge-
sehen, er bezeichnet auch als nothweudig gedachtes Wirk-
liches, durch Schicksalsechluss Notwendiges oder moralisch
Notwendiges d. h. Pflichtgemässes. Am bezeichnendsten
sind hier die selteneren Präterita z. B. 'Nu was c; wol ge-
vüege, da; got dö niht vertrüege an in den he;;elichen nft
und den mortlichen git mer durch guot dan durch gerillt'
Kehr. 18257, dass nicht vertrug, dass nicht vertragen sollte,
oder Engelh. 1031 : 'so was euch vil gebrere, da; kumberliche
swffire diu schiene durch die beide lite und in geliche teilte
mite ir minnecliche trütscaft' dass leiden sollte; ebs. Aneg.
35, 42.
Richtiger als Wilmauns behaudelt diesen Conj. Holt heuer
(a. a. 0. 8. 178), indem er die Verwandten zu ihm in älterer
Zeit aufsucht, doch hat er wol die Erscheinung nicht genug
•im Zusammenhang beobachtet, wenn er diesem Conj. gerade-
zu Futurbedeutung beilegt. So übersetzt er 'giu; üf den stein
ay Google
52 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCT1V. § 17.
der da ste mit : 'giess auf den Stein, der da stebn wird', aber
auch richtiger: 'der da stehn muss'.
Eine Betrachtung der ganzen Erscheinung seheint mir
zu ergeben, dass diese sämmtlichen Sätze mit den sogenannten
conaecutiven Relativsätzen zu; ammenzustellen sind, die eine
für das Antecedens nethwendige oder geforderte Eigenschaft
bezeichnen. Sie finden »ich vereinzelt auch noch bei imiiea-
tivisebem Haupts. : 'ich gibe dir ein gemachedin, da? dir helfe
mege stn' Gen. D. 6, 25; 'du erkiusest in dem walde einen
boum der dir gevalle' MF. 37, 10; 'ich muo; hie beltbeu,
swa; halt mirgeschiht, bi minen mägen, die mir helfen klagen'
Nib. 1228, 2; 'so wol mich dirre mserc da; urwer hßchverten
also ist gelegen, da; iemen lebet, der iuwer meister müge
stn' Nib. 443, 2; 'al min ungelücke wil ich schaffen jenen,
die sich ha;;es unde nides gerne wenen' Walth. 60, 38;
min unsinnen schaff ich den, die mit velsche minnen' ebd.
61, 5; 'Winter du hast lauge nehtc. der ist srelic, dem si
kumen rehte' ebd. xvn, 13; ein iegllch sin haben muo; der
in weck nach einem rehte' W. g. 9524 ; 'da; inuo; beschehen
von einem Wesen da; selber wesen st' Eckh. 619, 5; 'Augusti-
nus sprichet : unser Vernunft mae niht die lutcrcn wärheit
bekennen wan in einem liebte, da; genzeltch st einveltic unde
pur, und da; ist got' ebd. 615, 8. Wir können freilich diese
Conjunctive nicht alle durch Umschreibung mit 'Müssen' und
Sollen' wiedergeben; allein mau darf nicht vergessen, dass in
damaliger Zeit 'Sollen' 'Pflegen' bedeuten kann (z. B. Er. 248),
reht die angebome Art und Weise, 'nach hundes reht' xvpöc
Aixijv, ebenso phlifit die Art und Weise heissen kann (vgl.
die Wörterbücher).
Eine deutliche Vermittlung zwischen diesen Relativsätzen
der geforderten Eigenschaft und den nach dem wönschendeu
Conj. stehenden bilden die conjunetivischen Relativsätze, welche
nach wol und ir$ erscheinen, 'so we deine der ime geswiche'
L. Alex. 670; 'so wo im d*r den werden fürsten habe er-
glagen von Köme' Walth. 85, 10; Hei tugent, wiesmal sint
dtne wege, wie kumberltch sint dinc stege! die dinc stege,
die dtne wege wol im, der si wege und stege!' Trist. 36; 'si
sprächen alle bi einem munde : so wol der wile und der stunde
ay Google
MITTELHOCHDEVTSCHER COXJUNCTIV. § 17. 53
da; Ruoland i e wurde geborn : er ist uns ze tröste her
komen' Ruol. 190, 5. Der Hauptsatz ist nämlich indioativisch
mit wart zu ergänzen, wie Gr. Gr. 4, 175 zeigt. Statt dieses
Conjunctivs, der auch im Alth. belegt werden kann, 0. l, 11,
35: 'wola wart thio brusti thio Krist in gikusti' 'die jemals
küssen sollte' oder: jemals küsseu konnte', erscheinen Hilfs-
zeitwörter: Vol dtner magetheite diu des sicher mohte stn,
da; dfl gebierest' G. Sm. 1146; o we der missewende, diu den
gesellen muose geschehen' Trist. Volr. 3184. Erdmanns
Deutung dieses Conjunctivs (§ 237) 'die Brust, die Christus
gekösst haben mag' von Marias Mutterbrust gesagt, ist also
zu verwerfen und auch der Conj. iv, 28, 3 ist nicht durch
den Reim hervorgerufen.
Im Gothischen ist mit diesen Conjunctivcn zusammen-
zustellen Marc. 11, 44 [)amma kukjau sa ist' 67 «* tptkrjOfi
avröf irmv wen ich geküsst haben werde, (swen ich küssen
sol) der wird es sein, vgl. Waltli. *J6, 17: 'swen si mit
willen grüe;en muo;, der hat mit fröiden wirde vil'. Doch
ist hier die hypothetische Bedeutung nicht ausgeschlossen,
die für keinen der obigen Relativsätze angenommen werden
kann. Köhler S. 130 sollte eine Futurbedeutung des Con-
junctivs des Aorists nicht auffallend finden.
Der formelle Ausdruck der Abhängigkeit wird also in
den relativen Sätzen nach dem imp. und opt. Haupte, durch
den Conjunctiv so zu Stande gebracht, dass derselbe im
Nebcns. die Andeutung gibt, dieser werde in gleicher Kategorie,
wie der Hauptsatz ausgesagt.
•.Google
B. ZWEITER ABSCHNITT.
DIE NEBENSÄTZE TN DENEN DER CONJUNCTIV IM
NHD. HÄUFIGER DURCH DEN IND1CÄTIV ERSETZT
WIRD ALS IM MHD.
I. Fälle iu denen der Couj. mit einer Negation im
Haupts, in Zusammenhang stellt.
Allgemeine».
Im (i ntli ischen nimmt Zusammenhang des Optativs
im Nebensätze mit der Negation im Haupts, an für die nega-
tiven Cnusatmitze Köhler S. 114 mit Lobe § 278, 4 und
Burckhnrdt S. 11 und vennuthet aolchen auch für die Gon-
secutivaätze nach negiertem Hauptsätze S. 112« für die con-
secutiven Relativsätze Burckhardt S. IS.
Für das Althoohd. bemerkt Erdmann, dass die Nega-
tion im Hauptsätze 'am entschiedensten und ausnahmslos
für eine massgebende Bestimmung gilt, welche den ganzen
Inhalt des Nebensatzes in das Gebiet des Unwirklichen, bloss
Vorgestellten verweist und dass daher ein Nebensatz, dessen
Inhalt unter eine im Hauptsatz stehende Negation fällt, stets
im Oonj. steht" ($ 66).
Für das Alts, weist dasselbe nach Ilelmghel a. a. 0.
für die Folgesätze § 32, für abhängige Behnuptungssätze
§ 21; ein Beispiel für einen Relativ«, ist § 24 am Schiusa
angeführt.
ay Google
MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUKCTIV. J; 18. 55
Im Mhd. sollen hier zuerst Beispiele von Substan-
tivsätzen, welche theils Subjectsätze sind, theils einen
anderen Casus vertreten, nach negiertem Hauptsätze
gegeben werden (§ lü), hierauf die Folgesätze nach neg.
Haupts. (S 20), dann die Relativsätze (§ 21) näher be-
trachtet werden. Hieran schlichst sich dann die Betrachtung
des Objectssatzes nach Verben negativer Bedeutung wie
unterlassen, verschmähen, verhüten, verbieten, fliehen, zweifeln,
wenn sie selber nicht negiert sind (§ 22).
In allen diesen Sätzen bezeichnet der Conj. die Unwirk-
üchkeit des Nebensatzes und zu ihm hinzutretendes ietner,
ie: titlo tempore, je ein einziges Mal in der ganzen Vergangen-
heit oder Zukunft, und weist so »uf die Negation im Haupte,
noch einmal zurück.
Augenscheinlich lägst sich der Zusammenhang des Co
junetivs mit der Negation, an den Folgesätzen nach-
weisen, da derselbe in diesen erst mit der Negation im Haupts,
eintritt, während nach positivem Hauptsatz der Folgesatz im
Indicativ steht. Jemer, ie hat nach negativem Haupts,
dieselbe Bedeutung wie im Nebeus. nach positivem Comp,
nach positivem Haupts, dieselbe wie nach negiertem Comp.
(§ 4\ d. h. die der Hauptsätze.
Weniger augenscheinlich ist der Zusammenhang des
OonjunctivH mit der Negation in den Substantivsätzen,
da Subjects-. Objects- und andere Casussätze auch nach
positivem Haupts, im Conj. stehen können; allein der Conj.
ist auch dann nur der Form nach derselbe, ganz wie ein
iemer, ie, der Bedeutung nach ein anderer. So steht
auch nach negiertem: es ist Sitte, Gewohnheit ein Conjunctiv:
nu enist e; niht der liute sitc da; e; iemen gerne tuo'. A.
Heinr. 228; 'mich müet et iwer arbeit: e; was ie ungewon-
heit, da; den gräl ze keilten ziten iemen mühte eretriten : ich
het iueh gerne da von genomn' Parz. 798, 2't. Wie ganz
verschieden aber dieser Conj. von dem nach dem positiven e%
ist site stehenden ist, von dem § 1 3f. gehandelt haben, erhellt
sofort daraus, dass wir den nach dem negierten Begriffe stehen-
den auch im Nhd. noch haben, während der andere uns fremd
geworden ist.
•.Google
56 lUTTEI.HOtll DEUTSCH ER COSJUSCTIV. § 19.
Von Hilfaverben erscheinen in diesen Sätzen die
auch nach den entsprechenden positiven Begriffen stehenden
Stillt, Mügen.
8 18-
Von negiertem Hauptsatz abhängige Sub-
stan ti vsät i. e.
Das Verhiiltniss dieser Sätze zu den nach den ent-
sprechenden positiven Ausdrücken eintretenden Constructionen
für alle einzelnen Begriffe zu erörtern, würde liier zu weit
führen, ich gebe daher nur Beispiele zur Uebersicht über
den Umfang der zu besprechenden Erscheinung und zwar
1) Nominativ-, 2) Accusativ-, 3) Genitiv- und 4) Präpositio-
nalsätze.
Indicatjve in solchen Sätzen finden steh vereinzelt
z. B. W. Wh. 310, 12: an dem ich niht geprüeven kan da;
er kein untät ie begietic. std ich kröne von im empbienc',
wo das beistehende ie dieselbe Bedeutung wie in den Con-
junetivsätzen hat.
1) Nominativsätze.
a) Conj. des Präs.
Zwölftes Jh.: 'der tobende wnoterich der was d<»r
hellen gelich, di da; abgrunde begenit mit irn munde und
den himel zö der erden und ir doli niht ne mne werden,
da; si imer werde Toi' L. Ales. 6520; 'und ist mir noh vil
ungcdälit da; iemer werde ein ander wip, diu von ir gescheide
intnen muot' MF. 152, 7
Dreizehntes Jh.: 'e; mao nimmer geschahen, da;
ich iuwer wip werde' Er. 6293; ['ja leider desn mac niht
gesin, da; gnot und weltlich ere und gotes hulde mere ze-
samene in ein herze körnen Walth. 8, 22; dieser Satz kann
der Form nach auch als Genitivs. betrachtet werden : 'und
ist ouch unmügeüch, da; im üf der erde iht geltches werde'
Iw. 2660.
Hilfsverba: da; ist unmügelich, da; iuwer kumber
rinige sin des endes iemer sam der min' Iw. 4032; 'wan da;
deheine wis geschiht, da; diu natüre der elcinente sich inüge
wandeln andern ende' W. g. 2448; 'dfl wilt sere gaben und
ist vil unnähen, da; ich dir noch sül versmahen' Walth. 60, 3,
ay Google
HOTELHOCH DEUTSCHER CONJl'NCTIV § 19. 57
b) Conj. dea Prät.
'E; ist im selten e geschehen da; man in fünde in un-
siten' W.Wh. 190, 26; 'wand ime gar ungedäht was da; er
genäse' Trist. 16187. Hilfsv. taugen Parz. 798, 23.
2) Accusativsätze.
a) Conj. des Präs.
Zwölftes Jh.: 'Minne gebiutet mir da; ich Binge und
wil nun Ha; mich iemer verdrille' MF. 80, 26 vgl. ebd-
114. 1'.
Dreizehntes Jh.: |/da; ich die aele fliese descn han
ich niht gesworn* Nib. 2087. 3. 'di vürsten des nfi wenie
tuont da; si so offen beere sin' Mai 3, 27]; di<'se Beispiele
sind der Form nach Oenitivsätze. doch entsprechen sie einem
Accuaativsatz nach positivem Hauptsatz; weitere im folgen-
den Abschnitt § 23 Ende.
b) Conjunctiv das Präteritums.
Zwölftes Jh.: 'i; engetet nie dehein cliint durich sines
vaters willen, da; e; sich lie;e kollen' Diem. 87, 22; 'so
friesch nie man deich ir iht spreche wane guot' MF. 472 ;
Dreizehntes Jh.: '»ir hän da; selten froischet sider,
da; so msnec kostehser gezelt für keine stnt übr »I da; velt
so richltch wurde üf geslagen' W.Wh 99, 4; 'wir han selten
vernomen von keiner slahte msere da; dehein ritter wsere
hübscher' Lanz. 6884.
3) Genitivsätze.
a) Conjunctiv des Präsens: Zwölftes Jh.: Nu hän
ich voll ir weder tröst noch gedinge und da; ich iht mtnes
sanges genie;e' MF. 80, 27;
Dreizehntes Jh.: 'Des hilfet im niht Gerlint, da; er
immer lebende kome hinnen' Güdr. 1406, 4;
b) Conjunctiv des Präteritums:
Zwölftes Jh.: 'si ne gstorste niht beginnen, da; si
ime der minnen zerist zu gewüge' Eneide 38, 33 ; 'wie unge-
won her des was, da; er sliefe ze dirre zlt' ebd. 300. 28;
'Ich was vil ungewon, da; mich der minne bant von sorgen
lie;e iht frf MF. 102, 1.
Dreizehntes Jh.: 'da; wunder nie geschach a) umb«
in den landen, da; ie burgtere geeben guot so ringe sine.
iby Google
58 M1TTKLH0CHDEUTBCHEB COKJÜKCT1Y § 20.
mühten eines tages werden lare' Güdr. 324, 2; 'und lie; mir
nilit die muo^e, da; ich zuo sime gruo;e vollecliche wiere
körnen' Iw. 289; 'done mohtc im statt* niht werden vor
vorhten, die er haste, da; er so vil gettete, da; er fif da; ore
gestehe' Trist. 9143, dagegen steht das Hilfsv. im lndic.
6921 : 'orn lie; im nie die state geschehen, da; er vor siegen
moht nf gesehen' Trist. 6921.
4) Präpositionalsätze.
dar zuo: 'min herze stät mir niht dar zuo, da; ich
stn vriunt gewesen möge' Trist. 10466.
umbe da$: 'ich rede e; umbe da; niht, da; mir; diu
3«lde habe gegeben, deich io mit ir geredete' MF. 15, 5.
'den eit tet er niht umbe da; da; im sin gemüete iht ba;
so hin stüende danne her' Trist. 8521.
§ 20.
Die Folgesätze nach negiertem Hauptsätze.
Im G o thi sc heu haben die consecutiven Conjunctionen
sve, svasve, svaei ausser dem Infinitiv in der Regel den Indi-
cativ nach sich, in einigen Stellen aber auch nach indica-
tivischein Hauptsätze den Optativ, der nach Köhler (a. a. 0.
113) 'die Folge als eine beabsichtigte erscheinen läsBt', nach
Erdmann (Z. Z. v, 215) vielleicht aus der Beziehung auf
den Hauptsatz zu erklären ist; ei steht mit dem Optativ nach
Nf »n cairps und nach einer Frage mit negativem Sinne
(Rom. 9, 20; Köhler a. a. O. S. 1!2).
Im Ahd. steht in den mit (Aa; eingeleiteten Folge-
sätzen in der Regel der lndic- wenn sie sich an einen affir-
mativen indicativischcn Hauptsatz anschlicssen (Erdmann
§ 271 1, dagegen steht der Conjunctiv regelmässig, wenn sich
an einen negierten Hauptsatz der mit (An; eingeleitete
Folgesatz so anschliesst. d«»s sein Inhalt mit unter der Nega-
tion des Hauptsatzes steht (§272); auffallende Beispiele des
Conjunetivs nach positivem Haupts, bespricht Erdmann § 275
und § 376.
Für das Altsiichs. gilt dieselbe Regel; die Beispiele
sammelt Behaghel § 31 und 32.
Für das Mini, gilt noch im Ganzen dieselbe Regel, wie
ay Google
MITTELHOCHUEUTSCHER C0NJUSCT1V. g 20. 5Ü
im Aiid., nur duss der Indicativ nach negativem Haupts.,
der in diesen Sätzen im Nlid. fast überall gesetzt werden
kann, sich hier auch schon, wenigstens an dem Modalverbum
mttgm, ausnahmsweise findet.
Es finden sich im Mhd. wie im Ahd. Beispiele eines
Conjunctivs nach positivem Hauptsätze, jedoch ganz vereinzelt,
'dö si ze riter wurden nach ritterlicher e mit also gr6;en
eren, da; westlich nimmer mere erge' Nib. 34, 3; Walth.
44, 23: 'nä ist sümclfchen so, da; si mir wol gelouben mfne
klage'; Güdr. 627, 2 hat die Handschr.: 'Also Bchiet von
danuen der wo) gezogene gast da; er Ober rücke trüege
den grö;en last'; Eckli. 551. 20: 'Der ein ist also da; kein
gebreste an in sto;e oder wenic. Aber der ander ist also
da; in anstoßen die gebresten'; ferner ebd. 407, 3: 'Da wirt
diu sele vereinet in der bl6;en gotheit da; si nimmer mer
müge fanden werden als vil als ein tropfes wtnes mitten in
dem mer'. Vielleicht ist dieser Conj. mit dem der Relativ-
sätze bei positivem Hauptsatze zusammenzustellen, von dem
§ 17 gesprochen ist.
Der gewöhnlich nach negativem Haupts, erscheinende
Conjunctiv drückt die Unwirklichkeit des in dem Nebeng.
enthaltenen Gedankens aus; es wird derselbe nur einen
Augenblick in die Vorstellung gebracht, um alsbald verworfen
zu wrrden. Einen Beweis wie deutlich die Negation aus
dem Hauptsätze in dem Nebensatz vorschwebt, gibt Mai 100,
33: lir habet e; so geschaffen niht, da; ich in welle von im
iht weder guot noch übel sagen'; wo anstatt mit: »ei es
- - sei es, mit weder — noch gegliedert ist, oder W.Wb.
325, 5: 'wir haben niht söl her wtte da; wir gein disem strttc
unz ze wer niht mugen berüeren. statt: iht mügen, wo der
Folgesatz gebildet ist als ob vorherginge: wir sind so in
die Enge getrieben.
Während ie, iemer, immer tnire nach positivem Haupts,
die Bedeutung semper, wie in den Hauptsätzen, haben (ie
z. B. Bari. 164, 26; 217, &; 644, 16; 9ilv. 4540; Neidh.
75, 4; iemer TriBt. Heinr. 2544; Trist. 16571; Walth. 39,
23; Freid. 114, 9; Mai 67, 34; immer m«re Eneide 206, 16;
254, 32), haben iemer und iht, die in den Folgesätzen nach
(By Google
60 MITTEI.HOCHDEIJTßCHER COSJÜSCT1V § 20.
negativem Haupts, auftreten, die Bedeutung ullo tempore,
ullo modo.
Es erscheint also in diesen Sätzen 1) am einfachen
Verbum a] der blosse Conj., bi der Conjunctiv mit Partikeln.
2) am Hilfsverbum a) der Conjunctiv, b) der Indicativ.
1) das einfache Yerbum erscheint
a) im Conj. : 'Kein getihte an sprächen ist so glänz,
da; e; an künste gö der vür' Trist. Ulr. 12, dass es darüber
ginge oder: irgendwie darüber geht 'dane heten onch die
Sahsen so höhe niht gestriten, da; man in lobes jtelie' Nib
219. 1 dass man ihnen nachgesagt hätte, dass man ihnen
irgend nachsagte, auch: dass man ihnen nachsagte.
b) im Conj. mit iemer, iht: 'Swie man elliu wa;;er siht
küren in da; mer ir vlö;, sin übcrvlu; wirt niht so grö;, da;
e; iemer überge Bari. 155, 22; es wird doch u immer über-
laufen von der Wassermenge; 'lehn vorbte fleh niht sä ser«.
da; ich dorch flwer ere mtiis dankes iht sterbe' Eneide 234.
17 irgendwie sterben werde, stürbe, sterben wollte; 'nu was
den heiden niht so gäch da; si den roub icht vechtin an,
sundir beittin' Jer. 171"; Mer lielni was nie so gut [noch der
iseiiiri" hat] noch der halbuich nie so vust da; e; im holfe
iht umb ein bast' Enoide 202. 21.
2) Hilfsverba erscheinen
a) im Conjunctiv:
'si sprach so reine ist niht min leben, da; ich mich des
gerüemen müge' Mai 18T. 20 ich kann mich nicht rühmen.
'Du hast so voilecliche niht gestriten, da; du noch sülst
hinnen varn' Bari. 389, 27 dass du solltest, dass du schon
dürftest, darfst, 'wan ich nie gewan deheinc die gebsere, da;
man mich mühte scheiden' Gildr. 1260, 2 dass man mich
hätte schelten können. Es mag hier bemerkt werden, dass
die Verwendung des Conjunctivs des Präteritums, an Sfelle
des Präs. sich an Hilfsverben schon im Mlid. findet. So
Kudr. 500. 2. 'si ist uns so nähen bt mit hüse niht gesehen,
da; wir ai möhten werben' um sie werben könnten - mügen,
Klg. 1891 : 'min sin der krefte niht enhät, da; ich; iu künde
wol gesagen, wo andere Hschr. den Conj. des Präs. bieten;
ay Google
MITTELHOCHDEUTSCHER CO.NJUNCTIV § 21. 61
es bedarf diese wichtige Erscheinung noch genauerer Beob-
achtung.
b) im Indicativ:
cjn stät nu leider niht also da; wir uns mugen ge-
rechen' Trist. 10212; 'sine wären niht so statehaft da; si
deheinen veltstrit mohten gehaben ze keiner ztt' ebd. 18776;
'doch enbat sin nie so seTe da; sis iht muhte vervän' Lanz.
7442. ümer steht bei mügen Eckh. 70, 37: 'die nidersten
krefte enmügent niemer aö gar «5 gezogen noch so gar ge-
biiite.lt werden da; si iemer komen mügent in die obersten
krefte'.
§ 21.
DieRelativ sä tzenachnegi er tem Antecedens.
Im Uothiechen folgt nach Lobe § 264 Amn. 4 der
Optativ auf das Relativum in negativen Sätzen; doch lassen
seine Beispiele, die eine Negation in Haupt- und Nebensatz
haben, zweifelhaft, welclic von beiden die für den Optativ
entscheidende sein soll. Kohler S. 131f. nimmt keinen Zu-
sammenhang des Optativs mit der Negation an. sondern lässt
den Conjunctiv in allen nicht verallgemeinernden oder hypo-
thetischen Relativsätzen deswegen stehen, weil der Satz eine
we-erttliche characteristische Erweiterung enthalte. Allein
das einzige Heispiel eines nicht nach Negation oder Frage-
wort, im Relativsatz stehenden Optativs (abgesehen von Marc.
10, 29. wovon oben § 11 und Marc. 14. 44 wovon § 17),
nämlich Luc. 17, 8 hat im Haupts, einen Imperativ. Juli.
12, 23: 'i)sm hveila ei sveraidau sunus maus' ist 'ei — mans'
Subjectssatz, der genaue Ebenbilder im Ahd. bat (Erdmann
§ 248). Auch Burckhardt führt unter den consecutiven
Relativsätzen (S. 19) einen von einem Impeiativ abhängigen
an, doch bemerkt er. dass der Optativ besonders nach nega-
tiven und interrogativen Sät en Anwendung findet. Am
richtigsten Stamm-Heyne 461: Der Optativ steht im abh.
Satze nach Relativen, wenn eine Negation oder ein Frag-
wort vorhergeht.
Im Ahd. st ht conjunetivischer Relativs. bezüglich auf
^ Google
62 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV § 21.
einen negierten Begriff im Haupte. (Erdmann § 234) und
/.war auch in ohne Prouonien angereihten Sätzen (ebd. § 217).
Für das Alts, erklärt i'inen Conj. im Relative durch
'die vollständig« Irrealität der im Rclativs. ausgesprochenen
Thatsache' Behaghel § 24 Schi.
Im Mhd. erscheint in dienen Sätzen 1) das einfache
Verbum a) im blossen Conj., b) im Conj. mit Partikeln,
c) im Indicativ; V) Hilfsverba a) im Conj., b) im Couj. mit
Partikel, o) im Indicativ.
1) Das einfache Verbum erscheint
a) im blossen Conjunctiv :
'Ich eihe hie niemen des si ein' Iw. 3589 ; 'der aide
kunich Latin der forde selbe stne gote, her De bete deheinen
boten, den her si lieje rüren : her woldes selbe füren' Eneide
307, 1«.
b) im Conjunotiv mit Partikel:
'doch ist ir deheine weder grö; noch kleine, der ver-
sagen mir iemer wfi getuu' Waltb. 53, 23; 'min ougen nie
gesähen kein kint, dem ich ie also holt st' Trist. Ulr. 1610;
'nu ist aber sin burc so stark da; nieman lebender ist so
karr, den si umb ein här entsitzen' Lanz. 6953; 'und ouch
da; sin süe;er munt des ruomes nie gepftac, da von betrüebet
iender wurde ein srelic wtp' MF. 55, I ; 'Sit min Erster tac
erschein so wart nie ritter dechein, ze dem ich ie gespraeche
wort' Parz. 632, 3. Merkwürdig ist ein Indicativ mit Partikel
Mai 65, 31. Dort sagt Boaflor zum Vater: Wie könnt ihr
von mir verwundet sein? 'Ich hän swert noch meiner niht,
da von in immer leit geschult' ich habe weder Schwert noch
Messer, wovon euch irgend wann Leid geschieht oder mehr
modal: 'irgend wie' oder conjunetiviech : wovon euch ein Leid
geschähe. Dass der Relativsatz als unwirklich gefaast iet,
beweist immer und doch steht der Indicativ, wie im Nhd.
c) im blossen Indicativ:
'irn gesagt nie fiber wirtee br&t der; iu mit bc;;erm
willen bot' Parz. 279, 21; 'in da; lant kom nie dehein gast,
den man sä gerne sach aldä' Mni 109, 32. In diesen Fällen
läset sich begreifen, warum die Un Wirklichkeit nicht durch
den Modus ausgedrückt ist: es soll nicht geläugnet werden,
ay Google
MITTELHOCHDEUTSCHER COHJUNCTIY. § 22. 03
dass ein Wirth ihm überhaupt Brot geboten habe, sondern
nur, dass er es mit besserem Willen gethan bezw. dass man
einen Gast so gerne sah, nicht dass man überhaupt einen
Gast: gerne sah ; der Nebensatz ist also nur in Bezug auf
diesen Grad, auf dieses Mass unwirklich. Doch findet
sich auch ohne solche Begründung der Indicativ schon im
zwölften Jh.: 'ich ne freiste nie den, der fernam, war diu
brät ie bequam' L. Alex. 514.
Hilfsverba finden sich
a) im blossen Conj. :
'wan under tösent sündseren mug wir vil käme einen
bewahren, der durnehtic müge heilen' Heinr. v. Melk, Erirm.
17; 'niemen ist aö ilche der gein dir koste mege bän, hästu
vräge ir reht getan' Parz. 254, 29; 'nu wijje rehte, da; nie
ritter uf ors geaaj. der im geliehen raöhte' Mai 191, 35;
'kein wunder ich ervreische da; sd vreinde künne sin'
G. am. 186.
'ich ensilie niht anders hie des man fürhten müejc'
Flore 4975.
b) im Conj. mit Partikel:
'da; nimmer wirt noch werden kan in dor werlt kein
ander wtp, von der mtn her/, von der mtn Ifp müg immer
koraen also hö' Lieht. 61, 30.
c) im Indicativ:
Dia bdnt kan niemen vinden diu gedanke mugen binden'
Freid. 115, 14; 'blümen ne wart nie nebein di scöner wesen
molite' L. Alex. 5093; 'ejen wart künec noch künegtn diu
ane sorgen mohten sin' Freid. 58, 9.
'liute in geltoh noch nie bekant weder mtn hoeren noch
■nfn sehen, den man vor (ij so dorfte jehen jiriss in solher
heehe' W.Wh. 183, 28.
SSM.
Der Conjunctiv in Objectssätzen nach Ver-
ben negativer Bedeutung.
Die hierher zu rechnenden Verba sind alle diejenigen,
welche, wenn sie selber verneint sind, den Objects^atz mit
ne t: conj. folgen lassen. Sind sie nicht verneint, so folgt
Digital ny Google
64 MITTELHOCHDEUTSCHER CUNJÜNCTIY. § 22.
im Objectssatze, wie Bonceke zu Iw. 3131 von erlägen richtig
bemerkt, das Verbum gleichfalls im Conjunctiv. Mit einer
Bei spiel Sammlung für die von dieser Arbeit aufgeschlossene
Construction mit ne sammelt die hierher gehörigen Begriffe
Dittmar, Z. Z. Ergänzungsband S. 262f.
Im Gothischen vertritt diese Verb» faurbiudan, das
nach Köhler (a. a. 0. 8, 92) stets mit ei und folgendem
Optativ verbunden wird. Ueberall folgt auch ni im Neben-
satze. Es gehört aber Verbieten zu den obeD bezeichneten
negativen Begriffen; verneintes perbieten hat ne vät dem Con-
junctiv nach sich (Dittmar a. a. 0. S. 288). Mit Unrecht
tadelt Schirmet 8. 36 Köhler darüber, dass er diese Sätze
nicht zu den Absichtssätzen gestellt habe; es sind Objects-
sätze, ku denen jedesmal ein Absichtssatz noch hinzutreten
könnte.
Aus Otfrid ist heranzuziehen die Construction der
Verba des Verbietens mit tha% und tha$ ni mit dem Conj..
welche Erdmann § 291 nicht richtig unter den Absichts-
sätzen aufführt. Die Heranziehung von Otfr. I, 1, 23 als
Beleg für 'biwenkan' mit (Aa; ni und dem Indieariv. be-
ruht auf falscher Leseart; Kelle liest bithcnkit.
Im Heiland finden sich lettian hindern, werian ver-
wehren mit lhat ni und dem Conj. (Behaghcl § 43).
Im Mhd. haben diese Verba einen einfachen Conjuuc-
tiv nach sich oder einen Conj. mit einer Partikel in dem
Sinne von ullo modo die darauf hinweist, dass die in dem
Verbum enthaltene Aussage nicht wirklieh ist: statt dieses
Satzes findet sich aber auch ein indicativischer Objectesatz
mit niht, z. B. 'unde erwante dem lewen da;, da; er sich
niht ze töde stach' Iw. 3958; 'dö si die maget vuuden, da;
Wate dö niht vaht, da; understuonden käme die Herwige»
helde' Kudr. 1656, 2; ferner Wig. 1508. Regelmässig aber
folgt 1) der blosse Conj.- 21 der Conj. mit Partikel
1 ) Der blosse Conj. a) Präs. : 'seht nu getuon ich guoten
rät, da; ich deheine miete für mfnen Itp biete' Er. 975.
bi Prät. : 'Im verstnähte s£re da; er strite mit einem
man' Parz. 705, 20; 'herre e; ist si gar verdngt, da; si mit
herren ie;e ode in so nähe sasje' ehd. 550, 16.
ay Google
MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUHCT1V. § 22. 65
2) Conj. mit Partikeln.
ft) Präs.:
du muost in verkiesen, da; er dir immer bt wone de-
heiner dienste' Nil>. 767, 1 ; 'ich . . . habe alwege huote da;
ich immer missetuo' ltes Bcbl. 1088; 'nu ne kiuse ich dtnen
Schenkeln an deheinen val noch atii%: wie wol ei des bewart
sint da; ei vrost ode wint ietuier habe gerüeret' Gregor 2748;
'da; man gotee f{äbe iht koufe oder vcrkoufe da; wart uns
verboten bi der toufe' Walth. 33, 5.
b) Präteritum:
und da; er skh huote mit werken und mit muote da;
er immer mmeetcete Er. 4642; 'so ßuhen si da; von leide da;
si dar imder kamen da si frcude vermemen' Er. 9809; 'und
gebot ir da; zestunt da; ze sprechenne ir mimt der reise iht
üf kwme' Er. 8093; ferner Mai 20, 18; 'aus het er gezwivelt
gar da; einer getagt iht wcere war ode da; er ie wurde rieh'
Wig, 5837; 'da; doch der gast verbirt da; er so sanfte iht
eeyt W.Wh. 132, 18; 'Gäwän bat des nemen war da; diu zi-
mierde wol gevar iender wurde verrucket oder iht dervon
gezucket, kurslt, heim oder echilt' Parz. 757, 15.
Hilfsverb»: 'da; ich ie bin gewesen in größer huote dn;s
iemer kunne valsch an mir verstau' MF. 116, 6; 'sin tisch ist
ir e-uch vorsaü da; si da icht e;;en mÜ7,e' Jer. 6, 218.
Es nehmen auch zuweilen Verba, welche sonst den
Objectssatz mit niht und dem Conjunctiv bilden zuweilen
diese Oonstructlon an, so gebieten befehlen, mit niht: 'diu
vrowe gebot ir an da; leben da; si in allenthalben niht be-
striche da mite' Iw. 3439, mit immer: 'e; waere man oder wlp,
den gebot si allen an den lip, da; si immer ritters wurden tut',
als ob vorherginge verbot si Parz. 117, 21, ebs. 453, 6; ebenso
raten, mit niht : 'Wir sulu den kochen raten, da; si sieh niht ver-
filmen' Walth. 17, 1 1, mit iht: 'Von Kapelle der abbet riet und
al die samenunge mir da; ich e; iht verheere' Bari. 403, 6, als
ob vorherginge: widerriet. Es niuss freilich zweifelhaft bleiben,
ob nicht diese Adverbien hier vollständig als Negation ge-
braucht Bind, da sie sich gegen die gemeine Annahme, dass
sie nur in untergeordneten Sätzen (mhd. Wörterb. i, 740b,
20, iii, 653', 30) oder in abhängigen Sätzen mit dem Conj.
(By Google
66 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV. § 23.
(ebd. n1, 152*, 14) verneinende Bedeutung hätten, einzeln
auch im Hauptsätze bo finden (W.Wh. 377, 29; Triat. 18504
beidemal vor mir) und iht aowol wie iemer in einem iudi-
cativischen Folgesätze Mai 23, 20.
Neben diesen Wendungen finden sich auch die abs-
trakteren mit dem Infinitiv, welche im Nhd. die gebräuch-
lichen geworden sind, und zwar neben der Wendung mit ze
auch der Genitiv des Infinitivs.
II. Die abhängigen Sätze nach den Begriffen:
Glauben, Ueberzeugt sein, es ist gewiss.
§ 13.
Allgemeines.
Für das Gothische trennt bei Besprechung der Ob-
jeetssätze nach galaubjan und truuan, gatrauan Köhler S. 109
nach der schon von Erdmann getadelten Art die nach den
negierten und fragenden Sätzen stehenden von den nach
positiven Sätzen stehenden nicht ab. Es kommen ausser der
schwierigen Stelle Sketr. I b - c für die positiven Begriffe
nur Luc. 18, 9 und Rom. 38f.' in Betracht. In beiden steht
im abhängigen Satze der Optativ, in deren erster er 'eine
der Wahrheit widersprechende Selbstüberschätzung andeutet',
in deren zweiter 'ein Zutrauen, das sich erst noch bewähren
soll' 'gatraua auk patei ni daupus ni lihains, nih aggeljus ni
reikja . . . rnagi uns afskaidan af friafivai feups'; m'nunfiai
yü$ 017 oi're &ityaroq oiirt lw»J oü« äyytkot ovtl äg/ui ....
ävrf/titTM i)ftii$ /i-igfoai änn ttJ$ äyävr,Q mv 9tiw. Ein Bei-
spiel für den Indioafiv gibt Lobe § 270, 1, nämlich 2. Thess.
3, 4, wo jetzt gelesen wird: 'gatrauam in fraujin in ixvia ei,
patei anabudum izvis, jah taujip jah taujan habaip', nmoi-
ihtfiiy dt <V itvotVd £<p' i'itaQ Uli ii nai>ayy^i,Xi>fnv viuiTzt km
Im Heliand steht gilöbian, gilöbon hebbian mit indi-
cativischem Objectasatze, ni gitr&ön mit conjunetivischem
(Behaghel § 20 und § 21). gitrßön steht auch positiv zwei-
(By Google
MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV. § 23. 67
mal mit dem Conj., in welchen Fällen ihm Behaghel im
Gegensatz zu einer Stelle mit folgendem Indicativ die Be-
deutung: 'die sichere Hoffnung hegen beilegen will. Allein
nur die eine der beiden Stellen 2031 : 'gitruöda sin wel . . .
that helpan weldi' bat sicher auf die Zukunft gehenden Nach-
satz, die andere 2071, wo es nach vollbrachtem Wunder
heisst: 'truodun si sidor thiu mer an is mundburd that hi
habdi mäht godes' kann auch bedeuten: si waron überzeugt,
dass er hatte, wie 3116: 'that sie gitruödin tliiu bet, that
ho selbo was sunu drohtines'.
Im Ahd. steht der Conj. nach diesen Begriffen nicht
nur von irrigen Annahmen, sondern auch 'von zukünftigen
Ereignissen', so nach ist uns gimssi (Erdmann § 317), nach
jfiloubett (ebd. § 319); die regelmässige Construction ist die
mit dem Indicativ, wofür Erdmann § 312 Beispiele für
gilouben gibt. Den hier erscheinenden Conj. erklärt Erd-
mann § 302 dadurch, dass 'die angegebene Gewissheit eben
nur eine subjeetive der im Hauptsatze denkend oder redend
eingeführton Person ist, und immerhin bei anderen eine Un-
gewissheit in Betreff des atigedeuteten Punktes vorhanden
sein kann'.
Für das Mhd., wo sich der Conj. auch bei gegen-
wärtiger Thatsache findet, der bei Otfrid wol nur zufällig
fehlt, gibt § 24 eine Uebersicht der Gestalten des Objects-
resp. Subjectssatzes, § 25 eine Besprechung des Conjunctivs.
Vorher gebe ich hier noch eine Uebercicht des Objectssatzes,
wie er erscheint, wenn die in Rede stehenden Begriffe
negiert sind, um die vollständige Übereinstimmung mit
den in § 1 9 besprochenen Substantivsätzen zu negiertem
Hauptsatz zu zeigen. Es steht in ihnen 1) der blosse Conj.,
2) der Conj. mit einer auf die Verneinung deutenden Partikel,
3) selten der Indicativ mit einer Partikel.
1) Conjunctiv:
'zwärc des ne trouwe ich niht da; si sus ze mir tu'
Eneide 298, Ü.
2) Conjunctiv mit iemer, ie.
'ine trouwe es niht- sprach Hagne, da; c; immer ge-
schehe' Sib. 1048, 4; 'ich geloubo niht da; si manne immer
By Google
68 MITTELHOCHDEUTSCHER COKJUNCTIV. § 24.
werde holt' Kith. 73, 34; beim Prät. steht ie, wenn es sich
auf eine vergangene Handlung bezieht: 'wir ensuln noch en-
megen deB nicht gelouben da; mit fleischlichen oug<n ie
dchein man stehe got, weder do er diu wort wider Si>6 chot
oder inder an deheiner etat' Aneg. 25", 69; ferner MF. 174,
17; iemer, wenn der Conjuuctfv des Präteritums auf eine
vom Standpunkte der Vergangenheit aus zukünftige Handlung
geht: 'Dö diu juncfrowe die stimme dö vernam, dö woldes
niht getrouwen da; iemor alsam der wilde vogel würde da;
er reden künde Küdr. 4168, 1.
3) Indicativ mit immer:
'des wil ich niht getrouwen da; e; immer guaohiht'
Mai 67, 26.
8 24.
Gestalten des Objects- und Subjectssat zea
nach den Begriffen: Glauben, Ueberzeugt sein,
es ist gewiss.
Es steht in diesen Sätzen im Mhd. der Conj., mit dem
der Indicativ abwechselt, bis auf einen Fall, in dem der
Conj. auch im Nhd. am einfachen Verbum noch unentbehrlich
ist. Es ist dies der Conj. des Präteritums in der Bedeutung
einer vom Standpuncte der Vergangenheit aus zukünftigen
Handlung; auch an seine Stelle können aber indikativische
Umschreibungen mit den Hilfsverben treten.
Es steht am einfachen Verbum 1) der Conjunctiv
al des Präsens:
a) von Gegenwärtigem: 'der sibende sprach: ih bin
gewis, i; st ein rechter Jaspis' L. Alex. 6904; 'deute ba; ge-
trouwe ich des da; im unmäre sin diu wib' Eneide 302, 32;
Ich wil des ba; getruwen da; si alle ligen tot' Nib. 2063, 4;
'ouch trouwe ich wol, si sf mir holt' Parz. 607, 5; 'in dem
ist da; gewizzest da; diu natöre der persöne si ze offen-
barende die fruht ir eigen nature' Eckli. 244, 24.
ß) von Zukünftigem: 'ich getrüw des stner hende, si
neme; unvergolten' Parz. 361. 12; 'ich hän geloube da; mir
frome der touf den ich empfangen hän' Silv. 2652.
b) des Präteritums:
ay Google
MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIY. § 24. 69
a) von Vergangenem : ei versähen sich zc ir vtnde,
Hotelc hete der mäge niht mßre' Kudr. 857, 4; 'do versach
ich mich da; er ein stumbe wtere' Iw. 480; von präsentischem
Hauptsätze abhängig: 'Sit ir geloubent da; sich got selbe in
als augestlichen spot würfe und so grimme clage' Silv. 3076.
ß) von Zukünftigem: wan si sich des wol versach, ir
hülfe des tagea der tot ü; werltlfcher not' a. Heinr. 1108;
'wan si wolten da; gewis hän und wurde de portc üf getan
da; si in drinne vunden' Iw. 1263.
2) Der Indicativ
a) des Präsens:
«) von Gegenwärtigem: 'mfne mäge und ich getruwe
dir: du bist miner kinde oeheimes sun' W.'Wh. 349, 10; 'Da
bi geloube mir, swa; ich ir jehe, e; get von herzen gar'
MF. 88, 7.
ß) von Künftigem : 1h getruwe an sraer frumicheit :
mordit ir mih, da; is ime leit' L. Alex. 3587; und volges
du der 16re min, so wis gewis, e; frumt dir an dem muote'
Waltli. 22, 36; 'so muo; dtn grosste vreude sfn da; du des
solt gedingen hän sunder zwieellichen wän da; er dir git
ewieliche mit im da; himelriche' Bari. 400, 40.
b) des Präteritums:
«) von Vergangenem : 'ich versähe mich wol ze wäre,
ir herzen wären misltch' Iw. 6522; 'nu ist da; äne zwtvel
war da; unser herre edeler was dennc alle; dn; got ie ge-
Bfihnof Eckh. 238, 5. Von einem Prät. abhängig : 'D6
Alexander genas unde des wol gewis was da; ime der tranc
wol bequam, Parmfnen hf; er slän' L. Alex. 2448.
ß) von Zukünftigem : nicht anwendbar.
Hilfsverba stehen 1) im Conjuncriv
a) des Präsens.
Sulen: 'wan da; er sich versäht dei; süle geschehen'
MSU. 1, 179"; 'si beitent und versehent sich, e; sül geschehen
" da; ist geschehen Bari. 270, 38; 'Diu frowe von herzcleidc
starp. Ich geloube da; si sul genesen' Wig. 8021.
Mägen: 'ich getruwe des mlin rehte, sule es gelückc
walden, ich müge 'n pris behalden' Parz. 701, 26.
ay Google
70 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV. § 25.
b) des Präteritums:
Vau b! des wol versähen sich, und des gelouben wolten,
ob si gesigen selten, da; müest an sine helfe stan' Silv. 2776.
Bei Suln ist Indicativ und Conjunctiv nicht zu unter-
scheiden: an die er steh versach da;s im undertän solten
sin' Lanz. 8780; 'der selbe beiden was gewis, sin eilen solde
den gräl behaben' Parz. 479, 18.
2) Im Indicativ
a) Präsens:
'des wil ich wol getrouwen, wirt e; rehte erbouwen, e;
sal ein gut lant stn' Eneidc 229, 6; 'geloube ane allen zwtvel
mir: du solt noch hint geligen tot' Silv. 366.
Wol mägen: 'ouh trouwe ich minem heile da; du
mäht wol genesen' Nib. 2102, 4.
b) des Präteritums:
'da; Karl muose Valien da; was an aller slahte wanc
beide ir wän und ir gedanc' Karl B. 10264.
I 26-
Erklärung des Conjunctivs im Objects- und
Subjectssatze na#h den Begriffen: Glauben, lieber-
zeugt sein, es ist gewiss.
Ich kann mich der in § 23 angeführten Erklärung Erd-
manns im Wesentlichen auschliessen.
Der Conjunctiv dieser Sätze ist ein Verwandter des
unter III. und IV. des ersten Abschnittes behandelten, der
die Notwendigkeit bezeichnet. Ausdrücke der Notwendig-
keit werden auch sonst, z. B. im Hauptsatze zur Bezeichnung
der subjektiven Gewissheit verwendet: 'der kunic sprach,
hörtes du Tristan? zwäre, da; muostu gewesen sin. 'nein ich,
zwar, kunic, herrc intn" Trist. Ileinr. 2246; gewöhnlich steht so
im Mhd. in Hauptsätzen das Nib. 2102, 4 (§ 24 Ende) er-
scheinende wol mügen z. B. Walth. 56, 38 ; Trist. Heinr. 6300.
Die conjunetivischen Ausdrücke erscheinen milder ausgedrückt '
als die indicativischen, als ob ihnen ein: 'jedenfalls, gewiss'
beigefügt wäre. Denn ein: 'er hat es gethan' wird durch
den Zusatz 'gewiss': 'Er hat es gewiss gethan', zwar einer-
seits verstärkt, andrerseits abgeschwächt, da es durch den
By Google
MITTELHOCHDEUTSCHER COKJUKCTIV. § 25. 71
Zusatz : 'gewiss' zwar zu einer für sicher gehaltenen, aber
doch nur einer Vermuthung wird. Es wird also durch den
Conjunctiv wieder auf den Begriff des Hauptsatzes; 'ich bin
überzeugt' zurückgewiesen und so die beiden Satztheile enger
verbunden. Doch muss man sich hier vor einer Täuschung
hüten, dass man bei den indicativischen Ausdrücken gar keine
Verbindung sehen wollte; dies wäre eine rein äusserlichc Be-
trachtung. Dasselbe: 'jedenfalls, gewiss' das, in dem Conj.
liegend, die Verbindung der Satztheile vermittelt, ist durch
Setzung des Indicativs dem Sinne nach noch viel schärfer
ausgedrückt, und dieses ist es, was den Nebensatz auch bei
indicativischem Ausdrucke dem Hauptsatze unterordnet. Die
gewöhnliche Ansicht, wie sie z. B. Schirmer S. 22 und 23
auseinandersetzt, von der 'blossen Parataxis' scheint mir des-
halb irrig. Er stellt sich die Sätze ohne äusseres Zeichen
grösseren oder geringeren Wertlies neben einander stehend
vor, dann wurden einige erst als logisch zusammengehörig
erkannt, und diese Zusammengehörigkeit wurde durch die im
Hauptsatz ausgebildeten Mittel bezeichnet. Man sträubt sich
dagegen, alle die moditicierten Bedeutungen einer Form wie
der Conj. ist, als ursprünglich beizulegen, bedenkt aber nicht,
dass man den Conj. nur entlasten kann, um dem Indicativ
um so mehr zuzumuthen ; denn die Kategorie der Möglich-
keit und Notwendigkeit kann nicht nach der der Wirklich-
keit erst (etwa nachdem diese in parataktischer Sprache ein-
geübt war) geworden gedacht werden. Sie waren mit ihr
vorhanden; war also Möglichkeit und Noth wendigkeit nicht
bezeichnet, so war es auch die Wirklichkeit nicht, da ein
Modus alle Beziehungen bezeichnen musste. Viel richtiger
scheint mir darum Erdmann § 78 auch für das parataktische
Verhältniss conjunctiv ischen Ausdruck anzunehmen. Ich
möchte dies noch weiter ausdehnen und ein ich bin gewis,
e; si ein rehter Jaspis' für ebenso alt halten, als ein : ich bin
gewiss, es ist ein richtiger Jaspis und sogar eher glauben,
dass es eine Zeit gegeben hat, wo man den Indicativ noch
nicht für den Ausdruck der Gewissheit 'es ist' für: es ist
jedenfalls' habe setzen können.
ay Google
72 MITTELHOCHDEUTSCHER CONJUNCTIV. 8CHLUÖ8.
S c h 1 u a s.
Mit dem Berühren des ersten auch dem Nhd. unent-
behrlichen Conjunctivs bin ich an der Grenze der Aufgabe
angelangt, die ich mir gesetzt hatte und ich fasse kurz zu-
sammen, was mir durch die vorgelegten Untersuchungen nach-
gewiesen scheint.
Zunächst linden sich drei negative Ergebnisse.
1) Unter A. I und I* wird eine feine Anwendung des
Conjunctivs im Deutschen als selbständig erwiesen und eine
Deutung, wie sie Burckhardt (S. 22) gibt, der sich den Conj.
des Prät. nach faurpizei nicht anders zu erklären weiss, als
durch die Annahme, dass Ulfilas sich vom lateinischen Sprach-
gebrauch habe leiten lassen, als eine verzweifelte mit aller
Sicherheit abgewiesen (§ 7).
Dieselbe Selbständigkeit des Deutschen wird durch den
Gebrauch des Conjunctivs nach dem Superlativ, in dem das
Mhd. mit dem Alts, und Ags. übereinstimmt, für einen
zweiten Punkt erwiesen. A. IL
Diese Selbständigkeit kann nicht bezweifelt werden für
den Relativsatz zu imperativiscliem Hauptsätze und es wird
gezeigt (§ 12), dass sie mit Unrecht für die conjunetivische
Construction der Ausdrucke : 'Es ist Sitte, es muss sein', be-
zweifelt worden ist.
Die unter B. I behandelten Fälle des Conjunctivs zeigen
deutlichen Zusammenhang unter sich und mit dem Conj. nach
dem Comp., für die unter B. II behandelten gibt es keine
lateinischen Vorbilder.
2) Wir sehen den Gebrauch des Conjunctivs nach alle
im Ahd., den nach dem Superlativ im Alts, bereits ohne
wesentlichen Unterschied der Bedeutung mit dem des Indi-
cativs wechseln, zu Zeiten also, wo beide Modi formell noch
rein geschieden waren und können daraus erkennen, dass
nicht die Abschwächung der Formen den ersten Anstoss
zum Aufgeben des Conjunctivs gegeben hat.
3) Für die Anwendung des Conjunctivs ergibt sich das
Resultat, dass er "in älterer Zeit nicht nur zur Bezeichnung
von Unwirklichem, Denkbarem, Möglichem verwandt wurde,
sondern dass er 'übergreift' über diese ihm von unserem nhd.
ay Google
MITTELHOCHDEUTSCHER CONJDSCTIV. 9CHLÜSS. 73
Sprachgefühl für die Nebensätze gezogenen Grenzen, dass er
auch eine die Wirklichkeit eiDschliesscnde Notwendigkeit
bezeichnet. *
Das wichtigste positive Ergebnisa ist der Nachweis, wie
der Conjunctiv durch Bezeichnung der Möglichkeit, Not-
wendigkeit, Gewissheit zugleich der Satzverbindung dient und
wie die nach Erdmann § 60 secundär aus der Optativen ent-
wickelte con- und subjunctivc Bedeutung mit dieser in Zusam-
menhang steht. Es ergeben sich daraus Zweifel, ob man
diese Anwendung eine secundärc zu nennen berechtigt ist,
ob sie nicht als gleiclizeitig mit der ersten und als von Anfang
an bestehend zu denken ist.
Mit geringerer Sicherheit lässt sich der Gang der Ent-
wicklung vom Conj. zum Ind. in den liier behandelten Fällen
erkennen, weil der Indicativ sich allenthalben auch in der
ältesten Sprache findet. Er scheint mir aber folgender zu sein.
Der Conjunctiv war als die gewöhnliche Ausdrucks weise
häufig zu schwach, so dass man das Bedürfnis» fühlte, das
was er ausdrückte, noch anderweitig zu bezeichnen und dazu
Partikeln verwandte. Hierdurch entstand aber eine Gleich-
gültigkeit gegen die Verbalendung, die es möglich machte,
dass auch der Indicativ mit denselben gebraucht wurde, darauf
der blosse Indicativ, zu dem die durch den Conjunctiv oder
die Partikel bezeichnete Beziehung hinzu ergänzt wurde.
Ferner: das Bedürfniss nach Steigerung bewirkte auch,
dass der Indicativ nicht allein mehr zur Bezeichnung von Wirk-
lichem verwandt wurde, sondern vielfach auch, um sicher
Erwartetes, ja nur Vermuthetes auszudrücken und so an die
Stelle des Conjunctivs trat.
Ferner traten auch die Modalvcrba für den Indicativ
ein, da sie eine Steigerung des durch deu Conjunctiv Aus-
gedrückten bezeichnend, ihn an ihrer Form leicht abstreifen
und dann herabsinkend, mit dorn Infinitiv verbunden, gauz
gleichbedeutend mit dem Conjunctiv gebraucht werden können.
Ferner muss man die mehrfach erwähnte Doppeldeutig-
keit des alten Conjunctivs in Anschlag bringen. Er konnte so-
wohl ein Müssen, Sotten als ein Können, Mögen, ein ullo und
aliquo modo sowohl als ein qitoqno modo audeuten und t'or-
D,9,t,zed By Google
74 MITTELHOCHDEUTSCHER COHJÜNCTTV. 8CHLU88.
derte so den Differenzierung;* trieb der Sprache gleichsam
heraus, eine dieser Bedeutungen fallen zu lassen.
Dies Alles aber würde nicht erklären, warum gerade
in den germanischen Sprachen der Conjunctiv sich Dicht ge-
halten bat; es soll dies auch nicht von einzelnen Beobachtungen
am Mhd. aus zu erklären unternommen werden, jedoch es
muss erwähnt werden, dass auch der germanische Wortaccent
auf das Bedürfniss nach anderweitigem Ausdruck der durch den
Conj. ausgedrückten Beziehungen gewirkt haben muss. Die
Beziehungselemente der Wörter verlieren immer und stets
den Ton, und mussten also, falls ihre Betonung durch den
Zusammenhang unumgänglich wurde, durch besondere Worte
ausgedrückt werden. Es hätte dann derselbe Umschwung,
der die deutsche Lautform so wesentlich bestimmt hat, auch
auf die Satzform seinen Einfluss erstreckt.
Wie dem aber aucli sei, auch von diesem Processe der
Bedeutungsübertragung und Bedeutungsdifferenzierung gilt
sichtlich, was Scherer (ZGDS. S. xi) sagt : Der Vorgang ist
dabei nicht der, dass irgendwo eine Lücke entsteht, die nach-
her ausgefüllt werden muss, sondern der Ersatz ist vor dem
Verluste da und wird die Ursache des Verlustes.
ay Google
„Google
QUELLEN UND FORSCHUNGEN
SPRACH- UND CULTURGESCHICHTE
GERMANISCHEN VOLKER.
HERAUSGEGEBEN
BERNHARD TEN BRINK, WILHELM SCHERER,
ELIAS STEINMEYER.
STRASBURG.
KARL J. TRÜBNER.
„Google
WILLIKAMS
PARAPHRASE DES HOHENLIEDES
MIT EIHLEITl'NO UND <1L08SAK
HURAl'KC.KllEKKN
JOSEPH SEEMÜLLER.
/
STRA38BÜRO.
KARL J. TROBKER.
„Google
4or
q3
V. -2 g"
„Google
EINLEITUNG.
Williram gehörte einem vornehmen, in oder bei Worms
ansässigen Geschlechte an, aus dem bereits mehrere geist-
liche Fürsten hervorcegangen waren.1 Sein Geburtsjahr ist
uns unbekannt. Zum geistlichen Stande bestimmt, wurde
er im Kloster Fulda herangebildet, zu einer Zeit, als die
weltlichen Studien noch in keiner Weise angefochten waren.
In den vierziger Jahren des XI. Jh. wurde er Soholaaticus,
d. i. Leiter der Schule, im St. Michaelskloster zu Bamberg.
In diese Zeit fallen wahrscheinlich jene 14 kleineren hexa-
metrischen Gedichte über Texte des alten und neuen Testa-
ments, die uns in der Ebersberger und in anderen zu ihrer
Classe gehörigen Handschriften erhalten sind. Der Gattung
nach bilden sie jedenfalls ein von der Paraphrase des hohen
Liedes sich unterscheidendes Ganze, das zwar, in metrischer
Hinsicht, weder schlechtere noch bessore Verse als jene auf-
weist, im Inhalte aber einen viel geringeren Grad von Ge-
schicklichkeit verräth; denn während in jener mit bewusster
Kunst die allegorische Auslegung zum Hauptzweck erhoben
und doch mit der litteralen Paraphrase in innige, wenigstens
1 Die im folgenden gegebenpn historischen Nachrichten aber
Willi rams Leben sind aus Soherers Leben Willi rams, Abtei von Ebers-
berg, (äitiungsber. der kaia. Acad. d. Wias. phil.-hiat. Cl. LIII. Bd.)
entnommen, das die beste umfassende Darstellung desselben ist. Da-
neben sind zu nennen Th. Wiedemanna Aufsatz in seiner Bsterr- Viertel-
jahresachrift für katli. Theologie 3. Bd und H. Reichaus Schrift
Williram, Abt zu Ebersberg etc. im Osterprogr. der stSdt. höh. Gewerbe-
schule in Magdeburg (welche lautere ieh jedoah nur aus den Auszügen
kenne, die P. Pietsch in Zaohers Zs. IX. i.'.'i ff. daraus mochte).
Digitized by GOOgk
VI TIIXIKAM.
stilistische Verbindung gebracht ist, so bestehen diese Ge-
dichte, die wir für älter halten, in Veraificationen historischer
Anecdoten oder didaktischer Schrifttexte (vgl. Scherer a. a. 0.
"265 ff.) mit verhältnismässig spärlicher allegorischer Deutung.
Wahrscheinlich mit Umgehung des Wahlrechts der
Mönche, nämlich unmittelbar durch kaiserliche Berufung,
wurde Williram im Anfang des Jahres 1048 Abt des Klosters
Ebersberg in Oherbaiern. Dasselbe war im Jahre 934 vom
Grafen Eberhard von Ebersborg dem h Sebastian zu Ehren
gegründet worden und behielt im Wesentlichen den Character
einer Hauestiftuug dieses adeligen Geschlechts bis zu dessen
Aussterben bei; selbst zu Willirams Zeiten gewann es weder
eine weiter reichende Bedeutung, noch besondere materielle
Macht. Ueber seine Bethätigung als Abt gewähren uns dio
hauptsächlichste, aber einseitige Nachricht der codex tradi-
tionum und libellus concambiorum des Klosters, insoweit sie
über dessen Besitzthum während Willirams Regierung Auf-
schluss geben und in dem seine Zeit umfassenden Theile von
ihm selbst, wie Scherer nachwies, redigirt sind. Sie bieten
ein Zeugnis seiner eifrigen und erfolgreichen Thätigkeit, die
nicht nur auf dem gewöhnlichen Wege der von reichen
Gönnern ausgehenden Schenkungen oder der energisch be-
anspruchten Entschädigung für irgendwelche dem h. Sebastian
angethane Unbill, sondern auch durch Verwerthung positiver
Talente, die er als Architekt, als Schrift- und Litteratnr-
kundiger entfaltete, zeitliche Vortheile dem Kloster zu sichern
wusste.
Bei alledem vergass er nicht das Ziel, das ihm zuletzt
vorschwebte, jene umfassende Thätigkeit eines grossen
Kirchen- und Reichsfürsten, als deren Abbild und kleinlichen
Ersatz er im Grunde doch nur seine Ebersberger Hantirung
ansah. Da wurde die Erfüllung seiner Hoffnungen weit in
die Ferne gerückt durch Heinrichs III. Tod. dessen Schute
und Gnade er im späteren Widmungsgedicht an Heinrich IY.
preist. Und als eine Folge des Rückschlags in der Stimmung
des ehrgeizigen Mannes dürfen wir es ansehen, wenn er in
den nächsten, nun folgenden Jahren die Müsse zu jener Be-
schaulichkeit gewinnt, aus der sein Hauptwerk hervorgieng:
(By Google
EISLEITUNO VII
Flebilis hie (Heinricui re^oo. multum mihi flendue egeno
Mortem quando luit ape* mos totn ruit
Affuit interea aolatrii parna Camena,
Bex inuictc, librum quae tibi dat modicum.
heisst es in der erwähnten Widmung. Die Wahl des Stoffes
erklärt sich im allgemeinen au» der Wendung von den welt-
lichen zu geistlichen Studien, die sich inzwischen vollzogen
hatte, und als deren Vorkämpfer Williram seilst im lateinischen
Prolog zu seinem Werk den Lanfranc nennt; durch das
Gleichnis (Z. 20). 'quia saepe contingit ut impetu fortium
equorum etiam caballi conciteutur',1 stellt er sich zu ihm in
Beziehung. Ebendort aber spricht ei- von jener Lehrtätig-
keit des Lanfranc deren Beginn ins Jahr 1059 fällt, woraus
sich der Terminus a quo für die Abfassungszeit der Para-
phrase ergibt , dem entsprechend Schenr mit Recht die
Vollendung des Werkes um 10H5 angesetzt hat.3 Dasselbe
muss ein Gegenstand seiner angelegentlichen Sorge gewesen
sein ; denn an der nachträglichen Einschiebung einzelner
Hexameter in die lateinische metrische Paraphrase, sowie
an der Veränderung des Ausdrucks in manchen anderen
Versen, läset sich wohl nur, wie zuerst Pietsch (a. a. 0. 238)
bemerkt hat, die bessernde Hand des Autors erkennen (vgl.
Prol. 41 ff.); doch hat er solche wesentliche und auffällige
Emcndationen nur in der lateinischen metrischen Paraphrase
angebracht, die deutsche ist hievon freigeblieben, bis auf
ganz weniges minder bedeutende (s. meine Untersuchungen
1 Prüf. Heinzel macht mich darauf aufmerksam, data, in Rück-
sicht auf daa in Grunde liegende Sprichwort, die Verse des Spervogel
(M8F 20, 1 f.) damit zu vergleichen seien: Was hilfet dat man traegen
esel mit snellem marke rennet?
1 Auf dns Jahr 1059 als lerminna a quo kommt H. Reichan
a a. 0. dadurch, dass er in c. 45, 3 f. und c. 141, 9 ff. Anspielungen
auf den Abachln-s de* Kampfes zwischen Berengar und Lanfranc sieht,
der dnroh des enteren Widerruf auf der Synode zu Rom 1059 erfolgte.
Dooh ist ihm dabei entgangen, dasa Willtrams Text an jmen Stellen
ganzlich auf Haimo zurückgeht. — Dadurch ferner, dasa er riohtig
bemerkt, Prol. 18 ff. könne nicht nach ICHS:) geschrieben sein, da
Lanfrancs Lehrt hStigheit zu Bec in diesem JaV.ro aufhörte , wird
Scherers Bestimmung 'um 10Ö5' nicht widerlegt, sondern bestätigt.
Digital ny Google
VIII WILLIRAH.
über die Handsc riften und Quellen Willirams QF. XXIV.
47 f. 74 f.).
Er widmete das Werk Heinrich IV.; doch fand die
UeberreichuDg erst später, wahrscheinlich im Jahre 1069 statt,
sofern die Verse des Dedicationsgedichtes
Cum tua diucrsum (nenn sbripiatur in aestum,
R«x hone, paitcn tibi forde loquor huraili
nach Scherers Vermuthung von den Rüstungen des Königs
gegen Dedi von Meissen zu verstehen sind. Doch fand er
nicht den gewünschten Lohn. Es wurde ihm kein erweiterter
Wirkungskreis zu Theil, er blieb 'pauper ego ipse loco', in
die 'steriles agri' verbannt. Schon als er die Widmung über-
reichte, 'hatte das Alter seinen Gang langsamer gemacht':
der letzte Einblick in seine resignirte Stimmung ist uns durch
das selbstv erfertigte Epitaph gestattet, worin er sich der
Weltlust anklagt,
3ed quin deliqui tun Christo flsgella cupiui,
Te (amen hoc ttolum det mihi propitinml
Er starb am 5- Jänner 1085, in hohem Alter.
Williram liess seine Auslegung des hoben Liedes in
drei Vcrticalcolumnen niederschreiben: die mittlere enthielt
in rothen Initialen den Wortlaut der Schrift, zu beiden Seiten
standen die Uebersetzungeu und Paraphrasen, durch rothe
Initialen von einander getrennt, auf der einen die deutsche
prosaische, auf der anderen die lateinische in leoninischen
Hexametern. Die Absicht dieser Eintheilung hat er im
Prol. 26 ff. ausgedrückt. Die Sorgfalt der äusseren An-
ordnung ist auch für den formalen Character des ganzen
Werkes bezeichnend. Den Stoff nämlich nahm er zum
grössten Theil aus den Vorlagen, deren hauptsächlichste
Haimos von Halberstadt Auslegung des hohen Liedes war.
Diese Schrift ist in ihrer Hauptmasse eine Compilation aus
Bedas gleichnamigem Werke, welches nicht blos dessen
eigene Deutungen, sondern im letzten Abschnitt auch die
in verschiedenen Schriften Gregors des Grossen zerstreuten
ay Google
EINLEITUNG. IX
enthält; daneben sind für vereinzelte Verse des Canticum
Alcuins und Angeloms bezügliche Gommentare und vielleicht
auch der pseudogregorianische von Haimo benutzt worden.
Fant alle diese Exegeten, also Beda und in dessen VII. Buch
Gregor der Grosse, AIcuin und Angelom, sind, neben Haimo,
der in erster Linie und durchgängig den Stoff liefert, Willi-
rams Gewährsmänner gewesen. (Ueber die Quellen s. QF.
XXIV. 8!» ff. 84 ff.)
So sehr er nun aus den Vorlagen Gedanken für Ge-
danken herfi bei nimmt, bo hat er diesen doch das Merkmal
freier Reproduction durch zwei Eigentümlichkeiten seines
Stiles gegeben: er wuaste nämlich erstens den Wortlaut des
hohen Liedes und die darauf bezügliche Deutung in einander
zu verweben und Haimos unbehilfliche stereotype Uebergänge
zu vermeiden ; zweitens gab er der durch die allgemeinen
litterarischen Verhältnisse (vgl. Scherer a. a. 0. 293 f.) ihm
nahegelegten Mischprosa eine besondere Verwendung, die
aufs innigste mit jener ersten stilistischen Art zusammen-
hängt: denn wenn er die sinnlichen Bilder der Schrift ohne
weiteres mit den allegorischen Auslegungen identificirtc,
Begriffe der letzteren zu l'rädicaten jener machte, so musste
die Gefahr entstehen, daas der Leser die oft fernliegenden
allegorischen Begriffe auf ungehörige Textesstellen beziehe
und über die Intentionen des Auslegers im Unklaren bleibe;
derselben begegnete er dadurch, dass er in den Fluss der
deutschen Rede, als Merkzeichen, lateinische Ausdrücke ein*
setzte, um damit die Hauptbegriffe der Allegorie zu be-
zeichnen, an die man sich zu halten habe, um das ganze
Gewebe von Symbolen und Auslegungen besser zu übersehen
(vgL QF. XXTV. 96, 104 f.).
So konnte es geschehen, dass Willirams Werk, obwohl
gänzlich von Haimo abhängig, doch ein sehr verschiedenes,
elegant zu nennendes Aussehen gewann.
Offenbar hatte sich Williram den Inhalt eines jeden
Capitels hei Haimo genau zurechtgelegt, um die fliessende
Darstellung zu erreichen; dasselbe Zurechtlegen und Durch-
dringen der Vorlage äussert sich auch in neuen Uebergängen
von einem Capitel zum anderen, welche den Fortschritt des
ay Google
X WU.LtRAM.
Gedankens aufdecken, und in gröastem Masse in der Ver-
bindung der cc. 86 — 99 durch die immerfort wiederholte
Unterscheidung der göttlichen und menschlichen Natur in
Christo und der dem dortigen Zwecke gemassen Hervor-
hebung der letzteren. Was sich sonst für seine Individualität
aus der Paraphrase gewinnen läset, ist äusserst gering (vgl-
QF. XXIV. 112 f.).
Die lateinische metrische Paraphrase enthalt durchaus
die Gedanken der prosaischen, hie und da verkürzt oder
erweitert.
Fünf Handschriften' des Werkes, von deren einstigem
Vorhandensein wir sichere Nachricht haben, sind uns verloren.
Doch sind uns noch 22 andere, theils Tollständige, theils
Fragmente, im Original selbst oder in Abdrücken erhalten.
Dazu kommen noch zwei junge Abschriften des XVI. (Pietsch
a. a. O. 232) und XVI. 'XVII. Jh. Unter jenen 22 sind fünf*
welchen der deutsche Text fehlt. Die übrigen 17 sind
folgende :
A. Die Leidener 174 Bll 4°. Pg. XL Jh. Gedruckt
bri Merula Willerami abbatis in Canticum Canticomm Para-
phrase gcmina Lugd. Bat. 1598 und H. Hoffmann Williivima
Ucbersetzung und Auslegung des hohen Liedes Breslau
1827.
B. Die Breslauer 55 Bll. f. Pg. XI. Jh. Gedruckt
bei Schilter Thesaurus I. und Hoff mann a. a. 0.
C. Die Ebersberger (cgm. 10.) 210 Bll. f. Pg. XI. Jh.
1 Zu allen folgenden Nachrichten Ober die Hsi. ia
fuhrliche Darstellung in QF. XXIV. zu vergleichen, der sie
sind. — Zur Berichtigung von 8. 13. derselben bemerke ich hier, das«
eine Schoberache Hs. der Paraphrase nach Pietsch' Nachweisnng n. a.
0 238 wirklich vorhanden war, we» ich dort bezweifelte, da ich
Schobers 'Bericht von allen . . Bibeln' nicht hatte einsehen' können
' Indem zu den vier von mir a. a. 0. 6 ff. aufgezahlten noch
eine Dresdener (Budinger Aelteste Denkmale der Züricher Lirteratur
S. «; Pietsch a. a. 0. 232) hinzukommt.
a, Google
KINLEITÜNÜ XT
D. Die Frehereche Ha., nur in theil weisem (die deutsche
Uebersetzung umfassendem) Abdruck erbalten bei Vögelin
Uhralte V erdoll metschuog etc. Wormbe 1631.
E. Das Mooseer Fragment (cod. vind. 12847.) 1»/»B11.
4". Pg. XI. Jh. Es enthält 119, 2 bis 122, 14. Gedruckt
bei Graff, Diutiska 2, 379.
F. Die Pfälzische zu Rom (Pal. 73.1 66 Bll. 4°. Pg.
XI. XII. Jh.
G. Die Londoner im brit. Mua. (Hart. 3014.) 46 Bll.
4». Pg. XI./XI1 Jh.
H. Die Trierer 57 Bll. 8°. Pg. XI./XII. Jh.
I. Diettünchencr(cgm.77.) 137 Bll. 4». Pg. XI.XII. Jh.
K. Die Kremamiinsterer 185 B1L 4°. Pg. XI. Jh.
L. Die Lambacher in Berlin 179 Bll. 4". Pg. Xli.
Jh. Gedruckt in v.d. liagens Germania 4, 153 ff. 5, 143 ff.
M. Die Stuttgarter 62 Bll. 4°. Pg. XII. Jh. Sie reicht
bis c. 130 excl.
N. Die Wiener (cod. vind. 2686.) 42BU. f. Pg: XH.Jh.
0. Die Einsiedler 98 Bll. f. Pg. XII. Jh.
1'. Die Kaiaeralieimer (cgm. 40.) 148 Bll. 4«. Pg. XII.
Jh. c. 135—148 fehlen.
Q. Das Hohenemaer Fragment 1 '/-' Bll. 4" Pg. XII. Jh.
Es enthält c. 52 bin Z. 20 und c. 62, 10 bis 66, 9. Ton
Oswald Zingerle in Zachera Zs. IX. 156 ff abgedruckt.
R. Daa Innabrucker Fragment 1 Bl. 4U. Pg. XII./XIII.
Jh. Es enthält Prol. 35 bia c. 2, 2.
Das Verhältnis dieser Handschriften ist durch folgende
Stammtafel veranschaulicht:
C fr M B ~"
1
Wenn aus einer einzigen in R verwortbbaren Lesart
geschlossen werden darf, so gehört dieses Fragment zur
(By Google
XII WILLIKAH.
Classe *B oder ra M. Q hingegen ist mit Gewissheit zu
*B und zwar zur Unterabtheilung y zu rechnen.1
Aus der Genealogie der Hss- ergibt sich, dass, von den
Fragmenten E Q R abgesehen, nurADCFMBPGNO
zur Constituirung des Textes in Betracht zu ziehen sind.
Da ferner die Classe *C eine reinere UeberlieferuDg gewährt,
als *1S, so ist als allgemeiner kritischer Grundsatz festzuhalten :
'Man folge (auch im Dialect) dem aus C und F sich er-
gebenden Texte n, so lange nicht die vereinigten Texte von
A *Bj oder A D *B, oder AD'BM widersprechen.' (QF.
XXIV. 77.) Es ist klar, dass an einzelnen Stellen, am
innerer, im Texte selbst liegender Gründe willen, diese
kritische Regel Modincationen erleiden wird.
Bei Bestimmung des Accents können jedoch nur die
Handschriften C F und B in Frage kommen, da in den
übrigen, sofern sie überhaupt Accente enthalten, entweder
eine so offenbare Willkür und Regellosigkeit im Gebrauch
derselben herrscht, dass man erkennen muss, es sei dabei
nicht die Vorlage, sondern das Gutdünken des Abschreibers
massgebend gewesen, oder, wie t. B. in N, ein consequentes
Ausgleichen ursprünglicher Verschiedenheiten zu beobachten
ist, weshalb auch diese Art der Accentuirung auf Glaub-
würdigkeit keinen Anspruch hat. Für die Beurtheilung der
in C F 11 erhaltenen Accente gilt nun ein dem obigen ganz
entsprechender Grundsat?., im allgemeinen von C nur dann
abzuweichen, wenn es F und B vereint gegen sich hat
Eine durchgängige Ausnahme von dieser Regel ist in
der vorliegenden Ausgabe nur für diu, s/w, iu, 'mutier und
i Dieses Fragment konnte in QF. XXIV. nur kurz erwähnt
werden, weil de.' Abdruck desselben erst in jüngster Zeit erfolgte.
Du ans eben diesem Orund auch in den dieser Ausgabe beigegebenen
Apparat noch keine Varianten aus Q aufgenommen sind, au füge ich
sie an dieser Stelle hinzu. Dass Q zu *B gehöre, ergibt sich aus 05, 4
figuratur ; durch 52, 6 minniclieho, 52. 20 antrrrle und durah die
lilosso atnabilit deo Ober idifa in der metrischen Paraphrase zu c 51
fs. <JF. XXIV. 102) wird es in die Abtheilung ■/ ciugereiht. Ausser-
dem ist noch anzuführen: U2, 17 fehlt ptecatorum; 68. ■'! fehlt diner
öigon Wer in iinemo; 63, 10 irulw; 64, 31 die die der.
By Google
EINLEITUNG Xlll
tmte gemacht, weil die Betonung dieser "Wörter seibat in den
drei Hss. CFB eine so wechselnde und unsichere ist. dass
eine Anwendung des allgemeinen Gesetzes hier nur ein rein
äusaurliches sich Abfinden gewesen wäre und eben von Fall
zu Fall bloss die zufällige Ueberein Stimmung zweier Hss. gegen
die dritte aufgewiesen hätte. Ich habe es daher vorgezogen,
diu, siu, tu und immer durchgängig mit dem Acut zu be-
zeichnen, unte hingegen unbetont zu lassen, weil ich diesen
Gebrauch als den dem ursprünglichen zunächst kommenden
aus der Ueberlieferung herauszulesen glaubte.
Die Ueberscbriften Uox Synagogae, Uox Ecclesiae etc.
über einzelnen Versen und Versgruppen des hohen Liedes,
durch welche die GesammtaurTaasung der damaligen Ausleger
gut veranschaulicht wird, fehlen zwar in C FUG Ol*, doch
wird ihre Aechtheit durch Willirains eigene Worte im Prol.
34 ff. bestätigt: exposltionis tenorem sponso et spottsae , . .
placuit adsertbi . . Auch hierin war lluimo das Muster,
in D sind die Aufschriften ins Deutsche übersetzt: 'Der
Judischen Synagog Rede, Der Heydnischen Kirch R<>de zu
Christo' etc.
Nachdem die bisherigen . 9. X und XI erwähnten
'Williram- Ausgaben1 im wesentlichen blosse Abdrücke einer
oder zweier Hss. geliefert haben, ist hier zum ersten Male der
Versuch gemacht worden, auf Grund des gesammten hand-
schriftlichen Materiales den Text kritisch aufzustellen,
In den Apparat sind nur von der Ebersborger Ha» 0
auch die orthographischen Varianten (mit Ausnahme der
lateinischen) aufgenommen, während aus den Lesarten der
übrigen Hss. im allgemeinen nur jene ausgewählt wurden,
die nicht in blosser Verschiedenheit der Schreibung bestehen.
Bildete jedoch eine orthographische Variante ein Classen-
oder Abtheilungsmerkmal , so erhielt sie ihre Stelle im
1 Die Seiten zahlen der HofTmuniisehen niml in der vorliegenden
rechts vom Text« verzeichnet wurden: a und b ebendaselbst bedeuten
die 10. und 2 I Zeile der (28 Zeilen enthaltenden) Hoffmnnnechcn Seite,
(By Google
XIV WILUtUM.
Apparat. Was aber aus dieser Gattung von Lesarten für
die Geschichte unserer Sprache und namentlich der althoch-
deutschen Mundarten sich ergibt, bleibt einer besonderen
Darstellung vorbehalten.
Lesarten, welche bloss in Verschiedenheit des Accentes
bestehen, sind weder aus C noch aus den übrigen verzeich-
net worden.
Kommt eine Lesart in allen Has. einer C lasse oder
Unterabteilung vor, so wurde statt der Siglen der einzelnen
Hss. bloss jene der Classe oder Unterabtheilung angewendet.
Sind einer Variante mehrere Siglen beigesetzt, so kann dies
bedeuten, dass in allen bezüglichen Texten die Lesart auch
genau in derselben Schreibung vorhanden ist; aber es ist
nicht ausgeschlossen, dass in einer oder der anderen 11s. die
Orthographie eine andere ist, was ich nur ausnahmsweise
ausdrücklich angemerkt habe. Regelmässig ist der Accent
einer Lesart, die in mehreren Hss. in wesentlich gleicher
Form sich vorfand, in einer jedoch unbetont war, weggelassen
worden.
ay Google
EXPOSITIO WH.LIBAMMI ABBATIS
supkr cantica canticorum.
„Google
„Google
ESCIPIT PROLOGUS WILLLRAMMI EBERS-
PERGENSIS ABBATIS IN CANTICA CANTICORtIM.
Cum maiorum studia intueor, quibus in diuina pagina
nobiliter floruere, cogor huiua temporis faecea deflere, cum
iam ferc omne littcrale defecit Studium, solumquc auaritiae,
inuidiae et contentionis remansit exercitium. Nam et si qui
5 sunt, qui aub acholari ferula grammaticae et dialecticae atudiis
imhuuntur, haec sibi auflicere arbitrantes, diuinae paginae
«mnino obliuiscuntur, cum ob hoc solum christianis liceat
gentiles libroa legere, ut ex his quanta diatantia ait lucia ac
tenebrarum, ueritatia et erroria poaaint diacernere. Alii uero
10 cum in diuinia dogmatibua sint ualentea, tarnen creditum sibi
talcntum in terra abscondentes caeteroa, qui in leetionibus
et canticiB peccant derident, nee imbecilütati eorum uel in-
struetione uel librorum emendationc quiequam conaulti ex-
hibent. Unum in Francia comperi Lantfrancum nomine, an-
15 tea inaxime ualentem in dialectica, nunc ad eccleaiastica
Willerammi A Eberspergenaia und In cantica oanticornm
fehlt CP (doch halte ersteres C auf dem vorhergehenden Blatt in der
Uebtrechrift der uersus ad regem) canticiB A Incipit praefatie
WiUirBmmi Bauinbergensis scholastici Faldenaia monaohi in Cantica
Canticorum B Die Aufschrift fehlt N, lautet blas Prologus 0 Auf-
schrift und Anfang des Prot, bis z. 20 Et quia saepe (excl.) fehlt F,
ebenso bis z. 35 -pore sie (excl)'R Aufschrift und der ganze Prolog feh-
len DM(EQ) Wilramua olim abbaa Ebergperg von jüngerer Hand,
Prolog fehlt G
1 -dia intueor bis -tione quiequam z. 13 ] fehlt N (alle Lücken
des Prologs in N rühren von Beschädigungen des Pergaments hir)
2 nobiliior fehlt A 3 Studium vor defecit O 4 exercitium vor reman-
sit O 16 nunc Ais oontuli- z. 16 | fehlt N aecclegiastica C
QiirllKn und Knr.fh.mB-n. XXVIII. 1
DigitizedByGOOglC
■ se contuliase studia, et in cpistolis Pauli et psalterio mulro-
rutn sua subtilitate exacuisse ingenia. Ad quem audienduin
cum nmlti nostratum confluant, spero quod eius exemplo
etiam in nostria prouinciia ad multorum utilitatcm industriac
20 sitae fructum producant. Et quia saepe contingit, ut impetu
fortium equorum etiam caballi ad cursum concitentur, quam-
uis segnidem ingcnioli mei non ignorem, dcum tarnen bonae
uoluntatis sperans adiurorem decreui etiam ex inca particula
studioso loctori aliqua emolumenti praebere adminicula. Ita-
25 que cantica canticorum, quae aui magnitudinem ipso nomine
testautur, atatui, si deus annuerit, et uersibus et teutonica pla-
niora reddero, ut corpus iu medio positum bis utrimque cin-
gntur, et ita facilius intellectui occurrat quod inuestigatur.
De meo nihil addidi, sed omnia de sanetorura patrum diuer-
30 sis expositionibus crura in unum compegi et magia sensui
quam uerbis tarn in uersibus quam in teutonica opcram dedi.
E indem uersibus interdum utor, quia quae Spiritus sancrus
eisdem uerbis aaepiua repetiuit, haec etiam mn eisdem uersi-
bus aaepius repetere non indecens uisum fuit. Expositionis
35 tenorem aponso et aponaae sicut in corpore sie in uersibus
et teutonica placuit ndacribi, ut maioris auetoritatis uideatur,
et quiuia legena persona rum alt er na locutione dclectabilius
afficiatur. Ncscio an me ludit amabilis error, aut certe qui
Salomoni pluit, mihi etiam uel aliquantulum stillare dignatur:
40 interdum mea legens sie deleetabiliter afficior, quusi haec
probatus aliquis composuerit auetor. Opuaculuin hoc, quam-
diu uixero, doctioribus emendandum offero; si quid peceaui.
illorum monitu non erubesco eradere, si quid illis placuerit,
non pigritor addere.
EXPLICIT PROLOGUS WILLIRAMMI EBERS-
PERGENSIS ABBATIS.
18 ot in cpistolis We z. 28 facilius intellp- ] fehlt N 20 oontigil A
28 facilis 0 29 des fehlt A 33 uerbis repetiuit 3 uersibus repetere
li 37 delectabiliB R 30 uel fehlt A 40 mea ]en 3 42 doctoribuü O
Explicit bis abbat in ) fehlt BSP Willirammi W# abbatia | fehlt
F, Inripiunt cantio,. c/inti.-orum A W!Ir*mmi f KberKperjretui* fthU C
(By Google
Vax Synagogae. (
1. Cüsser niih mit demo cüsse stnes mündes.
Dfcco gchiczzer mir sine cüonft per prophelas, nu cümer
selb© unte cüsse mih mit dero süoze sines euangelii.
2. Uuantabözzer sintdinespünne demo uuine,
sie stinehentemit denbezzesten salbon. Diu süoze
dinero gratiae ist bezzera dänne diu scarfe dero legis, als iz
quit: Lex per Moysen data est, gratia et ueritas per Jesum
Christum facta est. Diu selba gnada ist gemfsket mit wams
ilonis spiritus sancti, mit den du machost ex peccatoribus
itistos, ex damnantlis remunerandos.
'6. Din ii ii in o ist üzgegözzenaz nie. Din namo
jst uuiteno gebreitet, uuanta uöne dir Christo beizzen uuir
Christiani.
4. Uünedtu minnont dfhdie iünkfrtiuuon, daz
sint die sela, die der geiünget sint in dero töife unte geuuätet
mit ueste innocentiae.
Uox Ecclesiae ad Christum.
5. Zflich mfh nah dir! so löfon uuir in demo
stänke dinero salbon. Ih bekennon mtne ünkraft, u6ne
dännan hilf mir mit dtnen gnädon, so scünt fh andera ze
dinemo uuega.
1, 1 demo fehlt *BM 2 gehieier *BFM onomet A, ohuat P
ctjme e> C 3 mit fehlt F
2, 1 beizere A epünne ] tutten öfters O 2 «tinohent SP
dem bezieren P 8 Barphi r dero fehlt i* 5 est fehlt M 6 sancti
for spiritus A 7 inatos et ex 0
8, 1 utgegozzen AP 2 nuide A uöoe fehlt P
4, 1 minnon AF 2 die eriunget (vor er- ixt d (?) radiri} P
ingethot A in demo jM
5, 1 ioifon jtf, loufon Ar 2 min *BFM uone din MO 8 helph
mich A
1"
Digital ny Google
4 WILLIRAM.
6. Der küning leitota mih in sine gegadcme.
ih uuöiz nü in fide et spe die gnäda, dfe er mir nöh gibet
in re.
7. L'uir sprüngezen unte freuueu ünsih au
dir, nals an lins selbon, uuir gehühtige dinero
spünne über den unin. Uufr ne uuöllen nieth uergezzan,
daz diu gnäda dtnes Euangelii suozer (st, danne diu austeri-
5 tos dero euuo. Lex diu quit: Si quis hoc uel iUud fecerit,
morte moriatur. Du quides abo in dioemo euangelio: Non
ueni uocare iustos sed peccatores.
8. Die rebton mfnnont dih. Dih nemhroot nle-
man, er ne st reht, unte nieraan ist reht, er ne minne dfb.
Eeolesia de suis pressnris.
9. Ih bin salo eämo dte herebergaCedar, unte
bin abo uuätlich samo diu gezelt Salomonis. Ce-
dur, qui interprehtur tenebrae, er uuas Ismahelis sün, uon
demo Ismahelitae cüman sint, die der hüser nehabent, sünter
5 ökkeret uilzhus unte ändera ünuuätliche hereberga. Mit Ce-
dur sfnt filii tenebrarum bezeichenet, uon den ih mih clagon.
Abo d6h suiese ih mit persecutionibus et aerumnis uon in
gequelet si, ih hdbo d6h uuätüche in uirtutibus unte bediu
uuirdig bin uisitatione et inkabUatione ueri pacifici, id est,
10 Christi. Tabernacula die uuerdent ex pellibtts mortuorum
animalium; also, mäehon ih tabernacutum deo an den, qui
carnem suatn mortißcatit cum uitiis et concupiscentiis.
6, 1 loydede mer Ä, leita mih j sin SP gadem P 9 er nöh
By genatha the min nooh bcydet in re A
7, 1 Uufr sprüngezen ] Exultabimus A , Cnir eprun gezogen G, uuir
geilen 0 unte ] ande uuer A an dih AGN 2 nals ] nieht F*, als (durch
Basar au» nals P) AMSP nah bi» uutn fehlt D an mins 0 gehu-
gega A, gehuge au» gehuhtige M 3 dinero tutten apunne O über
uutn *B 4 daz ] des daz 0 est B f> eouon MS dero big unte dtne
e. 14 z. 4 ] fehlt F 5 illud fehlt P 6 non uoeari P
8, 1 minot P minnet P 2 ist | ncis A
9, 1 ande ich bin A 2 uuathlich (vgl. a. 8) ABy ealomo <?
3 uan Ihen ^ 5 6kkeret] akkeren P uflzliüa )uuildeshudn A nuat- '
liehe Jf 6 mih ] mir A 7 über aoruiuuis steht hermeaalun, über 8
gequelet cruciatus B uuatlilicho ,(, uuotlioh P 9 bfn]binlh M, fehlt
P 11 tnbernacula 0
a, Google
TEXT. 5
10. Netfiont des niet uuära, daz ih so »nlo si,
(z tüot mir michcl not, uuänta diu heizza sünna
hat mir mine scöne benöman. Nesehent daz nict äna,
uuelihes leides ih lebe, scheut daz äna, daz ih dar ümbe
iiiih nicne gelöibon mlnero uirtuosae constantiae, mit dero
ih behalton mine inferiorem ptilckritudinem.
11. Nu uernemet, uuännan sfh daz lßit büreto. Miner
müoter kint uühton uuider mir. Ih biu primüiua
Ecclesia, min müoter ist Synagoga. Iro kint Judaei uühton
so ernesthafto uufder den erfstanen, daz ste se tribon uzze
iro länte, Stent scriptum est : Exeitauerunt Judaei persecutionem
in Paultim et Barnabam et eiecerunt eos de finibus suis.
12. Sie säzton mfh ze huotare in den uuingar-
ton; miueu eigenen uutngarton neniöht ih behüo-
tan. Apostoli unte doctores säzton mih ze meistrinno ändere
Kcclesiarum, uuäut ih primitiua Ecclesia bin. Nu sint ändere
Ecclesiae uöue mir disseminatae per totum mundum, übe die
eresten Ecclesiam, diu ze Ilierusalem geflänzot uuärt, die
neniöht ih da behäban propter persecutionem Judaeorum.
Fox Eccleaiao ad Christum.
13. Säge mir, uuine min, uua du dine scäf
uueidenes, uua du rüouues ümbe mitten dag.
Ümbe uuäz biten ih des? Daz fh niet irre nebegfnne
gän unter den cörteron dinero gcscllon. Künde mir,
6 »pause, den ih mit allen creften mimio, uuer die ueraefidei
doctores sin, die dtno scäf uuisen ad pascua u'dae, unte die
sölich sin, daz du in iro herzen dir hereberga machest unte
sie beskirmes ab omni feruore temptationis. Des biten ih
10, 1 si J bim Ä 2 fz bis not ] fehlt D 3 mir benoman mino
aconii A Nu ne schent 0 o niekt no- V gelfliben C 6 behalton]
gehabet P
11, 1 Nu bis bdrete 1 fehlt D uuättne ß geburede A, heuet P
Sinei- G 4 den ] tbo A Christen P äu ] sie <si P) GP uz AP, uzzerO
12, 1 Die y 6 eresten ] eria Ionen y geplanzot AM, gepflanzot ß
7 fch C da fehlt 8 behalton M
18, l acaph (vgl. z. 6) AC'D 3 niet fehlt M 4 den ] the A
cörteron ] imitier herdniaaa A 5 uuer ] uuar A 7 adliob ] w aalich A
fro ] hiron A 8 beschirmest SP ferrore M bften zedfa 0
ji:,to:lbyG00gle
6 WILLIRAM.
zedlu, daz ih nieuuäonc neküme in conuetUicula haeretkorum,
10 die sih änazücriient, daz sie dlne gesellen sin, unte s!nt äbo
dine uienda. Haeretici sint mir dcsdc leider, daz sie iehent
zedir geaelliscefte unte daz sie dtne de/ensores sin. In dero
conuenticula neuuil Ih nict cüman, daz Ih da ntet besuulcban b
uuerda mit peruersa doctrina, uuänta sie dine scäf neuueide-
15 neut, Runter fro iegclicli habet stnen c6rtare, quia in midtas
sectas diuiduntur,
Uox Christi ad Ecclosiam.
14. Obc du dtn selbes niene bckennca, imibn
seönesta, gäng üz unte uär näh demo spöre dero
cörtare unte uueidene dine klzzin bi den here-
bergon dero hirto. Übe dii dine gloriam unte dine 10
5 uuätlicho ntene uuöllest haben intra conscientiam, als 1z quit :
otnnis gloria eiu3 ßliae regum ab intus, söne mäht öuh min
trutin e!n, so skeide öffeno uöne mir unte gehabe dih ad
haereticos, die der ntene huotent mfnero scäfo, stintcr ir
aller legelfh habet sinen cörter, quia in mtiltas sectas diui-
10 duntur. So dii uon In gelernest, söne uuerdent dine attdi-
tores ouee, die tustos bezeichcncnt, sunter liaedi, die pecca- »
tores bezeichenent.
15. Ih häbo dih, fröintin min, geebenmazzot
minemo reithgesfnde an den rSithuuägenon Pha-
raonis. Als Ih plebem Isralieltticam, enitts auriga et defen-
sor eratn, lösta uöne Aegyptiaca seruttute unte sie per mai-e
fl nteuuanne ne- ] ntene yP ne- fehlt M in fehlt P 10 sfch C
»na scucchent P sie stna G sint ] sin G II uiande AW, niende BGPi
ufamla 0 loidnru MO 12 ze der P gesellescefte C dero | taira A,
diner (i unterpuiicttrt) P 13 künrnn C 14 ni uuertha A nc- ] nict
ne- A 15 legellch ] geuuelioh und sonst A in] per G
14, 1 tbjnes A selbun 3 ntene j niet ne meist A 2 so g-anch
0 '6 körtare 0 dlne ] den P zigan A, zlkkin B 4 berdon A 5 uuathe-
Ibbeyt und analog bei den meisten Sabst.au/ -t A -Befehlt F behau an
A ß so nenachln A, so ne maih du (du auf Ras. F) FG 7 drut A
8 der frhti A nteth nehüotent (-hftotet B) *B Iro C 11 sunter J
sunt F
15, 1 fröintin ] uutrtin oft 0 gemaazot A 2 rfithgoainde an den
fehlt A reitgesinde aDP rejdeuuaganon A, reituuagenon aDP 3cui
S 4 ucrloosda A aegyptia C
ji:,to:lbyG00gle
TEXT. 7
ö rubrum, dti Pharao unte äl am here inne irtränk, uuista in
terram repromissionis, «ämo lösen ih dih per baptiemum a
dUibolica seruitute unte uöllebringon dih in terram ttiuentium,
16. Dlne hüffelou sint uamo türtultübon. Du
scämes dih, däz du i'eth scäntliches tüost unte daz mir misse-
liehe; bediu uersten ih, daz du ntenc uuilt uagari per tjreges
sodalium Iwrit m.
17. Din hals der Ist samo smideziercd a. Der
hals der treget daz ezzan in deu buch unte tröget abo die
stimnia uz. Sämo tüont doetores tut, 6 spotten. Sie ambeh-
tent demo Mite eibtitn ttitae unte öffencut imo die tfligene
5 dero gescrifte. Die selbon doetores sint amideütereda dero
cristenheitc, uuante sie gezterot sint mit auro sapientiae unte l
mit gemmis mrtutum.
18. Nu uernim, v spwisa, uuelibe hälszloreda ih unte
mine doetores dir uuöllen raäclion. ITuähc göltketenon
in lampreite uuls gcbröihta machen uuir dir, in
uuürme uuis geblähmälot mit silbere. Ih gibo dir
5 sülihe dodores, die der habeot eensitot sapientiae, gut auro
comjtamtur, unte die den selben uuistuom mit scönemo ge-
sbräche künnon uürc bringen, qttod per argentum ßgttratur.
Vax Ecclesiac da Christo.
19. Do der küning gesäz uffe stnemo stuole,
do begönda min sälbuuürz nier unte mer zestin-
k e n e. Uuanta sih göt uon himeie hcra zcerdon ge-
bröihta diirh minen uuillon, dösde flizliehor uuillo ih imo
5 il fehlt AP uerdrank A 6 dfeh U 7 dich C terra G
16, 1 liüfolon C s Arno ] «Arno dero F- 2 tnisso liebe 0 3 fh J
il? 4 worum fehlt a*B
17, 1 hals ist *B sanio ] also die'1' smithescirethe J, -geziereda
I>, gesmlde- O 2 hals treget P 6 scrifto P smitheseirciho A 6 ge-
ilere t C
18, 2 Uuahe goltchetenon ron einer Hand des XVI. Jh- ergänzt
.1 3 lantfrido Y gebröüita ] gebioydo .1 4 in uuiirmo] uuilrmcs it
gebtächmalot C, gebalhmätot G thieb A 6 se"tbon '■' 7 quod bis
figuratur fthlt A argentum j aurum M
1 9, 1 üfon .) 3 Dich C gdlh V uon hfmele hära fehlt a züo der erdon
(•uf Rttniir) /-', zen erdon P gebröhta FB, gcbröuht.i y, :ebrachta
AUF 4 durch C flizichliclior J uuillon ich A, uufl ih 'V ih fehlt P
(By Google
8 WILLIRAM.
5 dänkan mit odore spirüutdium uirtuium. Nardus tat at
tica arbor, dero slahta uuas diu salba, da mit Maria .
dolens eölbota pedes Jesu recumbenÜs in domo Simonis lej _u . ..
20. Min uufne (st mir also ein gebünt . - .
mirron, inzufecon minen brüsten uuönet er.
bin imo iemer desde holder, daz er die bittere des
dürh mih uuölta lidan. In minemo herzen, daz inzu: .
5 den brüsten liget, uuil fh temer gehükkan der smero m '
len gnädon.
21. Min uuf ne ist mir nnordan edeleuuintr ~
uöne Cypro in den uuingarton Engaddi. In C "* ' *
da sint edele rebon, da der äna uuähsent die meiston tri " -
Engaddi ist aber ein stät, da der uuähsent arbusculae b, " *"
5 mum destidantes, unte uufrt geäntfristet fons haedi. Nu " -
Ecclesia: Min sponsus, der die bittere des tödes dürh ~* — - "..
leid, der habet mih gefreuuet mit ulno resurrectionis i •
unte sin etlncbet also suozo ;«r totum muttdum quasi - • ■ -
balsami unte ist öuh peccatoribus, qui per haedos signifi
10 tur, heilbrunno uuördan, uuänta sie in dero töifc iro süi
gereinet uuerdent- " - :
Uox Christi ad Ecclesiam. w ~ "•"
22. Sino, scöno bist tu, fr ft int in min, s ~- • •"*•
scöne bist tu, din ougon sint tiibon öugou. St '
bist tu an guoten uuerkon, sedne bist tu an reinen get - '" '--i : -
kon. Din einualtige skinet in allen dinen uuerchon, um " . : i -• - -
5 du feichenes unte glthnisacs ntetne ruoehest. __s. -. v .
"- - ~-a -.
5 rtankan vor (uro C 6 arbor ] herba f das salb 0 7 Jesu ] doi - ■* -_; .
A recumbentes G
20, 2 mjrroD *B 3 tmer ror fmo M holder* 0 bftlere ] b **" " ■: i ^
not P 4 durch 6' lidsn ] üben O 5 den J minnn A gehugan Al-'O, 1:&% ■* *G t
hühkan C, gehnchoan B, gehuckan M, gehukkun P, gohuccau \t - '■ Z vrs—xt
huchen G dfiro C mlchelen fehlt M, micheler GP -=..-> a t
21, I uutn 0 8 meisten C 5 ande uuirt geantfristot von ' -— ■ . ,__
Hand des XVI. Jh. A 8 durch mich 0 7\üta 8 stinket C, atincho ■■• t.^_,,
10 liSilbrunno uuördan ] heiliger brunno iordan P uuante C in d " Vi« f s
MP Iro aünton fehlt A ^-----l'-lJ
22, 1 Sino ) Üil P bist tu frnintin bis c. 27 z. 4 pagani ]/"--. -. *.w. ••
F bist du C Blno J ui) P 4 in ] an oft A 5 (eichenes ] ungetr -.^j t ,..
Y glibsen P, glihnussoa y -ne fehlt P " *■ -» 11 4
3y Google
Uox Ewlesiae-
23. Sfno, siiiiiH! bist tu, uuine min, unte er-
lieh. Du quist, duz ili aeöne si, äbo 41 min seöno, diu ist
mir uonc dir uüinun. Du bist siintcrlicho wcöno prae filüs
hotninum, bediu et per tiiuinüatem et per uirgimam natiui-
totem.
24. Unser bette ist uuöla gcbluomct. So ih
decheina uuila gerüouuct bin a persecutione, so uuil Ih desde
mer biderbe seeinan dürh dtnen uuillon in contemplatione,
itigiliis, ieiuniis, eleetnosynis et caeteris bonis operibus. I
25. Diu gesperre duser hüsoro sint cödrin,
diu gctäuelc sint äbo cypressin. So fh pacem babon,
so skinent in unseren conuenticulis bediu, doctores, die der
ändere geuesteuont mit iro doctrina unte uu!teno etiachent
mit demo stänke bonae opinionis, unte auditores, die der
mit simplicitate unte mit mänigslähtigen uirtuttbus dfn hüs
zferent.
Uox Christi.
26. 1h bin ueltblil »inst unte lilia dero tclero.
Also daz uelt üngeäran bfrit die bluomem. sämo bin ih sine
uirtli semine geböran uon dero mägedc unte bin öuh habi-
tator huuiilium mentium, guae per conualles figurantur.
27. Also diu lilia ist unter den dörnun, sämo
bist tu, friuntin min, unter änderen döbteron.
Die dörna nemugen die lilion bedühan, siu neuuähse unte
blüoie unter in; ictemer mügin dih geirren deuuedur pagani
, öder mali Christiani, du no blüoiest älliz äna in uirtutibus.
23, 1 Sfno fehlt G, 8f Jtf 3 uan thich A küman C sunterltohen
C 4 et per uirginitatem ot per dininilutem et nattuitatem 0
24, dem Cap. ist nicht abgesetzt N 2 deoh&ina ] «uma .4 gourouuat
P 3 durch dtnan uuil lau C 4 in uigiliut P in uigiliiu in ieiuniis in
clemoiinia et in ceteria 0 ieiuniis et caeteris elemoeinU et G
25, 1 hüiaero *BM 2 abo fehlt *B ciprenin C 3 schtnent C
4 geuestenent ü uuide A, uuito 0, dene P 5 opinionis ] uoluntatia P
6 mit (nach untel ] fehlt A min igitalt igen (-slult. ?) (., manigfalligcn S
26, 1 lilium 0 2 ungeerid thie bluomen berid A bluonian 0
27, 3 Die dörna die M behudan A, betrucchen 0 nanuAsae C,
neauawen A, ne (mahnen M 4 bMoien M unter fn fehlt M nie-
temer A, niemer O nemngan A neauether A & öder] noch A, out
0 in fehlt F
* Google
10 WILLIRAM.
Uux Eeck*ta.
28. Min uuine ist unter änderen lüiten sämo
äffaltera unter ändcrcmo uuältholza. Also diu
äffaltera scöner ist dünne ander imälthul/, uuänte sin die
scöncn unte die suozen epfcle birer, sämo habet min sponstis
suntcrliche scöne prae cacteris eleetis, uuänta er ist götos
aün per naturam, speciosas forma prae filiia hominum; an- 1
derc electi sint filii dei unte sine brüodcra per aduptitmis
tjrutiam.
29. Ih säz unter afneino acute, des ih ie gö-
rotii, unte sines öbezes nietet mih. Uuänta ih sinen
skfrm ic habet» in persecutionibas wate in feruore tempta-
tionis, uöno dännan dingen ih, daz er nüh öuh uollebringo
ad content plalitmetn sitae dt'itiititatis.
30. Der küning leitota mih in sinen nuinköi-
lare, unte uuista mih, uuie fhminnansüle. In
sinemo euanijelio, da/, der uilo uuöla gelöitcrct ist uöno
kgalibus faecibus, hat er mih geuuiset, daz (h in selben
minnc ex toto corde, ex tota ultima, ex omni nwnte, ex Om-
nibus ti'iribns, unte minen proximitm mfnnc. aümo mih selben.
31. Unter leget mih m it blüomon, ümbe leget
mih mit eufelon. uuänta ih in in es uuincs minnon
aiechon. Floren bezeicheneut initia uirtutum, mala per-
fectionem bonorum operum. Et est settstts: Ir heiligen sola,
fr dir dürhtan birt in götes min na, stilrot mih mit iuuueren
güotcn biliden, uuie ir die bfderbecheit äna uinget unte uuic
88, 1 Barnim so A, üShiü diu F 3 siu diu suoze cphi-lo
unde die sconc biret P 4 unte saozcn F bfrit C sumon so A apoiiso
N 7 girnt COO dei ] domini AF
29, 1 ie fehlt O 2 mih | ih mih FP 4 uana thin oft A, fouo du
regtlmütsig O d&nnen V dingen ] thencon A mih ] mer A auolo-
bringo <J, uuolle bringen P
30, 1 uuinkelnere A 2 fh ] ich hina A, ili hi P 8 uudlo V
gdiocleretO 4 hat er mfh geuutset übergeschrieben F 5 ex (et er 0\
Iota (omni 0) mente et ex AO 6 mfono fehlt 3f aamon so und tonst A
31, 2 mih epfelon NP epfelen C, eipfolon ö 4 Et est sensua
fehlt A 5 bfrl]sint A mit] ans in 0 fuueren U 6 uuie Er die bis
unte 1 fehlt P utenget ay
ay Google
TEXT II
ir dar ana gehartotet, uuanta mih der uuerlte bedruzot untc
mih ökkeret mincs sponsi iniiinou gelüstet.
32. So [li in sülihemo bette geligon mit minemo uuine,
so Ist sin uuiostra unter mtnomo höibute unte
sin zeseuu» ünibegriffet mih. So er des innena uuir-
dit, daz mfh der uuerlte bedrflzot unte m|h ökkeret siner 15
6 m innen löstet, ao gibet er mfr in praesenti planus spiritm
sanett unte intellectum sacrarum scripturarum, unte ändera
sine dona, qmie per la&uam figurantur, mit den ih rationem
mentis meae künne gerihtan ad suspiranda aeterna, also daz
höibet rihtet caetera membra, untc gibet mir abo in fiduro
10 praemia aeternae beatitudinis, quae per dext-eram significantttr.
Vax Christi.
33. Ih besueron iiiuuih, ii'mkf rouuon, bi den a
reion unte den hirzon,dnz frmfneuuinionnouuec-
chet nöh nemuntcret. ünzo siu selba uuölle.
Ih besueron iuuuih, gDotcn sola, ir da treffet ad mpernam
3 Hierusalem, bi dero reine untc bi den tügeden, die fr an iu
selben habet, quae per mttnda et serpentibm inimka amniaÜa
figurtttitur, suuäair decheina iuuuera gelichon uindet, diu der
uuerlte dürh mfnen uuillon insläffan st untc ökkeret uu6Ile l>
Wieart eontemplationi, orationi, lectwni, uigiliis, ieiuniis, daz
10 ir die des ne Irret mit decheinemo uuerlichen strepitu, ünzen
siu selba post eontemplationem uuölle procedere ad ayenda
temporalia.
1 äna (klein übergeschrieben) go- für das fehlende -hartotet ist Baum
gelasset, 0 uerthmzet A 8 ökkeret ]ouch immer OP
82, 1 minon A, roino BG 3 umbegripbet AMBG, umgrifet FSP
(rgl. e. 131, 1 und 133, 2) fitncn uuirdet 0 4 uerthruzet A 5 ge-
lusted A mfr) mich A 6 sanetnrum S 8 suspiranda ] suspeculia M
83, 1 fuuich C iunefronen P 2 rehegöizzon F, rekeizon 0
donjbithen AO minan uuinun 0, minen uuinen P 3iic- ] nict 0 ne-
munteret] uuachan nodotb von einer Hand dt» XV. Jh. A 4 fuuih V
5 ftnavIC 6 selben AC hfttn, haut M 7 figurantur tw animalia M so
uuar so ir Job eynega iuuuera A Inner« O ufndet ] ante M der
fehlt P 8 insläffan 1 in alapho A, maläten C, elafan 0 st ] ain P 9 ui-
giliis fehlt F 10 ne 1 net ne- A, net 0 declieinemo ] eynegamo immer
A uuorldichemo P II selba ] aclbn nudle „P, u:iolle selba M uuölle
fehlt *CP
ay Google
12 WILLIRAM.
Cox Eccloaiae.
34. Diz ist diu st im mit mincs uuines. Er Ist
mir so hold, duz er niet dölan no uufl, duz mih ieiuan ainer
minnon irre mit decheinemo uuerlichen strepita. it;
35. Sino, der min uulno uerit äl in Sprüngen
no den börgon unte er über springet dte bühela-
Andere h&ligon no roügon fmo gelich sin, neuueder in diui-
nitate, n6ii in humauitate, als iz quit: Erit mons domus do-
b mini in uertice montium et eleuabitur super coües. Sine
spränge tet ör dürli minen uuillon, uuanta diirh mih quam
er uöno himelc in uirginis uterum, uöne dero mägedc uuam-
bon in die crEppon, uöiie dero crippon ze dero töife, uöne ■
dero töife ze demo eröcc, uöne demo erüce ze demo grabe,
10 uöne domo grabe ze himele.
36. Min u u in e ist gclih dero röioa unte demo
hintkälbe. Suö hebig er ei, beide per diuitiitatem iöh per
uirgineam natiuitatem, er quam uns ie döh cum humilitate,
uuanta er geböran uuerdan uuölta uon armen uörderon, mit
5 er selbo öuh ünaih humilitatem lerta mit sinemo bilide, als
er quit: Discite a tue quitt mitis sum et kumilis corde. Uöne
dann an ist er gelih den uuenegon dicreron, nieth den miche- b
Ion. Daz diu diercr gerne in dero höbe sint, daz bezeiehe-
net die liöhon unte die incomprehensibileni tnaiestatetn Christi.
37. Sino, iiua er selbo stet hinter unser
uuente. unte sihet uz den uenstron, unte uuärtet
üz uön den linoborgon. Döh er st circumdatus fragi-
84, 3 irren P uueltlichemu P
35, 1 der fehlt P 2 an den ] ande an A unde überspringet er
0, unde überspringen t P bühela | huTela Ä 3 nimugan A, nemügin 0,
ne mögen F, no mugen GOP 6 nitnon V durch C 8 ze iima töife,
uon demo M uon (immer uan A) AC(M) 9 ne thero cruce A uon
AVK ie theo graua A zemo demo grabe 0 10 uon ACFBMG
36, 1 gelten C rki<tn]dazu <wi ftwifc rehegelzc F, rehkeize O 2 So
unio A, Süio F*3, Sflio G, Söi M hebig ] houg so A ifih | nob G
4 uuölta cor uuerdan AF b öuh fehlt M ö er ] lii/. A 7 i» her then
nuoynegon dieron asaimilatus niet A djeron A'B 8 diere A, dier 0
dero hohe | dero hole G, domo hole 3 9 hohon ] liöJon GN, tougenun 0
37, 1 unseren uuenten O 2 üz ] ni ze O 3 üz uön ] uan A,
ay Google
TEXT. 13
litate nostrae carnis, er Beeinet te döh sine deitatem per mi-
5 racuta, unte suie höh er si in diuinttate, er neiget s(h näh 17
ans per humanitatis compassionem, daz aint dte cancelli mise-
rationis. SlheB düo, uufe der da öbe stet ze den Ifnebergon,
so er sbrebhan uuil ze den, dte da nidana sint, aSh näh in
neiget P Also tcta unser tröhtin: Per uiscera misericordiae
10 sitae nisitauit nos oriens ex alto.
38. Unte mSn uulne ebrihhet ans ze mir:
Vax Christi.
Stant üf, fr flintin mtn, tlego, mtn tuba, mtnscöna, a
nnte küm. Früintin mtn per fidem et (Medianem, min tuba
per innoeentiam, min acöna per uirtutttm decorem, stant üf
5 uöne demo süozzen aläfFe contemplationis, orationis, lectionts,
tle dtn unte küm uüre ad utilitatem proximorum per praedi-
cattonis officium unte per exempla bonorum operum. Uördes
besuör er filias Hierusalem, daz sie sine uuinion iro slfiffes
ntene irten mit dechemerao üngestuome, nu beizzet er sie
10 selbo üf s'ten. Diu zuei nesint ntet contraria, quia tempus
omni rei sub caelo. Sümstunt Ut . tempus actionis, sümatunt b
tempus contemplationis, ä!so der sponsus selbo akeinta in stnen
täten, die pra'dicans et docens in templo, nocte fugiens in
tnontem solus orare.
39. Der uuinter ist hiua, der regan tat uüre,
die Mflomon schinent in alle demo lante, des re-
besnftes ztt ist hier. Iz ne ueret nü so ntet, so fz e
4 carnis vor noatrao P sine fehlt M dininilatem AFBN 5 höh ]
*hc M, onch 0, felilt P er et) so her si A sfh | iih iedoch 0 6 com-
puiionen ] confeaaionem A 7 doo ] thu A, du C\ tu P der | her A
nueiic A, öbenn F 8 sprächan O nidenan GO ath ] ande ai h A, uulo
4r afh F (n | ienen 0 9 neigsta F> thröfin C
38, 1 mine 0 abrfbchet a «da fehlt A 2 flego 6i» Früintin
min | fehlt G acflena (und z. 4) F* 3 mfn per ] min tuba per 1' 8 auor
A ste fehlt P iro al Affen fehlt A 9 ntene ] nleh ne /•', niet 0 Beir-
redan A, lerten C, irren fftf an g est iura ^ sie fehlt P ste «tlbo }
■eluo vor sie ^i 10 nteth C 11 Sumstunt. . Siros tunt ) Uutlont .. uutlont O
omni ] acci G 12 tempus ] iat tempus CG, fehlt F 14 monto G
39, I hinan meist A 2 schienen G allen AOP des rfibeanftn*
6fs hier] von der Hd. den' XVI. Jh. A 8 e]p«r altgemein A, fehlt P
(By Google
14 WILLIRAM.
teta. £ uiiäs ökkeret notus in Judaea deus, unte uuäs cul-
5 tura daemonum per totum mundum. Nü ist diu scärfe unte 13
daz üngeuuitere dero infidelitatis uüre, uuänte sol iustitiae
nü skinet, so ist küman diu heitere des heiligen gelöibon
über al dte uuerlt. In demo Bcönen uuetere, ao sint nü ge-
uuäheen flores uirtntum, castitas, rontinentia, largitas eUemo-
10 synarum. Nü ist uuli diu zlt, daz die praedicatores mit fid-
caslro exhor talionis scülon amputare superfiua uitiorum de
Cordana audüorum, ut fructum plus afferant.
40. Türteltübon stfmma fat uern6man in a
unser mo lante. In otnnem terra» ist küman praetliea-
tio apostolorum, die fro audUores lärent castitatem et inno-
centiam unte nidijicare in excelsis, id est, conttersutionem
fi habere in caelestibus, unte i>uh gemittan habere in praeseiäi,
als fz qutt: Mäeri estote et Ittgete, et luetm uester uertetur
in gaudium.
41. Der ufgböum habet uürebrÄlit stne bitter-
utgon. Do die apostoli bngondon gratiam euangelü prae-
dicare, do uuAron tmmeljchc proceres Sgnagogae, dte der b
b$idc uuülton, iüh in me credere, iiili legem carnaliter obser-
f> uare, eimtmeisionem, sabbatum et caetera legalia instituta.
Daz nemöhta niet uolle küman, uuanta also die bftterutgon
uöre kündent, daz die rifun unte dte sfiozon nah sülen
küman, alao sint diu legalia praeeepta umbra ueritatis et
rgatiae.
42. Dte uutngürton blüoient, unte diu blüod
mächet süozcn stünk. Do dero apostolorum praedlca- 19
4 notui bis daemonum ] fehlt P 5 narphe j 7 der heiligun |re-
loubo regelmässig Femin. 0 8 alle F*B geunidere A geunoaaen
ACBGP 10 diu]dai 0
40, 1 Turteltabo CD 2 unseren landen P 3 lernen! A 5 unte
c'mli bin praeaenti | fehlt *B 6 uertatur *B
41, 1 Der bis bltterutgon ] fehü C, fleht am Bande F YuXJfB
bitter- | bittere AM GH, bitteron DFG fijraO habet sin« bitteron uigon
furebraht VF 3 aumeltchen G 4 me] Christum *B carnaJitati* F
6 legalibus P instituta ] praeeepta a 6 nteth Ü uotlon P uuinte V
bitter- ) bitter» A, bitteron FO 7 rlffon C, rlefon BGH nah /ehlt P
8 cflman ror sQlon F
42, 1 uuinegarten liftrr O blnouuont FM blflod ] bluom A,
bluotet /'
3y Google .
TEXT. 15
tio gestarkota, mite dero sentetitia uuart reprobata, die car-
tuiliter legem uuölton obseruare, sidcr seinem in Ecclesia ma-
:'. niger slahta tügede, samo scöno uutnblüod, unte uün den
tügedon quam güot lüimunt, als iz quit: Magnificubat eos
populus.
43. Stiint üf, min frftintiu, min gemi'ihela,
unte kiim, tn in tüba, du der n ist es in steinlöche-
ron unte in deD heggeholeron. Mtn frflintin y;er fidtm
et dilectionem, miu gemäbela, quam despondi mihi dote tan-
5 guinis mei, min tüba per innocentiatn et costüatem, stänt öf
uöne demo süozen släffe dero contempltdionis unte küm uüre
ad utilitatem proximorum per officium praedicationis, unte
in dioero praedicatione genüge aller dikkout min. fh dln
stein unte ueste bin; gehüge öub mtnero uuünton, die ili
Kl an demo ciüce dürh dih leit. quae per foramina petrae in-
iellegimtur, unte gehüge, daz (h die angelica praesidia häbon
gescäffet ad tui tutelam. Diu tüba, diu da nistet in den
steinlöcheron unte in den heggeholeron, diu mag genesan
u6re domo habcche unte fro iüngcde irztehan: sAmo mäht
15 du, übe dii din gedinge arnie mfh ae/.zest, genesan mit den
angelicis praesidiia a raptu malignorum spirituum, unte müht
üuh foetus procreare bonorum operwn.
44. Züige mir din äntlüzze! Bin sliinma
schelle in minen öron, iiu&nta din stfmma ist
süoze unte din äntlüzze scüue. Du uuöltost gern o 2
ülliz üna im lecto eontemplationis rüouuan, daz nemäg niet
5 uuerdan. Post contemplaUanem scalt du 6uh uüre gen ad
3 carnalitatis F 4 uuolten ror legem P scfuon ] Chiron y 5 -alacliteii A,
Blähte O scüne /Mi *B acdne uutn blftomon M
43, 9. der | thether A niatelee A, niatOBt By, niatet P 2 in den
Bteinlochcron OD 3 unte den 1) in heggholeron M 4 deaponaaui *B
5 per ] propter A et fehlt A 8 hiigo f Aller dfkkosi bi« iah \ fehlt
F 9u6ate]dtn liegt« F* 10 in | in A intelle;iintur cor petrae M lldaz
fhjonh daz dih P 12g«»kaffet C, geacaffen /' tutelam vor tui *fi niate-
Icj! A 13 heggoldcheron Mt' 14 Jungs thar in im siilien A 15 übe du]
fehlt N, uuande tu 0 dtiia 0 dinen P gediugen P
44, 1 Öige By antlutte (««rf *. 3) O 2 uu&nte 0 3 ist sporn* .1
4 altig anii ror jörno (7 ü getiuerthn» /l, «in 'I ftuh ] fehlt MO
DigitizedByGOOglC
16 WILLIRAH.
fratrum utilitatem et ad publicum actionem, unte scält altera
dtuero uuorto mite ällero dtnero uuercho intentionem anne
mih keran, daz du ntet anderes der mite ne meines neuuäre
mtna mtnna, so licheut mir elliu dine uuört unte elliu dtne
10 uuerch.
Vox adueraua haeresre.
45. Uäheut uns die luzzelon uöhon, die de
uutngartou härf.o geargerent, öbe sie tu er uuer-
dent; unser uuingärto (st in blüode. tr doetores
Ecclesiae, tüot uuära, uilä sih dte haereses allereree büren,
5 unte sä ane demo änegenge zeuuerfet sie, uuänte geatar-
chent die haeretici in iro peruersis dogmatihus, so sint sie
ünsemfte ze über uuintene.
Uox Ecclesiae.
46. Min uuine ist mir hold unt Sh im«, unte i
er uueidenot unterlfliorj,un/.cdertäg cümeunte
dte nähtscata hine uuichen. Umtut ih mines aponsi
gnäda uersten in sinero uocatione, admonitione et promissione,
5 nu uuü Ih imo der gnädon enqued.m mit uuilligero gehor-
same, uuant ih uuöla uueiz. uuaz imo lieb ist. Ih habo des
uuöla uerstantan, äl die uuila so disiu uuerliche ufnstre
uueret, daz in aller ntetesta ist an sinen lieüigon dero Can-
dida* uirginäatis unte odoriferae uirtutü. An den er dte
10 uindet, unter den ist sin unesan. den scheinet er 6uh sih
selbon /acte ad fadem, suanne uerum matte cumet nah dirro
uuerlt uinstre.
6 aller C 7 unte] fehlt F 8 no meines] meinest 0, i
nusre] uuan 0 10 uuert G
45, lFftbentC uöhon] üohont 0 &e\äonOP häno fehlt P
obe]erA merra ' AMO, merer P 4 sieh 0 alleres SGN 6 na]
fehlt B, so A zeuuerfet Jtuejuet A geaUrcheDent F 7 ze ueruuin-
nene A uuintente P
46, 1 uueidot vor ar 0 2 unter den lilion FHIP küme C
3 nanhtscadan (-testen) AG uuichent P 5 dfire C 6 des ] dax AU
7 uuula cor des O uerstoen A thimale misse gpuuared A 8 unerent P
in ] imo AO ntetsamasta GN, holdaamsta 0 döro | die dir sint 0
9 odoriferae W« Schlusa des (Yijj. ron anderer Hand geschrieben G
11 so nuanne so allgemein A kämet C 12 uuereldlichers thimsterniue
A, uuerliiculnstrp M
* Google
TEXT. 17
47. Kere mildere ze mir, uufne min, uufs ge-
lten dero röion unte domo hintkälbe in den ge-
bfrgon Bethel. 0 sponse, du mfh heizzeat üfatön de lecto
contemplationis unte dürh dinen uuillon procedere ad publi-
5 cum actimis. Die gnäda, die du mir liäbcs geheizzan in fu- <
tura ttita, die scheine mir öuh in praesentt, unte auie du
ze himele ats gestfgau per htmanüatem, habe tedöh geg™
in i h den sfto dero reion unte des hfntkatbea, die der gerno
acato in der hfzzo suochent unte ze berge gerno Btigent, unte
10 dfe man fed6h etcauuiinne unte eteauuanne sihet. Per
internal! a temporum so scheine mit eteslicheino bßichene
dinero chrefte, daz du min niene uergezzan nehabest, unte
du min rüoehest, unte scheine däz in montibus Bethel, ih l
memo an den, die der iro herza däre zuo gerno gereinent,
lg daz sie mügen uuerdan domus dei.
Uoi Ecclesiae oleetao de genlibus.
48. Des oahtea an mtnemo bette u6rderota (h
minen uufne, ih uördorota in unte neuant ain
ntet. Nu null ih üfaten unte uuil in süoohan After
dero bürg in gazzon unte in sträzon. Ie nöh ne- K
5 liäbon ih sin ntet aundan. An demo uuege, da Eh
in sftohta, uündon mfh die burguuahtela, den
sbräh ih aüa zuo: Sähet Ir iergen minen uufneP
fiin luzzel dar nah, do ih sie alle ddrchsträich,
uuaz Iro aller legelteh mir u6ne Imo k6nde geaa-
10 gan, do uand ih mtnen uufne. Ih nam in ze mir
unte ne läzzen in 6uh u6ne mir, 6 ih in uuidere i
bringon in mtner möoter hus unte in iro gegä-
47, 2 rohgeile {über reion) F* , rekeizze 0 8 bergen P 7 gegen
mfr M, gegen mft O, uuider mich 0 8 roikgfizze F, rekeizze 0 der
fehlt M 9 suochont rar in der hizzo I' utit (nach slfgont) C
10 etpsuu.u. etesuu. | gittheuuanno A, oteauuane P ünt C geaihot A
11 mit fehlt M mit gitthesuuiloharo doychene A 12 ntet A ucr-
gezzeat 0 ueliibest fehlt 0 ne- fehlt P 18 du fehlt A 14 herzen 0
48, 2 min P neuänt ] uint O, uand ih 0 3 nulllieh auochen
0 4 atraiion BGNP f) An J In A 6 burguuahtcra AI', burguuarlere
6, burchuuachlharra 0 7 ih ] ih in P tergen ] iene O 8 luzzen 0
tie fehlt N 9 uone Imo rar mir M gesungen P 10 ze ] zu Jtf
11 öuh ] ouch niet A mfr ) mir nieht P
Quallen und For«liDng»n XXVIII. S
ay Google
18 WILLIRAM.
de nie. N6h tanne, do ih uuüe m tenebria mcredulitatts unte
ib conseniirfwrt camalibus desideriis, do uuolta fh ie d6h
15 mlnen spoMwwt bekennan per doctrtnam phitosopkorum, Pia-
tonis, Aristotelis, Socratis, Pythagorae unte ändero uuerltuuf-
aon, die der creatorem per creaturam uuöltan bekennan.
Hit fro geuuitte ne m6ht ih fn ufnd&n, quia stultam fecü
deus sapientiam huius mundi. Nu Ih äbo zo ainemo gelöiben
20 bin kvimao, nü da uuil fh ntet mer conaentire carnalibus de- i,
sideriis unte uuil fn süoehan in dirro nuerltburge, 6be fh
deohein ein spör müge uindan, ntet ze einero nöte an den,
die da gent onjrustom utam, jimu ducit ad uitam, n6be i6h
an den, dte da n6h gßnt /ofas «tos &«tws seeuft". Ie nöh
33 nemähta ih fn so ufndan. Nu uuil fh äbo frägan propketas
et apostolos, qui custodiunt ciuitalem dei, uuaz sie mir ufine
fmo kunnen geaagan. 3a dar näh, do fh fro geserfft durch 33
eüohta, do uänd fh mtnen uufne. Ih uänd in fro büoehon,
daz er ist uerus tleua ante secuta, unt er abo durch mine
8() mfnna uuärt uerus hämo inßne seculorum. Nü fh fn uündau
habon unte fh uernöman habon, uute uerro er geskeidan
ist uon änderen h&ligon, uuanta sie aint puri homines, er ist
äbo uerus deus unte uerus homo, nu uufl fh in ze mir ne-
man, uufl in ampUcti omni deuotione, unte uuänt er arbeit a
8b diirch mtnen uufllon lfiit, uineula, sputa, colaphos, fiageUa,
irrisiones, spineam coronam, mortem crucis, so neuufl öuh
fh neebeme arbeit durh sfnen uufllon seßhan. th uufl iöh
den gedfngon au fn haban, daz fh mtne muoter Synagogam,
diu iiiih erest ze gelöiben brähta, mit sinero helfo abo nöh
13 tinne fehlt O 17 uuöltan | niene uuoltun 0, uoöltcm C 18 uuüs-
heyde A, uuistuome 0 irisn P 19 mundi vor huius *B (!i ]
■Id ih 0 louuftn A 31 uuillich 0 23 eynech sioro Spore A dodioinea
0 zo einero note ] einigun 0 23 dto fthlt G dft ] thsr nagh X näbe ]
sunder 0 iöh ] oüh M 24 nöh gent] ganl 0 25 so /«Ab XP
37 kunne X geecriphta A, iorift AfO 28 gsüohta N 29 ande Ruor X
miner, mina P 30 Hü ] Nu Sit 0 fh abo fn M, ih in aber 0 31 unte
ftia habon ] fehlt 3 er j uz 0 33 »bo vom CorreOor Hbergesckriebtn C
84 imde uuil -40, fh oufll- M unte /«ftft 0 arbeile (und z. 57) 0
86 mortis 0 37 »cuuuan A, Rchien 0 iöh ] Buh Jf 38 diz gedlnge
F*M, die gediugi 0 an him A 39 allerer»! O zeloiben C
ay Google
TEXT. 19
40 mildere ze stnemo geloiben bringe, cum ptenitudo gentium in-
trauerit.
Uoi Christi dB Eccleeia
49. Daz sclha uers stet 6uh da uora ad tale Signum a
X- Daz Sina ist abo hte zo mercbene, daz daz orera uers
höret ad primitiuam Ecclesiam de Judaeis collectam, mite
aljo diz uers höret ad Ecclesiam de gentibus congregatam,
5 unte edea mäneta sie fro sponsus ad fratrum utüitatem et
ad publicam actionem, nu besueret er abo filias Hierusalem
umbe sine sponsam, suanne sfu ineläffe, daz sie se neuuecchen,
& sin selba uuölla, uuante doctores Ecchsiae scülon bediu 24
alliz Ana tflon, post contemplationem uüre gen «d praedica-
10 tionem, post praedicationem redire ad contemplationem.
Synagoga do Ecoleaia dioit.
50. Uuer ist dfsin, diu da öfferit durch dte
uuöste, als Sin cleiniu röihgerta uöne mfrron
unte uöne uuf rochcs ante ufiuc demo st tippe 411er-
»liibto ptmentonP üute erhaft ist diu Ecclesia de gen-
5 tibus, diu der n6ne spirituali Aegypto s&mo drato Hot ad a
terram uiumtium, samo diu plebs Israheltttea flcta uöne
Aegypto ad terram repromissionis. Plebs Israhetitiea uuart
mit mänigen zeich enon geladot uöne Aegypto ad terram re-
promissionis, abo diu Ecelesia de gentibus solo auditu uerbi
10 dei flet sfu. zefmo mit den tugeden, die der- geböton uutir-
don m lege, mit mortificatione carnis, quae per myrrkam ex-
primüur, mit munditia precum, quae per thus figuratur, ruft
40 lonuan A
49, 1 Adiuro noa etc. vor Thai solua A genau dieselben Worte
der Uebersetzung wie in 33 wiederholt glatt der Verweisung D Der
leibe O ad tale eignum fehlt P 2 Da» Zeichen X fehlt Cyf, am
Rande sieht es F hte fehlt A mercheone *B eriste A der erre uera 0
3 höret bis uera j fehlt A 4 dli ] dise O o aponsum Ol' 7 iiu alaaphe
A 8 BÄlbo *C uuaolB C aculon ] süolon M 9 dilot ,¥ post ] per F
nüre gen ad praed. ] /ritt P
50, 2 nuostina O 3 unto uulrOuche S 5 uöne spir Aog. /eÄtt
4 6 israelitica.nl O uöne Aegypto fehlt O 8 u6no Aegypto fehlt *B
10 nnde ilet O uuerdent O 11 mortinoationcm Q 12 mit } ande mit
beide Male A
ay Google
20 WILLIRAM.
mäniger alähte uu öle täte, dfe a!u sich anenimet iöh sine firae- \,
ceptis, alse der (st uirginitas unte uoluntaria amissio diuäia-
15 rum, quae omnia intelleguntur per aromata uniuersi pulueris
pigmentaria
Uox Eccle.iiae de Christo.
51. Sino, daz bette des küninges Salomonis,
da z ümbegent dos naht es sezzoch biderb a
gnehta der allero bfderbeston in Israel, tr aller
fegelfh habet sin suert in hanton, cünnon alle 25
6 mahtigen uelitan, unte fr utschöin neläzet sin
suert n6ne stnemo dlehe dürh dte nähtuörhta
Daz bette tteri Salomonis, daz ist Ecclesia; in fro ruouuet
er, also der man in sinemo bette. Daz gotes bette beuua-
rent in dirro uuerltulnstre die saneti doctores, unte dte scü-
10 Ion iruuelet sin ex fortissimis Israel, uuantc dte sculon uue-
san rectores animarum, dte dte eristenheit eunnen beschirmen a
mit spiritualibus armis uufder demo ttuuelc unte contrti hae-
reticos. Die scülon sfn in sexagenario nutnero, uuantc den
uuirdet gegeban denarius remuneratümis, dte Her nü ntene
15 bedrüzzit ze arbeiten« in senario operationis. Der 411er iege-
licli habet stn suert in hanton, so er mit gladio uerbi etei
beuuaret Ecclesiam, diu der geroahela ist ueri Salomonis, daz
sie der übelo hüorare, id est, diabolus, ntene muge corrum-
pere. Der Aller- tcgeltch ne scal öuh Btn suert uöne stnemo
20 dfche ntet lazan, uuant er scal äne tmo selbemo bedühan h
des ltchamen glaste, quae per femur intelleguntur, ne forte,
rum alüs praedicauerit, ipse reprobm efficiatur ; unte daz
18 man ig P aui sich ane mit eine praeoeptia O ei an aih nirnctO ifih
fehlt A 15 quae per omnia M
51, 1 küniges VDI1GN 2 bfderber OO 3 allero fehlt A Israeli
Hioruaalem M 4 aiu eunnon A, ante kunnen MO 5 maliiigc MF
maghtigan uuole ueghtan A aine auert P 7 Daz be'lte bis atiiemo
liötto ] fehlt A S sinen 0 9 -thimstermese regelmässig A unte fehlt
0 10 iruueltct V II rite de CO, die der dte (auf Rasur) F 12 mtith
thene A unte ) et M 13 in fehlt P 14 der denarius F ntene ] ni-
uuanno A, nio'nc (t von späterer Hand) öfter F, ntt M 10 neucrlhru-
zet A 17 mahela A, gemahelit 6 18 übelo ] über 0 uorare A nlene ]
ni A, nttne M, ntene ne Ö 19 ouh fehlt A 20 Bcäl ] selbo 0 aelben
P bethuuuao A, belrucben 0
ay Google
TEXT. 21
scülon ute tfioh propter timores nocturnos, uudnte princeps
harum tettebrarum dller geroost besutchot praelatos Ecclesiae,
25 quia esca eins electa.
52. Der cüning Salonion mdcbota fmo s61-
hcmo einan dfsk des hölzes u6ne Libano. Die
aülo, da der dfsk flffe lag, dte uuäron sflberin, 2ß
äbo dfulfneberga diu uudsguldin,untedfustega
5 uuiis röth. Abo duz mlttclfidc des dlekcs, daz
uuds sdmft o unte minlicho gegrfid et dürh die
ii'inkfrnuuon, daz sie lihto zc d enio dfake üf ge-
tretan mähten. Der uerus paeißcus, ilär der mit sinemo
töde dissoluit inimicitias inier deum et hominem, der hat
10 uöre gegdreuuet ataen liölden einan dfak da ze hhnele, daz a
ist diu uuünna des einlegen Ubes, quam nee oculus utdit, nee
aur'ts audiuit, nee in cor hominis ascendit, diu der fetemer
zcgöt, danno diu cedrus, quae in Libano est, imulet. Der
dfsk der lfgct üffe silberinen aülen, uuanta die selben uuünna
15 geheizzent diu diuina eloquia, diu der diso lüter sfnt, sdmo
daz gebrdnta silber, uudnta an In nieman neufndet leuueth
änrehtes, teuueth scantliches, iouueth bösliches. Diu Hne-
berga ze domo diske diu ist gdldin, uuänfa diso daz g61d
türer Ist ddnne deebein ander gesmide, diso Ist daz summum b
■20 bonum, daz man in götea dntuuart cütnet, dls iz qutt : Ego
däigam eum et manifestobo ei nie ipsum. Der de müode ist,
der leinet sih gerno an die lfneberga. Sucr öuh dürh gotes
unillon dirro uuerlt arbeite müode Ist, uutc mag er ze meron
20 electa sunt 0
52, 4 lenebnrjrft (und z. 17. 22.) M unte diu Ws r6tli ] fehlt A
öuuas] diu uuüfl HF das mittel. ] doi oiittelodes G, diu mtttelodi (und
z. 3 t) 0 daz ] ilu 0 6 minnelicho A (-ne-nu/ Rasur) F, minneclicho
MSP, mlncltcho O gegrädet J geeclthtet (ausser ge- auf Rasur) F
7 Hbto ] lthto unde ■anftojtf üf]üz.lf 9 der] her A, daz G 10 sinem
0 höhlon 0 einan diso cor stnen holden M II (st diu fehlt G nee
nur is bis wtoendit ] fehlt V 12 der fehlt M tetemer ] nietzemer ne A,
nietli mer 0 13 din fehlt A est rot- in Libano P uerfmilet AP, ir-
uuelet j 14 disch lit 0 16 heyzent A lutier A 16 brauda A ne
ufndent F tet.. tet.. tet M. fluuet-. . noh nieuuet , . noli nieuuet 0
20 antuurt C, antuuurle ? cuma A, curoen M iz fehlt 0 21 de fehlt
Q 22 der ] her A sfeh 0 durch C 23 arbeiio a M fehlt A e> ]
her je A
ay Google
22 WILLI RAH.
rüouuoD cüman, danne daz er uolle c&me ad fontem totius
2G boni ? Diu stega, da man ze domo diske öf scal gen, diu
Ist röth, «uante apostoli unto martyrea, die der mit fro 27
selbes blüote himelriche arnoton, die habent öuh dar dfe
mßisto era unte daz heVesta geaidele, als iz qutt: Nimis con-
fortatus est principatus eorum. tJuaz uuirdit aber unser
30 armon, uufr da so gedfgan ntene bin, daz onsicb plenüudo
durum, id est, consummatio bonorum operum, 6der martyrium
6der dech&n perfecta iustitia so iniige commendare, daz uuir
uuert sin des dfakeeideleeP Öuh nfst uns gnäda uersaget, a
uuanta da näh sä gescrfban ist, daz daz mittelöde des dis-
3:"i kes mit minnon gealihtet st, zediu daz diu imlb samfto ze
demo diske üf getretan mügen. Diu uutb sint fragilioria
sexus danne die man. Uöne dännan sint mit deo uuibon
bez&chenet die guoton a61a, dte der in selben sint consciae
iro bröde, unte sie necheui gedinge nehant an in selbon dürh
40 dech&na iro uu61etat, neuuare ökkeret in gotesgnadon. Den
neuuirt daz gesfdele ze demo uuünne diske ntet uersaget,
uuänte ete g6t desde uerror minnont, so sie sieb ze in sei- b
bon ntene uersehent. •
Uoi Ecclesiae de Christo.
53. Göt Uz, ir iunefröuuon, ir da buiuuet in
Syon! tüot uuara des euninges Salomonis unte
der corönon, da fn sin müoter mit hat gezieret
in ainomo maheltäge unte in demo tige einer
6 freuue! tr güoten sela, ir der hte bfrt positae in specula 28
fidei, unte ir gedinge hat, daz ir cumet in atria caeUstis
24 dinne fehlt P 26 die dir G, dei dte der M hiree A 27 sel-
ber 0 buh fehlt *£ 28 meieton CMOOP, -n auf Basar F örestalf
29 ans P 80 armero 0- da] thio A, fehlt P nieth 0 bin ] ->üq A,
itn y, biren P 32 mugen P 38 atn J eii A uns thie natba niet
ueraagat A 34 üft fehlt A (st vor ei Jf 35 geltstet r dfo fehlt O
36 üf fehlt 0 88 guode A, güoten 0 in] himo A selben C cou-
soiae vor sint *B 39 gedingen P 41 ne- fehU y ntet fehlt FMBP
42 uerro 0 rainnot 0 se ] es P 43 ntene ] ne 0, ne- (auf Rasur} P
53, 1 fr fehlt 3 ränkfrd'ouon C 2 cäniges O 8 eorono O 4 an
»inomo 0 6 frfuuede F, uronue My fr der hie ] er thie A bfrt ] aiit
A, bint Q in epeoulatione G 8 gedingen P
ay Google
TEXT. 23
Hitrusalem, töot fu selbem ein an röm, daz fuuich nechein
unerh'h atrepitus geirre, Sr ne genüget älliz Ana der myste-
riarum fuuerea redemptoria mite der durninon corönon, dte
10 imo Judaica gens üf sazta, diu sin muoter uuaa seeundum
carnem. Die dürntnon corönon dte trüog er gerno dürh
iuueren uuQlon, daz fuuih caeUstis gloria amplecteretur. Daz
neuuart Älliz ntot Bfnes ündanches, nöbo näh stnemo uuflleu,
uwänt iz gescah in stnemo maheltage, do er imo selbemo
15 m&helta mit demo uufdemen stnee heiligen blüotes dte Ecde-
siam non habentem maculam aut rugam; iz gescah 6uh in
demo tage ainero freuue, do er sich freuueta, daz mit sinemo
töde diu uuerlt irlöset uuart u6ne des täineles gouualte unte
u6ne demo öuuegen töde.
Uox Christi.
54. Uute scöne du bist, früintin min, uute
scöne du bist! Dtn öigon eint lübon öigon äne
daz, daz in dir inlachenes nerhölan ist. Du biet
scöne au dtnen uuörchon, uuante du ntet scantltcbes ne tftost,
5 daz mtnen öugen misseltche; du bist öub scöne an dtnen
uuörtou, uuante du in dtner praedicatione ntene möinest äne
min era unte fraternam utilitatem. Dtn öugon sint tflbon
öugon, uuante diu ßinuältigo an dir sktnet, dte dich der
spiritu» sanetus löret, qui per columbam figuratur. Diu 2
lü scöne ist an dir ane daz, daz nöh inlachenes an dir uerhölan
ist, daz ist diu spes caelestium praemtorum, dte ih nöh dir
gfbon in fine seculorum.
55. Dtn u&hs ist s&mo geizze cörter, daz der
7 aölbo *C 8 neirre A tauget P dero t1 9 corono 0 10 diu iudaiea
FrP 11 thornina yt Corona 0 12 tätlich C 13 tidba ) noli 0 unuuil-
len 0 14 ge»cah ) geikiede A lfi aut | neque AFB 17 freuuuude F,
froiiuo M, urflune y gefreuuueda A 18 uerlooiet allgemein uer- für
W- A un(B fehlt 3 unte »äne bis töde] fehlt P
54, 2 DIn 6igon | Diu ouh P 3 an ] in A bliche A, inuuorlue
O 4 in fehlt O öigen C 6 nie meinest uuftoe mtn O 7 mtne 0
8 diu ] Jin 0 dfehJderO der fehlt A SleretaO columbamjcolninnain
M 10 »ne daz daz an dir inuuertes nerholn 0 11 dir vor nöh *fl
53, 1 daz nach sÄmo übergeschrieben F geize herta diu da {ana-
log x. 3. 7) 0
ay Google
24 WILLIRAM.
gct Affe domo berge Galaad, unte sint abo dtne
zene sämo daz cörter dero gescöreDon scÄffo,
die der ufgent uone uuäske äl mit zuinelero
5 zollte unte iro neehein Ist ünbärig. In dtnen con- »
uetiticulis skinent beide doctores i6h audt^ores. Diu menige
fidelium auditorum ist glih d6mo geiz cörtare, uuänte sie sfh
peccatores bekennent, capra enim saerißcium est pro peccato,
mite döh eic sin constituti in seculari actione, diu ane sünta
10 uuesan ncmag- sie stegerent !e döh gerno mit iro goloiben,
mit geböte, mit eleemosyna unto mit anderen uuoletaten ze
demo gith tiflffen id est ad me. Also Galaad uuäs aceruus
testimonü inter Jacob et Laban, also bin ib. in apud patrem b
testis in caelo fidelis. Also der huffo sich büret an einemo
15 steine unte also üf uuehset, also bin ih In lapis angularis,
super quem aedificandi sunt, Anne mir uindent öub ste die
uueida des euucgen libes. Abo dtne doctores, die der per
dentes ßgurantur, uuonte ste eibos sacrae scripturae expo-
nendo comminuunt, ut possint glutiri a populis, die sint glich
30 den gescorenon aeäffon, die der u6ne uuäske gent, uuänte
sie beide sint abluti baptismo unte allen uuerlfchen richdfiom 30
uuflligo bina händ geuuorfan näh mtnemo rate, ut me expe-
ditius sequi possint, unte sie sfnt öuh gemellts foetibus, uuänte
sie häbent dilectionem meam et proximi; u6ne dännan nfst
26 iro neebein unbarig, guia omnia quaecumque faciet prospera-
buntur.
56. Dine lefsa sint sämo Sin rota bfnta ante
3 B&mo ] also oft 0 sooronon A 4 alla A 5 suihte OD nehoinz
0 neiä A umbftrig MB, ambirig y (aus umbarig) F (vgl. z. 25)
1 der fidelium O geize A eich C 8 bekounent cor peccatores A est
roraacriBcimnA 11 mit bede A 12 gßit C!',tiht (auf Rasur J F, ttlh (oder
üüi?) M, git 0 gfth hdffen ] ouuinliohon Itue «an der Band des XV.
Jh. A 13 fnjhimo A 14 in oaelis A huffo von der Band des XVI.
Jh. A an st nemo M 15 also er uf MO uuesset C in fehlt A 16 sint
(übergeschrieben) F aie] vor ouch A, «ih P 17 der fehlt *B 19 de-
glutiri 3 SO «corcnen jI, besohärenon M uuaake bin baptismo ] fehlt
P 21 ste fehlt ,V rtchednomon Jf 22 uuilligo ,/««( *B nach C
23 posaunt ff ate /eMf Af 25 neheina 0 uubfrig fows unbarig) F,
umbarig M, umbirig y faeient P
56, 1 Sin« G lepphan J, li'ff» j- rotiu *B
ay Google
din geköse tat BÜozze. Dine doctores, qui per labia
ßgurantur, die kutident domo Mite die röte mines blüotes,
da mit (h sie erlöste, unto sie s(nt öuh ardentes in fraterna «
5 däecttone, älse coecus brinnet in suo colore, unte sie heftont
mtdMudtnem auditorum in umtatet» fidei, älse diu bfnta ze-
sämene (hanget die menige dero lökko. Iro geköae ist öuh
süozze, uuänte sie die süozze des euuegen ltbee domo Ifiite
künde nt.
67. Dtne hüffcloii efnt samo der brach dos
röten äpfeles ane daz, daz nöh inlachenes an dir
u erhol an (st. Dine doctores, qui per genas ßgurantur,
die sint scämcle ad tnalum unte neseäment slh äbo niet b
,( mines cruces unte ininero mdrtiro, sunter sie guollichent sih
dar äna unte sie kündent iro auditoribua, uuelich candor
lucis aeternae in cuman ist uöne dero röte mines blüotes,
unte tüont daz ällaz propter utilitatem fraternae multitudints,
quae per multitudinem granorum intellegitur.
58. Din hals ist samo Dauidis uutghüs, da diu
uuere öbena ane geuuörht Ist. Düsent skilte 31
hängent an dero uuere unte ällerslähto uuigge-
uuäffene. Dine doctores, qui per Collum ßgurantur, uuante
a sie mediatores sint inter me et populum, älse der hals zesä-
mene uöiget daz höibet unte den Ifchamcn, unte ste öuh
demo lüito ämbehtent eibos aeternae uttae unte fn öffenent
die töigene dero sacrae scriplurae, älse der hals daz ezzan
2 oh ose P 8tne O 3 rftete (auf Rasur) F 4 unde eint ouh au ar-
dentes 0 5 der cooona (auf Rasur) F sie fehlt A ste bis unitatem]
fehU F C bfnna M 1 1 utngc G koac A buh fehü 0 6 thaz «uoie A
57, lSlneG der ] thero A 2ndh)andirt» inuuertes 0 andfr
fehlt 0 4 acameüohe AO alh ] au sih 0 sieh fwtui z. ,y C minea
cruees cur niet 0 5 cruci» AC mir toi a M simter bis Ana ] fehlt M
alh fehlt A 6 chtmdont vor su 0 hiroo J 7 in ] hirao öfters A, fthlt
O fn kiimon (.', (nkomao F tat ] sie M 9 granorum vor multitudinem C
58, 1 Sin G samo /eftft P Danithoa A 2 geuuere obenan aua
(ana fehlt O) geuurohit «int 00 ane fehlt APO echildo WO 3 hangent
obenan an demo geuuere O geunero O uuighnuaphane A 4 Mine
A, Stne ö 5 annt A me /eW P 7 Smbahtente 0 uitae cor aeter-
nae « In fehlt l' 8 die) in die P tougenina 00 der hals j fehlt M
,,t,zed By Google
2« WILLIRAM.
In tröget nute abo die stimm» dz tröget, die afnt glich domo
10 Dautdia uuighöae. Dautdis nämo uulrt gantfriatet manufor- *
tis, daz qutt armstrenger. Daz bin ih, qui ukifortem, id est,
diabotum et spolia eine distribui. Daz mtn uutghua daz sint
die, die da utire ander daz luit also uerro treffent rnft iro
konate unte mit Iro uuöletate, 8&mo daz uutgbüs übertriffet
15 ändere gezfmberc. An demo uuighüso Ist diu uuere gemachot,
uuanto die doctores künnon diu sacramenta scripturarum, da
man äne uindet diu uuähsen gescoz mfnero praeeeptorum,
mit den man die aduersarias potestates rniige uufder trtban t,
a6ne mtnero bürg, quae tu es. An dero unere hangent dft-
30 sent akute, daz aint diu innumera praesidia, die ih dir ze-
akfrme unte zeuuarnungo habe gescaffot. Bf den dusetit
akuten hänget Aufa alleral&hts untg geuu&ffene blderbero
gnehto, daz tat äldaz geruste guoter lero unte guoter
uuercho.
59. Zuöne dine spÜDneaintaämozu€i zuinele
kizze der reion, dte der uueidenent unter den 32
If Hon, unze der tag üf ge, unte der nahtscato
hina uutche. Dine doctores, die der mit lade dtuini uerbi
8 ziehrat beide Judaicum populum iöh gentÜem, die sint glich
den zuinelon reebkizzon, uuänte ate aint mtniu klnt. qui per
capream sianißcor. Caprea diu ist mundutn unimal et acu-
tissime uidet unte uueidenet gerno an dero höhe. Uöne
dannan bezeichenet aiu mfh, fh da naturaliter tnundtts sum,
10 unte fh Bf ho öuh uflo uuasao, quitt ntülum tue lotet secretum; a
min uueida ist öuh an den bergon, id est, in Ms, qui terrena
10 Danitbis . . . Dauithen A narao ist geaproohen manu fortis 0 11 arm-
»Irnngich A, hantitarchex ff, araistarcne 0 18 die fehlt N das fehlt
AP 14 ouerdreuhont A 16 geuufro (und z. 19) Q sint gemaohot
du geuuero uuan 0 16 sacrameotura G 17 ane fehlt O unaheen
geac6i fehlt A schox O IQ demo geunero 0 20 zo gesell irmenne O
schilto O 21 schafot 0 22 ltingent 'B Oufa /*W( Jf 23 alias
das FMO
50, 1 Zuei (-aus zuene T> FO, Zu Offne P sufJene £ 2 kfzie ]
zfkkin F£ röbegeisse FO mieidont (und x. 16) O 8 gange O 4 Mine A
6 rthgeszo Jf, rekezsen 0 sie /«Att P 8 aueidot sieh gerno O an ]
in j* 9 da "j One A, dir B 10 uuisso)clare von der Bd. dt» XV.
Jh 4
ay Google
TEXT. 27
despiciunt. Mih bütdent öuh sie die dine doctorea mit dero
munditia i««t((s et corporis, unte mit acuta prouisione fror
ternae utilitatis, unte mit despectu terrenorum. Sie eint öuh
15 zuinele, uuante sie hänent dilectionem meam et proximi. Sie
uueidenent öuh in dirro uuerltuinstre unter den lilion, daz
sfnt die lüttLTon nnte die BOÖnen sinne dero heiligen ge-
scrifte. Daz tüont ate Also länge, üuz in der tag fifge, daz b
ist d&nne, so ih in uuirdo reuelatus facie ad faciem, bo
20 uutchet öuh der nahtscato hina, quia mors et dolor et luctus
awiplius non erunt.
60. th uuil uaran zedemo tnirre berge unte
zedemo uufröch hühele. Ib uuil mih den näban, qui
terrena despiciunt unte die der carnem suam morUficant cum
uitiis et coneupiscentiis unte die der öuh mir daz öpfor brfn-
5 gent des dlemuotigen unte des reinen gebetea.
61. Mit dallo bist t u scone, fröintin min, unte 33
nechein meila ist an dir. Du ne bist nteth zeiner
gnöte seöne an den praecipuia membris, id est, doctoribus et
uirginibus, sünter i6h an den continentibus et comugatis, unte
6 in allen den, die der ntene hAbent decheine maculam graui-
oris peccati, n6h nechöine rugam caüidae duplicitatis.
62. Kam mir uon Libano, min gemahelal Eiim
miruonLibano, kum mir! Du uuirdeet ge zieret uon a
dero apfzzon dero höhon bergo Amana unteSanir
unteHermon, an den der sintlguuonluogerunte
5 pardo n holer. Ilezemfr, tata gemäbela, mit dealbatione bap-
12 eis fehlt Alt dine vor die 0 16 den ] der M IT lüttere A unte
die gcoiien fehlt C aoone ABOS heiligen 0 18 serifte Aa ünz in |
ünzen M uf get F*BGlfP gnoge 0 20 thero A
60, 1 rayrre-C 2 hnuele A mih euch den O 3 der fehlt 0 mor-
tiflüßnt fehlt yP 4 ooneupiacentiis morlificant unte *B dm. fehlt "B
5 dtemflotigen ] godpti uuillon von der Hd. des XV. Jh. A, mdotegen M,
toumoutigen 0 gebettea O, fehlt Q
61, 1 Hit ulla A, Betillo M, Gnruuo O 2 muciilu Jf, fluche 0
oeia A nteth fthU 0 ze einer- C 8 not« UOr 4 iöli ] oüh X 5 ntene ]
nieht 0 6 nöoh 0 oalliiiso ] mcnilusno *B
62, 3 däro fehlt P ephzon ] hohon spfwon F, bbenahtigi O
höhon ] holen 0 (imana sanfr O 4 leger A, luohhor il, lfloga O
(By Google
28 WILLIRAH.
tismatiSf daz du dich also snönc behaltcs, Also scöne du bist uu6r-
dan in dero toife, da du inphienge remissionem omnium peccato-
rum. Driestunt habon ih dfh gclädet, daz du uufzziat,' daz du
dürhnahtig scalt sin in den drtn tugeden,/^, spe et caritate,
10 oder iöh in cogitatione, locutione et opere. Leistes du mir b
die tröiuua, sfh uuelehe gnäda ih dir skeinon iöh in dirro
uuörlto. Ih geacaffo, daz die köisera untc die cuninga unte
andere uuerltuürston, die nü sizzent in dein« herstfiole unte
sie uuider dir superbivnt mit liste unte mit grimme, alse
15 die pardi unte die leuuon, daz sie adorabunt uestigia pedum
tuorttm, unte sie mit dinero lero hfne uuerfent die maculo-
sam peccatorum uarietatem unte die seadarem ferocitatem, 34
unte sie sih becherent ad ckristianam religionem.
63. Geseret habest tu mir min herza, suester
min gemahela, geseret habest tu mir min herza
in ei nemo dtnor öigonöderiueinemouahsstrenen
dlnes h&lscs. Min sueater, propter quam incarnatus sum,
5 min gemahela, quam despondi mihi dote sanguinis mei, dürh
dfnen uulllon döleta Ih die uuüntou clauorum et lanceae an
demo erücc, unte daz leid ih dürh einen iegcüchen dinero a
doctorum, qui per oculos figurantur, qnia subiectis ittilia
prouident, unte dürh einen iegelichen fidelium auditorum, qui
10 adhaerent döetoribus, alse daz uahs demo halse, unte suie
uflo iro st, ste slnt ie doli unum in confessione Hominis mei.
64. Uuie scöne sint din e spünne, suester min
gemähela! Uuie nietsam mir sint dine doctores, dte der
spünnehaft sint mit copia caelestis doctrinae, unte sie dte
parmdos sensu nutriunt mit dero mfliche simplicioris praedi- b
5 cationis, ün/.e sie sie paulatim uöllebringen ad solidum eibum
euangelicae perfectionis.
6 soöno O da] so thu A 7 untfingast A 8 uufzttwt C 9 där-
nahtig V den]dinen P 10 Öder ] undo 0 11 e[li]so nicli () iöh]
nob A 12 kdninga C 13 uuerltuuosta O 17 peecatoniiri fehlt a*B
18 ilob C
68, 1 da (und z 2) C 2 mir jthll P 3 öder ] unde O ai.hu-
atrenon C, bara von der Hand des XF. Jh. A 7 durch di einen N
11 ailo so hiro A
64, 1 der vor sint Übergeschrieben F* 3 die ] da P 5 ite fehlt
A sie »9 a Du611e bringen N, uuöla bringen Ö
ay Google
TEXT. 29
65. Bezzer sfnt dine spänne dänno der uuin,
unte der stank dinero sälbon, der ist über illc
stankuuärze. Bezzer ist diu nifloterliche suoze mincs
euangelii, die da praedieas, et quae per lac significatur, danne
5 der Alton euuon asperüas, quae per uinum ßguratur. Abo
diu mare mtner gratiae, quae per unguentum exprimitur, diu 35
cümet uerror unte gelöcchet maneger menniskon zo sich,
danne alle legales obseruationes, uuänte nü sub gratia mdnc-
gera exercilia uirtutum uüre cüment in uirginitale, in con~
10 tinentia, in eleemosynis et caeteria bonis operibus, dairae te £
täte sub lege.
6(i. Dtna lefaa, gemähela, siot trfcffenter
uuäbo. Honig unte miloh ist unter dincr züngon,
unte der stank dinor uuäte ist also uufröches
stank. Dtne doctores, qui per fauum figurantvr, d!e uüre n
5 bringent fro anditoribus den uuäbon spiriUialis dulcedinis
ex superfiae litlerae, uuänte also der uuabo suebct in demo
uuähse, also ist uerhölan dfu spiritualis intelligentia in kisto-
rica narratione. Unter dero selbon doclorum zungon ist
hönig unte miloh, uuante sfe die perfectos mstruunt mit spi-
10 ritaalis sensus dvhedme, unte äbo die infirmos auditores
nutriunt mit dero miliclie historialis iterbi. Abo din uuät-
stank Ist sämo uufroclies, uuänte also diu uuat den Ifchamen 1,
zieret in menniaken geafhte, samo zterent dih guotiu uuerch
in minor« änasune, suö.lcr sie gefrümet uuerden per praela-
15 tos oder per subditos, unte sie alliu inpbähon ih vice oratio-
num, quae per thus figurantur.
65, 1 Bessere A 4 significatur IimI -niflcatur auf Rasur C,
figuratnr A*B 6 fignrntur ) significatur A 1 nerro 0 manigeron Ml'
menniscon O 8 alle thio legales A gratiam F 9 nirtatum fehlt a
koment C 10 et oaetcris fehlt M e an dann? angehängt F* 11 tatin
O, getate P
66, 1 leffa AG gnmkhel* fehlt 0 sint (übergeschrieben) als ein
O trieffenter uuabo H- von der Hä. des XVI. Jh A 3 uutrOioheg
CM 5 hiron A uuäbon ] ctnran drnnu und z. 6 uuabo | liuninh ton der
Hd. de« XVI. Jh. A die unaba (und z. 6) O 7 dfu fehlt A 8 sel-
aetoA 11 dero mfliehc ] lacte a 12 uuteroucheB stancb 0 den fehlt N
14 minemo F ioasüiw | an afhte O so uuolhor so sie A Hie fehlt P
gefremei AMBN uuerdent AG
ay Google
30 WILLIBAM.
67. Du biet uuöle slözhäfter gdrtu, auester min
gem&hela, gärto slözhäfter, brunno besfgeleter.
Uuänte ällerslahto tdgede an dir quekbent, also in demo
garten ällerslahto krflt grüonent, u6d däunen hnbo fh dih 3
5 allen hälbon beuuäret mit angelicis praesidiis milder demo
tüiuele, dnz dt« uolucres caeli nteno mügen tollere semen
uerbt de cordibus electorum. Der gärto Ist alliz äoa gefuihtet
mit demo besigeleten brüimeu, uuänta diu corda credentium
neoheinen fructum bont operis bringen ncmügon sine gratia
10 spiritus sancti. Der brunno ist besigelet, quia scientia uerbi
mei reseranda est mundis et studiosis, mite Ist äbo occvltanda
impuris et desidiosis; nee enim fas est proiieere margaritas
ante porcos neque sanetum dare canibus.
68. Dlne dzphlänza daz Ist bömgärto röter
epfelo mit ällerslahto 6beze. Der dtn uueneger
gärto, der in Judaea uuäs, der hat mänige gärton geniächot,
uuänte do da die apostolos seeundum meam praedestinattonem
6 dmeminasti, dö uuürten mänige incrementa uirtutum per
totum mundum, zerist näh In an den, die die röte minea
blüotes mit ejfusione sui sanguinis biledöton, däre näh an
den eonuenticulis ßdelium, quibus est cor unum et anima una, '
die der ze ein änderen mutua caritate cohaerent, also multa
10 grana sub uno cortice tnati punici continentur, unte an den
ällerslahto tdgede uünden uuerdent, sämo in demo bömgärten
ällerslahto öbaz.
69. In dfnemo gärten sint geuuähsen aroma-
ticac arbores unte ällerslahto böuma, die offen
Libano geuuähsen sint. In congregatione iustorum, da
67, 1 elozhaft AP bist ein sl<5z hafte O 2 sloshaft A, elos-
hafto 0 beeigelad A, bestgelte O 3 sl&hto C bechicchent 0 4 grüo-
nent] nor aller slachta chrator O, gruoiflnt A, grünet P dih ] dich
an A 5 mft fehlt A 6 oaeli fehlt P 7 nerbum 0 aerbi dei de A
9 mügen O 11 mei fehU P
88, 1 nf fllns» Q 2 uuenege AO 8 gemachot vor minige gar-
ton F 1 sanguinis wwsniF 8 üdelium fehlt M, fidelibus 0 9 dteder
seein 0, die der seinen OP), therm ther ein se A 11 demo)d£n N
12 obere Q
6», 1 geonaaten «
ay Google
TEXT. 31
akfoent illersUhto tugede, quae per aromaticas arbores de- 37
5 signantur. Dero tugede allero anagengo scal sfn assidua
commemoratw gratiae caehstis, uuante nleman fidelis nescal
praesumere de suis merüis, sed tantutn de spe gratiae meae,
quia sine me nihil potestis faeere. Die iro herza in domo
gedingc geuestenont, die uuerdent mit rore gratiae caelestis
10 dealbati, sämo Semen cypri, däz der glich ist mannae de caelo
uenimti. Dära nah uuerdent *fe lüimhäftig guoter uuercho,
unte ist der luimunt also süoze samo odor nardi, unte dihent a
öuh de uirtute in uirtutem, älao diu cacumina foltorutn nardi
aih zebreitent in aher: ao einemo uuirdet gegeben per spi-
15 rifum sermo sapientiae, alii sermo scientiae, altert fides, alii
gratia sanitatum, alii operatio uiriutum, alii prophetia, alii
discretio spiritutim, alii genera linguarum, alii interpretatio
sermonum. Nardus nesai abo nlet sfn sine croco, uuante
nehein uirtus netöuk sine caritate. Crocus ist göltuaro, uone
20 dannan bezeichenet er düectionem meam et proximi, uuante b
also daz göld turer ist danne dehein ander gesunde, also ist
öuh Caritas praecipua omnium uirtutum. Croa-s lenket ouh
daz brinncntc fieler, samo tüot Caritas, aiu leskut unte be-
dempfet multitudinem peccatorum. In dinen concüÜs sint öuh
25 pauperes spiritu, gvontm est regnum caelorum, unte dte der
uerecundi- siut ad facienda mala. Die bcz&chenctjfofWa, diu
der ist breuis arbustala unte röte rfnton hat. Dir ncge-
brestent öuh nlet hunriles et contriti corde, die der Jructum 36
afferunt in patientia. Die bezßichenet cinnamomum, uuene-
5 Älloro fehlt 0 anaginna A 6 oalestU vor gratiae M nemo Ade-
lig Boa! A nfoman o 7 meae vor gratiae 8 9 thinga A die uuer-
doiit fehlt A caeleetia vor gratiae *B 11 nftoh C liumfatig P
13 diu fehlt P filiurum nardi Q 14 sich C in »her von der Ud. des
XVI. Jh. A, in aber P 16 alteri bis apirituum] alii fides, alii diioretio
»pirituuro, alii operatio virtulnm, alü prophetia, alii gratia sanitatum,
P alii gratia sanitatum J alii genera linguarum A 17 alii genera
linguarum fehlt A 18 ntet fehlt A SO meam vor dilectiouem
A 21 dehein /rfft O 22 Auh fehlt M lernt {und «. 23) P 23 brinnüt
P bleuer 11 (am Bande und auf fteber verwitwen) O tuot ouh P
24 concilüs ] conuentioulis P 26 oolorum P 26 eint J vor uereoundi M,
aunt A faciendnm malum P 27 eina röta 0 Dir ] Dero V nebrestent
/• 28 ntet fehlt A die I unde dte O 29 afferent P
ay Google
32 WILLIRaM.
30 gaz böuroelin unte Abo mlcheler cröfte unte suozes stankes.
Den allen s(nt äbo eminentiores dfne doctores, die fro subiec-
tos Also uerro übertreffent mit celsitudine uirtutum unte mit
proceritate morum, Also diu ligna Libani uberfähcnt ändere
uuältholz mit fro scöne unte mit Iro höhe.
70. In elf nemo gärten Ist mlrm unte aloe mit n
Allen den hereaten sälbon. In numero ßdelium da aint
michelero dignitatis casti et continentes, die _ Iro lebentegaz
corpus also immune behältont a foetore luxuria«, sämo mlrra
5 unte aloe behältont die toton lichamon a ptttredine et a uer-
mibus. Da sfnt öuh mite uirtuosi et misericordes, die mit
operibus uirtutum reddunt de se fragrantiam bonae opinionis,
also die tüiron sälbon die quekke des guotes stänkes, unte
mit eleemosynis relevant miseros et egenos, sämo mit den
[0 guoten aälbon goheilct uuerdent die geknfston unte dte sie- b
chon lichamon.
71. Du bist gärtbrunno, du bist pdzzn dero
quekkon uuäzzcro, dte mit tuihte fliezzcnt uön
Libano, An dir ist scientia ueritatis, diu der in sacra
scriptum etisuua also öffan ist, sämo der fliezzente brünno,
6 uuänte siu liht Ist zeuernemene, etisuua ist slu also diu
püzza, da üz man daz uuäzzer mit arbeiten Bköffet, uuänte
siu unsämfte Ist zeuernemene. Diu geserfft habet sämo 39
dräte uärt, diso daz berguuäzzer, uuänte dte der dealbati-
sunt baptismate et bonis operibus, die ned6Ieton e in domo
10 dfnemo pritnitiuo horto, nöb bfnnan uüre nedölent in allen
30 &bo fehlt C 81 &bo fehlt M 32 ante procaritate a 33 -fthent]
uuachsent 0 34 unte mit höhte W, nnde hüi O
70, I In bis tst] fehlt D myrrlia Ä 3 leuenda A 4 a bis
behältont] fehlt P a feruorc A sämo bis uermibuB] fehlt M mjrrha
A, myrra F*B 5 unte] et A behaltet F> et nermibua FF 7 frag-
lantiant ay, flagrantiam M bonae Operation!» A 8 unde also O queklte ]
uol aint von der Bd. des XVI. Jh A, geameccheda. O gfloten O unte
fehlt O 9 den fehlt M 10 gechnüsten O, geeereton (auf Rasur von
gekn.) F*
71, 1 putia X*B der FM'S 2 tiuhze von der Hd. des XVI.
Jh. A, tote O 3 In GP der fehlt O 4 icftlieauiiar («tid i. 6) A
6 iß vor liht A 6 man wfetf arbeide -* 7 ncrift MO 9 aint *C
dem© fehlt ,,'Ji
^ Google
TEXT. 33
den hortis, <fte 4er uönc dtnen primüüs gephlänzent sint, ne-
cheinen obicetn falgifatis, quia ßumitiis Impetus, uirttts scilket
sacri eloquii laetificat cimtatem meam,
Christus de Ecclesia dicit.
72. Bure dfh,nörtuuint,untekütndusundene a
uuint, dürh uuäie raineii gärton, desdedräbor
stfakent sine ptmenton! Ir persecutores minero Eccle-
siae, iaueren ubelen uufllon hengon Eh fu zesk&nene uuider
5 fro, daz fr afe beaüochet mit sämo dräien terroribus, also der
n ort (tu int uuäiet, unte mit särno smeh liehen blandimentis,
also Undo Bünden e uuint uuäiet; mit neuuederemo mügit fr
iro getäran, »unter da mit mächot ir sie luimhäftig stätegero
tugede.
Ecclesia de Christo dicit.
73. Ih geron, daz min suine kiimc in bIdcd b
garton, daz er da ezze daz uudeher eines eigenen
obezes. Ih habu uern6men, daz min sponsus erlöibet habet
stnen unte nilnen utenton, daz sie mih bestochen, sümstunt
6 mit ege sümstunt mit smeiche, nü uuerd er dea fnnena, daz
fh dürh iro neuueder neslaffon a uirtutum constantia, uuante
näh ainemo geheizze qui perseuerauerit usque in finem, hie 40
saluus erit, unte öuh acerbitas persecutionum beran scäl motu-
ritatem praemiorum.
Christus dicit ad Ecciesiam.
74. Ih bfn dieco küman in minen gärton,
suester mlu gemähela, ib sneit da mine mirron
11 primitiuis F3 gcphlanzct AFP, gepflanzel MS neheiiten C
18 meam ] Dei O
72, 1 sondere uuint P 2 uoenue (analog z. 6. 7) M, uuage P
thestethrader A, des drahtor G, desde dralo 0 4 ubelen fehlt 0 %e-
■cheyne A 5 besuochet vor sie A 6 mit fehlt G aamo ] lamo der
P emetheliohon A, «meihlichen aP 7 l(nlo]lisno A 8 statero Ö
73, 2 dein uuSchers 0 eigenen fehlt aD, eigenes /' 3 uer-
louauan A 4 sümstunt (und z. 5) | nulluni 0 5 ege bis smeiohe ] fehlt A
Über ege steht forhta F- smeiche ] snos chösi 0 des ] thes uiiuln A
6 nealafto A 7 perseuorauerit bit aoerbi tat] fehlt P 8 -seoutiooum
auf Batur P
74, 1 garten C 2 minen mirran A
Qnfll™ und Fori.cliur.gfn. XXV11I 8
Ji:,to:lbyG00gle
34 WILLIRAM.
mit m inen pimcn t ou, fh i'udauuabon mit m incrac
hönigo, ili tränk öuh da mincn luün mit mincro
5 nii liehe. Also du gcruat, 6 ftoror et sponsa, dieco liabo ili ,
geuuieot unte Alllz Ana uufson ili mfneru höldon. in quibus
uiridiaria uirtutvm inueitio, ut eorrigam errantes, tnfirmos
roborem, perfectos remuuerem. Ire- sümelichc, dte mit morii-
ficatione carms, quae per myrrham figurtitur, unte mit odore
10 bonorum operum, qui per aroinata signifiratur, insignes unäron,
dte liübon ih falee mortis ab hac ttita praensos unte häbou
sie in apotftScis aeternae patriae recotiditos. Abo unter* den,
qui adhuc in mundo conuersantur, liäbon ih uündan süinc-
lichc. die der also uberes »int doctrina caelesti, samo der
15 uuiibo des seltnes, unte infra Ulos fideles auditores, qui de-
lectantur dulcedine uerbi mei super mel. Inier auditores
habih öuh die uündan, qm idottei sunt ad capienda fortia
eacrammta, quae per uinum figurantur, unte sümeliche, qui
contenti sunt lade historialis uerbi. Dero allero fltz, döh
90 er diuersis modis sih «keine, er ist tedöh min eibus unte
min deteriatio.
Uox Christi ml upontotoa 4
75. Äzzct, mine früinta, trinket unteuuerdet
trünkan, mine liebes tonl Mine fruinta facienda quae
praeripio, mine Hebesfon me super omnia diligendo, fr habet
uuola uernüman, uuaz min ribm, min peius, mine deiieiae
ö eint, scilicet profectus ßdelittm maiorum et minorum. Den
scület ir congaudere unte scület ste bihdan niet mit nläf-
höite, sünter mit auiditate et iuatnditate, scület alliz Ana esu-
rire et sitire iustitiam, ut satiemint, atm apparuerit gloria
3 uuaben (und uuiuo z. 15) win der Hd. de» XVI. Jh. A, uuaba
0 4 uiiiiio P 5 hanon (haben MO) AMO, habih „ 7 uiridatia ABP
10 bonorum operum J uirtiitum A fignratur 0 11 mit faloejf reoitoi
0 14 «mit A caeloBlis 0 diu uuaba 0 15 infra fehlt G 17 bauon
ich A, haben ih 0, habe Ih <? :Uheio.<4 20 sih vor diuersia modia rl
unte/-Aft P
76, I fruntin P trini'hel C trinket bin hAinta.] fehlt P 4 mtn
(vor potu«> fehlt P 5 Hdulium fehlt A et ] atque C minorum et
ii 0 6 bflfdent 7' »lanhoj'de A 7 et ) ende mit A aeuledir
um!« milunt 0
ay Google
TEXT. 35
mea. Panis cor hominis conßrmat, et uinum laetificat cor
10 hominis. Also acäl fuuih panis uerbi mei confirmare ad bona
facienda, unte praeclarus calix spiritualis ebrietatis der scal
fuuih iucundos facere unte quodammodo insensibiles reddere
ad mundi mala toleranda.
Vox Ecclesiae He suh requie.
76. Ih släfon, min h(>rza au&chot. Uone mines
uuines gnädon babon Ih öttenuflo ruouuon, uuänte ili sülehe b
Arbeit unte sülehe persecutiones nü ne lidon, so Ih edes m
initio fidei döleta; desde flizegor uufl (h ad illum de luce
ö uigilare unte die 6igen mines herzen ad Uli im amorem in-
terniere.
Eoclesia de Chriito
77. Mir becnuodelet min es uuines stfmma:
Intüo mir, min suester, min früintin, min tuba,
min ecöna, uuänte min hoibet ist f öl töiuue s unte 42
mtne 16cca f 61 dero nahttröffon. Min suester, quia
5 cohaeres regnt mei, mfn früintin, quia conscia secreforum
meorum, mtn tüba, quia dotata a me donis spiritus saneti,
qui per colutnbam figuratur, min seoina, quia in baptismate
purgata ab omni tnacula peccati, stant uf de lecto contemplu'
tionis unte küm uüre propter fraternam utilitalem ad opus
10 praedicationis, uuänte dero ullo ist, die der propter frigus
iniquitatis, quod rore signtticatur, redundant in blaspkemiam ■
capitis mei, id est patris mei, unte die der fideles meos, qui
adhaerent mihi, diso die löcca demo höibete, besuärent mit
operibus tenebrarum.
78. ih bin uze minemoröcche goslöffan, uute
9 cor hummi« Vor letjflcat 0 10 mei vor uerbi 0 11 der] du P der
■eil fünft fehlt Ä
76, 1 nnde min A 2 eiteuuflo ] eine uuiila A. etenuilo B,
itenuuilo GN, etellcha nuila 0 aalihe (und z. 3} C 3 ih so ib 0 in
fehlt G 4 ddloialleid 0 desde | des P fl ieieRor jifG.V, flizH.'lier A
77, 1 becnüude) liehet O, bechupedelet P 2 Üffen lüo 0 sues-
ter vor min 0 friünt 0 touba I) 8 follez 0 4 min F »int fol 0
6 friünt O 7 »cona AaS 9 utilitalem vor fraternam M II blatpho-
mium S 12 unte fehlt A die der I da P 13 Mino | da?, O
ji:,to:lbyG00gle
36 WILLIRAH.
scäl fh in nufdere anegetfionP Ih habon mtne
ffloze geduägan, scal ih sie abo beuucllnn? Ih
häbo mih gcmüozeget uuerlichero sörgoc , uuio seil fh
5 iro inili abo unter uufatan? Scäl Ih officium praediea-
tionts repetere, so seil fh öuh subiectis neressaria proui- \,
fiere. Daz nemag nfomer uuerdan sine tunica soüicäu-
dints unte sine puluere terrenae actionts. Ih häbo daz stüppe
dero frdiacon gedankt» abe mir mit uufrdegero rftiuuon zahe-
10 ren geflozzet, nute scal fh nü mih gelöiban dfnero content-
piationis unte aber uufder keran ad pulueretn ter renne
actionis ?
79. Mtn unfne rachta atne haot fn zemfr ze-
einemo fenstre, unte min uuamba erbfbeneta zc
stnemo Änagriffe. Do fh zuiueleta, obo fh ad exhorta- 4ß
tionem sponsi seölte de secreto contemplationis uure küman
6 ad publicum praedicationis, do geuutsota er mtnes herzen
mft iartu miserationis, daz fh mih erquäm in mfnen gedankon
unte in mfnemo sinne, qui per uentrem sionificatur, so lang
er so starkiu dfng dürh nifh ISit, irrisiones,flagella, crueem,
mortem, uute fh danne sci'ile zufuelan deheiner «lähto Arbeit
10 dürh stnen uufllon Itdan?
80. Ih etüont üf,daz fh mfnemo uuine intäte, %
mfne hente troffezöton mf rion, unte inine uin-
gera uuurden uol dero quekkeston mfrron. Do
fh mf li geeinota dürh mtnea uufnes uufllon subire opus prae~
6 dicationis, do riht fh mih fif zeguoten uuerchon, ut facerem
gressus rectos pedibus tneis, unte garota mih ad continentiam
et mortificationem carnis, quae per myrrham figuralw, ne
78, 2 Ana gelöhhen 0 3 sie fehlt M uuellon P 4 «erauoiet
FO ö mih nor iro 0 7 nleraer AFMr geuuerthan A 9 th« erthoacoii
gethancon A mir frhtt O niouvon A, rd^uaon C trshene (trtheuen 0)
gefloiet 0 (ton der Hd. de» XVI. Jh.) A 10 geBdsiet ] geauaakan P
mfh | fehlt GH, vor nd 0 belouusn A
79, 1 in haeh -mfr 0 2 erbaue de A 4 scolde nach eoniempla-
tionil O content plationiR fehlt P 6 uuiaeda A miner A 6 minem
gedanch P 7 so lank so er so. P 8 erncem fehlt A i) aol vor ih
danue 0 dachten A 10 durch ü llde G
84t, 1 ttfen täte O 2 dropheden A, tröphfoton O mjrron (und
z. 3) MfP 3 uourdon C 4 durch C 7 Agurantur F, lignificatur AB
(By Google
TEXT. 37
forte, cum aliis praedicauerim, ipsa reproba efficiar, unte
teta äbo daz mit discretione, quae per digitos signi/icatur,
10 uuänta ih in allen mtnen uaercbon nebeln humanuni fauorem b
ne uull expetere, sed tantum ei, qui uidet in absconso, placere.
Sl Den grintel mlner türe ndra ih aba, daz
fb mfnemo aufne intäte, 'er unas äbo hina ge-
uiilhhan, uuis dana gcuäran. Alle contradictimem,
quae per pessulum signi/icatur, häbon fb remotam none mi-
ü nemo herzen, daz ih mtnes sponsi uufllen leiste. Do äbo fb
uitanta, daz fh mit obedientia praedicationis unte mit costiga- 44
tiune corporis mih imo häte genähet, daz [h afne mysteria
mobte comprehendere, do aller erest uernam Ih incomprehen-
sibilitalem diuinitatis eins, daz sie nebein acies kumanae mm-
10 tis, quam lippitudo morialis fragilitatis reuerberat, nemag
perfecte inlueri, äla fz quft: Accedet homo ad cor altum et
exaltabitur deus.
82. Also min uuine ze mir abrah, do uuart
mtnseiazerennet. Suiose f b nemugi altitudinem diuinitatis a
eius adhuc in fragili corpore perfecte intueri, ih bin tedöh uon
atner manungo in minemo herzen iruuarmet, daz mih nie-
5 uuetes neidetet neuuäre stnero anaailne, unte bin quodammodo
insensibilis reddita huir mundo,
83. Ih süohta in, fneuant sin nfet, ih rief Imo
er neäntuuurteta mir ntet. th nörderota fn ana, daz
er sih mir in dirro uuerlte öiRte, sicitti est, des nemöhta ih
ntet eruuerban; ih bat in, daz ih mnoste dissolui et esse cum
b iUo, des neuuölt er ntet nernetnan. . b
8 effloier O 10 nuante V oelieinan AM, nehtin so f2
81, 1 du minemo P 2 Ofontate 0, inliie P S undr uuaa AO
daiman AO, dar» D Alle ] Alle die 0 4 Agnratur C 6 geleyate A
1 h&bete M IS exultabitur F
82, 1 uuine zomitie le mir P 2 «rennet ] zcflooiet (auster zo-
lin/ Rasur) F*, lerflootet 0 Bäte ih O nrmuga A, nemage *B 8 in
fragili in corpore 0 4 linen manunge P 6 geluxtel 0 nenuare ]
unan P aulfohle 0
88. 1 an le nonand A, fh neuint M rflofra 0 2 her neuuardeda
min niet A -antnnrta OP fn | Limo A 3 erougada A, ouge F
nemoghta niet ain ando thai ich mnoate diuolni A 4 müosi 0, umso P
Digital ny Google
38 WII.LIRAM.
84. In den sörgon uündon mih die uiiähtare,
die dte bürg ümbegent; sie slfiogon mih, sie se-
roton mih; die murhüo tela nämon mir min lach an.
In den clagon, do ih mines desiderii compos esse non potui,
S do rätfrägota Ih mines dfoges prophetas et apostolos, die die
götes bürg behflotent milder domo tütnele; die gäbon mir
diu anluuürte, die der uuäron also uuähs, sicut gladii et 45
sagittae, quasi Stimuli et sicut claui in altum de/ixi; uuante
mit den exfiortationibus, die ih uant in iro uuörton unte in
10 iro geserfften utiart ih so harto compuneta unte so bärto ge-
aerot, daz al intn iämer de absentia sponsi uuärt gemanig-
ualtot. Sie rtetou mir öuh, daz ih mundiales curas, quae per
paÜium significantur, liine uuürfe, nisi pro fraterna utilitate,
zediu daz ih liberius et expeditius mühte suspirare ad prae-
15 sentiam sponsi.
85- Ih besueron iuuih, iünkfröuuon ze Hieru- &
aalem, 6b ir minen uuine ufndet, daz ir irao kün-
det, dm ih sinero minnon stechon, Ih bfton iuuih,
heiligen sola, ir da treffet ad supernam Hierusalem, da der
5 ist uisio aeternae pacis, daz ir minemo spanso kündet minen
sieohet&gon, der mir ane lfget uöne einer minno unte uon
ürdrieze dfrro uuerlte. Mih ne lüstet nteuuetes, »in tantum
dissolui et esse cum illo.
Vax Synagogae ad Ecclesiam de Christo.
80. Uuelich fat der dtn trüt uöne träte, aller b
uutbo scönesta? Uuelich ist der dirt trat uöne
trüte, u uänte du ünaih ümbe in so besaöran hast?
84, 1 d^n I der D uufthtn 0 2 die do BN die siüogon M, slft»
gen {«Xcfrhlt] GN seroton J mradoton 0 3 mOrh noter e GO mtnu
Ischen 0 4 clagon ] dag..» A 6 die fehlt P Ö ten A 7 Also fehlt
G uiiis F, uuine (uueno 0) GO, öcarph A 9 u6nt|uunnde P Iro
. .Iro] hirnn ..hiron A 10 ioriften OP uuird C harto bis unte so ']
fehlt A II 41 fthU 0 12 m(r fehlt P mnndslee i 18 für das feh-
lende nisi ist Kaum gelassen 0 14 zodla | umbe das 0
86, 2 (uro ] mir P 3 minno CD 4 heiligen ] guode A 5 paci«
vor aeternae A 6 eicchedaom A, stechet ■'■um (-6 um auf Rasur) F
7 oaerthrui9 A, ür druzxe (-nie auf Rasur, F, ärdrutac M Mfh bis
cum illo 1 /<•«< P 8 illo ] ch.isto .1
8«, 1 der | thar A 2 der der Jtf 3 In« 0
ay Google
TEXT. 39
Föne dlner lern uuizzon uufr dinen sponsam in natura diui-
5 nitatis fitium de patre, deum de deo, futnen de limine, nu
säge iins öuh, uuelich er s! in natura humanitatis, daz ünsih
dösde nieter st ante faciem eius apparere, in quem desi-
derant etiam angeli prospicere.
Uox Eccltiiae de Christo. 46
87. Min uuine ist uutz unte röt, Ist eruuelet
uöne m anigen düsonton. 0 sanctae animae, fr frage-
tot, uuelich min sponsus sf in hutnanitate, du uernemet diu
märe, die fh (u uöne fmo sagon, so bechennet ir in specio-
6 sum forma prae filiis hominmn. Er ist eandidus et rubieun-
dus. Candidus ist er uön dere niagedc geborener, unte
aller sünton änig. Peccatutn enim höh feett, nee inuentus est *
dolus in ore eius. Abo rubieundus ist er per passionem,
uuante mit sinemo blüote facta est purgatio peccatorttm, diu
10 der nie edes neinöhta uuördan mit nc lieiuomo sanguine sa-
crificiormn. Er ist öuh electus ex inilibus, uuante imo Sinemo
patema uoce züo gespröchan uuärt: Hie est filius mens dilec-
tus, in quo mihi complacui.
88. Sin höibet ist aller göldo bezzesta; sin
har ist also palmac uufpfcla, suärz sämo ein rä-
b a n. Min sponsus er ist ileus et hämo, in humanitate ist er b
öuh minor patre, uöne dännan ist pater sin höibet Also
a duz göld praecellit ällerdähte gesmide, sämo über triffet Ito-
nitas putris otnnem bonitatem creaturarum sine angelorum
Sitte hominum. In <iiuiniiate ho (st min sponsus unicus pa-
tris, per humanitatem geuuerdeta er bröoder unte suester
liäban, also er selbo quit: Qtticumque fecerit uoluntatem pa-
10 tri» mei, qui in caelis est, ipse mens frater, soror et mater
est. Die imo adhaerent per fidein et dilectionem, also dar. 47
liär domo höihete, die sint iomer ad alta tendentes quasi
5 deo]ca*lo M 7 -ni[id««mern A, nDotcr 0
87, 1 ruod hör in A, rot er ist 0 2 Iragoton O, traget P 5 formn ]
fthlt 'II, dafür <>bbd O fer (s( Ms ftnig 1 fehlt A fi gebor» 0 8 er par
fti* facta est] «m Rande P 10 nie ] nfto BM inj h tu J 12 gesbröchan u
SS, 1 Tin O, Dln P 2 palmpuufpfela C, palrao uuipfda D, pri-
mae uufpfela F 8 Ttn 0 im l*t O humsniUtf ] Imitate O (»t ftlik
M 8 bruothera.supstfira A 9 sölbo fehlt A II Dt«- der (au* Die)
/'"• 12 iWmo | de G temer AFMy
ay Google
40 WILLIRAH.
spatulae palmarum, sie gruonent öub älliz äna quasi paltna
per spem caelestium praemiorum, sie bechennent 6uh an in
15 selbon peccatorum nigredinem, daz sie nfene mügon deaibari
• ntsi per participationem gratiae.
89. Sine eigen sin t »imo tftbonbtden rinne n-
ten tiäehen, dfedor mit mfliche sint gebadotunte
sizzent älliz äna bt den rtchon uunzzeron. Uuante a
min sponsus ist deus et homo, so Est er geuualtig per ditti-
5 nitatem stnen holdem zegebene dona Spiritus saneti, quae per
oculos eins significantur, zediu daz sie columbinam innocentiam
behalten unte sie zeereat lernan trinkan de riuulis scriptura-
rum, id est apertioribus sacramentis; unte so sie mit lade
simplicioris doctrinae uuerden enutriti, daz sie sin rianne
10 eonferant ad plenissima fluenta diuini uerbi, da bt sie geler-
nen praecauere tnsidias diaboli, samo dte tflbon in den löte- b
ren uuäzzeron können praeuidere aduentum aeeipitris unte sih
uöre imo beuuaran.
90. Sine huffelon sint särao uuürzbette, dte
der gesezzet sint non den künstigen ptmentaren.
Ailiu gebäre mtnes sponsi in kumanitate, quae per genas in-
tellegüur, beide sin mansuetudo, qua suseepit publicanos et
5 peccatores, unte stn seueritas, qua corripuit Pharisaeos et
poenitentiam agere nolentes, unte stn Utetitia, qua exultauit
in spiritu saneto, unte stn tristitia, qua fleuü super äuita- *8
tem Hierusalem et super Lazarum mortuum, diu uiias hlst-
lfcb den, dte fz sahon, unte löcebeta ze imo mit suozemo
10 märe, die iz geeiakelon, also diu uuöla geördineton uuürz-
bette beide nietsam sfnt ane ze sehene unte öuli süozen
15 Digredinen) vor poccaiorum A ntene ] no- 0
8», IMineO.Dine/' »lat/ehü M nlamt f*Ut 0 tuben ougen P
2 mf[ 1 in A rofloche V gebathot vor aint A 4 tat deus P 6 per fehlt
0 6 oculog | columbas 0 eiua fehlt 3 zedfu ] da ü'mba 0 colum-
binam bi» mite ale i fehlt P 7 l£rnan ) lere 0 8 sft fehlt ON 0 sim-
plicioribu« P 10 geMrneten 0 11 tubaO luiicron A 18 uoro ] fon O
90, 2 custigan A 3 Allu diu geb&reda 0 ß laoiiti» W* unM
ein] fehlt P 7 ciuitstem fehlt AP 8 mortuum vor Laiarum u lui-
thich 0 9 geiahon A II muot sam 0
ay Google
TEXT. 41
stank uerro uön in drähent. Die pimentarc, die de uuürz-
bette säzton, daz sint propketae et apostoli; die einon sägo-
ton iz cumfrig, iiuclich sin gebäre scölte sin in humanitate, a
15 die ändere annuntiauerunt Opera eius et facta eius intet-
lexerunt.
91. Sine lefsa sint Iflion, die de quekkeston
mSrron tröffezent. Diu uuört mtnes sponsi sint scöne
sämo lilion, uuiinte sie candorem aeternorum praemiorutn ge-
heizeot. Üzen den selbon uuörton trfliffet diu mirm, uuänte
5 per mortificatimem carnis, quae in niyrrha signiflcatur, kün-
det er uns perueniendum esse ad candorem aeiernitatis. Can-
dor tiliorum uuäs in »inen uuörton, do er quädh : Beati pau-
peres spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum; beati b
mites, quoniam ipsi possidebunt terram; beati misericordes,
10 quoniam ipsi misericordiani consequentur ; beati mundo corde,
quoniam ipsi deum uidebunt. Däre näh tröif diu rofrra dar
uz, do er quädh : Beati, qui psrsecutionem patiuntur propter
iuetitiam, quoniam ipsorum est regnum caelorum,
92. Sine honte sint güldin, sämo sineuuel.
älse sie gedrät sin, bede uöl iechando. Also der
drähsel eämftor uufrehet, dänne ander dehein uuerchman, 49
unänte imo uiet dürft ist extrinsecus regula uel rubrtca, sämo
5 uuäs mtnemo sponso ä! sin Oj>eratio facilis, quia ipse dixit
et facta sunt.' Alliu simn uuerch uuäron äUo mähtig, älse
sin procedebant ex jwtentia diuinitatis. Facultas operandi
diu ist signifkata per manus tornatiles, potmtia diuinitatis
per aurum. Sine heute güldin unto sfneuuelle uuäron uöl
10 iechando, qui est lapis aerii coloris, uuänte elliu sine uuerch »
scüntent ünsih ad spem et desiderium caelesttum.
12 uerro fehlt A drAhent ) len?t>nt 0 pij<me;itare die einen lajre uuuri-
bette P die diu M 13 ein GNP 14 ii]inO gebare | geburt 0
humanitate ] humilitate G 15 eius|dei A
91, I Mtne G leffa AG die de ] die Mr, die der die j*>
2 myrron (analog z. 4. 11) M*B tropphen 0 3 lilia O 4 Uier O
uuörton ] uu Orden G rt est fehlt M 13 est fehlt M regnorum 0
»B, 1 Dir,« G sinonwMa (und z. 9) A 2 also J flu A uölle *H
bede ik'i] iechando fehlt F iael.amlo AO (vgl. z. 10) 3 threxlerc A
■amfto 0 dehein vor Ander F 4 nict|nchein 3 nein A lubrica F
5 alllu ato 0 6 raagktiga A 9 «tneuuel 0 10 iaohando A(F¥)MO(Ffj
(By Google
42 WILLIRAM.
93. Sin 1» i*i c. h { b t helphentbeinin, a 1 unter-
skeidan mit saphirie. Uuante min sponsus (at rfei« et
komo unte er uuärt incarnatus ex uirginali castüate, diu der
mit demo helphentbeine bezeichenet Ist, so schein geuuisso
5 an imo humana fragilitan, qttae per uentrem figuratur, unte
siu uuas äbo decorata caelestibus signis, qttae per sapkiros
designantur, saphirus enim caeli sereni coloreni habet. Siu
uuäron distincta an imo opera diitinae tnaiestatis unte tn/irma b
kumanae necessüatis. Daz in hüngerota unte riursta, daz er
10 müodeta, daz er gccruciget uuart unte erstarb, daz traf ad
humanitatem ; dnz er töton erquikta, ällerglahto sfeehetüom
heileta, AI i er mere mit tiökkenon füozen gfenk, tuiuela uer-
treib, daz traf ad diitinitatem.
94. Siniu bei» sint märniortnc sille, die der
gesezzot sint Affe güldine fuoze. Mfnas sponsi itinera,
guae per rrura signantur, mit den er hera in uuerlt quam SO
unte ab© uictor mortis rediit ad patretn, diu uuäron beide
5 fortia et reeta. Daz uuas fortitudo, quia exutiamt, ut gigas,
ad currendam uiam, dfu ist bezeichenet per tnarmor. Daz
uuas rectitudo, quia iustus dominus et iitstitias dilexit, dfu ist
bezeichenet per cohtmnas. Abo alliz daz geuerte sinero in-
carnationis, passionis, resurrectionis et ascensionts, daz uuas
10 antiquo consilio trinitatis ante seeidu praeordinatum, guod per »
aureas böses est praef'tguratmn.
95. Sin bflide ist ä 1 s e des bergen Libani, er
ist öuh selbo eruuelct sämo cederböum. Min spon-
su* ist also heuig unter änderen heiligon, samo hoch IAba-
93, 2 -akeithet A 3 uuart vor er 0 4 gcuitliao fehlt 0 5 figu-
ratur ] aigniGcatur p ft sfu fehlt P 7 S'u ] ÜO A 8 BD imo vor dia-
tinotn 0 8 tu ] himo A daz er | unde O 10 d&i georüoiget JH., du
er orticiget Cy unde dm er 0 uuir G erreatarb M, starb P, ber
atarf .4 11 unde daz er O unrlo allor- 0 12 unde Aber 0 trökke-
nen £■', drugon A uudü tiuucla 0
94, 2 geaezzent /' guldinen fuozen A fuozze CDMO 3 signi-
liennlur.5 in uuerlt /./i» /i 5 quia ] qna M ut fehlt M 6 tat | uuii
M 9 et rr'«urrectionia All 10 in antiquo M
95, 1 ilao rfns berge* rrgflml F* 2 «ftmo der O Dm« 3 alau
fehlt P h^uift | holioll A, euufs moraiis eine ander* Hand hnfjulg
machte M hoch ] hSuli 6, ouch O
ay Google
TEXT. 43
nus ist uor anderen bergen, uuäntu er int sattetus sanetorum.
5 Er Ist öuh also oruuelet ilnter änderen münniskon, samo
cedrus unter anderemo mialtholze, unänte er ist svecioau»
forma prae filiis kominum.
96. Stn chela int uilu süoze. unte dller ist er
nietsnm. Diu uernümst sinero uuörto ist super mel etfauum b
den saügon, qui gustant et ttident, quam suauis est dominus.
Den smekkent sfniu uuört, die der uufllon liabent. e!e mit
[ uuerchon zeeruüllene. Er ist öuh Aller nietsam bfiidiu in
diuinitate iöli in humanitate, quitt etiam angelt (lesiderant in
ithim pro&pfcere, doli sie nunquam absint ab eins praesentia.
97. Sülich ist min trat, unte er ist öuh min
früiii t. daz uufzzet ir iünkf i ■üuiio n. Ir heiligon seift,
Ir da treffet ad uisionem pacta aeternae, ir frägetot mib, uue- 51
lichter uuäre düectvs mens ex dilecto, id est füius de patre,
5 do sageta fh (u sine qualttatem bediu in diuinitate iöh in
humanitate, dar zßo sagon ili fu, daz ih ze ainer fiöintacheftc
nfene quam ullis praecedentibus meritis, süntcr ükkeret gra-
tuita gratia illius.
Vox 8 y ii n gii ([ao ud Berlosin™.
98. Uuara ist diu uuine geuaran, aller uuibo
acönestaP Säge uns, uuära ist din uuine intuuf- »
chimB unte uuir suochen in mit dir. Uufr häbon
uon dir uernöman, 6 sptmsa, die qualttatem sponsi tui, uutc
5 er assumpsit humanüatem non amittens diuinitatem, mi sage
uns, uuj'ir er geuaran sf post perarta officia humanitatis, dnz
öuh unser spes pendeat ad illius reditum.
i uor ] nun M, un deren 0 fi uuant er n 7 forma am Hände P
96, t ini.le ist er alle müoisam O oll (und z. 5) A er fehlt P
2 iiernümfst (oder uernümfft .?) ,., unrnüma M, aernuiut Ol', iierniinFt J
4 haben t J liftigen 0 5 guoden uuerchon A zeuerfu.ll eil e A, ze er*
uuillelie G, ze uullene P aller fehlt 0 müotaatn 0 bSiKu C 6 an-
geli vor etiam M 7 illnm | eum M sie ] Bin P ab eins fehlt P
97, I unto fehlt O 2 noI»n>tit Y heiliga A i\ aeternae vor
paoiü 0 fragüt P uuelicher G 4 mous fehlt F A» fehlt 0 7 6kke-
ret ] echt 0 8 illius cor grntia W
98, 1 aller fehlt A 4 tui *»■ hponsi O 6 uuara ACQ
Digitized by GOOgk
44 WILLIRAH.
Uox Ecclraiae de Christo.
99. Min trut fat nider gegängan ze sfncmo
gärten ze demo uuürzbette, dar. er uueidene in u
den gärten unte er die lilion zesämene lese. Mtn
sponsus, doh er post consummatam passümem sfzzc uictor ad
5 dexteram patrig, er leistet te d6h, als er gehtez: Ecce ego
uobisrum stein omnibus diebus usque ad consummationem seculi.
ßr uulset älliz äna sfncr holdon, in quibus uiridiarta uirtu-
tum ufndet unte odorem bonorum operum, unte älliu iro uuäle-
tät ist sin ctbus unte stn oblectatio, unte die er uindet deal-
10 batos perfecto candore uirtutum, dte Ifset er zesich, als er 63
quädh: Ubi fuerit corpus, illuc congreaabuntur et aquäae.
100. Htnemo trüte 1 eist ih trfliuua, unte mtn
uufne leistet mir gnada, der da te uueidenet
unter den lilion. tr fragetot mili, uua min trut uuäre,
nu habon (h fu gesaget, uuä (r In ufnden müget, dar züo
5 raten ih iu meo exemplo, uufe fr fuuich fmo sculet geluibau.
Leistet fmo trfliuua, ut nihil Uli praeferatis, so leistet er fu
dte gnada stnero mfteuufste, uuänte fn nteuuetes bäz nelüs- a
tet däone dero candidae uirginitatis, quae per lüiaßovralitr.
üox Christi ad Eocleriam.
101. Scöne bfst du, mtn fruintin, mftenuäre
unte ziere alse Hierusalem, egiltch älse uuole-
gedrängetiu zeltscära. 9c6ne bist du, fruintin mtn,
uuänte du dte candidam uestem, quam in baptismo accepisti,
5 umbeuu611ene behaltest; mftenuare bfst du, quia fraitraam
pacem dUigis; ziere bfst du samo Hierusalem, uuänte 41 dtn b
desiderium unte älliu dtne uuerch tendunt ad aisionem pacta;
99, 2 uueideie 0 3 un die P ß fedoch C also er F go-
fatr BMGNfPtJ 7 uiridaria ABP 8 al A uuoltate 0 9 ist bis ob-
lectatio ] fthlt ,1 10 also er « 11 quath A, quid By, quat M, kuit P
100, 1 Von mlnemo bis id est praedioa- c. 103 x. 22 hat ein»
apntere Hand in F geschrieben Irute J uufne O 2 leist mir F der
fehlt G ie fehlt A uueidota 0 3 den fthü M fraget P 6 exemplo
uuie ir iu uindent iuuich imo F 6 fmo) ir imo P 7 bei A
101, 1 fruintin cor min M miteuutre ] mite uuaro F, mit uuar-
hSita (und z. ii) 0 2 also gedräiitu P 3 min vor frlundin O 6 du
fehlt P quia fraternam bü bfst do. | fehlt A (1 pacem fehlt P tiuinta
C 7 diniu C*
ay Google
TEXT. 45
egillch bist tu samo uuölegedrängeta zeltscära, uuantD da
neheina lükkon iie lazea den malignis spiritibus, da sie adi-.
10 tum deceptionis mügiu ulndan. Die ituölegedrängeton here-
berga förhtent die uienta: die cagtra ßdeltum, die der mit
caritatis unitat e sint compaeta, förhtent die malignt Spiritus.
102. Uuente dtne öigon uöne mir, uuäate sie 5
liäbunt mih hfneflükke gemächot. Da ne scalt niet
geran, daz du mine diuinitatem in dfrro uuerlte tot perfecte
mügiat intueri, uuante durch daz habon fh dir mine corpo-
5 rotem praesentiant abtat am, daz äl din gedinge st ze enero
uuerlte. tibi regem in decore suo uidebunt oculi beatorum.
103. Seezöch sint der küningfnno, ahzoch
sint der kebese, der dierenon niat nfct.li zala.
Innedea e diu generalis diuisio bonorum et ma'orum geschehe,
aö s(nt permixti die ueri praedicatores unte die non sinceri
6 praetlicatores alsamo die reginae unte die coneubinae. Iie-
ginne d&z sint die edelen sola, die der sint sponsae regis
aeterni per conimetionem fidei unte die der imo geuuinnent
geistlfhiu kint ex semine uerbi illiiis, unto beide sie aelbon
iöh iro kint treffen t ad super» am haereditatem. Die sint mit
10 rebte begriffau sub sexagenario numero, der da romtat ex
denario sexies multiplicato, uuante sie die decem praeeepta
legis mit per/ectione operis, quae per senarium figuratur be-
haltest. Senarius er ist per/ectus numerus, quia sex diebus
per/ecit dem opera sua, unte öuh der selbe numerus constat
8 -gedrangetiu C uuanta C 10 deceptionis ] temptationis P mnga
A -gedrangeta CP 12 unitate compaeta sunt A
102, 1 Uiiande P dine ] diu P 2 babent AD, hiliint 6, haben!
N, hein O mine hinanflught A 3 di fehlt F min rJ 4 miigiat twper-
fette M uuanta C 5 gedin^e ] gethanko A ze enero ) ze therm A,
senero 0, zeuere P
103, J» D j/e« dem Text von 103 eine fast wSrtliche Wieder-
holung der Veraion de« Schrifttextes in den cc. 55 57 voraus unter
der Aufschrift: Nächstfolgende Wort und Versz sind im Alten Hanu-
scriplo ausgelassen. 2 nieth J nehein A 4 unte non y 5 Alsamo )
umo A, also 0 unte die [et A ti ethele-^ die der sponsae 0
8 geistHehiu C sie ] «ich .1 9 haereditatem ] Hieruaalem A 11 de*
dem vor die O 13 quia] uuanda A 14 den« vor perfecit 3
-* Google
15 suis partibus ; uön dännen bczöichonct er perfectas animas,
.die der dürh daz euuege erbe günt uulrchent, de quibus
scriptum est: Dedisti haereditatem timentibtts nomen tuum.
Concubinae däz aint die peccatrkes animae, quae inyrediuntur
terram duabus uüs, uuänte sie sfnt adulterantes uerbum dei 54
20 'inte sie g£nt in tkalamum regis, id est occultam scUntiam
scripturarum unte öuh accedunt ad tkorutn eitts, id est prae-
dieationem uerbi, An mit sie geuuinnont spirituelles filios,
aätno die reginae; sine »alle cüraent Abo nieth ad coronam
haerediiatis aeternae unte ad mensam contemplationis diuinae,
2f> uuänte sie alliu iro uuerch tftont dürh uuerltlichen ruom unte
dürh frdisk gefuore. Die sfnt mit rehte begriffan sub octo- a
genario numero, der da constat ex quaternario duplicato,
uuänte sie pompam tnundi, qui per quatuor tempora uoluüur
et in quatuor climata diuiditur, mit ällero auidttate mentis
30 et corporis ampUctuntur. Adolescentuiarumnon est numerus,
uuänte beide uön reginis, id est, ueris praedicatoribus, unte
uön coneubinis, id est, nun sinceris praedicatoribus, uuirdit alliz
äna innumerabüis suboles sanetarutn animarum in baptismate
renascentium, die der sint habiles ad ecclesiasticam discipli-
85 nam unte äbo niedum nubiles ad dandam aliis salutis b
scientiam.
104. fiinig ist diu mEn tüba, min dür. nähtiga,
einig ist aiu iro muoter, eruueleta iro uiuoter.
Diu min Ecelesia catholica, diu da constat ex reginis et ado-
lescentulis, doh sin gesämenot si ex multarum personis /acte-
5 mm, siu ist te döh unius fidei et unius spiritus unte ist öuh
17 nomen tuum | in der Porm n. t , nachdem vom vorhergehenden Wort
-tibue radirt worden, hinzugefügt (von der Hand Williratnsft) C, fehlt
AMBy 16 die fehlt 3 20 imlo sie bis regi» ] fehlt N in oocullam Ä
seiend am ] stipicutinin. A 21 accedunt fehlt M 28 knment C 24 diui-
nite vor content plal ton is M 26 erthesco A, Irdisches 0 octonario P
27 constat (ex decies multiplicato octonario qui flt) es qnaternario
da» eingeklammerte übergeschrieben F* 81 beide corrigirt C 34 der}
dir P
104, 1 durch- C • 2 eruaäleta tro müotor 1 iruueleta munter y,
fehlt A 4 tfasämonet C fnciernm vor pemonin M*B 6 öuh mir ] mfr
öuh Ö
ay Google
TUST. 47
mir bez&cbenct mit dote Spiritus suncti, qui per colwnbam
ßguratur. Siu ist öuh eim-ga fro muoter, dero caelestis Hie- 55
rusalem unte iro cruueleta, uu&nte siu bflidot angelkam cas-
titatem unte öuh älliz &na suspirat ad uisiottem paus, da die
10 angeli eorum semper uident facietn patris.
105. Die dierenon sähon sie unte zalton sie
zeällero uuibo säligiston, kiininginna unte ke-
beae lobe ton sie- Uniuersitas fidelinm, diu dn constat
ex bonis doctoribus et fidelibus auditoribus, diu unünterot unte
5 meudit 8fh der eron minero catholicae Ecdexiae, iöh selbo die a
tum sinceri praedicatores, qui nie nomine tenus colunt, sie
eront sie propter temporalia Utero, die sie uon iro habont.
Synn^o^.i de tt-iclosia ilicit.
106. Uuör ist didiu, diu da uüreget säino der
ufgente mörgemöt, säino scünc so der mitno, et-
u u e 1 e t s ä m o d-f u s ü n n a , egelich s ä m o d f u n u ö 1 e-
gedrängetiu zeltscara? Evde&iam Christi, die ib &
f> detestabar per ignorantiam, dero ne mag ih mfh nü niet
uolle uuunteran, uute heuig siu ist unte utile siu dthet alliz b
äna de utrtute in uirtutem. Siu dünchet mir glich der auro-
rae, uuäntc sfu post tenebras inßdelitatis hat sich beche-
ret ad tterttm lumen, unte dünchet mir also scöne s6
10 der inano, uuänte sfu uuöla uueiz, daz siu die pulchritudinem
uirtutum uön fro selbero niene hat, süntcr uone götea gna-
don : ietemfir der mano teth lichtes hat uon fmo selbemo seeun-
dum physicos, nöbe ex illustratione solis. Sfu dünchet öuh 56
mfh eruuelet alse diu eünna. uuante sfu alliu fro uuerch bf-
6 geielchenet A columbsm | columba.ni qui P 8 Iro fehlt y unints C
105, 2aaligoita AO kunigimia 0 J16t.oto.if 4 uuunderotaO,
nüunderot *(oh Ö 5 mendit] froutn 0 iöh sie eelbo die M 6 colunt f
uolont 0 7 erent propter G die bis habont ] fehlt A heton 0
10G. 2 morgon rot CD 3 Hämo dfu aunoa egiltcb fehlt A
nudln- •CI'O, fehlt P 4 ich ie er A 5 nü fehlt 0 niot fehlt A
6 uuöla geu anderen 0 heaig I lioogh A nllinan« vor thihet Ä 7 I hinkst
A mir | mfh {und z. 9) F'-M 9 mir ] mih 0 10 uudnta C 12 iete-
mer ] nietteme thuii A, unime denne O . ano lathhes bat G selbo P
13 uöbo 1 Bänder O 14 mfh ] tw 6ul> * (', mir rP alliu /!*(/ J
ji:,to:lbyG00gle
48 Wlf.LlRAM.
15 lidot näh gotes uuillen, qiii est sol iustitiae, ad cuius coh-
templationem festmal. Siu dunchet mih 6uh egeltch alac diu
uuöle gescaffeta zeltscara. nuänte sfu n eheine lücchon ne-
läzet den malignis spiritibus, da sie aditum temptandi mügin
inuenire.
Uoi Ecclesiae ad Sjnagogsm.
107. tli gtenk in den nilzgarton, daz ih be- a
sähe, uufe daz 6 b a z in der talaal&hte uuördan
unÄre, unte ih uuare täte, obe der uutngarto in
bläode uuare, unte die röton epfele uuären in
Ögeaeäffede. 0 Synagoga, du uuunterost dfh dero uirtu-
tum unte dero pro/ectuum, dte du anne mfr aköuueat; die
ne eint ntet uone mfr aelbeino, sed ex dorn sponsi, quia gra-
tia eius sunt id quod sunt; unte äbo ne gratia eius in me
uacua sit, al die uutla, so dte fideles eius hte sfnt circum-
10 dati testa corporis unte aie ne mügon conscientias suas alter- b
utrum peruidere, Seteiner der nueUus sub testa mag appa-
rere: so neuufl fh ntet atn soüiciiudine pigra, sed per doc
tores uuil fh alliz&ns considerare, uua dte humües mentes atn,
dte den perfectum fruetttm uirtutis proferunt, nt earum
16 exemplo alios commone/aciam unte fh fiuh des uuare tuo, 6be
diu plehs catholica, quae est uinea domini Sabaoth, bluoie
m studio uirtutum et spe caelestium praemiorum, unte öuh
dochörao unter fn so uerro emineant exceüentia uirtutum, 57
daz ste ruberem domtnicae passionis uelint et audeant imitari.
Uox Sjnngogac.
108. th ne uufstes ntet, min gedank hat mfh
erflöiget dürh daz gereite A.minadab. Q Ecclesia,
15 Dafllon C content plationi* 0 16 mfh ] mir A egitlch C 17 nuöln
CMO 18do|thaz^ 19 inuenire ] uinded 0
107, I geeaho 0 2 das öbat i. d. latatl. | obai P dere CD
3 täte ] liftrafe 0 4 uaere M in fehlt A in gescSpfedü vor uuarin 0
Ö ekfiiiueit ] flchühent 0 7 nleth (und z. IS) C quia gratia itt
wiederholt M 8 äbu ne bis z. 10 corporis unte ] fehlt A
9 alle OP 11 prae- <> ietemer ] nietemer than A, Ietemer den N,
ömme d£nne 0 mak Br 13 mentes ] mite« A 16 fh fehlt C des
uuare Mo | uuare thei duo A, uuareie 0 18 eminent AP 19 daz ] thar A
108, 1 Ine CßOK uutiizeaO 2 erfolget | geu&ret O 0 fehlt 0
(By Google
TEXT. 49
ih neuuart niet fnnenR der donorutn, ilto der dln sponsus
habet collata; ih uufsta uuöla, daz lex unte prophetiae diui-
5 nitus eint datae, u6n ilännan uuunteron ih mfh propter subi-
tam euangelii praedicationem, diu der mit quatttor Ubris euan- %
gelistarum uelttti uelocissimis quadrigis alle die uuerlt dürh-
ueret unte spontaneam oblationem sponsi tut, mit dero er
Btoen lüit erlöata, über äl kündet.
Ad Synagogam uox ooDSolntoria Eecleeias,
109. Kare uuidere, käre uufdere, uerhnndeta!
kfire uuidere, kdre uuidere, daz uuir d(h aussehen
müozen! 0 Synagoga, du uuünterost dfh dero gn&don,
diu mir geskeban Ist in coruscatione et celeritate euangelii. b
6 Diu selba gnäda ist dir garo, si conuersa fueris ad redemp-
torem tuutr, den dir lex et propketae gehiezzon, qtiia lex et
propketae per euangelium adimplentur. ih uu4iz daz uu61a,
auanna du conuersa ftteris, daz manige uirtutes an dir ekt-
nent; des ist ünaih ntet, so fz te 6 uuerden mag.
Uox Christi ad Eoclesiam,
110. Uuaz gesihest du in deruerhundeton ane 58
daz sangi£ich dero gezelto. 0 sponsa, du clagost, das
Synagoga so ümbequamo sich bekäret ad fidem meam; des
ist noch niet zith, quia cum plenitudo gentium introierit, tunc
6 otnnis Israel saluus fiet. So abo tempus miserendi eius kümet,
ih eius conuersione negesfbest du nfeth anderes neuuare daz
da nü sfhest in dtnen conuenticulis, choros concordiae et ca-
ritatis unte castra miUtantium pro fide mea.
3 nleth C die dir AMG 4 collata vor het 0 ante] et AO prophe-
tae ABG 6 sunt A
109, 1 rjerbundeta von der Hd. des XVI. Jh. A, darüber igt
uerhereta geschrieben F1 2 kere uufdere fehlt UM dfh ] das dih P
8 muoxzen FMBGP 4 peskehan ] gesciffan M (st ] aiut 0 5 sel-
ben 0 «nAdii fehlt M ht]eintO gAro bi» den ilr) fehlt P 6 pro-
phetiae (und x. 7) M 7 daz fehlt G 9 dm 0 uns Hub 0 untih
vor IUP niotii MP geuuertlian A
110, 1 liehe«! 0 uerhuudeton aane von der Hd dt» XVI. Jh.
A, darüber hereton F' 2 daz ] daz diu P 3 ümbfflquJtmo ] trago 0 be-
oheret C 4 ne i« -4, nUl 0 nleth C zit »0F, zid J 5 fiet ] (rit
MG 6 oe Bihest AMO ntoth ] narJt anderea ^, nie* (WweA Correctvr
aus niet,) C neuuare ] nuan 0 7 geaihest .4 8 unte | et 0
Qonlkti und [■■or.rhuiigni. XXVIlt. 4
Digitized by GOOgle
50 WILLIRAH.
111. Vufe lüssain dlue penge sint, hertüomes a
döhter, in dinemo gescuohe! Lüssam ist mir diu mo-
büittts praedicationis, mit dero du Alle die uuerlt gerno uuflt
peragrare, quia speciosi pedes euangelizantium pacetn. Tinte
5 uuänte du Alle dtne uuerch uuflt muntre mit exemplis prae-
redentium patrum, Also die pedes muniuntur pellibus mortuo-
rum anitnatium, uön dännan heizzest däßlia principis, id est,
mei, qui sum alpha et m, principium et/inis,qui et Aminadab,
id est, spontanem populi mei, uuAntc fh sponte posui animam
10 meom pro salute populi mei. b
112. Daz gecnupfe dtnero dtebo daz sint hAls-
ztereda.dte der gestnidot sint mit geleretes Hat-
meisteren haut. Also ex femoribus cümet propagaiio
carnalis generationis, satno gutnncst du mir, o spornet, spiri-
5 tualem prolem per uerbum praedicationis et lauacrum rege-
nerationis. Abo duo femora conueniunt in unam iuneturam,
sämo ist euman ex tua praedicatione concordia duorutn po-
pulorum in unam fidem: ludaici et gentUis. Abo diu ran- 59
eordia utriusque populi in um ßde, diu der gezteret (st mit
10 auro sapientiae ante mit gemmis bonorum operum, diu cümet
uon der gebo miuero heute, ih der bin summus artifex, quia
sine me nihil potestis facere.
113. Din nabelt) ist gedrater naph, nieuuAnne
drinchenes änig. Dine praedicatores sint uöl scientia
uerbi mei unte iliaent sfh, die zeskenchene Iro auditoribus,
unte rftont dAz non se Ulis praeferendo, sed per memoriam *
5 propriae fragilitatis, quaa per umbüieum figuraiur , Ulis
compatiendo. Sie sint öuh crater tornatiUs, uuante Also der
111, 1 MtttOBM ] herren 0 2 geschuohe C, icnoha AO nobi-
li(M 3 3 du | diu oft 0 uuili vor gerno P 6 uu&nta. (und z. 9) C
auflt ] featinu A 6 Alee «0
118. 1 geknuffe.4, geebniipfe ir, darüber ettht die gefoogede f-,
gefuoge 0 sint als liüreda 0 2 IfitmMutre» a 4 guinneet du ] ge-
nainnotU A 11 däro <".'
113, 1 ge Ihr ade A, godrate 0, gedraheter D nie Union« | nie
no (zwischen beiden WSrtern Rasur) N, neb Sine« O Mine G 8 za-
ictenkeoe C, ia«ohe<nne O 4 neu ] in G per feUi O 8 eompatiaudo |
comparando A Alao «
»Google
TEXT. 51
drahsel niene uörderet externa adiutoria, id est, regulam uel
rubricam, iotemer uördcrent sie in fro praedicatione deckSnie
extern am remunerationein lucri itel laud'ts, s unter ökkeret
10 daz gedinge des euuegen lönes. Der selbo gedräter näph
ne uuirdit niemer drfnchenea änig, uuduto den ueris praedi-
catoribus ntemer negebrietet dero affluentiae uerbi mei, nöh
uirtuosae constantiae, als iz quit: Dominus dabit uerbum
euangdizantibus uirtutein multam.
114. Dia uuiimbn ist Hämo uueizos hilffo, der
der umbestecchet ist mit lilion. So die auditores
u6n den doctoribus getrenket uuerdent mit poculo diuini uerbi,
so beginnest sie ietan uön iro herzen inßdelitatis lolium, daz
5 sie mügin germinare perfeetae ßdei triticum. UuöUent sie
radicem mittere deorsum, so mugon sie farere frurium sur- 8
swn; uuöllent sie irhügen propriae fragilitatis unte, also der
buch necheme ossium fortitudinem nehabet, daz sie tetemßr
necheine uirtutem ne mügen haben, nisi tantuth per tne, so
10 mügon sie triticum boni operis in patientia afferre. Als
aber der aceruus tritici nidana breit (st unte öbana smäl, als
ist dero mer, aui sua possidentes eleemost/nam den armen
geben, danne dero, die der äl daz sie häbent dürh minen
uuillon uuöllen uerläzen. Abo beide, eleetnosynam dantes unte
15 sua otnnia propter nomen meuin retinquentes , die sint uallati
liliis, uuänte in beiden candor aeternorum praemiorum
gehalten ist in caelis, uerumtamen Stella a Stella differt in
daritate.
115. Zuene dine spänne sint s&mo /.uei zuinele
khfzze der rfiion. Dine doctores, die der mit lade diuini
uerbi zielient beide Judaicum populum iöli gentilem, die sint
7 thrailere A niet ne M 8 lubricam F nietemer ni A, urame 0
Doheino A 10 lones I liuen A 11 prnedicAtionibuB A 12 ne- ] me (oder
nie?,) aus ne Ar nöh fehlt P 14 »irture mi.lta P -
114, 1 Thiu A uueizzea Y 5 perfeclo 0 Uuöllent bis aur-
eum] fehlt A 8 fortitudinem vor ossium A nietemer A, temer 0
11 tiHitiien y öbe"" C, öbanMi y 13 gebcnt FO d&nna C nllnz OP
14 Quöllen Juuillant A, fehlt G unte j et 0
115, Da» ganze Capitel fehlt P 2 zikkin B der rekeizzo 0
Digital ny Google
52 WILLIRA«.
glich den zufnelon rechkizzon, uuänto ste afnt mini« kfnt,
5 qui per capream significor. Caprea ist tnundum onimal et b
acutissime lüdet unte uueidenet geruu an dero höhe, uöne
ddnnan bezöichenet siu mih, !h der naturaliter mundus sum
unte siho öuh uilo uuässo, quin nuUtim me tatet secretum;
min uueida (st öuh an den bergon, td est, in his, qui terrena
10 despiciunt. Mih bttident öuh ste, dte dine doctores mit
dero munditia tnentia et corporis unte mit acuta prouisione
fraternae utilitatis unte mft despectu terrenorum. Sie
sfnt öuh zufnele, uuAnte ste habent dilectionem tneam et 61
116. Din hula ist samo helfentbeininaz uuig-
hus. Dtne doctores, 6 sponsa, dte sint helfeutböintnaz uuig-
)iüb. Der hals der tröget daz ezzan in den buch unte treget
äbo dte stimma uz. Samo tüont dine doctores. Ste ämbeh-
Ö tent demo hüte cibum uitae unte öffenent imo dte töigene
dero gescrifte. Uöne dannan sfnt ste glich demo helfent-
beinimo uutghüse, uuanto sie iro subiectis beidfu praestant
pulchritudinem per candorem castae conuersationis unte abo
robur uufder demo tüiuelo unte contra haereticos per muni-
10 men praedicaHonis.
117. Dtne öigun slnt samo uuiäre ze Esebön,
dte der suebent uor dero pörto, töhter dero me-
nige. Dtne doctores, dte iro subiectis utiiia prouident unte
In öuh Her salutis öigent, die sint glich den uutären ze Ese-
ö b6n, quae interpretatur cingvlum moeroris, uuante ste cre-
dentem poputum geröinent mft lauacro baptismi unte fn alliz-
äna reficiunt mft heilsamo tränke diuitti uerbi, unte fn öuh
4 rtohkfiien C, reell xfkkinon B, rekfiixten 0 6 üueidot 0 9 bflhen
bergen 0 10 «ie fehlt AMO mit de>o bis corporis unte ] fehlt A
116, 1 Din h«l* ist Hämo helfen (bei o inai uuighu» fehlt 1",
steht bloi AD elphandin A 2 die ] Bie A elphandinin A 5 »nde sie
A 6 sohrffie 0 demo fehlt A elphundimino A, helfentbeininemo JV,
helpben beininen 0, helfenbeioin P 7 liiron A aubieotia ] auditoribui
A 8 abo 1 fehlt J, «d M
117, l io]in 0 2 die der »neben t fehlt A uor porto G dero
löhiHr F 4 le 1 in 0 6 quae ] qui MS 7 heilaammo O, heilsamemo P
(By Google
TEXT 53
lerent in praesenti haban turtum et moerorem propter aeter-
natn consolutionem. Die uuiäre suebent uör dero pörto,
10 miaute nie man mag intrare portam regni caelestis, er ne-
uuerde per doctores baptizatus unte 6uh mit fönte salutaris
doctrinae imlutus. FÜia multitudinis heizet diu bürg, diu
iu dero confluentia credettttum populorum in praesenti sich
do uerro meret, tri etiam super numerum multiplicentur, uuante
l,') guüoge du nomine lentis heizent fideles, die der doch nlene u
uuerdeut eines supernae Hierusalem.
118. Dia niisa ist samouutghüs uffenLibano,
daz der gekeret ist ingegen Damaaco. Dtne doc-
tores, die der kunnon discernere inter bonum et ntalum, inter
catkolicae fidei puritatem et kaereticam prauitatem, aamo diu
:'i nasa kan discretionem odoris et foetoris, die sint glih demu
uuighüse üffen Libano, miaute ste per dealbationem et mun-
ditiam uitae in summa loco consistunt unte ate iro subteetts
beide decus et robur praestant, decus mit exemplis, robur mit
doctrinis. Däz uulghüs Affen Libano, qui interpretatur deal-
10 batio, daz ist gekeret ingegen Damasco, quae interpretatur
sanguinis potus, uuante dte doctores Iro subiectos allizana
beuuarent uör den uiirston dirro uuerltc, die der sint san-
guinolenti, beide mit crudelüate iöh mit illecebrosa carnis
et sanguinis uoluptate, unte beskirment sie öuh contra
15 aerias potestates, die der mer sitiunt cruorem anitmrum
quam corporvm.
119. Bin höibet ist ttämo getan also der borg
Carmelus, unte ist abo dtn uahs getan also kunin-
gea purpurn, diu der zesÄmene gebontenfu n6h
tanne snebet in den zäuue trüge) fnen. Diu ratio
8 lernonl A hierum F fl portun AM 10 nemag AG 11 mft]m(h F
12 dfu (noch bdrg) ] diuder a. fehlt BM 14 genieret A
118, I nH»o D 2 frekeret am kfirer F>, becheret f«Mrf z.Ky 0
gagen (und z 10) O Damatcon A 8 -errnere inter bis c. 119 *. 19
filii ] fehlt M 7 unte sie Ms zum Schlm» de» Cap. vor eine»» zivilen
Schreiber P 10 quaejqui 4 12 tiör ] fon O
HB, 1 Hin G limo /<*« OP also j samn /' 3 gebun-
den jl 4 vüru'iotruKiliiiJii zur ächten Lesart am Rande zugefügt /'"*,
fSrtrfli;elJi]pn O, zuein trugeHn Don oVr ffd. des Xf/. JA. j4
Digitized by GOOgk
54 WILLIKAM.
5 mentis tuae, mit dero flu dine gedänka rfhtest, diso mit m-
pite membra reguntur, diu (at glich demo berge Carmelo, qui
interpretatur cognitio circumcisionis, uudnte dlle mfne fideles
scülon daz bekennan, daz diu spiritualis circumcisio bezzer 63
ist ddnne diu carnalis; unte so sie cirmmcidunt rorda sua
10 et tton carnem suam, s6 machent sie mir dignam ascensionem
in mentem suam, quasi in montem Carmeli. Abo dtne cogi-
tationes, die der procedunt de mente, diso ddz udhs de ca-
pite, die sint glich der kiininglichon purpurae, uudnte alle
dine filii, quorum rex ego sunt, die sint fltzech ze Mlidene
15 exetnplum meae humilitatis et passionis. Also diu lana, quae »
uertetida est in purpureum colorem, zallcr erat zesdmene ge-
büntan uuirdit untc daranäch geleget in die canales, da sfu
mit sanguine conchütorum genezzet uuerde, sdmo tuont dine
filii, cottfigwnt timore meo carnes suas unte niderent sich in
20 canalibus humilitatis ze diu, daz sie mügen consortes uuerdan
mlnero passionis. Hone ddnnan uuerdent ste bek£ret in re-
galis purpurae dignitatem, uudnte ste indumentis laetitiae sint
coronandi-
120. Uute scöne unte uute ziere du bist, unte
uuie lüssam in dtnen zartlüsten! Scöne bist du in b
fide, ziere tu operatione, lüssam in delictis. Du lidest älliz-
dna mfchel arbeit, uehtente contra daemones et haereticos,
5 unte ne muodest dbo ntet in demo certamine, uudnte da
dte delicias aeternne dulcedinis spe et desiderio nu iü
amekkest. , '
121. Din geuuast ist glich dero palmon, unte
dine spünne sint glich den uufntrfibon. Diu reett-
tudo opentm tuorum, mit dero du ineuruationem capitalium W
criminum uermides uute dih ad solam spem superni praemii
5 üfrüites, diu ist glich dero pdlmon, diu der nidana amdl unte
5 rfbteal 1 alilest E 8 nculon fehlt P 10 non fehlt P 12 momo F
13 der] dem E ciiningliuhero A. chunglich P 17 gelfit uuirdit 0
22 sunt ,W 23 coranandis 0
120, 2 uuetelDBten A, zsrtlüsteni Ö 4 feohteiito 0 b Biet fehlt
0 6 iÜ ] l&ngo 0
121, 1 gouuasduom A, geuuachgede 0 palmae 0 ö tat fehlt P
palmae Ö der fehlt A nidonaii . obenan 0 sm<Ü ist M
DignizedBy G00gle
TEXT. 55
ruch ist mite ab öbana gröz unte aeöne fat, beide mit decore
foliorum i6h mit pulchritudine fruetuum. Also tuost du ;
du ue uuflt nlet forHs uuesan ad terrena, noh ne uuilt ne-
beine spem häban in caducis praemiis et laudibus, nöh ne
tn scühest hte ntet deheiua asperitatem laboris pro amore meo,
uöne dännan diu diu dextera, quam hie excutis ab omni «im- a
nere, uuirdit u6ne mir gezieret mit palma uictoriae. Abo
dfe doctores, die dine paruulos d(/. allaz scülon Uran, ao
sie ae mit simplici doctrina nutriunt, so sint Bte quasi ubera
15 lactis plena; so sie äbo dte selbon auditores iam roboratos
trenkent mit perfectiori doctrina, so sint nie quasi botri-
Vax Christi de emictft oruoe.
122. Ih habo mich geeinot, offen den pälm-
böum zeBttgene, daz fh zttegez öbaz da neme. b
Alle diu gnäda, die ih dir häbnn geh&zzan, diu ne uufrdet
c uieth uölliclfcho geleistet, e ih gestfgon äffe den palm-
& böuin, ih memo an daz erüce, quia, cum exaltatus fuero a
terra, omnia traham ad me ipsum. So fh post debeUatum
mundi prineipem mit gloria resurrectionis unte mit palma
uictoriae uufrdon « patre coronatus, ao uuirdit fruetus pal-
mae, id est, mysterium crucis meae, aller der uuerlte geörfe-
lö not. So uuerdent dlne doctores quasi botri uineae, uuante 6ö
sie (ro auditores, die ate zerist ztehent mit lade historiae,
ao sie ieth robustiores sensibus uuerdent, so trenkent sie bc
mit m'no mysteriorum, dte der £ abscondita uuaron in lege
Moysi et prophetis et psalmis.
Item uoi Christi ad Ecclesiam.
123. Der «tank dtnes münde» ist samo der
sftozoD epfelo; diu chela smekket samo der töi-
H rAch ] rieht A oben» C gruoz A 7 Gliomm P tuest tu ßG, duoitu
A 8 nleih C 10 -Bcuuueit A hie ] ie A nteht C 11 dfn J uuirdit
diu 0 12 uuirdit fehlt O 13 lernon A ao «ie se bis pleno | /e«( Jl
122. £t> Uebersetzuny der nächsten CapitelÜbersehfiß itt hier
sogleich angetchloMen : Christi Rode vom H. Creulx Und an die Kirohe
V 1 hin ("und z. 3) E pnlboum CUP 1 tidech ounz A, titigeit öbeie
G 3 habon ror dir M 4 e Reetige ff palboum M 5 an /*A« «
fl ich C 8 a patre] «oeft eoroiialus Ft fehlt P 9 gedffcnet C 11 ie*
reut C- 12 leth ] teilt C, echt O leih bin sie ae | fihlt P si sie y
13 uuaron vor abscondita F 14 et psalmis et prophetU A prophetae P
(By Google
56 WILLIKAM.
risto uutu. Diu mareda dtnero praedicatümis, quae per os a
ßguratur, diu iat also säoze samo epfolo stank, miänte sie
5 die absentes mit iro suauitate ze sich lokket. Abo ipsa uox
praedicantium, quae per guttur inteltegitur , diu iat glich
demo bezzesten uutne, uuänte Bie die träft mite den smak
supernae dulcedinis an fro selbem habet Der aöoze stank
an demo ntuuen öbeze unte an demo alten uutne der be-
10 zeichenet, daz beide tnitium et finis euangelicae praedicationia
uölle uutset ad suauitatem aeternae beatitudinis.
Uox Ecelesiae b
124. Der uutn. den du meinest, der zimet mi-
nemo trute zetrinkene unte einen lefson unte
stnen zenen ze itdrükkene. Sponsus der quadh, daz
min praedicatio, da mit fh stn euangelium näh stnemo ge-
5 böte uürebringon, samo suoze st. bd der tuireeto uutn; ih
qufdo äbo, daz daz billth st, daz er selbo aller erest stn
euangelium unte diu mysterta regni caelestis uürebringe unte tß
ste dara nah stnen apoatolis et doctortbus, qui per lobia et
dentes illius figurantur, beuelehe ad inuicem quasi ruminando
10 conferenda et exponenda.
Uox Ecelesiae de Christo.
125. Mineuio uufne bin Eh hold, unte erkßret
sich zemir. Sute min sponsus nöh nteht erakinan st per
kumanam earnem, ih uueiz d6h uuöla, daz er mennisco uuil
uuerdan pro salute hominutn unte er in similitudine caruis
5 meae uuil habitare nobiscum. Dero stnero cumfte geron ih *
ex toto corde unte dare inkegine gareuuen ih mih Jide, spe
et omni deuotione.
123, 4 Uno ] samo M shi A„N T «in « 8 habat ] het 0, fehlt P
10 »uangelicae fehlt O 11 ad fehlt A
124, 2 lephan A, loffon G 8 ssnon zo trucchene von der Band
de» XVI. Jh. A teitedrukkene (tei te dr. D) DF*, iltrücohenne 0
quiit A 4 ih vor mit P 6 bilitlilich A s! | sich «i P laller A
9 b".iele A
126, Von hier an bis zum Ende der H». eine dritte Hnnd P
1 holt *B 2 sl ] atn C, nosi A 4 er fehlt AO ft Dero bis deuo-
tione ] fehlt A kümfte O 6 ingegine "Ö
ay Google
TEXT. 57
Uoi Bcclntino ml Clirietum.
126. Ki'un uufne min, pc uufrännedenäkker!
uueeen alle uuila in den dörfon! sten früo flf ze
den uutngärton! tüon des uiiara, 6be der uutn-
g ä r t o blflouue, 6bc näh der b 1 ü o t e daz uudcher
i sih scäffe, übe dterötenepfele blüouueii! O sponse,
also du geheizzan habest per j>ropheta8, ki'im uns in human» b
carne unte künde zercst per temet ipsum, däranäh per doc-
tores dln euangelium per agrum mundi, unte mäche Bte bö
constantes in praedicatione, daz afe selb dte paganos, qui a
10 uülis dicti sunt, mit asstduitate uerbi bekeren adßdem, unte
ste so peruigiles doctores sfn dfnero Ecclesiae, quae est uinea
tua, däz ste iro auditores mächen zäller ereat in ßde florere
unte bä daranäh frnctum botti operis prqferre, unte sie mit 67
promissione caelestivm praemiorum ci>rda auditorum so uerro
15 gesterchen, daz sie i6h idonei uuerden mit rubore sanguinis
sui passionem triam imitari.
127. Da gfbon ih dir, uufnemfn. mine spdnne.
0 sponse, bö du menniscon geuuSsest in Humana carne, unte
diu euangelium zäller erist per temet ipsum, dära näh per
doctores gekündet uuirdit per totam latitudinem mundi i6h
5 selb den paganis, unte dtno ßdeles per cuUuram doctorum &
quasi boni palmites beginnen! im ßde ßorere unte rongrua
fidei opera prqferre, so geuuiuuon ih dir tnuüitudinem spiri-
tualium ßliorum, die der zerist nutriendi sunt mit lade sim-
plicis doctrinae, ünze ste paul/afim uölle kuroen ad solidwn
10 cibum diuini uerbi.
126, 1 gliie Ä, gangen 0 2 uuesc uuir A standen 0, stomiir
A 3 uulngarton bis öbe der ] frhlt N do uuir thes uuara A, sehen 0
4 der ] themo A blaode « daz | iicr 0 uuocher von der Hand des
XVI. Jh. A 5 sich 0 geacaphe A den O 6 unaih in in A 8 so
fthltA 9 aelbe ,9, selben 0 11 der diner P 12 machten 0 13 sA]
ao A, lab 0 mit fehlt A 15 roboro M 16 aui ror ganguinia C
127, 1 aufne min fehlt B mtn /cAfti) 2 mormisco A, mennia-
kaut' 8 naoh C 4 khundetO autrdet C tnandi n>r latitudinem
■4 6 selben O dtue /pAft vi qai per ^ 6 boni /«AK ^ fido ] fnlfi P
unte W* proferre ] fehlt /l 8 etat N siroplicioria A
ay Google
58 WILLIKAM.
128. Die ärzat uuürze stinkent uile draho in
unseren pörton. Odor uirtutum an den apostolts unte
au iro successoribus der 16kket (ro auditores, daz sie per eos
ueluti per portas ilen intrare ad uitam. Iro praedicatio diu
6 tat öuh quasi odor mandragorae, quae in radicibus suis si- b
militudinem habet humani corporis, uuäntu sie sint omnibus
omnia facti unte künnon eompati et consimilari auditorum
inßrmitati, also Paulus qnft: Quis infirmatur, et ego non
inßrmor? Quis scandalizatur , et ego non uror? Et aiibi:
10 Omnibus omnia /actus sum, ut omnes lucri/acerem. Also daz
pomum mandragorae, quod simile est malo terrae, kaustum
in uino machet die sMffelöson dormire et requiescere, samo 68
tuont doctores eos, qui laborant strepitu mundanarum rerum:
die mächent sie dormire inter medios cleros, id est, inter duo
15 testamenta, uetus et nouum, daz sie mer lustet diuina mt/ste-
ria scrutari, quam ludis et fabulis aut turpibus cantilenis
occupari. Als abo diu üzzers. rfnta eiusdem p&rni, in uutne
getrünkeolu dualm machet den, die man seil sntdan oder
brennan, samo tuont doctores; mit sola super/icie diuini uerbi
20 gearzenont sie die infirmos auditores unte macheot sie •
quodammodo insensibiles ad mundi mala tolerantta,
129. Allerslahta obaz, uiuuaz unte altaz ha-
bon tii dir gehalten uuine min. Alle diu auoze cae-
Ustium praemiorum, diu mir geh&zzan Ist bediu t« ueteri
■6h in nouo testamento, daz uueiz ih uuöla, daz siu beide
5 initium i6h consummationem anne dir habet; uöne dännan
gedingon fh anue dih, daz siu mir also geleistet uuerdc.
samo siu u6ne dir geheizzan ist.
128, 1 thrado A, drito MO 3 liiron A locchst AFt, looket
CP 5 6uh /«Alt A quasi mandragora A 6 habet ) nach human! cor*
poria A, cor aimilitudinem J Ö alibi ] itemm A 13 thie doctores A
16 cantileni* ] fabulis M 18 dronchan A ecal ] adln 0 oder ] und»
0 20 gearzalant A
IX», 1 Aller am Alle V* niuua ande ald A 2 dir fehlt G
Kehaltan M*ll Alliu Ol' 4 du bis uuÖla fthll A beide fehlt G
6 dfoh C
ay Google
TEXT. 58
Uoi EüRleaiue.
130. Iluor uueret m(h des,dazih dfh.bruoder b
min, sehe augan die spinne miner muoter, unte
Ih dih da üzze u&ndanan küasan müoze, uute
indi hfnnc uüre nieman neuermane? 0 sponse, du
5 der nü bist in sinu patris, inier uueret mih des, daz du
mennisco uuerdea unte allidiu officia kumanae natura«, quae
est mater mea, anno dir habea unte danne mit riihte min
bruoder heizeeP Uuer uueret ouh mfb des, daz fh dih, den 69
th nü intus uuei/. uerbum in prineipio apud deum, nöh foris
10 geaehe uerbum caro factum unte ich ore ad os zc dir
spreche, unte ih dtn Ecclesia, fh der nü bin quasi deepeeta
et angustis terminis inclusa, quia tantum notus in Judaea
deus, daz fh danne post ascensionem tuam uuerde hmorabüis
et dilatata in omnibus gentibus.
131. Ich gegriffou dih unte uöllo nölgon dir
ünzen fnne miner muoter bös, da lerest du mih »
trob tinea gebot. 0 sponse, auanne du per incarnationem
uisibilis uuirdist, so uufl ih dir adhaerere per fidem et di-
5 lectionem unte nc uufl dich e nteht <rgeban, 6 feil dfr uolle
uuarton in mtner muoter liüs, quae est caelestis Hierusalem,
Dara gedingon fb, daz du mich nah dfr bringest unte mich
da geleitest in omtiem ueritatem, bo fb dich fontem summi boni
möoz Ana aehan.
132. Ich scenkon dir gepimentet cn uuin un te
ISO, Von hier an fehlt alles folgend.: M 3 ich thar tue fundan
thioh eussan A dili fehlt P fanden 0 4 ne- fehlt 0 neuorkuxe A
6 aueVdest . . . hest . . . heiziest 0 all« (hin A, 411b diu C, allin din
OOP humanue j huraanitatil O natura« fehlt 3 8 heizzeat 0 mfh vor
ftuh 3 dich C, fehlt G 10 uerbum fehlt 3 factum tor caro 0 unte
6t« spreche] fehlt A 11 abreche C Ich {vor dtn) C, /«Aft Ä fch C
der] dir J des peeta ] deape rata A 12 in Judaea vor notus A 18 fch
C aasen sionem (!
131, 1 gegrifon <,/),V, ümbtt gegriffo G, Rcfflu 0 »Öllo fehlt
0 uolegon »/J dfr | thich A 2 dnien ] fehlt F, Auen O in a£0
lernostu .4 mfeh '-' 3 mtiies ror tröhtines eingefügt F* tröhtinea]
gören 0 Rebode A ü fehlt A Ihu nach fnoarnationeoi A 4 uuerthea
tor uisibilis.4 Bilidihf) bageban P, laxen O 7 fch C mir .4 nach G
thioh A unte mich da geleitest fehlt O m\t A 8 geleitest ] lerest
(-rest auf Rasur) O loh C
182, 1 thioh A gepimentenen P
ay Google
60 WILLIRAM.
möst, üzzen röten ep feien geduhtan, die uilo b
cörneltno häbent. So mir dtn corporate praesentia per
ascensionem uuirdit abtata, so uu(l fh dir skeinan fortissimum
bferuorem amoris, mit domo ich dich minnon ex toto corde
meo et ex omnibus uiribus meis, unte uuil des flizaii, Aar. der
amor niene si otiosus, sunrei- mit guoten uuerchon conditus,
also der geuuurzeto uuln. Ich uufl dfr iöh skeinan so /er-
uitlani caritatem in dtnen martyrUms, da/, ste näli dinemo 70
10 geböte mutua caritate sibt inuicem cohaereant, also multa
grana begrfffao sine mit uno cortice mali punici, mite ste
dine passionem uuölu getüiren bilidan mit effusione sui san-
guinis, ze diu daz sie da mit sordes peccatorum samo
gareuuo uön in uuerfau, säirio der uuöle iesente möst ntet
15 unreines ne dölet hinter imo belibon.
133. Ifines uuine» uufnstra läget unter mi-
nemo höibete, unte sin z^seuua umbegriffet mih. »
Uuant er des innena ist uuördan. daz ich huic mundo et
coneupiscentiis eins bin inaläfan ob eius amorem, so gibet ö.r
ö mir in praesenti pignus Spiritus saneti unte intellectum sa-
crarum scripturarum unte ändere stne dona,quae per laeuam
figurantur, mit den ih rationem mentis meae künne gerihtan
ad suspiranda aeterna, also daz höibet ifhtet caetera membra,
unte gibet mir ftbo hi ftttttro praetma aeternae beatittutinis,
10 quae per dexteram stgnificantur.
Vax Christi. b
184. Ich besueron iuuich, iünkfröuuon ze
Hierusalem, daz ir mtne uuinion neuueccliet
n6h nemünteret, ünze siu aelba uuölle. leb be-
sueron iuuich, guote sela, (r da treffet ad supernam Hierusa-
5 lern, suäafr decheina iuuera glfchon ufndet, diu der uuerlte
durch minen uufllon insläfiin si unte ökkeret uuölle uacare
2 Üzer 0 gethruhtan.4 nl\o fehlt Q 6 uuil mih O 7 nlet 0 8 uunr-
zedo A iöh]noh G 12 dürren gebiletban A 14 UHerfen F'B, uuer-
pliHii uiu^a A uuol harte ifisente 0 c^enre 0 10 hinter ]under A
133, 2 uinbc^rifrt GN .! Ech | fehlt /' 4 inslaffan )', an sli.-
plion A 5 mich A sunclfirum A 10 fii;uranlur O
134, 3 noch 0 nöh nemiinterct fehlt A 4 guoten F'U 6 »o
uuar ir A. eua ir OP gllchum G in der O 6 intläffan V
Digital ny Google
TEXT 61
eontemplationi, orationi, lectioni, uigiliis, ieiuniis, daz ir dte 71
des Deirret mit decheinemo uuerltlichen etrepitu, ünzen siu
eelba post rontemplationem uuollu procedere ad agenda tem-
in poralia.
Uox Synagogm de Bonlesia.
135- Ulier ist dfsiu, diu da ufferet uon dero
uuöste, zärtlfcho gefuoretiu mite »ich leinente
über minen trat? Uuelich sin ist unte mite heilig,
Ecelesia de gentibus, diu der e uuas deserta et derelicta a
5 deo per idolatriam imte nu tlet uirtutum gressibus de deserto a
infidelitatis, also plebs Israhelitica ileta per desertum ad ter-
ram repromissionis, unte habet an iro die uuähe allerslähtc
tügede unte nendct aller frumicheitc mite iro gedinges kirne
mtnen sponsitm, des ioh ich eiuo scölta gebrüchan, quia vs-
10 que modo notus tantum in Judaea deus.
Uox Christi n<l Eccleaiam de gcntibtta.
1H6. Unter demo Äf falterböuine irqufcbta ich
dich; da iiuiirt diu müoter ueruuartit, da beuual b
sich dln mfioter. 0 Synagoga, du uuunterest dich, daz
diu Ecelesia de gentibus post idolatriam ist cüinan ad »oti-
f> tiam nominis mei unte siu so uiire dthet merito uirtutum et
numerositate populorum, nü denke, uuannan daz gescehan
sf. Do ih dih sub arbore crucis, quae per arborem mall
intellegüur, irlosta de morte peccati et potestate diaboli, da
an der selben stete uuart dtn muoter corrupta et ttiolata, id est, 72
10 maior et prineipalior pars Judaicae plebis, diu der uuas in sacer-
dotibus,scribis et phar isaeis, dte der reliquam gentem acb\ton quasi
mater erudire et consilio regere, diu uuart reprobata, unte
8 ulene irret a neohelnemo C 9 uuetle vor post contemplationem 0
135, «. 135 bis 148 ipet. fehlt» P UhiumH fon demo eraode
O % lortl. gar. ] uu olelasten ouorfluoionde A sich neigande A 3 alu ]
nach in A, der F1 liough A 4 aechesia (-cheaia auf Rasur) 0 6 de J
a 0 1 promianioni» G unte habet bis tügedu ] fehlt A dte uuahe
bis uate iro | fehlt 3 8 alle A, aller iro B 9 brilchan F 10 tun tum
fthU A
136, 4 notitiam nach mei (x. '•) A ä so j dlh O so ueirci uüre
C 7 ich dich 0 9 aeluero .4 11 et acribia « dar cor die Ö quasi
Hinter naefc regere f«. *:&> J
* Google
62 WILLTRAM.
uuäs diu corruptto unte diu uiolatio so stärk, daz sfu nteht
den einen netäreta, qui clamatterunt : Crucifige ! crucifige
16 cum.' sünter iöh iro posteritatem mit bitteremo fluoche be-
greif, do die parentes siis quädon: Sanguis eins super ms
et super ßlios nostroa ! Do Abc mine proedicatores, repulsi a
a Judaea, conuersi sunt ad gentee, do begonda Ecclesia' de
gentibui mihi adhaerere et spem suam in me ponere, u6ne
30 dännan ist sfu in praesenti affluens spiritualibus delictis
unte gufnnet öuh in futuro apud me locum haereditatis,
eiectis regni fiüix.
Christ qb ad Synagogam dieit.
137. Mäche mich dir ze einemo in «igele über
dtnherza unte über dinen är m , uuän ta min in inna
ist sämo stärk, so der töd ingegen dich; ist äbo t,
dtn nitli sä ino strenge, so diu hei Ja ingegen mich.
6 Doch du stst paruula numero, du bist ie doch primitiua
Ecclesia unte scält heizzan tnater Ecclesiarum; u6ne dännan
geringe beide in dtnen gedänkon, quae per cor mteUeguntw,
unte in dincn uuerchon, quae per brachium signißcantur,
miner mfnnon, diu ingegen dich so stärk ist, daz ih selb
10 den töd durch dtnen uuillon leit, unte )äz öuh dtnen ntth 73
uäran, der der e" ingegen mich selbem unte tenoch contra
Ecclesiam de gentibus congregatam also herte unte also ün-
genädegltch ist, eämo der tnferus, der niemanne nekän par-
cere. Du scält iro saluti congaudere, quia tecum una erit
15 Ecclesia.
138- Der minnon Itehtuäz brf nnent unte löhe-
zent, Suäse min düectio ist, da ne ist efu nteht otiosa, sfu
nemäg sich tetemer uerbergan, dänne daz lieht in domo gläse-
13 sfu ] ddi G 17 Äbo C 21 geuuinnet A*B (vgl. u. a. 142, 3. IG)
137. 3 gigen dir 0 4 dtn [ Ihiu A ntth ] mflot 0 ingegen
mfoh ] fiklt D, gigen mir 0 6 parnalo P 9 gigoo dir 0 ich C
10 dloen (vor ntth) /«Alf G 11 der der ] thiu ther A gägen mir mI-
berao 0 iendeh ] Die nach O 12 uujfennthelicli A 14 una] rot- tecum
A, nach erit 3 erit ] erit nna A
188, 1 brtnnet F loghrat A 2 Suftse ) Pg uu.r «0 A 3 tetemer]
ndmme O
ay Google
TEXT. 68
uazze; uuänte suer dte siot, die ste uuärltcho habent, die «
5 brfnnent in fro herzen per amorem unte lütlitent äbo exterius
per Operationen».
139. Heuigiu uuäzzer ne mähton irleskandie
minua, n6h die 4ha berünent sie- Sute drflte der
persecutorum minae uuären, unte sufe listlich fro bland*-
tnenta uuären, sie nemöhton iedöcli in mincn höldon daz
5 ftur unte daz ertiost infner minnon irleekan, nöh nemiigen
sie uön der statekh&te des gclöiben concutere, miaute sie
supra petram, id est, super me sfnt fundati. b
140. Obe der mennisco al ein gflot hina ge-
gft, ix ist f in o inkegin minerininnondezrafnnist.
Suen min dilectio perfecte inflammat, siu machet fn contemp-
torem allis frdisken gilotes unte machet in gfregan dea
5 äuuegen ricbtöomee,
Christus ad Syuagosam de Ecoleain dicit.
141. Unser suester ist n6b uuenag unte ne-
hat näli der spänne nleth. Uuaz tuo uufrs nü, so 74
siu hirates scäl gegruozet uuerdanF Sisiuinura,
uufrche uuir üffe die niüra silberine uuere! 8t
5 siu t üre, uioge uuir die türc zesämene mitcedri-
nen tauelon! 0 St/nagoga, unser suester EccUsia de
gentibus Ist n6b parva numero unte ne kan nöh niet fro
auditores quasi maier enutrire mit dero miliche simpücie doc-
trinae. Nu helfe uuir fro süs. Sin decheine in dero uoca-
10 tione gentium, dte der Sdea uuaren clari ingenio unte in- a
4 Soer]B0 uuer so A
139, 1 mähten C 2 neberionent Ä, berüunent F, umbe uueli-
len 0 sie fehlt 0 8 minae] tritt 0 ante /Ml G YMeÜehe A, Idrt-
lloh F, liatekltoh *B 4 -mähten 0 5 -inilgon C 7 super petram FO
lullt 0
140, 1 geglt ] gtbet 0 2 imo fehlt 0 ingegin ABGN, gagen 0
de* ] der 0 3 so unen so A afu machet fn ] den machot st O 4 fr-
141, 2 noch C net vor der tuttino 0 tuon aß, tüont 6, tuöien
0 uuir hiro uu ^ 8 hirorades >4, hie ratet 0 so) gefraget unerden 0
gegraotzet CD 4 uphe thiu siluerine A, üfen fro silberiotn O geuuAre
O 5 uioge Mi t&re] fehlt G 7 paruula 0 nöh /#Mf C nieht C, fehlt
A 8 nutrire vor quasi mater ^4 der C simpKoioris A 9 ads | thus A
(By Google
64 WILLI RAH
strueti mundana sapietttia unte sie im uudtlent in fide also
stark sin, quasi murus super petram aedtßcatus, den offene
uuir scientiam sacrarum scriptiirarum zediu diiz sie beide
mit fortititdine fidei, quae per mumm significatur, unte mit
15 ueritate sacrorum eloquiorum, quae per argentea propugna-
cuiti intellegitur, künnen unte mögen fro auditores beskfrman
contra haereticos. Sin Abo declieine Andere, die der ntene
sin profunda« sapientiae unte sie ledöh iro auditores mit j,
simplici doctrina künnon imbuere unte uufzzou tempus ta-
20 eendi et tempus loquendi, diso däz ostium sümstunt clauditur,
sümstunt aperitur, die mäne uuir des, daz sie beide in sei-
bon iöch iro auditor-ibus sezzcu nute zebilidene uirtutes et
exempla priorum patrum, der memoria also indefectiua ist,
samo cedrus imputribilis est, nnre sie ■ önh latitudinem carita-
25 tis, quae per tabulas cedrmas inteüeaitur, behalten erga deum
et proximum.
Doz Eccleeiae. 75
142. fch bin selbo Als ein mftra, untesfntäbo
mtne spänne als ein uuighus uon denstüuton,
daz Ich frido unte sine hülde guan. Uesti mura bin
ich Ecclesia de gentibus, uuänt ich snprafirmam petram, id est,
ß super fidem sponsi bin aedificata unte öuli de uiuis et electis
lapidibus bin compacta. Mine spänne sfnt als ein uuighus,
uuante sumeliche so eminentes sfnt in mfnen membris, die „
der iro auditores künnon enutrire mit uberibus spiritualis
doctrinae unte sie sc miigon quasi turris beskiimau contra
10 spirituales nequitias unte contra haereticos. Uöne dannan
sint die doctores demo uutghuae glich, uuante sie anderen
den populum also uerm über treffent mit uitae sanctitate,
alse daz uuighüs ändere die moenia ciuitatis über triffet mit
celsitudine et decore. Die era De häbon äbo ich niet uon
12 Bupra AF olfciiöicn 0 13 sanotarum AC «edfu | da urabe 0
n uflt 0 20 süaiilunt bridemnU ] uuiloo O 21 manoien 0 22 füre
vor sezzea 0 23 patrum vor priorum B 24 doli («m 6uli) f
148, 2 brustdo über spänne F 4 da» tritt lull /efi/( G 6 sin
■f nt (? 7 mtnon ] raeis ^ 1 1 die (t hü „ 13 tibe'r trtffor /Witt O 14 ALo ]
nneÄ (oh C, /cW< F nicht C
* Google
TEXT. • 65
15 decheinen rainen meritis, sünter uöne mfnee spottsi gnädon,
der mir pacem hat guüminn gegan sinen uater mit effusione b
sui sanguinis.
Synagoga de Ecclesia.
143. Der sfionäre hat einen u uingtirt on , ih
in oi no den uuiiig iirton, der die menige des luites
hat. Der mtn dilectus, der uerus Salomon, der mit sinemo
töde aüona hat gemachot inter deum et hominem, der bat
5 eine Ecclesiam, quae est uinea sua. Ine meinon nlet die 7g
Ecclesiam in Judaea paucis palmitibus plantatam unte unius
gentis fintbus coartatam, ich möino Ecclesiam de gentibus,
dfu der tarn extendit palmites suos usque in fines orbis ter-
rae, unte diu der infra maceriam suam hat begrfffan aller- '
10 Blähte lüite.
144. Der herro, der den uuingärton phlän-
zeta. der hat fino uuinzürnela geaezzer. Min spon-
sus hat sine Ecclesiam biderben agricolis beuölehan, prophetis,
apostolis, doctorüus. Er hat fro öuh gescaffot diu an- a
5 gelica praesidia, mit den sfu beuuäret uulrdit contra tetnpta-
tiones et daemonu.» 'infestationes.
145. Der man der gftdüsuntsilberineropfeo-
11 in ^o. daz er des uufntemödesmüozegebruchaii.
Vir dicttts est a uirtute. Uöne dannan der mänltcher tu-
gede ist, der hilotet dea gerno, daz er in uinea dontini niet
5 mercenarius ai, der in dero uindeniia niet teil nehät. sünter
agrkola, der beide sinemo harren uuirke unt er aölbo an
18 gegen sinen uader vor geuuunnon A gegan ] umbe O sanguinis
143, 2 meinon FBN, neimo (und z. 5) 0 4 gemachot FBQN
5 quae bis dte Ecclesiam | fehlt A nieht * 6 iudeam 0 7 foh ]
suoder ih 0
144, Das gante Cap. fehlt A c. 144 bis e. 147 z. 3 uuingärton]
fehlt F 2 TJuinseuraela D, uulnziugela 0
145, 1 giuet A, gfbil II, gtih G 2 des fehlt G uuind« modes
von dir Hand des XVI. Jh. A gebruc heil 0 3 Von C 4 gerno
vor thos A nieht C 5 ne»i A nlet ] nein A, fehlt 0 6 der beide ]
Baader er bedfu 0 er säbo ] -er selbemo N, fmo aölbemo 0
QoeH.ü und Fonehungsn. XXV III. fj
ji:,to:lbyG00gle
66 • WILHRAM.
demo uufotcroöde teil habe. Demo so zemüote ist. der gibet b
allen uuerltltchen richtuom. qtti per mffletiariam sttmmam in-
teilegitur, gerno hfna, da?, er der ciiuegon remunwationis nfet
10 äteüic neuuerde.
Uox Chri-ti.
146. Döh (eh minen uuingärton beuölehan
hÄbe den u u f n z ii r n e I o n , also du zelist, die a I n
hfioten, ich tüon Hin iedöchselboallizanauuani.
Doli ich nitne Keelesiam beuölehan habe proplietis, aposto- 77
5 lis, doctoribus, unte (eh iro. öuh geseäffet habe diu angelira
praetridia ad tutelam, Ich bin iro le doch sclbo perviyil nix-
tos, qui non darmito neque dormio
147. Die dine düfiünt phenninga aint dir ge-
ll ältou, unte zuiren zehenzog phenninga aint den
gehalten, die des uuingärton hüotent. Uuante du
dtuitiax tnundi, quae per millenart'um figurantur, ucrkfiinest
5 unte uermanest pro spe uindemiae, diu der bezeichenet du/- a
cedinem aetemue retributionis, aö ist dir gehalten copia cae-
Ustium praemiorum, quam octtltts höh uidit, nee anritt audiuif,
nev in cor hominis ascendit , unte guinnont aber dte dupti-
cent remunerationein prae alii», die der uineam domini, id
10 est, Erciesiam eins custodimit unte ad iustitiam ernditint
mtdtos.
Uta Christi.
148. Du da buiuuest in den gärten, dfne
f riu n t börec heut de«, lä uiili dine atimmn uer- b
nein an! 0 sponsa, du der fliz habest älliz äna virtutum
germina zephlanzene in dinen auditoriltus, unte mih daz ntet
7 vvtntembAv fehlt A 9 nteht C 10 adeligh A, ateilig B neuuerde ] si 0
146, 1 Dach C 2 uuimuruelon li, uutnzlugeln O aint G 3 itn
fehlt G 4 Dach C et apostolis A 5 fch |toh A
147, 1 gehalton CD, gehalten AGO, gehalten BN 2 buio A
phenninga fehlt CD 3 gehaldon A hfloten CDG 4 ».■.kaifest F
6 unte uermaneat frhlt A ß gehaldon A, gehalten oGO, gchaltan BN
gehaldon caelcetium praemiorum gloria quam nee oculus uidit A 8 ante
frhlt A aninnont A, gufnnent ''
148, 2 fruiunt CDG horechert ] läscnt 0 mich C u er n Oman l)
4 nlehl o
ay Google
TEXT. 67
5 transeunter netüoat, uelut in tugurio manens et cito recessura,
aünter stAtlich« Mentiu, künde mtn euangelium Allen den
du mügiat, uunnte mir lieb unte lüstlich ist, dine stimma
zeuerncmene, uuantc du mine gloriam qttaeris , non liuim.
Dine frtunta hörechent gerno diner atfmmo, uuänte die an-
id gefiel Spiritus, die ih dir amicos unte defensores häbo ge- 78
mächot, unte die animae tustorum, quas de tuo coetu ad me
assumpxi, die mendent sieb dinero praedicationis unte fra-
terttae salutis.
Uox Eeelosisp tir[ Christum.
, 14!). Fluich uöne mir, uuine mtn, uuis glich
der reion unte demo hfntkalbc in den bergon
dero stankuuürzo! Du gebfiiteat mir, o nponse, daz ih
clin euangelium künde allen den ih müge, dar züo nemag «
6 Ich mich gemfiozegan, (ptamdht tu sponsus nobiscum es. S6
du per ascensionem uuirdiat reeeptus ad paternum consessum,
so mag ich danne Hberius über äl kündan din euangelium
Uöne dannan skeide uön mir per assumptam humanitatem,
unte «keine mir iemitton dine hclfa per diuinitatem ; tüo daz
IC instar capreae et hinnuli, die man sümstunt aihet, sümstunt
niene sihet, unte läz daz uuerdan in montibus aromatum,
scilicet an dtnen heUigon, quorum conuersatio in caelis ext, b
älse an den höhen bergon, unte die den odorem et famam
uirtutum de se spargunt, alse die tfliren etankuuürze.
EXPUCIT EXPOSITIO WILLIRAMMI ABBATIS
SUPER CANTICA CANTICORUM.
5 transeundo 0 6 beunendiu {-um- von anderer Bd.?) O 7 da fehlt
B 8 uuant* C 9 hOrrsnt O 10 Ich C unte j et AO muchflt W
11 de tuo bis nahitig ] fehlt N 13 mendent ] frAuuuent 0
149, Der Anfang des Capitets bis z. 8 üöno dannan ikeide )
fehlt X 2 rak&hie 0 3 der aD 4 eundeghe A ih fehlt B d.ir fehlt
0 5 mih net gemdozeo 0 6 ad paternum conaeaaum ) a patre P
7 enndegan A 9 nnde tflo 0 10 hinnulei A uuilon aiehet uatlon ntet
atehet G aumatunt niene alhet fehlt A 11 geuuerthan A 14 atunch-
uärze tuönt O
Explicit bis oanttoorum ] so nur in 0, Mob Explicit P, fthlt in
den übrigen.
&•
ji:,to:lbyG00gle
GLOSSAR.
Die Anordnung ist alphabetisch, doch gellen a (ausser vor e und y)
und ch im Anlaut, ferner c (vor Cons.), cli (als AffricataJ und cch im
Inlaut als k, resp. kk; c m Anlaut vor p, y als z; f im ,-in'au( rar
Voealeu als r. — Verba, die mit adr. in sog. uneigentlicher Composition
stehen, sind unter em bez. adv. zu suchen. ■— Sämmtliche Uebersetzungen
ins Lateinische sind entweder der Vulgata oder den Quellen Wiüirams,
ansnahmstreiBf auch der melr. oder pros. Paraphraee entnommen.
Abe 1) praep. e. dat. ton hibo da* gtüppe Abe mir gefl&zzet 76, 9. —
2) «dt-, in Vbdg. mit Verben Abs: näman «tt. wegnehmen praet. 1.
sg. Den ftrfntel nam (h aba pessulam aperui 81, 1-
äbo, ab, äbn, aber 1) eonj. aber, oft nur einen schwachen Gegensatz
bezeichnend a) praepositiv: 23, 2. 50, 9. 59, 4. 5. 55, 17. 65, 5. 66,
11. 74, 12. 87, 8. 94, 8. 112, 8. 114, 14. 119, 11. 121, 12, 123, 5. Abe
12, 5. Abo d.'ih 9, 7. b) postpositit ■: 7, 6. 25, 2. 48, 33. 49, 2. 6.
69. 16. 31. 81, 5. 103, 23. HO, 5. 121, 15. 124, 6. 128, 17. 137, 3.
141, 17. 142, 14. Abe 136, 17. aber 21, 4 52, 29. 114, 11. nu Abo
48, 19. 25. 49, ß. untc Abo und hinwiederum, jedoch 9, 2. 13, 10.
17, 2. 32, 9. 48, 29. 49, 4. 55, 2. 57, 4. 58. !>. 66, 10. 67, 11. 69, 30.
80, 9. 93, 6. 94, 4. 103, 85. 107, 8, 116, 4. 8. 119, 2. 120, 5. 133, 9.
138, 5. 142, 1. ante 6b «5 bann 121, 6. unte aber 147, 8.-2) «fr.
wiederum 48, 39 (?)■ 78, 8 f>. Aber 78, 11.
Affaltera twf. ». «ff. «Arno Affaltera Aster Anderen» uuAlthdlxa sieut
malus 28, 2; 28, 3.
Affalterbfinm stm. d. sg. unier domo Affalterbdume sub arbore mala
im, i.
After praep. c. dat. durch-hin uutl suochao After dero bürg cireuibo
duitatem, quaeram 48, 3.
4ha stf. n pl. die Aha berünent sie fiumina obruunt 139, 9.
aber atn. Ähre a, pl. cacuroina foliorum sili tebreitent in Aher 6», 14.
ahten E s. rfbten.
Ahxoch num. octoginta 103, 1.
4kker stm a. sg. Anne den Akker m agrum 126, 1
AI all 1) adj. in Verbindung mit dem Artikel ror dem subst. stehend
bedeutet es in der Regel 'ganz', ebenso mehrmals, wenn ein poss.jwon.
(By Google
das subst. bestimmt. Muse, a ig. Allen fi5, 21. 145, 8. n. pl. Alle
119, 7. 18. d. pl. Allen 71, 10. fVm. w. «/. Alliu 90, 3. 99, 8.
Alle diu gnftda die ganze Gn. 122, 3; ähnl. 129, 2. y. sy. Aller
135, 8. sehr häufig in der Vbdg AllerslAhto l-e-a) SO, 3. 58, 3. 22.
67, 3. 4. 68. 2. 11. 12. 69, 2. 4. 88, 6. 93, II. 129, I. 136, 7. »3, 9.
d. sg. Allero 103, 29. Alter der imeVIte 122, 9. a. gg. Alte 81, 3
108, 7. III, 3. 126, 2. «. pl. Alle 6ö. 8. g. pl. Alter 87, 7. d. pl.
Allen 13, 5. 70, 2. Allen hAlbon 67, 6. a. pl. Alte 65, 2 Neutr. ».
sg. Alliz duz geuertc 94, 8. g sg. Allig 140,4. instr. mit dAllo (bc-
tAllo M) bist tu scone Iota pulchra es 61. 1. rt. pl. Alliu 44, 9. 9.
92, 10. Alliu 92, 6. 101, 7. y. pl. Allere 44, 6. 7. 106, 2. Aller 88,
1. 88, 1. 93, 1 d. pl. Allen 22, 4. 80, :0. a. pl. Alliu 103,25. 106,
14. Allidfu ofBcia 130, 6. Alls 111, Ö. Vnfiectirt: n. sg. f. AI min
geftne 23, 2; 92: 5. a sg. f. Aber AI die uuArlt 39, 8. AI die uuila
46, 7. 107, 9. n. sg. n. AI sin hAre 15, 5; 84, 11. 101, 6. 102, ö.
Aldnz gerdste 58, 23. d. sg. n. in Alle demo lAnte 39, 2. a. sg. n.
At afn güot 140, 1. Nur einmal nach dem subst.: g. pl. f. deVo
tiigede Allero 69, 5. — 2) pro». Muse. n. sg. Aller ist Ar nlelsa ,
totus est desiderabilis 96, 1. 5. n. pl. Alle 31, 4. g. pl. fr Aller
fegellh 14, 9. 48, 9. 51, 3. 15. 19- dem (dem.) Allero 74, 19. beim
Super!, der Allero Mderbeslun 51. 3. d. pl. Allen 61, 5. 69, 31. 148,
S 149, 4. a. pl. sie Alle 48, 8. Neutr. a. sg. daz (dem.) Alias 57, 8.
dfz AIIhz 121, 13. unflect.: AI 114, 13. u. pl. n. sie Alliu 66, 15. —
3) in adverb. Gebrauch (vgl. Alsamo): Alliz ntet keineswegs 53, 13. AI
ganz 36, 1. 55, 4. 93, 1. Aber AI überall 108, 9. 149, 7. g. pl. bei
adverb. superl. Aller dfkkost 43, 8. Allereres 45, 4. Aller erest 81,
8. 124, «. zAIler erist 119, 16 li&, 12. 127, 3. Aller gSrnost Ol,
24. Aller nteteata 46, 6.
allizuna meist getrennt Alliz Ana geschrieben, ade. übersetzt semper
146, 3 dieco liAbo [h geuut.wt unto Alliz Ana uufson ü\ immerfort,
noch immer 74, 6. die gleiclte Bedeutung ist durch den Context gesichert
99, 7. auch sonst immer temporal 27, 5. 44, 4. 49, 9. 53, 8. 67, 7.
75, 7 88, !3. slzzent Alliz Ann resident 89,3- 103,32, 104,9. 106,6.
107, 13. 117, 6. 118, 11. 120, 3. 148, 3.
alue sahst. Aloe n. sg 70, 1. 6.
AU (nur vor vocal- Anlaut), alse. Also 1) ade so, auf diese Meise
a) alleinstehend, ohne Correlativ, entweder als Satzpartikel auf einen
vorhergehenden Satz zurückweisend Also 9, 11. 37, 9. 75, 10. 121, 7
oder den Grad eines Adjectivs bezeichnend Also lAngo (ünz) 59,
18. b) mit Correl. Als (rel.) — Als 114, 11. Also — Ahe (rel.)
92, 6- 142, 12 Also — Also (rel.) 62, 6. 69, 32. Also (rel.) — Also
41, 8. 52, 19. 55. 13. 15. 66, 7. 69, 21. Also - quasi 21, 8. 141, II.
Also — sAmo 52, 15. 58, 13. 69, 12 70, 4. 71, 4 74, 14. 96, 3. ö.
123, 4. 129, 6 137, 12. 12. 141, 23, wobei tu allen Fällen {129, 6 aus-
genommen) Also den Grad eines adj. bestimmt , dessen Mass der
Comparativsatz mit sAmo näher bezeichnet; Also — sicut 84, 7. Also
ay Google
70 WILLIKAM.
— so 106, 9.-2) compar. conjttnct. wie a) allein stehend a) in voll-
ständigen Sätzen: als nur in der Formel Als fz (er) qult (quAdh,
gehfez) 2, 3. 40, 6. 42, 6. 52, 20. 28. 81, 11. 99, 6. 10. 113, 18.
eliso. als 14,5. 35,4. 36, 5: alse 56, 5. 6. ÖS, 5. 8. 132, 10. raÄuiger
slAhte uuöletäte . . . Alse der (et uirginitas als da igt 50, 14. also 38,
12. 67, 8. 69, 13. 74, 5. 90, lü. 111, 6. 114, 7. 119, 5. 128, 6. 133, 8.
135, 6. Ul, 20. 146, 2. also er quft 88, 9; 128, 8. also 32, 8. 68, 9-
ß) bei einzelnen Wörtern (in zusammengez. Sätzen) Ale 50, 2. 142,
1. 2. 6. alse 62, 14. 95, 1. 101, 2. 2. 106, 14. 16- 132,8. 149, 13. 14.
alse 63, 10. Ais» 51, 8. 66, 3. 70, 8. 71, 5. 8. 77, 18. 88, 2. IL 118,
2. 12. also 20, 1. b) als — als (dem.), also (dem.) — also, alio
(dem.) — Also, also — Also (dem.) s. oben 1) b), darunter bemer-
kenswerth giniu unerch uuaron Also mäht ig, alse sfu prooedebant ex
potentia diuinitatis als irelr.hr, weil 92, 6 [vgl. t) a) „) 50, 14/. also
mtn uafne le mir sbrAh, do . . 82, 1 nähert »ich dem nhd. temp als,
Übersetzt jedoch ut (locutus tat), also — fetemer 1 18, 6, &U — sAmo
15, 3. 128, 17. also — aimo 26, 2. 27, 1. 28, 2. 66, 12. 88, 4. 93, 2.
112, 3. 6. 119, 15. 128, 10; sAmo sfneuuel, alse, sie gedrAt sin als
■ wären sie 92, 1. sAmo — also 71, 8. 72, 5- 7. 119, 1, wobei samo
den Grad des adj. angibt, dessen Mass der Satz mit Also näher be-
stimmt {vgl oben 1) b) also — samo).
alsamo conj. ganz wie 103, 5.
alt adj. alt g. sg. f. der Alton Suuon 65, 5. d. sg. m. an domo Alten
uulnel23, 9. a.sg.n. 6baz, nfuuaz nnte Altaz poma noua et uetera 129,1
ambehten sirv. darreichen praes. 3. pl. sie Am bebten! domo lüile
cibum uitae 17, 3. 116, 4. ähnl. 68, 7.
an, ane, Anne 1) praep. an, auf a) c.dat. a) total: 9, 11, 15, 2. 83,5.
36. 2. 46, 8. 9. 47, 14- 48, 1, 5. 22. 24. 52, 16. 54, & 10. 10. 65, 14.
67, 2. 58, 3 15. 19. 69, 8. 11. 61, 2. 62, 4 etc. An 43, 10. 64, 3. 128,
3. 135, 7. Ans 51, 20. Anne mir 65, 16. 107, 6. Anne dir 129, 5.
130, 7. ß) temporal: sA Ane dtfmo Anegenge 45, 5. ;) Obertragen:
uufr frAuueo nnsih an dir 7, 1. ähnl. 7, 2. gedfnge (sahst.) an fn
sölbon [sonst acc. rgl. b)J 52, 39. scfliie (adj.) an 22, 3. 3. 54, 4. 9.
61, 3.4. teil hAbe an 146,6. b) e. «ee.gedfngon (sübst.) an (n 48,
38. leinet afh an dte Ifneberga 52, 22. fh geatigon dffe den palm-
boum, fh meino An daz cruce 122, 5. Anne mili 43, 15. 44, 7. Anne
den Akker 128, 1. gedfngon fh Anne dfh 129, 6. Anne sponsura 136, 8.
2) <idv in Vbdg. a) mit dar: woran 21, 3, 68, 17. daran 31, 7.
b) mit Verben Ana, Ane: gelekken 0 swr. s. das f. W. getaon
anr. in/, uule scAl fh fu wildere Anegetaon (Ana gelekken O) quo-
modo induar Uta 78, 2. Hg an sie. an jem. liegen praes. 3. sg.
«feohetAgon, der mir Anelfget uöne stner mfnno 85, 6. neman sfh
stc. sieh annehmen praes. 3. sg. die fn. pl.) sfu sfuh Änoufroet 60, 13.
sfihan str. ansehen, Rücksicht nehmen imp. nesAhent daz niet Ana
. . . scheut daü Ana 10, 3 /. in/, nietsam Ane ze sehene intueri 90,
11. uufr dfh Anasähen müozen intiienmur te 10!t, 2. dich Ana sehan
(By Google
GLOSSAR. 71
131, 0. uiiliaii sie. anfangen praet. 2. pl. uuie fr die biderbecheit
an* ninget 31, 6- uörderon tief, auffordern praet. 1. sg. fh uör-
diTuta (n Ana 83,2. züceben tih suv. sich vermessen praes. 3. pl.
die ifh Anazdcchent 13, 10.
AnagAnge sin. Anfang n. sg. Dero (ügede 69, 5. d sg. Ane demo Ane-
g#nge 45, fi.
änagrif slm. d. sg. za sttiemo Anagrfffe "d factum eius 79, 3.
inssnne stf. Angesicht, Anblick g. sg. §tn<*ro änaaftno (anstellte ())
82, 5. d. sg. in m^nnisk™ geeihte ... in mtnero aunsüne [An ifhte
O) GIJ, 14.
ander pro». 1) ohne Artikel, ein anderer. Mose. n. sg. ander dehein
D«erchman 92,3. H. pl. andere elecii 28. 15; 35, 3. 62, 13 substan-
tivisch: decheine andere 14t, 17. g. pl. Andero 48, 16. d. pt, unter
anderen luiten inter filio» 28, 1 ; 48, 32. 95, 3. 4. 5. a. pl. »übst.
Andera 5, 3. andere 25, 4. Fem. n. pl. andere 12, 4. g. pl. andero
12,3. d.pl. unter anderon döhteron inter filias 27,2; 65,11. a pl.
andera ünuuatliehe hireberga 9, 6. Seutr. n. sg. Ander uuAltholz
Ugna siluarum 28, 3. deohein Ander gesmide 52, 1». 69, 21 g. sg.
Hübst, nlet anderes 44, 8. 110, 6. rf. sg. unter Anderemu uu<holza
inier Ugna siluarum 28, 2. 96, 6. a. pt. ii. Andera sine dona 32, 6,
Andere 58, 15. 69, 33. 133, 6. - 2} mit ArtiHel, der andere, übrige,
a. sg. in. Anderen den populum 142, II. ». pl. m. die einon . . die
Andere 90, 15. a. sg. n. Ander daz lnit 58, 13. a. pl. n. Andere die
woeoia 142, 18.
üne 1) praep. c. acc. ohne Ane dAz 54, 2. 10. 57, 2 Ane sünU 56, 9.
2) eonj. in negat. Sätzen ausser, Kenn nicht ntene meinest Ane min
er« 51, 6- uuAz gcslheat du . . Ane daz singleich nisi 110, 1.
anegänge s Anagänge.
an ig adj. c gen. ledig n. sg. m. Aller siimon Anig 87, 7. drfnehenes
Anig iniigen* poculis 113, 2; 113, 11.
ansichte O s AnaaQne
in tf riitten *wc. ptep uutrt geäntfrfstet interpretatur (sie) 21, 5. ebto.
uuirt gAntfristet 58, 10.
äntliizce *l». n. sg. facies 44, 3. a. sg. 44, 1.
»ntnuart stf. Gegenwart a sg. in götea Antnuart 52, 20.
äntuuiirte stn. Antwort a pl. diu Anruutirte 84, 7.
nntunfarten mec praet. 3. sg er neAntuiidrieta mfr (neuuardeda min
A) nlet iion respondit mihi 83, 2.
Apfel stm. g. sg. des rölen Apfeles muH punici 57, 2. n. pl. die rötoii
epfele 107, 4. 126, 5 g. pl. röter epfelo 68, 2. epfelo malorum 123,
■>. 4. rf. pi- epfelon inalis 31,2. roten epfelen 132, 2. a. pZ Apfele
/wim« 28, 4.
arbeit af/. MflAf, MSlisal a. sg. er Arbeit leit, uineula, sputa . . 48,
34; 48,37. eülehe Arbeit pressura s 76,3. Arbeit ltdan 79,9. 120,4.
,i. pl. mit Arbeiten difßcultate 71, 6.
arbeiten «er. arbeiten inj. ze irbeitene 51, 15.
ay Google
72 WILLIRAH.
arm adj. gering, arm g. pl. in. unser Arinon 52, 30. it. pl. m. uon
innen udrderon 38, 4. «übst, den armen 114, 12.
arm stm. a. sg. brackium 137, 2.
armstarcbe 0, armstrangigh A s. das f. W.
arm strenge adj. n. sg. m. manufortig. daz qutl irmströnger (arm-
strangigh A, hantstsrcher G, ar mit Arche 0) 58, 11.
ärnon swv. ericerben praet. 3. pl. hi'melriche mit blünte Arnoton 52, 27.
ftraatttaürsa stf. n. pl. die Arzat uuurze tnandragorat 128, 1.
äteilic adj. c. gen. verlustig n. sg. m. remunerationig 145, 10.
häch stm. d. pl. bl den rtnnonteii bacben super riuulos aquarum 89, 2.
bädon swv. piep, mit mlliche »int gebadot sunt Iota« 89, 2.
bas adv. besser In baz lugtet 100, 7. bAzzer adj. unflect. n. pl. m. 2,
1. 66, 1. n.sg.f. 65,3- 119,8. flect. n. sg. f. diu süoze ist bÖzzera
danne 2, 3- su/xr?. bezzesto d. sg. m. bözzesten 123, 7. ii. ji7 /. böz-
zeisten 2, 2. n. s^. n. Aller göldo bözzeeta aurum Optimum 88, I.
be praep. e. instr. Mos in der Vbdg. bedlu deshalb 9, 8. 16, 3.
beide, bSide pron. beide n.pl.m. beide vielleicht in 114,14 wegen des
darauf zurückweisenden d. pl. m. In beiden 114, 16. n pl. f. bede
(honte) 92, 2. adverb. n. a. pl. n. in allen Fällen (114, 14 ausgen. ? ,
ico e« eine disjunetive Zweitheilung einleitet; beidiu — iöh — 96, 6.
beidiu — unte Abo ~ 116, 7. bedfu — Wh — 129, 3. b6diu et -
et — 23, 4. — iöh — 97, 5. bSdiu doctoree unte auditorea 25, 3.
ohne eonj. 49, 8. beide - et - 94, 4. 118, 8. 123, 10. iöh - iöh
41, 4. — iöh - 36, 2. beide doctoreg iöh auditorea 55, 6; 59, 5
103, 8. 116, 3. 118, 13. 121, 6 129, 4. 141, 21. — unte — 55, 21. 90,
4. 11- 103, 31. 137, 7. 141, 13. 145, 6.
bedampfen swv. ersticken praes. 3. sg. caritas lenket unte bedampfet
multitudinem peccatorum 69, 23.
bedriezan stc. impers. verdriessen praes. 3. sg. mfh der uuörlte bedruzet
(uerthruzet A) 31,7. 32,4 dte der bodrüzzit (uer- A) ze Arböiteue 51, 15.
bedühaii (betrucehen O) stev. unterdrücken inf. dte dörna n emiigen
dte Iflion bedühan (brhudnn A) 27, 3. de» Kchamen gliiale 61, 20.
begeball P s. ergöban.
beginnen swv. beginnen mitfolgd. inf .; praes. 3. pl. beginnen! ietan 114,
4. 127, 6. conj. 1. sg. ih nebegfane ne ineipiam 13, 3. praet. 3 sg.
begönda zestinkene odorem dedit 19, 2. 136, 18. 3. pl. begöodon 41, 2.
begrifaa stv. praet. 3. sg. iöh poateritatem mit flfloohe begreif male-
tlietione constrinxit 136, 15- piep, sfnt mit rehte begriff» n sub namero
103, 10. bene comprehenduntur 103, 26. grnna begrffTan eint mit
cortice 132, II. hat begrtffan (reeipere) 143, 9.
behaban (behaltan M) swv. behalten inf. 12, 7.
behaltan stv. bewahren praes. 1. sg. fli beh Alton pulchritudinem 10, 6
2. sg. uealem umbouuöllei:e behAltest 101, 6. 3. pl. behAltont 70, 4. 5.
behAltent 103, 12. conj. 2. sg. du dich beh Alte» 62, 6. 3 pl be-
halten 89, 7. 141, 25. (inf. behaltan M s. behAban.)
ay Google
GLOSSAR. 73
be hurt an A s. bedAhan.
behüotan swv. praea. 3. pl. bell flöten t luri 84, 6. inf. bohdotan
custodire 12, 2.
hSio »(«. n pi. niiiiu bSin rv-uj-n 94, 1.
bek£nnan swv erkennen praee. 1. sg. ih bekennon min ünkraft 5, 2.
2. pl. beehlnnet (r in sneciosum 87, 4. 3. pl. bekennen t 55, 8. be-
chönnent 86, 14. conj. 2. ag. übe du dln selben (vom tb. oder von
niene abhängig ?J ntena bekennen aiignoraste 14, 1. in/, bekenn an
48, 15. cognoseere 48, 17; 119, 8.
bekferen aicv. bekehren praes. 3. ag. Ecolosia afoh bek£ret ad fidem
110, 3. 3. pl bechflrent 62, 18. conj. 3. pl. bekfiren 126, 10. ptcp.
hat sich becheret 106, 8. ituerdcnt beeret 110, 21. (becheret 0
118, 2- 10. 8. keren.)
bechiccben O s. quekken.
becnfiodelen strtv vernehmbar Verden praes. 3. sg. mir becnflodolot
(becnnodellichet O) mlncs uufnee sii'mma (uox audita mihi dilecli) 77, 1.
becnuodel liehen O s. beonuodelen.
beliba.li stv. bleiben inf. 132, 15.
bekmnan A s. gelftiben.
benenian siv. nehmen piep, hat mir mino »cflne henöman decolorauit
me 10, 3.
bernn sto trugen, gebiiren praes. 3. sg. daz uölt bftit die blAomon
26, 2. blret 28, 4. piep, bin geboran nun dero magede 36, 3. er
gebdran uiieVdan uudlta 36, 4- udn ddre magede gebdrener 67, 6.
inf. beran 73, 8. '
berje *'»!■ /'"■(/ n. sp. der bdrg Carmelua Hfl, 1. g. sg. des bdrges
Libani 96. 1. d. sg. ze berge 47, 9. ddmo berge Oalaad 36, 2.
domo bdrge Carmelo 119, 6. y. pl. dero be>go Amaua unte Sanfr
62, 3. d. pl. an den bergon 33, 2; 59, 11 OS, 4. 116, 9- 149, 2. 13.
(bergen P 47, 2»s. gebfrge.)
bergODttiizer stu. Gtbirgsstrom n. sg. 71, 8.
berinnen A s. berünen.
berünen sirt. ins Fallen bringen praes 3. pl. näh die aha berünent
(berinnent A, umbe unebnen O) Me (mi'nna) obruent Warn 139, 2.
weder der Accent noch das lat. Original obruent erlauben eine Ab-
leitung ron rnna, auch sprich! eoneutere 139, 6 für die obige Be-
deutung, so dass run meatus {Graffl, 519) als Stammwort anzusehen ist.
besehan »fr. praet. conj. 1. sg. daz (h besähe ut uiderem 107, 1.
besigelet ptcp. ». sg. m. brunno bestgeleler fons signatus 67, 2. be-
sigelet 67, 10. d. sg. m. mit dämo beeigeleten brünnen 67, 8.
heshirman «irr. beschirmen prnes. 3. pl. beskfrment contra 118, 14.
conj. 2. sg. besklrmea ab 13, 8. inf. crf.-tenhelt beschirmen uufder
51, 11. beskfrman contra 141, 16. 142, 9.
besüoeben suw. heimsuchen praea. conj. 2. pl daz ir sie beeüochet
mit terroribua ... mit blandimentia 72, 6. 3. pl. daz s(e mih be-
■lochen mit dge , . mit smeiche 78, 4.
ay Google
74 WILLIRAH.
bcsuären swc. Beschwerde verursachen praes. 3. pl. Bdelea diuuh be-
suareut mit operibus tenebrarum 77, 13.
besueran s(t>. beschwören (jemanden) praes. 1. sg. Ih lieHueron i'uuuih
bt aAio-e vos 33, 1. 4. 85. 1. 134, 1. 3. 3. sg. besudret er 43. fi.
prael. 3. sg. beauör er 38, 8. ;jlr/i. du ünaili beauöran liist 86, 3.
besntuchan sti>. betrügen praes. -. sg. princepa tenebrarum beautchet
praelaios (fgedare) Öl, 24- pii'p. IK nlat beeuufohnn uudrda 13, 13
betroccLen 0 surr. s. bedilhan.
bitte »tn. n. .ig. Itctuiut 24, 1. Dl, 1. 7. d. sg, b&te 32, 1 Itctalo 48,
1; 51, 8. a. sg. daz götes bfitte 51, .8.
benölehan a(r. befehlen (= übergeben, anvertrauen) praes. conj. 3. sg.
dr nie (myateria) doctoribus beuÖlehe con ferenda V2i, 9. ptcp. häl
Ecclesiam agricolia boudlehan 144, 3. diih Ich mtnen uutng6rton be-
uülehan hibo den uutnzürnelon tradidi 146, 1. 4.
beuuäran stets, bewahren praes. 3 sg. beuuaret 51, 17. 3. pl. bcuui-
i cnt 51, 8. uör den uüraton 118, 12. ptcp. hibo ili d(h beuuaret
uuider 67, 5. sin beuuaret uufrdit contra 144, 6. inf. afh uöre fmo
beuuaran 89, 13.
bennellan sie. prart. 3. sg. da beuual sich dtn muoter ibi uiolata est
genitrix 136, 2. inf. sc 41 fh ata (füozc) abo beuuellan inquinabo
78, a
bezSicbenen sich- bezeichnen praes. 3. sg. bezeichenet 36, 8. 59, 9.
68,30.26. 29. 103, 15. IIB, 7. 123, 9. 147, 5. 3. pl. bezeiohenent 14,
11. 12. 31, 3. php. afnt bezeichenet 9, 6. 52, 38. bezeichenet int
93, 4. «4, 6, 8. in alten diesen Fällen ist es formelhaft bei der
atteger. Erklärung gebraucht, nur einmal im Sinne ron 'kenntlich
machen': ist fiuh mir bezeichenet (gezeichenet A) mit dote apiritus.
«. 104, 6.
bi praep. c. dat. bei local: iuxta 14, 3. 89, 3; 58, 21. super 89, 1.
Übertragen; beeueVon iuuuih bt den reion per 33» 1. älml. 33, 5. 5.
biderb o adj. tüchtig ('bieder') Mase. n.pl. bfderba gnehta forte» 51,2.
g. pl. bfderberu 58, 22. d. pl b(derben agriculis 144, 3. superl. g.
pl. m. der allero btderbenton ex fortissimis 51, 3.
biderbc stf. Tüchtigkeit u. »g. in contemplatione 24, 3
biderbecheit stf. a. sg. uirtutes 31, 6.
biener M s. Heber.
blltdan sicr. im Bilde darstellen, nachahmen praes. 3. sg. afu bllidot
angelicam castitatem 104, 8. (106, 14. s. u.) 3. pl. bilident 09, 12.
116, 10. praet. 3. pl. die die rote minea blflotca mit effusione san-
guinis blledflton 68, 7. inf. bllidan 75, 6. (gebilethan A) 132, 12.
zo bflidene 119, 14. 141, 22. Nur in siu fro uuerch bflidot nah götes
uufllon 106, 14 bedeutet es unser bilden = formen.
bilide stn. n. sg. ain bflidc tpecies 95, 1. d. sg. bflido Vorbild 36, 5.
rf. pl, blliden exemplis 31, 6.
bilithlich A adj. bildlich s. dop f. W.
billih adj. billig n. sg. n. (bilithlich A) 124, 6.
DigitizedBy GOOgk
0L08HAB. 75
bin oife. bin 1. ag. bfn 9, 1. 2. 13, 4. 30, 3. 26, 1. 3. 43, il. 65. 13. 16.
58,11 etc. bin 11,2. beimpfet, piep, geraouuet bin 24, 2. bin gc-
boran 26, 2. küman 48,20. 74, 1. geslöffnn TS 1. iruuarmet 82,3.
reddita 82, ö. deapeeta ISO, 11. inelftfan 133, 4. aedificata 142, 5.
compacte 142,6. 2. ag. du biet !5J, 1. 2. 3. 5. 61, 2. 67, 1. 71, 1. 1.
etc. bfat du 101, 1. 6. 6. 120, 2. bfat Ki 22, 1. 2. 3. 3. 23, 1. 27, 2.
61, 1. 101, 8- du bist uudrdan 62, «. J. jJ. uuir gedfgnn bin (biren
P, ein ,iy) 62, 30. S.pt. bfrt (lint A) 81,5. bfrt (aiit J) pouitae 63, 5.
biuta «r. <"£> /. «. sy. ein röta binta uilta ececinta 56, 1. diu bfnta
56, 6.
bitan atv. bitten pruea. 1. ag. c. gen. der Sache blten ih dea 13, 3. 8.
e. acc. der Person Ih hiioii fuuih 85,3. praei. Lsg. ih bat in 83- 4.
bitter adj. d. ag. vi. mit bitieremo flüocha crudeli malcdiciioiie 136.16.
(a. ag. f. bitter P a. das f. Wort ; n. pl. f. bittera A, bitteron FO
und a. pl. bittere AMGN, bitteron DFO, «. bitteruiga.)
bittere (bitterheyd A) stf. Bitterkeit a. ag. die bittere (bitter not P)
des lodes 20, 3. nmaritudintm 21, 6.
bitteruiga uef. n. pt. ille bftterutgon (bittera u. A , bitteron u. FO)
41. 6. (i pl. atne bftterulgon (bittere u. AUGN, bitteron u. DFO)
groaaoa auoa 41, 1.
bluhmülon atec. ptep. (gülikfitenon . .) in uuiirme uuta geblalimalot
mit aflberu (murenuloa . .) nermiiiifataa argetita 18, 4.
bluod stf. Mäthe h. ag. diu bluod (hlnoin A) machet süoiten stink
42, 1. d. ag. ist in Wunde fioruit 46, 3. in blaode uuäro floruisaet
107, 4. näh der bluote 126, 4.
blftnien, bluouueii «rr. WflAen praea. 8. /rf. bluoient 42, 1. ™/y 2.
oif. du ne blüoieat in uirtutibua 27, 5. 3. ag. bluoie 27, 4. in studio
uirtutum 107,16. blüuuue fioruit 126, 4. 3. j>J. 'blüoiiuen ftoruerunt
126, 6.
blnom .! ». bluod.
blüoma sh/. h. y. die blüomon florea 31), 2. d. /■/. mit blupmon flo-
ribtia 81, 1. o. pt. die blüonion 26, 2.
blüomen srrr. /rfrp. «. «;;. n. uuöln gebloomet fioridus 24, 1.
blüot «In. B/«( ji. «;/. atnoa heiligen blüotoa 53, 15; die rfite mfnea
blüotea 66, a 57, 7. 68, 7. </. «J, blüote 52. 27. 87, 0.
blnouuen a. blüoien.
bdieben »In. Zeichen d. ag. mit buchen-! (doyohene A I dinero ehreftc
47, II.
bümgorto sie m, it. ag. bömgarto röter öpfelo /xirodiana 68, 1. d. ag.
bomgarten 68, 11.
böslieh adj. b&ae n. ag. n. feuueth bösliches 52, 17.
boum stm. n. pl. böutna ligmt 60, 2.
bimmelin atn. n. ag. uu^negaz bflumelin breuia ttrbuacula 69, 30.
breit adj. breit u. ag. m. 114, II.
breiten awn. ausbreiten ptep. gebreitet 3, 2 (gebreyde A a. ge-
bröihen,)
a, Google
76 WILLIKAM.
brenn an swr. brennen (Irans.) piep. daz. gcbr&nta aflber 52, 16. in/.
die man scal unfdan 6der brinnan (poii rffr Chirurg. Behandlung der
Wunden) 128, 19.
breiten P », gebre'Btan.
bringen sine, bringen praes. 2. sg. bringest 131, 7. 3. pl. daz öpfcr
brfngent 60, 4. eonj. 1. sg. ze gelöiben bringe 48, 40. praet. 3. sg
brahta 48, 39. in f. fructum bringen 67, 9.
brinnan slv. brennen (inlr.) praet. 3. sg. coocui brfnnet in buo coiore
06, 5. 3. pl. ltehiu&z brfnnent unte löhezent lampades ignt's atque
fiammarum 138, 1. brfnnent in fro harzen arde.nl 138, 5. pt p- daz
brfnnente ffeber ignitas febres 69, 33.
bröde stf. g. sg. fragilitas 62, 39.
brneh stm. g. sg. der brüeh dea röten apfelea fragmen 57, 1.
brftcban F s. gebrochan.
brünno swm. n. sg. brünno beafgeleter fons 67, 2. 10. der fltozzente
brünno (die fliessende Quelle im Gegensatz au püiia der Ziehbrunnen)
71, 4. d. sg. brünnen 67, 8.
Iiriioder stm. Bruder n. sg. 130, 8. «. sg. 88, 8. r. »3. 130, 1. n. pl.
brttodera 38, 7.
brüst stf. d. pl. brüsten ubera 20, 2 ; 20, ö. (n. j>(. brustde F ».
spönne.)
bftcb Mm. Bauch n. sg. »In buch tt«»rer 93, 1. der buch 114, 8. a.
sg. in den buch 17, 2. 116, 3.
bnbel stm. a. pl. die buhela (huvelit j4j colles 35, 2.
büiunen sirr. wohnen praes. 2. sg. du büiuuest in <16n garten habitas
148, 1. 2. pl. fr da buiuuet in 8yon 53, 1. ptep. statilcho büentiu
fixa Station« habilas 148, 6.
büoch stn.t Buch d. pl. in fro büochon 48, 28.
büren sin sicr. sich erheben, anheben praes. 3. sg. der hüffo «ich boret
an iSinuroo atfine 55, 14. conj. 3. pl, sih haereses iller&res liüieu
45 4. prael. 3. sg. uu&nnan sfh daz leit bürete (gebnredc A, heuet
F) 11, 1. imp. tiüre dlh, nörtuuint surge 72, 1.
bürg stf. d. sg. iflcr de>o bürg ciuitas 48, 4. tritt« mtnero bürg 58,
19. n. sg. dte bürg ciuitatem 84, 1'. die götes bürg linitatem dei
84, 8.
biirguniilitei s(ni. n. /iJ. die bürguuahteltt iburguuahtera AFO,
bürguuirtero Gl uigiles 48, 6.
bnrgnnahtere AFO, btirguitärtere G 0. bürguuahtel.
dag stm. Tag a. sg. umbe mitten dag in meridie 13, 2.
dana ade. weg nur in Vbdg. mit u&mn Mr. ptep. unas dana geuüran
transierat 81, 3 — (dene F s. uuiteno.)
dänkan stec. danken inf. fmu 19, 5.
dannan adr. dannen nur in der Vbdg. uönc dannan (irnftir uan thiu
oft A, regelmässig föne du O) daher: (uone diu M) 5, 3; 29, 4. 36,
(By Google
ÖLOSSAR. 77
7. 63, 37. 66, 34. 69, 9. 69, 30. 88, 4. 108, 6. 111, 7. 115, 7. 116,
6 etc. uön dinnea 67, 4. 103, 15.
ilanne 1) temporales adv.: hierauf 89, 9. 130, 13. 149, 7. daz du men-
uiaco uuerdee unte danne mtn brüoder heiles dann 130, 7. «ehr ab-
geschwächt in uule 1h danne wie ich denn 79, 9. danne, so zur Zeit,
wann 69, 19. nöh tinne, do damals noch 48, 13- noch 119, 4. —
3) vergleichende conj. nach Comparativen, denn, alt: bezzera dänne
3, 3; 7, 4. 28, 3. 52, 19. 24. 37. 66, 1. 4. 8. 10. 69, 21 etc. tetemer
. . dänne 53, 13. 138, 3.
dar, der, dir, diira, da, de adv.
1) demonstrativ : a) d i r da, dort 52, 27. in Vbdg. mit adv. : dar
Ann 31, 7. 57, B. der mite (instrum.) 44, 8. dar nah 48, 8. dar
nah 48, 37. dar ttmbe 10, 4. dar dz 91, 11. dar zuo 97, 6. 100, 4.
149, 4. b) dara dahin 131, 7. in Vbdg. mit adv. dare inkfigine
135, 6. dura nah darnach 69, 11. 13t, 8. 127, 3. daranaoh 119, 17.
126, 7. däre nah 68, 7. 91, 11. dare zuo 47, 14. c) d a dort, da
12, 7. 13, 13. 63, 10. 73, 3. 74, 3. 3. 4. ibi 137, 1; 181, 8. ibi 136,
2. 2; 136, 8. (su&ae-) da 138, 2. die vorhergehende Ortsbestimmung
wieder aufnehmend: in Cypro da »fnt 21,3; 69,3. 70. 2.— da 123,2.
ibi 131, 3. in Vbdg. mit adv. da mit (instrum.) 72, 8. 132, 13. da
. . roi'to flocalj 70, 6. da nah 52, 04. da nfdana 37, 8. da öbe
louena A, öbena F) 37, 7. da udra 49, 1. da uzze 130, 3
3) relaiivisch wo, blos in der Form da: an deiuo wiege, da fb
«Honte 44, 5; 58, 1. 62, 7. 101, 9. 106, 18. da sfu gonezzet uuerdt»
damit sie da 119, 17; da 62, 26. 101, 9. verstärkt durch das encl.
der (= dar. 21, 3. 4. da der 85, 4. in Vbdg. mit advr., oß von den-
selben getrennt da der Ana 21,3. da man ane ufndet woran 58, 16.
da bl sie gelernen damit sie dabei 89, 10. da Pharao inne irtrank
worin 15, 5. da mit womit 19, 6. da in sin müoter mit hat gezieret
53, 3; 66, 4. 103, 23. 134, 4. da., uf 52, 26. üffe 62, 3. da Hz 71, 6.
3) enclitisch nach Relativen a) der nach alee 50, 14. nach da t. 2).
nach dem rel. pron. und zwar nach dem n. sg. pl. m.; d. pl. m. ;
n. sg. pl. f.; n. sg. pl. n. nach rel. gebrauchtem pron. pers. ih der,
du der, ir der. dir in ir dir. b) d » nach d,m rel. pron. n. sg. pl.
m. ; n. sg. f. nach dem (rel.) pers. pr. fh da, uufr da, du da, fr da.
de in ileir de. Alle hiezu gehörigen Belege s. beim rel. pron. (der)
und pers. pr. (ih).
Dauid n. pr. g. sg Dauithee A 58, 1. 10. Dauithia A 58, 10.
das conj. dass I) in Substantivsätzen a) in Subj.- und Obj.-Sätzen
a\ ohne vorausgehd. demonstr. u. zw.: mit indic uergezzan, daz diu
gnada auozer ist 7, 4; 16, 3. 41, 7. 43, 11. 47, 12. 48,29 63,17. 62,
8. 12. 15. 73. 8. 86, 3. 88, 16. 97, 6. 106, 10. 108, 4. 110, 2. 114,
8 (?). 123, 10. 126, 3. 136, 8. daz 16, 2. mit conjunct. nach Verben
wie beschwören , begehren , erlauben , gebieten , hoffen , rathen
ii. s. w. 18, 10. 12. 33, 2. 29. 4. 30, 4. 83, 9. 34, 2. 88, 8. 49,
7. 63, 6. 73, 1. 4. 81, 6. 83, 2. 4. 84, 12. 86, 2. 6. 102, 3. 134,
(By Google
78 WILLIRAM.
3. 120,6. 131, 7(?). 184,2.7. 149, 3. däz 62,84- 124,6. ß) mit vorausghd.
oder wichfolg, demonstr. ii. zw.: mit indic. 10, 4. 32, 4. 3«, 8- 46,
8. 49, 2. 73, 5. 93, 9 f. 109, 8. 133, 3. das 119, 8. 129, 4. mit
conjnnet. 10, 1. 124, 6. 130, 1. 5. 8. 13. 132, 6. 145, 4. das 141,21.
b) in Attributsätzen diu dt, das dtc praedicatorea acülon amputare
uiMa 39, 10; daz bouum, daz man in götos «ntuiiart cumet 52, 20.
uon den stiinton, dal (ch frfdu iruän ex quo 142, 3. mif conj. dfin
gedingon, dal lh . . bringe 48, 38. — 2) in Finalsätzen : damit, immer
mildemconj. a) ohne demonstr. 13,8. 13. 44, S /zu 3) f/. 61, 17. 52,7.63,
7. 12. 62, 6. 8. «7, 6. 72, 5 /zu Y)b)f]. 73, 2. 80, 1. 81, 6. 7. 86, &
98,6. 99,2. 107, 1. 109, 2. 114, 4. 122, 2. 128, 3. 146, 2. 9. h) mit
demonstr.: d&re züo, das 47, 15. liürch daz, das 102, 5. ze diu daz
13, y. 52,35. 84, 14. 89,6.9. 119, 20. 132, 13- 141, 13. -3) in Folgt-
„atzen a) bei vorhergeht, so, mit indic. 11, 4. 34, 2. 84, 11. 136, ia
137,9. mit conj. praes. 52,30.32. 107, 19. 126,9. 15. 132,9. hieher auch
aölich . . daz da machest unte beakfrmea 13, 7- das 126, 12. h) ohne
vorherghd. ao mit indic. 79, 6. 81, 9. 82, 4. d&* 128, 15. — 4) in
Comparativ-Sätzen nach deade : haoretici sfnt mir dAade 16ider, daz
a!o iöhent 13, 10', 20, 3. uute mag er se meron ruoauon cuman,
danne daz er nölle cüroe ad fönte m boni 62, 24.
dechSin {eynegh A) indef- pr. irgend ein 1) in positiven Sätzen: n.
sg. m. Ander dehein uuerchman (irgend ein = jeder) 92,3. tt.pl. m.
deoheine substantivisch 107, 18. 141, 9. 17. a. sg. f. dechema (aume
A) uulla einige Weile 24, 2 ; 38, 7. 134, 5. ». sg. n. dechein ander
(jedes andere) 52, 19. dehein 69, 21. a. sg. n. dechein 48, 22.
— 2) in negai. Znsammenhang: d. sg. m. decheinemo 33, 10. 34, 3.
(nechSinemo C) 134, 8. n. sg. f. dechein 62, 32. g. sg. /. deheiner
79, 9. a. sg. f. decheina 52, 4a 113, 8. deheina 121, 10. dechfine
61, 5. d. sg. n. decheinemo 38, 9. d. pl. n. decheinen 142, 15.
denken stev. denken imp. nu d^nke, uuannan daz goaeähan al 136,6,
der, diu, daz pron. der, die, das:
1) demonstrativ, sehr selten nach Art des Artikels unmittelbar vor
dem subst. a) ohne correlatives rel, pron. n. pl. m. die 51, 9. 10.
13.84,6. ff. pl. m. dero 13, 12. de>o allero 74, 19. der aller lege-
lieh 5t, 16. 19. '!■ pl. m. den 48, 6. 75, 5. 141, 12. den 69, 31. a.
pl. m. die 69, 26. 20. 128, 14. 141, 81. n. sg. f. diu 94, 6 7 ff. sg.
f. dero Riahta 19, 8. a. sg. f. die 33, 10. 46, 9. 113, 8. 134, 7. n.
pl. f. die 103, 9. 26. d. pl. f. den 52, 40. den sörgon 64, 1 den
clagon 84, 4. n sg. n. daz 41, 6. 44, 4. 53, 12. das bin ili 58, 11;
78, 7. 94, !>. 6. diz 136, 6. häufig in der erklärenden Formel das
tat, das afnt 4, 1. 37, 6. 62, 10. 54, 11. 68, 20. 23. 69, 16. 18. dlne
usphlanza daz fst bömgarto 68, 1; HO, 13. reginae daz sfnt 103, 6.
ähnl 103, 18; daz geenüpfe das uint hAlszfereda 112, 1. das qult
68, 11. ff. «ff. ». des 33, 10. 83, 3. 5. 109, 9. 110, 8. dlne fruint
horccbenl des, Ia mib dtne stimm« uerneman 148, 2. dea 13, 3. 8.
134, 8. in adrerb. Vhgden. desde /das in seinem ttrspr. Sinne zu
(By Google
GLOSSAR. 79
b) gehört] desto 13, 11. 19, 4. 20, 3. 24, 2. 52, 42. 72, 2. 76, 4. 80,
7. ftdea /riMrr- 76, 3. 87, 10. 141, 10. innedes unlerdeggen 103, 3.
n. 8ff. H. daz 61, 22. daz alias 57, 8; 59, 18. 68, 7. 148, 4. 149, 0.1
daz 80, 9. 97, 2. HS, 4. 149, II. instrum. in den Vbdgcn.: bedfu
rfcWinHj 9,8. 16,1}. döade (= des diu) daräber ». 6«m 0. gff.H. n.pl.n.
die 107, 6. — Sehr hlußg nimmt Sag dem. pr. das unmittelbar vorher-
gehende mit dem Artikel versehene subet. wieder auf. n. eg. m. dfn
häle der treget 17, 2; 62, 14. 66, 2. 76, 11. 116, 3. 123, 9. 146, 1.
der 17, 1. 124, 3. 126, 8. n. pl. m. die 116, 2. n. *g.f. lei diu qutt
7, 6; 23, 2. 52, 4. 18. 59, 7. 92, & 128, 4. a. gg. f. dte 63, 11. n.
gg. n. 51, 7. 52, 5. 58, 12. 118, 10. a. gg. n. 51, 2. «. pl. n. die
9, 10. oft igt ztvigcken dag aubgtant. und dag anaphorische demonstr.
ein Relativsatz eingegchoben : n. gg. m. min aponeua, der dte bittere
dee tödea leid, der habet mih gefreuuet 21, 7 ; 62, 9. 68, 8. 124, 1.
143, 4. 144, 2. n. pl. m. martyres, die der arnoton, dte babent 62,
27. 65, 19. 56, 3. 57, 4. 58, 9. 66, 4. 114, 15. 115, 8. 117, 4. 118, 0.
11», 14. 138, 4. a. pl. m. die 74, 11. n. so. f. diu tdba, diu da
Dfatet, diu mag 43, 13. 52, 26. 66, 6. 90, 8. 105, 4. 112, 10. 119, 6.
121, 5. 122, 3. 123, 4. 6. 136, 12. g. *g. f. dem lue, 5. a. gg. f.
die 12, 6. 47, 6. n. pl. f. dte 52, 3. 119, 13. 148, 12. n. pl. n. dm
91, 4. — b) mit eorrelat. rel. pr. n. gg. m. der 62, 22. 145, 4. 7. <t.
«g. m. den 143, 2 (?). n. pL m. dte 58, 13. 69, 9. 71, 9. 88, 12. 138,
4. 147, 8. g.pl. m. dero 42,3. 77, 10. 114, 12. 13. d. pl. m. den 9,
11. 37, 8. 46, 10. 10. 47, 14. 48, 22. 24. 61, 13. 60, 2. 61, 5. 68, 6. 74,
12. 90, 9. 96, 4. 128, 18. 147, 2- a. pl. m. die 74, 17. 99, 10. n. »g.
n. das 36, 8. 98, 10. 13. 124, 6. y. gg. n. dee - daz 10, 1. 32, 3.
46, 6. 73, 5. 133, 3. 146, 4. des — daz 130, 1. 5. 8. 132, 6. 141, 21.
des - dbe 107, 15. 128, 3. a. gg. n. daz 10, 3. 4. 102, 4. 119, 8. 129,
4. d&z 54, a 10. 67, 2. 109, 7. instr. zediu dazu 13, 9. 62, 35. 84,
14. 89, 6. 141, 13. ze diu 119, 20. 132, 13.
2) Artikel a) Mose. n. gg. der 6, 1. 17, 1. 19, 1. 30, 1. 38, 12. 39, 1. 1.
41, 1- 46, 2. 51, 8. 18. 52, 1. 3. 8. 13 etc. dir 107, 11. der selbo 106,
14. der eelbo 113, 10 vor posgegs. der mtn unfne 35, 1 ; 68, 2, 86,
1. 2. der 143, 3. <j- sff. dee 20, 3. 39, 2. 7. 51, 1. 21. 52, 5. 11. 34.
53, 13. 55, 17 etc. des 53, 2. d. gg. derao 1, 1. 2, 1. 5, 1. 25, 6. 38,
5. 43, fl. 14. 48, 5. 51, 12. 52, 7. 18. 25. 36. 41 etc. «. gg. den 47, 8.
48, 38. 58, 6. 81, 1. 107, 1. 14. 116, 3. 122, 1. 4. 123, 7 etc. den 7,
3. 17, 2. 6», 12. 144, 1. den selben 18, 6. n. pl. dte 8, 1. 13, 5. 27,
8. 87, 6. 39, 10. 41, 2. 42, 1. 45, 4. 6 etc. die dlne doctores 69, 12.
115, 10; 147, 1. die einon ■ . die andere 90, 13 ff. dte Beibon 17, 6.
g. pl. dero 14, 2. 4. 42, 2. 62, 8. 77, 4. 78, 9 etc. Ur (cor cons.J 123, 1.
der (wroc.u.con*.)Öh 3. 139,2.141,2. dem afilbon «6, 8. d pl. den
11,4. 12, 1. 13,4. 21,2. 83,2. 35,2. 68,21. 89, 1 etc. den 15, 2. 27,
1. 71, 11. 99, 3. 101. 9. 114, 3. 12. 116, 9 etc. den einen 138, 14.
a. pl dte 28, 3. 4. 36, 2. 45, 1. 64, 8. «6, 9. 10 etc. de (.nach dte)
45, 1. dte ai'llion 121, 15. - h) Fem. n. gg. diu 2, 2. 3. 7, 4. 4. 10,
(By Google
80 WILLIRAM.
2. 19, 6. 27, 1. 28, 2. 34. 1. 39, 5. 7. 10. 42, 1. 43, 12 de die 9, I.
dfu min lüba 104, 1 ; 104, 3. 121, 1 1. diu eelba % 5. 109, 5. g. ag. dero
2, 3- 7, 5. 17, 6. 86, 7. 39, 6. 43, 6. 46, 8. 47, 8. 58, 8 etc. dar 46, 5.
der 31, 7. 32. 4. 53, 3. 9. 69, 2. 66, 6. 115, 2. 138, 1. 145, 9. dero
rtnero . . 125, 5- der alnero . . 20, 5. d. ag. dero 1, 3. 4, 2. 21, 10.
26, 3. 33, 6. 36, 8. 8. 9. 36, 1- 8. 47, 2. 48, 4 etc. dera 87, 6. der
112, II. 126, 4. der 33, 7. 47, 9. 106, 7. 107, 2. 110, 1. 119, 13. 122,
9. 134, 6. 139, 6. 149, 2. der selben 136, 9 a. ag. dte 6, 2. 12. 6.
17, 2. 4. 20, 3. 21, 6. 27, 8. 81, 6. 36, 8. 36, 9. 9 ete. de (nach die)
91, 1. dte selben 52, 14. n. pl. dte 4, 1. 2. 21, 3. 89, 2. 52, 2. 38
70, 8. 89, 11 etc. g. pl. de>o 17, 5. 59, 17. 69, 5. 107, 6. 116, 6. 14»,
3. der 103, 1. 2. 2. 105, 6. d. pl. den 2, 2. 14, 3. 20, 6. 33, 1. 6. 37, 3.
7. 42, 5 etc. den 50, 10. 62, 9. 100, 3. 121, 2. (dem. 9) 142, 2. a. pl.
dte 26, 2 52, 6. 68, 18. 63, 6. 99, 3. 120, 6 etc. - c) Neutr. n. »g.
daz 11, 1. 26, 2. 32, 8. 39, 6. 49, 2. 51, 7. 62, 5. 16. ia 19. 34. 41
etc. daz 118, 9. 119, 12. 141, 20. 142, 13. dez mfnnist 140, 2. daz
eins 49, 2. daz selb* 49, 1. g. ag. des 47, 8. 51, 2. 52, 2 33. 40,
5. 5. 145, 2. döä 48, 1. d. ag. deno 14, 2. 17, 4. 36, 9. 9. 9. Hl. 86,
1. 39, 2- a 43, 10 etc. demo 50, 3. a. ag. daz 17, 2. 61, 1. dal
gitea bette 51, 8; 52, 28. 58, 6. 8. 13 ttc da* 108, 2. n. pl. dfu
9, 2. 25, 1. 2. 36, 8. 41, 8. 62, 16. 36. 36. 67, 8 etc. dfu zuei 36, 10.
g. pl de>o 26, 1. 55, 3. 71, 1. 110, 2. der 63, 8. 108, 3. d. pl. den
36, 7. 7. 37, 2. 43, 3. 12. 13. 15. 62, 37 etc. den 47, 2. 55, 20. 61,
3. 4. 8», 11. 115, 4 etc. o. pl. dfu 58, 16. 17. 84, 7. 124, 7. 180, 6.
144, 4. 146, 5. die 43, 11 76,5. 101, 11. 103, 11. 142, 13. de {nach
dte) 90, 12.
3) Belativum a) ohne demonatr. pr. im regierenden Satze a) ohne
da* enclit. der (=dar). Mose. n. ag. der 21, 6. 68, 3. 86,6. 137,13.
142, 16. 143, 8. 144, 1. 145, 6. 6. g. ag. des 29, 1. 186, 9. d. ag.
uon demo 9, 4. mit deoio 132, 6. u. ag. den 109, 6. 124, 1. dfh,
den fh utieiz 130, 8. den 13, 6. n. pl. dte 13, 6. 6. 10 14, 11. 40,
3. 46, 1. 62, 13- 69, 2. 31. 70, 8. 6. 74, 8. 84, 2. 5. 90, 12. 117,
3. 121, 13. 132, 2. 141, 17. (damit dieae) 146. 2. 149, 13- g- pl. der
141, 23. d. pl. den 9, 6. 68, 10. 148, 6. 149, 4. a. pl. dte 122, II.
148, 10. Fem. n. ag. dfu 12, 6. 83, 7. 48, 39. 63, 10. 65, 9. 109, 4.
117, 12. 129, 3. 134,5. 137,9. d. ag. mit dero 10, 5. 108, 8. 111, 3.
119, 5. 121, 8. a. ag. die 6, 2. 47, 5. 63, 9. 64, 8. 66, 4. 87, 4. 106,
4. 122, 3. n pl. dte 14, II. 91, 1. 107, 14. u. pl. dte 83, 5. 48,
9. 50, 13. 84, 9. Neutr. n. ag. daz 16. 2. daz 20, 4. 64, 6. u. ag. daz
114, 18. n. pl. die 71, 2. d. pl. mit den 32, 7. 58. 18. 94, 3. 133, 7
(auf daaa ich damit). 144,5. mit den 2, 6. u.pl. «. die 54, 11. lOö. V 107,
6. daa pron. tat zugleich Beatandtheil dca regierenden und Kebenaatzea :
nute der da 6be stet . . . gfb nah fn neiget 37, 7. löccheta ze fmo
dte fz gefiisketon 90, 10. negesfhest du ntetb Anderes neuufcre daz
du nü aitieet 110,6. ß) mit dem encl. der, da (=dar) n. ag. m. der
der 52, 8. 114, I. der der 137, 11. der da 100, 2, 103, 10. 27- n.
(By Google
GLOSSAR. 81
pl. m. die der 9, 4. 14, 8. 26, 3. 5. 41, 3. 48, 17. 52, 26. 65, 17. 69,
■1. 64, 2. 68, II. 69, 25. 28- 71, 11. 74, 14. 116, 2. 117, 2. 15. 118, 3.
12. 127, 8. 186, 11. 141, 10. 17. 142, 7. d. pl. '•». an den der 62, 4.
n. sg. /■ dfu der 60, 5. 61, 17. 62, 12. 69, 26. 71, 3. 87, 8. 98, 3. 108,
6. 112, 9. 119, 3. 121, 6. 186, 4. 136, 10. 143, 8. 9. 147, 5 dfu da 48,
12. 104, 8. 105, 8. n. pl. f. die der 4, 2. 60, 10 52, 36. 89, 2. 94, 1.
103, 6- 7 16 34. 112, 2. 118, 15. 119, 12. n. sg. ». dat der 56, 1.
69, 10. das der 80, 8. 118, 2. n. pl. n. diu der 62, 15. die der 47,
8. 66, 4. 20. 69, 2. 84, 7. 90, 1. 101, 11. 122, 18. b) bei cor-
relativem dem, pr. im regierenden Satze u) ohne das tiicl. der Mu.ic.
m. ig. der 148, 2. der 146, 8. d. sg. demo 145, 7. n. pl. die 18,
. 6. 42, 3. 51, 11. 68, 6. 69, 8. 88, 11. 90, 9. 138, 4. 147, 3. d pl. an den
46, 9. a. pl. die 99, 9. 128, 18. Neutr. n. sg. daz 64, 3. 10. 67, 2.
ß) mit dem tnrl. der n. »g. m. der de 52, 21. n. pl. m. die der 18,
6. 47, 14- 60, a 4, 61, 5. 71, 8. 77, 10. 12. 96, 4. 114, 18. 147, 9.
die da 37, 8. 4t), 28. 24. 58, 13 a. pl. m. die der 51, 14. n. sg. f.
ditin, dfu da 60, 1. 106, 1. 135, 1.
deuoMer eonj. weder deuueder (neunether A) — öder 27, 4.
dieh stn. d. sg. diene femur 61, 6. 20. g. pl. Akt gecnäpfe dlDoro
dteho iuncturae femorum 112, 1.
diem&otlg adj. demülhig g. sg. n. des dlemttotigen (mdotegen 31) ge-
betea 60, 6.
rtier stn. Thier n. pl. dfu diorer 36, 8. d. pl. den uuenegon dlereron
animatUibut 86, 7.
dieren* stcf. n. pl. dte d Serenoa ßliae 105, 1- y. pl. der dlerenoa
adoUscentularum 103, 2.
dihan sie. gedeihen praes. 3. sg. afu dihut de airtute in uirtutem
pruficit 108, 6. ähnl. 3. pl. dfhent 89, 12. piep, uufr da so Redigan
ntene bin 52, 30.
dieco adt. oft 1, 2. 74, 1. 6. superl. Aller dfkkoit 43, 8.
din pron. poss. dein Mase. n. sg. dtn 3, 1. 1. 17, 1. 43, 8. 68, 1 66,
11. 98, 1.2. 113, l ete. der diu uueneger gArto 68, 2. der dtn trat
86,1.2; 108,3. g. sg. dfnes 63,4 128,1. d. sg. dtnemo 6,4. 69,1.
70, 1. 71, 10. a. sg. dtnen 24, 3. 47, 4. 68, 6. 86, 4. 137, 8. 10. 10.
n. pl. dtne 13, 10. 11. 12. 14, 10. 65, 2. 17. 66, 2. 57, 3 etc. dte d'ino
doetorea 59, 12. 115, 10. dte dtne dosünt pheuningn 147, 1. zuene
dtne apAnue 59, 1. 115, 1. g. pl. dfnero 7, 2. 13, 4. 63, 7. d. pl.
dtnen 132, 9- 137, 1. 148, 4. 149, 12. a. pl. dtne 119, 6. 121, 13.
Fem. R. sg. dtn 22, 4. 44, 1. 2. 114, i. 118, 1. 121, 1. 128, 2 etc. dfu
dtn dextera 121, 11. g. ig. dtoero 2, 3. 78, 10. 123, 3. 126, 11. 148,
12. dtner 68, 3. 148, 9. d. sg. dtoero 43, 8. 62, 16. dtner 64, 6.
66, 2. 88, 4. a. sg. dtne 14, 4. 4. 132, 12. 148, 2. 7. 149, 9. n. pl.
dtne 2, 1. 16, 1. 66, 1. 57, 1. 88, 1. 119, 11. dlna 66, 1. g. pl.
dtnero 5, 2. 47, 12. 65, 2. d. pl. dtnen 5, 3. 120, 2. Neutr. «.
dtn 44, 3. 66, I. 56, 2. 127, 8. AI dtn 101, 6. 102, 6. 119, I
g. »g. 7, 12. d. sg. dtnemo 7, 6. 111, 2. 132, 9. n. sg. dtn
Qo.ll.n und Fortchiitgtt. XXVIII. 6
(By Google
«2 WILLIRAM.
0. 48, 15. 44, 1. 120, 8. 137, 2. 149, 4. 7. n. pl. dioe 6igun 117, 1.
dfn Sugo« 32, 2. 54, 2- 7. ölliu dtno 44, 9. 9. 101, 7. g, pl. dtnero
112, 1. dlner ötgon 63, 8. ttlero dtnero 44, 7. 7. d. pl. dfnen
54, 4- 5. 56, 5. 69, 24. 71, II. 110, 7. 137, 8. allen dtnen 22, 4.
<i. pt. dtne 18, 1. 6. 14. 14, 3. dtne oigon 102, 1. Alle dtne 111, 5.
ding sin. Ding, Anliegen g. gg. dfngea 84, 5. o. pl. so atarkiu ding
79, 8. (rf. sg. thinga A s. gedfnge.)
dingen swv. praes. 1. gg. dingen (h exspecto 29, 4.
diaer, diain, diz pr. dem. dieser n. ig. f. dfeio nuörllche n (nitre
46, 7. dfaiu isla 50, I. 108, 1.- 186, 1. g. sg. f. dfrro unerlt Arbeit«
82, 23. dfrro uuerlle 'diestr' Welt 85, 7. 118, 12. d. sg. f. dfrro
uuerltuinatre 46, 11. 61, 9. 69, 16. dfrro nuerltbdrge 48, 21. dfrro
uuerlte 62, 11. 88, 3. 102, 3. ». sg. n. dfi 84, 1. daz erera uöra —
dfa uöra 49, 4. n. sg. n. db allaz 121, 18.
diak «(»i. ferculum n. sg. 52, 8. 14. g. sg. dfskes 62. 5. 34. d. sg.
dfake 53, 7. 18. 25. 86- a. sg. einan dfak 52, 2. 10.
diakesidel slm.f der Sitz auf dem dfak g. sg. dfskesfdeloa 62, 88
do 1) demonstrativ, tetttp. ade. da: einem (immer vorausgehenden)
relal. do entsprechend 19, 2. 41, 3. 48, 10. 14. 28. 79. 6. 80, 5. 81, 8.
130, 18. dö 68, 6. 84, 5. nur einmal nach also 82, 1. ohne voraus-
gehende Conjunetion; ir fragetot mfh . . do sageta In fu 97, 5. — 2) re-
lalMseh a) temporal, mit folgendem dem. do, wobei S/ter eine Zeit-
bestimmung vorausgeht; 19, I. 41,2. dar nah, do 48,8. näh tinne,
do 48, 18. sa dar nah, do 48, 27; 68, 4. 79, 3. 80, 8. 81, 6. in dön
clagon, do 84, 4; 138, 17. dö mit folgd. sfder 42, 2. b) temporal
ohne Correlatieum in slnemo mihcltage, do 68, 14. in domo tage
stnero freune do 53, 17. do i'h dfh aub arbore orncia irlöita, da an
der aelben atete 186, 7. e) indem, mit Annäherung an eausale Be-
deutung 91, 7. 12, bes. 136, 16.
doh conj. I) demonstrativiseh a) ohne vorhergehendes rtt. döh, ante
etc. einen Gegensatz bezeichnend, dennoch abo döh 9, 7. abgeschwächt
'doch' doch 117, 15. in Vbdg. mit le immer im Nachsatz, dennoch,
doch, nie unser 'jedoch' bedeutend te döh 48, 14. ledöh 47, 10. 141, 18.
b) nach eoncessiren Vordersätzen, einfaches döh nur aale — döh 125, 8.
Biitcae — döh 9, 8. sonst immer in der Vbdg. te döh: döh — fe döh
37, 4. 55, 10. 99, 6. 104, 6. -te döoh 187, 5. 146, 8. 6. — ledöh
74, 20. »nie - fe döh 68, II. - ledöh 47, 7. - ledöch 139, 4. auo
— to döh 36, 3. suloae — ledöh 8'/, 3. — 2) rtlativiseh, obwohl, immer
mit Conjunctiv a) mit folgendem, corrdativcm te döh: 87, 8. 65, 9.
187, 5. 146, 1. 4. ist ein subst. das gemeinsame Subjeet der eoncess.
Periode, so geht es voraus und wird im Vorder- und Nachsatz durch
Pronomina niederholt: döro alloro Bla, döb er . . afh «keine, 6t iat
iedöh 74, 19. anal. 99. 4. 101, 4. b) ohne CwrcJativum 96, 7.
«Unter stf. v. sg. filia 111, 2. töhtor (oder gen., da es filiae über-
setzt») 117, 2. d. pl. döhteron ßlia 27, 2.
döltttl «irr. dulden praes. .?. sg. der iiWntP mösl nlet unreinen lie dölat
(By Google
GLOSSAR. 83
hinter imo bellban 133. 15. 3. pl. dölent 71, 10. pritd. 1. tg. dö-
leto fb die uuiinton 63, €. 1b milelie persecutiones nü ne llduu, ao
fh Pdea dölets 7«, 4. 5. pl. nedölaton 71, 9. i»i/. dölan, das 34,2.
dörf slt.. d. pl. in den dürfon in uiUit 120, 2.
dorn ulm n. pt. dte diirn« 37, 3. d. pl, dörnon apina 27, 1.
doyclien j4 e. boicheo.
dr&hen «w. duften; praes. 3. pl. aßozeti stink u£rro u6n m dr&hent
(lengent 0) odortm propinant 90, 12.
draho adv. wohlriechend stfncheat ufle driho (drfito jHO, thrado v4)
dederunt odortm 128, 1. cum;;. desde drahor stfnkent sine ptmenton
(drill tor G, dräto O, -thrader A) flucti! aromata 72, 2.
drtthsel »im. Dreehtler n. sg. der drahael (threxlere A) aamftor mitr-
eitet, dänne andor dchein uuerchiuiw 92, 8. der drihsel (thrnxlero
A) ntene uörderet externa adintoria 118, 7.
dräien tnpv. drehen piep, simo afneuuel, älsB Ute gedrJH atn tornatiles
92, 2. gedrater (gedraheter D) niph eraler tomaliUs 118, 1. 10.
dräte adj. schnell, heftig d. pl. m. draten terroribus 72, 5. n. pl. /,
miio drate minae uu&ren uiolenlae 189, 2. a. tg. /. dräte uart 71, 8.
adv. aimo drato tlet 50, 5. (drito MO, thrado A 128, 1, drahtor G,
rlräto O, -thrader -4 72, 2. *. draho.)
dri n«ffl. dr« n\ pl- /■ drin 82, 9.
driesttrat adv. dreimal 62, 8.
da pro*, peri. du 1) a. sg. du 7, 6. 13, 1. 2. 7. 14, 1. 4. 10. 16, 2. 22,
6. 27, 6. 43, 15. 15. 44, 8. 5. 8. 47, 12- 13 etc. du 2, 6. 1«, 1. 8. 93,
2. 3. 47, 3. 5. 54, 1. 9. 3. 0. 62, 2. 0. 8. 67, 1 etc. dOo 87, 7. bfrt
tu 63, 1. 2. 101, 8. bist tu 22, 1. 2. 3. 3. 23, 1. 27, 2. Gl, 1. g. sg.
dtn selbe» 14, 1 ; 38, 0. d. »g. d(r b, 1. 7, 2. 18, 2. 8. 4. 54, 8. 8. 10.
10. 57, 2. 58, 20. 61, 2. 62, 11 etc. tedfr 18, 12. dir 3, 2. 13, 7. 64,
11. a. tg. dfh 4, 1. 8, 1. 1. 8, 2. 14, 7. 15, 1. 6. 7. 16, 2. 27, 4. 43,
10. 62, 8. 66, 13 etc. dich 54, 8. 62, 6. 131, 5. 8. 132, 5. 186, 2. 3.
137, 3. 9. v. tg. du uufnt 72, 1. n. pl. ir 31, 6. 7. 33, % 5. 10. 48,
. 7. 68, 9. 8. 72, 5. 7. 8. 75, 3.6*. anuaafr 33, 7. ir 85, 2. d. pl.
Sa 83, 5. 63, 1. 72, 4. 87, 4. 97, 6. 6. 100, 4. 6. 6. a.pl. fuuuih 83, 1.
4. fiiuih 75, 10. 12. 85, 1. 8 fuuich 58, 1- 100, 5. 184, 1. 4. t>. pl. h
31, 4. 45, 3. 63, 1. 5. 72, 3. 87, 2. 2. — 2) relattvisch mit enclit. der (da),
fuel immer nach dem Vocat. der angeredeten Pereon: du der 43, 2.
180, 4. 148, 3. (r der 53, 5. ir dir 81, 5. (r da 38, 4. 63, 3 . 85, 4. 97,
8. 134, 4. nur einmal ohne denselben: da da buiu liest du (voe.), die
du wohnst 148, 1. das encl. der fehlt 58, 6, da et bei dem vorher'
gehenden, parallelen retat. fr bereits steht.
dflhen ttev. pressen ptep. n.ost üwen roten epfolen gedahUn (gc-
thrubtan A) 132, 2.
dünchon stet, dünken praes. 3. tg. tta ddnohet mir glich 106, 7 ; 106,
9. mih 106, 14. 16.
dürft tu>/. Bedürfnis n. tg. fmo ntet dürft (st regula non indiget 92, 4.
dnrh I) praep. c. act. local nur durch dte uunate per 50, 1 sonst
6*
(By Google
«4 WILLIRAM.
treten: dürh tuth wegen meiner 30,4. pro me 21,6; 79, 8. ddrli dfh
43, 10. dürh die nahtuörhta propter 51, 6; 52; 6. 39. 63, 7. 9. 73, 6.
103, 16. 25. 28. propter 108, 2. durch 102, 4. ääujJj m der F&do. dürh
mlnen uui'llen um meinetirilkn 19, 4. 38, 8. 35, 6. 114, 13. durch —
48, 35. 134, 6. — dtnen - 24, 3. 47, 4. 63, 5- durch — 137, 10. -
einen — 48, 37. 79, 10. — (uaeron - 53, 11. darhg<5teauuillon 52,22.
dürh mlnen uutnee uuillon 80, 4. ähnl, durch mlne rainni aus Liebe
zu mir 48, 29. — 2) adv, in Vbdg. mit: strtchan s/r. praet. 1. ag.
do ih aio alle durchstrich cum pertransissem eoa 48,8. — a (lochen
tuen, praet, 1. ag. do Eh iro gescrift durch auohta peracrutari 48, 37.
— uaran «tu. durchfahren praet. 3. ag. d(u der Alle die uuerlt
dürhueVct 106,7. — uuaien autr. imp. iliirh uuaie (uueuue M, uuageP)
mlnen garten perfla 72, 2.
dt'irhnühtig adj. vollkommen n. ag. f. dürhnahtig in den drin tügeden
62, 9. min dürlmühüga perfecta rata 104, I.
dtirhtan adj.(ptcp.) vollkommen n.pl.f. fr dürhtan blrt in götes mfnnn
31, 5.
diirnin adj. dornen g. ag. f. der dürninon cordnon 53, 9- a. ag. f. die
diirftinun corönon 53, 11.
diirren A a. getürren.
dursten aicv. praet. 3. ag. das in hungernd nnre diireln aitiebai
93, 9.
du sunt nur», tausend, als adj. indeklinabel : düsent ekflto 58, 2. 19.
duaunt illberlnero pfenningo 145, 1. die dine dQaünt phünninga 147, 1.
bi den dftaent stellten 58, 21- als suhet. uöne man igen duaonton ex
milibus 87, 2.
dutthan etv. piep, fh hftbon mine füoze geduagan laui 76, 3.
duülni *tm? Betäubung a. ag. diu rintn eitudom pomi in nulne ge-
trunkenlu duAlm machet 128, 16.
e 1) praep. c. gen. bloa in der Vbdg. Met früher, ehemala 76, 3. 87,
10. edea — nu 49, 5. 141, 10. —2) «du. ehemala 122, 13. 6 - hfnnan
uure 71, 9. e - ienoch 137, 11. nü — ä 39, 8. 6 - nii 39, 4. 106, 4.
185, 4. mit folgd. relat. & früher, eher 122, 4. 131, 5; fe ö früher
jemals 65, 10. immer früher , so früh ala möglich 109, 9. auperlativ
eregt zuerat 48, 39. aller erost zum traten Mal 81, 8. terist anfäng-
lieh 127, 8. mit folgd. dura näh bei Aufzahlungen zuerat: aller Brest
124, 6. zillcr Örcst 12Ü, 12. zallur Brist 119, 16. 127, 3. zereit 126,
7. zeriat 68, 6. mit folgd. dünne: Beerest 89, 7. — 3) conj. ehe, bei
rorhergehendem dem. 6 mit indic. 133, 4. 131, 5. ohne jenea: mit
indic'48, 11. mit conj. 49, & 103, 3.
tibciiwäzzon si/'i. ptep. ih habo di'li geebenuiizzot (gemaozot A)
minemo rflitligesfnde naaimiüiui 15, 1.
edel adj. edel n, «J. m. adele uuintrübo 21, 1. «. ;</ /. edole rebon
nobile* 21, 3. die ödolen «ela 103, 6.
ay Google
GLOSSAR. 85
igt tt/.t Sehr «eben, {Schrecknis d. ag. mit ege .. mit Bmciche (forhta f}
78, 5.
egilich adj. ». sg.f. terribilia 101, 2.8. ebso. egeüch 106, 3; 106, 16-
eigen adj. eigen a. sg. m. minen eigenen nutngarton 12, 2. g. ag. ti.
ainea Eigenen dbetes TS, 2.
ein 1)b«im. ein, allein il.n'j. m. einemo 89,3. fmo Sinemo 87,11. dpl.m.
nleht den einen — süntcr i6b nie« nVne» ottei» 136, 14. n. gg. f. (eh eino
135, 9, d. ag. f. niet ze einem nöte 'ni'cftf jn einziger NSthigung', nicht
nur 48, 22. fftso. nteth meiner gnAte 61, 3. >r. ,*y. n. duz fiinu 49, 2.
d. sjf. ». in einemo diner Aigon 63, 8. — 2) indef. pron- (irgend)
einer d. ag. m. so Einemo murrtet gegeban 69, 14. n. pl. m. die
einem — die andere 90, 13. — 3) imbeat. Artikel, immer unmittelbar
vor dem aubst. n. ag. tn. ein 88, 2. d. sg. m. einemo ö-i, 14. <t. ag. m.
einan 52, 2. 10. 53, 7. einen tegelleben 63. 7. 9; 143, 1. n. ag. f.
ein 21, 4. ein cteiniu röihgerta 50, 2. ein röta bfnto 56, 1; 142, 1.
a. ag. f. eine 148, 5. «. ag. n. ein 20, 1. 142, 2. 6. d. sg. n. zoeinetno
79, 2; 137, 1. «. ag. n. «in läzzel dar nah 48, 6.
einander pron. einander d. pl. dte der f. ein Anderen mutua carilate
cohaerent 68, 9.
einig adj. n ag. f. einig (sc diu mtn tüba . . Ainig fro müofor unn . .
hm« motris 104, 1. 2. sin Ist einega fro muoter 104, 7.
einoiie O s. uuAste.
einen sib swt. eins mit si'cft werden ptep. (li hibo mich geeinot zestlgene
dwi 122, 1.
elnn<ige stf. Einfalt n. ag. diu einualtige aimplieitaa 22, 4; 54, 8.
elptaandin .4 *. helfentbeinin.
euer pr. jener d. sjr./. ze enaro uue>lte (der Himmel, im Gegensatz zu
dfeiu uuerli) 102, 5.
cnqneditn s/o. entsprechen c. gen. der Sache iuf. unil fh fmo dir
gnftdon enqufidan mit gehorsame 46, 5.
6t, sin, iz pron. per», er, sie, es, ancA reflerir gebraucht, in letzterem
Faü oft in Vbdg. mit aelbo. Maxe. n. ag. er 6, 2. 8, 2, 2. 20, 2. 3. 28,
. 5. 30, 4. 32, 3. 5. 34, 1 etc. er: oüeser 1, 1. /Ihn/. 1,3.2. Cedar, er
uaat (({/■( t» dieser rerteendiiny) 9, 3. 29, 4. 36, 7. 83, 3. 96, 4. 97, 1 . 99,
10. er aelbo 88, 9. 124, 6. (h coord. Relativsätzen das gemeinsame
Subject (das rel. pron.) im zweiten Satze wieder aufnehmend: er lölbo
145, 6. ebenio in coord. Nebenaälzen anderer Art: er 48, 29. 99, 3.
125, 4. er seibo 36, 5. g. ag. »In 48, 2. 5. 83, 1. 146, 2. 8. d. ag.
fmo 19, 4. 20, 3. 35, 3. 46, 1. 5. 6. 48, 27. 53, 10. 81, 7 etc. fmo ae>
bamo 51, 20. 52, 1. 83, 14. 106, 12. o. sg. in 46, 8. 48, 2. 3. 6. 10.
11.11.18.21.26 30.33.34.38. 53,3efc. in selben 30, 4. n. pl. sie 2, 2.
11, 4. 12, 1. 13, 10. 11. 12. 14. 17, 3. 6. 21, 10. 45, 6 etc. sie dte
dine doctores 59, 2. 115, 10. in coord. Bel.-Sdtzen, das gemeinaame
Subj. wiederaufnehmend 63, 14. 64, 3. 141, 11. 18. 142, 9. analog in
anderen Nebena. 58, 6. 62, 16. 18. 89, 7. 103, 20. 107, 10. 118, 7. 126,
11. 13. 182, 11. 141, 24. g. pl. fro ala gen. partil. 18, 15. 48, 0. 66,
(By Google
86 WILLIRAM.
25. 63, II- 74, 8. ir aller tegellh 14, 8. äknl. h 51, 3. fr neohein
61, 5. atspossets. 11, 5. 13, 7. 21, 10. 26, 4. 40, 3. 46, 6. 47, 14. 48,
18. 27. 28 efc. d. pl. fn 9, 7. 14, 10. 27, 4. 87, 8. 60, 13. 15. 67, 7. 58, 7.
5», 18. 19 etc. in slSlbon 88, 14. 141, 21. a. pJ. sie 13, 8. 45, 6. 48,
8. 56, 4. 64, 6. 74, 12. 76, 6. 78, 3 etc. »e {nach 8te) 11, 4. 121, 14.
122, 12. 142, 9 — Fem. n. sg. tia 21, 8. 27, 8- 28, 8. 49, 7. 50, 10. 13
59, 9 etc. sie 128, 4 7. afu salb» 33, & 11. 49, 8. 184, 3. 8. da»
gemein«. Subj, im coord. Neben*, wieder aufnehmend 186, 5. g. »g.
fro (possess.) 11, 3. 43, 14. 48, 12. 104, 2. 2. 7. 8. 106, 14. 128, 6.
136, 8, 137, 14. 141, 7. d. sg. fro 51, 7. 72, 6. 8. 105, 7. 186, 7. 141,
9. 144, 4. 146, 5- 6. Iro selbero 106, 11- 123. 8. a. »g. ite 45, 4.
38, 9. 49, 6. 61, 18. 72, 6. 8. 81, 9. 106, 1. 1. 3. 7 etc. se (nach sio)
49,7. notr-s 141,2. n./rf. ilo 38. 8. 45,2. 49,7. 52, 7.39.42.42. 92,2.
103, 11. 19 etc. sine 103, 23. sio selbon 103, 8. g. pl. fro obj. 78, 6.
possess. 62, 39. 40. 103, 9. 25. d. pl. in aölbon 52, 88. 89. 42. -
Neutr. n. sg. fc 2, 3. 10, 2. 14, 5. 89, 3. 3. 42, 6. 62, 28. 63, 14. 16.
81, 11 tte. it 36, 4. 52, 20. g. sg. uofatea 108, 1. ct. sg. fmo 17, 4.
116, 5. a. sg. a 90, 9. 10. 14. it. pl. siu 92, 7. afu unAron difltincta
an fmo opera 93, 7. <lo 66, 14. 91, 3. 10?, 1. g. pL fro pari. 65,
5.73,8. poss.69,34.34. d.pl. in 90, 12. a.j>I. sio 66, 15. 96,4. 124,8.
Ära st/. £Ar# (Auszeichnung) a. sg. 52, 28. 64, 7. 142, 14. fr. pl eron
106, 6.
erbe ttn. Erbt a. sg. das euuege 103, 16.
erbibenen stoc. praet. 3. sg. erbfbeneta intremuü 79, 2.
erila sie/. AVcfe d. sg. non himolo her» zoerdon 19, 3.
crcro arfj. comp, der frühere n. sg. n. du Srera uerB 49, 2. xupcrl.
a.sg.f. dte ereiten Ecclesiam dVe früheste 12, 6. fi/ns irrfc. drest s. fl.)
erflöigen j*icb. ji<cj>. min gedank hat mfli erffftiget (geooret 0) am'»«
wie« conlurbatiit me 108, 2.
ergiball s(o. /rst geben inf. (begeban P, lizen 0) 131, 6.
erhaft odj. n. sg. f. nuie firh&ft («t diu Ecclasia juant« (tiiwf« et äd-
miralione digna 50, 4.
ercuman sfh s(u. erscArecien (intr.) praet, 1. sg. ili mih arquÄtn i«_
minen ged&nkoa 79, 6.
erlich adj. n. sg. tu. deeorus 23, 1.
erlöiben sirn. irUtuben ptep. Sponsin erlfiibet bibet slaen utenton du
78,3.
erlösen s. irlosen.
örnesthafto adv. kräftig uüliton 11, 4.
ernost st». A'ra/c <i. so. nemdliton das ftur nnlo dag enioat minor
nfnaon irläikan 139, 6.
eron atev. ehren praet. 3. pl. firont 105, 7.
eroagon A s. oigen.
erquicken mar. praet, 1. sg. irqufobta lob dich xuscitoui 136, 1. .V. tg.
er toton erqotkla suscitabat 93, 11.
erekinan *(e. erscheinen ptep. spoiisus erkfnan st 125, 2,
DigitizedByGOOglC
GLOSSAR. 87
erst erb an ttc. praet. 3. sg. erxtarb mori 93, 10.
eruullen swc in/, ata (»eine Worte) mit uuerchon zeoruiilleno adim-
plere 96, B.
erunilen twr. auserwählen ptcp. n. sg. m. eruuelet uone düeonton
eleetut Sil, 1 ; 06, 2. linier faderen 95, 5. ». pl. m. iruuolet ex fur-
tiaiimi« ßl, 10. n. sg. /. oruu£leta Iro müuler electa genitricis 104,
2. Ohnl. 104, 8. crunelet 106, 2. 14. (irunelet y s. midien.)
erunärban stv. erringen, durchsetzen in/. 88, 4-
Ateslich pron. ind. irgend ein d. sg. n. mit etesliohemo (gittheauuil-
cliaro Ä) boiohene 47, 11. («. sg. /, etelfcha O «. ettenuilo.)
etesnuänne tidv. irgend wann fitem uanne unlo 6teauuanne (beidemal
gittheuuanne A> von Zeil zu Zeit 47, 10.
ötisnua mir. irgendwo 6ti*uua . . etisuua (beidemal iefthesuuar A)'
Hier . . dort 71, 4 /.
ettenuilo adv. in einigem Mause hibon fh ettenm'lo (eine [etolicha
0] unila Aö) raounon (aliguantula paee requieseo) 76, 2.
enna stsw/. Gesetz (das alte Testament) g. sg. ansleritu dfco Snuo
7, 6. der Alton euuon asperitas 60, 5.
euneg adj. ewig g. sg- m. des euuegen übe» 62, 11. 55, 17. Iüuob
113, 10. richtüomea 140, 0. d. sg. in. uöne itäino euuegen I6de 53,
19. g. sg. /. der Sauegon remuiieratiariis 145. 9. a. sg. n. daz
eiiuege e>be 103, 16.
eyaegta A s. dochein.
ezzan stt. essen praes. eonj. 3. sg. er ezze daz nuOcher 78, 2. praet.
1. sg. Eh ki comedi 74, 3. imji. 6zzet coinedite 75, 1.
ezzan *<h. rfiw Ji'.sseji ii sg. daz ezzan 17, 2. 58, 8- 116, 3.
Hinz on g. ph Unzen.
flecho O s. meila.
fliehen b/f. i»y>. flüicli uöne mir fuge 149, 1.
fliezz&n stv. praes, 3. pl. mit luihtc flirzzeat ßauiU 71, 3. juit-p. der
fllezzente brunno 71, 4.
fliz stm. Fleiss, Eifer n. sg. 74, 19. a. *y. 148, 3.
flizan sie. sieh befleissigen praes. 3. pl. fllzent ifh 113, 3. in/, uufl
dfis flfian 132, 6.
ftizeg adj. fleissig n, ^. in. fltzech ze bilidene 119, 14. adv. comp.
desde fltzegor uigilare 76, 4.
fiizicbllch S s. das f. W.
flizlich adj. angelegentlieh, davon adv. comp. d£eue flfzlfehor (fiizicli-
liehor S) dankan 19, 4.
flözzen sich. ptcp. fh häbo daz atuppe äbe mir geflozzel (geuuaskan
Pi ablui 78, 10.
flnoch stm. d. sg. mit Mtteremo flfloclie maledictione 136, 15.
frag«» Md. fragen praet. 2. pl. fr fragetot 87, 2. 97, 3. 100, 3. Inf.
frägan prophetas 48, 25. {ptcp. gefräget O t>. grüozoii.)
ay Google
.SS WILLIKAM.
fremen AMtiN s- friimen.
freune stf. g- sg. Btner frcuue (frfuuede F ) laetitiae 63, 6. (frenuede
F, gefreuueda A) 63, 17.
f renne de F s. das corh. W.
Trennen swc. /reuen praes. 1. pl. uuir freuuen üneih an dir 7, 1,
jjraet. 3. sg. er afcb freuueta 63, 17. ptcp. der habet mi'h gefreuuet
laeiißcauit me 21, 7. (fröuuent, frouta 0 s. inenden.)
frtdo stm. (i. sy. pacem 142, 3.
frfiint: ttfm. /Wund ». sg. »7, 2. «. pl. frtunta 148, 9. Munt 148,
2. v. pl. mtne fruinta 76, 1. 2.
früintin stf. Freundin o. »f. 16, 1. 22, 1. 38, 2. 3. 43, 1. 3. 64, 1. 61,
1. 77, 2. 5. 101, 1. 3. friuntin 27, 2.
fruintschäft stf. Freundschaft d. sg. ze slner früintecbefte 97, 6
fri'unen swv. verrichten ptcp. sie gefrdmet (gefremet AMBN) uuerden
66, 14.
friimicheit stf. Trefflichkeit g. sg. aller frumichBite (euneta bona)
136, S.
frfio adv. mane 126, 2.
gadem P s. gegademo.
gagen 0 s. ingegen.
gäng stm. u. pl. m. dtne gonge gressus 111, I.
gängan stc. gehen praet. 1. sg. fh gienk descendi 107, 1. 3. sg. aber
mere gtenk 93, 12. (praet. eonj. gangen 0 e. gen.)
gärenden wi. ftercrf niacAeii praes. 1. sg. däre inkegino gireuuen
fh mili nde 125, 0. praet. 1. sg. (fh) gärota mlh ad continentiam 80,6-
gäro iidj. bereit n. sg. f. gnäda ist dir gäro 109, 6. adv. gäreuuo
ganz und gar 132, 14. (0 s. mit.)
gärtbriinno stcm. n. sg. fons liortontm 71, 1.
gärto sutm. Garten n. tg. slözhäfter gärto hortus conclusas 67, 1. 2;
Ü7, 7. 68, 3. <l. sg. in domo gärten 67, 4; 69, 1. 70. 1. 99, 2. a. tg.
garton 72, 2. 73, 2. 74, 1. d. pl. in den garten 99, 3: 148, 1. a.pl.
m du ige gärton 68, 3.
gäxza sicf.1d.pl. in gäzzon unte in sträzon per uieos et plateat 48,4.
geärgereu swc. praes. 3. pl. uutngärton harlo geärgerent demoliuntur
45, 2.
geärzenon stcv. heilen praes. 3. pl. geärzenont 128, 20.
geba stf. Gabe d. sg. gebo 112, 11.
geball stv. geben praes. J. sg. fh gfbo dir 18, 4. gfbon vor in 64, 12.
cor fh 127, 1. 3. sg. er gfbet 6, 2. 32, 6. 9. 183, 4. 9. gft affert
145, 1. (glbet 0 s. hfna.) conj. 3. pl. geben 114, 13. praet.
3. pl. gftbon 84, 6. ptcp. uufrdet gegeban 61, 14. 69, 14. inf. ze-
gebene 89, 6.
gebäre stf. Gebühren n. sg. ällin gebäre (gebftreda O) Habitus uultus
90, 3 ; (geburt O) 90, 14.
gebäreda 0 s. das vorh. W.
ay Google
OLUSSAR. 89
gebet sin. Gebet y. tg. gobäto* 60, 5. d. »tj. mit gehele 56. lt.
gebieten sie. gebieten pro»»- 2. »g. du gebuiteet mir 149, 3. ptcp. ge-
höion nnurdon in lege 60, 10.
gchiletha.il A s. bflidau.
gebirge stn. d. pl. in den gebirgon (bergen P) in montibus 47, 2.
gebot «I». Gebot d. tg. geböte 134, 4. 183, 10. a. pl. tröhlinea gebdt
praecepta 131, 3.
gebrCBtan stv. c nom. o. gen. der Sache, gebrechen, fehlen praes. 3. sg. den
praedicetoribn* negebriatet d£ro afflutnliae deeet 113, 12. 3. pl. dfr
negebr6itent (neb res tan t P) humilea 69. 27.
gebringen AMP eure, (o. gebrAhen ciselirent) t. da* f. W.
gebröihen sun> biegen praet. 3. sg. sin g6t non hfmele Ii6ra »6rdon
gebrftihta (gebrachte AMP) »e indinauit 19, 3. ptep. gultkdtenon in
lampreilo nute gabröihta (gobroyda A) murenulas aureus 18, 8.
gebrüchan svw. c. gen. gebrauchen in/, des (brächen F) 136, 9. des
uufntomödoi 145, 3.
gebttBtvIia stn. n. sg. 6in gobtintelin roirron fasciculus 30, 1.
gebaren J s. baren. ■
gebart O s. gebäre.
gcdank stm, Gedanke n. »g. anima mea 106, I. (gethsnko A s. ge-
dfnge.) g. pl. dero irdiscon gedanko 78, 9. d. pl. an reinen ge-
dinktm 22, 3; 79, 6. 137, 7. a. pl. dine gedenke eogitationts
119, 6.
gediage »fn- ("in P meist samt.) Hoffnung n. sg. AI din gedfnge |ge-
thanko A) 102, 6. g- sg. ante iro gedingea 136, 8 d. sg. in dimo
gedinge (thinge Ä) 69, 9. a. sg. dtn gedfnge 43, 15- nechflin gedfnge
«d fn lelbon 52, 39; 63, 6. da* gedfnge 113, 10. (dfa gedfnge F'M
s. das /. W.}
gedingo stein. Hoffnung a. sg. din gedingon (d&s gedfnge F-M)
an fn (aee.) heben 48, 38.
gedingon swc. hoffen praes. 1. sg. godfngon fh Anne dfh 139, 0;
181, 7.
geeinon afh swo. mit sieh einig werden praet. 1. sg. fh mi'h gefiinota
80, 4.
geeleken swv. praet. 3. sg. dte fz gemietetem die es erfahren halten
(im Gegensatz zu dte ft sflhon t. 9. Haimo: absentes fama, prae-
■ sentes re ipsa delectabat) 90, 10.
getan O s. gegriffen.
gefreu ueda A s. freune.
gefQOge O, gefüogede F1 s. geouupfe.
geffiore stn. a. sg. ddrh frdiak gefuore propter luera temporalia
108,26.
gegademe et», n. sg. cubieulum 48, 12. a. pl. in eine gegademe (ein
gadem P) in cellaria rl, 1,
gegen praep. c. aee. gegen, gegenüber (uttider O) 47, 7. gegen
(nmbe O) 142, 16. {gegen 0 », ingegen.)
ay Google
90 WILLIRAM.
gegriffen stf. praes. 1. sg. ich (dmbe- G) gegriffen (gefan 0) dfh
apprehendam 13t, 1.
gehaben siev. hallen intp. gehabe dih ad haereticoe 14, 7.
geharton swv. (verhätten) verharren praet. 2. pl. fr dir ia» gehar-
totet 81, 1.
gehelz eitn. Verheissung d. gg. nah stneino gehöizze 73, 7.
geheizzan stv. eerheisstn praes. 3. pl. gehfizxent (hcyzent A) 52, lö.
geh&izent annuntiant 91, 3. praet. 3. sg. gohlezzer promisit 1, 2.
er gebiez 99, 5. 3. pl. gehlezzan 109, 6. ptep. du mir hibez ge-
heizzan 47, 5. ih dir häbao geheizzan 122, 3. dd geheizzan habest
126, 6. geheizzan Ist 129, 3. 7.
gehörsame stf. d. sg. mit uuflligero gehOrziime obedientia 46, 6.
gehoge M, gehngeg A s. gehdbtig.
gehdgan suv. f. gen. eingedenk sein praes. 2. pl. fr negehügot der
mynteriorum 53, 8- imp. gehdge mfn 43, S: 48, 9. II. in dineii go-
dankon 137, 7. in f. gehdkkan der gnadon 20, ö.
gehdhtfg adj. n.pl.m. uiiir gehüllt ige (gehuge M, gehugega.4) dtnero
apünne memore» 7, 2.
gehdkkan s. gehügan.
geilen 0 t. sprüngezen.
geirren swv. irre machen praes. eonj. 3. sg. (uuich nechein alre-
pitua geirro 53, 8. in/, dfh geirren 27, 4. (praet. geirredan A s.
geifltlih adj. geistlich a. pl. n. geistlfhiu k/nt spiritualts filios 103, 8.
geiz stf. g. pl. geizze oörter eapranan 66, 1. {geize cortaro A #. das
f.W.)
gelzeürter stm-t Ziegrnherde d. sg. demo geucdrtare (geize o. A)
56, 7.
geenüpfe stn. d&z geontfpfe (daz gefange 0, dte gefdogede F*) dlnero
dtebo iunet urae ftmorum 112, 1.
geköse «In- n. sg. dln geköse ist adozze eloquittm 56, 2; 56, 7.
geleiten #toe. praes. eonj. 2. sg. du mich geleitest (lereat O'j in ueri*
taten induees 131, 8.
gelernen swv. lernen praes. 2. sg. dd uon in gelernezt 14, 10. eonj.
3. pl. gelernen 69, 10.
geligan stv. praes. 1. sg. fh gelfgon iaeuero 32, 1.
gelih adj gleich n. sg. m. 36, 1. 7. geltob 47, 1. glich 149, 1. n.
pl. m. geltch 36, 3. glth 118, 6. glich 55, 19. 58, 9. 69, 5. 115, 4.
116,, 6 117, 4. 121, 2. 142, 11. n- sg. f. gilb 55, 7. glich 106, 7.
119, 8. 121, 1. 5. 123, fi. a. sg. /■ substantivisch : deehfina fuunera
geltohon irgend eine euresgleichen 88, 7. gltchon 184, 5. ». pl. f.
glich 119, 18. n. sg. «. glich 69, 10.
gelüibo stem. (in O fem.) Glaube g. sg. diu heitere des heiligen ge-
loiben fidei 39, 7i 189, 6. d. sg. geloiben (louuaa A) 48, 19. ie ge-
16iben (zeldiben C) 48, 39. (louuau A) 48, 40, 56, 10.
gelöiban »ih stcr. e. gen. sich entäussern praes. 1. sg. fh mih geloibon
(By Google
0L0B8AK. 91
itiiiiero eonaUntJM 10, 5- inf. mfh gelAiban (belouuaii A) cootem-
plationii 78, 10
geliiccbM men. locken praes. 3. sg. gelöcchet te sich 66. 7.
gtitttmn «irr. lieb machen inf. utile fr [unioh frao soüioi golüiban
100, Ö.
geIÜBt«D «tot. c. gen. gelütten pratt. 3. sg. mfh «Ines aponsi minnon
gelüstet 31, 8. {AO ». lösten.)
geraAhela stef. Braut n- sg. Dl, 17. ». sg. sponsa 43, 1. 4. 62, 1. 5.
63. 2. 5. 64, 1. (16, 1. 67, 2. 74, 2.
K« eueren A e. märeu.
gemüuxegun «ih «u>e. sich Mut»* nehmen ptep. c. gen. !h bäbo mfh
gemuoseget (gomuoiot FÖ) u.iorlichero Burgon 78, 4. inf. dar aflo
netnig ih mich gemüozogari (goroftozen 0) 140, 6.
gemfioien 0 o. da* wrh. W.
gen an«, gehn praes. 3. sg. g8t Affe d6no bärge ascendert 65, 2. J.jtf.
gent anguBtaiu uiiira 46, 23. Utas niaa 48, 24; 66, 20. gent in Iha-
lamum 103, 20. eonj. 1. pl. gS (gangen 0) unlr Anne den Akkar
effrtdUtmur 126, 1. ■«>/. irre gen uo^art 13, &
genesan «1«. unversehrt bleiben inf. uure demo hAbeche 43, 13; 43, 15.
gepiinentet adj. (ptep.) a. gg. m. geptmenteten nnln uinum conditio*
132, 1.
giran surv. begehren pratt. 1. sij. Ih geron, daz 73, 1. e. gen. dero
atnero ciimfto 125, 6. 2. sg. du giroat 74, 6. pratt. 1. sg. des (h
te görota quem desideratieram 29, 1. inf. gAran, dal 102, 3.
gercinen *tcv. rein machen prats. 3. pl. heria gereioent 47, 14. pu-
pnlum mit lauacro baptiimi abltmnt 117, 6. ptep. c. gen. fro adnton
gorfiaet uuerdont 21, 11.
gereite sin. a. sg. dürh dAx gereite propter quadrigas 108, 2.
gerihtan sicv. richten inf. raticnein ad 32, 8. 133, 7-
gerao od*, gerne 36, 8. 44, 3. 47, 8. 9. 14. 52, 23. 63, 11. 56, 10- 59,
8. 111, & 116, 6, 146, 4. 9. 148, 9. »uperl. aller gernost 51, 24.
gerügte stn. Ausrüstung mit . . n. sg. Aldax gerdate gdoter l&ro . .
uuercho 68, 23.
gesAgan swt. sagen inf. uöne fmo 48, 9. 27.
geabrnche stn. d. sg. mit «conemo eloquio 18, 6.
geselian stn. sehen praes- 2. sg. aiohoat 110, 1. gosfheat HO, 1. (sihest
AMO\ß. conj.l.tg. Ih dfh geaihe 130, 10. (geaihet, geaahon A #. aehan.)
gcselliacnft *(/. Genossenschaft g. sg. sie iehent ledfr getAllieoefte
13, 12.
geeello tum. n. pl. tresellen nodalen 18, 10. g. pl, geaellon sodalium 13, 4,
geafdele stn. Sit* n. sg. ze demo uuünne disko 62, 41. a. sg. das
hSroala geaidole 62, 28.
geeiht stf. Anblick d. sg. in menniaken gmfhta , . in mtnero Anaitlne
in den Augen der Menschen 66, 13.
geaietan str. sitzen pratt. 3. sg. do der kuning geaii Affe alnemo
■tuole cum esset in accubitu «uo 19, 1,
ay Google
92 WILLIRAM.
gesciitfeda, atf. das Wachgen d. ag. epfele uukren in geac&flede <jrr-
minassent 107, ß.
gescaffon tat. 6««ttffc*M pro««. J. «?. ili gesoaffo, <lai 63, 12. (o»y.
siuh gescaphe A e. scaffan.)
geskehan a(t>. geschehen praea. conj. 3. ag. diuisio genehähe 103, 3.
praet. 3. ag. fz geseih 63, 14. 16, ji(c/'. diro gn&don, diu mir
geskehan (gesoaffan JfJ (st 109, 4. uiiännan daz geseähan ei
136, 6.
gescAz atn. a. pl. diu uuahsen gesoöa praeueptorum iaeufa 58, 17.
geacrift «(/. meisten* die heilige Schrift: n. «y. diu geserfft (sorlft
MO) 71, 7. ;/. pl. de>o gesorlfte (scrifte P) acripturarum 17, 5. dero
heNigon gasertfie (sorifta Aa) 50. 17; (sclirifts 0) 116, 6. Schrift-
werk (der Propheten und Apottel): a. ag- iro geserfft (scrift MO)
(doetrinam) 48, 27. rf. pl. in fro geserfften («eriften OP) 64. 10.
gescüoh« »<». d. ag. in dinemo geseflohe in coleeamentia 111, 2.
gesmeccheda O «. quekke.
geamide s<». n. ag. dai.gdld tflrer ist danne dechein ander gewnlde
52, 10. ebao. metaBum (SSI, 21. a. pl. du geld praeeellit alleralahte
gesmtde omnia metatla 88, 5.
gesmideeierde O a. smldeilereda.
gespirre stn. n. pl. diu geaperre unser hüsoro tigna 25, 1.
geetarcheneu F a. <fa« /. W.
gentarkon «we. «feirfc werden prata. 3. pl. gestarehent (gestarohenont
F) haeretioi in fro dogmatibus 45, 5. praet. 3. ag. praedicatio geat&r-
kota 42, 3.
geaMrcben awr>. stärken praea. coiij. 3, pl. sie corda geatörchen
126, 15.
gestigan ate. steigen praea. 1. ag. ih gestlgon üffe den palmbSum
122, 4.
gotäran atev. achadeu Inf. (ro 72, 8.
getiuele atn. n. pl. diu getiuele taguearia 25, 2.
getiion P «■ (flon.
getüxrea b. praet-praee, wagen inf. (durron A) 132, 12.
geirrte atn. Fahrt n. ag. Ulis das geliert« 94, 8.
genöstenon awv. festigen praea. 3. pl. Andere (occ.) geuestenont
robomnt 25, 4. (ro heraa 69, 9.
genuachsede O s. geunast.
gennalt stf. d. ag. u6ne des tüiueles geuualte poteatoa 53, 18.
genital tig odj. mächtig (fähig) n. ag. m. geouiltig legebeno 89, 4>
geuuaren .4 «. uueren.
gonuaaduom A atm.t a. das f. W.
geunaat atf- n. ag. (geuuaoneede O, geuuasduom Ä) stotura 121, 1.
geunerden awt. die Gnade erweiaen praet. 3. ag. geuaerdeta 6r
brnoder haban 88, 8.
gounere OO a. anC-ro.
genuerthan A s. nufirdan.
ay Google
gemildert A s. uuetar.
geuuinnan ttt. gewinnen, erwerben praet. 1. ig. geuulnnoa fb dir
multitudinem apiritualium filiorum 127, 7, 2 sg. gufnnoat du mir
prolem 112, 4. 3. »g. gufnnet locnm haereditotis 186, 21. 3. pl.
geuufonent gtHatllhiu kfnt pariuui 106, 7. genernnt 103, 22. gufanout
remunerationem 147, 8. praet. 1. ig. ich frfdo ante sine bilde guän
rejieriens 142, 3. ptcp. puoom hat guiinnan 142, 16.
geuniae stn. Weitung d. sg. (uuiiabeyde A, uuiatuome 0) 48, 18.
geuuison luv. e. gen. praet. 2. sg. du raäniiiscon genulacat 127, 2.
praet. 3. ig. do geuulaota (uuiseda A) ix mtnee härten uioitare 79, 6.
gennisso adv. wart 93, 4.
ge Dann der on 0 s. uolleundnteron.
geuuürzet adj. (ptcp.) gewürzt it. tg. m. der geunärzeto autn 132, 8.
geceichenen A t. beiäiehenen.
gexelt stn. ZtU n. pl- pellen 9, 2. g. pl. du B&ngteich dero guzilto
choros eattrorum 110, 2.
gezlmbere ein. Haut a. pl. Andere 58, 16.
gfreg adj. t. gen. begierig a. sg. m. gfregan de» Sunegeo rSchtßomos
140,4.
githhüfTi) »tom. d. »g. ic domo gith hilffen acertatt ttttimonii 55, 12.
gitthesnullGb, gittbeananne A «. 6teelteb, äteenuaone.
glAaeuax sin. Glatbehälter d. ig. in dinto glAaeu&ue 138, 8.
glih ». gel Ich.
glihnia» «tn. g. ig. du feichenee unte glthnfuea (glibsen P) ntetne
rüoeheet simulatin 22, 5.
gllhsen P B«c. heucheln in/. 22, 6. i. dai vorh. W.
glüet stf. Gelüst a. pl. des Itohamen glüste 51, 21.
gnftde, »ttttf- Gnade n. ig. gratia 2, 5. 7, 4. 52, 33. 109, 6. 123, 3.
g. ig. dir gnAdon 48, 5; drtro gn&don 109, 3. a. ig, gnftda 6, 2.
46, 4. 47, 5. 62, 11. 100, 2. 7. g. pl. der ainero mfcbelen gnadon
beneficiorum 20, ß. d. pl. gnadon 6, 8. in göto» guadon 52, 40. 76,
2. 106, 11. 142, 16.
gneht stm. Krieger n. pl. bfderba gnebta fortti 51, 3. g. pl. biderbero
gaebte fotiium 68, 23.
gnöto stf. Xöthigvngt d. tg. nieth ceiner gnftte (note MOP) .. «dnter
iöb nicht in einziger Hinsicht . . sondern auch 61, 8.
gnöog adj. genug n. pl. tn. gnnoge heixent fldeles 117, 16.
göld itn. Gold n. ig. dai göid 62, 18. 69, 21. 88, 6. g. pl. aller göldo
. beiieeta aurum Optimum 88, 1.
giiltknttma sie/, goldenes Hallband, uirgulae auri perplexat {Haitno)
a. pL miahe gdltkätenon in lampreite uuts gebrftihta murenulas aureat
18, 2.
gi'iltnaro adj. n, sg. m. ernenn (st göltaaro aureat coloris 69, 19.
got etm. Gott n. ig. 19, 3. g. ig. goto.i lün 28, 5. gute» miiina 81, 5.
daz gutes bette 51, 8; 62, 20. 22. 40. 84, 6. 106, 11. gotee 106, 16.
«. ig. g6t 62, 42.
By Google
94 WILLIKAM.
grab sin. Grab d. sg. grabe 35, 9. 10.
gräden su'c. abstufen ptep. Barafto unte minlfoho gogrädot 62, 6,
grimme stf. Grimm d. sg. mit liste oute mit grimme 62, 14.
griiitel slm. a. sg. den griutel pessulum 81, 1.
groT adj. gross n. sg. f. 121, 6.
grüonen au-v. grünen praes. 3. pl. krüt grüonent 67, 4 ; 88, 13.
grfiozen swe. e. gen. grüsten ptep. bo sfu htrates scal gegruozet
(gof raget 0) uuerdan zur Ehe verlangen, in die quando alloquenda
est 141, 3.
guldia adj. golden a. pl. m. güldinc 94, 2. n. sg. f. güldin 52, 4.
18. n. pl. f. güldin 92, 1. 9.
gfiollichen aih swv. praes. 3. pl- ste gftoüicheot aili dar ana ghriantur
57,6.
gftot 1) <"ij'. ?wi n. sg. m. güot 42, 6. ?■ «?■ m. des gflotos stankee
70, 8. n. pl. f. die gfloton sela animae simptiets 02, 38. 9. pl. f.
güoter 58, 23. d. pl. f. gfloten 70, 10. 9. pt. f. gdoten sela 88, 4.
(r gaoten uela 63, 5. güote sola 134, 4- n. pl. n. güotiu 66, 18.
g. pl. n. giloter uuercho 68, 23. 69, 11. rf. pf. n. güoten 22, 8. 81,
6- 80, 5. 132, 7.-2) wfef. sin. das Gute, das Gut g. sg. allia frdieken
güote« 140, 4. u. »y. güot uufrchent 108, 16. AI «In güot omntm
eubstantiam 140, 1. .
haban swv. 1) halten praes. 3. ig. haltet sin aue>t in hintan lenere 51,
4. 16, — 2) haben, besitzen praes. 1. sg. fh paocm häboii 25,2. häboti
(h 76, 2. dfe era ne häbon 4bo ich ntet uod mfnen meritia 142, 14,
fh hobo uuatltohe 9, 8. 2. sg. filz habest 148, 8. .?. s?. habet 13,
16. 14, 9. 28, 4. 71, 7. 114, 6. 123, 8. 129, 6. 185, 7. hat 69, 27- u6n
iro selbero 108, 11. 12; 141, 2. 148, I. 4. teil nehftt 146, 6. 2. pt,
habet 33, 6. gedinge hat 53, 6. 3. pl. habent 9, 4. 18, 6. 62, 27.
66, 24. 69, 15. 61, 6. 93, 4. 114, 13. 115, 18. 132, 3. 188, 4. uon iro
habont 105, 7. nehant 52, 8». conj. 2. sg. du anno dir habe« ISO,
7. 3. »g. teil habe 146, 7. imp. habe den sfto 47, 7. prnrt, 1, s.v.
fh habeta 29, 8. inf. haban 48, 38. 88, 9. 117, & 121, 9. haben
(behauen A) 14, 5. 114, 9.-3) Hilfsverb zur Bildung zusammenges.
Tempora Irans. Verba: praes. 1. sg. fh haban geheizzan 122, 3- habon,
vor conson. Anlaut: gew äffet 43, 11. udndan 48, 81. nerndman 48,
31; 74, 11. 78, 2. vor total. Anlaut: habon fh nündan 48, 5; analog
62, 8. 74, 11. 13. 81, 4. 100, 4. 102, 4. 129, 1. fh habo {vor am*.
Anlaut): geäbenmaztot 15, 1; 4G, 6. 73, 8. 78, 4. 8. 122, 1. 148, 10.
habo fh.. 67, 4. 74, 6. fh habe geacaffot 68, 21. habfh . . 74, 17.
2. eg. habest 47, 12. 68, 1. 2. 126, 6. habes geheiuan 47, 6. hast
86, 3. 3. sg. habet 21, 7. 41, 1. 73, 3. 108, 4. blt 10, 3. 30, 4. 52,
9. 68, 3. 68, 8. 106, 8. 108, 1. 142, 16. 148, 4. 9. 144. 2. 8. 4. 1. pl.
haben 98,8. -2.pl. habet 75, 3. 3. pl. habunt 102, 2. hand geuudr-
fan 56, 22. conj. 1. sg. habe 146, 2. 4. 6. praet. 1. sg. fh mfb hftte
genahet 81, 7.
By Google
GL0S8AR. 95
habeclt sttn. d. ag. u6re demo häbecho aeeipittr 43, 14.
hälba *wf. Seile d. pl. Allen halbon allenthalben 67, 5.
hils «fm. n. ag. Collum 17, 1. 2. 68, 1. 5. 8. hals 116, 1. g. sg. halse*
cotti 68, 4. d. «9. das uahs (adhaerat) domo hfilno wöo 68, 10.
hilsztereda »(/. Halxschmuck a. sg. 18, 1. n. pl. monilia 113, 1,
hältun Stic, aufbehalten ptcp, in beiden candor gohfiltitn (st in caelis
114, 17. onaz habon Ih dir gehiiton scruaui 129, 2. sfnt dfr gehalten
147, 1. 8. manet te 147, 6.
hingen swc. prnes. ». »g. hanget 68,23. 5. ;;Z. akflte hangen t an dflro
iiuere pendent 58, 3. 19.
hant »(/. Äon«" p. *y. (o. pl.9) uon der g£bo mtnero hente 112, 11.
(/. «</. mit lhimeisterea hant manu artißcis 113, 3, n. sy. eine baut
manum 79, 1. ». pl. mtne heute 80, 2. 92, 1. 9. d. pl. habet sin
an«rt in hau ton 61, 4. 16.
hantstarcli G «. armstrenga
hür sin. n. »pr. »In har eotnae 88, 2, daz har 88, 12.
harto s. härte.
hehig adj. 1) noea, erhaben, nur eon Personen n. gp. m. hebig (houg
A) per iliuinituteiu 86, 3. iponsni (st also höuig (houuh A) unter
änderen hfiiligon aämo hoch Libanua iat uor anderen bergon 95, 3.
n. »g. f. uuie heuig (boogh Ai sfn Est quanta tat 106, 6. nute heuig
(hough A) quanti rneriti 135, 3.-2) schwer n.pl. n. heuigtu nuaiter
aqua* multae 189, 1.
heften stct\ heften, fest verbinden pro**. 3. pl. sie haftest multitudinem
auditorum in uaitatem fidei 68, 6.
faftggehöl sin. d. pl. in den heggehdleron in eauerna maeeriae 43, 3.
(heggelöcheron MF) 43, ia
heggelöcb, MP ttn. s. heggefaöl.
hellbrünno mm. Brunnen des Heiita n. sg. 21, 10.
heilen *vi>. heilen pratt. 3. sg. ateebetuom heilela 93, 12. ptcp. ge-
het iet nuärdeat die tleohoo Itehamon 70, 10.
heilig adj. heilig g. sg. m. dea heiligen geloiben 39, 7. n. pl. m. sub-
stantivisch ändere heiligen 35, 3. d. pl. m. subst. an atnen hfliligon 48
8. 48, 32. 95, 3. 149, 12. g. pl. f. dero heihgon geaorifte 69, n!
t. pl.f. fr heiligen sela 81, 4. 85, 4. hfliligon 97, 2. g. tg. n. hei-
ligen 68, 16.
heilsam adj. d. sg. m. mit hellsamo trinke aalutaris 117, 7.
heitere stf. n. sg. diu heitere des geioiben aerenilas 89, 7.
heiz adj. heisa n. ag. f. diu heiue sünna 10, 2.
heiroau ate. 1) heissen {befehlen) praea. 2. sg. du mfli heizzest äfsten
praeeipi» 47, 3. 3. sg. heilet er »to üf sten 88, 9. - 2) heissen (ge-
nannt werden) praea. 2. sg. hfliiseat du filia 111, 1, 3. ag. heizet
117, 12. 1. pl. u6ne dir häuten uufr Christiani 8, 2. 3. pl heizen t
117, 16. eonj 2. ag. heiles 180, 8. inf. heitian 137, 6. (A s. ge-
hflixzan.)
lielfa stf. Hilfe d. sg, mit »tnero helfo 48, 39. a. sg. dtne helfa 149 9.
(By Google
96 WILLIRAH
helfan stv. helfen praes. conj. 1. pl, nii hälfe itnfr fro stb 141, 9.
imp. hilf mir mit dlnen gnadon 5, 3.
helfcntbeinfn <tdj. n. sg. m. bllphentbeinin tbwneua 98, 1. n. st/, n.
helfontbeinioaa (elphaodin A) uuighus 116, 1. helfentbeinlnex
(elpbandinin A) 116, 2. d. sg. n. helfe ntbtiiiimo (elpbandinimo A)
116, 6.
hell» «(f. «. Stf. samo strenge so dfn Ulla inferus 137, 4.
helphentbein *«». Elfenbein d. sg. helphentbeine 93, 4.
hengen atev. praes. 1, sg. inneren unfllon hiagon 1h (u teakeinene
permittere 72, 4.
her adj. nur supsti. oberst, vortrefflichst d.pt. f. mit den heresten
salbon primis 70, 2. a. sg. n. das hflrosta gesidele 62, 28.
hera adt. her non himele hera zoerdon 19, ä hera in uußrlc 94, 3.
herdnisse A stf. s. cörter.
hör» stn. Heer n. sg. 16, 5.
hereberga stf. Herberge a. sg. in fro hirien dir hereberga machest
13, 7. n. pl. die höreberga tabernocula 9, 1. d. pl. bt den herebergon
dero hirto ina-to tabernocula 14, 3. o, pJ. dnnufttltche höreberga (im
Gegensatz tu hüsj 9, 6. Castro 101, 10.
herro «wm. Herr n. sg. 144, 1. d. sg. linemo herron 140, 0.
herstäol atm. Hochsitz, Thron d. sg. uuerltuürsion dlo ni'i sfuent in
domo herstuolo 63, 13.
herta O stf. s. cörter.
bort« adj, hart n. sg\ m. 137, 12. ade. hirto sehr 45, 2. 84, 10. 10.
hert&om ah». ?. sg, hörtüomes döhter prineipis 111, 1.
höraa am». if«r< ». sg. cor 76, 1. y. sjr. heraen 76, 5. 79, 6. d. sg.
honen 20, 4. 81, 6. 82, 4. 114, 4 Qrf.?}. «. s?. höna 47, 14. 68, 1.
2. 69, 8. 187, 2. d. pl. (o. sg.t) honen 13, 7. 188, 6,
heuen P s. baren.
faenig s. höbig.
hier ade. hier dfn ilt fst hier («mpas adiwnif 89, 3. hie 49, 2. 63, Q.
107, 9. 121, 10.
hirael atm. Himmel d. ag. himele 19, & 36, 7. 10. 47, 7. 62, 10.
hiraelriche ein. Himmelreich o. sg. 62, 27.
hina odv. hin 1) alleinstehend der uufnter fst hfna hiems transiil 39,
1. — 2) in Verbindung mit folgenden Verben: göban hingeben
stc. praes. 3. sg. gfbot allen rtohtttom görno hina 146, 7. gegöban
nie. praes. S.sg. stu gflut hion gegft (gibet O) dederit 140,1. uuörfan
atc. teegurerfen praes. 3. pl. du sie hfne unerfent pecaatorani umie-
Utom 62, 16. praet. conj. 1. sg. 4» ib mundiales oorat bioe nndrfe
84, 18. piep, rtahdaom hfna band genuörfan 66, 22. nnlohan
ite. praes, 3. sg. so nutohet der nahtsoito hfna 69, 20. conj, 3. sg.
unie der nahtaaito hfna milche inelinetttur umbrae 69, 4. 3. pl. dose
die nahtsoata hfne unlchen ineUnenlur umbrae 46, 8. ptep. ör uua*
hfna genufhhan deeUnouerat 81, 2.
hioanfluglit stf. das Wegfliehen A s, das f. W.
ay Google
hineflükke adj. a. sg. m. sie habunt mlh hineflükke (mino hinanflught
A) gemachot m« avolare fecerwtt 102, 2.
hinnun adv. in Vbdg. mit nüre hinfort hinnan uüre 71, 10. hfnne nüre
•am 130, 4.
hinter praep. e. dat. hinter unser undnte post 87, 1. hinter faio be-
llben zurückbleiben 132, 15.
hintkalb »tu- g. »g. des hfntkalbes hinmdi eeruorum 47, 8. d. sg domo
hfntkalbe hinnulo eeruorum 86, 2. 47, 2. hfntkalbe 140, 2.
hirat stm, Heirat g. ig. aiu htratee «oal gegrüoxet uudrdan 141, 8.
hirte ttm. g. pl. ddro birto pastoram 14, 4.
birz stm. d. pl. den hfrioo eervis 33, 2.
hizza stf d. »g. in der hfzzo feruente »ole 47, 9.
höh <■<&'■ AoeA ». äff. t». 87, 5. hoch 90, 8. </. pl- m. ddro hohon bergo
62, a d. pl. m. höhen 149, 13. a. gg. f. die hohon maieatatem 96, 9.
(hongh Ä ». hebig.)
höhe stf. Höhe d. ig. 86, 8. 69, 8. 69, 34. IIa, 6.
hSlbet stn Haupt n. sg. 32, 9. caput 77, 3. 88, 1. 119, 1; 183, 8.
Übertr. ist pater afn hoibet 88, 4. d. gg. hoibeto 82, 2- 77, 13. 88,
12. 183, 2. a. »g! das höibet 68, 6.
hol »tn. Höhle n. pl. pardon lidler 62, 6.
hold adj- 1) hold, eigen, zugehörig n. sg. tn. er Ist mir so hold tantum
diligitur a »ponso 34, 2. min uufiio fat mir höhl unt (h imo dileetus
meut mihi et ego Uli 46. 1- n. so. f. mfnemo uufne bin th hdld tgo
dileeto meo 126, 1. comp, n. tg. f. ih bin Tino feiner ddade holder
»e* gehöre ihm in alle Zukunft desto mehr an iO, 3. — 2) tubttan-
tMseh: der Holde, Vassall g. pl. mlnero höldoo 74,6; 99,7. it. pl.
einen holden 62, 10. höldoo 89, 6. tancti J39, 4.
lioldgftin O ». ntet
höbt »tn. g. »g. des hdlzes uöne Libnno de Ugnis Libani 62, 2.
hönig ttn.t n. tg. mel 66, 2. 9- rf *g. hdnige mel 74, 4.
Jiörechen tief, e. gen. prae». 3. pl. dlne frtunt horechent flöient O)
dös autealtant 148, 2. (hdrrent O) dtner atimmo audire 148, 9.
liftren «we. praet. 3 »g. daz erera ndre höret ad primitiuam Ecclesiam
nute Abo dfz udrs höret ad Ecclesimn de gentibas congregatam pertinet
49, 8 /. (prae». 3. pl. hörrent O «. da» vorh. W.)
hüffela. sk/. n. pl. huffelon genae 16, 1. 67, 1. 90, 1.
hat?)) stcnt. Haufe n. »g. der hüffo «ich biiret an einnmo steine 66, 14.
uoeüsea haffo aeeruu» tritici 114, I.
fcülde stf. Huld a. sg. 142, 8.
hüngeron *u>v. praet. 3. »g. du (u hnngerota esuriebat 93, 9.
hflorarc «Im. Verführer n. »g. der übolo hQorare, id eat, diabolus
61, 18.
hfiotare etm. d. »g. s&zton mih ce hilotare custos 12, 1.
hfioten »ice. e. gen. hüten prae». 3. »g. der hüotet des gdrno, daz 6t
ntet. -St »orgt dafür 146, 4. 3. pl. hüotent mlnero soafo 14, 8. des
uufng-arton custodiunt 147, 3. conj. 3. pl. die sin hfloten 146, 8.
Quellen und Fornshong«!. XXVIII 7
(By Google
98 WILLIRAM.
hüs sin. Haus a. sg. 26, 6. 48, 12. 131, 2. 6. g. pl. hteero 26, 1.
a. pl. huser im Gegensalz zu uilzhüs unie ändere ünuufctltche liere-
berga 9, 4.
huvel A s. bühe!,
I« adv. je, immer ih ie görola desideraueram 29, 1 ; 29, 8. der (in te
uufiidenet qui pascitur 100, 2. im Verbindungen: le döh (rjrf. dtfh) im
Nachsätze, doch, dennoch 88, 3. 37, 4. 48. 14. 69, 10. 68, 11. 99, 6.
104, 6. 137, ö. 14», 3- 6. ted6h 47, 7. 10. 74, 20. 82, 3. 139, 4. 141,
18. Ie 6 früher jemals 65, 10. immer früher, so früh als möglich
109, 9. fe n.'ili immer noch 48, 4. 24. fendch 137, 11. lemltton
(an Ie mfttunt) iramir inzwischen 149, 9.
iefthesnuar ,4 «. etisuua.
iegelich pron. jeglicher n. sg tu. Iro iegelich 13, 15- (r aller 48, 9.
61, 15. 19. iegelth 14, 9. 51, 4. a. sg. m durh tinfn fegeltchen
dinero dociorum 63. 7. U.
ieman pron. jemand n. «i/. 84, 2.
iemer adv. immer, in alle Zukunft 20. 3.5. tomer 88, 12. (O 114,8.
s. tetemer. Melier wohl auch limine O s. ebendort.)
iemitton atfe. 8. te und mitton.
iergen adv. irgendwo 48, 7.
ietemer ebensowenig 1 adv. a) auf das im vorhergehenden Salt negirte
»ich beziehend: dörna nemügen die Iflion bedühan; tetemer (nietemer
A, nienier O miigin (conj.t) d(h getrren deuuöder pagani öder mali
Christiani 27, 4. also der drihsel nteoe uörderet externa adiutoria,
tetemer (nietemer A, umme 0) uordereot sie . . dechfiine remunora-
tionem 113, 8. 4lso der buch . , neh&bet . . ate tetemör (nietemer A,
temer 0) necheine uirtutem ne mügen haben 114, 8. o) mit folgd.
daane: (uuünna] tetemer (niatseiner ne A, uieth mer 0) zeget, danne
diu cedrus iruulet 52, 12. nomag eich tetemer (numme 0) uerbSrgan
danne.. 138, 3. - 2) conj. ebensowenig ah, nach negat. Vordersatz:
gfu uu&z, daz slu pulchritudinem uön iro aelbero ntene hat, Bunter
udne jjöteH gnftdon, tetemer (nietteme than A, umme dänno O) der
mano ioth liebte» hat uon imo si-lbemo, n6be . . 106, 12. tetemer
(ietemer den N, nietemer than A, limine deone 0) nueleus mig appa-
rere 107, 11.
ienueth, ieth pron. irgendetwas a. sg. mit folgd. Genel. tenuetb ün-
rehtes, ieuueth (noh nieuuet <>) (cimlich es — tenueth (coh nieunet 0)
böslichen 62, 16 /- ieth lti, 2. 10B, 12. alleinstehend adverbiell: teth
robustiom etwas 122, 12. iet perfecto 102, 3.
ih pron. ich 1} n. sg, fh 5, 2. 3. 6, 8. 9, 1. 6. 7. 8. 11. 10, 1. 4. 4. 6.
11, 2. 12, 2- 4, 7 etc.. [ch 130. 10- 131, l. 6. 132, 1. 5. 8. 133, 3.
134, 1. 3. 135, 9. 136, 1. 142, I. 3. 4. 4. 14. 143, 7. 146, 1. 3. 4. ö.
6. 149, 6. fneuaut 83, 1. ine mäinon 143, 5. in eoord. Nebensätzen,
das gemeinsame Subject im zweiten Satz wieder aufnehmend 69, 10.
10!, 16. 130, 3. 10. 146, 5. g. sg. min 43, 8. 47, 12, 13. d. sg. mir
(By Google
GLOSSAR. 99
1, 2. 11, 2 IS, 11. 14, 7. 16, 2. 20, 1. 21, 1. 23, 3 etc. mir 5, 3. 6, 2.
10, 2. 3. 12, 6. 13, 1. 4. 44, 9. 62, 1. 2. 2. 102, 1. a. sg. mih 1, 1.
5, 1. 6. 1. 10, 5. 12, 1. 3. 20, 4. 21, 6. 7 29, 2. 4 etc. mfh selben
30,6. mich 122, 1. 131, 7. 7. 137, 1. 4. 11. 149, 5. roih 1, 3. n.
pl. uuir 3, 2. 6, 1. 7, 1. 3. 18, 3. 52, 32. 86, 4 98, S. 3. 109, 2 etc.
nuir 7, 2. g. pl doser ännon 52, 29. d. pl uns 7, 2. 36, 3. 37, 6.
45, 1. 52, 33 86, 6. 91, 6. 98, 2. 6. 12», 6. a. pl, ila-.il. 7, 1. 36, 5
86. 3. 6. 92, 11. 109, 9. ünsieh 62, 30. — 2) relatirisch im n. sg. pl.,
wobei immer ein demonstrativisches pron. per», od. poss. 1. p. voraus-
geht: gehiige min, ih dln stSin unto ueste bin 43, 8. mit dem encl.
der: unser armen, uuir da so ge dfgin bin 52, 30. mfh, Ih da mun-
dus »um unte ih (vgl. oben) siho 69, 9 miacro hente, (h der bin
artifex 112, 11. mfh, ih der niundua sunt unte siho 115, 7. ih diu
Eccleeia, ih der nü bin deepecta 130, 11.
ilego adv. eilig st&nt üf, ilego surge, proper« 38, 2.
tlen vier, eilen praes. 3. sg. Uel ad terram 50, 5. zefmo 60, 10; 135,
5. «wo. 3. pl. daz sie !len intrare 128, 4. praet. 3. sg. lleta 50, 6.
135, 6 imp. flo dln festina 38, 6; 62, 5
in 1) praep. in a) c. dat. ,<) local {in urspr. und Übertrag. Bedeutung)
4, 2. 6, 1. 7, 6 12, 1. 13, 7. 20, 4. 21, 2. 2. 10. 22, 4. 25, ä 30, 2.
31, 5. 32, 1. 36, 8. 38, 12. 89, 2. 40, 1. 43, 2. ä 8. 12. 44, 2. 45, 3. 6
etc. (n 43, 13. ß) temporal in deroo ecöneo nuätere 39, 8. sc&to in
der hfaxo nuochent 47, 9. in etnemo maheltage 53, 4. 14. in domo
tage 53, 4. 16. y) modal uiret in sprängen saliens 35, 1. geeSret
habest tu mfa herza in äinemo dtner Oigon . . in £inemo uahastrenen
63, 3 b) c. acc. «) local 6, 1. 13, 12. 17, 2. 30, 1. 35, 8. 48, 12. 12.
62, 20: 69, 14. 78, 1. 74, 1. 94, 3. 107, 1. 116, 3. 119, 17. 131,6. lin
aßO 131, 2 a. fnne.) ß) modal in lampreite imie 18, 3. in nuürme
uuts 18, 3. — 2) ade. in Verbindung mit Verben riechen swv.
praet. 3. sg. r» hta eine hant In zemir misit manum 79, 1. tragan
stv. hineintragen praet, 3. sg. 41ee der h&ls dal äzzan in traget 58, 9.
iijgegen 1) praep, e. dat. {immer gegen 0) ing£gen Damaeco gegen —
hin 118, 2. 10 inkegin miner minnon gegenüber 140, 2. c. acc.
stärk inglgen dich gegen 137, 3. 9. ebso. stränge ingägen mich 137,
4. 11. - 2) adv. dare inkegine darauf hin 125, 6.
(nlacbenes (inuuertes 0) adv. daz an dir fnlachenes (inlicho A) uer-
h61an ist intrinsecus 54, 3. 10. 67, 2.
inliehe A s. da» vorn. W.
inne 1) praep. c. acc. fnne (in aDO) minor müoter Iiiib in domum 131,
2, e. gen föne des indessen 103, 3.-2) adv. da— Inne worin 15, 5.
funena adv. in Vbdg. mit uuärdan stv. c. gen. inne werden praes.
3. sg. er des (nnena uuirdit, dai 82, 8. eonj. 3. sg. nü uuerd er des
innena 73, 6. praet. 1. sg. fh neuuirt ntet fnnena der donoruui non
eognoui 108, 3- ptep. 6r des (nnena ist uuördan, daz 133, 3.
hiph&han stv. empfangen praes. 1. sg. alliu inphähon fli 66, 15. praet.
2. sg. du inphlenge remiasionem peccatorum 62, 7.
-.Google
100 WILLIRAM.
insigel stn. d. sg, mache mich dir ze Ainemo fosigole über dtn hena
signaeulum 187, 1.
Insluffan sfn. entschlafen prat*. conj. 3. sg. su&nne «iu fnsl&ffo (.slaaplie
Ä) 49, 7. jrfcp. der uuerlte ioslaffan (in slapho ,4) st 83, 8. huic
mundo bin inalAfaa 183, 4; 134, ü.
iutflon ojic. pratt. conj. 1. sg. (h mlnemo uuinc in täte aperirem 80,
1 ; 81, S. imp. iotuo (uffen tüo 0) mir aperi 77, 2.
intuufchau stv. ptcp. iet intuui'chan declinauit 98, 2.
Initiiertes O 3. anlachen ei.
insuiacon jiraep. c. dat. zwischen mtnen brüsten 20, 2. iniufakon 20, 4,
irdisk m(j'- irdisch g. pl. m. dero frdisoon gedänko 78, 9. g. sg. n.
sllis frdisken gHotee 140, 4. o. 6?. n. därh irdisk gefüore propter
luera temporalia 103, 26-
irhügen swp. gedenken inf. fragilüatis 114, 7.
trleeknn swv. in/, die mfnna exstingutre charitatem 139, 2; 139, 5.
irlönen «pf. erlösen pratt. 1. sg. (h erloeta 56, 4; 136, 8. ptcp. mit
slcetno töde diu uuerlt irlAaet uuart nöno des tniueles genuälte re-
dimert 53, 18.
irre ade. gen uagari 13, 3.
irren *tpt>. c. jk». sülr«. praes. conj. 3. sg. min leman atner nifnnon
irre 34, 3. 2. pl. fr die des ne irret mit etrepitn 33, 10. 134, 8.
yroer. conj. 3. pl. sie unfnion fro al&ffes irten (geirredan A) ercita-
rent 38, 9.
irtrinkan stv. ertrinken praet. 3. sg. irtrortk (nerdrank A) 15, 5.
irnölen ewv. verfaulen praes. 3. sg. cedrus iruület (uerfnulet AP, ir-
nuelet j.) 52, 18.
iranarmen swv.ptcp. bin in minemo herzen irunirmet i uralt scere 82, 4.
lrnnelen s. ernnelen.
irziehan stv. aufziehen inf. fro iüngede 43, 14.
itdriikken (it-rükken) sicr, »n/. der nuln ifmet slnen lefson mite ilnen
zenen r.o ftdrukkene ad rumittandum 124, 8. (vgl. die Glosse zur
gleichen Stelle li ruripringanne Ptz Thes. aneed. nov. I, 1. sp. 319i)
innner pron. poss. euer g. sg. m. fuueroa 53, 9. a. sg. m. [uueren
53,12. 72,4. a.»g.f. deohema Immer » geltebon 83,7. ähnl. Inner«
134, 5. d. pl. n. iuuueren 31, 5.
iämer stn.t Jammer 84, 11.
iächand etm. g. pl. uöl fechando plenae huaeinthis 92, 2. mit dem
Zusätze qui est lapis aerii colori* 92, 10.
lehan stv. behaupten, beanspruchen praes. 3. pl. gfe iekent aedfr ge-
■elliscefte 13, 11.
i6sen ewv gähren ptcp. der nudle ieseute mögt mustum in nimh
feruore 132, 14.
iötan stv. jäten inf. nda fro heraen lolinm 114, 4.
i.ili conj. 1) auch 48, 87. 50, 13. 132, 8. 135, 9. mit dem Nebenbtgriff
sogar 62, 11. 106, 6. 12C, 15. 197, 4. öder loh 02, 10. nfet m «inero
(By Google
GLOSSAR. 101
nötu . . , nöbc iöh 48, 23 nicth zSiner gnotc . . »unter iijh 61, 4.
sieht den flincn . . sünter idh 136, 10. —2) und, nur in der Verbindung
bSido . . iöh: beide per diuinitatem i6h per natiuitatem 86, 2; 56, 6.
69, 5 96, 6. 97, ö. 103, 9. 115, 3. 118, 13. 121, 7. 129, 4. 5 ioeli
141, 22. beide, iöh . . iöh 41, 4.
iu ad«, schon ilingo 0) 120, 6.
ingethnn A ». idngen.
iüiigede sin. das Junge a pl 43, 14
längen smtf. ptcp. geiünget (iugethet A- in dero töife renouare 4, 2.
iiiiikri'öuutt eu-/. n. pl. iiinkfr6uuon adoleacentulae 4, 1. a. pl. iünk-
fröuuon /«iis 52, 7. r. p/. iunkfröuuon jittae 33, 1. iiinkfwSuuon
85, 1. 97, 2. 134, 1. iuncfrouuon 53, 1.
käbes stf. n. pl. kÖbeae eoneubinae 105, 2. g. pl. kebeae eoneubinae
103, 2.
keiner stm. Kaiser n. pl. dte kuinara 62. 12.
chela stf. n. sg. guttur 96, 1. 123, %
keniD swv. kehren praes. 3. sg. 6t keret sich le mir ad tne conuersio
eius 125. 1. ptcp gekiret (beebftret O) Ist ingegen Damaaoo respicit
118,2- (becheret 0) 118,10. Inf intenlionem Anne mir, k»ran44,8
cli tu an y stv. keimen s. notnan.
kint stn. Sind n. pl. miner milder kfnt ßlii II, 2. 3. mtniu kint 59,
6; 103, 9: 115, 4. a. pl. geutllhiu kirn spirituale* filios 103, 8.
kizze stn. n. pl. zuei zufnrie kfzze (xfkkin FB) der rfiion hinnuli
59, 2 khiizo (zikkin B) hinnuli 115, 2.
kizzin ein. a. pl. dino kizzin (zigan .4, zfkkin B) haedos tuos 14, 3.
claga »(/. AlnjF? (I. (.i. in den clagon 64, 4.
clAgOD «irr klagen, beklagen praes. 1. sg. uon Ü6n !h mlh clagon #fr#r
r/iv «A m«VA beklage 9, 6. #. »o\ du olagoat, du 110, 2.
dein adj. klein 11. sg. f. ein cleiniu rftihgeYta uirgnla fumi 50, 2.
knieten svw. zerdrücken ptcp. dte geknfaton (geserelon F-) llehamon
70, 10-
cörnelin sin. Körnlein g. pl. öpfelen, die uilo cörnellno hibent malorum
granatorum 132, 3.
coröna sie/. Krone g. sg. der oorAnon diadema 53, 3; 53, 9. a. sg.
corftnen 53, 11.
cörtare, cörter (meist herdniwe A) slmn. Herde n. sg. gaiize cörter
(horla 0) da», der grex caprarum 50, 1, daz cörter dero seuffo 65, 3.
a. sg. Blnen cörtare 13, 15. »inen cörter 14, 9. g. pl döro cörtare
14, 3. d. pl. cörter 011 greges 13, 4.
crAft stf.^Kraft g. sg. (jrf.f) dtnero cbröfie 47, 12-, erötte uirtuiis 69,
30. a. sg. 123, 7. rf. pl mll allen elften minno 13, 5
crippa s\cf. d. sg. uöne dÖro crfppon rfe pratsepi 35, 8. a. 89 in die
crippon 35, 8.
erfstane adj. christlich; substantivisch, der Christ d. pl. uulder den
orfatanen 11, 4.
ay Google
102 WILLIRAM.
criätenheit stf. Christenheit g. ag. düro crfstenhöito 17, 6- a. ag- orfsten-
hf:it 51, 11.
krüt stn. Kraul «. pl allmlühto kr&t 67, 4.
crüce stn. Kreuz g. sg. mines crüoes 57, 5. d. gg. dimo orüce 35, 9.
9 43, 10. 63, 7. a. ag. &n dax crftce 122, 5.
crücigen swv. ptep. ür gecrdoiget uuart erucifigere 93, 10.
ci'immi sttr. tommon praea. 3. ag. oümet 46, 11. 52, 30. 65, 7. 112, 3.
concordia cümet uon der gfibo 112, 10. körnet 110, 5. 2. pl. fr cümet
53, 6. conj. 1. ag. ih neküme 13, 9- 3. sj/. cümer 1, 2. cüme aspiret
46, 2. kume 73. 1. j«-«pf. 1. «</. ih quam 97, 7. ». *</. er quam
33, 6. 36, 3. 42, 6. 94, 3. imp. küra 38, 3. 43, 2. 62, 1. 1. 2. 72,
1. 126, 1. 6. ptcp. ciiman eint 9, 4. A 3. 57, 7. 112, 7. 136, 4.
kiiman 39, 7. 40, 2. 48, 20. 74, 1. inf. cüman 13, 13. ze ruoauon
52, 24.
Ciitoft *(/. g- ig. düro einero cümfte 125, 5. a. ag. cüouft aduentua 1, 2.
ci'imftig arfj- zukünftig u. «jr, n eagoton (z cümftig 90, 14.
k lind an sie», verkündig™ praea. 3. ag. kündet er uns 91, 5. 108, Ö.
3. /)(. kündent praedicanl 56, 3; 56, 9. 57, 6. eoiy. 1. ag. Ih eusnge-
liura künde (cundoghe Ä) 149, 4. 2. pl. kündet nuntiare 85, 2. 5-
imp künde 13, 4. 126, 7. 148, 6- pfep. gekündet uuirdit 127, 4. i»/-
kündan (oundagan A) 149, 7.
cnndegiiii A s. das corh. W.
küniog stm. n. sjr. rtx 6, 1. 19, 1. 30, 1. cüning 52, 1. ;/. ag. ktininges
51, 1 119, 2. cüninges 53, 2- n. pl. die cüninga 62, 12
klininginna alf. n. pl. reginae 106, 2. g. pl. der küningfnno 103, 1.
küniitgüch adj. königlieh d. sg. f. der küningllohon purpurne 119, 13
kl'innen v. praet.-praee. sich auf etwas verstehen, wiesen, können praes.
3 ag. diu nüan käu discretionem odori» et foetoris 118,5. mit folgd. inf.
verstehen 137, 13. 141, 7. 3. pl. künnon Baemmenta 58, 16. sonst
immer mit folgd. inf künnon 18, 7. 89, 12. 118, 3. 128, 7. 141, 19.
142, 8. cümion 51, 4. künnon (eonj. f) 48, 27. cünneo 51, 11. eonj.
1 sg. küune können 32, 8. 133, 7. 3. pl. künnen unte taugen be-
ekirman 141, 16. praet. {eonj. t) 3. ag. k6ndo geeägan zu sagen wusute
48, 9.
klinst atf. d. ag. mft fro künste Bcientia 58, 14-
k im st ig adj. kundig d. pl. m uön den künstigen (cusiigan A) ptmen*
taren 90, 2.
cnonft s. cümft.
ci'ib stm. d. sg. ciUse oaculo 1, 1-
ki'iBsan atcr. praea. conj. 3. ag. cüseer mih mft domo oiisse osculetur
1, 1; cüsso 1, 3. inf. dfh küssan deosculari 130, 3.
eustig A adj. erprobt, vortrefflich s. künstig.
lücliEin stn- a ag. pallium 84, 3.
ladon swv. einladen ptcp. gelüdot üono Aegypto ad terraro repromissionis
50, 6. habon ih dfh gelüdet 62, 8.
ay Google
GLOSSAR. 103
lump reit atf. Lamprete ff. pl. göltkötenon in lampm'te (lanU'ride Y)
uuU gebrOihta aureas murenulaa 18, 3.
Im.ii ste, imp. 1A s. lazan.
IdngO ade. lange 59, 18. läng (cor tue.) 79, 7. (längo 0 e. iü.)
lant sin (2. ay. üize i'ro lante 11, ß. in alle demo lante ferro SO, 2.
in unser in o Ifinte terra 40, ?.
htntfrid ¥ s. larapreit.
läeHii stt. entlasten, zulassen, lassen praes. 1. sg. (ih ne l&zzen in uöne
mir dimittam 48, 11. 2. *p. dd lükkon ne laxes den malignis apiritibue
101, 9. 3. sg. ir nachSin neläzet sin suört uöne diehe 51, 5; lOf , 17.
imp. mit folgd inf. lftz dtnen nfili uiran 137, 10 l&z dii uuördan
149, 11. 14 mfh uernöman fac me audire 148, 2. im/, suört uöne
diehe lAznn 51, 20. (Iftien 0 s. ergöban.)
leben atre, leben praes. 1. sg. imölihee leides (h lobe 10, 4,
lebenteg adj. a. sg. n. iro löbentegaz corpus ihren lebendigen Leib
70, 3.
leffa Ay ». das f. W.
lefea stf. n. pl. (löffa r, lepplmn A) labia 56, 1. {U-.Sn AG) 66, 1 91. 1.
d. pl. lefaon (ieffon G, lephan vi! (niiVe 124, 2.
legen airo fcffeii j-Jc,). gelöget in die canales 119, 17.
legor A s. Ifiog.
leid adj. leidig comp. n. pl m. haeretici sint mir döade leider 13, 11.
leinen sfh mcv. sich lehnen praes. 3. sg. leinet «ih an die lineberjja
52, 22. jlcp. aich leinen te ober mtnen trüt (neigande A) innixa super
dilectum 135, 2.
leisten »irr, leisten , erfüllen praes. 1. sg. trflte leint fh trfliuua 100,
1. 2. sg. leiste dd mir die truiuua 62, 10. 3. sg. er leistet ä a er
gehiez 99, Ö- gnada 100, 2. 6. conj. 1. sg. (h aponai uuflien leiste
81, 5- imp. pl. (im condic. Vonlersatz) leistet 100, 6. ptep. gnada
uufrdet geleistet 122, 4 ; 129, 6
lelt sin Leid it. sg. 11, 1. ff- sg uuölihes leides fli lobe tribulationi-
bas affici 10, 4.
leiten A-, a. das f. W.
leiton swe. praet. 3. sg. leitota (leydede A, leita y) mfh introduxit 6,
1. 30, 1.
I engen 0 s. drüben.
lern stf. Lehre g. sg. daz gerüste güoter lero praedicalio 58, 23. d.
sg. mit dlnero lero 62, 16. lern 86, 4.
leren stet. c. acc. lehren praes. 2. sg. da lerest dd (lernoatu A) mlh
tröbtines gebot docebis 131, 2. (lerest 0 * geleiten.) 3. sy. die face.,)
dich der spiritus b. löret 54, 9. 3. pl. auditores (acc.) lörent casti-
tatem 40, 3. in lörent h&ban luctum 117, 8. praet. 3. sg. ünaib
humilitatem lerta 36,6. ptep. mit geleretes Hstroöisteres haut 112,2.
inf. paruuloa diz allaz leran 121, 13.
lernen swv. lernen praes. eonj. 3. pl. sie lörnan trinkan 89, 7. (ler-
noatu A s. das vorh. W.)
ay Google
104 WILLIRAM.
lesan *(*>. auswählen praes 3. sg. die lfset er zeitch 99, 10.
lesken «wir. Wichen praes. 3. sg. c.rocua lenket das fteber 69, 22. mite
bederapfet 69, 23.
leiiuo swm. n. pl. leuuon honen 62, 15. g. pl- leuuon llllogcr ante
p&rdon holet 62, 4.
Hb ttm. (n.tj Leben g. sg des äuuegen libes 52, 11. 56, 17. 56, 8.
Üben erleben (oder blosser Sehreibfehler tj 0 s. lldan.
lichamo »mm. Leib g. sg. des Itchamen glüate 51, 21. a. »g. im Gegen-
satt zu hOibet : der bäls zeaamene uoiget dat hdibet unte Aia ltchamen
58, 6; 66, 12. n. pl. die gokninttm unte die siechon llchamon 70,
11. ß. jrf. die toton lfchamon 70, 6.
liehen sich, gefallen praes. 3. pl. llohent mir dtne uudrt 44, 9.
lidaii stv. leiden immer mit einem Obj. praes. 1. sg. pecaeoutionea
Itdon 76, 3. 2. sg. lideal Arbeit 120, 3. praet. 1. 3. sg. vor weichem
Anl. leid 21, 7. 63, 7. ohne Unterschied cor hartem tind weichem
teit 48, 10. 48, 35. 79, 8. 137, 10. inf. lldan (üben 0) 20, 4; 79. 10.
lieb adj. lieb n sg. n. unAz imo lteb fat 46, 6. mir lieb iat dtne
stimm« Eeuernämene iueundum 148, 7. superl. f. pl. m. mfne Itebea-
ton earistimi 75, 2. 3.
Hebt stn. Licht n sg. 138, 3. g. sg. Ifehtes 106, 12.
lifihtuuz stn. n. pi, der minnon Itehtu&z lampades 138, 1.
ligau st«, liegen praes. 3. sg. Uget 20, 5. 52, 14. 133, 1. praet. 3. sg.
da der dfek äffe lag 52, 3.
Hht adj- leicht n. sg. f. Ifht zcuerneinoat! 71, 5. ad«, lihto Af ge-
t rät an 52, 7.
Ijlia swf. Lilie n. sg. Hlia 26, 1. 27, 1. a. sg. die lflion 27, 3. n. pl.
lilioi. 91, 1. 3. rf. p? lflion 46, 2. 59, 3. 16. 100, 3. 114, 2. a. pl
lflion 99, 3.
lindo «de. gelinde lfndo (1/ano ^4) aündene nnfnt uiiaiet 72, 7.
lineberga stf. n. sg. reclinatorinm 52, 4. 17. a, «7. 52, 22. d. pl.
nun den Kuebergon per cancellos S7, 3. flW. 37, 7.
lisno -1 s. lfndo.
list st/. Lt'st d. sg. mit liste 62, 14.
lieteklich •£ ». Ais /. IF.
listlich «d/. torfiy n. pJ. n. (lf»teklioh •£, Idetlich F) 139, 3.
liatmeister stm. g. sg. mit gelöretee Ifutmeiateres hAnt man» artißcU
112, 2.
loben w(. (ofcm _prne(. 3. pl. 16b e ton 105, 3.
loghen A s.dasf. W.
lobezen sw«. lodern praes. 3- pl. liehtuAz brfnnent unte lähaxent
(loglifmt A) lampades ignis atque flammarum 138, 1.
löibo C, loana A s. gelAibo.
löifan 8(i>. praes. 1. pl. lofon uui'r eurremus 5, 1.
IOC ulm. n. pl. mine löcca cincinni 77, 4; 77, 13. g. pl. lökko 56, 7.
locchea swv. locken praes. 3. sg. »basales te «Ich 16kket 123, 5 ; 128, 8-
praet. 3. sg. loocheta ze imo mit süozenio inAre 90, i).
ay Google
GLOSSAR. 105
lön «Im. Lohn g. sg. de» enuegin löues 113, 10.
lösen tum. befreien praes. 1. sg. Visen fh dfh b lernitute 15, 6. praet.
1. sg. losta 15, 4.
lösen 0 e. hArechen.
Iftihten ewr. praes. 3. yl. IHihtent lueent 138, 5.
lüimbaftig adj. e. gen. beleumundet n. pl. m. uuerdent Iflimhaitig
güoter uuercho gelangen in den Huf guter Werke fi9, 11. a. sg. f.
machot fr sie lüimh artig etategero tugede 73, 8.
lüimunt stm. Leumund n. sg. tfllot lilimuni bona opinio 42, 6. ist
der lüimunt edoze aamo odor nardi 09, 12
lüit stntn. die Leute g. »g. die menige des luites populus 143.2. d.sg.
deino lftite 17, 4. 56, 3. 8. demo lüite 4mbehleiit . . unte fn offenen!
die toigene 58, 7; 116, 5. a. gg. mite ander das Mit 58, 13 sfneii
Iftit 106,9. d.}l. linier anderen läiten inttr ftliot 28, 1. a. pl illor-
BlAhto luile 143, 10.
lütteren iiick. läutern fiep, gelüileret ist uäne faeeibus 30, 3.
lükka auf. Lücke a. tg. nehf inn lukkoD ne Iftses den malignia ipiri-
libue 101, 9. ebso. lücchon 108. 17.
liiog ntn. n.pl. leuuon luoger (Inoga O, legor A, luohher Af) cubile 62, 4.
lnoga 0 stf. s. das vorh. W.
luoh M stn. Locht s. Klag.
lnssam adj. n. pl. m. pulcher 111, 1. n. sg. f. lüMam fit mir diu mo-
bilitas 111, 2. cariwima 120, 2. 3.
Insten tu>t. e. gen- lütten praes. 3. sg. mih »Iner mfnnon Idutet { go-
ing tod Ä) 32, 5. nteuueteg (gelüstet 0) Übet 82, 5. ähnl. 85, 7. 100,
7. d&z sie nier tastet uiyitem scrufari 128, 15.
lostbich O s. das f. W.
Instlich adj. lustvoü n. sg. f. 90, 8. n. sg. n. Itob imte Instltch dfne
aiimma zeuernemene deteefabile 148, 7. (F 139, 3. s. Hut II oh.)
litter adj. lauter n. pl. m. die lüt'eron üirnic den» gescrifte 59, 17.
n. pl. n. (eloquia) luter sfnt samo daz gebrinta sdber 62, 15. d.pl.
n. Interon uuaizeron 89, 11.
Inzzel adj. a. }-l. f. die lüzzolun mihon paruulus 45, "1. a. sg. n. ad-
rerbiell ein luzzel dar nah do paululiim cum 48, 8.
maazon ,4 s. äbennuUzon
machon «irr. 1) mit einfachem Acc.-Obj. machen, verfertigen praee. 1.
sg. machon ili taberaaculom 9, 11. 3. sg. machet inoien stank 42,2
dualm 128, 18. 1. ;J. göltketenon machen nufr dir 18, 3. 3. pl.
waohent mir aBceneionem 119, 10. conj. 2. sg. hereberga machest
13, 7 praet. 3. sg. mächotn einan dfsk fecit 52, 1. j-tcp. ist diu
uuere gemachot 58, 15. bat garton gemanhot 66, 3. süona 148, 4.
in/. h61aileredn machon 18, 2. — 2) jem zu etwas machen, zu etwas
teranlaesen praes. 2. tg. machost ex peceatoribni iuatoa 2, 6. 3. sg.
machet die aläffeloson dormire 128, 12 m&cbet fn contemptorem
140, 3. In gfregan 140, 4. 2. pl. raichot fr sie lAimhaftig 72, 8,
(By Google
106 WILLIRAH.
3. pl. dte (aec.) machen! sie dormire 138, 14. sie (aix) fiiaemiibile«
128, 20. canj. 3. pl. auditores (aee.) machen florere 126, 12. imp.
mache pte constantea 126, 8. mache mich dir ze einemo ins igele 137,
1. piep, habunt mlh hiuefliikke geraaohot me auolare feceruttl 102,2.
die ih dir amicos hftbo gemaobot 148, 10.
milged elf. Jungfrau, immer Maria g. sg. <lero magede 35, 7. d. gg.
uon dero magede 2«, 3. 87, 6.
raahelen s«c. verloben praet. 3. sg. er imo aelbemo mahelta mit deroo
uufdemen atnea heiligen blüotes dte Ecclesiam gibi coniunxit Eccle-
siam 53, 16.
mähe) tag gtm. d. gg. in stncmo maheltige in die sponsionis illius 53, 4. 14.
mahtig adj. mächtig n. pl. n. atniu uuerch auiron alto mahtig 93, 6.
adv. mabtigen u 6h tan 51, 5.
wihu 1) stm. der Mann n. gg. 61, 8. uir 145, 1. ». pl. dte man im
Gegensatze zu diu uutb 52, 87. - 2) indtf. pron. man man 47, 10.
52, 20. 25. 58, 17. 18. 71, 6. 128, 18. 149, 10.
man pk atlj, im gg. manch, im pl. viele a. pl. m. manige multog 68, 3,
tj. gg. f. maniger «Iah tu tügede 42, 4. 50, 13. n. pl, f. manige
109, 8. n. pl n. manige 68, 5. d. pl, n. man igen CO, 8. uäne ma-
nagen dflsonlon ex milibux 87, 2. comp, a, pl. m. maneger nien-
niakon 65, 7. n. pl. n. manegera ciercitia 65, 8.
manen sicv. mahnen praeg. conj. 1. pl. die mane unlr das 141, 21.
prm(. 3. gg. maneta sie aponsus ad u tili tatein 49, 5.
manigfaltig S s. das f. W.
manigslahtjg adj, manigj 'allig d. pl f. mit man! galant igen (m&nigfal-
tigen S, manigataltigen t G) uirtutibua 25, 6.
milnigHtaltig'? G s. da» vorh. W.
majlign&Iton amv. vervielfältigen ftep. min iamer uu&rt gemaniguallot
84, 11.
maultch adj. männlich g. gg. f. manischer tdgede 145, 3.
man» «tri» Mond n. sg. 106, 2. 10. 12.
männnga gtf. Mahnung d. sg. uon siner mänungo taetvt seeretae in-
spirationis 82," 4.
märe 1) sin. Rede d. sg. mit süozemo niftre 90, 10. a. pl. diu mare,
dte Eh fu uäne Imo aagon 87, 4. — 2) stf. der Ruf n. gg. dfu mare
mtner gratiae cdmet uerror fama 60, 6.
märeda stf. n. gg. fama 128, 3.
marmorin adj. n. pl. f. marmorine sule marmoreae 94, 1.
loärtirn stf. Marler y. gg. miuero martiro 57, 5.
mella st(sicf)f. n. sg. nechSin tneila (et an dir macula 61, 2.
meinen swv. meinen praeg. J. sg. ih memo 'nämlich' 47, 14. 122, 5.
143, 2. fne meinen nie! dte Ecclesiam in Judaea plan tat am . . ich
mcino Ecclesiam de gentibus 143, b ff. 2. sg. meinest 54, 6. 124. 1.
conj. 2. gg. nfet anderes der mite ne meines 44, 8.
meist adj. meist n.pl.m. mfiston 21,8. a. sg. f. die mi'i-ito era 62,28'
meistrinna stf. d. sg. Sit ton mfh ta meisirinno custos 12, 3.
Digitized by GOOgk
ULOSSAR. 107
inenden aih sutn. c. gen. sich freuen praes. 3. sg. mendil (t'röuta 0)
gib der i'mii 109, f>. 3. pl. die mcndent (Trüuuueiit 0) »ich dtnero
praedioationis congaudetit 148, 12.
minige stf. Menge n. sg. 65, 6. 9. xy. multitudini» 117, 2. n. sg. 56,
7. des liites popuios 143, 2.
menniako «mm. Mensch n. sg. mennisco 125, 3. hämo 130, 6. 140, 1.
g. jl. in miinnijkea geeinte 66, 13. menniacon 127, 2. d. pl. m6n-
niakon 96, 5- a. pl. menniekon 65, 7.
mer 1) adj. mehr d. sg. f. ze meron rüouuon 62, 23. n. pl. f. übe sie
mer uuerdent 45, 2. n. sjl. n- a)a int dero iner, die der 114, 12. -
2) ade. mehr mer attiunt 118, 15. sie mer lüttet 128, 15. deede mer
biderbe aceinan 24, 3. mer unle mer 19, 2. niet mer 48, 2a
märe sin. Meer a, sg. über mere 93, 12.
meren s»t. mehren praes- 3. sg. diu eich ao ue>ro merot {gemeret ^4}
117, 14.
mercben *Kt. nier&ra 1«/. dai £ina igt ze merchene 49, 2.
micbel adj. gross g.sg.f. mfcheler crefte mirae uirtutia 69, 30. mfche-
lero dignitatis 70, 3. o. »;/ /. michel not 10, 2. michel arbeit 120, 4.
g. pl. f. der sirioro mfohelen gu&don 20, 5. rf. />/. n. uuenegon
dtereron . . . michelon 36, 7.
miloh stf. n. sg. h/miß ante miloh J«e 66, 2. 9- (i- »9. milicbe lacte
74, 5. 80, 2. aimplioiorifl praedicntionig 64, 4. ilhnl. 66, il 141, ö.
min pron. poss. mein Mase. n. sg. min 20, 1. 21, 1. 6. 28, 1. 4. 36, 1.
38, 1.73, 1.3. 74,20 etc. der min 110 ine 35, 1. min 46, 1. g. sg. mtaet
31, 2. 8. 34, 1. 46, 3. 76, 1. 77, 1. 80, 4. 81, 5 etc. d. sg. minemo
32.1. 65,22. 74,3. 78,1. 79,7.80,1. 81,2. 85, 5. 92, Ö etc. a. sg. m.
mtnen 19, 4. 30, 6. 33, 8. 36, 6. 48, 2. 7. 10. 16. 28 35. 72, 2 etc.
mtnen eigenen uulngarton 12, 2. t>. sg. min nach dem subst. 13, 1.
28, 1. 126, 1. 127, 1. 129, % 130, 2. 149, 1. min 47, 1. 1». pl. mfne
18, 2- 77, 4. 80, 2. 119, 7. 136, 17. 142, % 6. g. pl mlnero 74, 6. d.
pl. miiien 7a 4. 79, 6. 139, 4. a- pl. mine 78, 2. 127, 1. r>. pl. 75,
1. 2. 2. 3. - Fem. n. sg. min 11, 3. 14, 6. 19, 2. 23, 2. 69, 11. 74, 21.
79, 2. 82, 2. 104, 1. 115, 9 etc. diu mfn tuba 104, 1; 101, 3. g. sg.
mtnero 67,6. 72,8. 106,5 112, 11 (0. pl.). 119,21. miner (immer vor
cons) 11, 1. 48, 12. 65, 6. 81, 1. 130, i. 131, 2. 6. 137, 9. 139, 5.
d. sg. mtnero 58, 19- 66, 14. 74, 4. minor mfnnon 140, 2. a. sg.
roina 44, 9. mfno 5, 2. 10, 3. 6. 33, 2. 48, 29. 38. 74, 2. 102, 3. 4.
134, 2. 146, 4. 148, 8. min era 54, 7. f. sg. min cor rfet« auSaf.
38, 2. 2. 8. 4. 43, 1. 1. 2. 3. 4. 5. 62, 1. 5. 68, 2, 4. 5. 64, 1. 67, 1.
74, 2 etc. nach dem subst. 15, 1. 27, 2. 38, 2. & 64, 1. 61, 1. 101,
3. n. pl. mine 75, 4. 80, 2. 9. pl. mtnero 43, 9. d. pl. mtnen
20, 2. 74, 3. - Neutr. n. sg. min 76, 1. 77, 3. 84, 11. das mtp uutg-
hüa 68, 12. g. sg. mtnes 66, 3. 57, 5. 7. 65, 3- 68, 6. 76, 6- 79, 5.
84, 4. 6. d. »g. minemo 15, 2. 20, 4. 32, 2. 48, 1. 81, 4. 82, 4. 138,
1. a. sg. min 63, 1. 2. 84, 3- 148, 6 n. pl. mfnin 69, 6. 116, 4.
g. pl. mlnero 14, 8. 58, 17. d. pl. mtnen 44, 2. 54, 6. 80, 10. 142, 7. 15.
(By Google
108 WILLIttAM.
min] ich o adv. rainllcho gegradet citritate 52,6. [riß die Umschreibung
mit minnon gealfhtet 52, 3fi.)
min na ststcf. n. ag. diltetio 137, 2. g. gg. mfnea aponai mfnnon 31, 8.
32, 5. 34, 3. 137, 0. düectio 138, 1. daz Hur nnte du ernoai
miner minnon 189, 6. d- ag. ih mluoa untres minnon atechon amtire
langueo (schwerlich gen. «gl. 80, 8. hingegen 31, 8) 81. 2. 86. 3.
dürhtan bfrt in götea mlnna dtltctioni conditoris inhaeretia 31, 6.
mit minnon 62, 36. uöne »liier rofnno 86- 6. rainnon 140, 3. a.
«g, mlnna 44, 9. 48, 30- caritatem 139, 2.
minnan sicp. jbws. 1. ag. den fh mit Allen creften mi'inio diligo 13,
6. mfnnon (vor ex) 132, 6. 3. ag. dfh mfnnot tWt'yi'/ 8, 1- 3. ;2
mtnnont dfh dilexerunt 4, 1. düigunt 8, I. 52, 42. awy. I. sj. miune
30, 5. 6. 3. sfl. miune 8, 2. in/, minnan SO, 2.
minnist ctdj. mindest n. sjf- n. des nn'nniat quaai nihil 140, 2.
mirra sw/. Myrrhe n. ag. mirra 70, 1. 4. 91, 4. 11. 9. sg. mfrron 20,
2. 80, 3. d. ag. mfrron 60, 2. 0. *?. mfrron 74, 2. 80, 2. 91, 2.
mirreberg »hn. d. »</. zedemo mirra bärge ad montan mgrrhoe 60, 1.
misten sirv. mischen ptcp. diu selba gnailn ist gemieket mit- uarüa
donia 2, 6.
miHselichen awv. «lisafallen praea. conj. 3. ag. mir mfueltche (misse
liebe G) 18, 2. mtnen Augen 64, 5.
misse lieben G a. das vorh. W.
mit 1) praep. mit a) e. dat. «) die Begleitung ausdrückend 60, 10. 11.
12.12.65,4.68,2.70,1.74,8.3.4.98,3. mit 32, l. fidasMitte!
bezeichnend, mit, durch, mittelst 1, 1. »tinchente raft den sälbon 2,
2; 2, 6. 6. 6, 3. 9, 6. 7. 10. 5. 13, 0. 14. 17. 6- 7. 13, 4. 6. 19, 6.
21, 7. 26, 4. 6. 6. 81, 1. 2. ö. 33, 10. 36, 5. 43, 15. 48, 39. 60, 8-
61, Iß. 62, 26. 35. 37. 53, 15. 17. 55, 10. 11. 11. 11. 58. 13- II. 18
etc. mit 1, 3. 4, 3. 26, 6. 32, 1. 34, 3. 38, 9. 46, b. 48, 18. 51, 12. 52. 8.
ata mit dfnero lero hine uuerfent peccatornm narietatem vermöge 62,
16. b) c. instr. mit dallo (betallo M, garuuo O) ganz und gar 61, 1.
— 2) adv. immer in Vbdg. mit da a) die Begleitung auadrückend: da
afnt 6uh mfte 70, 6. b) das Mittel bezeichnend, mit dem demonatr.
da, damit 1 da mit 72, 8. 132, 13. der mfte 44, 8. mit dem relat.
da, womit: da mit 19, 6. 58, 4. 103, 22. 124, 4. da . . mit 53, 3.
mite n nitre adj. ». ag. f. auauia 101, 1. 5.
mtteuuist stf. Gegenwart, Anwesenheit g. sg. stnero mftenufete 100, 7.
mittelöde stn. der mittlere Theil n. ag. des dfskes 52, 5. 34.
mitti adj. mittet a. ag. m. dmbe mitten d&g in meridie 13, 2.
mittou adv. inzwischen in Vbdg. mit 1s 149, 9.
morgeiiröt atm. n. sg. der ärgento morgenrCt aurora 106, 2-
miist atm. n. sg. der uuole icaente möat mustum 132, 14. a. ag. mrtst
uwn epfelen geduhUn mustum 132, 2
rongeu r. prott.'prnes. vermögen, im Stande sein, können, immer mit
abhängigem inf. ; praea. 1 ag. majr 108, 5. 149, 4. 7. S. sg. mäht 14, 6.
43, 14. 16. 3. ag. mag 48, 18. 44, 4. 62, 23. 56, 10. 78, 7. 81, 10.
(By Google
107, 11. 109, 9. 117, 10. 138, 8. 3. pl. mugot 100, 4. rmjgit 72, 7.
3. pl. mÜRon 35, 3. 67, 9. 88, 15. 107, 10. 114, 6. 10. dte der audi-
tores künnon enutrire unte sie sc niugon beakirman 142, 9. mtlgcn
27,3 114,9. 139,6. m&gin (conj.fj 27, 4. conj. 1. sg. mijpi 82, % müv-e
48, 22. 140, 4. 2. sg. mügist 103, 4. 148, 7. 3. sg. müge 91, 18. 52,
32. 58, 18 3. pl. raügin 101, 10. 106, 18. 114, 5. mügeu 47, 15. 52,
36. 67, 6. 119, 20. bannen unte mügen beekirnian verstehen und
vermögen 141,16. pra*(. 1. sg. nemöhla fh 43, 25. 83, 3. cemuht Ih 12,
2. 7. 48, 18. 3. eg. namöhta 41, 6. 87, 10. 3. pl. nemänton potutrunl
139, 1. 4. conj. 1. eg. mühte 81, 8. 84, 14. 3. pl. m Otiten 52, 8.
münd irfm. 9. *j/. in und es ort« 1, 1; 123, 1.
munteren swv. praes. conj. 2. pl. du ir mioe uuinion ne munteret ne
euigÜarc facialis 83, 3. 134, 3
mtkode adj. müde n. sg. m. 52, 21. dirro uuerlt arbeite 52, 23.
münden swv. müde werden praes. 2, sg. mündest in domo oertamine
120, 5. praet. 3. sg. er müodeta lassabntur 93, 10.
mönt ntm t domo so zemüote (st 214 Mathe 145, 7.
mttoteg M adj. herzlich? s. diemüotig.
müoter *(/. Mutter n. sg. 11, 3 53, 3. 10. 136, 2. 3. 9. g. sg. miner
müoter ki'nt II, 2; 48, 12. ftinig (st siu iro müoter, eruueleta im
müoter una matris, electa genüricis 104,2. ahnt. 104,7; 130,2. 131,
2. 6 a. sg. 48, 3».
mfiüterlich adj- mütterlich n. sg. f. diu müoter Hohe süoze 65, 3.
mäotsam M s. ntetsam.
müuzegen Bin swc, r. yen. j>(cp. ih hätiij mih gemüoxeget (gemiioBOt
FÖJ uuärlfchero aörgon «xui in« curia 78, 4.
maozen sih FO s. das wA, W.
müosen t>. proel.-praes. Massen, im Sinne von es ist mir bestimmt, es ist
mir erlaubt, (namentlich im vorwiegend optativischen Gebrauch) ich darf
praes 1. sg. ih dich miloz Ana s£han 131) 9. conj. 1. sg. dal ih dih
kuBsnn rattoze deoseuler 130, 3. 3. sg. das er müoze gebruchao 145,
•}.. 1. pl. daz uuir dih Anasähen iuüozpd intueamur 109, 3. praet.
conj. 1. sg. dai (b inüonte dissolni 83, 4.
mnra stf. n. sg. murus 141, 8. 142, 1. 3. a. sg. 141, 4.
mürhüotel stm- n. pl. die mflrhüotela (mürhflotere GO) custodes mu-
roram 84, 8.
mnrbnutcre GO s. das vorh. W.
nubelu swm. n. sg. umbilicus 113, 1.
näh 1) praep. c. dat. a) local, nach etwas hin zttioh uns null dir posf
5, 1. neiget sfh nfth uns 37, ö. 8. du mich nah dir bringest 131, 7.
die locale Bdtg. berührt sich mit e) in : uir nfth dimo spüre 061 post
uestigia 14, 2. b) temporal, nach 46, 11. 68, 6. 126, 4. c) modal,
gemäss Bah stnemo ui.illen 53, 13. 100, 15. rate 55, 22. geheiwe 73,
7. geböte 124, 4. 132, 9.-2) ttmpor. adv. in Vbdg. mit dära, daro,
dar, dn, darnach: 48, 8. 27. 52,34. 68.7. 69, 11. 91. 11. 119, 17. 124,
(By Google
110 WILLIRAH.
8. 126, 7. 127, 3.-3) in Verbindung mit küman stv. nachkommen
inf. nAh aülen kiimaii 41, 7.
näh an aih &wv. »ich nähern ptep. fh mlb fmo taftte geiiiLhet 81, 7- inf.
mih den uähun 60, 2.
näht ef/. jf. «jr. adverbiell des nahtes per noetes 48, 1 1 51, 2.
nAhtscatO *(m, n. «9. wmtrof 59, 3. 20. n. yJ. die nähtacäta wmbrae
46, 3.
nuhttroffo swm. g. pl. (61 dero nahttröffon guttis noetiiim 77, 4.
nnhtuorhta stf.11.pl. (tg.f) dürh die uälituürhtü propler timortt noc-
turna» 51, 6.
aal 8 odt>. nicht, keineswegs (nleht >''} 7, 2.
Ilttmo sirm. n. <p. nixnen 8, 1- 1, Pautdia narco uuSrt gantfristet
manufortU 58, 10-
niiph «(in. n. *jr. gedriter naph eruier tornatilis 118, 1. 10.
nam «rf/. ». »g. »<■»»» 118, 1. 5.
ne I) adv. nicht, immer unmittelbar vor dem Verb stehend, sehr häufig
mit diesem, bisweilen auch mit dem vorhergehenden pron. («. (h, er)
oder mit so verbunden a) mit einer zweiten Negation u, zw.: mit
«(eth, welches in Hauptsätzen folgt, in Nebens. vorausgeht 7, 3- 10, 1.3.
13,3-13. ntetne Ü2,Ö;34,2. 36,10.39,3.41,8.44,4.8.48,2.4.20. öl,
19. 52, 41. 53, 13. 64, 4. 67, 4. 61, 2. 69, 16. 27. 83, 1. 2. 3. 6. 102,
2. mat 103, 2; 103, 23. 106, 5. 107, 7. 12 tte. nechein 43, 36. 61,
5. 62, 39. nf« 55, 24; 67, 9. 69, 19. 71, 9. 60, 11. 81, 10. 101, 9.
106, 17, 114, 8. 9. 121, 8. neuueder 78, 6. nte 87, 10 (vgl. niene);
nteman 8, 1. 52, 16. 69, 6. 130, 4. 137, 13. ntemer 78, 7. 113, 11. 12
ntene 47,12. nfeunanne 13,9. nleuuet 82,5. 65,7. 100,7. nöh 33,8.
71, 10. 121, 9. 134, 3. 139, 5. hieher wohl auch ne mit letemer 138, 3.
b) ohne zweite Negation 9. 4. 12, 2. 7. 13, 14. 14, 6. 10. 27, 3. 33, 2.
10. 86, 3. 48, 11. 18. 25. 49, 7. nfitt 52, 33; 65, 10. 76, 3. 82, 2. 107,
10. 134, 2. 8. 139, [■ 4. 149, 4. — 21 durch eine Conjunction zu Über-
»etzen, in asyndeiisch an den negativen Hauptsatz angeschlossenen
conj\incUtiacfa<n Nebensätzen u. zw. a) Condieionalsätzen dih nemfn-
not niomsii ür ne ai rölit unte nfoman fsi reht üt ne mfnne d(h 111*1
8, 2. nleman m&g intrare er neiiuerde baptizsttis wenn — nicht
117, 10. b) ObjectsOtzen, nach Verben des Verhinderns, dass nicht:
nemügon dte lilion beduhnn, «In neuuahse unte blfloie 27, 3. tele*
rof'r mugin dih gefrren deuuöder pagani öder mall Chriatiani, du
ne blQoieat 27, 5. fuoieh nechein Btrepitua geirre, (r ne gohiiget
53, 8.
nechein adj. kein, fast immer (53, 7. 65,5. 61,2 ausgen.) mit einer zweiten
Negation n. sg. m. substantivisch tr nochein 61, 6. 66, 25; nechein
etrepitQs 53, 7. rf. sg. m. -.ehe i nemo 87, 10. (134, & C s. dochein.)
a. sg. m. necheinen 67, 9. 7], 11. netiiin bumnnum fauorem 80, 10-
n. sg. f. nechCin 61, 2. nefaein 69, 19. 61, 9. a. sg. f. neheina 101,
9- necheine 48, 37. 61, 6. 114,8.9. nebeine 106, 17. 121, 8. n. sg.
n. subtt. iro nechein 65, 5 a. sg. n. nechein 62, 39.
Digitized by GOOgk
GLOSSAR. 111
neigen aih swv. sich neigen praes. 3. sg. ir neiget nili näh uns 37, 5.
9. (pfep. sich neigando ^ 8. Icinou.)
nein an slv. praes, conj. 1. sg. ih öbax neme n/>jjr<Aitniiam 132, 2.
praet. 1. sg. ih niim In »e mir <e«ui tum 48, 10. 3. ff. nsmon mir
min lachan tulrrunt 84, 3. (foiy. 1. «p. unare n&iiio 0 s. tiluu.) inf.
in ze mir niraan 48, 33.
nenilen nw. rfipu« von (ine) ™«™ zu erlangen suchen, ex (mir) ewi
(Am erwarten praes. 3. sg. afmlet 411er fnimieheite unte (ro gedinges
Anne minen sponaum euneta bona ad eine gratiam referens 136, 8.
neuuäre conj. es sei denn, als nur, nach negativ. Vordersatz du niet
aöderes ne m&ne» neuuäre (uuanO) mina mfnna 44,8. neehSin ge-
dinge an In selbon neuuäre ökkoret in gotes gnadon 52, 40. mih
nieuuetoB nelüatet neuuäre (uuan F) stnero anaadne 82, 5. negeafheat
du nteth anderes neuuäre (uuän 0) dai dti nü einest 110, 6.
neuueder 1) prou- keiner von beiden d. sg. n. mit Deuuederemo mügit
!r getaran 72, 7. a. sg. n. diirh iro neuueder ueat&ffon 73, 6- — 2) conj.
weder neuueder — nöh 36, 3. (27, 4 A s. deuuAder.)
nesseo »irr. netzen ptcp. (lana) mit sanguine gen£ztet uuerde Hfl, 18.
nidana ade. unten da nidana 37, 8. uidana (nidanan y) — öbana
114, 11. (ntdeni.ii 0) 121, 6.
nidanan y s. das corh. W.
ni deren sih swt. sich erniedrigen praes. 3. pl. nf deren t sieh 119, IB.
uÜer adv. in Vbdg.mit gangan stv.ptcp. Ist nider gegangen ife*;«irfi'fSt9,l.
nie adv. nie nie edes ne- «7, 10. (nlene 117, 16 hieher?)
nieman pron. niemand mit ne als zweiter Negat. n. sg. 8, 1. 52, 16. 130,
4. adjectivisch nieman fidelis 66, 6. d- sg. ntemanne 137, 13. ohne
zweite Negat. n. sg. 8, 2. 117, 10.
niemer adv. nimmer mit ne als zweiter Negat. 113, 11. 12. ntomer 78,
7. (Ö 27, 4. «. te temer. hieher wohl auch niimme 0 s. ebendort.)
niene adt. aus niehtne, nfolne zusammengezogen, in welchen formen
es häufig in APF*, auch M torkommt ; nicht 10, 5. 14, i. 5. 8, 16,
3. 38, 9. 51, 14. 18. 62, 30. 43. 64, 6. 61, b. 67, 6. 88, 15. 97, 7. 108,
-11. 113, 7. 117, 15 (nie?). 132, 7. 141, 17. 149, 11. mit einer zweiten
Negat. ne 47, 12.
niet adj. c. acc. der Pers. und gen. der Sache, lieb, angenehm n. sg. n.
de» iat ünsih Diet 100, 9. superl. n. sg. n. in Aller nieteeta (nielsamaita
GN, holdaamata 0) ist an stnen heiligon dero candidae uirginitatis
46, 8. comp. ade. uneih deade nteter (-niudsamere A) al apparere 86, 7.
niet adt. nicht 1) mit ne als zweiter Negat. tgl. ne \)a); darunter:
nteth 7, 3, 61, 2, 103, 2. 23. 110, 6. 122, 4. Dient 131, 6. 186,
13. 136, 2, im einem Wort mit -ne: nielne (für das gewöhnt.
niene) 22, 5 niet mer nicht mehr 48, 20. n6b niet noch nicht
141, 7. nteth 141, 2. ne biet nieth zeiner gnote scöne, «un-
ter irth nicht nur— sondern auch 61,2. nteht den einen — aunter
iöh nicht allein jenen — sondern auch 186, 13. substantivisch: 44, 8.
neuant atn ntet 48, 3. 5. 83, 1; 54, 4. 132, 14. nletb HO, 6. nehat
-.Google
112 WILLIKAM.
oöh der spinne nieth 141, 2. — 2) ohne zureite Negat. : 13, 13. 75, G.
93, 4- 145, 4. nieth 30, 7. n Seh ufet 110, 4. nöh ntehl 125, 2. ntet
ze einero »Ata — n6b« iäh nicht nur — sondern auch 43, 22.
nietemer^ s. ietemer.
nieten alh tw« e. gen. geniesten praet. 1, ag. slnea öbezee nietet mfh
fruetus dulcis gutturi meo 28, 2.
nietsam adj. angenehm n- ag. m. Aller (et är nteteam totua deaiderobilia
96, 2. ö n. pl. m. ntetsam mir sint dlne doclorea 64, 2. n. pl. n.
nietsam (müot anm 0) Ane ze säbene aspectum intuentium delectant 90,
11. (comp, uiudsamere A, super l. nteUamasta GN s. nlet adj.)
nie u Hanne adv. nie nteun&nne nekäme 13, 9. ohne zweite Neg. 118,1.
nienaet pron. nicht» g. *</. mfh nteuuetea neinstet neuutre . , 82, 4.
ähnl. 85, 7. 100, 7. (a. ig. O 62, 16 /. i. leuneth.)
niomer a- n femer.
nistelen Ä s- das f. W.
nieten »wo. praea. 2 ag. nistes (nisteles A) 43, 2. 3. ag. nistet (niirte-
lot A) in den ateinlooheron nidificot 43, 12.
nith atm. n. ag. ist dfn ntth sämo stränge so diu liolla oemulotio 137,
4. o. sy, dinen inuidia 137, 10.
nf uui adj. d. ag. n. an demo nfuuen öbeze 123, 9. o. ag. n. ötiaz niuuaz
unte Altaz po»iö ni»«i et uefera 129, 1-
nobe conj. sondern, nach negat. Sätzen, doch bloa einzelne Satzglieder
entgegenstellend , niemals Verba finita da* neu u Art Alliz niet itnee
undanchos, nöbe nah stnemo unfllen 63, 13. anal (eünder 0) 106,
13. niet ze einero nflte . . nöbe (snnder 0) iäh eondtrn auch 46, 23
nöh 1) adt. a) noch, auf die Gegenwart aich beziehend 48, 24; 141, 1.
noh nieth noch nicht 126, 2. 141, 2. 7. nuch ntet 110, 4. te n6h
immer noch 48, 4. 24. e — tendeh 137, 11. nuh tanne nwA 48, 13.
119, 3. b) noch, auf die Zukunft aich beziehend är näh gibet noch
geben wird 6, 2. 04, 11 ; 48, 3». 130, 9. c) noch = avaaerdem Ane
d&z, dat näh (nlachenea an dir uerhölan tat M, 10. 67, 2. — 2) conj.
noch, noch negativem ersten Gliede 33, 3. 61, 6. 71, 10. 113, 12. 121,
8. 9. 134, 3. 139, 2. 6. neunäder - näh 36, 4. (Ä 27, 6. ». öder.)
nörtnnint arm. » ag. 72, 6. e. s</. ogutlo 72, 1.
not «(/. Noth d. »g. niet ze einero note . . näbe iäh nicht nur {'nicht
in einziger Notwendigkeit, Buckaicht'i) 48,22. (61, 3 MOP s. gnöto.)
». »9. ic taot mir mfcbet not «xtcftt mir 10, 2. (a. sg. bitter not P
s. bittere.)
nü 1) ddp. <*:■ temporal, jetzt 6. 2. 39, 7. 8. 10. 61, 14. 62, 13. 66, 8.
78, 10. 100, 4. 110, 7. 117, 16. nü iü jetzt schon 120, 6; 130, 6. 9.
11. 141, 2. dem e entgegengestellt 39, 3. 6. 76, 3. 106, 6. 136, 5.
nördes — nn 38, 9. «dea - nn Abo 49, 6. b) in die Bdtg. einer
eoord. conj. übergehend o) folgernd, nun, alao, (poatpoa.) denn; nach
Hauptsätzen: nn 73, 6. 98. 6 136, 6. nn ergo iam 1, 2: 48, 3. 86,
5.87,8, nach cauaalen Nebensätzen : nü 48, 20. nu 46, 5. 48, SS. [vgl.
2).] 0) anreihend, nun nn 18,1.141,9.11. nu 11,1.21,6. nn ibo
(By Google
GLOSSAR. 118
48, 25. du — ibe nun zwar 12, 4. — 2) conj. nun, da, in causal.
Hebens., mit corrtl. mi im Haupte, du (h bin küman, du 48, 19. ad
]'h in [iiiuduu hibon, nu 48, !t0.
nüzgarto sicm. ct. eg. niizgarton hortum nucum 107, 1.
obaz sin. n. sg. 68, IS. poma 107, 2. g. sg. «Ines öbezei nietet mlb
fruetus 29, 2. pomorum 73, 3. d. hj. bomgarto röter öpfelo mit
aller»! ah to 6beze paradisus malorum punicorum cum pomorum
fructibus. 68, 2. an demo ntuuen äbeze 133, 9. a. sy. zitegez äbar
fructiui 1-22, 2. allerelahta äbaz omni« jwnm 120, 1.
6be conj. 1) in CondicionaUät zeit, wenn a) mit indic. B&mo mäht du,
6be du din gedfnge anne mfh aezzest, genäaan 43, 15. die de nnin-
garton geärgerent, dbe sie mir uuerdent 45, 2. fh beauöron iuuih,
ob ir mitten uufne uindet , daz fr fmo kündet si inueneritis 86, 2.
mit eoncessivem Sinn dbe der mennisco £1 sin güot hfna gegte, (i ist
imu de» minniat si dederit 140, 1. 6) mtf conj., irflÄrcpii r'm bedingten
Satze imp. steht: 6be dii din nlene bekenne», ging üz si te ignoras
14,1. übe dii gloriam Dfene uuölleat haban, so akeide 14,4.-3) in
indir. Fragesätzen, ob, immer mit conj. und (n süochan, öbe fh dechein
sin apör mügo uindan 48, 21. fh zuluelela, 6be fh ecölie uüre küman
79, 3. fh gienk in den ntfzgarton, daz fh uuare täte, öbe der uutn-
garto in blüode uuare s» fioruisset 107, 3. Ohnl. 107, 15. 126, 3.
4. B.
übe adv. oben da öbo (obena^F) 37, 7.
öbena adv. oben {obenan GO) 58, 2. nfdana — 6bana (dbanan y) 114,
11. 121, ß. {AF 37, 7. *■ das vorn. W.)
obenan y s. das vorh. W.
«der conj". oder, in posit. Satten 62, 31. 32. öder ifib 62, 10; 63, 3.
128, 18. aueder sie gefrdmct uuerdcn per praelatoa 6der per aubditoi
66, 15. nur einmal im negat. Satze deuuöder — 6der (noch Ä) weder
— noch 27, Ö.
üfTan ad}, offen n. sg. f. seien tia ueritatie in scriptura 6ffnn Ist 71, 4.
ad«, akeide offeno uöne mir 14, 7.
öffenon swe. öffnen praes. 3. pl- ate offenen t däcno lüite dfe töigene
dero gescrffto 17, 4. 58, 7. Uli, 6. conj. 1. pl. i'.in offene uufr
scieniiani acripturarum 141, 12. ptcp. mysterium crnola uuirdit geöffenol
122, 9.
iiiga swn. Auge n. pl, din ftijjon sint tübon fligon 54, 2. öigen 89, 1.
6igun 117, 1. 6ugon 22, 2 2. 64, 7. 8. g. pl in einemo dfner oigon
63, 3. d. pl. äugen 54, 6. a. pl. die Aigen mtnes harzen 76, 6,
oigon 102, 1.
öigen surv. zeigen praes. 3. pl. in iter fiigent 117, 4. praet. conj. 3. sg.
er afh mir Oigte (erougade A) 83, 3. {imp 6ige By s. zfiigen.)
olikeret ouoh PO) adv. nur 9, 5. 31, 8. 32, 4. 33, 8. 39, 4. neuuare
ökkeret 62, 40; 97, 7. 113, ft. 134, 6.
Ale »in- n. sg. oleum 3, 1.
Quellen und Forschungen. XXVIII. 8
ay Google
114 WILLIRAM.
Apfer atn. Opfer a. sg. des diemüotigen ante des reinen gebetes 00, 4.
öra »vn. d. pl. dfn stimm h schalle in minen flron in auribus 44, 2.
Ardinen tu/v. piep, diu uuöls goördinetan uuiirzbette areolae optimt
eompositae 90, 10.
ÖUgft 8. Olga.
önh conj. auch 1) poslpositiv 29, 4. 39, 10. 43, 9. 44, 6. 46, 10. 47, 6.
48, 86. 49, 1. 51, 19. 52, 22. 27. 63, IG. 64, 6. 66, 16. 66, 7. 68,
32. 69, 11. 12. 14. 16. 20. 69, 24. 28 etc. unte 6uh und auch 21, 0.
26, 3. 36, 6. 40, 6. 43, 17. 48, IL 66, 23. 56, 4. 58, 6. 59, 10. 60, 4.
69, 13. 73, 8. 90, 11. 97, 1. 103, 14. 21. 104, 6. 9. 107, 16. 17 etc.
(vgl. unte.) also 6uh 69, 22; im Nachsatz condieion. Perioden 14, 6.
78,6. (ouoL PO «. äkkeret.) — 2) praepositiv starkbetont, deshalb auch,
in der Thnt auch 52, 33.
ouerflnoien A c Koren.
Oaerthrnx? A s. nrdriez,
pälma suf. d. sg. dero palmon palmae 121, 1. 6.
jiälmböum slm. a. sg. palmam 122, 1. 4.
ptirüo «wim. g. pl. pirdon holer pardorum 62, 6.
ubennhig »Im. n. pl. dflaunt phenninga milk argentei 147, 1 ; 147, 2.
g. pl. düsunt sflbertnero pfenningo mille argenteos 145, 1.
pbUnzen sipp. pflanzen prael. 3. sg. der den uuingirton pblanzcta 144,
1. in/, uirtutum gormina zephl&ntene in auditoribns 148, 4. piep.
geflsiuot 12, 6. (gephlanzet AFPM3 «. das f. W.)
plilanzenen sur. pflanzen piep, üone primitiia gephl&nzent (gephlanzet
AFPMS) efut 71, 11.
pimenta swf. n. pl. stne pfroenton aromata 72, 3. g. pl. ufine strippe
allerelahto ptmenton unittersi pulueria pigmentaria 50, 4. d. pl. pimenton
aromatibus 74, 3.
pimentare »Im. n. pl. pigmentarii 90, 12. ('. pl. u6n den kündigen
ptmentaren a pigmentariis 90, 2.
porta stf. d. »g. nor dero pörto in portn 117, 2. 9. rf. pl. in unseren
purton porti» 128, 2.
püzza stf. n. eg. iWrn quäkkun uuizzero puteus aquarum uinentium 71,
1. da um man daz uu&zzer mit Arbeiten ak4ffct (im Gegensatz ztt der
Btezzeule brdnuo) 71, 6-
quedan str. sagen 1) bei direeter Anführung ran Bibelstellen praes.
Z. sg. du quMes in dlaenio euangolio 7, IS. S. sg. lex diu quit 7, Ö.
Ecelcsia 21, 5. er {Christus) 36, 6. 88, 9. Paulus 128, 8 41s li
quit wie gesehrieben steht 2, 4. 14, 5. 86, 4. 40, 6. 42, 6. 52, 20. 28.
81,11.113,13. praet 3.sff. do (als) e> quadh 91, 7. 12. 99,11. Ä.jrf.quA-
don 1 3<>. 16- — 2) in sonst. Gebrauch mit abhängigem conjunet. Objeetsatz
praes. 1. sg, ih quido Abo daz daz bfllfh ai 124, 6. 2. sg. du quCst,
daz Ih sobne st 23, 2. praet. 3. sg. spänsus quadh, daz ratn praedicatia
(By Google
GLOSSAR. 115
■Aoze af 124, 3. — 3) bedeuten, im praes. 3. sg. manufortig dm qnft
Armstr^nger 68, 11-
quek ndl. g. pl. n. döro quikkon uufizzero aquarum viuentium 71, %
superl. g. sg. f. d£ro quekkeston mfrron mgrrka probaHasima 80, 3.
a. sg. f. de quekkeston mirron primatn 91, 2.
qnokke stf. Frischt a. gg. die tfliron ailbon (reddunt) die quekke
(geameacheda 0) dea güotes stänken 70, 8.
qaekken swv. lebendig werden praea. 3. pl. ällersUhto tdgede an dir
queKkent (bechicchent 0} uirtulum germina (Ecelcsia) profert 67, 3.
quölen sich, quülen piep, auteae fli mit peraecutionibna non In gequflot
st 9, 8.
niban sha. n. sg. uudra aamo ein riban eoruus 88, 2.
rät sim.-Itath d. sg. nah minemo rate 55, 32.
riitan sie. rathen praea. 1. »g. raten fh iu 100, 6. praef. 3. pl. afe rieton
mir 84, 12.
r&tfrägon «ot. um Rath fragen praet, 1. sg. dö ratfragota Ih mlnes
dinge« prophetag 84, 5.
Tibm swf. n. pl. adele rebon uite* 21, 3.
rebfMnit stm. g. sg. dea rebeanitea stt lempus putationfa 39, 2.
rechkizze sin d. pl. den zufnelon rechkfzzon (rehgezzo M, rekereen O)
binnuti capreae 50, 8. (reMizzen O, rech zikkinon B) 115, 4.
recbzikkin B s. daa vorh. W.
regan slm. «. sg. imber 39, 1.
rehegeiz (reikgeir) FM (rekeiz) O slf. a. rechkizze w. reis.
reht »(B. if«A( d. */. mit rehte 103, 10. 26. 130, 7.
rdht odj. n. ȣ. m. rectus 6, 2. 2. aubstanliviseh n. pl. die rehton recti
8, 1.
rein swf. g. sg. Uro reion (r&kgeizze F, rekeizze O) capreae 47, 8.
kizzo di'r reion (rehegeizze FO) binnuli capreae 59, 2. (rekeizzo O)
11Ö, 2. d. *j döro reion (rehegeize FO) capreae 36, 1. (rekeizze O)
47, 2. (rekeizze O) 149, 2. rf. />;. bt den reion (rehegeizton F,
rekeizen O) per mpreas 33, 2.
refne adj. rein d. pl. m reinen gedAnkoti 22, 3. g. ig. n. des reinen
gebet es CO, 5.
reine stf. d sg. bt dero reine mundiiia 38, 5.
reinen strf, ptcp. sie fro sünion goreinet uuerdent tnundittum reddi
21. 11.
reithgeainde sin. d. sg. equitatni 15, 2.
reithunagen stm. d. pl. an den reithiiuAgenon in curribus 15, 2.
rieh adj. d. pl. n. bl den richon uuazzcron iurla ßuenla plenistima
89, 8.
richtuom stm. Keichthum g. *g. dea #uuegen rtchtüomea 140, 5. a. sg.
allen «iicrltltchen rlchtüom 145, 8. rlehdüom 56, 21.
rlf adj. reif n. pl. f die rtfon (utgon) 41, 7.
rillten »irr. rienten, lenken praes. 2. sg ratio mentia, mit d^ru du dlno
(By Google
116 WILLIRAM.
godanks rilltest Iahtest E) cogitatiotics disponere 119. 6. 3. sg. das
häibet r(htnt caetera membra 32, 9. 133, 8
rinn an slv. rinnet* ptcp. bi den rinnen ton baahen »aper riuulos aqaarum
89, 1.
rinta swf. n. sg. diu flzzera rinta exterior corttx 126, 17. ir. sy. röte
rluton cortex 69, 27.
röihgärta stf. n. sg. f. 6in clöiniu uirgula fumi 50, 2.
rök stm. d. sg. bin üze mtnemo röoche geshiffan tunica 78, 1.
röt adj. n. sg. m. min uufae Ist uutz unte röt rubicundus 87, 1. yT fg. m.
des röten 4p fei es mali punici 57, 2. n. pl. m. dte röton öpfela 107,
4. r6ten 12fl, 5. g.pl. m. röter 6pfelo 68, 1. d. pl. »i. röten freien mala
182, 2. » so, /. diu Btega uuas röth purpureum &2, 6. 26. «in rftta
binta coccinea 56, 1. o- so. /. röte rinton purpureum 69, 27.
röte «(/. *RBthe mtnea bluote» rf. ay. 57, 1. a. »g. 56, 8. 66, 6.
räch «dj. «. sa. /. palmon, diu der m'dana rücli (st aspera 121, 6.
rüiuuü »icf. g. sg. mit uufrdegero riliuuon zäheren poenitentiae 78, 9.
rüm stm. Baum a. sg. tilot iu selbem «Juan rüm gehofft euch selbst
Baum 53, 7.
rfiochen su-r. c. gen. skh um etwas bekümmern praeg. 2. sg. dd föi-
chenes nfetne ruocheat 22, 0. dd min rüo ehest 47, 13.
rüofun stv. praef. 1. sg. ih rief fmo uocaut 83, 1.
lüom arm. n. gg. diirb uuerltliclien rüom propter laudes populäres
103, 25.
rüonua su-f. g. sg. eltcnui'lo rüouuon pox 76, 2. </. sg. 10 rüouuon
ouman 52, 24.
rfiumi&n au>v. praes- 3. sg. ruouuet (:z requiescit 51, 7. conj. 2. sg.
uua dd ruouuea cubes 13, 2. ptcp. ao ih dechÖina unila garuounet
bin (ausgeruht bin) a persecuiiorie in Itctulo requiescit, cum aliquaniula
pace sibi concessa fruitur 24, 2. in/, in lecto rüouuan qttiescere
44, 4.
sfi ade. sogleich sä Ane dimo anegenge 45, 5. da nah aa 52, 34. 126,
13. an dar näh 48, 27.
sägen sur. sogen praes. 1. sg. ruare, die ili fu uöne imo BÄgon 87, 4 ;
97, 6. praet. 1. sg. naget a ih lu sine qualitatem 97, 5. 3. pl. BÄgoton
(z cümftig 90. 13. hup- sage mir 13, 1. uns 60, 6. 98, 2. 5. ptcp.
habon Ih iu gesagot 100, 4.
Stilbn, svf. n. sg. unguentum 19, 6. n pl. die tfliron Baibon 70, 8
jf. pJ. dlnuro aÄIbon 5, 2. 65, 2. d. |rf. a&lbon 2, 2. 70, 2. mit d.-n
guoten ealbon gehörtet uuerdent die «iechon lirhamon 70, 10
Slilbon etetr. praet. 3. gg. diu »Alba, da mit Maria Magdalena aalbota
pedes Jesu prrvngo in, 7.
MälbnuiJFz *(/. ». *o. do begdnda min «albuuura ce Btinkene nardus
in, a.
»ülig orf). *(>/*« d. pl. m. den aaligon 96, 3. superl. d. gg. f. zeallero
uulbo abligfotonbea tissima 105, 2.
ay Google
GLOSSAR 117
(talo adj, n. sg. f. nigra 9, 1. /«bot 10, 1.
samenon svr vereinigen piep, düh efu geB&menot ai ux rauliarum
porsonia fttcinnim 104, 4.
nämft« «rfr. ms/I , leicht gegrAdet 52, 6. flf getrStan 62, 35- «omj).
der dr&hsol aamftor uufrchet dunnu Ander deh£iti uuörchman faeilt
torno operatur 92, 3.
samo 1) dem. adv. a) ohne Correlaliv, als Satzpartikel, auf solche Weise, so
flÄmo tüont doctoren lui IT, 3; 43, 14. «9, 23. 116, 4. 6) mit Correlaliv
a) bei Vergleiehung ganzer Sätze (der Prädicate) : Alan — sÄmo wie —
auf solche Weite, so 10, 6. 26, 2. 27, 1. 28, 4. 66, 13. 88, 5. 92, 4.
112,4. 7. 1111,18. 128, 12. 19. ß) sAmo gibt dm Grad eines Adjeetivs
an, dessen Mass dir folgende Vergleich näher bestimmt aämo drftta
uArt — also 71, 7; 72, 6. 6. 92, 1. 119, 1. samo drAro - iilmo (rel.)
60, 5 ; 132, 13. aimo Bcöne — aö 106, 2 ; 124, 6. 187, 3. 4. — 2) rel. conj.
teit: a) ohne Correlaliv a) bei Vergleiehung ganzer Salze 70. 9. 89, 11.
IIB, 4. ß) einzelner Satzglieder sieut fl, 1. 2. 18, 1. 17, I. 28, 1. 80,
6. 65, 1. 8. 66, 1. 67, 1. 58, 1. 69, 1; 66, 12. 68, 11- 69, 10. sieut
88, 2. 89, 1. 90, I ; 91, 8. ut W, 2; 101, 6. 8. 108, 23. quasi 106, 1.
tu 106,3. 3. sieut 114, 1. 116, 1. 117, 1. 118, 1. 123, 1 2. Mino 42,
6. 116, 1- b) mit demonstr. Correlaliv, das (mit Ausnahme von 129,
7) den Grad eines adj. (od. adv.) angibt, dessen Mass der Vergleich
näher bestimmt, der o) durch einen ganzen Satz ausgedrückt ist: dlao
— »Arno 68, 14. 70, 4. 96, 3. 12». 7. 141, 24. shtao (dem.) — «Smo
50, 6. 182, 13. oder ß) durch einzelne Sattglieder also löter — aimo
sflber 62, 16. 69, 12. 71, 4. 74, 14. 96, 6. 128, 4. 137, 13.
Bangleicb stn. Tanz mit Gesang a. sg. Ane duz aangli'ich düro gei&to
mim choros rasirorum (bei Haimo heisst es allerdings in der Auslegung:
chori canentium sunt) 110, 2.
sbrelihan stv. zu jem. sprechen (ohne Objecl) praes- 3. sg. sbrfhhet io
mir 38, 1. conj. t. sg. Ich ore ad os te dir apr£ohe 130, II. praet.
3. sg. ze mir sbrah 62, 1. inf. nbrehhaq is den 37, 6.
sehtSHan afp. praes. conj. 3. sg. dlnsllmma achtle in minen Öron sonel 44,2.
SRhan stv. sehen praes- 1. sg. (h sfho uflo nuAaao 69, 10. 116, 8. 2. sg.
sfliei dilo uute . . 87, 7. (siheBt AMO s. geaöhan.) 3. sg aihot üe den
uenatron respieiens 87, 2. die (aee.) man »fhet fgesihet A) 47, 10.
149, 10. 11. conj. 1 sg. diu (h dfh Bähe sügan 130, 2. praet-2.pl.
Bähet (r mtnen uufne 48, 7. 3. pl. die iz nahem (geeshon A) 90, 9.
106, 1. imp. ail, 62, II.
Beim stm. g. sg. uberea doctrina cncle-<ti I
mel 74, 15.
eela stf. n. sg. anima 82, 2. n. pl. die sl i
Bein 52, 36. die Meiert aela 103, 6. v. i
31, 4. 86, 4. 97, 2. gfloten sola 33, 4. {
selb pron. 1) fleetirt a) alleinstehend, «.
•albo 38, 12; 146, 8. 6. nu heizxei or sie
adverbieÜ : loh (fem.) bin aelbo als k\a railr
ay Google
A
118 WILLIRAM.
catores 106, 5. 6) bei unmittelbar vorhergehendem pron. per», ndbst
Mate, n sg. er selbo 1, 3. 30, 0. 37, 1. 88, 9. 124, 6. 146, 6. g. sg.
schon hier die im mhd. sieh ausbreitende adverb. Verwendung : du (fem.)
. diu selbes 14, 1. mit iro (g. pl. m) selbes blüote 53, 27. d. sg. imo
■elbemo reflexiv öl, 20. 52, 1. 53, 14. 106, 12. mir selbem o 107, 7.
a. sg. in selben 30. 4. mich selbon 137, 11. sfh selbon 46, 11. d.pl.
uns selbon 7, 2. in selbon refl. 88, 15. 141, 21. Fem. n. sg. sfu
«elba 33, 3. 11. 49. 8. 134, 3. 9. d. sg. (ro selbero refl. 106, 11. 123,
8. a. sg. mlh selben 30, (!. n. pl. eto selbon 103, 8. d. pl In selben
33, 6. aolbon 63, 7. (n selbon refl. 62. 38. 39. 42. c) bei vorhergehd.
Artikel, derselbe, immer vor subst. Mast. n. sg. der selbo 103, 14.
der aelbo gedrftter nipli 113, 10. a. sg. den selben 18, 6. n. pl. dte
selbon 17, f>. g. pl. dero selbon 66, 8. a. pl. dte selbem 121, 16.
Fem. n. sg. dfa selba 2, 6. 109, 5. d. sg. der selben 136. 9. a. ig.
dte selben 52, 14. fieutr.n.sg daa si'lba49, 1. d.pl. den selbon9l. 4, -
2) unfleetirt, selbst, sogar: a. sg. m. selb den töd 137, 9. d. pt m.
iöh aelli d£n po#anis 127, 6. a. pl. m. seih dte paganos 126, 9.
aeren swv. praet.3.pl. sie seroton iuundoton O) mlli uulnerauerunt 84,
2. ptep. geeeret habest (d mir mtn herza uulttn-nxii 63, 2. in iro
uuörton Quart fh geserot 84, 10. (gesSreton K: s- knfsten.)
Bezxen swv. praes. 2. sg. du dfn gedfnge nnne mlh seuest 43, 15.
praet. 3. pl. sie eazton min ze häotare in den uutngarton '.dat.)
posuerunt me cuslothm in Hinein 12, 1, ze meistrinno 12, 3- dte de
uudrzbette sizlon conserere (pflanzen) 90, 13. ptep. goBOzzet sfat
consitae sunt 90, 2. fundatae sunt 94. 2. hat Imo uulnzürnela gesSzzet
144, 2.
Hezzoclj Wim. sechzig bfderba gnehta 51, 2. .ii'nt der küninginno
103, 1.
sider adv. seither 42, 4.
siech adj. krank n. pl. m. dte stechon Hehamon 70. 10-
Blechen stve. praes. 1. sg. fh mtnes uufnos mfnnon stechon amore
langueo 31, 3 85, 3.
Hiechetago siem. Krankheit a. sg. mfnen stechetigon (siechednom A
[-töum] F), der mir ine Ifgot u6ne stner mlnno 85, 6.
giechetfiora stm. Krankheit a. sg. 93, 11. (85, 6 AF s. das
vorh- W.)
eih pron. refl. d. sg. t ze eich 65, 7. 99, 10. 123, 5. sonst a. sg. pl.
11, 1- 13, 10. 19, '3. 37, Ö. 8 45, 4. sfh selbon 46. 10; 62,23. 65,7.
67, 4. 5. 62, 18. 69, 14. 74, 20. 83, 3. 89, 9. 12. 105, 6. 113, 3. 126, 6.
sich 50. 13. 52,42. 53, 17. 55, 14. 110,3 117, 13- 119, 19. 125.2. 135,
2- 136, 3. 138, 3. 148, 12. sloh 106,8.
Silber stn. n. sg. daz gebr&nta silber argentum 52. 16. d. sg. mit sflbere
18. 4.
silberin adj. g. pl. m. HÜberfnero pfenningo argtntei 145, 1. ». pl. f.
sfiberin argenteus 52, 3. d.pl.f. uffe silbertnen lülen 52, 14. a.pl.f.
silberine uuere 141, 4.
ay Google
GLOSSAR. 119
sin anv. 1) selbständig a) sein, in verstärkter Bälg. , »ich brßndtn,
vorhanden, da sein, geschehen u. ik praes. 3. »g. ist 27, 1. 28, I. 82,
2. 88, 11. 39, 10. 45, 3- 46, 10. maniger Blähte uuöletftie , Also der
ist als da i»t 50, 14; 64, 10. 60, 11. 19. 61, 2. 66, 2. 8. 70, 1. 71, 3.
dero uflo Ist es gibt 77, 10. ähnl. 114. 12; 86,5. 110,4. 116,9. 138,
2- dimo so zemilot a fst zu Math ist 145, 7- mit gerund. in/, daz eina fst
zeinerohene49,2. (vgl. ist occultanda 67, II.) 3. pl. sint 21, 3 seisoch
slnt der Ituningfnno, ahzorh «int der kebesc 103, 1 f. sfm uone mir Bei-
beuo 107, 7. «int 36, 8. 62, 4. 69. 24. «im/. 5. «y. mite uflo fro
it 63, 11. 41 dln godingo st zo änoro nuerlto 102,6. 3 pl. sin 107,
13. 141, 9. 17. b) in dtr Function der Copula: pra.s. 3. sg. (et 3,
1. 17, 1. 19, 5. 20, 1. 28, 6. 34, 1. 1. 36, 1. 7. der uufnter ist hfna 39,
1. der rögan ist uiiro 39, 1. ähnl. 39, 5. rebesnftes dt ist hier 39,
3; 44, 2. 46, 1. 8. 48, 29. 82. 50, 1. 4. 61, 7. 17. 52, 11. 18. 19. 19.
21. 23. 26 iilat 56, 24. fmo ntet dürft (st regnl» 92, 4. . . nist
103, 2. . . ifu fet uniu, fidei 104, 5 etc. ist 2, 3. 8, 2. 11, 8. 21, 4. 28,
3- 46,6. 69,27. 99,9. 116,1. der m&oltchcr tügede ist 145. 4. 3. pl.
slnt % 1. 13, 10. 11. 16, 1. 22, 2. 25, 1. 2. 41, 8. 46, 6. 48, 32. diu
uutb eint fragilioris sexus 02. 36; 64. 7. 56, 2- 19. sint gemellis
foetibus 66, 23; 66, 1. 4. 57, 1. 4. 58, fl. 12. 20. 59, 1. 6. 6. 14. 17
etc. sint 17, 6- 28, 7. 37, 6 nesint 38, 10; 52, 38. 54, 2. 68, 5. 69,
26. 74, 14. 76, 5. 88, 12. «0, 18. 103, 34. 116, 2. 117, 4. conj. 1. sg.
ü 10, 1. 28, 2. 86, 2. 87, 6. 2. sg. stst 137, 5. 3. sg. st 8. 2. 86, 6. 7. 87,
3. 124. 6. 6. 132, 7 141, 3. 4 145, 5. 1. pl. sin 62, 33. 3. pl. sin 13, 6.
7. 10. 12. 92, 2. 126, 11. 141, 18. in f. sin 14, 7. 35, 3. die Ballon
sin in sexageti*rio numero 61, 13; 62, 9. 69, 5. 16. 90, 14. sollici-
tudine pigra 107, 12; 141, 12. — 2) Hilfsverb zur Umschreibung dt»
Prät. bei intransitiven, des Pate, bei transit Verben : praes. 3. sg. fst
2, 6. 21, 1. 9. 24, 1. 39, 7. 40, 1. 2. 48, 32. nfst 52, 33; 52, 34. 04,
11. 57, 3. 7. 58, 2. 16. 66, 7. 67. 7. 10. 87, 1. 11 ttc. ist 3, 2,
23, 2. 30, 3. 3. pl. sfnt 9, 4. 6. 12, 4. 17, 6. 39, 8. 52, 37. 55, 21.
69, 1. 8. 71, 11, 90, 2. 94, 2. 101, 12. 108, 4. 9. 26 etc. sint 4, 2.
89, 2. 114, 15. conj. 1. sg. sf 9, 8. 2. sg. eis 47, 7. 3. sg. st 38,
8. 37, 3. 62, 36. 98, 6. 104, 4. 126, 2. 134, 6. 136, 7. 3. pl. stn 56,9.
in/, stn 51, 10.
sin pron pots. sein Mose. n. sg. 93, 1. 99, 9. g. sg. »Ines I, 1-
5a 13. d. sg. sfneroo 19, 1. 29, 1. 48, 19. 52, 8. 53, 4. 13. 14.
17. 79, 3. 99, 1. 143, 3. 145, 6. a. sg. einen 18, 16. 14, 9. 29, 2. 30,
1. 48, 37. 7.1, 1. 79, 10. 108, 9. 142, 16. «. pl. sfne 28, 7. g. pl.
einer höldon 99, 7. d. pl. alnen 46, 8. 62, 10. 73, 4. 89, 5. 124, 3
8. a. pl. st tio 35, 6. — Fem. n. sg. stn 82, 2, 3. 63, 3. 10 90, 4. 5.
6. 7. 14. 92, 5. 96, 1. 99, 9. 133, 2. g. sg. sinero (cor voc. und cons.)
20, 6. 63, 17. 82, Ö. 94, 8. 100, 7. dero stnero cümfto 125, 6. stner
(cor cons ) 32, 4. 34, 2. 53, 4. d. sg. stnero (vor cons. und h) 46, 4.
48, 89. 85, 3. stner {vor cons.) 82, 4. 85, 6. 97, 6. a. sg. eine 1, 2.
87, 4. 38, 8. 49, 7. 79, 1. 97, 5. 142, 8. 144, 3. «. pl. eine 72, 8.
(By Google
120 WILLIKAH.
90. 1. 91, 1. 92, 1. 9. d. pl. »inen 38, 12. 124, 2. a. pl. lino 41, 1.
- Neufr n. »g. aln 15, 5. 46, 10. 88, 1.4. 86, 1. g. »g. stnee 1, 8. 29, 2. 53,
15. eigenen oberen 73. 2. d. sg. slnemo 30, 3. 34. 5. 61, 6. 'S. 19.
73. 7. 87, 9. 124, 4. a. sg. dech«n ain spör 48, 22 ; 51, 4. 5. 16. 19. 124,
4. 6. 140, 1. n. pl. alnin 94, I. 96, 4. alliu alnin aae>ch 92, 6. atno
89, 1. ellio «Ina wierch 92, 10. g. pl- sSn?ro 96, 2. d. pL uinen
91, 7. o. pl. afne 6, 1. 81, 7. Andern atne dona 32. 7. 133, 6.
sin stm. d. Kg. in tntnen gedankon onlo in mtnemo sinne cor 79, 7.
ii. pL die lütteron unte die acönen «inn > de>o höiligon geecWRe
•n«u 59, 17.
einen Q«l adj. rund n. pl. f. henle, sÄmo efnenuel, alae ete R-edrit sin
manu« tornatfles 92, 1. hänte gdldin unte efneuullle 92, 9-
sino arfr. (nü P) «we 22, 1. 1 ; 23, 1. 35, 1. 37, 1. 51, 1.
sito stm. Sitte a. »g. habe gegen nih den efto den» rSiou 47, 8.
BizEnn «fr. praes. 3. pl. nuerltm'irston, die nü sfuent in demo hereWole
62, 13. atazent allia ana bt den nuiaaeron resident 89, 3- eonj. 3
sg. 6r aizze 99, 4. praet. 1. »g. fli nkr. unter slnemo scito sedi 29, 1.
6eif stn. g. pl. d£ro geec6renoo scaffo tonsarum 65, 3. rf. ;rf. aciffon
55, 20. o. pl. scAf 13, 1. <mea 13, 6; 13, 14.
seaffan al*. (■« -J schaffen prass. eonj. 3. tg. öbe nah dar bldote das
uuootaer sfh scnffe (gesoaphe .4) si ßores fruetus parluriunt 126, 5.
(109, 4 Jf ». geskehan. 43, 12 J» s. Am /. IF.)
ecaffon sier. schaffen ptep. praeaidia haben geaeaffet (geaoaffen P) ad
tni (utelam 43, 12. ahnt. 144, 4. 146, 5. gesoaffot 58, 21. diu undle
geaoaffetn zältaoAra ordinata 106, 17.
scimel adj. schamhaft n. pl. m, sin'. soamele ad mal am 57, 4.
Hcäinen sfh stur, praes. 2. tg. dn so&mea dlh, diu du ieth scintllohcs
tfloat erubmcere 16, 2. 3. pl. nesoämenc aih nfet mtnea crücea non
trübe scunt 57, 4-
scantlich adj. g. sg. n. tetb scautlichefl foedum aliquid 16, 2; 52, 17.
fotdum 54, 4.
sc&rfe stf. n. sg. döro legi» austerUas 2, 8. dero loSdelitatis auete-
ritas 39, 5.
scdto s/m. >/, sg. unter atnemo ecite umbra 29, 1. o. «;/. soato 47, 9.
skeffan stv schöpfen praes. 3. sg. dfu pdxza, da dz man daz uufaier
mit arbeilen skeffet 71, 6.
nkeidan stv. scheiden itnp. skeide u6no mir 14, 7. 149, 8. ptcp. nute
uerro 6r geskeidan tat non änderen h£iligon distet 48, 81.
sketnan stev. zeigen praes. J. sg. ein, nuelehe gnada 1b dir skünon
62, 1 1. 3 sg. it oceinet eine deitntem 37, 4. den acheinet er a[b selbon
facie ad fuciem 46, 10. eonj. 3. sg. er diuersis modis sfh »keine 74,
20. pract. 3. sg. also der aponans sk^inta in atnen taten 38, V2.
imp. aoheine 47, 6. mit elealfchemo boioheno, daz . . 47, 11 ; 47, 13.
skeine 149, 9. in f. bfderbe aceinnn 24, 3. Inneren uufllon aeekei-
uene nnfder iro 72, 4. null ekHnan ostendam 132, 4. & (113, 8 0
t. das f. W.)
ay Google
GLOSSAR. 121
sfcAnchei] gtev. einschenken praei. 1. *g. Ich scänkon dir anln dabo 183,
1. in/, dte (ooe.) lesk^ncheno (zeuch e«nne O) HiiditoriboB 113, 3-
seiran stv. ptcp. dero geaoörenon scflffo tonsarum 06) 3. den gosortre-
non scaifoii 55, 20.
akilt »Im. »■ pl. düwot akflte cftjwi 08, 2. 90. d. pl. Bkflten
ÖS, 32.
ttkinan stc. erscheinen, sich zeigen prae». 3. $g, dtn Ainualtige sktnet
in dlnen uuerohon 23, 4. aol iuetitiae sklnet apparet 89, 7. diu
einualtige an dfr iklnet EM, 8. 5. pl ekln.ut in oonnenticulis doo-
toreB ante auditoren 25, 3. 65, fl. blüomon aohlnent apparuerunt 39,
2 uirtutoa nn dir ekinent 100, 8. Mini. 69, 4. pro««. 3- gg. Boheia
an trau fragilitai 93, 4. 3. pl. «(dar «oinon (chinan y) in Ecelo-
Bia Mgede 42, 4.
wkirm sttn Schirm d. *g. zeskirrae 08, 31- a. «y- stnon skfnn hibeta
in parwntianibng proiectionem 29, 3.
ncöne arfj. n bj. m da biet sänterllcho aoAnc pulcher 23, 1. 3. h. pf. m.
die lütteron ante dtn BOÖnen sinne dera g MOrfftS purigaimi et miK-
dissimi sensus 59, 17; aoäae 64, 1. o. pl. m. die sc&nen fipfule 28,
4. n. ig. f. aolne bist ta pulehra es 32, 1. 2. an nuerkon 22, 2.
an gedanko» 32, 3; 28, 2. acAne nulnbluod 42, 5; 04, 1. 2. an nair-
kon 54, 4. an uuörton 01, 0; 61, 1. 3. 62, 6- 101, 1. 3. 103, 2. 9.
130, 1. % 121, G. a. sg.f. da dich acGne behüte« 83, 6. t>. gg. f.
mtn nc.flmi formaga mea 38, 2. 4. immaeutata mea 77, 3. soöina
77, 7 n. «9. n. (et diu anttiizze scftne /acte* decora 44, 3.
d. sy. n. mit «eonemo goibrAohe nitor rioquii 18, 6. in demo scOnen
uuetor.j 39, 8. H. pl. ». sc:Öne 91, 2. comp. n. tg. f. Booner 28, 3.
tuptrh v. gg. f. uulbo scjnoata 14, 2. 8«, 2. 98, 2
scöne stf. n gg. al min »i-öne pulchritudo 23, 2; 54, 10. d, gg. acone
pulchritudine 69, 34. a. sy. diu helzta atinna hat mir mlne »c6no
benömnn decolorauit me aol 10, 3. sdntorttobe IcOne specialem gra-
tinm 28, 5.
»können surr, schauen praes. 2. gg. die (acc) dd anno mir Bkäaaeet
107, 6
acriban stv. schreiben ptcp. gt'scrlban Ist steht geschrieben 52, 31.
»critt X,MPO a. geacrlft.
scähan surr, scheuen prae». 2. sg. dd no ecühist ölet dehSina asper i-
tatnm 121, 10. ."»/. arbeit acuhan 48, 37.
nennten sicv trtibtn prae». 1. gg. ecüut (h Andera se dlnumo uuäga
5, 4. 2. p/. atne naärch aoäatent üneih ad apain et deaidjrium ex-
citare 92, 11.
sUf «(m. Schlaf g. sg. aläffus 38, 8. rf. s? uöne demo glaffe oontem-
plationia 38, 5. 43, 3. (33, 8 A «. inalAffan )
alAfan »1«. praeg. 1. gg. (h slifon dormio 76, 1. (cunj. 3. »i/. alaaphe
A 9. inaliffan.)
släffelös adj. tehlnflo» a. pl. m. die alaffelAion 138, 13.
aldnTon swv. erschlaffen praes. 1. gg. fh nosUffon a uirtatnm oonetan-
(By Google
tire (nea)afto Ä pratt. eon alaffon? oder praea. einen Verbums alsf-
Iod. dus vom adj. slafc [Graff VI, 804] abgeleitet wäret) 73, 6.
«lafheit stf. Schlaf h it d. sg. nlet mit aläfheito BÜ-iter mit auiditate
76, 6.
slauan stc. praet. 3. pl- ate alflogon mlli pereueaerunt 84, 2.
sluhta äff. Art, nur im genet. und fast immer als attributive Bestim-
mung eines sübst. vorkommend g. sg. dero eUhta uiiäh diu sAlbn 19,
6. mänigcr slahta tügode 42, 5. (V/tni. Blähte 50, 13. dehöhier alabto
Arbeit 70, 9. in Vbdg. mit ill cor *«*«/. .* Allerslihta öbu omnia poma
129,1. alleralahlo HmwrMi 50, 4. mm* 58. 3; «7, 3. 4. 68, 2. 11.
12. alleral&hto bftuma unicersa ligna 69, 2; 69, 4. omnis 98, 11.
alleral&htQ omni« 68, 22. 88, Ö. 135, 7. 143. 9.
B lief an «(». schliefen ptcp. hin üzo mlm-ma rduclio ge*16nan exspoliant
nie tunica 78, 1.
slihten sie«. «ftnen /j/c;>. iUz das rnittolüdci den dfekes mit mfnuon
gesllhtet et Caritas, qua media huius fereuli eonslrata sunt 62, 35.
slozhafl adj. n. sg. m. uudlo elözhafter gart« hortus conchtsua 67,
1. 2.
aroäk s/m. Geschmack a. sg. die orift unte ddn smak aupornao dnlee-
dinis 123, 7.
«mal <i^>. schmal n. sg. in. breit ~ ema) 114, 11. n. «?. /. diu der
(palma) nfdaua aiual unte rilch ist 121, 5.
Hm6blich adj. schmeichelnd d. pl. n. mit amöhlfchun (smoth Glich üb A)
biandimomifl 72, 6.
smeiche stf. (o. Bmeich stm. ?) Liebkosung d. sg. sümatunt mit ige,
aümatunt mit sraeiohe («ara ohösi 0) 73, 5.
»luekken swv. schmecken (Irans, und intr.j praes. 2. sg. du delicjaa
nu iü smekkeBt degustare 120, 7. 3. *y. diu ohäla amlkkot sam»
natu 123, 2. 3. pl. den (dat.) amekkent einiu uuört 96, 4.
umethelick A adj. s. «mählich.
smidegesiereda D stf. s. das f. II'.
smidezirreda *(/. m. «j. (pl.'O dln hall der fat a.imu smldestered»
(-geziereda D, geamidu- O) si'cuf monilia 17, 1. doctorea aint amfde-
ilereda dero crietenheito 17, 6.
smidou «ic«. ptcp. haUzteroda, die der gesmfdot eint monilia . . fabri-
cata 112, 2.
auidan s(t>. praet. 1. sg. fh sneit mtne roirrou mesaui 74, 2. inf. den,
die man sc4l auidan öder bronnan Sectio net odustio (term. ttchnj
128, 18.
SO 1) dem. adv a) in dessen ursprängl. Bdtg. u) so, auf diese Weise ;
alleinstehend: 48, 25. 145, 7. mit eorrel. conj. so: 39, 8. ß) den
Grad einzelner adj. und vb. ausdruckend, so sehr au) ohne folgd.
conatc. dm: ro aalo 10, 1; 79, 7 [vgl. 2)e)J. 8. 110. 3. du ni.'h tt>
bcinöran hiet sie 86, 3; 136, 5. flß) mit folgd. eonaec. du?, (oder
conaec. rel. pr.): so erneathafio, dal 11, 4. 34, 2. 62, 30. 32. 64, 10.
10. 107, 18. 117, 14. 126, 14. 136, 13. 137, 9. »6 126, 6. 11. 132, 8.
(By Google
GLOSSAR. 123
■6 142, 7. b) in abgeschwächter Bdtg. dem Gebrauch einer Conjund-
sich 'nähernd «i ein einzelnes, unmittelbar vorhergehendes Satzglied
wiederaufnehmend : in domo scönen uultere so nlnt nii geuuahsen
flores 39, 8; 47, 11. 8S, 7. (ry/. der.) ,0) eoordinirte Sätze verbin-
dend: so, dann (folgernd) 6,1. S. 44,0. 69, 14. 87,4. 123,10. j) im
Nachsalz condieionaler Perioden: öbe — so 14, 7. sdne 14, 6. so
(conj.) — M 24, 2. 25, 8. 32, 2. 5- 121, 14. 16. 122, 8. 12. 182, 4.
. «b 114, 4. 127, 7. «ort. 14, 10. ad Hfl, 10. 149, 7. im Vordersalz
fehlt die conj.: geatarehent dlo haereiioi, so 45,6. 78,6- 100,6. 114,6.
9. il im Nachsatz causaler Perioden: unAnte sol nn akloat so 39,
7; 48, 36 hl), 4. 08,4. 133,4. ad 147, 6. ,) im Nachsalz temporaler
Perioden: fnnedea e diuisio bonorum et maJorum geeohdho, ad sfnt '
permiiti 103,4. suaimo du uhibilie unfrdeal, ao 131,3. t) im Nach-
satz einer finalen Periode: unte Abo ne gratia eiua in me uaoua ait,
so 107, 12. — 2) subord. conj. a) eomparatic, wie; einzelne Satz-
glieder verbindend: aitno snoae — 8o 124, 5; itf 137, 3. 4. ad »»«</
106. 2. bö 106, 9. eollständ. Sülze einleitend: ix no uirei nd so nlet,
ao ix e lera ."9, 8. uuinte fb sükhe persecationea nii ne ltdon, so
Ih edei ddleta wie ich sie (so ich) ehemals erduldete 76, 3, daz du
mich da geleitest in omnem ueritatem, so ih dfeh mooz &na ndha.il
wie (soweit) ich dich anschauen darf 13], 8- b) eondidonal, wenn;
mehrmals mit causaler (indem) oder temporaler (sobald) Neben-
bedeutung: ao — dAnne 80, 8. ao — ao (dem.) 14, 10. 24, 1 32, 1. 3.
121, 13. 15- 122, 6- 12. 182, 3. ad 114, 2 127, 2. ad 25, 2. 119, 9.
140, 5. ohne terra. 37, 8. 51, 16. 52, 42. des (st finsih nte«, so fi
to e uuerdon mil; daran (auf den fotgd. Nebensatt weisend) liegt
uns, tcenn (dost) es so früh als möglich geschehen kann 100,0; 110,
5. c) temporal: al die untln, so so lange 46, 7. 107, B. du Ist
dAnne, ao Mi in uuirdo rL-uelatus wann 59, 19. iiuAe tdo nufrs nu,
so sin hirates seil gcgruoict uudrdan quid faciemus ei in die qvando
141, 2. {nicht hieher, etwa als 'solange', sondern zu Vajfli, gehört
so lang 79, 7; vielmehr ist der so beginnende, dem Salze unte fh
dAnne . . 79, 9 untergeordnete, conjunctionslose Nebensatz blas durch
die Wortfolge als solcher bezeichnet und hat causal-coneessieen Sinn:
'ich erschrak in meinen Gedanken und meinem Herzen, wie ich denn,
da er doch so lauge Zeil so schweres für mich litt, Bedenken tragen
sollte {könne) Mühsal um seinetwillen zu leiden' \
BÖHch «. sülih.
n6rgfl st(aw.t)f. g. pl. uudrltohero sdrgon curae huius saeculi 78 4,
d. pl. in diu sdrgon 84. 1.
spizzA swf. d. sg. uoo dero apfzzon ddro hdhon bdrgo caput, urrtex
62, a
spör ein. d. sg. nar nah ddmo apdre post uestigia 14, 2. a sg. dechein
"In spdr ueetigium 48, 22.
■prüng stm. d. pl. uerit Al in Sprüngen saliens 35, 1. a. pl. spränge
* Google
124 WILLIKAM.
sprüngezen su>v. praes. 1. pl. uufr spränge zen (feilen 0) exsuUabimu*
7, 1.
Spänne (regelmässig dafür tutte 0) stm. n. pl. dine spänne ubera
2, 1. 65, 1. 121, 2. (brustde F) 142, 2; 142, 6. mammae 64, i;
znfine dine spänne dun ubera taa 69, 1. 115, 1. g. pl. dtnero spänne
7,3; 1*1,2. o.pl. spänne 127,1. iäpm dte spännemtner mäolflr 130,2,
gpünnehiift od;, mikkrtich, gesegnet ». pl. m. doctores die der spünno-
hAft sfnt mit eoiii» caelestis doctrinae 64, 3.
atänk stm. n. sg. dlnero salbon odor 65, 2. dlner uuftte 66, 3. uuiroohos
66, 4. dlnes round es 123, 1. Äpfelo 123, 4. der säoze stink an demo
nlmien oboze unte an d<!mo alten uutne 123, 8. g. gg. sdozes etiinkos
69, 30. dte quekke des güotes stankos 70, 6. d. sg. in domo Blanko
dtnero s&lbon fi, 2. mit domo stänke bonae opinionis fragranlia 25,
5. a. sg. blüod machet euozen stank 42. 2; 90, 12.
stanknnurz stf. n. pl. dte tniren stankouäree aromala 149, 14. g. pl.
in den bärgon däro stankuuäno 149, 3. a. pl. Alle stÄnkuuürzo
60, 3.
stikrt adj. stark, gewaltig n. pl. m. in Bde Also stark 141, 12. n. sg. f.
uuiN diu oorruptio so stark 136, 13. min mfnna (st samo stark, so
der (od . .fortis 137, 3. 9. a. pl. n. so stark iu dfng . . irrieiones,
flagetla, cruoem, mortem 79, 6.
stät stf. SHUte n. sg. 21, 4. d sg. da an der selben stete 136, 9.
nttte O s. das f. W.
stäteg adj. statin 9- sg. /■ stategero (slalero Oi tügede 72, 8.
Btätekbelt stf. StIUigktit d. sg. uän der atitekhoitc des geloiben con-
outoro 139, 6.
statlicho mir buentln fixa Station* habitare 148, 6.
stegil si(t)f. n. sg. asetnsus 52, 4. da man so domo dlake iif siil gen
62, 26.
»Wgeren stco. prart. 3 pl. sto stägerent mit goldiben . . . i« demo
gith hüffon c.onscendunt 65, 10.
Stein stm. n. sg. ib. din stein uute ueste bin petra 43, 9. rf. sg. Also
der hüffo sich bäret an einemo steine . . Also bin (h in lapis angularis
65, 16.
Bteinlöch stn. d. pl. da der nfstes in eteinlächeron in foraminibus
petrae 48, 2. 13.
aten anv. praes. 3. sg. er atet etat 37, I. uufe dar da öbe stöt zo den
llnebergon 37, 7. daz s6\\ta uers stet öuli da uöra 49, 1.
Stigan sie. steigen praes. 3. pl. zo beree sttgent 47, 9. ptep. dd i«
hfmele als gestfgan 47, 7. äffen <16n p&lmbdam t est igen e palmam
ästenden 122, 2
Btimma stf. n. sg. mtnes uufnes uox 34, 1. t urteil üb ou 40, 1; 44, 1.
2.77, 1. g. sg. Munt» hörechent dtner stfmmo 143, 9. a. sg. ntfmma
17, 3. 68, 9 116, 4. 148, 2. 7.
Btinkan stc. riechen (intrans), duften praes- 3. sg sfn (resurreotio)
stlncfaet also süozo per totum mnndum 21,8. 3. pl. (doctores) nutteno
(By Google
GLOSSAR. 125
itfocbeol mit demo stänke bonue opinionia 26, 4. d&dodrihor
Btfnkent sine ptmenton fiuent aromata 72, 3. diu (tr'tnt uadrte stinken!
alle drftho dederunt odorem 128,1. ptcp. sie (spanne) Btfnchente mit
sAlboD fragrantia unguentis 2, 2. in/. begända min ailbuuuri rnftr
unte iner lestinkens odorem dedit 19, 2.
fltrftxa »'/■ d. pl. in g&xzon unte in Btr&ion per uicos et plateatt 48, 4.
strenge arfj. n. «9. na. (■( diu nith limo strenge, so diu hell« eemu-
latio dura 137, 4.
stünta stf. Stunde d. pl. uon liün Btiinton, daz ex quo 142, 2.
stüul «tm. d. sg. gesAz üffe etnemo sliiulo tauet in accubiltt 19, 1.
stoppe sin. d. sg. udne demo stuppe pulvis 60, 3. a. »g. das etüppo
dero frdieoon ged&nko puluerem 78, 8.
sturen sur. i'mp. stüret mih mit iuuneren biliden fulcile ms 31, 5,
sfigan «Ib. in/, die spänne mgentetn 130, 2.
Stil «(/. n. pi. die sule columnae &2, 3. 94, 1. 4. jrf. äffe sfUierinen
Bolen 52, 14.
Hiilen T.praet.-praes. immer mit folgd. infin. 1) sollen, bestimmt, verpflich-
tet sein, öfter der Gebrauchsweise 2) «ich nähernd prats. J. sg. eoal
ih officium repeiere qui se ad officium adaptat suscipiende.m 78, 8.
prouidere dtbere 78, B. 2. sj. du «eilt uure gSn egredere 44, 5; 44,
6. 62, 9. 102, 2. 137, 6. du scalt congaudere Mottet Christus ut saluti
Ecctesiae eongaudeat 137, 14. 3. sg. bc61 61, 19. 20. 62, 25. 69, 6. 6.
76, 10. 11. uuaz tue uufra nd, ho sfu hlrates seil gegrQOBet uuerden
quid faciemus ei in die quando alloquenda est 141, 3. sÄl 69, 18. 2. pl.
Beulet 76,6. 6. 7. 100,5. 3-pl. sculon 39, 11. 49,8. 61,9. 10. 13. 28.
119, 8. 121, 13. couj. 1. sg. etile 30, 2. praet. t sg. dea ich eino Boölta
gebrüchan den ich ollein zu gemessen bestimmt war 136, 9. 3. pl.
Bcölton sollten, 136, 11. — 2) zur Umschreibung des Futurums 3. sg.
asperitas peraecutionum böran seil maturitatem praemiorum 73, 8- den,
die man acal snidan öder brflnnan 128,18. 3. pl. etilen (conj.f) 41, 7.
praet. canj. 3. sg. prophetae sftgolon fi ctimfiig uuilich sin gebare
Beulte Bin in human itato 90, 14 —3) als modales Hilfsverb, sollen im
deliberatiten Sinn, können : praes, 1. sg. uuie scal ih fn uuidere
Anegetuonr' quomodo induar Ifnt.) 78, 2. scal fh beuuellanf int/tti-
nabo 78, 8. utile seil ili fro mih Abo ünteruuintan quomodo fieri
potest, ut Herum ad ea quae deserui reuertar 78, -I. ähnl. 78, 10.
nmj. 1. sg. uufe ih dünne setile mluelan [vgl. eu 2)e)] 79,9. praet. conj.
1. sg. do ib zutueleta übe ih Beulte, »uro kümau ob ich sollte 79, 4.
HÜlih pron. solch n. sg. m. Jülich talis 97, 1. n. pl. m. die eolich Bin,
dai 13, 7. a. pl. m. Bulihe doctores die der . . 18, 5. «. sg. f. siilebe
Arbeit, so 76, 2. o. pl. f. sülehe persecutiones, bo 76, 3. d. sg, n. in
aulihemo bette 32, 1.
sumelich adj. nur im pl. einige ti.pl. sumellclie proceres multi 41, 3.
sahst. sumeltche 142, 7. a. pl. «übet, sümellche 74, 8. 13. 18.
sämatnnt adv. sdmstnnt — Bumstunt [immer uutlont — uullont 0)
bald - bald 38, 11. 73. 4 /. 141, 20 /. 149, 10.
* Google
126 WirXIRAM.
8Öa stm. Sohn lt. sg. 9, 3. 26, 6.
eündeue adj. südlieh n. sg. aandene uufnt auster 72, 7. *. ay. du aumtene
uufnt 72, 1.
BÜüna nie/. Sonn* M. «fl. diu heizia Biinna 10, 2. eruu<51et gAmo dfu
süntiB 106, 3. 14.
sunta stf. Sünde a. sg. 66, 9. g. pl. fro aänton 21, 10; 87, 7.
»unter eonj. gondern, nach negativem Vordersatz 1) einzelne Satzglieder
tinander entgegenstellend 9, 4. 70, 7. 97, 7. 106, lt. 118, 9. 182, 7.
142, lö. 145, 5. 148, 6. nleth rtiner gnöte — Bunter iöh nicht nur
— sondern auch 81, 4. nleht den einen — Hinter Wh nicht aüein
jenen — sondern auch 136, 15. sunter 14, 11, (aunder 0 s. nöba.)
— 2) ganze Sätze einander entgegenstellend 13, 15. 14, 8. 67, 5. 72,8.
sunterlicb adj. besonder a. sg. f. sunterltche acone prae caeteris electle
specialis 28, 9. adv. du bfat eünterltcho acftne prae filiia 23, 8.
süochan smv. praes. 1. pl. nuir aüoehen fn mft dir quaeremus 98, 3.
3. pl. BoAto süochent requirert 47, 9. praet. 1. sg. fh f n sßolita 48, 6.
quaesiui 83, 1. inf. süochan 48, 3. 21.
S&Ona stf. Sühne a. sg. der mft atnemo tftde aüona hat gemaohot
paeificare 143, 4.
snonäre stm. n. sg. paeifieua 148, 1.
anoze adj. süss Mate.n.sg.69, 12. der eüoze «tank 193,8. g. sg. aflozes
■tanke« 69, 80. d. sg. u6ne d4mo aaoxien «lAffe 88, 0. süozen 43, 6.
u. sg. suoien' Blank 42, 2. 90, 11. y. pl. der anou>n epfelo 128, 2.
a. pl. die «dozen 6pfele 28, i. Fem. n. sg. diu atlmma (gt s&oxe 44,
8. sin chela (at ufto «uotc guttur illius suauissitHum 96, 1. mAreda
128,4. praedioatio 124, 6. n.pl. die aaozon (utgon) 41,7. Neutr.n.sg.
diu gekoae fat auozae BB, 2. 8. <1. sg. mft eAoiemo mAre 90, 9. comp,
n. sg. f. gnAda sanier fit 7, 4. adv. etfnchet eäozo 21, 8.
aäoze stf. n. sg. dfu aaoze dtnero gratiae dulccdo 2, 2. euangelii 66,
8. praemiorum 129, 2. d sg. mit iJÄro «flute euangelii 1, 8. ff. sg.
die «äone des einlegen Itbea 66, 8
BUOKchöai O stn. s. «weiche
ans ade. so, in folgender Weise min midie ebrfhhet aus ze mfr 88, 1.
ähnl. 48,7. aue quAdon 186, 16. helfe uufr fro an« (thua A) 141, 9.
»«iiiBB tsmp.conj. wann, mit Ind.: suAnne uerum mane camet -18, 11,
«Hanna du conuersa fueria 109, 8. auinne du nisibilii uufrdiet, ao
181, 8. mit eonj.: nn beaueret Ar Hliae ümbe eine Bponsam, aafinne
ifu Inj] äffe, dai ate ae neuueochen 49, 7,
aafcrK adj. n. sg. n. «uAn eAmo ein rAban m'ger 88, 2.
■naae eonj. wo auAsfr ufndet 83, 7. 134, 6. euAae dileotio tat, da . .
188, 2.
■□oben ewv. achteeben, schwimmen, sich befinden, blo* von Flüssig-
keiten praes. 3. sg. der ouAbo «uAbet in demo uuAhso 66, 6. Pur-
pura df« der «nebet in den lauuetrageltnen 119, 4. 3 pl. untere,
die der suebont uor dero pörto esse 117, 2. 9.
BU&der ton f. mit eonj.: eneder ale gefrünwt uulrden per praelatoa
(By Google
öder per inbdiloa ob nie nun geübt werden durch Vorgesetzte- oder
66, 14.
Bü6r pron. rel. teer ; int (nachfolgenden) Hauptsätze entspricht immer
ein per», o. demonatr. pron. n. sg. m6r müodo (et. uuie mag e> . . 52,
'J2. a.sg. sueo min (tilectio inflammat, sfu machet in oontemptorets . -
140, 3. n. pl. su6r dte eint, dt« ife haben t, dte. . 138, 4.
Spart sin. a. ig. yladiu* Öl, 4. 16. ensis 61, 6. 19.
Bodster stf. Schwester n. sg. 141, 1. 6. «. sg. (pl.*) 88, 8. t>. ig.
snester min gemihelo, soror mea sponsa 68, 1. 64, 1. 67, 1. 74, 2;
63, 4. 77, 2. 4.
»nie conj. wie auch, wenn auch, mit eonj.: ante dd je himele bIb go-
Btfgan, habe iodöh . . 47, 6. suie uflo iro at, ete eint le Jöh US, 10.
— ddh 1% 2. ante dr&te der poraecutomin minae uuftren unte ante
lfitlloh fro blandimenta uuftren, sie neuidhton loddoh 139, 2 /. in
der Form suö (»nie AF>J, sä) Jf, sfiio (1): suü hdbig *> it, dr quam
ddh 36, % ohne eorrel. aute höh dr st, er neiget »Ol nah um 87, 6.
snios« eoiy. wenn uiicA, mit eonj.: aufpse fh gequdlet at, ih bibo ddh..
6, 7. Biliöse fh oeniügi altitudinem intueri, ih bin tedöh irunarmet
tag afui. ii. s#. üme der tag ciinie donee aspiret dies 46, 2. flf g6 69,
& 18. d. sg. in domo tage sfner frduue 53, 4. 17.
tal afn. 3. jJ. lilia de>o tdlero eonuattft»» 26, 1.
ttlaslibt «*/. rf »?■ in der ta.laela.hte eonuallei 107, 2.
taren aiee. schade* praet. 3. sg. elu (corruptio) nleht den einen ne-
lareta 186, 14.
tat stf. That d. pl. in einen Uten 38, 13.
Uuela auf. d pl. mit cedrinen tauelon tabulis cedrini» 141, 6.
t6il «fm. TA«! a. sg. der in däro nindemia nlet teil nehftt 146, 5.
e&w. an domo uufatemflde 140, 7.
thinisternisae A s. ufnstre und uuerltuinafre.
thraxlere A «. dr&hsel.
thriilien A s. duhen.
thus A s. süe.
tAd »Im. n. sg. BÄrno eiark eo der lod mors 137, 3. g. »g. dte bitter«
de« todee 20, 3. 21, 6. d. sg. Udo 62, & 63, 18. duoegen 68, 19;
143, 4. (i. sy. töd 187, ia
Ulhter 8, ddhter.
tnife stf. d. sg. in ddro töife boptiamus 4, 2. 21, 10. 86, 8- 9. 62, 7.
t eigene a//. o. «ff. die tdigene ddro geeerffte seereta acripturarum 17,
4; 68, 8. 116, 5
tot aiij iodt a. pl. m. die töton llohamon 70, 6. snbst. dr tdton W-
qnlktu morluo» 98, 11.
tön stn. g. og. fol tdiuuea plenum rare 77, 3.
tfi* 0 ttm. Getöse s. tuiht
a, Google
128 WILLIRAM.
tragan elr. tragen, führt« praes. 3. sg. der hdla der traget dai äusn
in den buch unte treget Abo die stfmrna flu 17, 2. 116, 3. praet. 3.
gg. die dürntnon corönon die trüog Sr görn« 68, 11.
trägo 0 s. dmbequAmo.
tränen 0 a. säher.
trank stm. Trank d. gg. mit heilaamo tränke 117, 7.
träffau gtp. treffen, zielen, gelangen, betreffen praes. 2. pl. fr da treffet
ad supernam UieruBalem 33, 4. 85, 4. 134,4. fr da treffet ad uiaio-
nem pacia 97, 3. 3. pl. dte da uüre ander dai lilit Also udrro tref-
fant mit fro kunste praeeminere 58, 13. träffent ad haereditatera
103, 9. praet. 3. gg. daz e> erstarb, dax traf ad hnmanitaCern, dai
e> töton erqufkta . . da* traf ad diuir.it atem 93, 10 ff.
trinken swv. tränken praeg. 3. pl. so sie Auditores (renitent mit
doctrlna 121, 16. äknl. 122, 12. piep, get renket uuerdent 114, 3.
triban s!r. treiben praet. 3. pl. sie ae tribon üzze lante II, 4.
tri e ff an stv. tropfen praes. 3. gg. üten den uuörton trsiffet diu tnfrra
91, 4. praet. 3. eg. tröif dfa mfrra dar äz 91, 11. ptep. trieffenter
uuabo fautu digtillans 66, 1.
trinkan stv. trinken praet. ili tränk minen uutn 74, 4. itnp. trfaket
76, 1. ptep. rfnta in uutne gelrünkentu 128, 18. in/, trinkan da
riuulia 89, 7. nteuuAnne drfnohenea Anig nunquam indigeng poeulis
113, 2. 11. der uutn atmet mfo'emo uufne te trlnkene dignum ad
potandum 124, 2.
tröffezon «irr. praeg. die de ijuekkeslon mfrron tröffeient distillare
91, 2. praet. 3. pl. inlns heilte tröliezotun mfrron etülmerunt 80, %
trohtin gtm. Herr (Gott) n. ig. unser 37, 9. g. gg. ti ölitine* gaböt 131, 3.
tnikken adj. trocken d. pl. m. über märe mft trdkkenon fttoten gtenk
93, 12.
trfibo ««■»!. Traube n. pl. Irubon 21, 3.
truinna stf. Treu« a. *<j. leiatee du mir die truiiiua 6-2, 11. 100, 1. 6.
trunkut adj, n. pl. m. nuerdet triinkan inebriamini 75, 2.
trat gtm. h. sg. der dln trüt uöne trtlte diUctus ex dilecto 86, 1. 2 /.
ntn trat 97, 1. 99, 1. 100. 3. d. sg. 86, I. 3 (x. o-). mtnenio IrQte
100, 1. 124, 2. a. gg. trut 136, a (drut [fem] A g. dag f. »'.)
trfltln stf. Traute, Geliebte n. sg. (drut A) 14, 7.
tfib* stuf. Taube n. sg. 48, 12. diu min tflba coiumba mea 104, I.
v. eg. min tübu 88, 2. 43, 2. 5. 77, 6. tuba 38, 8. 77, 2. n. pl. toben
bt den rfnneoten bAohen 89, 1. 11. g. pl. tabon ougoii eolumbarum
22, 2- 54, 2. 7.
tügcd stf. Tugend g. eg. IttimhAftig atategero ttigede 72, 9. der mAn>
Hoher tügede ist 145, 3. n. pl. maniger slähtn tiigede 42, 5. aller-
elAhto ingede 07, 3. 68, 11. 60, 4. g.pl. dero tiigede allere Anagenge
aoAl stn common) oratio gratiae 69, 5; 135, 6. d. pl. tugeden 33, Ö.
50, 10. 62, 9. uon den tugedon quam gaot laimunt 42, 6.
tagen r. praet.-praee. taugen praes. 3. sg. nehöin nirlua netouk aine
oaritnte 69, 19.
ay Google
GLOSSAR. 129
tfiilit stf. d. ag. uuiuero die mit tflihto (toie 0) flfeirent u6n Libnuo
impetu 71, 2.
tüir adj. werthvoll n. pl. f. diu tuiron sällon 70, 8. die tiliren stink-
uudrie 149, 14. comp. n. sg. n. du göld türer Ist ddoue . . 52, 19.
pretiotiua 69, 21. auperl. n. ag. m. der tfliristo uutn Optimum VAS,
2. tüiresto 124, 5.
tflinel »Im. Teufel g. »g. des tOiuelei 63, 18. d. ag. tuiuele 67, 6. 84,
6. 116, 9. ttuuele Öl, 12. a. pl. 6r tdinela nertreib 93, 12.
tüon an«. I) thun, ausfuhren, in der Redensart uuara tüon auf eturaa
achten; praes. 1. ig. Ich tflon ein unfira curam illius habet} 146, S.
2. ag. dii teth sodutltchas tttoat IG, 2. 54, 4. 3. ag. (* tftot mir nifebel
not ma hl 10, 2. 3. pl. sie Alliti uuerch tüonl 106, 26. eonj. 1. tg.
fh des uuiro tüo (nmreie O) tonaiderarem 107, 16 1. jrf. tüon des
uuara (sehen O) uideamua 126, 8. miais tüo uufra (ace.) nti ^ujrf
faciemu» ei 141, 2. praet. 3. ag. sine spränge tat är 86, 6. co»j. 2.
»3. fh uuire täto [name O) inapicerem 107, 3 imp. netdont des nlct
uuara conaiderare 10, I. tüot uuara, utia . . 46, 4. des cüninges
uidete 63, 2. tüot iu einan rüm schlifft 63, 7. ptep. diu faOibet Ist
aamo getan also Carmelus 119, 1. 3A»J. 119, 2. — 2) (Ann, em cor-
gehende» Verb wieder aufnehmend oder allgemein die im folgenden
tpeeiell bestimmte Thätigkeit ausdrückend ; praes. 2. ag. diso tdoet
dd so (wie im vorhergehenden gesagt ist) thuat du 121, 7. dd der Alz
habest genuin» zephl&nzene, ante öuh das nlet transeunter netßuai
148, 6. 3. pl. samo tdont doctores 17, 3. sie noseäment sth ntet . .
sie gaolllehent sih . . s'e kdndent . . ante tuont duz alias propter . .
67, 8; 69, 18. 69, 23- 113, 4. 116, 4. 119, 18. 128, 13. 19. proel. 1. ag.
teta 80, 9. 3. ag. teta 37, 9. fz ne ueret nd so Diel, so fz 8 teta 39,
4. eonj. 3. ag. nd sab gratia manegera exercitia uirtutum udre odment,
dünne te e täte (getate P) eub lege 66, II. imp. tüo 149, 9. in f.
sodlon bediu tüon, udre gen . . redire 49, 9- 61, 23.
tiire atf. n. ag. nl sin tdre ai oatium eal 141, 6. g. ag. miner türe 61,
1. u. ag. utoge unfr dte tdre zesAmene 141, 5.
tärtoltfiba auf. g. ag. tdrtultdbon turturi« 16, 1. 40, 1.
tntte atn., tütto atem. O s. spänne.
ühel adj. Übel, böse n. ag m. der dbelo häorare, id est, diabolus 51, 18.
o. ag. m. übelen uufllon 73, 4.
Aber 1) proep. c. ace. über a) local dber dl die nuerlt 39, 8. über
mere 98, 12. dber dl kündet überall hin 108, 9. 149, 7. mache mich
dir ze einemo fnsfgele über dtn h£rza unte über dtnen drm super
137, 1. 2. *) modal, den Grad bezeichnend : geliühtige dlnero spänne
dber den uutn mtmores liberum auper uinum 7, 3- der (staok) Ist
über alle stankuudrze 66, 2. — '2j adv. in Contpoa. mit Vtrben:
flaoien A s. fttoren. sprtngan atv.praea. 3.ag. 6r dber springet
die bdhela tratiaitire 86, 2. treffan atv übertreffen praea. 3. ag.
daz uulgfads übortifffet Andere gezfmbere 68, 14. über triffst 88, 6.
Qur-ll-n und FnHchon-cn. XXVIII. 9
(By Google
130 WILLIRAM.
142, 13. 3. pl. die (doctorea) fro aubiectoa alao ueVro übertreffen!
mit celaitudiue uirtutum also . . 69, 83. ober treffen t 142, IS.
fähan attr, praea- 3. pl. ligna Libani überfihent andere uualthol*
mit fro ecAne praeeminert 69,83. uuintan slv. tiberteinden inf.
Ble eint üoaemfte ie über miintene (ueruuinnene A) 45, 7.
tif, üffe(n) 1) pratp. ,nie Af) auf a) c. dat. gesir Affe sfnemo BtAole 19, 1.
dfek ligel Affe Bülon 62, 14. get Affe liemo bärge ascenderunt de
monle 55, 2. Offen Libano geunAhaen 69, 2. uulgbüe üffen Libano
118, 1. 6. 9. b) e. acc. geeezzet Affe güjdine fäoie fundatae (edum-
nae) super bases aureas 94, 2. Affen dän palmböum zeitigem: 122,
1. Affe den palmbüum 122, 4. uufrobe nalr Affe die mflra ailberine
euere super tum (mumm) 141, 0- — 2) adv. a) in Vbdg. mit dar:
da der dfgk Affe lag worauf 52, 3. b) in Verbindung mit
Verben: gangan O stv. s. das f.W. gSn anv. praes. 3 pl. die der
Afgent uäne uu&ake ascenderunt de lauacro 65, 4 canj, 3. gg. Ante der
tag AfgS {gange OJosjj/rff dies 59,3. «o*o. Afge59,2U. fiep, der Afgente
mörgenröt nurorn consurgene 106, 2. in/. dA man ze duinu dfake Af
seil gen 62, 25. gutretuD slr, hinauf achreiten inf, ze d£mo
dfake Af getrfitan 52, 7. 36. rfhten s/h «rt>. sjVA aufrichten,
erheben praes. conj. 2. sg. dfh ad aolam apem auperni praemii Af-
rlbtes 121, 5. prart. 1. »g. do riiit ih m(h ttf zegAoten uuärchon
80,6. aäzzcn swe. aufsetzen praet. 3. tg. die (cerönon) Imo gena
Af sAxta 63, 10 elantan *tt>. praet. 1. sg. ih StAont Af mrrtxi
30, 1. imp. Bläot Af sarge 33, 2. 4. 43, 1. 5. 77, 8. stfin anv.
praes. conj. 1. pl. Bten fi'Ao Af ze dea uuIngArton surgamua ad uineas
126, 2. inf. Af eleu 38, 10. Veten 47, 3. 48,3 tuen O anv. a.
iutAon. f&ran «(c. praes. 3. sg. diu da Afferit durch die uuAete
Uäceuilit per deaertum 50, 1. diu da ufferet uon dero uuAsto de de-
«erto 135, 1. uuabsan stv. emporwachsen praes. 3. sg. Also der
hAffo Af nuehaet 56, 16.
ümbe 1) praep c. acc. um, temp. und modal Ambe mitten tag in meridit
13, 2. Ambe uuai blten fh dea 13, 3. b einer et er filiaa Ambe afne
sponsern in Betreff 49, 7. äAnJ. 66, 3. (142, 16 O s. gegen.) —
2J oaV. oj in P6rfj». mit dar.- dar Ambe deswegen 10, 4. ftj in
Verbindung mit Verben : gegriffen G s. gegriffan. g & n anv.
praes. 3. pl. dax (ace.) ümbegAnt gnehta ambiunt öl, 2. diu die
bürg ümbegent ciuitatem circumeunt 84, 2. griffen »fr. praea,
3. eg. ein zeseuu* ümbegrlffet mfb amplexabitur me 32, 3. 133, 2.
lägen «i«. imp. ümbe läget m(h mit epfelon stipate me malia 81, 1.
»teeohen sicc. ptep. ümbestecchot ist mit liliun uoUotua liliis
114, 2. nueliien O s. berünen.
ÜmbeqnAino adv. Sjnagoga ao Ambequamo (trago O) afch bekeret tardc
110, 8.
urobeuuullen adj. unbefleckt a. eg. f. candidam nettem umbeuuöllene
behaltest 101, 6.
änb&rlg adj- n. sg. m. aterilis 66, 25. n. sg. n. 65, 6.
Digitized by GOOgk
GLOSSAR. 131
Undank atm g sg. diu neuuArt Allii ntet sinoj üuJanchos gegen «einen
Wunsch 58, 13
ungoÄran adj. unbebaut n. »g. n. Also dai uSlt üug-eAran bfrvt die
blfiomon 2*1, 2.
ungen°lich adj. unerbittlich n. sg. m. Also horte unto Also inge-
nAdegltch (ungenatlielioh A) «4mo der in f er üb 137, 12.
nngeuathelich <4 *. da« ruf A. W.
angeatinra ^i s(/. s. das f. W.
ungestüome stn. Ungestüm, Lärm d. sg. mit dechiinomo ilugeslftoine
(ungestiurn A) was (38, 10 ) »trepitut. ausdrückt 88, 9.
üngetrünue y adj. «■ (eichen.
üugemritere stn. n. sg. daz üngcuuftere dero infidelitatia imber
39,6.
ünkraft stf. a. sg. inßrtnitas 6, 2.
Ünreht adj. unrecht g. sg. n. subst. teuueth ünreht es 52, 17.
unreine adj- g. sg. n. subst. niet unreines sordes 182, 15.
üneemfte adj. schwierig n. pl. m. so sfut sie dniemfte is über uufntene
46, 7. n. sg. f. siu (sc lentis) ünsemfle fit zeuernemcue 71, 7.
Unser pron. unser n. sg. m. 45, 3. unser 87, 9. n. sg. /. 98, 7. 141, 1.6.
d. sg. f. hinter unser uuente 37, 1, d. j>l f. unteren 128, 2. n. sg. n.
unser 24, 1. d. sg. n. in ünaermo lAnte 40, 2. g. pl. n. unser hOaero
25, 1. d. pl. n. unseren 25, 3.
nnte eonj. und1, einzelne Satzglieder und vollständige Satte aneinander
reihend, bisweilen auch entgegengesetzte Aussigen verbindend, wo es
dann adversativen Sinn erhält: 1, ä 4, 2. 7, 1. 8, 2. 9, 6. 8. 12, 8
13, 6. 7. 12. 14, 2. 3. 4. 7. 15, 4. 5. 7. 16, 2. 17, 4. 6. 18, 1. 6. mer
unte mer 19, 2; 21, 5. 8. 22, 5. 28, 1. 25, 4. 6. 6. 26, 1. 27, 8. 28, 4.
7. 29, 2- 3. 30, 2. 6. 31, 6. 7. 32, 2. 4. 6. 6. 83, 2. 6. 8 36, 2.
säge uns uuiira ist dtn uui'nc intuufchnn? unte uulr saochen fn mit
dir 0.*, 3 etc. mit er 36, 4. 48, 29. 145, 6. mit fh 46, 1. beide -
nnte - 25, 3. 55, 21. 90, 4. 11. 103, 31. 114, 14. 137, 8- 141, 14. 145,
6. — unte Abo — 116, 8. unte Abo und hinwiederum, meist durch
jedoch, obgleich, während zu übersetzen 9, 1. 13, 10. 17, 2. 32, 9. 48.
29. 49, 3. 63, 2. 57, 4. 58, 9. 66, 10. 67, 11. 69, SO. 80, 8. 93,
6. 94, 4. 103, 35. 107, 8. 116, 3. 8. 119, 2. 120, 5 121,6. 133, 9. 188,
ö. 142, 1. 147, 8. unte ouh und auch 21, 9. 20, 8. 86, 5. 40, 5. 43,
16. 48, 11. 55, 23. 56, 4. 58, 6. 59, 10. 60, 4. 69, 13. 73, 8. 9a 11. 97, 1.
103, 14. 21. 104, 5. 9. 107, 15. 17. 116, 8. 117, 4. 7. 11. 116, 14. 186,
21. 137, 10. 141, 24. 142, 5. 146, 5. 148, 4.
unter 1) praep. c. dat. a) unter, unterhalb fh iAz unter elnemo scAte
sub 29, 1. (st stn uufnstn unter mfnemo hoibele 82,2. 133, 1. bönig
ist unter dinor lüngon 86, 2. 8- unter domo 4ffalterböume 136, 1
h) unter, zwischen irre gen unter den cörteron uagari post grege»
sich unter die Herden verirren 13, 4; inier 27, 1. 2. 4. 28, 1. 2; 46,
10. 59, 2. 16. 74, 12. heuig unter Anderen 96, 8 erunelet unter
Anderen 95, 5; 100, 3. 107, 18. unter 46, 2 95, 6. — 2) adv. in
(By Google
132 WILLIRAM.
Verbindung mit Verben: lägen, stcv. imp. üoter leget mfh mft bldo-
mon fulcite ine fioribus 81, 1. ekeidan stf. fiep. »In buch dt
hdlphentbemin, dl ünterakeidan mft saphiria distinrius saphiria 93, 1.
uufntan ui'h Bio. c. gen. sich unterziehen ivf. uute acdl Ih fro
mfh unter nutatnn 78, 5.
unuuätlieli adj. hässlich, ungastlich a. yl.f. dnuuatllche h£reberga9, 5.
unze(n) bis 1) adv. uölle udlgon dir ünzen Inno minor muotrr hus in
domum 131, 2. — 2) conj. mit Conjunctiv; duze sfn uuälle quoadusque
uelit 33, 3. dwitc 134, 3. Anten donee 83, 10- 134, 9- dn/e der
tag cüme fio/i«: 46, 2. 69, 3. 61, 6. 127, 9. duz {vor roc ) 59, 18.
ürdriez stm. Ueberdruss d. sg uon drdriezo (drdrdzze l'M, ouerthruie
A) dirro uueVIte 85, 7.
üriiniz FM a. das twA. W,
fix, ÜEZe(n) 1) ;rw/, c. dat. aus trfbon Ozie (uzzer D Ifinto 11, 4.
afhet du den udnstron 37, 2. bin dza mtDemo rdeche gesldffan 78, 1.
dzen den uudrton trdiffet diu mim 91, 4. mdat dzieu epfelen ge-
ddhtan 132, 2. ~ 2) ade. a) in Vbdg. mit dar: da uz man akeffet
woraus 71, 13. tröif mlrra dar dz daraus 91, 12. dfh da üzze udn-
danan foris inuentum 130, 3. b) in Verbindung mit Verben:
gängan stv. imp. ging üz egredere 14, 2. g£n onv. imp. gel
dz egredimini 53. 1. giezzun stp. ptep. uzgegözzenaz öle oleum
effusum 3, I. trag an sie. hinausführen praes. 3. sg. der lidla
traget die stlruma dz 17, 2. 116, 3. also der hals die stimm«, dz
trdget 58, 9. uu&rten eu-v. praes. 3. sg. uua dr uuartet dz udn
den Ifnebergun prospiciens per cancellos 37, 2.
üzphlanza stf. n. pl. dlne dzplilanza daz Ist bömgdrto ruter öpfelo
emissiones luae paradisus malorum 66, 1.
azzer P s. dz.
üzzero adj. äussere n. sg. f. diu dzzera rfnta pomi 128, 17.
nahau stv. imp. u&hent uns die udhon capite 45, 1.
uulis stn. n. sg. eapilli 55, 1. daz uaha erinis 63, 10. comae 119,
2. 12.
u&hsstrcnn su-m. d. sg. in einomo ndhaatränen dtnes halaes in uno
crint 63, 3.
uaruu sir. gehen praes. 3. sg. neril dl in Sprüngen an den beVgon
venu saliens in montibus 35, 1. fz ne udret nd so nlet so iz e tdta
39, 3. imp. uar nah domo apdro abi post uestigia 14,2, ptep. uuirn
Ist geuiran quo abiil 98, 1. ähnl. 98, 6. in f. ih unfl uaran teddmo
inirre bärge uadam 60, 1. laz dinen nith udran ab inuidia ceaset
137, 11.
oiirt stf. Lauf a. sg. limo drate uart 71, S.
nater stm. Vater a. sg. 142, 16.
nähtan s/r. praet. 3. pl. uühton uulder mir pugnauerunt 11, 2. 3. ptep
udbtento contra daomones 120, 4. Inf. cdnnon m&htigen ndhtan ad
hello doctissimi 51, 5.
ay Google
GLOSSAR. 133
Kleben s/n. ;/. sg- du feichenea (tingetrüee y) unte glihnisses ntetne
rilochest fictio 22, ö.
nelt sin. fi. sg. campus 26, 2
ueltbluoma swf. n. sg. flos campi 26, I.
uenstar s(n. d. sg. rächta atne haut fn zetinemo finstre per foratnen
79, 2. il. pl. alhet üz den uenatron per fenestras 87, 2.
nerliergan stv. verbergen in/ a'h 138, 8.
nerdrinkan A i. irtrfnkan.
nergezzan sie. vergessen /tcp. <lii min nergezzan no habest 47, 12. inf.
ucrgdzzan, daz 7, 8.
u erbe lau stv /lep. daz &a dir (»lache lies uerliölan (at intrinseeus
lotet 54, 8. 10. 57, 3. (at uerholan diu sptritualis intelligentia in
hiatorica nar ratio ne 66, 7.
nerheret F* s- das f. W.
nerhlindet adj. (/tcp.) gefangen d.sg.f. in der uerhundeton (uerhereton
F2) in Suiiamite (Sunamitis inttrprettitur eaptiua ttel despeeta. Haimo
zu 109) 110, I. f. sg. uerhändela (uerhereta F') Sunamitis 109, 1.
nerkiesan stv. verachten jraes. 2. sg- du diuitiaa roundi uorkaiteet
(uerkuifest F) unte uerro An est 147, 4. {; fort. [?] eonj. 3. sg- neuorkuzo
A s- uermanen.)
nerküifen F »wo- verkaufen s. das f. W.
nerläzan stv. inf. Äl daz ste haben t relinquere 114, 14.
nermanen «in>. verachten jraes- 2. sg- du diuitiaa mundi uerküiaest
unte uermaneat 147, 5. eonj. 3. sg. mili nteman aeiiermane (neuor-
knze A) despiciat 180, 4
uerraidan stv. vermeiden praes. eonj. 2. sg. dii ineuruationem criminum
ueYmides 121, 4.
uerniman stv. vtmehmen, begreifen }rmt. 1. sg. uernam (h ineom-
prehenaibilitatem eiua PI, 6. imp. uernfm 18, 1. ueriie'met 11. 1.
diu mAre 87, 3. ptep. atimma ist nerndman ww auAita est 40, 1.
in uerndman habon 48, 31 ; 75. 4. 98, 4. uerndmen 73, 3 inf. acientia
ueritalia liht fat zeuernemene 71, 5. 7; 148, 8. uerndman 83, 5.
148, 2.
nermimst stf. das Vernehmen, die Auffassung n. sg. atnero uudrto
96,2.
uerro mir. weit, sehr uüre Ander daz lQit also uerro treffen! AS, 13.
Shnl. 69, 32. 142. 12. aüozen stink nerro udn in drahent 90, 12. so
uerro etnineant 107, IS. sieh so udrro märst 117, 14. geatdrehen
126, 14. nerro geakeidnn 48, 31. cotnpar. weiter, mehr ate gdt
deade udrror mfnnont 52, 42. cümet udrror Irantcendit 65, 7.
uers »In. Vers (der h. Schrift) n. sg. daz sdlba aera 49, 1 ; 49, 2. 4.
versagen su>v. versagen piep, nfst dna gnAda ueraaget 02, 33. Shnl.
52, 41.
nerseban sih stv. sich verlassen (auf etwas) praes. 3. jl. so sie »ich
ze In selbon nlene uereeheut 62, 43.
n ersten anv. verstehen praes 1. sg. uerilen ih, daz . . 16, 3. ili aponai
(By Google
134 WILLIRAH.
gnada ueraten in ainero uocatioue 46, 4. ptcp. 1. ag- ffa hibo des
uud)» uorstantaii, daz . . 46, 7.
nertltriezan A $. bedrtezan.
nertriban «tv. vertreiben praet. 3. ag. er tüiuda uertreib 93 12.
uerfanlen AP s. iruulen
u er im arten nwv. piep, da uudrt dln muoter ueruuartit corrupta tat
136, 2.
nernninnan A it. dberuuditan.
utst« atf. Veate n. so. ih din atein unte ueate bin 43, 9.
nesti adj. fest n. ag. f. m&ra 142, 3.
fieber sin. a. ag. diz brfnnente Heber (bleuer M) ignitaa febrta
69, 23.
nient atm. Feind n. pl- utenda 13, II. utenta 101. 11. tl.pl ntenton
73, 4.
nigbönm alm. n. ig. fieua 41, 1.
DUO 1) ■<&"■ cpart. gen. nur neutr. viel n. ag. tute uflo fro »I 63, 11. dero
uilo l»t 77, 10. a. ag. uilo comollno 132, 2. — 2) adv. athr nur bei
adj. und adv. uile uudla 80, 3. uilo uuilsso 59, 10- uilo «aoie
suauttsimum 96, 1 ; 116, 8. ufle dräho 126, 1. (uil P *. alno.)
oilzhQS s/h. Zeit aua Filz (am wolligen Thierfeilen) a. pl. die der
hüser naliäbont siinter tikkeret uflzhde (uaildeahuda A) unte ködere
dnuuatllohe hdrebergA tabemacula 9, 6,
nindan etv. finden prata. 3, ag. ufudet 46, 10. an in niemari neufndet
(euueth tinrshtee 52, 16 : 58, 17. 09, 8. 0. 2. pl ufndet 33, 7. fti-
ueneritia 86, 2; 134,0. 3. pl. ufndent 55, 16. praet. 1. ag. fh neudnt
ginntet 48, 2. 88,1. Land fh 48, 10. 28. (h uand in u iochon 48,28. die
fh uant in fro uuorton 84, 9. 3 pl. uundon mfh 48, 6. 84, 1. ptcp.
hibon «In ntet nündan 48, 0; 48, 30- 74, 13. 17. an den tdgede
ududen uuördcut 68, 11. daz fh dfh da üzie udndanan kdwnn muoze
130, 3. Inf. nfedan 48, 18. 22. 26. 10t, 10. ufnd.n 100, 4.
uingar alm. n. pl. mtne ufngera digiti 80, 2.
ninatre stf. Finsternis n. ag. dfaiu uuerliohe ufnetro (thiniatermaae A)
46, 7.
finr «(«. Feuer a. ag. miner infnnon 139, 6.
nölia awf. a. pl. die lüzzeton uöhon wtlpes paruulaa 45, 1.
Hiil adj. c. gen. voll n. pl. m. mine löcca (afnt) föl dÄro nahtlröBon
77, 4; ud'l 80, 3. ndl aeientia 113, 2. n ;(. /. bMe (hente) udl
ieohando 92, 2 9. n. «?• n. mtn hoibet Ist föl (Öiuues 77, 3.
Doli abringen ncv. (ganz und gar) bringen praet. 1. ag. fh nölle-
brfngon ilfh in terram 16, 7. eouj. 5. «j du er mfh u olle bringe ad
contemplationem 29, 4. 3. pl. bte ife udllebrtngen ad cibuin 64, 6.
nülleküman atv. gang zu etwas hinkommen, etwas erreichen, in Er-
füllung gehen praes. 3. pl. sfne nöllo cdment dbo nfelh ad coronain
103, 23. eonj. 3. ag. er uölle edme ad Content totius boni 62, 24.
3. pL u611e 'kiimen 127, 9. in/, daz nemöhla ntet uolle kOman
41, 6.
a, Google
GLOSSAR. 135
nöllenolgon awe. praes. 1. sg. Ich uölle udlgon dir önzen fnne mtner
muoter hüa duram le in domum 131, I.
1 61 lenu Arten su>v. praes. ind. 1. sg. e Ich dir üolle uuirton in mtner
muoter hils prosequi 131, 0'
«olleuuisco suv. völlig hinweisen praes. 3. sg. initium et unia praedi*
estioniu uölle uufeet ad nuauitnteni beatiludima 133, 11.
nölleoMÜnteraii slh stev. c. gen. sieh genug wundern in/. de>o ne mig
fh mih nu ntet uölle uuünternn (uuöla geuunderon 0) 10», 6.
nölliclicho «dt. röüig geleistet 122, 4.
uöiie praep. 1) e. dat von a) rlundich, von — her, ton — ureg, ran, mit
mannigfachen Vehtrgängen auf causalt Verhältnisse, uöne: uöne
Christo heizzen uufr Christian i 3, 2. skeido uöne mir 14, 7. löata
uöne seruitule Iß, 4. ähnl. 63, 18. uuinlrüho uöne Cypro 2t, 2.
5hni. 02, % zum Begriffe de« Verbs gehörig geluileret uöne fuecibus
30, 3; uöne hlmele in uirgiaie uterum 35, 7. ähnl. 30, 7. 8. 8. 9.
10. stAnt flt uöne domo elaffe 38, 5. 43, 6. fh ne lauen In uÖDe mir
48, 11. Ol, 6. 19. rfiihgörta uöne mfrroo 00, 3. ähnl. 00, 3. 3. riet
uöne Aegypto ad lerram repromiesionis 00, 0. 6. ähnl. 00, 8. Ofgent
uöne uudske 06, 4 20. candor In ednina Ist uöne döro röte 07, 7,
trlban uöne liiirg 58, 19. uöne uufnes gnftdon habon th nlouuon
76, 1. ähnl. 80, 6. 106, 11. 107, 7. 142, 10. remotam uöne herzen
81, 4. trat uöne trute dilectus ex dßecto (Christus ex ea parle , qua
dUigendus eit, non ex ea, qua timendu». Haimo) 86, I- 2, uöne dlner
ISra uufzzoo uufr 86, 4. eruuelct uöne dueonton ex 87, 2. uuento
dlne öigon uöne mir 102, 1. flüich uöne mfr 149, 1. uone : soöne ist
mir uone dir euman 23, 3. in denselben Gebrauchsweisen, tcie uöne:
uön (vor toe. und eons.) 37, 8. 42, 0. 62, 1. 2. uön dere magerte
geborener 87, 6. ähnl. 103, 31. 32; 71, 2. 90, 12. 106, 11, 114, 4.
182, 14. 189, 6. 149, 8 uon (vor .voc. und com.) 9, 3- uon fn
gelörnest 14, 10; 19, 3. 26, 3. 36, 4. 48, 32. 80, 6. 98, 4. 106, 7. 106, 12.
112, 11. 130, 1. 142, 14. hither gekürt die Vbdg. mit dannan: uöne
dannan daher 5, 2. 29, 4. 36. 6. 02, 37. 00, 24. 09, 8. 69, 19. 88, 4.
110, 6. 116, 6. 119, 21. 12t, 11. 12», 5. 186, 19. 137, 6. 142, 10. 140,
S. 149, 8. uön dannan 67, 4. 103, 10. 108, 5. 111, 7. h) zeitlich uon
dön etönton, daz seitdem 142,2. c) zum pass. vb gehörig: uöne 12, 5. 71,
11. 121, 12. 129, 7. uön (eor com.) 90, 2 114, 3. uon (vor voe. und
com.) 9, 7. 62, 2. 82, 3. d) über uöne fmo gee&gan 48, 9. 26. Uni.
67, 4. uon den fh mfh olagon 9, 6.-2) c. inslr. uöne dfu ideo 4, 1.
(JO s. dannan.)
uördoron swm. pl. die Vorfahren A. geböm» nuerdan uon Armen uör-
deron 36, 4.
U Order OD swv. fordern praes. 3. sg. der draheel nlene uörderet adiutoriu
non eget 1 IS, 7. ähnl. 3. pl. [eteiner uörderent ate reuiunerationem
113, 8. praet. 1. sg- uörderota fh mtneo nufne quaeiiui 48, 1. 2.
nöre Y)praep. vor a)e. dat. rein local nur auöbent uör döro pörto sunt
inporta 117, f). tbso. uor 117,2. sonst mit modaler Nebenbdtg. des sich
ay Google
136 WILLIRAM.
Hütens: gonusan uöra demo hibache 48, 14. sfh uöre fmo betiuaran
89, 13. uör d6n uüreton 118, 12. des vorziihenden Vergleiehens : nimo
hoch LibanuB ist uor Anderen bArgon 95, 4- tj e. jfen. temporal in
deradv. Vbdg. uordee — nu superius—hie vtro 38, 7. — 2) ade in FWj.
mit Verben: gegareuuen swr. rorb/reiten piep, der hftt uöre ge-
gireuuet «inen holden einan dfsk 52, 10. künden swv. ver-
künden praes. 3. pl. die bftleruigon uöre ktindent, das dte rtfon «Ah
lülen kiimuD 41, 7.
Hören 0 stets, fortreissen, verwirren s. erflftigen.
förhta F s. ige.
förhten swe. fürchten praes. 3. pl- forhtent 101, II. 12.
uörnaetrugilin F*, färtrugelin 0 s. zäuuetrdgelln.
fuihten rnev. bewässern piep, der garto ist gefüihtet mfl domo briiunen
67, 7.
füoren siev. nähren, sättigen piep. i&rtlicho gefnoretCu ,uuo leimten
ouerfluoiende A) delictis offluetts 1S5, 2.
fiioe slm. Fuss d. pl. mit trökkenon füozen 93, 1*2. a. pl. mtne faoze
78, 3. gdldine filozc last« aureos 94, 2.
nure 1) praep. e. aec. vor, über — hinaus dte da udre ander daz löit
also uerro tr offen t 68, 13. - % adv- a) fort, forthin der regan tat
udre imber abiit 89, 1. Sh.nl. 89, 6. hfmian udre hinfort 71. 10.
hlune uüre (ntetn&n) i'oui nemo 180, 4. h) in Vrrbdg. mit Verben :
bringen «irt. vorbringen, hervorbringen praes- 1 sg. praedicatio,
da mit lh »In euangelium unrebrfngon 124, &. 3. pl. doctorea dte
udre bringen! auditoribus den nuabon dulcedinia proferunt ß6, 4.
conj. 3. sg. daz it mjeteria regni caelealis udrebrtnge 134, 7. ptrp.
der iiigbfium habet uiirebraht gtne bltterutgon 41, 1. Inf. isulatilom
mit aeonemo geebrache udre bringen 18, 7. dlhan stv. empor-
wachsen praes. 3. sg. das sj'u ad udre dthet merito 196, ö. gen
anv. praes. 3. sg. diu da udregöt progreditur 106, 1. inf. udre gen
egredi 44, 5. 49, 9. k d m a n stv. hervorkommen praes. 3. pl.
manegera exercitia uirtutum udre cüment 65, 9. imp. knm udre 38,
6. 43, 6. 77, 9. inf. de secreto udro kdman ad publicum 79, 4-
s6zzen swt). praes. eonj. 3. pl. daz sie In aflbon «ezzen udre
zebflidene uirlulea proponere 141, 33.
nlirsto swm. Fürst d. pl. uör 66a udretondfrro unMte jjotrsttrtee 118. 12.
nua «wy. wo, meist in indir. Frage- und Aussagesätzen (mit eonj) tüot
uuara, uuä «fb die huoresea allerem bdren 45, 4- fr fragetot, uua
min trat unaro 100, 3; 100, 4. 107, 13, uua 13, 1. 2. mit indie. nur
alno uua er adlbo atet hinter unser uufinle en ipse slat post parietem
87, 1.
noabo swm. n. sg. trtefTenter unabo 66, 2. fauus 66, 6. 74, 15. a. ig,
uuabou 66, 5. 74, 3.
unAohon swv. wachen praes. 3. sg. min herz» uu&chot uigitat 76, 1.
nnÄhe adj. kunstvoll a. pl. f. uuahe g61tketenon 18, 2.
a, Google
GLOSSAR. 137
unahe stf. Zierde a. sg. alleralahle tugede 135, 7.
onÄUa adj. scharf n. pl. n. antuuürte dte der uuftron alao uuaha sicat
fladü 84, 7. n. pf. n. dfu uuahsen geeoöz 58, 17. ad?, ih sfho uflo
uuaaao 59, 10. 115, 8.
nnÄUs ein. Wachs d. sg. der uiiabo auäbet in dtao uuabae 66, 7-
uuahsnn «/c. wachsen praes. 3. pl. da der ana uuahaent trübon 21. 3.
4. conj. 3. sg. n(u neuu&hae unte blftoie 27, 3. ptep. afnt getmihsen
florea 89, 8. böiiroa 69, 13
nnihtare stm. n- pl. eustodes 84, 1.
uiiäieii swv. wehen praes. 3. sff. also der närluuint uuiiet 72. 6. 7,
UUAltholz sin. n. sg. 28, 3. d. sg. unter anderrmo uuallholta inier ligna
siluarum 28, 2. uualthoixe 95, 6. a. pl. li^na Libaui riberfahent andere
uualtboiz 69, 34.
nnamba swf. n. sg. min uuaniba uenttr 79, 2. 114, 1. d. tg. uöno dero
magede uuAmbon Uterus 35, 7.
nuan 0 »■ neimare.
n Dänen ewv. mahnen pratt. 1. sg. fh uuanta, daz 81, 6.
nuannau conj- woher, weshalb nernämet, uuaanan (uuanne ß) s.'h das leit
biircte 11, 1. d^nke, uuannan ilaz gegcehan st 136, B.
unanne ß wann s. das rorh. W.
nnant stf. d. sg. hinter unter unenle posi parietem 37, 2.
nnante conj. coord. und subord., doch ist die Grenze zwischen den
beiden Gebrauchsweisen unbestimmt und in mehreren Fällen ist
keine sichere Entscheidung zu treffen, da auch die Wortfolge nicht
immer massgebend ist. Es wird häufig verwendet, um die allegorische
Auslegung der bildlichen Ausdrucke einzuleiten. 1) coord. denn,
nämlich uuanta 2, 1. 3, 2. 10, 2. 41, 6. 44. 2. 52, 18. 137, 2. uuanta
35, 6. uuante 45, 5. 68, 6. 12. (18, 4. 69, 2a 71, 8. 77, 8. 84, 8. 91,
4. 92, 10. 102, 1. 4. 103, 19. 81. 119, 13. 128, ß. 138, 4. uuante 49,
8. 51, 10. 52, 26. 113. 6. uuant er 51, 20. uuant fe 53, 14. — 2) sub-
ord. weil uuanta 13, 14. 21, 10. 22, 4. 28, 5. 31, 2. 7. 36, 4. 48.
32. 52, 14. 16. 34. 67, 8. 80, 10. uuante 17, 6. 28. 3. 52, 42. 54. 4.
8. 55, 7. 18. 20. 23. 56, 8. 58, 4. W, 6. 15. 65, 8. 66, 9. 69, 6. 18. 71,
6. 6. 73. 6. 76, 2. 77, 10. 86, 3. 87, 9. 11. 91, 3. 92. 4. 96, 4. 6. 100,
7. 101, 4. 6. 103. 11. 25 etc. uuante 54, 6. 58, 16. 101, 8. 103, 28.
uuAnt Ih 12, 4. 142, 4. uuant fh 46, 6. ausgesprochen subordi-
nirende Function hat uuanla (n jenen Vorderslitzen, deren Nachsatz
ein corrdaticea demonstr. enthält: uuanta — d6ade 19, 3- — udne
danoan 29, 2. uuante — m 39, G. 9b, 2. 147, 3. — uon dfinnen
67, 3. 111, 5. uuanta - so 89, 3. uuant fh - na 46, 3. uuant er
- to 48, 34. 133, 3.
ttnira 1 1 ade. interr- quo 98, 1. 2. — 2) conj. aage Ana, uuar er ge-
oiran «t quo 98, 6.
uuara stf. nur a. sg. in der Redensart uuara tüon e. gen. {tgl. Iflon)
considerare 10, 1. 45, 4. dea cüningea uiiere 53, 2. 126, 3. euramt
habere 146, 8. inspicere 107, 3. uuare considerare 107, 15.
By Google
138 WILLIRAH.
nuarden A sicv c. gen. s. äntuuiirlen
u uaren 0 mev. statt uu&re tuon s. tuon.
uoärlieho ade. in Wahrheit 138, 4.
Duarniinga stf. Warnung il. sg. teskfrmc unie ceuiiarnungo 58, 21.
nnaskan P sie. «. fl6zzen.
nuuske sf/. it. 49. die der üfgent ufine uuaske dt lauacro 56, 4;
65, 20.
mint «/■ n. jjjj. u<zti<n<nta 66, 15. </. «7. der stank diner uuftto
66, 3.
miäten ewv. bekleiden ptcp. geunAtet mit ueste i, 2.
Mtiutlteliclieyt A s- uuAtllclie-
QUHtlich adj. n. sg.f. fermo&a 9, 2. (ade. umtlhliaho A s dag vorh. W.)
nn&tliclie stf. Schönheit a. sg. fli habo uuAtlfchc (auathlicho A) in
uirtutfbue Ö, 8; (uualheliehejt A) 14, 5-
nnätstank stm «. sg. oder urstimenlorum 6ti. 11.
nuäzecr a(n. n. sj. ngun 71, 6. n. ;>(. hfiuiglu uu&zxer aquae multae
139, 1. g. pl. dfiro quckkou umiizero aquarum uiuenlium 71, 2.
d. pl. bt den riehen uu&zzeron iuxta fluenta fcU, 3. toteren 89, 12.
mieg s(»j. Ifejr d. 89. xe dlnemo uuega 5. 4. an dämo uuege, da in
fn inohta 48, 5.
nneida stf. Weide ». sg. an den bergan 59, 11. 115, 9. a. sg des
euuegen Itbee 55, 17-
naeiden 0 s das f. W.
Uu6i denen stre. weiden (intrans. u. Irans) praes. 3. sg. 6t miflidenot
(uußidüt 0) unter lilion 48, 2. uueideoet (uueidot sieh Ol an dero hohe
59,8. (uueidotn 0) 100, 2. (uueidot 0) 115, 6. 3. pl. ate dlne seif ne-
uuei denen t 13, 14. uuSidenent (uueidont 0) unter den Ifliun 59, 2.
16. eonj. 2 sg. uua du dlne scAf uueidenea 13, 2. 3. sg. er uueidene
(uueideie 0 1 in den garton 99, 2. imp. uueidene dtne kfzsin
14, 3.
Dueize »tut. g. sg. uueizea hüffo aeeruus tritiei 114, 1.
nnöcchen sie», praes. eonj. 2. pl. daz fr mlne uufnion ncuuecehel näh
nemünteret ne suscittlis 33, 2. 134, 2. 3. pl. daz ite »0 neuudechen
exeitent 49, 7.
nnelelnet A ». ißrtlüst.
nnetkli pron. welch, wie beschaffen 1} inttrr. n »g. m. nuelich ist der
dtn [rat ? qualia 86, I. 2. — 2} exclam. n. sg. f. uueltch sfu (et ante
unio luiuiy, Eoclosia 135, 3.-3) rel. n. sg. m. sie küudent uueltch
candor lueis aelernae in cüman ist 57, 6. eSgc, nuelich er il in
natura humanitatia 86. 6. 87, 3. mit dem encl. dar: fr fragotot mih,
uuelichter uuAre dileottn mens 97, 3. n- sg. f. sagoton iiuulic.h ein
gebAre seilte ein in humanitato 90, 14. a. sg. f. uernim, uuelihe
h&laitereda fh ur.ta dociores dir uuöllen maohon 18, !. uuelolic
gnAda 62, 11. g. sg. n. uuelihei leides 10, 4.
nueneg adj. n. sg. m der dtn uneneger gAito 68, 2. n. sg. f. unter
aneiter bt n6b uuenag pjrua 141, 1. 11. sg. n. cinnamomum uuenegaz
tv Google
bAumeÜD brtuii arbuseula 60, 39. d. pl. n. den uueuegon dtereroa
minoribut aiiimantibux 86, 7.
nnenten tue. imp. Quinte dlne Aigon uöno mir wirrte 102, 1.
uuer jwoii. inierr. wer 1) in direeten Fragen n. sg. m. 130, 1. 6. 8,
h. sg.f. uufr dt dfsiu SO, 1. 106, I. 136, 1. ». sg. n. uuic uuirdit
unter armon 52, 29. a. ny. ». ürobe niiai 13, 3; 110, 1. 141, 2, —
2) in indirecten Fragen mit conj. n. pl. m. kdnde mir uufir die
doelores «In 13, Ö. a ig. n. fh slu Alle därchafrSioh , uu&i im Aller
legeltch mir kdado geaignn 48, 9. ähnl. 48, 26. — 3t rel. n. sy. n.
fh undld uuf iz, uiiiz (mo lieb ist 46, 6. fr liäbet uerndman, uuaz mine
deliciae «int 75, 4.
ttaördan stv. 1) selbständig a) werden (mit einem Prädicatsbegriff)
praet 2. ng. du uisibilis uufrdist 131, 4. 3. sg. uuiz uufrdil unter
irmun wird zu Theil 52 SO- 3. pl. uudrdeot dlne auditorea ouei 14,
10;46,2.69,ll. 117, 16. 132,10.12. conj. 1. rg. uuerde 130, 13. 2-^.uuer-
deal30,6. 3. ig. neunärde 145, 10. 3. pl. uudrden I2fl, 15. praet. 3. »g.
uu&rt48,30. ilni neunart niet slnes ündunche« 'fiel nicht seinem Undank
anheim' 53, 13. 3. pl. uuurdon udl 60, 3. imp- uudrdel trunksn 75,
1 ptep. fit uudrdan 31. 1. 10. b/at uudrdan 62, 6. nute daz dbaz
uudrdan nuäre 107, 2. inj. uudrdan 47, 15/119, 20. 12.% 4. hieher
gehört die Redensart fnnena ucerdan e gen- inne werden so dr
det innen« uuirdit , duz 32, 3. nii uuArd dr de« fnnena , daz
73, 5. fh neuuart ntet fnnena der douorum 108, 3. dr dea lnnena
ist uudrdan , daz 133, 3. b) geschehen inf. dai nemfig ntet uuer-
dan (genuerlhan -<) 44, 5. 78.7. 149, 11. uudrden 109,9;87.10. e) ent-
stehen prat-8. 3. sg. uön reginia uuirdit aubolea 103, 82 3. pl. taber*
nacula uuärdeut ex pollibus 9, 10: praet. 3. pl. dd uuurten fncre-
menta 68, 5. — 2) als Hilfsverb zur Umschreibung des Passiv praet.
1. ig. uufrdo rcuelatut 5», 19. uufrdon (vor coc.i 132, 8 2. sg.
uufrdest62,2. uufrdiat 149,6. 3. sg. uuirdit 119, 17. 121. 12. 132,8. 137,
i. 132,4. 144, 5. uufrdet 61, 14. 69, 14. 133, 3. uufrt 21, 5. 52, 41.
58, 10. 3. pl. iiuerdont 21, 11. 68, IL «9, 9. 70, 10. 114, 8. 119, 21.
conj. 1. sg. uuerda 13, 14. uuerde 130, 13. 3. sg. uudrde 117, 11.
119, 18. 129, 6. 3. pl. nudrden 66, 14. 81', 9 (o. ind.fj. praet. 1. sg.
uuart 84, 10. 3. sg. uuirt 12, 6. 42, 3. 50, 7. 53, 18 82, 1. 84, 11.
87,12.93,3.10.136,29.12. 3. pl. uuurdon 60, 10. i»f. er gebdran
uuerdan uudlta 36, 4 acal gegruozet uuerdiin 141, 3.
no^re stf. n. eij. diu uudre (geuuere GÜ) dbena ftno geuudrht fit
propugnaeula 58,. 2 ; Uni. 68, 16. d. sg. an ddro uuere (peuuere 00)
58, 3. (geuuere 0) 58, 19- a. pl. silberine uuere (geuuere 0) argentea
propugnaeula 141, 4.
anereldthirasternfsse A s. uuerltufnaire.
andren swt>. währen praet. 3. sg. U die uutln, so dfsiu ulnar re uutret
(geuuared A) 46, 8.
nüören tun. c. acc. der Person und gtn der Sache, gewähren praes.
3. sg. uuer uueret mih des quis mihi det ISO, 1 5; 130, 8.
ji:,to:lbyG00gle
140 WILLIRAH.
iiiiärfan stv. werfen prat». conj. 3, pl. «ordes peccatorura nön fu mier-
fan 133, 14.
uuerch sl». nur im pl die Werke n. pt. 44, 10. guotiu 06, 13; 92,
6. ia 101, 7. g. pl. uuercho 44, 7 58, 24. G9, 11. ä. pl. uuerchon
22, 4. 54, 4. 80, ö. 10. 96, ß. 132, 7. 137, 8. uuerkon 32, 3. a. pl.
uuerch 103, 35. 106, 14. 111, 6.
nn^rkman etnt Handwerker n. sg. 92, 3.
anerlicli adj. welllieh n. sg. m. necltein n uerlih itrepitue 53, 6. d. sg.
m. mft'decheinemo' nnerltchen atrepitti 33,10. 34,3. uuerltttchen
134, 8. a. »g. m. allen utierllchen rkhduom 55, 21. durh uudrlt-
Itchen TÜnm propler laude» populäre» 103, 25. allen uuärltltchen
rtchfüom 145, 8. «. sg. f. iKMu aue»lche ufnstre 46, 7. g. pl. f.
uuerltchero surgoii curi» huius »aectili 78, 4. (d. sg. f. uuereld-
lichere A s au er] Infant rc.)
nnirlt »tf. Welt n. »g. 53, 18. g. »g, mfh der uuerlte bedruzet 31, 7.
32, 4. uön tirdrteze dfrru uuerlte 85, 7. uüraton dirro uuerlto
potestates huius saeculi 118, 12. d. gg. diu der uuerlte inalaffan e[
33, 8. 134, ö. in dfrro uuerlte 62, 12. 83. 3. 102, 3 te eoero uuerlto
102, 6. Aller der nullte 122, 9. a. sg. über al dte uuerlt 39, 8.
ähnl. 108, 7. 111, 3. hera in uuerlt quam 94, 3.
QUerltärbSjt «//. Erdenmühe g. »g, suer dfrro nuörlt arbeite müode (at
52, 23.
uuörltbürg et/, d. sg in dfrro uaerlt bürge eiuita» huius mu/iiti 48, 21.
nuerltlich »■ uuerltch.
uneittuinstre elf, Finsternis dieser Well d. »g. (-(himstcrniaae j4)
Öl, 9; 59, 16. nah d.'rro uuerlt ufnalre (uuereldlichere thimsteruiöio
A) ,46, 12.
niierltntirsto ewm. n. pl. andere uulrltuürston (uuerltuuoata O prin-
cipes saeculi 62, 18.
nuerltuuiso »arm. Weltweiser g. pl. doctrinam philosophuriim, Socralis,
Pylhagorae unte andero uuärltuufeon 48, 16.
nnerltnnost ? O stm WeltcertcBster e. utierttuürato.
UutiTt adj. e gen. tcerth »■ pl. m. des diskeifdeles 52, 33.
niievan stv. 1) selbständig o) eich befinden (vom Baume), geben fes
gibt' von der Zeil) praes. conj 1 pl. miesen Alls uulla in den dör-
fon commoremur 12", 2. praet. 1. sg. ih ouai in teDebria 48, 13.
3. sg. Qua« cultura per m und am 39, 4; 68, 3. 91, ?■ plebia, diu der
Hubs in tacerdotibua bestand 136, 10. 3. pl. do uuaron sümeltche
proceroa gab es 41. 3. conj. 3. sg. iiuare 100, 3. in Mundo floruisset
107,4. 3.pl. uuaren in gescaffede germinassentl01,4. inj. uueaan 55, 10.
su&sf. dnter diu («I sin uuäaan «Wn Au/enthalt 46, 10. fcj in der Function
der Copula praet. 3. sg. uuaa 9, a 39, 4. 52, 4. 5. 53, 10. 55. 12. 90,
8. 92, 5. 94, 5. 7. 136, 13. c- gen, dero alafata nuaa diu «alba 19, 6.
beim passiven fiep, trans. Verla uuai gogradot 52, 6. 93, 6. 94, 9.
135. 4. 3. pl. uuaron 52, 3. 74, 10. 84, 7. 92, 6. 9. 94, 4.
beim passiven piep. trän». Verba 93, 8. 122. 13. conj, 3. sg. untre
(By Google
GLOSSAR. 141
07, 4. 3. pl uu&ren 139, 3. 4. 141, 10 imp. ums 47, 1. 140, 1. i»/.
uueami 51, 10 121, S. — 2) als Hilfsverb tur Umschreibung des
plqpfct. intr. Verba praet. 3. sg. er uuAe hlna geuuilihau deelinanerat
81, 3; 81, 3. conj. 3. sg. nute das übaz uuordan na Are 107, 3.
Düster stn- Wetter d, sg. in domo «conen uuätere (geuuidere A) 89, 8.
uuiäre ntm. n. pl. piscinae 117, 1. 9. d. pl. ilöa uuifireri 117, 4.
unili sin. Weib n. pl. 52, 35. 3Ü. a. jrf. uuibo Bconesta 14, 1. 86, 2.
96, 1 ; 100, 2. rf. pl. uafbon 02, 37.
uuideuiu stem. Brautgabe d. sg- do ir fmo sälbeiuo inntielta mit demo
uufdemen sine* blüolpg die Ecolesiam 68, 15.
auider(e) I) praep. c. dat. gegen (im feindl. Sinne) uühton uulder mir 11,
2; 11,4. 61, 12. uulder dfr euperbiunt 62, 14; 07,6. übeian uufllon
xeikeinene uulder iro 72,4; 84,6. 116, 9—2) adv. a) wiederum abo
DÖh uufdere bringe 48,40; 78,2. b) in Verbindung mit Verben:
br Engen su-.v. zurückbringen praes. conj. 1. sg. ntet . . 6 fh In
mildere brfngon find.?) in miner muoter lifls donec introducam 48,
11. (vgl. 48, 40.) kirm nur. imp. köre uofdere in mir reuerttre
47, 1. 100, 1. 1. 2. 2. in/, unte aber uufder keran ad pulueretn 78,
11. trtban s/t. zurücktreiben in/, aduersariu» uufder trtban u6ne
bürg 68, 18.
Iltlie wie 1) adr. a) interr, 52, 23. 78, 1. 4. 10. b) esrelam. uule firhaft
fst diu Ecclesia 60, 4. uule scöne 54, 1. 1. 64, 1. 2. 111, 1. 120, 1.
1. 2. 13Ö, 3- — 2) conj. in indir. Frage- und Aussagesätzen a) mit conj.
nullit. i nifh, uute fli minnan ȟle 30, 2. ituret mih mit fuuuereo
Milden, uule fr die blderbecbelt Ana ufnget unte uute fr dar Ana
gehArtotet 61, 6. fh infh erquAm in mtnemo sfnne, uute fh acülo
luiuelun 79, 9. raten fh In, uule fr fuuich fmo sculet geluiban 100,
5. besAlie, uule das öba* uuördan uuAre 107, 2. b) mit indic. aihes
ilüo, uule (er) «fh nAh fn neiget 67, 7. fh uernönian hibon, nute
uerro er geskeidaa ist 48, 81. ahnt. 98, 4. De mag fh nifh ntet o<51le
uuünteran, uute heuig sfu Ist unte uule siu diliut 10(i, 6.
niiiggeua offene stn. n. sg. nulg geuuAffone armatura /ortium 68, 3. 22.
uiiighÜB »in. n. sg. turris 58, 1 ; 58, 12. 14. helfentbeininaz nuighus
turris eburnea 116, 1 ; 116, 2. 118, 1. 9. 142, 2. 6. 13. d. sg. uutghute
68, 10. 15. 116, 7. 118, 6. 142,11.
nuüaüeyd A st/, s. genuine.
uiiila stf. Weilt a. sg. deeheina uuilu einige Zeit 24, 2. AI die uolls,
so so lange 46, 7. 107, 9. uueuen Alle uulln commoremur 126, 2.
nuüdeshnd A stf. Wildhaut s. uflihü*.
uui llig adj. willig d. sg. /. mit uuflligero gehorsame 46, 6. ad», unflligo
66, 22.
nuillo sam. Witte d. sg. uufllen 63, 13. 106, 15. a. sg. durh (mtnen,
dlneo, siueii, iuueren, gätea, uulnes) uufllon um (meinet-, deintt- etc.,
Gottes-) willen 19, 4. 24, 3. 33, 8. 35, 6. 47, 4. 48, 35. 37. 62, 2a 68,
12. 63, 6. 79, 10. 80, 4. 114, 14. 134, 6. 137, 10. fuueren übelen
uufllon 72, 4; uufllen 61, 5. uufllon hAbent sie leeruüllene 06, 4.
nnitont 0 s. sümstuni.
(By Google
142 WILLIRAM.
uuin stm. Wein n- sg. 66, 1. 123, 3. 124, 1. 5. 132, 8. d. sg. demo
uuino 2, 1. 128, 7. der Büose stink an demo Alten nutne 123, 9;
128, 17. a, sg. 7, 3. 74, 4. geptmenteten uufn 13Ü, 1.
uuinnlüod stf. Weinbtäte n. sg. (uuln blöoroon .¥) 42, ß.
uuinblüomu M autf. s. das vorh. W.
Duine stm. n. ig. dilectus 20, 1. 21, 1. 28, 1. 35, 1. 36, 1. 38, I. 46, 1.
78, 1. 79, 1. 82, 1. 87, 1. 9d, 1. 2. 100, 2. g. sg. mifnnSl, 2. 34, 1.
76, 2. 77, 1. 80, 4. 133, 1. d. sg. uufne 82, 1. 80, 1. 81, 2. 126, I.
ii. sg. uufne 48, 2. 7. 10. 28. 85, 2. o. sg. uufue 13, 1. Ü3, 1. 47, 1.
128. I. 127, 1. 129, 2. 14», 1.
auing&rtO sicrn. n. sg. uinea 45, 3- 107, 8. 126, 3. g. sg. des uutn-
gftrton 14V, 3. a. sg. uutugirion 143, 1. 2. 144, 1. 146, 1. uufugarton
12, 2 n pl. dte uutngArton blaoient 42. 1. d. pl. ze den uutn-
gArton ad uineas 126, 3. in den uutngarton in uineis 12, 1. 21, 2.
a. pl. uutngArton 45, 2.
uuinia auf. a. sg. mlne uufnion dilectam 83, 2. 184, 2; 38, 8.
uuinkellare stm. a. sg. in einen uulnkellure in celtam uinariam
30. 1.
uuiuslra swf. die Linke n. sg. 32, 2. 138, 2.
twint stm. Wind n. sg. süu de ne uufn t 12, 7 r sg. du sdndene uafnt
ausler 72, 2.
du intern öd stm. (?) Weinlese g. sg. des nufntemödeB gcbraclian 145, 2.
d. sg. an demo uufntemfide teil habe 145, 7.
nullit er stm. n. sg. hiems 39, 1.
uuintrubo au™ n. sg. edele botrus 21, 1. d. pl. den uutntrQbon
121, 2.
uninziiigel O s. das f. W.
uninzürnel Htm. Winter d. pl. den uutatürneion (uuinitugeln O)
eustodibus 140, 2. ii. pl. uufnzdrneta (untuziugela O) custodrs
144, 2.
Ultipfel stm. Wipfel n. pl. pataae uufpfela elalae palmarum 88, 2.
uuirdig adj. würdig n. sg. f. uuirdig bin uisitatione 9, 9. g. ig. f.
mit uufrdegero ri'iiuuoti zAheren 74, 9.
Ulli rk eil swv. schaffen , wirken (nach den verschiedenen Objeelen ver-
s hieden eu Übersetzen) praes. 3. sg. der drähsel «Amftor uu froh et
dAnne Ander uuArchmau operatur 9% 3. 3. pl. dte der (animae) «üot
unfrohent 103, 16. conj. 3. sg. agricola, der et nemo herren uufrke
146, ä. 1 pl. uufrche uufr äffe dte mAra aflbertne uuere aedißeemus
141, 4. piep, uuighus, da dfu uiiore Oben* Arie geuuörht ist 68, 2.
nniröch slm. g sg. uufroehea utaok odor thuris 66, 8. ähnl. 66, 12.
d. sg. uöne nuiroche 50, 3.
nnir&cbbubel stm. d. sg. ze demo uufroch biihele (huvelo A) ad eollem
thuris 60, 3.
nuirochhnvel A s. das eorh. W.
Ullis stf. nur in der adv. Vbdg. in — uuts nach Art: in lampreite nute
18, 3 in nuurme null 18, 4.
ay Google
GLOBSAR. 143
nuisen swp. weiten praes. conj. 3. pl. die dtne tcaf nutzen ad paacua
18, 6. praet. 1. sg. (h plebem uuiaia in foiram repromiiwioniB 15, 5.
3. «ff. uulata, mili, nute ffa tufnnan süle 30, 2. piep, hflt e> mi'h geuuieet,
das ih fn mfnne 30, 4.
naison wn. e. gett. besuchen praes. 1. gg. uuieon fh mtnero hdldon
74, 6. 3. »g. e> uuteet alner hdldon 99, 7. (uniBeda A 79, Ö. s. geuuiaon.)
ftcy. hibo fh geuutsot 74, 6.
nnistüom »ttn, Weisheit a. *g. den Beiben uutatuoni 18, 6. (d. sg.
uuittuome 0 s. geuulse.)
nniteno ad», weithin gebreitet {unide A) 3, 2. (nuide A, unito 0, dene
P) stinchent 36, 4.
trafto 0, unide A s. diu vorh. W.
uiiis adj. n. sg. m. uuii unto rot candidu» 87, 1.
unizzen e. praet. -praes. wissen praes. 1. tg. fh nu£iz die gn&da 6, 2.
fh uuöla uueis, uuas Imo lieb dt 46. 6. ähnl. 100, 7. 125, 8. 129, 4.
ddn fh nü intus üuöiz uerbum ISO, 9. 3. tg. afo uuöla uufii, des
10li, 10. }. pl. uone dfner 16rn uufsson uulr dtnen eponsutu liliurn de
putre 66, 4. 3. pl. uufzzon tempns tacendi 141, 19. praet. J. sg.
fh na uuistes nfet, mfn gedank bat mfh orflfliget 108, 1. fh nufnta
uuöla, ilui 108, 4. conj. 2. sg. das du uufzziet, das 62, 8. itnp.
das uaizzet, fr iünkfröauon »7, 2.
uuficher sin. n. »g. öbe nfth dar bluote daz uuocher "fh sc Affe /ruetus
126, 4- a. sg. er 6zze das uuocher atnes öbeseB f ruetus 78, 2
unölu adv. wohl {in urapr. ungeschwächter Bdtg.), beim Verb .- fat Duöla
geblüomet 24, 1. ufle uuöla gelüiterct ist 30,8- fh nuöla aueis 4U,
6. ähnl. 46, 7. 75, 4 106, 10. 108, 4. 109, 7. 125, 3. 129, 4. nnöle
gelüri-en bflidaD 132, 12. beim adj.: nudle alözhafter garto 67, I.
diu uuüln geördiiii'toi] uiiiirzbette areolue optime composi'tae 90, 10.
ilfu uuöle gescaffeta zeltacara 106, 17. der uuole ieaenta mdst mus-
luin in nimio fernere 13*2, 14.
■nd lege dränget adj. festgedrängt n. sg. /. alae ttuölegedrangetiu selt-
acara castromm aeies ordinata 101, 2. diu uud lege dränget Ja zeltacira
106,3. siimo u uöleged ränget a seltscara 101, 8. a. pl. f. die uudle-
gedrangeton böreberga 101. 10.
nnulelnst A stf. Wollust s. zärtliche, und sanlust.
unuletät stf. gute Handlung, Handlungsweise n. sg. alliu fr« uudletat
99, S d. sg. mit miniger slahte u ad I etile ctmgerie omnium virlutum
60, Vi. mit fro kunate unte mit fro unöletate seientia uel operationis
per/tctione 58, 14. ddrfa dach ein» fro uuöle tat 52, 40. d. pL mit
geläiben, mit geböte, mit eloemoejna ante roft anderen uuelotäton Öo, 11.
unollen ff. pratt.-prats. immer mit abhäng. in/, (dir nur dreimal ad
tynesim xit ergänzen ist) ; gibt neben mehreren Füllen, in denen sich die
ungesthwllehie Bedeutung des Wollen* findet, in den meisten Übrigen dem
abhäng. in/, /uturischen Sinn, oder drückt blas des Sprechenden sub-
jeetivt Theünahme am ausgesagten aus. praes. 1. sg. nnfl (meist
tot Ib, doch auch sonst vor roc. und um».) 18, 18. 20, 5. 24, 2. 46, 5-
(By Google
144 WILLIRAM.
48, 3. 3. 20. 21. 25. 33. 84. 86. 37. fh nufl udran nadam 60, 1; 60,
2. 76, 4. 80, 11. 107, 12. 13. 131, 4. 6- 132, 4. 6. 8. uulllo fh 19, 4.
2. sg. uuflt 16, 3. 111, 3. 0. parallel mit dem einfachen praes.
du ne uuflt niet fortil unäsan . . ndh ne uuflt sporn haban . . noh
no Beultest 121, 8. 3. sg. und {vor eon». und h) 84, 2. 37, 8. 125, 3.
ö. 1. pl. uufr ne uuöllen nietli uergewan 7, 3; 18, 2. 5. pf. uuöllent
141, 11. im Condicionats. uufillent sie radicem mittere deorsum, so
mugon ale facere fruclum Bursum 114, 5. ännl. 114, 7. coty. 2. sg. im
Condieionali. öbe du gloriam nleue nuölleBt haben, töne maJit ouh
min trütin ein 14, 5. 3. sg. uuölle 33, 8. 11. 131, 8. 9. in inten-
sieer Bälg., ohne tu/ (der jedoch tu suppliren ist) daz fr sie ne-
münterut, ünze bi'u eölba uuölle urfif 33,3. 134,3. uuölla49,8. J.pi. M
derü mfir, qui eleemosjDam gäben, danne dero, dte der AI uuöllen
uerlazen plures inueniuntur, qui eleemosgnam faciunl, quam qui tua
reliaguunl 114, 14. praet. 1. »g. nudlta fh 48, 14. 2. sg. nuölloat
44, 3. S. sg. auölta (vor eons.) 20, 4. 36, 4. nuölt er 83, ö. 3. pl.
iiuölion 41, 4 42, 4. uuöltan 48, 17.
nnonen «iw. praet. 3. sg. inzufecon mlnen brüsten uuönet 4r commo-
rafctfw 20, 2.
uuört «in. Wort n. pl. «Hin dine uuört 44, 0; 91, 2. 96, 4. g. }l.
nnirto 44, 7. 96, 2. a\ pl. uuorton 54, 6. 84, 0. Ol, 4. 7.
UU&ste stf. d. sg. dfu da uff er et uon ilero uudste (foii domo einode O)
de dcserto 13Ö, 2. a. sg. üfferit durch die uuöate (uuosthia 0) per
desertum 50, 2.
anostinn 0 ». da» vorh. W.
DDDden 0 I. Bereu.
ü Uli nun stf. Wonne u. sg. dea enuegen Üben 52, 11. a. sg. die selben
uuiinna 52, 14-
uuunnedisk stm. Lager der Wonne d. sg. daz geefdete ze dämo uuunne
dfake 52, 41.
nnunta stef. g. pl. tntnero uaänton, dte fh an domo oruce Kit uulnera
43, 9 a. pl. dfe nuünton clauorum et lanceae 63, 6.
nuünteron sfh swv. c. gen. eich wundern prars. 1. sg. uuünteron fh
mfli propter praedjoationom 108, fl. 2. sg. da uuunterost dfh rioro
uirtutum 107, 5. 3hnl. 109, 3. du nuüntereit dich, dac 186, 3. 3.
sg. diu uuünterot unte uiendit aih der eron 105, 4.
uuürru stm. Schlange g. pl. göltkötenon in auürme nuls geblahmftlot
mit atlbere murenuias utrmieulatae argento 18, 4.
untirsbitte stn. d. sg. ze dämo uuürzbdtte ad areolam aromatum 99,
2. «. pl. uuiirzbÄttc 90, 1. diu uuöla geördineton uuärzbätte bftide
Dteteam afot äue ze sehena unto ouh a&ozen atank uorro uöu fn
drahent 90, 10. a. pl. dte de uuürzbfiite Ballon 90, 12.
X&her stm. d. pl. mit uufrdegero ruinuon zäheren (trabencn O) dignis
poenitentiae fiefibw 78, 9.
ay Google
GLOSSAR. 145
edla stf. n. »g. der dterenon nfit nteth lila non est numeru» 108, 2.
z&n sd". Zahn n. pt. dlne zene 5ö, 8. d. pl. zfmet (tuen zenen ze
ftdrükkene 134, 3.
z&rtlich» adv. mit Liebkosungen geffloreliii (uuoleluzten onerfluoiende
.41 (WWrt a/yhMM« 136, 2.
zärtlüst sf/. (/. ;;(. uufe lüeaam in dlnen z&rtldsten (unelelaeten A)
carissima in delictis 120, 2-
Eäunetriigelin ttn. Farbtröglein d. pl. purpura, dfu der nöli suchet
in den ziuuetrtf gellnea (u6ruuetrugilincn F», fftr trüge linen 0) cana-
libus 119, 4.
ze pratp. zu, oft an dos folgend» Wort angeleitet 1) c. dat. d) räum-
lich b) zur Bezeichnung der Bewegung o. Richtung zu etwa» hin:
icünt (h indem ze uuega 5, 3. Klient zedlr geaelliieofte 13, 12.
her* zeerdon 19, 3; 35, 8. 9. 9. 10. abrehhan ze den 87, 8. 88, 1;
47, I. 7. 9. 48, 10. 19. 33. 39. 40. 60, 10. ze demo dieke AT getretan
62, 7. 25. 36; 62,23. 66, 11. 80, 1.2, 62,6- 66,7. tu zemfr leeinemo
feuere per foramen 79, 1 ; 82, 1. 90, 9. 97, 6. 99, 1. 2. 10. gadlnge
st ze enero uuerlte 102, 6. 128, 5. 126, 2. 126, 2. 130, 10. hieher
auch zalton «te zafillero uuibo t&ljgiiton 106, 2. ß) zur Bezeich-
nung der Buhe, bei etwas, zu, in, an, bei ze Hieruialem gefiinzot
12, fi. alet ze den Ifnebergon auf 37, 7. da re himele 62, 10. dfu
Ifneberga ze demo d.'nke 62, 13. Hhnl. 52,41. sie «ich ze fn »elbon
nieno uersähont 52, 42; 88, 9. iänkfröuoon ze Hieruealem 86, 1.
134, 1. anal. 117, 1. 4. demo so zemuote ist 146, 7. b, zeitlich min
uii&mba erbibenela ze slnemo ftnagrlfle ad tactum 79, 2. in Vbdg.
mit eritt zuerst; zeerest 89, 7. zerist 68, 6. 122, II. 136, 7. 137,8.
tiller Brist 119. 10. 126, 12. 127, 8. e) zur Bezeichnung der Absicht
aÄzton Tnfh ze häotare 12, 1. ähnl. 12,3. die Eh dir zeakfrme unto
zeunirnuDgo h&bo geacABot 68, 20. do ri'hi fh mfh üf zegäoten
nue'rohon 80, ö. mache mich dir ze Sinomo intfgele 137, 1. d) ge-
mäMSt in der Redentart zo fiinera nöte 48, 22. reiner gnote 61, 2.
e) beim Infinitiv n) abhängig entweder von Verben begönda zetitinkene
19, 2. bedrüzzit ze irbeitene 61, 16. hengon In zeskeioene 72, 4 ;
113, 3. 122, 2. 124, 2. 3 141.22 oder von aubtt. audlon bibent ze-
eruüllene 96, 5. Alz habest zenhl&nzene 148, 4. oder von odj un-
eemfte zc über unfntene 45, 7. 71, ü. 7. 89, 6. ntetsam ine ze sehend
90, II: 119, 14. 148, 6. ß) zur Bezeichnung der Nothwendigkeit daz
ein» tat ze merehene 49, 2. — 2) c. inttr. ze die, dax damit 13, 9.
119, 20. 132, 13. zedlu, daz 52, 35. 84, 14. 89, 6. 141, 13.
ze breiten swv. autbreiten praea. ,'(. pl. diu caciimina fuliornm nardi
i(h zebreitent in iher 69, 14.
cederbönm stm. Ceder h. ag. 96, 2.
cedrfn mlj. d. ;.J. /. mit cedrinen tfiuelon tabuli» cedrinis 141, 5. ».
pl. n. dfu getpeVre nfnt cidrin 26, 1.
»«gen anv vergehn pro*». 3. ag. diu der (uuilnna) zeget 62, 18.
xebenzog, ™«. hundert zuiren i6henzog ph£nninga ducenti 147, 2.
OucHrn und Fnr>cUgög.r,. XXVIII. 10
(By Google
146 WILLIRAH.
seichen «fj». Irorbedeutendes) Zeichen d. pl. pleb* nnirt mit manigea
lürifhenon geladot ad temm repromiiMOnii 50, 8.
zei ebenes A s. bezeichenen.
zelle« »u-c. zählen, erzählen prat*. 2. sg. Um du xeliat 141!, 2. praei.
3.]l. lillon Bio zeiüero nufbo asligitton beatisi/imom praedicauerttnt
105, 1.
zeltscara stf. n. sg. uuöleged ringet ja cagironini acte« ordinaio 101,3.
fi- 108, 4- SA«/. 106, 17.
»■ig */*. lietnen praes. 3. tg, der ddId, der limet minemo trnt« »e-
triukene dignum ad potandum 124, 1.
zerensen *vr. /■(«/». ouart nitn sein serenaet (isfloexet f, lerMowt
0| litpttfacta e*t 82, 2.
zerlioseB (zetloezen) OP *. das vorh. W.
iniae*« hJb. Wo* i'k Verbindung inif Kerfa»; bin d an n»r.
pfcy. zeeimene gebtiatenln uineta 119, 3. lana ie*imane gobuii-
lan nuirdit 119. 16. duingan »Im. prat*. 3. *g. 41 se diu bfnta
zeasmen« dufngat die raenige der» lökko eonttringit 56, 7. leaan
»tat. prae*. eonj. 3. »g. (das) a r dte lilion nes&tnene läse eolligat 99, 3
oftigen «KT. )ri«i. 3. sy. der hals zesameDo neiget du höibct
Bote den ltchamea eoniungere 68, ti. eonj. 1. pl. alogo uulr die tnre
xessWnc eompingamu» 141, 5.
seMBt» *«■/. die Rechte n. s<j. 32, 3- 133, 2.
zeauerfttn stv. imp. zeonärfet ale (haereiea) destntere. 46, 6.
XiebsB tir. ziehen, aufziehen, heranziehen praea. 3. pl. mit Incte diniui
uerbi ziehen! populnm 69,6. 116,3. SA«/. 122, 11. imp. »flieh mfh
nih dir (»tiAc me pott le 6, 1.
ziere adj. n. «3. f. d«ora 101, 2. ß. 120, 1. 3
zieren >«t. zieren prat» 3 »g. diu uuir den UchsDieB ileret in roen-
nisken gesibte 66, 13. 3 pl. mit nirtutibiM diu hu« iterent 26, 6.
zieren t dih jfüotiu uuftrah tjö, 13. piep, sie geilerot sint mit «uro
17, 6. cor&non, da tu sin muoter mit hat gelieret eoronauit 53, 3.
da aufrdeit gesleret uon dero «pinon der» bergo eoronabtri» 62,2;
112, 9. 121, 12,
zig* ji «u>/. *. Uuin.
zikkin B In. ». kfsze «. kissin.
zit *(/. Zeit n. »g. dos rebesnftes 39, 3. na Ist 6ah diu alt, dax 39,
10. das (st noch nlet iith HO, 4.
Biteg adj. zeitig, reif a. »g. H. itteges öbai 122, 2.
zölgen siof. imp. soige <öige ÄjO mir diu intlüiie ostende 44, 1.
ruht stf. Zucht d. tg. mit initialer» labte gtmelti» foelibus 56 6.
zänffa aw/. d. ig. noter dlner tdngon lingua 66, 2. OAnJ. »ungoii 06, 8.
zdo ad«. 1) i» K6d^. mit dar; dars iöo . . das dazu 47, 14. dar «üo
überdies 97. 6. 100, 4. dar iüo mich getnaoiogan dam 149, 4. —
2) in Verbindung mit: sbrulthati «ft>. zu jemand tprtchen praet. 1.
sg. d£n tbrah ih tun iuo 4ö, 7. pfep. ino einemo *no gespröeban
uuart 87, 12.
ay Google
GLOSSAR. 147
xnene »um. z»ti n. pl- m. zuene dtne ipünne 59, 1. HD, 1. n. pl. n.
diu mfti diese xwti Dingt 38, 10. toei kftie 09, 1. 115, 1.
zuinel adj. Zwilling, ZwiÜinge- n. pl. m. ste «Int zufnele 69, ID. 116,
13. d. »g. f. mit zutnelero zähle gtmtllia foetibu» 65, 4. w. pl, n.
»nei mlnole kfzze der reion hinntdi getnelli 69, 1. 116, 1. d. pl n.
den tnfnelon rechkfiioo 69, 6. 116, 4.
zniren mtnt zweimal miren zähenzog phenning* dueenti 147. 2.
zuiuelnn mtb. zweifeln, Bedenken tragen prael. 1. sg. do fh zufueleta,
dbe 79, 8. inf. nute fh acüle zuiuelan Arbeit dilrh einen uuflloo
Hd&n 79, 9.
cypresaii) adj. n. pl. n. diu getinele «int cjpre«»in laqtitaria cypret-
sina 25, 2.
ay Google
BERICHTIGUNGEN.
. 3. 5, 2. t. Ih.
4. 7, 2. (Apparat) l. nfeht F»
, 5- 13, 4. (Apparat) l. meist herdnisie A
, 8. 22, 5. L rflochegt
, 9. 26, 2. (Apparat) I. bluoman 0 — 27, 3. I. sin
, 12. 34, 1. 1. fir
, 76. 46, 9. setze am rechten Bande 21 ein.
, 19. 50, 3. I. d4mo
, 29. 66, 11. I. Abo
, 36\ 79, 10. J. Hdan.
, 57. «3, fi. I. uerneman.
, 43. 97, 2. I. uufxzet,
, 51. 115, 2. (Apparat) l. «fkkin B
, 58. 128, 10. I. Also
, 67. (Apparat) l. bloss Explioit über P,
, 72. zum Artikel be füge hinzu (belillc M s mfl) , *""" Jrt(M
behiban : (behnuuii A ■- hibaii)
, 79. 2. Z. t. u. ist 45, 1. zu streichen und auf S. 80. Z. 14 i>. o. nach
26, 2. einzusetzen,
, 80. 10. Z. c. o. Ut nach 31), 2.: 41, 6. 7. 7. einzusetzen, ebso S. Z.
r. u. nach 6.: 108, 8.
, 84. 7. Z. t. u. ist nach iSrist 68, tt : 122, 11. einzusetzen.
, 124. 3. Z. r. o. I- tutte, tütio 0
ay Google
„Google
QUELLEN UND FOKSCHUNGEN
SPRACH- UND CULTUEGESCHICHTE
GERMANISCHEN VOLKER.
HRRAU80KOBBEH
BERNHARD TEN BRINK, ERNST MARTIN,
WILHELM SCHERER.
„Google
DIE QUELLEN
NOTKERS PSALMEN.
ZUSAMMENGESTELLT
ERNST HENRICI.
/
MIT UNTERSTÜTZUNG DES KÖNIGLICH PREUSSISCHEN MINISTE RUTHS
DER GEISTLICHEN, UNTERRICHTS- UND MKDIC1NAT,-
ANGELEGBNHEITEN.
^Google
„Google
HERRN GEHEIMEN REGIERtJNOSRATH
PROFESSOR
KARL MÜLLENHOFF
MEINEM VEREHRTES LEHRER
ay Google
„Google
INHALT.
Beile,
EINLEITUNG 1-44
I. DIE QUELLEN VON NOTKBR8 PSALMEN 8-80
Die lateinischen Psalmencommentare 8
Notkera Quellen 6
Auguetins Coiwnentar 8
Cassiodors Comroentar 11
Der Terlorene Commentar dea Hieronjmus 18
Die Genesis des Notk ersehen CoramenUra 24
Eigene! Ton Hotker 26
Die Quellen der Wiener Ha. 28
Der lateinische Psalmtoit Notkers und der Wiener Hl. . 27
II. DER ZWECK VON NOTKERS WERK . 30—44
Widerlegung Wackernagele 81
Nolkers Psalmen ein wissenschaftliches Werk 89
Der Werth desselben 44
DIE QUELLE» 46-368
Zur ersten Ergänzung der Wiener He 62
Zar zweiton Ergänzung der Wiener Hs 71
Zur dritten Ergänzung der Wiener Hs. 281
•.Google
„Google
EINLEITUNG.
Notkers des Deutschen Uebersetzung und Erklärung
der Psalmen zeichnet sich vor seinen übrigen Werken da-
durch aus, dass sie nicht nur als Denkmal der Sprache und
Litteratur das Interesse der Philologen, sondern als das
erste gelehrt- theologische Werk, welches in hochdeutsch'er
Sprache geschrieben ist, auch das Interesse der Theologen in
hohem Maaase in Anspruch nimmt. >" otiter selbst nannte das
Abweichen von der herkömmlichen Weise, alle wissenschaft-
lichen Werke in lateinischer Sprache zu schreiben, eine 'rem
paene inusitatam'. (Hattemcr III S. 4.)
Auf englischem Hoden blühte bereits seit König Alfred,
also seit mehr denn hundert Jahren, die kirchliche Prosa,
als ihr in Deutschland durch Notkor eine schnelle und er-
folgreiche Ausbildung zu Theil wurde; merkwürdig bleibt es
dabei, dass die so überaus reich co mm eu Herten Psalmen in
England erst drei Jahrhunderte nach Notker durch Richard
den Einsidler von Jlampole (f 1349) in der Volkssprache
erklärt wurden, nachdem Bcda Venerabilis schon ein halbes
Jahrtausend vor demselben seinen Commentar in lateinischer
Sprache verfasst hatte.
Die folgende Arbeit, Vorstudien zu einer neuen Ausgabe
Notkers, beabsichtigt zugleich die Grundlage zu einer lite-
rarischen Würdigung von Notkers Psalmencoinmontar zu
werden. In der Einleitung sollen zwei Fragen beantwortet
werden : welche Quellen benutzte Notker, und zu welchem
Zweck hat er seinen Coinmentur verfasst.
ay Google
2 EISLE1TCS0.
Im ersten Abschnitte verde ich nachweisen, dassNotker
ausser der bisher bekannten Quelle Augustin noch andere
Commentare fleissig benutzte; gleichzeitig wird sich an der
Hand der Quellen herausstellen, dass die drei längeren Ab-
schnitte der Wiener Handschrift ("W), welche Heinzel in seiner
Ausgabe (Vorr. 8. xxxv) als völlig verschieden von der
8. Galler Hs. (8G) angibt, Interpolationen sind, welche zum
grössten Theil aus Notkers Quellen geschöpft Bind.
Im zweiten Abschnitt« der Einleitung hoffe ich nach-
zuweisen, dass Notkers Werk nicht homiletischen Zwecken
gedient bat, wie, hauptsächlich gestützt auf Wackernagel,
die bisher herrschende Ansicht war, sondern dass der Ver-
fasser vielmehr ein rein wissenschaftliches Ziel im Auge gehabt.
Es ist zu bedauern, dass Notkers Werk uns in einer
jungen und keineswegs guten Handschrift überliefert ist; an
manchen Stellen jedoch wird es möglich sein, die verdorbenen
und unverständlichen Stellen nach der lateinischen Quelle zu
berichtigen und zu erklären. Diesem Zwecke wird sich der
aus den Quellen zusammengestellte 'lateinische Notker' beson-
ders dienlich erweisen: er wird dem Benutzer der Psalmen
die Mühe sparen, bei schwierigen Stellen auf gut Glück zwanzig
und mehr Commentare nachzuschlagen, um das richtige zu
linden. Die sich ergebenden Besserungen des deutschen Textes
werden in einer Ausgabe Notkers, welche ich vorbereite,
Platz finden.
Die Wichtigkeit der lateinischen Quellen auch für die
Erklärung gut überlieferter Stellen wird sogleich deutlich
werden, wenn man Ps. 71,21' vergleicht. Ohne Zuziehung
der Quelle ist daselbst die Beziehung auf die Weisen aus
dem Morgenlande schwer oder gar nicht zu erkennen.
Ich zweifle auch nicht, dass die ahd. Lexicographie
ihren Vortheil aus den Quellen ziehen wird, welche gewisser-
maassen als Glossen fungieren. So wird z. B. Ps. 21, 29
domta = extentus eram sichergestellt, während Qraff V, 146
diese Bedeutung zweifelhaft lässt.
' Ich ciliere die Nummer dei Psalmen und iBlile innerhalb jedes
l'salms die Abnütze, welche Hattemor im \nsr-hlusa an die Himdnrlirift
gemacht lint.
* Google
I. DIE PSALMENCOMMENTARE. 8
Der 'lateinische Notker' wird endlich zeigen, dass der
deutsche Ausleger von der in der Kirche üblichen "Weise der
Psalmerklärung in keiner Beziehung abwich, dass die Er-
klärungen fast ohne Ausnahme lateinischen Quellen und zwar
den anerkannten Autoritäten der Kirche' entnommen, nur
wenige aber mit Bestimmtheit als Notkers Eigenthum zu be-
zeichnen Bind.
I.
DIE QUELLEN VON NOTKERS PSALMEN.
Der Untersuchung über die Quellen schicke ich als
Basis in chronologischer Folge ein Verzeichnis sammtlicher
mir bis zum 13. Jh. bekannter und einiger späteren lateinischen
Psalmencommentare voraus. Ich setze auch die in den beiden
Jahrhunderten nach Notker verf aasten hinzu, weil sie bei der
Frage nach seinen Quellen in Betracht gezogen werden müssen.
1. Hilarius Pictavensis (f 368), traetatus super
psalmos, ed. Bened. Parisiis 1693, Migne Patrologiae ser.
lat. IX. Erhalten sind Pe. 1, 2, 13, 14, 51—69, 91, 118— 150,
verdächtig Ps. 15, 31, 41.
2. S. Ambrosii Mediolanensis episcopi (f 397)
enarrationes in psalmos, ed. Bened. c congreg. S. Mauri Parisiis
1636. Enthält Ps. 1,35—40, 43, 45, 47, 48, 61; desselben
in psalmum David CXVIII expositio, ebenda.
3. Rufini Aquileiensis preshyteri (t 410) enarra-
tiones in p3almos, ed. Vallarsius Verona» 1745 und Migne
XXI. enthält Ps. 1—75.
4. Hieronymus (f420) in einigen Briefen, ed. Vallar-
sius, Veronae 1734; ed. congreg, S. Mauri, Parisüs 1706,
Bd. 5.
5. Pseudo-Hieronymus, Breviariura in psalmos,
ed. Vallarsius Veronae 1734.
6. S. AugustiniHipponensis (f430) enarrationes
in psalmos, ed. Bened. e congreg. 8. Mauri, Parisiis 1631,
Venetüa 1730, Bd. 5; ed. Caülau, Parisiis 1842.
7. Prosper Aqui tauus (jüngerer Zeitgenosse Au-
ligmzedBy Google
4 EINLEITUNG!.
gustins) expositiones in ps., Parisiis 1711 und Migne LT, ent-
hält Ps. 100 — 150, aus Augustin geschöpft.
8. Arnobius Junior (ca. 460) commentarius in peal-
mos, ed. Erasmus Basileae 1522 und M'igne LIII.
9. Cassiodori Senatoris (f 563) expositio in psal-
moB, ed. Garetius Rothomagi 1679 und Migne LXX.
10. 8. Gregorii Magni Papae primi (f 604) in
scptein psalmos poenitentiales expositio. Parisiis 1640 und
Migue LXXI. Ps. 6, 31, 37, 50, 101, 129, 142.
11. Ein Auszug aus Gregor ist S. Paterii liber I,
super psalmos, in der Ausgabe des Gregor, Parisiis 1640
Bd. 6. *.
12. 8. Isidori Hrsp*lensis episcopi (f 636 1 pro-
oemia. de psalmist ed. ^cvalo, Romae 1802 und Migne
LXXXIII. ■ <■>*
13. Bedae VeaeJfrSbilis (f 735) expositio in psalmos,
ed. Coloniae 1688, ealhält 1-93, 94—100 nur argumenta,
101 — 121, letzterer nicht mehr vollständig, 122 — 150 argu-
menta.
14. Alcuini <.f 804) enchicjdion Beu^ expositio pia et
brevis in psalmos poenitentiales, in ps. CXY11I et gradualcs.
Migne C.
15. "Walafrid Strabo (f 849) glossa ordinaria, liber
psalmorum, Migne CX11I.
16. Haymonis Halberstatensis (f 853) explanatio
in psalmos, ed. Erasmus Atitwcrp. 1530 und Freiburg 1533;
Migne CXVI.
17. 8. Prudeutius Trecens. (f 861) psalterii bre-
viarium, Migne CXV, ist eine Blumenlese von Psalmversen.
18. Paschasius Radbertus (f 865) eommentarii in
psalmum XLIV, Migne CXX.
19. Remigii episcopi Autissiodorensis (f 899)
in psalmos enarrationes, cd. Coloniae 1536.
20. 8. Romualdus (f 1027) expositio in psalmum
LXVI1I, Migne CXL.
21. Bruno Herbipolensis (f 1045) eommentarii in
tot um psalterium, ed. bibl. patr. Lugdun. XLI1I und Migne
CXL1I.
ay Google
I. DIE PSALMENCOaiMENtUtE. 5
22. S. Petrus Damiani i.f 1072) collect, in libr.
psalm. Migne CXLV.
23. Bruno Carthusianus (f 1101) expositio in psal-
mos, ed. Petreius Coloniae 1611 und Migne CLII.
24. Bruno Astensis, abbas montis Cassini episcopus
Signiensis (f 1125) expositio in psalmos, Bouiae 1789 und
Migne CLXIV.
25. OddoAstensis, monaehi Benedicrini (Zeitgenosse
des vorigen) expositio in psalmos, Migne CLXY, enthält Ps.
1 — 44, 86—110.
26. Honorius Augustoduncnsis (ca. 1125) expo-
sitio in psalmos, Migne CLXXII, erhalten sind Ps. 1, 50, 51,
100, 101, 150.
27. Petri Lombardi (f 1164) commentarium in psal-
mos, Migne CXCI.
28. Ernaldus Abbas (ca. 1150) cominentarii in psal-
mum CXXXII, Migne CLXXXIX, in fünf Homilien zerlegt.
29. Ven. Gerhohus (f 1169) commentarii in psalmos,
Migne CXCIII, enthält Ps. 1—78, 118—150.
30. Anonymus des 13. Jh. comment. in psalmos poc-
nitentiales, Migne CCXTII.
31. Richardi Pampolitani eremitae (Richard Rolle
von Hampole, f 1349) psalterium, cd. Coloniae 1536.
In der lateinischen Psalmauslegung des Mittelalters
hatte sich ein fester Kanon ausgebildet: nach dem Vorbilde
der ältesten Ausleger, besonders Augustins, wurden die Psalmen,
wol mit Hinblick auf Lukas 24, 44, auf Christus und zugleich
auf die Kirche gedeutet, welche man als da» corpus Christi
ihm selbst, dem caput, gegenüber betrachtete.
So war schon in gewisser Beziehung die Freiheit der
Ausleger beschränkt ; noch mehr beschränkten diese sich selbst,
indem sie alle mehr oder weniger eng sich an Augustin an-
schlössen. Im Laufe der Zeit wurde das Ausschreiben des
Augustin immer mehr zur Regel, so dass es endlich gar ver-
pönt war und für Hochmuth gehalten wurde, wenn ein Aus-
leger nicht den grossen Kirchenlehrer compiliertc. Oerhoh
von Reicheraberg hatte die bittersten Vorwürfe deshalb aus-
(By Google
Ö EINLEITCSO.
zuhalten; man beschuldigte ihn, dass er aich vermesse, es
besser wittsen zu wollen als die heiligen Väter, und gegen
diesen Vorwurf musste er sich in geharnischter Rede ver-
teidigen :
Sed aemuli mei nolentea, immo et dedignantes credere,
quod istius modi ardeam igne, moventur contra me addentes
igni fervoria ignem doloris: undc non soluin caluit, sed igne
gemino conealeseit cor meum intra me, dum peccat aliquis,
ac pene scandalizatur in me, quod scribo, quod in psalmorum
rraetatu ex dictis patrum quaedam colligens aliquid supererogo,
praesumtioni deputans et vanac gloriae. verum tarnen quo-
modoeunque volunt, praesentes de nobis iudicent, futuri cle-
mentius iudicabuut. (Gerhoh, comment. in ps. 38, 4.)
Ein solcher Feuerkopf war Notker nun nicht, und des-
halb geht er den gleichen Weg, wie die übrigen Commen-
tatoren.
Je mehr man aich aber im Mittelalter auf das Formelle
legte, desto mehr trat auch das ßedürfnisa hervor, die Er-
klärung der Psalmen mit Schulweisheit zu durchflechten. Und
da gab es eine zweite überreiche Quelle, aus welcher man
bei dem Mangel eigener Productivität schöpfen konnte:
Cassiodor. Zwar hatte dieser selbst aeinen Commentar zum
Theil auf Augustin gestützt, aber er fügte eine wahrhaft er-
drückende Masse gelehrter, meist rhetorischer Bemerkungen
hinzu. Augustin und Cassiodor, das sind die beiden Auto-
ritäten, welche faat alle apäteren Erklärer zu Grunde legten;
aelbst Beda, welcher vielfach später als Quelle benutzt wurde,
stimmt oft wörtlich mit Augustin überein.
Nicht immer gieng man bis auf diese Quellen zurück, son-
dern man begnügte sich oft mit compilatorischen Werken,
z. B. dem Breviarium pseudohieronymianum. Um so mehr
Beachtung verdient es, dass Notker nicht nur zu den beiden
Hauptquellen Augustin und Cassiodor griff, sondern auch
noch den Commentar des Hieronymua heranzog, den die Un-
gunst der Zeit inzwischen vernichtet hat.
Seine Quellen gibt Notker selbst an. In dem Briefe
an den Bischof von Sitten (Hattemer III S. 4) schreibt er:
hinc re versus ad divina totuin psalterium et interpretando et
(By Google
I. MOTKERS QUELLEN. 7
secundum Aügustinum exponendo eonsummavi. Diese Stelle
beweist schon im voraus, dass Augustin als die Hauptquelle
zu betrachten ist. Derselbe wird zum öfteren auch in den
Psalmen selbst citiert: Ps. 73,29: Also Augustinus chit. —
93,28: Sih dir selbo lector (Uso) uuieo Augustinus che"de. —
118, Einleitung: Verba Saudi Augustini. — 118, a, 6: Vaz
sint Sil chit sanctus Augustinus dne facta iustitia. — 118,
c, 4: Vuunder ist chit augustinus. — 138, titel : Secundum
Aügustinum. — 115,9: An dien exemplaribus angustini et
cassiodori utrirt Schert einest f Anden.
Die zweite Quelle, Cassiodor, nennt der Verfasser ausser
an der letzten schon angeführten Stelle noch Ps. 102, 23 :
so cassiodorus säget.
Aus dieser Stelle wol hat Delitzsch seine Vermuthung
geschöpft, dass auch Cassiodor von unserem Autor verarbeitet
sei; vielleicht auch haben ihn die rhetorischen Stellen an
Cassiodor erinnert. Delitzsch nämlich sagt in seinem biblischen
Commentar über die Psalmen, Leipzig 1873, Vorr. S. 41 :
'Aus Augustin, vielleicht mit Zuziehung Cassiodors, hat Notker
(gest. 1022), der Mönch des Klosters St. Gallen, die seine
deutsche Psalmfibersetzung Vers für Vers begleitende kurze
Erklärung entnommen.'
Hieronymus' Name wird genannt Ps. 67, 67 : Secundum
ieronimum chit iz so. — 105, 34 : Jerommus chit iz chide in
confractione irce eius.
An zahlreichen Stellen spricht Notker endlich auch im
Allgemeinen ohne Nennung des Namens von seiner Quelle,
so Ps. 77,67; 103,36; 105,51; 108,22; 108,23; 117,13;
118, i,2; 118, r,9; 118, t, 3 u. Ö.
Die angeführten Belege für Cassiodor und Hieronymus
allein beweisen freilich nur, dass Notker an jenen einzelnen
Stellen die genannten Schriftsteller eingesehen hat; ja es
bliebe selbst die Möglichkeit, dass er neben Augustin eine
seeundäre Quelle benutzte, welche an den betreffenden Stellen
Cassiodor, beziehungsweise Hieronymus citiert, und dies ist
Ps. 67, 67 thatsächlich der Fall, wie unten gezeigt werden wird.
Eine eingehende Untersuchung ist daher nöthig, und es
wird meine Aufgabe sein festzustellen, in welchem Maasse
(By Google
8 ElKLEmiNG.
Notker einmal Augustin, dann ob und in welchem Umfange
er Cassiodor und Hieronymus herangezogen hat.
AUGU8TINS COMMENTAR.
Seme enarrationes in psalmos umfassen alle Psalmen ;
nur sehr wenige derselben hat er so kurz behandelt, dass sie
als Predigten nicht zu verwerthen waren, die weitaus grösste
Zahl dagegen ist studiose niinis latiusque erklärt (Cassiod.
de iustit. divin. lit. c. IV) und zu Predigtzwecken bestimmt.
Ja über einen und denselben Psalm hat Augustin oft mehre,
bis zu vier Predigten gehalten, ganz abgesehen von dem
langen 118ten, welcher ein kleines Werk für sich bildet.
August ins Commentar ist der umfangreichste von allen:
kaum den zwanzigsten Theil davon macht Notkers Werk aus,
und selbst Gerhoh von Reichersberg, wenngleich sehr aus-
führlich, bleibt hinter ihm zurück. Aus dieser gewaltigen
Masse von Stoff hat Notker das, was seinem Zweck am meisten
zu dienen schien, entnommen, und zwar hält er sich keines-
wegs an die Reihenfolge, welche er in seiner Quelle vorfand,
sondern innerhalb eines Psalmen, selten darüber hinaus, bringt
er bald späteres früher, bald früheres später, ein Beweis,
dass jedesmal der Interpretation ein genaues Studium der
Quelle vorangegangen sein muss.
Augustin suchte mit peinlicher Gewissenhaftigkeit aus
jedem Psalmwort eine Beziehung auf das neue Testament
hcrauazuinterpretieren. Soweit aber folgte ihm Notker nicht;
wo die Beziehung auf historische Verhältnisse zu klar war,
da verlies» er seine Ilauptquelle. Dadurch, dass er so im
Vergleich zu Augustin einen durchgängig realeren Standpunct
einnimmt , zeigt Notker sich als praktischer Gelehrter : ihm
log der Zweck , welchen Augustin verfolgte , nämlich durch
sein gewaltiges Wort die noch vom Heidenthum und Scctierem
umgebene Gemeinde von der Realität ab in eine ganz und
gar ideale Sphäre zu lenken, sehr fern: bei ihm, dem Kenner
der aristotelischen Logik, wird man sich auch vergeblich nach
einem falschen Schluss umsehen, wie ihn Augustin zu Stande
bringt: bcati qui lugent — ergo iniseri qui rident. Doch
ist Notker, wo er Augustin folgt, so abhangig von demselben,
ay Google
I. AütiUSTISS COMMENTAR. 9
dass er ihn, natürlich mit. starken Auslassungen, fast nur
fibersetzt, oft sogar unübersetzt niederschreibt. Ist daher Au-
gustin kurz, so ist es unser Autor meistens auch, wie dies
die Psalmen 11 — 14 u. a. beweisen. Recht deutlich zeigt
sich, wie genau Notker seiner Quelle folgte, an der Einleitung
zu Ps. 118; bezeichnende Stellen sind auch l's. 64, 26; 66,
6; 68, 14; 80, 28; 82, 11 und zahlreiche andere, wo er das
Original einfach lateinisch dem Leser darbietet. Und doch
ist Notkcr kein mechanischer Uebersetzer, sondern legt auch
beachtenswerthe Sorgfalt an den Tag: man vergleiche nur
Ps. 9, 67:
Pupillo tu erisadiutor: id est, ei, cui moritur pater hie
mundus.
Pupillo tu eris adiator. Dimo uueisen hilf est du.
Dimo muöter tiisiti uaerlt töd ist.
Interessant ist auch ein Vergleich von Ps. 45, 18 mit
der Quelle.
Was den Inhalt des deutschen Commentars betrifft , so
ist derselbe im grossen und ganzen augustinisch : denn aus
Augustin ist die wirklich theologische Erklärung zum grössten
Theil geschöpft, wie auch die zahlreichen meist paulinischen
Sprüche gewöhnlich dieser Quelle entstammen. Auch gibt es
keinen einzigen Psalm, für welchen Augustins Erklärung nicht
benutzt wäre. Unverkennbar ist es dabei, dass der Verfasser
im Verlaufe seiner Arbeit sich mehr und mehr an seine Vor-
lage anschloss ; während im ersten Drittel des Werkes wört-
liche und unübersetzte Entlehnungen sich kaum finden, sind
solche in der Folge in grosser Zahl anzutreffen, nehmen aber
gegen Ende des Werkes wieder ab.
Welche Grundsätze Notker bei der Auswahl seiner Er-
klärungen geleitet haben, ist nicht schwer zu erkennen. Au-
gustins Homilien sind voll von weitschweifigen Ermahnungen
und, was den grössten Theil seiner, wie aller Predigten, aus-
macht, von Beispielen aus dem täglichen Leben. Da erzählt
er z. B., wie der Christ sich verhalten müsse, wenn Jemand
ihn auf der Strasse auffordert, mit ihm in das Theater zu
gehen. Dann soll der Christ nicht etwa das Anerbieten nur
ablehnen, sondern anstatt mit dem Verführer in das Theater
Digital ny Google
10 EINLEITUNG.
zu gehen, diesen vielmehr seibat mit sich in die Kirche
nehmen.
Das Beispiel aus dem täglichen Leben fehlt
bei Notker ganz, und somit ist die grösste Masse
des aug us tini sehen Commentars unverwerthet
geblieben.
Ferner gefällt sich Augustin darin , alle Möglichkeiten
der Erklärung, welche seine unläugbar poetische Begabung
ihm eingibt, auch der Gemeinde vorzutragen. Wenn daher
Ps. 85 von dem inferno inferiori die Rede ist, so schtieest
Augustin zunächst daraus, dass es noch eine zweite obere
Hölle gebeu inuss. Wozu aber, fahrt er fort, dienten die beiden
Höllen? Die erste Möglichkeit ist, dass die beiden Höllen
graduell verschieden sind, und dass die ärgsten Sünder in die
unterste, die minder schlimmen in die obere kommen. Die
zweite Möglichkeit ist, dass ein genereller Unterschied besteht,
dass die untere Hölle die Stätte der Verdammnis ist, die
obere dagegen ein indifferenter Ort, an welchem die Seelen
der guten bis zum Gericht verbleiben. Von alledem steht
bei Notker nur die einfache Angabe, dass die obere Hölle
der Aufenthaltsort der saneti, die untere der der verdamm-
ten ist.
Und so ergibt sich der zweite Hauptunterechied : Not-
ker begnügt sich da, wo Augustin alle Möglich-
keiten der Erklärung in Betracht zieht, meist
mit der einfachen Angabe einer einzelnen oder
dem Resultat von Augustins Untersuchung.
Selbstverständlich fehlen bei Notker auch alle die Par-
tien, welche Augustin mit Bezug auf die Zeitverhältnisse ver-
fasst hatte. So ist bei Notker vom Bekehren der Heiden
wenig mehr die Rede, während Augustin fortwährend davon
spricht. Ebenso enthält sich Notker, mit Ausnahme weniger
Stellen, z.B. Ps. 71, 13, der Ausfälle gegen die Donatistcn
(vgl. z. B. die lat. Quelle zu 33, 6) und andere Häretiker,
deren Bekämpfung einen grossen Tiieil von Augustins Leben
ausfüllte, und welche fast in allen Predigten desselben ange-
griffen werden; diese Angriffe waren im zehnten Jahrhundert
überflüssig, nachdem es längst keine Donatistcn als Partei
(By Google
I. CASSIODORS COMMENTAR. 11
mehr gab, wenn auch ihre Häresie, wie viele andere, als
theologischer Streit immer wieder auftauchte.
Dagegen ist es von culturhistoriechem Interesse, dass
Notker es fortwährend mit den Juden zu schaffen hat. Zwar
fand er viele Angriffe gegen dieselben schon bei CaBsiodor,
manche auch bei Augustin , doch kam es ihm vielleicht vom
Herzen, wenn er sich diese Angriffe nicht entgehen Hess,
sondern gerade in bemerkenswerther Weise sie hervorkehrte.
Seltsam genug klingt es freilich, wenn er mit einer gewissen
Kaivetät erklärt, die Juden seien gemeint, wo der alte jüdische
Psalmsänger die Gojitn schmäht.
CASSIODORS COMMENTAR.
Der einzige und beste Beweis für die Benutzung des-
selben wird durch den Augenschein geliefert. Denn wenn
man den deutschen Commentar auch nur für wenige Psalmen
vergleicht — abgesehen von den ersten, für welche Notker
alle seine Quellen freier behandelt hat , als in der Folge —
so wird die directe Benutzung schon keinem Zweifel unter-
liegen, dehnt man aber die Untersuchung auf den ganzen
Commentar aus, so finden sich nur wenige Psalmen, in wel-
chen Cassiodor nicht in ausgiebiger Weise benutzt ist. Ich
verweise in dieser Beziehung auf die Quellensammlung und
mache als besonders bezeichnende Stellen auf Ps. 11,19;
26, 29; 32, 22; 34, 11; 43, 42; 44, 21; 76, 28 aufmerksam.
Die Annahme, dass der Verfasser aus einer seeundären
Quelle geschöpft habe, ist deshalb ausgeschlossen, weil kein
einziger der späteren, welche Cassiodor benutzten, für Notker
auch nur im entferntesten ausreicht; sie haben zum grossen
Theil gerade andere Abschnitte Cassiodors herausgehoben und
stimmen demnach nur selten zu Notker.
Cassiodor hat gleichfalls alle Psalmen commentiert, und
zwar in folgender Weise : zuerst ein Kapitel de titulo psalmi,
dann ein zweites divisio psalmi, hierauf die expositio und
endlich eine conclusio, enthaltend eine Zusammenfassung des
Ganzen, Ermahnungen u. dgl. Den so gebotenen Stoff hat
Notker über sein ganzes Werk hin benutzt; übergangen sind
(By Google
12 EINLEITUNG.
nur die Psalmen 42, 69, 74, 114, 115, 11«, 121, 122, 123,
125, 126, 128, 130, 131, 132, 134.
Fast könnte man auf den Gedanken kommen, dass
Notker zugleich mit dein engeren Anschluss an Augustin im
Verlauf der Arbeit Cassiodor seltener eingesehen hat : Pb.
1 — 50 ist Uassiodor nur für einen, Ps. 50—100 für zwei, Ps.
100 — 150 für dreizehn Psalmen nicht benutzt. Sollte Notker
wirklich seine Arbeitslust gegen Ende des Werkes verlassen
haben?
Aus Cassiodor sind nahezu alle grammatischen, rheto-
rischen und naturwissenschaftlichen Erläuterungen, auch manche
theologisch-exegetische, sowie eine Anzahl citierter Sprüche
entnommen. Ferner beruht auf ihm auch meistens die Etu-
theilung der Psalmen, d. h. die Angabe, aus wessen Sinne,
des Propheten, Christi, der Kirche et«, die einzelnen Ab-
schnitte gesprochen sind; doch ist diese Eintheilung nicht in
einem eigenen Kapitel, wie bei Cassiodor, sondern an ent-
sprechender Stelle im Commentar selbst angemerkt.
Durch die VerarbeitungCassiodors hat unser
Commentar seinen wissenschaftlichen Charakter
erhalten.
Es ist schon gesagt worden, dass Cassiodor seinerseits
auch aus Augustin geschöpft hat: daher fällt es an einigen
Stellen schwer zu entscheiden , wer als Quelle zu betrachten
ist. Nur ein Beispiel sei mir gestattet.
In Ps. 21 lesen wir bei Notker; Hicitt aqua effusus mm.
et dispersa sunt omnia ossa mea. Ut phi uz kegozzen also
uuazzer.nnde zeuuorfen sint alliu miniu bfin, Ih habo uz
kefrumet miue apostolos (poten). die mim starchen sint.
mit dien utuisco ih diea uuerlt iro tii;süberi. Augustin er-
klärt die Stelle folgend ermassen : Ossa sua firmos suos dich,
ussa eniin firma sunt in corpore, quando dispersit ossa sua?
quando dixit illis: ecec ego mitto vos velut aguos in medio
luporum. firmos suos dispersit et sicut aqua effusus est. aqu i
cnim, quando effunditur, aut abluit aut irrigat. effusus est
Christus sicut aqua, abluti sunt sordentes, rigatac sunt men-
tes. Endlich Cassiodor: Dispersa sunt omnia ossa cius, id
est, firmi ac ndeles apostoli, quando dixit eis : ecce ego mitto
(By Google
I. HIERONYMra' COMMENTAR. 13
vos velut agnos in medio lupcrum : hinc Uli sicut aqua effusi
sunt, aqua enim quando fuoditur et rigat et abhrit: sie tili
orbem terrarum divino inibre satiantes peccatoruin sordibus
abluerunt.
AuguBtin und Cassiodor stimmen hier fast wörtlich zu
einander, und doch werden wir den letzteren ala Quelle an-
zusehen haben, da die Worte : mine apostolos, die mine star-
chen sint, offenbar aus Cassiodors firmi ae fideles apoatoli ge-
schöpft sind ; bei Augustin finden sich diese Worte gar nicht.
Ebenso stimmen die Worte: diea uuerlt zu orbem terrarum
bei Cassiodor.
Hier ist also eine sichere Entscheidung möglich; wo
eine solche nicht zu treffen war, habe ich in der Quellen-
sammlung der Hauptquelle Augustin den Vorzug gegolten.
Aber noch eins tnuss in Betracht gezogen werden. Cas-
siodor hat nicht nur aus Augustin geschöpft, sondern auch
aus Hieronymus, wie die häufige Citierung desselben beweist.
Hat nun Nutker alles, was zu Cassiodor stimmt, aus diesem
geschöpft, oder würde nicht vielleicht Hieronymus an vielen
Stellen sich als eine nähere Quelle herausstellen? Entscheiden
lässt sich diese Frage nicht, da Hieronymus' Commentar ver-
loren gegangen ist. Aber wie vieles, was sicher aus Au-
gustin geschöpft ist, sich auch zur Noth aus Cassiodor erklären
liesse, so mag auch ein Theil dessen, was zu Cassiodor stimmt,
nicht diesem, sondern der gemeinsamen Quelle Hieronymus
entnommen sein.
Bei alledem ward vorausgesetzt, dass Notker wirklich
den Hieronymus benutzt hat. Ich will die Gründe anführen,
welche dies wahrscheinlich machen.
DER VERLORENE COMMENTAR DES HIERONYMUS.
Von einem Psalmencommentar des Hieronymus ist uns
unmittelbar nichts erhalten. Was er von den Psalmen in
seinen Briefen erklart, ist nur gering. Es finden sich Er-
klärungen in der epistola ad Principiam virginem (Ps. 44),
ep. dilectissimis fratribus Sunniae et Fretelae (textkritischc
Bern, zu allen Ps.), ep. ad Marcellam de aliquot locis ps. 126,
ep. ad Cyprianuin {Ps. 89). Wenn in der letzteren gesagt
„tizedby Google
14 EISLEITUNG.
wird, die Nacht zerfalle in vier Yigilien , jede zu drei Stun-
det], und wenn bei Notker sich die gleiche Angabe findet, so
ist dies eine so naheliegende Erklärung zu vigiliae, dass man
daraus keinen Schluss auf Benutzung ziehen darf. Das
sogenannte Breviarium ist längst als unächt, und zwar meist
als Compilation aus Origenea , Hilarius , Eusebius , Eucherius
erkannt, ebenso sind die Commentare zu Fs. 41 und 117
(Hieron. opp. ed. congr. 8. Mauri tom. V) spuria.
Zweierlei ist also festzustellen : erstens, ob es überhaupt
einen Psahnencommentar des Hieronymus gegeben und welche
Beschaffenheit derselbe gehabt hat; und zweitens, ob Notker
denselben benutzt hat.
Ich lasse zunächst die Zeugnisse für die ehemalige Exi-
stenz des Commcntars folgen. Einige derselben sind schon
in der praefalio generalis zu Hieronymus' Werken (ed. Bened.,
Vallarsius etc.) verwerthet.
A. Selbstzcugnissc des Hieronymus.
Im catalogus seiner Schriften gibt er selbst an, dass er
traetatus über die Psalmen 10 — 16 verfasat habe. In der
Schrift contra Rufiuum 1 , 19 sagt er : illud carpere dicitur,
quod seeundum psalmum interpretans pro eo, quod legimus
in latino: apprehendite diseiplinani , et in hebraico volumine
scriptum est Nescu bar, dixerim in commentariolis
nie 13, adorate filium .... quid igitur peceavi, si verbum am-
biguum diversa interpretatione converti? et qui in commen-
tariolis, ubi libertas est dissereudi, dixeram: adorate
filium.
B. Das Zeugnis Augustins.
In dem commonitorium in Fortunatianum 14 führt Au-
gustin die Auslegung einer Stelle aus IV 93 an mit der An-
gabe, ^ass dieselbe von Hieronymus herrühre. Die Stelle
findet sich fast wörtlich im Breviarium wieder; ich füge die
Varianten des letzteren in Klammern bei:
Cum ille vir (i. e. Hieronymus) in scriptum doctissimus
psalmum exponeret, ubi dictum est : intellegite ergo, qui in-
sipientes estis in populo, et stulti aliquando sapitc, qui plau-
ay Google
I. HIERONYMUS' COMMESTAR. 15
tavit aurem, non audiet, aut qui finxit oculum, non considerat,
inter caetera, iste locus, inquit, ad versus eos inaxime faeit, qui
anthropomorphitae sunt, qui dieunt deum Labere (membra Br.),
quae etiam noB habemus: verbi causa dicitur (dicatur Br.)
deus habere oculos, quia (quia fehlt Br.) oculi domini rospi-
ciunt omnia. et audivit, inquit, Adam sonum peduui domini
deambulantis in paradiso. haec simpliciter audiuut, et humanas
inibecillitatea ad dei magnificentiani referunt. ego autem dico.
quod deus totus oculus est, totus manus est, totus pes est.
totus oculus est, quia omnia videt. totus manus est, quia
omnia operatur, totus pen est, quia ubique est. ergo videte,
quid dicat: qui plantavit aurem, non audiet, aut qui finxit
oculos, non considerat? et (aut qui — et fehlt Br.) non dixit:
qui plantavit aurem, ergo ipse aurem non habet; non dixit,
ergo ipse oculos non habet: sed quid dmt? qui plantavit au-
rem, non audiet, qui (et qui Br.) finxit oculos, non considerat?
membra tulit, efficieutias dedit.
C. Zeugnisse Cassiodors.
Er citiert häufig die Auslegung des Hieronymus, so
Ps.50, 13: nam et beatusHieronymus adversus hacreticos in
hoc psalmo luculenter et brevitcr de trinitate disseruit. Ps.
104: scire autem debemus, alleluia neutri generis esse defini-
tum, quod et sanetus Hieronymus in expositione eiusdem
psalmi evidenter designat.
Das wichtigste, meines Wissens noch nirgend benutzte
Zeugnis ist Cassiod. de institutione divinarum litterarum cap.
IV: sequitur psalterii codex quartus, qui uohis primus est in
commentariorum labore, sed bia.binum locum tonet in ordinc.
hunc in quibusdam psalmis beatus Ililarius, beatus Am-
brosius et beatus Hieronymus, in omnibus tarnen beatus
Augustinus studiose nimis latiusque traetavit.
Aus diesen Zeugnissen geht mit völliger Sicherheit her-
vor: dass Uieronymus Tractate über die Psalmen
verfasst hat, und daBB dieselben auch in späterer
Zeit benutzt wurden.
Eine vetua et ranetda cootroveraia (pr«f. gener. in liie-
ren, opp.), an welcher sich schon Erasmus uud Tillemont vor-
ay Google
16 EINLEITUNG.
sucht haben, ist es aber, ob Hieronymus für sämmtliche Psal-
men oder nur für einen Theil derselben Erklärungen geschrie-
ben hat. Diese Streitfrage findet ihre endgültige Erledigung
durch das alte und gewiss zuverlässige Zeugnis bei Cassiodor
de instit. divin. litt. cap. IY. Aus diesem geht unmittelbar
hervor, dassHicronymus nur einen Theil der Psal-
men commentiert hat.
Freilich darf man in quibusdam psalmis nicht so
verstehen, als habe H. nur einige Psalmen erklärt; denn
die quidam psalmi des Ililarius, welche in gleicher Reihe mit
Hieronymus genannt worden, füllen einen stattlichen Band.
Das Bpäter unter Hieronymus Namen verbreitete Bre-
viarium kann Cassiodor noch nicht für den ächten Hierony-
mus gehalten haben; denn erstens umfasst dieses sämmtliche
Psalmen , und zweitens ist im Ps. iiO desselben keine Ver-
teidigung der Trinität gegen Häretiker enthalten, wie dies
Cassiodor in der oben genannten Stelle zu Ps. 50 für den
ächten Hieronymus bezeugt.
Allein es bleiben noch schwierige Fragen zu erledigen.
Wie kommt es, dass Hieronymus im catalogus seiner Schriften
nur von traetatus über die Psalmen 10- — 16 spricht, während
er seihst c. Ruf. 1, 19 von seinem cominentariolus zu Po. 2
spricht und die Existenz weiterer commentarioli angibt;
während von seinem Zeitgenossen Augustin noch eine Aus-
legung zu Ps. 93, von Cassiodor noch zu mehren anderen
bezeugt wird? Sind ferner die commentarioli für etwas an-
deres zu halten, als die ausführlichen traetatus?
Da die Schrift contra Runnum vor dem catalogus ver-
faast ist, so müssen auch die in derselben erwähnten commen-
tarioli vor dem catalogus, geschrieben sein. Die Herausgeber
meinen nun, dieselben seien deshalb nicht in den catalogus
aufgenommen, weil sie vielleicht nicht ein vollständiges Werk
waren; aber warum erwähnt denn Hieronymus die Tractatc
über Ps. 10 — 16, welche doch auch kein vollständiges Werk
sind? Denn diese bilden nicht etwa eine besondere Gruppe,
wie z. B. die psalmi graduum oder die poenitentiales. Mir
scheint os vielmehr, als habe er dieselben übergangen, weil
sie eine etwas leichte Behandlung das Stoffes enthielten (ubi
ay Google
I. IIIKROSYMÜS' COMMESTAR. 17
libertas est disserendi, vgl. S. 14), und ihm daher zu unwichtig
schienen.
Daraus, dass Hieronymus Traetate über Ps. 10 — 16 im
catalogua erwähnt, die vor demselben verfassten coramenta-
rioli aber übergeht folgt: dass die commentarioli des
Hieronymus verschieden waren von den ausführ-
lichen tractatus desselben.
Die bei Augustin und Caasiodor bezeugten Auslegungen
zu Ps. 93, 50 und 104 sind gleichfalls nicht im catalogus
genannt. Entweder also sind die Citate aus den commenta-
riolis geschöpft, oder es liegen Traetate zu Grunde, welche
Hieronymus nach dem catalogus verfasst hat. Cassiodors
Citate mögen sich vielleicht auf die commentarioli beziehen;
aber die lauge Stelle bei Augustin common, in Fortuu. weist
auf einen ausführlichen tractatus. Dieser muss also nach
dem catalogus verfasst sein, wenn nicht etwa die ganze Stelle
aus einem verlorenen Briefe des Hieronymus stammt —
eine Yermuthung, welche in der praefatio generalis ausge-
sprochen wird. Wir hatten bereits gesehen, dass Hieronymus
einige Psalmen in Briefen erklärt hat. Nun ist die Stelle
bei August in gegen die Anthropomorphiten gerichtet, und bei
äokrates lib. VI. hist. eccl. wird bemerkt, dass Hieronymus
gegen ägyptische Mönche einen Brief geschrieben hat, in
welchem er die Häresie der Anthropomorphiten bekämpft.
Die Möglichkeit liegt also vor, dass Augustin aus diesem uns
verlorenen Briefe die Stelle geschöpft hat. Wie dieselbe in
das Breviarium gekommen ist, davon wird unten noch zu
reden sein.
Bis an das Ende seines Lebens hat sich Hieronymus
mit der Psalmauslegung beschäftigt. Neun Jahre vor seinem
Tode, nämlich in dem ca. 410 verfasaten Commentar zu Je-
saias c. 63 verspricht er tractatus zu Ps. 8 und 83, und in
dem nicht lange vor seinem Tode verfassteu Commentar zu
Jcremias einen Tractat zu Ps. 23. Ob er noch dazu gekommen
ist, sein Versprechen zu erfüllen, darüber fehlt es an Be-
richten.
Auch auf den Charakter der verlorenen Traetate und
commentarioli können wir aus einigen Stellen bei Hieronymus
qp. xxix- 2
(By Google
lft KINLKITUKU.
schlicssen. Id einer epistola ad l'auliuam sagt er: David,
Simonides noater, Pindarus et Alcacus, Flaccua quoque, Ca-
tullus atquc Serenus, Christum lyra personat. — Comment.
in Esaiae proph. cap. 23: legimus in quadragesimo quarto
psalmo, qui specialiter ad coniunctionem sponsi et sponsae,
id est, ad deum salvatorem et ecclesiae pertinet sacramenta
etc. Aus diesen Belegen, sowie aus den in Briefen erhaltenen
Tractaten zu Psalmen zeigt sich, dass Hieronymus gleichwie
die übrigen Commentatoren die Psalmen mystisch, d. h. auf
Christus und die Kirche gedeutet liat.
Fassen wir das Ergebnis zusammen , so zeigt sich :
Hieronymus hat zu einer Anzahl Psalmen aus-
fuhrliche tractatus, zu andern minder ausführ-
liche commentarioli, auf keinen Fall aber einen
vollständigen Commentar über alle Psalmen ver-
fasst. Seine Auslegung war, wie allgemein üb-
lich, die mystische.
Die zweite Frage, welche zu beantworten ist, war dahin
gerichtet, ob Notkor die Auslegungen des Hieronymus be-
nutzt bat.
Hieronymus' Name wird an zwei Stellen bei Notker
genannt, Ps. 67, 67 und 105, 34. An der erstgenannten Stelle
ist das Citat aus Cassiodor geschöpft und bezieht sich auch
nicht auf die Erklärung — deun diese stimmt fast wörtlich
zu Cassiodor — , sondern auf den Psalmtext. Cassiodor näm-
lich schreibt an der entsprechenden Stelle: Offerunt velociter
ex Aegypto; Aethiopia festinet manus dare dco. non gravat
et hunc versum seeundum translationem patris Hieronyini re-
, cipere, qui et propter hebraicam veritatem sequendus est, et
nexum nobis ambiguitatis absolvit. Hebraica veritas
nannte man allgemein die dritte Uebersetzung des Hieronymus
im Gegensatze zu seinen beiden älteren, dem psalterium galli-
canum und romanum (vgl. den unten S. 27 f. folgeuden Abriss
der Geschichte des Psalmtextes). Cassiodor, welcher wie Notker
meist dem gallicanum folgt, hat an unserer Stelle absichtlich
die Lesart des Textes hixta hebraeos vorgezogen, und Notker
gibt, seiner Quelle folgend, nichts als eine Notiz zum Texte.
Ps. 105, 34 jedoch ist das Citat nicht aus Cassiodor oder
Digital ny Google
I. IIIKROSYMU» COMMENTAR. 1»
Augustin geschupft und auch nicht auf den Text zu bezichen.
Denn dieser ist im gallicanum und romanum völlig überein-
stimmend mit Notker, während die veraio iuxta hebraeos
lautet : nisi Moyses electus eins stetisset medius contra faciem
illiua, ut converteret indignatiouem eius. Von 'in confrac-
tione irae eius' lesen wir in den Texten des Hieronymus
nichts, ebenso auch uicht in Text und Erklärungen bei
Augustin und Caasiodor.
l's. 105,84 muss also Notker eine Quelle ein-
gesehen haben, welche er entweder für Hiero-
nymus hielt, oder welche die vorliegende Erklä-
rung als hieronymisch bezeichnete.
Nun hat das Breviarium pseudohieronyinianum aber
eine ganz ähnliche Erklärung: dixit, ut disperderet eus, ai
non Moyses electus eius stetisset in confractione in conspectu
eius .... perierat enim populus, nisi Moyses confre-
gisset iraiu omnipotentis ilei, et tu cum videris po-
puluin dei delinquentem, cane tuba. annuntia eis delicta eorum,
et sta in confractione ad deum, ut avertatur furor eius ab
eis. Kein anderer der erhaltenen Coiumentare gibt eine
ähnliche Auslegung dieser Stelle. Da nun das Breviarium
auch sonst bisweilen zu Notker stimmt, so wird sich nach
dem vorliegenden Material die Frage so gestalten:
1. .Hat Not kiT im allgemeinen seinem Commentar noch
eine dritte Quelle zu Grunde gelegtP
2. Wenn dies der Fall, ist das Breviarium oder ein
anderer verlorener Commentar, welcher Ps. 105, 34 ebenso
erklärt, diese Quelle!1
1. Ausser Augustin und Cassiodor hat Notker bestimmt
noch weiteres Quellenmaterial benutzt. Denn dass das, was
nicht aus Augustin und Cassiodor geschöpft ist, nicht des
Verfassers eigene Erfindung ist, geht daraus hervor, dass für
diesen nicht sehr beträchtlichen Rest sich in zahlreichen alten
Comme maren Parallel« teilen finden, und zwar handelt es sich
nicht nur um Anklänge an den deutschen Commentar, sondern
um geradezu wörtliche Uebereinstimmung bei Stellen, die
keineswegs loci comuiunes sind (vgl. die Quellen zu 16,31;
ay Google
20 EISLEITCNG.
50,3; 103,37; 106,1; 142,12 u.a.). Das Vorhandenacin
einer dritten Quelle steht also fest.
2. Es fragt sich, ob das Breviarium diese Quelle ist.
Hier und da finden sich Stellen, welche wörtlich zu Notker
stimmen, so besonders Fs. 103,37. Aber diese Stelleu sind
so vereinzelt im Verhältnis zum ganzen Commentar, dass eine
Benutzung des Breviarium unwahrscheinlich wird. Ueberdies
reicht das Breviarium nicht im entferntesten aus, die Lücken
zu decken, während andererseits eine Anzahl anderer Com-
mentare, besonders Beda und Remigius weiteres Material zum
ausfüllen der Lücken bieten.
Die Thatsache ist also: Kein einziger der erhal-
tenen Commentare reicht allein als dritte Quelle
für Notker aus, eine unmittelbare Benutzung
vieler anderer neben zwei Hauptquellen ist aber
nicht wahrscheinlich, besonders da auch mit Hin-
zunähme aller übrigen noch ein Rest bei Notker
übrig bleibt, für welchen die Quelle fehlt. Auch
dieser Rest hat aber ganz wie das übrige Werk
den Charakter einer Uebersetzung aus dem latei-
nischen.
Nun ist es aber kaum zu bezweifeln, dass das Brevia-
rium den ächten Hieronymus in sich verarbeitet hat. Denn
Ps. 93 enthält, wie schon oben (S. 14) gezeigt war, eine
lange Stelle, welche nach Augustins ausdrücklichem Zeugnis
aus Hieronymus' Feder stammt — und es wäre doch wunderbar,
wenn der Compilator des Breviarium diese einzelne Stelle aus
einer im übrigen von ganz andern Dingen handelnden Schrift
Augustins entnommen hätte. Das Breviarium geht ferner häufig
auf den hebräischen Grundtext zurück — und dies ist wieder
Hieronymus' Art, welcher allein eine eingehende Kenntnis
des hebräischen besass. Beda, welcher etwa die gleiche An-
zahl Parallelstelleu zu Notker liefert, wie das Breviarium,
muss ebenfalls Hieronymus benutzt haben, da dessen Name
mehrfach genannt wird. Das Breviarium und Beda
enthalten also Elemente des ächten Hieronymus.
Wenden wir uns nun zu Notker zurück, so stehen wir
ay Google
I. HIERONYMUS' COMMENT AR. 21
vor folgenden Möglichkeiten: Wenn Notker Ps. 105,34 seine
Erklärung als aus Hieronymus entnommen bezeichnet, so hat er:
1. entweder das Breviarium, welches zu dieser Stelle
dem Sinne nach stimmt, für ein Werk des Hieronymus ge-
halten und aus diesem geschöpft. In diesem Falle müssen
wir noch eine oder mehre verlorene Quellen annehmen. Oder
2. es Hegt Notkers Werk eine dritte uns verlorene Quelle
zu Grunde, welche er entweder für Hieronymus gehalten hat,
oder welche an der entsprechenden Stelle Hieronymus citfert.
Oder
3. Notker hat aus dem ächten Hieronymus geschöpft,
und die Uebereinstimmung einzelner Stellen mit dem Brevia-
rium, Beda u. a. erklärt sich daraus, dass sie auf die gemein-
schaftliche Quelle Hieronymus zurückgehen.
Da wir doch einmal unter allen Umständen eine ver-
lorene Quelle für Notker voraussetzen müssen, so bleibt das
einfachste die Annahme. dassNotker als dritte Quelle
Hieronymus benutzt hat. Diese Quelle hat er,
da sie sich nicht über alle Psalmen erstreckte,
auch nicht für alle benutzen können. In der That
reichen auch für zahlreiche Psalmen Augustin und Cassiodor
als Quelle aus, wie ein Blick in die Quellen lehrt. Ob Notker
die ausführlichen traetatus oder die commentarioli des Hiero-
nymus zur Verfügung standen, dafür fehlt es in dem vor-
handenen Material an jedem Anhalt.
Einen erwünschten Beleg für die Benutzung des Hiero-
nymus gibt uns Notkers Ps. 44. Nach Abzug des aus Aug.
und Cass. geschöpften bleiben übrig : die zweite Hälfte von 2,
die beiden Sprüche in 7, der Spruch in 32 und die ganze
Eiklärung zu 37. Die Sprüche in 7 beziehen sich auf die
Sacramente, der Spruch in 32 auf die Kirche. Dies stimmt
überraschend zu dem, was Hieronymus comment. in Esaiae
prnph. c. 23 sagt: legimus in quadragesimo quarto psalmo,
qui specialiter ad coniunetionem sponsi et sponsae, id est, ad
deum salvatorem et ecclesiae pertinet sacramenta. Aehnlich
so comment. in Ezechiel prophetae cap. 48. Die in der ep.
ad Principiam enthaltene Auslegung desselben Psalms bezieht
diesen nicht auf die Sacramente.
ay Google
22 EINLEITUNG.
Ist Hieronymus Notkere dritte Quelle, so erklärt sich
such manches, was sonst räthselhaft bliebe. Sehen wir uns
einmal Pb. 103, 37 an. Herodius ist maior omnium uolati-
lium. der überuutndet den dren. vnde Izet in. und« bezHchenet
potentes fortissimos. die ouh uuUon duönt renuntiationem scf-
culi. unde h&sont in himele. Daz pilde lucchet ouh dura än-
dere die unsicheren sint. uuanda in iro zimberon liehet. Bis
zu den Worten Daz pilde ist das ganze offenbar aus einem
Guss geschrieben. Aus Augustin oder Cassiodor ist diese Er-
klärung nicht geschöpft, aber wir lesen im Breviarium: Ero-
dius maior est omnibus volatilibus, qui aquilam vincit et com-
edit. Damit hört die Uebereinstimmung mit Notker auf,
und doch geht bei letzterem die Erklärung uno tenore weiter.
Alles ist in bester Ordnung, wenn Hieronymus die gemein-
same Quelle beider ist: dann hat Notker die vollständige
Erklärung entlehnt, das Breviarium aber nur einen Theil
derselben. Hierdurch wird zugleich ein Anhaltspunkt dafür
gewonnen, welchen Text Hieronymus dem Tractate über
diesen Psalm zu Grunde gelegt hatte : herodii ist eine Lesart
des gallicanum, während im romanum noch das der Itala
eigene fulieae steht ; die versio iuxta hebraeos überserzt
ganz anders.
Noch eine Frage will ich hier erledigen, welche, an
sich etwas ferner liegend, doch auf Notkers Quellen Licht
zu werfen vermag.
In Gregors — wahrscheinlich Gregors VII., nicht des
Grossen (vgl. praef. in Breviarium) — Commentar zu den
psalmi poenitentiales findet sich eine Erklärung mit dem Zu-
satz, dass dieselbe von Hieronymus stamme. Man nahm bis-
her an, dass schon der Verfasser dieses Commentars das
Breviarium für ein Werk des Hieronymus gehalten und aus
diesem geschöpft habe. Ich stelle die beiden Fassungen
gegenüber :
Ps. 50, 18.
Breviarium. Gregor.
Merito inter reliquas beati- Sunt enim plerique , qui
hidines beatitudo haec con- etsi peccata sua Hetibus pu-
tinet prineiparum. beati, in- niunt, pauperes tarnen op-
D,9,t,zed By Google
I. HIERONYMUS COMMENTAR. 23
quit, paupcres spiritu, quo- primcre potestatis suae do-
niam ipsorum est regnum cac- minationc non cessant ....
lorum. qui non in vanitatibus
saeculi inflantur, sed a deo
accipiunt spiraculum vitae :
atque contritioncm anxii cor-
dis in enm refundunt, qui
pro nobis huiuilis factus est.
vei multi habent cor eontri- vel sicut beatus Hieronymus
tum, sed non habent humi- hunc iocum exponit, Uli cor
liatum, quia plangnnt, quod conterunt, sed non humiliant,
fecerunt, et postea ad ipsum qui pcccata quidem, quac
reverti desiderant, quod antea commiserunt, doflent, sed ta-
fecerunt, et de praoterito men eadem commitfere etiam
nolunt poenitere. post tiotum non timent.
Möglich wäre ca schon, dass Gregor aus dem Breviarium
geschöpft hat, wenn nicht eins zu Bedenken Anlass gäbe.
Trotz der geringen Anzahl psalmi poenitentiales — es sind
ihrer sieben — stimmt Gregor mehrfach zu Notker, wo dieser
weder aus Aug. noch aus Cass. geschöpft hat. Dies ist der
Fall IV 50,10, wo auch Beda die gleiche Erklärung gibt;
I's. 101, 16, wo zwar Aug. dem Sinne nach ähnlich erklärt,
aber Gregor und Notker fast wörtlich stimmen (communi-
cando, vgl. d. Quellen); Ps. 142, 12, wo Remigius ebenso er-
klärt. Das heisa t also: Gregor und Notker haben dieselbe
verlorene Quelle benutzt, und diese Quelle ist auch von Beda
und Bomigius compiliert worden. "Wir sind daher zu dem
Schluss geuöthigt, dass Gregor aus dein ächten Hieronymus
geschöpft hat, und dass die Uebe rein Stimmungen zwischen
erst crem und dem Brcviarium aus der gemeinsamen Quelle
Hieronymus herrühren.
Es verdient endlich noch hervorgehoben zu werden, dass
sich in den übrigen Commentaren des 11. und 12. Jh., ab-
gesehen von Stellen, welche aus Aug. oder Cass. entnommen
sind, sonst selten und soviel ich sehe nur da Uebereiustimmung
mit Notker zeigt, wo dieselben aus dem Breviarium oder
Beda geschöpft haben.
Zur Feststellung dieser Resultate habe ich die mir zu-
ay Google
24 EISLBITUSG.
gänglichen und oben aufgeführton Com inen tare sämmtlich
verglichen, und ist mir nicht überhaupt ein älterer Commen-
tar unbekannt geblieben, so hoffe ich, das aus dem über-
lieferten für Notker zu gewinnende ans Licjit gefördert zu
haben. Die sich ergebenden Parallelstellen zu dem deutschen
Commentar sind in die Quelleasammlung aufgenommen, nicht
als ob sie selbst als Quellen zu betrachten wären, sondern
weil sie das Zugruhdeliegen einer dritten Quelle und deren
Beschaffenheit zeigen.
Zweierlei geht aus der vorstehenden Untersuchung nüt
einiger Sicherheit hervor : erstens, dass Notker als
dritte Quelle Hieron ymus benutzt hat, und
zweitens, dass des letzteren Commentar wahr-
scheinlich noch Gregor dem VII., schwerlich aber
anderen Zeitgenossen desselben und späteren zu-
gänglich war.
Ausser den angeführten Quellen wird kaum eine weitere
von Notker benutzt sein. Von dem Einfluss einer griechischen
Vorlage zeigt sich nirgends eine Spur; da es aber doch
möglich wäre, dass Notker solche in einer lateinischen Ueber-
setzung benutzt hätte — es gibt deren alte, z. B. zum Ori-
genes — , so habe ich die hauptsächlichsten griechischen Com-
mentare, und zwar die des Origenes, Eusebius, Chrysostomos,
Athanasius, auch des letzteren «<w tmy^&quji ifniiii'n; den
Commentar des Basilius, sowie die namenlosen bei Migne,
ser. graec. LV, verglichen. Das Ergebnis war ein negatives.
Mit Berücksichtigung dessen, was über das Verhältnis
von Augustin, Hieronymus und Cassiodor zu einander gesagt
ist, stellt sich demnach die Genesis des Notkerschen Commen-
tars folgendermaassen dar :
Angusrin Hiorony
ay Google
I. EIGENE». 25
Em handelt sich mm noch darum, ob unser Autor über-
haupt etwas aus eigener Erfindung seinem Coinmentar ein-
verleibt hat. '
Da ist zunächst zu bedenken, dass schon nicht vie' für
ihn übrig bleibt, wenn man die erhaltenen Quellen vergleicht,
und dann, das» dieser Rest uoch mehr zusammenschrumpfen
würde, wenn Ilieronymus zur Yergleichung vorläge.
Doeh geben sich l*s. 28, 24 ; 80, 5 ; 89, 7 ; 103, 39 leicht
als Gedanken eines sangallischen Autors zu erkennen; auch
76, 14 scheint sich auf den Klosterbrauch zu S. Gallen zu
beziehen.
Der Vera aus Vergil (Aeneis I, 174), welcher sich am
Schluss des 28. Psalms findet, könnte vielleicht bei Iliero-
nymus vorg 'legen haben, wenigstens Hebt dieser es, seine
Commentare mit würdigen Sentenzen aus den classischen
Dichtern auszustatten.
Zwei Stellen, für welche ich keine Quelle anzugeben
vermag, verdienen noch eine besondere Beachtung: die Ein-
leitung zu den psalmis graduum und die leoninischen Hexa-
meter im Anfange des 9. Psalms.
Die Einleitung zu den Stufenpsalmen begiunt mit den
Worten : Einen Judeum tn sina uuts uulzzigen fräijeta man,
uuannan cantica graduum so genamot nuärin. Heinzel,
Wiener Notker s. xlvi, meint, dass diese Stelle mit dem
Juden, welcher zu Notkers Zeit sich in S. Gallen aufhielt
(vgl. Dümmler in Upts. Zs. XIY, S. 20), wol einen Zusammen-
hang haben könnte. Möglich ist es, aber man muss bedenken,
dass das ganze doch zu sehr das Gepräge einer Ueberaetzung
aus dem lateinischen trägt, und dass der letzte Abschnitt
auch nicht ein deutsches Wort enthält.
Es liegt wol Daher, hier an Hieronyuius als Autor zu
denken, welcher im Jahre 374 sich nach Chalcis zurückge-
zogen hatte und dort, sowie auf einer zweiten Reise in
den Orient zu Bethlehem theils von jüdischen Convertiten
theils von Rabbinen in hebräischer Sprache und jüdischer
Sitte sich unterweisen liess. Es ist also gar wol möglich, dass,
wie die Einleitung zu Ps. 118 wörtlich aus Augustin, so die
zu Ps. 119 ff. aus Hieronymus übersetzt ist.
•.Google
26 BISLUITTSO.
Eine Stütze findet diese Annahme in dem, was Iliero-
uv inus cuinment. in op. ad Gnlatas cap. II. kurz über die
Stufen [malmen bemerkt; siquidem ifiindecim sunt carmina
in psaltcrio, et quindeeim gradus, per quos ad eanendum ad-
flcendnnt deo, et in atriis cius consistendum iustus adscendit.
Dies steht inhaltlieh in völligem Gleichklang zu Xotkcn Ein-
leitung.
Die leoninisehen Hexameter I*s. 9 lassen wegen ihrer
kurzen epigrammatischen Form vermufhen, dass man in ihnen
vielleicht ein die tarnen diei debitum oder dietamen magistre.
(vgl. 1 Kimmirr, Ilpts.Za. XIV, S. 3) zu sehen hat, welches als
wolgclungen von dem Meister in seine Arbeit aufgenommen
wurde. Metrische Uebungen waren damals in der S. Gallcr
Schule allgemein belieht, wie Eckcharr. M.G. HS. II. 118, 125
berichtet. Wenn man nicht Notker selbst für den Verfasser
der fraglichen Verse halten will, ho liegt es nahe an Eeke-
hart IV zu denken, welcher sich vie' mit Versemnchen be-
fasste und wich gewöhnlich der 1 eon mischen Hexameter mit
klingendem Keim bediente. (Dümmler a. a. O. S. 8 u. 11).
DIE QUELLEN DEB WIENER HANDSCHRIFT.
An drei Stellen, welche lleinzcl, Von-, S. xxxv, an-
gibt, weicht die Hs. W gänzlich von SU ab. Heiuzel hat
gewiss Hecht, wenn er Lücken in der Vorlage und selbstän-
dige Ergänzung des fehlenden durch einen Bearbeiter für
diese Stelleu annimmt (Vorrede S. xxxvii). Er hat ferner
sehr scharfsinnig bemerkt, dass die (Quellen lateinische und
zum Theil dieselben gewesen sind, welche aueh SG benutzte.
In der That ist der ganze Abschnitt l's. 107,14 bis 108,24
eine wörtliche L'ebersetzung aus Cassiodor, viel mechanischer
angefertigt, als es Nutkers Art ist. Nur für l's. 108, 6 und
16 scheint auch Augustiu eingesehen zu sein.
Antlers jedoch ist es mit den beiden andern Ergänzungen
IV 10,9—19,3 und l's. 17,3—2«. liier bieten Augustin
und Cassiodor nur zum Theil die Quelle; für den Kost hat
entweder des Verfassers eigene Erfindung gesorgt, oder es
liegt noch eine dritte Quelle zu Grunde. Eine solche zu er-
mitteln ist mir bisher nicht gelungen.
ay Google
I. DER LATEINISCHE TEXT. 27
Da» gerammte Quellenmaterial für den Wiener Xotker
ist am Schluss der entsprechenden Abschnitte in der Quellen-
Sammlung abgedruckt.
DEB PSALMTEXT XOTKERS UND DER WIENER US.
Es bleibt nuch festzustellen, welchen* Psalmtcxt Notker
Beinern Werke zu Grunde gelegt hat. Die 8. Galler Ha.
wird uns wo] denselben ziemlich rein erhalten haben, wenig-
stens lassen sich Widersprüche zwischen Text und Commentar
schwerlich nachweisen.
Es fragt sich zuerst : ist Notker einem bestimmten Test
gefolgt, oder hat er sich selbständig einen Text hergestellt?
Sicher ist, das« sein Text zu keinem der überlieferten stimmt.
Aber wie Xotker sich in den Erklärungen an die Kirchen-
väter anschlos«, so kann man auch a priori sicher sein, daas
er seinen Text auf anerkannte Autoritäten der katholischen
Kirche stützte; und für den Text gab es nur eine Autorität,
Hieronymus.
Dieser hatte, um kurz die Geschichte des Psalmtextes
zu skizzieren, auf Verlangen des Papstes Damasus die älteren
lateinischen "Versionen, welche man unter dem Namen der
Itala zusammenfasst einer Revision unterworfen, welche gerade
für die Psalmen etwas eilig und flüchtig ausfiel (Hierou.
praef. in libr. psalm.). Das Ergebnis war das sogenannte
psalterium romauum, welches noch heute in der Peterskirche
zu Rom gebräuchlich ist (vgl. Kaulen, Geschichte der Vul-
gata S. 160). Hieronymus fühlte selbst das Bedürfnis nach
einer sorgfältigeren Uebersetzung, und diese fertigte er zu
Bethlehem, indem er s?in Psalterium nach der Hexapla des
Origenes corrigierte. Auf diene Weise entstand das psalterium
gallicanum, so genannt, weil es zuerst in Gallien Eingang fand
(Kaulen a. a. 0. 8. 163). Dieser Text ist in die Vulgata
aufgenommen, während den übrigen ursprünglich hebräisch
verfassten Büchern des alten Testaments nach Beschluss des
Tridentiner Concils die dritte Uebersetzung des Hieronymus
zu Grunde gelegt wurde, welche unmittelbar aus dem hebräi-
ay Google
sehen übertragen ist und gewöhnlich iuxta hebraeos genaunt
wird.
Dass das gallicanum in die Yulgata aufgenommen wurde,
mag darin seinen Grund haben, dass die Psalmen bei der.
endgültigen Feststellung des Textes bereits in einer bestimmten
Form in aller Munde waren, während die Uebersetzung iuxta
hebraeos einen ganz anderen Charakter trägt als die älteren Ver-
sionen (Hieron. praef. in libr. psalm. ed. Vallarsius Bd. IX,
S. 1 155), und sonach nicht zu den hergebrachten Melodien passte.
Notkers Text nun ist nicht der Italatext des Augustin
oder der dem gallicanum nahestehende Text des Cassiödor;
der versiu iuxta hebraeos steht Notkers Text sehr fern. Es
kommen daher nur die beiden anderen Texte des Hieronymus,
das gallicanum und romanum, in Betracht. Im allgemeinen
stimmt Notkers Text zum gallicanum, die davon abweichenden
Stellen aber sind aus Augustin und Cassiödor entlehnt. Gibt
Notker die varia lecrio an, so beruht dies regelmässig auf
Angaben seiner Quelle.
Wenn wir das gallicanum mit U, das romanum mit R,
Augustin mit A und Cassiödor mit C bezeichnen, ao ist deren
Verhältnis gewöhnlieh
0, SO (und W), meist auch C.
A, häufig C, R.
Ist dies nicht der Fall, so tritt fast ohne Ausnahme das Ver-
hältnis
G W
ACKSG
und diesem ähnliche ein. Das heisst mit Worten: Notker
weicht oft zu Gunsten Augustint? und Cassiodors
vom gallicanum ab, und stimmt demnach häufig
zum romanum, welches der Itala näher steht als
das gallicanum; in diesemFalle setzt W die Les-
art des gallicanum gewöhnlich wieder ein; da
dies jedoch nicht immer durchgeführt ist, so ist
klar, dass W noch unter dem Einflüsse des Textes
von HG steht, l's, 17,69 die Lesart in proelio findet sich
beispielsweise nur in einigen Augusttn-Mss., in SG und W,
während U und R ad proelium lesen.
ay Google
I. DER LATEINISCHE TEXT. 29
Den gesammten kritische« Apparat für den Text hier
zu geben, verbietet mir der zugemessene Raum; ich gedenke
denselben gelegentlich in der Zs. f. d. A. zu veröffentlichen.
Unter diesen Umständen kann man wol Heinzeis An-
sicht nicht aufrecht halten, nach welcher Notkers Werk ein-
mal seinen lateinischen Psalmtest verloren hat, welcher dann
in W durch den vulgaten Text ersetzt wurde. Mit dieser
Annahme bliebe das Vorhandensein der Itala-Elemente ganz
unerklärt. Denn man kann doch unmöglich glauben, dass
bei der hypothetischen Hinzusetzung des lat. Textes der Re-
dacror von W aus dem deutschon Test sieh an vielen Stellen
die Itala-Lesart reconstruiert hat, er würde gewiss nicht immer
das rechte Wort, sondern ein synonymum gesetzt haben (vgl.
Braunes Rec. des Wiener Notker im lit. Centralbl. 1876 S. 1305
und meine Bemerkungen znmW.N. in der Zs. f. d. A. Bd.
XXII).
Bisweilen scheint auch das romanum unmittelbar auf
SO eingewirkt zu haben. Allerdings können diese Ab-
weichungen vom gallicanum auf Rechnung der Hss. gesetzt
werden, welche vielfachen Schwankungen unterliegen, beson-
ders durch die von Kaulen a. a. 0. hervorgehobene fromme
Hebung des 'emendierens'. Aber es ist auch möglich, dass
Notker einen zweispaltigen Text, das romanum und gallicanum
enthaltend, zur Hand gehabt hat. Ein solcher befand sich
in 8. Gallen, wie Delitzsch in seinem Onminentar. S. 29 Anm.
' erwähnt. Es ist dies der cod. 230 der öffentlichen Bibliothek
zu Bamberg, ein psalterium gallico-romaBo-hebraico-graecum,
im Jahre 909 von Salomon, Abt von S. Gallen und Bischof
von Constanz, geschrieben. Kaiser Heinrich II. erhielt den
Codex in 8. Gallen zum Geschenk und nahm ihn mit sich
nach Bamberg.
Der Grund, weshalb Notker vom gallicanum abwich,
ist ganz klar: da die Erklärungen in seinen Quellen oft genug
auf Wortklauberei beruhen, so hätte sich der Autor manche
an sich gute Bemerkung müssen entgehen lassen, wenn er
dem gallicanum gefolgt wäre. —
ay Google
Eim.Kmrxo.
das Hauptwerk Notkers, die I'ebersetzuug und Erklärung der
Psalmen. Denn diese war nicht gleich anderen Bächern für
das stille Lesen bestimmt, sondern wie S. Augustinus über
die Psalmen gepredigt hat (vgl. noch bei Notker den Eingang
des 118teu), so hat auch Notker seine Verdeutschungen theils
vielleicht als Tischreden, theils Und gewiss beim Gottesdienst
in der Klosterkirche vorgetragen. Nach Beendigung des
88. Psalms heisst es: Explicit sermo secundus habitus per
vigilias Sancti Cypriani. Hier ist etuie dises psaltni, der ze
geuuein mattinon Sottet* Cypriani gebredigot vuard, und der
38Bte schliefst mit einem Zuruf an gegenwärtige Hörer : Hie
laudate dominum, quoniam bonus psalmus.'
Dieselbe Ansicht spricht Wackernagel auch in ' der
Literaturgeschichte (2. Aufl. S. 106) auB, obwol er richtig
dazu bemerkt, die Auslegung der Psalmen unterscheide sich
in nichts von den erklärenden Schriften Notkers. Heinsei
S. xx stimmt Wackernagel völlig zu, und legt sogar der
Einleitung zu Ps. 118 grösseres Gewicht bei, als riias selbst
Wackcrnagel thut, welcher sich vorsichtig darüber ausdrückt.
Wir wollen jene Stellen der Reihe nach betrachten.
Zunächst Ps. 38 : Hie laudate dominum, quoniam bonus
psalmus. Dies soll ein Zuruf an gegenwärtige Hörer sein.
Allein mit solchen Argumenten würde auch bewiesen, dass
das Breviarium an gegenwärtige Hörer gerichtet sei: denn
wir lesen Ps. 107 in demselben: Kogo tob, diligenter nuimad-
vertite ; und doch ist das Breviarium nichts als ein gedrängter
und smm grossen Theil textkritischer Commentar. Das ein-
fache Vorkommen einer Ermahnung beweist noch nicht, dass
dieselbe an gegenwärtige Hörer gerichtet ist, und vollends
in unserem Falle ist eine solche Auffassung wegen des hie
sehr bedenklich. Denn eine Predigt mag wol mit nunc
laudate dominum schliesserj; hie kann aber nur bedeuten: au
dieser Stelle, nachdem ihr den Psalm gelesen habt. Ueber-
dies würde Notker wol eine Ermahnung in deutscher Sprache
an die Gemeinde gerichtet haben, wenn er nicht tauben Ohren
predigen wollte. Denn auf eine gelehrte Versammlung könnten
doch wol die von Wackernagel vorausgesetzten Predigten
ay Google
If. ZWECK VOS NUTKERä WKHK. 33
nicht berechnet gewesen aein, da Notker dann mit weniger
Mühe hätte lateinisch predigen können.
Der ganze Zuruf an gegenwärtige Hörer stellt sich also
heraus als ein Psalmvera (146, I), welcher mit dem Zusatz
hie an diese Stelle gesetzt ist. Der Vers steht übrigens in
der Ha. W nicht, so dass es auch möglich ist, dass der
Schreiber von SG ihn aus eigenem Antriebe an unserer
Stelle eingeschaltet hat.
Die zweite von Wackernagel angezogene Stelle ist der
Schluas von Pa. 88 : Explicit sermo seeundua etc. Wenn dies
Notkera Worte wären, und wenu sie sich auf seinen Com-
mentar bezögen, so wäre unzweifelhaft Wackernagela Ansicht
richtig. Ich will zu erweisen suchen, dasa die angeführten
Worte eine andere Beziehung haben, und bin deshalb ge-
nöthigt etwas weit auszuholen.
Augustin hat seine Predigten über die Psalmen nicht
nur in seiner Diöcese Hippo Kegiits gehalten , sondern viele
auch gelegentlich in L'tica , und besonders in Carthago (vgl.
die Mauriner-Ausg. von 1730 Vorr. S. IV). In Carthago
hatte im Jahre 258 der Bischof Cyprian, welcher trotz des
Edictca Valeriana aeine Gemeinde lange Zeit mit Umsicht
geschützt hatte, infolge eines erneuten Edictes das Martyrium
erlitten, und so war es ganz natürlich, dass er zu Carthago
in August ins Zeit einer besonderen Verehrung genoss: es war
ihm eine Basilika geweiht, und auch die Stelle, wo er den
Tod erlitten hatte, die mensa Cyprian i, war ein viel-
besuchter und verehrter Ort (die Belege unten S. 34).
Augustin nun hat über eine grosse Anzahl von Psalmen
zu Carthago gepredigt , sicher ist dies für Ps. 32, 36, 38, 50,
55, 72, 80, 85, 86, 103. 146. Auch wo diese Predigten zu
Carthago gehalten wurden, darüber bekommen wir Nachrichten
theila in den Predigten selbst, theila duich alte Notizen zu
denselben. Augustin acheint seine Gemeinde besonders gern
an der schon genannten mensa Cypriani um sich versammelt
zu haben ; ich schliesae dies aus seinem Nachwort zu Ps. 80 :
('ras illi habent, ut audivimua, marc in theatro, nos habeamus -
portum in Christo, sed quoniam perendino die, id est, ouartn
sabbati, non possumus ad mensa in Cypriani convenire, quia
Digital ny Google
34 EIMLEITÜNO.
festivitas est sanctorum martyrum, craatino ad ipsam i
conveniamus. — 38, 1 : Habitus Carthagine ad mensam Cypriani,
eine haut] schriftliche Notiz. Was es mit dieser uiensa Cypriani
für eine Bewantnis hatte, darüber gibt uns -Augustia selbst
Auskunft. Ps. 80, 4 heisst es : Hoc est, quod tos et ad illam
mcnaam beati martyris exhortati sumus. Zu beati martyris
nun lautet die Anmerkung der Mauritier: Scilicet ad mensam
Cypriani martyris, nominatiin designati postea n. 23. nempe
apud Carthaginem, quo loco martyrium consummavit Cypria-
dus, 'in eodom loco', inquit Aug. serm. 113 de diverais c. 2,
'mensa deo construeta est, quae inensa dicitur Cypriani, non
quia ibi est unquani Cyprianus epulatus, sed quia ibi est im-
mo latus.' Aber auch in der Basilika des Cyprian, in welcher
der Heilige bestattet war, hat Augustin gepredigt, wofür
folgendes als Beleg diene. Ps. 32, I, 5 : Nonne id egit in-
stitutio in nomine Christi vigiliarum istarum, ut ex isto loco
citharae pcllercntur. Zu vigiliarum istarum die Anmerkung
der Mauriner: Consule sermonein 311, cap. 5, ubi haec ipsa
res luculentius refertur; ooque ex loco, uti et ex proxime
subsequenti enarratione n. 9 intelleges, hos de XXXII psalmo
traetatus habitos fuiase in ecetesia, ubi Cypriani martyris cor-
pus iaeebat. — Ps. 36: Itecenti sermone commendavimus
caritati Testrac, et deum esse possessionem nostram et nos
esse possessionein dei. Dazu die Anmerkung: Id sane coni-
mendavit supra pag. 203 et 204 in 2 super 32. psalmum
sermone habito apud Carthaginem in basilica 9. Cypriani:
qua in civitate hos quoque super 36. psalmum serm on es
pronuntiatos fuisse intelleges variis ex locia.
Für zwei Predigten Augustins können wir mit ziem-
licher Sicherheit annehmen, dase sie am Cyprianstage gehalten
sind: die über Ps. 72 und 85. Zu der ersteren macheu die
Mauriner die Anmerkung: Sermo ad plebem habitus forte
an. 411 in pervigilio S. Cypriani. Dies wird geschlossen
aus der cp. 140 ad Honoratum c. 5. n. 13. Es muss aus-
drücklich dabei betont werden, dass in der ganzen Predigt
der Name Cyprians nicht genannt wird. Für Ps. 85 gibt
Augustin selbst Andeutungen. Er sagt daselbst: Contristatus
est beatus Cyprianus in passione, modo consolatus est in
„tizedby Google
II. ZWECK VON NOTKERS WF.lt K. 35
Corona . . . . tri modo pugaamus contra nos, quam via geramus
dorn u m so mm carnem istam, et vigilamus in bis Imninaribus,
et solemnitas ista dat nobis animum vigilandi. Daraus ziehen
die Herausgeber mit Recht den Schluss: Sermo ad plebem
in pervigilio solemnitatis forte S. Cypriani et apud Cartha-
ginem habitus.
Auch sonst erwähnt Augustin den heiligen Cyprian in den
Psalmen, z. B. 36, III, 13: Etsi dicit sententiam proconsul
in Cyprianum : alia est sella terrena, aliud tribunal* caelorum.
Aber für seine Zuhörer bedurfte es gar nicht der aus-
drücklichen Nennung des Namens; es genügte den martyr zu
nennen, um verstanden zu werden, da für die Carthagcr da-
mals Cyprian der Märtyrer xur' tin%i}r war. So ist, wie wir
oben sahen, Ps. 32 in der Basilika des Cyprian vorgetragen
worden ; wenn nun Augustin in seiner Erklärung dieses Psalmes
sagt 'ex ilüs ovibis missis in medium luporum et memoria»
raartyrum celebrainus; locus iste, quando martyris beati cor-
pus percussum est, lupis plenus erat' : so konnte bei 'martyris
beati' kein Zuhörer an einen anderen denken, als an Cyprian,
und die Mauriner haben mit gutem Grunde als Anmerkung
dazu gesetzt: Cypriani.
Wir sehen also den Namen Cyprians in Augustin s
Psalmen immer wiederkehren und mit der carthagischen Ge-
meinde in engster Verbindung. Und nun steht bei Notkor
am Ende des Ps. 88: explicit sermo seeuudus habitue per
vigiliaa 8. Cypriani. Unwillkürlich drängen sich gleich eine
Menge Fragen auf: wo ist die erste Predigt, welche am
Cyprianstage gehalten wurde? Denn bei Notker findet sich
keine Andeutung ,. dass vielleicht der ganze Psalm in zwei
Predigten zerlegt war. Was in aller Welt hat das Kloster
3. Gallen und Notker mit Cyprian zu schaffen, und vor allem,
wie käme Cyprian dort gerade zu einer so besonderen Ver-
ehrung, dass an seinem Tage gleich zwei Predigten gehalten
worden wären?
Alle diese Fragen finden eine genügende Beantwortung
aus Augustiu. Dieser nämlich hat über den fraglichen Psalm
zwei Predigten gehalten , überdies an einem Märtyrertage,
und wenigstens die erste früh am Morgen. Die zum Titel
ay Google
ELSLEITI'NG,
gesetzte Notiz lautet bei Augustin: Habitus maturinis horia
in martyrum quorundam celebritate; und zur zweiten Predigt:
habitus eodem die cum superiori sermone. Die Andeutungen
hierfür liegen im Text der augu Mimischen Auslegung selbst;
denn n. 10. heisst es: tu dominaris potestati niaris. nam quid
fecit mare saeviendo, nisi diem, quem hodie celebramus?
martyros oeeidit, aemina sanguia aparait, aegea eccleaiae pullu-
lavit .... (n. 27:) martyrea nostri, quorum nntalitia celebra-
mus, sanguinem auum propter liaec credit« et nondum visa
fudonmt.
Am Ende der beiden august mischen Predigten wäre also
ein 'explicit sermo seeundua' ganz am Platze; denn dass Cyprian
von Augustin nicht namentlich aufgeführt wird, könnte nicht
auffallen, da auch Ps. 72, wie oben hervorgehoben wurde,
ganz dieselbe Erscheinung bietet. Wenn wir matutinis
horis so verstehen wollen, dass die Predigt als eine so-
genannte matutina gehalten wurde, ao differiert diese Angabe
nicht aehr von habitus per vigiliaa: der Unterschied
zwischen matutina und vigiliac liegt darin , dass letztere die
ganze Nacht hindurch dauerten, entere vor Sonnenaufgang
in dilueulo stattfanden (Isid. do origine officiorum cap. XXII
ii. XXIII), und so konnte bei Notkor sogar per vigiüas durch
ze zHiiein maftinon erklärt werden.
Erinnern wir uns nochmals, daaa Augustin über Ps. 88
zwei Predigten am Märtyrertage, die erste sicher, die zweite
vielleicht in der Morgenfrühe gehalten hat, und dase Cyprian
für die carthagiache Gemeinde der Märtyrer x«r' ?£o/jv war,
ao kann es kaum einem Zweifel unterliegen, daaa Notker
jene für seinen Commentar höchst seltsame Bemerkung in
seinem Exemplar des Augustin vorfand. Solche historische
Notizen haben die alten Auguatin-Haa. thatsächlich gehabt,
z. B. der cod. Corbciensis zu Ps. 44: 'III nonaa Septem bria
quartn feria sermo habitus in basilica Rcatituta de Psalmo
XLIV," wo die anderen Hss. gar keine Bemerkung enthalten.
Aus dem geringen Interesse, welches sie im Vergleich zu
dem Autor selbst boten, ist es erklärlich, dass diese Be-
merkungen zum Theil verloren gegangen sind. Ich denke
ay Google
II. ZWECK VON NOTKERS WERK. 37
man kaun getrost kiiDftig zu Auguatins 88. Psalm hinzusetzen :
habitus per vigilias S. Cypriani.
Wenn es nun ziemlich sicher ist, dasa Notkcr die frag-
liche Notiz aus Augustin herübe rgeuommen hat, so entsteht
die weitere Frage: wie kam er dazu? Notkcrs Klostergenossen
und Schüler haben sicher gewusst, dass sie im wesentlichen
ein Excerpt und eine Verdeutschung Auguatins vor aich
hatten, denn dieser wird hinreichend oft citiert; dem Leser
wäre jene Bemerkung also sehr wol verständlich gewesen;
aber wahrscheinlich hat der Verfasser doch auch sein Werk
in der Schule erklärt, und dann ist es wol eine Notiz für
den Lehrer, dazu bestimmt, den Zuhörern Aufschluas über
das historische des Quell encomincntars zu geben. Und doch
könnte eine solche Beziehung auf die lateinische Quelle, wie
man sie im vorliegenden Falle annehmen müsste, noch an-
gezweifelt werden, wenn man nicht einen positiven Beweia
dafür beibringen kann, daas in der That in Notkers Commentar
Dinge stehen, welche sich nicht auf diesen selbst, sondern nur
auf die lateinische Quelle beziehen können; diesen Beweis
liefert uns aber die Einleitung zu l's. 118, welche trotz der
darüber stehenden Worte 'verha Sancti Augustiui' von llcinzel
wenigstens als Beleg für den homiletischen Charakter des
Werkes beigebracht wird. Ich stelle die deutsche und lateinische
Fassung einander gegenüber.
Augustin Notker
I'salmoa omnea ceteros, Alle dU änderen salinen.
nuos codicem psalmorum no- die an demo sältere stänt
vimus continere , quod ec-
clesiae consuetudine psal-
terium nuneupatur, partim irrähta ih einuu&ter. dktan-
sermocinando in populis, du. aide fort diän liätett
partim dietando exposui, do- sermocinandu.
nante domino , sicut potui : Dlsen salmen ceniesitnuin
psalmum vero centesimum octuvum decimuin frista ih
oetavum deeimum , non tani nie" so ftrro utnbe shui lengi
propter eius notissimam Ion- die mäiinolUt uueiz. so uinbe
gitudinem, quam propter eius nitta tieft, die unmaniye
profunditatetn paucis cognoa-
ay Google
:ih
EIN LEI TU NO.
cibilcm differebam. ot cum
molcstissime ferrcot fratros
raci eius solius cxpositionem,
quantum ad eiusdem corporis
psalmospertinet, deesse opus-
culis nostris, mequc ad hoc
solvendum debitum vehemen-'
ter urgerent, diu petentibus
iubentibusque non cessi : quia
quotienscunque inde cogitare
tentavi, seniper vires nostrac
inten tionis excessit.
quanto cnim videtur apertior,
tanto mihi profundior videri
solet; ita ut etiam quam sit
profundus, demonstrare non
possem. aliorum quippe, qui
difäcile intelleguntur, etiamsi
in obscuritate sensu s tatet,
ipsa tarnen apparet obscuri-
tas: huius autem nee ipsa;
quoniam talem praebet super-
ficiem, ut lectorem atque audi-
torem nun expositiorem neces-
sariunt habere credatur. et
nunc quod tandem ad per-
tractionem eius accedo, quid
in co possim, prorsus ignoro:
spero tarnen, ut aliquid pos-
sim, adfuturum atque adiu-
turum deum. sie enim fecit
in omntbus, quaecuaque suf-
ficienter, cum prius mihi ad
intelligendum vel explican-
dum difficilia ac pene im-
possibilia viderentur, exposui.
So d6 mim brüodera
mih pdten unde mir geboten
daz ih min uuerch fölletäte.
unde th in foHerihtoü an
disemo salinen, dd tudlta ih
tar Idngo dna. uuanda so
ofto " ih dar ana stuönt Un-
eken. so i'tber uuag er tninen
sin, Ih ne mag sär gesdgen
sina tUß. uuanda er so filo
tmsemftero ist. so ßlo er
simftero manne dünchet.
An dien änderen die unsemfte
sint. skinet toh das.
aber dlser birget iz, so ferro.
daz sin lector unde sin
aüditor. ne uutmet an Itno
dürft sin expositionis.
Vnde nu ne mag ih nutzten
zuo gdndo. unde sin begfn-
nendo. uttas ih dar dna ge-
tu6e. Ih truen aber Gates
helfo hi$r also dnderesuudr.
dar mih onh iteuuaz tnöhta
impossibile ze gerecchene.
unde ih iz doh kerähta.
ay Google
II. ZWECK VOS SOTKERS WERK. ÖV
statui autcm per sermones Ik lialo aber mittlen sertno-
id agcre, qui proforantur in nea fore Hüten dar uz ze
populis, qua« Üraeci <,/nXi'a$ mächonne. die greci homilias
vocaut. hoc enim iustiue köizent. Dar sie sich kesd-
esse arbitror, ut conventus mittönt dar dttnchet Mir rekt.
ecclesiastici non fraudentur
ctiam psalmi huius iotelli- sinn intellegetttiam ze 6ffe-
gentia, cuius ut aliorum de- winne.
lectari assolent cantilena. sed
sit hucusque prooemium : iam ßara zuö faho ih nii.
de ipso est loquendum, de
quo istuc viaum est prae-
loquendum.
Das ist nichts als eine Uebersetzung, welche abgesehen
von wenigen Auslassungen das Original nicht nur, mit König
Alfred zu reden, andgit of awlgiete, sondern ward be wurde
widergibt. Wie man daraus beweisen will, dass Notkers
Psalmen Homilien sind, ist nicht einzugehen; Notker müsste
in geradezu lächerlicher Weise alles dem August in nach-
gemacht haben: er müsste den 118. Psalm zuletzt von allen
erklärt haben — mau begreift nicht recht warum ; er müsste
seine Klosterbrüder ersucht haben, ihn zur Erklärung dieses
Psalmes anzutreiben ; er müsste vorgeben, dass die Erklärung
ihm Schwierigkeiten gemacht habe, während doch gerade
in diesem Psalm in höherem Maasse als in den meisten
übrigen fast kein Wort steht, welches nicht aus Augustin
geschöpft wäre. Aber Notker hat selbst dafür gesorgt, dass
man ihm später nicht absurdes zutraue, durch den Zusatz:
verba Sancti Auguetini, und das allein dürfte wol eine Be-
rufung auf die nachfolgenden Worte unmöglich machen.
Gerade diese Einleitung und die Bemerkung am Schlüsse des
S8. Psalms beweisen durch ihm Beziehung auf andere Schriften
recht deutlich, was Notker mit seinem Commentar im Sinne
gehabt hat.
Doch ich werde positive Beweise dafür beibringen, dass
Notkers Zweck ein gelehrter war, wie auch Jt. v. Raumer,
über d. Eiufl- d. Christcnthums auf d. ahd. Sprache S. 243,
annehmen möchte. Ausdrückliche Solbstzeugnisae NotkerB
•.Google
40 EINLEITUNG.
sowie zahlreiche innere Gründe lassen keinen Zweifel daran
aufkommen.
Sehen wir uns einmal den Brief an, welchen Notker
an den Bischof von Sitten schrieb (Hattemer III, S. 3). Der
Bischof hatte Notker aufgefordert, irgend eine Arbeit, wie
es scheint über Musik oder Metrik (artibus illis renun-
tiavi), zu unternehmen, und letzterer entschuldigt sich nun
in seinem Antwortschreiben, dass er durch die Sorge für seine
Klosterschule allzu beschäftigt Bei, um der Aufforderung seines
Freundes nachkommen zu können. Er zählt die wissenschaft-
lichen Arbeiten auf, welche er unternommen habe, damit er
den Schülern ein besseres Verständnis derjenigen Werke er-
öffnete, welche sie in der Schule zu lesen hätten. Und diese
ecclesiastici libri et praeeipue quidem in scholis
legendi nennt er: zuerst bearbeitet er eine Anzahl profaner
Werke, nach diesen wendet er sich zu theologischen, vollendet
den Psalmencommentar und beginnt den Job, dessen Bearbeitung
von neuem durch weltliche Schriften unterbrochen wird. Immer
spricht der Verfasser von seineu wissenschaftlichen Arbeiten,
nicht ein Wort von Predigtcu. Nach dem Briefe zu urtheilen wird
er auch schwerlich viel Zeit zum predigen gehabt haben. Ein
zweites Zeugnis findet sich bei Notker Ps. 93, 28 : Sih dir
selbo lector (Um) uuieo Augustinus chide. An einen lector
als Gehülfe beim Gottesdienst (siehe oben S. 31) ist natürlich
hier nicht zu denken, da dieser nur das Amt hatte, den Bibel-
text der Gemeinde mit Ausdruck vorzutragen, mit der Aus-
legung aber gar nichts zu thun hatte (vgl. Isidor a. a. ü.);
lector bedeutet hier schlichtweg Leser des Commentars. Das
sind zwei Selbstzeugnisse, denen gegenüber Wackernagels
Grunde hinfallig würden, selbst wenn die von ihm angezogenen
Stellen nicht eine andere Erklärung schon gefunden hätten.
In dem Briefe an den Bischof von Sitten spricht Notker aus,
dass er die Psalmen für die Klostcrschule erklärt habe, am
angeführten Orte in den Psalmen wendet er sich ausdrücklich
an den Leser und verweist ihn auf Augustin.
Endlich will ich noch auf die inneren Gründe aufmerk-
sam machen, welche den gelehrten Zweck der Psalmen er-
kennen lassen.
ay Google
II. ZWECK VON ÜOTKERS WERK. 41
Die Einleitung zu den psalmi graduum ist eine Ab-
handlung, deren letzter Abschnitt in lateinischer Sprache ge-
schrieben und demnach für den kirchlichen Vortrag ganz
ungeeignet ist. Nachdem nun die fünfzehn Stufenpsalmen
erklärt sind, steht am Ende derselben (Ps. 133): explicit de
XV. Psalmis Graduum. So schliesst man keine Predigt oder
Tischrede, sondern ein Buch oder eineu Abschnitt desselben.
Es zeigt sich hier ganz deutlich, dass der Verfasser eine
fortlaufende Leetüre seines' Werkes im Auge gehabt hat;
denn der Einwand, dass vielleicht über diesen Abschnitt nicht
gepredigt ist, wol aber über andere, kann sich nach dem,
was aus der Vergleichung der Einleitung des Ps. 118 mit
Augustin hervorgeht, auf gar nichts stützen.
Sehr häufig ferner verweist Notker auf Erklärungen,
welche er früher in anderen Psalmen oder auch in demselben
gegeben hat. So heisst es Ps. 107, 25 : Vnde er bringet ze
nfökte unsere fienda. Quinquagesimus nonus psalmus (deus
repulisti) säget iz folleghlichör. Und der Verfasser fügt nicht
hinzu, wie in diesem Psalm die Sache auseinandergesetzt ist,
sondern überlässt es dem Leser, die bezeichnete Stelle nach-
zuschlagen. Ps. 105, 1 lesen wir: Alleluiu ist öuh htär,
uuanda alxo Gates kendda skein in eleäis suis (an sinen
iruuelitin). föne dien der erero psalmus sdgeta. so ne gebräst
iro oäh in amarkantibus (an dien Huer tuSnten) föne diSn
nu gesungen sol uuerden. Durch das dun gleich im Anfange
bezieht sich der Verfasser auf den vorausgegangenen Psalm
104, wo er über Alleluia gehandelt hatte mit den Worten:
AUeluia ist hebreum. latine ehit iz. Laudate dominum (lobont
got). Wieder wird der Leser also zum Nachschlagen ver-
anlasst. Ps. 107,3: Stant iif psalterium untle cythara. daz
sint miraetda (wunder) unde passiones (uüizze). also dar
f6re stut in qutnquagesimo VI psalmo. Dort hat Notkcr die
Sache eingehender behandelt. Ps. 58, 1 : Disen salinen sang
JJauid. do saul santa. unde sin hus pesazta. daz er in dar
irsludge. Der ander tiil disses tituli (förezeichenis) ist fore
gesdget, Ueber diesen anderen Theil des Titels handelt
Notker zwei Psalmen vorher, nämlich am Anfang von Ps. 56.
Ps. 40, 1 : Er chad föne itno selbemo dn demo forderen sal-
* Google
42 einleitUko.
mm. Augustin sagt an der entsprechenden Stelle 'dicentem
in atio psalmo'; und so musste er in einer Predigt sagen,
welcher nicht der Ps. 89 unmittelbar vorangegangen war.
Notker jedoch konnte, in der Voraussetzung, dass sein Buch
einer fortlaufenden Leetüre diente, auf den vorhergehenden
Psalm verweisen, wo sich die Stelle findet (39, 38). Aelra-
liche Verweisungen finden sich noch Ps. 13, 9 ; 21, 36 ; 45, 1 ;
56,25; 57,1; 78,1; 79,12.
Alle die angeführten Stellen beweisen, dass Notkers
"Werk für die Leetüre bestimmt war. Dazu kommt noch,
dass der ganze Cummentar von grammatischen, rhetorischen,
geographischen und naturwissenschaftlichen, selbst sprach-
vergleichenden Bemerkungen voll ist, Bemerkungen, welche
in einer Predigt oder geistlichen Tischrede der damaligen
Zeit nun und nimmer Platz finden durften. Zwar sind zu
allen Zeiten vereinzelte antiquarische Bemerkungen in Pre-
digten aufgenommen,, so auch bei Augustin ; aber es wurden
doch stets daran geistliche Betrachtungen geknüpft (vgl. d.
Quelle zu 102, 8). Die antiquarischen Notizen bei Notker
sind jedoch selten von mystischer Auslegung begleitet und
dabei so zahlreich, dass sie gerade das ganze Werk zu einem
wisseuschaftlichen machen.
Gelehrte Bemerkungen finden sich besonders an folgenden
Stellen; grammatisch-rhetorische: Ps. 28 amSchluss; 31,17;
34,29; 43,42; 77,24; 77,67; 80,5; 138,36; sprachvergloi-
chende: 89,7 und 103,39'; naturwissenschaftliche; über
1 Wir können Notker billigerweise den ersten deutschen Sprach-
verjrleicher nennen, und er hat sich als verständiger Beobachter ge-
zeigt. Wenn noch heute selbst nördlich der Curia Raetorum 'runionsch'
gesprochen wird, so ist anzunehmen, dass zu Notkers Zeit das roma-
nische bis in die Nahe von 8. Gallen geheracht hat. Es wäre wunder-
bar, wenn die Geistlichen der damaligen Zeit nicht romanisch verstanden
hiitten, wie dies das Interesse des Klostors erforderte, welches aus der
Umgegend seine Kräfte heranziehen musste — sind doch noch heute,
wo das deutsche fast allgemein dort verstanden wird, die Geistlichen
des ladinischen kundig. Dazu beweist Ps, 89,7 ziemlich sicher, dass
Notker Kenntnis des vulgär-romanischen besass. In Bezug auf roman.
dructnt = 1000, welches er als üblich angiebt, ist zu bemerken, dass
das heutige rlto-rom. nicht mehr eine Form * dtachtfhient sufzu weisen
ay Google
II. ZWECK VON NOTKERS WERK. 43
Steine: 118, q, 12; 147,11; über Thiere: 31,16,17; 44,21;
101,12,13,14; 103,37,39; 146,14; über Heilkunde: 50,15.
Alle diese wissenschaftlichen Bemerkungen deuten auf
einen gelehrten Zweck hin, ebenso wie die zahlreichen Inter-
linearglossen, welche, rühren sie auch nicht alle von Notker
her (vgl. meinen Aufsatz zum Wiener N. in der Zs. f. d. Alt.
Bd. XXII), doch beweisen, dose Notkers Werk auch später
wissenschaftlichen Zwecken diente.
Endlich war bei Besprechung des august mischen Com-
mentars darauf hingewiesen, dass Notker gerade diejenigen
Partien seiner Vorlage übergeht, welche speeifisch Predigt-
zwecken dienten.
Ich fasse das Ergebnis folgendermaassen zusammen:
Es giebt keinen Grund, welcher beweist, dass Notkers Psalmen-
crklärung eine Reihe von Homilien ist. Zwei gewichtige
Selbstzeugnisse des Verfassers dagegen bekunden, dass er
einen wissenschaftlichen Zweck verfolgte, und zwar, dass er
seinen Commentar für die LectÜre bestimmt hat. Diese Be-
stimmung geht auf das deutlichste hervor aus den zahlreichen
Verweisungen innerhalb des Werkes.
Notkers Psalmen sind die wissenschaftliche,
für Schulzwecke bestimmte Arbeit eines Gelehr-
ten, und deshalb mit des Verfassers übrigen er-
klärenden Schriften in eine Reihe zu stellen.
Noch ein paar Worte zur litterarischen Würdigung des
Werkes seien mir gestattet.
hat," wie sie nach Notkers Angabe wol Unten müsste — man sagt
milli. Aber Notkers ausdrückliches Zeugnis können wir nicht an-
zweifeln, and deaeeitt (wol decem oentum, nicht decie« centum) ist auch
durchaus nicht auffälliger, als das sebriftfrz. quatre-vingt und soizante-dix.
Für die Möglichkeit eines alten denctnt spricht auch der Umstand, dass
die Hunderter im dortigen roman. zum Theil durch wirkliche Compo-
sition gebildet werden: tschient = 100, rfuos = 3, Iraia — 3, aber
duats-hitnt = 200, trajatackient = 300, in der Engadiner Hundart.
Jedenfalls mute man Notkers Scharfsinn anerkennen, welcher ihn bei
der Gegenüberstellung von rom. uncent, duent, tercent (Ps 89,7) mit
deutschem einhunt, ziciihunt, Iri'ihmit auf das richtige und nahe an
das Gesetz der Lautverschiebung brachte, welches ja auch Fr. Junius
zuerst für die Gutturalreihe erkannte.
a, Google
44 EINLEITUNG.
Ein eigentümliches Denkmal des deutschen Geistes
kann man in Notkers Psalmen nicht sehen, nachdem einmal
festgestellt ist, duss es so gut wie ganz aus lateinischen
Quellen geschöpft ist. Aber Notker durfte nicht anders ver-
fahren; denn er lag nicht im Kampf und Widerspruch mit
der Kirche und ihren Lehren, wie dies bei Gerhoh von
Reichersborg der Fall war (vgl. 8.5); er war vielmehr selbst
Lehrer eines strengkatholischen Klosters, dazu angestellt, recht-
gläubige und gehorsame Priester heranzubilden, und musate
daher in althergebrachter Weise auch sein Werk auf die Tra-
dition der grossen Kirchenlehrer stützen. Dies brachte der Orga-
nismus der Hierarchie mit sich : er, der gelehrte Aristoteliker
hätte es sich andernfalls schon müssen gefallen lassen, wenn
ihn sein vielleicht minder gelehrter Abt zurechtgewiesen hätte.
So stellt sieh Notker uns als ein fleissiger, nicht über den
Geist seiner Zeit hinaus wirkender Gelehrter dar. Was aber
seine Psalmen für uns weit über ähnliche compilatorische
Werke des Mittelalters erhebt, das ist das Gewand, in wei-
chein der alte Gelehrte sie uns hinterlassen hat: sie sind das
erste gelehrt-theologische Werk in hochdeutscher Sprache.
Und damit mag es entschuldigt werden, wenn ich dem Werk
eine so umfangreiche Arbeit gewidmet habe. Wenn man
mit den Quellen in der Hand Notker auf dem mühevollen
Wege begleitet, den er durchmessen hat, um aus einer fast
unerschöpflichen Masse von Stoff, welcher ihm in drei grossen
Quellen vorlag, das für seinen Zweck brauchbare heraus-
zuschälen, dann wird man Achtung bekommen vor dem Fleisse
eines Mannes, der mit der Mühe der Auslegung diejenige des
Uebersetzens in eine für wissenschaftliche Zwecke noch nie
vorher gebrauchte Sprache verband. Notkers Psalmen werden
uns allezeit ein ehrwürdiges Denkmal deutsches Fleisses bleiben.
ay Google
DIE QUELLEN.
„Google
Bei der Zusammenstellung der Quellen habe ich nach MSglk-h-
keit nur diejenigen Warte herausgenommen, welche für Notker unbe-
dingt al« Quelle dienten- unvermeidlich jedoch war es, ein grössere«
StOck abzudrucken, an solchen Stelleo, wo Notker den Gedanken de«
Originals mit wenigen Worten widergibt. Hinter jedem Abschnitt
habe ich die Quelle angegeben und dabei folgende Abkürzungen an-
gewendet:
A = i
Br = BreTiarinra,
B = Bed«,
R = Reuig Jus,
H = Hsjmo Hai berat atensia,
Rf = Rufinris Aquileiensis,
Q = Qregorios (TU?),
AI = Alcuin.
Den Text Angustina gebe ich nach der Bened-Autg. von 1730, Casaio-
ilor nach Garetius, dal Breviarium nach Vallarsius, Bed» nach der
Ausgabe Coloniae 1088, Oregor nach der Ausg. Paris. 1C40. Remigius
nach der Ausgabe Coloniae 1536, Rußnue nach Vallarsius 1745, Hajmo
und Alcuin nach Higne.
a, Google
PSALM I.
I. Sicut homo terrenus, qui uxori consensit deceptae a
serpente, ut dei praecepta praeteriret. A.
3. non fere quisquam est, qui careat amore dominandi
et humanam non appetat gtoriam. pestilentia est enim mor-
bus late pervagatus et omues aut pene omnes involvene, A.
6. in tempore suo, id est, postquam clarificatus est re-
surrectionc et adacensione in caelum. tuac enim spiritu aaiicto
misso apostolis et eis in Hducia sui confirinatia et directis in
populos fruetifitavit ecclesias. A.
7. et foliuiii eius non deeidet, id est, verbum eiue non
erit irritum. A.
8. quae omnia videlicet aeeipienda sunt fruetus et folia,
id est, facta et dieta. A.
10. et quia homo terrenua, quando iuHatur seduetorio
vento superbiae, de soliditate terrae viveutium quasi pulvis
abücitur, quia sua levitarc ad firmamentum mandatorum se
tenere non potuit, merito pulvis dicitur, qui tamquam sub-
stantia tenuis vitiorum flatibus ventilatur. C.
II. impii non resurgent in iudicio, id est, resurgent
quidem, sed uon ut iudicentur, quia iam poenis certissimis
destinati sunt. A. — de bis enim dictum est: impius iam
iudicatua est. B.
12. peccatores auteni non resurgunt in consilio iustorum,
id est, ut iudicent, sed forte ut iudireutur. A.
13. novit viam iustorum, id est, approbat opera eorum. B.
PSALM II.
1. Quattuor inembris paalmi huius species decora for-
mata est. in primo loquitur propheta de Judaeis propter
passionem Christi. C.
2. pro eo dictum est, utquid, ac si diceretur, frustra.
non enim impleverunt, quod voluerunt, ut Christus extingue-
retur. A.
ay Google
48 DIE QUELLEN.
3. adatiterunt, non praeaentiam significat, aed voluntatem.
nam passionem domini constat coram regibua omni modo non
fuisse. reges autem terrae Herodom vult intellegi, qui per-
aequendo dominum necavit infantes. alterum vorn Herodem
nepotem eius, qjii l'ontio Pilato in salvatoria nece conaensit.
merito ergo adstitisse dicti sunt, qui sacrilegis mentibua con-
sentientes in uno scelere convenerunt. principes autem de
phariaacia dicit. . . . couvenerunt in nimm, in unam volun-
tatem, non in uuum conventum. C.
4. eoruin namque ad Christum pertinet et ad apostolos
eiua. C. — deniua operam, ut non nos alliget, neque im-
ponatur nobis chriatiana religio. A.
5. nihil horum tarnen sapere oportet carnaüter, quasi
aut buccis deua irrideat, aut naso subsannet. A.
6. ira ergo dei vocatur retributio peccatorum .... tunc
loquetur, illud tempus significat, cum iudicare venerit mun-
dum. C.
7. dieta sunt domini salvatoria. 0. — Sion autem, si
speculationem. ut quidam interpretautnr, significat, nihil magia
quam ecelosiam debemus aeeipere .... ergo iste sensus est,
ego autem constitutua «um rex ab eo super eccleaiam aanetam
eius; quam montem appellat propter eininentiam et firuii-
tatem. A. — praedicaDs praeeeptum domini: quod fecitevan-
gelium docena. C.
8. hodie, quia praesentiam significat, atque in aeterui-
tate nec praeteritum quidquam est, quasi esse desierit, nec
futurum, quaai nondum sit; sed praesens tautum, quia quid-
quid aeternum eat, aemper est. A.
9. hoc per habitum dicitur formamque aervilem, ex eo
quod filiua eat Virginia, quidquid enim in tempore aeeepit
Christus, seeundum hominem ea, quae non habebat, acquiret.
hie enim iubetur, ut petat seeundum uaturam inferiorem et
aeeepta possideat. C.
11. reges eos in virga ferrea: iu inßexibili iuatitia. A.
12. id est, conterea in eis terrenas cupiditätes. A.
13. piopheta loquitur. C. — nuue intellegite iam reges,
id est, iam valentea regere, quidquid in vobis servile atque
bestiale est; et iam valentes pugnare, non quaai aerem cae-
dentes, sed eaatigantea veatra corpora et eervituti anbücientea. A.
15. aervite domino in tiinore: ne in super bi am vertat,
quod dictum eat, reges, qui iudicatis terram. A.
17. et pereatis de via inata, id est, a coelesti rege
Christo. C.
18. cum exarscrit in brevi ira eius, beati oinnea, qui
confidunt in eo, id eat, cum vindieta venerit. A.
ay Google
1'iJALM III., IY.
PSALM III.
1. Tnm acilicet multiplicati Bunt, ut etiam de numero
discipulorum non defuerit, qui numero acceaserit persequen-
tiuni. A.
3. manifestum est, quod nisi desperaten t reaurrecturum,
non utique occiderent. A.
4. secundum hominem dicitur deo. A.
6. id eat, non corporis voce, quae cum strepitu verberati
acria promitur, sed voce cordia, quae hominibus silet, deo
autem aicut clainor sonat. A. — de monte, id eat, de divini-
tatis excellentissitna Buminitate. C.
7. non inconvenienter animadverti potest, quod poaitutn
est, ego, ad significauduin, quod Bua voluntate mortem susti-
nuit .... somnum autem pro morte positum innumerabiliter
acripturae eontinent. A. — aoporatua sunt, aecuram significat
pausationem ; non sicut impii, qui in morte quatiuutur, quo»
inquietat iugiter conecientia peccatorum: sed soporatio iata
fuit sacri corporis beata dormitio. C.
8. natura enim humanitatis per ae non potuisset propria
virtute reaurgere, nisi eam divina omnipotentia suscepisaet. C.
9. Dam quod dicit: non timebo, non significat, se non
eaae moritnrum, aed mortem formidare non poterat, quam
triduanam et mundo profuturam esse praeaciebat. C.
13. accipiamua dentca, verba maledica. A.
14. nemo de se praesumat, quoniam domini eat, aalvos
facerc de morte peccati. A.
PSALM IV.
1. Per totum psalmum verba sunt sanctae matris cc-
clesiae. C.
2. tribulado est enim, quae dilatat acmper ecclesiam,
quando eodem tempore confeasorea fiunt, martyres coronantur
totoque turba iustorum contritionibua semper augetur. C.
4. saltem usque in adventum, . inquit, filii dei veater
error duraverit: quid ergo ultra graves corde estis? A.
5. Arguuntur itaque illi, qui idolorum turpiaaimo amore
Hagrabaut .... istud autem mendacium idola significat, quae
täte nomen merito auaceperuut, quia contra dignitatem veri-
tatia erecta aunt. C.
6. sed interpositum diapsalma vetat istam cum superiore
coniungi. aive enim hcbraeum verbum ait, sicut quidain volunt,
quo significatur, fiat, sive graecum, quo significarur intervallum
psallendi; ut psnlma sit, quod psallitur, diapsalma vero inter-
positum iu psallendo silentium: ut quemadmodum sympsalma
dicitur vocum copulatio in cantando, ita diapsalma disiunctio
qy xxix. 4
(By Google
50 DIE QUELLEN.
earum, tibi quaedaiu rrquies disiunctae contiuitationis osten-
ditur; aive ergo illud, sive hoc. siv« aliud aliquid sit, certe
illud probabile est, non recte coutinuari et coniungi sensum,
ubi diapsalma interponitur, A.
7. quem, nisi cum, quem suscitavit ab inferis, et in
caelo ad dexteram collocavit? increpatur ergo geiius huma-
nuni, ut ad cum se tandem ab huiua muudi amore convertat. A.
8. cum clamavero, dielt, id est, cum bonis operibus
divinitati supplieavero. C.
9. quod duobus inodis intellegi potest: aut etimuai im-
seimini, uolite peccare, id est. ctiamsi surgit motu» animi,
qui iam propter poenam peecati nou est in poteatate, saltera
ei non consentiat ratio et mens, quae intus regenerata est
seeundum deum, ut meute serviamus legi dei, si adhuc eamc
aervimus legi peecati: aut, agite poenitentiam, id est, irasci-
mini vobis ipsis de praeteritis peccatis, et ultcrius peccare
desinite. A.
10. quae dicitis in cordibus vestris, subauditur, dicite:
ut sit plena aententia, quae dicitis in cordibus vestris, dicite :
id est, uolite esse populus, de quo dictum est, labiia ine ho*
noraut, cor autem eorum longe est. a me. A.
11. uam compunetione quadam animarum fit optata
coitveraio: ac si dieeret, deseritc pravas cogitationes vestraa,
antequam scelera perpetretis. C.
12. sacrificate sacrificium iustitiae et apeiate in domino,
id est, recte vivite, ut sperate donum Spiritus saneti, ut vos
vciitas, cui credidistis. Hlustrct. A. — et sperate in domino,
ut vitam bonani spes felicior subsequatur. non enim lue
pleno rccipei o possumus .... sed sperare docemur in do-
mino, ut in futuro promissa salutaria consequamur. C.
13. de ipsa futura vita, quao nobis promittitur. A.
14. hoc lumen est totum hominis et verum bouum.
quod non oculis sed mentc conspicitur .... homo enim
fnetus est ad imaginem et similitudmem dei. A.
15. dedisti Tactitiain in cor meuin. non ergo foris
quaerenda est laetitia. A.
16. sed homines tempornlia seetantes. qui certe muUi
sunt, nihil aliud noverunt dicere, nisi, quis ostendit nobis
bona? cum vera et certa bona intra semetipsos videre non
poasint. itaque consequenter de bis rectissime dicitnr, quod
adiungit: a tempore frumenti, vini et olei sui multiplieati
sunt. A.
10. ergo ista dei non habent pcccatorcs: sed sua, id
est, terrena, undo corpus vivat, nou anima perfruatur. 0.
17. in id ipsum quippe dicitur, quod nulla rerum' vi-
ay Google
PSALM IV., V. 51
ciasitudinc eommutatur: sed ipsum in se permanens incom-
mutabili pereunitate cousistit C.
18. singularia itaque spes est eccleaiae in meinbris suis,
quia sola recipiat regnum dci, quod Babyloniac populus non
potest adipieci. C.
PSALM Y.
1. Intellegitur ergo ecclesia. quae accipit kereditatem
vitam aeternam. A.
2. bene ostendit, quis iste sit clamor, quam anterior de
cordis cubili sine strepitu corporis perveniat ad deum: quando-
quidem vox corporalis auditur, spiritalis autem intellegitur. A.
5. peracta ergo erroris mei nocte, et discedentibus te-
nebrie, quas mihi peccatis meis feci, exaudies vocem meam. A.
6. ecclesia enim, quae se cognoscit habuisse tenebras
peccatorum. et de nocte mundi istius congregatam, tunc se
exaudiri merito credit, cum in luccm coelestis conversationis
eruperit. C.
7. si enim deus esset, qui vetlet iniquitatem, posset
etiam ab iniquis videri. A.
8. ostendit eos in iudicio domini generaüter esse ven-
turoa. C.
U. natu licet eum carnaliter tautum videant, quos rcatus
involvit, sicut scriptum est: videbunt in quem compunxerunt,
iuxta ipsum tarnen babitare nequeunt, qui gebennae crucia-
tione damnandi sunt. C. — tainen non permanebunt aliqui
ex ipsis ante oculos tuoa, id est. in gloria. unde dictum
est: tollatur impius, ne videat gloriam dci. B.
10. ilü tantum in iudicio damnabuntur, qui usque ad
finem vitae suae crimine se nefando commaculant. C.
11. sed hie aignificat haereticos, qui loquentes menda-
cium sequacium animas perdiderunt. C.
12. abominabitur, aignificat omnes, quos superius dixit
a regno domini reddendos extraneos. C.
13. in multitudine miseraiionie, fortasse in multitudine
hominum perfectorum et beatorum dicit. A. — nam cum
ipsa ecclesia hie domus sit domini. tarnen potest per unumquem-
que beatum dicere, qui eius membra sunt, Jerusalem futuram
se niliilominus intraturam. C.
14. et fortasse ob hoc addidit, in timore tuo, quod
magnura est praesidium procedentibus ad salutem. cum autem
3uisque pervenerit, fiet in eo quod dictum est, consummata
ilectio foraa mittit timorem. A.
15. in tua iuetitia autem, non in ea. quae videtur ho-
minibus. nam et malum pro malo reddere, iustitia videtur. A.
ay Google
52 »IE QUELLEN.
18. quomodo ergo potest esse in ore eorum veritas,
quorum cor fallitur de pcccato et poena peccatir' A.
19. bciii! autcm addidit, potent*: quod si clausuni esset,
minus foeteret. C.
20. aliud in corde tenebant, aliud in aermone pollice-
bantur. Br.
21. proplictia est, non maledictio. A.
22. aecidero enim proprie dicitur, qui spei suae amiastone
fraudatur. C.
23. oxpelluntur ergo impii ab illa hereditäre, quae in-
tellegendo et videndo deum posaidetur. A.
26. ipsa ergo erit aeterna exsultatio. cum templum dei
fiunt iusti: et erit gaudium ipsorum, ij.se incola eorum. A.
27. et bene in te, tamquam poasidcntes hereditatem,
de qua titulus psalmi est. A.
28. ne quis adscribat meritis suis, quod tributum bene-
dictione constat auctoris. C.
29. bona aiquidem voluntas creatoria. quae nos ineffa-
bilibus muneribus replet. dicta est acutum, quod revera
nos protegit et praemia decora concedir, C.
PSALM VI.
1. Visum est autem nonnullis diem iudicii nignificare,
id est tempus adventus domini nos tri, quo venturus est. iu-
dicare vivos et inortuos. qui adventus, computatia annis ab
Adam, post Septem annorum millia futuius creditur: ut Septem
annorum millia tamqimm Septem dies transeant, detnde illud
tempus tamquam dies oetavus adveniat. A.
3. nani qui arguitur, id est, aecusatur, metuendum est,
ne in finem habeat damnationem. A.
7. quousque, aubaudiendum. differs. C.
8. eripe animam mcam, ab imminenti sei licet supplicio. C.
10. hoc est esse imtnemorem dei, legem eius et prae-
eepta contemnere: ut infornum dixerit caecitatem animi,
qiiae peecantem, id est. morientem excipit et involvir. A.
13. lectus est hoc loco appel latus, ubi requiescit nnimus
aeger et infumus, id est in voluptate corporis et in omni
didectatione aaeculari. A.
21. ut, sicut ille suseepit veniam, ita et inimicoe cius
carnales ad domini gratiam redire contingat. C.
22. erubescant et conturbentur omnes inimici mei :
ut de peccatis auis agant poenitentiam. A.
PSALM VII.
1. Cum David a filio auo Abessalom cmdeli hello pre-
merotur. amicum suum .Chusi fecit pro dignosceudo consilio
(By Google
PSALM VII. 53
»d eiua castra migrarc: ut quidquid ad versus eum ngcretur,
sibimct secretius indicaret. nam et ipsum Domen praedictam
indient causam. Chusi enim, patre Augustino docente, inter-
pretatur silentium .... sie dominus noater in medio Judae-
tifiun silentium misit, cum mysterin sanetae incarnationis
assumpsit .... nunc ergo psalmum ad similitudinem Chusi
de futuro mysterio domini propheta enntavit, quia sieut David
filii sui Abessalom a so geniti et educati iniustam persecutio-
nem pertulit, ita dominus überall a se populi atque nntriti
furorem detestabilis praesumptionis sustinuit. C.
2. causam suam propheta trnhens in futurum mysterium
domini salvatoris, cui etiam nomen ipsum David mysticis
interpretationibus congruenter adscribitur: in prima divisione
«x sua persona dominum deprecatur .... quamvis propheta,
Abessalom filii sui causa videatui' e se proposita, de universis
tarnen inimicis se supplicat debero liberari, ab spiritualibus
maxime nequittU, quas convenit studiosiasiine praeeaveri :
quia carnales hostes corpus impetunt, spirituales vero nnimas
necare contenduut. libera a peccato, eripe a.diabolo. C.
3. dum non est, qui rodimat, neque qui salvum faciat:
id est, ne illc rnpiat, dum tu non redimis. neque salvum
facis. si enini deus non redimat neque salvum faciat, ille
rapit. A.
4. retribuebant enini Saul atque Abessalom malum, qui
ab ipso prius aeeeperant pietatis officium. C.
5. diabolus autein, quas animas persecutus comprehen-
derit, possidebit. A.
6. sie enini de animabus efficit, ut actus earum terrena
faciat contagione maculari. C.
7 vult enim eam solidam habere in conseientia coram
doo, ubi tiulla iaetantia est ... . ista soliditas in pul verein
deducitur, ai per snperbiam quisque conteiunens secreta con-
scientiae, ubi solua deus bominem probat, velit apud homines
gloriari. A.
8. non adversus homines liaec precatur, sed adversus
diabolum et angelos eins. A.
9. fines dixit ipsam possessionetn, ubi vult deum exal-
tnri potius. id est, honorari et glorifinari quam diabolum. A.
— verum haec vindieta, quae dicitur ira, in diabolum potius
debet adverti, qui totios punitur, quotics ab eo peccator
subiugatus eripitur. C.
10. id est, quia humilitatem praeeepisti. humilis apparc;
et tu prior imple, quod praeeepisti. A.
11. congregatio enim populorum, eive credentium stvc
persequentium potest aeeipi. A.
12. regressus ergo in altum propter congregationem po-
(By Google
54 DIE QUELLEN.
pulorum miait spiritum aanctiim : quo impleti praedicatorca
cvangolii orbem terrarum ecclesiis impleverunt A.
13. sive enim in altum regreaaua est, cum poat reaur-
rectionem adaccndit in coelum, bene aequitur, dominus iudicat
populos : quia inde venturue eat iudicare vivos et mortuoa. A.
15. conaummetur, inquit, perficiatur, secundum illud,
quod eat in apocalypai, iustus iustior Hat. et sordidus sor-
deacat adhuc .... dirigit iuatum in ipsa conacientia coram
ae, ubi nullua hominum videt, aed aolua ille, qui perspicit
quid quiaque cogitet et quid quemque delectet .... videt
igitur curna nostras, qui acrutatur cor; videt autem fines
curarum, id est, delectationea, qui peracrutatur renea: ut
cum invenerit, non ad concupiacentiam carnia, neque ad con-
cupiacentiam oculorum, neque ad ambitionem saeculi, quae
omni» tranaeunt tamquam umbra, inclinari curas noatraa, aed
ad gaudia rurum aeternarum auatoili, quae nulla commutationo
violantur, dirigat iuatum scrutans corda et renes deus. A.
16. hie autem iuatum auxilium eat, quia iam iusto tri-
buitur. A.
17. ipse iustua, qui reddet unieuique iuxta Opera aus.
ipae fortis, qui etiam peraecutorea impios. cum ait potentissi-
mue, pro noatra aalute toleravit. ipae longanimie, qui etiam
ipsos, qui peraecuti aunt, non statin) post resurrectionem ad
supplicium rapuit, aed susttnuit, ut ae aliquando ad salutem
ab illa impietate converterent: et adhuc auatinet, servans ul-
timo iudicio ultimam poeuam. A.
19. arcum ergo istura, scripturna aanctaa libcnter acce-
Serim, ubi fortitudine novi testamenti, quaai nervo quodatn,
uritia vetoris flesa et edomita est. A.
20. sed quia non sagittaa tantum, aed etiam vasa mortis
dix.it in arcu dominum parasse, quaeri potest, quae sint vasa
mortis, an forte haeretici P . . . malo enim voto per peccatum
losentes, male coguntur intellegere, ut ipsa ait poeoa pee-
cati. A.
21. sagittae, id est, apostoli, qui ardentibus, hoc eat
deaiderantibua, animis in modum sagittarum praeeepta aalu-
taria tranamiserunt. C.
22. parturivit iniustitiam plebs Judaica, cum videret
dominum pro salute humana miracula facientem, et de eiua
Sotiua exitio cogitavit .... peperit iniquitatem. quando
ixit: crueifige crueifige. 0.
24. hie caput noatram animam debetnua aeeipere ....
vertes quoque dictum est, quod dextra laevaque vertat ca-
pilloB, qui aignincat capitis summitatem. q -am rationem
esse non immerito dixerhnus. C. — ubieunque enim libido
dominatur,' ratio prenütur et subiugatur. B.
ay Google
PSALM V1I1. 55
PSALM VIII.
1. In fincm siguificarc dominum salvatorcm, quarti tituli
expositionc iam not um est. 0. — lorcularia ergo possumus
accipere ccclcsiaa, eadem rationc qua et aream intellcgimua
ecelesiani. quia sive in urea sivc in toiculari nihil aliud
agitur, nisi ut fructus ab integumcntis purgcntur .... agitur
enim nunc, ut non loco, aed afiectu interim separentur boni
a malis, quam vis siinul in ecclesiis, quantum attinet ad cor-
poralem praesentiam, convcrsentur. aliud autem erit tcmpus,
quo vel frumcnta in horrca vel vina in cellaa aogregentur. A.
2. ecclcsia vctun .... piimo iugrossu laudce Christi
domini Ineta decantat. C. — ut Ute Bit scnsus, domine, qui
es dominus noater, quam te adtnirantur omnea qui incolunt
terram. A.
3. quando dominus Christus resurgens a mortuis sedct
ad dexteiam patris. C
4. unde infantcs et lactontes illi intellegendi aunt, qui
proptcr rudimenta et infantiam fidei escam non capiunt for-
tiorcm: sed doctrina teneriori nutriuutur. ut is'e sit sensus:
non solum a perfectis, qui te omnino intolleguDt, es lauda-
bilis, sed etiam ab incipicntium et parvulorum ore praedi-
caris. C.
5. sicut faciunt haeretici universi. A. — cum a Judaeis
prohiberentur iufantes, ne laude» domino personarent, putan-
tibus illiquid puerilitcr ficri, qnod a tali aetate videbatur
asBUmi, tunc ille respondit: num legistis, ox ore infantium
et lactentium perfecisti laudem? C.
ß. ut des'.ruas inimicum et defensorem. quem nisi hae-
reticum '■ nam et ipso est inimicus et defeusor, qui fidein
christianam cum oppugnet, vidotur defendere. A. — inimicum
vero et defensorem Judaeum perfidum speoialiter dicit. qui
dum deum patrem se putat defendere, filio existit inimicus. C.
7. quoniam videbo. inquit, caelos opera digitorum tuo-
rum: id est. cernam et intellegam scripturas, quas operante
spiritu saneto per miuietros tnos conscripsisti. A.
9. cum despectu pronunciandum est, id est, fragilis
et cadueus, Adae sequax, qui in veteri peccato permixtua,
socia pravitate conclusus est. C.
10. iilius igitur hominis piimo visitatus est in ipso ho-
mine dominico, nato ex Maria virgine. A.
11. hinu iam domini salvatoris humilitaa narratur et
gloria. minoratus est enim non necessitate ministratoria, sed
pietatis suae spontane« voluntate. sicut apostolus ait: semet-
ipsum exinanivit formam servi aeeipiens. sequitur: paulo-
minus ab angelis: quia crucem pro oinniuin salute Buscepit.
ex ea siquidem parte creator angelorum minor factus est
-.Google
56 DIE QUELLEN.
augeüa. bene autem dixit: paulominuB, quia etsi mortale
corpus assumpsit, tarnen peceata non habuit. C.
12. nee terrena videtur oxcepisse, nee supera. C.
13. nam et nlio loco dicit: adorate cum omnes angeli
eius. C.
14. boves autem praedicatores designant. C. — nisi
ovea et boves intellegamus nmmas sanetas, vel innocentiae
fruetum dantes. A.
15. pecora enim carapi congruentiBBime aeeipiuntur
homines in carnn voluptate gaudentes; ubi nihil ardnum,
nihil laboriosum, adscendunt. Campus est enim etiam lata
via. quae ducit ad interitum. A.
16. vide nunc etiam volucres caeli, superbos, de quibus
dicitur: posuerunt in caelum os suum .... intuere etiam
pisces maris, hoc est furioses .... propter torculariorum
itaque significationem, subieeta sunt pedibus eius non solum
vina, sed etiam vinacia: non solum eciücet oves et boves,
id est, sanetae animae fidelium, vel in plebo, vel in ministris;
sed insuper et pecora voluptatis, et volucres superbiae, et
pisces curiositatis. A.
PSALM IX.
1. Canitur itaque iste psalmus pro oecultis unigeniti
filü dei. quamobrem, quoniam duos adventus domini credi-
mus, unum praeteritum, quem Judaei non intellexerunt, al-
terum futurum, quem utrique speramua, et quoniam iste,
quem Judaei non intellexerunt, gentibus profuit: non incon-
venienter aeeipitur de hoc adventu dici, pro oecultis filü, ubi
caecitas ex parte Israel facta est, ut plenitudo gentium in-
traret. duo etiam iudicia insinuantur per scripturas, si quis
advertat, unum occultum, alterum manifestum, oecultum nunc
agttur .... occultum itaque Judicium est poena, qua nunc
unusquisque hominum aut exercetur ad purgationem, aut
admonetur ad convereionem, aut si contempserit vocationem
et diseiplinam dei, excaecatur ad damnationem. Judicium
autem manifestum est, quo venturus dominus iudicabit vivos
et mortuos .... quocirca in hoc psalmo observandn sunt
oeculta rilii, id est et humilis eius adventu». quo profuit gen-
tibus, cum caecitate Judaeorum; et poena, quae nunc oeculte
agkur, nondum damnatione peccantium. sed aut exercitatione
conversorum aut admonitione, ut convertantur. aut caecitate
ut dsmnationi praeparentur, qui converti noluerint. A.
2. totus hie psalmus a persona prophetae depromitur.
C. — non in toto corde confitetur deo, qui de Providentia
eius in aliquo dubitat; ... et sie omnia ad divinae provi-
(By Google
dentiae regimen referantur, quae atulti quasi caau et temere
et nulla riivina administrationc fieri purant. A.
3. narrat omnia mirabiha dei, qui ca nou aolum in
corporibna palam, aed in animis invisibiliter quidem, sed longo
aublimius et exoellentius fieri videt. nam terreni hominea
et oguüb dediti magis miranrur reaurrexiaae in corpore mor-
tui! m Lazarum, quam resurre xiase in anima peraecutorem
Pallium. A.
4. non iam in hoc aaeoulo, non in voluptate contrecta-
tionis corporum, nee in palati et linguae snporibua nee in
suavitate odorum. A.
6. quamvia multos inimicoa habuerit, tarnen hie modo
Saulom convenienter advertimua. C.
9. sediati super tlironum, mit iudicaa aequitatem, quia
reaurrexiati a mortuis, et adecendisti in caelum, et aedea ad
d ext er um patria. A-
10. merepasti gentes et periit impiua. con venientiug
hoc domino Jean Christo dici, quam ipsum dicere aeeipimus.
quia enim atius increpavit gentes, et periit impius, msi qui
posteaquam adscendit in caelum, misit spiritum sanetum, quo
complcti apoatoli, cum fiducia praedicarent verbum dei et
peccata hominutn libere arguerent? qua increpatione periit
impiua, quia iustificatua est impius et factua est pius. A.
12. cuius autem inimici, nisi diaboli frampae defecernnt?
A. — civitatea autem dicit destruetas, populos infideles ultima
domini Cbriati manifestatione convictos, quorum pectora dia-
bolua in hoc saeculo tamquam auae civitatis moenia possi-
debat. C.
14. utquid ergo fremucrunt gentes, et populi meditati
sunt inania ad versus dominum et adversus Christum eins?
nam dominus in aeternum permanet- A.
15. paravit, cum iudicatus est, sedem suam. per illani
enim patientiam homo caelum adquisivit, et deua in nomine
evedentibus profuit. et hoc est oecultum filii iudicium. A.
16. et ipse item palani iudicabit orbem terrarum in
aequitate, id est, meritis digna diatribuet. A.
17. non quemadmodiim iudicant homines. qui corda non
vident, a quibua plerumquc deteriores aheolvuntur, quam
condemnantur: sed in aequitate et cum iuatitia dominus iudi-
cabit, teatimonium perhi beute conacientia, et cogitationibus
aecusantibus seu defendentibua. A.
18. pauper ille dei est. qui terrena cupiditate Vanuatus,
coelesti deaiderat largitate diteacere. C.
20. et eperent in te omnes, qui noverunt nomen tuum.
item dominua dicit ad Moyaen, ego aum qui sum: et dices
filiis Israel, misit me qui est. sperent ergo in te, qui cog-
(By Google
Ott DIE QUELLEN.
noscunt nomun tuum : ne sperent in hts rebus, quae tein-
poris volubilitatc practerfluunt, nihil habentes, nisi erit et
fuit. A.
22. ipse habitat in Öiun. quod interpretatur speculatio
.... agimua autem apreulationem, ut perveniamus ad Visio-
nen, A.
23. psallite, quia hoc eat revera illi paallere, universis
gentibus oius mirabilia nuntiave. C.
24. aequitur, aanguinem martyrum ab impiia persecuto-
ribua esse requirendum. C.
25. non eat oblitua clamorom pauperum: id eat, dod
ut putatis. oblitua est. A.
26. humilitatem igitur suam de inimicoruui supcibia
supplicat aeatimari. C.
27. liberatus ergo ex illis portis mortalibua, in istia
portis eccleaiac, quae beatitudiuem tribuunt sempiternnm. pro-
nuntiaturum se laudes domini pollicetur. C.
28. huc uaque est clamor pauperum, quem non oblitua
est dominus . . . . a aalutari tuo, quod eat dominus noster
Jesus Christus. A.
29. animadverte, quemadmodum aervetur poena pecca-
tori de operibua suis, et quemadmodum qui voluerunt ppr-
sequi eccleaiam, in ea corruptione sint fixi, quam se inferre
arbitrabantur. nam interficere corpora cupiebant, cum ipsi
in anima morerentur. A.
32. convertantur peccatores in infernum, id est, dentur
in manua auas, cum eia parcilur, et illaquecntur delectatione
mortifera. A.
33. quia cum non probaverunt deum habere in notitia,
dedit illoa deus in reprobum aeusum. A.
34. qui videtur nunc in oblivione eaae, cum peccatores
felicitate huiua saeculi florere existimantur, et iuati laborare. A.
36. cum de tine saeculi propheta traetaret, adventum
anrichriati cordia illuminatione proapexit, et periculi magni-
tudine perterritus. magna voce proclamavit: exurge domine,
non praevalcat homo. ipse est enim homo pessimua, quem
humana non potest snstinere conditio: in quo tanta erit ver-
sutia vel potestas, ut aola domini virtus eiua poasit auperare
nequitiam. C.
37. gentea etiam petit celerrimo adventu iudicari, quae
cum ipso aaeviasimo acolera magna facturae aunt. C.
38. constitue, domine. legislatoreni super cos. videtur
mihi antichriatum aigniticare. A.
39. sciant gentes, quoniam hominos sunt: ut qui nolunt
liberari a filio dei et pertinere ad filium hominis, et osse
ay Google
filii hotninum. id cat novi bomines, serviant homini, id est
veteri liomini pcccatori. A.
40. illo ad tantum culmen inanis gloriae venturua cre-
ditur, tanta ei licebit facere. et in omnes nominea et in sanctos
dei, ut tunc vere nonnulli infirmi arbitrentur deum res huma-
nas neglegere. A.
42. tunc magis pauper ad Studium virtutis aecenditur,
quia dum viderit pcccatorem nimia exaltatum, facile novit
esse casurum; et avidius ad humum tendit, unde sc exal-
tandum potiua esse confidit. C.
43. cotnprehenduntur in consiliia quibus cogitant, id est,
vineula illia Sunt prava consilia siui, quac eos trahunt in
interitum. R.
44,45. verum iste, qui adulantium falsitate deeeptus,
in magnam se superbiam dominationis evexerit, quod proprio
de antichristo datur intellegi, qui fallentium oatervia eo usque
perducitur, ut se non solum regem terrenum, sed etiam rerum
ornnium praedieet deum. C.
50. et omni um inimicorum suorum dominabitur. ita
enim traditur, quod reges omnes superaturus sit, et aolua
regnum obtenturus. A.
51. est et aliua intellectus; si de generatione mortali
ad aeternitatis generationem ae venire non poase vanua et
erroria plenus animus arbitratur, nisi artibus malia: quod
quidem etiam de Simone diffaraatum est, cum sceleratis ar-
tibus caelum se putnsset adepturum, et de humana generatione
in divinum generationem rebus magicis transiturum. A.
52, 53. in ore quippe habebit blaspbemam maledictionem,
cum se dei h'lium mentietur; amaritudirjem, quando resulta-
toribus suis poennm mortis indicet, et ad aupplicia iubebit
pervenirc, qui eum tamquam numen contempeennt adorare. C.
54. quibus divitjbus nisi eis, quos huius saeculi mune-
ribus cumulabit. A.
55. innocentem autem interficere. est ex innocente facere
nocentem. A.
56. iustos enim tnaxime peraecuturus est. de quibus
dictum cat, beati pnuperes spiritu. A.
57. leonem in cubili dicit eum, in quo et vis et dohia
operabitur. A.
58. attrahit eum, id est, dum illum a veritate culturae
ad nominis sui venerationem molitur adducere. C.
59. et bene ait, humiliabit eum in museipula sua. cum
enim aigna illa facere coeperit, quanto mirabiliora videbuntur
homimbus, tanto illi saucti, qui tunc erunt, contemnentur et
quasi pro nihilo habebuntur. A.
ay Google
60 DIE QUELLES.
64. videa, quoniam nulhia tibi illuder. auperiua enim
dixertit: anb lingua eius labor et dolor. C.
65. conaidcraa profecto, quando in tuie inanibus, id est
itidicio trnditua nun evadit; sed digna factis recipit, qui va-
candum ab sccleribua non putavit.
66. ideo enim pauper est. id est, omnia huius mundi
teinporalia bona contempsit, ut tu sis tantum apea eius. A.
67. pupillo tu eris adiutor: id est, ei cui moritui- pater
hie mundua. A.
68. contcre brachium peccatoria et maligni: illiua aciücet,
de quo aupra dicobatur, omnium inimicorutn suorum domi-
nabitur. A,
69. requiretur delichim eiua, nec invenietur. propter
illud, id est, iudtcabitur de peccato suo, et ipae periet propter
peccatum suum. A.
72. desiderium illud, quo aesruabant, cum in angustiis
et tribulationibua huiua aaeculi domini diem coneupiacerent.
A. — quoniam interfecto antichristo domini regirum aeternum,
pium magnificumque venturum eat. C.
74. commonemur. non so! um quemlibet pupillum, sed
pupillum et humilem deo eese gratissitnum. C.
75. aequitur quoque definitiva promiasio, ideo illa, quae
dieta sunt fieri, ut ultcriua a nullo hominum permittatur ex-
cedi. tunc stquidem omnia mala finienda aunt, quando auetor
omnium peccatorum cum aua plebe damnabitur. C.
PSALM X.
1. Cum frequenter in titulia poairum videatur, in finem,
et intentionem mentia nosrrae ducat aemper ad dominum
Christum, tarnen propter diveraa miracula positum eaae non
dubium est ... . aciendum tarnen hunc psalmum prolatum
eaae ad haereticos destruendos .... hia ergo vir fidelis
dicit. C.
2. unum montem teneo, in quo conndo. quomodo dicitia,
ut ad voa tranaeam, tamquam multi sint Christi V A. — paa-
serum quoque plura sunt genera : alii gaudent ad foramina
parietum: alii vallea roseidas requirunt: nonnulli inontea ap-
fielunt aqualentes. aed nunc de illie dicit, qui ad altiasima
oca terrnrum levissima voluntatc rapiutitur. primo capite
de insidiatoribua dicit haereticis, qui nituntur catholicos in
auam convortere pravitatem. C.
4. aermonem ab ipaia con vertat ad dominum et dicat,
quoniam quae perfeciati deetruxerunt. A. — idem de ipaia
haereticiB dicit, deatruxiaae illos legem domini. cum intor-
pretationibua falais scripturas Banctaa lacerare moliuntur ....
(By Google
PSALM XI. 61
permanet in comparatione s&gittarÜ; nam sicut igte habet
Biigittas in pharetra. ita illo gestat in corde verba venenosa. C.
5. Christus quid fecit vobis. qui dixit, pacem muam do
vobis, pacem meam relinquo vobis, quam vos nefanda dis-
sensione violastis? A.
9. id est, non ei qui credit deo, et spetu suam mm
ponit in hominc, sed tan tu in animae suac nocet dilector ini*
quitatia. A.
10. quibuadatn, inquit apostolus. Burnus odor vitae in
vitam, quibusdam odor morlia in mortem . . . . et hie igitur
eadem scripturarum nube pro suo cuiusque merito. et pecca-
tori pluvia laqueorum, et iuato pluvia ubertatis infusa est. A.
11. haec poena eorum est atque exitus, per quos blas*
phematur nomen dei, ut primo cupiditatum suaruiu igne
vastentur, deinde malorum operum putore a coetu beatorum
abiieiantur, postremo abrepti atque submersi ineflttbiles poenaa
luant. A. — calix enim mensura est, qua potantur animae.
calix autem dictus eo quod assidue calidam soleat auseipere
potionem. C.
PSALM XL
I. Petit itaque propheta miquiratem in midi iatiua de-
strui; ut ad illam ventatem futurae promissionis debeat per-
venii'i .... merito ergo buic psalmo oetavua diea aptatus
est, ubi saeculi istiua consuetuoo vitiosa deseritur et illius
venire innocentia postulatur. C.
5. quando contra dominum Cliristum testimonia quae-
rebant .... necease euim, ut mala loquerentur, qui duplicia
corda gestabant. C.
II. hoc autem ex persona dei patris aeeipiendum est.
qui propter inopes et pauperes, id est, iuopia et paupertate
bonorum spiritaliiim egentes, rihuiu suum dignatus est mitten:. A.
13. tiducialiter agam in eo: seeundum illud in evange-
lio: erat enim docena eos tamquam potestatem habens, non
tainquam sciibae eorum. A.
16. qui numerus ad septiformem spiritum videtur posse
respicere. C.
17. hie tamquam inopes et pauperes, ibi tamquam opu-
lentoa et divites. A.
18. in cireuitu impii ambulant: id est, in temporalium
rerum cupiditate, quae septem dierum repetito cireuitu tam-
quam t'ota volvitur: et ideo non perveniunt in ootavum, id
est, in aeternum, pro quo iste psalmus titulatus est. A.
19. multiplicautur autem iusti seeundum altitudinem dei,
quando ibunt de virtute in virtutem. A. — multiplicasti autem
filios hominum: ad illam promissionem respicit Abrahae, in qua
dicit : m ultiplicans multiphcabo semen tuum, sicut Stellas caeli. C.
(By Google
PSALM XII.
1. Finis euim legis Christus. A. — plenua propheta,
ut dictum est, domini caritate copiosa, qua eius humana-
tionem aride sustiaebnt, confidenter eruetans dicit, diffem
se diutiua ab expeetatione sua. C.
3_ dolorem ponit in corcle, depreeana ad aeterna con-
Bcendere. et humanam diem non pati. A.
4. usque quo exaltabitur inimicus meus super nie? vel
diabolus vcl consuetudo carnalis. A.
5. respice et exaudi me domine deus meus: reapice
refertur ad id quod dictum est, usque quo avertis faciem
tuain a nie; exaudi refertur ad id quod dictum est, usque
quo obliviaceris me in finem. A.
6. oculoa autem cordis hie debemus advertere, qui in
mortem obdormiunt, quando fidei lumine sepulto, carnali de*
leotationo elauduntur. ipso est enim somnua, de quo laeta-
tur iuimicus. C.
8. ne quando dicat inimicus meua, praevalui ad voraus
eum. diaboli insultatio metuenda est. A. — hoc de diabolo
et angelis eiua dicit, quibus talia consuetudo est, insultare
dum capiunt, vietorias suas putantes sequacium ruinaa. C.
10. exultabit cor meum in salutari tuo: in Christo, in
Bapientia dci. A.
11,12. cantabo domino, qui bona tribuit mihi: bona
spiritalin, non ad humanam diem pertinentia. et psallam
nomini domini altissiini: id est, cum gaudio gratias ago, et
ordiuatissime utor corpore, qui est cantus animac spiritaTis. A.
[Zur Wiener Hb.:
12,5. quia non est notus, id est, de stabilitate fidel
non reecssit. A.
6. facies illa domini, quae in duodeeimo psalmo deai-
derabili supplicatione petebatur, hie iam introducitur. C.
zu P«. 13.]
PSALM XIII.
1. Modo tarnen Psalniua hie Judaeorum vesaniam vehe-
menti increpatione castigat. C.
2. videns populuB Judaeorum, Christum humiliter in
assumpta carne venisse, insipienter dixit: non est deus. C.
3. id est, dum amant hoc Baeculuin et non amant deum :
ipsae sunt affectiones quae eorrumpunt animam, et sie ex*
caecant, ut possit etiam dicere imprudena in eorde suo : non
est deua. A.
4. usque ad unum: vel cum ipso uno potest intellegi,
ut nullua liominum intellegatur, vel praeter unum, ut acci-
(By Google
1'rULM XIII. 63
piatur dominus Christus .... et istc est melior iutellectus,
ut nemo intellegatur feciase bonitatem usque ad Christum:
quin non potest quisquam hominum facero bonitatem, niai
ipse monstraverit. A.
5. super Judaeos potent intellegi, ut honoratius eos
appellaverit tilios hominum propter unius dei cultum. A.
10. in allegor ia, qui occidunt et quasi devorant intcr-
fectos eos, quibus suorum morum perveraitatem persuadent. A.
12. venenuro dolum dicit: aspidum autem, quin nolunt
audire verba incantantis, quod in aliü psalmo evideutius di-
citur. (nämlich ps. 57:) ita ergo et hie data est quaedam
similitudo de Marso. qui incantat, ut educat aspidem de te-
nebrosa cavenia: utique in lucem vult educere; illa autem
amando tenebnis suas, quibus se iuvolutans oecultat, dioitur
quod cum exire noluerit, recusans tarnen audire iltas voces,
quibus se cogi sentit, allidit unam aurem terrae, et de cauda
obturat alteram, atque ita voces illas quantum potest, evitans,
non exit ad incantantem. A.
13. quorum os maledictione et umaritudine plenum est;
hoc est, venenuin nspidum. A.
14. ad eftundendum sanguinem, subaudiendum, domini
salvatoris. C.
15. omnes enirn malorum hominum viae plenae sunt
laboribus et miseria. A.
16. ideo dominus clamat, venire ad me omnes, qui la-
boratis et onerali estis. et ego reficiam vos. A.
17. isti non dieunt, non est deus, sed tarnen non timent
deum. A.
18. nonne cognoscent omnes qui operantur iniquitatem?
Judicium luinatur. A.
20. non enirn vere hnnc invocat, qui ea desiderat, quae
Uli displicent. A.
21. illic trepidaveriint timore, ubi non erat tirnor: id
est in damno rerum temporalium. dixerunt enirn, si relin-
quamus eum sie, credent in cum omnes, et venient Romani,
et tollent nobis et locum et gentem. timuerunt regnum ter-
renum amittere, ubi non erat tiinor: et nmtscrunt regnum
caelorum, quod timere debuerant. et hoc de omnibus tem-
poraübus commodis intellegendum est, quorum amissionem
cum timent nomine», ad aeterna non veniunt. A.
22. id est, non est in eis, qui diligunt saeculuiti. A.
23. consilium inopis confudistis, quoniam dominus snes
eius est: id est, contempsistis humilem adventum filii dei,
quia in eo non vidistis pomp.im saeculi. A.
24. ut hi quos vocabat in deo solo sporn ponerent, non
in rebus transeuntibus. A.
ay Google
64 DIE QUELLEN.
25. quis dabit ex Sion aalutare Israel? subauditur, nisi
ipse, cuius humilitatem contempsistis P . ■ . pro Judaeia enim
npoutoluB etiain illud Isaiae testimonium accipit, quod dictum
est, veniet ex Sion, qui avertat impietatem ab Jacob. A.
PSALM XIV.
1. Propheticae mterrogationi reapondet dominus. C.
U. unde factum est, ut ßdes catholica, quae per ecclc-
aiaa toto orbe diffusa est, dei tabemaculum nuncupetur. C.
4. interrogatio conslat uiio versiculo. responsio vero
aex veraibus coutinetur . ... et ex persona domini Christi
dicitur. C.
8. id est, non libenter aut temere credidit criminatori. A.
9. diabolum malignura in conspectu auo deduxit ad
niliilum, quando ei dixit: redi retro, satunaa, non tentabis
dominum deum tum». C.
14. quoniam qui facit haec, ipse habitat in tabernaculo
domini, et in aaticto moDte eins requiescit. C.
PSALM XV.
1. Retinemua enim, quando est dominus pafisua, hunc
titulum aupra caput eius fuiase conscriptum: Jesus Nazarenus
Rex Judaeorum .... et quia rex noster salvator de sua
passione et resurrectionc locuturus est, merito huius inscrip-
tiouis co mm emo ratio facta est . - . . verba facit ad patrem,
cotiservari se petens. C.
3. quoniam bonis meis non expeetas tu fieri beatus. A.
4 inter itlos, hoc est, sanetos, qui sunt in terra viven-
thun. . . . significanB innocentes et iustos, inter quos mirae
faetae sunt voluntates domini aalvatoris, quando illia obedien-
tibus et iusaa ipaius facientibus, de mortalibua aeternos red-
didit, et de terrenis coeleates beneticio suae pietntis effecit. C.
6. itaque post multiplicatas infirmitates acceleraverunt,
ut sanarentur. A.
7. ut ad novi testamenti liberatricem gratiam desidera-
bilius pervenirent; quos dicit non sanguine peeudum, aut
victimaram consuetudine congregandos, sed immolatione sci-
licet corporis et sanguinis sui, quac humanum genus toto
orbe celebrata salvavit. C.
8. spirituali mutatione obliviscentur quid fuerint: nee
a me iam vel peccatores, vel inimici, vel homines, sed iusti
et fratres mei et tibi dei vocabuntur per pacem meain. A. —
prius enim diett sunt tibi irae. filii diaboli, filii carnis: post
adventum vero domini, aacris fontibua renati, appellati sunt
Christiani, filii dei, nmici sponsi. C.
ay Google
PSALM XVI. 65
9. hereditas pertinet ad gentium fidem, calix ad vene-
rabilem paasionem, qui sobrie potatns confert gloriosiBsimam
resurrectionem. C.
10. non cnim restitucB mihi, quod non amisi, sed read-
tues bis, qui amiserunt eius claritatis notitiatn : in quibus
quia ego sum. mihi restitues. A.
13. intellectum, quo ista hereditas videri et poBsideri
potest. A.
14. super intellectum autem ugque ad mortem mc eru-
divit inferior pars mea, carnis assumptio: ut experirer tene-
bras mortalitatis, quas ille intellectus non babet. A.
15. sed veniens in ea quae transeunt. non abstuli ocu-
lum ab eo qui semper manet, hoc providens, ut in eum post
temporalia peracta recurrerem. A.
16. quoniam favet mihi, ut Btabiliter in eo permaneam. A.
17. propter hoc et in cogitationibus meis iocunditas, et
in verbis exultatio. A.
18. quod caro illn passibilis, quam pro nostra omnium
salute auscepit, veritatcui gloriosae resurrectionis incorrupta
promerutt. C. — insuper et caro mea non deticiet in interi-
tum, sed in ape resurrectionis obdormiet. A.
20. hie enim corruptionem, id est putrefactionem iuste
negat fieri, quae generaliter carnem vastat liumanam. G.
21. notaa fecisti per me humilitati* vias, ut ad vitam
redirent homines, unde per superbiam ceciderant. A.
22. ndimplebis eos laetitia, ut non ultra quaerant ali-
quid, cum facie ad faciem te videririt. A.
PSALM XVI.
1. Haec est peraonae domini tribuenda, adiuneta ecciesia,
quae corpus eius est. A.
8. ibi enim probatus rat, ubi inter multas Iudaeorum
iniquitates et pericula mortis mirandae patientiae documenta
monatravit. C.
9. Prius se dicit probatum, deinde fuisse visitatum, sed
probatio significat passionem. visitatio resurrectionem. C.
12. propter verba labiorum tu omni, propter verba pacis
tuae vel prophetarum tuorum. ego custodivi vias duras.
ego custodivi vias laborioBas mortalitatis humanae atque
13. petit ergo dominus Christus et greasua buos, id est
actus hutnanos, et sua vestigia custodiri, quae fideles apoatolos
congruenter aeeipimus, in quibus poat adscensionem gloriosam
religionis catholicae signa dereliquit. talia ergo sensua est:
cuntodi mo in mandatis tuis, ut imitantes me minime movean-
tur abs te. C.
ay Google
15. quoniam ad cum per se non valet humana infinni-
taa per venire. C.
16. significat enim inirabilia, quac in carne facturus erat,
quae Judaeus populus, etsi um versus non credidit, tarnen
sub admiratione conspexit. C.
17. salvos facia spcrantes in te, id est in aeterna vita
constitues. . . . dextera enim patris est filius. C.
18. per eam tarnen dirigitur acies luminis, quo lux et
tenebrae diiudicantur, sicut per Christi humanitatem divinitas
iudicii. discernetia inter iustos et peccatores. A.
19. misericordia quippe et Caritas quasi alae sunt patris,
quibus sc protegi cougruentcr expostulat; haec autera cum-
paratio venit ab avibus, quae caros filios alaram euarum
extensione custodiunt. C.
20. inimici eins Judaei. C.
22. et propterea ob eorum locutum est supcrbiam, di-
cendo, ave tax Judaeorum et cetera talia. A.
23. proiicientes me extra civitatetn nunc circumdoderunt
me in cruce. A.
24. dicit consuetudinein pcrditorum, qui terram rcspiciunt,
quando in mala cogitatione volvuntur. C.
25. Iioc est, Judaci a Pilato, quando eis dixit: tollitc
eum, et seeundum legem vestram crueifigite eum. C.
27. ante excaccentur malitia sua, ut factum eorum vin-
dieta praeveniat, <t ita subverte eos. A.
28. eruc animam meam resuscitando me a morte. A.
29. framca est enim patris, quando per ipsam diabolum
vicit. C.
30. 31. et ut ille nequnm populus supplantctur, o domine,
divisos eos iam a paucis, id est a bonis : qui cum sint plures
in virtute, quantum ad numerum, tarnen sunt in paucitate:
eos, inquam, divisos a paucis. moraliter divide, id est. ex-
clude de terra sua localitcr: et hoc in vita eorum. id est,
ipsis persecutoribus meis viventibus, amittant locum et gentem.
multi enim ex eis adhuc vivebant, cum a Tito et Yespasinno
destrueti sunt. B. — a paucis, id est, ab electis de terra
viventium .... aliter seeundum historium: in vita eorum,
scilicet ista, quam solam amant, divide eos de terra sua.
quod factum est tempore Titi et Yespasiani, quando captf
sunt et venumdati. R. — haec divisio facta est in destruetione
Hierusalem per Titum et Vespaaianum. . H.
32. saturnti sunt immunditia, conculcantes margaritas
sermonum dei. A.
33. transmiscrunt autem rehquias peccatorum filiis suis,
quando clamabaut: sanguis huiua super nos et super filios
nostros. C.
ay Google
PSALM XVI., XVII. 67
34. ego autem, qui non apparui eis, qui corde sordido
et tenebroso lucem sapientiae videre non possunt, in tua
iuatitia apparebo in conapectu tuo. A.
35. et cum illi aaturati sunt immunditia aua, ut mc
intellegere non poasint, ego satiab-tr, dum manifeatabitur
gloria tua in hia, qui me intellegunt. A.
PSALM XVII.
1. Nam primo ordine propheta loquitur gratiae agens,
quod eum de gravibus periculis divina pietas liberare dignata
est. aeeundo eedesia loquitur, quae ante adventum domini
inuumeraa pertulit calamitatea, poateaque miaertua ei medi-
cinam aanetae incarnationia indulait. C.
5. cornua enim sunt arma belluarum, quibus salutem
auam solerti concertatione defendunt. C.
7. circumdederunt me dolores mortis: id est, carnia. A.
— nam merito iustus iate eircumdatum ae gemitibus asserebat,
quia dum esset auperatitionum innumera multitudo, ndelium
erat rara devotio. 0.
9. de paganis rlieit, qui erunt dolores inferni, id eat,
qui in infemo debito dolore torquendi sunt. C.
10. praeveniri vero dieimua, quando aliquid nos anti-
cipare dignoacitur; ut est ille reatua originalie peccati, qui
noa antequam uascamur ab ipso coneeptu reddit obnoxioa. C.
12. exaudivit de corde meo, in quo habitat, vocem
meam, A.
13. et clamor meue, quem non in auribus hominum, aed
coram ipso intus habeo, introibit in aurea eiua. A. — exau- .
ditam ergo dicit vocem auam, quam de adventu domini iugiter
offerebat. C.
14. ita clarificato ftlio hominis commoti aunt et contre-
muerunt peccatores. A.
15. et fundamenta montium conturbata sunt, et spea
superborum, quae in hoc saeculo fuerunt, conturbatae sunt. A.
16. fumus hie in bono positus est: quia sicut iate ter-
renus inutilea lacrymas movet. ita et ille poenitentiae calore
succensus fruetuosa profundit fluenta lacrymarum. C.
17. et igoia a facie eiua exardescit et flagrantia cari-
tatia post poenitentiam de notitia eius inardeacit. A.
18. qui iam mortui erant deaei-ti ab igne boni desiderii
ac luce iustitiae, et frigidi tenebrosique remanserant, rursus
accenai et illuminati revixerunt. A.
20. caligo vero hie diabolus eat .... aub pedibua
eius, quia siue dubio maieatate domini aalvatoria conculcatur
daemonum execranda nequitia, atcut et in nonagesimo psalmo
(By Google
68 DIE QUELLEN.
dictum« est: super aspidem et basiliacum ambulabis et con-
culcabis leonem et diauonem. C.
21. et exaltatue est super plenitudin cm scientiae, ut
nemo ad eum perveniret nisi per caritat:ui. plenitudo enim
legis Caritas, et cito se incompreherisibilem esse demonstravit
dilectoribus suis. A.
22. quaudo videntibus apostolis ad coclorum regua con-
scendit. C.
23. illa autem celeritas, qua se incomprehensibilem esse
monstravit, super virtutes animarum est, quibue se velut penuis
a terrenis timoribus in auras libertatis adtolhmt. A.
24. et poBuit obscuiitatem sacramentorum et occultam
spcm in corde credentium, ubi lateret ipse, non eos deserens.
A- — tenebras, incarnationis eius mysterium dicit, ut qui
in natura deitatis suae videri non potcrat, incarnationis vcla-
mine humanis conspectibus redemptor piissimus apparerct. C.
25. conversi tarnen ad id ipsum ambiunt, qui credunt
ei; quia in medio eoruin est, cum Omnibus aequaliter favet,
in quibus tamquam in tabernaculo habitat hoc tempore. A.
26. tencbrosa aqua in nubibus acris. nee propterea
quisquam in illa luce, quae futura est, cum ex fidc ad spe-
ciem venerimus, iam se esse arbitretur, 81 scripturas reote
intellegit. in prophetis enim atque in omnibus divini verbi
praedicatonbus obscura doctnna est. A.
27. praedicatores verbi eius non iam in Judaeae finibus
continentur, sed transierunt ad gentes. A.
28. grando et carbones ignts. obiurgationes figuratae,
quibus velut graudiue corda dura Hindun tur .... igne autem
caritatis accensa corda reviviscunt. haec omnia in nubibus
ipsius ad gentes transierunt. A.
31. et emisit evangeliatas pennis virtulum recta itinera
träne vol an tes, non suis, sed eius, a quo misai sunt, viribus.
et dispcrait eos, ad quos missi sunt, ut aliis eorum essen t
odor vitae in vitam. aliis odor mortis in mortem. A.
32. et miracula multiplicavit et contuibnvit eos. A.
33. id est, veritas pracdicantium, qui fontes aeternae
vitae sanctitatis suae ore fundebant. C.
34. et revelati t-unt proplietae, qui non intellegebantur,
super quos aedificaretur orbis terrarum credeDs domino. A.
35. ab incrcpatione tun, domine, clamantis: apprupin-
quavit super vos rcgnum dei. A.
3ti. ab inspirationc spiritus irae tuae: dicentis, nisi poe-
nitentiam egeritis, omnes similiter moricmini. A.
37. per has igitur parabolas sublucentes propositionesque
verborum bucusque prophetine spiritu, fidelium populis, qui
est sancta ecclesia, adventum domini nuntiavit .... hinc
(By Google
PSALM XVII. 69
iam mater ecclesia loquitur de temporibus christianU .... apte
yoto dixit ecclesia, accepit me, quae sponao Christo iuncta
laetatur. C.
38. hoc dicit de Fontibua sacris, quando ecclesia catho-
lica multitudmem Hliorum baptismatia regeneratione con-
quirit. C.
39. fortissimo» iniinicos, persecutores truculentos enun-
ciat. qui christianum populum formen tis et caedibus afflige-
biint .... tUDC enim ecclesia crescere meruit, quando earn
data desuper potestate inimicus afflixit. C.
41. in die afflictionis, quando christianorum martyria
celebrabantur. C.
42. tdeo deus protector, quia homo exstitit impugnator. C.
43. et quia carnales patiebar angustias, eduxit me in
spiritualem latitudincm fidei. A.
44. quod autem dixit, salvum me fecit, non moveat,
quia ad masculinum genus dcducta est: quoniam non videtur
absurdum, hoc ei nomen aptari, quae constat ex populo. C.
45. antequam illum ego vellem, eruit me ab inimicia
meis potentiaeimis. A.
46. et retribuet mihi dominus secundum iustitiam bonae
voluntatis, qui prior praebuit misericordiam, antequam haberem
bonam voluntatem. A.
48. id est, et pracmia iuatorum, et poenas impiorum
et Hagolla corrigeudorum, et tcntationes probandorum per-
«e voran ti contemplatione considero. A.
50. itaque non aolum propter latitudinem fidel, quae
per dilectioncni operatur, sed ctiam propter longitudinem perse-
vorantiae, retribuet mihi dominus secundum iustitiam meam. A.
51. cum aancto sanctus, quia tu sanctificas. A.
52. quia tu nulli nocea, sed criniculie peccatorum suorum
unuaqnigque conatringitur- A.
53. et cum electo elcctus cris. et ab eo, quem eligis,
eligeris. A.
54. et cum perverao videris perver*as: quoniam dieunt,
non est reeta via domini: et ipsorum via non est reeta. A.
55. hoc autem perversum videtur perveraU, quod con-
fitentea peccata aua aalvoa facies. A.
56. ignorantes autem dei iustitiam et suam volentes
constituerc, humiliabis. A.
57. quoniam non est lumen nostrum ex nobis. A.
58. nos enim peccatie nostris tenebrae aumua: sed deus
meuB illuminabia tenebraa meas. A.
59. tentatio vero diabolum significat. C.
60. tranagrediar murum, quem inter homines et coeleatem
Jerusalem peccata erexerunt. A.
ay Google
70 DIE QUELLES.
63. omnes, qui Don in Beipsis, Bcd in illo spcrant, eftdem
tribulatione non conaumuntur. A.
64. hoc contra paganorum dementiam dicitur, qui deos
aibi multifaria vanitate finxerunt. C.
65. deuB qui mc praecinxit, ut fortia sim, nc diffluentes
sinus cupiditatis impediant opera et gressus meos. A.
69. et super caeleatem habitationem figet intentionem
meam. A.
69. qui docet me operari ad auperandoa inimicos, qui
nobis intercludere caelcstia regna eonantur. A.
70. et poauisti infatigabilem intentionem bonorum ope-
rum meorum. A.
75. nee impedient carnales angiiBtiae; quoniam laetam
feciati caritatom meam operantem hitaiiter, etiam de ipsis,
quao subter me aunt mortalibus rebus et membris. A.
77. peraequar affechie carnales meos, nee ab eis com-
prohendar; sed compreheudam illos, ut absumantur. A.
78. praecinetus est enim virtute, quando patientiae for-
titudine iniquorum adversa superavit. C.
80. et inimicoa meoa dedisti mihi dorsum. et inimicos
meos convortisti, et doraum mihi eos esse feciati, id est. ut
aequerentur me. A. — dorsum conversionem eorum significat,
Jui ex reaiatentibus eius nomini, in salntiferam victoriam
ugati emeraerunt aubito chriatiani, ut Paulus apostolus de
pereecutore aaevisaimo post domini increpationem apparuit
repente discipulus. C.
81. aüos autem eorum, qui in odio perduraverunt, dia-
perdidiati. A.
82. quis enim salvoa faceret, quos tu non faceresP A.
85. per lata», quaa multi ambulant, perditionis vias
luxuriantes et lubricos delebo eoa. A.
86, erues me de contradictionibua eorum, qui dixerunt,
si dfrmserimua eum vivum, omne saeculum post illum ibit. A.
88. populus gentium, quem corporali praeeentia non
visitavi, servivit mihi. A.
89. neque oculis me vidit: aed reeipiena praedicatorea
meoa in obauditu auria obedivit mihi. A.
91. quod Judaeis aeeidisse manifestum eat, qui vetus
teatamentum carnaliter tenentes; novi gratiam reapuerunt. C.
— filii alieni, quibus, ut renovarentur, novum testameutum
attuli, in vetere homine remanserunt. A.
92. et tamquam uno pede debiles, quia vetus tenentes,
novum testameutum reapuerunt, claudi effecti sunt. A.
93. deaerentea intellectum legis, suis superstitionibus age-
bantur; ut non reeipientea promissum dominum salvatorem, de
lavandis manibus et calicibus iusauaa calumniaa commoverent. C.
(By Google
psalm xvrr., xvm. 71
96. libcrator meus de inimicia roeia iracundia, claman-
tibus, erucifige, crucifige, Judaeis. A.
97. a Judaeis insurgentibus in me patientem, oxaltabia
me reaurgentem. A.
99. confitebor tibi, id est, laudem tc per populos christia-
iios. C. — propterea tibi per me conti debuntur gentes. A.
100. deus qui magniticat, ut admirabilee faciat salutes,
quas eius Klius dat credentibua. A.
102. et so mini eiua, dominum significat salvntorcm. C.
— [Zur Wiener Ha.:
17, 17. liinc iam mater eccleaia loquitur de temporibua
christianis .... sive hoc dicit du fontibua sacria, quando
ecclesia catholica multitudinem filiorum b&ptismaiis regene-
ratione conquirit. C.
19. et quia carnales pRtiebnr angustias, eduxit me in
spiritalcm latitudinem fidei. A.
26, conversatio enim nostra ex prioribuü, aut dueibus
suis maxime similitudinem trahit ; dum unuaquisque tali in-
genio gaudet, quali fucrit praeditua ille quem sequitur. C. |
PSALM XVIU.
1. Inscriptio iata frequenter exposita est, paalmi dieta
referena ad dominum Christum: de cuiua pritiio adventu pro-
pheta dictum» est. 0.
2. tarnen hoc melius ad npostolos convertimua et pro-
pbetas, qui de adventu ipshi8 disaerondo orbem teirarum
sanetis adinonirionibus implevernnt. C.
■i. dies diei eruetabat verbum, quando dominus loque-
batur apostolia. C.
5. quando Judas dominum Christum prodidit Judaeis,
nox nocti annuntiabat acientiam. A.
6. nun sunt loquclac neque aermonca, quorum non au-
diantur voces eorum: per quos non audita sint vocea evan-
geliatarum, cum omnibua unguis evangelium praedicaretur. A.
8. in manifeatatione ecclesiam suam, non in oeculto,
non quae lateat. A.
9. et ipse Christum dominum dicit, qui tamquam spon-
aus ecclcaiae suae proecsait de thalamo auo. id est, de utero
virginali. C.
12. aicut ignia venit apiritua sanetus. A.
13. lex enim illa. quam per Moysen dedit, irreprehen-
sibilis est, quia perfecta veritnte consistit, quae per dominum
salvatorem non reprehensa, sed potius probatur impleta; ait
enim in evangelio: non veni legem solvere, sed implere. C.
15. quia nemo novit patrem, nisi filiua, et cui voluerit
(By Google
72 DIE QUELLEN.
filme revelare. quae abscondita sunt a sapientibua et reve-
lata parvulis. A.
16,17. omnes iustitiae domini in illo rectae, qui non
docuit, quod ipse non fecit; ut qui imitarentur, corde gaude-
rent, in eis. quae libere cum cantate facerent, non serviliter
cum timore. A.
18. re vera lucidum, quin sincere purum et immaculatum,
quäle a patre luminum prudire docet. C.
19. praeceptum domini lucidum, illuminans oculos: non
hobetans. non carnis oculos, sed cordis. A.
20. timor domini non servilis, eed castus; gratis amans,
non puniri timens ab eo, quem tremuit, sed separari ab eo
quem diligit. iste est timor castus, non quem consummata
Caritas foras mittit, sed permanens in saeculum saeculi. A. —
timor cum caritate: unde dixit: perfecta Caritas foras mittit
timor em. timeat non timore gehcnnae aut timore poenae,
sed timore aancto: sie timeat, ut quem amat, non perdat per
negligentiam. Br.
21. iudicia eius, qui non iudicat quemquam, sed omne
Judicium dedit filio, vere iustiiicata incommutabiliter. A.
23. plus quam seipsum desiderat iudicia dei , cuins
voluntatem praeponit sitae. A.
24. nam non custodienti amara dies domini. A.
26,27. quoniam delicta quis intellegit, quae ipsum ocu-
lutn claudunt, cui suavis est veritas, cui dosiderabilia et dulcia
sunt iudicia dei; et Bicut tenebrae oculos, ita delicta mentem
claudunt, nee lucem sinunt videre, nee se. A.
28. delicta inquit mea inquinunt me, delicta aliena af-
fligunt me: ab bis munda me, ab illis parce. tolle mihi ex
corde malara eogitationem, repelle a me malum suasorein. A.
29. si mei non fuerint dominata oeculta mea, et aliena
peccata, tunc immaculatus ero. A.
30. maximum vero delictum est Buperbia, qua et dia-
bolus cecidit, et hominem traxit. quantum enim in malo
magna sit hinc datur intellegi, quae ex angelo diabolum fecit,
quae homini mortem intulit. C.
31. superba anima in conspectu hominum vult placere:
humilis anima in oeculto, ubi deus videt, vult placere. A.
32. adiutor in bonis, redemtor a malis. A.
PSALM XIX.
1. Notus est iste titulus, nee Christus dicit, sed Christo
dicit, propheta, figura optandi, quae Ventura sunt, canens. A.
— futurorum igitur illuminatione propheta completus per
optativum modum evenire prospera sanetae deprecatur eccle-
(By Google
PSALM XIX. 73
aiae, quae il II per adventum domini certissiinc noverat Ven-
tura. C.
2- exaudiat te dominus in die qua dixisti, pater clari-
fica filium tuum. A.
6. memores noa faciat omiiium iniuriarum tuarum et
contumeliarum, qua« pro nobis pertulisti. A.
7. et holocaustum tuum pingue fiat et crucem, qua totus
oblatus es deo, in laetitiam resurrectionU convortat. A.
'8. tribuat tibi dominus, non seeundum cor eorura, qui
putaverunt persequendo delere te posse. A.
9. et compleat tfmne consilium tuum, non solum quo
animam tuam posuisti pro amicis tuis, ut mortitientum grau um
copiosius resurgeret, sed etiam quo caecitas e\ parte Israel
facta est, ut plenitudo gentium intraret et sie omnis Israel
salvus fieret. A.
10. exulrabJmus, quod tibi mors nihil nocebit: ita enim
nee nobis eam nocere posse monstrabis. A.
12. et alibi: pater sanete, serva eos in nomine tuo,
quos dedisti mihi. Br.
13. nunc mihi per prophetiam demonstrattim est, quo-
niam resuscitabit dominus Christum suum. A,
14. exaudiet illum uon de terra tnutum. ubi se petiit
clarificari, verum etiam de endo, ubi tarn ad dexterara patris
interpellans pro nobis, diffudit inde spiritum super credentes
in se. A.
15. potentatus nostri sunt salus favoris eius, cum etiam
de tribulatione dat auxilium, ut quando infirmamur, tunc
potentes simus. nam vana salus hommum, quae non dexterae,
sed siniatrae eius est. hac enint extolluntur in magnam su-
perbiam, quieunque peccantes temporaliter salvi facti sunt. A.
16. duo enim apud antiquos erant genera triumphorum:
unum maius in curribus, quod laureatum dicebatur; aliud
minus in cquis quod oratio nuricupabatur. sed ista saecula-
ribus relinquens. in nomine domini se magnificatum esse con-
ti rmat. C. — nos autem spem figentes in aeternis, neque
glortam nostram quaerentes, in nomine domini nostri exulta-
bitnus. A.
17. et ideo ipsi temporalium rerum cupiditate obligati
sunt, timentes parcere domino, ne a Romanis per derer t
locum: et irruentes in lapidem oftensionis et putram scan-
dali, de spe caelesti eeeiderunt. A. — resurgere enim duobus
modis dicitur Christianus: quando a vidorum morte in hoc
mundo per gratiam liberatus, in divinis iustificationibus per-
severat. C.
18. salvum fac regem, id est, Christus dominus resurgat
a mortuis. C.
ay Google
74 DIE QUELLEN,
PSALM XX.
1. Titulus notus est, de Christo canitur. A.
2. sicut ipse dicit: omnia patris mea sunt, et omnia
mea patris sunt. C.
3- exultabit vehementer: jd est in eo, quod per eum
salvasti hominea. 0.
4. desiderinm eius animae fuit, sicut in evangelio dicit:
desiderio desideravi manducare vobiscum hoc paseba. C.
5. pacem meam, ioquit, relinquo vobis : et factum est. A.
6. quoniam prius hauserat benedictionem dulcedinis tuae«
fei peccatorum nostrorum non noeuit ei. A. — quia non erit
praeventus fellis amaritudine. qua omnes in Adam praeventi
sumus, id est, peccato originali, sed tu in ipso coneeptu prae-
venies, id est, praemunies eum, ut in eum peccatum illud nou
praeveniat. B.
7. in prineipio sermonis eins accedentea ambierunt eum
lapides pretiosi, diacipuli sui, a quibua exardium annuntiationis
eius fieret. A.
8. resurrectionem petiit, dicens: pater clarifica (ilium
tuum: et dedisti ei. A.
9. longa tempora saeculi huius, quae haberet ecclesia,
et deineeps aeternitatem in saecutum saeculi. A.
11. sed adhuc glorinm et magnum decorem addes ei,
cum in caelo collocabU ad dexteram tuam. A.
12. multis locis iam diximus, suseipiendum esse pro
parte membrorum, quod ipai domino aalvatori non potest
convenire .... quapropter laetificabis eum in gaudio cum
vultu tuo, suseipiendum est de unoquoque fidelium. C.
13. quia rex istc. qui in passione sua tribus Unguis
legebatur adscriptus, aeeundum hominem speravit in domino. C.
15. inveniatur, o rex, potestas tua. cum ad iudicandum
veneria, omnibus inimicis tuis, qui cam in humilitate tua non
intellexenint. A.
17. clibanus est coquendis panibns aenei vasculi de-
dueta rotunditas, quae sub urentibus flammis ardet intrinsecus.
C. — in tempore vultu s tui: in tempore manifestationis tuae. A.
19. fruetus eorum fuerat in terra vtventium, ei filro dei
credidissent; eed quia mandatis eius contumaci spiritu resti-
terunt, merito fruetum illum beatitudinis perdiderunt. C,
20. et opera illorum vel quoseunque seduxerunt, non
deputabis inter filioa hominum, quos in hereditatem sempi-
tcrtiam vocasti. A.
21. hacc autem pi>ena retribuetur eis, quoniam mala
3uae aibi imminere te regnante arbitrabantur, in te oeeiden-
um detorserunt. A. — nam cum putarent Judaei imperium
Romanorum sibi fore pernicioaum, si regem salvatorem domi-
(By Google
PSALM XX., XXI. 75
num eiiscepissent, in ipsum visi sunt mala declinarc, quao
sibi credebant Romanis ulciscentibus evenire. C.
22. cogitaverunt conailium, dicentes, expedit unum pro
omnibus muri: quod non potuerunt stabilire, neBcientes quid
dixerint. A.
23- quoniam ordinabis cos in his, a quibus postpositis
et eontemptis averteris. A.
24. et in bis, quae reltnquis, id est, in cupiditatibus
regni terreni, praeparabia tibi ad passionem impudentiam
eorum. A.
25. quem humilem non cognoverunr, exaltare domine
in virtute tua, quam intirmilatera putaverunt. A.
26. corde et operc eelebrabimus et nota faciemus mira-
bilia tua. A.
PSALM XXI.
1. In finem pro resurrectione sua ipae dominus Jesus
Christus loquitur. matutina eniio fuit prima sabbati resur-
rectio eius, qua suseeptus est in aeternam vitam, cui mors
ultra non dominabitur. dieuntur autem ista ex persona cru-
eifixi. nam de capite psalini huius sunt verba, quae ipse
clamavit, cum in cruee penderet, personam etiam servans
veteris hominis, cuius mortalitatem portavit. A. — iste psal-
iniis attribuitur David, non historiali, sei David in finem, id
est, Christo, in quem velut in finem, id est perfectionem
omnia tendunt. psalmus dico dictns vel cantatus ab ipso pro
siiecepri»nc matutina, quod ad idem redit. suseeptio autem
vel assumptio matutina dicitur, resurrectio ipsa; quando enim
dominus assumptus est in aeternam vitam, suseiptens carnem,
quam deposuerat mortalem passibilcm et corruptibilem, faetam
immortalem impassibilem et ineorruptibilem. B.
2. istum versum primum in cruce audivimus, ubi do-
minus dixit: Eli, Eli, quod est, deus meus, dc-us meus: lama
sabachthani? quod est, quaro me dereliquisti? A. — haec
tarnen verba aeeipienda sunt ab humanitatis ipsius natura. C.
3. ille ergo, qui peccatum non habuit, nostra delicra sua
dicit esse peccata .... unde apostohis dicit: cum, qui non
noverat peccatum, pro nobis peccatum leck. C.
4. dixit utique de me, de te, de illo. corpus enim suum
gerebat, id est ecclesiam. nisi forte putatis, fratres, quia
quando dixit dominus, pater si fieri potest, transeat a me
calix iste, mori timebat. A.
5. multi enim clamant in tribulationc et non exaudiuntur:
sed ad salutem, non ad insipientiam. clamavit Paulus, ut
auferretur ab eo Stimulus carnis; et non est exauditus, ut
auferretur. A.
ay Google
76 DIE QUELLEN
6. postquam se dixerat auditum non fuisse, ne quis
putaret deum patrem proprium tilium non amare, quia cum
dissimulavit audire. C.
7. eruit ipsum populum Israel de terra Aegypti; eruit
tres pueros de Camino ignis; eruit Danielcm de lacu leonum. A.
9. vermis et non homo. unde non homo? quin deus.
quare ergo sie se abierit, ut diceret vermis? an quia vermis
de caine sine coneubitu nascitur, sicut Christus de Maria
virgine? et vermis et tarnen non homo. quare vermis? quia
mortalis. quta de carno natu», quia sine coneubitu natus.
quare non homo? quia in prineipio erat verbum, et verbum
erat apud deum, et deus erat verbum. A.
11. aspernabantur ergo Judaei dominum salvatorem,
quando dicebant : alios salvos fecit, eeipsum non potest sal-
vum facere .... quid tarnen jsti labiis loquebanturP si filius
dei est, descendat de cruce. C.
13. verba siquidem ista specialiter evangelü sunt; dice-
bant cnim Judaei, quando pendebat in cruce: speravit in
domino, liberet nunc, si vult, cum. C.
15. nam ante saecula pater meus, ab uberibus matris
meae deus meus. A.
16. in te iaetatus sum ex utero: id est, ut mihi tu
solus esses spes. A.
17. non de te deus meus; nam de te pater meus: sed
de ventre matris meao, deus meus. A.
19. circumdedit me multitudo luxuriantis plebis ....
populus et prineipes: populus, vituli multi; principe«, tnuri
piugues. A.
20. nudiamus rugitum ipsorum in evangelio, cruetrige,
crueifige. A.
21. dispersa sunt omnia ossa eius, id est, firrui ac fideles
apostoli. quando dixit eis: ecce ego mitto vos velut agnos
in medio luporum: tunc illi sicut aqua effuei sunt, aqua cnim
3uando funditur et rigat et abluit: sie illi orbem terrarum
ivino imbre satiantes, peccatorum sordibus abluerunt. C.
22. ventrem suum dicit infirmos in ecclesia sua. quo-
modo cor ipsius factum est sicut cera? cor ipsius scriptura
ipsius, id est, eapientia ipsius, quae erat in scriptum, clausa
cnim erat scriptura; nemo illam intel lege bat : crueifixus est
dominus et liquefaeta est sicut cera, ut omnes innrmi intel*
legeren t scripturam. A.
23. magnifice quod dixit, firmius factum est nomen meum
de tribulatiune. quo modo cnim testa ante ignem mollis est,
post ignem fortis, sie domini nomen ante paasionem contem-
nebatur, post passiouem honorificatur. A.
24. quomodo membrum illud in nobis non valet, nisi
(By Google
PSALM XXI. 77
ad loquendum, sie praedicatores suos, linguam suam, dixit
adhaesisse faueibus suis, ut de interioribua eius caperent sa-
pientiam. A.
25. sed hoc ad Votum iu toi legend um est immaniuin
Judaeorum, qui se putabant Christo mortem dedisse commu-
nem, in qua crederetur usque iu pulvercin fuisse perduetum. C.
26. canum igitur uatura talis est, ut ignotis homüiibus
nullatenus acquieseant, sed importunis atque assiduis latratibus
arecant, quos notitia domesticae conversationis iguorat. his
ergo Judaei iustissiuie comparantur, qui novain doctrinam
domini minime reeipientes, coutra euin ferocissimis voeibus
oblatrabant. C.
29. quando pendens exten tua erat in ligno. non potuit
melius describj extensio corporis in ligno, quam ut diceret,
dinumeraverunt omnia ossa mea. A.
30. consideraverunt et non intellexerunt; conspexerunt
et nun viderunt. usque ad carnem oculos, non usque ad ver-
buru cor habuerunt. A.
32. erat ibi tunica, dicit evangetista, desuper texta. ergo
de caelo, ergo a patre, ergo a spiritu Hancto. quae est ist»
tunien, nisi Caritas quam nemo potest dividere? quae est ista
tunica, nisi unitas? in ipsamsors mittitur, nemo illam dividit.
sacramenta sibi haeretici dividere potuorunt, caritatem non
diviserunt et quia dividere uon potuerunt, recesserunt: illa
autem manet integra. A.
33. factum est: post triduum resurrexit. A.
36. unicam dixit ecelesiam. de manu, id est, de po-
testate canis. qui sunt canes? qui canino more latrant, nee
intellegunt contra quos. A.
37. de ore leonis, de potestate diaboli dicit. C.
38. et a sublim itatibus superborum se siugularitcr eri-
gentium, consortesque uon fereutium, salvam fac humilitatem
meam. A.
39. fratres autem dieuntur, qui diligunt et diüguntur. C.
41. qui timetis dominum nolite quacrere loudem vestram,
sed ipsum laudate. A.
43. timeaii t eum omnes ad novam vitam nati et ad
vittionem dei reparati. A.
44. quoniam non sprevit precem non illius, qui verbi3
delicterum clamans ad deuin vitam vanam traüsire nolebat,
sed precem pauperis non timontis in pompis transeuntibus ....
quorum pauperum? non de se praesumentium. A.
46. quid autem clamavit, quid se dicit auditumP utique
ut mors nostra eius exitio finiretur: ut peccatum veteris ho-
minis redimeretur pretio sanetissimae passionis. (.',
ay Google
78 DIE QUELLEN.
47. non enim landein meam quaero, quia tu mihi es
laus. A.
48. in ecolesia orbis terrarum confitebor tibi, vota mea
reddam coratn timentibus cum : sacramenta corporis et san-
guinis mei reddam coram timentibus eum. A.
49. edent humiles et contemptores saeculi et imitabuntur.
ita enim nee copiani buius saeculi coneupiscent, nee timebnnt
inopiam. A.
50. et laudabunt dominum, qui requirunt eum. divites
se laudant, pauperes dominum laudant. A.
51. vivent corda eorum in saeculum saeculi. nam eibus
ille cordis est. A.
52. commeraorabuntur; exciderat enim deus gendbus
mortalitcr natis et in exteriora tendentibus; et tunc conver-
tentur ad dominum universi fines terrae. A.
53. et adorabunt in conscientiis suis universac patriae
gentium. A.
55. raandueaverunt corpus humilitates domini sui etiam
divites terrae, nee sicut pauperes saturati sunt usque ad imi-
tationem, sed tarnen adoraverunt. A.
56. solus enim videt, quomodo proeidant universi, qui
caelestein conversationem deserentes, in terra eligunt beati
apparerc hoiniuimiB, non videntibus ruinam eorum. A.
59. annuntiabitur in honorem domini generatio novi
testamenti. A. — annuntiabitur domino dicit, ab angclis, ut
quidam volunt. C.
60. et annuntiabunt evangelistae iustitiam eius. A.
61. quapropter nimis apte dictum est, christianum popu-
lum dominum fecisse .... sed tunc eum a peccatis liberum
feeit, quando Christian um per aquam regenerationis institutt. C.
PSALM XXII.
1. Ecclesia loquitur Christo. A.
2. unde anima coelesti pabnlo refeeta, spiritualis laetitiae
nitore pingucscat .... locus autem iste, qui dicitur pabu-
lorum, divina lectiu est. C.
3. aqua refectionis est baptismi lavacrum, quo anima
stcrilis ariditate peccati ad bonos fruetus inferendos divinis
muneribus irrigatür. C.
4. sed conversam dicit, quia post baptismum de peccatrice
facta est iusta, de faeculenta mundissima. C.
5. non propter meritum meum, sed propter nomen
suum. A.
6. dicit enim, etai inter haereticos et schismaticos am-
bulem, qui recte umbrae mortis esse dieuntur, quoniam exitü
liguram portant, cum ad inferna perdueunt, non timebo. C.
(By Google
PSAI.M XXII., XXIII. * 79
7. non timebo mala, quoniaro tu habitaB in corde meo
per fidem. A.
8. de virga quid dicemua, quae pereutit, affligit et vitia
Dostra iudiciaria aervitate castigat? consolatur plane et ipsa
fidelcs, quiuido eos ad viam domini adhibita einendatione per-
ducit. 0.
9. poat virgam autem, qua parvulus et anitnalis in grege
paseuis erudiebar, post illam virgam cum eaae eoepi sub ba-
culo, parasti in conspectu meo mensam, ut non iam lacte
alar parvulus, aed nuiiur eibum suinam, flrmatus adversiis eos,
qui tribulant nie. A.
10. laetineasti laetitia spiritali meutern meam. A.
11. et poculum tuum obliviouem praestans prioruin
vanarum delectationum quam praeclarum est. A.
12. et miscricordia tua subsequetur me oinnibus diebus
vitae meae : id est, quamdiu vivo in hac mortali vita, non tua,
sed mea. A.
PSALM XXIII.
1. l'aahiius ipsi David de clariiicatione et resurrectionc
domini, quae matutino primae sabbati facta est, qui iam dies
dominicua dicitnr. A.
3. cum clarificatus dominus amiuiitiatur in fidem omnium
gentium, et unive'rsus urbia terrarum fit ecclesia eius. A.
4. ipse firmissime stabilivit eam super omnes fluetus sae-
culi buiua, ut ab ea aepararentur, nee nocerent ei. A,
5. flumina in mare Huunt et cupidi homines labuntur in
saeculum: etiam istos superat ecclesia, quae devictis per dei
gratiam cupiditatibus saecularibus ad reeipiendam immortali-
tatem caritate parata est. A.
6. quis adscendit in altissimam iustitiam domini? A.
9. qui non in rebus non pennanentibus deputavit ani-
mam suam, sed iam immortalcm aentiens, acternitntem sta-
bilem atque incommutabilem desideravit. A.
12. quaerunt autein faeiem dei, qui posterius nato pri-
matum dedit. A.
13. auferre euim praeeipit portas mortis. C. — attollite
purtas vestras, id est, au forte vitia vestra et Suggestion es
pravas, B,
14. elevatae enim sunt portae aeternales, id est, baptis-
matis gratia. C. — et elevamini aditus aeternae vitae, renun-
tiationis saeculo et conversionis ad deum. A.
16. interrogat propheta ad convincendam perfidiam Judae-
orum .... respondetur. C.
17. dominus fortia et potens, quem tu itifiriuuin et op-
presaum putaati. A.
ay Google
80 ' DIE QUELLER.
18. cum ad cum tenendum venissent, audierunt: ego
sinn; et omnes teste Joanne evaugeHeta retrorsuin protinus
corruerunt. 0. (vgl. Johannes XVIII, 6 und 7.)
20. et elevamini portae aeternae iustitiae, caritatis et
castitatis, per quae aninia diligit unum verum deum. A.
22. quid et tu prineeps potestatis aeris huius miraris et
quacris, quia est Ute rex gloriae? A.
PSALM XXIV.
1. Est enim vox cuiusque perfecta? auiiuae in hoc psalmo,
quae hymnizat. B.
2. levavi animam meam desiderio spiritali, quae earna-
libus desideriis conculcabatur in terra. A.
3. deus mens, ex eo, quod in me confidcbain, perduetus
sinn usque ad istam infirmitatem caruis; et qui deserto deo
eieut deus esse volui, a mmutissima bestiola mortem timens,
de superbia mea irrisus erubui : iam ergo in te confido, non
erubescam. A.
7. vias tuaa domine uotas fac mihi, et semitas tuas edoec
me : quae non latae sunt, nee multitudinem a I interitum
dueunt, seil angustas et paucis notas semitns tuas edoce me. A.
8. nam per meipsum non novi nisi meodaoium. A.
9. neque enim dimissus a te de parndiso, et in le-ngin-
quam regionem peregriuatus, per meipsum redire possum, nisi
oecurras erranti. A.
10. reminiscere operura misericordiae tuae, domine, quia
tamquam oblitum te homines putant. A.
11. et hoc reminiscere, quia misericordiae tuae a saeculo
sunt, nunquam enim sine Ulis fuisti. A.
13. memor esto quideui mei, non seeundum inuii, qua
ego dignus mim, sed seeundum misericordiam tuam, quae tc
digna est. A.
14. non propter meritum meum, sed propter bonitatem
tuam, dorn ine. A.
15. dulcis est dominus, quandoquidem et peccantes et
impios ita miseratus est, ut omnia priora douarit: sed etiam
rechte est dominus, qui post misericordiam vocationis et veniae,
quae habet gratiam sine meritis, digna ultimo iudicio merita
requiret. A.
16. quod autem legem statuit, utique dulcedinis et recti-
tudinis fuit. C.
17. diriget mites nee porturbabit in iudicio oos. A.
18. oos, qui non crigunt cervicem, neque recalcitrant,
cum eis iugum lene imponitur et sarcina levis. A.
19. quas autem vias doeebit eos, nisi misericordiam, qua
iby Google
PSALM XXIV. 81
placabilis, et veritatem, qua incorraptus est? quorum unum
praebuit donando peccata, alterum merita iudicando. et ideo
universae viae domini, du» adventus tilii dei, unus miserantis,
alter iudicantis. A.
20. iutellegunt enim dominum misericordein primo ad-
ventu, et secundo iudieem, qui mitea et mansueti requirunt
t es tarnen tum eius, cum »anguine buo nos in novam vitam
redemit: et in prophetis atque evangelistis testimonia eius. A.
— hie ergo testamentum debemus aeeipere novum. testi-
monia vero praecedentium dieta prophetarum. C.
21. propter nomen tuum, domine: quia Jesus dicendus
erat, quod lingua nostra salvator interpretatur .... sed dum
copiosum dicitur peccatum, abundantissimum esse monstratur :
quoniam cursu temporis semper augetur. C.
23. in via, quam elegit, id est, in sanetitate propoeiti. C.
25. et opus eius hereditatem solid am instaurati corporis
possidebit. A.
26. humanus timor difndenriam tribuit: divinus autem
spei firmamenta concedit. C.
28. nee timeam pericula torrena, dum terram non in-
tueor: quoniam ille, quem intueor, cvellet de laqueo pedes
meos. A.
29. quod de persona christiani populi convenienter dieit
ecclesia, qui unicua est ei. C. — quoniam unicus populus,
unicae ecclesiae tuae servans humilitatem, quam nulla Schis-
mata ve) haereses tenent. A. — pauper, quoniam a muudi
illecebris segregatus nulla saeculi ambitione refertus est. C.
30. tribulationes cordis mei abundante iniquitate et re-
frigescente caritate multiplicatae sunt. A.
31. quoniam haec tolerare mihi neecsse est, ut perse-,
verans usque in finem salvus sim, de necessitatibus meis educ
me. A.
32. vide humilitatem mcam, qua nunquam me iaetantia
iustitiae ab unitate abrumpo; et laoorem meum, quo indisci-
pHnatos mihi commixtos suffero. A.
33. et his sacririeiis propitiatus, remitte peccata mea. A.
34. dicendo, respice inimicos meos, pro ipsis orat, ut
redeant .... quoniam multiplicati sunt, pauci enim crede-
rentur fortaase contemni, multorum vero perditio sine raaximo
dolore non poterat sustineri. C.
35. et oderuut me diligentem ae. A.
36. custodi animani meam, ne docliner ad imitationem
corum, et erue' me a perplexitate, qua mihi miscentur. A.
37. non confundar, si forte insurgunt adversum me:
quoniam non in me, sed in te speravi. A.
38. innocentes et recti non praesentia corporali mis-
ji:,to:lbyG00gle
82 DIE QUELLEN.
centur tantum, aicut mali, aed conaensionfl cordie in ipaa in-
nocentia et rectitudine adliaerent mihi. A.
39. quon iam non defecit, ut imitarer maloa, sed auatinui
te expectana Ventilationen] ultimao measia tuae. A.
40. redime, deus, populum tuum, quem praeparaati ad
viaioncm tuam ex tribuktionibua eiua, uon tantum qua« foria,
aed ctiam quaa intus tolerat. A.
PSALM XXV.
1. Ipai David, uon mediatori homini Christo Jesu, aed
omni ecclesiae iam perfeote in Christ« etabilitae attribui poteat.
A. — totua hie textua ad perfectum aptandum est curiatia-
num. C.
2. diacerni ae optat a malus. A.
3. Ule eiiim titubat inter maloa, qui non in domino sperat.
hinc factum eat, ut Schismata fierent. trepidaverunt inter
maloa, cum ipai peiores eaaent et quasi nolleut esse boni inter
maloa. A.
4. proba et tenta, non praeaumptive dicitur, aed hoc
emendationia gratia fieri postulatur. nam quando ille per-
acrutatur et teritat, facit noa peccatum intellegere noatrum et
ad fruetum poenitentiae pervenire .... perscrutandura eat
autem, cur nie petat ae debere tentari, cum in evangelica
oratione ait poeihim: ne inducaa uob in tentationem. duae
aunt igitur tentationes: una domini, qua bonos tentat, ut eoa
competenter erudiat, aicut legitur in genest : tentavit dominus
Abraham. C.
5. ure delectationea meas, ure cogitationes meaa (cor
pro cogitationibus, renes pro delectationibua poauit) ue aliquid
mali cogitem, ne aliquid mali me delectet. unde autem uree
renea meoa? igne verbi tui. unde urea cor nieuniP calore
Bpiritus tui. A.
7. hoc est, non in komme complacui, aed intua Com-
putern' tibi, ubi tu vides. A.
8. aliquando non es in concilio, et ibi aedea. verbi gratia,
in theatro non aedea, sed cogitas theatrica, contra quae
dictum eat, ure renes meoa. A.
10. odium enim signiticat divisionem. C.
11. et cum superius ae dixerit in vanitatis concilio non
sediase: modo ae protitetur cum impüa non aedere. utrumque
quidetn erat omnino deaerendum. Bed alii sunt vani, alii
impii. vani aunt, qui caducia inquiBitlonibua oecupantur, et
in superftua tempua narratione conaumunt. impii autem hae-
retici. C.
12. munda fnciain inter innocentes opera mea. A.
(By Google
PSALM XXV., XXVI. 83
14. audire voceui, laudis, est intellegere intus, quia quid-
quid in te mali est de peccatU, tuura est; quidquid boni in
iustincationibus, dei est. A.
15. ex ipso bono mco Don de me praesumam, sed de te
qui dedisti, ne laudari velim de me in me, sed de te in te. A.
16. domus dei ecclesia est; adhuc habet nutlos, sed decor
domus dei in bonis est, in sanctis est. A.
17. quae est gloria dei? de qua paulo ante dicebam, ut
et, qui fit bonus, non in se sed in domino glorietur. A.
18. ergo quia dilexi decorein domus tuae, id est, omnes
qui ibi sunt, et gloriam tuam quaerunt ; sed et non praesumsi
in liomine, et non consensi iinpiia, et non introibo et non
sedebo in congregatione eorum; quia ita fui in eocleaia dei,
quid mihi retribuesr' sequitur quid respondeamus. ne coniperdaa
etc. A.
20. sed quid est accipere munera! propter munera lau-
dare hominem, adulari homini, palparc blandiendo, iudicare
contra veritatem propter munera. propter quae munera? non
solum propter aurura et argentum et huitumodi aliquid, sed
etiam propter laudem, qui iudicat male, immun accipit, et
inunus, quo nihil inanius. A.
22. id est, in ecelesiis non me benedicam, quasi certus
de hominibus, sed te benedicam in operibus meis. hoc est
eniin benedicere deum in ecelesiis, fratres, sie vivere, ut per
mores cuiusque benedicatur deus. nam qui benedicit dominum
lingua, et factis maledicit non in ecelesiis benedicit dominum. A.
PSALM XXVI.
2. Dominus mihi et notitiam sui et salutem dubit, quis
me auferret ei? A.
9. quin potius una dies sine nocte, quam multi dies
dicendi essent. B.
10. habet ibi magnum speetaculum, delectationem ipsiua
domini contemplari. A.
11. ut templuin suum me protegat, ero teinplum dei, et
protegar ab eo. A.
12. quouiam abscondit me in dispensatione mcarnati verbi
sui in tempore tentationum, quibus mortalis vita mea subiacet. A.
13. tabernaculum eius alia inembra ipsiua credentes in
eum sint, absconditum autem tabernaculi ipse sit. A. — pro-
pheta enim postulat protegi a corporis Christi templo. C.
14. petra nempe est Christus. A. — exaltavit iam me
in petra exaltata, id est, in Christo, qui est petra, propter
soliditatem ecclesiae, de qua dictum est: petra autem erat
Christus. B. — unde apostolus: petra autem erat Christus;
in illa petra exaltavit me per sporn. K.
ji:,to:lbyG00gle
84 DIE QUELLES.
15. adhuc patior inimicos corporis Christi, adhuc non
»um cxaltatus super inimicos : aed caput moura exaltavit super
inimicos meos. iatn Caput Düstrum Christus in caelo est, ad-
huc inimici nostri possunt in nos saevire: nondum sumus
exaltati super illos, sed Caput nostrum iam ibi est. A.
16. immolamus hosriam iubilationis, immolamus hostiam
laetitiae, hostiam gratulationis, hostiam gratiarum actionis, quae
verbis explicari non potest. immolamus autem ubiP in ipso
tabernaculo eius, in saneta ecclesia. quid ergo immolamus?
abundantissimum et inenarrabile gaudium, nullis verbis, voce
ineffabili. haec est hostia iubilationis .... consideravi fidem
orbis terrarum, in qua exaltatum est caput meum, super eoa,
qui me persequebantur; et in ipso tabernaculo eius, id est,
in ecclesia toto orbe diffusa, ineffabiliter laudavi dominum. A.
17. securi erimus, et securi cantabimus, et securi psalle-
mus, cum oontemplabimur delectationem domini, et protegemur
templum eius, in illa mcorruptione, quando absorbebitur mors
in victoriam. A.
18. unam illam petit tarn diu rogans, flens, gemens, non
petit nisi unam. A.
21. ideo hanc putat iram domini, si avertat ab illo vul-
tura suum .... avertat ergo faciem suam a peccatis tuis,
sed non avertat faciem suam a te. A.
22. forte dices mihi: nitere, ambula, liberum arbitrium
tibi dedi: voluntatis tuae es, prosequere viam .... noli de
te praesumere, si te dereliquerit, in ipsa via deficies, cadis,
aberrabis, remanebis : die ergo Uli : voluntatem quidem liberam
mihi dedisti, sed sine te nihil est mihi conatus meus. A.
24. patrein suum Adam primum hominem dicit, matrem
uxorem eius Hevam, unde generatio humana descendit. C.
26. ergo legem mihi constitue, in Christo tuo : ipsa enim
via locuta est nobis, et dix.it, ego sum via, veritas et vita.
A. — semitam vero iam diximuB ad scripturarum intelle-
gentiam pertinere. C.
27. seeundum historiam potest intellegi de Säule, qui
eum acerrimo odio persequebatur. — aed quoniam rex erat,
nee poterat Bolus agere, quod iubebat, apte numerus pluralis
hie positus est. C.
29. teste« ergo iniqui fuerunt Doech Idumaeus, eiusque
similes, qui eum prodiderunt Sauli, a propheta Achimelech
fuisae suseeptum, et gladium illi sumptusque datos; quod rex
sacerdotis atque filioriun eius morte rescravit. C.
30. eruet me dominus a terra morientium, qui propter
me dignatus est suaeipere terram morientium, et mori inter
manus morientium. A.
ay Google
PSALM XXVI., XXVII. 85
31. audiamus et vocem domini desuper exhortantis uoe,
consolantiB nos. A.
PSALM XXVII.
1. Ipsiua mediatoris vox est, manu fortis in conflictu
passionia. A.
2, 3. ad te, dorame, clatnavi, deus incua, au separea
uuitatem verbi tui ab eo, quod homo sum. A.
4. lacuB enim quidam hoc aaeculum est, qui quasi de-
lectabilis ac tranquillua creditur. C.
5, 6. dum crucifigor ad eorum aalutem, qui credentes
Hunt templum sanctura tuuro. A.
9. et quam iniquitatem, ostendit, scilicet qui loquuntur
pacem hie exterius cum me proximo buo , et seeundum
caruem, et quantum ad miserioordiftm , quam eis exhibere
volui, diceutea, magister Beimus, quia verax es, et viam dei
iu veritat« doces. B. — et quamvis pacitice loquerentur, cum
dicerent: magister BcimuB, quia verax es, et similia, tarnen
mala erant in cordibua. H. — qui loquuntur pacem cum
proximo buo me Christo, qui factua sum eorum proximus per
carnis asBumptionem , et misericordiam , dicentes : magister
seimus, quia verax es. R.
10. seeundum nequitiam studiorinn ipaorum, id est, am-
bitum imilnm. ut innoxio nocerent, et qui ad eos salvandos
venerat, morti tradere maluissent. C.
11. quia pro veritate, quam audiebant, voluerunt falla-
ciam retribuere. A.
12. fallacia ipsorum ipBOS fallat. A.
13. haec ipaa nimirum iam retributio fuit, ut quem
malevolo animo neminem tentaverunt, nou cognoscerent deum
quo conailio incarnatum pater miait. A.
14. nee moverentur ipßis visibilibus operibuß, quae por-
reeta sunt usque ad oculos eorum. A.
17. dominus adiuvans tanta patieutem, et immortalitate
protegens resurgentem. A.
19. et rcüoruit caro mea, id est, et resurrexit caro
mea. A.
20. uude iam consumto mortis metu, non timoris neces-
aitate, sub lege, Bed libera voluntate cum lege conütebuntur
illi, qui credunt in me : in quibua quia ego sum, ego con-
fitebor. A.
23. interpello igitur, postquam refloruit caro mea, quia
dixisti : postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam. A.
24. et rege illoa in hac temporali vita, et in aeternam
hinc tolle illos. A.
ay Google
DIE QUELLEN.
PSALM XXVIII.
1. Psalmus ipsi mediatori manu forti perfectionis cccle-
siae in hoc saeculo, ubi adversus diabolum temporaliter mili-
tatur. propheta loquitur. A.
2. afferte domino vosmetipsos, quos per cvangelium
ducea gregum apostoli genuerunt. A. — arietes apostoli
accipiendi sunt, qui tamquam ducea gregum in caulas domint
perduxerunt populum christianum. C.
4- afferte domino gloriam nomini eius. gloriose per
orbem innotescat. A.
5. adorate dominum in dilatato et sanctificato corde
vestro. vos enim estis rcgium eanctum habitaculum eius. A.
6. vox Christi super populos. A.
7. deus maiestatis de nube carnis terribiliter poeniten-
tiam praedicavit. A.
8. ipse dominus Jesus postea quam vocem emisit super po-
pulos, et pertorruit eos, convertit in so et habitavit in eis.
A. — super aquas multas, id est, super populos gentium
diveraarum, quas prophetarum atque apostolorum praedicatione
lucratus est. C.
9. vox domini iam in ipais potentes faciens eos. A.
10. vox domini magna faciens in eis. A.
11. vox domini contritione cordis humiliaas euperbos. A.
12. cedri enim, quae alibi nascuntur, non omoino pro*
cerae sunt: in Libano autem tales inveniuntur, ut omnes
altitudincs arborum superare videantur. C. — oonteret per
poenitentiam dominus elatos uitore tcrrenae nobilitatis, cum
ad eos confundendos ignobilia buius mundi elegerit, in qui-
bus ostendat divinitatem suam. A.
13. et amputata superbia celsitudine illorum, deponet
cos ad imitationem humilitatis suae, qui tamquam vitulus per
ipsam huius eacculi nobilitatem nd victimam ductus est. A. —
vitulos autem Libani sacrificiis frequenter antiquitas offerebat,
qui propter luxuriam dulciuin herbarum pingues erant ad-
modum et decori. C. — quia dominus verbum suam, sive
dominus pater ageus per verbum comminuet eas cedros vel
eos homines significatos per cedros tamquam vitulus Libani
est comminutus. vitulus enim in Libano natus et nutritus,
Christus scilicet, de ipso Libano ad victimam ductus, usque
ad mortem huraitiatus est. B.
14. nam et ipse dilectus atque unicus patri exinanivit
so nobilitate sua; et factus est homo; sicut filius Judaeorum
ignorantium iustitiam dei et süperbe iactantium tamquam sin-
gularem iustitiam suam. A. — sie ergo Christum dicit carne
moriturum, sicut et filios Judaeorum. C.
ay Google
PSALM XXVIII., XXIX. 87
15. vox dotnini per ardorem concitatissimum persequen-
tiiim se sine ulla aua laesione transeuntis, vel dividentis fu-
rentem iracundiam persecutorum Buorum, ut alii dicerent,
numquid forte ipae est Christus; alii, non, sed seducit popu-
lum: atque ita p med dentis insanum tumultum eorum, ut
alios in caritatem suam traiiceret, alios in malitia eorum re-
linqueret. A.
16. vox dotnini coramoventis ad tidcm gentos quondam
sine spe et sine deo in hoc mundo. A.
17. et tunc celohrari f'aciet dominus sanctum verbum
scripturarum suarum, quod a Judaeis non intellegentibus de-
aerebatur. A. — sed nunc locum narratio libri numeri di-
ligenter exponit, referens, cum Israeli ticus populus in Cades
venisset, nimiaque siti loci ariditate laboraret, Moysen iusau
dotnini percussa petra aubito Ulis aquarum copiam contuliase,
miroque modo facta est terra irrigua, quae arida siccitate
iacebat aqualida. per baue ergo airoilitudinein dicit peccato-
rum corda durissima in aquas sapientiae posae disaolvi ....
aaepe enim deaertum ponitur, ubi et infideles populi conve-
nire noseuntur- C.
19. et tunc eis revelabit opacitates divinorum librorum
et umbracula mysteriorum, ubi cum libertate pascantur. A.
20. et in ecclesja eiua omnia in spem aeternam regene-
ratus laudat deum pro suo quisque dono, quod a aaneto
spiritu aeeepit. A.
21. dominus ergo primum inbabitat diluvium huius
saeculi in sanetis suis tamquam in arca, ita in ecclesia cua-
toditis. A.
23. quia dominus virtutem populo suo contra huius
mundi procellas et turbinea dimicanti dabit, quia pacem Ulis
in hoc mundo non promisit. A.
24. et idem dominus benedicet populum suum, in seipso
illi pacem praeatans: quoniam, iuquit, pacem meam do vobis,
pacem meam relinquo vobie. A. — est enim totns psalmus
apiritus saneti laude plenissimus, et per varias allusiones
praeconia eiua maiestatis exoluens C.
PSALM XXIX.
1. Domus sigiiificat dominici corporis tcmplum. dedicatio
vero resurrectionem eiusdem domini nostri Jesu Christi ....
dedicarc quippe dieimus, cum novitas domus alicuius in
usum celeberrimum deputatur. domus autem David propter
armen eius est posita, unde salvator noster carnis traxit ori-
ginem. ista domus est, quae nunc apertis foribus labiorum
laeta decantat: exultabo te domine; quae fabricata est nae-
cendo, sed in saneta reaurrectione cognoscitur esse dedicata. C.
(By Google
88 DIE QUELLEN.
2. dominus Christus patri gratias agit. C. — vox
Christi ad patrem, et vox ecclesiae ad Christum, esaltabo
te, laudabo te. quoniam suscepisti me: id est, Christum ad
dexteram patris. et Christus suscepit ecclesiam, quando hu-
manitatem canris assumsit. nee delectasti inimicos meos
super me. ut meo iueundarentur interitu. quomodo dicit,
neu delectasti inimicos, dum et Judaei Christum crueifixerunt,
et conspuerunt et flagellaverunt, et persecutores delectantur
super eecleeiam. quando persequuntur? sed nee Judaei de-
leotati super Christum fuerunt: quia non potuerunt eum es-
tinguere, sicut voluerunt. Br. — quos ergo inimicos? Ju-
daeos an potius diabolum et angelos eius, qui confusi dis-
cesserunt, postquam dominus resurrexit? praepositus mortis
doluit vietam mortem, et non ioeundasti inimicos meos
super me: quia teneri apud inferos non potui. A.
3. oravit in monte dominus ante passionem, Kanavit
eum. quem sanavit, qui nunquam aegrotavit, verbum deum,
verbum dmnitatem? non sed mortem camis portabat, vulnua
tuum portabat, sanaturus te de vulnere tup. aanata est autem
earo. quando ? cum resurrexit. A,
4. revocasti ab iuferia animam meam. id est, animam
Christi cum aliis animabus sanetorum deus de inferno revo-
caTit. Br.
5. qui sunt, qui descendunt in lacum? omnes pecca-
tores mergentOB in profundum. lacus est enim profunditas
saeculi. quae est ista profunditas saeculi? abundantia luxu-
riae et nequitiae. A.
6. quia resurrexit caput vestrum, boc sperate membra
cetera, quod videtis in capite .... proverbium est antiquum
et verum: ubi caput, et cetera membra. Christus in caelum
adscendit, quo nos secuturi sumus. A.
7. obüti enim eratis eum, sed ipse tos non est obli-
tus. A.
8- quoniam vindieavii in vos primum pecoatum, quod
morte BOlvistis. A.
9. et vitam aeternam ad quam redire nullis vestris vi-
ribus possetis, quia volnit dedit .... quid est, in voluntate
eins? non in viribus nostris, non in meritia nostriB, sed quia
voluit salvos nos fecit, non quia digni eramus. A.
10. vespere coepit, ubi sapientiae lumen recessit a pec-
cante nomine. A.
11. usque in matutinum, quo exultatio resurrectionis
futura est, quae in matutina domini resurrectione prae-
noruit. A.
12. abundantia erat, quando constitutua est homo in
paradiso quando nihil deerat illi, quando deo fruebatur: sed
ay Google
PSALM XXIX., XXX. 89
dixit, nori movebor in aeternum. quomodo dixit, Don move-
bor in aeternum P quando libenter audivit, gustate, et eritis
tamquam dii: cum deusdiceret, qua die ederitis morte mo-
riemini; et diabolus. non morte moriemini. A.
13. quia non ex me bonus eram, et fortia, sed ex te
eram et puleher et fortia;. decori meo virtutem praestiteras,
ex voluntate tua, qua me feceras. et ut ostenderes mihi,
quia ex voluntate tua hoc eram, avertisti faciem. A.
14. et factus aum conturbatus, i. mortalis. R.
15. deus enim auperbis resistit, humilibue autem dat
gratiam- A.
16. in corruptionem, id est, ad putrefactionem, cui lege
generali cuncta caro subiecta est; qualis erit apes fidclium,
qui me aub triduana celuritate resurgere ciediderunt ; petit
ergo non, ut non moriatur, sed ne caro ipsius corruptione
resoluta, nullnm signum promieaae maieatatia oBtendat. C.
17. confessio vero hie laudem significat, quam utique
offerre non posaunt, qui in pulverein oommuni morte solvun-
tur. sequi tu r, aut annuntiabit veritatem tuain? illam vide-
lioet, quam post resurrectionem discipulis dixit: itc praedi-
cate hoc evangelium omni creaturae. C.
19. planctus ad mortem attinet, gaudium ad resurrec-
tionem. C.
20. quis est saecus? inortalitas .... conseidisti vela-
mentum peccatorum ra<M>rum, tristitiam mortalitatis meae;
et cinxisti me stola prima, immortali laetitia. A.
21. ut iam non plangat, sed cantet tibi, non humilitas,
sed gloria mea, quia iam ex humilitate exaltasti me. A.
22. compunetus est enim, cum in cruce penderet ....
non compungar, iam non moriar. dos autem quid dieimus
propter dedicatiocetn dornus? non nos compungat cänBcien-
tia stimulis peccatortim. dimittentur enim omnta, et tuno
liberi erimus. A.
23. con6tebor autem hie aoeipiendum est a parte mem-
brorum. C.
PSALM XXX.
1. In finem psalmus ipsi David, mediatori manu forti
in persecutionibus. nam et extasis , quae addita est titulo,
excessum mentia significat, quae fit vel pavore, vel aliqua
revelatione. sed in hoc psalmo pavor maxime apparet per-
turbati populi dei persecutione omnium gentium et defectu
Eer orbem fidei .... moriturus ergo ex eo, quod nostrum
abebat, non in se, sed in nobis pavebat: quia et hoc dixit,
tristem esse animam suam usque ad mortem et utique noa
ipsi omnes cum illo, nam sine illo nos nihil: in illo autem
(By Google
90 DIB QUELLE».
ipse Christus et nos. quareP quia totus Christus cipi.it et
corpus, caput ille salvator corporis, qui Um adscendit in
coelum, corpus autem ccclcsia, quae laborat in terra. A. —
verba, quae titulus continet, ad dominum Christum frequen-
ter diximus esse referenda , cui totus psalmus aptandus
est. C.
2. et fict traducentibus ex adversd iniquitatibus omnis
grex malus ad sinistram, tamquam hoedis ab ovibus sepa-
ratis, et andient, ite in ignem aeternum, qui paratus est dia-
bolo et angelis eius. A.
3. et in hia histitia erue nie. nam si adtendas ad ius-
titiam meam, damnas nie. A.
4. fecit hoc deus, quando ipsum Christum ad nos
misit. A.
5. nc differas in finem saeculi, aicut omnium creden-
tium mihi, segregationem meam a peccatoribus. A. — id
est, festina resurrectionem dare celerrimam. C.
7. quia fortitudo mea ad tolerandos persecutores meoa,
et refugium meum ad reltnquendos tu mihi es. A,
8. et ut per me innotescas omnibus gentibus, per omni«
sequar voluntatem tuam. A.
9. et paulatim mihi aggregatis sanetis adimplebis cor-
pus meum et perfeetam staturam meam. A.
11. potestati tuae commendo spiritum meum cito reeep-
rurus. A.
12. dicat et populus redemtus passione domini sui, et
laetus clarificationc capitis sui ... . faciens, quod promisisti,
non fallen» in pollicitatione tua, deus veritatis. A.
13. illa redduntur semper odiotra, quae probantur esse
contraria, iuste ergo veritas oderat vanitatem, quia vanitas
in falritate versatur. C. — speras in peeunia, observaa va-
nitatem ; speras in honore et subümitate aliqua potestatis hu-
manae, observaa vanitatem. A.
14. sed in domino aperavi, qui non est vanitas. A.
15. nisi prius humiliareris, non tc exaudiret, qui te a
necessitatibus li beratet, humiliatus est, qui dixit : infelix ego
homo, quis me liberabit de corpore mortis huius. A.
16. nee conclusisti me, ut non haberem aditum respi-
randi in libertatem, et darer in sempitornam potestatem dia-
boli, cupiditate huius -vi tue illaqueantis et morte terrentis. A.
17. plane fecisti mihi facilem iustitiam, quae mihi erat
aliquando difficilis. A.
18. in tribulatione uttque nngustia est. quomodo ergo
posuisti iu spatioso pedes meosV si adhuc tribulatur, quomodo
sunt in spatioso pedes? an forte una quidem vox est, quia
unum quidem corpus : sed in aliquibus membris spatium aen-
(By Google
PSALM XXX. 91
titur, in aliquibus angustia, id est, alii sentiunt facilitatem
iustitiae, alii laborant in tribulatione P nam si non alia membra
illud alia illtid paterentur, non diceret apostolus: ei patitur
unum membrum, compa'iuntur omni» membra, et si glori-
ficatur nnum membrum, congaudent omnia membra. aliquae
eccleeiae verbi gratia pacem habent, aliquae in tribulatione
sunt; in istis, quae pacem habent, in apatioso sunt pedes;
itlae, quae in tribulatione sunt, angustias patiuntur: sod et
istos contristat illorum tiibulatio et illoa pax istorum conao-
latur .... dicat ergo ex quibusdam membris : miserere mei
domine, quoniam tribulnr. A.
19. si tribularis quare irasceris? irascitur istc alienis
Seccatis. quis non irascatur, videns homines confitentes ore
eum, negantes moribus? quis non irascatur, videns homines
saeculo verbis et non factis renuntiantesP quis est, qui non
irascatur, videns fratres insidiantes fratribus, fidem non ser-
vantea osculo, quod inngunt in sacramentis dei. A.
21. in his ergo non apparentibus et gementibus iras-
citur, qui dicit alio loco : zelus domus tuae comedit me. dicit
et alibi quando quidem videt multos mala facientes : taedium
detinuit me a peccatoribus relinquehtibus legem tuam. dicit
et alio loco: vidi insensntos et tabescebam. A.
22. quoniam oinnibus bonis indiget humana fragilitaa. C.
23. osBa vero fortes intelleguntur ecclesiae, qui etiam
si non conturbaatur persecutionibua alienorum, conturbantur
tarnen iniquitatibus fratrum. A.
24. qui sunt inimici ecclesiae? pagani, Judaei? omni-
bua peius vivunt mali christiani .... peius, inquit, vivunt
mali in sacramentis meis, quam qui ad illa nunquam accesse-
runt. A.
25. vicinis meis nimium opprobrium factus sum, id est,
qui mihi iam appropinquabant ut crederent: hoc est, vicini
mei nimium deterriti sunt, mala vita malorum et falaorum
christ ianorum. A.
26. quid tarn timendum, quam cum videt homo multos
male viventes, et de quibus bene sperabatur, in multis male-
factia inventos? timet ne talea sint omnes, quos putabat
bonos, et veniunt in auspicionem malam propo omnes boni. A.
27. illud est magis gemendum, illud omnino intolerabile,
quia multi qui viderunt me, foraa fugerunt a me, id est, qui
cognnverunt, quid esset ecclesia, exierunt foras et haereses
et schismata contra ecclesiam fecerunt .... qui videbant
me, id est, qui noverant, quid sit ecclesia, qui eam in scrip-
tum intuebantur. A.
29. vas perditum est, quod fractum et ad nullos usus
ay Google
92 DIE QUELLEN.
Decessarium semper abiicitur: ita et Jesus mortuus, quasi
fractum vas abüciendus putabatur a perfidie. C.
30. multi accolunt in circuitu meo, et repvehendunt me
Suotidie. quanta mala dicunt in malos christianos, quae male-
icta perveniunt ad omnes christianos .... illi tarnen ists
dicunt. qui accolunt in circuitu, id est, circumeunt et non
iotrant. quare circumeunt et non intrant? quia rotam tcm-
poris amtin t. non intrant ad veritatem, quia nou amant aeter-
nitatem. A.
31. ut consentirein pravitatdbua eorum. Ulis enim qui
maledicunt et non intrant, parum est, quia non intrant; et
eiicere hinc volunt vituperando. ai eiecerunt te de ecclesia,
acceperunt auimam tuam, id est, tenuerunt consenaionem
tuam; et cris in circuitu, non in mansione. A.
33. quae sunt enim sortes? hereditae ecclesiae. A.
35. ijlumina faciem tuam super servum tuum, id est,
fac videre, quia super me dignaria intendere. C. — Uli
maxime persequuntur ecclesiam, qui Christian i nolunt bene
vivere. A.
36. dicendo, in tua misericordia salvum me fac, negat
meritum suum. C.
37. invocas deum, quando in te vocaa deum. hoc est
enim illum invocare, illum in te vocare, quodam modo eum
in domum cordis tui invitare .... dico ergo breviter ho-
mini avaro: invocaa deum? quare invocas deum? ut det
mihi hierum, lucrum ergo invocas, non deum. A.
39. loquitur enim fataitaa contra veritatem, quando Ju-
daei Messiam proclamant adhuc esse venturum. C. — quae
loquuntur adveraus Christum iniquitatem, superbientea et eon-
temnentes tamquam hominem crueifixum .... quando effi-
cientur muta labia iataP in hoc saeculor' nunquam ....
augent unguis suis poenas, quibus apud inferos aitiant, et
aquae stillam eine causa deeiderent. non ergo nunc muta
efficiuntur labia istorum. A.
40. sed ut commendaret ipsa bona futuri saeculi humi-
nibus, quoe iubet tolerarc, nou amare praesentia, exclamavit
et addidit : quam multa multitudo dulcedinis tuae, domiue. A.
42. ergo si speras in domino, coratn hominibua apera:
n'! forte abacondas ipsam spem tuam in corde tuo, et timeas
confiteri. cum tibi pro crimine obüciatur, quia christianua es
.... hoc ergo in conepectu hominum si feceris, ai inde
coram hominibua non erubueris, si in conepectu filiorum
hominum nee ore nee facti» Christum negaveris, apera, tibi
perfici dulcedinem dei. A,
43. et quam pulchre regalem conspectum eaee dicit in
ay Google
PSALM XXX-, XXXI. 93
abdito, re vera, quia contemplationem eius qua iusti per-
fraentur, impii non videbunt. C.
44. a conturbatione homiimin : ibi cnim tion conturban-
tur, cum abaconduntur .... aliquaudo abacondes eos in
abscondito vultus tui a conturbatione hominum, ut prorsua
in eis conturbatio bumana deincepa esse non posait. A.
45. quod est tabernaculum P eccleaia huius temporis
tabernaculum ideo dicitur, quia adhuc in hac terra peregri-
natur. tabernaculum enim habitaculum est militum in expe-
ditione positomm. ipaa dicuntur tabernacula. doraus non est
tabernaculum. pugna in expeditione peregrinus, ut salvus
factus in tabernaculo glorioaus recipiaria in domum. A.
46. quae est civitas circumstantiae? in una Judaea
populus dei erat poaitus, quasi in medio mundo, ubi dice-
bantur laudes deo .... adtendit propheta ist«, et vidit
futuram eccleaiam dei in omnibus gentibus: et quia omnes
gentea circum undique erant, quae in medio poneoant unam
gentem Judaeorum, haa undique circumstantes gentes ap-
pellavit civitatem circumstantiae. miriticaati quidem domine
miaericordiam tuam in civitate Jerusalem .... sed maior
laus tua eat, quia mirincasti miaericordiam tuam in civitate
circum« tan tiae, id est, in omnibus gentibus diffudisti miaeri-
cordiam tuam. A.
47. si in facie tua esaem, non sie timerem; si me ad-
tenderea, non sie trepidarem .... non enim, si me respi-
eeres, pati me iata emerea. A. — patri dich filiua a forma
aervi, speravi: quia me gratia tua desereret, cum paBsionis
tristitla praevaleret, in pavore utique mortis. C,
48. a domino ideo ae dicit exauditum, quia humiliter,
non deaperanter more humanitatis dicebat eaae contemptum. C.
49. diligite dominum omues aaneti eius: id est, vos
diligite dominum, qui non diligitis mundum. A.
51. sed hie superbiam non unum vitium debemua acci-
pere : quoniam ex auperbia naacitur quicqutd morum pravi-
tate peecatur: scriptum est enim: initiuin omnis peccati
superbia. C.
52. sed quando retribuet: o si modo tribueret, modo
eos volebam videre humiliatos atque proetratos. audite quid
eequitur: viriliter agite. nolite lassaa manns in tribulationi-
bus dimittere non nutent genua vestra .... ad perpe-
tienda et toleranda omnia mala huius saeculi confortetur cor
vestrum. A.
PSALM XXXI.
1. Intcllectus ideo aequitur. quia nisi misericordia domini
suifragante peccata nostra intellexerimus, ad poenitentiae
studium venire non posaumua. in alio quippe psalmo dictum
DigitizedByGOOglC
94 DIE QUELLES.
est: delicto quis intellegit? hoc est enim, quod dielt intel-
lectus; ut cum not« intellegere divinitas praeatiterit peccata
nostra, pro eis diluendis studiosissime supplicemus. G.
4. at vero qui uolunt confiteri peccata, laborant sine
causa in defensione peccatorum suoruin. et quanto laborant
in defensioue peccatorum suorum iaetantes merita sua,
non videntes iniquitates Buas, tanto plus robur eorum et for-
titudo deficit, ille enim fortis est, qui nou in se, sed in deo
fortis est. A. — in cuiua ore dolus nou est ; id est, qui nalla
sibi remissioue placuerit; et cum sit peccator, ipse se prae-
dicet esse sanetissimum .... sed sua potius delicta congnos-
cens in humilitate satiafactionis iugiter perseverat. C.
5. tacui enim dixit, non sunt confeasus. ibi oportebat,
ut loqueretur, taceret merita sua, clamaret peccata sua: nunc
autem perverse taeuit peccata sua, clamavit merita sua. et
quid ilh contigit? inveteraverunt ossa eiue. intendite, quia
si clamaret peccata sua et taceret merita sua, innovarentur
ossa eius, id est. virtutes eitis. A.
7. con versus suin in aeruinna mea, dum configeretur
spina. miser f actus sum cognoscendo miseriam meam, eom-
punetus mala conscientia .... ex ipsa aggravatione inanus
tuae, ex ipsa humiliatione conversus sum in aerumna mea,
factus sum miser, confixa est mihi spina, compuneta est con-
scientia mea. A.
9. confessio ergo mea ad os nondum venerat; dix.era.in
enim, pronuntiabo adversinn ine: verumtamen deus audivit
vocem cordis mei: vox mea in ore nondum erat, sed auris
dei iam in corde erat. A.
10. pro hac. pro qua hac? pro impietate .... in
tempore opportun« : quando manifestabitur novum testamentum:
quando manifestabitur gratia Christi, quod est tenipus oppor-
tunum. cum autem venit plenitudo tetuporis, misit deus filhun
suum, factum ex muliere (id est, ex femina, indiscrete enim
vocabant hoc autiqui), factum sub lege. A.
11. multae aquae sunt variae doctrinae. doctrina dei
una est, non sunt multae aquae, sed una aqua, sive sacra-
menti baptisnii, sive doctrinae salutaris. de ipsa doctrina,
qua irrigamur per spiritum sanetum, dicitur: bibe aquam de
tuis vasis et de puteorum tuorum fontibus .... aliae aquae
multae, multae doctrinae iuquinant ammas hominum, quod
paulo ante dicebam .... in hoc diluvio aquarum inu Itarum
ad deum non appropinquabunt '. . . . haec aqua in nullis
alienigenarum libris est, non in epicureis, non in stoieia, nou
in manichaeis, non in platonicis. A. — quae sententia maxime
haereticos arguit. C.
12. ita inquit et gaudeo et gemo: gaudeo in spe, gemo
(By Google
PSALM XXXI., XXXII. 95
adhuc in re. exsultatio mea redime me. spe gaudentes, ait
apostolus. ergo recte, exultatio mea, redimeme. unde redime meP
sequi tur, in tribulatione patientes. exsultatio mea redime me.
iam iustificatus erat et apostolus: et quid aitP non solum,
inquit, sed etiam noa ipsi primitias habenies Spiritus, et ipsi
n nobismetipsis ingemisdmus. unde redime me? quia ipsi
n nobismetipsis iugemiscimus, adoptionem expectantes, re-
demptionem corporis nostri. A.
13. unde ergo exsultatio mea? ibi sequitur idem apo-
stolus, et dicit : spe enim salvi facti sumus . ■ . . ubi premeris,
ibi angustia est. ergo si per patientiam cxpectamus, adhuc
dicimus: redime a pressura, quae circumdedit me . . . . re-
spoudetur: intellectum dabo tibi, A. — nunc videamus in
parte finitima, quid ei dominus ipse respondeat. C.
14. ipse enim intellectua est, quem tituli veritas indi-
cavit, quem poenitentibus potestas domini clementer infuudit. C.
15. firmabo super tc oculos meos, id est, dirigam in te
lumen intellegentiae meae. C.
16. equus sine discretione sessoris servit arbitrio, et a
quocunque fuerit ascensus, excurrit. mulua autem patienter
accipit sarcinas, quibus fuerit oneratus; et pro boc utrique
intellectum non habent: quia nee ille elcgit, cui obediat, nee
iste, quibus oneribus ingravetur, inteltegit. prohibet ergo
buiuscemodi liomines 'diabolicis fraudibua insideri, et vitioruut
oneribus praegravari. C.
20. laetentur in domino: nam qui in sc gaudet, fallaci,
sicut saepe dictum est, praesumptione deeipitur. C.
21. sed vide rectum cor: verum non quod ego volo, sed
quod tu vis, pater. A.
PSALM XXXII.
1. Kectos commonet christianos, ut non in terrenis de-
leetationibus, sed gaudeant aemper in domino. C.
2. ipsi laudant dominum, qui se uubdunt domino : aliter
enim distorti et pravi sunt . . . . si autem curvus fueris,
laudas deum, quando tibi bene est, blaapheinas, quando tibi
male est. A.
3. cithara lignum illud coueavum tamquam tympanum
pendente testudine, cui ligno cordae innituntur, ut taetae
resonent .... hoc ergo lignum cithara in inferiore parte
habet, psaltcrium in superiore .... mementote.citharam ex
inferiore parte habere, quo sonat, psalterium ex superiore.
ex inferiore vita, id est, terrena, habemus prosperitatem et
adversitatem. A.
4. psalle domino in psalterio decem cordarum. prae-
cepta enim legis decem sunt : in decem praeeeptis legis habes
(By Google
96 DIE QUELLEN.
psalterium. perfecta res eat. babea ibi dilectionem dei in
tribua, et dilectionem proximi in septem. A.
5. novum canticum dicit iucarnationem domini, qua
mundus Balutari exsultatione completus est, qua angeli canoris
vocibus personarunt laudantes et dtcentes: gloria in altissi-
mis deo. . C.
6. noli quaerere verba, quaai explicare possis, und© deus
dclectatur .... quid est in iubilatione canere? intellegere,
verbis explicare non posae, quod canitui corde. eteuim Uli,
qui cantant aive in messe aive in Tinea sive in aliquo opere fer-
venti, cum coeperint in verbie canticorum exsultare laetitia, velut i
impleti tanta laetitia, ut eam verbis explicare non possint,
avertunt se a ayllabia verborum, et eunt in aomim iubtla-
tionis. A. .
7. rectua eat itaque aermo domini ad dirigendoa scüicet
homines. veraciter enim rectus dicitur, qui rectos facit. C.
8. invenimuB et deum fidelem, et hoc non verbis ncltris
dicitur, apostolum audi : fidelis, inquit deus, qui vos non per*
mittat tentari supra quam potcstis ferro, sed faciat cum ten-
tatione etiam exitum, ut possitis auatinerc. A.
9. misoricordiae tempus modo est, iudicü tempua post
erit. A.
11. verbo domini, hoc eat, a filio dei caeli firmati sunt,
id est apostoli, sive sancti stabiliti sunt,* qui orbem terrarum
salutari pracdicatione complerent. C.
13. sed iam cesaaveruut reges mali, facti sunt boni:
crediderunt et ipai, signum crucia Christi in fronte iam por-
tant .... illi, qui saevierunt, dcstructi sunt. A.
14. uter ecclesiae comparatur: quia sicut iste susceptas
aquas, sive aliquid tale complectitur : ita et illa adunationem
populi credcntis ineludit. aquae vero maria popodum signi-
ticant christianum. C. — thesaurus, id est largitas: boc eat
profundum ecriprurarum. Br.
15. timeat omnis peccator, ut peccare deaitiat. A.
1 6. cum iubet, moventur, cum iubet quiescunt. et malitia
hominum cupiditatem nocendi potest habere propriam: poteata-
tem autem si ille non dat. non habet. A.
18. quando dixerunt: tollamus eoa de terra, non orit
nomcn christianum, si hoc fecerimus. A.
20. consilium vero domini, quo beatum non facit nisi
subditum aibi, manet in aeternum. A.
21. et ecce nescio quis ut male faciat beatua vult esse.
undeP ex pecunia, ex argento et auro, ex praedus, fundis,
domibus, mancipiis, pompa saeculi, honore volatico et peri-
turo. A,
22. prospicere est siquidem porro poaitum conspicere
ay Google
PSALM XXXII., XXXIII. 117
de caelo enim prospexit dominus, quando propra filii donavit
adveutum. G.
23. unde igitur conailium domini manet in aetemum,
nirti de nobis, quo« ante praescivit et praedestinavit. A. —
quod ait, vidit, grafiam Agit miserentis. C.
24. vidit nos de apoatolis, vidit nos de praedicatoribua
veritatis, vidit nos de angelia, quoa ad noa misit. haec omni«
domua cius, haec omnia habitaculuin eius: quia haec oiiinia
caeli, qui euarrant gloriam dei. A.
25. quomodo aingitlatim membra formata aunt omnia,
aingillatim habent opera sua, et tarnen in unitate corporis
vivunt .... sie et in Christi corpore singuli hominea tam-
quam membra Bingula donis suis gaudent .... quomodo
autem in membris nostris di versa sunt opera, seil sanitas uua,
sie in omnibus membris noatria diversa munera, sed Caritas una. A.
26. homo factum hominia moto eiua corpore videt, deus
autem in corde videt .... dant duo pauperibua, uruia eibi
mercedem quaerit caeleatem, aliua huinanain landein: tu in
duobua unam rem vides, deus duas intellegit. A.
27. regem dicit hominem continentem, qui quamvia regat
corpus wuum miaeratione divina, a vitiis tarnen carnalibus
aalvus fieri non potest, dum de aua virtute praeaumpserit ....
idem gigantem vult intellegi, qui virtutum magnitudine robo-
ratur, qui contra immanitatem diaboli aaaidua dimicatione
confligit. C.
29, 30. ecce oculi domini auper timentea eum, aperantea
auper misericordiam eiua: non de meritis auia, non de virtute,
non de fortitudine, non de equo, sed de miaericordia eiua. A.
31. ut eruat a morte animaa eorum. vitam aeternam
promittit. A.
32. et alat eoa in Tarne, tempua famia cat modo, tem-
pua aaturitatie post erit. A. — duo ista aunt vota fideliasimi
chriatiani : ut in futuro iudicio eripiatur a morte perpetua, et
hie apiritualibua alimoniis tranaigatur .... esuriunt enim
lieati .... Bicut evangeliata dicit: beati, qui esuriunt et
sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur. C.
33. aecura expeetabit misericorditer promittentem, miseri-
cordtter et veraciter exhibentem. A.
PSALM XXXIII.
1. Scriptum est, quia cum fugerot David persecutorem
Saul, contulit ae ad Acnia regem Gcth .... aed illc Achis
erat, non Abimelech .... ideo magia movere nos debet ad
quaerendum eacramentum, quia nomen mutatum est ... .
non defuerunt docti viri, qui nobis nomina ex hebraeo in
QF. XXIX. 7
(By Google
98 DIE QUELLES.
graecam lingnam et inde in latinam transferrent. consulentes
ergo nomina iata, invenimus interpretari Abimelech, patria
mei regnum: interpretari Achia, quomodo est ... . erat
autem, ut nostis aacrificium Judaeorum antea seeundum ordi-
nem Aaron in victimis pecorum, et hoc in mysterio: nondum
erat aacrificium corporis et sanguinis domini. proponite ergo
vobis ante ocuioa duo eacrificia, et illud seeundum ordinem
Aaron, et hoc seeundum ordinem Mclchisedec .... et tantus
erat Melchisedec, a quo benediceretur Abraham, protulit
panem et vinum et benedixit Abraham .... humiliavit se
factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis : ut
iam de cruce commendaretur nobis caro et sanguis domini
noTum aacrificium. quia mutavit vultum suum coram Abi-
melech, id est, coram regno patria. regnum enim patris,
regnum erat Judaeorum. quomodo regnum patria? regnum
David, regnum Abrahae .... et dimisit eum et abiit. quem
dimieit? ipsum populum Judaeorum dimisit et abiit. quaeria
modo Christum apud Judaeoa et non invenis. unde dimisit
et abiit? quia mutavit vultum suum. haerentea enim Uli
aacrificio seeundum ordinem Aaron, non tenuerunt aacrificium
seeundum ordinem Melchisedec, et amiserunt Christum, et
coqperunt eum habere gentea, quo non miaerat ante prae-
cones .... recordamini evangelium: quando loquebatur
dominua noater Jesus Christus de corpore suo, ait: nisi quia
mandueaverit carnem meam, et biberit sanguinem meum, non
habebit in ae vitam .... et diaeipuli eiua, qui eum seque-
bantur, expaverunt et exhorruerunt aermouem, et non intel-
legentea putaverunt neacio quid durum dicero dominum
nostrum Jeaum Christum, quod carnem eius, quam videbant,
manducaturi erant et aanguinein bibituri: et non potucrunt
tolerare, quasi dicentes: quomodo est? error enim et igno-
rantia et etultitia in persona regia Achis .... quia muta-
verat vultum suum, quasi furor fote et insania videbatur,
dare carnem suam mauducandum hominibus et bibendum
sanguinem .... sed regi Achis insanire videtur, id est,
atultia et ignorantibus. ideo dimisit eos et abiit ... ad
quos abiit? ad gentes. A.
2. quando benedicam dominum? quando tibi benefacit?
... in omni tempore, ergo et tunc, et quando ista seeundum
tempus et aeeundum flagella domini dei nostri turbantur. A.
3. quare autem benedicit dominum homo in omni tem-
pore? quia humilis est. quid eat, eaae humilem? noile in
se laudari . . . . ut possis esse humilis, die quod dictum est :
in dornjuo laudabitur anima mca. A.
4. nam quando audiunt non mansueti, non laetantur, sed
iraseuntur. A.
ay Google
5. uolo solus magnificare dominum, Dolo solus atnare,
nolo aolua amplecti. A.
6. et exaltemus nomen eiua in invtcem. C. — quid est,
exaltemus nomen eiua in idipaum? hoc est, in uuum ....
et pars Donati vidotur sibi magnificare dominum .... cjuarc
in praecisione vultia magnificare dominum, illo uuus est,
quare duos populos vultia facerc deoP A.
7. qui ergo non exaudiuntur, non dominum quaerunt
intendat sanctitas vestra: non dixit, ioquisivi aurum a domino
et exaudivit me . . . . inquisivi a domino hoc aut illud, et
exaudivit me. aliud est aliquid iaquirere a domino, aliud
ipsum dominum inquirerc. A.
9. eed dicit aliquis, quomodo ad cum accedo? .... st
humiliaveris te per poonitentiam .... non vides, quia poenam
gestas in vultu, quia ideo erubuit vultus tuus, quoniam non
accessit ad deum; ideo non accessit, quia non vult agere
poenitentiam F A.
10. sed noli timere, accede ad eum, et non erubeacea. A.
11. intellcgas, te tamdiu esse pauperem, quamdiu non
habea illum, qui facit te divitein. A. — et tunc provenit,
ut liberetur non ab una tribulatione, sed ex omnibus mun-
danis anguatüs. quod aeeidere solet iustis, quando in saneta
conversatiooe animas reddunt, et de saeculi istius clade ad
aecuritatem perpetuam tranaferuntur. C.
12. ipae dominus noster Jesus Christus in prophetia dictus
est magni consilii angelus, magni coDailii nuntius .... noli
ergo timere, ne lateas: ubieunque dominum timueria, novit te
ille angelus, qui inimittet in cireuitu et eruet te. A.
13. gustate non pertinet ad palatum, sed animae aua-
viaaimum sensu in, qui divina contemplatione saginatur. C. —
quando dicebat dominus : nisi quis mandueaverit camem meam
et biberit sanguinem meum, non habebit in se vitam. et tili,
in quibus regnabat Achis, id eat error, et ignorantia, quid
dixemnt? quomodo iate poterit nobia dare carnem auam man-
ducareP si ignoras, gusta et vide, quoniam suavis est dominus:
ai autem non intellegis, rex es Achis. immutabit faeiem suam
David et recedet a te, et dimittet te, et abibit. A.
14. quisquia non sperat in domino miaer est. A.
16. ne forte putetia, quia auro cgent et argento, quam
quam et hoc egeant. quantum habuit quidam, et quid eum
aatiavit? sie mortuus est egens, quia plura volebat adqui-
rcre, quam tenebat. A.
17. oam cum diligimus dominum, in ipso omnia repe-
rimua. C. — nullo bono minuentur, quia habebunt illum, in
quo est omne bonum. R.
18. non est enim timor iste, qui formidetur, sed qui
(By Google
.100 DIE QUELLEN.
dih'gatur. timor humanua amaritudinem habet, iste dulce-
dinem: ille ad servitium cogit, iste ad libertatom trabit. C.
21. non tibi dixit, habebis hie pacem: quaere illam et
Bequere eam. quo illam sequor? quo praecesait. dominus
enim est pax noatra, reaurrexit et adaeendit in caelum. A.
24. ut disperdat de terra memoriam eorum: hoc est,
de terra viventium. Br. — scilicet ut memoriam eorum, quam
sibi pararerunt in terris moricutium, perdat de terra viven-
tium. B.
25. liberati sunt plane, quando ad eaclorum regna per-
di;cti, omnibua tribulattonibus probantur exuti. C.
26. altua eat deus, humilia ait chriatianus. si vult ut
altus deus vicinetur Uli, illc humilia ait. A.
27. iustus vero et propriis paaaionibua affligitur, et aliis
caritate compatitur. C.
28. oaaa dixit iidelium firrottatom, id eat, patientiam,
mansuetudinem et ceteras virtutea, quac perire in sanetia
nequeunt, quia domino custode servantur. C. — impletum
eat in domino: quia cum penderet in cruce, exspiravit antc-
quam venirent illi ad crucem, et invenerunt iam corpus ex-
anime et noluerunt crura eiua frangerc, ut impleretur, quod
scriptum eat ... . dominus erat in medio crueifixua, iuxta
illam duo latrones erant : ümia insultavit, alter crodidit ; unua
daranatus eat, alter iuatiiicatua eat .... et tarnen Uli, qui
vonerant, domini oaaa not) fregerunt, latronum autem frege-
runt. A.
29. vides foris iacentem in lecto, numquid videa intus
raptum ad gehennam. A. — revera peaaima, quoniam eam
aeterna poena comitatur. C.
30. quem iuatum, nisi dominum Jeaum Christum? . . .
qui ergo nunc oderunt, mortem peeaimam habent. A.
32. iste eat modus humnnae iuatitiae, ut vita inortalia
quantumlibet proficiena, quia sine delicto esse non potest,
in hoc non deliuquat. dum s; erat in eum, in quo est re-
miesiü delictorum. A.
PSALM XXXIV.
1. Eat enim paalmus iate invocana deuin contra inimicoa
in tribulationibua huius saeculi: et utique ipae est Christus,
tribulato tuue capite, tribulato nunc corpore. A.
2. nocentes, id eat, diabolua cum miniatris. C.
3. apprehendis enim animam tneam, et debellaa inimi-
coa iuöos .... quid est ipea anima nostra, aut quid potest,
nisi deus illam teneat et pugnet de illaP . . . cum in manu
eins eat, utatur ca, quemadmodum vult. A.
4. effunde ergo frameam, id est, animam meam dilata.
(By Google
PSALM XXXIV. 101
C. — abuodent iusti et cffunditur framea, et concluditur ad-
vcrsus inimicos. A.
6. confundi est facta sua erubeacere et in meliorem
sentcntiam commutare .... revereaDtur, id est, emciidati
colant, quem persequendum esse putaveraut qui cogitant
mihi mala, sive de Judaeis sive de haereticia aive potest
accipi de paganis. C.
7. non praecedaDt, sed aequantur .... nam Petrus
praecedere voluit dominum .... et illo quid? redi retro,
sataua. praecedendo aatanas es. aequendo diacipuluB eris. A.
8. non aic impii, non sie, sed tamquam pulvis, quem
proiieit ventus a facie terrae, ventus tentatio est, pulvis iu-
iquus. quando venerit tentatio, tollitur pulvis, nee etat, nee
reststit. A. — pulvis terrena quidem, sed nimia arid» tenuis ■■
que subatautia est, quae vento flante in sua sede manere
non siuitur. ita voluntates peccatorum . . . . a terrenis vitiis
eublevantur et ad virtutes aethereas praestante domino per-
dueuntur. C.
10. in ipao capite nostro, attendite, hoc fecerunt Judsei
.. . .quid est gratis? quibus nihil malifeci, quibus nihil noeui. A.
11. clamabant enitn vesani mendaciter: hie est, qui
dicebat: destruam templum hoc, cum ille dixerit: destruite
templum hoc, et in trirluum aedificabo illud. C.
13. in mortem utique repentinam, quam oeculte ipai
domino nostro moliebantur. Hr.
14. tamquam non quaerees alias extrinsecus divitias
quid enim melius deo dabitur mihi? . . . ipsum pete, qui
fecit, et in illo et ab illo habebis omnia, quae fecit. A.
15. et binc forte advertunt ad superiorem creaturam
et dieunt mihi: cole lunam, cole istum aolem, qui luce sua
tamquam magna lucerna de caelo effieit diem. et hie plane
dico: domine quia similia tibi? lunam et Stellas tu feciati,
solem diei tu accendisti .... sed forte et hie dlcifcur mihi:
angelos cole, angeloB adora. et hie dicam: domine, quis
similia tibi? A. — multum quippe est creatura a Creatore
dissimilis. C. — omnia ossa mea, id est, omnes robuatiorea
inter meos, et si caro non dicat. quia apiritus quidem promp-
tus eat, caro autem infirma; ossa, iuquam, propter gaudinm
de spe resurrectionis sibi in me data dicent: domine, quis in
angelia aut in archangelia, aut in patriarchis vel prophetis,
sive in gentium diis eat similis tui? B.
17. in isto versu exposuit, quod auperiua dixit: quia
similis tibi? nam cum diabolua manu sua teneret pene totum
genua humanuni, de illa potestate, qua tenehatur obnoxium,
constat incarnatione verbi fuiaae liberatum. C.
18, nunc propriam commemorat passionem. C. — quid
(By Google
102 DIB QUELLEN.
ergo ignorabas? ignorabat pcccatum: ot hoc peccatnm igno-
rabat non quasi non iudicando, sed non committendo ....
quid sie ignorabat Christus, quam blasphemarc? hinc inter-
rogabatur a persecutoribus. A.
19. ego attuli feeunditatem, ipsi retribnebant sterilitatem;
ego vitam, ipsi mortem; ego honorem, ipsi contumeliasj'ego
med ic in am, ipsi vnlnera; et in his omnibus, quae retribuebant,
utique sterilitos erat, haue sterilitatem in arbore maledixit,
ubi friKstum cum quaereret, non invenit. A.
20. cilicium fortasse appcllat earnis suae mortalitem ....
hoc cilicio se itduit dominus: et ideo non est agnitus, quia
Hub cilicio latitabat. A.
21. quid esurivit, quid sitivit Christus, nisi bona opera
nostra? A. — sterilitas quoque animae fuit, quando magisler
bonus in ipsis fruetum fidei reperire non potuit. C.
22. hoc intellego dictum, quia in sinn suo habebat
patrom .... in se habebat, quem deprecaretur: non erat
ab illo longo, quia ipse dixerat: ego in patre et pater in
me est. A.
23. quae figura dicitur antiptosis, quando casus pro
casu ponitur. dicit enim sicut de proximo, sicut de fratre
nostro, ita mihi complacebam, id est, de eorum affinitat«
gaudebam, qui me hostiliter insequebantur. C.
24. contristatum se tarnen iuste com memo rat, quia in
eunetis tidetn invenire non potuit, quam magnoperc quac-
rebat. C.
25. Uli laeti, ego tristis. sed modo audivimus in evau-
gelio : beati qui lugent. si beati qui lugent, miseri qui rident. A.
26. quoniam quae ignorabam interrogabant me, et ipsi
ignoraverunt, quem interrogarent. A. — quia in dominum
Binim tormenta praeparabant, quae in ipsos erant iustitiae
compensatione reditura. hoc est enim quod dicit: et igno-
raverunt. C.
27. dissoluti sunt utique, cum passione domini so] tene-
bras aeeepit, terra contremuit, velum templi sciasum est; et
cum haec tanta fuerint ostensa miracula, non sunt tarnen
coeveroi, faciente duritia. C.
28. tentaverunt me. dixerunt enim : si filius dei est,
descendat nunc de cruce et credimus ei. Rf- — sed potius
tentaverunt me, adducentes ante me mulicrem adulteram,
dicendo etiam: si filius dei es, descende do cruce. H. —
tentaverunt me potius: si filius dei est, descendat nunc de
cruce. B.
30. ne utembra sibi existiment onerosum pati, quod
caput suum sustinuisse cognoseunt. C.
31. pro consuetudine infirmitatis humanae dicitur, ein
(By Google
PSALM XXXIV. 103
moros um videtur, quodcumque futurum est, quae mos, ut
cupit, aliquid festinat iniplere. C.
32. restitue vero dixit, quasi ereptam redde; hoc est,
praesta resurgere a malefactis, quia iniuste probatur occisuu. C.
33. unieam meam, id est, ecclesiam meam. A. — uni-
cam meam, id est, ecclesiam meam unice dilectam. vel ani-
inam meam, quia uniea vel sola a peccato immunis. R.
34. fit eiiim confeesio in omni multitudine, sed non in
omnibus deus laudatur .... in ista enim omni multitudine,
id ost, in ecclesia, quae toto orbe terrarum diffusa est, palea
est et frumentum: palea volat, frumentum manet; ideo in
populo gravi laudabo te. in gravi populo, quem ventus ten-
tationis non aufcrt, in his deus laudatur. nam in palea blus-
pliematur semper, quando palea nostra attenditur, quid
dicitur? ecce quomoao vivunt christiant, ecce quid faciunt
chri*tiani. A.
313. insultant hacretici, quando aliquos de numero fide-
liuin sancta perdit ecclesia. C.
36. et annuentes oculis, hoc est, hypocritae simulati. A.
— annuentes autem oculis dixit, quod solet fieri, quando
voluntatemnostram tacitaet dolosa significatione declaramus. C.
37. quae pacifica loquebantur? magiater, scimus, quia
nullius personam accipis, et in veritate viam dei docee: licet
dare tributum Caesari, an non licet P A.
38. postea dilatavcrunt in me os suum clamantes: cruci-
fige, cruciKgc. A.
40. quid est, nc sileas? iudica .... quid ergo? silct
a. iudicio, non a praecepto, non a doctrina. A.
4 1 . nediacedasa me. a parte aeeipiendum est humanitatis. C.
42. nam poena similis est bonis et maus, itaque mar-
tyres non facit poena. sed causa. A. — intende Judicium
meum, quia par est poena, et dispar est culpa; id est, quando
cum Ulis latronibus pendebar. quia ipso innocens pendebat. Br.
43. nemo dicat: quia patior, iustus sum. quia ipse, qui
primo passus est, pro iustitia passus est: ideo magnam ex-
ceptionem addidit: bcati qui persecutionem patiuntur propter
iustitiam. A. — sed quae est ista causa, quae a deo pete-
batur intendi ? scilicet, ut qui dare vencrat galutem humano
generi, ab insanis et perfidis probaretur oeeidi. C.
46. enge, euge animae nostrae, id est, feeimus, quod
potuimus, oeeidimus, abstulimus. A.
47. hoc enim absorbes, quod in corpus tuum traücis ....
tu absorbe corpus paganorum. quare corpus paganorumf
vult tc absorbere, fac illi, quod vult tibi facere. Ä. — nee
etiam dicant, devoravimus cum, putantes prius penitus nomen
meum delevisse de terra: sed potius ego devorem eos, et
(By Google
104 DIE QUELLEN.
mei etiam devorent persecutores buob tarn gentiles quam
JudaeoB. B.
49. pudorem contra audaciam ponit, quam habuerunt
furentea. reverentiam contra impudentiam falsitatis. ut duabus
virtutibus curent, quod duobus commisore criminibus. C.
50. qui volunt iuatitiam meam: qui haeaerint corpori
meo. A.
51. persecutores enim solent dicere: euge euge animae
nostrae .... servi eius, ad humilitatis rCBpicit formam: quia
in assumpta came humilitas est, in maiestate vero potentia.
sie utrumque perfectum atque verisBimum, unus est dominus
Christus. C.
52. lingua ipsius meditata est iuatitiam, quando novum
testamentum populis pracdicavit. G.
PSALM XXXV.
1. Haec omuia oomina bene intelleguntur de domiio
Balvatorc. nam et in finem ipsum aignificat. et servo domini,
de ipso dtcitur, qui formam servi accipiens factus est obe-
diens usquc ad mortem; sicut Isaiaa propheta de ipso dicit:
ecce servuB meus, suscipiam eum. C.
2. totus psalmus a persona prophetae dicitur. C. —
sed uumquid qui proponit delinquere publice hoc dicit, et
noii in semetipso? quare in semetipso P quia humo illum Don
videt. A.
4. sunt enim nomine«, qui quasi couautur quaerere ini-
quitatem suam et timent iilam invenire .... sed quia in
ipsa inquisitione dolus est, in inventione defensio iniquitatis
erit. cum enim invencrit iniquitatem, ecce iam manifestum
est illi, quia iniquitaa est. noli illam facere, inquis. et ille,
qui dolose agebat, ut inveuiret, iam inven.it et non odit : quid
enim dicit? quam multi faciunt, et quis hoc non facit? A.
5. videtis, quia voluntati illud tribuit: quia sunt bomines,
qui volunt intellegere et non posaunt; sunt autem homines,
qui uolunt iutellegere, ideo uon intcllegunt. A.
6. quid dixit in cubili suo? quod dixit superius, in
semetipso, hoc hie dixit, in cubili auo. cubile nostrum est cor
nostruui. A.
9. munera dei partim temporalia sunt atque terrena,
partim acterna et coelestia: qui propter hoc colit deum, ut
terrena ista atque temporalia aeeipiat, quae onmibus praesto
sunt, quasi adhuc ut pecus est; utitur quidem misericordia
dei, sed non illa, quae excepta est, quae non dabitur nisi
solis iustis, sanetuj, oonis. quae sunt munera, quae omnibus
abundant? . . . frui ista luce, isto aere, pluvia, fructibus, di-
By Google
P8ALH XXXV. 105
versitate temporum, solatiis terrenis, salute corporis, affectu
amicorum, salute domus suae? A. — in coelo dicit, id est, in
coelestibus creaturis et sanctis hominibus, ubi copiosius dona
manaverunt. C.
10. quae sunt nubes? praedicatores verbi dei . . . .
iratus deus hoc dixit: mandabo nubibus meis, ne pluant
super eam, et vere factum est. mUsi sunt enim praedica-
tores apostoli. A.
11. qui sunt montes deiP qui dicti sunt nubes, ipsi
sunt et montes dei : magm praedicatores, montes dei. et quo-
modo, quando oritur so), prius luce niontes vestit, et inde
lux ad numillima terrarum descendh: sie quando venit do-
minus noster Jesus Christus, prius radiavit in altitudinem
apostolorum, prius illustravit montes, et sie descendit lux eius
ad convnllem terrarum. A.
12. abyssus, id est, profunditas, quae non valet appre-
hendi. C. — iudicia dei oeculta: quia unum reprobat, et
alium assumit. Br.
13. multiplicata est miscricordia tua, deus, ut non solum
hominibus, sed et iumentis detur, quae datur hominibus, ista
carnalis et temporalis salus .... etenim Adam homo erat,
sed filius hominis non erat: ideo Uli pertinent ad Adam, qui
desiderant carnalia bona et salutem istam temporalem. A.
14. quando portamus imaginem terreni hominis, homines
sumus: quando portamus imaginem coelestis hominis, filii
hominum sumuB, quia Christus filius hominis die tua est ....
hortamur illos, ut filii sint hominum, qui sub tegmine alarum
cius sperent, et misericordiam illam desiderent, quae in caeto
est ... . erant ibi, qui nonnisi carnalia desiderarent et ter-
renam ae temporalem felicitatem. A.
15. quia cum aeeepta fuerit illa inemibilis iaetitia,
perit quodam modo humana mens, et fit divina, et inebriatur
ab ubertate domus dei. A. - bene inebriabuntur, quia,
sicut vinum immodice sumptum mentem aufert, ita et magni-
tudo spiritalis laetitiae meutern fidelibus aufert humanam, et
transfert in divinam. R. — ab ubertate domus tuae, id est,
ab enthecis spiritualibus sanetae matris ecclesiae. C.
16. torrens dicitur aqua veniens cum impetu. A. —
torreutem yero diximus esse fluvium velocem, qui pluviarum
subita inundatione descendit. cui beue comparatur sapientia
Christi, quia subita est, et ita rapida, ut ad nnem, quem vult,
sine aliqua tarditate perveniat. C,
17. quis est fous vitae, nisi Christus? . . . satiabit spe-
rantem, qui irroravit sitientem. A.
19. si quando sanus es, dulcis est voluntas dei, et quando
aegrotas, amara est voluntas dei, non recto corde es. quareP
(By Google
106 DIE QUELLE».
quia non vis voluntatem tuam dirigere ad voluntatem dei,
aed dei via curvare ad tuam. illa recta est, sed tu curvua. A.
20. certum est enitn, in uno nos pede continue stare
non posse: qui convenienter auperbiae datus est, quoaiam
elatum lioniinem diu tu» non praevalet continerc. C.
21. id est, opera peccatoria, non me dimoveant at te,
ut imitari illa velim. A.
'22, 23. lioc enim maximum esse constat peecatum, unde
angelus cecidit, per quod Adam a paradiso probatur c.vclu-
BU8. C.
PSALM XXXVI.
3. Et fac bonitatem : quia aicut legitur, fides sine ope-
ribus mortua est C.
4. inhabita terram. hoc est, in aanctae ecclesiae via-
coribus persevera .... in divitiia eius, id est in Christi
domini contcmjilatiunc. C.
6. revelavit enim Paulus apostolus viam suam, quando
dixit: caro concupiscit adversus spiritum, et spiritus adversus
9. iudicas tarnen tu magis sequi Christum promitten-
tem, quod non vides, quam impiuin reprehendentem credi-
dissc te quod nondum videa. et hoc est iudicium tuum: et
quäle sit iudicium tuum, adhuc non apparet: in isto saeculo
quasi nox est. quando ergo educet iudicium tuum velut
meridiem? cum Christus apparuerit vita nostra, tunc et voa
cum ipso apparebitia in gloria. A.
11. via vero impiorum felicitas transitoria: finita via,
peraeta est felicitas. quare? quia via illa lata est, finis eius
in profundum inferni perducit. via vero tua angusta est, et
pauci ingrodiuntur per eam: sed ad quam latitudinem per-
veniant, debea cogitarc. A.
12. desine, illi dicit .... qui inflammatus ira et in-
dignatione blasphema verba profundit, ut sibi fclicitatem ne-
gatam saeculi conqueratur, quam habere pessimos contue-
tur. C.
14. ncquitiam veteres denm'erunt voluntariam cBse ma-
litiam .... exterminari. est foras terminos proiici, id est,
ab illa dei civitate fraudari. C.
17. terra eat illa, de qua saepe locuti sumua, Jerusalem
saneta. A .
18. ut semper suaviter sentiatur omne quod eat, nee
aiiqiiando poaait desinero, quod delectat. C.
19. diversa quippe voluntas iusto odiutn parat, nsm
quando illum videt soelcratua bonis moribua operam dare,
ille se credit apecialiter aecusari: atridet dentibus, fremit
(By Google
P6ALM XXXVI. 107
fiiiimo- et cuius non potent mores subvertere, vi tarn ipsam
protinus coontur auferre. C.
20. dominus autem videt et proapicit diem eius. quem
diem? quo reddet unicuique secundum opera sua. A.
22. arcum diximuB occultam designare malitiam, quae
contra innocentissimos parabatur. C.
24. quia iam dixcrat eis, quos parturierat in cvapgelio :
et ipse impendar pro animabus vestris. ego enim, inquit,
non solum alligari, sed etiam mori paratus sum pro nomine
domim Jesu Christi. A.
25. quando patiuntur mala, viaa malas ambulare ere-
duntai- ab ignorantibus, ab his, qui non ooverunt videre viaa
immaculatorum. A.
26. hereditas eorum est coelestis Jerusalem. C.
27. malum tempus aignificat diem iudieii. C.
28. quid autem facit malus homo, cum coeperit tribti*
lariP foris nihil habet, sblata sunt omnia, in conscientia
nullum aolatium est .... et univerei, qui deum non habent,
pecuniae, amicittae, gloriae, faeultatibuu inundi serviunt, et
quaecumque bona sunt corporalia, non possunt consolari in-
trinsccus , quomodo conaolabatur ille pleuus sagina inte-
riore. A.
29. in illo siquidem iudicio peribunt peccatores. C.
30. fumus a loco ignis eruinpens in altum extollitur,
et ipsa elatione in globum magnum intumescit .... quanto
enim plus erectus est, quanto extentus, quanto diflusus un-
dique in majorem ambitum, tanto fit exiüor et deficiens et
non apparens .... deficientes sicut fumus defieiont. de
talibus dictum est: sicut Janoes et Mambres restitcrunt
Moysi, sie et isti resistunt veritati .... unde autem resis-
tent veritati, nisi inflatione tumoris sui, euntes in ventos,
extollentes se quasi iustos et magnos? A.
31. mutuatur etiam, quando dei beneficia diverea sus-
cipit, et nullam gratiarum restituit actionem. C.
32. erunt eius cohaeredes in terra illa viventium. A.
33. 34. nam ventum est ad maledicentcs, et facti sunt
benedicentes: et iam sie diaperierunt maledicentes cum, cum
eius munere facti sunt benedicentes, quem malo suo male*
dicebant, bono autem ipsius benedieunt. A.
35. cum ceciderit, non in peccatum intellegas, quia
iustum dixit, sed in manibus peccatorum. in casu aspero, qui
frequenter sanetis. diabolo insidiante contingit .... manum
quippe huius, id est constltum operationemque confirmat. C.
36. sed magis introduetae vox. credatur ecclesiae ....
sed ut omnem nodum contrarietatis evadamus, iustus dere-
ay Google
108 IUE QUELLEN.
lictua non est, sed spiritualibus bonis, non temporalibus, ut
putatur. auxiliis. C.
37. semen unius cuiusque hominis opera m esse dixi-
iiiun, quam seminat et metit, sive bonam sive malam. ergo
opera iusti pane non indiget, boc est, verbo dei, quo aatia-
tur, quo reficitur, quo intus revera vivit et pascitur, C.
38. attende quid facit fenerator : minus vult dare certe
et plus accipere: hoc fac et tu, da modica, accipe magna
da temporalia, accipe aeterna. A.
39. haec recipitur in benedictione, quia gcmioata est in
bona voluntate. nam semen opera nostra esse intellexit
apostolus, cum dicit: qui seminat in carne, de carne metet
corruptionem: et qui seminat in spiritu, de spiritu metet vi-
tam aeternam. C.
40. noti tibi putare sufficere, si non exspolias vcstitum.
non exspoliando criim vestitum declinasti a malo: sed noli
arescere et sterilis esse, sie noli cxspoliarc vestitum, ut
vestias nudum: hoc est enim declinare a malo et facere
bonum. A.
43. revera non dereliquit tres pueros in Camino lau-
dantes, nun cos tetigit ignis: numquid saneti cius Machabaei
nun erant, qui in ignibus defecerunt carne, non fide? . . ■
visibiliter non dereliquit tres pueros, oeculte non dereliquit
Machabaeoa. A.
46. sed semen impiorum, omnia opera impiorum peri-
bunt. A.
47. illa est terra viventium: haec est autem terra mo-
rientium. A.
48. os hie cogitationem debemus accipere. C.
49. ne forte putares, eum in ore habere, quod in corde
non habet. A.
51. tecum est, cuius verbum a te non recedit. A.
52. dicit enim. quod in libro sapientiae dicere prae-
dictum est: gravis est nobis etiam ad videndum, quoniam
dissimihs est äliis vita ipsius. A.
53. caro tradita est in manus persequentium. non ibi
autem dimisit iustum suum deus: de carne capta educit ani-
mam invietam .... etsi tradatur terra in manus impü, capta
terra spiritus evadit; spiritu evadente et terra resurget. A.
54. quando ergo ventum fuerit ad illud Judicium, non
eum damnabit, etsi ad tempus vtdeatur damnari ab homine- A.
55. sed quando critr noli modo putare: tempus labo-
ris est, tempus seminis est, tempua frigoris est. etsi inter
ventos, etsi inter pluvias, semina; noli esse piger: aestas ve-
niet, quae te laetificet, in qua te gaudeas seminasse. A.
ay Google
1'sai.m xxxvi., xxxvn. ' 109
56. exaltabit te oon aliqua temporali dignitate, seil ita,
ut tu capias terram viventium hereditati. B.
57. cum pereunt peccatores, videbis. et quam de pro-
>.iiiio videbis: tu eris ad dexteram, illi ad sinistram. A.
59. ai autem adhuc carnaliter cogitas, et iata terrena
felicitas veia felicitaa tibi videtur. nondum transisti. A.
61. habeto oculos directos, ut videaa directionem: non
pravos, quibus malos vides, et distortos, ut diatortus tibi et
pravus videatur deus, quia favet impiia. et peraequitur fidelea.
non vides, quam distortum videaa? corrige oculos tuos, et
vide directionem. quam directionem ? noli ad praeaentia ad-
tendere. A.
62. reViquum est enim, ut poat hanc vi tarn aeternae
beatitudinia praemia cotisequatur. C.
64. nam sicut iusti poat hanc vitam spe maxima gratu-
laiitur, ita iniusti Anita luce dispereunt. C.
PSALM XXXVII.
3. Quoniam iam ista, quae palior, multa sunt, magna
sunt, quaeso ut snfficiant. A.
4. quod congruenter a potestate iudicis dicitur, ut aa-
lutaria benevolentia comparetur. C.
6. iam bacc d icebat, quac hie patiebatur: et tarnen
hoc iam de ira domini, quia et de vindieta domini. de qua
vindieta V quam excepit de Adam .... primo liomini, quod
erat poena, natura nobis est. A.
9. caput enim nostrum ratio eat. C.
11. cicatricea meae, id est, peccata in baptismo dimissa
et hoc modo sanata, rursum in consuetudmem duxi. quod
dum fit, neceasc est, mortuum iam foetere, quemadmodum
vulnua infantum corruinpitur et putet. R (und ähnlich der
Anonym, des 13. Jh.).
12. in bis getnat, ut iilud aeeipiat, recordetur sabbatum,
ut ad sabbatum pervenire mereatur. A.
14. ut modo in oratione prostrati superfluas res
videamua appetere: modo psalmodiam dicentes terrena cogi-
temus. C.
15. tristitia nobis sit, donec et anima nostra exuatur
illusionibus, et corpus nostrum induatur sanitate. A.
16. qui recordatur altitudinem sabbati, ipse videt, quan-
tum sit humiliatus. A.
17. quia nomine», si quando audiunt gemitum hominis,
plerumque gemitum carnis audiunt, gemeinem a gemitu cor-
dis non audiunt . . . . at vero aervus dei, quia ex recorda-
tione sabbati rugit, ubi est regnum dei, quod caro et sanguis
non possidebunt: rugiebam, inquit, a gemitu cordis mei. A.
Digital ny Google
HO DIE QUKLLEJt.
18. dod enim ante homines, qui cor videre nou poasunt
.... quid quid aliud agas, si desideras illud aabbatum, nun
intermittis orare. A.
19. videtur aliquando et ridere servus dei: numquid
desiderium illud mortuum est in curdeP si autem inest desi-
derium, inest et gemitus : non semper pervenit ad aares
tiominum, sed nunquam recedit ab auribus dei. A.
20. unde conturbatum rat? A.
22. patitur enim ex se intrinsecus, forinsecus autem ex
eia, inter quos vivit: patitur mala sna: cogitur pati et aliena
.... iam de occultis suis confcssus est, a quibus se cupit
mundari: dicat et de alienis, a quibus sibi vult parci. A.
23. proximi erant Judaei, quia coguati erant: appro-
pinquaverunt, et quando crucifixerunt. A. — liic enim
psalmus, ut quidam voluerunt, totus ad beati Job vivaciasi-
mam pertinet pasaionem. C.
25 appropinquaverunt enim corpore, sed longe steterunt
corde. qui tarn propinqui corpore, quam qui in crucem le-
vavcrnntP qui tarn longe corde, quam qui blasphema Yenint?
audite istam longmquitatem ab Isaia propheta, videte istam
propinquitatem et longinquitatem : populus bic labiis mc ho-
norat; ecce propinquat corpore: cur autem eorum longe est
a me. A.
26. iam manifestum est, qui quaerebant animam ipsms:
qui non habebant animam eius, quia non erant in corpore
eius. qui quaerebant animam eius. longe erant ab anima
eius: sed quaerebant, ut oeeiderent eam. A.
28. noatis quanta falsa testimonia dicra sunt in domi-
num. A.
29. qui ad ea, quae audiebat, non respondebat, tam-
quam non audiebat. A.
32. nonne iam antea multa increpaverat,- multa dixe-
ratP . . . tarnen, quando passue est, nihil horum dixit: non
quia non habebat, quod diceret, sed nxpeetabat, ut complerent
illi omnia et implerentur omnes prophetiae de illo, de quo
dictum erat: et aicut ovis coi-am tondentc se Bine voce, non
aperuit os suum. oportebat ergo ut taceret in passione, non
taciturus in iudicio. iudicandus enim venerat, qui poatea
iudicaturus veniret : et ideo cum magna potestate iudicaturus,
quia cum magna humilitate iudicatus. A.
33. sed semper sporavit in domino, qui potest tristitiam
in gaudiuin commutare. C.
34. quaeris enim te defendere, et forte nemo aeeipit
defensionem tuain. A.
36. iterum redit ad infirmitatem corporis sui, et ruraus
caput illud attendit pedes suos : non sie est in caelo, ut de-
(By Google
PÖALM XXXVI!., XXXVIII. 111
aerat. quod habet in terra, attendit plane et videt nos. ali-
quando enim, nt est lata vita, commovcntur pedea nostri et
labuntur in aliquo peccato: ibi exsurgunt lingtiac nequissimae
inimicorum. hinc ergo intdlegimus , etiam cum tacebant,
quid quaerebaat. loquuntur tunc aapere immitea, gaudentes
se inveoiaae, quod dolore debuerunt. A.
39. und« ergo iste dolcbat? de flagello, quo flagella-
batur? absit .... snd pronuntia iniquitatem tuam, ut curam
geraa pro peccato tuo. A.
41. bona sibi volentem oderunt .... reddunt autein
mala pro bonis, qui oderunt inique. A.
43. dicamua in illo, dicamua per illum. A.
PSALM XXXVIII.
1. Idithun interpretatur traoailiens eos .... tranailiat
ergo iate omnia, quibua teneri posset in terra. A.
3, 4. contra haec remedium melius est ailentium. atat
enim peccator, propria quadam nota peccator, superbus quia-
quam et invidue; audit loquentem trnnsilientem, caplat verba,
proponit laqueos; difficile est, ut non invenial aliquid non
ita dictum, ut dici debuisaet: nee audiendo ignoscit, sed ca-
lumniatur invidendo. contra hoa iate Iditbun tranailiena eoa
ailere delegerat. A.
5. dum nimis timeo, ne loqiiar aliqua mala, tacui omnia
bona. A.
6. a dolore quippe quodam, quem mihi inflixerant ca-
lumniatoiea et reprehenaores, tamquam requieveram in silen-
tio, et cessaverat dolor ille, qui factua erat a calumniantibiis:
sed ubi silui a bonis, renovatus est dolor meus. coepi plus
dolere taeuisse me, quae dicere deberem, quam dolueram
dixiaae, quae dicere non deberem. A.
7. in hoc aeatu quaesivit alium meliorem locum ab hac
dispensatione in qua sie laborat homo et periclitatur. A.
9. ieti ergo dies non sunt: ante abeunt pene, quam
veniant ; et cum venerint, stare non possunt : iungunt ae, se-
quuntur se, et non ae tenent. nihil de praeterito revocatur:
3uod futurum est. trauet turum expeetatur; nondum habetur,
um non venit, non tenetur dum venerit. numerum ergo
dierum meorum, qui est: non iatum, qui non est, et quod
me difficilius et periculosius perturbat, et est et non est;
nee esae possumus dicere, quod non stat, nee non esse, quod
venit et transit. A.
10. in comparatione enim illiua quod est, attendens
iata, quae non ita sunt, et plus mihi videns deease quam
adesee, ero humilior ex eo quod deest, quam elatior ex eo
quod adeat. A.
ay Google
112 ME QUELLE«.
11. veterascunt enhn hi, ogo novo« volo, novos nun-
quam veterascentcs. A.
13. vanitas etenhn, sicut saepe dixünus, mutabilitatem
significat. C.
14. seil licet imago lata magna sit, et tanti auctoria
aliqua aimjlitudine glonelur, quod vivit, quod rationalia, quod
inimortalis est: homo tarnen, quia iam factua est peceatis ob-
noxius, et primi pntria ante tranagressionera puritati diaaimi-
lis, tarnen caducia desideriis turbatur atque confunditur:
modo victum cogitans, modo vestem corporis necessitate per-
quireDs, vel alia uimis innuuiera, quibus in hoc mundo sub-
dita tenetur humanitaa. C.
15. hinc probatur stulta vanitaa, quoniam cupit peritura
servare et tranaitoria cuatodiro, maximo cum possessio eorum
probetur incerta. C.
17. ipse mihi dabit et se, qui est super omnia. A.
18. substanda autem ista et ante homines est. aurum
babea, argentum habes, mancipia, praedia, arbores, pecora,
servos. haec videri et ab hominibus posaunt: est quaedam
substantia ante te semper. A.
19. quatnvis iste sanctus probabili se devotione trac-
taret, tarnen rogat, ut ab Omnibus iniquitatibus suis domini
miseratione liberetur; ut agnoscamus, neminem hio esse secu-
rum. quamvis beneficia divina perceperit. C.
20. inter eos me vivere voluisti, inter eos praedicare
veritatera, qui amant vanitatem, et non posgum msi irrideri
ab iis. A.
21. ipse utique fecit, qui patientiae dona eoncessit. nam
hoc tarn salubre silentium non habuisset, nisi coelestis largi-
tas dedisset. C.
27. ne süeas, dixit, id est, audiam te dicentem quod
evangelium tcstatur: remissa sunt tibi peccata, sive illud,
quod alio loco psalmus dicit: die animae meae, ealus tua
ego aum .... quoniam illuc advenimuB, id est, de llaby-
lonia ad Jerusalem ipBO attrahente tranaponimur. C. —
quamdiu enim sumus in corpore, peregrinamur a domino
(II. Cor. 6, 9 ; die Angabe, dass der Spruch ein pauliniacber
ist, fehlt bei A). A.
28. remitte mihi, ut requiescam in conscientia mea, ut
exonerata sit aestu sollicitudinis : qua aollicihidine curam
gero pro peccato meo. A.
29. sive dicit: amplius non ero, si desinas subvenire:
quia non est esse, in aeternis afflictionibus permanere. esse
enim proprie beati est. merito ergo non se dicebat esse,
si se habere cum electia non intellegeret portionem. C.
ay Google
PSALM xxxrx.
PSALM XXXIX.
1. Sed in primordüs eius eccleaifl loquitur .... aed
considerandus est bic sermo geminatua: quia superflua non
est tarn decora repetitio. expectarc siquidein possumua et
ingrati. expectantes autem expectamua, quando mitea aliquid
cum magno desiderio sustinemus. C.
2. quid ergo cum male facerea, cum eum blasphemares,
non videbatP non audiebat? et ubi est, quod iu ipso psalmo
dictum eBt: vultus autem domini super facientes mala? aed
utquidP ut perdat de terra memoriam eorum. ergo et cum
malus esses, attendebat te, sed non attendebat tibi. A.
4. quis est iacus miseriae? profunditaa iniquitatis, ex
camalibua concupiscentiis. Ä.
.5. petra autem Christua. A. — cum in Christi do-
niini iuasionibua ambulamus. ipse est enim nobia spiritualis
petra, quae in ae fixa non sinit demergi vestigia. 0.
l>. hyinnua est enim canticum laudts. A. — et quoniam
hymni erant, quoa idoh's suis etiam gentilitas personabat,
addidit, deo nostro. C.
7. etenim'in ecclesia iate ordo est: alii praecedunt, alii
aequuntur: et qui praecedunt, exemulo se praebent aequen*
tibus, et qui aequuntur itnitantur praecedeutes. A.
9. non aliud aliquid a dommo deo tuo speres, sed ipse
dominus tuus sit spea tua. A.
10, 11. laudaa aurigam, clamas aurigae, inaanis in auri-
gam. vanitaa est, insania mendax est ... . aurigam laudat
regentem quatuor equoa, et sine labe atque offenaione cur-
rentes .... nunc apecta histrionem. didicit enim homo
magno studio in fune ambulare .... didicit iate in fune
ambulare, namquid fecit in mari ambulare ? obliviscere thea-
trum tuum, attende Petrum noatrum, noo funambulum, sed
ut ita dicam mariambulum. A.
K-f. Christus dicit: annuntiavit ipse ex capite nostro,
ipse annuntiavit ex membris suis, ipee misit annuutiatores,
ipse misit apostoloB. A. — multiplicati sunt super numerum,
Bcilicet quia super calculum beatorum multiplicata est turba
peccantium. C. — multi enim audita praedicatione veneruttt
ad societatem credentium, qui non sunt in numero electorum,
toste veritate, quae ait: multi vocati, pauci vero electi., Rf.
— hi quidem ad sacramenta ecclesiae pertinent tantum per
vocationem, aed non sunt de numero illo, de quibus dictum
est: multi sunt vocati etc. B. — multiplicati Bunt super
numerum venientea ad fidem. creverunt super numerum
electorum, quia multi vocati, pauci vero electi. R.
14. tempus est, ut veniant, quae promittebantur, quia
qf. xxix. 8
(By Google
114 DIB QUELLES.
auferuntur ea, quae promittebantur .... pascha iiostrum
im mo latus est Christus, ecce agnosco agnum occisum, quia
immolatus est Christus. A.
15. haec dicit iam dominum non petiisse; merito, quo-
niam illud a nobis expetit, quod in quinquagesimo legitur
psaltno: cor coritritum et huniiliatuni deus non epernit. C.
17. sed in quo capite libri scriptum est de illo? for-
tasse in capite libri huius psalmorum. quid enim longe pe-
tamus, aut ahos libros mquiramus? ecce in capite libri huius
psalmorum scriptum est: bcatus vir, qui non abiit in conaüio
impiorum, et in via peccatorum non stetit, et in cathedra
pestilentiarum non sedit, eed in lege domini voluntas eius
fuit. A.
19. deus meua, volui, et legem tuam in medio cordis
mei: hoc est, et in lege eius meditabitur die ac nocte- ■ A.
20. in ecclesia magna, sicut saepe diximus, catholicam
dicit. C.
21. sonant quidem labia mea ad aures hominutn, aed
tu cognovisti cor nieum .... aliud audit homo, aliud agnos-
cit deus. ne in labiis solis esset annuntiatio, et diceretur
de nobis: quae dicunt vobis facite, quae autem faciunt, fa-
cere nolite: aut ipai populo laudanti deum ore, non corde
diceretur: populus bic labiis rac honorat, cor autem eorum
longo est a me: sona labiis, propinqua corde. A.
22. quod dominum salvatorem fecisse .non dubium est,
quaudo turbns arguebat, tncrepabat incredulos, et multa
buiuscemodi praedicabat, quae evangelii textus eloquitur.
fuit tarnen tempus, cum in passione tacuit. C.
23. unde veritas Christus? ego sum veritas. unde salu-
tare ipsius Christus? Simeon agnovit Infanten) in manibus
matris in templo .... hoc salutare dei bonum est, ut oaten-
datur hominibus. A.
24. vis audire misericordiam domini? recede a pecca-
tis, donabit peccata. vis audire veritatem domini? tene
iustitiam, coronabitur iustitia. A.
25. attende membra saucia, atteiide delictores et pecca-
tores, et noli removere misericordias tuas .... atteodo,
quia bonus es, attendo, quia iustus es: amo bonum, timeo
iustum: amor et tirnoi- perducunt me: quia misericordia et
veritas tua semper Busceperunt me. A.
'29. capillos capitis ad numeri multitudiuem revocat
quis numerat capillos capitis sui ? multo minus peccata, quae
excedunt numerum capillorum. minuta videntur, sed multa
sunt, praecavisti magna; iam non facis adulterium, iam non
facis homicidium, non rapis res alienas, non blasphemas, non
dicis falaum testimonium: moles istae sunt peccatorum. magna
(By Google
PSALM XXXIX., XL. 115
prnecaviati, de minutia quid agisP an noD times minuta?
proiecisti molem, vide ne arena obruaria. A.
30. quid mir um est, si cor tuum desertum est a deo
tuo, quando eeipsum deseruit. quid est, cor meum dereliquit
nie? nou est idoneum cor meum ad cognoscendum se . , . .
Dumquid comprehendit corde buo cor auum Petrus, qui dixit:
tecum usque ad mortem eroP in corde erat praeaumptio
falsa, in corde latebat timor venia. A.
33. confundantur, dixit, mirabilium operatione turbentur.
revereantur autem, l-eaurrectionis gloria corrigantur, ut illum
confiteantur deum, quem dudum putaverant esae trucidan-
dum. C.
34. quando enim ante sunt, praecedere volunt domi-
num, meüores volunt esse quam dominus: si autem retro
sunt, ipsum agnoscunt meliorem, ipsum priorem, se poste-
riores, ut ille praecedat, illi aequantur. A.
35. reapexit ad aliud genua doloae malevolum et falao
benedicum: ferant confeatim confuaionem suam, qui dieunt
mihi: euge, enge, laudant falao: magnus vir, bonus vir,
literatus, doctua, aed quare christianus P et tua laudant, quae
nollea laudari: illud reprehendunt, unde gaudea. aed ai forte
dicia: quid in me laudas, o honio, quia vir bonus, quia vir
iustus sumV ai boo putas, Christus in me hoc fecit, ipsum
lauda; at ille: abait, noli tibi iniuriam facere, tn te ipae
talem feciati. A.
36. 37. non mihi, euge euge, dieunt, and in te me glo-
riari vident, si quid liabeo gloriae. qui enim gloriatur, in
liomino glorietur. A.
38. ego autem, cui dicebant, euge euge, egenus et
pauper aum .... ille dixit : coelum et terram ego impleo ;
nusquam tibi deest: tu illi noli deesse, tu tibi noli deease. A.
PSALM XL.
1 . Intellege auper egenum et pauperein, ut illius pauper-
täte divea efficiaria. quid est: intellege super egenum et
pauperem P ut ipsum Christum egenum et pauperem acci-
pias, dicentem in alio psalmo: ego autem egenus et pauper
aum, dominus curam habet mei. A.
2. uhi tibi exposita est infirmitas. ibi latet divinitaa . . . .
dies iudicii aderit, mala diea, si non intellexeris super egenum
et pauperem. A.
3. vivunt omnes iidelea in nomine Christi, sive con-
iuges, sive caelibes et virgines, vivunt quantum donat domi-
nus eis vivere. A.
4. beatum facict cum, utique ut in reaurrectione ad
(By Google
116 DIB QUELLEN.
dexteram collocetur et in patriam illam beatorum magni
iudicis pronuntiatione mittatur. C.
6. lectue doloris infirmitas est carnis. ne dicas, non
posBUra teuere et portare et f renale cainem mciim: adiuvaria.
ut possis. dominus opem ferat tibi super lectum doloris tui. A.
7. acquiescit in domo sua, in familia sua, in coniuge, in
filiis, in pau per täte, in praediolo auo, in novella manibus
suis consita, in aedificio aliquo suo studio fabiicato: acquies-
eunt innocentes in bis. aed tamen deus volens noe amorem
non habere nisi vitae aeternae, et istis velut innocentibus
delectationibus miscet amaritudines. A.
9. o domine, in tribulationibua mo exerce: flagellandum
iudicas onmem filium, quem reeepturus es, qui nee unico
pepercisti. ille quidem sine peccato fliigellatua est: ego autem
dico, miserere mei, sana animam meam, quooiam peceavi
tibi .... seit se sano homini praeeeptum dedisse, ne Inn-
guorem ineurreret: dixiase in paradiso: hoc manduca, et hoc
noli. non audivit aanus medici praeeeptum, nt non caderet,
audiat vol aegrotus, ut surgat. A.
10. hactenus propheta de beatorum afflictione locutua
est, nunc seeundo ingresau dominus salvator de sua passione
dictum b est. C.
11. ipsum caput attende: oeeidamua euro, et nostra erit
haereditas. A.
12. Judas ille ad caput nostrum erat, ad caput nostrum
iugrediebatur, ut videret, id est, ut exploraret .... Iioc
exemplum in capite nostro propositiim est. quid illa membra
post assumptionem capitis noatri? nonne dicit apostolus
Paulus: propter subintroduetos falsos fratres, qui aubintroie-
runt proscultare libertatem nostram? ergo et isti ingredie-
bantur, ut viderent, sunt enim hypoeritae, Simulatoren mali
adiungentea se fieta caritate. captantes omnes motua. omnia
verba sanetorum, in omnibus laqueos inquirentes. A.
14. sibi, inquit, non mihi. A.
15. quid est, adveraum me in id ipsum? uno consilio.
una conspiratione. A. — conventua ipaorum congregatio utique
fuit peccantium, quando in uno facinore omnia soelera per-
petrata sunt, dum rerum dominum crucitigere decreverunt. 0.
17. et quae mala Christo, quae mala raartyribus? omnia
in bonum vertit deus. A.
18. verbum etiam iniquum fuit, quando dixerunt: cruet-
figatur, et: reus est mortis. Rf. — verbum iniquum, id est,
injustam seotentiam constituerunt adveraum me: reus est
mortis, R.
18. quando voa exsultastis oeeidisse eum, ille dormivit:
dicit enim in alio psalmo: ego domiivi. illi aaevierunt et
(By Google
PSALM XL., XLI. 117
occidcre voluerunt: ego dormivi. nam ai noluiasem, nee <ior-
misscin. ego dormivi: quia potestatem habeo ponendi aniniam
mcam. et potestatem habeo herum sumendi cani. A,
20. quia est iste homo pacta ipsius? Judas .... quo-
modo ergo in illum speravit, niei quia in membria suis ipso
est, et quod ranlti fideles de Juda speraverunt, hoc in se
transfigumvit dominus? quando eniin videbant Judain multi,
qui crediderant in Christum, ambulare inter duoueeirn dis-
eipulos, sperabant in illum aliqui, quia talis erat, quales et
ceteri: Christus autem quia in memoria suis erat hoc speran-
tibus, quomodo in Ulis est esurientibus et sitientibus; quo-
modo dixit, esurivi, sie dixit, speravi .... potest dicere:
cum nnua ex minimis meis speravit, ego speravi. in quem
speravi ? homo pacis meae, in quem speravi, qui edebat
panes meoe. quomodo ins um ostendit in passione, de istis
verbis prophetiae? per buccellam illum designavit, ut appa-
reret de illo dictum: qui edebat panes meos. rursus quando
venit, ttt traderet eum, osculum illi dedit, ut appareret de
illo dictum: homo pacis meae. A.
21 . hoc ex forma servi, hoc ex forma inopis et pauperis. A.
23. oeeiderunt enim Christum Judaei, ne perderent
locum. A. (vgl. Job. XI, 48.)
24- gavisi sunt ergo tunc: resurrexit Christus, glori-
ficatus est Christus, vident modo in nomine ipsius converti
genug humanuni. A. — ad hoc enim eum oeeidere voluerunt,
Bleut superius dictum est, ut nomen eius penitus de terra
abrogarent. sed econtra vident ecclesiam Christi toto orbe
diffusam, nomenque eius ubique celebcrrimum esse cognoseunt,
ut merito gaudere non possint, quibus tarn contraria prove-
nerunt C.
26. confirmasti ine in aeternum, infirmasti ad tempus. A.
27. maior serviet minori, modo impletum est: modo,
fratres. nobis servinnt Judaei, tamquam capsarii nostri sunt,
studentibua nobis Codices portant .... quando agimua cum
paganis, et ostendimus hoc evenire modo in ecclesia Christi,
quod ante praedictum est de nomine Christi, de capite et
corpore Christi, ne pntent nos finxisao illas praedictiones, et
ex his rebus, quae aeeidenmt, quasi futurae essent, uob con-
soripsisse, proferimus Codices Judaeorum. nempe Judaei
inimici nostri sunt, de cartis inimici convincitur adversarius. A.
29. pulchre secuta est laudativa conclusio, quia omni
tempore benedici debet. C.
PSALM XLI.
1. Magni enim sacramenti res est, ut chriatiani appel-
lentur' filii Core. unde filii CoreP filii eponei, filii Christi
(By Google
118 DIE QUELLEN.
.... quare ergo Core Christus P quia Core ioterpretatur
calvaria .... nonne iam occurrit in loco calvariae cruci-
fixusP occurrit oinnino. ergo filii sponsi, filii passionis illius,
filii redemti sauguine illius, filii crucis illius, portantes in
fronte, quod ioinuci in calvariae loco fixerunt. A.
2. audi quid aliud est in cervo. serpcntes necat, et
post serpoutium interemtionem maiori aiti inardescit- peremtis
serpentibus ad foiitea acriuB currit. aerpentes vitia tua sunt:
cooBume aerpentes iniquitatis, tunc ampHus desiderabis fontem
veritatis. A. — fons autem aquarum Christus est dominus,
unde oinnia fluunt, quaecunque reficiunt. C.
4. suaves erant mihi ipaae lacrymae: sitiens illum fon-
tem, quia bibere nondum poteram, avidiua meas lacrymas
manducabam. non enim drxit, facta e sunt mihi lacrymae
meae potua, ne ipsas desiderasse videretur eicut fontes aqua-
rum, A.
5. quia paganus si hoc mibi dixerit, non Uli et ego
possum dicere. ubi est deus tuuaP deum quippe suum digito
ostendit. intendit enim digitum ad aliquem lapidem, et dicit:
ecce est deua meus, ubi est deus tuuaP cum lapidem irri-
Bero, et erubuerit, qui demonstravit, tollit oculum a lapide.
suspicit caelum et' forte in aolem digitum intendens iterum
dicit: ecce deua meus, ubi est deus tuusP invenit ille quod
ostenderet oculis carnis : ego autem non quaai non habeam.
quem ostendam, sed non habet ille oculoa, quibus ostendam.
potuit enim ille oculis corporis mei oatendere deum auum
solem, quibus ego oculis ostendam solis creatoremP . . . ad-
miror spiendorem solis exaerendo diei sufficientem, lunam
nocturnas tenebras consolantem. A.
6. quando anima mea contingeret, quod super animam
meam quaeritur, nisi anima mea super seipsain etfundereturP
bi enim in seipsa remaneret, nihil aliud quam ae videret: et
cum se videret, non utique deum suum videret .... quaero
ego deum meum in omni corpore sive terrestri aivo caoleati,
et non invenio: quaero aubatantiam eius in anima mea, et
non invenio: meditatus sum tarnen inquieitionem dei mei, et
per ea, quae facta sunt, invisibilia dei mei cupiens intellecta
conspicere, effudi super me animam meam .... aliquam
quaerit incommutabilem veritatem, sine defectu substantiam.
non est talis ipse animua, deficit, proficit, novit, ignorat.
meminit, obliviscitur, modo illud vult, modo non vult. ieta
mutabilitas non cadit in deum- A.
7. rabernaculum eius in terra, ecclesia eius est adbuc
peregrina .... quoniam ingrediar in locum tabernaculi;
nam extra locum tabernaculi errabo quaerens deum meum.
tabernaculum enim dei in terra hominea sunt fideles ....
(By Google
PSALM XU. 119
respicio et ipsam animam obedientem deo, diatribueutem
opera actua »ui, frenantem cupiditates. pellentem ignorantiam,
ex tend entern se ad omnia aspera et dura toleranda, iustitiam
et caritatem impeudentem ceteris. miror et Utas virtutes in-
anima: aed adhuc io loco tabernaculi ambulo. transeo et
haec: et quamvis admirabüe sit tabernaculum, atupeo cum
pervenio usque ad domum dei .... ibt oat enim fotis m-
tellectus in aaDctuario dei, in domo dei. ibi intellexit iste
in noviaaima et aolvit quaestionera de felicitate iniquorum et
labore iuatorum. A.
8. exaultatio ad psalmodiam respicit, confeaaio ad pec-
cata deploranda: quae duo iuDCta perfectum utique efticiunt
ohristianum. G.
9. ambulans in locum tabernaculi, admirabilis usque ad
domum dei, et ductus interioris et intelligibilia soni iocundi-
tate, ut omnia exteriora contemneret, et in interiora rape-
retur: adhuc tarnen homo est, adhuc gemit .... quare ad-
buc tristis es? non enim dubitaa de deo tuo. non enim
non eat quod tibi dicas contra illos, qui dicunt : ubi est deus
tuuaP A.
11. quoniam confitebor Uli. quid ei confiteberia ? A.
13. numquid ad deum turbatur? ad me turbata eat.
ad iocommutabile reficiebatur, ad mutabile perturbabatur ....
ergo quoniam ad nie conturbata est anima mea, quid restat
nisi humilicas, ut de seipsa anima non praeeumatP quid
restat, nisi ut oinnmo minimam se faciat, niai ut se bumiliet,
ut exaltari mereatur? nihil sibi tribuat, ut ei ab illo, quod
utile est, tribuatur. A.
14. unde meraoratus sum tuiP a monte parvo et de
terra Jordania. forte de baptiamo, ubi est remiBaio pecca-
torum. etenim nemo currit ad remissionem peccatorum, niai
qui diaplicet aibi; nemo currit ad remissionem peccatorum,
nisi qui se contitetur peccatorem; nemo se confitetur pecca-
torem, nisi humiliando seipaum deo. ergo de terra Jordania
memoratus sum tui, et de monte parvo: non de monte magno;
ut de monte parvo tu faciaa magnum : quoniam qui ae exal-
tat, humiliabitur, et qui se hurailiat, exaltabitur. ai autem
et Interpretation es nominum quaeraa, Jordania eat desoensio
eorum. deacende ergo, ut leveris, noli extolli, ne elidaris
.... Hermonim anathematio interpretatur. anathema teipaum
diaplicendo tibi: displicebiB enim deo, si placueris tibi. A.
15, 16. duabua enim abysais duo teatainenta significat,
id est, novum et vetua, quae se utraque mutua attestatione
confirmant: quando vetus novum praedicit, novum autem com-
memorat testamonti veteria lectiones. C. — abyssua abyssum
invocat, homo honünem. sie disoitur sapientia, aic discitur
(By Google
120 DIE QUELLEN.
fidea, cum abyaaus abyasum invocat. abyasum iovocant sancti
praeiücatorea verbi dei. A.
17. ego, qui contremisco, cum ad me pertnrbata est
■ anima mea, a iudiciie tuis timui vehementer: iudicia enim
tua abyaaus multa, et abyaaus abyasum invocat. nam aub
hac carne mortali, laboriosa, peccatrice, moleatiia et acandalis
plena, concupiacentiis obnoxut, damnatio quaedam est de
iudicio tuo .... parvane iudicia sunt tua istaP . . . tu
minaria, tu dicia et paat Uloa laborea reatare alteram damna-
tionem. A.
18. eteoim in rebus prosperia mandat tibi deua raiaeri-
cordiam auam, s\ ei fidelitor servieria, quia liberal te de tri-
bulatione .... cum venerit ipsa tribulatio, tiinc adiutorio
te non deserit. A. — priua enim otioBo tempore legis verba
discuntur: aed eorum fructus in afflictione monstratur. C.
19. intua habeo victimam, quam immolem, intus habeo
thus, quod iraponam. intus habeo sacrificium, quo flectam
deum raeum. A.
20. sie enim hie laboro, quasi tu oblitua ais mei. A.
21,22. dicit alio loco ista vox, ego dixi in ecataai mea:
ubi vidit, nescio quid magnnm, excessu mentia: ego dixi in
ecataai mea, proiectus sum a facie oculorura tuorum. com-
paravit enim naec, in quibus esset, illia, in quae erectua erat,
et vidit se longo proiectum a facie oeuiorum dei, sicut et
hie: utquid me repuliati, et utquid contristatus incedo, dum
affligit me inimicua, dum confringit osaa mea tentator ille
diabolus, acandaüa ubique crebreacentibus, quorum abundantia
refrigescit Caritas multorum? cum videamus forte« ecclesiae
Slerumque acandalis cedere, nonne dioit corpus Christi, con-
■ingit inimicua osaa mea? osaa enim fortes sunt et aliquando
ipsi fortes tentationibua cedunt dum confringit osaa mea;
non carnea meas tantum, aed etiam ossa mea; ut in quibus
putabatur esae aliqua fortitudo, videas cedere in tentationibus,
ut ceteri infirmi desperent, quando fortes vident euecumbere. A.
23. quantum haec martyrea audierunt, pro nomine Christi
fortes et patienteB, quantum illia dictum est, ubi est deua
veeter? ... et ego propter haec, quoniam ad me turbata
est anima mea, quid ei aliud, quam lllud dteam? A.
PSALM XLII.
1. Nosfcis autem omnes, qui proficiunt, et qui caeleati
itli civitati ingemiseunt, qui peregrinationem auam norunt,
qui viam tenent, qui in deaiderio terrae illius stabilisaimae spem
tamquam ancoram praefixerunt, noatia ergo quia hoc genue
hominum, hoc aemen bonum, hoc frumentum Christi inter zisania
(By Google
PBALH XL». 121
gemit; et donec veniat tempua tneseis, id est, usque in finem
saeculi, sieut oxpom't quae non fallitur veritaa. gemena ergo
inter zizania, id est, inter maloa homioes, inter dolosos et
sednctores, aut ira turbulentes, aut insidüs venenatos, circum-
spiciens eimnl cum illia esse se tamquam in uno agro per
totem mundum, unam pluviam excipere, pariter perflari,
pariterque aecum inter adveraa nutriri, habere simul ista
communis dona dei, maus bonisque eoncessa comtnuniter ab
illo, qui facit solem auum oriri super bonos et maloa, et pluit
Buper iuetos et iniuatos, . . . erumpit in hanc vocem : iudica
me deus. A.
2. nunc interim in hac peregrinatione nondum dtscernis
locum meum, quia simul cum zizaniis vivo usque ad tempua
messis: nondum discernis pluviam meam, nondum discerniB
lucem meam: discerne causam meam. A.
4. trist is ambulo, inimicus affligit me quotidianis ten-
tationibus, immittens vel quod male ameraus, vel quod male
timeamus. et contra utrumque pugnans anima etsi non capta,
tarnen periclitans, contrahitur tristitia, et dicit deo, utquid?
quaerit enim in psalmo causam tristitiae Buae, dicens, utquid
me repuusti, et utquid tristie incedoP audiat ex Ieaia, suc-
currat Uli lectio, quae modo recitata est: apiritua, inquit, a
me prodiet, et omnem flatum ego feci: propter peccatum
modicum quid contristavi illum. et averti faciem meam ab
illo ; et contristatus est, et abüt tristie in viis suis, quid ergo
3uaerebaa, utquid me repulisti, et utquid triatis incedoP au-
iati propter peccatum. causa tristitiae tuae peccatum est,
causa laetitiae tuae iustttia sit. peccare volebas, et laborare
nolebas; ut parum tibi esset, quod esses iniustus, nisi et eum
iniustum voluisses, a quo in te vindicari noluisses. respice
vocem meliorem in alio psalmo: bonum est mihi, quod humi-
liasti me, ut discam iustificationes tuas. A.
5. quid enim aliud lux dei, nisi veritas deiP aut quid
veritaa dei, nisi lux dei? et hoc utrumque unus Christus. A.
6. sanetua raons eius, saneta ecclesia eius. mons illc
est, qui crevit ex minimo lapide seeundum visionem Danielis,
confringens regna terrarum, et in tantum exereacens, ut im-
pierfit universam faciem terrae .... modo in monte eiue
Burnus, id est, in ecclesia eins, et in tabernaculo eius. taber-
nacalutn peregrioantium est, domus cohabitantium : est et
tabernaculum peregrinantium et militantium. cum audis
tabernaculum, bellum intellege, hostem cave. domus autem
quae eritP beati qui habitant in domo tua, in saeoula sae-
cuiorum laudabunt te. A.
7. est enim quoddam sublime altare inviaibile, quo non
accedit iniuatus. ad illud altare Illo solua acoedit, qui ad
(By Google
122 DIB QUELLEN.
tatud aecurus accedit: illic inveniet vitam suam, qui in isto
discernit causam suam. et introibo ad altare dei: de monte
auiicto eiua, de aancta ecclesia eiua, introibo ad altare dei
sublime, quäle ibi sacrificium est? ipse, qui intrat, assu-
mitur bolocaustum. A.
8. iuventuB novitatem aignificat, tamquam diceret, ad
deum, qui laetificat novitatem raeam. laetificat novitatem
meam, qui contristavit vestutatem meam. incedo enim modo
tristia in vetustate, tunc autem atabo eaudena in novitate. A.
9. duo baec Organa musicorum nabent inter se diatinc-
tam diecretamque rationem dignam consideratione et com-
mondatione memoriae .... sed quia paalterium iatud Orga-
num dicitur, quod de euperiore parte habet testudinem, ilJud
acilicet tympanum et ooncavum lignum, eui oordae innitentea
resonant: cithara vcro id ipsum lignum cavuni et aonorum
ex inferiore parte habet: diacernenda sunt opera noatra,
quaudo in psnlterio aint, quando in cithara, utraqoe tarnen
placita deo et suavia eiua auditui. quando ergo ex praecep*
tis dei aliquid agimua, iuBais eiua obtemperantea et obaudien-
tes ad implenda praecepta eiua, ubi facimua et non patimur,
paalterium est. faciunt enim ita et angeü, non enim aliquid
patiuntur. eum autem aliquid patimur tribulationum, tenta-
tionum, acandalorum in hac terra, quia non patimur nisi ex
inferiore parte, id est, ex eo, quod mortalos sumoa, ex eo,
quod primae nostrae causae quiddam tribulationum debemua,
et quia patimur multa ab eis, qui non sunt de super, cithara
eat. venit enim sonua suavis ex inferiore parte .... omnis
enim paticntia dulcia est deo. A.
10. ergo intellegitnus, habere nos aliquid, ubi imago
dei est, mentem acilicet atque rationem. ipsa mens invoca-
bat lucem dei et veritatem dei. ipsa eat, qua capimua ius-
tum et iniustum, ipsa est, qua diacernimua verum a falao:
ipaa eat, quao vocatur intellectua, quo intellectu carent
bestiae. A.
PSALM XLIII.
1. Paalmua iate filiis Core dicitur. aicut eiua titulua
praefert. interpretatur autem Core calvitium vel calvaria, et
invenimus in evangelio dominum Jesum Christum in loco
calvariae erucifixum .... sed addidit, et non ad imüpien-
tiam mihi, id eat, hoc ipaum quod non exaudies, non ad in-
sipientiam mihi, aed ad intellectum. quid eat. ad intellectnin
non exaudiea? id eat, me non exaudies ad temporalia, ut
intellegam a te deaideranda sempiterna. A.
2. Uli aperaverunt et liberaati eoa: egone aperavi, et
dereliquisti me. A.
ay Google
PSALM XLH1. 123
3. td est. populoa expultsti de terra Sita, ut istos, in-
troducerea atque plantares, eorumque regna tua misericordia
confinnares. naco audiviraus a patribuB nostrie. A.
4. exeuntibiia coira Amorrheia vel ceteria de propriia
terris Uebraei in eorum sedibus leguotur esse plaiitati. C.
6. dextera tua, potentia tua: brachium tuura, ipse filiue
tuua. A.
7. numquid enim quando nobia deua aliquo miraculo
adest, faciem ipsius oculia noatria videmuaP aed effectu mi-
raeuli suam praeeentiam inginuat bominibua. A.
10. etiamai tu per tuam proraua subatantiam atque na-
turam, qua es, quidquid es, oocultue es, nee per hoc, quod
es, interfuiati patribua, ut facie ad faciem te viderent : tarnen
per quamtibet creaturam tu mandaa aalutem Jacob, etenim ,
illa viaio facie ad faciem liberatia in resurrectiooe servatur
.... etsi ergo tuue patres aoatri non te viderunt facie ad
faciem, seeundum quod tu es, etiamai ista viaio servatur in
reaurrectione, tarnen et si angeli adfuerunt, tu mandaa aalu-
tem Jacob. A.
13. non enim in arcu meosperabo: quomodo nee patres
in gladio suo. A.
15. et hoc figura praeteriti de futuro dicitur, quia tarn
certum est, quaai factum eit. A.
16. confunduntitr etiam, qui beatoa oderunt, quando
illi aeterna ultione damuantur, iuetoa autem caelorum regna
reeipiunt. C.
17. tota die perpetuum tempus ostendit, qnod non ha-
bet noctem. C. — quid laudabimur? quid con6tebimur?
quia ex omnibus afftigentibus noa eruiati nos, quia regnum
perpetuum dabfe nobia. A.
18. quoniam ipsa est beatitudo iustorum, dominum lau-
dare perpetue. C.
19. confudisti illam dielt gloriosam confusionem, quam
martyres aubeunt, cum iniuriis affliguntur. C. — confudisti,
non in conscientia nostra, sed in facie hominum. erat enim
tempus, quo affligerentur ebristiani, cum ubique fugerent, cum
ubique diceretur: christianua es, tamquam ad insultationem
et ad opprobrium pertineret. A.
20. procedimua ad inimicoB nostroa. et tu nobia cum
non procedia: videmus eoa, praevalent illi, et nos iiivslidi
sumua. ubi est illa virtua tua? ubi eat dextera et potentia
tun? ubi mare siccatum? ubi Acgyptit persequentea flueti-
bua obruti? ubi Amalech resistens, in crucis signo supe-
rotua ? A.
21. aversoa ae in hoe mundo ante inimicos auos esse
teatantur. C.
ay Google
124 DIE QUELLEN.
23. a nationibuB manducati sumus. hi significantur,
qui sie pasai sunt, ut in corpus gentium verterentur. plan-
git enim eos ecclesia, tamquam membra sua devorata, A.
24. vidimus enim quos dedisti, non vidimus, quid aoee-
pisti. A.
25. hie autem deo nulla multitudo pretii in tantae rei
compenaatione provenit, quando christiani sunt traditi. C.
27. quid est. in similitudinem ? quando maledicentcs
homines eimilitudinem dant de eo, quem detestantur, sie
moriaris, sie puniaris. quanta tunc dieta sunt talia? sie
crueifigaris. liodiequc non desunt hostes Christi, illi ipsi
Judaei, contra quos quando defendimua Christum, dieunt
nobis: sie moriaris, sie puniaris. A.
31. et quis hie intellectus P quao praeterita dieta sunt,
non iu nobis fient, quae futura sperantur, non apparent prae-
terita: in magna gloria tua etfuetus est populus de Aegypto,
liberatus a persequentibus, duetus per gentes, expulsis gen-
tibus coUocatua in regno. quae futura ? educendus populus
de ista Aegypto saeculi, duce Christo apparente in gloria
eua. haec sunt futura, illa praeterita. in medio quid? tri-
bulationes. quare? ut appareat animus colens deum, quan-
tum colat deum ; ut videatur. utrum gratis colat eum, a quo
salutem gratis aeeepit. si enim tibi dieat deus : quid dedisti
mihi, ut facerem te? . . . quid dicturi sumus ei, qui primo
gratis nos fecit, quia bonus est, non quia aliquid meruimus?
dein de de ipsa reparatione, de seeunda nativitate quid dic-
turi sumus P . . . exigitur ergo a te, ut et tu gratis eum
colas ; non quia dat temporalia, aed quia praestat aete.-na. A.
32. ergo ut haec fides nostra, qua purgamur, ad invisi-
biüa praeparetur, hoc est, quod in intellectum fiiÜB Core facta
sunt ista ommia, ut detraherentur sanetis ea, quae habebant,
detraheretur et ipsa vita temporalis .... ecce est intellectus,
quia non recessit retro cor nostrum, quia obliti non sumus
te. A.
34. retro redit cor eorum, qui de domini bonitate des-
perant. C.
35. tamquam diceret nobis: iu tribulatione positi estis,
multa pattmim, multa, quae amabatis in boc saeculo, amisistis :
sed non vos dimisi in via, quam angustam tos doeeo. latas
semitas quaerebatis, quid vohis dicoP hac itur ad vitam sem-
piternam: qua vnltis ambulare, ad mortem pergitis. A.
36. in loco afftictionis, id est, in isto mundo humiliatos
esse testantur, qui est fidelibus locus afflictionia. C.
37. haec enim mortalitas umbra mortis est. vera mors
est damuatio cum diabolo. A.
38. novit et requiret : si novit oeculta cordiB, quid ibi
(By Google
PSALM tun, 125
fach? nonne dem requiret ista? novit in se, requirit propter
nos. etenim ideo requirit deua aliquando, et dicit sibi iiuiu-
teacere, quod facit tibi innotescere. A.
39. plerumque enim homo putat se posae, qupd non
poteat, aut putat ae non posse, quod potest: accedit ad illum
interrogatio ex divina dispenaatione, et per interrogationem
notus fit sibi: et dicitur deua cognovisse, quod illum fecit
nosse. numquid l'etrus noverat ae, quandu dixit medico :
tecum Hum usque ad mortem .... veuit accessio tentationia
et proWvit medicus aententiam aua.ui, perdidit aeger prae-
aumtiouem suam. A.
40. potea enim videre, mortificari hominem ; quare morti-
ficetur, iiescis : deua hoc novit, res in occulto eat .... quare
non et haeretiei nomen Christi confitentur, et non tarnen iam
propter ipaum moriuntur? prorsua in ipaa eccleaia, dicam
catholica, putatia defuiase aut deeaae posae, qui causa humanae
gloriae paterentur? ai deesaent huiuamodi homines, non diceret
apostolua: ai tradidero corpus meum ut ardeam, caritatem
autem non habeam, nihil mihi prodeat. aciebat ergo esse
posae quoadam, qui hoc iactatione facerent, non dilectione. A.
41. ovis, quia non habet arma reaultationia, raptoribua
Buis probatur ease temnibüia: non enim aut cornu valet, aut
dente contendit aut fuga praeaumit: aed manibus latronia
patienter acquiescit, dum nulla ee reluctatione defendit. sie
famuli Christi velut oves aestimati sunt mori : quoniani sine
contentione aliqua videbantur oeeidi. C.
42. quae figura catachresia est, quam recte dieimus abu-
sionem, quae rebus nomen commodat alienum. C. — martyrea
clamant, exsurge, quare obdormia, dummer1 o domine Jesu,
occiaua es, dormiati in passione, iam nobüt resurrexisti. novi-
mus enim, quia nobis resurrexisti; quare resurrexisti? gentes,
quae noa peraequuntur, mortuum te putant, resurrexisse non
credunt, e&urge ergo et Ulis, quare dormis, non nobia, aed
illis? ai enim iam te illi crederent resurrexiase, numquid eos,
qui in te crederent, peraequi poterant. A.
43. ne repelle in finem, ubi consiatit muneria tui uni-
versa perfectio, ubi sunt praemia beatorum, ubi martyribua
coronae praeparantur. C.
44. quare faciem tuam avertis, quasi non adsU, quasi
oblitus sis nos tri, A.
45. obliviaceris inopiam noatram : hoc est, cui consue-
veras aubvenire, quam sie in aliia amas, ut te inopera dicae.
venisti enim ditisaimua, ut nostrae indigentiae subvenires. C.
46. quod utique facere solent, qui longa orattone prostrati,
tota corporis effusione tenduntur. C. — an forte, fratrea, eos
plangit ecclesia voce ista, quibue illi, qui peresquebantur, per-
(By Google
126 DIE QUELLEN.
auaserunt impietatem : ut illi, qui perdurarunt , hoc dicant,
humiliata eat in pulvere anima nostraP id est, inter manus
pulverie huius, inter manua impiorum et peraequentiuni ....
aed quare dicti sunt venter, nisi quia carnales sunt: ut oe
eocleaiae in sanctis Bit, in spiritalibus ait ; venter eccleaiae
in carnalibus sit? itaque ob eccleaiae eminet, venter abscon-
ditua eat, tamquam mollior et infirmior. hoc significat quodam
loco scriptum, ubi quid am dicit, se accepisse librum; et über
ipse dulcis erat, inquit, in ore meo, et amarus in venire meo.
quid est hoc, nisi quia praeceptit summa, quae capiunt spiri-
talea, non capiunt carnalesP et de quibus gaudent apiritales,
contriBtantur carnalea? A.
47. et vere, cariaaitni, exsurrexit et adiuvit. namque
cum exsurgeret, id est, cum reaurgeret, et ge»tibua innotes-
ceret, ceasaDtibua peraecutiooibua, etiam illi, qui haeaerant in
. terra, eruti sunt de terra, et agentes poemton tiam redditi sunt
curpori Christi, quamvis infirmi, quam vis imperfecti ....
propter nomen tuum: hoc est gratis, propter nomen tuum,
non propter meritum ineum. A.
PSALM XL1V.
1. Sed et unusquisque nostrum, fratres, ex vetere
nomine in novura mutatur, ex infideli fidelia fit ... . dilectua
ille viaua est a peraecutoribuB suis, sed non in intellectum.
si enim cognovissent, nunquam dominum gloriae crucifixisaent.
ad hunc intellectum ocuIob alios quaerebat ipae, cum diceret,
qui me videt, videt et patrem. A. — filiis Core, hoc deelarat,
quia filii crucis .... pro dilacto filio vult intellegi dominum
Christum. C.
2. quia dicit, pater an prophetaP inteüexerunt enim
quidam patris personam dicentia, eructavit cor meurn verbum
bonum, coinmendantia nobis nativitatem quandam raeffabilem.
ne forte putares aliquid assumtum, unde filium generaret deus,
quemadmodum homo sibi aasumit aliquid, unde generet filioa,
coniugium scilicet, sine quo prolem procreare homo non
potest, ne igitur putares aliquo coniugio indiguiase deum,
unde filium generaret. A.
3. sicut autem, eructavit cor meum verbum bonum, in-
telleximua ibi generationem tilii: veluti repetitio mihi videtur
facta in consequcnti sententia, ut ülud, quod dictum erat,
eructavit cor meum verbum bonum, repeteretur in eo quod
ait, dico. quid est enim dicop verbum profero. et unde profert
deus verbum, niai ex corde suo, ex intimo buo? . . . quare
ergo opera mea dico? quia in ipso verbo omnia opera
dei. A.
4. quia quod lingua dicitur, somit et tranait, quod scri-
(By Google
PäALH XLiv. 127
bitur, inauft : cum ergo dicat deus verbuin, et verbum quod
dicitur tum sonet et transeat. sed et dicatur et maoeat, scriptis
hoc maluit deus couiparare quam aoim. A.
5. velociter dei tale est, ut velocius nihil sit. in scriptum
enim scribitur litera post literam, syllaba poat syllabam, ver-
bum post verbum; nee ad seeundum transitur, nisi primo
praescripto : ibi autem nihil velocius, ubi uon multa sunt verba,
nee tarnen aliquid praetermissum est, cum in uno Bintonmia. A.
6. ecce iam verbum illud sie prolatum, aeteraum ab
aeterno coaetermim, veniet sponsus speciosus forma prae filiig
homiuum. A. — sed veraciter humano geuere pulebrior fuit,
quia peccata nou hahuit .... et quare apeciosum dixerit,
probat; quia loquente Christo per gratiam deo reconciliatus
est mundus. quid ergo potuit in humano genere esse simile,
quam ipaum incarnatum conapicere, per quem redemtionis
donum totus orbis aeeepit? C.
7. venit nobis cum verho gratiae. A.
8. aecommodatius videtur hoc aeeipi ex persona pro-
phetae .... propterea, inquit, benedixit te deuB in aeternum.
quare? propter gratiam. illa enim gratis quo pertinet? ad
regnum caelorum. primum enim testamentum terram pro-
miscrat: et aliud praemium fuit vel promisaio sub lege posi-
torum, aliud sub gratia : terra Chananaeorum Judaeis sub
lege positiB. regnum caelorum christianis sub gratia positia.
itaque quod pertinebat ad eos, qui sub lege positi erant, reg-
num, terra illa transüt: regnum caelorum, quod pertiuet sub
gratia positia, non transit. A.
9. gladium tu um, quid nisi verbum tuum? illo gladio
stravit inimicos, illo gladio divisit tiliuni a patre, filiam a matre,
nurum a soeru .... quid est, circa femurP quid significat
de femorei* carnem. A.
10. specie tua et pulchritudine tua: hie utramque na-
turam positam evidenter agnoseimus: ut species pertineat ad
humanitatem, pulchritudo ad deitatem. 0.
11. praedicatum est evaugelium, veritas est. quid man-
auerudo? pasai sunt martyres .... nee deficiebant, nee resiste-
bant, dicenteg omuia, nihil occultautes ; parati ad omnia, nihil
recusantes. magna umusuetudo. corpus Christi hoc fecit, in
capite buo didicit .... quid propter iustitiam? veniet etiam,
ut iudicet. A.
12. dextera sua deduetus est, id est, potentia sua ....
deducet cum mirabiliter dextera eius, faciens divina, patiena
humana, malitias hoininum sternens bonttate sua. A. — mira-
biliter, quia contra mundi inopinnhilcrn consuetudinem tertio
die resurrecturus erat a mortuis. C.
13. verba cor traosfigentia, amorem excitantia . . . . o
ay Google
128 DIE Ql'BIXEX.
sagittam acutum potentisaimam, qua aceepta cecidit Saulus,
ut esset Paulus. A.
14. populi sub te cudent, conversiones significat hominum :
quando credentes in huuiilitatem feliciter cadunt, qui priu«
vitio praesumtioiiis erecti sunt. C.
15. erat autem sedes regni iudaici temporal», pertinens
ad eua, qui sub lege erant, non ad eos, qui sub gratia erant
.... sedes eius in saecula saeculorum. quare? quia sedes
illa prima regni temporalis fuit. unde nunc sedes in saecula
saeculorum ? quia dei. A.
16. curvi erant, distorti erant. sibi fegnare cupiebant,
se amabant, facta sua mala deligebant, non voluntatem suam
deo Bubdebant, sed voluntatem dei ad suas concupiscentias
flectere volebant. A.
17. regat de virga ista, ne frangat te. virga enim ferrea
est illa, inflexibilis. et quid dictum est? reges eos in virga
ferrea, et tamquam vas tiguli conterea eos. alios regit, alios
content: regit spiritales, content carnales. A.
18. propterea unxit te, ut diligeres iustitiam et odires
iniquitatem .... deus unguitur a deo .... quo oleo, nisi
spiritali? oleum enim visibile in signo est, oleum invisibile
in saeramento est, oleum spiritale intus est. A.
19. oleum laetitiae est peccati maculum non habere
.... prae consortibus tuis, quoniam hone benedictionem
supra omne humanuni genus cognoscitur aeeepisse, ut unetus
singulariter caeteros unguere debuisset. C.
20. gutta vero, quae dicitur ammoniaca, duritias curat ab
aliqua necessitate contraetas .... casia, quae a nostris fistula
dicitur, redemtio generis humani per aquam baptismatis indi-
catur . . . . his rebus etiam odor inest suavis, ut merito sanetae
incarnationi et virtus herbarum et odoris suavitas comparetur.
C. — vestimenta eius sunt saneti eius, electi eiua, tota ecclesia
eius. A.
21. sed quoniam elephas, cuius baec ossa sunt, nimiae
castitatis asseritur, qui inter quadrupedia et sensu plurimo
valet et temperanter miscetur feminae suae, et coniuge seeunda
non utitur, noc pudicis feminis decenter aptatum est. C.
22. etenim omnes animae, quae Ulis praedicantibus et
evangelizantibus natae sunt, filiae regum sunt : et ecclesiae
tilifti! apostolorum, filiae regum sunt .... mortuus est Christus,
resurrexit, adscendit, absentavit se corpore: suseeperunt fratres
eius uxorem eius. praedicatione evangelii generaturi filtoe non
per seipsos, sed per evangelium propter nomen fratris. in
Christo enim Jesu, ioquit, per evangelium ego vos genul
itaque suscitantes semen fratri suo, quotquot genuerunt, non
Paulianos aut Petrianos, sed ChrUitianos uominaverunt. A.
(By Google
l'SAl.M XL1V. 129
23. ecce Roma, ecce Carthago, ccce aliae et aliao civi-
tates filiae regura sunt, et delectaverunt regem suum in honore
ipsius; et ex omnibus fit una quaedam regina. quae a sinistris,
uon^regioa. Htabit enim quaedam a sinistris, cui dicetur: vade
in ignem aeternum. a dextris autein stabit, cui dicetur: venite
beaedicti patris mei, percipite reguum, quod vobis paratum
est ab initio mundi. A.
24. ecce vnrietatem iutelleximus de diversitate lingua-
rum, et vestem intelleximus propter unitatem: in ipaa autem
varietate aurum quod est? ipsa sapientis .... varietae in
Unguis, aurum in sententiis. A.
25. sed hie varietatem aut linguas multiplices signtficat,
quia omni» gens seeundum suam patriam in ecclesia paallit
auetori, aut virtutum pulcherrimam diversitatem. C.
26. ailoquitur propheta regina m istain .... dos enim
alluquitur: tiudi filia et vide. ailoquitur eam tamquam unus
de patribus, quae filiae regum sunt ; ctsi alloquatur propheta,
etsi alloquatur apostolus tamquam tilium (sie enim dieimus,
patres nostri prophetae, patres nostri apostoli : si nos illos ut
patres, Uli nos ut filioa), et vox uua paterna ailoquitur unicam
tiliam. audi filia et vide. prius audi, postea Tide, ventum
est enim ad nos cum evangelio, et praedicatum est nobis, quod
nouduin videnius, et audiendo credidimus, credendo videbimus
.... audi, ut mundes cor title, sicut apostolus ait in actibus
apostolorum, fide mundans corda eorum. ad hoc enim audi-
mus, quod credamus, antequani videamuB, ut credendo cor
mundemus, unde videre possimus. audi ut credaa, munda cor
fide, et cum cor mundavero, quid videbof beati mundi corde,
quia ipsi deuni videbunt. A.
27. parum est audi, humüiter audi. A.
28. erat populus quidam, et domus patris quaedam, in
qua nata es, populus Babylouiae, habens regem diabolum.
undeeunque venemnt gentes, a patre diabolo venerunt: sed
patri diabolo renuntiaverunt. ooliviseere populum tuum et
domum patris tui. foedam te ille genuit, cum peccatricem
fecit, pulcram te iste regenerat, qui iustificat inipiam. A.
29. 30. tota ecclesia eius, quam sibi sicut Testern exbibet,
sine macula et ruga .... quam speciem, nisi quam ipse
fecit P . . . deus tuus est, rex tuus est. rex tuua et ipse
est sponsus tuus. regi nubis deo, ab illo dotata, ab illo deco-
rata, ab illo redemta, ab illo sanata. quidquid habes, unde
illi placeas, ab illo habes. A.
31. filiae Tyri, filiae gentium .... venite cum muoe-
ribus: date eleemosynas. A.
32. ad ecclesiam enim coneurrunt, et ibi eleemosynaa
faciunt. ne extra fiant, id est, ne extra positi fiant, in ecclesia
qp. xxix. 9
Digitized by GOOgk
130 l>IE QUELLEN.
faciant. vultus enim sponsae huius et reginae proderit facten-
ti bu8. A.
33. intus pulcram novit, qui speciem eins amavit. quac
sunt interiora pulchritudinis P conscientiae. A.
34, 35. fimbriae sunt finitima vcstium, quae in stanrlne
colligatae tamquam capillorum scgetes dependcnt. per quas
hominum vita significatur cxtrema. haec non deaurata (ut
supra), sed nunc illi esse aurea profitetur: quia in fine tote
perfectio est, ubi Caritas non tamquam deaurata conspicitur,
sed iam pleuissima tamquam aurea reperitur. circumamieta
vero varietate dicit, propter varias virtutes fidclium, quas
superius eonstat exposttas. C.
36. adducentur regi virgines post eam, post ecclesiam
utique: quia prius fuit, ut eius uuitas diceretur, et post enu-
meratio partium distineta proveniret. C.
37. proximae, id est, consanguineae eius priori«, id est,
quae sint imitatrices eius in fide. B. — proximae sint eius,
id est, imitatrices fidei eius. R-
38. templum regia ipsa ecclesia. A.
39. genuerunt te apostoli: ipsi missi sunt, ipsi prae-
dieaverunt, ipsi patres, sed numquid nobiscum corporaliter
semper esse potuerunt? . . . ergo illorum absecssu deserta
est ecclesia? absit .... hodie enim episcopi, qui sunt per
totum mundum, unde nati sunt? ipsa ecclesia patres illos
appellat, ipsa illos genuit, et ipsa illos constituit in sedibus
patrum. non ergo te putos desertam, quia non vides Petrum,
quia non vides Paulum, quia non vides illos, per quos natu
es: de prole tua tibi crevit patcruitas. A.
40. haec est catholica ecclesia: filii eius constituti sunt
prineipes super oinneni terram, filii eius constituti sunt pro
patribus. A.
41. ecce epitlialamium gloriosum psalmigraphi exsul-
tatioue completum est. cece sponsi laus sponsacque admirabili
varietate celebrata est. C.
PSALM XLV.
1. Ipse, qui in calvariae loco crueifixus est, nostis, quia
velum disseidit, ut teinpli secreta patesecrent. proinde quia
crux domini nostri clavis fuit. qua clausa aperirentur, creda-
mus adfuturum cum nobis, ut ista occulta revelentur. A. —
in finem, noturn est, quemadmodum ad dominum Jesum
Christum possit referri. filios autem Corc signiticari dieimus
christianos, ex quorum persona psalmus iste cantatur. pro
arcanis vero adventum domini siguifieat salvatoris, quem divi-
nitatis suae mirabili secroto pro hominum salute disposuit. C.
(By Google
PSALM XLV. 131
2. sunt quaedain refugia, ubi non est virtus, quo quis-
que cum fugerit, magis infirmatur, quam contirmetur ....
□od est refugium nostrum tale, sed refugium nostrum virtus
eßt. A.
3. verum tarnen , carissimi, inter omnes tribulationes
huin&nae animae null» est nmior tribulatio, quam conscientia
delictorum. namque si ibi vulnus nun alt, aanumquc Bit intua
hominis, quod conscientia vocatur, ubicunquo alibi passus
fuerit tribulationes, illuc confugiet et ibi inveniet deum ....
isti ergo filii Core fortaaae intellcguntur eaae illi, quibua
locutus est Petrua in actibue apostolorum .... illi, quem
ipsi crucifixeiant manibus suis, cogitantes, quam contemtibilis
esset, cum ab eis oeeideretur, quam altus et excelsua apud
deum factua esset, qui a spiritu aaneto idiotaa impleret, et
'lingutis infautium faceret disertas, compuneti corde-dixerunt,
quid faciemua? .... ab illo ergo, cui dictum eat, refugium
et virtus, aeeeperunt niagnn.ni securitatem. baptizetur unus-
quiaque vestrum in nomine domini nostri Jesu Christi: in
illius nomine, quem oeeidistis, baptizamini et dimittuntur vobis
pecenta veatra .... denique aeeepta tanta securitate quid
dicuntP A.
4. 5. innre autem significat hoc aaeculum, in cuius
maris couiparatione tamquam terra videbatur gens Judaeorum.
non cnim idololatriae amaritudine tegebatur, sed erat tam-
quam ai'iila, amaritudine gentium tamquam mari circumdata.
futurum erat, ut turbaretur terra,'id est, iüa ipsa gens Judaea;
et ti ansferrentur inontes in cor maris, id est, primo ipse mona
magnus paratua in cacumine montium. deseruit enim geutem
Judaeain, et factus est in gentibus; translatus est de terra
ad märe- transferentibus quibua? apostolis, quibus dixerat;
ai babueritis ridein in vobis tamquam granum sinapis, dicetis
iiionti huic : tollere et mittere in tnare, et riet ; id est, per
fidelissimam vestrum praedicationem riet, ut mona iste, hoc
est, ego ipae praedicer in gentibus, glorificer in gentibus ....
dictus eat enim mona: erit in novissimis temporibua mani-
festus mons domini. sed iste mona super alioa niontes collo-
catue est: quin et apostoli montes, portantes montem hunc
.... transcendit ergo cacumina montium omnium, et in
cacumine omnium montium collocatus est ... . timeant ergo
illi, quos deseruerunt montea, nos a montibus non reces-
aimua. A.
6. quid ergo factum est, dum translati sunt montes in
cor maris? sonuerunt et turbatae sunt aquae eius, quando
praedicabatur evangelium. quid est hocP .... hinc civitas
dei laetificabatur, dum mare turbaretur sonitu aquarum auarum,
ay Google
132 DIE QUBLLKK.
dum montes conturbarentur quacrentes, quid agercnt, quomodo
novam doctrinam pcllerent. A.
7. in fortitudine eius. cuiua? numquidnam marin, an
potius dei. de quo dictum est, refugiuin et virtus, adiutor in
tribulatiouibus, quac invenerunt dos nimis? turbati enim sunt
montea, id est, potestates liuius saeculi. alii sunt enim montea
dei, alii auat montes saeculi. A. — potestates enim mim»
danae turbatac sunt, quando contra religioneni dei legea
pagani principea sacrilegas inferebant. C.
8. qui sunt isti impetua fluminis? mundatio Ula spiritus
aanoti, de qua dominus dicebat: ai quis aitit, veniat et biuat:
qui credit in ine, ftumiua aquao vivae fluent de ventre eius.
ergo bacc flumina fiuebant de ventre Pauli, Petri, Joannia,
aliorum apostoloi um, aliorum evangeliatarum tiiielium. haec
Summa cum fluerent ab uno flunüne, multi impetua fluminia
laetificant civitatem dei. A.
10. saeviat mare, conturbentur montes: deua in inodio
eiua, et non commovebitur .... quid ergo est deus in medio
eius? hoc signißcat, quod aequua est omnibus deus, et per-
sonas non aeeipit. quomodo enim illud, quod in medio est,
Saria habet spatia ad omnes tinus, ita deus medius esse
icitur, aequaliter omnibus consulena. A.
11. quid est vultu auo? demonstratione aua. quomodo
se demonatrat deus, ut vultum eiua videamue? iam comme-
moro, didicistis praesentem deum, didieimus per opera. A.
13. incliuata, inquit, sunt regna, iam non ereeta ut
saevirent, aed incliuata, ut adorarent. A.
14. vocera vero sanetam praedicationem dieit, quam et
§er ae et per apostolos tonitruali virtute per Universum mun*
um omnipotena doctor insonuit. ad quam neecsae fuit treme-
fieri peccatores, qui terribilia iusaa aeterni iudicia audiebanr. 0.
15. magna gratis, si deua pro nobis, quis contra nos? A.
16. putasne, sie te suseepit deus, quomodo infantem tu
suseepit mater tua? non sie, sed in aeternum. A.
17. iam de hac suseeptione quid fecit dominus? A.
18. hoc historica potest veritate cognosci: quia nati-
vitate domini regnante Augusto orbis legitur fuisse pacatua.
C. — contra deum impietas dimicabar, et vasa fictilia cou-
terebaotur: praesumendo de se hom'mes, de virtute sua mul-
tum praevalendo .... numquidnam iati tales erunt, qui
dicebaut, deua noster refugium et virtus? A.
19. remaneaa inermis, non habens ullum adiutorium
tuum: et quanto magis infirmus es, nulla tua arma habens.
tanto magis te auseipit, de quo dictum est, auseeptor noster
deus Jacob .... quando autem uob dominus auseipit, nimi-
quid inennea dimittit? armat nos, aed alüa armis evangelicis,
,,t,zed Ey Google
PSALM XLV., XLVI. 133
veritatis, continentiae, salutis, spei, fidei, caritatis. haoc arma
habebimua, aed dod a nobis. arma autem, quae a nobis
habuimus, araerunt : si tarnen ignc illo apiritus aancti accensi
sumus, de quo -dicitur: et acuta cumburet igne. A.
20. vacate; ad quam rem? et videte, quoniam ego sum
deus. hoc est, non vos, sed ego sum deue: ego creavi, ego
recreo. A.
21. paulo mite dixeram, terrae nomine significari gentem
Judaeorum, maris nomine ceteras gentea .... et post iatam
clarificationem numquid deserit et plebem Judaeorum, de qua
dicit apostolua, dico enim vobia, ut non aitia vobis sapientee,
quin caecitas ex parte Israel facta est, donec plenitudo gentium
intraret? id eat, donec montea hie tranaferrentur, nubea hie
pluerent, hie dominus tonitruo auo regna inclraaret, donec
plenitudo gentium intraret. et quid poatea? et aic omnia
Israel aalvua fieret. A.
PSALM XLTI.
1. Multa nomina hebraca interpretata sunt nobis: et
inspieimus et invenimus, Gore interpretari calvum .... qui
sunt isti filii calvi? an forte filii aponai? quia aponsua in
loco calvariae crueifixua est. recolite evangelium, ubi domi-
num crueifixerunf, et invenietia eum in loco calvariae cruci-
fixum. proinde qui crucem eius irrident, a daemonibua
tamquain a bestiis devorantur. nam aignitieavit et hoc quae-
dam scriptum : cum adscenderet propheta dei Elisaeus, clama-
bant poat eum pueri irridentes: adacende calve, adscende
calve; ille autem non tarn crudeliter, quam mystice, fecit
illoa pueros ab uisia exeuntibua devorari. A.
2. numquid populua Judaeorum omnea gentea crant?
sed caecitas ex parte Israel facta est, ut pueri inaensati cla-
mareut: calve, calve; atque ita dominus crueifigeretur in cal-
variae loco, tit sanguine fuso gentea redimeret, et impleretur,
quod ait apostolua, caecitas ex parte Iarael facta est, ut
plenitudo gentium intraret. insultent ergo vani et hebetes
et inaensati, etdicant: ealve. calve: vos autem aanguine illiua
redemti, qui fuaus eat in calvariae loco, omnea gentea plau-
dite manibus, pervenisae ad vos gratiam dei. plaudite mauibus.
quid est plaudite? gaudete. sed quare manibus? quia bonis
operibua. A.
3. in voce exsultationis. et voce et manibus. A.
4. excelsus ille, quasi irriaibilis deacendendo, adacendendo
in caelum factus est terribilis. A.
5. non tan tum super Judaeos .... omues gentes plau-
dite manibus, quoniam rex omnis terrae deue. A.
Digital ny Google
134 DIB IjUELI.EN.
6. otnttes pertincntea ad hereditatem Christi in omnibus
gentibus sunt: et videtis sie exaltari in nomine Christi ccclesiam
Christi, ut omnes nondum credentes in Christo sub pcdibus
iaccant Christian or um. A. — significat eos, qui ostra ecclesiam
latitare noscuntur. omnibus enim iustis spiritualiter subiccti
sunt, qui eorum merita aequiparare non possunt. C.
8. sed quia dictum est, maior serviet minori, manifestum
est, quia piis subdentur impii, et humilibus eubdentur superbi.
prior natus est Esau et posterior natus est Jacob: sed qui
SOBterius natus est, praelatus est primo nato, qui per gulam per-
idit primoge: ita sua. sie habes scriptum, desideravit lenti-
culam, et ait illi frater eius, si vis ut dem tibi, da mihi pri-
mogenita tua. ille plus nmavit, quod carnaliter coneupierat,
quam quod spiritaliter prius uascendo meruerat- A.
9. vocem quoque tubae veiba significaut angelorum,
quae magno strepitu percussi aeris fragoro tonueruut. tunc
enim de tali visione apostolis stupentibus dixerunt augeli:
viri Galilaei, quid adrairamini ? hie Jesus qui assumtus est
a vobis sie veniet, quemadmodum vidistis eum euntem in
caelum. C.
10. ergo vos filii Core, iam si intellexistis vos, et in-
spicitis hie vos, et vos gaudetis, quia videtis hie vos ... .
non enim homo tantum, set et deus. A.
12. quid enim? et ante non omnis terrae deus? nonne
et caeli et terrae deus, cum utique per illum facta sunt
omniaP quis posset dicere, non esse deuin suuin? sed non
omues homines agnoverunt deum suum: et ubi agnoscebatur,
quasi ibi tantum deus erat, notus in Judaea deus: nondum
filiis Core dicebatur. omnes gentes plaudite manibus. ille
enim deus notus in Judaea, rex omnis terrae deus est. iam
ab omnibus agnoscitur. A.
13. gentes, unde vocati estis, ut christiani essetis, ado-
rabant deos manu factos, et psallebant Ulis: sed non intelle-
genter. si intelligenter cantarent, lapides non adurarent.
quando homo sensatus cantabat lapidi insensato, numquid
intelligenter cantabat? modo autem, fratrea, non videmus
oculis, quem adoramus, et tarnen correcti adoramus. multo
magis nobis deus commendatur, quia eum oculis non videmus.
si eum oculis videremus, forte contemneremus. nam et
Christum Judaei Visum contemserunt, non visum gentes ado-
raverunt. A.
14. qui regnabat super unam gentein, regnabit. inquit,
super omnes gentes. quando dicebantur ista, super unam
gentem regnabat deus: propbetia erat, nondum res demon-
strabatur. deo gratias, iam videmus impleri, quod ante pro-
phetabatur. A.
ay Google
PSALM XLVI., XLV1I. 135
quae sedes eius sancta? forsitau caeli, et bene in-
adscendit enim Christus, sicut novimua, cum cor-
quo orucifixus est, et sedet ad dexteram patris: inde
nturum expeetamus ad iudicandos vivos et mortuos.
uper sedem sanetam suam: caeli sunt sedes saneta
vis et tu esse sedes eius? noli putare te esse non
para illi locum in corde tuo: venit et libenter sedet
anima iusti sedes sapientiae. si ergo anima iusti sedes
pieutiae, sit anima tua iusta, et eris regalis sella sapien-
A.
16. gentium principe», non uniua populi prineipes, sed
;ipes populorum omiiium convenerunt cum deo Abraham,
psis prineipibus erat et iste centurio, de quo modo evan-
nm cum legeretur, audistis. erat enim centurio habens
lorem et poteatatem inter hominis .... iam erat anima
s sedes illius, iam ibi sedebat ille, qui humiles requirebat.
nversus denique Christus miratus est et ait sequentibus se:
nen, dico vobis, non inveni tan t am firäern in Israel. A.
17. omnis homo terra, homini enim dictum est, terra
s et in terram ibis. A. — expulsis enim infidelibus Judaeis,
|ui carne tantum, non operibus erant tilii Abrahae, pleni-
cudinem gentium intromisit ad illam promissionis beatitudinem
possidendam, quam promiscrat Abrahae et semint eius. filü
enim ipsius per sanetam fidem facti sunt, qui carnis semine
non fuerunt .... quoniam dii fortes terrae nimium elevati
sunt, senaus iste pendet de suporiore veraiculo. ideo enim
prineipes populorum convenerunt cum deo Abraham: quia
fortes terrae, qui erant populus dei, nimium elevati sunt: id
est Judaci, quibua data fuerat virtus in gentibus, erecti contra
deum scclerata mente tumuerunt; et facti sunt per superbiam
extremi, qui per humilitatem potuerunt esac praeeipui. C.
PSALM XL VII.
1. Titulus panlmi est, laus cantici filiis Core, seeunda
sabbati. de hoc quod dominua donare dignatur, excipite tam-
quam tilii firmamenti. seeunda enim sabbati, id est, poat diem
primum, quem dominicum dieimua, quae etiam seeunda feria
dicitur, factum est tirmamentum caeli, immo firmamentum
caeli, immo firmamentum caelum. caelum enim voeavit deus
firmamentum. primo autem die lucem feecrat et a tenebris
diviserat .... seeundam ergo sabbati non debemus intelle-
gere nisi ecclesiam Christi: sed eccleaiam Christi in sanetis,
ecclesiam Christi in bis, qui scripti sunt in caelo, ecclesiam
Christi in bis, qui mundi buius tentationibus non cedunt. ipsi
enim digni sunt nomine firmamenti. ergo ecelesia Christi in
bis, qui firmi sunt. A.
ay Google
• 136 DIE QUELLEN.
3. in civitate dei nostri, id est, in ecclesia catholica. C.
4. iara ecce illa latera aquilonis videte, quomodo venia nt,
vidcte, quomodo dicant: venite, adacendamus in montem
domini. A.
5. quid autem factum est? quid dicit prophctia Dauielis?
quid nisi quia crevit lapia Ute-, et fuctus est niona magnua?
quam magnua ? ita ut impleret universam faciem terrae, ergo
crescendo mona iste et implendo universam faciem terrae
venit ad noa. quid ergo montem quaat abaontem quaerimua,
et uou in praesentem iam adscendimus, ut sit in nobis magnus
dominus? A.
6. aed quia peccatores, qui a diabolo tenebantur ob-
noxii, deo miaerante converai sunt, modo mona Sion et latera
aquilonis, id eat, natio Judaeorum et populi gentium, facta
est civitas regia magni, hoc est, ecclesia catholica, quam de
universo mundo constat esse collectam. C.
8. haec sunt latera aquilonia, quae superius dixit. C.
9. convenerunt in unum: in quem unum, nisi in lapidem
illum angularem? . . - et duo iam parictes .... civitatem
regia magni feceruut. A.
11. unde tremor apprehendit eos, nisi de conscientia
delictorum? A.
12. quid sunt dolores ut parturientia, nisi dolores poeni-
tentisP A.
13. Tharsia civitatem quaesierunt docti, hoc est, quaenam
civitas hoc nomine rigniflearetur : et aliquibus visum est, Cili-
ciam dictum esse Tharsis, ex eo quod metropolia eius Tharsus
dicitur .... aliqui autem eam Carthaginem intellexerunt,
fortassia aliquando ita nominatam, aut aliqua locutione ita
aignmcatam .... manifestum est autem, quod primordia regni
Charthaginia navibus floruerunt, et ita floruerunt, ut tnter
cetera» gentes excellerent negotiationibus et navigationibus
.... atque hinc nimium superba facta est civitas illa, ut
digne per eius navea intellegatur superbia gentium, praeaumens
in incertis tamquam in fiatibus ventorum .... quomodo in
apiritu violento? morte fortissimo. A.
14. o beata ecclesia, quodam tempore audisti, quodam
tempore vidiati. audivit in promisaionibus , videt in exhibi-
tionibus: audivit in prophetia, videt in evangelio. A.
15. sed forte Uta civitas, quae mundum tenuit, aliquando
evertetur. A.
16. nunc quippe populus dei cenaentur omnes, qui por-
tant sacramenta eius, aed non omnes pertinent ad miseri-
cordiam eius. omnes quippe sacramenhim baptiami Christi
aeeipientes christiani vocantur, sed non omnes digne illo sacra-
mento vivunt .... et quid illi obest, quia in medio populi
ay Google
PSALM XLVIL, XLTIII. 137
inobedientis est, donec area ista ventiletur, donec boni a
malis separenturP quid ei obest in medio populi habitare?
Bit de illis, qui appellantur firmamentum, suscipiens miseri-
cordiam dei; Bit liliuni in medio spinarum. mim et ipsae
Spinae, quoniam ad populum dei pertinent, vis audireP ita
posita est ipsa siniilitudo : sicut liliuni, inquit, in medio spina-
rura, ita proxima mea in medio flhanim .... sunt ergo
filiac malae, et inter illas est liliuni in medio spinarum. A.
17. aec potest esse laus eius nisi in sanctis eius: nam
qui male vivunt, non eum kudaut. A.
18. id est, multi sunt et illi, qui stabunt ad dexteram.
non solum illi multi erunt, qui stabunt ad sinistram, sed et
ibi erit plenitudo massae ad dexteram constitutae. A.
19. per montem Sion ecclesia catholica significatur.
tiliae Judae omnes sanetas feminas declarat. C. — discretae
vivite, etsi concretae natae estis, non frustra vox exiit de
ore et de eorde vestro, ne comperdas cum impiis animam
meam. A.
20. dicatur eis, qui male vivunt, in quorum medio est
populug ille, qui suseepit misericordiam dei: in medio vea-
trum est populus bene vivens, circumdate Sion. sed quo*
modo? complectimini eam. nolite scandalia circumdure, sed
caritate circumdate, ut qui bene vivunt in medio veatrum,
eos iuiitemini, et eorum imitatione Christo, cuius membra
sunt, iu corporemini. A.
21. et quoniam ecclesia civitas dei est, turres ibidem
competenter aptatae sunt, id est, altitudincs et munitiones
contra bostes haereticos. C.
22. quae est virtus civitatis huius? qui vult intellegere
virtutem huius civitatis, intellegat vim caritatis. A.
23. domos illas duas, unam ex circumeisione. alferam
ex praeputio venientem, apostolis dictum est, ut distribuerent.
cum enim vocatus esset Saulus et factus apostolus Paulus,
conveniens in unitatem coapostolorum auorum, sie cum eis
babuit placitum, ut illi irent in circumnsionem, iste in prae-
putinm. A.
24- hie est deus, deus noster. Christum aignificat. C.
— terra videbatur, terrae conditor non videbatur: caro tene-
batur, sed deus in carne non agiioscebatur .... hie est
deus noster; et homo est, et quis est, qui cognoscet eum. A.
26. si deus noster est, et rex noster est A.
PSALM XLVIII.
2. Clamavit enim per apostolos dominus noster Jesus
Christus. A.
ay Google
138 DIE QUELLER.
3. quid ost, auribua percipiteP quod dominus dicebnt,
qui hübet aures audiendi, audiut, cum omnes. qui in con-
spectu eius erant, utiquo habcrent aures, quas illc aures quae-
rebat, nisi cordis? A.
4. quod ait terrtgenae, ad peccatores retulit, quod ait
filii hominum, ad üdcles et iustos .... aliquando iam ista
distinxinius sanctitati vestrac, et invonimus, quia Adam liomo
erat, (iliua hominis non erat. Christus autem filius hominis
erat et deus etat quieunque em'm pertinent ad Adam, ter-
rigenae, quieunque pertinent ad Christum, filii hominum. A.
5. divites intellege superbos, pauperes humiles. A.
6. quia Christus est sapicntia patris. Br.
7. multi enim habent in Itibiis. et non habent in corde
.... quid ergo ait ille, qui tibi loquitur? qui cum dixerit,
os meum loquetur sapientiam, ut intellcgas, quia illud, quod
ex ore funditur, de vcua cordis emanat, intulit, et meditatio
cordis mei intellcgentiam. A.
8. quia est iste, qui audit, et sie loquitur? multi enim
loquuntur, quod non audiunt. qui sunt, qui loquuntur, quod
non audiunt? qui non faciunt, qune dieunt: quales dicit do-
minus pbansaeos sedere cathedram Moysi. A.
9. aperiam in psalterio propositionem mcam, id est,
audiam, quid tibi dicam. A. — in psalterio, id est, in cor-
pore per Operationen!, lt.
10. 11. in die mala, in die scilicet passionis, quae mala
Judaeis, bona fidelibus fiiit. ille enim timere debet vitae
fiiiem , qui peccatorum recordationo mordetur. Christus
autem mortem timere non poterat, qui peccata omnimodis
non habebat. C.
13. expeetas, ut homo te redimat ab ira Ventura? si
te frater non redimit, homo te redemturus est? qui post
resurreetionem dixit: vade, die fratrtbus meis. frater noster
voluit esse: et cum deo dieimus. pater noster, hoc manifea-
tatur in nobis. qui enim dicit deo, pater noster, Christo
dicit, frater. ergo qui patrem deum et fratrem habet Chris-
tum, nun timeat in die mala .... sunt qui praeaumunt in
amieis suis, alii praesumunt in virtutc sua, alü in divitiis. A.
15. qui sunt autem, qui dant pretiutn redemtionis ani-
mae suaeP quibus ait dominus, facite robis amicos de mam-
mona iniquitatis , ut et ipsi reeipiaut vos in tabernacula
aeterna. Uli dant pretiutn redemtionis animae suae, qui non
cesaant eleemosynas facere. A.
16. quomodo vivebat ille, qui induebatur purpura et
bysso, et epulabatur quotidic splendide .... ille ab epulis
splcndidis missus est in ignem .... labor huius in aeter-
num. A.
ay Google
PSALM XLV1II. 138
17. quid est hoc? non intelleget, quid sit internus,
quando viderit sapientes morientes. dicit enim sibi : üte,
quia sapiens erat, et cum sapientia inhabitabat, et cum pie-
tate deum coluit, numquid non est mortui»? faciam mihi
ergo bene, cum vivo : uain si aliquid poosent, qui aliud aa-
piunt, non niorerentur. videt illum mori, et non videt, quae
»it more. A.
18. quis est imprudens? qui non sibi prospicit iu fu-
turum, quis est insipiens? qui non intellegit, in quo malo
sit. A.
19. video enim multos iniquos mori, quibus sueeeesoree
sunt filii; nee potuit sie loqui Scriptlira, ut separaiet eos a
miseria, quorum vitum improbat, et quid putatis intellugo.
fratres, nisi quia omnes tulca alieni» relinquunt divitia« suao.
quomodo alieni sunt tilii? iniquorum tiiii alieni sunt; natu
inveiiimus quendam extraneum propinquum factum, quia
profuit. si quis tuorum tibi nihil prodest, alienue est. A.
20. 21. nnm pleruinque audis divitem dicentem: habeo
marmoratam dorn um, quam relicturus sum, et non cogiii»
mihi aeternam domum, ubi semper ero. quando cogitai ailii
memoriam marmoratam nut exaculptam facere, quasi n<
domo aeterna cogitat: quasi sibi manebat ille dives, si il-
maneret, non arderet apud inferos. A. *
22. quid est hoc? tollen t panem et merum ad «>
pulcra, et invocabunt ibi nomina mortuorum. pubi*. »tu* ■
tum invocatum est nomen illius divitis postea, quatiu1- -
ebriabant so homines in memoria ipsius, nee dcaeeiiuv
una gutta super lingunm ipaius ardentem. A.
23. quid est, in hooorc positus? factus ad uu«iü«-
et similituainem dei, homn praelatus Lumen t in. A.
25. ipsis sit scandalum, non tibi, quando au**-. •
et tibi? si putes, quod beati sint talea. A.
26. cum facti fuerint talpa. nt non auaemii;. u
temporal ia, fiunt hypoerit
labiis benedieunt, non cort
28. quomodo autem
tua est, mors diabolus . .
quibus paator mors est, i:
"ita est. A.
29. isti ergo, quibus
ad tempua. et iusti laborai
huc. quid est, nox est?
quasi nominatur felicitas
D-OBter mane, et erit fruetu
postea dominentur, et illi <
postea subiieiantur. A.
ay Google
140 DIE QUELLEN.
30. modo haben t gloriam, in inferno veterascenr. quod
est auxilium eortim? auxilium de pecunia, auxilium de
amicis, auxilium de virtuto aua. »cd cum mortuua fuerit
homo, in illa die perient omnes cogitationes eius. A.
31. hanc rcdemtionem dicit, quam Christus iam in so
ostendit. descendit enim ad inferos, et adseendit in caelum.
quod vidimua in capite, invenimus in corpore. A.
32. fratres, numquid sie legimus in evangelio, quia
divee illc cum holoaericis et bysaiuis tegumentis appaicbnt
in igne? numquid qualia erat in epulis ad mensam. talia
erat et apud inferos? cum sitiret et st i Dam desideraret, non
ibi erant illa omnia. A.
33. etenim dives ille, quando quotidic epulabatur splen-
dide, bene secnm facere putabatur; cum autem coepit ardere
apud inferos, tunc inventum eat male, quod putabatur bene. A.
34. mali tunc doum benedieunt, quando temporalia
bona pereipiunt .... dicitur ergo patri, iate peccator con-
fitebitur tibi: sed quando illi benefeceris, quid si aliquid
contrarium patiatur, blaaphemare non deainit. G.
35. id eat. inürabitur patres suos . . . . qui modo sunt.
patres sunt eorum, qui futuri erunt .... duos penuit Adam,
et in uno iniquitas. in uno iustitia: iniquitas in Cain, iustitia
in Abel. A. *
36. sed quare hoc? A.
PSALM XLIX.
1. Aaaph fuit filius Barachiel, qui in paralipomenon
legitur electus inter quattuor cantorum magistros, ut instru-
mentis muaicia psalmos domino personaret. hie pro sui nomi-
nia aigriiticatione in hoc titulo meruit adhiberi, non auetor
psalmi. aicut et de aliis scriptum est: sed musicua egregius.
qui nobis per vocabulum suum aliquid indicaret. huius enim
Hominis significatio, quac apud Hebraeos semper est plena
myateriis, indieat synagogam. quae in hoc psalmo loquitur.
sed hie illa fidelis domini synagoga intellegenda est, quae
et venturum Christum credidit et adventum eius gloriosa
expeetatione auseepit: in qua fueruunt patriarchae, prophe-
tae, Nathanaol. ipsi quoque apoatoli, et rcliqui sincera devo-
tione credentea. C.
2. manifestum est ergo, quia hominea dixit deos, ex
gratia aua deificatos, non de substantia aua natos .... non
3uicunque homo aut quieunque angelua. aed deua deorum
ominus locutus est ... . loquendo autem quid egit? A.
4. per apostolos auos ipse locutus est .... ex Sion
species decoria eiua, quod inde coepit dec.ua evangelii eius,
(By Google
PSALM XI.IX. 141
quod iude annuntiari coepit speciosus forma prae filiis homi-
num .... erat gloiiae species in divinitate. A.
5. qui venit occultus, vcniet manifcstus. venit occultus
iudicandus, veniet manifestus iudicafurus. A.
6. tunc autem non ailebit, quando sceleratis dictum*
est: ite in ignem aeternum. C.
7. ignis ante cum praeibit. timemusP nmtemur et non
timebimua. ignem palea timeat. A.
8. in illa vero sepaiatione fit quaedam maloruin ot
bonorum diatiuutio. A. — et iu alio loco dicit: purgabit
aream suam. et congregabit tri ti cum in horreum, palcaa autem
comburet igni inextinguibili. Hr.
10. discernere populum suum. a quibua, nisi a malis?
A. — in fiue autem mundi caelum advocat. ut iam iuatoa
dicernat ab impiia, ne ulteriuB sicut bic confuais habitationi-
bus misceantur. C.
11. nunc synagoga Christi verba facit ad angelos, qui
ministe rio auo in nne saeculi aanetos de univerao mundo,
sicut logitur, congregabuut. dicit enim ipse dominus in
evangelio: mittet angelos auos et congregabunt ante cum
omnes gentes. C.
12. ordinäre dieimus teatamentum eius, qui actibus bonia
restituunt ea, quae in testamenti serie cognoverunt, ut hoa-
pitem auseipere eleeinosynam darc, caritati studure. C.
13. deo dicentc, miaericordiam volo plus quam aacri-
ncium. A.
14. superiora exeolit, per cael'iB significana viroa iua-
toa .... addidit, quoniam deus iudex eat, ac ai diceret, qui
nescit falli. C.
15. sequenti vero parte ipae rex loquitur Christus. C.
— nmn ei non audis. non loquar tibi, audi et loquar tibi,
nam si non audis, etai loquar, non tibi, quando ergo tibi
loquar? si audis. quando aiuüa? ai poputua meua ea. A.
17. sunt deus, et tuua aum deus: et si tuus non sim
deus, aum deus. bono meo sum deua, mato tuo non aum
deus tuua .... deus tuua sum ego. quid via amplius?
praemium quaeris a deo, ut aliquid tibi det deus, ut quod
tibi dederit, tu um Bit. ecce ipae deua qui dabit, tu üb est
quid eo ditiusP dona quaerebas, ipsum donatoretn habea. A.
18. non tibi Jicam: quare non mihi pinguem taurum
maetaati? qua.-e non de grege tuo optimum hircum ele-
gisti ? A.
19. holocaustum autem eat totum igne abaumtum. est
quidam ignis flagrantiaaimae caritatis : animua inflammet ur
earitate, arripiat eadem Caritas membra in usurn suum, non
ay Google
142 Dir qcellkh.
an permittat mih'tare ctipiditati, ut totue exardcscat igne
amoris divini, qui mit offern* deo holocftuatum. A.
20. praenuntiat testameutum novum, ubi omnia illa
aacrificia vetera cessaverunt. A.
22. alia est notitia dei, alia hominis .... unum tamcD
scio, quia et antequani esseut omnia volntilia cacli, noverat
deus, quod fuerat creaturus. A.
25. noli ergo laborare, quid u.ibi des, sine labore ha-
ben-, quod volo. A.
27. dicamua illi et nos: in nie sunt, deus, vota tua,
quae reddam laudis tibi, expaveram, ne aliquid indiceres,
quod esset extra me, quod computabarn in curte mea, et a
füre iam forte ablatum erat, quid mihi indicisr immola
deo saerificium laudis .... et haec immolatio sacrificii lau-
dis, gratias agere illi, a quo habes, quidquid boni haben, et
cuiua misericordia tibi dimittitur, quidquid tuuui mali habes. A.
30. ventum est ad tertiam sectionem, ubi iterum Asaph,
id est, devota synagoga reloquitur .... testamentum vero
vetus et novum significat. C.
32. quia etsi non facis et laudas, quod fit, adstipulator
ea facti, laudas mala facientes. A.
33. os hie cogitationem cordis debemus advertere. C.
34. malevolentiam et dolositatem, fratres, quorundam
hominum dicit, qui per adulationetn, quamvia sciant mala
esse, quae audiunt, ne offendant eos, a quibus audiunt, non
solum nou reprehendeudo, sed tacendo consentiunt. A.
36. nlium matris, soboletn dicit ecclesiae. C.
37. severitatem meam distuli. A.
39. quando deus manifestum veniet, deus noster, et non
silebit, arguam te. A.
40. modo te non vides, facio ut videas te. quia si
videres te, et displiceres tibi, placeres mihi: quia vero non
te videns placuieti tibi, dispücebis et mihi et tibi ; mihi, cum
iudicaberis; tibi, cum ardebis. A.
42. quando dominus ad vindietam trahit. C.
43. nemo mihi offert hoc saerificium laudis, et malus
est. non dico, non hoc mihi offerat malus, sed nemo mihi
hoc offert malus, qui enim laudat, bonus est. A.
44. quod est salutare dei? Christus Jesus. A. — glo-
rios« semita, quae ducit ad caeli terraeque creatorem ....
si puro corde gradiamur, nos ducit ad Christum. C.
PSALM L.
2. Subveni gravi vulueri seeundum magnam medicinam
ay Google
I'rfAI.M L., LI. 145
post advfntum ilomini *credituri. • 0. — totos nos diviuus
ignis absumat, et für vor jlle totos arripiat. A.
39. tunc imponent super altaro tuurn vitulos; sacer-
dütes acilicet, quando ecclesia eatholica fuerit domini passione
con-tructa .... vitulos quippe po.-mit aut pro innocentibus
adultis, quorum aotas prima eat . . . . eivc de adolesccntibua
sive de pracdicatoi ibua sive de martyribus aentiatur. C.
PSALM LI.
1. Quae significatio verborum antichristi actibus non
immcrito deputatur. Doech enim Idumaeus David adveraa-
rius fuit, aicut Christo antichristus erit. iste sacerdotes ex-
tinxit, ille facturus est martyres. C.
2. quid facturus es, o potens, quid factum» es, multum
tc iactans? occlsurus es hominem: hoc et scorpius, hoc et
una febris. hoc et fungus malus. A.
4. et quando nun facia, cogitas; ut quando aliquid mali
abest a manibus, a corde höh absit: aut facis malum, aut
dum non potes facere, dicia malum, hoc eat, maledicis: aut
quando nee hoc potes, vis et cogitas malum. A.
5. novaculum est in quadam subtilttate teneura latius
Ferrum, radendis pilia ueutissimum praeparatum; quod licet
barbae segetem metat impicasum, corporis tarnen substantiam
relinquit illaeaam. convenienter ergo saevisiaaimi hominis
dolum acutae novaculac comparavit; quia sicut illa hominem
□on laodit, ita nee iatc animam iusti sub qua vis afflietione
percellit. potest enim rädere omnia, quae aunt forinsecus
attributa, quasi piloa: aed animae interna tunc inagia effioit
pulchriora, quando ei nititur auferro mundana. C.
7. noluit, inquit, intellegere, ut beue ageret, clausit
oculos a lucu praesenti .... iniquf, inordinate, perverse
vis levaro aquam super oleum; demergetur aqua, oleum
supereminebit ; ponere vis sub tenebria lucem: fugabuntur
teneb'ac, lux manebit. A.
10. et ai non modo, certe ia finem destruet, quando
illud ventilabrum venerit, et acervus paleae a masaa st'para-
tus fuerit. A.
12. quia cum sanetis domini nee diabolua. nee anti-
christus nee sequaces eorum habebunt aliquam portionem. C.
13. quamdiu enim sunius in hoc saeculo, nondum eat
ridendum, no poatea plorcmus .... ergo iusti. qui sunt
modo, qui vivunt ex tidc, sie vident istum Doech, quid illi
eventurum «it. ut tarnen timeant et aibi: quid enim sunt
hodie, sciunt, quid cras futuri aint, nesciuut. A.
14. sed quoniam in futuro iudicio poeniteutiae non
erit locus, merito supra eum iusti ridebunt. C.
nv. xxix. 10
DigitizedByGOOglC
146 DIE QUELLEN.
19. nam et Line errsnt homines aliquando. deum qui-
dein colunt, et uon sunt iam similes isti Doech: sed qunm-
vis de doo praesumant, ad temporalia tarnen, ut dicant sibi:
oolü deum meum, qui mc facturus est divitem in terra ....
sed non vult se propter talia diligi deus. A. — et merito
se olivae comparat, quia de eins germine dominus Christus
efSoruit. qui spirituali oleo peranetus est prae consortibus
suis, sesi haec oliva beatissima talem fruetum intulit, qui
onine genus humanuni peccatia aridum misericordiae suae
facoret largitate pinguescere. C.
21. quid fecisti? Doech damnasti, David coronasti. A.
22. ante conspectum sanetorum tuorum, quando iam
gaudium generale iustorum est, et concordi exsultatione laus
domini sine fine cantabitur. C.
PSALM LH.
1. Pro Maeleth, Bleut in Hebraeorum interpretatiouibus
nominum invenimus, videtur dicere pro parturiente sive do-
lente .... Christus hie parturit, Christus bic dolet ....
neque enim non parturiens et dolens diceret, Säule Säule,
quid me persequeris? A. — quod nunc ad ecclesiam domini
competenter apramus, quae tamqunm dolens ao parturiens
populum coinmonet perfidorum, ut a suis iniquitatibus con-
quiescat, ne in divina diseeptatione dispereat. C.
2. si advertas, si inteilegas, si discutias, qui putat deo
placere facta mala, non eum putat deum. si enim deus est.
iuarua est; si iustus est, displicet ei iniustitia, displicet int-
3uitas. tu autem, cum putaa ci placere iniquitatem, negas
eum. si enim deus est, cui displicet iniquitas, tibi autem
non videtur deus, cui displicet iniquitas, non est autem deus.
nisi cui displicet iniquitas, cum dicis in corde tuo : favet deus
iniquitatibus mm, nihil aliud dicis quam, non est deus. re-
feramus noa et ad illum intellectum, qui et de ipso Christo
domino nostro, de ipso - capite nostro oecurit. ipee enim
cum in forma servi appareret in terra, dixerunt, qui eum
crueifixerunt: non est deus. quia filius dei erat, utique deus
erat, sed illi, qui corrupti sunt et abominabiles facti sunt,
quid dixerunt? non est deus, oeeidamus eum, non est
deus. A.
6. si enim respicit de caelo deus, ut videat, si est in-
tellegens aut requirens deum, subintrat cogitatio imprudenti,
quia non omnia novit deus .... illa ergo sie solvitur
Suaestio. quia plerumque ita loquitur scriptura, ut quod dooo
ei creatura facit, deus facere dicatur .... deus facit, ut
videamus. hinc cniin dictum est et illud, spiritua enim omnia
ay Google
PBALM LH. 147
scrutatur etiain altitudincm d&j: non quia ille scrutatur, qui
novit omnia, sed quia tibi donatus est spiritue, qui et te
scrutari facit .... quare autem de caelo, si hoc bomiucs
faciuntP quia dicit apostotus: nostra autem converaatio in
caelia est. A.
9. ex pect a, inquit dominus, noli cito ferre sententiani :
donavi hominibus bene facere, aed ex me, inquit, 1.011 ex se.
ex se euim mali sunt: filii hominum sunt, quando male fa-
ciunt, quando bene, filii mei .... ergo tolle, quod huminea
filii dei sunt, remanet, quod filii hominum sunt: non est, qui
faciat bonum, non est usque ad unum. A.
10. non enim non demonatraturuB est deus imquis im-
quitatem suam. ai non est demonstratuius, qui erunt, qui ,
dicturi sunt: quid nobis profuit Buperbia, et divitiarum iac-
tantia, quid contutit nobis (vgl. San. 5,8}. A.
11. cetera enim, quae nianducamua, possumus modo
illa modo illa; non semper hoc olus, non semper hanc car-
nem, non semper haec poma: semper autem panem. quid
est ergo, devorant populum meum in eibo panis? sine intcr-
missioDe, ainc cessatione devorant. A.
12. deus gratis se vult coli, gratis se vult -diligi, hoc
est, caate amari; non propterea se amari, quia dat aliquid
Sraeter se, aed quia dat se. qui ergo invocat deum, ut dives
at, deum non invocat; boc enim invocat, quod ad se vult
venire, quid enim est invocare, nisi vocare in ae? in se
ergo vocare, hoc dicitur in vocare. nam cum dicia, deus, da
mihi divitias, non via, ut ipse deus ad te veniat, sed vis, ut
divitiae veniant ad te. A.
13. numquid enim timor est, si quis perdat divitiae P
non est ibi timor, et ibi timetur. si quia autem perdat aa-
pientiam, vere timor est, et ibi non timetur. A.
14. ilü vero, qui Christum dixerunt, non est deua, ibi
timuerunt, ubi non erat timor. dixerunt enim, si dimiseri-
mus euni, venient Romani et tollen! nobis et locum et
regniim .... maluiatis enim Christum oeeidere, quam locum
perdere, et perdidiatis locum et gentein et Christum, timendo
oeeiderunt Christum, sed quare nocP quoniam deus dissipa-
vit oasa hominibus placentium. volonte« placere hominibus,
timuerunt perdere locum. Christua autem ipse, de quo
dixerunt, non est deua, maluit displtcere hominibus taübus,
quales ilü erant; filiis hominum, non filii« dei maluit dis-
plioere. inde disaipata sunt ossa eorum, illius osaa nemo
confregit. A.
15- deus ergo aprevit eos; et tarnen spernendo ad-
monuit illos, ut converfantur. modo cognoacant Christum,
et dicant, deus est, quem dixerunt, non est deus. A.
10*
DigitizedByGOOglC
148 DIE QUELLEN.
16. quis dabit ex Sion .salutare Israel? nonne ipse,
quem dixistis, non est deus. A.
17. vere Jacob et vere Israel, minor iile, cui servivit
maior, ipae exsultabit, quia ipae cognoacut, A. — Israel
interpretari diximua vir videns deum. quod tunc ecelesiae
sine dubitatione conceditur, quando, sicut Uli promiasum est,
in aeterna patria feliciter collocabitur ^ ... et respice, quod
in resurrectione generali frequenter patriarcha Jacob nomi-
natur. C.
PSALM Uli.
1. Quod Saul persecutor erat sanett viri David, optime
novimus: quod figuram gerebat Saul teinporalis regni, non
ad vi tarn, sed ad mortem pertinentis, et hoc vestrac caritati
nos commendasse meminimus. iiemque, quod ipse David
figuram gerebat Christi, vel corporis Christi, et nosse debe-
tis et recolere, qui iam nostis. quid ergo Ziphaei? vicus
quidam erat Zipn, cuius habitatores Ziphaei, in quorum re-
gione so absconderat David, cum cum vellet Saul invenire
et oeeidere .... si quaeramus ergo, quid interpretentur
Ziphaei. invenimus florentes . . . . invetiiamus lue primo
David latenti m, et inveniomus ei adversarios florentes. at-
tende David latentem : mortui eiiim estis, diejt apostolua,
membris Christi, et vita vestra abacondita est cum Christo in
deo. isti ergo latentes quando erunt florentes? cum Christus,
inquit, apparuerit vita vcstni, tunc et voa cum illo appare-
bitis in gloria; quando erunt isti florentes, tunc erunt illi
Ziphaei arescentes. A. — Ziphaei »iguifiwint florentes, quod
in isto mundo peccatoribua datum est. David autem figuram
gerebat domini salvatoris, per quem declaratur populus chria-
tianua. in hac ergo aimilitudine decenter exprimitur , hie
perfidoe esse florentes ac liberos, et fideles absconditus atque
conclusos. C.
2. hoc dicat ecelesia latens inter Ziphaeos ... . ne
autem quondam illo mtirmu«, cum venerit fortis, ventüabro
illo ad ainistram noa mittat, salvet nos in nomine suo, et
iudicet nos in virtute aua. quis enim hoc tarn temerarius
optaverit, ut dicat deo: iudica nie? nonne pro maledicto
dici solet homiuibus, iudicet tc deus? ita plane est tnale-
dictum, si iudicat te in virtute aua, aed si non te salvaverit
in nomine suo: cum vero in nomine praecedente salvaverit
te, salubriter in virtute couaequente iudicabit. securus esto :
Judicium illud non tibi erit punitio, aed diacretio. A.
3. perveniant ad aures tuas verba oris mei, quia non
florem Ziphaeorum a te desidero. A.
4. ntun Ziphaeis etsi aonet oratio mea, non audiunt.
(By Google
PSALM Uli., LIV. 149
quia nou intellegunt. temporal i hu s quippe gaudent, bona
aeterna disiderare non norunt. ad te perveniat oratio mea,
ex desiderio aeternorum tuorum benoficiorum excussa et iacu-
lata : ad aures tuas emitto eam, adiuva eam, ut perveniat,
ne deficiat in itinere medio, et quasi collapaa corruat. A.
5. nonne ipse David Judaeus erat de tribu JudaP ipse
autem locus Ziph ad tribu m Juda pertinebat, Judaeorum
erat, quomodo ergo alieni? non civitate, non tribu, non
cognatione, aed Hon:, nam vis nosse alienos istos? in alio
psalmo filii alieni dicti sunt, quoruin os locututn est vauita-
tem, et dextera eorum dextera iniquitatis. A.
6. fortes eniin Saulein vult intellegi cum miniatris. C.
8. omnes enim sancti adiuvautur a deo, aed intus, ubi
nemo videt .... nam gloria nostra haec est, ait apostolus,
testimonium con&cientiae nostrae. in hac gloriatur iste intus,
non in flore Ziphaeorum foris. A.
9. quomodo te adiuvatP et dominus susceptor est ani-
mae meae. A.
10. sie quomodo virent, sie quomodo florent, igui ser-
vantur. A.
11. puta, quia florent modo, puta quia exoriuntur sicut
foeuum .... nam si tu fueria in corpore ipsiue David, in
virtute sua d isperdet illoa. isti florent felicttate aneculi,
pereunt in virtute dei. A.
12. quare ergo voluntarie? quia gratis amo, quod laudo
quid est gratuitum? ipse propter se, non propter aliud. A.
13. et confitebor noinini tuo, domine, quoniam bonum
est, ob nihil aliud, nisi quia bonum est ... ■ melius nihil
inveni, quam nomeu tuum. A.
14. quoniam ex omni tribulatione eripuisti me : ideo in-
tellexi, quia bonum est nomen tuum. A.
15. super illos Ziphaeos respoxit oculus mens: florein
quippe illorum tranaii altitudine cordis, ad te perveni, et inde
reapexi super illos, et vidi, quia omnie caro foenum, et
omnis claritaa hominia sicut flos foeni. A.
PSALM LIV.
1, Firns ergo nostor perfectio nostra esse debet, per-
fecta uoatra Christus .... in hymnia, in laudibus ....
agnoscamus ergo honorem noatrum, et iatellegamus. si iu-
tellegimus, videmus non eaae istam regionem gaudendi, sed
gemendi, non iam exsultandi, sed adhuc plangendi. sed et
si exaultatio quaedam habitat in cordibus nostris, nondum
est in re, sed in spe. A.
4. u. 7. homines malus, quos patitur, commemoratUB
est, eandemque paseionem malorum bominuni exeroitationem
(By Google
150 DIE QUELLEN.
suam dixit .... exerceri nie quidem inter malos posuisti,
sed nimia exsurrexerunt supra vires meas. A.
5. cum extendit dilectionem, ut diligat iniuiicos, affectus
est taedio, multorum inimicitiis, multorum rabie circumlatra-
tUH, et quadani humana infirmitate succubuit. A.
9. vita nostra dilectio est: si vita dilectio, mors odium
est. cum coeperit homo timere, ne od er it., quem diligebat,
mortem timet. A.
10. qui odit f rat rem suum, in tenebris est usque adhuc.
si dilectio lumen est, odium tenebrae. A.
12. aut mortem optabat, aut solitudinen) desiderabat.
quamdiu, inquit, id mecum agitur, id mihi praecipirur, ut
inimicos diligam, convicia istorum crebrescentia et adumbran-
tia me, commovent oculum meum, perturbant lumen meum,
appetunt cor meum, interficiunt nmmam meam. vellem, ut
aoirem, sed infirmus sum, ne manendo augeam peccata pec-
catis .... etenim amissa dilectio mors tua. hanc ille
amittere timuit, qui dixit, metus mortis cecidit super me.
itaque ne amittam dilectiouis vitam, quis dabit mihi pennas
sicut columbaeP A.
13. in quo deserto? si forte in conscientia, quo nullus
hominum intrat, ubi nemo tecum est, ubi tu et deus es ... .
sed illa dilectio conturbat eum: Bolus erat in conscientia,
sed non solus in caritate: intus conBolabatur in conscientia,
sed forinsecus tribulationcs non relinquebant. A.
14. forte navis tua ideo turbatur, quia ille in te dor-
mit. saeviebat mare, turbabatur navicula, in qua discipuli
navigabant, Christus autem dormiebat: tandem aliquando
visum est illis, quia inter illos dormiebat ventorum imperator
et creator; accesserunt et excitaverunt Christum: imperavit
ventia et facta est tranquillitas magna, merito ergo forte
turbatur cor tuum, quia excidit tibi in quem credideris: into-
lerabiliter pateris, quia non venit tibi in meutern, quid pro
te pertulerit Christus, si in menrem non tibi venit Christus,
dormit : excita Christum, recole fidem. tnnc enim in te
dormit Christus, si oblitus es passiones Christi : tunc in te
vigilat Christus, si meruiuisti passionum Christi. A.
15. submerge, quare? q na se extulerunt. A.
16. divide, quare P quia in malum conspiraverunt. A.
10. labor respicit ad exercendas oppressiones : iniustitia
pertinet ad nefanda iudicia. C.
20. tan tum exige, qnantum dedisti, foenerator iniuria-
rum. pugno percussus es, interfectionem quaeris. usura
mala. A.
22. nunc autem vide, si non nihil aliud restat, nisi ut
solitudinem quaeras. A.
ay Google
P8ALM UV.
26, 27 (vgl. Num. 16, 32 u. 47). et quare maxime
ipsos duces terrae hiatus absorbuit vivoa, populum autem
illia conaentieutem e caelo irruens ignis absumait? proptera
haue poenam commemorans psalmua iate 8 populo coepit et
ad duc es concluait. veniat mors au per eoa, proprer Uloa
dixit, super quoa venit ignia de caelo: et statnn adiunxit:
deacendant ad infernum viventea prupter diicea, quoa terrae
biatus absorbuit .... deacendant ad infernum viventea, quia
ipai acripturaa traetant, et noverunt bene quotidie legendo,
quomodo ecclesia catholica per totum orbem terrarum ita
diffusa est, ut omnino contradictio oninea vacet, nee inveniri
poasit aliquod testimonium pro schismate eorum, novorunt
beue; ideo ad inferoa viventea deacendunt, quia malum, quod
faciunt, malum eaee noverunt. A.
28. in hospitiis, ubi peregrinantur et tranaeunt. non
enim hie aemper futuri aunt. A.
29. nullum tarn medium eorum, quam cor eorum. A.
30. corpus Christi et unitas Christi in angore, in taedio,
in molestia, in conturbatione exercitationis auae. A.
31. veapere dominus in cruee, mane in resurrectione,
meridie in adacenaione : enarro veapere patieutiam morientis,
annuntio mane vitam resurgentie, orabo ut exaudiat meridie
sedena ad dexteram patria. exaudiet vocem meam, qui inter-
pillat pro nobia. A.
32. quare dixi, appropinquant mihi? A.
33. in multis mecum, in paucis non mecum .... quid
ergo ait? in palea mecum erant., in tritico non mecum
erant. A.
34. illi enim praesumunt de neacio quo duce auo, qui
coepit heri. A.
36. ipaa nunc allegorice dieuntur, quae in futuro iudicio
sunt agenda cum perfidia. C.
37. lege teatamentum, quod polluerunt: in semine tuo
benedieentur omnea gentes. polluerunt teatamentum eiua.
tu contra iata verba testatoris quid dicis? Africa aola istam
gratiam meruit saneti Donati, in ipso remansit ecclesia Christi:
diu saltcm ecclesia Donati. quare adiungia Christi? de quo
dictum est, in semine tuo benedieentur omnes gentea. post
Donatum via ire? pone Christum et sie recede. videte ergo
quid aequitur: polluerunt testamentum eiua. quod teatamen-
tum? Abrahae dietae aunt promiasionca et aemiui eiua. A.
38. quomodo appropinquavit cor illius ? ut intellegamus
voluntatem ill*us. etenim ex haereticis aaserta est catholioi eiclo-
aia, et ex hia, qui male sentiunt probati aunt, qui bene sentiunt.
multa enim latebant in acripturis, et cum praccisi eaaent
haeretici , quaestionibus agitaverunt ecclesiam dei: aperta
(By Google
152 DIE QUELLEN.
sunt, quac latebant, et inteUeeta est voluntas dei .... mim-
quid ouim perfecta de trinitate tractatuin est, anteqilam obla-
trareut Arriani? A.
39. quaedam enim in scripturis dura videbantur, cum
obscura cssent, exposita, mollita sunt .... ecce per divisio-
nem haereticorum multa dura mollita sunt: sermones illns
duri molliti sunt super oleum, et ipsi sunt ianila. armave-
runt evangelizantes : et ipsi sermones diriguntur in pectora
quorumque audientium ab in stantibus opportune et importum :
Ulis sermonibus, illis verbis tamquam sngilris corda nomtnuai
ad amorem pacis feriuntur. duri erant, et molles facti surt.
molliti non virtutem amiserunt, sed iD iacula conversi sunt. A.
41. oecurrit nescio quis et dicit: ego excipio. tamquam
navi fluetuanti oecurrit et dicit: ego excipio. respotide et tu:
portum quaero, non saxum. iaeta in dominum curam tuum.
et ipse te enutriet. et vide, quia portua te excipit. A.
42. fluetuat navis in aueoris, sed non longe a terra
proiieitur, nee in aeternum fluetuabit, etsi ad tempus fluetuat.
otenim ad fluetuationem pert'ment verba superiora : contrista-
tua sum in exercitatione mea, et conturbatus sum .... iüis
autem quid? A.
43. nunc dicit de impiis, qui in gehennae profund itatem
mergendi sunt. C.
44. hos tales implere non dicit dies suos, qnandu cum
sibi longam vitam promittunt, exitum celerriniac mortis in-
veniunt .... ideo enim additum est, suos, ut voluntarlos
intellogeres, non a domino eonstitutos. C.
PSALM LV.
1. l'ertinet hoc euim ad ipsum David, quem iam nostis
intellegere spiritaliter. neque enim commendatur nobis nisi
ilte, de quo dictum est : tinis legis Christus ad iustitiam omni
credenti. ergo in finem cum audis, in Christum intende ....
scriptus est enim quidam tirulus in dominica passione, quando
dominus crucitixus est: erat ibi Htulus inscriptua, hebraice,
graece et latine, rex Judaeorum .... istum titulum cum
fegissent Judaei, indignati sunt et dixerunt ad Pilatum: noli
scribere rex Judaeorum, sed quia ipse dixit, sc regem esse
Judaeorum .... quia ergo in maledicto isto indignati sunt
Judaei, dicentes, nos non habemus regem nisi solum Caesa-
rem, de Htuli offensione longe facti sunt a sanetis ....
Geth civitas quaedam erat Aliophylorum, id est, alienigena-
mm, utique populi longe a sanetis .... ergo David nostrum
dominum Jesum Christum, natura ex nomine illius David,
non solum tenuerunt, sed et tenent adhuc Allophyli in Geth.
(By Google
p«Ar,M i,v. 153
Geth diximus, quod civitas »it. interrogata au tum inter-
prctatio huius nominis indicat torcular. Christus secundum
(luod caput salvator corporis, ille natu« ex virgine erucifixus,
qui inm nobis exemplum resurrectionis Dostrae in rcsurrectione
suac carnis ostendit, qui aedet ad dexteram patris et pro
nobis interpellat, est et hie, sed in corpore suo, quod est
ecclesia .... quomodo ergo hie tenetur in Qeth? tenetur
in torculari corpus eius, id est, ecclesia eins, quid est in
torculari? in pressuris. sed in torculari fruetuoea pressure
est. uva in vite pressurnm non sentit, integra .videtur, sed
nihil inde manat: mittitur in torcular, calcatnr, premitur,
injuria videtur fieri uvae, sed ista iniuria steritis non est ... .
quieunque ergo saneti preseuram patiuntur ab eis, qui longe
facti sunt a sanetis, attendant psalmum istum, agnoscant hie
se, dicant, quod hie dicitur, qui patiuntur, quod hie dicitur
.... et dicamus deo: A.
2. noti timere, quia conculeavit te homo : vinuin habeto,
uva factus es, ut calceris. A.
3. tota die, toto tempore, nemo sibi dient: fuerunt
tribulationes apud patres nostros, apud nos non sunt, si
putas tc non habere tribulationes , nondum coepisti esse
christianus. et ubi est vox apostoli: sed et omnes, qui
volunt in Christo pie vivere, persecutiones patientur? si
ergo non pateris ullam pro Christo persecutionem, vide ne
nondum coeperis in Christo pie vivere. A.
4. ab altitudine diei. hoc est, a superbia temporali ....
sed noli timere altitudinem conculcantium : diei altitudo est,
tomporalis est, non aeterna. A.
5. cum venerit ille dies iudieii, tunc lamentabuntur se
omnes tribus terrae. A.
6. et ipai atupidi, qui modo nihil timent, timebunt ali-
quando .... Stupor autem non dolet, aniisit sensum doloris,
tanto insensibilior, quanto peior. A.
7. et in deo, et meos. in deo, quia ab ipso, meos,
quia aeeepi. A.
8. plane conculeavit, plane tribulavit, sed quid mihi
faciet? uva eram, vinum ero. A.
9. sed cum verba mea abominautur, quem putamus
abominantur, nisi eum, in quo laudabo sermoncs meos? A.
10. contemtus est dominus tuus. et tu te houorari vis
ab eis, qui longo facti sunt a sanetis? A.
11. isti ergo Bubdoli christiani hnbitare publice videntur
ecelesiam, et congregationes sequi conventusque populorum:
sed virus sune perversitatis abscondunt, nec palam ausi sunt
prodere, quod sciunt apostolicas reguias non habere. C.
12. etenim sie incolent et abscondent, ut observent, ubi
(By Google
154 DIE QUELLEN.
homo labitur. intenti sunt ad calcaneum, quando fiat lapsus,
ut pedem teneant ad ruinam aut pedem supponant ad offen-
sionem, certe ut inveuiant, quod accuseat .... illi autem,
qui inc-olent et abscondent, auoupantur verha omnia, quaeren-
tos alieubi laquoos et nodosas facere caiumniaa. A.
13. id est, sicut ante praevidi, sicut iostmeta fui, sicut
a domino regulam praedicationis aoeepi. C.
14. nullis eorum meritis praecedentibus aalvos facies eos.
qui priua fui blasphemus, inquit, et persecutor et iniurioaus,
aeeipiebat literas a sacerdotibus, ut ubieunque inveniret ebris-
tianoe, atligaret et adduceret (vgl. 1. Timoth. 1, 13 u. Act.
9, 2). A.
15. irasceris et deduets, saevis et salvas, terrea et vocas.
quid est cnim: iu ira populos deduces? imptes tribulationibus
omnia, ut in tribulationibus positi homiuee recurrant ad te,
ne deüciis et securitate perversa seducanrur. a te ira vide-
tur, sed paterna. A.
16. ut vivam euim tu fecisti, et ad hoc enuatio vitnm
meam tibi .... enuntiavi deo vitam meam, quia vivere me
fecit deus. quomödo enuntiavit vitam suam Paulus apostolus,
diceus: qui priua fui blasphemus et persecutor et iniuriosue;
enuatiet vitam suam: sed misericordiam coosecutus sum. A.
17. pollicitatio quippe domini est, ut pias lacrymaa non
refutet, sicut in alio psalmo dicit : invoca me in die tribula-
tionis tuae et eripiam te et magnificabis me. C.
18. praecedendo ergo non corrigitur: bonum est illi, ut
convertatur retrorsum, et quem praecedere volebat, sequarur. A.
19. tuus est enim, cum tibi subvenit: tuus est, cum tu
ab illo alicnus non es .... omnium quidem deus est : sed
eorum deus proprio dicitur, qui eum diligunt, qui eum teuent,
qui illum "possident, qui illum colunt, tamquam de domo
ipsius, magna sunt familia eius, redemti magno sanguino
unici filii. quantum dedit nobis deus, ut ipsius essemus, et
ipse sit nosterP A.
20. iam ipse est sensus, qui superius est repetitus. A.
21. dicit enim se esse vota laudationis, dei tarnen
mutiere eontributa, quae in itla perpetuitate reddenda sunt,
quando iam saneti indefessis vocibus persolvent laudis obsc-
quium. C.
23. merito non placet filtfa alieuis longe factis a sanetis.
quia non habent lumen viventium, unde videant, quod deo
placet. A.
PSALM LVI.
1. Quia ergo paseionem domini cantat istc psalmus, vide
quem tttutum habeat: in finem. Jinis Christus est .... in-
(By Google
PSALM LVI. 155
venimus ergo illo tempore, quando Saul David peroequebatur,
regem futurum et praedestmatutn rex iam reprobatus, quod
fugerit a faoie Saul in speluncam ipse David, quid ergo hoc
ad Christum? si omnia, quae tunc agebantur, figurae erant
futurorura, inventums ibi Christum .... videmus autem in
passione domini scriptum fuisse titulum: res Judaeorum ....
Saul, ut di Minus, populus Judaeorum erat, David Christus
erat .... cum ergo indignarentur ex ilto titiilo, adierunt
Pilatum iudicem , cui obtulerant oeeidendum Christum , et
dixerunt ad cum: noli scribere sie, res Judaeorum, sed scribe,
quia ipse dixit, sc regem esse Judaeorum. et quia iam can-
tatum erat per spiritum sanetum, in finem, ne corrumpas in
tituli inscriptionem, respondit eis Pilatus: quod scripsi, scripsi;
quid mihi suggeritis falsitatem? ego. non corrumpo veritatem.
A. — nam sicut David Saulem fugiens in spelunca se abs-
condit, ita et domini salvatoris deitas intra templum corporis
sui Judaeis perfidie fuisse probatur abscondita. sie singula,
quae de David et Christo provenerunt facta, illia sunt sub
hat- allusione comntunia. quae imagines rerum iu hoc titulo
ideo praeludunt, quia totus psalmus de domini passione dicturus
est ... . dominus Christus in pritno ordtne psalmi orat, de
Bim passione sotlicitus .... seeundo ordine resurrectionis suae
gloriam stupenda varietate describit. C.
2. Christus in passione dicit : miserere mei deus ....
etenim quod de illo clamat, miserere mei, tuum est : a te hoc
aeeepit, propter te liberandum carne indutus est. caro ipsa
clamat: miserere mei deus, miserere mei: bomo ipse, anima
et caro .... audis magistrum orantem, disce orare. ad hoc
enira oravit, ut doceret orare. A.
3. al mm etenim umbra teeta materna sunt, quae pullos
teneros et blandimento quodam fovent, et ab irruente tem-
pestate custodiunt. C. — hoc plane iam totus Christus dicit,
nie est et vox nostra. non enim iam trausiit iaiquitas, ad-
huc fervet iniquitas .... quis autem perseverabit usque in
finem, quoadusque transeat tniquitasP qui fuerit in Christi
corpore, qui fuerit in membris Christi et a capite didicerit
patientiam perseverandi. A.
4. bene enim nobis fecit dominus deus mittendo nobis
»alvatorem nostrum Jesum Christum, ut moreretur propter
detieta nostra, et resurgeret propter hwtificationem nostram. A.
5. misit de caelo et resuscitavit eum. A.
6. sae viertln r Judaei in Christum, superbierunt in Chris-
tum: ubi? in civitate Jerusalem, ubi enim regnabant, ibi
tumebant, ibi cervices erexerunt. post' passionem domini
eradicati inde sunt, et perdiderunt regnum, in quo regem
Christum agnoscere noluerunt. quemadmodum dati sunt in
(By Google
156 DIE QUELLEN.
opprobrium, videte: dispersi sunt per omnes gentea nusquam
habentes stabilitatem, nusquam certam sedem .... sie enim
apparent Judaei de scriptum saneta, quam portant, quomodo
apparet facies caeci de speculo : ab aliis videtur, ad ipso non
videtur. A.
7. ad quam rem? A.
8. qui sunt catult leonumP populua ille minutus, male
deeeptua, male seduetua a prineipibus Judaeorum: ut Uli
leonea, ilti catuli leonum. omnes Fremuerutit , onuies occi-
derunt. A.
9. mors domini mirabili proprietate deacribitur, qui con-
turbatus freroitu Judaeorum quiete altissima dormiebat: osten-
dena tarn nihil fuisse persecutionem impiorum, ut occisus per-
duceretur ad somnum. C.
12. quaudo ergo percusaeruot, nisi quando claniaveruat :
crueifige, crueifige. A.
13. exclamat a forma servi. C. — homo in cruce, et
super caeloa deua. remaneaut in terra saevientes, tu in caelo
esto iudicans. A.
15. pedea autem Christi sunt increpationes malorum,
promisstonesque ndelium, quibus ille in hoc mundo evange-
lizana quasi quibusdam pedibus incedebat. C.
18. ille paravit foveatn ad opprimendum, ego cor non
parabo ad toleraudumP A.
20. exsurge gloria mea: glorificetur Jesus poet passio-
nein. A.
21. psalterium est Organum, quod quidem manibus fertur
percutientis, et cordas distentaa habet; sed iltum locum, unde
aonum aoeipiunt cordae, illud coneavum lignum, quod pendet
et tadum resonat, quia coneipit aerem, psalterium in superiore
parte habet, cithara autem hoc genus ligni coneavum et
resonans in inferiore parte habet .... aed quid est psalterium,
quid est cithara? per carnem suam dominus duo genera
factorum operatua est, miracula et paasiones: miracula de
auper fuerunt, paasiones de inferiore fuerunt. illa enim, quae
fecit miracula, divina erant; aed per corpus fecit, per carnem
fecit. caro ergo divina operans psalterium est, caro Immana
patiens cithara est. aonet psalterium, illuminentur caeci, au-
diant aurdi, atringantur paralytici, ainbulcnt rlaudi, surgant
aegroti, resurgant mortui: iate est aonua psalterii. sonet et
cithara, esuriat, sitiat, dormiat, teneatur, flagelletur. irrideatur,
crueifigatur, aepeliatur. A.
22. puto, quia hie iam agnoacitis dominum resurgentem.
legimus in evangelio, videte horam rcaurrecrionia. A.
23. caelestem slgniiicat actum universalis eccleaiae, quae
ay Google
l'HAI.M LVL, LVII. 157
per omnes gentes Unguis variis psalmodiam domino devota
mente pcrsolvit. C.
- 24. quin maguincata est usque ad caelos misericordia
tua, et usque ad nubes vcritas tua .... caelum autem sur-
sum est, habitationes angelorum, sedium, doniinationuiu, prin-
cipatuum, potestatum. illud ergo forte videatur fuisse dicen-
dum, niagoiticata est usque ad caelos veritas tua, et usque
ad Diibes misericordia tua. eteniui in caelo angeli laudant
deum, videntes ipsam speciem veritatis .... vtdetur con-
gruentius diel potuisse, magnificata est usque ad caelos veritas
tua et usque ad nubes misericordia tua. nubes enim iutelle-
gimus praedicatores veritatis .... novimus ergo nubes dei
esse praedicatores veritatis, prophetas, apostolos, oinnea recte
proferentes verbum veritatis et babentes in se lumen oecultum,
sicut habent nubes, uude coruacant. homiues ergo nubes. A.
PSALM LVII.
2. Oui enim iniquo non facile est loqui iustitiamP aut
?uis de iustitia interrogatus, quaudo non habet causam, non
acile respondeat, quid sit iustum? . . . non sit iustitia
liibioruin, sed et factorum : si enim aliter agis, quam ioqueris,
bona luqueris et male iudicas. si enim agis, quo modo iudicas,
interrogatus, quid sit melius, aurum an fidea, non usque adeo
perversus et devius es ab omni Verität«, ut aurum melius esse
respondeas .... ecce locutus es mihi meliorem esse tidem,
et in iudioio tuo melius duxisti aurum. non sie iudicasti. ut
locutus es. A.
3. iniquitas forte in corde solo? audi, quid sequitur: et
cor suum sequuntur manua, et cordi suo famulantur manus,
cogitatur et fit. A.
4. nunc etiam per manus res sjgnificat actuales, ut non
soIutu cogttatum scelus, sed etiam completum esse doceatur. C.
5. uude alieuati? a veritate. unde alienatt? a patria
beata, a vita beata. A. — merito peccatores tamquam abor-
tives proiectos ab utero dicit ecclesiae, qui nulla doctrinae
eonfirmatione perfecti sunt. C.
6. in ventre quippe ecclesiae veritas manet. A.
7. inde liaeretici clamant contra evangelium. A.
8. ira Judaeorum per similitudiuem nimis aptissitnam
definitur. C.
9. aspis cum coeperit pati incantatorem Marsum, qui
eamquibusdnin carminibus propriis evocat, sicut sunt multa etiam
magica, audite, quid facit .... utique in lucem vult oducere:
illa autem amando teuebras suas, quibus se involutans oncultat,
dicitur, quoil cum exire noluerit, recusans tarnen audire illas
(By Google
158 DIE QUELLEN.
voccs, quibus se cogi sentit, allidit uuam aurein terrae, et de
cauda obturat alferam, atque ha voces ülas, quantum potest,
evitans, noD exit ad incantantem. huic similes dixit spiritus
dei quosdam non audientes verbum dei, et nou solum nun
facientes, sed omnino ne faciant audire nolentes. A.
10. factum est hoc et in primis temporibus fidei: St<>-
phanus martyr praedieabat veri totem, et tainquam tcnebrosU
mentibus, ut eas in lucem educeret, incantabat : ubi venit ad
commemorationein Christi, quem illi omnino audire noliierunt,
quid de eis scriptum dicitr quid de itlis narrat? clauserunt,
inquit, aures suas. A.
11. quid est, in ore ipsurum? ut ore suo contra se pro-
nuntiarent : coegit illos ore suo in se sententiam dicere. calum-
iiiari volebant ei propter tributum : non dixit ilte, licet reddere
tributum, aut, non licet reddere .... iam nunc dominus
conteret dentes eorum in ore ipsorum iam respondistis, iam
contriti sunt dentes vestri in ore vestro. reddite Caesari, quae
Caesaris sunt, et deo, quae dei sunt .... et illi non in-
venerunt, quid responderent. missi enim erant, ut calumnia-
rentur ei: et redierunt dicentes, quod nemo possit ei respon-
dere. A.
12. non tan tum aapidum. quid de aspidibus? aspides
insidiosae volunt venena inimittcre, et spargere, et ineibiiare.
apertissime saevierunt geutes, et freinueruut sicut leones. quare
freinueront gentes, et populi inedttati sunt inauia? quaudo
insidiabautur douiino, licet darc tributum Caesari, an non
licet? aspides erant, serpentes erant. contriti sunt dentea
eorum in ore ipsorum. postea clamaverunt : crucitige, cruci-
iige; iam nou est lingua aspidis, sed fremitus leonis ....
tarnen et eorum molae contritae sunt, crueifixus resurrexit,
adscendit in caelum. gloriticatus est Christus, adoralur ab
Omnibus gentibus, adoratur ab omnibus regibus. saeviant modo
Judaei, si posaunt, non saeviunt: liiolas leonum con (regit
dominus. A.
13. nolite timere, post paululum transit, decurrit aqua. A.
14. nam hinc intirmatus est ille, qui dixit : quid nie
iubea facere? ego sum, inquit Jesus Nazarenus, quem tu per-
sequeris. (vgl. Act. 9.5). A. — sicut Paulus audivit: Saute
Säule, quid ine persequeris? Br.
15. nou contra te stabunt, non perdurabunt: igne quo-
dam concupisccntiarum suarum peribunt. A.
16. ignis superiecidit, ignis Buperbiae, ignis fumosus,
ignis coneupiscentiae, ignis iraeundiae. A.
17. solem vero, id est, dominum salvatorem. C.
18. quid est rhanmus? apinarum genus est, densissimae
quaedam Spinae esse dieuntur. primo herba est, et cum herba
(By Google
P8ALM l.Vll., LV11I. 159
est, mollis et pulchra est: ibi sunt turnen Spinae postea pro-
cessurae .... quare autem non dixit viventes, sed tamquam
viveotes, nisi quia falsa est haec vita irnpiorum? neque enim
vivunt, seil vivere' sibi videntur. et quare non in im, aed
tamquam in ira, nisi quia tranquillus hoc facit deus? nam
et hoc scriptum est: tu autem domine virtutum cum tran-
quillitate iudicas. ille ergo et cum minatur, non irascitur.
A. — absorbet eos, eorum aubitum tignifieavit interitum:
quia quanta domino in sustineudo patientia fuit, tanta erit
percussio in celeritate iudieii. C.
19. omne enim nialum suam portat, dum committitur,
ultionem: quia torqueote conscientia ipse in se probatur im-
plere vindietam. contra iustus laetus est. C. — vindieta enim
primi peccati, et eorum quae addiderunt, manet super eos. A.
20. sed hoc ai diligentius intuemur, correctionis potius,
quam saevitiae praestabit exemplum. nam cum sanguis pec-
catoris effunditur, manus, id est, actus iustissimi corriguntur.
impio enim pereunte commoneturnmoxiuBcautiusse diligentius-
que traetare. ita fit, ut manus iusti non crudeliter, aed pie
sanguis peccatoris emundet, sicut Salomon dicit: stulto pereuute
sapiens astutior fit. C.
21. ecce antequam veniat, quod promittitur, antequam
detur vita aeterna, antequam impii proüciantur in ignem
aeternum, hie in hac vita est fruetus iusto. qui fruetus?
spe gaudeutes, in tribulatione patientes .... quia Caritas dei
diffusa est in cordibus nostris pur spiritum sanetum, qui datus
est nobis. gaudet ebriosus, et non gaudet iustus? in carjtate
est fruetus iusto. A.
PSALM LVI1I.
I. Hoc non ad crucem domini, aed tarnen ad passionem
domint peitinet. crueifixus enim Christus et mortuus et se-
pultus est. erat ergo itla sepultura tamquam domus: ad quam
custodiendam misit regnum Judaeorum, quando custodes ad-
hibiti sunt sepulcro Christi .... refer hoc ergo ad corpus
Christi: quia iuterficere Christum erat tollere uouien Christi,
ne crederetur in Christum .... hoc est vere Christum velle
iuterficere, nomen res ur rectum in eius extmguere, ut mendacium
evangelio praeferretur. A.
6. sed cum dicitur, anima oecupata, tempus ostenditur
passionis. C.
7. fortes diaboluui significat cum ministria. C.
9. Uli ergo fortes currentem me sequi non potuerunt. A.
10. hie ia,m tropicis allusionibus potentia resurrectionis
exprimitur, ut petat patrem sibi oecurrere. C.
II. et vide, intellegendum est, fac videri, quod curro,
„tizedby Google
160 HIE QUELLEN.
fac videri, quod dirigor .... quid est, et vide? et adiuva
me, id est, in Ulis, ut videant cursum meum, sequantur nie,
noD eis videatur pravuui esse, quod rectum est ... . hoc
vulebat pracstari a patre fidelibus suis, qui dieebat; exsurge
iu occursum mihi et vide: innotesce, quod tibi nequalis sim
et vide. quid est, et vide? fac videri, quod tibi aequalü
nim. A.
12. tu deus Israel, qui non putaris niai deus Israel sulius,
qui non putaris niwi deus uuius gentis, quae te culit. A.
13. intutide nunc ad visiraudas omnes gentes, ut tibi
credentium copia crescat ex genribus. C.
14. intquitas omnis, parva magna ve ait, puniatur nccesse
est, aut ab ipso nomine poenitente aut a deo viudicante. nain
et quem poeuitet, puuit seipsum .... est quaedam Iniquität*,
quam qui operatur, non polest fieri, ut misereatur eius deus.
quaeritis forte, quaeuam illa aitP ipsa defensio peccatorum
.... sed quomodo ea defcndunt? si deus lioluissut, id non
fecissem .... ergo ad hoc peccatuin tuuni defcndis, ut deum
accuses. A.
15. Judaici populi futura cunverslu declaratur. siguiticat
evgo in flue mundi ex eis innumerog domino esse crediturou.
C. — canes gentes Judaei dixerunt, tamquain immundos. A.
16. quam civitatemF munduin istum, quem quibusdam
locis vocat scriptura civitatein ciroumstantiae .... istaiu
civitatem circumibuut illi inm canes facti estirieutes. quomodo
circumibunt? evnngelizando. Saulus ex lupo cauis faetua est
ad vespern m, id est, sero con versus. A.
17. loquentur plane tunc in orc suo, quod nuue habere
non merentur in corde. 0. — iam ille gladius bis acutus, de
quo apostolua dicit: et gladium Spiritus, quod est verbum
dci. A.
18. qui paulo ante et ipsi credere nolchaut, medium de
non credentibus patiuntur. et vere, fratres, contingit. videa
neminem pigrum, antequam sit christianus; clninas ad iUum
quo ti die, vix convertitur: convertatur, et iam vult omnes esse
chriatianos, et miratur, quia nondum sunt, excidit illi, quod
ad vesperam con versus est: sed qaia factus est eaurieus, sicut
canis, habet etiam in lahäs gladium. A.
19. irridendos eos pronuntiat, qui praedicationes reetas
audire noluerint. C.
20. nihil ante te crit: quia fucillimuiu erit, ut credant
in te omnes gentes. A.
21. ego autem fortitudiiicm meain ad te custodiam:
quia si recedo, cado, si accedo. fortior ho ... . non a te
recedam, non de me praesuimim. A.
ay Google
PSALM LVin. 161
22. ubi enim eratn et ubi sumP unde me suscepütiP
quas iniquitates nicaa dimiaisti? ubi iacebam, quo erectus
sumP ergo haec meminisse debeo, quod in alio psalmo dicitur,
quoniam pater meus et mater mea dcreliquoruut me, dominus
autem assumsit me. A.
23. aotequam aliquid boni ego faciam, miserieordia eius
praeveniet me. A.
24. secundum dicit munua beneticii, ut etiam inter ini-
micos ipaiua virtua maieatatia eius possit ostendi: scilicet ut
de blasphenus, fiant religiosi, et de iniqua conversatione iua-
tissimi. C.
25. potest quidem hoc et de Judaeis intellegi. A.
28. quid in Ulis occideaP cmeifige, crucifige, quod cla-
maverunt, non qui clamaverunt. tili enim Christum delere,
interimere, perdere voluerunt : tu autem resuscitando Christum,
quem perdere voluerunt, occidie delicta oris eorum. A.
29. quia frustra irruerunt fortes, et quasi cessit illis, ut
aliquid aibi fecisse viderentur, et praevaluerunt domino ....
quid autem fecerunt in Christo? non vitam, sed mortem
occiderunt. A.
3t. quae sunt consummationes P perfectiones. A.
32. non erunt, utique euperbi. C.
33. videut et ipsi Judaei, quia non debent geDtea eon-
temnere, quos quasi canes et pecoatores putabant .... non
Bolum Judaeis, itiquit apoetolua, verum etiam et gentibus ....
non tantum Judaeorum dominabitur, sed et nnium terrae. A.
34. id est, etsi sero, id est, poat interfectionem domini
tiosrri Jeau Christi. A.
35. iam et hesterno die expoauimus ctvitatem, id eat,
circumstantiae civitatem omnes gentea (v. s. 18) A. — ille
enim primua pertinet ad finem saeculi, iste ad domini paa-
sionem. his merito comparantur Judaei, qui christianae fidei
munere saginati cccleaiam dei clamosa praedicatione defendere
featinabant, aicut Paulo apostolo coutigit. C.
36. ad manducandum disperguntur, cibum scilicet epiri-
tualem .... aicut Petra apoatolo in visione dictum est:
macta et inanduca. C.
37. quia et superius murmur eorum dixerat diceotium:
quoniam quis audivit. A.
38. ipse enim cantabit in aanctiB suis, dum eius membra
gau debunt, et quäle est illud gaudium, de domini semper
contemplatione gaudere. C.
39. mane transactis tentationibue, mane, cum nox huius
saeculi transierit .... ipsum dei verbum tamquam aolem
contemplamur. A.
43. totum quid quid sum, de miserieordia tua est. A.
Q.K. XXIX. 11
DigitizedByGOOglC
DIE QUELLEN.
PSALM LIX.
1. In linein quid sit, nostis: finis enim legis Christus
. . . nostis tttuli mscriptlouem : titulus iiitixus est super
1 domini scriptus, hie est rex Judacorum : mutantur in
huius tituli inscriptionem, qui in reguuni Christi transeunt a
regno diaboli .... quando ergo nos mutaret Christus, niai
fecisaet, quod dixit : ignein veni mittere in inunduin. si ergo
Christus venit mittere in mundutii ignem, utique salubrtter
atque utilitcr, non quomodo wissurus est mundum in ignem,
sed quomodo ignem in mundum? quoniam ergo veuit ignem
mittere in mundum, quaeramus iam, quid sit Mesopotamia,
quae succensa est, quid sit Hyria Sobal. interpretationes ergo
nominum interrogemus seeundum hebraeum etoquium, quo
primum haec scriptum locuta est. Mcsopotamiam dieunt inter-
pretari elevatam voeationem. iam totus mundus vocatione
elevatus est. Hyria interpretatur sublimis. sed illa, quac erat
sublimis, inceusa est et humiliata: et quemadmodum liunii-
ltata est, quae fuerat exaltata, sie oxultetur, quae fuerat humi-
liata. Sobal interpretatur vana vetuatns. gratias Christo, qui
eam euccendit. quando vetera virgulta sueeenduntur, viiecta
succedunt; et alacrius et uberius et viridius nova naseuntur,
cum ea ignis in vetustorum succensione praecesscrit. omnis
enim caro foenum, et omnis clariras homiuis sicut rlos foeni.
succendit ergo ista illo igne. et convertit Joab. Joab inter-
pretatur inimicus .... interpretatur Edom terrenus. debuit
fiercuti terrenus iate. utqutd enim viveret terrenus, qui cac-
eatis debet vivereP . . . cum autem percussisset Edom, per-
cusflit duodeeim millia in valle salinarum .... quare in vallc
salinarum? vallis humilitas est: salinae saporem signifiennt
.... bonum est ergo, sapienter humiltari. A.
2. destruxisti nos, ut aedificares nos. destruxisti nos
male aedificatos, destruxisti vauam vetustatem, ut sit aedi-
ricatio in novum hominem, aeditientio mnnsurn in aeteruum. A.
'S. sed ira tua in vetustatem uoatram fuit, ut destrueretur
vetustaa. A.
4. sed misertus es nos tri propter novitatem, propter eos,
qui immutantur in titult inscriptionem: quiaet si exterior homo
noster curumpitur, sed interior reuovatur de die in diem. A.
5. quomodo conturbnta est terra? couacientia pecea-
torum. A.
8. ostendisti plebi tuac dura: in quibus? in persocutio-
nibus, quas pertutit ecclesia Christi. A.
10. per tribulationes, inquit, temporales, signifü-Rsti tuia
fugere ab ira ignis sempiterni. A.
11. areum, per quem in hidicio domini omnis percutitur
(By Google
PSALM TJX. 163
indevotus. C. — et vidcte, quid Bit in arcu: nonne aagitta
in priora mithmda est? nervus tarnen retro tenditur in con-
trarium, qua illa mittenda est. et quanto plus ierit eius ex-
tensio retrorBum, tanto maiore impetu illa currit in priora.
quid est, quod dixiP quanto magis dift'ertur Judicium, tanto
maiore impetu venturuui est. A.
13. salvum me fac dextera tua, ut et si in tempore isto
tribulationes aliquas patiar, transaeta nocte omnium tribu-
lationum ad dexteram inveniar inter oves. A.
14. poterat supplicare, ut salvus iieret et in hoc saeculo,
sicut in languoribus petitur, sicut in tribulationibus posrulatur:
sed dextera domiiii salvum sc fieri deprecatur, ubi aeterna
salus est et sine fine laetitia. C.
15. quid times, ne non Hat, quod deus locutus estP
deus locutus est in saneto buo. in quo saneto suoP deus erat
in Christo munduin reconcilians sibi. A.
17. Siülüma humeri interpretantur. seeundum historiam
vero Jacob rediens a Laban, socero suo, cum Omnibus suis
abscondit idola in Sichima, quae habebat de Syria, ubi diu
peregrinatus taudem aliquando iude veniebat .... quid est
hoc, dividam Sichimam? si ad historiam, ubi abscondita sunt
idola referatur, gentea significat .... quomodo dividit humeros
seeundum nominis interpretationem? dividuntur humeri, ut
aliüs gravent peccata sua, alü tollant aarcinam Christi. A. —
Sichima interpretatur humeri; et quoniam ad onus portandum
divinum humeri decenter aptantur, hie dixit : dividam Sichi-
mam, id est, onus devotionis divinae, quod unieuique caelesti
distributione conceditur. C.
18. forte propter oves Jacob, convallis tabernaculorum
intellegitur geas Judaeorum, et ipsa dividitur: nam transie-
runt inde qui crediderunt, foris reliqui remanserunt. A. — de
iudaica collectione habebo non minimam portionem. constat
enim de variis nationibus ecclesiam domini quasi ex diversis
floribus in una coronae specie esse forma tarn. C.
19. interpretatur enim acervus testimonii. quantus acervus
testimonii in martyribus? meus est Galaad, meus est acervus
testimonii, mei sunt martyres veri. A.
20. et meus est Ma nasses, quod interpretatur oblitus. A.
— Manasses interpretatur oblitus. inter illa* enim perse-
cutiones fidelium magnum opprobrium videbatur ecclesia sus-
tinere, quando quieunque christianus iaventus fuisset, praeeepto
prineipum paganorum capitali crimine damnabatur. hoc ergo
opprobrium iam probatur abolitum, et felici oblivione con-
sumtum. C.
21. Ephraem fruetificatio interpretatur .... et unde
fruetificatio fortitudo eius? quia nisi granum caderet in terram,
II*
(By Google
164 DIE QUELLEN.
not) multiplicnretur, aolum rcmaneret. ceeidit ergo in terram
Christus in passione , et secuta est fruetificatio in resur-
rectiune. A. - - sicut in evangelio dominus dicit: nisi granum
tritici cadens in terram mortuum fuerit, ipsum solum manet,
si autem mortuum fuerit, multum fruetum affert. 0.
22. Juda Christus Bignificatur, qui seeundum carnem de
Judae Btirpc deacendit. iste ergo populus a tituli illa in-
acriptione uon discrepat, qui regem sibi Judam, id est, sal-
vatorem esee testatur. C.
23. Moab intellcgitur in geotibus. nata est euim iata
gens de peccato, nata est ista gens de filiabua Lot, quae cum
patre inebriato coneubuerunt, male utentes patre .... proiode
male illae utentes patre, hoc est, male utentes lege, genera-
verunt Moabitas, per quos sigriificantur opera mala, inde
tribulatio ecclesiae, iode olla ebulliens .... nescis Judaeos
male utendo lege Christum occidiaaeV ergo et spora, et qua
praecessit rex tuus, sequere. die Juda rex meus. et ex eo,
quia Juda rex meus, Moab quid factus est r olla spei meae,
non consuniti onis meae. A.
24. extendam calccamentum meum usque in Idumaeam,
usque ad eos ipsos. qui terrenam vitam degunt (quoniam
ldumaea interpretatur terrena), usque ad ipsos, usque in
Idumaeam extendam calceamcntum meum. cuiua rei calcea-
mentum, nisi evangelii? quam speciosi pedes eorum, qui
annuntiant pacem, qui annuntiant bona? et calceati pedes in
praoparationem cvangelii paeis. A.
25. Allophyli qui sunt? alienigenae non pertioentes ad
genus meum. subditi sunt, quia multi adorant Christum, et
non Bunt regnaturi cum Christo. A.
26. cirumstantiae enim civttas gentium circumfusio est,
Juae circumfusio gentium in niedio habebat unam geutem
udaeorum. colenteni iinutn deum .... quis dedueet nie in
civitatem circumstantiae? quis nisi deus? hoc vult dicere,
quomodo dedueet per illas nubes, de quibus dictum est: vox
tonitrui tui in rota. A.
27. quis dedueet me usque in Idumaeam? id est, ut
regnem etiam terrenis, ut me venerentur ctiam, qui de me
non sunt, qui de me nahmt proticere. A.
2H. repiilit enim dominus a religione perversa, quem
dignatur perducere ad dogmata cbrisliana: sicut et in primo
versu huius psalmi dictum est. C.
29. non contra eos apparebis, non ostendes potentiam
turtm. qualem ostendisti in David, in Moysc, in Jesu Nave,
quando eorum fortitudini gentes cesserunt, et strage facta
magnaqiu1 reddita vastitate, in terram, quam promiaisti, plebem
tuam induxisti. hoc tunc non facies, non egredieris deus in
(By Google
PSALM T.IX., LX. 165
virtiiiibüB nostris, sed intus opcraberis . . . . si enim bellare
vellet ccclesia et glr.dio uti, videretur pro vita praesenti
pugnarc: quia vero contemncbat vitam praesentem, ideo factus
est acervus testimonii de vita futura. A.
30. venit ad consolatorinm orationem, ut de tribulatione
mundi istius, quam iugitcr sustinebat, domini proveniret auxi-
linin: aciens tanto unumquemque illic consolandum, quanto
hie pro eiiiB nomine fuerit vehementer afflictus. C.
31. da nobia auxilium interius .... quod ideo dico,
quia vana et inutilis est salus hominis exterius. B.
33. denique factum est hoc de inimicis nostris ....
ubi sunt modo inimici martyrum, nisi forte quia modo eos
ebriosi calicibus pi'rsequuntur, quos tunc furiosi lapidibus per*
sequebantur. A.
PSALM LX.
t. In finem, utique in Christum, finis enim legis Christus
est ad iustitiam omni credenti. et ipsi David, non alium quam
ipsum aeeipere debemus, qui venit ex semine David, ut esset
homo inter homines. A.
2. fidel is populus, qui tarnen membra sunt domini, saneta
caritate succensus petit. C.
3. non olamat a fiuibus terrae, nisi hereditas tlla, de
qua dictum est ipsi tilio: postula a me, et dabo tibi gentes
hereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae, haec
ergo Christi possessio. A. — a tinibus terrae, id est, ab
univci'BO orbe terrarum, in quo est omnipotentis domini ec-
clesia constituta. C.
4. namque vita nostra in hac peregrinatione non potest
esse sine tentatione. A.
6. deducit tamquam dux. A. — deduxisti me, in illam
scilicet futurum roquiem, quam beatis suis dominus polli-
cetur. C.
7. hie est mihi turris fortitudinis ; quo cum confugero,
non solum vhabo tela inimiej. sed ctiam in illuni, quae vo-
luero. securus ipse iaculabor. ipse enim Christus est turris. A.
8. hie tarnen, fratres, quia non modico tempore futura
erat ccclesia in hac terra, sed hie erit ccclesia usque in finem
saeculi . , . . non vincetur ccclesia, uon eradicabitur, nee
cedet quibuslibet tentationibus , donec veniat huius saeculi
finis, et nos ab ista temporal i aeterna illa habitatio suseipiat,
ad quam nos deducet, qui factus est spes mostra. A.
0. eece quarc securi sutnus inter tantas tentationes, donec
Yeniat finis saeculi, et suseipiant nos saecula aeterna: quia
cooperimur in velamcnto alarum ipsius. A.
ay Google
166 DIE QUELLEN.
10. quam? a qua coepit: exaudi deua deprecationem
meam. A.
11. hereditatem significat futuri aaeculi regnum, quod
beatis famulis- pollicetur. C.
12. hie ergo rex, cuius membra auraus. rex Christas
est, caput noatrum, rex noster .... quomodo anni, sie dies,
Bio unus dies: quidquid via, dicis de aeternitate-. A.
13. generationia huius et generationia futurae. A.
14. dicit enim: permanebtt in aeternum in conspeeta
dei: quod de populo ndeli magis congrueoter advertitur. C.
15. quid est ei? sufficoret , quis requtret. quare ad-
didit, ei, nisi quia multi quaerunt miaericordiam eius et
veritat em discere in libris eins, et cum didicerint, sibi vivunt,
non Uli, aua quaerunt, nun quae Jesu Christi; praedicant
miaericordiam et veritatem, et non faciunt misericordiam et
veritatem. A. — quare enim quaeratur misericordia , ubi
nullus est miaerP quare veritas, ubi euueti deum vide-
buntf C.
PSALM LXI.
1. Latinc dicitur Idithun transiliena eos. A.
3. ab ipso enim Balutare meum, id est, unigenitus filhis
.... ab ipso enim cum dicitur, filius significatur. C.
6. quo usque apponitis super hominem? inaultando,
opprobria iaciendo, insidiando, persequendo apponitis super
hominem onera. A.
7. ad perBecutoree chriatianorum verba convertit dicit
enim: quamdiu agmine facto supra homines innooentes irruttis?
non voa revocat timor divinus, ut inde magis saeviatis, quia
eulturas daemoDum contemtas esse cognoscitis. C.
8. tamquam parieti inclinato: qui etsi non impellatur,
oecumbit .... versus respieit ad naganos. C.
9. superior versus respieit ad paganoe, iste autem ad
Judaeoa et fictoa portinet chrisrianos. duobus enim modis
laborat eedesia, sivo quando eam gentilis error iuscqiiihir,
aive quando haeretici prava contentione dilacerant. nonor
erat saneti viri catholica et fidelia eccleaia, Christus ipse ....
hunc infideles repellere cogitabant, quando, ne puro corde
coleretur, sacrilegiB dogmadbus obviabant. C.
10. retribuebant enim mala pro bonis. Uli interficiebant,
Uli retribuebant: ego eos sitiebam: illi honorem meum cogi-
tarerunt repellere, ego eos in corpus meum sitiebam traii-
cere. A.
14. quoniam ipse est deus meua, ergo vocat me, A.
15. et salutaris meus, ergo iustificat me. A.
DigitizedByGOOglC
PSALM I.XI., Lxn. 167
16. et susceptor meus, ergo glorificat mc. hie onim
vocor et iustihuor, ibi autem glorificor. A.
17. et indc, ubi glorificor, non emigrabo. ueque enim
in peregrinationc mea remaoebo: est hie unde emigrem, aed
veniam, undc non emigrabo, nam inquilinus ego suni apud
te in terra, sicut omnes patres mei. ergo ab inquilinatu
migrabo, de domo caclesti uon emigrabo. A.
18. salvus oro in deo. gloriosus ero in deo: non enim
tantum salvus, sed et gloriosus .... donce veniam ad illam
glorificationem , ubi iusti futgebunt in regno patris sul tam-
i|uam sol. A.
19. interim nunc intcr tentationcs, intor iniquitates, inter
scandala. int er npertas oppugnationes et subdolas locutiones,
inter eos, qui ore suo benedieunt, et corde auo maledicunt,
inter eos, qui honorem meutn cogitant repellere, quid hier1
deus tiuxilii mei. A.
20. spes. quamdiu noudum est, quod promissum est, et
creditur, quod nondum videtur, cum autem venerit, erit sal-
vatio et glorificatio. A.
22. effunditc coram illo corda vestra deprecando, con-
fitendo, sperando .... non perit, quod eftunditis. A.
.23. numquid fortiores illo sunt? A.
25. quod homines, sibi placcntes, iusti atque immobiles
videri volunt. cum sint deeeptrici mutabilitate fallaeee. C.
27. vos, qui non vultis accedere et transilire, nolite
sperare super intquitatem. ego enim qui transilivi, spes mea
in deo. et numquid iniquitas est apud deum? A.
28. dictum est hoc pauperi, fortassis aliquid de neees-
sitate rapturo. A.
30. non damnat largas divitias, quibus dispensatio modi-
ficata praestatur; nam si cor eis non apponitur, ut in ipsis
singularia felicitas iudicetur, profecto necessariae sunt. C.
33. ista sunt duo, potestas et misericordia ? ista plane,
intellegite potestatem dei, intellegitc misericordiam dei. bis
duobus continentur prope oirmrs scripturae. A.
34. pertinet ergo ad eius potestatem damnare iniquos
.... hunc humiliat, et huno exaltat: hunc bumiliat potes-
tate, illum exaltat misericordia, A.
PSALM LXIL
1. Quapropter ecclesiae, quae in hoc psalrao locutura
est, merito proposita sunt verba, quae significant dominum
salvatorem, haec igitur in deserto Idumneae habitat, id est,
in huius saeculi ariditate, ubi sitit, ubi desiderat. ubi miseri-
cordiam domini expetit ambitieutor, donec ad illam aeternam
gloriam venire mereatur. C.
ay Google
168 DIE QUELLEN.
2. ad ipsum vigilatur, quotiea in mundi ambitione dor-
mitur. nam lila sie consequimur, si isto deserere festinemus.
baue autem adiecit, dilneulo, quando tempua dominicae resur-
rectionis eluxit. C.
3. sitit ergo anima fidelinm deum, quando mandata eins
et virtutns eximiaa coneupiseit, quando ipsum desiderat videro,
a quo bonorum omnia fluenta constat emanare. C.
4. sed iterum innumerabilia sunt, quae caro sibi a deo
cognOBcitur postulare. utraque enim indigent salvari: aed
caro plus eget eibo, potu, vestitu, vehiculo, aomno, temperie
humorum, aalubritate aeris sumtu caeterisque, quibua anima
non indiget. C. — modo ergo sitiat anima noatra: unde et
caro noatra sitit, et hoc multipliciter? multipliciter tibi, in-
quiL et caro mca. quia et cami nostrae promittitur resur-
rectio. A.
5. aaeculum iatud diximus, ipsa eat Idumaea, hoc est
deaertum Idumaeae, unde titulum psalmus aeeepit ....
malum deaertum horribile et timendum : et tarnen deus mieertua
est nostri, et feoit nobia viam in deserto, ipsum dominum
noatrum Jesuin Christum, et fecit nobia consolationem in
deserto, mittend« ad nos praedicatores verbi sui, et dedit
nobia aquam in deserto, implena apiritu saneto praedicatores
auoa, ut fieret in eia fona aquae aalientis in vitam aeter-
nam. A.
6. ergo multi neacio quid minimum putant apparuisse
in terra nimm dei; quia non sunt in saneto, non eis apparet
potentia ipsius, et gloria ipsius: id eat, quia nondum aaneti-
ncatum habent cor, unde intellegant eminentiam virtutia illius,
et gratiaa agant deo, quia propter ipaoa tantus quo venit, ad
quam sativitntem, ad quam paasionem, non posaunt videre
gloriam ipsius et potentiam ipsius. A. — tunc apparuiaae ae
dicit eccleaia in saneto fidclique proposito, quando Christum
verum deum esse cognovit. C.
7. multae sunt vitae humanae, sed deue unmn vitam
promittit: et non illam dat nobia quasi propter merita noatra,
aed propter miaericordiam auam .... misericordia ipsius
melior super vitas. quas vitas? quas sibi hommes elegerunt.
alius elegit Bibi vitam negotiandi. alius vitam rusticandi, aliua
vitam foenerandj, alius vitam militandi, alius illam. alius illam
.... unam vitam donas, quae proponatur omnibua uostris,
quaacumque in mundo eligere potuerimus. A.
8. non te laudarent labia mea, nisi me praecederet mise-
ricordia tua. dono tuo te laudo, per miaericordiam tuam te
laudo. A.
10. levemus et nos manus nostraa ad deum in prece:
et non confundentur manus noBtrae ievatae ad deum, si exer-
(By Google
PSALM LXli. 169
ceantur in bonis oporibus .... in nomine tno lovabo manus
meaa. istae preces nostrae sunt in hac Idumaea, in hoc de-
aertü, in terra sine aqua et «ine via. A.
11. est quaedam saturitas pinguis sapientiac . . . . pin-
guis anima unde esset pinguis, nisi a domino saturaretur? et
tarnen quantumlibet hie sit pinguis, quid erit in illo futuro
saeeulo, quo nos pascet deus? A.
12. in hac eremo, in nomine tuo levabo manus mens:
impleatur anima mea tamquam adipe et pinguedine : et lab i a
mea exaultationis laudabunt nomen tuum. modo enim oratio,
quamdiu sitis; cum sitis transierit, transit oratio et succedit
laudatio. A.
13. ostendit se recordationem domini semper habuisse,
nee in rebus prosperis oblitam fuisse (i. e. ccclesiam). quando
solent humana corda collata beneficia in memoria non ha-
bere. C.
14. si me non protegas, quia pnllua aum, milvus mc
rapi'ct. A.
15. earitatem habe, quo glutine adglutinetur anima tua
post deum. non cum deo, sed post deum« ut ille praecedat,
tu sequariB. qui enim voluerit deum antecedere, consilio suo
vult vivere, et non vult sequi praeeepta dei. propterea et
Petrus repulsus est, quando voluit consilium dare Christo
passuro pro nobis. ndhuc enim innrmus erat Petrus, et
quanta utilitas esset generis humani in sanguinc Christi, non
noverat: dominus autem, qui venerat rediniere nos, et dar«
pretium pro nobis sanguinem suuni, coepit praedicare passionem
suain. expavit Petrus quasi moriturum dominum, quem volebat
hie aemper vivere, quomodo illuin videbat; quia carnalibus
oculis deditus, carnali afFectu circa dominum tenebarur; et
nit Uli: absit a te. domine, propitiua esto tibi, et dominus:
redi post me, satanas, non enim sapis, quac dei sunt, sed
quae sunt dominum. A.
16. dextera patris Christus est dominus, qui suseepit
ecclesiam alarum suarum relaminc protegendam. C.
17. utinain quaererent animam meam, ut crederent me-
cum: sed quaesierunt animam meam, ut perderent me . . . .
maximc hoc tarnen aeeipiamus de Jmlaeiw. qui quaesierunt
animam Christi perdere, et in ipso capite nostro, qund cruci-
fixerunr, et in diseipulis eins, quos postea persecuti sunt. A.
18. terram perdere noluerunt, ut crueifigerent Christum:
in inferiora terrae icrunt. quae sunt inferiora terrae? ter-
renae cupiditates .... illi ergo timentes terram perdere,
quid dixerunt de domino Jesu Christo, cum viderent mullas
rurbas ire post illum, quia mirabilia faeiebat? si illum dimi-
serimus vivum, venient Romani, et tollen t nobia et loeum et
(By Google
170 DIE QUELLEN.
gentem. tirauerunt perdere torram et ierunt aub terram: ac-
cidit eis et quod tiniuerunt. nam idco voluerunt Christum
occidere, ne terram pcrderent, et ideo terram perdiderunt,
quia Christum occiderunt. A.
20. vulpcs dicit reges sacculi, qui tunc fuerunt. quando
debellata est Judaea. audite et noverids et intellegatis, quia
ipsos dicit vulpcs. Herodem regem ipse dominus vulpem
appeltavit. A. — tradita est in manus gladii gens Judaea,
quando eam principe» Romanorum Veapasianus et Titus eaede
incendioque vastaverunt .... sive partes vulpium erunt,
illud sigm'ncat, quando in illa Jcrosolymitana vastatione ca-
davera Judaoorum escac fuornnt vulpium ferarumque reli-
quartim. C.
21. rex vero, id est, verua rox, cui titulus inacriptus
est, quando paaaus est ... . Uli facti sunt partes vulpium:
rex vero lactabitur in deo. quem sibi visi sunt quasi supe-
raaae, cum crueifigerent, tunc crueifixus fudit produm, quo
omit orbem terrarum. A. — in domino. id est, in patre. C.
22. quia iurat in eo ? qui pollicctur ei vitam suam, qui
vovet illi et reddit, qui fit christianus. A.
23. quanta iniqua locuti sunt JudaeiP quanta mala
dixerunt non solum Judaei. sed et oinnes, qui propter idola
christianos persecuti sunt .... vicit leo de tribu Juda. et
siluerunt vulpcs. A.
PSALM LXIIL
1. Novit autem sanetitas vestra, caput nostrum esse
dominum nostrum Jesum Christutn. omnesque illi cohacrentes
membra esse illius capitis, eiusque vocein inm habetis notis-
simam. quoniam non ex solo capitc, sed etiam ex corpore
loquitur. A.
2. hoc orabat. ut eruerenrur ab inimkis. et non eos
possent occidere inimici .... alii timentes consentiebant et
vivebant, et tarnen ipai ab inimicis absorbebantur. occisi
eruebantur, viventea absorbebantur. A.
3. iam ipsum caput nostrum intueamur. A. — dum
illt eum crederent eommuniter inori, resurrectionis cius gioria
probanrur esse confusi. protectua eat denique. virtute divini-
tatis auae: quia filius erat hominis, et idem filius dei in dua-
bua naturis una sine aliqua dubitatione persona: habeus in
potestate poneudi animam suam et herum sumendi eam. C.
4. undo oeeidistis? gladio linguae; aeuistis enim lin-
guas vestras. et quando percuasistis, imi quando clamtistis:
crueifige crueifige? A.
5. arcum dicit insidias .... quod dixit, intendorunt
(By Google
P8ALH LXIII, 171
arcum, hoc est, in abscondito, quasi fallen tes insidiis. nostis
enim quibus doli« id egerint, quemadmodum discipulum ei
cohaerentem pecunia corruporint, ut sibi traderctur. A.
6. agnus quippe immaculatus, totus immacu latus, semper
immacu latus. A.
7. repente, id est, insidiose, quasi inopinate, quasi non
praevise. similis euim ncscienti erat inter ipsos dominus
ignorautes quid nosciret, et quid sciret; immo ignorantes cum
nihil nescire et omnia scire, et ad hoc venisse, ut illi facerent,
quod se potestate facere arbitrabantur. A.
8. traditus est ille iudici, trepidat iudex, et non trcpi-
dant qui iudici tradiderunt .... quanta egit Pilatus, quanta,
ut refrenarentur ? quae dixit? quid egit? sod firmaverunt
sibi sermunem malignum : crueifige, crueifige .... non in-
venin aliquid in iato Iiominc. ait iudex, quo dignus sit morte.
et illi, qui firmaverunt sermonem malignum, dixerunt: san-
guis eius super nos et super filios nostros. A. — vcrbum
malum firmaverunt sibi, quando dixerunt, reus est mortis. C.
9. numquid et deus nescitP o cor humanuni, quare
tibi dixisti, quis videt me, cum ille vidcat, qui te fecit? A.
10. defecerunt scrutantes scrutationes: id est, acerba et
acuta consilia. non tradatur per nos, sed per discipulum
suum, non oeeidatur a nobis, sed a iudice, totum nos facia-
mus, et nihil fecisso videamur. et ubi est clamor liuguae,
crueifige, crueifige? si caeci estis, ut et surdi sitis. simu-
lata innocentia non est innocentia, simulata aequitas nun est
aequitas, sed duplex iniquitss .... quanto acutius sibi ex-
cogitare videbantur, tanto magis deficiebant. A.
11. accessit homo et cor altum, id est, cor secretum,
obiteiens adspectibus humanis hominem, servans intus deum
.... oeeiditur homo, et exaltatur deus. quod enim occisus
est, ex infirmitnte humana fuit: quod resurrexit et adscendit,
ex potestate divina. accedet homo et cor altum, cor secre-
tum, cor abditum: non ostendens, quid nosset, non osten-
dens, quid esset, illi putantes, hoc totum esse, quod vide-
batur, oeeidunt hominem in corde alto, et exaltatur deus in
corde divino: potentia enim maiestatis suae exaltatus est. A.
12. nostis, quemadmodum sibi faciunt de ennnieiis sa-
gittas infantes. quid feriunt aut unde feriunt? qnae manus,
aut quod telum? quae arma aut quae membraP A.
13. ecce resurrexit dominus, qui occisus erat, transi-
baut ante crucem vel stabant, et intuebantur illura, sicut
tanto ante psalmus praedixerat: foderunt manus meas et
pedes meos, dinumeraverunt omnia ossa mea, ipsi vero con-
Bideraverunt et adspexorunt me. tunc caput agitabant, di-
centes: si filius dei est, descendat de cruce .... sed ava-
(By Google
172 DIE QUELLEN.
litia illü. quae captitavit discipulum comitem Christi, capti-
tavit et milk ein custodcm scpulcri. daraus, inquiunt, vobis
pecuniam. et dielte, quia vobts dormioutibus venerunt disci-
puli eiua et abstuleruiit eum. vere defeecrunt scrutantes
scrutationos. A. — et viderunt postca resurgentem do ae-
pulcro, quem du enteis descendere non credebant posse pati-
bulo. tibi est, Judaei, infidelitaa vestra? adbuc de vivo
dicebatis: si res Israel est, descendat do cruee? vos ipaos
consulo, vos ipaos iudicium peto ; quanto mirnbilius est mor-
tuum posse resurgerc, quam adbuc vivum do cruce volle
descendere. C.
14. exaltato deo, ut dixi, praodicato Christo, visi sunt
Judaei, a quibusdam Judaeis visi sunt deficientes in scruta-
tionibus suis, videbant eniin illi in nomine crueifixi et occisi
manibus suis fieri tanta miracula .... in omnibus suis
malis perscrutationibus consiliorum ubique defecerunt ....
namque -annuntiantes istos apoatolos opera dei, exhibuerunt
aibi prineipes sacerdotum et comminati sunt, dicentes, no in
nomine Jesu praedicareut. A.
15. illi, qui non timucrunt, pecora potius noininnndi
sunt, bestiae potius im man es et truees. A. — conturbati
sunt enim ex Ulis quid am crodentes, qunwlo ad apoatolos
venerunt et dixerunt: quid faciemus viri fratres? a quibus
salutaria monita perripientes per eanetum baptisma dilui
meruerunt a damnationc perpetua (vgl. Act. 2, 37). C.
16. opera dei, scilicet gloriam resuirectionis agnitionem
in confractione pauia, adscenaionem in eaolis. C.
17. et facta eius intellexerunt, utique intellexerunt esse
divina. C.
18. iam quia dominus resurrexit, iam quia adscendit in
caclum .... laetabitur iustus in domino. A.
20. patere ergo quidquid pateiis recto coide: novit
deus, quid tibi donot, quid tibi subtrahat. A.
PSALM LXIV.
1. Talis nobis sit ordo verborum: in finem, paalmus
David, canlieuni de populo transmigrationis, per prophcliam
Jereiniae et Ezechiel, cum ineiperent proficisci. C.
2. prophetavit autem Jercmias sauetua, post septua-
ginta annos rediturum populum de captivitate .... factum
est completis septuaginta annia, restitutum eat tompluni, quod
deiectum erat, et regressa est de captivitate magna pars
tllius popuü. seil quoniam dielt npostolus, hnec in ligur»
contingebant Ulis, scripta sunt autem proprer noa, in quos
finis saeculoruni obvenit: debemus et noa nosse prius capti-
(By Google
PSALM LXIV. 173
vitatem nostram, deinde libc ratio nein nostram; deljenius
nosse Babyloniam. in qua captivi Burnus, et Jerusalem, ad
cuiua redituin suspiramus .... duas istas civitates faciunt
duo amores: Jerusalem facit amor dei, Babyloniam facit
amor saeculi. intenoget ergo ae quiaque quid amet, et in-
veniet, unde sit eivis: et si se invenerit civem Babyloniae,
exstirpet cupiditatem, plantet caritalem .... aub hac ergo
figuni cantatur bic psalmus. A.
3. Sion speculatio .... sed ubi? in Sioit; in Baby-
loiiia non decet .... contra tenraliones lmius peregrina-
tionis nostrae spes nostra fundata in illa civitate Jerusalem
facit nos non abripi in saxa. qui ergo seeundum hanc spem
cantat, ibi cantat. A.
4. ibi onim erimus toti, id est, integri in reaurrectionc
iustoruin: ibi reddetur votuni totum nostrum, non sola aniuia,
sed ipsa etiam caro iani non cunuptibilis, quia iam non
in Babylouia, sed iam cotpus caeleste immutatum ....
rcddani votuni meum. quod votum? quasi holocaustum.
liolocaustum cnim tunc dkitur, quando totum ignia abaumit
.... holocaustum, totum incensum. arripiat ergo noa ignis,
ignis divinus in Jerusalem: ineipiamus ardere caritnte, donec
totum mortale consumatur. A.
5. omnis caro dixit, omnis goneria caro: ex omni
geneio carnis venietur ad te. quid est, ex omni generc
carnis? numquid vencrunt pauper^s, et non veuerunt di-
vitos? numquid vencrunt humiles, et non venerunt sublimes?
numquid venerunt iudocti et non venerunt docti? numquid
venerunt viri et nun venerunt feminaeP . . . postreino num-
quid venerunt Judaei et non venerunt Graeci, aut venerunt
Uracci et non venerunt Rouiani et non venerunt barbari?
et quia numeret omnes gentes venientes ad cum? A.
ß. quid facerot puer natu« intir paganos, ut neu coleret
lapidem, quando illum eultum insinuaverunt pareutes ....
sermoucs iniquorum praevaluerunt super noa; duxerant noa
piaedicatores Jovia et Saturni et Mercurii. A.
7. propitiaberis impietatea nostrus non dicitur nisi cui-
dam aacerdoti offerenti aliquid, unde impietaa expietur et
propitietur .... exstitit ergo a deo domino miaaus quidani
sacerdos noster .... hoc holocaustum obtulit deo. exten-
dit manua in cruce, ut diceret: dirigatur oratio mea sicut
incensum in conspectu tuo, elevatio manuum mcarum aacri-
ficium vespert! n um. aicut nostis, quia dominus circa vespe-
ram pependit in cruce. A.
ö. ipsc Christus assumsit quendam bcatum .... uniim
onim assumit. quia unitatem assumit, Schismata non assumit
. . . itaque unus vir aasumitur, cui caput est Christus, quia
(By Google
174 DIE QUBLLUX.
caput viri Christus est ... . uno spiritu omnes vivimus,
unam patriam omnes desideramus .... in illo simus et
aesumeinur, in illo simus et electi erimus. A.
10. de quibus dielt apostolua: quod oculua non vidit
nee auris audivit, nee in cor hominis adscendit, quae prae-
paravit deus bis, qui diligunt eum. C.
1 1. ista sunt bona domus dei, bis te para satiari ....
et ipsum templum, fratres, nolito praeter vos cogitare. amate
iustitiam, et vos estis templum dei. A.
13. marc enim in figura dicitur saeculum hoc ....
intra ipsa retia, fratres, bene vivamus, non retia rumpentes
foras exeamus .... eia, cives Jerusalem, qui intra retia
estis, et pisces boni estis, tolerate malos, retia nolite rum-
pere. A.
14. non in fortitudine illorum. praeparavit enim mag-
noB praedicatores, et ipsos appellavit montes. A.
15. acciuetus potentia, id est, indutus tnaiestate sua
.... bos dominus praeparavit in virtute sua, quia per eos
feeit magna iniracula. C. — Christum qui in medio ponunt,
circmncinchim faciunt .... habenras ilkim omnes commu-
niter, ideo in medio est. A.
16. tuibavit enim apostolis praedicantibus non solum
superficiem maris, sed fundum maris. i<l est, gen tili um corda
demersa profundius. C. — fundum maris est cor impiorum ....
quidquid processit per linguam, per manus per potestates
diversas ad persecutionem ecclesiae, de fundo processit. A.
17. nos ipsi per nosraetipsos sufferre illas persecutiones
non possemus, nisi ille daret fortitudinem. A. — nam dono
domini suffragante martyres eorum violentiam superare po-
tuerunt. C.
18. turbabuntur gentes, primo turbabuntur. A.
1 9. miracula enim fecerunt apostoli, et inde omnes
fines terrae timuerunt et crediderunt. A.
20. delectabis, id est, deleetabiles facis .... mane
significat proaperitatem saeculi, vespere significat tribulationem
saeculi .... in utroque enim tentatur anima humana, et
prosperitate, ne corrumpatur, et adversitate, ne frangatur
.... quomodo contemsisti mane saeculi ex luce domini, sie
contemne et vesperam ex passionibus domini. A.
21. terram bic genus humanuni debemus aeeipere. C.
— misisti nubes tuns, pluerunt praedicationem veritatis, in-
ebriata est terra .... onde multiplicasti eam ditare? A.
22. quis est fluvius dei? populue dei ... . impleti
sunt spiritu saneto. A.
23. eibus ille non dentibus inanditur, sed aDimae avi-
ditate devoratur. C. — merita illorum mala erant, sed tu
(By Google
P9ALM LXIV., LXV. 175
propter tnisericordiam tuam, quia ita est praeparatio tua, ita
parasti cibum illorum. A.
24. duritia pectoris nostri apenatur vomere sermonis
doi. A. — incbria, id est, abundare facias donis Spiritus
saacti. H.
25. ex credentibus alü credunt, et es illis alii credunt,
et non sufficit uni homini, ut factus ipse fidelis unum lucre*
tur. A. — unde catliolica semper crescat ecelesia. C.
26. parvulis enim adhuc et intirmis stillantur quaedam
de sacra mentis, quia non posaunt capere plenitudinem veri-
tatis. A.
27. coronam ubi audis, gloria victoriae slgnificatur.
vince diabolum . et habebis coronam .... commendat be-
nignitutcm dei, ne quisquam de suis meritis glorietur. A.
28. campos dtcit fidelos homines atquc iustos ....
tales enirn ubertate replentur: quia fructum tricenarium et
sexagenarium vel centenarium domino largiente praesta-
bunt. C.
29. fines deserti omnes gentes. quare fines deserti?
deserti erant, nullus ad eos propheta missus erat .... ven-
ture est ad dominum, crcdiderunt frumenta in ipso populo
Judaeoriim. A.
30. exsultatione accingentur, quia praestante domino
perveniunt ad actemum gaudium. C.
31. subaudiendum exsultatione .... arietes ergo apos-
toli induti sunt exsultatione, gaudcnt de fructibus suis, non
sine causa laboraverunt, non sine causa praedicaverunt. A.
32. et convalles abundabunt frumento: et humiles po-
puli multuin fructum afferent. A.
33. quid elamabunt? etenim hvmnum diccnt. A.
PSALM LXV.
1. Tencbant ergo Judaei spem resurrectionis mortuo-
rum. et solo« sc ad boatam vitam resurrecturoa sperabant
.... crucifixus est Christus, caecitas ex parte Israel facta
est, ut plenitudo gentium intraret, hoc apostolo dicente.
coopit etiam gentibus promitti reaurrectio mortuorum. A.
2. iubilate deo. qui? A.
3. non ergo sola Judaea .... nemo iubilet in parte,
nemo, inquam, iubilet in parte: omnis terra iubilet, catho-
tica iubilet. catliolica totum tenet: quieuuque partum tonet,
et a toto praoeisus est, ulularc vult, non iubilare. A.
4. psallite etiam, quod homines et videant et audiant,
sed non nomini vestro. A.
5. audi ipsum dominum nostrum hoc idein dicentem'
(By Google
176 DIE QUELLEN.
cgo, inquit, veni, ut qui non vident, videant, et qui vident,
caeci fiant. A.
6. sed in hac virtute mentiebantur inimici eius, quando
dicebant: hacc signa in Beelzebuth facit. C.
7. remaneant Judaei in mendaciis suis: tibi, quia in
multitudine potentiae tune mentiti sunt, fiat quod sequitur:
omni» terra adoret te. A. %
8. o gcntes, o ultimae nationes, relinquite Judaeos
menticntes, veuite confitentes. A.
9. vere terribilis. ecce caecitaa ex parte Israel facta
est, ecce Judaei, ex quibus natu« est Christus, forie sunt,
ecce geilten, qui contra Judaeam erant, in Christo intus
sunt. A.
10. mare erat mundus, amarus salsitate, turbulcntus
tempestatc .... eerte in aridam conversum est mare, modo
sitit aquam dulcem mundus. A.
11. quid est flumen? fl innen est omnis mortalitas aae-
culi .... quid est, pede transire? facile transire. non
quaerit equum, ut transeat, non erigitur super bia ad tran-
seuudum flumen: humilis transit, et tutius transit .... hunc
fluvkim mortalitatis. ne mortalium rerum coneupiscentia sub-
vertat et rapiat, facile transit, qui humiliter, id est, pede
transit, ducc illo, qui prior transiit, qui de torrente in via
usque ad mortem bibit, propterea exaltavit caput. A.
12. in quo? A.
13. eius partieipes efficiamur, in cuius virtute noe eri-
iiiua fortes, ille autem in sua. A.
14. quia multum se extulcrunt Judaei de virtute sua
praeaumentes .... quiiiam eorum crediderunt: sed non
sufticit Christo, multum est, quod dedit, magnum pretium
dedit, non pro solis Judaeis debuit valere, quod dedit. A.
15. immo exaltentur, sed non in seipsis. humilientur
in aeipsis, oxaltentur in Christo. A.
16. ne vos ipsos laudetis, sed ipsuin laudetis. A.
17. qui posmt animam meam in vitutn: ergo in morte
erat. A.
18. ipsu posuit animam in vitarii. A.
19. adhibendo nobis ignem non in cinerem convertisti.
sed sordes abluisti. A.
20. laqucus, qui non deeiperet, sed probaret: qui cor-
pus quidein necteret, sed animae vineula dissolveret. C.
21. sequitur hominea, ut intcllegeres peccatores. C.
22. ignis et aqua, utrumque periculosum est in hac
vita .... utrumque metuendum, et ustio tribulationis, et
aqua comiptionis. quando sunt res angustae, et aliqua quae
infelicitaa dicitur in hoc mundo, quasi ignis est; quando sunt
(By Google
PSALM LXV. 177
res prosperae, et abundantia saeculi circumfluit, quasi aqua
est ... . firmus eBto adversus ignem, coqui te oportet, tam-
quani vas fictum mitteris in caminum ignis, ut firm et ur, quod
formatum est. vas ergo iam igne firmatun) aquam non ümet:
vas autem, si solidatum igne non fuerit, tamquam lntnm aqua
solvetur. A.
23. iam cum transieiinius ad illud refrigerium, fratres
cariesimi, nulluni ibi timebimus inimicum, nulluni tentatorem,
nulluni invidum, nulluni ignem, nulluni »quam: perpetuum
ibi refrigerium erit. refrigerium propter quietem dicitur. A,
24. quid est holocaustum? tot um inecnsum, sed igne
divino .... hoc autem erit in resurreelione iustorum, quando
et corruptibile hoc induetur incorruptionc .... non remanet
mortale aliquid in carne, non remanet aliquid eulpabile in
Bpiritu : totuin ex mortali vita conaumetur, ut in aetcraa vita
consummetur, erunt ergo illa holocausla. A.
25. id est, ut laudes tuas sub perpetuitate decantem-
26. Iiaec est diatinetio, ut te aecuses, illum laudes ....
red de vota distineta, confUere te mutabilcm, illurn incommu-
tabilem, con fitere te sine illo nihil esse, ipsum autem sine te
perfeetum esse, te indigere illo. illum autem tui non radigere. A.
27. quid ibi locutum est os ipsius in tribulationesuaf A.
28. intus teneam caritntem tuain, non erit in superficie,
in medullis meis erit, quod diligo te . . . . quisquis ergo in
superficie colit deum, inagis placero vult hominibus. A.
29. 30. incenaum signiticat orationes, quae ad instar
thymiamatis divinis conspectibus offeruntur .... arietes
vero significant apostolos. qui duces cbrisliano populo püs
praedicationibus exstiterunt .... boves intelleguntur prae-
dicatores .... liirci vero intelleguntur, qui diabolicis pra-
vitatibus studentfs hispidis vitiis vestiuntur. C.
30. adiunetione ipati salvantur liirci, per sc non possunt,
adiuneti bobus aeeipiuntur. fecerunt enim amicos de mam-
mona iniquitatis, ut ipsi reeipiant eos in aeterna taber-
uaeuk (vgl. Luc. 16, 9). A.
82. et hoc ipsum factum dicit animae stiae: ut od
ipsum ore suo clamaret, factum esse dicit animae suae. ecce,
fratres , gentes eramus , etsi non in nobis, in parentibus
nostris .... homo ad lapidem clamabam, ad lignum surdum
clamabam, simulacris surdis mutis loquebar .... quando
clamabam ad lapides in vana conversatione paternae tradi-
tionis, ore alieno clamabam; quando clamavi ad dominum,
quod ipse donavit, quod ipse inspiravit, ad ipsum ore meo
clamavi. A.
33. sub lingua dicit, in conscientia: quia cor nostrum
aub lingua nostra est, ubi tacita cogirarione laudnmus. C.
qf xxix 12
Digital ny Google
178 DIE QUELLES.
34. in corde noli respicere, id est, coli diligere, noli
acceptare. A.
35. quia non conspexerat iniquitatem in corde auo,
propterea se dicit auditum. C.
36. quamdiu ergo hie sumus, boc rogemue deuni, ut
non a nobis amoveat deprecationem nostram et misericordiam
suam, id est, ut perseveranter orenius et perseveranter mise-
reatur. A.
PSALM LXVI.
2. Bonus est deus, facit illa, qui solem suum fadt oriri
super bonos et inalos, vultum tuum illumina super noa ....
geminus intellectus est, uterque dicendus est. illumina, in-
quit, vultum tuum super nos, ostende nobis vultum tuum
.... impressisti nobis vultum tuum, fecisti nos ad imaginem
et similitudinem tuam .... sum in tenebris pecoatorum,
sed radio sapientiae tuao discutiantur tenebrae meae, appa-
reat vultus tuusP A.
4. quid est, viam tuam? quae ducit ad te . '. . . Ego
Bum via, dominus ait, Christus dixit, ego sum via. A.
5. salutare tuum. an forte non est Christus salutare
ipsius ? A.
6. quid sequitur, quia cognoscitur in terra via dei, quia
cognoacitur in omnibus gentibus salutare dei? confiteantur
tibi populi .... tuam iniquitatem confitere, gratiain dei
confitere; te aecusa, illum glorilica, te reprehende, illum
lauda. A.
7. et quia ista coufessio non ad supplicium ducit, se-
quitur et dicit: laetentur gentes. A.
8. quid ibi valebit calliditas aecusatoris, ubi est testis
conscientia ? A.
!). tortuosao erant gentes, perversae erant gentea ....
venit manus ipsius, extenta est misericorditer in populos, di-
riguntur, ut ambulent reetam viam. A.
Hl. dircetae autem gentes ambulantes in fide, exsul-
tantes in illo, facientes opera bona .... daret terra fruc-
tum suum, nisi ante mieeiicordia dei veniret de super? . . .
audi compluentem dominum: agite poenitentiam, appropin-
quavit enim regnum caelorum. A.
11. re vera ipse solus colendus deus credatur, quem
saneta catholica colit et confitetur eccleaia, hoc est: patrem
et filium et spiritum sanetum. C. — benedictio enim in
multiplicatione sotet maxime et proprie intellegi. A.
12. ergo benedictio proprio ad multiplicationem valet,
et ad implendam faciem terrae .... et quo valet ista bene-
dictio P et metuant eum omnes fines terrae. A.
Digital ny Google
PSALM LXVH.
PSALM LXVII.
2. Jam factum est, exsurrexit Christus, qui est super
omnia deus benedictus in saecula: et dispursi sunt inimici
eius per «mnes gentes Judaci. A.
3. timeant a praesentia sauctorum fideliumque eius, de
quibus dicit: cum uui ex minimie meis fecistis, mihi fecis-
ds. A.
4. illud intellegi potest, ut futurum Judicium commi-
netur. A.
5. sie peroant peccatores Judaei a facie dei. B.
6. tuue enim audient: venite benedioti patris mei. per-
eipite regnum. A.
7. deiude se ad ipsos convertit, quibus tantam speui
dedit, et hie viventes alloquitur et hortatur .... opera
vero bona quoniam ideo videnda sunt ab homiuibuB, ut
glorificent patrem nostrum, qui in caelis est. merito dictum
sit, paallitn nomini eius. A. — cantat enim deo, qui con-
templatidnem eius pure ac fideli aemper animo eontuetur.
psalmum dicit nomini eius, qui opera officit, quae ille prae-
cepit. C.
8. iter facite Christo .... quia adecendit super occa-
sum, cum resurgendo vicit corporis casum. A.
9. quod illi si cognovissent, nunquam dominum gloriae
crueifixissent. A.
10. et exsultate in conspectu eius. quasi tristes, semper
autem gaudentes. A.
15. deus, qui inhabitare facit unius modi in domo:
unanimes, unum sentientes .... locus sauetus eius sunt,
quos habitare facit unius modi vel unius moris in domo,
qui enim rpo'no« graece dieuntur, et modi et mores latine
interpretari posaunt, nee habet Oraecus, qui inhabitare facit
sed tantum habitare facit. A.
16. solvit enim gravia vineula peccatorum, quibus im-
pediebantur, ne ambularont in via praeeeptorum : educit
autem eos in fortitudine, quam ante eius gratiam non habe-
bant. A.
17. enumerat adhuc, quos educit vinetoe in fortitudine
sua. in iram enim provocant dominum blasphemi et pessima
se conversatione traetantes. C. — aliud est enim desiderare,
aliud oppugnare iustitiam, aliud a malo liberari volle, aliud
mala sua defendere potius quam fateri : utrosque tarnen gra-
tis Christi educit in fortitudine. A.
18. egressus eius intellegitur, cum apparet in operibus
suis, apparet autem non omnibus, sed eis. qui noverunt
opera eius intueri. non enim ea nunc opera dico, quae conL
(By Google
180 DIE QUELLEN.
apicua sunt omnibuB .... sed opera, quibus educit compe-
ditos in foititudine, similiter aniarieantos. qui habitnnt in
sepulcris, et facit eos unius moris habitare in domo. A.
19. cum ergo tranaires in deserto, cum praedicareris
in gentibua, terra mota est, tcrreni homincs ad fidem ex ei tat i
sunt. A.
22. et idco mons Syna, quin et ipse, qui plus omnibus
illia laboravit, non ipso autem, aed gratia dei cum illo, ut
abundantius distillaret in geotilma, id est, in deserto, ubi
Christus non erat annuntiatus, nc super nlieouni fundanien-
tum acdificaret, ipae, inquam, Israelit» erat (vgl. 1. Cor.
15, 10). A.
23. ipsa gratia pluvia voluntaria,' quia nullis praece-
dentibus operutn meritis gratis datur. A.
24. flgnovit enim non esse se aliquid per se ipsum;
non viribus suis, sed gratiae dei tribuendum esse, quod est
(vgl. 2. Cor. 12, 9). A.
25. tu vero pcrfeciati eam: quia virtus in infirmitate
perficitur. A.
26. haec habitabunt in ecclesia. C.
27. egens est enim, quoniam innrmatus est, ut perficia-
tur .... haec est lila suavitaa, de qua alibi dicitur: domi-
nus dabit auavitatem, et terra nostra dabit fructum suum :
ut bonum opus fiat non timore, sed amore. A.
28. dominus dabit vcrbum, cibaria acilicet animalibus
suis, quae inhabitabunt in ea. sed quid operabuntur haec
nnimalia, quibus dabit verbum? quid niai quod sequitur:
evangeli stantibus virtute multa .... fortasae etiam virtutem
hie dicat illam. qua evangdizantea inirabtlia Signa fecerunt.
quis ergo dabit verbum evangelizanübus virtute multa? A.
29. dominus dabit verbum evangelizantibus virtute
multa, quia ipsa virtus ab eo regitur, eique militat, a quo
datur. A.
31. Bpeciosam quippe dorn vi in, id est, ecclesiam Christus
feejt .... alligavit ergo diabohl m Christus spiritalibus vin-
culia .... spolia sanetificans hosti erepta prostrsto atqae
alligato, divisit ea speeiei domua suae, alios constituens apoa-
tolos, alios prophetaa, alioa pastores et doctores in opus
ministerii. in aedificationem corporis Christi .... numquid
omnes apostoli, numquid onmes propbetae, numquid omnes
virtutea, numquid omnes dona habeut curationum, numquid
omnes unguis loquuntur, numquid omnes interpretantur ? A.
32. 33. pennae columbac deargentatae, subaudiatur,
eritis, ut iste sit sensus: o vos, qui tamquam spolia speeiei
domus dividimiui, si dormiatis inter ruedios clcros, pennae
columbac deargentatae eritis : id est, in altiora elevabimini,
(By Google
PSALM LXVII. 1S1
compagini tarnen ecclesiae cohaercntes. nullam quippc aliam
melius hie hitellegi puto columbam deargentatam , quam
illa.ui- de qua dictum est: una est columba mea, deargen-
tata est autom, quia divinis eloquiis est erudita .... inter
scapulaa autem, pars est utique corporis, pars est circa
regionciii cordis, a posterioribus tarnen, id est, adorso:quam
eolunibae illius deargentarae partein in viriditatc auri esse
dick, hoc est, in vigore sapientiae, quem vigorem melius non
puto intollegi posse, quam caritatem .... utrutn propterea
ibi est auri viriditas, id est, sapientia et Caritas, quia ibi sunt
quodam modo radices alarum: an quia ibi purtatur sarcina
levis? quid enim sunt vel ipsae alae, uisi duo praeeepta
caritatis. in quibus tota lex pendet et prophetae? quid ipsa
sarcina levis, nisi ipsa Caritas, quae in his duobus praeeeptis
impletur? . . ■ quamquam mihi et alius hie sensus oecurrat,
nisi fallor, anteponendus, ut cleros multo probabilius ipsas
hereditates inteilegamus: ut quoniam hereditas vereris teata-
menti est, quamvis in umbra signiticativa futuri, terrena feli-
eitas; hcrediras vero novi testamenti est aeterna iinmorta-
litaa. A.
34. super eam, id est, super eandem columbam dear-
gentatam. A.
35. sequitur enim apostolus ac dicit: et ipse dedit
quosdam quidem apostolos, quosdam autem prophetas. quos-
dam vero evangelistas, quosdam autem pastores et doctores.
Dam quid est aliud reges discernere super eam, nisi in opus
miniatcrii, in aedificationem corporis Christi: quandoquidem
ipaa est corpus Christi? dieuntur autem illi reges, utique
a regende: et quid magis, quam earnis coneupiscentias, ne
regnet peceatum in eorum mnrtali corpore .... quid est,
obumbrabit tibi, nisi umbram faciet? unde et isti reges dum
gratia spiritus domini Christi discernuntur super columbam
deargentatam, nive dealbabuntur in Sclmon. Selmon quippe
interpretatur umbra .... umbra porro ista defensaculum
intellegitur ab aestu concupiscentJarum carnalium. A.
36. sed quem montem intellegere debemus montem
dei, montem uberem. montem incaseatum, nisi eundem domi-
num Christum .... ipse est inons incaseatus, propter par-
vulos gratis tamquam lactc nutriendos. A.
37. de patre dictum aeeipiamus, quoniam ipse ait; pater
autem in nie nianens ipse facit opera sua. ego in patre et
pater in me. A.
38. id est, ÜIob montes non eomparandos huic monti
.... ut perducat eos in finem, id est, in seipsum sicut
deus est contomplandum. finis enim legis Christus ....
unde dicit, ego in eis, et tu in me. A.
ay Google
182 ME 4UKLLEN.
39, 40. ingentem itaque multitudinem sanctorum atquc
fidelium, qui portandu deum fiunt quodam modo curnis dei,
significavit hoc nomine, liano immanendo et regendo per-
ducit in fmem. A.
42. ctai sunt quasi tristes, semper tarnen gandentcs. A.
43. id est, dominus in Ulis, in mandato; quod manda-
tum sanctum est. A.
44. Christo ergo sine dubio dictum est, adscendisti in
altuin. A.
45. non credentes erant, ut inhabitarent. oam fidcs
eos inde libeiavit, ut iam credentes inhabitent in domo dei.
facti et ipsi domus dei, et curnis dei millium laetantium. A.
46. quotidie quippe hoc agit usque in fmem, captivat
capttvitatero accipiens dona in homimbus.
47. iter quippe cursum vitae significat, qui iam proaper
effectus est. C.
48. quid mdignaria humana conditio, habere te exitum
mortis? et domini tui exitus non alius quam mortis fuit
.... patienter ergo etiam ipsam mortem feramus, illiua
exemplo, qui licet nullo peccato esset debitor mortis, et do-
minus esset, a quo nemo animam tolleret, sed ipse eam a
seine tipso poneret, etiam ipsius fuit exitus mortis. A.
49. iniuiicorum suorum, de quibus ait: resuscita me et
reddam illls. A.
50. Basan interpretatur siccitas .... convertam de
profundis maris, scilicet populos, quos de mundi iatius pro-
fundo überavit. mare enim munaum istum debere suseipi,
frequenti lectione iam notum est, qui et gustu amarus est,
et vitiorum fluetibus inquietus. C.
51. id est, ut ipsi, qui ad te convertuntur, vel ad quos
liberandoa converteris, licet in profundo maris onere iniqui-
tatis depressi fuerint. in tantum gratia tua proficiant, ut fiant
pes tuuB inter membra tua, ad aonuntiandum evangelium
tuum, et pro nomine tuo diu ducentes martyrium, usque ad
sanguinem certent. A.
53. hie versus incarnationem significat domini salvato-
ris. C. — gressus, quibus venisti per mundum, tamquam in
illo curru peragraturus orbem terrarum ; quas et nubes in
evangelio sanetos et fideles suos significat, ubi ait: a modo
videbitis filium hominis venientem in nubibus. A,
54. in quo saneto, Disi in templo suo? A.
55. priaeipea sunt apostoli; ipsi enim praevenerunt, ut
populi sequerentur .... coniuneti psallentibus, de quorum
bonis operibus etiam visibilibus tamquam organis laudis glori-
ficaretur deus. iidem autem prineipes in medio adolescen-
tularum tympam'striarum , in minist erio scilicet honorabili:
(By Google
PSALM LXVII. 183
nam ita mint in medio minUtri praepositi ecclesiarum nova-
rum; hoc enim est adolescentularum: carne cdomita deum
laudaotium ; hoc enim est tympanistriarum, eo quod tympana
fiant corio siccato et extento. A.
56. ecclesiae sunt tympanistriae, castigata carne spiri-
taliter sonorae. A.
57. inde quippe prius elegit, quos fontes faceret. nam
inde sunt electi apostoti. A. — de fontibus Israel, de doc-
trina scilicet christiana, quam apoatoli geutibus infuderunt.
fona enim religionia inde per ceteras nationes emanavit. C.
58. ibi Paulus, novbsimus apostolorum, qui dicit: uam
et ego Israelita sum ex seniine Abraham, tnbu Benjamin,
sed plane in ecstasi. expavescentibus omnibus tarn Ringsum
in eius vocationc miraculum. ecstasis nainque est mentia
exceasus .... quia cum ei persecutori dictum esset de
caelo : Säule Saulc, quid me persequeria. ademto luminc
oculorum carnaiium, respondebat domino, quem spiritu vide-
bat .... potest hie eestasis etiam illa eius intellegi, de qua
ipse loqueuB ait, scire se liominem raptum usque in tertium
caetum. A.
59. Juda confessio interpretari dicitur, Zabulon habi-
taculum fortitudinis, Nephtalim dilatatio mea. quae omm'a
verisaimos nobia insinuant prineipes ecclesiarum, dignoa du-
catu, dignos imitatione, dignoa honoribus .... quoniam tria
haec praeeipue commendat apostolus, fidem, spem. c&ritatcm
confesaio ait, in fide, fortitudo in apc. latitudo in caritate. A.
60. unus enim dominus noster Jesus Christus, per quem
omuia, et nos in ipso, quem legimus dei virtutem et dei
sapientiam .... dum adnuc peccatores esaemus, Christus
pro nobis mortuua est. A.
6;J. et ferae calami sunt, quoniam scripturarum sensum
pro suo errore pervertunt. A.
64- tauros vocans propter superbiam durae indomitae-
que cervicis: signißcat enim haereticos. vaccas autem popu-
lorum seductibiles animas intellegendas puto, quia farile sc-
quuntur hos tauros .... quod autem ait idem apostolus:
oportet et haereses esse, ut probati manifest! fiant in vobis,
hoc etiam hie sequitur: ut exeludantur ii, qui probati sunt
argento, id est, qui probati sunt eloquiis domini. eloquia
quippe domini eloquia casta, argen tum igne probat um terrae,
nam exeludantur dictum est, appareant, emineant: quod ait
ille, manifesti tiant. unde et in arte argentaria exclusores
vocantur, qui de coDfusione massae noverunt formam vasis
exprimere. A.
65. hoc ergo prophetat, ut ipsi potius dispergantur, qui
corrigi uolunt, qui gregem Christi dispergere affeetant. gentes
(By Google
184 DiE QUELLE».
autem appellavit, 11011 propter generationes familiarum, sed
propter genera aectarum, ubi series successionis confirmat
errorem. A.
66. signifieat enim mundum, qui densie tenebris vitio-
rum diabolo premebatur obnoxius. C.
67. metaphora a bellantibus tracta, qui ne crudeliter
intereant, manus suas victoribus dcdunt, ut armis depositis
periculum mortis evadant. C-
69. ab Oriente vero quod dixit, Jerosolymam evidenter
ostendit, quae est in orientis partibus collocata: unde domi-
nus apostolis videntibus adscendit ad caelos. C.
70. vocem virtutis, tamquam iudicaturus. non enim
deus oecultus, sicut prius, et in dominum iudicio non ape-
riena os Buum, sed deus manifestum veniet, deus noster et
non silebit. A. — cum dicet suis: venite benedicti patria
mei. alienis vero: discodite maledicti in ignem aeternum. B.
72. quod etiam respicit ad apostolos et prophetas. C.
— quibus promisit, quod sedebunt super sedes iudicaturi,
qui etiam angeloa iudicabunt. hae sunt nubea. A.
73. tunc enim et nomen ipsum veriasime ac pleniasime
implebitur Israel, quod est videns deum. A.
74. ipso ergo dabit virtutem. quam in sua carne prae-
misit, de qua dicit apostolus : virtutem resuriectionis eius
fortitudinem autem, qua inimica destruetur mora. A. — :
benedictus deus, qui nos a morte in vitam, a corruptione in
incorruptionem demutare dignetur. Br.
PSALM LXVIII.
1. Unde autem iata commutatio facta est, nisi ex pas-
sione Christi? . . . sed nisi ipse transiret binc ad patrem,
qui propter nos venit, nos transire hinc quomodo possemus?
. . . transitus ergo et illius et noster binc ad patrem, de
hoc mundo ad regnuin caelorum, de vita mortah ad vitam
aeternam, de vita terrena ad vitam caeleatem, de vita cor-
ruptibili ad incorruptibilem, de tribulationum converaatione
ad perpetuam securitatem. A.
2. potuenint illae turbae, quas aquarum nomine aigni-
ficat, huc usque praevalere, ut oeeiderent Christum ....
hanc quippe vitam dixit animam suam, quo usque illi acce-
dere saeviendo potuerunt .... unde ergo tamquam aliquid
invitus patiatur sie clamat, nisi quia caput raembra sua prae-
figurat? passus est quippe ille, quia voluit .... praefigu-
rans ergo et transformana in se nos ipsos hoc ait. A.
3. quid dicit limum? an ipsos, qui persecuti sunt? de
limo enim factus eBt homo. sedisti cadendo a iuatitia, limua
(By Google
PSALM LXVIII. 1H5
profundi facti sunt, quibus persequentibus et ttd iniquitatem
trahere cupientibua quisquis nun conscnserit, de limo suo
aurum facit. merebitur enim limus ipsius eonverti in habi-
tudinem caelestem .... isti autcin cum limus profundi
essen t, haesi in illis, id est, tenuerunt me, praevaluerunt
mihi, occiderunt me. . A.
4. oiiiiie malum substantia non est: quin, substantia dici
non potest, quae a domino creata non est ... . vereinter
ergo negat fuisse substantiam vitiatam naturam, quam a se
noverat non crcatam. C.
5. altitudo inavis copiosam populi significat insaniam.
item tempestaa est seditio concitnta dementium; ipsa euim
demerait dominum salvatorcm, quando eum pervenire fecit
ad cruoem. C.
6. diu clamavit: vae vobis scribae et pharisaei, diu
clamavit: vae mundo ab scandalis. A.
7. non intellegebatur quando dicebnnt Judaei: quid est
quod dit-it? durus est liic sermo. quis potest illum audire?
. . . ille omnia verba diccbat, sed illis raucae fuerunt fauces
eius, qui voces eius non intellegebant. A.
8. defecerunt oculi eius in corpore eius, id est, in
membris eius .... haec vox corporis est .... vide membra
eius desperantia: adtende duoa illos, quos poBt resurrcctionem
invenit in via colloquentes secum .... et dos sperabamus,
quod ipse erat redemturus Israel. A.
9. quam multiplicati P ut adderent sibi unum ex duo-
decim .... hoc est enim gratis, sine causa. A. *
10. quod ergo gratis, hoc est iniuste. A.
11. non peccavi, et poenas dabam .... non enim ra-
pinam arbitratus est esse aequalis deo: et tarnen semetipeum
exinanivit, formam servi accipiens. oranino non rapuit. sed
3uis rapuit ? Adam, quis rapuit primop ille ipse, qui se-
uxit Adam, quomodo rapuit diabolus? ponam sedem meam
ad aquilonem et ero eimilis altisaimo. usurpavit sibi, quod
non acceperat, occe rapinam. usurpavit sibi diabolus, quod
non acceperat, perdidit, quod acceperat .... rapere volue-
runt divinitatem, perdiderunt felieitatem. A.
12. quae imprudentia in Christo? nonne ipse est dei
virtua et dei sapientia? an illam dicit imprudentiam suam,
de qua dicit apostolus: stultum dei sapientius est hominibus?
... tu scisti imprudentiam meam. quid enim tarn simile
imprudentiae, quam cum haberet in potestate una voce suos
persecutorea prosternere, ut pateretur ae teneri, flagellari,
coDspui, colaphizari, spinis coronari, ligno affigi? impru-
dentiae simile est, stultum videtur, sed stultum hoc superat
omnes sapicntes .... haec est imprudentia, sed tu nosti
(By Google
186 DIE QUELLES.
illam. iati autem si cognovissent, nunquam doi
crucifixisscnt. A.
13. vidisti vulnera, quae sanares. eed ubi? utiquo in
corpore, in membria; in illis fidelibus unde illi haerebat iam
membrum illud, quod confitebatur peccata sua. A.
14. non dicatur illis: ubi est, qui vobis dicobat, credite
in deum et in me credite. A.
15- non sie affligar ab inaurgentibus persecutoribus, non
sie obterar ab invidentibus inimicis meie .... non sie eorum
scandalis premar, ut erubescant in me, qui te expeetant
domine. A.
16. oportet, ut habeat chriatianus irrevereutiam istam,
quando venerit inter homines, quibus displicet Christus, si
erubuerit de Chriato, d^lebitur de libro viventium. opus est
ergo, ut babeas irreverentiam, quando tibi de Christo insul-
tatur, quando dicitur, eultor crueifixi. A.
17. füiis synagogae hospes factus est. in patria quippe
ipsius dicebatur .... huno autem neseimus unde Bit? A.
18. quia persecutus Bum in Ulis iniquitates ipsorum
.... ubi etiam positum est : zelus donius tuae comedit me.
hinc alienus, hinc hospes, hinc: neseimus unde Bit. agnos-
cerent, unde sim, si agnoscerent, quod mandaati. si enim
invenirem illos servautes mandata tua, zelus domus tuae non
oomederet me. A.
19. quare tibi? numquid patri exprobratur, et non
ipsi Christo? . . . quia nemo exprobravit Christo, nisi deo
eTxprobrans; quia nemo honorat patrem, nisi qui honorat et
fiiium. A.
20. ieiunium ipsius erat, quando def'ecerunt omnes, qui
in eum crediderant; quia et esuriens ipsius erat, ut in cum
crederetur .... denique respuit etiam fei, quod illi obtule-
. runt; ieiuuarc elegit, quam amaritudinem aeeipere. non
enim in traut in corpus eius amaricantes .... ergo operui
in ieiunio animani meam, et factum est mihi in opprobrium.
hoc ipeum mihi in opprobrium factum est, quia non illis
conseDsi, hoc est, ab illis ieiunavi. qui enim non consentit
male suadentibus, ieiunat ab ipsis; et per hoc ieiunium me-
retur opprobrium, ut ideo ilti msultetur, quia non consentit
ad mal am. A.
21. id est opposui illis, in quam saevirent, carnem
meam, oecultavi divinitatem meam. A.
22. in parabotam. id est, in irrisionem. parabola dici-
tur, quando datur similitudo, de aliquo, quando de illo male
dicitur. sie ille, verbi gratta, pereat, quomodo ille, parabola
est, id est, comparatio et similitudo maledicti. A.
23. in porta, nihil aliud, quam in publice A. — nam
(By Google
PSALM LXVIH. 187
sicut porta euntium ac redeuntium turbas excipit, ita divorsa
trivia vcl plateae populorum numeroaitate complentur. C.
24. putatis hoc, fratres, Christo tan tum modo contigiese?
quotidie illi in memoria eius contingit .... parum est, quia
enntant, insuper et in ipsum ineipiunt cantare, a quo prohi-
bentur cantare. A.*
25. Judaeia mihi malediccnttbus atquo dicentibua: cru-
eifige, crueifige eum; ego pro eia orana loquebar: pater ig-
noace eis, non enim aciunt, quid faciunt. Hr.
28. quare veritas? reddendo promissa. A.
29. de illo, de quo aupra dixerat: infixua autn in ]imo
profundi. A.
30. et exponit hoc ipse: eruar ex eis. qui oderunt me.
ipai ergo sunt lutum. A.
32. demersit seeundum carnem, non demergat seeundum
epiritum. quibua dictum est: si tos persecuti fuerint in una
ci vi täte, fugite in aliam : hoc eis dictum est, ut nee carne
haercrent nee spiritu. non enim appetendum eat, ut haerea-
mua vel carne, sed quantum possumna vitare debemus. si
Tero haeaerimus et in manus peccatorum venerimua, iam
corpore haesimua, fixi sumus in limo profundi: reatat pro
auima deprecari, ut non inhaereamus, id est, non conseutia-
mus, non noa demergat tempestne aquae, ut eamus in pro-
fundus) limi. A.
34. magnua est puteus profunditaB tniquitatis humanae:
illuc quisque si coeiderit, in alt um cadet. aed tarnen ibi
positus, si confitetur peccata deo auo, non super eum claudet
puteus os auum, ut est in alio quodam paalmo scriptum: de
profundis clamavi ad te domine, domine exaudi vocem meam
.... quae autem diota fuerint ita, ut capiti convenire non
poaaint, ad corpus referatis. A.
35. sed homini in tribulatione posito necease eat, ut
snavis ait miaericordia dei . . . . nec panis dubia easet, nisi
famee praecederet. ergo et quando dominua permittit aut
facit, ut in tribulatione aliqua simus, etiam tunc misericors
est: non enim alimentum aubtrahit, sed deaiderium movet. A.
36. seeundum raultitudinem miserationum tuarum respicc
in me, non seeundum multitudinem peccatorum meorum. A.
37. id est, a parvo: quia iam carui superbia per dis-
ciplinam tribulatioms. A.
40. liberatio oeculta ad animam, liberatio manifesta etiam
ad corpus pertinet. in oeculto enim anima liberatur, in mani-
feste- corpuB. porro si ita est, in hoc paalmo vocem domini
agnoscamus .... reatat corporis liberatio: quia eo reaur-
* Du Cilai atia Notker Denkm.' ■■ S6Ö Ut demnach zu streichen.
(By Google
188 DIE QUELLEN.
gente et in caelos adscendento et spiritum sanetum desuper
mittente conversi sunt ad eins fidem. qui in eiue raorte sac-
vierunt, et ex initnicis amici. facti sunt per illius gratiam, nun
per iustitiam suam. A.
41. cum plebs insana Judaeorum clamaret: alios aalvos
fecit, se ipsum salvum facere non potest. 0. — confusio est,
quae mordet conscientiam .... infirroitae humani animi
plerumque vereeundatur etiam cum falsum obiieitur, non quia
obiectum est, sed quia creditum. omnia haec sunt in cor-
pore ilomini .... tu ergo domine nosti non solum oppro-
brium meum, sed et confusio nem nie am in quibusdam et
vereeundiam; qui quamvis in nie credant. publice ine tarnen
coram impiis confiteri erubeseunt .... videte ergo eos: et
commondantur tales den, non ut sie relinquat, sed ut eoB
adiuvando perficiat. A.
43. futura ista praevidit .... illorum misernns etiam
pendens in cruce: pater, inquit. ignosce Ulis, quia nesciunt,
quid faciunt. A.
44. quid piofuit, quia praodixiP quid profuit, quia ilixi,
ideo me venisse? ■ . . non inveni, hoc est, non fuit. quod
enim superiore versu dixit, sustiuui. qui simul contristaretur,
hoc sequenti versu, et consolantes .... ille volcbat curare,
illi saevire: hinc tristitia medico. quaere, utrum invenerit
huiua tristitiae comitem. A.
45. sed intellegen dum est, fratres, hoc ipsum quod non
inveni, qui simul contristaretur, hoc fuit fei meum, hoc mihi
amarum, hoc acetum fuit: amarum propter maerorem, acetum
propter eorum vetustatem .... quod ergo fecerunt Judaei,
ut in escam, quam iam aeeeperat, darent bibendum amarum
illum potum, hoc faciunt. qui male vivendo scandalum in-
ferunt ecclesiae .... dant fei super tarn ioeundum eibum,
sed quid facit dominus? non admittit ad corpus suum. hoc
sacramento ipse dominus, quando illi obtulerunt fei, gustavit
et noluit bibere .... sed quia in memoria Christi tales esse
non possunt, gustari posaunt, reeipi in corpus non posaunt
.... sitiebam et acetum aeeepi: id est, fidem illorum desi-
deravi, et vetustatem inveni. A. —
46. qualem museipulam mihi exhibueruur, dando mihi
talem potum, talia museipula illis fit. A. — in laqueum, sei-
licet ut de litera, in qua Judaei alios astringere conabantur,
ipsi in eam potius caderent obligati. C.
47. in retributionem fit et in scandalum, quia ipsi sibi
sunt scandalum. A.
48. obscurentuv oculi eorum, ne videant, Bequitur hie:
ut quoniam sine causa viderunt, tiat illis et non videre. A.
ay Google
PSALM LXVIII. 189
49. unde hoc? quia cum cessaverint superaa cognoB-
cere, necesse est, ut de inferioribus cogitent. A.
50. compreliend.it eos indignatio irae tuae, non eo9 per-
mittat effugere. A.
51. ergo iam quid aperte, ut appareat omnibua, quia
vindicatum est in eiaP nam caecitas Judaeomm oeculta
vindieta est, manifesta vero quae? fiat habitatio eorum de-
serta, et in tabernaculis eorum non stt. qui inhabitet. factum
est hoc in ipsa ci vi täte Jerusalem, in qua sibi visi sunt po-
tentes clamando adversus filium dei: crueifige. crueifigo; et
praevalendo, quia potuerunt oeeidere cum .... nullus illuc
modo permittitur accedere Judaeorum: ubi potuerunt adversus
dominum clamare, ibi a domino non permittuntnr habitare. A.
52. non sit, qui inhabitet, sed ex numero illorum. A.
53. quod oportuit pro mundo ticri, per ipsos crudeli
voto pro bat ur impletum. C.
54. mortale« ergo hie homines cum poena naseunrur:
huic poenae adduut, quieunque homines fuerint persecuti ....
super dolorem peccatorum ipei addiderunt. vulnera enim sua
peccata dixit,. sed ne ad caput respicias, ad corpus ad-
verte. A.
55. iniquitas ipsorum erat, quia hominem iuBtum occi-
derunt. addita est alia, quia filium dei crueifixerunt ....
meriti erant sie excaecari, ut filium dei non agnoscerent ....
quia tales fuerunt, ut curari non mererentur, in ipsa malitia
quodam modo profecerunt. A.
57. hoc dictum est seeundum spem ipsorum, quia ipsi
se scriptos putabant .... sie ergo et hie Uli, qui se spera-
bant tamquam tnerito iustitiae suae in libro scriptos dei. A.
58. versus qui sequitur exponit, quod dictum est, et cum
iustis non scribantur. dixi erg'j, deleantur seeundum spem
eorum. A.
59. de paupertate sua et dolore suo .... commen-
daturus est nobis, ut discamus esse pauperes et dolentes:
beati enim pauperes, quoniam ipsorum est regnum caelorum,
et beati, qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur. A.
61. hae sunt divitiae meae. A.
62. multo aeeeptior est laus puro corde fusa deo, quam
potest peeudum placere maetatio. C.
63. postquam dixit plus esse sacrificia laudis, quam
peeudum immolationes, couvertitur ad pauperes, commonens,
ut debeaut laetari, quando iam non in solis facultatibus ob-
latio posita est, sed in mentis affectu. C.
64. quaeritis panem, ut vivat caro vestra; dominum
quaerite, ut vivat anima vestra, A.
65. nee exaudirat pauperes, nisi eseent pauperes. A.
(By Google
190 DIE QUELLER.
66. quae sunt istae compedes? mortalitas, corrupti-
bilitaa carnis, compedes sunt, quibua ligati sumus. A.
68. reparat ecclesiam suam; gentes rkleles incorporat
unigenito suo. A.
69. civitates Judae ipsae sunt ecclesiae .... Juda enim
confeBeio mterpretatur. de confesstone hutnilitatis aedificantur
civitates Judae : ut fori» ab eis superbi remaiieant, qui con-
ti teri erubescunt. A.
71. semen ergo servorum eius, imitatores fidei servorum
eiue obtinebunt eam. A.
72. inhabitabunt in ea. ipsum est enim, quod superius
dixit: semen servorum, quod hie: qui diligunt Domen eius. C.
PSALM LXIX.
1. Est ergo in hoc psalmo vox contribulatorum, et ideo
utique martyrum inter passiones periclitantium, sed de suo
capite praeBumentium. audianms eos, et loquamur cum eis
ex affectu cordis, etiamsi non aimilitudine passionis. ilii enim
iam coronati sunt, nos adhuc pereclitamur: non quia talea
nos persecutiones urgent, quales ipsos urserunr, sed fortasse
peiores in omnimodis generibua tantorum scandalorum ....
verumque est illud, quod apostolus ait: sed et omnes, qui
volunt in Christo pie vivere, persecutionem patientur. A.
2. dolebat se non quaeri ad imitandum, gemebat se
quaeri ad opprimendum .... optemus ergo haec inimicis
iiostris. securi optemus. A.
3. quare? ut non praecedant, sed sequantur. qui enim
reprehendit chriatianatn religionem, et coDsilio suo vult vivere,
quasi praecedere vult Christum .... dixit hoc ipse dominus
Petro .... redi post me satanas. quid est, redi post meP
sequere me. praecedere me vis, consilium mihi dare vis,
melius eBt, ut consilium meum sequaris. A.
4. duo sunt genera persecutorum, vituperantium et adu-
lantium. plus persequitur lingua adulatoris, quam manus
interfectons- A.
5. ab illo est enim Ulis salus, non a se. salutare do-
mini dei nostri salvator dominus nostcr Jesus Christus ....
ecce magnificetur dominus: nunquam tu? nusquam tu? in
illo aliquid, iu me nihil, si autem in illo, quidquid ego,
ille, non ego. tu ergo quid? A.
6. donata sunt mihi paccata. iam coepi sequi praeeepta
dei: adhuc tarnen egenus et pauper. unde adhuc egenus et
pauper? quia video aliam legem in membris moia repug-
nantem legi mentis meae. A.
ay Google
PSALM LXX. 191
PSALM LXX.
1. In omnibus scriptum sanctis gratis dei, quae liberal
nos, commendat ae nobis, ut common dato» habest dos ....
gloriantes, inquit, tamquam de operibus, excludunt a ae
gratiam; et tamquam de aanitate sua falsa praesnmentes
respuunt medicinam .... tianc ergo gratiam commendat nobis
deus et in isto psalmo .... Jonadab homo fuit quidam
(commendatur noois ex propbetia Jeremiae) qui filiia suis
praeceperat, ut viuum non biberent, neque in domibus, sed
in tabernaculia habitarent; praeceptum autem patris filii tenue-
runt et servaverunt, et ex hoc benedici a domino meruerunt.
dominus autem hoc non praeceperat, sed pater tpsorum. aic
autem hoc aeeeperunt, tamquam praeceptum a domino deo
auo: quin etai dominus non praeceperat. ut non biberent
vinum et in tabernaculis habitarent, praeceperat tarnen do-
minus, ut filii patri oboedirent .... benedixit ergo deua
filios Jonadab propter oboedientiam. eosque obiecit inoboe-
dienti populo auo, exprabranB, quta cum filii Jonadab oboe-
dientee eaaent patri auo, Uli non oboedirent deo auo. cum
autem ageret ista Jeremies, id agebat cum populo Israel, ut
pararent so ad captivitatem ducendos ease' in Babyloniam
.... quare ergo captivi, et quare nomine captivitatia com-
mendatur ipsa graria liberatoris? aperit, ipse dicit apostolua:
condelector lege dei seeundum interiorem hominem: video
autem aliam legem in membris meia repugnantem legi mentia
meae, et captivum me ducentem in lege peccati, quae est in
membris meia .... quid ergo commendat iate psalmus?
quod sequitur ibi apostolua: infelix ego homo, quis me hbe-
rabit de corpore mortis huiue. gratia dei per Jeaum Christum
dominum nostrum. A.
2. iam confuBus sum, vel non in aeternum .... con-
fusi estis in Adam .... accedite ad Christum, et iam non
confundeniint. A.
3. non in mea, sed in tua: si enim in mea, ero ex Ulis,
de quibua ille ait: ignorantes de! iustitiam et auant iustitiam
volentes conetituere, mstitiae dei non sunt aubiecti. A.
4. confitetur, quia iacet tamquam aeger prostratua me-
dico stanti. A.
6. ego enim me protegere non possum. A.
7. cum ad illum locum confugerts, die mihi, quos ad-
veraarios formidabis. A.
9. ergo ßrmamentum meum ea tu, ut firmus sim in hoc
saeculo ad versus omnes tentationes . . . . ubi est, quod ab
illo fugiebas, Adam .... ubi est, qnod eius faciem formi-
dabas, ad quem gaudere consueveras? abiisti et periisti:
captivatus es, et ecce visitaria, et ecce non dimitteris. A.
Digital ny Google
192 DIE QUELLEN.
11. sed duo habcnt genera peccatores isti: alii sunt,
qui legem accpperunt, alii sunt, qui non acceperunt. omnes
pagani legem non acceperunt. omnes Judaei et chriatiani legem
acceperunt. A. — peccatores sunt transgressores, id est,
Judaei et mali cliristiaiii. Br.
15. nou tantum tempore fidei. sed et tempore speciei
.... quid cum acceperis perfectam etiam sanitatem, quid
cum effectus fueris aequalis angelia dei, iam forte istam gratiam,
qua liberatus es, obüvisceris P A.
16. unde tamquam prodigiumP . . . quia credo, quod
non video. illi enim beati in hie quae vident, exsultant in
potu, in luxuria, in scortationibus, in araritia, in divitiis, in
rapinis, in saecularibus dignitatibus, in dealbation« lutei pa-
rietis, in bis exsultant: ambulo autem ego in viam disaimilem,
contemnens ea, quae praesentia sunt, et timens etiam proa-
pera saeculi, nee alieubi securus, nisi in promissis dei. et
illi : manducemus et bibamus, cras enim moriemur .... audi
contra a me: itnmo ieiunemus et oremus, cras enim moriemur. A.
17. ndesto, o domine Jesu, qui mibi dicas: noü deficere
in via angueta, ego prior trsnsii. A.
18. in prosperis. quia eonsolaris, in adversis, quia cor-
rigie. A.
19. quod est hoc tempus senectutis? A.
20. dicas cum apostolo: quando iufirmor, tunc potens
sum. noli timere, ne proiieiaris in infirmitate, in isla senec-
tute. A.
24. operiantur dixit, quasi quodam velo roseo vereeun*
diae eorum facies obtegantur; quod solet aeeidere his, qui
actiones pristiuas vita meliore condemnaDt. C.
25. nondura erat laudatus in eo, quod suscitavtt carnem
in vitam aeternam. sit ergo ista laus adieeta per resurrectio-
nem domini nostri Jesu Christi, ut hie eius vocem intelle-
gamus super omnem landein praeteritam. A.
26. quid est salutem tuam? domini est salus. A.
27. qui sunt negotiatores, id est, quasi de actu suo sibi
placentesP qui ignorantes dei iuatitiam. et suam volentes
constituere, iustitiae dei non sunt subiecti. merito et nego-
tium dictum est. quia negat otium. quantum mali est, quod
negat otium? merito dominus expulit de templo illos, quibus
dixit, scriptum est, domus mea domua orationis vocabitur,
vos autem fecistis eam domum negotiatinnis: id est. gloriantes
de operibus vestris. otium non quaerentes .... sed est in
quibusdam exemplaribus, quoniam non cognovi literaturam;
ubi alii Codices habent negotiationem, ibi alii literaturam
.... de hac litera dicit alio toco: litera oeeidit, spiritus
autem vivificat .... merito lex per Moyson data est, gratin
(By Google
FS ALM LXX. 193
et Yeritaa per Jesum Christum facta est .... in ipaa gratis
glorians literaturam non cognovi: id est, homines de litera
praesumentes et a gratia residentes, toto corde reprobavi. A.
28. in potentiam doniini, tiod menm. sed domini. A.
29. aoliua, inquit prorsus; ibi meam non cogito ....
iuatitia tua eola me liberat, inea sola non sunt nisi peccata,
non glorior ergo de viribus meis. A.
30- quia redimitur, nisi a captivitate. qiUB autem poteat
dicere, injustam fuisse captivitatem suam, quando deseruit
imperutorem et defecit ad deaertorem ? imperator em'm deus,
deaertur diabulus .... ispea est prima captivitas noetra, qua
concupiscit adversua apiritum caro. veiiit autem hoc de poena
peccati, ut homo adversua aeipaum divideretur, qui um sub-
ditua ease noluit. A.
31. quid mirabiliua inter dei mirabilia, quam mortuos
8Uscitare? A.
32. id eat, uaque ad ultimum meum. A.
33. brachium doniini Christus. A.
34. dicum omni homini naacituro: nihil ea per te, deum
invoca, tua peccata sunt, merita dei sunt; supplicium tibi
debetur, et cum praemium venerit, sua dona coronabtt, non
merita tua .... dicam hoc omni generationi auperventurae,
nullaa virea mens, nullam iustitiam meam, sed potentiam tuam
et iustitiam tuam. A.
35. potentiam tuam et iustitiam tuam usque quo? . . .
usque ad altisaima, quae fecisti magnalia. in altis caeli sunt,
in altis angeli sunt, aedea, dominationea, principatua, potes-
tatea: tibi debeut, quod sunt, tibi debent, quod vivuut, tibi
debent, quod iuate vivunt. tibi debent, quod beate vivunt. A.
36. ego autem, ait Adam miser, et in Adam omnis homo,
cum volo ease perverse similie tibi, ecce quid factus sum. ut de
captivitate ad te clamem .... qui ergo bene vult inimico suo,
deo aimilia est: nee Uta auperbia, sed obedientia eat ... . volui
esse perverse similis tibi, et factus sum similis pecori. Bub
tua dominationc, sub tuo praeeepto verc similis eram: sed
homo in honore positus non intellexit, comparatus est Jumcntis
insenaatb, et similis factus est illia. iam de aimilitudine iumen-
torum clama acro et die: deus quis similis tibi? A.
37. sed diseiplina fuit, admonitio, non desertio. deni-
que grattas agena quid dicit? A.
38. quid dotieret te? quia resurrecturus ea .... in
illo primo resurreximus : quia et Chriatua cum resurrexit,
noa resurreximus .... ille resurrexit, numquid ego? sed
resurrexit in eo, quod pro te aeeepit ex te. ergo natura
tua in illo praecessit te: et quod sumtum est ex te, adscendit
ante te. ibi ergo et tu adscendisti. Ä.
qp. xxix. 13
ji:,to:lbyG00gle
194 DIB QUELLEN.
39. tempus est, ut iudicium incipiat a domo dei, ait
Petrus, id est, a sanctis eius. flagellat autem omnem filium,
quem redpit. multiplicasti iustitiam ruain: quia iam nee filiia
pepercisti; sed quibus hereditatem aeternaiu servabas, dis-
ciplina non deseruisti .... propter corpus iu fine reaur-
recturuni, et do abyssis terrae iterum reduxisti me. A.
41. vasa psalmi, psalterium. A.
42. sed quid est psalterium? Organum ligneum cum
cordis. quid significatP intereat aliquid inter ipsum et citha-
ram: interesse dieunt, qui uorunt, eo quod coneavum iüud
lignum, cui cordae supertenduntur, ut resonent. in superiore
Sarte habet psalterium, cithara in inferiore, et quia Spiritus
e super, caro de terra, significari videtur per psalterium
Spiritus, per citharam caro .... ego confitebor tibi in vasis
psalmi voritatem tuam: hoc seeundum spiritum; quid de cor*
poreP psallam tibi in cithara sanetus Israel. A.
44. tota die meditabitur iustitiam meam : id est. in aeter-
nitate sine tine. A.
45. aut cum credent in Christum, aut cum venerit
Christus. A.
PSALM LXXI.
1. Intellegitur etiam ipsum vocabulum Salomonis ad
figuratam significationem adhibitum. ut in eo Christus acci-
piatur. Salomon quippe interpretatur paeißcus: ac per hoc
tale vocabulum 11 li verissime atque optime congruit, per quem
mediatorein ex inimicis aeeepta remisaione peccatorum recon-
ciliamur deo .... paci reconciliationis additur pax immor-
talitatis. A.
2. dominus ipse in evangelio dich: pater non iudicat
quemquam, sed omne iudicium dedit iilio. A.
3. ulii sane demonstrat, populum dei pauperem esse
debore, id est, non snperbum, sed liumilem. beati enim
pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum. A.
4. per montes significari frequeuter diximus apostolos.
C. — montes majores, colles minores .... excellenti ergo
aanetitate eminentes in ecclesia inontes sunt, qui idonei sunt
et alioa docere, sie loquendo, ut fideliter instruantur, sie
vivendo, ut salubriter imitentur: colles autem sunt illorum
excellentiam sua obedientia subsequentes. A.
5. pauperes et filü pauperum iidem ipsi mihi videntur,
sicut fadem civitas est Sion et filia Sion. A.
Ö. nullus melius, quam diabolus bic calumniator agnos-,
citur. calumnia eius est, numquid gratis colit Job deum?
A. — calumniator itaque est, qui innocentiam alienam in
reatum nititur exquisita machioatione perducere. C.
Digitized by GOOgk
PSALM LXXI. 195
7, 8. aed per lunam significare mamit incrcnienta de-
fectusque in ort (i liu in. denique cum dixiaset, ante lunam, volens
quod am modo exponere, pro qua rc lunam posuerit, gene-
ration'es inquit gcnciationum. tamquam dieeret: ante lunam, id
est, ante generationes generalionum, qune traust unt dec^saione
et successionemortalium, tamquam dicrementit* inert mentisque
lunaribus. ac per hoc quid melius intellegitur permanerc ante
lunam, nisi onim'a mortalia immortnlitate praecu derer1 qu< d
ctiam sie nou inconvonieuter aeeipi potest, ut quod iam bumi-
liato ealummiatore sedet ad dexteram patiis, hoc alt perma-
nere cum sole. »plendor enim aeternae gloriae intellegitur
filius: tamquam boI Bit pater, et spleiidor eiua filius eius ....
victo diabolo per resurn ctiooem sedet nd dexteram patris,
ubi iam noii rnoritur, et mors ei ultra mm dominabitur. A.
U. voluit leniter in utero virginali sine aliquo strepitn.
tamquam pluvia in vellus agnae descendere. C. — rtcoluit
et adinonuit illud, quod factum est per iudicetn Gedeon, de
Christo id habere finem. petüt quippe ille signum a domino,
ut in area positum solum vellus complueretur, et sicca esset
area: et lursuiti solum vellus siecum esset et complueretur
area; et ita factum est ... . videmus iam gratis Christi
siccam remansisse gentem Judaeorum, totumque orbem ter-
rarum in omnibus gentibus ebristianae gratiae plenis nubibus
complui .... illam gentem velleriB nomine significari puto,
vel quia exspolianda fuerat auetoritate doctrinae, sicut ovis
exspoliatur velhre, vel quia in abdito eandein pluviam deti-
nebat, quam nolebnt praeputio praeüicari, id est. incircum-
ciais gi'ntibus revelari. A.
11. id quod dictum est, tollatur, alii interpretati sunt
aufeiatur, alii vero extollatur, unum verbum graecnm, aicut
unieuique visum est, transferentes, quod ibi positum est,
dvturiuQtilfj .... fortassis enim hoc intellegi voluit, ne
ulterius sit mortalitaa, quando novissima initnica destruetur
mors .... donec lunn extollatur, id est, elevetur ecelesia,
per gloriam l esurrectionis cum illo regnntura. A.
12. mari quippe magno cingitur terra, qui vocatur oce-
anus: de quo infinit quiddam exiguum in medio terrarum,
et facit i»ta maria nota nobis, quae navigiis frequentantur
. . . . a flumine scilicet Jordane .... hinc ergo doctrina
eius ineipiens et magisterii cnelestis auetoritas, dilatatur us-
que ad terminoa orbis terme. A.
16. idem quippe rat potens, ille qui superius calumniator
est dictus: quem potentem ad homines aibi subdendos et in
captivitate retinendoa non virtus eius fecit, sed humana pec-
cata. A.
17. numquidnam Christo, qui eruit egenuin a potente,
(By Google
peccata placueruntP absit. sed parcet ipse inopi et pauperi:
ld est, peccata dimittet humili et non de suis meritis con-
fidenti. A.
19. usuras autem appellatas puto, quia plus mali in-
venitur in supplicÜB, quam commissum est in peccatis. nam
verbi gratia, cum homicida corpus tantum hominis perimat,
animae autem uocere nihil possit, ipsius et anima et corpus
perditur in gehenna .... redimet autem ab Iniquität«, adiu-
vando per gratiam etiam ad faciendam iustitiam. A.
20. quia etsi videntur huic saeculo content tibilea chris-
tiani. nomen eorum corara ipso est honorabile. A.
21. illa vita, in qua iam non moritur .... et vivet,
qui contemtus est moriens, quoniam sicut alius propheta dicit:
tolletur de terra vita eius. sed quid est: et dabitur ei de
auro AvabiaeP nam quod inde aurum etiam ille Salomon
aeeepit, in hoc psalmo figurate transiectum est in alium verum
Satomonem, id est, verum paeificum .... sie ergo prophe-
tatum est, etiam sapientes huius mundi in Christo fuisse erc-
dituros. A. — de ista ergo sapientia, quae per aurum Ära-
biae sigmficatur. dabitur domino munue .... magorum
tnunera fortasse significat, quae merito auro Arabiae com-
parantur, quoniam puritate cordis oblata sunt. C.
22. forte quod orainus dicentes. adveniat regnum tuum. A.
24. nam summa moiitium, scripturarum divinarum auc-
tores, id est, per quo» ministratae sunt, intellegere convenit.
in quibus utique ipse est firmamentum .... ipse in terrani
venit, ut ea euneta firmaret, id est, in se monstraret im-
pleri. A.
25. quis alius fruetus intellegendus est, qui super hunc
Libanum extollitur, nisi de quo ajioatolus dicit, de caritate
sua locuturus: adhuc supereminentem viam vobis demonstroP
haec enim et in primo proponitur raunerum divinorum, ubi
ait: fruetus autem Spiritus est Caritas. A.
26. non in eivitate, quia de ista civitate huius saeculi
in illa rlorehunt beatitudine sempiterna. C.
28. per solem tempora aignificata sunt. A.
29. Abrahae autem dicitur: in semine tuo benedicentur
omnes tribus terrae. A.
31. quoniam quieunque faciunt, ipse in eis operatur. A.
32, 33. iussisti, domine, ita fit : ita fit, donec illud, quod
coepit a fl limine, perveniat omiiiuo usque ad terminos orbis
terrae. A.
PSALM LXXU.
1. Tempora igitur veteris testamenti, fratres, promis-
siones a deo nostro populo illi carnali, terrenae erant et tein-
Digital ny Google
PSALM LXXI1. 197
porales- promissum est rcgnum terrcnuin, proltiissa est terra
illa, in quam ctiam inducti sunt ab Aegypto liberati . - .' .
acceperunt terram liberati ex Aegypto, transeuntes per rubrum
raare; finitis anfractibus et erroribus soütudinum acceperunt
terram, acceperunt regnum: dcinde post rcgnum acceptum,
quia terrena acceperant, coeperunt merito peccatorum suorum
oppugnari, cxpugnari, captivari, ad extremum eversa est et
ipsa civitas .... deh'cientilma ergo rebus, pro quibus lau-
dabat deum populus carnalis, cui regnavit ille David, defece-
ruut hyrani David .... Asaph synagoga interprctatur. A.
2. quam bonus deus Israel! sed quibus? A.
7. quam pacem? temporalem, rluxtun, eaducam atque
terrenam. A.
10. homines hie sanetos virus intellugamus, qui et labores
in hoc saeculo sustinent. C.
13. iniquitas enim potest esse medioeris; sed addidit
impietatem, quae malorum omnium probatur extrema. C.
14. sunt enim mali, sed macie mali, ideo mali, quia
macri, id est, exiles, exigui, tabe quadam necessitatis affecti,
et ipsi mali et darnnandi .... tarnen aliud est, de neeea-
sitate peccare, aliud in abundantia. pauper inendicus furtum
facit, ex macie processit iniquitas: dives abundans rebus
tantis, quarc diripit res alienas? fflius iniquitas ex macie,
huius ex adipe processit. A.
15. excesserunt metas humani generis, homines se parcs
eeteris non putant. A.
17. non soium locuti sunt iniquitatem, sed etiam clarc,
audienribus omnibus. A.
18. non se cogitat hominem subito mori posse, cum
loquitur. A.
19. iam ipse Asaph revertitur huc. vidit enim iata ab-
undare iniquis, vidit superbis. redit ad deum et ineipit quae-
rere et disputare. sed quando? cum dies pleni iuvenientur
in eis. quid est dies pleni? cum autem venit plenitudo tem-
poria, misit deus filium suum. A.
20. illos, quos superius reversos esse memoravit, nunc
ex qua cogitatione transeant evidenter exponit. C. — ecec
iniqui feliees sunt, non curat deus res humanas. vere seit,
quid agamusP A.
23. Asaph sc quoquo fatuis cogitationibus profitetur illu-
sum. 0. — hoc sine causa feci. ubi est merces bunae vitae
incac? jibi est praemium servitutis mcae? bene vivo et egeo,
et iniquus abundat. A.
24. beoe servio et flagellor, non servit et ornatur. A.
25. quid est, in matutinum? non differtur. differtur
By Google
198 DIE QUELLE».
impiorum, mea non differtur: illit sera ve) nulla est, mea in
matutinum. A.
26. vult honw aliquando erumpere in istam sentenriain,
sed revocatur scripturis dicentibus, ut semper bene vivatur.
dicentibus, quia deus curat res humanas, quia discernit intcr
pium et impium. ergo et ist« volens iam ist am proferre sen-
toutiam, revocat se. et quid ait? *i dicebam, uarrabo sie,
ecce generationem tiliorum tuorum reprobavi. reprobavi gene-
rationem filiorum tuorum, ai narrabo sie: generationem ius-
torum reprobabo .... disBonui ab omnibus, ei sie doeco. A.
28. verum dicis, labor est ante te; sed ante deum non
est labor. A.
29. in sanetuarium dei, id est, in sacras scripturas. B. H.
31. quia dolosi sunt, dolos patiuntur .... fraudem vo-
lunt facere generi humano in omnibus nequitiis suis, fraudem
et ipsi patiuntur, ut terrena bona eligant, et relinquant ae-
terna. A.
32. in eo ipso, quod elati sunt, deiecti sunt. A.
;13. desolatus, utique desertus ab Ulis rebus, quae eum
tamquam numerosa familia cireuibant. C.
36. pauper dormicrat, dives in somnis factus fucrat:
si non evigilasset, dives esset; evigilavit, invenit aerum-
nam. A.
37. dicit, quemadmodum in illa Jerusalem caelesti impii
divinis non possint apparere conspectibus. C. — ipsi in civi-
tate sua terrena imaginem dei ad nihilum redegeruut? A.
41. iste quasi pecus factus est desiderando terrena,
quando redactus ad nihilum non cognovit aeterna. A.
42. sed non recessit a deo suo, quia non illa desideravit
a daemonibus, a diabolo .... vox est synagogae, id est,
illius populi, qui non servivit idolis. pecus quidem factus
sum, a deo meo terrena desiderans: sed nunquam recessi ab
ipso deo meo. A.
43. quae erat dextera mea? quia ego semper tecum.
in sinistram habebam, quia pecus factus sum", id est, quia
terrena in me fuit coneupiscentia: sed dextera mea erat, quia
semper tecum erain. huius dexterae meae manum tenuisti,
id est, potestatem rexisti. quam potestatem? dedit eis potes-
tatem filtos dei fieri. A.
44. quid est in voluntatc tua? non in meritis tneis. A.
45. iam quo assumtus est, et in qua gloria, quis ex-
plicat? ... in resurrectione erit, in novissimis erit .
cogitans et aestuans in cogitatione cuiusdam rei ineffabilis.
46. servas, inquit, mihi tu in caelo divitias immortales
teipsum, et ego volui a te in terra, quod habent et impii
ay Google
PSALM LXXU., LXXIU. 199
.... pecuniam, aurum, argen tum, gemmas, familias, quod
habent et scclerati multi. A.
48. de um etei non semper habe rem, quam magnum
bonum haberemP A.
49. Ute ergo recessit a deo, sed non longe .... illi
vero longe recesserunt. A.
50. huic foraicationi contrarius est araor castus ....
iste ipsum solum amat, gratis amat. quia in ipso habet om-
nia, quia per ipsum facta sunt omnia. A.
51. quando eum videbimus facie ad faciem. A.
52. sed modo in peregrinatione, quia nondum venit res,
ponere in deo spem meam. A.
53. Sion frequenter dixitnus, montem esse Jerosolymis
constitutum, qui nostra lingua speculatio interpretatur. istius
ergo contemplationis tiliam catholicam constat esse ecclesiam. C.
PSALM LXXIII.
1. Asaph latine congregatio, graeco synagoga dicitur. A.
3. quare irntus es super oves gregie tui, nisi quia ter-
renis inhaerebamus, et pastorem non agnoscebamus. A.
4. possedit seinen Abrahae, populum Israel etiam seeun-
dum carnem natum de patriarchie. A.
5. hanc ipsam congregationem dixit virgam bereditatis.
respiciamus ad factum primum, quando voluit possidere ipsam
congregationem überaus illam de Aegypto, quod signum de-
derit Moysi .... et deus ait ad illum: quid in manu tun
portaaP virgam. A.
6. nam quod dicit: montis Sion. in quo habitasti, Jero-
solymam utique signifieat .... ubi habitasae declarat Christi
domini praesentiam corporalem. C.
7. quorum superbiam? a quibus eversa est Jerusalem,
a quibus autem, nisi a regibus gentium? bene elevata est
manus eius in superbiam eorum in h'nem: nam et ipsi iam
Christum cognoverunt. A. — ubi enim amplius religionis
christianae eultus efHoruit, quam in romana urbeP C.
9. in his quae saneta tua erant, id est, in templo, in
sacerdotio, in illis omnibus sacramentis. A. — inimicus sig-
nifieat populum Romanorum, qui illo tempore, sicut dictum
est, insignis idolorum eultor habebatur. C.
10, 11. meinen tote, quod dm: tunc eversam esse Jeru-
salem, cum ipsa solemnitas ageretur: in qua solemnitate do-
minum crueifixerunt. congregati saevierunt, congregati perie-
runt. A.
12, 13. carte stahias monimenta victoriae, quae imperatores
supra fornices portarum in suis laudibus erigebant. sequitur
(By Google
200 DIE QUELLER.
etiam cum dolore dictum signa, ut ipea repetitio ad vwdictam
celorem ins tum iudicem commoveret. C.
15. id est, conspiranter, constanter. A.
19. potuissent mala superius enumerata misericordiam
domini commovere, nisi adhuc fuissct in Judaeis obstinat»
superbia. C.
20. hie verba referuntur irascentium Judaeorum, quon-
iam viderant eversam civitatem suam, et dei sanetuaria pro-
phaiiata, insipienter et furiose dixerunt: abiieiamus legem
domini, qui nos vindicarc coutetnsit .... talia enim Asaph
ex sua persona diecre non poterat. C.
21. ecec isti Judaei, qui sc dieunt non agnosci adhuc,
id est, in captivitate adhuc se esse, nonduin se liberari, ox-
peetant adhuc Christum, venturus est Christus, sed veniet ut
iudex : primo vocator, postca dincrctor. A.
22. quamdiu istas improperationes sustinebis, quas Ju-
daeus tibi movet wcredulus. C.
24. iterum aliud signuni, quod datum est Moysi. quo-
modo enim superius de virga Signum, ita et de de\tera. cum
enim illud factum esset de virga, dedit deus alterum signum :
mitte, inquit, manum htam in sinum tuum, et misit: produc
eam, et produxit : et inventa est alba, id est, immunda. albor
enim in cute lepra est, non candor. ipsa enim hereditas dei,
id est, populus eius foraa ab eo missus. immundua f actus est.
sed quid illi ait: revoca eam in sinum tuum. revoeavit et
re versa est ad colorem suum. quando hoc facis, ait Asaph
iste. quo usque dexteram tuam alieuas a sinu tuo, ut foris
immunda remaneat. revoca eam, redeat ad colorem, agnoscat
salvatorem. A.
26. confirmavit enim rubri maris liquidas abyssos, quando
in duobua latcribus sie aqua defixa est, ut mare navigerum
iter faceret terrenum. C. — sicut in aquis maris milites
J'haraouis, .... ita hie in aquis baptismatis contribulasti
.... non solum dracones, id est, inferiores daemoncs ....
sed etiam capita illorum, id est, illos qui illis inferioribus
praesunt. B.
27. draconum capita, daemonionim superhias. A.
28. quia eos, quos possidebant, tu per baptismum libe-
rasti .... dracones habent prineipem suum, et ipse primus
est magnus diaco .... quem ergo singularem draconem,
cuius caput confractum est, nisi ipsum diabolum intellegere
debemus ? A.
29. Aethiopes enim nigri Bunt .... et quomodo acce-
perunt isti in cscam draconem iustum? puto, quia magis
Christum aeeeperunt in escam : sed Christum, quo se consum-
mareut, diabolum, quem consumerent. nam inde et vitulus
(By Google
PSALM LXXI11. 201
ille, quem adoravit populus infidelia, apostata, quaerens deos
Aegyptiorum, unde agitatum est illud magmim sacramentum.
cum enim sie irasceretur Moyses colentibus et adorantibus
idolum, et zelo dei inßammatus vindicaret temporaliter, ut a
morte sempiterna devitanda terreret, tarnen ipsum caput vituli
in ignem miait et e\tenninavit, comminuit, in aquam sparsit,
et dedit populo bibere: sie factum est maguum sacramentum
.... corpus diaboli consumeudum erat, et hoc ab Israelitis
consumendum. ex illu euim populo, es illo prima ecclesia.
et dictum erat l'etro de gentibus: maeta et manduca. A. —
sive conversi iam fidelcs escam possunt habere diabolum,
quando per ipsius machinamenta tentatiouesque proficiunt.
ipao enim persequeute martyrea fiunt. C.
31. quid intorpretatur Etham? fortis .... Uli adhnc
fortes sunt, qui de virtute sua praesumunt. siccentur flumina
eorum, non pronciant doctrioae gentium, haruspicum, mathe-
maticorum. A.
32. ad te pertiuent spiritales, ad te pertinent carnales:
illos illustras incommutabili sapientia et veritatc .... tuus
est dies, tua est uox. vis audire diemP vido si capis, erige,
quantum potes, meutern tuam. vidcamus, si pertines ad diem,
iam videamus, si uon palpitat adspectus tuus. potes videre,
quod audisti modo ex evangelio: in prineipio erat verbum
.... capis, o carnalis, responde, capis? non capis, adhuc
ad noctem pertines. A.
33. quid ergo quia sol permanet, id est, quia sapiens
permanet sicut so), stultus sicut luna niutatur, adhuc carnalis,
adhuc insipiens deserendus est? et ubi est, quod dictum et
ab apostolo, sapientibus et insipientibus debitor sum. A.
35. ferventes spiritu aestaa est. tu, inquam, fecisti
spiritu ferventes: tu fecisti et novellos in fido, ver est ... .
non glorientur, quasi non aeeeperint. A.
37. dictum est Christo in gente sua: peccator est iste,
non novimus unde sit, nos novimus Moysen, illi locutus est
deus, iste Samaritanus est. A.
38. illorum verborum meminit, quae superius dixit, ve-
nite, comprimamue omnes dies festos domini a terra. C.
39. compuneti sunt corde, et dixerum ad apostolos:
quid ergo faciemus, dicite nobis. et apostoli: agite poeni-
tentiam, et baptizetur unusquisque vestrum in nomine do-
mini Jesu Christi, et dimittentur vobis peccata vestra ....
ne tradidoris bestÜB animam confitentem tibi .... noli, in-
quit, dare diabolo et angelis eius animam confitentem tibi. A.
40. pauperee sumus, exaudi mendicos tuos. A.
41. redde, quod promisisti: tabula» tenemus, heredi-
tatem expeetamus .... non propter terra™ Canaan rogo
(By Google
202 DIE QUELLEN.
.... respice in teetatnentum tuum, quo promiaisti regnum
caelorum. A.
42. terrae domorum JDiquarum, quia corda habcbant
iniqua. domus nostrae, corda nostra. ibi libenter habitant
beati mundo corde. respice ergo in testamentum tuum, et
reliquiae aalvac fiant. quia multi, qui adtendunt ad terram,
obacurati sunt et repleti sunt terra. A.
43. humiles, trementes verba dei, confitentes peccata
BUH. A.
45. factae sunt mihi lacrymae meae panie die ac nocte,
dum dicitur mihi quotidie: ubi est deus tuua? et quia non
possum ostendere deum meum, quasi inane aequar. insulta-
tur mihi .... et ai videt, qui potest, nutnquid oculis
videt P A.
46. adhuc dicitur: vana praedicant chrietiani: adhuc
dicitur: inania eat reaurrectio mortuorum. A. — aequitur:
memor csto improperiorum tuorum, illorum acilicet, quae au-
perius dicta sunt : iam non est propheta, et noa non cognos-
cet amplius. G.
PSALM LXXTV.
1. Quid est, ne corrumpaeP quod promiaisti. exhibe.
aed quando? in finem. A.
2. noli antequam confitearia invocare: confitere et in-
voca .... confitendo enim mundas templum, quo vt-niat in-
vocatus. confitere et invoca. A.
3. confessus exinanivit se mslis, invocans implevit ae
bonia, enarrans eructuavit, quo se implevit. A.
4. dicit in illo iata et corpus eiua: non enim sine Ulis
iudicabit .... totus Christus dicit, id est, caput et corpus
in eanctis. A.
5. si defluxit terra, unde defluxir, niai peccatiaP . . .
cupiditate enim inferiorum quisque peccat: sicut roboratur
caritate superiorum, sie deficit et quasi liquescit cupiditate
inferiorum. A.
6. expositio eat consequens, non additio. A.
7. columnas apoatolos dicit .... et quid eBsent illae
columnae. niai ab dlo firmarentur P quia quodam terrae
motu etiam ipsae columnae mutaverunt, in passiono domini
omnes apoatoli desperaverunt. ergo columnae illae, quae
passione domini mutavorunt, resurrectione firmatae sunt. A.
8. non audierunt. olim enim nobis dictum est: non
audivimus, lapsi sumus, mortales facti, mortales geniti: de-
fluxit terra. A.
9. ai fecistis iniquitatem per cupiditatem, noüte eam
(By Google
PSALM LXXIV., LXXV. 203
defendere per elationem: confitemini, si fecistis. qui enim
non confitetur. et iniquus est, exaltat cornu. A.
10. quid soient homines dicereP . . . vere curat, quid
agatur in terra? tarn multi iniqui redundant felicitatibus,
innocentes premuntur laboribus .... unde argumentatur
ad versus deuraP quia non potest dicere: iustus sum, quid
putamus «um dicere? sunt peiores iniqui, et tarnen iata non
patiuntur. A.
11. ubique praesens est. quo te auferes ab oculis dei,
ut in parte aliqua toquaris, quoa Ute non audiat? die quid-
quid vis adversus deum .... vade in medium populorum,
ubi tibi submurmures .... spiritus dei replnvit orbem terra-
rum. A.
12. quia vero deus iudex est, non homo, noli illum
expeetare de locis. A.
13. humilint superburn, exaltat humilem .... intelle-
gamus duos populos Judaeorum et gentium. A.
14. calix vini muri ptenus mixto videtur mihi esse lex,
quae data est Judaeis, et omnis illa scriptura veteris quod
dicitur t ea tarnen ti, ibi sunt pondera omnium sententiarum. A.
16. Tiam ibi novum testamentum abscondttum latet tam-
quam in faece corpornlium sacramentorutn. circumeisio car-
nis magni sacramenti res est. et intellegitur inde circumeisio
cordis. templuin illud Jerusalem magni sacramenti res est,
et intellegitur ex eo corpus domini. terra promissionis in-
tellegitur regnum cnelorum, sacriticium victimarum et peco-
rum raagnum habet sacramentum: sed in omnibua Ulis ge-
neribus sacrificiorum intellegitur unum illud sacrificiom et
uniea victima in cruce dominus. A.
17. inclinavit ex hoc in hunc: id est, a iudaico populo
in gentium populum. quid inclinavit? legem, cliquatus
est inde spiritabs intcllectus. A.
18. verumtamen faex eius non est exinanita, quia
omnia sacramenta carnalia apud Jadaeos remanserunt. A.
20. id est, Christus cum corpore suo: in saeculum gau-
debo, psallara deo Jacob: promissione illa futura in fine, de
qua dicitur: ne corrumpaa. A.
21, 22. cornua peccatorum , dignitates superboium :
cornua iusti, munera Christi. A.
PSALM LXXV.
2. Et ait Ulis Pilatus: regem vestrum crucifignmP et
illi : nos non habemus regem nisi Caesarem .... Judaea
confessio interpretatur. A.
3. quia enim dicitur Israel P videng deum .... illi
ergo digni sunt Israel dici, qui meruerunt Christum intellegere
(By Google
204 DIE QUELLEN.
deum in carne positum. A. — quomodo sibi istnd nomen
rationabiliter veudicare posaunt, qui deum non agnoscentea
tamquam hominom crucifigere decreverunt .... amiserunt
ergo et istud nomen. C.
4. quomodo enim non cum illo litigas. qui, quod illi
displicet, laudas? . . . litigas cum deo, non fecisti illi locum
in eorde tuo: qui» in paoe locus eius .... incipite adiungi
deo. quomodo ? ut hoc vobis dispüce&t, quod et illi dis-
plicet .... Sion interpretatur contemplatio. quid est com -
templatioP contemplabimur enim deum facie ad faeiem. . . .
habitatio eius in Sion, id est, in contemplatione quadam et
speculatione facta est habitatio eius in Sion. A.
5. in te ex teipso est flagellum tuum: sit rixa tua te-
cum. stc vindicatur in rebellem adversus deum, ut ipse sibi
sit bellum, qui pacem noluit habere cum deo .... non
dixit apostolua: non sit peccatum in vestro mortali corpore,
novit enim, quia quamdiu mortale est. est ibi peccatum. aed
quid aitP non ergo regnet peccatum in vestro mortali cor-
pore, quid est non regnet P ipse exposuit: ad obediendum,
mquit, desideriis eius. A.
6. qui sunt montes aeterni? quos ipse fecit aeternos;
qui sunt montes magni. praedicatores veritatis. A.
7. contemserunt homines vitam praesentem, et amave-
runt vitam futuram, illuminati per montes illuminatos. insi-
pientes autem Corde conturbati sunt. A.
8. amaverunt praesentia, et dormiemnt in ipsis prae-
sentibus ; et sie Ulis facta sunt ipsa praesentia deliciosa ....
venerunt in hanc vitam, et per cupiditates temporales quasi
obdormierunt hie, et exceperunt illos divitiae et vanae pom-
pae volaticae et transierunt: non intellexerunt quautum inde
boni posset fieri. nam si nossent aliam vitam, illic sibi the-
saurizarent, quod hie erat periturum .... dormierunt in
cupiditatibus suis, delectat ilios, transit somnus iste, transit
vita ista, et nihil inveniunt in manibus suis. A.
9. qui sunt, qui adscenderant equosP qui humüee esse
noluerunt .... quia dives es, adscendisti; increpat deus, et
dormis. A.
10. tunc enim dicit, id est, tempore iudieii. C.
11. hi tremefient, cum audierint. ite in ignem aeternum
.... quteseunt enim a maus operibus. sed in supplicio non
quieseunt, quippe qui aeterna flamma emeiandi sunt. C.
12. non tan tum rxsurget ad Judicium, sed etiam exsur-
get ad hoc, ut salvos faciat omnes mansuetos terrae- de
quibus dictum est: beati mites. It. — et ne iudicium itlud
ad solam damnationem malorum crederes esse faciendum,
addidit, ut salvos faceret omnea quietos terrae, C.
ji:,to:lbyG00gle
PSALM LXXV., LXXVI. 205
13. prima cogitstio, posteriores reliquiae cogitationis
.... quae erant reliquiae cogitationis? quando alt: et pec-
catum raeuni ante nie est semper. A. — reliquiae cogita-
tionutn sunt, post effusas lacrymas et aseiiluaui contritionem
cordis, praeteritorum criminum recordata pernicies. C.
14. melius est noa vorcre, quam post votum non sol-
vere. R.
15. qui altari eius munera reddere catbolica inatitutionc
festinant C.
16. spiritus entm principum superbi sunt spiritus ....
ergo illi omnea humiles sint necesse est. A.
1 7. audi apostolum regentem terram : non sie pugillor.
quasi aerem verberans, sed castigo corpus meum et in Ser-
vituten!, redigo. A.
PSALM LXXVI.
1. Idithun interpretatur transüiene eos, Asaph iuter-
{■retatur eougregatio. loquitur hie ergo congregatio transi*
iens, ut perveniat ad rinem, qui est Christus Jesus, quae
sint itaque transilienda, ut ad illum finem pervenire possimus,
ubi iam quod transiliamus non habebimus, psalmi textus ipse
demonstrat. A.
2. et vox mea ad deum, subaudiendum pervenit. C.
— quisquis ergo pro alia re qualibet clamat ad dominum,
nundum est transiliens .... ad illum clamare non cessave-
i-unt, et tarnen dominum non invoeaverunt. quid est, domi-
num non invoeaverunt P dominum in se non voeaverunt. A.
3. deum exquire. non per deum aliud, sed ex tribula-
tione deum, ut ad hoc deus removeat tribulationem, ut secu-
rus inhaereas deo. in die tribulationis meae deum exquisivi,
non aliud aliquid, sed deum exquisivi .... quomodo enim
non sit tribulatio vita ista, rogo vosp quomodo non sit tri-
bulatio, quae dieta est tota tentatio P habes scriptum in
libro Job: numquid non tentatio est vita huniana super ter-
ram ? ipsa vita tentatio est. A.
4. quid est, manibus ineis? operibus meis. A.
5. quid est nocte? in hoc saeculo. A.
6. nolite facere iustitiam vestram coram Iiomnibua. A.
7. ille re vera non deeipitur, cui proraissa complen-
tur. C.
8. tantum taedium hie me oecupavit, ut contra oninem
consolationem clauderet se anima mea .... percusBUS ergo
scandalis abundantibus ' quasi multis vulneribus, clausit se
contra humanam consolationem. A.
10. quid est garrivi? laetatus sum, exsultavi loquendo.
Digital ny Google
206 DIE QUELLEN.
garruli enim proprio dicuntur, qui a vulgo verbosi appellan-
tur, accedente laetitia, ncc Talentes nee volonte« tacere. A.
— exercitatus sum et defecit pauliaper spiritu« maus, exer-
citatuin sä dicit in illa contemplatione divina, cum tractaiet,
qua sapiontia euneta disponat 0.
12. plus illi me vigilavorunt ad deeipiendum, quam ego
ad custodiendum me . • . . qui sunt enim isti inimici, nisi
illi, de quibus dicit apostolus: non est vobis colluctatio ad-
versus carnem et sanguinem, sed adversus prmeipatus et
potestates, et rectores mundi tenebrarum harum. A.
13. conturbatus ergo, ne in eius garrulitate inimici
antieipantes vigilias, calumnias quaererent et invenirent, non
est locutus. A.
15. dicit enim, quare turbatus est: quouiam dies cogi-
tavit antiquos, Adae videlicet, quibus humanuni gemi" pec-
catis ti'tiebatur obnoxium. G.
16. anni, de quibus alio loco scriptum dicit deo: . . .
et anni tui non deticient. A.
18. coepit intus garrire securus, ubi eolus in silentio
cogitat annos aeternos. A.
19. scrutabatur iste spiritum suum. et cum ipso spiritu
suo loquebatur. A.
20. numquid deus in aeternum proiieiet genus huma-
nuni. C".
23. hinc ergo praenuDtiabat misereri deum, quia eius
praevidebat adventum. 0.
25. iam seipsum trnnsiliens quid rlix.it ? A.
27. dextera enim excelsi Christus est dominus, per
quem sie stunus commutati, ut de conditio na servil i inerc-
amur etiam eius filii nuneupari. C. — modo ine coepit mu-
tare excelsus, modo coepi aliquid, ubi securus eim, modo
intravi aliquaiu aulam gaudiorum, ubi nullus timeatur ini
micus. A.
28. quia memor eio ab iuitio mirabilium tuorum; utique
quae humano generi pius miserator Jndulsit. primum quod
Adam fecit ad imaginem et Bimilitudinam suam : deinde quod
oblationem Abel iusti suseeperit: quod in arca Noo crescento
diluvio in tnysterium ecclesiae animalia di versa aalvaverit; ut
Abraham filium suum offereute, typum sui adventus caelesti
pietate monstraverit. C.
30. ego sum, inquit, via, veritas et vita. A.
33. ei ergo virtus dei Christus, notum fecit Christum
in populis. A.
34. brachio tuo, hoc est, virtute' tua. A.
35. per Joseph alium populum intellegi voluit, gentium
populum intellegi voluit. A.
ay Google
PSALM LXXV1., LXXV1I. 207
36. quid sunt aquaeP populi .... supra nutem dix
erat, notam fecisti in populis virtutem tuam. A.
37. ideo mutatae sunt, quia timucrunt. A.
38. quid profundius humana couscientiaP A.
39. in laudibua dei, in confessionibus peccatorum, in
hymnis et canticis, in orationibua multitudo sonitus aqua-
runi. A.
40. düüique apostoli relinquentes Judaeos ieriint ad
gentes .... praedicando Christum. A.
41. verba enim evangelistarum sagittae fuerunt ....
non in anribus remanserunt, sed corda traasfixerunt. A.
42. orbis terrarum est rota. A.
43. nubes illae in rota circumierunt orbem terrarum,
circumierunt tonando et coruscamlo. abyssum commoverunt,
praeeeptts tonuerunt, miraculis coruseaverunt. A.
44. terra, id est, omnes, qui habitant in terra. A.
45. id est, in gentibus praedicatur Christus tuus. A.
46. hoc est, in populis multia. A.
47. nescio, quos tetigit, et mirum, nisi et ipsos Judaeos
.... qui adhuc dieunt: nondum venit Christus. A.
48. expulerunt Christum .... remansit foris ingrata
multitudo. A.
PSALM LXXV1I.
1. Psalmus iste ea continet, quae in veteri populo acta
narrantur: recentior autem et posterior populus admonetur,
ut caveat, ne sit ingratus beneheib dei eiusque in se provo-
cet iraeundiam, euiua obedienter et fideliter debet suaeipere
gratiam. A.
4. omuia autem haec in figura euntiogebant Ulis ....
quas autem hguraa dixit apostolus, eas dicit iste psalmus,
quantum existimare possumus, par abolas et propositiones. A.
5. dominus superius loquebatur .... quid est ergo,
quod nunc repente bonio loquitur? iam enim hominis verba
sunt .... audita enim sunt in veteri testamento, quae
cognoseuntur in novo .... et patres nostri, Moyses et pro-
phetae, narraverunt nobis. A.
6. haec est nostra generatio, in qua nobis donata est
regencratio. A.
7. ordo verborum est: et patres nostri narraverunt nobis,
annuntiantes laudes domini. A.
8. nam quod est, suscitavit testimonium, hoc est, legem
Sosuit, et quod est in Jacob, hoc est in Israel, nam sicut ista
uo nomina hominis unius, ita lex et testimonium duo sunt
nomina rei unius. A.
ay Google
20s DIE QUELLEN.
11. ut cogno8c.it generatio altera, quod illa non cogno-
vit. A.
12, IB. nam illi, qui nati sunt, non exsurreserunt, quia
non gursum cor, sed in terra potius babuerunt. cum Christo
cnim exsurgitur. A.
15. non suam iustitiam iusti volunt eonatituere. A.
16. et non obliviscantur operum dei, magnificando aci-
licet et iactando opera aua, tamquam ipai faciant, cum deua
sit, qui operatur in eis, qui bona operantur. A.
18. nee fiant sicut patres eorum. ne innriimrent. sicut
niurmuraverunt quidam in deserto, et perierunt. Br.
21. nam quid est aliud tendere arcum et mittere et
converti in die belli, nisi adtendere et promptere in die audi-
tionis et deserere in die tentationia; armis quasi proludere,
et ad horam certaminiB nolle pugnare. A. — miserunt sa-
gittas, quando admonente Moyse dixerunt: quaeeunque loou-
tus est dominus deus noster, faciemus et audiemua. converai
sunt autem in die belli, quando Aaron dixerunt: fac nobis
deos, quos adoremua. C.
22. repetitio est superiorta sententiae cum quadam eius
expositione. hoc cnim appellavit legem eius, quod supra
dixerat testamentum dei. A.
24. aeeipimus patres Moysen et Aaron. A.
29. peccare ei, id est, non credere. A,
30. nec aliud quam siccitatem significat. utrum in illa
eremi siccitate, an potius in sua? quia licet bibisseut de
petra, non veutres sed mentes aridas habebant. A.
31. sie enim dieimus aegrotis dari escas propter animas
in corpore retinendas; non quia pabulum sit auimamm, sed
quia per ipsaa videtur in hac vita vigor corporis contineri. C.
35. distulit vindietam. C.
40. panis ergo angelorum bene dicitur Christus: quia
re vera ipsius laude paseuntur. C.
50. pluriinos eorum, vel sicut nonnulli Codices habent,
plagues eorum .... quid aliud intel legendi sunt pinguea
eorum, nisi superbia praevalentes. A.
51. erant illic etiam electi, quorum tidei non compara*
batur generatio prava et amaricans. impediti sunt autem,
ne aliquid eis prodessent. A.
55. non propter acternam vitam, sed vaporem citiua
finire metuentes. quaerebant ergo eum, non utique iis, quos
oeeiderat, sed qui exeinplo eorum oeeidi timebant. A.
59. sie ergo et in hoc tempore reliquiae per electionem
gratiae salvae f'aetae sunt .... quia etiam illud remisit,
quod ab eis unicus filius eius occisus est. A.
ay Google
psai.m i,xxvn. 209
66. de manu tribulantis, id est, de potestate Phnraonis
et principum Aegyptiorum. K.
67. Tanis humile mandatum diximus interprctari. C.
68. manationes aquarum, sicut Tionnulli melius intelle-
gunt, quod graece scriptum est ra o/(/ip^/mn<, quas latine
scaturigines dicimus, ab imo aquas ebullientes. foderunt enim
Aegyptii, et sanguiuem pro aquia invenerunt. A.
69. misit in eos muscam caninnm. C.
70. rubigo occulte nocet, quam etiam aeruginem non-
uulli iuterpretati sunt. A.
72. notandum est autem, quod hae tres plague, id est,
aerugo, pruina et ignis, quas hie dixit, in exodo pcnltus non
legantur .... pro istis vero tribus aliae ibi tres sunt posi-
tae, sciniphes, uleera et tenebrae. C.
73. urirur ergo deus aDgelis malis non solum ad punien-
dos malos .... verum etiam ad probandos et mnnifestandos
bonos, sicuti fecit in Job. quod autem pertinet ad istam
materiam corporalem visibilium elementorum, putu, quod ea
fiossunt uti angeli et boni et mali .... in libro autem ficle-
iasimo legimus diabolum pötuisse etiam de caelo ignem im-
mittere, ad saneti viri tantuin pecorum numerum mirabili et
horrendo impetu consumendum (vgl. Job 1, 16) .... quae
cum ita sint, si per angelos malus deus illas piagas intiixit
Aegyptiis, numquid audebimus dicere, et aquam in sanguiuem
per eosdem angelos verssim, et ranas per eosdem angelos
t'aetas, quorum similia etiam magi Pharaonis venefieiia suis
faeere potuerunt; ut angeli mali ex utraque parte consisto-
rent, hinc illos affligeutes, inde fallentes .... non audeo
dicere. unde enim sciniphes faeere magi Pharaonis minime
potuerunt? an quin hoc pcrmlssi ipsi angeli mali non sunt?
. . . verum tarnen quantum nostrac intentiom seriptura divina
moderatur, malis poenas irrogari et per bonos angelos, sicut
äodomitis, et per inalos angelos, sicut Aegyptiis, legimus:
iustos vero corporalibus poenis per bonos angelos tentari et
probari, non mihi oecurrit. quod vero pertinet ad praosen-
tem psalmi huius locum, si oa, quae iiiirabüiter de creaturis
facta sunt, malis angelis tribuere non audemus: habemus,
quod eis tribuere sine duhitatione pos.iumus, mortes pecorum,
inortOB primitivorum, et illud maxime, unde religata sunt
omnia, obdurationem cordis illorum, ut populum dei nollent
dimittere. A. — per bonos enim angelos Sodomam subver-
tit et Oomorrham, quos Abraham et Loth suseipere suis hos-
pitiis merucrunt .... iusti quoque tentati sunt a diabolo,
ut Job. C.
75. Cham quippe fuit pater ('hanaani, enius posteritas
terra tu ipsam possedissc cognoseitur. ('.
DigitizedByGOOglC
210 DIE QUELLEN.
77. dich apostolus, qui eruit hob de potestate tenebra-
niiii, et traust ulit in regnuui filii caritatis suae : cuius rei
populus Ute tiguram gereimt, cum esset erutus de potestate
Aegyptiorum , et translatus in regnum terrae prouiisaionia
fluentia lac et mel .... tanto fit hoc melius, quantu hi terms,
ubi eruti de potestate tenebrarum in regnum dei mente trans-
ferimur, et secundum pascua spiritalia officium r oves dei
ambulantes in hoc saeculo velut iu deserto, quoniam nemiot
est fides nostra conspicua. A.
78. nee timere debemus. si enhn deus pro nobis, quis
contra nos? Ä.
79. et iniraicos nostros nperuit innre, abolevit in bap-
tismo remissione peccatorum. A.
80. significat enim Sion muntern. C. — et induxit eos
in montem sauctificittioiiis suae; quanto melius iu sanetam
ecclesiam? A.
81. quanto est ecclesia sublimior, quam ad quid vi t
Christus? A.
82. a facie fidelium suorum. uam quodam modo gentea
sunt gentilium errorum maligni spiritus. A.
83. et in nobis omnia operatur unus atque idem Spiritus,
dividens propria unieuique, prout vult. A.
84. disscrendum pnto, ut ad caelestem gloriam, unde
peccantes angeli eiecti atque deiecti sunt, per Christi gratiam
subvehamur. A.
88. in idololatriain eos prosiluisse significat. A.
90. id est, advertit et vindieavit. A,
92. illam gestam commemorat, quaudo vidi sunt ab
Allophylis, tempore Heii sacerdotis .... cum ergo digni
non essent, in quibus habitaret, cur non repelleret taber-
naculum, quod utique non propter se instituerat, sed proprer
ipsos, quos iam iuuicabat iudignos, in quibus habitaret. A.
93. illud tempus meinomt, quando Allophylis Hebraet
victi sunt, et caedibus eorum direptionique patuerunt. qua-
propter virt utein et pulchritudinem significat arcam tes ta-
rnen ti, per quam sibi inter gentes videbantur invicti. A.
95. igneui hie iram bellantium debemus advertere. C.
96. eeeiderunt enim in glauio filii Hell, quurum unius
uxor viduata, et mox in partu mortua, propter eandem per-
turhationem plangi non potuit honore funeria (vgl. 1. Reg.
4, 19). A. — sacerdotes quoque illofum Ophui et Phinees,
tilii Heli, eeeiderunt in gladio Philist inorum. B. — sacer-
dotes eorum, scilicet Ophni et Phinees, filii Heli. H.
97. videtur enim dormire, quando populum suum dat
in manus eorum, quos odit, ubi eis dicatur : ubi est deus
ay Google
PSALM I.XXVII. 211
ttras? . . . nullua hoc de deo dioere audet, nisi Spiritus
eins. A.
98. illoa utique, qui gaudebant, quod arcam eins capti-
vare potucrunt, percussi enitn sunt in sedibus suis, quod eius
poenae signum mihi videtur, qua quisque cruciabitur, si in
posterior» raspexerit, quae, sicut apostolus, aestimare debet
ut stercora. qui cuim sie suseipiunt testamentum dei, ut vetere
van i täte non sc exuant, simites sunt hostilibus populis, qui
arcam testnmenti captivatam iusta aua idola posuorunt ....
arca autem domini manet in. acternum, aecrehim scilieet testa-
menti reguum caelorum, ubi est aeteroum verbum dei. sed
illi, qui posteriora dilexerunt, ex ipsis iustissime crucia-
buntur. A.
99. quia nullus alter taliter punitus est. C.
100. eos potissimum nominavit, qui clarioribus meritis
videbantur excellere, nam Joseph pavit in Aegypto patrem
et fratres buos, et impie venditus merito pietatis, castitatis,
sapieutiae, iustissime sublimatua est; etEphraem maiori fratri
avi sui Jacob benedictione praelatus est: et tarnen deus re-
pulit tabernaculum Joseph, et tribum Ephraem Don elegit.
ubi per haec praeclari meriti nomina, quid aliud, quam Uni-
versum popiilum illum vetuata cupiditate a domino terrena
praemia requirentein, rcpulaum et reprobatuui intellegimua ;
electam autem tribum Juda, non pro meritis ipsiua Judae?
longe quippe maiora sunt nierita Joseph, sed per tribum Juda,
quouiam inde exstitit Christus seeundum carnem, novum po-
pulum Christi ilü populo veteri praelatum scriptura testatur,
aperiente domino in parabolis os suum. iam inde etiam quod
sequitur : montem Sion, quem dilexit, ecclesiam Christi melius
in toi leg im us, non propter praesentis temporis beueficia car-
nalia deum colentcm, sed futura et aeterna praemia orulis
fidei longe speculantem : nam et Öion speculatio interpre-
tatur. A.
101. in terra tarnen, id est, in hominibus sauetis sub
aeternitate probatur esse fundata, sicut in evangeliol'etro dic-
tum est: tu es Petrus, et super banc petram aedihenbo ec-
clesiam uieam. C. — unicornui recte intelleguntur, quorum
firma apes in unum illud erigitur. A.
102. et elegit David, quo nomine Christum signifieavit.
addidit servum suum, non (ilium suum. immo vero hinc ng-
noscamuB, non patri coaeternam unigeniti sulntantiam , sed
formam servi suseeptani ex seinine David. A.
103. Jesus ab hominibus ad nomine« , a Judaeis nd
gentes, tarnen seeundum parobolain ab ovibus ad oves nb-
latus atque translarus est . . . . ac per hoc in Judaea, quae
11«
ay Google
212 DIE QUELLEN.
modo in terra est, non est modo Christus: ablatus est inde,
nunc gentium greges pascir. A.
104. quid illo innocentius, qui ullum peccatum, non so-
lum a quo vioceretur, sed etiam quod vincerct, non habe-
bat? A.
105. vidi'iur mihi eam dixisBO inteltegentiam, quam ipae
facit in credentibua .... rocte anima fidel is dicere poteat,
intellegere nie facito, et perscrutabor legem tuam. A.
PSALM LXXYIII.
1. Asaph synagoga intci pretetur, quae est congregatio.
A. — est ergo et iate psalmus tot um in lamentatione positua,
sicut et scptuagesiimw tertius .... Maccabaeorum nobis pri-
mus über insinuat Antioehum regem, cum Hiernsolymam ve-
nisset, hostiliter c.ivitato opibua enudata, in templo dei idola
posuisse. C.
2. dicitur ergo tamquam prai'teritum , quod in spiritu
videbatur esse futurum .... qua loquendi consuetudine etiam
illud est prophetatuin de domini passione: dederuut in escam
meam fei. A.
3. de Antiocho in Maccabaeorum libro legitur: iussit
cuinquinari sancta et sanetum populum Israel, iussit aedificari
aras et templa et idola, ut immolarent carnes suillas. C. —
hoc itaque templum persecutorcs in his utique polluerunt,
quos ad neganduin Christum terrendo vel cruciaudo eoege-
runt, atque ut idolis supplicarent veliementer instaudo fece-
ruut. quoruin multos poenitentia reparavit. A.
4. in cuBtodiam poiuumm quod dictum est, desertionom
in teile gen dam existimo, quam feeit vnstitas persecutioma : id
est, velut cuatodiam pomorum, quia deaeruntuv poinoram
cuetodiae, cum poma tranaierint. A.
6. copiam sceleratae caedis osteudit, ut nun soluni intra
urbein, verum etiam circa inuroa civitatis tautum proveuisset
exiriuin. C.
8. ita dictum est, ac n\ dicere tur, uuli domine iraaci in
fiuein. A.
9. nomine irac intellcgititr vindieta iuiquitatia, nomine
zeli exaetio castitatis, nc anima legem domini gui contemnnt,
et a deo au» fornicando dinpcivat. A.
12. non alt, praetcritarum, quai» possent esse etiam re-
ecutiores, sed antiquarum, hoc est, a pareutibus veuien-
tium. A.
IS. antieipent utique ad iudicium tuum. A.
14. non liabcmus, quod possimus otfere iustitiae. C.
15. cum vero adiuvari dos vult, uec ingratus est gratiae,
nee tolüt liberum arbitrium. A.
ay Google
PSALÄ LXXVIIL, LXX1X. 213
16. proptcr gloriain Hominis tili domine liliera nns : ut
qui gloriatur, nun in scipso, sed in domino glorierur. A.
17. non propter nos: Dam quid aliud merentur pcccata
nostra, quam debita et digna supplicia. A.
18. percunt, qui de deo vero desperaverint, putantes
eum vol non esse, vel suos non adiuvnre nee eis esse propitium. A.
19. hie est subaudiondum vindieta .... ccleritatem po-
stulat ultionis. C. — haec quidem, ut diximus, prophetatio
ext, non optatio. A.
20. compedes sunt infirmitaa et corruptibilitas corporis,
quae aggravant an im am. A.
21. in diversis enim passionibus constituti orabant pro
eccleaia, ne infruetuosus e.wot posteris sanguis illornm, ut do-
minica seges, unde inimici eam putahant perituram, inde fe-
racius pullularet. A.
22. in sinus eorutn dicit, utique nunc in occultis ....
homo namque cum dafür in reprobum sensum, in interiorc
sinu aeeipit suppüciorum meritum futurorum. A.
24. id est, usque in fineui saeculi. A.
25. in futuro, saeculo cum videbimus eum sicuti est,
cui deineeps annuntietur, non erit. A.
PSALM LXXIX.
1. Cantatur hie de adventu domini et salvatoris nostri
Jesu Christi et de vinca eius. sed cantat illc Asaph, quan-
tum apparet illuminatus atque correctus, cuius nomine nostis
significari synagogam. denique titulus psalmi est: in finem,
pro his qui immutabuntur : utique in melius, quoniam Chri-
stus finis legis ideo venit, ut immutet in melius, et addit,
testtmonium ipsi Asaph. bouum tcstiinonium veritatis ....
concludit nutetn titulus psalmi : pro Assyriis. Aasyrü inter-
pretantur dirigentes. iam ergo non sit gencratio, quae cor
non direxit suum, sed generatio iam dirigens. A.
2. invocatur, ut veniat, desideratur, ut veniat; ergo diri-
gentes inveniat. A.
3. Joseph fideletn populum debemus advertcre ....
rogat, ut beneficio sanetae incarnationis apparcit. C.
4. apparc, iuquam, coram gente Judaeorum, coram po-
pulo Israel, ibi enim Ephraem, ibi Manasses, ibi Benjamin. A.
6. aversi enim sumus a te, et nisi tu convertas, non
convertemur. A.
8. iam servi tui: irascebaris in orationem inimici tui,
adhuc irasceris in orationem servi tuiP . . . ita plane iras-
ceris, ut pater corrigens, non ut iudex damnans. A.
9. apostoluui audi: fidelis deus, qui non tob permittit
tentari supra quam potestts ferrc. ipsa est mensura pro vi-
(By Google
214 DIE QUELLES.
ribus tuis: ipsa est mensura, ut erudiaris, non ut oppri-
maris. A.
10. de Asaph clecti «not, qui ireat ad gentes et prae-
dicarent Christum, et diceretur eis: quis est iste novorum dae-
monionim annuntiator? A.
11. quem praedicabant ? mortuum resorresisse Christum
.... contradicebatur. sed contradictor vincebatnr .... ibi
tarnen magna flamma, ibi martyres cibati depane lacrimarum
et potati in lacrimis, sed in mensura, non amplius quam po-
teraat fcrre. A.
12. repetitur versus, quem iam superiua ante hos tres
posuisse monstratur. C.
13. Amorrhaei, Cetbaei, Jcbusaei, (icrgcsaei et Evaei.
quibus expulsis et Vieris introductus est populua ex Aegypto
liberatus. A.
14. gens autem Judaea usque ad mare. et usque ad
flumen regnavit. uaque ad mare: apparet in scriptura, quod
mare ibi vicinum sit. et usque ad Humen Jordanem. trans
Jordanem enim aliquid Judaeorum collocatum est, intra Jor-
danem autem tota gens .... non autem a man usque ad
mare, et a flumine usque ad terminos orbis terrae; illa iam
pcrfectio vineac est, de qua hie praedbeit : viam fecisti in con-
spectu eius, et plantasti radices eius, et implevit terram ....
initium vis audire ? usque ad mare et usque ad Humen, finem
vis audire? dominabitur a rnari usque ad mare. et a flumine
usque ad terminos terrae : hoc est implevit terram. A.
15. videamus ergo testimonium Asaph, quid factum est
primae vineae, quid est expeetandum seeundae vineae ....
moiitcH dei, omnes sanetos prophetas, patriarchas. A.
17. quid est, viam transeuntes ? tcmporaliter domi-
nantes. A.
18. singularcm autem ferum, Titum eius fllium (i. e.
Vcspaaianj) C. — de silva, de gentibus .... quid est sin-
gularts ferus? . . . hoc enim dicit omnis superbus: ego sum,
ego sum, et nemo. A.
19. quamvis haec facta sint, convertcre vero. A.
21. magnum nrniamentum : aedifica, quantura potes.
fundamenrum enim aliud nemo potest ponere, praeter quam
quod positum est, quod est Christus Jesus. A.
22. peecata; ab increpationc vultus eius peccata perie-
runt .... omnia peccata duae res faciunt in homine, cupi-
ditas et timor .... proponitur praemium, ut pecces, id est,
3uod te delectat, facis propter quod cupis. sed forte non in-
uceris donis, terreris minis, facis propter quod times ....
itaque, fratres mei, ad omne rcete factum amor et timor ducit :
ad omne peccarura amor et timor ducit. ut faciaa bene, amas
(By Google
PSALM LXXIX-, l.XXX. 215
deum, et times deum : iit. autem facias male, amas mimdum
et times muodum . . . . uc per hoc sicut omnia iusta opera
bono timore et bono amorc fiunt: sie malo amore et malo
timore omnia peccata com mittun tu r. A.
23. ostendat se niiscricordia tua, fac benc cum vinea
tua, perfice illam. A.
24. nam prius aroabamus terram, non te . . . . innova-
bis not), vitai« inferior is hominis dubia nobis. A.
PSALM LXXX.
1. Aecipite torculariu lnysterium eeideuiae, quod nunc
agitur. in torcularibus aniinadvertimus quaedam tria, pres-
suram, et de pressure quaedam duo, unum recondendum,
alterum proiieiondum. fit ergo in torculari conculcatio, tribu*
latio, pondus: et in his oleum eliquatur oeculte in gemel-
larium, amurca publice per plateas cuirit .... videtur enim
mihi, quouiam bapti/atis loquitur. quinto enim die dous ex
aqui» creavit animalia: quinto die, id est, quinta «abbat i ....
videto ergo vos, in quibus iam produxerunt aquae reptilia
animarum vivarum. vos ouim ad torcularia pertinetis: et in
vobis, quoB produxerunt aquae, aliud eliquatur, aliud proii-
citur. sunt enim multi non digne viventes buptismo, quod
pereeperunt, quam multi enim baptizati hodio circum im-
plere, quam istam basilicam inaluertintr A-
2. vos, qui congregati estis hodie, vos hodie Asaph
domini, siquidem vobis canitur psalmus. A.
3. exsultaat alii deo suo ventri suo, exsultate vos deo
vestro adiutori vestro .... quidquid verbis explicare non
poteritis, non ideo tarnen ab uxsultationc cessetis: quod pote-
ritis explicare, clamate, quod non potestis, iubilate. A.
4. dicit quodam loco apostolug Paulus reprehendenu et
dolens, quod nemo illo commuaieaverit in ratione dati et
aeeepti. quid est in ratione dati et aeeepti, nisi quod alio
loco aperte e\poauit: si dos vobis spiritalia seniinavimus, mag-
num est, si ' nos vest ra carnalia metamus ? et verum est,
quod tympanum, quod de corio fit. ad carnem pertinet. psal-
mus ergo spiritaliti est, tympanum carnale .... si ergo avidi
estis in spiritalibus aeeipiendis, devoli estote in carnalibus
erogandis. A.
5. psalterium lignum illud coneavum, uude canorae
cordae redduntur, in superiore parte habet, deorsuin feriuntur
cordae, ut de super sonent in cithara veio haec eadem con-
cavitas ligni partum inferiorem tenet: tamquam illud sit de
caeio, hoc de terra, caelestis enim est praedicatio verbi doi
.... hoc alio modo dictum est, quod supru, aecipite psal-
(By Google
216 IHK QUELLKN.
miim et dato tympanum: hie pro psahno peaHerium, pro
tympano citbara posita est. A.
6. tuba canite. hoo eat, clarius et fidenthis praedicato,
iio terreamini: sicut ait propheta quodam loco: exclama et
exalta sicut tuba vocom tuam .... praeeeptum erat, ut in
initio mensis tuba caneretur .... initium enim mensia nova
luna est: nova liiim nova vita est. A.
7. praeeeptum fuerat inter alia Judaeis, ut a prima die
septimi mensia aeptem diebus tuba canorent; quod hodieque
carnaliter faciunt, non intelligentes, ideu fuiase iusaum, quo-
niam spiritua saneti gratia aeptiformia baptizandia erat toto
orbo praedicanda, C.
8. dicit causam, quare debeant tuba canere: quia lex
data est per Moyaen in israelitico populo- qua cognita nullus
pecenre debuisset. Judicium autem deo Jacob, id eat, deo
christianorum. ipae enim rationalem creaturam caelesti veri-
tate iudieavit, sicut in evangelio ait: pater non iudieat quem-
piam, sed omne iudicium deait filio. C. — in Judicium, inquit,
veni in hunc mundum, ut qui non vident, videant, et qui
vident, caeci fiant .... hoc agit mysterium torcularis, ut
qui non vident, videant, et qui vident, caeci fiant. A.
9. Joseph interpretatur augmentatio. meministis, nostis
Joseph in Aegyptum venditum, Christus ad gentes transiena.
ibi Joseph post tribulationes exaltatus, et hie Christus post
pasaioncm martyrum gloriticatus. ergo ad Joseph magis gentea
pertinent: et ideo augmentatio, quia multi tilii desertae, magis
quam eius, qui habet virum .... videte et hie significari
quintam sabbati: quando exiit de terra Aegypti Joseph, id
est, populus multiplicatus per Joseph, per mare rubrum tra-
iectus est ... . nihil aliud tunc in figura portendebat tran-
situa populi per mare, niai transitum fidelium per baptismnm
.... nihil ergo aliud significabat tranaitus populi per mare, niai
sacramentum baptizatorum, nihil aliud insequentea Aegyptii,
nisi abundantiam praeteritorum delictoruin. videtis eviden-
tisaima aacramenta: premunt Aegyptii, urgent, instant ergo
peccata, sed usque ad aquam .... time. ne remaneat ali-
quid peccatorum, si vixit aliquis Aogyptiorum. A.
10. nos a terra Aegypti, id est, a vitüs carnalibuB ab-
aoluti sacra unda regenerante renaseimur. C. — cum eduetus
fucria a delietia tuis in manu potenti et brachio forti, per-
eepturus ea mystcria, quae non noveras .... audies. ubi
debeas habere cor. A.
12, 13. per cophinum signifienntur opera aervilia: nmn-
dare, atercorare. terram portare, cophino fit, servilia sunt
opera: quia omnis, qui facit peccatum, aervua est peccati; et
si vo6 filius liberaverit, tunc vere liberi eritia .... sed et
(By Google
PSALM LXXX. 217
quando in copbino serviebat Joseph, terram ibi portabat, quia
latcree faciebat • ■ . . recognoacat se unaquaque conacientia
christiana. ai devote transierit mare rubrum, ai cum fide cre-
dendi et observandi linguam, quam oon noverat, audivit,
recognoacat ae in tribulatione exauditara .... ecce bapti-
zatua ea, conacientia, quae heri premebatur, hodie gratulatur. A.
14- no!) in tempestate maria. aed in tempestate cordia. A.
15. qui exauditua eat in abacondito tempeatatia, debet
probari in aqua contradictionia. cum cnim crediderit, cum
baptizutiis fuerit, cum viam dei carpere coeperit, cum in
gemellnrium cliquari intenderit. et ab amurca publice cur-
rente so extraxeiit, habebit inultos exagitatores, inultoa in-
bu Itatores .... senaerunt illam maiores nostri. quando verbo
dei, quando myeterio Christi acriter resiatebant gentea. tur-
babntur aqua, aquaa enim pro populis aliquando iiitello-
gendaa evidenter apocalypaia scriptura demonatrat. ubi aquae
multae cum viderentur. et qunereretur, quid eeaent, reepon-
aum eat: populi aunt .... reeölitta, quid de Christo dictum
Mit, sie natum cum eaae in multorum ruinam et multorum
resurrectionem et in sign um, cui contradiceretur .... hoc
totum ab initio paalmi uaque ad hunc venraro de oleo torcu-
laria audivlmus. quod rcarar, magia dolendum eat et caven-
dum: ad amurcam cnim torcularis pertinet uaque ad finem,
fortaase non frustra et interpoaito diapsalmate. A. — ai ad
historiam referas, aquam contradictionia dicit. quando in deaerto
fluenta iaraeliticua populna incredulia mentibus expetebat. C.
17. deue recens et ad tempua f actus: deus autein noater
non recens, sed ab aoternitate in aeternitatem .... deus
recens nut lapia auf phantaama eat ... . multi ergo haeretici
cum pagania alioa et aüoa deoa »ibi ipai fecerunt .... in
to. in corde tuo. A.
18. in deeeptione erroria tui tecnm portabis deum tuum
recentem, remanena vetustua. A.
19. quid vis adorare, quod non eat? A.
20. quia ego sum, qui aum. A.
21. non tili tantnm populo dicitur. omnea enim edueti
aumua de terra Aegypti, omnea per mare rubrum trxnsivimua,
inimici noatri pcrseqiientcs nos in aqua perierunt. A.
22. anguatias pateris in te propter deum recentem con-
stitutum in corde tuo .... dilataoa tuum confiteüdo, amando.
et adimplebo illud, quoniam apud me fona vitae. A.
25. seenndum afflictiones cordis eorum: donavi eos sibi.
A. — illo enim suae plebi tamquam oleo loqucbatur: aed
amurca non poterat audire .... aoquitur ultio digna pec-
cati. non enim dimittitur impunitus, qui a domini tuitione
deseritur: ille enim quoa relinquit, afftigit. C,
ay Google
218 DIE QUELLEN.
26. nunc vero quid queruntur de inimicis? ipai facti
sunt peiores inimici. A.
27. renuntias? renuntio. et redit ad quod renuntiat.
utique quibus rebus renuntias, n'isi facti» malia, factia diabo-
licie .... hie omnibus renuntias, et rursus hin inflexus aupe-
raris .... dicendo, eo ad vineam et nun eundo. A.
28. unusquisque autem super fundamentum videat, quid
superaedificat. alius enim, auperaedificat aurum, argen tum,
lapidcs pretioaos, alius ligua, i'oonuiii, stipulam: uniuscuius-
que opus quäle sit. igois probabit: dies enim domini decla-
rabit, quia in igne revelabitur. ai cuius opus permanserit,
quod superaedificavit, mercedem accipiet: hoc est. quia super
fundamentum iusta Opera aediticavir, aurum, argentum, lapides
pretiosos .... et erit teuipus eorum in ueternum, non accipio
mal ignem aotcrnuin .... sed de impiis dixit, ait aliquis,
non de nie. qui. quainvis peccatur sim. quamvis adulter,
quamvis fraudator, quamvis raptor. quainvis periurua, habeo
tarnen in fundamento Christum, cliristianua auni, bsptizatua
sum, ego per ignem purgor, et propter fundamentum non
pereo. die mihi iterura: quid es? christianus, inquit. In-
terim transi. quid aliud? raptor, adulter, et cetera, de quibus
apostolus dicit: quoniam qui talia agunt, regnura dei non
poasidebunt. A. — mentiuntur enim, qui bonis se pollicita-
tionibua obligantes, in peaaimos iterum relabuntur errores.
de pagania enim dici non potuit, qui nulla fuerint domini
promissione constricti. C.
29. adipem quippe dieimus animalium pinguedinem cor-
pulentam, quod nomen ad frumentum abusive translatum est.
C. — et eibavit illos es adipe frumenti: miseuit eoa sacra-
mentis suis, et Judam, quando dedit liiiccollam, es adipe
frumenti eibavit. et inimicus domini montitus est ei, et erit
tempua eiua in aeteruum. A.
30. quam multi ergo inimici domini mentientes domino
eibantur. non solum ex adipe frumenti, sed etiiun de petra
melle, de aapientia Christi? quam multi delectantur verbo
eius et cognitione aacramentorum eins, aolutione parabolarum
ciufl. quam multi delectantur. quam multi clamant? et non
est hoc nie] de quolibet homine, aed de petra. petra autem
erat Christus, quam multi ergo satiantur de melle isto. cla-
mant, dieunt: suave est. dieunt: nihil melius, nihil dulcius
vel intellegi vel dici potuit. et tarnen inimici domini inentiti
sunt ei. Ä.
PSALM LXXXI.
1. Ad synagogam, quod est Asapli, eius intellegentia re-
feratur. A. — Asaph, quem pro signiticatione sui numiuis in
(By Google
PSALM LXXXl. 219
titulo conatat appositum, contra Judaeos de Christi adventu
per totum loquitur psalmum. C.
2. cum paulo poat hunc veraum idem iate psalmua as-
serat, et quoe deos intellegi velit, in quorum aynaguga stetit
deue, apertiua exprimat, ubi ait: ego dixi, dii curia, et filii
altisaimi omnes .... in aynaguga populum Israel aeeipi-
mua. A.
3. diacernit autem deos, ex eadera conaperaione faciens
alia vu sa in honorem, alia in contumeliam. A.
4. dedi legem, duriter reatitiatis, misi prophetaa, iniuriia
afFccietis aut interfecistia, aut haec ngentibua conniviatia ....
numquid etiain nunc et ipao heres veniena oeeidendua eatP
nonne ipae propter vos aine patre easo voluit, tamquam pu-
pillus ? . . . haec dieta sunt, ut scireturin eo populo, in quo
nafua et occiaus est Christus, nee illoa fuisae immune» a tanto
acelere, qni cum caaent tantae multitudinia, ut eoa, aicut
evangclium loquitur, timorent Judaei, et propterea in Christum
man um mitrere non audereut, postea conniverunt, eumque in-
tcrimi a malignia et invidia Judaeorum principibua permiae-
runt. A.
6. non illoa propter ao super bos et divites, aed iatum
propter voa humilem et pauperem, iuatum credite, iuatum
praedicate. A.
8. et illi ai cognovieaent, nunquam Harrabam Übe rundum,
et Christum crucirlgendum petere conaenaissent. A.
9. quia et illi ai cognoviaaent, nunquam dominum glo-
riae crueifixiaaent. A.
10. aed quoniam supra mentorata caecitaa ex parte
Israel facta eat, donec plenitudo gentium intraret, per hanc
utique illius populi caecitatem crucirixo Christo movebuntur
omnia fundamenta terrae .... et ai intellegatnua fuuda-
menta terrae, terrenorum bonorum copia felices, recte prae-
dictum est, quod niovercntur, vel admirando aic amari, aic
coli humilitatem, paupertatem, mortem, velut niagnam ae-
eundum ipsoa imaeriam Christi, vel ipsi quoque huiua mundi
vana felicitate contemta, illam diligendo atque aeetandu, ita
iiioventur omnia fundamenta terrae, cum partim mtrantur, par-
tim etiam commutanrur. A. — signum dicit, quod in cruci-
tixiune doinini constat evenisse .... terra vero mota poteat
et apiritalitcr aeeipi, quia illo tempore multi peceatores, id
eat, terreni homines, visu tanto miraculo crediderunt. C.
11. terrenae autem felicitntis regnum superbia est, contra
quam venit humilitaa Chriati, exprobrana cia, quoa vult ex hu-
militate filios altisaimi facere, atque increpana .... ego in-
quit dixi, dii eatia, et filii altiaaimi omnea, id est, omnibua
vobia promiai caeleatem felicitatem : voa autem per intirmi-
(By Google
220 DIE QUELLEN.
taten) carnia sieut homines moriemini, et per elationem animi
sicut unus ex prineipibus, id eet, diabolus, non extollemini, sed
cadetis. A.
13. fit ergo heroditas eins per caritatem. A.
PSALM LXXXII.
1. Homo ergo ille, qui vociibatur Asaph, in figura con-
gregationis populi dei in multorum psalmorum titulis ponitur.
A. — Asaph, qui multa iam in superioribus psalmis de do-
mini incarnatione praedixerat, nunc in primo membro de ad-
ventu eius seeundo dictums est. C.
2. quod ego arbitror aecommodatius aeeipi in Christo
.... imiltis cnim similis in Inimilitatc esse voluisti, usque
et latronibus, qui tecum sunt crueißxi, sed in claritate cum
venies, quis similis erit tibi? quid cnim magnum dicitur, cum
deo dicitur, quis similis erit tibi, nisi illi dicatur, qui similis
esse hominibus voluit, formam servi aeeiptens .... quia
vero ad formam servi relatum est, tunc eius a ceteris homi-
nibus dissimilitudo apparebit. quando apparebit in gloria. A.
3. taeuit cnim, ut iudicaretur, quando venit oceultus:
non autem tacebit, ut iudieet, quando veniet manifeBtus. A.
4. omnibus insanis unum est caput, antichristus. C. —
quando eo perventuri sunt, ut etiam illud caput habeant,
quod extollitur super omne, quod dicitur dous, et quod coli-
tur: ut in illo maxime impleatnr . . . . nc taceas neque mi-
tescas deus, interficiet spiritu oris sui. A.
10. testamentum sane in scriptum non illud solum dici-
tur, quod non valet, nisi testatoribus mortui»: sed omne pac-
tum et placitum testamentum vocabant. nam Laban et Jacob
tes tarnen tum fecerunt, quod utique etiam inter vivos valeret. A.
11. quorum vocabulorum interpretatio satis indicat, quid
velit intellegi. taübus cnim nominibua convenientisaime ngu-
rantur veritatis inimici. Idumaoi quippe interpretantur vcl
sanguinei vel terreni. Jsmaelitae, obedientes sibi, utique non
deo, sed sibi. Moab, ex patre .... pater Lot filiae suac
illicite se utenti permixtus cum genuit .... Agareni, pro-
selyti, id est, advenac : quo nomine significantur inter inimicos
populi dei non illi, qui cives tiunt, sed qui in animo alieno
atque adventitio perseverant, et nocendi occasione inventa se
ostendunt. Gebal, vallis vana, id est, fallaciter buniilis. Amon,
pupuluH turbidiis vel populus macroris. Amalech populus
linguens, unde alibi dictum est: et inimici eius terram lin-
guent. alienigenae, quamvis et ipso nomine latino se indt-
cent alienos, et ob hoc consequenter inimicos, tarnen iu he-
braeo dieunrur Pbilistiim .... Tyrus Hugua hebraea dicitur
Sor : quod sive angustia sive tribulatio interpretatur. A.
(By Google
PSALM LXXXII. 221
12, 13. Assur autem pro ipso diabolo figurata intellegi
solet, qui operatur in filiin ditfkleutnio, tamquam in vasis suis,
ut oppugnent populum dei. facti sunt, inquit, in adiutorium
filiis Lot .... Lot, qui interpretatur declinanu. angeli autem
apoatatici bene intelleguntur tamquam filii declinationia : a
veritate quippe declinando in satellitium diaboli discesserunt, A.
14, 15, 16, 17. interpretationes autem eorum nominum
istae sunt. Madiam interpretatur decliuana iudicium, Sisara
gaudii exchisio, Jabin sapiens, eed in bis inimicis a populo
dei superatis ille Lutellegendus est sapiens, de quo apostolus
dicit: ubi sapiens, ubi scriba, ubi conquisitor huius saecuüP
Oreb siccitas : Zeb lupua. Zebee victhna, sed lupi :
habet enim et ipse victimas Buas. Salinana umbra oom-
mutionis. baec omnia congruerunt malis, quos in bono
vincit populus dei porro autem Cison, in quo torrente victi
sunt , interpretatur duritia eorum. Endor , ubi perierunt,
interpretatur fons generationig, sed utique carnalis, cui de-
diti perierunt: non curantcs regenerationem, qua« perducit
ad vitam , ubi non nubent , neque uxore» ducent , non
enim iucipieut mori. inerito ergo de his dictum est: facti
sunt ut stercus terrae : de quibus nihil propagatum est, nisi
terrena feeunditas: sieut ergo Uli omnes in figura superati
sunt a populo dei, sie istos iuimicos precatur in veritate su-
per ari. A.
18. ipsc est sonitus üianis, quo, ut supra dictum est,
inimici tui sonuerunt. sanetuarium autem dei quid intelle-
gendum est, nisi templum dei, de quo apostolus ait: templum
enim dei sanetum est, quod estis vosP nam quid aliud ini-
mici, nisi populum dei possidere, id est, subiugare moliuutur,
ut cedat in eorum impias voluutates? A.
19. convenienter quideiu aeeipitur, ut non sint in eo
quod cogitant stabiles: veruuitameu etiam sie reete posse in-
tellegi existimo, pone illos ut rotam, quod rota ex his, quae
retro sunt, extollitur, ex his, quae ante sunt, deiieitur: sie
tiunt omnes inimici populi dei. A,
20. ponitur autem pro tentatioue, qua levia et iuania
corda rapiuntur. A.
21. ignem quoque et flammam posuit iudicii tempus. C.
— silvam dixit propter Sterilitäten!, montes propter olationem :
tales enim sunt inimici populi dei, inanes iustitiae, pleni super*
bia. ignem vero et rlaminam diceus, hoc idem alio nomine
repetivit, quo intellegi voluit iudicautem atque punientem deum.
quod autem ait, in teinpestatc tua, hoc idem consequenter ex-
posuit diecns, in ira tua: et quod supra dixit, persequeris eos,
hoc postea, conturbabis eos. A.
24. cognoscant, inquit, quia uomen tibi dominus: tam-
(By Google
222 DIB QUELLEN.
quam nun vero nee suo nomine nuneupenrur, quieunque alii
domini nominantur; quoniam serviliter dominantur, et vero
domino comparato nee domini sunt. A.
25. desinit eniin superbire terra, id est, homo, cui dictum
est: terra es, et quid superbit terra et cinis? A.
PSALM LXXXIII.
1. Hommea antequam accedant ad eervitutem dei, fruuntur
in saeculo tamquam deliciosa übertäte, velut uvae aut olirae
pendente«: sed quoniam dictum est: tili accedens ad Servitute»!
dei sta in iustitia et timore et praepara aninmm tuatn ad
tentationem : accedens quisque ad servitutem dei ad torcularia
se venisse cognoscat ; contribulabitur. conteretar, comprimetur,
non ut in hoc saeculo pereat, sed ut in apothecas dei deftuat.
exuitur carnalium desideriorum integumeutis, quasi viuaciw :
hoc enim ei contigit in deeideriis carnalibus .... hoe totum
non fit nisi de pressura. propterea torcularia nominantur ec-
clesiae dei huiua temporis .... filioe Core, interpretatoa
habemus filios calvi .... filii Core, domini scilicet nostri Jesu
Christi, iam oecurrit caritati vestrae ex evangelio, quare calvus
gerebat pereonam Christi, recordamini. quod in ealvariae loco
crueifixua est ... . chrietianorum ergo sunt ista torcularia.
in presauris autem conetituti ad hoc couterimur. A.
2. erat in tabernaculis quibusdam, id est, in torcularibua :
sed deaiderabat alia tabcrnacula, ubi nulla pressura est. in
hia illuc suspirabat, ab his in illa per desiderü. carnalera quo-
dam modo defluebat. A.
3. sed quo deficit? A.
4. defecit uva pressa: sed quo defecitP in vinum et in
lacura, et in apothecae requiem, servanda in qutete magna. A.
5. unde exultatio nisi de spe? A.
6. 7. cor taniquam passer, caro tamquam turtur ....
habebit quendam caelestem locum, perpetuam domum ....
domus tamquam ad sempiternum cligitur, nidus ad tempus
congeritur. corde cogitamus deum, tamquam volante passere
ad domum suam: carne autem agimus opera bona. A.
8. evenit, ut ieiuniorum sacrificia suaviter offerantur, ut
eibum pauperibus demus, et sepeliamus defunetos, aegrotis ser-
viamus, positos in carcere visitemus, et cetera pietatis officia. C.
9. unde autem ibi beati? quid habituri, quid acturi ? A.
10. hoc erit totum negotium nostrum, sine defectu halle-
luia. non vobis, fratres, videatur quasi fastidiuin ibi futurum:
quia si modo hoc diu dicatis, non duratis, ab illo gaudio ne-
cessitas vom avertit. A.
11. quomodo porvemamP . . . desperatione quadain
ay Google
PSALM LXXXI1I., LXXX1V. 223
guborta, ruraua in spem evigilavit et ait : beatue vir, cuius est
auaceptio eius abs te, domine. A.
12. facit ille gradus, quibuB adacendat .... ubi? intus
in eorde. in qua regioneP A.
13. in coovalle plorationia. ut quo adscendatur? A.
15. et quid nobis praestitit ista gratia et benedictioP A.
16. nam et virtutes agendae vitae noatrae quatuor descri-
buntur a multia, et in acriptura inveniuntur. prudentia ....
iuatitia .... temperantia dicitur, qua libidines refreoamus.
fortitudo .... ab hia virtutibua imua in illam virtutem. A.
17. quae erit illa virtua, nisi boHub cootemplationia dei?
. . . deus deorum, Christus christianorum .... finita omni
necessitate mortalitatia , sieuti eet deua apud deum, verbum
apud patretn, per quod facta sunt omnia, apparebit mundia
corde. A.
18. audi ergo me, deus Jacob, et fac me Israel, quando
tiam Israel P cum apparebit deus deorum in Sion. A.
19. protector noater adspice deua. sab umbra alarum
tuarum sperabunt. A.
20. ut praesentia incarnationia geotibus iliuni innotescere
faceret. C. — notus ait Omnibus Christus tiius, ut possimua
ire a virtutibua in virtutem. A.
22. quam multi praeter tabernaculum hoc torcularia domi-
nici, id est, praeter ecclesiam catholicam volonte* aublimari,
et amantes honoris suos, nolunt cognoscere veritatem. A.
23. dominus misericordiam diligit, qua mihi primo aub-
venit; veritatem diligit, ut crodenti det quod promisit. audi
misericordiam et veritatem in apostolo Paulo, priua Snulo per-
secutore . . . . ut cum indulgentiam tantorum scelerum acci-
peret Paulus, nemo deaperaret posae aibi donari quaecunque
peceata .... indulgentiam donavit, coronatn rcddet. A.
24. quam gratiam, nisi de qua ipse dixit: gratia dei aum,
quod sum. quam gloriam, nisi de qua ipse dixit: superest
mihi Corona iustitiaeP A.
25. erit enim postea etiam bonum tu um, quod desideras,
requtes, aeternitas, immortalitaa, inipassibilitas erit poatea. A.
PSALM LXXX1V.
1. In finciu, direxit cor nostrum in Christum, in illum
si iuteudamus, non errabimus, quia ipse est veritas, quo festi-
namus et ipse est via, per quam eurramus. quid est filiia
Core? interpretntur Core ex verbo hebraeo in latinum calvus.
ergo filiia Core filiia calvi. quia est iste calvus P non ut irri-
deamus illum, sed ut ploremua ante illum .... itaque cantat
ei propheta in futurum, et utitur verbis quasi iam praeteriti
(By Google
224 DIE QUELLEN.
temporis : tamquam facta dicit, quae futura crant : quia apud
deum, et quod futurum est, iain factum est. A.
2. praevidens psalnüstu futura miracula, tamquam de
praeterito laetus cxsultat adventu domini benedictam terrani
esse pronuutians, id est, carnem utique, quam ipse est dig-
natus assuiuere. 0.
3. au forte intellegimus hie aliam captivitatem, do qua
omoes hob volumus liberari? . . . quae est ergo illa eap-
tivitas, unde nos volumus liberari? . . . modo ostendo quan-
dam captivitatem, in qua gemimus et unde nos liberari cupimus.
Paulus upostülus procedat, ipse illam dicat .... condelector
eiüin legi dei secundum interiorem hominem: intus delectat
me lex dei. video autem aliam legem in memoria meis, repug-
nantem legi mentis meae. iam audiuti legem, audisti pugnam;
captivitatem nondum audieras, audi quae sequuutur: repug-
nautem, inquit, legi meutis meae, et captivum me dueeutem
in lege peccati, quae est in lnembris meis .... cum diceret,
se trahi captivum a lege in memoria suis repugnante legi
mentis suae, exclamavit sub illa captivitate et ait: infelix ego
homo, quis me liberabit de corpore uiortis huius? . . . gratia
dei per Jeaum Christum dominum nostrum. de hac gralia
dei propheta dicit huic domino Jesu Christo: avertisti capti-
vitatem Jacob, adtendite, captivitatem Jacob, adteudite quia
hoc est, avertisti captivitatem noatrain: non liberando nos a
barbaris, in quo» non ineurrimus, sed liberando noe ab ope-
ribus malis, a peceatis nostris, per quae nobis satanas domi-
nahatur. A.
5. quid est opcruiatiP ut non illa videres. A.
10. petit ergo, ut quia priori generatioui pro pertinaciae
suae qualitate iuste iratuw est dominus, ne seeundae gene-
ratioui idom velit irasci: quae etai a peccato imuiunis esse
non potest, tarnen per gratiam baptismatis et satisfactioueni
confessionis eulparum suarum sordibus desiderat expiari. C.
11. noli tibi ergo arrogarc nee ipsam conventionein :
quia nisi te ille vocaret fugientem, uon posses coaverti. A.
13. salutare tuuui, Christum tuum .... cum apparuerit,
aimiles ei eriinus, quoniam videbimus cum, sicuti est ... .
carnem caro videbat, divinitatem cor uon videbat. A.
14. loquebatur in ill» deua intus, et mundus faciebnt illi
strepitum fori», cohibens ergo aliquautnm ab strepitu mundi,
et avertens se ad se, et a se iu illuin, cuius vocem audiebat
interius, quasi obturans aurem contra tumultuantem vitae huius
inquietudinein .... ait: audiam quid loquetur in ine domi-
nus deus. A. — intus enim loquitnr dominus, id est, spiritus
sanetus. C.
15. noodum est ergo pax, ubi pugna est ... . quae
(By Google
PBAI.M LXXXIV., LXXXV. 225
erit perfecta pax? oportet corruptibile hoc induere incor-
ruptionem, et mortale hoc induere immortalitatem. A.
16. erant quidam, ijui iam timebant eum in gente Ju-
daeorum. A.
17. veritas in terra nostra ex persona Judaeorum, mise-
ricordia in terra gentium. A. — duo testamenta in unius
seriem copulationis adducta sunt, in novo enim misericordia
est, in qua per gratiam liberatur genus humanuni : in veteri
veritas, ubi lex et prophetarum annuntiatio contiuetur. C.
18. si enim non amaveris iustitiam, pacem non habebis
.... non facias alteri, quod tu pati non vis. A.
19. sed ut iustitia de caelo p'rospiceret, id est, ut iusti-
ficarentur hominee divina gratia, veritas nata est de Maria
virgine .... possumuB hinc dicere alterum sensum : veritas
de terra orta est, confessio ab nomine .... coufitere peccata
tua et orietur de te veritas .... intende illum publicanum,
longe a pharisaeo in templo orantem, qui neque oculos ad
caelum audebat levare, sed percutiebat pectus suum dicens :
dominus propitius esto mihi peccatori. A.
20. conti tens illi peccata tua mereberis ab illo delecta-
tionem, et suavitatem iustitiae faciendae dabit tibi, ut incipiat
te delectare iustitia, quem primo delectabat iniquitae. A.
22. iustitia illa est, quae est in confessione peccatorum.
veritas enim ipsa est .... quia ergo ipsa est pritna hominis
iustitia, ipsa fit via deo, ut veniat ad te deus: ibi illi fac
viam, in confessione peccatorum. ideo et Johannes ....
dicebat: parate viam domino. A.
PSALM LXXXV.
1. David autem quod positum est, dominum significat
salvatorem .... per tu tum psalmum orat dominus Christus:
in prima sectione dicens, quae ipsi tantum probantur aptari.
secunda pro membris suis, quorum ipse cnput est, humilius
deprecatur. C.
2. ad inopem et egenutn inclinat aurem, id est, ad
humilcm et ad conti t entern, ad indigentem misericordia; non
ad saturatum et extullentem se et iactantem, quasi nihil ei
desit .... dives enim pharisaeus iactabat merita sua, inops
publicanus conötebatur peccata sua. A.
3. nescio utrum potuerit forte alius dicere, nisi ille, qui
sine peccato erat in hoc mundo .... audeat et corpus Christi,
audeat et unus ille homo clamans a finibus terrae cum capite
siio et sub capite suo dicere: qtioniam sanctus sum. accipit
enim gratiam sanctitatis, gratiam baptismi et remissionis pec-
catorum .... clamet ubique patiens tribulationes, diversas
QF. XXIX. 15
(By Google
226 DIE QUELLEN.
tentationes 9t scandala innunierabilia, dicat: custodi animani
meam. A.
4. ecce illc sanctus non est superbua, quitt sperat in
doniino. A.
5. tota die, omni tempore intellege: ex quo corpus
Christi gemit in preasuris, usque in tinem aaeculi, quo tranö-
eunt presaurae, gemit iate homo et clamat ad deum, et unus-
quisque nostrum pro portione habet clamorem auum in toto
iato corpore, clamasti tu diebus tuia, et tranaierunt dies tui;
auccessit tibi alius, et clamavit diebus suis; et tu hie, ille ibi,
üle alibi: corpus Christi tota die clamabat sibi decedentibua
et succedentibus menibris.' unua homo usque in finem saeculi
extenditur. eadem membra Christi clamant, et quaedam
membra iam in illo requieseunt, quaedam modo clamant, quae-
dam vero cum ipsi nos requieverimua clainabunt, et poat illa
alia clainabunt. totius corporis Christi hie adtendit vocem
dicentis: ad tu clamavi tota die. A.
6. in terra enim erat et in terra amaritudinem sentiebat
. . . . ne omnom tuae gratiae suavitatem amitteret, levavi eam
ad te : ioeunda eam apud te. solus enim tu es ioeunditas :
amaritudine plenus est umndus .... amaudo adscendis, neg-
legendo descendis. atans in terra in caelo es, si diligas
deum. A.
7. suavis, quia post amaritudinem huius mundi dulcis
est ad se recurrentibna. mitis, quia diu sustinet peccatores.
C. — diceret unusquisque sibi coutingere, et alten non ooo-
tingere, nisi inveniremus in scripturia dei David orantem quo-
dam in loco et dicentem : quoniam inveni, domine, cor meuin,
ut orarem ad te. invenirc se dixit cor suum, quasi soleret
ab eo fugere .... videor mihi videre ad hoc dixisse lnitem
deum, quia patitur ista nostra, et expeetat tarnen a nobis
orationem, ut perficiat uob .... quia enim est, fratres mei,
homo, cum quo si coeperit amteus eiua colloqui, et voluerit
illc reaponderc collocutiooi cius, et viderit eum averri a se,
et aliud loqui ad alium, qui hoc ferat. A.
8. nou enim solum misericors, sed inultum misericors. A.
i). quidam invocantes nou ipsum invocant. de quibus
dicitur: deum non invocaveruut. invocaut aed non deum.
invocas, quidquid amaa .... ego, inquis, non hoc petebam,
non inimiii mei petebam mortem, sed vitam petebam filii mei.
quid mali petebam ? nihil nuili petebaa, aicut tu sentiebas.
nam quid si ille raptus est, ne malitia mutaret intellectum
illiusP sed peccator, inquis, erat, et ideo volcbain eum vivere,
ut eorrigeretur .... quid si deus noverat, si viveret, peiorem
futurum? undo ergo uosti, quid Uli prodesaet, mori an vivere?
si ergo non nosti, redi ad cor tuum, dimitfe deo consilium
(By Google
PSALM LXXXV, 227
suiim. quid ergo, inquis, faciam? quid orem? . . . ama
deum tnmquam deum, illo melius nihil est, ipsum desidera,
ipsum concupisce. A.
10. respondeat deus et dicat uobis: vis fignm orationem
tuam in auribus meisP fige in corde tuo legem meam. A.
11. causa, ut exaudires tue, quia in die tribulationis
meae clamavi ad te. paulo ante dixerat, tota die clamavi,
tota die tribulatua sum. nullus ergo christianus dicat esao
dietn, in quo non ait trilm latus, totam diem, totum tempus
intelleximus. tota die tribulatur. quid ergo tribulatio est,
et quando heue est? utique tribulatio. uude tribulatio? quia
quamdiu in corpore sumus, peregrinamur a domino .... poa-
tremo sint copiae, redundet amuentia huius saeculi, detur
eecuritas, quod nou pereant. dicat deus de super: aeternus
in bis eris, aeterua tecum erunt ista, sed meam faciem non
videbis .... gauderemus in Ulis bonis? A.
12. fingant sibi deos, quos volunt, pagani .... quales
deosP oculos habentos et nou videntes, et cetera quae dicit
psalmus consequenter (vgl. Ps. 113,5). A.
13. quia enim ut ille fecit caelum terramque vel omnia,
quae in eis sunt, momentanea possit celeritate perficere. C.
14. modo videtur, quod dictum est. A.
15. cum legamus, et magos Pliaraonis miracula diversa
fecisse, hie dicitur, quod ipse solus miracula possit efficere
.... illa enim vere nequeunt dici miracula, quae ad nullam
utilitatem simulata deeeptis oculis blandiuntur. C.
■ 16. via tua, veritae tun, vita tua, Christus . . . . qui
praeter viam sunt, christiani non sunt, aut catholici nondum
sunt: deducantur ad viam. sed cum perdueti fuerint ad viam,
et catholici in Christo facti fuerint, ab ipso deducantur in
ipsa via, ne cadant .... nani qui in via et veritate deducis,
quo nisi ad vitam perducisP deducis ergo in illo ad illum. A.
17. et ideo utraque miacenda sunt, ut et sub spe timea-
mus, et sub timore laetemur. C.
18. intellegamus. tamquam duo inferoa esse, superiua
et inferius .... ergo inter ista duo fortasse inferoa, quorum
in uno quieverunt animae iustorum, in altero torqueotur ani-
mac impiorum, adtendens quidam ornna hie, iam hie in cor-
pore Christi positus, et orans in voce Christi, eruisse deum
aniraam suam ab inferno inferiore dixit, quia Hberavit se a
talibua peccatis, per quae posset deduci ad tormenta inferni
inferioris. A. — nunc gratias agens tideüs populus dicit nni-
mam suam ab inferoo inferiori, id est poenali, esse libo-
ratam. C.
19. ai ab ipso domino aeeipiamus haue vocem, praeter-
euntes legem Judaei erant. A.
]&•
ay Google
228 DIE QUELLEN.
20. synagoga potentium est coiigregatio auperbornm. A.
21. quomodo non proposueruntV nun intellexerunt
deuni, tit homini parcerent. A.
23. transeat tempus patientiae, veniat tempus iudicii.
quomodo, da pote^tatem puero tuo? pater non iudicat qutim-
quam, sed omne Judicium dtdit filio. A.
24. dominus filius ancillae. cuiua ancillae? cui nas-
citurus quando nuntiatus est, respoudit et ait: ecce ancüla
domini, ßat mihi secundum verbum tumn. salvum fecit filium
ancillae auae et filium suum: filium suuin in forma dei, filium
ancillae euae in forma servi .... dicat et unusquisque
chriatiauus in corpore Christi poaitus: salvum fac filium an-
cillae tune .... sed quare non dicit et hoc? an non aervis
dictum est: sedebitis super duodeeim sedes iudicantes duo-
deeim tribus Israel? . . . filiua paganae quomodo potent esse
filius ancillae ipaius? est quidem paganae filiua carnaliter, sed
filius ecclesiae spiritaliter. A.
25. quod signum niai resurrectionis? A.
PSALM LXXXVt
1. Filüs Oore significaut fideles christianos . . . . se-
quitur, psalmus cantici, ut de huius saeculi tabemacuüs ad
inte liegend am supernae civitatis ilevemur. psalmus voim de
superioribus sonaus commonet nos caelcstia cogitare. C.
2. qui sunt montos sanett, super quo» fundata est ista
civitasP alter quidam eivis planius hoc dixit, apoatol üb Paulus,
civis inde proplicta, civis inde apostolus .... fundamentum,
inquit apoatolua, nemo potest ponere praeter id quod positum
est, quod est Christus Jesus, quomodo ergo fundamenta
prophetac et apostoli, et quomodo fundamentum Christus
Jesus, quo ulterius nihil est? quomodo putamus, nisi quem-
admodum aperte dicitur aauetus aanctoruin, sie figuratc
fundamentum fundamontorum? A. — novus ordo faetus est
laudis eximiae, ut de fundamentis civitatis supernae* propheta
sumerc videretur initium .... fundamentum eiua Christus
eat dominus. C.
3. iam ideo prardocutus sum, ne putetia alia esse funda-
menta, nlias portas. quare sunt fundamenta apostoli et pro-
phetae? quia eorum auetoritas portut infirmitatem noatram.
quare sunt portae? quia per ipsos jntramus ad regnum dei:
praedicant enim uobis .... sed quia erant quaedam taber-
nacula temporalia et imnginaria. loquitur autem iate de civi-
tatc quadam, quam spiritaliter intellcgit, cuiua umbra et figura
erat illa terrena, ait: diligit dominus portas Sion super omnia
tabernacula Jacob, diligit illam spintalem civitatem auper
(By Google
PSALM LXXXVI., LXXXV1I. 229
omnia figurata, quibua intimabstnr illa civitas «empor manens
et sempor caelestis in pace. A.
5. non solus est ille populus Judaeorum natua ex carne
Abrahae, sed ibi omnes gentes, quarum quaedam nominatae
sunt, ut oiiinos intellegantur. A.
7. ecclesiae catholicae iriatrcm synagogam forsitan hoc
loco non inconvenienter advertimus, quam per Sion montem
frequenter intellcgendam esse iam diximus. C.
9. ot non solum legem per Moysen dedit, verum etiam
ante mundi initium ipee noscitur fuisse prineipium. C. —
unde ista scitis? A.
10. commonet enim frequenter in evangelio, quae de
ipso praedixerit Moyaia et quae prophetae. C.
PSALM LXXXTII.
Ucberachr. u. 1. Pro melech antem latine pro choro
dici potest .... domini hie pnssio prophetatur. dicit autem
apostoius Pet'ua: Christus pro nobia paaaus est, relinquens
nobia oxemplum. ut aequamur veatjgia eius. hoc est respon-
dere. dicit etiam apostoius Joannes: sicut Christus animam
auaiii posuit, ita et nos debemiiB animam pro fratribua ponere
. . . . ita in hoc cantico passionia prnecedentem Christum
subaequitur chorus martyrum in finem caelestium coronarum.
hoc enim canitur fiüis Corc. id est, imitatoribua passionia
Chriati .... et hie cat. intellectus Aomam Iaraelitae: quod
in titnii huiua ultimo poaitum eat. Aemam quippe inter-
pretari dicitur, frater eiua. eos enim fratrea suos Chriatus
faecre dignatua est, qui s'aeramentum crucis eius intellegunt
et non solum de illa non erubeseunt, verum etiam in illa
fideliter gloriantur, non de suis meritis e\toilcnteB, aed eiua
gratiae non iDgrati, ut unieuique eorum dici posait, ecce vere
Israelita, in quo dolus non est. A.
2. oravit enim et dominus non seeundum formam dei,
sed seeundum formam servi: seeundum hanc enim et paasua
eat; oravit autem, et cum in laetis rebus ageret, quod diei
nomine, et cum in adversis, quod noctis nomine signincari
arbitror. A.
4. quod eat: intret in conspectu tuo oratio mea, idip-
Bum est: inclina aurem tuam ad precem meam. A.
5. non enim vitiia, per quae homini dominatur iniquitaa,
animam illam repletam possumue dicere: aed forte doloribus,
quibus anima suae carni in eius pasaione compatitur. non
enim vel ipse qui dicitur corporis dolor, potest esse sine
anima, quem inevitabiliter imminentem praecedit tristitia, A.
6. tunc ait Ulis: triatis eat anima mea usque ad mortem. A.
(By Google
230 DIE QUELLEN.
7. utiqiie a iieacientibus, quid facerent, qui eom sie mori
putaverunt, ut moriunhir homines ceteri .... lacum enim
dixit vel miseriae vel inferni profunditatera. A.
9. inter mortuos über, qui ia potestate habebat ponere
auimam euam et iterum sumere eam. A.
11. ubi est domini Christi a ceteris mortui» animad-
vertenda discretio. nam et ipse vulneratus est, et mortuua
poeitua in aepulcro. sed Uli, qui nesciebant, quid faciebant
.... quorum deus adhuc uon memiuit, id est, quoram non-
dum tempus resurgendi advenit. ideo uamque mortuos con-
suevit scriptura dicere dormientes. quia evigilaturos, id est,
resurrecturos vult intellegi. aed hie vulneratus et dormiens
in sepulcro die tertio evigilavit .... unde loDge distal ab
eis, quorum ad talem resurrectionem deus non memiuit ad-
huc. A.
12. ipsi adiutorio mauus tuae privati sunt, qui me sine
adiutorio esse putaverunt. foderunt enim, sicut dicit in alio
pealmo, ante faciem meam foveam, et ineiderunt in eam. A.
13. quid est autem lacus rafimus, uisi profundiBsima
miseria. A.
14. umbra enim mortis nescio utrum mors corporis hie
intellegenda sit, an illa potius, de qua scriptum est: qui
Bedebaut in tenebris et umbra mortis, lux orta est eis: quia
credendo in lucem et in vitam ex tenebris et morte impie-
tatis edueti sunt, taiem ergo Uli, qui nesciebant quid facie-
bant, dominum putaverunt, et inter tales nesciendo posuerunt,
qualibns nc hoc essent, ipse subvenit. A.
15. quemadmodum tili putaverunt .... apud eos enim
sie erat, quod ira dei non solum commota, verum etiam
confirmata fuerit super eum, quem usque ad mortem, nee
quamlibet mortem, sed quam prae ceteris exsecrabilius habe-
bant, id est, usque ad mortem crucis perducere potuorunt. A.
16. quae duo sie expoeuimus, ut suspensiooes diceremus
comminationes, fluetus autem iam ipeas passiones .... omnia,
quae impendebant, evenisse significat. impendebant autem,
3uamdiu in prophetia futura imminebant, omuia, quae de
Hub passione praedieta sunt. A.
17. notorum, significans apostolos . . . . isti ergo noti
longo facti sunt, quando ipsius passione dispersi sunt. C.
18. in abominationem vero tunc positus est, quando
praetereuntes scribae et pharisaei crueifixo imputabant di-
centes: vah qui destruit templum dei, et in triduum aedificat
ülud. C.
19. traditus est a Juda. C. — non ostendebam, quis
eBBem. A. — non mauifestavi divinitatem meam. R.
20. sed nimirum oculos suos dixit membra, quae in suo
(By Google
PSALM LXXXTII. 231
corpore, cui caput est ipso, clariora et eminentiora et prae-
cipua riiligobat .... quapropter et ilii oculi. i<l est, sancti
apoatoli, quibus non revelaverat caro et sanguia. sed pater
eius, qui in caelis est ... . videntes eum tradi, ac tanta
perpoti mala, quoniatn non eum videbant, qualcm volebant,
quia non egrediebatur, id est, non manifestabatur in virtute
et potentia sua. sed in suis interioribus occultus, omnia quasi
superatus atque impoteDS pcrferebat, infiniiati sunt ab in-
opia. A.
21. hoc quidem et apertissime fecit, cum pendi'ret in
ügno. A.
22. convenienter per extentas nianus tota die conti-
nuationem bonorum operuin intellegere possuuuis, a quorutn
nunquam intentione cessavit. A.
23. sed mortui«, id est, non credentibus mirabilia nequa-
quum fecit, dum eos ad Konversionen) perducere non potuit
infidelitas sua. mirabilia enim illis fluni, qui magnalia domini
sub credulitate conapiciunt. C.
24. id est, quia non a medicis exsuscitabuntur homines,
ut eontiteantur tibi. A.
25. nimis enim oeculta doi gratia est, qua horainum
mentes quodam modo reviviseunt, ut possint a quibualibet
eius miuisteriia praeeepta sanitatis audire. quam gratiam
commendat in evangelio dicens: Demo potest venire ad me,
nisi pater. qui tniait me, traxeiit eum . . . . aic autem dictum
est in sepulcro. qui et superius signifieati sunt nomine mor-
tuoruiii, ubi ait: numquid mortui« facies mirabilia? animae
namque mortuae corpus sepulcrum est. A.
20. infidelen enim significantur nomine tenebrarum ....
sie et terra oblila. homo est, qui oblitus est deum. A.
27. in quibus verbis iiim intellegendua est dominus
Christus ex voce corporis sui loqui, id est, ecclesiae. quid
est enim, et ego: nisi quia fuimiis et nos aliquando natura
filii irae sicut et ceteri? sed ad te clamavi, ut aalvus essem.
quis enim me discernit ab aliis filiis irae, cum apostolum au-
diam, ingratos terribiliter increpantem aedieentem: quis enim
tc discernit? A.
28. iam mane, posteaquam nox infidelitatia et tenebrae
transierunt .... quia restat illa clarincatio, ubi illumina-
buntur oeculta tenebrarum. et manifestabuntur cogitotiones
cordia, et laus erit unieuique a te, nunc in ista vita, in ista
Eeregriuatione, in hac luee fidui, quae in comparatione tene-
rarum infidelium iam dies est, sed in comparatione diei, ubi
videbimus facie ad faciem, adhuc nox est, adhuc oratio mea
praeveniet te. A.
29. 30. ad hoc enim oratio aanetorum dilatione tanti
(By Google
232 DIE QUELLEN.
beneficii et tribulationum adversitate quasi repellitnr, ut tam-
quam ignis flatu repercussus inflammetur ardentius ....
et avertit deus ab orautibua faciem, non exaudiendo ad id,
quod volunt, quando sibi neaciunt non expedire, quod pe-
tont. A.
31. et inops est ecclesia, cum esurit et sitit peregrina,
unde satietur in patria. A.
32. baec crescit persecutionibus. C.
33. exaltatuB autero, id est; mei exaltati sunt in pro-
speritatibus, ne deficiant in labore; et iterum humiliatua sum,
id est, humiliati sunt mei per adversa, ne superbirent in pro-
speritatibus. R.
34. de infideli dictum est : ira dei manet super eum. A.
35- et terrores dei contorbant infirmitatem, quia omne,
quod aoeidere potest, etiamsi non aeeidat, prudenter time-
tur. A.
37. terrores utique venturi iudieii. C.
38. saepe amict et noti pereclitantes aeeundum saeculum
sanetos formidine deserunt. de quibus dicit apostolus: omnea
me reliquerunt, non Ulis imputetur. A.
PSALM LXXXVIII.
1. Interpretatio tarnen nominis huiua robuatum in-
dicat. A.
2. in generatione vero et progenie, quod sddidit, duoa
significat populoa, Judaicum scilicet et gentilem. C.
3. boc canto, haec est veritas tua, huio annuntiandae
aervit os meum. A.
4. caeli, sicut saepe diximus, significant apostolos, quo*
rum praedicationibus actum est, ut inculcaretur gentibus re-
ligio chriatiana. C.
5. quod testamentum, nisi novumP quod teetamentum,
nisi quo renovamur ad novam hereditatemf A.
6. videamus ergo, quid iuraverit deus. A.
7. seinen tuum, non tantum illam caraem Christi natam
ex virgine Maria, sed etiam noa omnea credentes in Chris-
tum. A.
8. eat enim generatio nunc carnis et sanguinis, erit
generatio futura in resurrectione mortuorum .... sedet ergo
in nobis regnana in nobis: sedet etiam in alia generatione,
quae fuerit ex generatione mortuorum .... praedicemus et
portando deum caeli simus. A.
9- non merita sua eonfitebuntur caeli, sed confitebuntur
caeli mirabilia tua, domine. A.
10. excipiat eccleaia rorem caelorum, sitienti terrae
(By Google
PSALM Lxxxvm. 233
pluant eaeli et germinet exctpiens pluviam gennina bona,
opera bona. A.
11. quid praedicant caeli? quid conti tabuntur in ec-
clcsia sanctorum f quoniam quis in nubibua aequabi tur domino ?
... ai igitur nubes sunt praedicatores veritatis, quaeramus
pritno, quare sint nubea. iidem quippe eaeli, iidem nubes: caeli
propter fulgorem veritatis, nubes propter occulta camia ....
cuiua enim oculi nubem penetrant? ergo nubes in carne prae-
dicatores veritatis. venit et ipse omnium creator in carne. A.
12. ille ab aeterno filius genitus per naturam, nos a
tempore facti per gratiam. A. ,
13. quis ergo in nubibua aequabitur domino .... quo-
niam non posaunt aequales illi esse, consüium ipsorum sit
credere in illum. A.
14. super oranes, qui in circuitu eius sunt, sancti aci-
licet, quoa superius dei filios dixit, qui dono ipsiua gratiae
proximantur. C. — ille, qui ubique est. voluit per carnem
in uno loco nasci, in una gente conversari, in uno loco cru-
cifigi. ex uno loco rcsurgere, ex uno loco in caelum adscen-
dere. ubi hoc fecit, in circuitu eius gentee sunt .... tu
Juidem in illo loco de nube propria intonuisti, sed ad rigan-
am in circuitu gentium aliaa nubes misisti. yere potens im-
plesti, quod dixisti: a modo videbitis filium hominis venientem
in nubibus caeli. A.
15. 16. aancti enim ditantur virtutibus. non doininantur:
tu autem illis rebus imperas, quibus illi te praestante prae-
clari sunt, merito repetitum est: quia aitnilia tibi, tu ex te
potens es, illi de te: illi vcritate tua illuminati sunt, tibi autem
vtritas tua individue semper inest. C.
17. diffundant veritatem tuam in circuitu tno, non timeant
rabidoa fluctus. A.
19. perdidit quod tenebat diabolus: quia superbus non-
nisi superbos tenebat .... illum ergo vulneraeti, cui tot
abstulisti. vulneratum enim intcllegas diabolum, non pene-
trata carne, quam non habet, sed percusso corde, ubi super-
bus est. A.
20. inimieos autem dicit infideles Judaeos. C.
21. tui sunt caeli. per quos praedicata est vcrilas in
circuitu tuo, tua est terra, quac excepit veritatem in circuitu
tuo. A. — ideo enim triumphavit in caelo de superbo dia-
bolo, ideo in terra de perfido Jndaeo, quoniam ipsius erat
utique caelum et terra .... sensus ergo talis est: cur vo-
luerunt stulti in te saevire in hoc mundo. 0.
22. non enim aliquid contra te valet, contra creatorem
suum. A.
23. quid ergo timeo aquilonem, quid timeo maria? est
(By Google
234 DIE QUELLEN.
quid ein in aquilone diabolua, qui dixit, ponam eedem meam
in aquiloncm, et ero similis alliasimo. A.
24. Thabor interpretari dicitur veniens lumen ....
Hermon autent intcrpretatur anathema eius. cuius, nisi dia-
boli vulneratio superbiP A. — Thabor et Hermon montea
sunt Syriae provinciae .... Thabor enim dicitur veniens
lumen .... Hermon significat anathema eiua, id est diaboli,
quod a christianis domino veniente suscepit. dignum enim
fuit, ut praesente lumine tenebrosus diabolua vinceretur. isti
ergo exsultabunt in nomine domini. C.
26. rogat enim. ut manus, id est, operatio firmetuv in
auperbos .... exaltetur autem dextera tua. hie fortaase
dictum est, id est, clarificetur numerus praedestinatoruni. qui
est ad dexteram collocandus. C.
27. ponentur quidam ad dexteram, et quidam ad sini-
stiam .... iustitia et Judicium praeparatio aedis tuae: utique
in die iudieii. nunc ergo quid? A.
28. praecedente misericordia tua deles peccata mea et
exhibendo veritatem imples promiasa tua. A.
31. Thabor ille et Hermon in noraine tuo exaultabunt:
si volunt, tota die, in nomine tuo. ai autem exaultabunt in
nomine suo. non tota die exaultabunt. A.
ü2. quidam enim notantur ab apoatolo, quo! zelum dei
habeaut, aed non aeeundum scientiam, ignorantea dei iuatitiam
et suam voleutes constituere. et non in lumine tuo exsul-
tantes iustitiae dei non sunt suliiecti. A.
34. aas «ratio, id est. gloria illa incarnationis a saneto
Iarael probatur impleta. C. -- rovelasti hoc prophetis tuis.
ideo locutus es eis in adapectu, id est, in revelatione: unde
prophetae videntea dicebantur. A.
38. de illo enim dicitur: unxit te de,is, deus tuus, oleo
exsultationis prae partieipibus tuis. A.
40, 41. nara licet in eura saevierit diabolua, qui est
protcrvuua humanitatis inimicus: licet .Inda, filius iniquitatis,
nocere praeaumserit , nullua tarnen eorum peccatum, quod
iuste aecusare potuisset. invenit. C.
42. comminuuntur omnea infideles, credunt paulatim, et
a populo dei bibuntur, in corpus Christi traiieiuntur. A.
43. et videntes non se habere, quo fugiant ab omni-
potente, conversi fugiunt ad omnipotentem. A.
44. debemus ei roddere tniaericordinm et veritatem:
misericordiam, ut miserorum misereamur, veritatem, ut non
inique iudicemus. A.
45. cornu hie significat invictiesimam potestatem. de
qua ipse in evangelio dicit: data est mihi omnis poteatas in
caelo et in terra. C.
ay Google
PSALM LXXXYW. 235
46. hoc eet, doininabitur gentibus. A.
47. flumina currunt in mare, cupidi homines in ama-
ritudinem huhia eaeculi prolabuntur: omnia tarnen genera ista
Christo Bubdita erunt. A.
49. dictum est: et adorabunt cum omnes reges terrae. C.
50. propter ipsum fidele testamentum, in ipso mediatum
eet testamentum, ipse mediator testamenti, ipse signator tes-
tamenti, ipse fideiussor testamenti, ipso testis teetamenti. ipse
cohcres teetamenti. A.
51. semen eius, quae est hereditas eius. A.
52. dies caeli anni sunt illi, de qiybus dicitur: tu autem
idem ipse es, et anni tui non deficient. dies terrae succe-
dentibus urgentur, praecedentes excluduntur, nee qui succe-
dunt manent, sed veniunt, ut eant .... dies autem caeli et illi
anni non deficientes. A.
53. hos duos versus dicit de populo christiano, qui vere
dieuntur filii sponsi. C.
57. unam iurationem pro vita nostra liabuit, qui pro
nobis ad mortem unicum suum misit. A.
58. semen Christi sunt omnes. qui ei mente fideli cre-
diderint: quia in ipsis futurum regnum eeminatura est, quod
Ventura messis ostendat. C.
59. eedea ergo eius omnes, in quibus regnat deus, sie
erunt, inquit, in conspectu meo aicutsol: quia iusti fulgebunt
in regno patris mei sicut sol. A.
60. sed quae lumi ? perfecta in aeternum. etenim etsi
perficitur luna ista, qumn novimua, alio die ineipit minui,
posteaquam perfecta fuerit. sicut Inna, inquit, perfecta in
aeternum; sie perficietur Bedes eius tamquam luna, sed luna
in aeternum perfecta .... quia perficiet nos deus et in
nnimo et in corpore, seeundum nnimum dictum est: sicut
sol in conspectu meo, quia animum non videt nisi deus: et
sicut luna, iam caro. A.
61. vera dicebantur omnia de resurrectione mortuo-
ruRi. A.
62. David positUB erat, cui promitterentur haec omnia
in Bemine eius, quod est Christus, implenda .... manet
omnino, deus, quod promisisti. nam Christum tuum non ab-
stulieti, sed distulisti. A- — de regno eiectus, a filio Abaa-
lom fugienB nudis pedibus ambulavit, et increpationes filii
Jemini Bub durissimis opprobriis sustinebat. C.
63. ubi est enim testamentum vetus Judaeorum? ubi
est terra illa promissionis ? . . . regnum Judaeorum quaeris,
non eat; eacrificium Judaeorum quaeris, non est; sacerdotium
Judaeorum quaeris, non est. A.
64. immolatio siquidem peeudum et observantia sabba-
(By Google
236 DIE QUELLEN.
tonim, quae prius figuraliter agebantur, veniente verttate sub-
mota sunt. C.
65. omnes macerias eiua, quibus eum munieras. A.
66. munitiones eius poauiati formidinem, ut culpis faeien-
tibua ipaurn dominum formidarent, cuius solebant munitiono
vallari. C.
67. omnes transeuntes viara, omnea scilicet gentes. per
viam, hoc est per vitam istam transeuntes diripuei-unt Is-
rael, diripuerunt David. A.
70. quomodo solebant pauci dimicare, miiltos proster-
oere. A. a
71. ligatum tarnen flagellet, quem mundet, non diaaolvat
ab emundatione. si enim dissolvit ab emundatione, iam non
habet m und an dum, sed proiiciendurn. a qua ergo emundatione
disaolvitur Judaeus? a fide. ex fide enim vivimus, et de fide
dictum est: fide mundans eorda eörum. A.
72. sedes enim pro regno posita est, quae merito dicitur
in terra collisa, quaudo divisus populus atque confractus par-
ticulatim toto orbe dispersus est. C.
73. putabant se in aeternum regnaturos. A.
75. in finem, hie saeculi terminum debemus advertcre,
3uando, sicut saepe dictum est. expeetatur innumera oonversio
udaeorum. C. — quia cnecitas es parte Israel facta est, ut
plenitudo gentium intraret, et sie omnis Israel salvua fieret
interca tarnen exardescet sicut ignia ira tua. A.
76. David iste dicit poaitus in spe in Christo: memento,
3uae est subatantia mea. non enim quia Judaei defecerunt,
efecit subatantia mea .... veniet seinen, cui promtssum
est. A.
77. ecce omnes filii liominum icmnt in vanitatem, tu
tarnen non vane illoa constituisti. cum ergo icrunt omnes in
vanitatem, quos tu non vane constituisti, uude eos mundares
a vanitatc, numquid nihil tibi servasti? . . . sanetum suum
admirabilem fecit, Ende omnes a vanitatc mundavit. A.
78. etai ceteri fidelea eius resurgent a mortuis, et vivent
et ipsi in aeternum, non videbunt mortem, non tarnen aniraam
suam ipsi ement de manibua inferni. ille qui eruit animam
siiam de manibua inferni. ipse eruit animas fidelium suorum.
ipsi se eruere non possunt. proba, quia ipae animam suam
eruit. A.
79. dixerunt ista martyres, quorum natalitia celebramus.
A. — et impleat promissiones, quas se David fecisse nos-
cebat. 0.
80. iam illo viventc, iam in caelo ad dexteram patris
aedente, opprobria obieeta sunt christianis: crimen de Christo
chriatiani diu habuerunt .... ibam, inquit, praeriieare, et
(By Google
P8ALM LXXXYW., LXXXIX. 237
opprobria audiebam, et in sinu meo contiiiebam ; quia imple-
bam .... diu continuerunt christiani opprobria in sinu euo,
in corde auo, nee audebaut resiatere conviciantibus : antea
cum crimen videretur responderc pagano, nunc iam crimen
est, renianere paganum. gratias domino, memor fuit opro-
briorum Dostrorum .... iam modo nemo insultat chris-
tianis- A.
81. inimici tui, domino, et Judaei et pagani. A.
82. hoc enim obieceruut, quia mortuus est Christus, quia
cruci&xus est Christus, quid obiieitis inaaniP . . . ille non
Serimebatur, sed commutabatur. mortuus dicitur propter tri-
uuin .... mutatus est ille a temporali vita ad aeternam,
mutatus est a Judaeis ad gentes, mutatus est etiam a terra
in caelum. eant nunc vani inimici tui et adhuo exprobrent
commutationem Christi tuL utinam et ipsi mutentur: commu-
tationem Christi non exprobrarunt. sed displicet Christi
mutatio, quia ipsi mutari nolunt. neque enim est Ulis com-
mutatio, et non timuorunt deum. A.
PSALM LXXXIX.
1. Psalmus iste intitulatur oratio Moysi hominis dei,
non quod a Moyse sit conscriptus, sed alicuiiis significationis
gratia tanti meriti servi dei nomen appositum est, quo diri-
gatur legen ti 8 vel audientis intentio. B. — intitulatur psal-
nuis iste nomine Moysi, non quod Moyses fecisset eum, sed
quia ipse eus minister veteris testamenti et propheta novi, in
ipso ininisterio disorevit nobis vitam veterem et vitam no-
vam . R.
2. sive in omni geueratione, sive in duabus generatio-
uibus, vetere et nova. A.
3. montium nomine signifteentur celsitüdines angelorum,
et terrae nomine humilitas hominum . . . . a saeculo et us-
qui* in saeculum tu es; quod convenientius dicevetur, ab
aeterno in aeternum. A.
4. id est, ne a tuis aeternis atque sublim ibus horao
aversus, temporalia coneupiseat, sapiatque terrena. A.
5. et hoc a deo petit, quod deus ipse praeeepit ....
sine cuius adiutorio per arbitrium voluntHtis tentationes liuiu«
vitae superarc non possuinus. A.
7. et sicut vigilia in nocte, cum vigiliae spatium non
haben t amplius tres horas. A.
9. manc, id est priua. A.
11. deeidat, urique in mortem. A.
12. durescat, in cadavere. A.
13. arescat, in pulvere. A,
ay Google
238 DIE QUELLEN.
14. defecimus in infirmitate, conturbati suniua mortis
timore. infirmi eoim facti sumus, et infirmitatem finire trepi-
damus. alter te, inquit, cinget, et feret, quo tu non Tis:
quamvia martyrio non puniendum, sed coronandum. et ipsiua
domini anima no.s in se transfigurans tristis erst usque ad
mortem: quooiam et domini exitus noonisi mortis. A.
16. haec quidom verba videntur exprimere brevitatem
miseriamque vitae huiua .... multo brevius vivunt, quam
, vixerunt antiqui. A.
17. quoniam longioris vitae praeaumtione peccabant. C.
18. in rebus corruptibilibus laborabamus, corruptibilia
opera texebamus. A.
19. quod datur intellegi in temporalibus rebus, ideo
septuaginta: quia tempoialia promitti videutur in vetere tes-
tamento. A.
20. non in rebus tempornlibus, sed in aeternis, octo-
ginta anni, quod novum testamentum in spc est renovationis
et resurrectionis in aeternum. A.
21. quia licet in novo testamento constituti simas, quod
octogenariua siguificat numerus, ampliue habet haec vita nostra
laborem et dolorem, dum in nobismetipsis ingemiscimiu, adop-
tionem expectantes rcdemtionem corporis n ob tri. A.
22. et boc ad misericordiam dei pertinet: unde sequitur
et dicit: quoniam aupervenit super nos mansuetudo et com-
piemur. quem euim diligit dominus, corripit; flagcllat autem
oinnem fifium, quem recipit: et dat etiam magnis quibusdam
stimulum carnis, a quo colaphizentur, ne extollantur in mag-
nitudine revelationum suarum, ut virtus in infirmitate per-
ficiatur. A.
24. et a paucis eruditis maior eius ira intellegitur vana
et seductoria felicitas impiorum. hanc üle non noverat, cuius
pene commoti sunt pedes, quia zelavit in peccatoribua, pacem
peccatorum iutuens: sed didicit eam, cum intraret in sanctu-
arium dei, et intellegeret in novissima: quo pauci intrant, ut
diacant prae timore dei dinumerare iram eius et prosperitatem
hominum malorum numero applicare poenarum. A. ,
25. quid est ergo: dexteram tuam sie notam fac, niai
Christum tuum, de quo dictum est, et brachium domini cui
revelatum est. sie notum fac, ut in eo diacant fideles tui ea
magis a te poscere et sperare praemia fidei. quae non appa-
rent in vetore testamento, sed revelantur in novo .... deni-
que seeundum hanc orationem hominis sui sie notum fecit
Christum suum, ut suis paesionibus demonstraret , non ea
munera, quae videntur sonare in vetere testamento, ubi sunt
umbrae futuroruni, sed aeterna esse coneupiscenda. A.
ay Google
PSALM I.XXXIX. 239
26. consuetudinem Biiam vir sanctus opera tur, qui dicit
in exodo: esto placahilia super nequitiam populi tui. C. —
et ipsos enim compeditos vel eruditcs corde in sapientia sie
notns deus fecit in novo teetumento, ut pro fiele, quam Judae-
orum et geotilium detestabatur impietas, oninia contemnerent,
et ein se privari paterentur, quae magna putant promiasa in
vetere teatamento, qui carnaliter iudicant. et quoniam cum
sie noti ficrent. ut illa contemnerent, et desiderandia aeternis
5er suas passiones teatimonium perhiberent {unde et testes
icti sunt, sie euim graece martyres appellantur), multa et
iDiiltum mala et acerba temporalia pertulerunt: hoc adtendit
iste homo dei, et spiritus prophetieus per Moysi vocabulum
figuratua, et ait: convertere domine quousque. et deprecabilis
esto super servos tuos. vox est eorum, vel pro eis, qui
multa peraequente isto saeculo mala tolerantes, innoteseunt
compediti corde in sapientia, ut nee tantis malis coacti refu-
giant a domino ad huius saeculi bona. A.
27. repletum se ergo dicit hac misericordia mane, id est,
lucida contemplatioue : quoniam vir sanctus Christi domini
praevidebat adventum. C.
29. ipsi enim servi tui opera tua sunt. A.
29, 30. nunc eadem siroili fine concludit, ut peccan-
tibus Judaeiä parcat, et ftlios eorum saneta credulitate recor*
rigat; quatetius si illi, iniquitate sua faciente, dispersi sunt,
saltem eorum soboles in tine saeculi con versa, ad veniam
perveniro mercatur. C.
31. unde dicitur: signatum est super hob lumen vultus
tui, domiue. A.
32. ut non ea pro rerum terrenarum mercede faciamus:
tunc enim non dtrevta. sed curva sunt. A.
33. huc usque psalmum istum niulti Codices habent: sed
in nonnullis legitur alius ultimus versus: et opus manuum
nostrarum dinge .... omuia bona opera nostra unum opus
est earitatis. plenitudo enim legis Caritas .... tamquam
ultimo versu volens ostondere, ipsa opera unum opus esse,
id est, ad unum opus dirigi . ... ad hoc existimo hominis
dei Moysi nomen titulo eius inscriptum, ut eis, qui pio recte-
que scrutantur scriptum«, eo modo imitarotur etiam legem
dei, quae per Moysen ministrata est, ubi pro bonis operibus
sola vel peno sola praemia terrenomm bonorum deus polli-
ceri videtur, sine dubio habere aub velamento talo aliquid,
quäle iste psalmus ostendit. sed cum quisque transierit ad
Christum, auferetur velamen, et rcvelabuntur oculi eiua, ut
conaideret mirabilia de lege dei: donante illo. cui dieimus:
revela oculos meos, et comüderabo mirabilia de lege tua. A,
ay Google
PSALM XC.
' 1. David autem hie ipsum prophetam debemua ad-
yertere. C.
2. quis est, qui habitat in adiutorio altisaimi? qui non
est BuperbuB, quomodu Uli, qui mandueaverunt, ut easent
quasi dii, et perdiderunt- quod erant facti hominca immor-
tales. in adiutorio enim suo habitare voluerunt, non in adiu-
torio altissimi: ideo suggestionem serpeutis audierunt, prae-
ceptum dei contemserunt, et invenernnt hoc eveniase in se,
quod minatus est deua, non quod promisit diabolus. A.
3. quis hoc dicit domino? qui habitat in adiutorio al-
tissimi. A.
4. quid est quod dico? tendit diabolus et angeli eins,
tamquam venantea tendunt muscipulas .... aed quid est, a
Terbo asperoP mnltos per verbum asperum misit in musci-
pulam diabolus: verbi gratia, qui voluerint esse christiani
inter paganoa, insultat>res patiuntur paganos .... sed sunt
multi male viventes christiani. inter quos qui voluerit bene
vivere .... patitur verba aspera, et dieunt: magnus tu,
iustus. tu es Elias, tu es Petrus, de caelo venisti. A.
5. acapulis innituntur alae, et in alis sunt pennae, et
ideo per scapulas alae et pennae intelleguntur. B.
6. tamquam acutum veritas eius est: nt non misceat
eos, qui in seipais sperant, cum eis, qui in deo sperant. A.
7. cum quiBque ignorans peccat, tamquam in nocte
peccat: cum autem aciena peccat, tamquam in die peecat A.
8. teutationem, quae fit in ignorantibus levis, timorem
nocturnum appellavit. A.
9. recte hie intellegtmus daemonium meridianum peree-
cutionem vehementem .... quotoodo antea tusaerant: qui-
ounque confessus ee fuerit chriatianum , feriatur, itiaserunt
postea: quieunque confessus se fuerit. christisnum, torqueatur
et tamdiu torqueatur, donec neget se esse chriatianum ....
multi ergo ceciderunt a daemonio meridiano. quam multi
vultis noBaeP sequitur et dicit. A.
10. qnibusdam promisit Christus, quia cum illo iudica-
bunt : apostolis scilicet, qui dimiscrunt omni« et secuti sunt
eum .... tales multi cum essent illo tempore, qui dtstri-
buerant omnia Bua pauperibus et sibi iam promittebant, quia
sessari*erant cum Christo, el iudicaturi gentee, fervente ca-
lore persecutionia tamquam a daemonio meridiano defecerunt
in tormeutia. A.
11. multi eruut, qui iudicabunt, aed pauciores erunt
quam illi, qui ante tribunal atabunt: quia illi tamquam mille,
illi tamquam dena millia .... sed inulti promittunt sibi,
(By Google
l'HALM XC. 241
quia mdicabunt cum Christo, quia dimittunt omnia nun. et
sequuntur Christum; aed habent pracaumtionem de 8«, haben t
quendain typhuin et superbiam, quam deus solus potest
no sau .... andient in fine ad dexteram positi: venite bene-
dicti patria mei. A.
12. ad te autem, id est, ad caput et corpus, non ap-
propinqnabit ruina et dacmoniuiii meridinnuin. A.
13. impune ergo erit impiis, quia persecuti aunt servoa
tuos? non erit impune. quamvis enim tu permiseris, et
niiigia inde tui coronati sint. verutntamen oculia ttiia considc-
rabia, et retributionem peccatorum videbis .... modo opus
est, ut oculos fidei habeanius et videamua, quia oxaltnntur
ad tempus, et plangent in aeternum .... non est leve vi-
dere impium florentem in boc saeculo et habere ad illum
oculos, ut consideres fidc, quid ille paaauruB eat in fine. ai se
non correxerit: quia qui modo tonare volunt. postea fulmi-
nantur. A.
15. dicat ergo ecclesia dorn no suo Jesu Christo, dicat
corpus capiti auo: quoniam tu ea domine spes mea, altiaai-
mum posuisti refugium tuum : id eat. ideo resurrexisti a mor-
tui», et in caelum adscendisti, ut altuin poneres refugium
tuum adscondena, et fieres spes mea, qui in terra desperabain,
et me resurrecturum esse non credcbaiii, modo iam credo,
quia adscendit in caelum caput meum. A.
17. tabernntulum dei caro est. in carne inhabitavit
verbum, ot coro fneta eat taliernaculum deo. A.
18. nam quod legitur, angelis maudatum, ut eum de-
beant custodire, mfirmitntia humanac est, sicut evangelium
quoque testatur: apparuit autem illi angelus de caelo con-
fortans eum. C.
19. sublatus eat Christus in manibus angelorum quando
assumtus est in caelum: non quia, si uon portarent angeli,
ruiturus erat, sed quia obaequebantur regi. A.
20. de spiritu aaneto evangelium: spiritua, iuquit, nondum
erat datus, quia Jesus uonduiu erat clarificatus . . . . a deo
clarificatus adscensione in caelum, misit spiritum suuin sanc-
tum die pentecostes .... data est lex in tabulis lapideis
scripta digito dei .... a die paschae domini, sicut a die
pasebae agnt occisi, numerantur quinquaginta dies; et venit
spiritua sanetua iain in plcnitudine amoris, non io poena ti-
moria .... qui sunt pedes domini? apostoli missi per totuin
orbem terrarum. qui sunt pedes domini ? omnes evangeliatae,
in quibus peragrat dominus universas gentea. metuendum
erat, nc evangelistae offenderent in lapidein .... in quem
lapidem? in legem in tabulis lapideis datain. A. — istud
fuit propbetatum de adsecnsione domini nostri, id est, Christi
(By Google
242 DIE QUELLES,
sed diabolua est abusus veritate in eius tentatjone, et hine
etiam maxime habuit occasionem tentandi eum. B.
21. leo apcrte saevit, draco occulte insidiatur. utramque
vim et potestatem habet diabolua .... draco quomodo inai-
diatur? per haereticos. quid autem ecclesiat* super aspidem
et bastliscuni ainbulabis. rex est serpeutium basiliacus, sicut
diabolua rex est daemoniorum. A.
22. liunc ergo beatum, qui babitat in adiutorio altissimi,
liberaturum se a malis saeculi istius compromittit. C.
28. ostendam ä 111 ipsum Christum. A.
PSALM XCI.
1. Intus est, in corde est sabbatum nostrum. inulti
enim vacant membris, et tumultuantui- conscientia. omnis
homo malus sabbatum habere non potest: nusquam enim Uli
conquiescit conscientia; necesse est, in perturbatio nibus vivat.
cui autem boua est couscientia, tranquillus est, et ipsa tran-
quillitas sabbatum est cordis. A.
2. in utraque re et in peccato tuo, quia tu fecisti, et in
bono facto confitere domino, quia ipse fecit. A.
3. psalterium organi genus est, cordas habet, opus no-
strum psalterium nostrum est. quieunque manibus operatur
opera bona, psallit deo : quieunque ore contitetur, caotat deo. A.
4. manc dicitur, quando nobis benc est, nox dicitur,
quando tristitia trlbulationis est ... . quando bene est, lauda
misericordiam, quando male, lauda veritatem .... cum mi-
scricordiam annuntias mane et veritatem per noctem, semper
laudas deum, semper conti teria deo et psallis nomini eius. A.
5. decacordum psalterium significat decem praeeepta
legis. A.
6. cum cantico in cithara: hoc est, verbo et operc. A.
7. tu ine fecisti beue viventem, tu meformasti: si quid
forte boni facio, in faetura manuum tuarum exsultabo ....
nisi enim te formaret ad opera bona, non nosses nisi opera
rua mala, qui enim loquitur mendacium, de suo loquitur.
hoc evangeliuin dicit. omne peccatum mendacium est ... .
adtendite sententiam contra! si enim, qui loquitur mendacium,
de suo loquitur, restat, ut qui loquitur veritatem, de dei lo-
quatur. A.
8. nulluni inare tarn profundum est, quam est ista cogi-
tatio dei, ut inali floreimt et boni laborent: nihil tarn pro-
fundum, nihil tarn ultum : ibi naufragat omnis infidelis, in isto
alto, in isto profundo. A.
10. interim videtc peccatorcs, sicut foenum florent, bene :
sed qui sunt, qui non cognoseunt? stulti et im prüden tea ....
(By Google
FSAI.H XCL, XCH. 243
quid est aicut foenumP virent cum hiems est, sed arescent
aestate .... non te delectet viriditas ipsius, aed time ari-
ditatem ipsiua. A.
12. expeetans de super ex aeternitate tua, quando
trauseat tempus tniquorum, et veniat tempus iustorum. A.
13. peribunt autem, cum ille iiispieere coeperit, et Ju-
dicium suuin in uranem cametn adduxerit. A.
14. unitas exaltatur, omnea haeiescs cum inimicis dei
peribunt. A.
15. quid dixit senectus mea? novissima mea . . . . ae-
neeta ecelesiae Candida erit recte factis, morte autem non cor-
rumpetur .... venict ergo Judicium, ut areacant peccatorea
et vireacant fidelea. A.
17. hoa audibunt aures omnium ndelium, qunodo incre-
pationibus propriia atia desideria faetaque condemuabunt. C.
18. quod licet procemm ubique naacatur, in Ltbano
tarnen monte celaius invenitur. ita iustus multiptici laude
celebratus, et cedri proceritatera, et puleliritudineui dictus est
habere palmarum. C. — numquid cum aol rxierit, arescit
palma? numquid areacit cedrusV cum autem aol cadens ali-
quando fuerit. arescit foenum. A.
19. scilieet, quoniam qui in ista ccclcsia per gratiam
domini plantatur, in illo ingreaau Jerusalem modia omnibus
florebunt .... in atriis enim merito florebit, quando in illo
reaurrectionis initio auditi muneris felicitate gaudebit. C.
20. aeneeta hominum nrida atque sterilis est, ecclesia
vero tunc magis ineipit esse uberrima, quando ad finem eac-
culi fuerit donuno miscrante perduetn. C.
22. quia deua ueternus e>t, quia modo parcit inalia ad-
ducena illos ad poenitentiam, flagellat bonos, erudiens illos
ad regnum caelorum; non est iniquitas in eo, noli timere. A.
PSALM XC1I.
1. Recordantea ergo per omnea dies, quid fecerit deua,
quando creavit et ordinavit universa a priino die uaque ad
sex tum diem; aeptimum enim sanetineavit, quia in illo re-
qnievit poat oinnia opera, quae fecit bona valde, et inveni-
mua cum aexto die fecisse, qui dies hie eommemoratur, quia
dicit ante sabbatum. omnia animalia in terra, deinde ipso
die fecit hominem ad imaginem et aiinilitudincm stiaro. . . .
et aaecula sie cursura erarit, antequam rcquiescainus in dco.
tunc autem requieseimus, ai faeimua opera bona, ad hoc
exemplum scriptum est de dco: requievit deus aeptimo die,
cum fecisact omnia opera bona valde .... sicut ergo sexto
die feeit deus hominem ad imaginem auam, sie invenimus
(By Google
244 DIE QVEI.l.ES.
sexto sacculo venissr dominum Jesura Christum, ut refor-
tnaretur homo ad imaginem dei .... sextus dies iam a
praedicatione Jonnuis agitur usque ad finem, et post finem
sexti diei pervenimus ad requiem. modo ergo sextus dies
agitur .... iam audiamus ipsum psalmum: ipsum intorro-
gemus, quomodo fundata est terra, ne forte tunc facta est
terra, nec in genest nie lcgiimis- quando ergo fundata est
terra? quando, nisi cum fit, quod lectum est modo in apo-
stolo: si tarnen statis in fide, ait, stabile» et immobiles, cum
omneB. qui credunt, per universam terram immobiles sunt in
fide, fundata est terra, tunc fit homo ad imaginem dei. quod
significut sextus ille dies de genesi. sed quomodo illud fecit
deus? quomodo fundata est terra? Christus venit, ut fundaret
terram. A.
3, 4. aliia place hat, aliis displicebat. nam divisae sunt
ad versus se liuguac Judaeorum: alii dicebant: quia bonus
est. alii dicebant: non, sed seducit turbas .... in humili-
tate est tota fortitudo . . . . si ergo in humilitate est for-
titudo, nolite timere superbos. A.
4. illa enim liumilitas et decorein habuit: quia dignatue
est caelorum dominus humillimum obsequium suis famulis
exhibere. habuit et fortitudinem : quia per humilitatem dia-
boli malitiam superbiamque prostravit C.
6. firmavit enim orbein terrae, id est, ceclesiam, quando
in evangelio dixit: tu es Petrus, et super hanc petram aedi-
6cabo ecetusiam nieam: et portae inferi non praevalebunt
ad versus < am, vera laus, mirabile praeconium. ut terra illa.
qtiae significat ecelesiatn toto orbe diffusa in non commore-
atur ullatenus. quamvie ista frequenti coneussione vexetur. 0.
7. vis esse sedes dei? para locum iu corde tuo, ubi
sedeat .... ex tunc, ex quo? sexto enim die, td est, tem-
pore liuius mundi sexto, venit dominus in earne. A.
9. apostoli scilicet, qui de spiritu saneto potati sunt ....
ipsa ergo flumina manaverunt sormonea irviguos, ipsa in prae-
dicationibus suis voces erexere sanetissimas. C.
10. cum enim illi elevassont voces suas diseipuli, ere-
diderunt multi, et aeeeperunt multi spititum snnetum, et coe-
perunt multa rlumina clamare de paucis. A.
11. 12. ideo sequi t u r: a voeibus aquarum multnrum
mirabilcs Huspcnsurao maris, id est, liuius sacculi. cum coe*
pisset Christus tantis voeibus praedicari. coepit irasci mare,
coeperunt ciobrescere persecutiones .... mirabilis in excelsis
dominus, compeseat ee ergo mare, et aliquando tranquil-
letur. detur pax christianis. A.
1.1. potestales et reges crediderunt, subiugati sunt
Christo .... testimonia tua, quia dixerat illud ante: haec
(By Google
PSALM XCII., XC1II. 245
dioo vobis, ut in me pacem habeatis, in mundo autem pres-
suram .... atatim subiecit: aed gaudeto, quia ego vici
saeculum. A.
14. domiiB itaque domini est universalis eccleaia. C.
PSALM XCIII.
1. Quarta ergo sabbatorum, quarta feria, qui MercurÜ dies
dicitur quarto die luminaria feeit deua in caelo, soltim in po-
t es taten) diei. lunain et Stellas in potestatem noctis .... talea
enim saneti, in quibus est verbum vitae, de conversadonc, quam
haben t in caelo, despiciunt omnia iniqua, quac tiunt in terra:
et quomodo luminaria in eaelo per diem et per noctom pro-
cedunt, peragunt itinera aua, cursus suoa certoa habent, et
committuntur tanta mala, nee deviant de super stellae fixae
in caelo agentCB per rractus caelestes, quae illis praestituit
et conBtituit creator ipsarum: sie debent saneti, sed ai in
caelo figantur corda eortun. si non frustra audiant et respon-
deant sursum se habere cor, si imitentur eum, qui ait: nostra
autem conversatio in caclis est .... de ipsis cogitationibus
supernorura p.itientea fiunt, et quidquid in terra committitur,
sie non curant, donec peragant itinera aua, queinadmodum
non curant luminaria caeli, nisi quomodo exerceant dies et
noctes, quamvis tanta mala videant fieri super terram. sed
facile est forte, ut ferant insti iniquitates malorum. quae non
in ipsoe tiunt : sed sicut ferunt, quae in alios fiunt. sie ferant
et quac in ipsos fiunt. non enim propterea debent ferra et
tolerare, quia in alioa fiunt; etsi in se flaut, non debent per-
dere tolerantinm. nam qui perdiderit tolerantiam, cecidit de
caelo, qui autem flxum habet cor in caelo, terra ipains labe-
rat in terra. . . . cor ergo in libro : si cor in libro, cor in
firmamento caeli. si ibi est cor, inde luceat et non move-
bitur iniquUatibua subterpositia: non quia ibi est in eaelo
per carnem, sed quia ibi est per eonversationem, seeundum
quod dictum est: nostra autem conversatio in caelis cat. A.
2. ergo quid dominus? propter miseriam inopum et gc-
mitum pRuperum nunc exsurgam, dicit dominua .... admira-
bantur turbae super doctrina eius. erat enim docens eoa
tamquam poateatatem habens, non quasi acribae eorum et
pharisaei. A.
3. exaltare, id est, reaurge, vade in caelum. A. — ho-
mines terrenoa maieatatia suae ditione iudicabit. C.
4. superbis reddet. non humilibus. qui sunt superbiP
quibus parum est, quod mala faciunt, et defendere peccata
sua volunt. namque de bis, qui crueifixerunt Christum, facta
(By Google
246 DIE QUELLEN.
sunt postea miracula .... adiuncti aunt corpori ipsiua, id
est, ecelesiae, qui corpus eius mortale, quod viderunt, perse-
cuti sunt. fuderunt pretium suuiu, ut bioerent pretium suum
.... et facti sunt humiles .... et consilium quaesierunt
dicentes: quid ergo faciemus ? . . . tunc ait illis Petrus:
agite poentitentiam, et baptizetur umisquisque vestrum in no-
mine domini nostri Jesu Christi, qui egerunt poeniteutiam,
humiles fuerunt: nun ergo Ulis redditum est .... in illis
valuit vox illa domini peDdentis in cruce : pater iguosce illis,
quia netteiunt quid faciunt. A.
5. spiritus dei, utique omnia sciens, quaerit tecum,
quasi verba tua dicit. A.
6. quid loquentur, nisi contra deum, qui dieunt ....
Ycre curat ista, <(uae faeimus, deus? quia enim vivunt, pu-
tant deum ucscire quod faciunt. vide quid mali illis coutin-
gat: quia si stationarius sciret, teneret illos. et ideo vitant
oculos stationär», ne statim teneantur. oculos enim dei vi-
tare nemo potest .... quia faciunt et sciunt quid fecerunt,
et vident se vivere sciente deo, qui non viverent scienre ata-
tiouario, dieunt sibi: placent ista deo; et revera, si Uli dis-
plicerent facta nootra. quomodo displicent iudieibus, quomodo
displicent rogibue, quomodo displicent iniperatoribus, et quo-
modo displicent commentariensibus, numquid quomodo illorum
oculos vitamus, vitare possemuB oculos dei? A.
7. populum tuiim, viros dicit fideles, quos idem perhibet
humiliato«. quoniam deo tieri contumclias audiebnnt. necease
est enim devotum famulum dolore cruciari, quando irreve-
rentieeimum aliquid de domino contingit audire- C.
13. non habet unde audiat. qui tibi fecit, undcaudiasf
A. — qui plasmavit oculum, non habebit adspectum? C.
14. qui praedicationibus prophetarum gentes arguit, ipse
niinime iudicabit? C.
15. ipse non seit, qui te fecit scire? A.
16. etsi tu nescis cogitationes dei, quoniam iustae sunt,
illu seit cogitationes hominum, quonium vanae sunt, et ho-
mincs scierunt cogitationes dei: sed quibus iatn amicus factus
est, prodit consilium suum. A.
18, I!). maligni, enim sunt dies, quibus vidontur florere
peccatorcs et laborare iusti .... parcit enim illi deus, quem
novit peccatorem et impium, oeculta iustitia sua .... foaaa
ad ima tendit, non ad caelum: peccatores autein superbi quasi
in caelum eunt, et in terram merguntur. A.
20. non re pell et dominus plebcm suam. exercet, non
repellit. A.
21. tu gaude eub flagellis, quia tibi servatur bereditaa:
ay Google
PSALM XCIII., XCIV. 247
qtiia non repellet dominus plebem suam Ulis autem
ad tcmpus parcit, in aeternum illos damnabit. A.
22. adtendo modo et habe iustitiam : quia Judicium non-
dum potea habere, priua es, ut habeaa iuetitiam. sed ipaa
iustitia tua convertetur in Judicium, habucrunt hie iustitiam
apoatoli, et pertulerunt iniquoa. sod quid illis dicitur? sede-
bitis super duodeeim sedea iudioautes duodecium tribus
Judae. A.
23. qui teneut eam, id est, iustitiam. C.
24. multi mali te circumdant .... ergo cum undiquo
inali peretrepant, et dicant: quarc sie vivis. tu eolus christia-
nus ea, quarc non facis, quod faciunt et alii? ... et tu
aignaa te et dicis: christiauus suni, ut repellas istos nescio
«mos. A.
25. prope ruorani in illam fosaam, quae paratur pecca-
toribus, hoc est: paulominus in inferno habitaverat anima
mea. A.
26. confessioDem vult deus, humilitatem vult. A.
28. hoc dixit: nemo sedet tecum iniquus. nee tu sedem
iniquitatts habebia . . . . aic dicamus: numquid adhaeret tibi
aedea iniquitatis, qui formas dolorem in praeeepto? forma»,
inquit dolorem in praeeepto, id i-st, de dolore praeeeptum
nobia facis, ut ipse dolor praeeeptum sit nobis. A. — prae-
ceplum enim ipsiua continet: beati, qui lugent. C.
29. hoc et ad dominum salvatorem poteat referri, qui
vere ionocena atque immaculatua pro nostra redemtione sen-
tentiam iniuatae condemnntionis excepit. C.
PSALM XCIV.
1. Laus cantici et hilaiitatem signitieaf, quia cantus est,
et devotionem quia laus est ... . invitat ad magnae epulas
exsultandi, non saeculo, sed domino. A.
2. exaultatio mala est, exsultare saeculo, exaultatio bona
est, exsultare domino .... unde vocat , ut veniant, cum
quibus vult exsultare domino, nisi quia longe sunt, ut vent-
endo propinquent. A.
3. quid eat iubilarc? gaudium verbia non posae expli-
care, et tarnen voce testari, quod intus coneeptum oat. A.
4. quod hie admonet fieri debere, ut ante iudicialem
adventuin debeamus nostra facinora confiteri: ne veniena
discutiat, quod nos sine dubitatione condemnat. C.
6. habenms gcripturae testimonium : deus atetit in syna-
goga deorum, in medio autem deos diacernere. den» dixit
partieipatioue , non natura; gratin, qua voluit facere deos.
quantus deua est, qui fach deosP aut quales dii sunt, quOB
(By Google
248 »IE QUELLEN.
facit homo? quam illc magnus deos facicndo, tarn ieti nihil,
qui ab nomine facti sunt, deus vorus facit deos credcntes in
se, quibus dedit potestatem rilios dei fieri .... ergo sit laus
Uli. sit iubilatio illi. A.
7. erat onim plebs iudaea. A. — inde enim prophetae,
inde apostoli et multi fideles, qui domino siueera inente cre-
diderunt, C.
8. agnoseimus lapidem angularem .... venit ex udr
parte circumeisio, venit ex alia parte praeputium. in Christo
ambo populi concordaverunt .... Yenerunt otiam omnes
gentes ad lapidem angularem, ubi osculum pneis agnoverunt,
in illum unum, qui de duobus fecit umim. A.
9. ipsae terrenae potestates adversatac sunt ccclesiac,
leges contra ecclesiam promulgarunt, nomen ehristianum de
terra delere conati sunt: sed posteaquam impletuin est. quod
prophetatum est: adorabunt eum omnes reges terrae, factum
est, quod hie dictum est: altitudines montium ipsius Girat A.
10. ipsas geutes ipse fecit; non permittet illns ultra eam
saevire, quam novit Nie mensuram, ex qua proficias. nonne
dicit alius psalmus: omnes gentes, quotquot fecisti, venient
et adorabunt coram te domine? A.
11. sie et corda nostra ad bonos fruetus sterilia atque
arida sunt, nisi domioi misericordia coinpluantur. 0.
16. perventum est ad tngressum seenndum, ubi Judaeos
dominus Balvator alloquttur .... tentatio enim iudaica, sicut
in exodo legitur, contra Moysen gravi murmuratione sur-
rexit. C.
17. ian tales non sint patres vestri, nolite eos imitari.
patres vestri erant: sed si non imitati fueriris, patres vestri
non erunt. A. — nam cum dicit: patres vestri, et eos qno-
que signifieat obstinates: quia illum unusquisque habet pn-
trem, quem cognoscitur imitari. C.
19. ante illos iniracula in manu Moysi faciebam, et ipsi
magis magisque corda obdurabant. A.
21. ad noc cum Ulis fui quadraginta annis, ut osten-
derein genus tale hominum, quod m'e semper exaeerbat ub-
que in finem saeculi. A.
23. ab exsultatione coepimus, sed ad magnum timorem
conelusit psalmus istc. A.
PSALM XCV.
1. Quantum ad literam pertinet. tempus illud significatur
in titulo, cum a Zorobabel, filin Salathicl, post captivitatem
templuni ierosolyniitanum constat esse reparatum, quod uBque
ad superticiem terrae Clialdaeorum innnus inimica destruxit.
(By Google
PSALM XCV. 249
seil cum nihil tale in subsequentihus dieat, nee aliquando ti-
tulus discrepet a narratione psalmorum, rcatat, ut «um spi-
ritualiter oxquircre debeamus. destrueta domus aedificatur,
quando anima post captivitatem peccnli ad intellegentiam
veritatis coeperit domino praestatite remeare. domus enim
ieta, id est, universalis ecclesia, in qua Christus inhabitat,
vivis lapidibus Bcmpcr exatruitur. C.
2. dilectio ipsa vox est ad deum, et ipsa dilectio can-
ticum novnrii est. audi, qiiia ennticum novum est. dominus
dicit: inandatum novum do vobta, ut voa invicem diligatia.
omnis ergo terra enntnt canticum novum: ibi aedificatur do-
mus. oiiinis ergo terra est domus dei . . . . lapidea enim ad
fabiicam novnm, quae aedificatur post captivitatem. sie eol-
liguntur, et sie illos Caritas in unitatc constringir, ut non
ait lapia super lapidem, sed unus lapia aint omnes lapides
.... ad ipsam strueturam noa compingit apostolus et in illa
unitate nos coustrictos compaginat dicen«: suiferentes inVicem
in dilection", atudentes servare unitatem spiritus in viueulo
pacis. A. — omnia terra, entholicam significat ecelesiam. C.
8. ergo omnes gentes daemonia habebant deoa; quos
dicebant deoa, daemonia erant. A.
10. pulchrttudinem nmaa ? via esse pulclier? confitero
.... prius eligamus cöufesaionem, ut aequntur pulcliritudo. A.
12, 13. afferte domino gloriam et honorem: nolitc vo-
bis. quia et illi, qui vobia annuntiaverunt, non suam, aed
illius gloriam annuntiavernnt. et voa nfferto domino gloriam
et honorem, et dicite: non nobia. domine. non nobis, sod no-
mini tuo da gloriam. nolitc spem in homine poncre. A.
14. hostias non victinms peeudum dicit, sed conm-ientiae
pura libamina, und« non aanguis currat, sed piac lacryniae
(iefluant. istae sunt hostiae. qua« in quinquageaimo psalmo
dixit: cor oontritum et humiliatum deus non spernit ....
atria enim domini sunt apostoli vel prophetae, per quos fidolis
populus intrat ad dominum. C.
15. in atrio saneto eiua, in catholien ecclesia. A.
16. terra commoveatur, quando peccator ad poeniten-
tiam fuerit deo miserante perduetus. 0.
17. illos admonet reverenda mysreria gentibu* praedi-
care. quos in atrio saneto dominum adorarc praeeepit, ut in
nationibus a ligno crucia dominum debeant dicore regnatu-
rutii, non ab illo ligno paradtsi, unde diabolua genus huma-
nuni videbatur teuere captivum. C.
18. ego tibi orbem terrarum ostendo aedificatwn: tolle
hostiam, intra in atria domini. A.
20. exsultet terra, quam compluunt caeli. A.
21. quod mareP sacculum. commotum est mare et
(By Google
250 DIE QUELLEN.
plenitudo maria : omne saeculum concitatum est ad versus ec-
clesism. A.
22. oiiines lcnea, omnea mites, omues aequi campi sunt
dei. A.
23. ligna silvarum pagani sunt, quare iam gaudent?
t]uia praecisi sunt de olcastro, et inBerti in oliva .... prae-
cisae sunt ingentes arborea cedrinae et cyparissinae, et im-
putribilia ligna translata sunt ad nedificationcm domus. A.
24. prirao venit, et poatea venturus est ... . dicetur
enim eis ad dexteram positis: venite benedicti patris mei,
perciptte regnum. A.
25. poatturiiB est enim alios ad dexteram, alios ad si-
nistram. A.
PSALM XCVI.
1. Totum ad Christum revocemus .... post resurrec-
tionem et adscensionem eius accepto apiritu eancto, loquen-
tibus apostolis variia Unguis .... facti sunt tideles eins,
cuius fuerant persecutores .... cum terra eiiiB restitueretur,
cum caro eius reBUsoitarctur. A.
2. verbum dei non in sola continenti terra praedicatum
est. A.
5. de quodam igno iiio.it, qui praeibit ante illum, ante-
quam veniat ad iudicium .... cum praedicaretur Christus,
iratac sunt gentes et commoverunt persecutionem .... quos
inimicoa eius? qui deaerto deo, a quo facti erant, adorabant
simulacra, quae f'ecerant. A.
6. unoe fulguraP de nubibuB. quae Bunt nubes dei?
praedicatores veritatis .... forma humana nubes erat,
Bplendor miraculi coruBCatio erat, sie in verbis, eic in facti»,
cum miranda dieunt et miranda faciunt, ap}>aruerunt fulgura
eius orbi terrae. A.
8. qui sunt montes? superbi . . . . ubi est altitudo po-
testatum? ubi duritia infidelium? . . . complanata est umnis
altitudo, modo butspheinare Christum non audet. A.
9. qui sunt caeli? qui facti sunt aedes ipsius .... sedet
in praedicatoribus evangelii. A.
11. sculprilia enim sunt manu facta idula. A.
13. bonus enim angelus adorat dominum, quia rocto
corde suum cognoBcit auetorem, nee se ab hominibus adorari
permittit. C.
14. etenini ecclesia nendnm erat in gentibus; in Judaca
crediderant ex Judaeis .... audierunt autem apostoli, et
qui erant in Judaea fratres, qupniam et gentes reoeperunt
verbum dei et benedicebant deum. A.
DigitizedBy GOOgk
I PSALM XCVI., XCVII. 251
15. quao iudieia? quin non est personarum acceptor
deus. n&inque ipae Petrus .... ait ■ : in vcritate comprehcndu,
quia non est personarum acceptor deus. ergo: exsultave-
runt filiae Judaeae propter iudieia tua. domine. quid est,
propter iudieia tua? quia in omni gente et in omni populo
quieunque Uli servierit, acoeptus est Uli. A.
16. supra omnem torram hie bene intellegimus pecca-
tores. supra omnes deos, iustos nomine« competentor adver-
tiinus, quos deos rt'cte dici frequeuti expositione probatum
est. sive qnoniam per haec duo significat eum et terrenis
creatnria et caelcsribus imperare. C.
19. audi illuin custodientem animas servorum suorum
et dicentcni : nolite timerc eos, qui corpus oeeidunt, animam
autem non possunt oeeidere. A.
20. iuBto dicit ortam lucein, id est, verissimam fidom,
C. — nutnquid soli boni vident istum solem, cum fnoiat oriri
solem siium super bonos et maloa, et pluat super iustos et
inustoa. ist sin lucein vident tecum iniqui .... audi pro-
phetani Iaaiam: non est gaudere impiis- dicit dominus. A.
21. dominum habea ioeunditatem, dominus semper te-
cum est, non habet tempua .... esto rectus corde, et semper
est tibi de illo ioeunditas .... iam ioeundati in domino, iam
gaudentea in domino. illi confitemini. quin nisi vellet, non
in illo gauderemus. ait enim ipsc dominus: haec locutus
sum vobis, ut in nie pacem liabeatis, in mundo autem pres-
aurani. si christiani eatis. pressuras in isto mundo spe.ate,
tranquilliora et meliora tempora nolite sperare. A.
1>SALM XCVII.
1. Propheta fidelea admonet christtanos, ut novae re-
gen erat ionis sacramenta sumentes, novum canticum de do-
mini incarnatione concelebrent. novus enim homo cantare
debet canticum novum. non ille vestustus, qui necdumAdae
peccata deponens in praevarieatione vetcris hominis persc-
verat. C.
2. mirabilia sunt, quod totum orbem terrarum a morte
aempiterna erexit. A.
3. sed hoc vult intellegi, ut ipsuin salvasse cognos-
ceres, qui dixit : potestatem babco poneudi animam meam,
et potestatem habeo iterum BUmendi eam .... dextera per-
tinet ad operationes mirabiles, brachium ad fortitudinem sin-
gularem. C.
5. dextera dei, brachium dei, salutare dei et iustitia
dei, dominus est salvator noster Jesus Christus. A,
ay Google
2ü2 DIE QUELLEN.
6. mcmor fuit, dictum est, quia promtssa complevit ....
Israel enim signiticatur omni« fidelis .... veritas, quando
aancti facic ud facieni videbunt. U. — Israel est videos
deum. A.
8. quid ergo viderunt, iubilare deo universa terra, iam
nostis, quid ait iubilare. gaudete et loquimini. A.
10, 11. peallite non voce sola, aasumite opera, ut non
tantum cantetis, «cd et opereroini. A.
12. du etiles tubne acreae sunt, tundendo produeuntur
.... eritis tubac ductilcs. ad laude m dei produetae, si cum
tribultiuiini, proficiatis. tribulatio tunsio, profectus produetio
est. tuba ductilis erat Job. quando repente percussiiB tantis
damnia et orbitate filiorum tuusione illn tantae tiibulationis
facti) s tuba duetilis, souuit .... de ipso matleo in mnnu dei
posiio, id est, in potestate dei, tunduntuv ductales tubac, ut
resonent laudes dei. A.
Vi. eornu excedit carnem .... sed unde hocP quia
carnem supcravjr. qui vult esse tuba Cornea, superet carnem.
quid est, superet carnem? transcendnt carnales affectus, vincat
carnales libidiues. A.
17. tiunt persecuttones et gandent aancti in deum. unde
fluruina plaudent manibusr' quid est plaudere manibus? g&u-
dere operibus. A.
11). hie orbis terrarum impüs est nibilonimua applicandus
.... populos autem significat cos, qui ex liebraeis fideles
probati sunt, et qui devoti ex gentibus advenerunt. C.
PSALM XCVIII.
1. Coepit enim regnare dominus nostcr Jesus Christus,
coepit prai'dicari, postquam resurrexit a mortui» et adscendit
in caelum. postquam implevit diseipulos suos fiducia spiritus
aancti. ut non timerent mortem, quam ille iam oeeiderat
in se. A.
2. illos volebat converti ad enm, a quo facti erant, et
averti ab eis, quae ipsi feceraur. Uli pro idolo suo irasce*
bantur domino suo. A. — irascantur, qui rem probati sunt
fecisse nefariam; ut cito ad conversionis salutem veniant, cum
propria voluntate sua coeperint Facta damnare. C.
it. illi irascantur. et in ira ipsorum martyres coronentur
.... dixerunt esse Cherubim plenitudinem scientiae. ergo
quia superat deus omnem scientiam. super plenitudinem
scientiae sedere dicitur .... breviter tibi dicitur, quill ha-
beas, si vis habere plenitudinem scientiae et esse sedes dei:
ait enim apostolus: plcnitudo autem legis Caritas. A.
ay Google
PSALM XCV1II. 253
4. Sion speculatio dicitur, id est, viaio et contemplatio.
speculari enim prospicere est vel conspicere vel intendiere ut
videas. est autem Sion omnis tuiiina, si intendit videre lu-
cem, quae videnda est. nam si ad suam adtenderit, tene-
bratur: si ad lucem illius adtenderit, illuminatur. quin tarnen
manifestum est, Sion civitatem dei esse, quae est civitas dei,
nisi sanetu cccleeia? . . . ecclesia est Siuii, in illa est magnus
deus. in illa esto et uon erit praeter te deus. cum autem
fuerit in te deus, quin tu factus es de Sion, membrum de
Sion, civis de Sion, pertinrns ad societatem populi dei, ex-
celsus in te erit deus, super omnes populos, super illos, qui
iraseuntur, aut super illos, qui irascebantur. A.
5. iam ergo magno nomini tuo confiteantur populi, qui
ante parvo nomini tuo irascebantur. A.
6. terribile, quia ipse venturus est iudicare vivos et
mortuos. sanetum, quia immaculata et caelcsti conversatione
permansit .... sicut et Mariae dictum est ab angelo : pi un-
teren quod ex te nascetur sanetum, vocabitur filius dei. C.
7. ergo timeainus, ergo faciamus iustitiam, ergo facia-
mus aequitatem. A.
9. iudicium habes, quando discernis malum a bono,
iustitiam autem, quando sequeris bonuin et declinas a malo.
dtscernendo iudicium habes, faciendi) iustitiam habes. A.
10. laudeinus illum, exalteraus illuin, qui feeit ipsam
iustitiam .... quis enim in nobis fecit iustitiam, nisi qui nos
iustifieavit? A.
11. terram nos iubet adorare, quia riis.it aSio toco, quod
sit scabellum pedum dei .... scabellum pednm eius. aus-
cepit enim de terra terram : quia caro de terra est, et de
carne Marine carnein aeeepit. et quia in ipsa oarne hie am-
bulavit, et ipsam caniem nobis manducandam ad salutem
dodit, nemo autem illnm cariiem mandneat, nisi prius adora-
verit, inventum est quemadmodum adoretur scabellum pedum
domiui .... sacramr-ntum aliquod vobis commendavi, spi*
ritaliter intellectum viviticabit vos. A. — dicendum nobis
est, quid in islo versu pedes eius signincare videantur, sei-
licet Stabilitäten! divinitatis. C.
12. et notn, quia hie Moysen sacerdotem dicit, dum sie
in heptateucho non legatur; qui etsi hostias non offerebat,
sicut Aaron fratcr ipsius, vota tarnen populorum coram deo
semper exliibuit; quod sacerdntis officium esse monstratui-.
. . . Samuel autem in teinplo domini praedicabili sauotitate
conversatus est, qui David unxit in regem .... addidit de
ipso: inter eos, qui invocant nomen eius, quia nominetim
percurrerc iun noterat, quos multirudo intirmata dilata-
bat. C.
ay Google
254 DIE QUELLES.
13. loquebatur per figuras. A. — non vacat, quod
dictum est, in coliimna nubis: quia semper Uta in aedifica-
tione domus pro fortitndine ponitur et decore. in hac ergo
specie loquebatur illis dominus, quae venturam fabricam ec-
clesiae nuntiabat. 0,
14. quomodo? quando custodiebant praeeepta eins, cu-
Btodiebant testimonia eius. A.
16. Moyses habuit primam vitam fortaase peccatricem
.... habuit et Aaron primam vitam, quae displiceret deo
.... nihil unquam dictum est de Samuele, nihil ab homini-
bus. noverat ibi forte deus aliquid, quod purgaret ....
legite et videte vindietas, et qui proficitis, ferte vindietas.
quotidie patiebantur populos oontrndicentes, quotidie patie-
bantur inique viventes, et inter illoa vivere cogebantur, quo-
rum vitam quotidie reprehendebant. haec erat vindieta ....
vide Pauluni apoatolum, quid patiebatur .... ecce quomodo
propittus erat deus vindicans in omnes affectiones eius. quae
sunt affcctioitua. in quas sie vindicabatP ipse exposuR, ipse
diidt: in magnitudme, inquit, revelationum ne cxtollar, datus
est mihi Stimulus carais meae .... et rogavit, ut toHeretnr,
aeger ille jogavit, ut auferretur medicamcntiim : propter
quod ter dominum rogavi, inquit, ut auferret eum a me, et
dixit mihi: auffielt tibi gratia mea, nam virtus in infinnitstc
perficitur. A.
17. Herum oxaltamus illum. qui bonus est et cum ferit
.... non enim bonus es, quando blandiris filio too, et
malus, cum caedis filium tuum. et cum blandiris, pater es,
et cum caodis pater es. A.
18. mons ipshis qnis est? Ipgimus alibi de hoc monte,
quia lapis fuit praecisus de monte eine mnnibus, et confregit
omnia regna terrae, et crevit lapis ipse. Daniel in visio est
ista, quam narro. crevit lapis iste, qui praecisus est de monte
sine manibus. et factus est, inquit, mons magnus. ita ut ini-
pleret universam faciem terrae, in ipso monte magno ado-
remus, si exaudiri volumus. hacretici non adornnt in isto
tnonte, quia mons iste implevit universam fadem terrae:
haeserunt in parte, et totum amiseront .... quid est mons,
unde praecisus est lapis sine mauibus? regnum Judaeorum,
primo, quod colebant unum deum. inde praecisus est lapis.
quem reprobaverunt aedincantes, hie factus est in caput an-
guli. lapis iste praecisus de monte sine manibus confregit
omnia regna terrarum: videmus confraeta ab illo laptde om-
nia regna terrae, quae erant regna terrae? regna idolorum,
regna daemoniorum, fraeta sunt .... quid est praecisus de
monte sine manibus ? natus de gente Judaeorum sine opere
ay Google
PSALM XCIX., c. 255
hominum. oranes enim. qui nascuntur, de opere maritali
nascuntur. ille de virgine natus, sine maoibua natus est. A.
PSALM XCIX.
1. Confessio enim quasi confatio dicitur, sive poeniten-
tia, sive laus multorum ore celebrata. C.
2. pertendens enim benedictio incipicnte ccclesia ab Je-
rusalem per omnea geotes, impietatem ubique prosternit. A.
3. libera servitua est apud dominum, libera servitus, ubi
non neoessitas, sed Caritas servit. A.
4. facile est, exsultare foris: in conspectu dei exsulta.
non valde lingua exsultet, conscientia exsultet. A.
5. in capite versus buius contra perfidiam loquitur Ju-
daeorum, qui dominum salvatorem Don putando deum, in
creatorem auum manus inüccre praesumserunt. C.
7. oves, quia simplices sunt, et ipse earum pastor est
verus. pascua eius, id est, divinsrum scripturarum copiosa et
dulcis epulatio. ipsa sunt pascua, quibus fidelis anima sagi-
natur. C.
8. portae domini sunt humüis poenitentia, baptismum
saomm, Caritas saneta, eleemosynae, miserieordia ceteraque
man data, per quae ad eius poasumus pervenire conRpectum. C.
9. quando non erit confessio peccatorum? in illa reqnie,
in illa aequalitate angelorum. sed videte, quid dixerim : non
erit confessio peccatorüm. non dixi: non erit confessio, erit
enim confessio Saudis. A.
11. quia cum semcl praestiterit futura bona, ab ipao
tarnen perpetue servantur illaesa. C.
12. hie est generatio uua, quae parit mortale», altera,
quae parit aeternoa. A.
PSALM C.
2. Forte invenimus, modo tempus ease.miaericordiae,
futurum autera tempus iudieü. A. — alibi dicit pro his duo-
bus nominibus, iustitia et pax, et itcrum miserieordia et ve-
ritas, vel iustitia et Judicium praeparatio aedis tuae, ut ubique
deum pium dcmonsh'ut et iuatum. C.
4- duobua enim modia nocet homo, quantum in ipso est,
aut faciendo miserum. aut deserendo miaerum . . . . ait ali-
3uis: ecce non tuli alicui, nee pressi aliquem: de re mea,
e iusto labore meo bene mihi faciam .... qui in seipsum
erudelis est, esse in alium miaericors potest? A.
5. domus enim noatra anterior cor noatrum est. A.
ay Google
256 DIE QUELLEN.
6. rem inalam ante oculos suos quomodo potent non
habere, nisi quia tili talia displicebant. C.
7. unus homo pracvaricator videte, quia duo nomina
habet, homo et pi aevaricator : hoimnem deua fecit, praevari-
catorem ipse sc fecit: ama in illo. quod deus fecit, perse-
quere in illo, quod ipse sibi fecit. A.
8. quod est cor pravum? cor turtum, quod est cor
torturn? cor non rectum .... pravum cor reaistit deo.
aliquid illi contingat adversum . clamat : deus, quid tibi
feci, quid commiai. quid peccavi? ae inst um vult videri,
dcum iniustmn .... tales quando videritis. fratres. cor-
ripite .... et ei non poteatis corripere aut corrigere, noble
consentire. A.
9. quid est. non cognoscebam? non approbabam. A. —
faaereticoe diät, qui prima dogmatibus a catholica praedica-
tione disaentiunt, et declinantcs semiras rectas per vtaa pes-
siraas se auditoreaque deducunt. C.
10. ecce persecutor bonus, non hominis, eed peccati. A.
11. cor superbum unde pascitur? si auperbua est, in-
vidus est .... si invidus est, maus alienis pascitur ....
videtia ergo comedentes, nolite bis convesci, fugite tale con-
\ivium. neque enim ee satiant gaudeudo de malis alienis,
quia insatinbili corde sunt A.
12. rectc credeutiuiu virorum desiderat habere consor-
tiutn. C. — sedebitis auper duodeciui thronosiudicantea duo-
decim tribua Israel .... iudicant tidelea terrae, quibus di-
citur : nescitis, quia angelos iudicabimus. A.
18. multi enim minist ran t evangelium, sed aibi mini-
strant: quia sua qtiuerunt, non quae Jesu Christi, quid est
Christo miniatrare? ea quae Christi sunt quaerere. A.
14. non habitabat in corde meo faciens auperbiam, nul-
lus talis habitabat in corde meo; resiliebat enim inde. nemo
habitabat in corde meo, nisi milis et quietus: superbua non
illic habitabat. A.
16. in njatutinia, in ipsis videlicet initiis dicit, quando
in nobis BUggeationes diabolicae velut dubia crepuscula coe-
perint apparcrc. tunc oratione debent eiici. tunc abominabili
execratione dctrudi .... peccatores autem terrae sunt dae*
monea, qui univeraam cainem deducunt pravis immissionibus
ad rcatum. peccatores enim iuste dicuntur, quoniam pecca-
torea faeiunt .... emtatem domini animam piam patres esae
dixerunt. C. — aunt ergo in civitate domini operantes ini-
quitatem, et quasi parcitur eis modo? quareP quia miaeri-
cordiae tempus est: sed veniet et iudicii .... quid est tem-
pus miaericordiae V adhuc nondum revelatum est Judicium:
nox eat, apparebit dies, apparebit Judicium, audi apostoluui:
(By Google
PSALM C, OL . 257
itaque nolite ante tempus quidquam iudicare. quid est, ante
tempus? ante diem. audi, quia ante diem dixit: donec ve-
niat dominus, et illuminet abacondita tenebrarum et inani-
festabit cogitationes cordis, et tunc laus erit unicuique a deo.
nam modo, quamdiu non vides cor meum, et non video cor
tuum, nox est ... . in nocte quaerunt escam catuli leonum :
3ui sunt catuli leonum V principum et potestatum aeris huius
aemones et angeli diaboli. A.
PSALM CL
2. Eeoe unus pauper orat . . . . ne forte ille sit, de
quo dieit apostolus : qui propter vos pauper factus est, cum
dives esset, ut illius paupertate voa ditareniini . . . . sit caput
nostrum, simus membra eins, sint duo in carne una ....
ita enim erunt duo et in voce una, et in illa una voce iani
non mirabimur nostram vocem .... iam ergo audiatnus,
quid oret Caput et corpus, sponsus et sponea, Christus et ec-
clesiß. utrumque uus. A.
4. propter membrorum paupertatein ne avertas faciem
tuam a me. A.
5. tribulor enim deorsum, tu autem es sursum. A.
6. oiavit Petrus, oravit Paulus, oraverunt ceteri apo-
stoli, oraverunt fideles temporibus illis, oraverunt fideles cou-
sequentibus temporibus, oraverunt fideles martyrum tempori-
bus, orant fideles nostris temporibus. orabunt fideles poste-
rorum temporibus in quacunque die invocavero te, cito exaudi
me. cito exaudi : iam enim hoc rogo, quod dare vis. non ter-
rena, quasi terrenus, sed ex prima captivitate iam redemtus
regnum caelorum desidero. cito exaudi me : non enim nisi
tali desiderio dixisti: adhuc te loquente dicam, ecce adsum. A.
7. nnde invocasP de qua tribulatione? de qua ege-
state? . . . unde sicut fumus, nisi propter elationem supor-
biae? tales dies dignus fuit accipere superbus Adam. A.
8. confrigitur peccator, quoniam futuros ignes incendiaque
formidat. C. — osea corporis Christi, fortitudo corporis Christi,
ubi maior, quam in sanctis apostolis? et tarnen vide ossa
frigi: quia scandalizatur. et non ego uror? . . . Tortes plane
. sunt, sed omues, qui scandala patiuntur, frixorium ipsorum
sunt, est enim ibi Caritas, et magis in ossibus. A.
9. gönne humanuni foeno transitorio comparatnr, quod
et viriditatis habet laetitiam temporalem, et peicugsum facile
sentit iniuriam; sie quamdiu in lege domini mandatisque con-
aiBtimus, tamquam viridia foena vegetamur, sed mox ut ab
eius praeeeptis fuerimus diabolica falcc succisi, statim ares-
eimua, et cor nostrum peccati sterilitate siccatur. C.
<JF. XXIX. 17
Digital ny Google
258 DIE QUELLEN,
10. dederat euim deus panem praecepti, nain pania aui-
mae quid nisi verbum dei? auggerente serpente, pmevari-
cante muliere, tetigit vetitum, oblitus est praeceptum. raerito
percussum est. A.
11. adhaeserunt fortea invalidia, adhaeserunt firtni in-
firmis. unde adhaeeerunt P h voce gemitue aui, non a voce
gemitus illorum. qua lege adhaeserunt, nisi qua dictum est:
debemus euim dos finni infirmitatem infirmorum portare? A.
12. pellicanua enim avia aegyptia est. ciconiis corporis
grauditatc consimilia, qua<> naturali macie aemper affecta est:
quoniam, sicut pbyaiologi volunt, teuso intestino per viacera
quidquid escarum accipit, sine aliqua deoootione transmittit.
0. — naacitur in solitudinibus, maxime Nili Hominis, in Ae-
gypto. A.
13. aequitur: factua »um sicut nycticorax in domicilio.
aliud geDua introducitur poenitentia. uycticorax graeco vo-
cabulo dicitur noctis corvus, quem quidam bubonem, quidam
noctuam eaae diserunt: alii magia corvo magnitudtne et co-
lorc consimilem, quem specialiter in Aaiae partibua inveniri
poaae teatautur. C.
14. per hoc igitur avium genus pulcberrime signifioantur
eremitae, qui hominum conaortio dcrelicto, ttmore domini re-
mota ae affiictione rliscruciant . . . . ita et poenitens iste noc-
turno tempore eacas animae aollicita curiositate perquirit:
modo paalmodiae operam dando, modo eleemosynaa faciendo,
modo carccrea occulte visitando, aolum deum vult habere
testen), cui caligo noctium non tollit adspectum .... passer
eat avia parva .... Iiaec propter infirmitatem auam ....
inter aves unica cautione munita ad dooiorum fastigia oelsa
concurrit .... huic merito comparatur, qui diabolt insidiosa
formidana specialiter ad ecclesiae septa se conferens in eius
faatigio vigiians tutisaime perseverat. C. — peticanus in so-
litudine. puto ego hie intellegi Christum natum de virgine.
solus enim sie, ideo eolitudo . . . . a quibus crueifigebatur P
numquid ab stantibus? numquid alugontibusP ergo tamquam
in nocte iguorantiae ipeorum, et tamquam in parietinia rui-
nae ipsorum. ecec uycticorax et in parietinis, amat et noc-
tem. nara nisi ainaret, unde diceret : pater ignoace iliis, quia
nesciunt, quid faciunt. deindc natus in solitudine, quia solus
ita natu», passus in tenebria Judaeorum tamquam in nocte,
in praevaricationc tamquam in ruinis .... aequitur: et ex-
surrexi. ergo hie vigilavi. sed posteaquam vigilavit, quid
egit? adacendit in caelum, factua est sicut passer volando,
id eat, adscendendo. singularia inteeto,id est, in caelo. ergo pe-
lifauus nascendo, nycticorax moriendo. passer resurgendo : ibi
in solitudine velut solus, hie in parietinia, velut ab eis occisus,
(By Google
PSALM CI. 259
qui atare non potuerunt in aedificio, hie vero iam vigilana et vo-
lans aingularis in tecto, ibi interpellat pro uobis. A.
15. audi laudem ipsorum: magister, aeimua quia viam
dei in veritate docea, et peraonara non aeeipia. licet tributum
dari CaeaariV quem laudaa, aupplantas. A.
16. quia veni facere raembra mea peccatores, ut agendo
poeoitentiam aint in corpore meo? inde totum opprobrium,
iude persecutio. quare magister vester cum peocatoribua et
publicanis manducat? A. — ex boc maxime acribae et pha-
risaei redemtorem noatrum criminabantur , quia publicanos
peccatores non aolum non reapuebat, aed etiam cum eia in
eibo et potu communicabat. 0. — cinerea peccatorum aanc-
tiaaimue poenitena consumere festinabat. 0.
17. ipsa est illa ira tua, domine, in Adam, ira cum qua
omnea nati eumus. A.
18. si enim mihi non dedisses liberum arbitrium, et per
haue rationem peooribua me non faceres meliorem, non me
aequeretur damnatio iuata peccautem. ergo per arbitrium
liberum levaati me, et per ittatitiae Judicium elisiati me. A.
19. potuerunt enim ease dies tui non declinantea, si tu
a die vero non decUnaeaea. A.
20. tu autem quid? A.
21. mei diea aicut umbra declinaverunt, et tu in aeter-
nura maoes: temporalem saivet aeternus. A.
22. memoriale dictum est, salutare promiaaum de do-
mini iuearnatione venturum. C.
23. Sion vero mona est Jerosolymis constitutum, per quem,
sicut saepe dictum est, aigniücatur eccleaia. C.
25. servoa domini dicit apoatoloa et prophetas ....
isti lapidee, id est, christianoe, qui divina firmitate viguerunt,
beneplacitos habuerunt, quanuo in eis praedicationem auam
proficuam eaae cernebant C.
26. numquid non erat pulvis, qui dominum cnicifixitP
.... de ipeo pulvere venit paries tot millium credentium,
et pretia rerum auarum ad pedea apoatolurum ponentium
.... subito primo tria, poatea quinque millia, A. — lapidea
dicit beneplacitos, quia de ipsorum erant soliditate. C
29. videbitur in gloria sua, qui in illa primo visus eat
in infirmitate sua. A.
30. ergo nunc oratur, nunc curritur, nunc si quia aliter
erat, et aliter ee habebat, manducet cinurem aicut panem, et
potum suum cum fletu commisceat. nunc tempua eat, cum
aedificatur Sion, nunc intrant lapides in atrueturam. A.
31. scribebantur enim ad prophetaudum novum testa-
mentum inter homines, qui vivebant ex vetere teatamento
.... aed quoniam memoriale tuum in generationem et
(By Google
260 DIE QUELLE!).
generationein, nun ioiqnorain est, sed instoram. in uns gene-
ratione pertinet ad vetua testamentum, in aKa auteni ge«it-
ratione pertinet ad nuvum testamentum. A.
32. illa creatura, de qua dicit apostolns: si qua igitur
in Christo nova creatura, vetera transierunt, ecce facta sunt
omnia nova, ooinia autem ex deo. A.
38. prospcxit ex aito. ut veniret ad humiles. A.
34. agnoscuntur et compedes disciplinae dei et tiinoris
eins, de quo dictum est: initium sapientiae rimor domini. A.
35. tilios interemtorum , qui diabolica fraude peremti
sunt C. — solvitur enim unusquisque a rinculiü cupiditatuin
iiialuriim .... rcmissio peccatorum solutio est. A.
36. anuuntiatutn est enim in Sion nomen domini Christi,
dum ibi primum divers La unguis ma^nalia dei locuti probantur
apostoli- hinc factum est, ut a locali Jerusalem velut a poris-
nimn fönte per ecclesiam generalem pia domini praeeepta
decurrerent. C.
37. dicendo enim. in unum, virtus cathoücae unitatia
ostenditur. C.
38 st enim vocat te deus, et praeeipit, ut bene vivaa,
et tu male vi vis, vocationi eins non respondes, nee laus eiua
respondet ei de te . . . . cum autem sie vivimiut, ut per nos
laudetur deus, respondit ei laus eius: de vocatis et sanetis
eius respondit et Jerusalem, vocata est enim et Jerusalem;
et prima Jerusalem noluit audire, et dictum est ei: ecce
dimittetur vobis domus vestra deserta- A.
39. quomodo annuntiavit? ecce ego vobiscum aum usque
in consummationem saeculi .... pereant haeretici, pereant
quod sunt, et inveniantur. ut siDt, quod non sunt, exiguitas
dierum usque in finem saeculi erit: exiguitas ideo, quia totum
hoc tempus .... exigua gutta est comparata aeternitati.
non ergo blandiautur s'tbi contra me haeretici, quia dixi:
exiguitatem dierum meorutn, quasi non permansuram usque
in finem saeculi. A.
40. noii quomodo haeretici loquuntur sie mecum agere.
usque in finem saeculi me perduc, non in dimidium dierum
meorum. A.
41. licet usque in finem saeculi durent mecum isti dies,
exigui sunt in comparatiooe dierum tuorum. A.
42. idem ipse es, tu qui dixisti: ego sum, qui sum. A.
43. iaiu ergo dixit, periisse caelos per diluvium ....
exerevit enim aqua, et totam istam capacitatem. ubi avea
volitant, oecupavil, ac sie utique caeli pcrierutit propinqui
terris: caeli. secumlura quos dieuntur aves caeli. eunt autem
et caeli caelorum superiores in firmamento: sed utrum et ipsi
perituri sint igne. an hi soli caeli, qui etiam diluvio perie-
(By Google
Psalm cl, cii. 261
runt, disceptatio est aliquauto scrupulosnV inter doctua ....
Torte hie caelos etiam non importuue intellegimus ipsoa iustos,
aanetua dei, in quibua manens deue intonuit praeeeptis, corus-
cavit miraculia, imbrifieavit terra m sapieDtia veritatis. caeli
enim enarraveruut gloriam dei .... quid est. seeundum
veatimentum ? seeundum corpus. veatimentum enim animae
corpus .... mi ergo seeundum corpus peiibunt, ubi ergo
reaurrectio carnis? . . . mutabitur, non talc erit, quäle fuit.
audi apoatoluiu dicentem: et mortui reaurgeut incorrupti, et
hob imrautabimur. quo modo immutabimur? aemiuatur corpus
animale, surget corpus spiritale. ergo seminatur mortale,
resurget immortale, seminatur corruptibile , resurget incor-
ruptibile .... ita peribunt caeli. et immutabuntur caeli sed
fortasae sanetomm corpora non recte dieuntur caeli? si non
portant deum, non sint caeli- et unde, inquit, probas, quia
portant deum? usque adeone exetdit tibi: glorificate et por-
tale deum in corpore vestro? ergo tales caeli peribunt, sed
non in aetemum: peiibunt, nt mutentur .... vestem audis,
coopertorium audis. et aliud, quam corpus intellegia? A.
44. ubi, niei in annia nun deficientibus? . . . nos tilii
aumua servorum, quia ülii aumus apoatolorum. A.
45. intende, quare sit poeitum, dirigetur, scilioet quon-
iam, quae ibi suseepta fuerint, in aeterna directitudine collo-
cantur, ubi nihil pravum, nihil poteat esse distortum ....
icchoavit enim a facryrois, finivit in gaudio. C.
rSALM CII.
2. Interiora sunt animae, cogitatio multiplex, virtusque
ratio nis. 0.
3. retribuisti tu mala pro bonis, retribuit ipse bona pro
inalis. A.
8. resurrectionera enim quandam signifieavit nobis. et
quidt'in renovatur et iuventus aquike, sed non ad iramorta-
lttatein .... dicitur aquila, cum senectuto corporis pressa
fuevit, immoderatione rostri creacentia eibum capere non posae.
pars enim rostri eiua superi<>r, quae aupra partum inferiorem
aduncatur, cum prae aenceta immoderatiua creverit, longitudo
eius incrementi non eam ainit os aperire, ut sit aliquod in-
tervallum inter inferiorem partern et uneum superiorem
.... itaque modo quodam naturali in mensura reparandae
quasi iuventutis aquila dicitur collidere et percutere ad
petram ipsum quasi labium suum superius, quo nimis eres-
cente edendi aditus clauditur: atque ita oonterendo illud ad
Setram excutit, et caret prioria rostri onere, quo cibuB impe-
iebatur. accedit ad eibum, et omnia reparantur: erit post
Benectutem tamqaam iuvenis aquila .... petra autem erat
(By Google
262 DIE QUELLEN.
Christus, in Christo renovabitur sicut aqutlae iuvcntus nostra.
A. — sie anima in priatinam sanitatem revertitur, si peccata
sua in petra, quae est Christus dominus, expolire non deai-
nat. C.
9. hoc illia perroittitur, qui patientiae munere decorantnr,
de quibus ait: mihi vindietam, et ego retribuam. nam qui se
manu desiderant ulcisci, furoremque suum inimici perseentione
satiare contendunt, vindietam domino non reservant. C.
10. per Moysen data est lex, et habet aliquid obscurum
traditio ipsa legis .... ergo quia hoc ibi mysterium est,
ideo docet datam legem, ut convincerentur peccatores, et ad
gratiam aeeipiendam tnedicuro invocarent .... nolebant se
coufiteri homines peccatores: addita lege facti sunt et prae-
varicatores .... ubi enim non est lex, nee praevaricatio.
abundavit ergo peccatnm, ut superabundaret gratis ....
istae sunt viae oecultae, quas uotas fecit Moysi, per quem
legem dedit. A.
11. ecce vere Israelita. in quo dolus non est ... . dati
sunt quinque libri Moysi: cineta est piscina quinque porti-
eibus; produxit languidos, ut ibi iacerent, ut proderentur,
oon ut aanarentur. quinque porticus prodebant Ianguidos,
non curabant: piscina curabat descendente uno, et hoc pis-
cina turbata: turbatio pisemae in passione domini .... tnr-
bavit aquam, id est. turbavit populum. et in tota illa per-
turbatione aquae unns sanabatur, quia in paasione unitas
sanatur. A.
15. adtende et caelum: ubique, undique protegit terram,
et nulla pars terrae est, quae non caelo protegatur. peccant
homines sub caelo, faciimt omnia mala sub caelo: tarnen
proteguntur caelo. inde lux ad oculos, inde aer, inde apiritus,
inde pluvia ad terram propter fruetus, inde omnis miseri-
cordia a caelo. tolle ausilium caeli a terra, statim deficiet:
sicut ergo protectio caeli permanet super terram, sie proteetio
domini permanet super timentes eum. A.
16. quando peccatum remittitur, oeeidunt peccata tua,
oritur gratia tua.- A.
17. tili, si ploras, sub patre plora, noli cum indignatione,
noli cum typho superbiae. quod pateris, unde plangis, medi-
cina est, non poena. castigatio est, non damoatio. noli
repellere flagellum, si non vis repelli ab hereditate. A.
18. novit, quid fecerit .... ecce facti Bitmus de limo. A.
19. memor esto, domine, non quia nos ex limo creasti,
non quia immortalea tua largitate fecisti, non quod ad ima-
ginem et similitudinem tuam plasmare dignatus es ... . sed
quia in pulverem nunc redacti sumus ariditate peccati. C.
22. non alloquitur enim foenum, sed propter quod et
(By Google
psalm eil., cm. 263
verbum foenum factum est . . . ■ quidquid melius eris, gratia
illius eris, misericordia illius eris. A.
23. mihi videtur hie convenieDter adverti, et Adam,
sicut multi patrum dixerunt, a domini lutase gratia revocatum,
quando ipse primus in saeculo fuit, sicuti etiam Abel, Noe,
Abraham, et ceteri patres, qui tarnen in saeculo, sed non a
saeculo fuerunt. C.
24. sed filios nostros dicit opera nostra: tilios filiorum,
mercedem operum nostrorum .... totam legem volo tenere.
tene, si potes, quando potes, quomodo potes. quameunque
pagin am interrogaveris , hoc tibi respondebit : quod tenes,
tene. A.
25. hoc ad illud pertinet, quando dominus Jesus ad-
acendit in caelum, sedet ad dexteram patris. C.
PSALM CHI.
1. Benedicat anima nostra dominum pro tantis bene-
fieiis eius, pro tarn multis et magnia muneribus gratinrum
eius: quae muncra invenimus in hoc psalmo. A.
2. magnificatus es nimis, hoc est, sanetificetur nomon
tuum .... quibusdam immundis nondum est sanetum nomen
tuum. A.
3. ergo tu ecclesia habes decorem .... dicitur de te:
quae est ista, quae descendit dealbata? quid est dealbata?
illuminata: non dealbata, sicut fucata, qnemadmodum se
dealbant feminae .... ipsa enim ecclesia confeBsio et decor.
ante confessio, postea decor: confessio peccatorum, decor
rectefactorum. Ä.
5. pellen autem detrahi non solent nisi animalibus mor-
tuis .... quid ergo, hie si divina scriptum significatur peius
nomine, quomodo deus de pelle fecit caelum, et extendit
caelum sicut pellem? . . . mortuus est Jeremias, et tot pro-
phetae mortui sunt .... quod ad divinam scripturam attinet,
extenditur sermo mortuorum .... nam post mortem plus
innotuerunt prophetae et apostoli .... prophetas vivos sola
Judaea habuit, mortuos omnes gentes. cum enim viverent,
nondum erat extenta peius, norjdum erat ex teilt um caelum,
ut tegeret orbem terrarum. A.
6. si ergo nihil superemiuentius in scriptura saneta iii-
veiiiri potest, quam Caritas, superiora caeli quomodo in aquis
proteguntur, si superiora scripturae praeeepta caritatis sunt?
. . . Caritas, inquit, dei diffusa est in cordibus nostris per
spiritum sanetum .... iam nomine diffusionis intellege aquas
in caritate Spiritus eanoti. A.
7. legitur: haec cum dixisBet, nubes suseepit eum ab
oculia eorum. C. — ostendam et nubes adecensum caeli huius,
Digitized by GOOgk
264 DIE QUELLEN.
id eat, divinarum scripturarum .... omnes tarnen praedi-
catores verbi veritatis nubes accipite. quicunque ergo iufirmi
non posaunt adacendcre in hoc caelum, id est, ad intellectum
scripturarum, per nubes adscendant. A.
8. velocitatem verbi fortasse commendat scriptura. . . . quia
nihil ventis velocius norunt homines .... ventos quidem
intellegimus in figura non absurde animas .... quiaquis
dilexerit deum et proximum, animam habet pennatam ....
sed quantumvis aint praeditae virtutibus caritatis, qnid ad
illam dilectionem dei, qua sunt dilectae, etiam cum visco
essen t implicatae? maior ergo in dos dilectio dei, quam
nostra iu illum. iam dat illis caritatem, iam dat illis alas et
pennas, ut possitis, inquit, comprehendere. quae ait latitudo,
longitudo, altitudo et profundum .... latitudo enim est in
boms operibus, longitudo in perseverando usque in fincm,
altitudo propter sursum cor ... . profundum autem quod
dixi, ubi fisa erat pars crucis, et non videbatur, inde aurge-
bant, quae videbantur. quid est, quod occultum est, et non
publicum in ecclesia? sacrameutum baptismi, aacramentum
eucbaristiae .... et quid postea? cum hoc dixieset apos-
tolus, adiecit: Bcire etiam supenminentem scientiam caritatis
Christi .... amando autem quaotumcunque amatis, volatis
ad ipBum, ut cognoscatis, quemadmodum ipse vos amaverit. A.
9. esse angelos novimus ex fide, et multia apparuissc
scriptum legimus .... Spiritus spiritales dieit; bene faeit
angelos suos spiritales, id est, nunrioa verbi sui . . . . vide
spiritaletn factum angelum dei .... de spiritali quadam
affectione missug est ad carnales, tamquam angelus de caelo
ad terram. A.
10. quomodo dicit, et ministros snos ignem flagrantem.
nisi quomodo dicit, spiritu ferventes? sie enim fervens spiritu,
ignis ardens est omnis minister dei .... carnalia omnia
desideria tua urat minister dei, praedicans verbum dei. A.
11. fundavit terram. intellego ecclesiam. A. — huius
stabilitas reetc dicitur Christus, qui est immobile funda-
mentum. C.
12. de qua dictum est: caelum et terra transient labo-
ratur hie, si ad literam quaeras aeeipere. A.
13. abyssuB enim dicitur immensa aquarum copia ....
terrae enim quasi vestimentum est aqua, circumdans eam et
contegens eam .... ecclesiam dei cooperuerunt aquae per*
sequentium. A.
14. fuga quadam oecultabantur apostoli. unde fuga ooeul*
tabanrur apostoli? quia super montes stabant aquae. A. —
haec merito hie superstitiosia atque persecutoribus comparatur
. . . . ut non solum medioeres, sed in perniciem suam ipaos
,,t,zed Ey Google
psalm cm. 265
quoque sanctos viros atque cmineotissimos tormentis cor-
porum obruerc viderentur. C.
15. qui fugicnt, nisi abyssi? C,
16. tamquHin tonitruuin vero, ut hie timeant, cum miliaris,
cum ais: nisi poenitentiam egeritis, omnes aimu) peribitis.
Br. — vae mundo a scandalis. rureus: niai poenitentiam
egeritis, peribitis, et similia. lt.
17. illi scilieet, qui campi iam facti sunt, ad locum fun-
datissimae descendunt ecclesiae. C.
18. terminum posuisti, quem mir transgredierttur ; catho-
licam utique fidem, quam usque ad terminum prassende vitao
custodiunt. neque cou verteil tu r operire terram. in flagitiie,
quibus prius vixerunt. Br.
20. int er apostolorum medium pertr ansibunt praedi-
cationes verbi veritatis. quid est, inter medium apostolorum P
quod medium dicitur, commune est. A.
21. bestias silvae gentes intellegimus. A.
22. in finem saeculi Uetia et Enoch venienttbus creditura
est raultitudo Judaeorum. C.
23. sed potius animas sanetas pontificum caelisti se con-
versatione traetantes mavult intellegi, qui supra populos do-
mini praedicationibus sanetis iuhabitant .... quapropter
omnes de petrarum firmitate praedicant, qui apostolorum ac
prophetarum traditionibns sua dieta contirmant. C. — spiri-
talcs qnasdam animas significat hoc nomen .... modo si
dicam vobis: credite, hoc enim dixit Cicero, hoc dixit Plato,
hoc dixit Pythagoras: quis vestrum non irridebit me? A.
24. ipsi montes et itlae petrae unde babent vocemP . . .
dicit hoc Paulus tamquam mons, inde nos dieimua sonantes
de petra. A.
26. dicitur: bovi trituranti ob qou infrenabis. A.
27. praedicatores verbi et iumeuta et servi sunt. A.
28. quem panemP Christum de qua terra P de Petrp,
de Paulo, de ceteris dispensatoribus veritatis. audi, qnta de
terra: babemus, inquit, thesaurum istum in vasis fictilibus, ut
eminentia sit virtutis dei. A.
29. videbitur ista ebrietas in operibuB vestris, videbitur
in saneto amore iustitiae, videbitur postremo in alienatione
menris vestrae, sed a terrenis in caelum .... videtur iam
dicere de spiritali vino. A. — vinum laetificat cor hominis,
cum sacratum fuerit in sanguinem domini Christi. C.
30. quid est exhilaratio faciet in oleoP gratis, dei, nitor
quidam in manifestationem , sicut dicit apostolus: unieuique
autem datur Spiritus ad manifestationem. A.
31. panis, qui cor confirmat. quia panis est cordis. A.
ay Google
266 DIE QUELLEN.
32. satiabuntur ligna campi, sed de ista gratia educla
de terra, ligiia campi, pichen populorum. A.
33. cedri Libani, potentes in saeculo .... Libanus enim
mooB est: ibi istae arbores etiam secundum literam annosis-
simae sunt et excellentissimae. A.
34. Dam arbor, inquit, quam nun plantavit pater irieus,
eradicabitur. A.
35. et voluerunt hoc facere et parvi, et esse Bpiritales,
non iungi uxoribus .... sed ire in vitam quandam com-
munem .... dant agros, aedincant ecclesias, raonasteria. A.
36. fulica, sicut omnes novjmus, marina avis est, vel in
stagnis est, vel in mari est. habet quandam doinura non
facile in littoro terrae aut nunquam, sed in iis, quae in media
aqua sunt: plerumque ergo in petris, quas aqua circumdat.
intellegimus ergo petram esse idoneam fulicae domuni, nus-
quam fortius et tirmius habitat, quam in petra. in quali
petra P in mari constituta. et si tunditur nuetibus, frangit
tarnen fluetus, non frangitur: hoc habet magrium petra in
mari constituta. quanti fluetus contuderunt petram nostram,
dominum Christum P elisi sunt in illum Judaei, tili fracti
sunt, ille integer mansit .... in cedris quidem nidificant
Easseres propter praesentem necessitatem, sed petram illam
abent ducem, quae ftuctibua tunditur et non frangitur; iini-
tantur enim Christi pasaioiies. et si forte cedri Libani iratae
fuerint, et aliquid molcstiae vel scandali servis dei in ramnis
suis commoverint, volabunt quidem inde passeres, sed vae
cedro remanenti sine nidis passer um. passeres enim nun
naufragabunt, non peribunt, quia fulicae dowus dux est co-
rura. A.
37. Erodius maior est omnibus volatilibus, qui aquilam
vincit et comedit. Br.
88. cervi, magni spiritales .... teneant montes altos.
alta praeeepta dei, sublimia cogitent .... quid de humilibus
bestiis? A.
39. quid significant, nisi peccatoresP A.
40. intellegimus spiritaliter ecclesiatn crescentem de mi-
nimo, et ista mortalitate vitae quodam modo senescentem
.... hie enim temporaliter transit ecclesia, non enim hie
erit semper ista mortalitas. augeri et minui aliquando trans-
ibit: in tempora facta est. A.
41. et hie quis sol, nisi sol ille iustitiaeP . . . Christus
agnovit passionem suam .... quid est agnovit? approbavit,
placuit ei ... . non pateretur, nisi placeret. A.
42. nox facta est discipuüs atque credentibus, quando
Petrus anxio errore confusus negando tertio fidei perdiderat
claritatem. C.
ay Google
psalu cm. 267
43. hac nocte, inquit, postulavit satanae vexare vos aicut
triticum, et ego rogavi pro te, Petre, ue deticiat fides tua.
nonnc Petrus eutn ter negavtt? A.
44. quid intellegam, nisi mala daemonta?
46. quarentea a deo escam sibi, quia nee tentari quis
potest a diabolo, nisi permittente deo. A.
47. qui dixit: poteatatem habeo ponendi animam meam
et poteatatem habeo Herum sumendi eam, agnovit oeeaaum
auum et posuit eam: ortus est aol, et reeepit eam .... modo
iam quia nemo eorum persequi audet ecclesiam, ortua est so!
et congregati sunt .... eubilia eorum, corda infidel ium ....
non inde erumpunt, non faciunt impetum in iatam peregri-
uantem Jerusalem. A.
48. vespera, id est, saeculi fine. C.
50. omnia in Christo Feeisti. A.
51. adtendimus plenani terram christiania credentibua in
deum. A.
54. naves ecclesias intellegimus, commeant inter tempes-
tates, inter procellas tentationuin, inter fluchis saeculi ....
gubernator est Christus in ligno crucia sui . . . . cornmea-
bunt secure, commoent peraeveranter, venient ad finem debi-
tum, perducentur ad terram quietis. A.
55. o eccleaia, caput serpentis observa. quod eat caput
aerpentis? prima peccati suggestio: venit tibi in mentem
nescio quid illicitum: noli ibi tenere mentem tuam, noli con-
sentire .... caput calca, et evades ceteroa motna .... hie
ergo draco, antiquus hostis noster, ira fervidus, inaidiis astutua,
in niari magno est. draeo hie, quem finxisti ad illudendutn
ei. iam tu illude draconi: ad hoc enim hie factus est draco.
ipse cadens peccato auo de sublimi habitatione caelorum et ex
angelo factus diabolus, aeeepit quendam locum Buum in hoc
mari magno et spatioso. A.
56. omnia, et repentia, nuorum nun eat numerus, et ani-
malia pusilla et magna, et ipse draco et omnia creatura tua, qua
impleati terram .... quid dictum est ipsi draconi? terram
manducabis .... qnomodo, inquis, non ero terra? si terrena
non sapias. audi apostolum, ut non sis terra . . . . ai resur-
rexistis, inquit, cum Chriato, quae suraum sunt, quaerite, ubi
Christus est in dextra dei sedena; quae sursum sunt, aapite,
non quae super terram. si non sapis terrena, non es terra:
ai non ee terra, non manducaria a serpente, cui eibua data
est terra, eibum suum dat deua eerpentt .... non ei dat auruni
pro terra. A.
58. manus tua Christus est. A.
59. avertit ab illo faciem suam, et deeidit in tentatio-
ay Google
Jbö DIE QUELLEN.
nein: et oetendit Uli, quia quod iustus erst, et recte ambu-
labat, ipso regente fiebat. A.
60. Spiritus eorum superbia eorum erat .... invenit sc
homo poenitens de peccato suo, quia non habebat vires ex se,
et conti tetur deo dicens, se esse terraiu et eine rem. A.
62. non tua, non raea, non ülius aut illius, gloria do-
mini sit. A.
63. non in tuis, quasi tuis; quia et opera tua, si mala,
per iniquitatem tuam, si bona, per gratiam dei. A.
64. audi illum alio toco: super quem rcquiescet Spiritus
meus? super bumilem et quietum et tremeDtem verba mea. A.
65. montes superbi erant, iactabant se, non eos tetigerat
deus: tangit illos et fumigabunt. quid est fumigare montes?
precem domino reddere. A.
66. cantemus domino in Tita nostra. vita nostra modo
spes est, vita 'nostra postea aeternitas erit . . . . ne forte cum
coeperimus psallere deo in illa civitate, putemus nos aliquid
aliud acturos: tota vita nostra erit psallere deo. A.
67. te illi indica scienti, ut indicet se tibi nescienti ....
ipsa est mutua disputatio, quam dixi': indica te ei scienti, et
indicat se tibi nescienti. suavis est ei confeasio tua, suavis est
tibi gratia ipsius. A.
68. deticiunt a terra peccatores, dum terrena cupiditate
privati per dei gratiam ad meliora studia ooncitantur. C.
69. auferatur Spiritus eorum, et deficiant, ut emittat
spiritum suum, et recreentur. A.
70. dignum inirium psalmi, dignus et fiuis, illum semper
benedicere. C.
PSALM CIV.
1. Ciüub verbi, vel potius duorum verborum iuterpretatio
est, taudate deum. A.
2. in laude enim intellegenda est ista coufessio. A.
4. quod bene potest gloriosis evangelistis et sanctissimis
apostolis et nunc sacerdotibus conveuire. C.
5, 6. verbo et opere laudate. A.
7. omnia enim significat ista, quae dicturus est. non
est enim bumanarum virium omnia narrare, quae virtus divi-
nitatis operatur. C.
8. ne velit quisque de opere bono tamquam in sua virtute
landari. A.
9. sie enim mites ioeundantur, qui non amaro zelo eos
iam bene operantes aemulantur. A.
10. eum quaerendo atque ad eum accedendo et illumi-
ay Google
nemur et confortemur, ne caecitate quid faciendum sit dod
videainus, aut infirmitate non faciamus, quod videmus. A.
11. quae est facies domini. nisi praesentia deiP . . .
tarn quippe illum invenit fides. sed adhuc eum quaerit spes.
Caritas autem et invenit eum per ädern, et eum quaerit ha-
bere per speciem .... an forte etiam cum facie ad faciem
viderimua eum sicuti est, adhuc perquirendua erit et sine fine
quaerendus. quia sine fine amandus. A.
12. mirabilia itaque pertinent ad divisiontfm maris
rubrt. C.
13. prodigia ad piagas, quas misit in Aegyptum. G.
14. iudicia oris eius. quoniam cuncta complevit, quae
Moysi suo farnnlo promisisse dignoecitur. G.
15. quibus apostolus dicit, cum geotibua loqueretur:
vos ergo Abrahae semcn estia secundum promissionem heredis
(vgl. Oalat. 3. 29). A.
16. quia in omni terra ecclesia eius, ubi praedicantur
iudicia eius. A.
17. 19. mihi videtur non hie vetus testamentum intel-
legendum, quod novo esse tollendum dicitur per prophetam
.... sed testaraentum fidel, quo laudat apostolus, cum Ab-
raham nobis proponit imttandum .... quod Abraham etiam
ante circumcisionein credidit deo et reputatum est Uli ad
iustitiam . ... in saeculum testamenti eius, quod in aeter-
nu in intellegere debemus. A.
IS. mandatum ergo fides est, ut iustus ex fide vivat. A.
21. Jacob enira et Israel Christian» tempora plerumque
significare saepe iam dictum est. G.
23, 24. ipsa enim dieta est terra promissionis , terra
fluena lac et mel. quod totum siguificat gratiam, in qua gu-
statur, quam suavis est dominus, ad quam non omnes homi-
nes pertinent. non enim omnium est fides. A.
25. in ea, i<i est, in terra Chanaau. A.
26. nam et rex Gerarum et rex Aegyptiorum divinitus
admoniti sunt, ne nocerent Abrahae. A. — et corripuk pro
eis reges: et idipsum dicit, Pharaonem et Abimelech. Br. —
corripuit pro eis reges, sieut Pharaonem regem Aegypti pro
Abraham. Abimelech vero regem Geraris pro Isaac, ut hi-
storia refert. B.
27. de ipsis patriarchis dicit: erubescant ergo Judaei,
qui dieunt, quoniam si non aliquis ungatur regali unguento,
non potent Christus vocari. hoc enim dieunt, quoniam domi-
nus noster non est Christus: quia non est unetus unguento
regali. ecce ante legem patriarchae non uneti regali unguento,
Christi dieuntur. Christi autem sunt, qui spiritu saneto unguntur,
ergo et dominus noster iuste vocatur Christus. Br.
ay Google
270 DIB QUELLEN.
29. significat tempore Pharaonis, quando in Aegypto
eeptem annis fames saeva grassata est. 0.
30. contrivit enim dixit pro eo, quod dictum est, con-
sumsit. A. — quod re vere hominum esae noecitur firma-
mentum, aicut in saperiori psalmo dbüt : et panis cor hominis
contirmat. C.
31. quem virum? A.
32. quomodo misit? A.
34. 'a praeposito Pharaonis Putiphar Joseph quidem re*
dactus est in careerem. C.
35. fcrrum autem quod dicit pertrensisse animam eius,
tribulationem durae necessitatia accipimus .... talis enim
locutio est quaedam in evangelio, ubi Simcon dixit ad Mariam
.... et tuam ipsius animam pertransiet gladius. A.
36. donec tempus veniret, ubi verbum eius a rege Pha-
raone pro interpretando soinnio quaereretur. C.
37. merito Spiritus sancti, quando a domino missus est,
visae sunt Ulis linguae divisae velut iguis. A.
38. misit, significat ministros, qui regüs iussionibus ob-
secundant. regem Pharaonem dicit, in cuius regno fuerat
carceri mancipatus. C.
40. hoc secundum gentilem intellectum I'haraonis debe-
mus accipere, qui credebat pritnarios populi sui in hanc sa-
pientiam pervenire potuieae, ut et ipsi somniorum interpretes
esse mererentur. C.
41. paucissimi et incolae in ea. iucolatus porro, vel ac-
colatus non indigenam, sed advenam ostendit. A.
42. in manu potenti per signa et portenta domini dei
sui roetuendi et honorendi facti sunt, donec duri regis con-
tentio vinceretur, et tnare rubrum persecutorem cum exercitu
eius obrueret. A.
43. maligni et inipii talett erant, qui facile incolis suis
felicibus raviderent. in eo ergo, quod populum suum multi-
piicavit, hoc beneficio suo malos ad invidendum convertit. A.
45. signa sunt quasi vestigia aliqua futurarum sive prae-
ter itar um rerum; prodigia vero pertinent ad tnirabiles eventus,
qui in rerum online ante« non fuerunt. sed baec signa et
prodigia in Aegyptüs facta sunt. C.
46. leguntur quidem Aegyptü aeris tenebras inter piagas
reliquas pertulisse. sed melius intellegamus corda eorum
fuisse potius obscurata, qui domini praecepta contemnebant. C.
47. exaoerbaverunt autem significat acerbe acceperunt. C.
48. ne epes vivendi hoininibus relicta vkieretur, quando
illud est inter latices mortuum, quod nativo elemonto pro-
batur enutritum. C.
ay Google
PSALM CIV., CV. 271
56. primitias vero laborum propter primogenita pecorum
dictum arbitror. A.
57. tiec in eo, quod Aegyptioa deceperunt, a quibus sibi,
ut commodaretur aurum argentumque petiverunt, putandus est
deus huiusmodi dolos eis, qui Bursum cor habant. vel iubere,
vel si fecerint approbare. magis enim per illa dei verba ....
permisai sunt facere isla, quam iuaai. A.
58. etiam hoc magnum dei beneficiuni fuit, ut in illa
neccsaitate migrandi nullus esset aegrotua. A.
60. nubes data est, ut solis temperaret ardorem. C.
62. non coturnicem concupiverunt, sed carnes. quia vero
et coturnix caro est ... . ipsi intellegendi sunt petisse, ut
venire t. A.
63. domini aalvatoris sentiretur adventus. ipae est enim
panis virus, qui de caelo deseendit. C. — manna quidem
non nominavit, sed nulli obscurum est, qui illa« literaa legit. A.
67. quod ait populum atium, noc repetivit , eleotos
suos. A.
69. ne hoc ipnum putaretur suramum bonum, quod ista
felicitas rerum temporalium populo dei data est, contiauo eain
ad aliud retulit, ubi sumnum bonum oportet inquiri. A.
PSALM CV.
1. Psalmus centesimus quintus etiam ipse praenotatur
halleluia .... video autem istos duos centesimum quartum
et centesimum quintum ita inter se couiunctos, ut iu uno
eorum, qui praecidit, commendetur populus dei in electis eius
. . , , iu isto autem qui aequitur, eos commemoratoa, qui in
eodem populo amaricaverunt. A.
3. in saeculum, vitae huius signilicat curaum : ubi miseri
sunt, quicunque delinquunt : ubi fas est corda nostra converti
et miaericordiam poetulare. ibi enim damnatio est confiteri
peccatum, ubi iam constat esse Judicium. C.
4. eas dix.it laudea eiua, quae intelleguntur opera eiua
in praeceptis eius. deus est enim, ait apostolua, qui operatur
in nobis .... haec ineffabiliter operatur. quis auditas faciet
omnes laudes eiua? id est, quis cum audierit, facit omnee
laudes eius, quae sunt opera praeceptorum eius. A.
5. veniet enim tempus, . . . cum iustitia coaveraa fuerit
iu iudicium, id est, cum acceperint iuati potestatem iudicandi
eos recte, a quibus modo non recte iudicantur. A.
6. id est, ut in eis simus, in quibua beneplacitum est
tibi, quia non in onraibus illia beneplacitum est deo. A.
7. scio, quoniam prior populus offendit te, et novua po-
pulua creatur, qui aerviat tibi, acio quia veniet filius tuus,
(By Google
272 , DIB QUELLEN.
et salvabit omne genus humanuni, et credent in eum, qui
electi emnt. propterea ergo rogo, quoniam ego prius natus
sum in vetori lege, ut imputes mihi mercedem cum novo po-
pulo. Br.
10. ifäti peccaverunt cum patribus suis, io quorum lum-
bis erant. A. — est et alia nobis in hoc loco tradita expo-
sitio: quia cum maioribus suis peccat, qui delicta similia oon
declinat, sed eadem facit. C.
12. non cognoverunt, quid per illa nürabilia eis prae-
atare voluerie. quid utique, nisi vitam aeternam, et non tem-
[torale .... et intellectum redarguit et memoriam. iiitel-
ectu quippe opus erat, ut eogitarent, ad quorum bonorum
aeternitatem per illa temporalia voearet deue. A.
14. qui illam legit historiam, quando exierunt de Ae~
gypto, et per mare rubrum transieruat, dolet eorum infide-
litatem, in quanta trepidatione et d esperat ione fuerint post
recentia tot et tanta miracula in Aegypto. cuius multitudinis
misercordiae dei non eus fuisae memores dicit. adacenderunt
autem propterea dictum est, quia ita est terrae positio, ut
desceneio dicatur in Aegyptum de terra Chanaan, et in eam
illinc adscenBio. A.
15. non propter ulla bona merita eorum. A.
17. valde occulta et obstrusa vis est, qua deus agit, ut
etiam illa, quae sensu carent, confestim eius obtemperent vo-
luntati A.
18. desertum est maxime, quod aquarum inundatione
deseritur. C.
20. in figura baptismi hoc factum est, ubi redimimor de
manu diaboli magno pretio, quod sanguis est Christi. A.
22. sicut in psalmo superiore dixit: laetata est Aegyp-
tus in profectione eorum. C. — illam commemorat, ubi di-
citur: cantemus domino, gloriose enim magnificatus est. A.
23. multi enim in ecclesia male vivendo et non recte
sentiendo de deo perdunt baptismi gratiam. Br.
24. debuerunt enim cogitare, tanta erga se opera dei
non esse inania, sed vocare ad aliquam sine fine feÜcitatem,
quae per patientiam sustinenda est. sed festinaverunt beati
Öeri temporalibus rebus. A.
26. itaque hoc loco animam non Becundum id, quod ra-
tionalis est, dixit, sed secundum id, quod animans corpus ani-
mal facit. A.
28. amborum autem, id est, Dathan et Abiron, una erat
causa superbiasimi et sacrilegi scbismatia. A.
29. hoc factum est supra ducentos quinquaginta com-
plices Dathan et Abiran. C.
ki äy Google
PSALM CV. 273
30. Horeb vero interpretatur calvaria, ubi poatea domi-
num crucis patibulo carne constat occisum; ut in ipso eodem
nomine iam tunc et in illo deserto Horeb culturam domini
perfidi nefanda praesumtione violarent, quorum posteritas
erat in calvariae loco crucifixura dominum Christum. C.
33. in confractione, id est in plaga. A.
34. dixit, ut disperderet eos, si non Moyses, electus eius
atetisset in confractione in conspectu eius .... perierat enim
populus, nisi Moyaea confregisset iram omnipotentis dei. Br.
— id est, niai obiecisaet seipaum pro eis, dicens : si dimittis
illis peccatum, dimitte : Bin autem, dele nie de libro tuo. ubi
demonatratum est, intercessio sanctorum quantum pro aliis
valcat apud deum. eecurua enim Moyses de iustitia det, qua
eum delere non poaaet, impetravit misericordiam, ne illoa, quos
iuate poaaet, deleret. A.
35. niai terra illa significaret aliquid magnum , quae
terra diccbatur fluena lac et mel, per quod visibile aacramen-
tum ad invisibilem gratiam regnumque caelorum duceret eoa,
qui mirabilia eius intellcgebant , nullo modo isti culpa-
rentur. A.
38. domini vehementer eoa a murmuratione prohibentis. A.
40. ut dftli in reprobum senaum etiam illud amitte-
rent. A.
44. quae autem hie poaita est quassatio, haec superius
confractio. A.
47. quid est distinxit? quasi illud non posset deus facere,
qui tanta iam fecerat, ut aqua de petra pronueret. dubi-
tanter enim petram virga percussit, et ideo hoc miraculum
diatmx.it a ceteris miraculia in quibus non dubiiaverat, hinc
offendit, hinc audire meruit, ut moreretur, ne intraret in ter-
ram promissionis. A. — crepuit dicens: audite me rebelles
et increduli : num de petra hac vobis aquam poterimus
49. sie postquam terras promissionis intravit, oblitus do-
mini mandatorum, cum illis se magis gentibus vetita societate
coniunxit, quas propter idolorum culturas eis fuerat delere prae-
ceptum .... acandalum graecum nomen est, siguincans si-
niatntm, quod mentes eorum in laevam partem perveraa imi-
tatione deduxit. C.
51. quid eat ergo, interfeeta est terra, irisi hoc referatur
ad homines, qui habitabant in terra, tropica locutione, qua
aignificatur per id, quod continet, id quod continetur ....
unde alÜ interpretes nostri non adinventionea, aed atudia, alii vero
affeetationea, vel affectionea, alii voluptates dicere volaerunt. A.
— fornicati sunt in Observation ibua suia. C.
54. talis ergo vicissitudo reeipitur, ut qui amanti domino
ji:,to:lbyG00gle
„Google
PSALM CVI. 275
difficultatis vinceudarum concupiaccntiarum, tertia taedii atque
faatidii, quarta tempcstatia et periculorum iu gubernandis ec-
clesüs. A.
11. und« hoc, nisi quia tibi tribuebas, quia gratiura dei
non agnoscebas, quia consilium domini circa te reprobabaa?
imm vide, quid adiungat: quoniam inamaricaverunt eloquia
domini; per superbiam, iustitiam domini nescientes, et auam
volentes coustituere .... et nunc pugna contra concupiscen-
tiani: deo desiatente ab adiutorio laburare potea, vincere non
porös. A.
12. liberati sunt de aecunda tentatione, restat taedii at-
que fastidii. A.
14. cum ergo ibi fuerit, iam sciens, quid obaervare de-
beat, nonnunquam multum aibi tribuendo et quasi de suis
viribus praesumendo, incipit confligere vellc contra peccara et
propter superbiam auperari .... quis enim uescit, so ab ig-
norautia venisse ad veritatem, ab errore ad vtam, a fame sa-
pientiae ad verbum fidei? A.
15. iam faatidium patiuntur, fastidio langueut ....
quid ergo reetat P A. — aed hie apiritalem eacam, id est,
legem domini et salutaria praeeepta potiua debemus ad-
ver tere. C.
17. tertia tentatio priori contraria: priua enim pericli-
tabatur fame, postea fastidio (vgl. obeu 10). A.
IS. cum dicit, desceudunt mare, signiheat sacerdotes, qui
saeculi iatius procelloaa desceudunt .... in navtbus autem,
ut saepe diximus, ccclcaiaa signiticat, quae ligno crucis muudi
istius tempeatates enavigant. C. — in aquis multis, in po-
pulis multis .... quid enim profundius cordibus humania?
inde plerumque venti erumpunt, tempeatatea aeditionum et
diasensionum navem perturbant .... volens deus, ut ad eum
clamarent, et hi qui gubernant, et hi qui portantur, dixit et
atetit Spiritus procellae. A.
21. adscendunt ad caelos audendo, desceudunt usque in
abyssos timendo. A.
22. qui sedent ad gubernacula, et qui fideltter navem
amant, sentiunt, quod dico: turbati sunt. A.
23. commoti sunt, ad iraa protinus evomendas. C. —
et quid restat, nisi quod sequitur? A.
27. quemadmodum auperbia restitit, huinilibua gratiam
dedit (vgl. oben 10). A.
28. sed facta est salsilago, cum domini praeeepta contemsit.
humor enim salsus fructibus probatur adversua. C. — currebant
ibi aquae, currebant prophetiae. quaere modo apud Judaeos
propheram, non invonis .... quaeris ibi fidem Christi, non in-
vonis, quaeris prophotnm, non invonis, quaeria saerrdotem,
18*
(By Google
276 DIE QUELLES.
non invenis, quaeris sacrificiura, dod invenis, quaeris templum,
non invenis. quare hoc? iguia poauit mimiua in dcscrtuni, et
cxitus aquarum in sitim, terra m rructifcram in salinas. quo
merito? undc? a malitia inbabitautium in ea. A.
34. qui fructum apiritualem faeiunt, bcnedicrione do-
mini perfruuntur: quo» vero infoecundos esse conrigerit. ab-
sciduntur. sieut evaugelii illa nculnea, quae loxuriantibus
folüs stcrilis videbatur in pomis. multipltcati sunt autem,
quando fidcles bcnedicti sancras opems intulerunt. et glorio-
siorcs facti sunt per dei gratiain fceunditate meritorum, C.
— iumenta et pccora dicuntur in ccclesia simpliciter ambu-
lant ia, sed utilia. non multum doeta, sed tide plena. A.
35. ad populum cnim dei pertinent etsi non per virtu-
tem, certe per spcciem pietaris .... manifestum est, fratres :
omnes, qui sc dividunt ab unitate, pauei tiunt. multi enim
sunt: sed in unitate, dum nun separantur ab unitate. mm
enim coeperit ad eos non pcrtincre multitudo uniratis, in hae-
resi et schismate pauei sunt. A.
36. reprobati enim sunt ab ecelesia dei, et niagis, quia
prineipcs esse volucrunt, ideo eontemri sunt. A.
37. tradidit illos deus in eoncupiseentias cordis eorum
.... qui enim putat, sc esse aliquid, cum nihil sit, seipsum
aeducit A.
38. quid est hoc, fratres, contemti sunt principe«, et
adiurus est pauper? abiecti sunt superbi, et instruetus est
humilig. A.
41. quo facto diaboli iniquitas obmutescot, quando clecris
doniini non erit, quod possit opponi. C.
l'SALM CTU.
[Augustin hat keine besondere Erklärung dieses Psalms
verfasst, sondern verweist auf l's. 56 und 59, zu welchen der
vorliegende Pa. fast wörtlich stimmt. |
1. Per tot um psalniuin, akut dictum est, loquitur domi-
nus Christus, primo ordine per id, quod homo est paternae
gloriae gratiam laudis exsolvons. V. — ego cor non parabo
ad perpetiendum? A.
3. vgl. Ps. 56,20,21.
6. caclum autem sursum est, habitationes angelorum
.... mandabo apustolis meis, ut (leserant Judaeos et non
Ulis evangelizent sed evangelizent in terra bona gentium, unde
non spinae, sed uvae procedant. novimus ergo nubes dei esse
praedicatores veritatis, prophetas apostolos. A.
II), 11. vox ecclesiae est ... . Siehima humeri inter-
(By Google
PSALM CTII. 277
pretantur. aecundum hiatoriam vero Jacob rediens a Labau
socero suo cum omnibus suis, abscoudit idola in Sichima, quae
habebat de Syria, ubi diu peregrinatus tandem aliquando inde
veniebat. tabernacula autem fccit it>i propter ov.es suas et
armenta .... dividuntur humeri, ut alios gravent peccata
sua, alii tollant sarcinam Christi. A. — lianc ergo humili-
tatem metitus est dominus, quando unicuiquc fidelium, prout
voluit, cariamatum doDa distribuit. C.
12. (ialaad latina lingua dieitur trau sm ig ratio, quac rc
vera domini est, quando gentes ipaius vocatione compunctae,
ad eum feliciter cmigrarunt. Ma nasses interpretatur oblivio,
quo verbo signiticatur popülua Judaeorum. 0.
13. cccidit ergo in terram Christus in passione, et se-
cuta est fructificatio iu reaurrectione. A.
15. Moab, sieut Hieronymo placet, siguificat, ex patre,
quod est sine patre. unde diabolum vult intellegi, qui maus
operationibus deum non habet patrern, sed iustum iudicem.
iste ergo ollae comparatur, quae carncs susceptas decoquit, et
in quaudam suavitateni fervido vapore perducit; sie ilie sibi
traditos incessabili consumtione castigat, eosque nolens in hu-
militatem confessionis assidua insecutione perducit. ergo morc
humanitatiB dominus dicit de diaboli peraccutione apem sibi
esse: quia multi, quos ille festinat affligere, converai nituntur
ad domini henoficia remeare. ('.
16. idumaea terrena siguificat et sanguinea, quam domi-
nus per evangclü pracdicationem poasessuruin so esse sigui-
ficat. calccamcntum cnim in quinquagesimo nono paaimo
evangelium diximus significari, quod dominus usque ad homi-
nes terrenos oxtendens lege sua mundum nuiversali praedica-
tione complevit. 0,
17. Allophyli qui sunt? alienigenae. A.
IM. civitas munita forte significat infernum, quam nulla
Immana vis potuit aperire, nisi qui portas eius cognoscirur
infregisse. C.
20. repuliati nos, significat distulisti: quia et ipsum ad
glorificationem suam constat esse dilarum, cum in nac vita
moraretur: et omnium fidelium hodieque gloria suspenditur,
donec ad resurrectirtnis praemia venintur. ('.
21. quid est, non egrediem? non npparebis, eerte enim
quando catenati martyres ducebantur. A. — tempus illud
significat, quando tentus et traditus est a turba Judacorum,
quando flagellis a praesidc caesus dementium Judaeorum
sputa sustinuit. tunc enim ai voluisset divinitas ista repellere,
omnis adversitas confraeta cecidisset. sed distulit miraculum
auae potewtatis oatendere .... hoc et fidelibus usu provenit,
cum ad probationem suam diversis cladibua afrliguntur. C,
(By Google
278 DIE QUELLEN.
24. conculeati sunt martyres : pattendo, perferendo, us-
que in fincm perseverando, in deo fccerunt virtutcm. A.
PSALM CVIII.
1. Sicut (mim quaedam dicuntur, quae ad apostolum
Petrum proprie pertincre videantur, nee tamen haoent illu-
strem intellectum, nisi cum referuutur ad ecclesiam, cuius ille
aguuscitur in figura gestasse personam .... sicuti est: tibi
dabo claves regni caeloram, et si qua huiusmodi : ita Judas
personam quodam modo mint inet inimicorum Christi Judae-
orurn, qui et tunc oderant Christum, et nunc per successionem
perseverante genere ipsius impietatis oderunt. A.
2. dominus ac salvator noster petit. C.
3. 4. tunc utique, quando eum tamquam magistrum bo-
num captiosa adulatione laudabant .... deindt: quia erupe-
runt clamantes: crueifige crueifige, secutus adiunxit: et ser-
monibus odü circumdedertmt me. Uli, qui lingua dolosa, quasi
non odü, sed dilectiouis verba locuti sunt, ideo adversus me,
quia hoc insidiando faciebant, postea sermonibus, non falsae
et dolosae dilectiunis, sed aperti odü circumdederunt me. A.
6. ad quantam malignitatis profund itatem veneruiit ro-
tribuendo mala pro bonis. A.
7. in cruce dixit: pater ignoace illis, quia nesciunt quid
faciunt. A.
8. haue dilectionem in evangelio commemorat, ubi
dicit: Jerusalem, Jerusalem, quotiens volui colligere filios tuos,
tamquam galliua pullos suos sub alas suas et noluisti. . . .
audiamus ergo deiude, quid divinus sermo contexat: et in
verbis quasi mala optanris, intellegamus praedieta prophe-
tantis. A.
9. cum igitur hie Judam traditorem seeundum scripto-
rem actuum apostolorum supplicio debito praeuuntiet pumen-
dum, quid est, constitue super eum peccatorem, niii eum,
quem sequenti versu indicat. A.
10. hoc itaque meruit, ut super se habcat diabolum, id
est, diabolo subditus sit, qui Christo subditus esse noluit. stet
autem a dextris eius, dictum est, quia opera diaboli praepo-
suit operibus dei. hoc enim cuique non immerito dextrum
dicitur, quod praeposuit, sicut sinistrae dextra praepooitur
.... diabolus ergo stetit a dextris eius, quando praeposuit
avaritiam sapientiae, et peeuniam saluti suae, ut eum tra-
deret. A.
11. talis, de quo dicitur: proücite illum in tenebras ex-
teriores. A.
ay Google
PSALM CV1II. 279
12. quia mm fit per Christum, quem noluit sequi, sed
pcrscqui. A.
13. si misericordiam speraret, non sibi desperatiooe Col-
lum ligaret. A.
14. Mathias in locum Judae ordinatus numero aposto-
lorum duodecimus adiunctus est. A.
16. nutantes dictum est iucerti. A.
IT. eiiciautur de habitatiouilms suis, exposuit, quod supra
dixerat : transferantur. A.
18. alieni quoquo sunt Spiritus immundi .... et bene
dicti sunt alieni, qui a regno domini probantur extranei ....
fueuerator eius a iudice percepta fiducia ingreditur domum ob-
noxii sui, et omnia, quaecunque habere polest, diripit, et sa-
tisfacit sibi pro pecunia mutuatn. 0.
20. id est, quod de illo generatum est, iam non generet
et cito transeat. A.
21. an intellcgendum est, ut reddantur ei peccata etiam
pareutum suorum. ei quippe non redduntur, qui fuerit mu-
tatus in Christo .... quia et illud verissime scriptum est :
reddatn peccata patrum in filios .... illud autem quod dic-
tum est : red dam peccata patrum in filios, additum est, qui
oderunt me. A.
22. nam et alii interpretcs sie transtulerunt : fiant in
conspectu domini semper, alii vero : fiant coram domino sem-
per. A. — disperit autem de terra viventium, qui in beata
patria non videtur. C.
23. potest quidem neeipi de Juda: quia non est dedig-
uatus dominus pauper fieri, cum dives esset, ut illius pauper-
tate nos ditaremur. mendicum autem quomodo intellcgam,
uisi forte quia dixit mulieri samaritanae: da mihi bibere, et
in crucc ait: sitio. sed quod sequitur quomodo aeeipiatur in
ipso capite nostro, id est, sui corporis salvatore, quem Judas
persecutus est, non invenio. cum euim dixisset: et perse-
cutus est hominem iuopem et mendicum, adiccit atque ait:
et compunetum corde mortificarc, id est, ut mortificaret. nam
quidam etiam sie sunt interpretati .... plane compunetum
corde, sed in membris suis. A.
24. quamquam et Judas matedictionem dilexerit et tu-
rando .... et dominum vendendo atque tradendo, tarnen
upertius populus ille dilexit inalodictionem, quando dixit : san-
guis eius super nos et super filios nostros. et noluit bene-
dictionem et elongabirur ab eu. et Judas quidem, quia Chri-
stum noluit, in quo est acterna henedictio, sed apertius uoluit
benedictionem populus Judaeorum, cui dixit iltc illuminatus
a domino: numquid et vos vultis diseipuli eius fieri V et no-
luit benedictionem, et pro maledicto haouit. et respondit : tu
Digital ny Google
280 DIE QUELLEN.
eis discipulus eiuB. et longe facta est ab eo benedictio, quia
trausitum fecit ad gentes. A.
25. sive Judas, aive ille populus. et intravit sicut aqua
in inferior» cius .... quoniam in eiua incidit Judicium, qoi
potent et corpus et animam occidere in gehenna : corpus Toris,
an im am intus. A.
26. dicendo enim oleum significat delectationem facinoria,
quod sie corpus nostrum molliter ingreditur, ut uob quadam
iueunditate permuleeat. 0.
27. maxime homines ideo praecinguntur, ut ad operan-
dum sint aptiores .... ergo maledictione se praecingit, qui
maluui non repentinum, sed dispositum aggreditur, et ita discit
malefacere, ut semper paratus sit . . . . manifestum est enim,
quod indumento et opertorio et aqua et oleo et zona ipsa
opera describebat, quibus aeterna maledictio comparatur. non
ergo est unus Judas, sed multi, de quibus dicitur. A.
28. haercscB videtur impetere. apud deum patrem de-
trahunt Arriani, quando et filium minorem esse testantur, et
impudenter inferiorem dieunt, quem creatorein onünum eom-
muniter conritentur. C.
29. fac mecum, id est, adiuva me . . . . propter nomen
tuum .... nulliB enim operum meritis praecedentibus in
tan tarn celsitudinem aubveeta est human» natura. A.
31. egenum se dicit et pauperetn humilitate carnis. C.
32. ait propinquante paaeione :, tristis est amima mea us-
que ad mortem. A.
33. hoc ipsam mortem signifieavit. sicut enim ex um-
bra declinante fit nox, sie ex mortali carne fit mors. A.
34. excussus est autem sicut locusta, dum persecutioni-
bus crebris loca videbatur mutare diversa, scilicet quando de
Nazareth venit ad Capharnaum, de Capharnaum in Bethsaida,
de Bethsaida in Jerusalem, quae loca prospiciendo magis pee-
catoribuB circumibat. C.
35. quid enim plus esse potuit infirmius, quam nt
Petrus negaret? C.
35, 36. signincatum esse arbitror cos, qui in membris
eius fort es videbantur, tamquam praesentia panis, quo susten-
tabantur abstraeta, in eius passione defecisse usque ad nega-
tiouem, quae apparuit in Petro: tamquam ad eos confirmandoe,
ne Buccumbendo penitus caderent : et caro mea, inquit, iramu-
tata est propter oleum, ut cos mea morte deficientes, mea
resurrectione firmarem, et misso spiritu saneto unguerem, qui
non ad eos venisset, nisi ego abiiasem. A.
37. opprobrium illis, per mortem crucis. — A. illa tangit,
quae plebs erat Judaeorum sub detractioue dictura. C.
38. viderunt pependisse, non viderunt resurrexisse, vi-
(By Google
PSALM CVin., ZUR WIENER H8. 281
derunt quando genua eius sunt infimmte, non videruttt, quando
est caro immutata. A.
39. hoc ad totum referri porest, id est. et ad caput et
ad corpus. A.
40. intellegamus itttque man um dei esse Christum, unde
Alibi dicitur: et brachium domini cui revelatum est? haec ma-
nus et erat, et fecit eam: quia in principio erat verbum, et
verbuin caro factum est. et erat sine tempore secundum di-
vinitatem, et factus est ei ex semine David secundum car-
nem. A.
41. vana est ergo et falsa maledictio filiorum hominum
.... deus autem cum benedicit, facit quod dicit. A.
42. sed cum exaltatus fucro super caelos, et esse coe-
pcrit super omnem terram gloria mea, confundentur. A.
43. servus autem tuus laetabitur: sive in dextera patris,
sive in membris suis laetantibus, et inter tentationes in ape,
et post tentationes in aeternum. A.
44. diplois duplex pallium est ... . intellegitur autem,
confundantur et intus et foris, id est, et coram deo et coram
hominibus. A.
45. nihil melius intellegitur dictum, quam in cordibus
multorum laudabo eum .... ideo ait in ore meo, id est, in
ore corporis mei, quod est ecclesia. A.
46. deJuda dictum erat: et diabolus stet a dextris eius:
qui suas divitias augeret Christo vendito. hie autem dominus
iidstitit a dextris pauperis, ut divitiac pauperis sint ipse do-
minus .... salva fit autem a persequentibus anima, si non
eis consentiatur ad malum: non eis autem consentitur, cum
adsistit dominus a dextris pauperis, ne ipsa paupertate, id
est, infirmitate suecumbat. hoc adiutorium praesdtum est
corpori Christi in sanetis martyribus omnibus. A.
[Zur Wiener IIa.
107, 13. quia revera infirma talis est et caduca prae-
sumtio. C.
14. quoniam spiritnalibus atque carnalibus inimicis effi-
caciter diviais virtutibus obviatur. C.
108, 2. dominus ac salvator noster petit per id, quod
formam servi est dignatus assumere, ut taudem eius resur-
rectionis silere non faciat pater, qui secundum carnis humi-
litatem Judaeorum erat convicia dura passurus. hoc est enim,
laudem meam non taceas, id est, ne tacere facias. est enim
decora diversitas, ut quoniam inimici mendacia loquebantur,
contra eos toto orbe veritatis testimonia canerentur. sie enim
illos per gloriam suae resurrectionis convinci desiderat, ut
reatuin propriae perversitatis agnoscant, et-celerius recurrant
(By Google
Ü82 DIE QUELLEN.
ad remedia confesaionis, ne in aeternum pcrire dcbeant con-
tumacea. C.
3. locuti sunt igitur lingua dolosa, quando sanctam do-
mini simplicitatem verbis captiosisaimis appetebant, dicentes,
licet tributum dare Caeeari .... dicendo, sermooibus odii
circumdederunt me, tempua illud significat, quando iuiqua con-
spiratione Pilato dixerunt, crucifige, crucifige. nani sermones
utiquc odiorum non veritatia fuerunt, qui mortem immaeufari
expetere videbantur. C.
5. et nota, quoniam sicut Judaei extremam illam vitio-
sissimam partem facere decreverunt, ut cum diligere debuia-
HOiit, ad odia iniqua prosilirent: ita dominus summum illud
bonum perfecta pietate reatituit, ut in cruce poaitus pro Ulis
oraret, qui eum decreverunt impia voluntate trueidare. C.
6. cum igitur bic Judam traditorem aceundum scripturam
actuum apoatolorum supplicio debito praenuntiet puniendum,
quid est, constitue super eum peccatorem, niai eum, quem
sequenti versu indicat, cum dicit: et diabolus stet a dextris
eius? hoc itaque meruit, ut super se habeat diabolum, id est,
diabolo subditua sit, qui Christo aubdirua esse uoluit. A. — et
diabolus stet a dextris eius, aciltcet quia nulla meruit confesaione
salvari, sed desperatione malorum laqueo praefocatus oeeubuit. C.
7. hoc dicitur de futuro iudicio, quando peccatores ius-
tissima pronuntiatione dauinabuntur , ut est illud evangelii :
discedite a me maledicti in ignem aeternum, qui paratus est
diabolo et angelis eius .... oratio vero eius, quam inter
alios apostolos suseeperat peragendam, in grevissimum illi
Succatum probatur esse con versa, quando ibi continetur: et
imitte nobts debita nostra, sicut et uos dimittimus debitoribus
nostris. sed quid ille debeutibus dimitteret, qui beoeficiorum
omuium tradeoat auetorem? C.
8. et ne numerus ille sacratiBsimus apostolorum Juda
mortuo rumperetur, iam tunc praedictus est in eius loco alter
fieri, ut duodenarius calculus custodita integritate constaret. t\
9. quamvis alibi non legatur, Judam uxorem habuiase,
vel filioe, tarnen ex ista prophetia eum maritum parremque
fuisse datur intellcgi. illo eaim oecumbent« aßectibus eius
sine dubio talia cootigerunt, ut vidua fieret uxor relicta, et
filü orphani, cum patre caruissent. quod si ad spiritualem
sensu m velis referre, filü posaunt intcllegi, qui eum in illa
traditione secuti sunt: uxor voluntas, quac nobis tamquam
coniux semper adiuneta est. de qua filios parimua, cum opera
uostra quasi quodain ventre generamus. Ü.
10. ad utrumque, quod dictum est, poterit pertinere,
sive ad carnales filios, sivc ad opera nostra. commoti sig-
niticat violenter expulsi, ut hoc graviter doleant, quod patiuntur
(By Google
ZUR WIESER HS. 283
inviti. uiendicent, bonarum reruni indigentiam significat, ut
omnibus pateat, nullam eos opem habuisse rationis, qui talia
sunt secuti. eiiciuntur vero de habitationibus mit», quando de
congregatione doinrnici populi redduntur alieni. C.
11. debitor quando ad persolvendum idoneus non est,
foeneratur eius a iudice percepta fiducia ingreditur domum
obnoxii sui, et omnia, quaecunque habere potent, diripit, et
satisfacit sibi pro pecunia mutuata: sie et diabolus, quando
"peecata hominibua multa congregaverit , et in eis obatinata
voluntate perstiterint, aeeipit poteatatem, ut obnoxii substan-
tiam diripiat, et pro libito suo de humana sibi laceratione
satisfaciat. hoc nunc optatur Judae, ut datus in potestate
diaboli bonis omnibus enudetur. alieni quoque sunt Spiritus
immundi , quibus diabolus tamquam maneipiis imperat ad
nocendum. et bene dicti sunt alieni, qui a regno domin i
probantur extranei. isti labores diripiunt mandata domini
transgredientium, dum eos bonis omnibus privaverint percepta
licentia. C.
12. quoniam et boni viri diaboli quidem tentatione pul-
santur: sed dominum adiutoreui habere Don desinunt, ut ab
immiuenti pcriculo liberentur. malos dicit tali adiutorio dese-
rendos, ut romaneat iniquitas desperata, cui subtrahitur salu-
berrima medicina. C.
13. una generatio illa dicenda est, quando naseimur in
peccatis. et ideo petit, ut ad seeundam, id est, regene-
rationem non perveniat. C.
14. per tropologiam dicitur, in memoriam domini pee-
cata redire maiorum, ut et novis delictis nefarius Judas et
parentum erroribus torqueatur. priscorum enim peccatis (sicut
saepe dixinius) ita quis reus est, quando eomm sceleribus
sequacissimus invenitnr. in conspectu domini. id est, in dis-
ceptatione iudieii. C.
15. nam cum dominus sit aeterna beatitudo, contra
ipsum ßeri bene dicitur, qui perenni ultione damnatur. dis-
perit autem de terra viveutmm, qui in beata patria non
videtur. C.
16. sed quam vis ad singularem numerum reversus sit,
adhuc tarnen intellegere debemus populuui Judaeorum, qui
misericordiain non fecit apostolis vel fidelibus Christi, quando
eos post paesionem domini iniqua persecutione vexavit: quia
istud de Juda non potest intellegi, quando ante crueifixionem
domini de hac luce transivit. C. — potest quidem aeeipi de
Juda. A. — et istud adhuc de Judaeorum est populo sen-
tieudüin, qui et Christum et discipulos eius nefauda prae-
Bumtione trueidavit. persequi plerumque facit homines aut
divitiarum ambitus aut superbiae odiosa iaetantia. pauperem
(By Google
284 DIE QUELLES.
vero et mendicum insequi sola saevitia est, cuiua ncc honor
quaeritur, ncc abundantia facultatis ambitur. more autem suo
a natura humanitatis assumtae pauperem se dominus et ineii-
dicuin esse commemorat. mendicus de nostro, dives de suo,
sicut dicit apostolus: qui propter nos pauper factus est. cum
esset dives, ut illius iuopia nos divites essemus. compunctum
vero de ipso capite dici posse uon arbiträr: quia tale non
occurrit exemplum: sed magis compunctum ad peccatorcm
aestimo referendum, qui delictorum recordatione compungitur,
ut ad satisfactionem redire mereatur; quod iunumeris locis
scriptum testatur. necesaarie itaque de meinbris accipiendum
est, quia Christus dominus peccata non habuit. populus enim
Jiidaeorum compunctos corde persecutus est, sicut de beato
Stephano vel Paulo apostolo constat effectum. C.
18a, adbuc de perfido populo dicit: quia düexit male-
dictionem, tunc scilieet, quando ait: satiguis huius super nos
et super filios nostros. quod eis provenisse manifestum est,
qui contra dominum impia voluntate durati sunt, noluit autem
benedictionem praedictus populus, quando a caeco illuminato
interrogatus est. numquid et vos vultis disciputi eius fieri?
at Uli quasi maledicto acerrimo provocati responderunt : tu
sis discipulus eius; nos autem Hoysi discipuli sumus. quo
dicto prolongata est ab eis benedictio, quando illis derelictis
venit ad gentium fidem, sicut dicit apostolus: vobis quideni
oportebnt loqui verbum dei: sed quia repulistis illud et in-
dignos vos iudicastie aeternae vitae, ecee convertiinur ad
gentos. C.
18b. primo induit se praedictus populus maledictionem
sicut vesttmentum, quando instigante diabolo consensum prae-
buit, ut dominum Pontio Pilato tradere maluisset. ibi enim
quodam onere vestis indutus est, ubi tau voluntate noscitur
involutus. seeundo intravit maledictio in interiora eius sicut
aqua, quando deliberavit facere, quod ei fuerat iniquissima
inspiratione suggestum. aqua enim quando visceribus vitiosis
recipitur, semper ingreditur ad noceudum. tcrtio infiuxit ini-
3uitas sicut oleum in ossibus eius, quando effectum rei inau-
ita perversitate complevit. C.
19. nunc dicit operitur, quod videtur pallio convenire,
ut geminata vestis ingentium significet onera peccatorum. C.
20. apud deum patrem detrahunt Arriani, quando et
filium minorem esse testantur, et impudeiiter inferiorem dicunt.
quem creatorem omnium commumter confUentur. Apollina-
ristae quoque loquuntur mala advnrsus animam doroini, cum
dicunt deitatem eius solam carnem hominis sumsisse, non
animam. 0.
21. dum dicit: et tu domine, subiungitur auperioribus
(By Google
ZUR WIENER HS., PSALM CIX. 285
dictis, hoc est, si Judas tradidit. si Judaeus cnicifixit, et tu
fac misericordiaiu, ut contra illa, quae facta sunt, reeurrectio
gloriosa proveniat. C.
22. libera nie a passione saevissima Judaeorum ....
cor denique ejus potuit conturbari, cuius caro pro nobis cog-
noscebatur extingui, sicut ipso vicina passione professus est:
tristis est anima mea usque ad mortem. C.
23. hie facilitatem persecutionis oBtendit: quia tanta
celeritate de medio discipulorum raptus est a turba Judae-
orum , quanta solet velocitate umbra noctis solis lumine
venicnle discedere. excussus est autem sicut locusta, dum
persecutionibuB crebris loca videbatur mutare diversa; scilicet
qiuindu de Nazareth venit ad Capharnaum. de Capharnaum
in Bethsaida, de Bethsaida in Jerusalem. C.
24. cum evangelio teste doceatur quadragrata diebus et
quadraginta nocturna Christum dominum ieiunasse, genua
tarnen eius innrmata esse non legimus, sed tantum esuriisBe
dcclaratur. unde si haue esuriem ad genua referas, id est,
corporis Stabilität™, quibuB Bemper insistimus, potest con-
gruenter aptari minus: nisi hoc scrupulum movet, melius
genua ad ipsius membra referantur, quae revera infirmata
suut, quando apostoli eius possione dispersi sunt, quid enim
plus esse potuit infirmius, quam ut Petrus negaret, et reliqua
tidelium turba latuisset. C.f
PSALM CIX.
1. Kam cum ipse dominus n oster et salvator Jesus
Christus quaereret a Judaeis, cuius tilium dicerent esse Chris-
tum, et respondissent : David, ille continuo retulit responden-
tibus et ait: quomodo ergo David in spiritu dicit eum domi-
num, dicens: dixit dominus domino meo, sede ad dexteram
meam. donec ponam inimicos tuos sub pedibus tuis? si ergo
in spiritu, inquit, vocat eum dominum, quomodo filius eius
est ... . dicit apostolus: qui faetus est ei ex semine David
seeundum evangelium meum .... in prineipio eras verbum,
et verbum eras apud deum, et deus eras verbum; omnia per
te facta sunt: ecce dominus David, sed propter infirmitatem
nostram, quia caro desperata iacebamus, verbum caro factum
es, ut habitares in nobis : ecce filius David .... audivit hoc
David, audivit in spiritu .... audivit ergo prorsus, audivit
in quodam secretario veritatis, in quodam raysteriorum sanc-
tuario .... ita admiraris hoc. quasi et in rebus humanis
ista non fiant. si enim conti ngat filium cuiusquam regem fieri
patre privato, nonne erit dominus patrisP admirabilius est,
qnod potent contingere, ut non solum rex factus privati filius
(By Google
286 DIE QUELLEN.
dominus sit patris sui, sed episcopus factus laici filius sit
pater patris sui. ergo et co ipso, quod carnem accepit Christus
.... quod in eadcm adsceudit in caelum et sedet ad dex-
teram patris, et in eadem ipsa carne sie honorata. sie clari-
ficata, sie in caelestein habitum commutata et filius est David
et dominus David. A.
2. quod est scabellum pedum tuorum, hoc est, sub
pedibus tuis .... impleatur: dabo tibi gentes bereditatem
tuam et possessionem tuam terminos terrae .... fremaiit,
meditentur inania, pcrstiepant, tmmquid non implebitur? A.
3. sicut Ieaias dicit: quia de Sion exibit lex, et verbum
domini de Jerusalem. C. — et praedicabitur in nomine eius
poenitentia et remissio peccatorum per omnes gentes, ineipien-
tibus ab Jerusalem, quia virgaui virtutis tuae emittit dominus
ex Sion. virgam virtutis tuae, hoc est, regnum potentiae
tuae. A.
4. dominare, dominare in medio paganorum, Judaeorum,
baereticorum, falsorum fratrum. A.
5. per hos duos versus verba patris aeeipienda sunt, ut faa
fuit de generatione filii eaneta locuturus- C. — nam parjis
ille angelorum, in prineipio erat verbum .... cum sit prin-
cipium et pater, de quo unigenitus filius, in quo prineipio
erat verbum, quia verbum erat apud deum. quid ergo, si et
pater prineipium, et filius prineipium, pater autem et filius
non duo, sed im um prineipium. A.
6. tunc manifestum erit Omnibus simili bus tarn tibi factis :
quoniam videbunt te. sicutt es ... . tunc ergo videbitur,
quod nunc creditur. tunc tecum prineipium videntibua sanetis,
videntibus iuetis, sublatis de medio impiis, ne videant honorem
domini. A.
8. quid est, ex utero? ex secreto, ex oeculto. de me
ipso, de substantia mea, boc est, ex utero .... quid est
ergo ante luciferump lucifer pro sideribus poeitus est ... .
si ergo et in signis et in temporibus posita sunt sidera, et
lucifer nominatus est pro sideribus, quod est ante luciferum,
hoc est ante sidera, et quod est ante sidera, boc est ante
tempora .... dictum est ergo, ut dici oportuit, figurate.
prophetice, ut et Uterus pro seereta substantia, et lucifer pro
temporibus poneretur .... et hoc ipsuin ante luciferum sig-
nate dictum et proprio dictum et sie impletum. noctu enim
natus est dominus de utero virginis Mariae: indicant testi-
monia pastorum, qui vigiliaa exercebant super gregem suum. A.
10. ad hoc enim natus ex utero ante luciferum, ut esses
sacerdos in aeteruum .... propter victimam, quam pro nobis
afferret a nobis aeeeptam. A.
11. ergo dominus iurat, qui prohibet hominem a iurando?
(By Google
au fürte ideo magis liominem probibet a iurando, ne in
periurium prolabatur, et ideo deus magis iurat, quia non potest
esse perjurus? . . . quid ergo tu facis, cum iurae? testaria
deum; hoc est iurare, dcum testari: et ideo moleatum, ne
ad aliquam falsitatem testem adhibeas deum. si ergo tu iu-
raudo testaria deum. cur ergo non et deus iurando teatetur
seipsum? ... de sacerdotio ergo secundum ordinem Mcl-
chiaedec iuravit dominus, et non poenitebit eum .... sed
sacerdos secundum quid? numquid erunt illae hostiae, vic-
timae oblatae a patriarchis, ar&e sanguinis et tabernaculum,
et illa primi testamenti veteris aacramentaP abait. tarn Ula
sublata sunt .... haec nee Judaei habent. vident periisae
iam aacerdotium secundum ordinem Aaron, et non agnoseunt
aacurdotium secundum ordinem Melchisedec. A. — Melchisedec
interpretatur aummus pontifex vel rex iustitiae. ipae etiim res
fuit et sacerdos primus. offerens in figuram nostri ofncii panem
et vinum et iltiua aanetae euohamtiae, quae in corpore et
sanguine domini quotidie conficitur in ecclesia. R.
12. de quo mrusti, et cui iurasti dicens: tu es sacerdos
in aeternum .... eonati enim sunt multuni delere nomen
ebristianum de terra et non potuerunt .... offenderunt ergo
in lapidem offensionia, et ideo conquasaati sunt reges, cum
dieunt: quia eat Christus? nescio quis Judaeus, nescio quis
Qalilaeus, sie occisua, sie mortuus. lapis est ante pedes tuoa,
quasi viliter et bumiliter iacens: ideo contemnendo offendis,
ofFendendo cadis. cadendo quassaris. si ergo tanta eat ira
occulti, quod erit Judicium raanifestiP audistis iram oeculti,
de qua paalmus inscribitur: pro oecultis filii. nonua psalmus,
si bene memini, inscribitur pro oecultis filii, et ibi ostenditur
Judicium occultum irae oecultae .... audi et de iudicio
futuro: quia qui offenderit in lapidem ilhim. ait, conquassa-
bitur, super quem vero eeeiderit lapis ille, conteret eum. cum
ergo offenditur in cum, quasi humilis iacet, tunc conquasaat:
cum autem conteret, de auper veniet. A.
13. nunc pro oecultis, erit enim et iudicium manifee«
tum. A.
14. bonum eat, ut teipaam deiieias, humilis reddaris
.... ut fiat in te ruina construenda. nam si permanes in
mala altitudine, tunc deiieieris, quando non aedificaberis.
etenim de talibus dicit in alio loco scriptura : destrue eos, et
non aedincabis eos. A.
15. hie super terram, in hac vita, conquassabit capita
multa, de superbis humiles facit. A.
16. quis est torrensP profluetio mortalitatia humanae
.... bibere enim de hoc torrente illi erat nasci et mori. A.
ay Google
17. cxsnltavit enim sicut gigas ad currendam viain. de
torrente ergo in via bibit, quia in via peccatorum non steht. A.
PSALM CX.
I. Sicut enim dies isti praeteritia diebus quadragesimae.
quibus ante resurrectionem domimci corporis vitae buius sig-
nißcatur maeror, sollemniter grata hilaritate succedunt: sie
dies ille. qui post resurrectionem dabitur plenario corpori
domini, hoc est, sanetae ecclesiae, eunetis vitae huius aerumnis
atque doloribus exclusis, perpetua beatitate succedet ....
quinquagenario vero oumero post resurrectionem domini, quo
cantamus halleluia, non cuiusdam temporis fiuis et transitus.
sed beata illa significatur aeternitas. A.
3. sed qui hie toto corde confitentur, iarn videntur in
illa congregatione iustorum psatiere. quam de euuetts gentibns
in futurum manifestum est dominum congregare .... con-
silium iustorum est, quaodo beati cum domiao resurreetJonis
tempore iudicabunt. C.
4. exquisita, id est, singularig, exaeta, cui nihil potest
simile reperirL C.
5. quid magnificentius, quam iustificare impium? sed
opus fortasse hominis praevenit istam magnificentiam dei, ut.
cum fuerit peccata confeeBus, iustificari mereatur. deacendit
enim de templo iustificatus publicanas magis quam phari-
saeus. A.
6. iustitia quippe eius manet in saeculum saeculi, cum
peccatoribus dixerit: ite in ignem aeternum .... iterumque
iustitia eius manet in saeculum saeculi, quando Bdeles ad-
voeaverit dicens: venite, benedicti patris mei. C.
S.escam, qune non corrumpitur, panem, qui de caelo
descendit. A.
9. quod si tantum dedit huic vitae, si verbum earnem
factum peccator iustificandus aeeepit, quid in futuro saeculo
glorificatus aeeipiet? memor enim ent in saeculum tesra-
menti sui. nee totum dedit, qui pignus dedit. A.
10. quoniam quae hominibus dif'ficilia sunt, deo facilia
sunt. A.
II. itum ent enim et ad gentes . . . . aio oecupata est
hereditas gentium, sie factum est, ut ctiam plurimi, qui non
dimiserunt omnia sua in bac vita, ut sequerentur eum, vitam
etiam ipsam pro Hominis eius confessione contemnerent. A.
12. veritas est enim, cum fidelibus promissa restituir,
Judicium, quod impüs comminatur. C. — iudicantur hie
martyres et ad iudicium perdueuntur, quo non solum eos, a
quibus iudicati sunt, sed etiam angelos diiudicent A.
(By Google
psalm ex., cxi. 289
13. hoc est verum et iustum, ut hie laboretur, illic
requioecatur. A.
14. unde autem redimuntur, nisi a captivitate peie-
grinationis huiusP A.
15. dedit quidem deus Israelitin carnalibus terrenam
Jerusalem, quae servit com liliia suis: sed hoc vetus testa-
mentum est, ad veterem hominem pertiuens. qui autem ibi
%uram intellexeruDt , heredes etiam nunc novi testamenti
exstiterunt .... vetere autem illo, re ipsa probatum est
transitoria promisisse. mandavit quippe in aeternum testa-
mentum suum. sed quod nisi novum? cuius heres quisquis
esse volueris, nolo te fallas, nee terram trahentem lac et mel
carnaliter cogites. A.
16. sanetum pertinet ad incarnationem .... ferribile
ad omnipotentiam deitatis excelsae. C.
17. printo poenas fuge, gehennas devita, antequam desi-
deres promittentem deum, cave minantem .... sed prius
tibi douanda sunt debita, quam praemia flagitanda. A.
18. quis negatP sed intellegere et non facere peri-
colosum est. A.
PSALM CXI.
!. Nondum erant hi prophetae, cum ista cantata sunt,
namque inter tempus David et transmigrationem populi Israel
in Babyloniam quatuordeeim generationes numerantur ....
eversi autem templi renovatio aeeundum saneti Jeremiae pro-
phetiam ex illa transmigratione post septuaginta annos spera-
batur. qui cum complerentur sub Dario rege Babylonis, im-
pleti sunt spiritu saneto hi duo prophetae Aggaeus et Zacharias
.... sed quisquis corporaliter gestia oculum cordis infigit,
neque inde in gratiam spiritalis intellectus extenditur, habitat
cogitatione in lapidibus templi .... ergo ut fiat quisque lapis
vivus ad talem fabricam idoneua, spiritaliter intellegat templi
renovationem ex ruina vetere .... quisquis igitur so ad
opus huius coaedificationis et ad spem sanetae firmaeque com-
paginis tamquam lapidem vivum ab huius mundi ruinosa labe
convertit, inlellegit titulum psalmi, tntellegit conversionem
Aggaei et Zachariae. A.
4. semen futurae messis opera esse misericordiae, apos-
tolus testis est ... . quid autem, fratres, potentius, quam ut
regnum caelorum non solum Zaehaeus emat dimidio rerum
suarum, sed et vidua duobus minutia, et tan tun dem ibi uter-
que possideatP quid potentius, quam ut idem regnnm et
tnesauris diviti, et ealice aquae frigulae pauperi valeat? A.
6. ubi deo laudante opulentius habitat cum spe vitae
aetornae. A.
ay Google
290 DIE QUELLEN.
9. haec duo benignitatis officia, ignoscendorum pecca-
torum et beneficiorum erogandorum, sicut in evangelio, quod
commemoravünus : dimittite et dimittetur vobis, date et da-
bitur vobis: sie in feto versu arbitror esse distineta: suavis
vir, qui miseretur et commodat .... glorium quaerit, qui
desiderat vindicari se. sed attende, quod scriptum est: melior
est, qui vincit iram, quam qui capit civitatem. divitias quaerit,
qui non vult dare pauperibus. adtende quod scriptum est:
habebis thesaurum in caelo. non ergo eris inglorius ignoa-
oendo, quia de ira vieta laudabilius triumpbatur: non egenua
tribuendo, quia thesaurus caelestis certius possidetur. A.
10. facta ipsa sermones sunt, quibuB in iudicio defen-
detur: quod ei non erit sine misericordin, quia et ipse fecit
misericordiam. A. — venionti quippe patrifamüias dicendum
est: domine, quinque talenta dedisä mihi, ecce alia quinque
Buperlucratus sum. C.
11. ad dexterara segrogatus audiet: veoite benedicti
patris mei. A.
12. impüa enim dicitur: non novi vos. C.
13. et ab auditu malo non timebit: quod dici audiet iis,
qui a ainistria erunt: ite in ignem aeternum, qui praeparatua
est diabolo et angelis eius. A.
14. neque ullis tentationibus frangitur, A.
15. sed magnum est, confirmatum habere cor, et non
commoveri, cum illi gaudent, qui amaut, quod vident, et in-
sultant ei, qui, quod non videt, sperat. A.
16. illi enim volunt videre bona hominum in terra
morientium, nos credimus videre bona domini in terra viven-
tium .... non commovebitur, doneo videat et ipse, non
doorsum, quod inimici eius, sed sursum super inimicos suos. A.
18. sed ille thesaurum servabat in caelo, qui esurire et
sitire in pauperibus dignabatur in terra. A.
20. peccator videbit et irascetur, sera illa scilicet atque
infruetuosa poenitentia. A.
21. quia illic erit ploratus et Stridor dentium. non enim
frondebit et virescet, sicut fieret, si opportuno eum tempore
poeniteret. A.
PSALM CX1I.
1. Ne abitremini ad vos istam exhortationem non per-
tinere .... dicit apogtolus: nolite effici pueri mentibus, sed
malitia parvuli estote, ut mentibus perfecti sitis. qua malitia
maxime nisi superbia? ipsa enim de vana granditate prae-
Bumens uon sinit hominem ambulare per artam viam, et
intrare per angustam portam. puer autem facile intrat per
(By Google
PSALM CX.1L, CXII1. 291
angustum: et ideo nemo nisi ut puer intrat in regnum cae-
lorum. quid autem superbtae malitia deterius, quae pro-
positum non vult habexe nee deum. A.
2. ex hoc ergo et usque in saeculum, sine fine lau-
date. A.
3. quaeunque autem in parvulia sanetis ecclesia Christi
diffunditur, iaudäte nomen dotnini. A.
4. gentes hominea sunt, quid mirum, si super hominea
excelaus est deus?
6. quianam putaret, quod in altis oaeüs habitet, unde
humilia terrena respiciat: sed humilia respicit in caelo et in
terra .... proinde quisquia intellegit conversationem apostoli
in caelis, et in carne mansionem in terris, simul oportet in-
teflegat dominum deum nostrum iu excelsie sanetis babitantem,
quemadmodum tarnen eosdem sanetos humiles sibi et in caelo
reapiciat, quoniam quae auraum sunt, aapiunt, qui spe resur-
rexerunt cum Christo, et in terra, quoniam nondum aoluti
sunt carnis vineulo. ut ex tota vita sua posaint esee cum
Christo, si vero alia dominus deus uoster humilia respicit in
caelo, et alia in terra, credo quod in caelo iam respicit, quoa
roeavit, et habitat in eis, in terra autem respicit quos vocat,
ut habitet in eis. A.
7. an forte non est exaltatus de stercore, qui serviebat
desideriis et voluptatibus variis. A.
10. scilicet in ecclesia, quae ante adventum sponsi sui
sterilis fuernt: sed facta est mater laeta filiorum, quando
praedicationibus apostolorum ex aqua et spiritu saneto copiosos
nlios in toto orbe proereavit. C.
PSALM CXUI.
1. Aegyptua vero, quae tenebrae vel afBictio inter-
pretatur, in ngura huius mundi ponitur. de quo specialiter
recedendum est, ne simua iugum ducenteB cum infidolibus
.... quia qui prius in Aegypto erant impotentes, fiunt
potentes, datur eia potestaa filios dei fieri. B.
3. tamquam arietes. qui fidel iseimum gregem ad caulas
domini divin» iuvamine perducebant. C. — montea geatierunt
velut arietea: fidelea dispensatores verbi veritatis saaoti apos-
toli, sanoti evangelii praedicatores . . . . hi sunt, de qnibus
dicitur: afferte doniino hlios arietum. A.
4. quid eat, o aaeculum, quod tua impedimenta cesse-
runt? quid est, o tot miliia toto orbe fidehum, huic mundo
renuntiantium, quod ad vestrum dominum convertimini? A.
5. quid est, quod gaudetis. quibus in fine dicetur: euge,
bone serve, quoniam in paucis fidelis fuisti, supra multa te
constituam. A.
(By Google
2»2 DIE QUELLEN.
6. quid eat, a facie domini, niai eins praesentia, qui
dixit: ecce ego vobiscum sum usque in consummationeiu
saeculi. coramota est enim terra: sed quia male pigra reman-
aerat, commota est, ut solidius firmaretur a facie domini. A.
7. seipsum enim et quandam suam duiitiam liquefecit
ad irrigandos fidelee suos, ut fieret in eis fons aquae salientis
in vitam aeternam: quia prius cum ignoraretur, durus vide-
batur. inde illi turbati sunt, et non expectaverunt. donec
scripturis apertis infiueret atque iuundaret in eos, qui dixe-
runt: durus est hie eermo, quia potest eum audire? ista
petra, ista durttia conversa est in stagna aquarum, et ista
rupea in fontes aquarum, cum resurgens exposuit eis. ineipiens
a Moyse per omnes prophetas. quia sie oportebat Christum
Satt, et misit spiritum sanetum. A. — petram, ut arbitror,
udaeorum duritiam debemus advertere, quam in sacri baptü-
matis stagna convertit, cum eos ad religionem fecit venire
tranquillam. quam similitudinem dominus in evangelio dieit:
potena eat dominus de lapidibus hia suscitare filioa Abrahae. C.
8. gratia quippe ista erumpentia aquae de petra (petra
autem erat Christus) non qnaai operibua praecedentibus data
est, aed miaerante illo, qui iustificat impium. etenim Christus
pro impüa mortuua eat, ne ullam suam bomines, sed nominis
dei quaererent gloriam. A.
9. misericordia est enim, cum miseria ac deiinquentibus
peccata dimittit, veritas, cum beatitudinis futurae promiasa
reatituit. C.
11. noo in caelo. ubi solem et lunam videut, opera dei,
quae colunt, aed in caelo sursum, quod transgreditur omnia
corpora caelestia et terrcatria. nee sie eat in caelis dem
noster, quasi subtracto caelo ruinam sine eede formidet. in
caelis et in terra omnia, quaeeunque voluit, fecit. nee indiget
operibua suis, tamquam in eis collocetur, ut maneat, sed in
sua aeternitate persistit. A.
12. vel in auperioribus vel in inferioribus populi sui
voluntariam gratiam auam conatituit, ue quia de operum meritis
glorietnr. A. -- ut eum omnipotentem esae cognoscas, dum
ubique effectum suae voluntatis ostendat. C.
14. iam ergo artifex melior est eis, quia ea potuit mem-
brorum motu atque officio fabricare.: quem tarnen artificem
te utique puderet adorare .... lectorem vel auditorem fecit
intentum, ut dum quaerit, cur additum ait, admoneri ae in-
veniat simulacris gentium nou tantum hominea, sed etiam
belluaa ae debere praeponere .... quanto ergo melius mures
atque aerpeutes et id genua animantium ceterarum de simu-
lacris gentium, si ita dieendum est, quodam modo iudicaut,
in quibus quia non sentiunt humanam vitam, non curaut
(By Google
phalm cxin., cxiv. 293
huraanam figuram? itaque in eis plerumque nidificant, et
nisi humanis motibus deterreantur , nulla sibi habitacula
munitiora coiiquirant. A.
15. adorent clausis et mortuia mentibua nee videntia
nee viventia simulacra. A.
16. domua Israel, eecteaiam cognoscitur fidelium sig-
nificare populonun. C.
17. an fortaase spiritales, a quibus carnalea inatruuntur
in spiritu mansuetudinis, quia ipai tamquam superiores pro
inferioribue aupplicant, iam vident, et Utia iam res est, quae
adbuc inferioribus apea estP A.
19. nam cum dicit: memor fuit nostri, gratiam divinae
pietaüa ostendit. quibus enim meritia debebatur, ut Christus
dominus adveniret. C.
23. caelum enim caeli domino: qui erexit et aublimavit
quorundam sanetorum mentes in tantum, ut nulli hominum,
sed ipai deo auo dooibilea fierent: in cuius caeli comparatione
quidquid carneia oculia cernitur, terra dieenda est. A.
24. maneant igitur caelum et terra in deo auo, qui fecit
ea, confitontea ei et laudantea cum: nam si es se velint
viverc, morientur. A.
PSALM CXIV.
2. Unde sois, o anima humana, quod inclinavit deus
aurem suam tibi, nisi dioaa: credidi? maneut ergo tria haeo:
fides, apea, Caritas. A.
3. dies meos magis, inquit, possum dieere dies miseriae
moae, dies mortalitatia meae, dies soeundum Adam, plenoa
laboris et sudoris, dies seeundum vetuatatem putredmis. A.
4. eireumdederunt me dolores mortis, pericula inferni
invenernnt me: quae niai aberrantem abs te non invenirant
me. nunc autem illa me invenerunt, ego vero ea non in-
veniebam, qui gaudebam prosperis saeculi, in quibus plus
fatlunt pericula inferni. A.
5. latebat enim me tribnlatio et dolor utilis. A.
6. non hoc eis dieimus, ut quaerant miseriam, quam
non habent, aed ut inveniant eam, quam nescientes habent,
neqne hoc eis optamua, ut terrena neceasaria deaint eis, quibus
indigent, dum mortaliter vivuut, aed ut hoc plangant, quod
amisaa satietate caelesti, terrenis non ad fruendum atabililms
bonia. aed ad sustentandum necesaariis indigere meruerunt.
agnoacant et lugeant istam miseriam , faciet eos beatos
lugentea, qui eos esse aemper miaeroa noluit. A.
7. miaericora primum, quia inclinavit aurem suam mihi
.... iuatus autem, quia flagellat, et Herum miseretur, quia
reeipit. A.
ay Google
294 DIE QUELLER.
8. custodiens parvulos dominus, quos graudes qnaerit
heredea. A.
9. nun enim poenalis, sed salutarie dolor est, quem se-
cando medicus facit. A.
10. ex infideli fidelis effecta est. A.
12. tunc autem eximet oculos noatros a laorymis, quando
et pedes a lapsu. A.
PSALM CXV.
1. Uli non Christum annuntiant, qui annuntiant falai-
tatem, quia Christus veritas est ... . terreois quippe cupi-
ditatibua conaulentes regnum caelomm anmmtiabant, habentes
in pectore falaitatem, in lingua veritatem. A.
2. homo humiliari poteat ab eis, qui veritati cootradi-
cunt, non ipsa veritas, quam credit et loquitur .... hoc
enim intellegitnus, quia in istu psalmo vox martyrura apparet. A.
3. quantum enim ad ipsum homiuem pertinet, mendax
est. sed gratia dei verax etfectus est, ne pressuris inimicorum
eedens non loqueretur, quod crediderat, sed negaret. aicut
Fetro accidit, quoniam de se praesumaerat, et docendus erat,
de homine non esse praesumendum . . . . si enim omnis homo
mendax, in tantum non erunt mendaces, in quantum non
erunt homines: quoniam du erunt et filii altissimi .... nee
in semetipsia fidentes sint, sed in eo, qui suscitat mortuos. A.
4. videna, gratia dotnini se factum veracem, quid retri-
buam, inquii, domino .... quae retribuit mihi? . . . retribuit
ergo dominus bona pro malis, cui homines retribuunt mala
pro bonis . . . . o homo, peccato tuo mendax, dono dei
verax. A.
5. ait: potestis bibere calicem, quem ego bibitnms snm?
quis tibi dedit imitari paaaionea auas, nisi qui pro te passua
est prior? A.
6. emit cam sanguine huo, quem prior fudtt pro salate
servorum, ne pro domini nomine servi fundere dubitareot,
quod tarnen eorum, non domini utilitati proficeret. A.
7. multi ae raartyrea dieunt, multi servos tuos, quia
noraen tuutn habent in variis haeresibus et erroribus: sed quia
praeter ecclesiam tuam sunt, non sunt filii ancillae tuae. A.
8. etai gloriabor, quod servus tuus sim, et filius ancillae
tuae, non in nie, sed in te, domino meo gloriabor, qui dis-
rupisti vineula mea. A.
9. quae domus dei est, haec ancilla dei est. et quae
domus dei, nisi omnis populua eius? . . . quid est enim aliud
populus eius, nisi quod sequitur: in medio tui Jerusalem.
tunc est enim quod redditur gratum, si de pace atque in pace
(By Google
pbalm civ., com., cxvii. 295
reddatur. qui autem filii huius ancillae non sunt, bellum
potiue quam pacem amaverunt, A.
PSALM CXVI.
2. Et veritaa domini manet in aeternum: sive in eis,
quae promiait iuatia, sive in eis, quae minatus est impiis. A.
PSALM CXVII.
1. ConfesBio autem vol landis eiua est, vel peccatorum
noatrorum .... hie enim certe manifestum est, vocem cou-
fessionis et sonum non ad maerorem poenitentiae , sed ad
laetitiam festivitatis celeoerrimae pertinere .... quid sit
grandius ista brevitate, non video, cum ita sit proprium deo,
quod bonua est .... sed quoniam populo dicitur in prae-
nuntiatione futurorum liberato ab omni labore et captivitate
peregrinationis et ab omni permixtione iniquorum, qnod ei
per gratiam dei praestitum est, non aolum non retribuentis
mala pro malis, sed etiam retribuentis bona pro maus, con-
venientiaaime adiunetum est: quoniam in aaeculmn miseri-
oordia eius. A.
2. recognoscitis, credo, carissimi, quae Bit domus Israel,
3uao Bit domuB Aaron, et quoniam utrique sunt timentea
ominum- ipsi enim sunt pusilli cum magnis iam in alio
psalmo bene insinuati cordibus vestris (vgl. Ps. 113,20). A.
3. angustia nostrae tribulationis finitur: latitudo autem,
quo tranaimus, non habet terminum. A.
4. cum vero ait: videbo inimicos meos, apirituales ne-
quitias vult intellegi, quas in illo indicio dicit esse videndas. C.
6. et cum videntur adiuvare honio vel angelua, cum hoc
vera dilectione faciunt, ille per eos facit, qui eos pro modo
eorum bonos fecit bonum est ergo sperare in dominum,
quam sperare in prineipea. nam et angeli dicti sunt prin-
cipea, eicut in Daniele legimus: Michael prineeps vester. A.
7. significat eccleeiae laborem atque victoriam. A.
8. et bene ibi non repetitum est: omnes gentes; quod
a Judaeia solis factum est A.
9. perBecutorea domini fecerunt eum nobis ipsa paaeione
dulciorem. A.
10. quem oircumdederunt omnea gentes, cum sit collectus
de omnibus gentibus. exaracrunt quippe velut ignia in Bpinis,
quando peccatricem carnem atque huius mortalia vitae moles-
tisaimas compunetiones pergecutionis incendio cremaverunt. A.
11. sive quia et ipsi, malitia, qnae in eis iuatoe perae-
quebatur, extineta, Christiane- populo aoeiati sunt, eive quia
Digital ny Google
296 DIE QOELLEH.
ceteri eorum, qui contemserunt hoc tempore vocantis roiaeri-
cordiam, veritatem iudicantis in (ine sensuri sunt. A. — sed
in eis quoque domini gratia vindicatum est, quando de iilo
mclle, quod condiderant neacii, oonvetei ad dominum sua-
vissime sunt repleti. C.
12. multitudincm ergo fidelium in unitate fidei aimul
habitantem persecutio gentium quo impelleret, ut deiiceret,
non habebat. A.
13. tamquam cumulus arenae impulsus sum, ut ca-
dcrem. A.
14. qui ergo oadunt, cum impelluntur, niai qui sua sibi
fortitudo et sua sibi volunt esse laudatio? . . . curas fortihido
et laudatio est dominus, tarn non cadit, quam non cadit
dominus. A.
15. in tabernaculis iustorum, ubi vocem mseroris et
oxitii putabant esse, qui in eorum corpore saeviebant A.
16. magna virtus exaltare humilem, deificare mortalem,
Sraebere de infirmitate perfectionem, de aubiectione gloriam,
e pasaione victoriam. A.
17. Uli stragem funeram ubique facieutes, eoclesiam
Christi mori arbitrabantur. ecce nunc enarrat opera domini
.... tarnen cur tanta indigna pertulit corpus Christi, sancta
ecclesia, populua in adoptionem, indioet nobis. A.
18. saepe filios pitter familiaa per nequisaimos servos
emendari iubet, cum Uli hereditatem, illia compedee prae-
paret. A.
19. quibus ergo dicitur, aperite, nisi prophetis atquc
apostolis, qui caelorum claves mysticis virtutious acceperunt.
C. — haec est aeterna beatitudo iustorum, qua beati sunt, qui
inhabitant in domo dei, in saecula saeculorum laudantes eum
(vgl. Ps. 83, 9 u. 10). sed viele, quem admodum intretur in por-
tas iustitiae. A.
23. aub alluHioue fabricantium exponitur inanis opera
Judaeorum. C. — hie factus est in caput anguli, ut duos
conderet in se, in unum novum hominem, faciens pacem, et con-
necteret utrosque in uno corpore dei, circumeisionem scilicet
et praeputium. A.
24. a domino factus est ei : id est, capiti anguli a do-
mino factus est ... . nam illi, qui aedificabant, reprobavo-
runt. A. — viderunt enim et Judaei, sed non mirabilem:
quia Bolam intuebantur carnem, quam videbant esse com-
munem. C.
25. in oculis interioris hominis, in oculis credentium,
sperantium, diligentium. A.
26. hie est dies, quem fecit dominus, id est, quo mihi
ay Google
PSALM CXVH., CXVI1I. 297
salutem dedit . . .-. id est, dies, quo ille mediator factus est
in caput auguli. A.
28. quin de longinqua peregrinationo revertentes seiun-
girour ab eis, qui oderant pacem, cum quibus eramua pacifici,
et cum loqueremur eis, debellabant nos gratis. A.
29. maledictus ergo ille, qui venit in nomine suo. sicut
in evangelio dicit: ego veni in nomine patris mei, et non ac-
cepistis me: si alius vcnerit in nomine suo, illum accipietis. A.
30. credo, quod ista vox magnorum est ad pusilloe, eorum
scilicet magnorum, qui verbum deum apud deum, sicut in
hac vita possunt, mente contingunt, et tarnen sermonem auum
proptcr parvulos tempcntiit. ut possint ainceriter dicere, quod
ait apostolus: sive enim mcnte excessimns deo, sivc tempe-
rantes sumus vobis, Caritas enim Christi compellit nos. ipsi
parvulos henedicunt de interiore domo domini, ubi laus illa
in saecula saeculorem non deficit : et ideo videte, quid inde
annuntient. A.
31. dominus ille, qui venit in nomine domini, quem re-
Srobaverunt aedificantes et factus est in caput anguli: me-
iator ille dei et hominum homo Christus Jesus, deus est, ae-
qualis est patri, et illuxit nobis, ut quod credidimus intelle-
geremus, et vobis nondum intellegentibus, sed iam credenti-
bus enuntiaremu.8. A.
32. id est, usque ad interiorem domum dei. de qua vos
benediximus, ubi sunt altaris cxcclsa. conetituite diem fe-
stum, non tepide ac aegniter, sed in confrequentationibus .
ipsa est enim vox exsultationis eoni fcstivitatem celebrantis,
ambulantium in loco tabernaculi admirabilis usque ad domum
dei. si enim est ibi spiritale sacrifieium, sempiteraum sacri-
ficium laudis, et sacerdos sempiternus est, et altare sempiter-
num pacata mens ipsa iustorum .... nee in terra sufficiat
bte dies festus, quo agnus occisus est: sed constituatur in
confrequentationibus, quo usque perveniatur, exaltatis a do-
mioo mentibus nostris, usque ad eius divinitatem interiorem,
qui nobis exteriorem humnnitatem lacte nutriendis praebere
dignatus est. et quid ibi aliud, nisi landen eius cantabimusP
quid ibi aliud dicemus, nisi: deus mens es tu. A.
33. non strepitu verborum ista dicemus, sed dilectio in-
haerens illi per seipsam clamat istam vocem, et dilectio ipsa
vox est ista. A.
34. hinc coepit psalmus, huc desinit. A.
PSALM CXVIII.
Einleitung. 1. Psalmos omnes cetoros, quos codicem
psalmorum novimus continere, ouod ecclesiae consuetudine.
(By Google
298 DIE QUELLEN.
pealterium nuncupatur, partim scrmocinaodo in populis, par-
tim dietanrio exposui, donante domino, sicut potui: psalmum
vero centesimum octavum decimum, non tam propter eiua
notisBimam longitudinem, quam propter eius profuoditatom
paucis cognoscibilem differebam. et cum moleeHaaime ferrent
iratres mei, eius aolius expositionem , quantum ad eiusdem
corporis psalmos portinet, deesse opusculis nostris, meque ad
hoc solvendum dcbitum vehementer urgerent, diu petentibus
iubentibusque non cessi : quia quotienscuuquc inde cogitare
tentavi, setnper vires nostrae mtentionis excesait. quanto enim
videtur apertior, tanto mihi profundior videri solet; ita, ut
etiam quam sit profundus, demonstrare non possem. aliorum
quippe qui difficile intelleguntur, otiaimi in obecuritate sen-
sus latet, ipsa tarnen apparet obscuritas: huius autem nee
ipsa; quoniam talem praobet superliciem, ut lectorem atque
auditorem non expositorem necessarium habere credatur. et
nunc quod tandem ad pertractionem eius accedo, quid in eo
possim, prorsus ignoro: spero tarnen, ut aliquid possim, ad-
futurum atque adiuturum deum. sie enim fecit in omnibus,
quaeeunque sufneienter, cum prius mihi ad intellegend um vel
explicandum difficilia ac pene imposaibilia viderentur, exposui.
statui autem per sermoues id agere, qui proferantur in po-
pulis, quas Graeci niuXlac vocant. hoc enim iustius esse
arbitror, ut conventus ecclesiastici non fraudentur etiam
psalmi huius intellegentia, cuius, ut aliorum delectari a&so-
lent cantilena. sed sit huc usque prooemium: iain de ipso
est loquendum, de quo istuc visuin est praeloquendum. A.
2. exhortatur nos ad beatitudraem, quam nemo est, qui
non expetat .... sed ubi ertt quisque immaculatus, nisi in
via? in qua via, nisi in lege domini? . . . heatum quippe
esse tarn magnum est bouum, ut hoc et boni veliut et mali.
nee tnirum est, quod boni propterea sunt boni, sed illud est
mirum, quod etiam mali propterea sunt mali, ut sint beati.
nam quisquis libidinibus deditus, lusuria stuprisque corrum-
pitur, in hoc malo beatitudiuem quaerit. ... et quisquis
avaritiae faeibus inardeseit, ad hoc congregat quoeunque
modo divitias, ut beatus sit: inimicorum sanguinem fundere
quieuuque desiderat, dominationem quisquis affentat, crude-
litatem suam quiBquis alienis cladibus pascit, in omnibus sce-
leribus beatitudiuem quaerit. hos igitur errantes et vera mi-
seria falsam beatitudinem requirentes revocat ad viam, si
audiatur, vox ista divina .... tam magnum bouum per mala
quaerere nolite. A.
'Ä. novimus, operarios iniquitatis ad hoc scrutari testi-
monia domini, quia malunt docti esse, quam iusti .... talea
ergo nondum immaculati ambulant in lege domini, ac per hoc
(By Google
PSALM CXVUI. 299
nondum beati .... non enim quaorunt ipaa, sed aliud quae-
runt per ipsa, id est, ut gloriticentur ab hominibus vel diten-
tur . . . . quaerunt itaque deum et impii et iniqui. ut eo in-
vento non eint impii nee iniqui. quoraodo ergo iam beati,
cum adhuc testimonia eius scrutanrur et exquirunt eura, cum
hoc facere possint et impii, possint et iniqui? beatos autem
esse impios et iniquos, quis vel impius dixerit aut iniquus?
ergo spe beati. A.
4. peccatum iniquitas est. . . . die nobis Faule beatis-
sime, utrum ambulaveris in viis domini, cum in carne adhuc
viveres? . . . quomodo in viis domini ambulabas, si malum,
quod nolebas, hoc agebas . . . audi continuo respondentem
per sententiam consequentem: si, quod nolo, inquit, ego hoc
facio, iam non ego operor illud, sed quod habitat in me pec-
catum. cece quemadmodum qui ambulant in viis domini, non
operantur peccatum, et tarnen non sunt sine peccato, quia iam
non ipsi operantur illud, sed quod habitat in eiB peccatum
.... quomodo agat homo, quod ipse non agitP utrumque
enim dix.it, et : non quod volo, ago, et : non ego operor illud,
sed quod habitat in me peccatum. unde intellegere debe-
muB, quando peccatum, quod habitat in nobis, operatur in
nobis, tunc nos id non operari, quando nequaquam ei vo-
luntas nostra consentit. et tenet etiam corporis membra, ne
obediant desideriis eins, quid enim operatur peccatum nolen-
tibus nobis, nisi sola illicita desideria? quibus si voluntatis
non adhibeatur assensus. movetur quidem nonnullus afTectus,
sed milluB ei relaxatur effectus. hoc praeeepit idom aposto-
Iub, ubi dicit : non ergo regnet peccatum in vestro mortali
corpore, ad obediendum desideriis eius, nee exhibeatis membra
vestra arma iniquitatis peccato. sunt itaque desideria peccati,
3uibu8 nos prohibuit obedire. operantur ergo peccatum haec
esideria. quibus si obedimuB, et nos operaraur, si autem ob-
temperantes apostolo non obedimus eis, non illud nos opera-
mar, sed quod in nobis habitat peccatum .... motum porro
illiciti desiderü, cui non obediendo non eum nos operamur,
ideo et nos agere dieimur, quoniam non est naturae vigor
alienae, sed tanguor est nostrae. a quo languore omni modo
salvi erimus, cum et animo et corpore immortales facti fue-
rimus. . . . nee nobis deineeps languor iate obesset, quamvis
inesset, si desideriis eius illicitis nullis unquam obedientiam
praeberemus. A.
5. nimis pro eo, quod est valde .... illa graeca aen-
tentia non habet hoc verbum, quod hie legitur; ibi enim est
ayar, quod est nimis, hie est autem o'fääfM, quod est valde. A.
6. non optat hie dirigi vias suaa ad custodiendas iusti-
ficationes dei, nisi iam eius aeeeptis ipso praeeipiente man-
D,9,t,zed By Google
300 DIE QUELLEN.
dfttis. ad hoc enim pertinet, quod praemisit: tu praecepisti
mandata tua custodiri nhnis .... nituidata tua aanota et
iusta et bona .... iustificationes enim sunt non dicta, aed
facta iustitiae, opera scilieet iustorum, quae imperat deus. A.
(an anderer Stelle, Ps. 118 serm. VI, 1.)
7. non auditor eorum tantuni vult esse, sed factor.
8. utique ai dirigantur viae meae, confitebor tibi, quo-
niam tu fecisti, et tua laus est ista, non men. tunc enim
confitebor in eo, quod didicerim iudicia iuatitiae tuae, ai di-
rectum cor habebö, directb videlieet viis meis ad custodiendas
iustificationes tuaa. nam quid mihi proderit, quod ea didi-
cerim, ai corde pervereo vias abibo pravas? non enim laeta*
bor iu ei«, aed aecuaabor ab eis. A.
9. quae omnia ex illo utique connectuntur, quod ait:
utinam dirigantur viae meae. A.
10. ne derelinquas nie usque valde . . . . si enim dere-
liquiati, ut sine adiutorio tuo infirmus appaream, uoli usque
valde, ne peream tunc iustificationes tuaa custodiam, et
si dereliquisti me, ne gloriarer in ine, uoli uaque valde, et
iustificatua aba te gloriabor in te. A.
1. Huc usque interrogatio est' deinde responsio. A.
2. hoc loco cuatoditio verborum dei intellegenda est
operatio praeeeptorum .... hie vero nee homo ait, nuc vir,
aed iunior. numquid desperandua eat senior? ... an forte
admonitio est, qua aetate potissimum fieri debeat seeundum
illud , quod alibi scriptum est : tili , a iuventute tua exoipe
doctrinam et uaque ad canos inveniea sapientiam .... senior
agnosoatur vetus homo, et novus junior .... iunior erit ad
deum pereepta gratiae novitate conversus. A.
3. et hoe unde posset, nisi eum aversum ad se ipse
converteret .... et illo perditnm quaereret, et errantem ille
revocaret. A.
4. quid est enim a deo repelli, niei non adiuvariP man-
datis quippe eius rectis atque arduis humana non contem-
peratur infirmitas, nisi praeveniens eius adiuvet Caritas. A.
5. divinum quaeaivit auxilium, ne iu corde eius dei elo-
quia sine fruetu absconderentur. A.
6. utquid ergo addit et dicit: doce me iustificationes
tua», nisi quia eas vult faciendo diseere, non loquendo vel
memoria retinendo. A.
7. de quorum profunditate alibi scriptum est: iudicia
tua abyssus multa, quantum deus donat traetare suseepimus
.... omnia iudicia oris tui, id est, quae mihi dizisti, ut
(By Google
PSA.LM CXVIII., B., C. 301
per oe eius eloquium eius intellegaraus .... quae omnia
iudicia usquequaque in labüs auis enuntiare non cessat ec-
cle»ia. A.
8. viani teatimoniorum dei nihil citiua, nihil oertius, nihil
brevius, nihilque grandius intellegimus esse, quam Christum
.... commendat autem suam caritatem deus in nobia,
quoniam cum adhuc peccatores essemue, Christus pro nobis
mortuus est cum ergo ipse dicat: ego sum via, et humilitas
eius carnalis nativitatis atque pasaionis, evidentia siut teati-
monia divinae eiga noe dilectionis. procul dubio via teati-
moniorum dei Christus est. per baec quippe tesrimonia, quae
in illo videmua impleta, etiam futura erga nos, quae sem-
piterna promiasa sunt, expectamua et speramus implenda. A.
9, 10. quod Graeci haben t äSokfa/^am, latini interpretea
quidam garriam, quidam exercebor interpretati sunt ....
si autem ae in dei mandatis exeroet ccclesia, adversus omnea
inimicos fidei christianae atque catholicae copiosia doctorum
diaputationibua garrula: quae tunc fructuoaae sunt diaputan-
tibua, si non ibi considerentur nisi viae domini, aiout scriptum
est, misericordia et veritas. quorum duorum plenitudo in-
venitur in Christo. A.
11. nihil aliud intellegitur poscere, nisi adiutorium graüae,
ut, quod iam novit aermone, dicat et opere. A.
1. Quoniam ante fidem non homini debentur nisi mala
pro malia, retribuit autem deus per indebitam gratiam bona
pro malia, haue retributionem rogat, qui dicit: retribue servo
tuo, vivam et custodibo verha tua .... nisi enim deus retri-
bueret bona pro malia, uullo modo essen t, quibus retribueret
bona pro bonis .... et vixit, et custodivit verba eius, et
periinere coepit ad aliam retributionem, in qua retribuuntur
bona pro bonis. A.
2. nihil est autem mirabilius in mandatis dei, quam:
diiigite inimicos veatroa. A.
3. nonnulli Codices haben t: inquilinus ego sum in terra,
quod enim eat in graeco migaittos, aliqui ooatri inquilinus, aliqui
incola, nonuunquam etiam advena interpretati aunt. inquilini
non habentes propriam domum habitant in alieno. incolae
autem vel advenae, utique adveuticii perhibentur. ubi magna
de anima exoritur quaeatio. neque enim Becundum corpus
dictum videri polest incola, vel advena, vel inquilinus sum in
terra, cum de terra corpus originem ducat. sed in bac profun-
diaaima quaestione nihil audeo dennire. sive enim propter
, quae absit, nt putetur ex terra, merito dici potuerit,
(By Google
302 DIE QUELLEN.
inquilimua vel incola vel advenn ego sum in terra, aive se-
cundum totum hominem, quia paradisi aliquando civis fuit,
ubi utique noii erat, qui iata dicebat, aive quod est ab omni
controversia liberius, non omni« homo posait hoc dicere, sed
cui patria proniissa est aeterna in eaelia .... infideles autem,
quos deus non praeseivit, nee praedeatinavit eonformes iroa-
giniB filii aui, non poaauot veraciter dicere se in terra pere-
grinos, quando ibi sunt, ubi aeeundum carnem nati sunt : non
enim haben t alibi civitatem, ac per hoc non sunt in terra
alienigenae, aed terrigenae. unde ait alia scriptum de quodam :
posuit enim apud mortem domum suam, et apud inferoB cum
terrigenis axea auos. sunt autem et ipsi peregrini et inqui-
lini, non huic terrae, aed populo dei. a quo sunt alienigenae
.... nam quid est clariua, quam: diligea dominum deum
tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota
mente tua, et diligea proximum tuum tamquam teipsumP in
quibua duobus mandatia tota lex pendet et prophetae. et
quia est, quem lateant iata mandataP nempe et omnibua fide-
libus et plurimis infideübus nota sunt, cur ergo poacit fideh'a,
ne abscondatur aibi, quod nee infideli cernit abscondi. an
quia deum nosae difficile est, conaequena est utique, ut diligas
dominum deum tuum, difficile intellegatur. ne aliud pro alio
diligaturP nam proximi facilior esae videtur cognitio ....
aed multi nee seipsoa noverunt: quia et seipsum nosse, quem-
admodum homo aibi debet innoteacere, non omnium homi-
num est. quomodo ergo diligit proximum tamquam aeipaum,
qui nescit et seipsumP . . . quociroa et aliquatenus iata
seiuntur, et ut inagis magisque sciantur, non immerito scienda
poseuntur. quapropter ut sciamus diligere deum, aeiendua
est deus; et ut Bciat homo diligere proximum tamquam seip-
sum, prius debet diligendo deum diligere seipsum. A.
4. quid autem diligendo diligitur, si ipaa dilectio non
diligiturP . . . laudabilis est iata coneupiacentia, non dam*
nabilis. non de bac dictum est: non cooeupisces, sed de tlla,
qua caro coneupieeit ad versus apiritum. de hac autem bona
coneupiacentia . qua concupjscit Spiritus adversus carnem,
quaere, ubi scriptum ait, et invenies: coneupiacentia itaque
Bapientiae deducit ad regnum .... sed hoc sane interest,
quod non tacetur, quid coneupiscatur , quando bona com-
memoratur coneupiacentia: cum autem non additur, quid con-
eupiscatur, sed sola ponitur, nonniai mala intellegitur. aiout
et hoc, quod commemoravi: coneupiacentia itaque sapientiae
deducit ad regnum: si non adderet sapientiae, nullo modo
diceret: coneupiscentia perducit ad regnum. at vero apoatolus.
quod posuit: coneupiacentiam neaciebam, nisi lex diceret: non
eoneupiscea: non utique addidit, cuiua rei coneupiscentiam,
(By Google
PSALM f'XVHI., C. 303
vel quid non concupisces. certum est enim non intellegi,
cum ita dicitur, niai inalain conoupiscenthtm. quid ergo huiua
anima concupivit? desiderare, inquit, iuatincationea tuaa in
omni tempore, credo nondum eas desiderabat, quando con-
cupivit desiderare. iustificationea autem facta suut iusta, id
est, opera iustitiae. cum itaque nondum habest et qui iam
desiderat, quam longe ab his erat, qui adhuc eas desiderare
concupiscebat? et quam longius ab eis sunt, qui neque hoc
adliuu concupiscuntV mirum est autem, quomodo concupis-
eatur deaiderium, neo sit in nobis. cuius concupiscentia iam
sit in nobis. neque enim pulchrum aliquod corpus est, sicut
aurum, vel caro aliqua speciosa, quam potest homo concupis-
cere, nee habere, quia extra posita non est in nomine, quis
nesoiat, in bomine esae coneupiscentiam, in nomine esse disi-
derium. cur ergo ooneupiscitur, ut babeatur, quasi forinsecus
inferaturV . . . non mirum est, ai appetit animus, ut appetat
corpus, quando appetit animus, nee appetit corpus, cum
autem utrumque animi est, et utrumque concupiscentia est,
cur coneupisco desideriura iustificationum dei?- quomodo in
uno eodemque animo meo habeo coneupiscentiam desiderii
huius, et ipsum non habeo desiderium? . . . quid sunt iusti-
ficationea, niai opera iusta, non verbaP ac per hoc posaunt
innmiitate animae non desiderari; et ratione mentis, ubi
vtdetur, quam sint utües atque salubres, potest earum desi-
derium coneupisci. A.
5. aliud est quippc mandata dei per infirmitatem vel
ignorantiam non implere, aliud ab eis per superbiam decli-
nare, sicut fecernnt, qui nos mortaliter in haec mala genue-
runt. delectavit enün eos: eiitia sicut du" .... et ecce tota
ista dura et infelix aerumna wortalium, quodam modo here-
ditaria est increpatio superborum. quando enim dixil deus:
Adam, ubi es? non ubi esset ignorabat, sed auperbum
increpabat: et ubi tunc esset, id est, ad quam miseriam per-
venisset, non scire cupiebat, sed interrogando increpans ad-
monebat. A.
6. oportebat enim, ut omnes illo terrerentur exemplo a
divinis non declinare mandatis. A.
7. 11. orat corpus Christi .... testimonia graece mar-
tyria nuneupantur .... Christi corpus ista cum dicit, nnm-
quid ab impiia et superbis audire opprobrium atque contemtum
ullam deputat poenam, cum potius inde perveniat ad coronam
.... orat pro ipsis inimicis suis, quibus esse perspicit noxium,
obücere sanetum nomen Christi tamquam opprobrium chris-
tianis .... dicat itaque corpus Christi, iam enim diligere
didicit inimicoa suos, dicat domino deo suo: aufer a me oppro-
brium et contemtum, quia martyria tua exquiaivi: id est,
DigitizedByGOOglC
304 DIE QUELLEN.
opprobriuin, quod ideo audio, et contemtum, quo ideo con-
temnor, quia martyria tua exquisivi, aufer a rae . . . . ubi
est nunc iliud opprobriuin, ubi illi contemtus? abierunt atque
trsusierunt . ... tri ergo exerccbatur corpus Christi, ut et
martyria eius muditaretur, et düigeret eos, a quibus oppro-
brantibus et contemnentibus propter ipsa martyria pene-
cutiones patiebatur. non enim pro so, eicut iam commen-
davimus, aed pro ipais potius orabat. A.
8. iude persecutio gravis erat, quia eam sedentes, ho«
est, iudiciariis sedibua eminentes, principes decernebant ....
in verlies reges terrae ex cogi lasse Atque iuesiase, qnomodo
cliristiani nusquam easent. A.
9. qualis exercitatio baec fuerit, qui oosse dosideras,
quod adiunxit iutellege. A.
10. recole, quou superius commendavi, testimonia eesfl
martyria. A.
11. recole, in iustificationibus domini uullam esse diffi-
ciliorem et mirabiliorem, quam ut buob quieque diligatini-
micos. A.
D.
1. Terra erit igitur pavimentum. vult itaque terrenia
erui, et cum apostolo dicere: converaatio nostra in caelia est.
proinde terrenia adbaerere mors animae est- A. — adhaesisae
se ergo dicit carni euae. C.
2. quomodo enim poteat intcllegi terrenia adbaeaisse,
qui dieit: servua autein tuus exercebatur in tuis iustifioatio-
nibua .... haec sunt enim verba eiua antecedeutta, quonim
antecodentium ista sunt consequentia : adhaesit pavimento
anima mea. an ex hoc intellegere debemus, quantumlibet
quiaque proficiat in iustincationibus domini, habere eum mor-
talis carnis affectum circa ista terrena, in quibus vita human«
tentatio est super terram, et ab hac morte, si perseveranter
proßeit, quotidie reviviscere vivifirante illo, cuiua gratis homo
noster interior renovatur de die in diemP A.
3. hoc est enim verbum promissiouis : in Isaac vocabitur
tibi aemen. hoc est: non qui filii carnis, bi filii dei, aed filii
promiasiorjis deputantur in semine. A.
4. vias meas, hoc est, malas. nam hoc mihi videtur
dicere, peccata mea confeaauB sum. A.
5. ot exaudisti me, hoc est, ut dimitteres ea. A.
6. sie doce me, ut agam, non ut tautummodo aeiam,
quid agere debcam .... iustitiam ille vere dicendus est oosse,
qui facit. A.
7. ipsas instifioationes ampliores, quas proficiendo cupit
apprehenderc, mirabilia dei vocat. sunt ergo qusedam dei
(By Google
PSALM CXVIII., D., E. 305
iustificatjones ita mirabiles, ut humaiia infirmitaa ab eis, qui
experti non sunt, non ad eas poaeu pervenire credat.nr. A.
P. unde laborans iste et earum difKcultute quodaiu modo
fatigatus adiungit: dormitavit auima .... quid est, dormi-
tavit, nist ab spe refriguit, qua eas se apprehensuram esse
cred iderat. A.
9. oonfirma itaque nie in eis verbis tuia, quae iam tcneo,
3uae iam facio, ut ex eia ad alia possim proficiendo perlen-
ere. A.
10. et quid impedit in via iustificationum dei sie am-
bulare, ut homo facile poasit ad illa etiam tnirabilia per-
venire? quid putamus, niai quod a se amoveri in conse-
quentibus rogat. A.
11. et quia lex factorum subintravit. ut abundaret
delictum, sequi tur et dicit: et lege tua iniseiere raei. qua
lege, niai lege fideiP . . . haec est lex fidei, qua credimua
et orauius per gratiam nobis donari, ut faciamus, quod per
nosmetipsoa implere non possumus. A.
12. viam veritatis elegi, ubi currerem, adhaesi testi-
monüa tuis, cum currerem. domine noli me confundere. quo
curro, pertendam, quo tendo, perveniam. non enim volentis
neque currentis, sed miserentis est dei. A.
13. non currerem nisi dilatasses cor uieum .... in
hac latitudiue diffunditur Caritas in cordibus nostris per spi-
ritum sanetum, qui datus est nobis (vgl. Rom. 5,5). A.
E.
1. Eo modo non ponitur iusto, quomodo posita est populo
contumaci, in tabulis lapideis, non in tabulis cordis cainalibus
.... gratia itaque dei nobis praeeipue commendatur, qunndo
aibi legem poui poscit a doniino, qui utique iam legem seeun-
dum lit'Tam noverat. sed quia litera oeeidit, spiritus autem
vivificat, orat, ut per spiritum faciat, quod per literam scie-
bat. A.
2. qui timore poenac. non amure iustitiae opus legis
facit, profecto invitus facit. quod autem invitus facit, st posset
fieri, mallet utique non iuberi. ac per hoc legis, quam vellet
non esse, non est amicus. sed potius inimicus: nee inuudatur
opere, qui immuudus est voluntate. A.
3. hanc autem legem iste viam iustificationum dei vo-
cavit: nee atia via est maodatorum eius, quam se cueuriase
iam dixerat, cum dilatatum est cor eius. ergo et rueurric
et currit, donec perveniat ad palmare supernae vocationis dei
.... quid enim exquirit, quod habet, nisi quia et habet
agendo, et exquirit proficiendo. A.
4P. xxix. 20
ji:,to:lbyG00gle
306 DIE QUELLEN.
4. debet deuui deligere ex toto corde, ex tota anima,
ex tota Diente, et proximum auum tamquatn seipsum. A.
f). quamquam ctiam ut sciatur lex quomodo sciendu est,
id est, ut intellegatur, quid sibi velit, quare sit eis positn,
qui eam non erant servaturi, quid habeat utüitatis etiam iioc
ipsum, quod lex subintravit, ut abundaret delictum, nemo
compreheudit, niei a doiniuo aeeeperit intellectum. A.
6. parum est mihi voluntas mea, nisi in eo. quod volui,
me ipso deducas. et certe ipsa est semita. hoc est, via man-
datorum dei, quam se dilatato ab illo corde suo cueurrisse
iani dixerat. quam propterea etiam aemitam vocat, quia nn-
gusta est via, quae ducit ad vitam; et cum sit angusta, nisi
dilatato corde non curritur. A.
7. quid est incliualum cor ad aliquid habere, niai Iioc
velle? et voluit ergo, et orar. ut velit. voluit, cum dicit:
deduc nie in semita mandatorum tuorum, quia ipsam volui.
orat autem ut velit. cum dicit: inclina cor meum in testi-
monia tua et non in avaritiam. hoc itaque «rat, ut in ipsa
voluntate proficiat. quae aunt autem dei testimonia, nisi quibus
sibi ipse attestatur ? testimoniis enim aliqnid probatur, ac per
hoc iustificationes dei et mandata dei testimoniis dei pro-
bantur, et quidquid nobia porauadere vult deua, suis testi-
moniis perauadet: in quae iste petit inclinari cor auum, et
non avaritiam. testimoniis quippe suis agit nobiscuin deus
.... omuia autem a nobis circutneiditur avaritia, ai gratis
colatur deua. ad quod sanetum Job in agone teutationia ipse
pro vocat injinicus, cum de illo dicit: numquid gratis colit Job
deum? putabat enim diabolus, quod in deo colondo vir
iuatus cor inclinatum haberet in avaritiam. et causa emolu-
menti vel utüitatis rerum teinporalium, quibus eum ditaverat
dominus, velut mercenarius oi pro tali mercede aerviret: sed
quam gratis deum coleret. tentatus apparuit. si ergo cor non
habeamus inclinatum in avaritiam, deum non colimus nisi
propter deum, ut sui eultus ipae ait morces. A.
8. a contrario diiFcrunt inter ae vanitas et veritas ....
numquid quamdiu sunius in hoc mundo, posaumus non videre
vanitatem? omnia enim creatura vanitati aubieeta est, quae
intellegitur esse in homine: et omuia vanitas. quae abundantia
hominis in omni labore suq, quo ipse laborat sub aole (vgl.
Ecclea. 1, 2 u. 3) an iste rortassis hoc orat, ut non sit eius
vita sub sole, ubi omnia vanitas, sed in illo sit, in quo se
vivificari petitP . . . quid cat ergo, quod iste dicit: averte '
oculos meos, ne videant vanitatemP an hoc petit, ut non
quid ein in hac vita, quod in spe gerimus, impleatur, sed ut
in ea sorte ait. quae in illo quandoque possit impleri, cum
liberabitur a aorvitute eorruptionis et spiritu et anima et cor-
(By Google
PBALM CXVÜI., E., F. 307
poro, in libortatein gloriae filioruro dei, ubi iam non videat
vanitatem? . . . sed est hie alius sensus, quem mihi fateor
plus placere . . . . iu qua vanitate piaecipuum locum obtioet
amor laudis humanae, propter quam multa magna fecerunt,
qui magni in hoc saeculo nominati sunt, multumque laudati
in civitatibus geutium, quaerentes uon apud deum, sed apud
homines gloriam et propter hanc velut prudenter, fortiter,
tempe runter, iusteque viventes, ad quam pervenientes perce-
Seruut mercedem suam, vani vanam .... propter ipsam
enique temporalem salutem non debemus facere bona opera
nostra, sed potius propter illam quam speramus aeternam
.... monuit., ne propter laudos homiuum bona opera facia-
mus, diecns: attendite, ne faciatis iu.4itiam vestram coram
hominibus, ut videamini ab eis. monuit, ne propter peeuniam,
dicens: nolite thesaurizare in terra. A.
9. huius autom mundi cupiditas, vanitas; sed Christus,
qui ex hoc mundo liberat, veritas. A.
10. quod quid est aliud quam : da mihi, ut faciam, quod
eloqueris? . . . statuit itaque deus eloquium suuiii in timorem
suuin eis, quibus dat spiiitum timoris sui: timoris autem non
illius, de quo dicit apostolus: non enim aeeepiatis spiritum
servitutis iterum in timore .... sed illius timoris, quem dich
propheta spiritum timoris dei. A.
11. 12. suspicari cnim potius alienum potest homo, non
suuni. quoniam quod suspicatur, ignorat: in suo aulem op-
probrio non est cuiusque suspieio. sed scientia, ubi loquitur
conscientia. quid est ergo quod ait: opprobrium meum, quod
suspicatus sum? nimirum de superiore sensu et iam iste
ducendus est: quoniam quamdiu non avertit homo oculos
suos, ne videant vanitatem- quod in seipso agitur, hoc de
aliis suspicatur. ut propter quod ipse colit deum, vel propter
quod bona opera facit, propter hoc credat et alterum facere
.... et cum haec omnia monuisset, quia possumus suspicari
eos, quos iuste vivere videmus, et quo fino faetant non vide-
mus, propter aliquid huiusmodi benefacere. continuo subiecit:
nolite iudieare, ne iudicemini. unde et hie cum dixisset: am-
puta opprobrium meum, quod suspicatus sum, addidit: quia
iudicia tua suavia, id est, iudicia tua vera .... hominum autom
iudicia de occultiB hominum non suavia, quia temeraria. A.
13. non in tnea, Bed in tua iustitia vivifica me . . . .
quia in me unde morerer habui, unde autem vivam, non invenio
nisi in te. iustitia tua Christus est .... iu illo vivifices mo. A.
I. Quid hie ergo poscit, nisi ut mandata, quae con-
■npivit, per oius misericordiam faciat. qui mandavit. A.
Digital ny Google
308 DIE QUELLEN.
2. factus est enim nobis Christus sapientia a deo et
iustitia et sanctificatio et redemtio .... quod eryo ait: in
tua iustitia vivifica nie, in Christo utique vivificaii cupit, et
ipsa est miscricordia, quam super se poscit venire- A.
3. hoc est, seeundum promissionem tuam. A. — so-
eundum quod Abrahae promisisti. Br.
4. 5. Christum sonat. ipsum enim nobis exprobrant,
quibus est crueifixus vul scaudalum vel stuHitia . . . • noa
autem, ne offendamus et cadamus, opprobria eorum ne timea-
mus, sed respondeamus eis verbum. hoc est verbum fidei,
quod praedicamus .... ut autem hoc martyres possent.
promissura est eis et dictum: non enim vos estis, qui loqui-
mini, sed spiritus patris vestri, qui loquitur in vobis. ideo et
iste cum dixisset: respondebo exprobrantibus mihi verbum,
continuo sequitur: quoniam speravi in verbb tuis, quod est
utique iu promisais tuis. sed quoniam plui-imi, quamvis ad
ipsum corpus, cuius haoe verba sunt, pertinentes, gravi pon-
dere persecutionis urgente non valuerunt sustinere expro-
bratiooem, et Christum deficiendo negaverunt, ideo sequitur:
et ne auferas etc. (vgl. 6). A.
6. ex orc suo quippe dicit, quia unitas corporis loquitur,
in cuius membiis etiam illi deputantur, qui defcceruut ad
horam negando, sed poenitendo postca revixerunt, vel etiam
martyrii palmam, quam perdiderant, reparata confessione sum-
sevunt .... non usquequaque, hoc est, non omni modu, ex
ore Petri, in quo erat typus ecelesiae, verbum veritatis ab*
latum est: quia etsi ad horam negavit timore turbatue, tarnen
flcndo est reparatus et confitendo est postea ooronatus. totum
itaque corpus Christi loquitur, id est, ecelesiae sanetae uni-
versitär .... quod autem ait: ne auferas, intellegendum est:
ne auferii Binas .... et ipse domiuus ad Petrum: rogavt,
iuquit, pro tc, ne deficiat fides tua, hoc est, ne auferatur ex
ore tuo verbum veritatis usque valde. A.
7. iudicia tua, quibus nie corripis, non solum mihi non
auferuut spem, verum augent etiam. quoniam quem diligit
dominus, corripit, flagellat autem umnetn tiiium, quem reeipit.
ecec enim saneti et humilcs cordc de te praesumendo in per-
secutionibus nou defecerunt: ecce etiam, qui de se prae-
sumendo defeecrunt, et tarnen ad ipsum corpus pertinuerunt,
sibi innoteacendo fleverunt et tuam grntiam solidius inveue-
runt, quia Biiam supeibiam perdiderunt. A.
8. id est, si non absttileris ex orc meo verbum veritatis,
custodiam legem tuam semper .... lex itaque ista intelle-
genda est, de qua dicit apostolus: plenitudo legis Caritas,
haec enim a sanetis, quuium ex ore non aufertur verbum
veritatis, hoc est, ab ipsa Christi oeclesia custodietur, non
(By Google
PSALM CXVIII., F., O. 309
so tum in hoc aaeculum, sed etiam in altem m, quod appellatur
sa*!culum saeculi .... quia et deum plenius cum viderimus,
amabimus et proximum, quia deus erit omnia in omnibus. A.
9. superiores versus prolixi psalmi liuius orationem
habent: hi autem, qui sequuntur, de quibus nunc diaputan-
dum est, narrationem .... nimirura ergo quod non dixit,
intellegi voluit, id est exauditum se fuisse .... quid est
igitur: et am bu lab am in latitudine, msi ambulabam in cari-
tate. A.
10. illud intueamur, quod dicit magister bonus et doctor
et dator: petite et accipietis, quaerite et invenietis, pulsate
et aperietur vobis. et paulo post: si ergo vos, inquit, cum
sitia mali, nostia bona data dare filiis vestris, quanto magis
pater vester, qui in caelia est, dabit bona petentibua se. A.
11. testimonia, quippe in quibus dicit, quod loquebatur,
graece martyria nuncupantur, quo verbo iam utimur pro
latino. unde dictum est etiam vocabulum martyrum, quibus
praedixit Jesus, quod et ante reges eum fuerant confessuri. A.
12. ut opus meditationis dilectionis perficeret i'ructum. Br.
13. dilexit autem et cogitando it operando. nam quod
ad cogitationem portinet, ait: et meditabor in mandatis tuis,
quod autem ad Operationen], et levavi manus meas ad man-
data tun. utrique autem sententiae addidit, quae dilexi. finis
enim praocepti est Caritas de corde puro. quando isto fine,
id est, huius rei contemplatione fit mandatum dei, tunc fit
vere opus bonum, et tunc levantur manus, quia supernum
est, quo levantur. propterea de ipsa caritate locuturus apoa-
tolus ait: supereminentem viam vobis demonstro. et alio loco:
cognoscere, inquit, etiam superimentem scientiae caritatem
Christi, nam si de operum mandatorum dei merces terrenae
fclicltatis expetitur deponuntur manus potius, quam levantur:
quia terreua emolumenta, quae non sursum, sed deorsum sunt,
illo opere requiruntur. A.
14. ad utrumque autem pertinct, quod sequitur: et
oxercebar in iustificationibus tuis. quod plures interpretes
dicerc maluerunt, quam laetabar aut garrieuam, quod aliqui
interpretati sunt ex eo quod Graecns habet TJSokto/nvv. exer-
cetur quippe in iustificationibus dei laetus, et qnodam modo
garrulus. qui mandata eius, quae düigit. et cogitandi et ope-
randi delectatione custodih A.
1, 2. Memento, inquit, verbi tui servo tuo, hoc est,
imple promissum servo tuo .... haec scilicet spes, quae
data est humihbns, dicente scriptura: deus superbiB resistit,
(By Google
310 DIE QUELLEN.
humilibuB autem dat gratiam .... et dominus Jesu» hanc
humilitatem cum discipulis praeiiiceret a persecutoribus esse
venturam, non eüs sine spe ruliquit .... seil aeternorinn
est spes ista praemiorum. est et alia spes, quae in humili-
tate tribulationis plurimum consolatur, quae sanetis data est
in verbo dei adiutorium gratiae pollicentis, ne quisque deiieiat.
de qua spe dicit apastolus: ndelis deus. qui non permittet
vos tentari super id, quod potestis. A.
3. quia eloquium tuum vivifieavit nie, ut spem vitae
habcrem proiectus in mortem. A.
4. quia non solum erant impii, verum etiain pios impios
esse cogebant .... superbi inique agebant usque valde:
quandoquidem corum auperbiam nee humilitas mortalitatis
edomuit. A.
5. a lege autem tiia non declinavi, quod nie facere eoge-
bant superbi. A.
6. a saeculo ergo, ex quo genus humanum sumsit ex-
ordium, memor fui iudiciorum tuorum, super vasa irae. quae
perfecta sunt in perditionem. et consolatus sum, quia per
haec qimque ostendisti divitins gloriae tuae in vasa miseri-
cordiae tuae. A.
7. cantabiles Uli erant iustificationes dei in loco pere-
grinationis suae, quamvis eum taedium teneret a peccatoribus
relinquentibua legem dei, quia cum eis eonversari in hac vita
vel ad tempus cogitur, donec area ventiletur. A.
8. quod vero ibi ait: et consolatus sum, ad hoc refe-
ratur: cantabiles mihi erant iustificationes tuae. A.
9. nox est illa humilitas, ubi est inortalitatis aerumno,
nox est in superbis inique agentibus usque valde, nox in
taedio a peccatoribus rclinquentibus legem dei, nox est pos-
tremo in loco peregrinationis huius, donec veniat dominus et
illuminet abscondita tenebrarum et manifestabit cogitationes
cordis, et tunc laus erit unieuique a deo. in hac ergo nocte
memor homo esse debet nomims dei, ut qui gloriatur, in do-
mino glorietur .... et custodivi legem tuam; quam non
custodisset, si in sua virtute confidens nominis dei memor
non fuisset: adiutorium enim nostrum in nomine domini. A.
10. haec facta est mihi, quia itaque non lex, profecto
nox est, quae facta est Uli . . . . si enim humilitas illa mor-
talitatis non absurde intellogitur nox .... profecto haec
ipsa humilitas in loco peregrinationis huius, quae nox reetc
intellegitur, prodest eis, qui Balubriter exercentur ea, ut dis-
cant non superbire, propter quod malum in istam noctem
pulsus est homo .... iain intellegcns dicat, quod in hoc
{>salmo aliquanto post dicitur: bouum est mihi, quoniam huroi-
iasti me, ut discam iustificationes tuas. A,
ay Google
PSALM CXVUI., H. 311
H.
1. Quid est, portio tuea domine, dixi, custodire legem
tuain: niai quia ita erit portio cuiusque dominus, cum legem
eius custodierit? A.
2. aed quomodo cuatodit, uisi hoc rlonot atque ad hoc
adiuvet upiiitus vivificans; ne litera occidat et peccatum oc-
casionc accepta per mandatum operetur in homine omnem
concupiscentiam .... et dicens, quomodo sit precatus: mi-
serere inquit mei. A. *
3. hoc est, aecundum verbum promiasionis tuae. filii
quippe promiasionis in Beinine deputantur Abrahae. A.
4. averti scilicet a vüs ineis, quae displicuenint mihi,
ut irent in testimonia tua, atque ibi haberent viam ....
apoatolua ait: deus est enim. qui operatur in vobis: cui etiam
dicitur: averte oculos meos, ne videant vanitatem. si oculos,
ne videant vanitatem. cur non et pedea, ne aectentur errorem?
proptcr quod et illud acriptum est: oculi mei eemper ad do-
minum, quoniam ipse evellet de laqueo pedea meoa. A.
6. funes peccatorum impedimenta sunt inimtcorum, sive
spiritalium, aicut dialioli et angelorum eius, sive carnalium,
iu quibtis tiliia infidelitatia diabolus operatur .... cum itaque
minantur mala, qtiibua terrennt iustos, ne pro dei lege pa-
tiantur, quodnm modo fuiübus implicant velnti valida et ro-
busta reste sua. trahunt enim peccata sicut restem longam
et hinc aanctos implicare conantnr et aliquaudo permittuntur. A.
7. quia et hoc ipsum, quod funea peccatorum circum-
plectuntur iustum, iuriicia sunt iuatitiae dei .... hoc enim
ait de peraecutionibus, quaa paticbatur eccleeia, cum funea
peccatorum circumplecterontur eam. proinde mediam noctem
graviora tiibulationis intellegenda exiatimo. in qua dixit:
surgebam, quia non eum sie affligebat, ut deiieeret, sed exer-
cebat, ut Bürgeret, id est, ut ea ipsa tribulatione ad fortius
confitendum proficeret. A. — ad confitendum hie aignificat
ad laudandum. C.
8. iam vero quia iata liunt gratia dei per Jesum Chris-
tum dominum nostrum. vocem personae suae per hanc pro-
phetiam suo corpori adiungit ipse salvator. ad ipsum cnput
enim proprie, quod sequi tuv, pertinere nrbitror neque
enim effieeremur partieipes divinitatis eius, niai ipae mortali-
tatis nostran partieeps fieret. A.
9. et quia propter hoc, quod partieeps factua est fratrum
suorum, deua hominum, immortalis mortnlium, ideo granum
cecidit in terram; ut mortificatum multum f nie tum faceret:
de ipso fruetu secutus adiunxit: misericordia tua, domine,
plena est terra. A.
ay Google
312 DIE QUELLES.
10. et unde hoc, nisi cum iuatificatur impius? in cuius
Sratiae scientia ut proficiatiir, adiungit: et iustificationes tuas
oce me. A.
1. Sic debemua intellegere suavitatem, quam /pq uro 1-171«
Graeci vocant, ut in bonis spiritalibus deputetur .... nihil
hie ergo aliud dictum exiatimo: suavitatem fecisti cum servo
tuo, nisi: fecisti ut me dclectaret bonum. quando enim de-
lectat bonum.'magnum est dei donum. quando autem bonum
opus, quod lex imperat, fit timore poenae. non delectatione
iustitiae, cum deus metuitur: servititer fit, non liberaliter
.... secifndum eloquium tuum, hoc est seeundum promissum
tuum. A.
2. augeri sibi ista poecit et perfici: nam utique, qui iam
dixerat: suavitatem fecisti cum servo tuo, quomodo' dicit:
suavitatem doce me, nisi ut ei gratia dei magis magisque
innotescat dulcedine bonitatis. babebant enim fidem, qui
dixerunt: domine äuge nobis fidem. et quamdiu vivitur in
hoc mundo, profieientium est ista cantatio. addidit autem
eruditionem, vel sicut plures Codices habent. discipHnam ....
iutellegenda est per molestias eruditio. seeundum illud: quem
enim diligit dominus, corripit, flagellat autem omnem filium,
3uetn reeipit. haec apud ecclesiasticas literas dici assolet
iseiplina, interpretata de graeco, ubi legitur naiJtin. hoc
enim verbum in graeco positum est in epistola ad Hebraeos,
ubi latinus interpres ait: omnis disciplina ad praesens non
gaudii videtur es^e, sed tristittae .... ideo parum fuit dieere:
suavitatem fecisti cum servo tuo, nisi rursus peteret, ut eum
doceat suavitatem, tanta utique, ut diseiplinam possit patien-
tissime sustinere. tertia ponitur scientia: quoniam si magni-
tudine sua praeeidit scientia magnitudinem carjtatis, non aedi-
ficat, sed inflat .... quoniam mandatis tuis credidi: non
iminerito quaeri potest, cur non dixerit, obediri, sed credidi
.... promisais ergo credimus. mandatis obtemperamua. quid
est ergo, mandatis tuis credidi, nisi credidi. quod tu illa man-
daveris, non aliquis bonio, quamvis per homines hominibus
ministrata sintP . . . ai enim homo mihi haec tuberet forin-
secus, -numquid ut etiam facerem, quod iubebat, adiuvaret
intrinsecus? A.
3. quod ad itlam bumiliationem melius refertur, qua«
facta est in Adam, in quo omnis creatura humana tamquam
in radice vitiata, quoniam veritati subieeta csae non voluit,
subieeta est vanitati. A.
4. quod vaBis misericordiae profuit experiri, ut deieeta
superbia diligatur obedientia, et pereat non reditura miseria. A.
(By Google
PSALM CXVIII., J., K. 313
5. vere vult Facere iuatificationes dei, quando cas in
eius suavitate vult discere ab ipso, cui dix.it; suavia ea tu,
domine. A.
6. iniquitaa superborum, eorum scilicet, quibus iion
profuit, quod posteaquam dcliquit, humiliata est humana
natura. A.
7. quantalibet, iiiquit, abundet iniquitas, non in nie
refrigescet Caritas. A.
8. obdurnmc autem cor eorum vult intcllegi hoc vcrbo
et hoc loco. A.
9. sed vide, quid a se oppouat duritiae cordia illorum:
ego vero, inquit, legem tuam meditatus sum .... meditatione
quippe legis huiua voluntaria aervatur humilitas, ut poenalis
humilitaa evadatur, de qua mox dick. A.
10. ipao quippe fruetu ostendit, quod bonum illi fuerit
humjliari. A.
11. ut ampliua diligat Caritas legem dei, quam diligit
cupiditaa millia auri et argenti. A.
1. Sed adhibent testimonium de hoc paalmo et dieunt:
ecce ubi apertissime clamat homo: manus tuae fecerunt nie,
et finxerunt nie. quasi non aperte etiam dictum sit: videbo
caelos opera digitorum tuorum. nee minus aperte: et opera
man ii um tiiarum sunt caeli, multoque apertius: et aridam
terram manus eiua finxerunt manus ergo dei suut potestas
dei . . . . unuaquisque non sine opere dei etiam de paren-
tibue fit, ipao creante, ilh's generantibiia .... nonue ipai
naturae humanae intellectua est inditus, ut eo discernatur a
pecore? an sie est deformst» peccando. ut etiam hoc in ea
reformandum sit? propter quod et apostolus omnibns ad
regenerationem pertinentibua dicit: renovamini spiritu mentis
voatrae .... dominus Jesus in hoc paalmo per prophetam,
tamquam sibi. petivit intellectum dari a deo corport auo,
quoa est ecclesia. ad dei mandata diacenda. cum ipso enim
vita corporis eius, hoc est, populi eiua, abscondita est in deo.
et ipse in eodem corpore auo indigentiam patitur, et poscit,
quod membria suis est Deceaaarium. manus tuae. inquit, fece-
runt me, et plaamaverunt me : da mihi intellectum, ut discam
mandata tua. quia tu, inquit, formasti, tu reforma.
2. in verba tua aperavi, id est, in ea, quae promiaisti
.... qui sunt autem, qui timent deum, et quem videbunt
et laetabuntur, qnoniam in verba dei speravit? ... an po-
pul U8 ipso sc videt et ioeundatur et sie dictum est? ... in
praeaenti tempore timor est, quamdiu tentatio est vita humana
Digital ny Google
314 DIE QUELLE».
super tc.rrüiii, ioeunditas autom, quam votuit hie intellegi,
tuDC «T>t, quaitdo iusti fulgebunt in regno patris aui sicut
sol? . . . etiam illud intellegamus, quod potens est deus facere
supra quam petiraus et inrellegimus, ut quia supra quam
pethnus et intellegimua sunt, parum sit ea aperare, aed debea-
mus supersperare. A.
3. 4. et hie quidem primo veritatein posuit, qua humi-
liati sumua in mortem, iudieante illu, cujus iudicia iustitia est:
deinde niisericordiam, qua instaurnmur ad vi tarn .... seeun-
dum eloquium tuum servo tuo: id est. secmidum quod pro-
misisti servo tuo. sive ergo regimeratio, qua hie in dei filios
adoptamur, sive fides et spes et Caritas, quae tria tiedificantur
in nobis; quamvis de miaericordia dei veniant, tarnen in hae
aerumnosa et procellosa vita solatm aunt miserorum, non
gaudia beatorum. A.
6. tunc enim vere vivatn, quando nihil potero timere,
ne moriar. A.
7. haec meditatio niai esset in tide, quae per düectionem
operatur, numquam propter eam posaet ad illam vitam quis-
piam per venire. A.
!). in nonnullia codieibus invenimus et graecis et latinis:
couvertantur mihi, quod tantundem valero exiatimo. quantum
si dicatur: ad me. sed quis est istc, qui hoc diät? nun
enim quisquam hominum hoc dicere audebit, aut si dioat.
audiendus est. nimiruin ergo ille est, qui etiam superius
interpoauit proprietatem vocis suae, dicens: partieepa ego
suin omniuiu timentium te. quia factus est pertieeps morta-
ütatis noatrae, ut et noa partieipes divinitatia ipsius fieremus:
noa unius partieipes ad vitam, ad mortem vero partieepa ille
multorum. ipse est enim, ad quem convertuntur timentes
deum, et qui cognoseunt dei teatimonia, de illo per pro-
phetas tanto ante praedieta, in eius praeaentia per miracula
paulo ante monstrata. A.
10. redit ad vocem corporia aui ... . tale aliquid et
in primia liuius psnlmi versibus invenitur, ubi dixit: utinam
dirigantur viae meae ad custodiendaa iustificationes tuas: tunc
non confundar, cum inapicio in omnia mandata tun. A.
2. Nee tunc ergo quievit hoc deaiderium aanetorum. nee
nunc quiescit in Christi corpore, quod eat cecleaia, usque ad
tcrinitium saeculi, donec veniat desideratua eunetis gentibus,
sicut promittitur per propbetam .... quidam nostri inter-
pretes supi'rspcravi transferre maluerunt: quia proeul dubio
plus futurum est, quam dici potest. A.
ay Google
PBALH CXVIII., L. 315
3. eccc rursus in oculis, aoil utiquc interigribus, lauda-
bilis et felix illo dofectus .... quomodo autem tales oculi
ilicunt: quando consolabcris ne. nisi cum tali intentionc et
expeetatiunu oratur et gemitur? lingua enim loqui, non
oculi solent sed oculorum quodtim modo vox est desiderium
eratkmis. A.
4. ardentibus autem spiritalibus desiderüs, carnalia desi-
deria sine dubitarioue frigeseunt .... ferror enim cupiditatis
obtorpuit, vit ferveret memoria earitatia. A.
5. in npocalypsi est ista vox martyrum, et eis impe-
ratur patientia, donec fratrum eorum numerus impleatur. de
diebus ergo suis interrogat corpus Christi, qui futuri sunt in
hoc saeculo. et ne quiaquam putaret, ante hie ecelesiam
non futurum, quam Heia saeculi venerit, et aliquid temporis
futurum in hoc saeculo, quo ecclesia iam non sit in terris,
propterca cum quaesisset de diebus suis, adiunxit etiam de
mdicio, profecto demonstrans usque ad iudicium, in quo de
fersecutoribus eius est futura vindieta, ipsam quoque in terris
uturam .... cur non credamus, Uto loco psalmi huius esse
prophetatum hoc ipsum, illos fuisse quansituios. et ecclesiae
vocem, quae hie tanto ante praedieta est, illorum interrogationc
completam. A .
6. sie transferre voluerunt interpretes nostri, quas graeci
äiniHt/itti vocant, quod usque adeo uno verbo nequaquam
dici latine potest. ut aliqui delectationes, aliqui fahulationcs
eas diecrent: ut non itnmcrito aeeipiatur esse quidem illas
exereitationes, sed in sermone cum quadam delectatione. hae
vero habent in diversis sectis ac profi-ssionibus, et literae
aaeculares, et Judaeorum. quae deuteroais nuneupatur, con-
tinens praeter divinamm canonem scripturarum millia fabu-
larum: habet eas et baereticorum vana ntque errabunda lo-
quacitas. hos omnes iniquos intellegi votuit, a quibus sibi
narratas dicit däoXfoyJttc, id est, exercitationos delectabilea
verbis: sed non, inquit, sicut lex tua, domine, quia nie in
ea veritas, non verba delectant. A.
7. ut enim persequantur me, narraverunt mihi sermonum
suorum delcctationes. sed eis praeposui legem tuam, quae
idao plus me duleetavit. quia omnia inandata tua veritas, non
sicut illorum abundat sermonibus vanitas. ac per hoc iniuste
persecuti sunt me, quia non in me persecuti sunt nisi veri-
tatem. ergo adiuva me, ut certem pro veritate usque ad
mortem. A.
8. paulominus consummaverunt me in terra, multa sei-
htet stragc martyrum facta. A-
9. scilieet, ut usqui; ad finem eius constantia pciveuiri't,
ay Google
316 DIE QUELLEN.
sicut legitur: qui perseveraverit usque in finem, hie baIvub
crit. C.
10. teatimoma oiis tui, quae Graecus habet martyria
.... vivifieati sunt enim, ne amnndo vitam negarent vi tum,
et negimdo vitam, amitterent vitam. A.
M.
1. Homo, qui loquitur in isto psalmo, tamqunm taederet
cum mutabilitatis hominum, unde vita ista tentationibus plcna
est, inter tribulationes euas .... dixit: in aeternum, domine
verbum tuum permanet in caelo. hoc est, in angelis tuis
custodientibue aeternam sine desertione militiam. A.
2. post caelum ergo terram contuitu tidelia mentis ad-
spiciens, invenit in ea generationes, quae in caelo non sunt,
et ait in generationom et generationein veritas tua: sive omoes
generationes ista repetitione significans, a quibus nunquam
defuit veritas dei in sanetis eius, modo paucioribus, modo
pluribua, ut temponim varietas habuit vel habebit; sive duas
quasdam generationes intellegi volens, unam scilicet ad legem
et prophetas, alteram vero ad evangplium pertinentem. A.
4. et iste est dies, quem fecit dominus, cxsultemus et
ioeundemur in ea: et sicut in die honeste ambulemus. A.
5. omnia, quae pertinent ad hunc diem, serviunt tibi,
impii quippo, de quibus dicitur: nocti simüavj matrem ves-
tram, non serviunt tibi. A.
6. ista lex fidei est, non inanis fidei. sed quae per
dilectionom operatur. per hanc impotratur gratia. quae forte»
facit in tribulatione temporali, ne pereant in humüitate mor-
tali. A.
7.'ecce unde factum est, ut non periret in humüitate
sua. nam deo non Yivincante quid est homo, qui sc oeeidere
potuit vivifieave autem non potestP A.
8. quid est ergo, quod iste ita se quodam modo fami-
liarius deo commendnndum putavit, ut diceret: tuus sum ego
salvum me fac, nisi intellegi volens, quod malo suo suus esse
voluerit. quod est inobedientiae primum et maximum malum?
et tamquam dicens: mein esse volui, et perditum me fach
tuus sum, inquit, salvum mo fac, quia iustificationes tuas ex-
quisivi; non voluntates meas, quibus fui mens, sed iusti-
ficationes tuas, ut essem iam tuus. A.
!'. et quid est, me expeetaverunt, nisi ut eis ad malum
consentiret? tunc enim perdrrent. unde autem non perierit.
dixit: testimonia tua intellexi .... me sibi non corsentientem
etiamsi oeeiderent, tua martyria confitena non perirem. sed
Uli, qui ut perderent, expeetabant, quandu cousentirem, tor
(By Google
PSALM CXYIII., M., K. 317
quebaut etiam cum conti tcrer: nee tarnen quod intellexerat,
rclinquebat, intuens et videns utique aiue fine finem. si per-
severaret usque in tinem. A.
10. consummntio est enim virtutuin omniuni completiva
perfectio: cui consummationi Christus est Suis. C — latum
est ergo mandatum caritatis, mandatum illud geminum, quo
iubetur deue et proximus düigi. quid autem latius, quam ut
ubi pendeat tota lex et ontnes prophetae. A.
N.
1. Dicendo quomodo, promittit se dietnrum, quemad-
modum legem donüni praeeipua dilectione dilcxerit. C.
2. tiili expugnatur dilectione cupiditatis, quae saepe
faciendi» legis iussionibus contradicit, coneupiscente adversus
spiritum carne. adversus quam spiritus coneupiscens ita debet
diligerc legem dei, ut toiam dient meditatio eius sit. A.
3. per quam legem, fuetorum? non, sed per legem
fulei. haec eat fides, quae per dilectionem operatur ....
hoc enim spiritu dei quieunque aguntur, lii tilii sunt dei. qui
rueipiuntur, ut recumbant cum Abraham, laaac et Jacob in
reguo caelorum: expulso servo, qui non manet in domo in
aeternum, id est, Israel seeundum carnem, cui dictum eat:
cum vidoritia Abraham Isnac et Jacob et oinnes prophetas
in rogno dei. vos autem expellL foras .... Israel autem
persequeiiB legem iustitiae, in legem iustitiae non pervenit.
quareP quia non ex fide, sed quasi ex operibua, offenderunt
in lapideiu offensionis. ita facti sunt inimici huiua, qui hie
in pruphetia loquitur .... iili namque zelum quidem dei
habent, sed non seeundum scientiam. ignorantee enim dei
iustitiam et siiam quaerentes constituere, iustitiae dei Don
sunt subiecti. iste vero, qui super istoa inimicos suoa sapit
mandatum dei, inveniri vult cum apostolo non haben» iusti-
tiam suain. quae ex lege est, sed iustitiam per fidem
Christi, quae est ex deo .... tinis enim legis Christus ad
iustitiam omni credenti, ut iustiticentur gratis per gratiam
ipsiua; non aicut Uli, qui viribus suis se legem facere existi-
mant, et ideo ex lege quidem dei, sed suarn iustitiam con-
stituere quaerunt. sed quoui<;do filius promissionis, qui
nsuriens et Bittens eam. petendo, quaerendo. pulsando quodam
modo a patre mendicat, ut adoptatus per unigenitum aeeipiat
.... in tabulis vero cordis dilectio dei et proximi manebit
in aeternum: in quo mandato geiuinato tota lex pendet et
prophetae: eritque praemium custoditi mandati huius ipse
mandator. A.
4. quU est iste, qui super omnes docentes sc inteltexit?
(By Google
318 DIE QUELLES.
.... Christum praenuntiat iste propheta, nunc a cupite. quod
est ipae salvator, nunc ab riua corpore, quod est ecclesia,
verba prophetica digerens et tamquain unuin loquentem facieos
piopter magnum illud sacramentum, ubi dictum est: erunt
iluo in carne una. agnosco eum plane, qui super omnes
docentes se intellexit. quando cum esset annorum duodecim,
remansit puer Jesus iu Jerusalem et a parentibus suis post
triduum inventus est illic in templo, sedens inter doctores,
audtens illos et interrogans, ubi stupebant omnes, qui cum
audiebant, super prudentia et responsis eius .... ideo super
omnes docentes sc intellegebat, quin testimonia dei medita-
hatur: quae melius quam illi de seipao noverat, qui dicebat:
vos misistis ad Johannen), et testimonium perhibuit veritati:
ego autem non ab homine testimonium aeeipio, sed baec dico,
ut vos salvi sitis. ille erat lucerna ardens et lucens, tob
autem voluistia exaultare ad horam in luce eius. ego autem
habco testimonium maius Johanne. A.
5. illi autem doctorea non absurde intelleguntur etiam
ipsi esae aeniorea, de quibus continuo dicit: super seniorea
intellexi .... deinde paulo post. ut non aolum ipso, qui eat
caput corporis, verum etiam corpus ipsum et membra eius
super seniores illos intellegerent, quorum traditio de lavandia
manibua ferebatur. convocatis ad sc turbia dix.it eis: audite
et intellegite, tamquam diceret: super seniores illos et vos
intellegite, ut etiam de vobia illa prophetia clareat eaae prae-
missa: super seniores intellexi, nee solum capiti. verum etiam
corpori, ac sie universo Christo aptata conveniat. non quod
intrat in os, coinquinat hotninem, sed quod procedit ex ore,
lioc coinquinat hominem. hoc aeniorea illi non intellegebanr,
qui de lavandis manibua sua velut magna mandata tradi-
deraut .... mandata tua, non mandata aeniorum, qui volonte»
eaae legis doctores, non intellegunt neque quae loquuntur,
neque de quibus afnrmant, A.
6. iam vero, quod adiungitur, non capiti videtur con-'
venire, sed cirpori .... quod nos faeimus. quando ea, quae
ille non habuit, ne vias malignaa teneant, desideria nostra
prava cohibemus. sie rnim verba dei posaumua custodire,
si post nostras malus coneupiscentiaa non eamua, ut ad mala
coneupita peiveniant, aed eas potius advorsus carnem apiritu
coneupiscente frenemus, ne noa raptos atque subversos per
malignas vias pertrahant. A.
T. quid est enim: a iudicüs tuis non deelinavi nisi quod
alio loco dicit: a iudicüs autem tuis timuiP ... tu interior
intimis meis, tu intus in corde legem posuisti mihi spiriru
tuo, tamquam digito tuo, ut eam non tamquam servus eine
ay Google
PSALM CXVIil., 8., 0. 319
amore metuerem, sed casto timore ut filius diügerem, et di-
U'ctione casta timerem. A.
8. haec est illa suavitas, quam dominus dat, ut terra
nostia ilct fructum suuni, ut bonum vere bene, id est, non
mali carnalis furmidine, sed boni ^piritalis delectatione facia-
mus .... verum ori tonjis, non carnis est dulcis. A.
9. faciendo mandata dei pervetiisse se dicit ad earum
rerum intellegentiam, quas concupiverat scire. proptcr quod
scriptum est: concupisce sapientiam, aerva mandata, et do-
minus praebet illam tibi: ne qniaquam praeposterus, antequam
habeat humilitatem obocdientiae, velit ad allitudmem sapien-
tiae pervenire, quam eopere non polest, nisi ordine venerit
.... custodienda est oboedientia, ut percipiatur aapientia,
et percepta aapientia non est deserenda oboedieutia. A.
0.
1. Quod est lucerna, boc lepetitum est, lumen, quod
pedibue meis. hoc semitis meis .... quid est hoc verbum,
quod ita lumen dicitnr, ut lucerna sit (ait cnim: lucerna
pedibus meis verbum tuum, et lumen semitis meisl, nisi verbum
mtellcgamus. quod factum est ad prophetas. vel quod prae-
dicutum est per apostolos? non verbum Christum, sed ver-
bum Christi. A.
2. fiele autem custodiuntur iudicia iustitiae dei, cum sub
deo iusto iudicc nee recte factum infruetuosum, nee peccatum
creditur impunitum. A.
!{. sed pro hnc fide quia multa et gravissima mala corpus
pertulit Christi: bumiliatus aum, inquit .... maximam sci-
licet passus persecutionem. A.
4. hoc est seeundum promissum tuum. nam et verbum
promissor um dei lucerna est pedibus, et semitis lumen. A.
5. beneplacita fac, domine, hoc est, placeant tibi ....
bene autem intelle^untur- orls voluntaria, sacrificia laudis, con-
fessione caritatia. non timore necessitatitt oblata. A.
6. nonne ipse in versibus superioribus dixerat: a iudicüs
tuis non declinaviP quomodo istud, si non ea noveratP . . .
exposuimus, ut intellegereinus verba proficientis, et addi sibi
ad id, quod aeeeperat, postulantis. A.
7. anima mea in mauibus meis, taniquam eam vivi-
ficanriam bfferret deo? undc alibi dicitur: ad tc levavi ani-
mam meam. A.
8. unde boc, nisi quia eins anima in manibus dei, vel
in suis vivificanda otTertur deo? A.
10. etsi afßictio corporis, exsultatio tarnen cordia. A.
11. qui dicit: inclinavi cor meum, ipse iam dixerat:
inelina cor meum in testimonia tun, ut intelirgnmus simul hoc
DigitizedByGOOglC
320 DIE QUELLEN.
eese et divini muneria et propriae vohintatis. sed aumquid
in aeteraum facturi sumus iuatificat innen deif opera illa
quidem, quae operamur circa pi oximorum necessitatea, aeterna
esse non posaunt, aicut nee ipaac necessitatea : sed si non
diligendo ista l'aciamus, null» est iustificatio : si autem dili-
gendo, aeterna est ipaa dilectio, eique aeterna parata est
retributio; propter quam retributiohem dicit so inclinasse cor
suuiu ad faoiendas iustificationes dei, ut in aeteraum diligeaa,
in aeteraum mereatur habere, quod diligit. A.
1. Cum dixisset: iniquos odio habui, exposuit, quare,
addendo: et legem tuani düexi, ut demonutraret, non se in
hominibus iuiquis odiase natuiam. qua hominea sunt, aod ini-
quitatem, qua legi, quam diligit. inimici sunt. A.
- 2. adiutor ad bona facienda, suseeptor ad mala eva-
denda. A.
3. tamquam filiua promiasionis loquitur. A.
4. maligni exercent ad facienda man data, a scrutaudia
autem avocant, non solum cum peraequuntur, aut litigare
nobis cum volunt. verum etiam cum obsequuntur et bono-
rant, et tarnen suis vitiosis et negotiosis cupiditatibua adiu-
vandis ut occupeniur et eis nostra tempora inipendainus,
efflagitant. A.
5. eic enim de futuro dictum est, et vivain, tamquam
in hoc corpore mortuo non vivatur. A.
6. aentiens istam meditationem pleramque animae lau-
guoribus impediri: adiuva me, inquit. A.
8. ait apostolua: ubi enim lex noa est, nee praevari-
catio .... sed nimirum cum diceret apostolus: quieunque
sine lege peccaveruut, sine lege peribunt, de illa lege agebat,
Juam deus dedit per Moyaea famulum auum pupulo buo
srael .... tamquam diceret: quoaiam lex aive m paradiso
data, aive naturaliter insita aive in Hteris proinulgata, prae-
varicatorea fecit oninca peccatores terrae; propterea dilexi
testimonia tua. A.
9. testimonia tua, quae sunt in lege tua, de gratia tua,
ut non ait in me iuatitia inea, sed tua: lex enim ad hoc
prodest, ut mittat ad gratiam. A.
10. Christo, inquit, confixua sum cruci . . . . qui autem
sunt Jesu Christi, earnem crucitixerunt cum paaaioDibus et
coneupiscenttia. cum bic dictum ait, quod ipsi crueifixerunt
earnem suam. in isto tarnen paalnio deus rogatur, ut id
faciat, cui dicitur: conßge da via a timore tuo carnea meae:
ut intellegamua etiam id, quod recte faeimus, gratiae dei
(By Google
P8ALM CXVIIL, P., Q. 321
esse tribuendum . . . . a iudiciis enim tuis timui, hoc est, a
limore tuo casto, qui per man et in aaeculuro saeculi, carntilia
mea desidoria comprimantur. a iudiciis enim tuia timui, cum
mihi lex minarctur poenam, quae mihi non poterat dare
Justitium .... tiinor namque iste, quo non amatur iustitia,
se<l timotur poeua, servilis est, quin carnalis est, et ideo non
crucifigit carnem .... limore autem casto .... tali timore
carnes cnicifiguntur. quoniam carnales delectationes , quae
legis litera vetantur potius quam vitantur, spiritalium bonorum
delectarione vincuntur, et eadetn usque ad perfectionem crcs-
cente victoria perimuntur. A.
1 1 . hoc est, da mihi castum ümorem, ad quem peten-
duin me tamquam paedagogus timor legis ille pcrduxit, quo
timore a iudiciis tuis timui. A.
1. Nun mirum est, eum fecisse Judicium et iustitiam
.... hoc loco ita positum est Judicium, tamquam si rectum
non fuerit, non debeat Judicium nominari .... iustitia ergo
virtus est animi magna .... Judicium vero, quando nonnisi
in bono pouit dietinetior loquendi ratio, huius virtutis operatio
.... quisquis igitur a timore dei casto crueifixas habet
carnes suas, et nulla carnali corruptus illccebra facit Judicium
opusque iustitiae, orare debet, ne adversantibus tradatur, id
est, ne timendo perpeti mala ad facienda mala persequentibus
cedat. A.
2. ilü impelluut, ut cadam in nmlum, tu excipe in
bonum. A.
3. an forte habet vim cum dicitur: non calumnientur
me, quam haberet, si diecretur: non me capiant calumniando ?
multae autem posaunt intelli'gi calumniaeauperborum, aquibus
humilitas christiana despicitur: sed illa vel inaxima est, si
homines hoc loco aeeipiuntur superbi, quod a nobis mortuum
calumniantur coli. A.
4. iatos ergo dicit oculos in salutarc domini defecisse
pioptcr sanetum incarnationis adventuui. quem tanto desiderio
sustinebat, ut nullam requium potuisset admittere. C.
5 et in eloquium iustitiae tuae, id est, evangebca verba,
quae dicturus erat populo credituro. C.
6. non utique seeundum iustitiam meam. A.
7. illas proeul dubio, quibus deus facit iustos, non ipsi se. A.
8. neque enim bene mihi cessit, quando esse volui über
meus, non servus tuua. A.
9. Don enim sufticit aeeepisse intellectum et dei testi-
monia didicisse, nisi semper aeeipiatur, et quodam modo
QF XXIX. 21
DigitizedBy GOOgk
322 DIE 4UBLLEX,
eeniper bibatur de fönte lue» aeternae. testimonia quippe
dei, quanto fit quisque intellogentior, tanto magis magisque
Bciuntur. A.
10. tempiis est faciendi, non differendi, quod expedit
.... tempus autem faciendi novit ille, qui rector est. 0.
11. sed quid est, quod (amquam volens ostendere tempus
domino esse faciendi, continuo i-ubiunxit: dissipaverunt legem
tuam: velut propterea tempus esset faciendi domino, quia eiua
legem dissipaverunt superbi, qui ignorentes dei iustitiam et
Buam rolentes constituere , iustitiac dei non sunt subiecti
.... lex enim aubintmvit, ut abundaret delictum, quo de-
licto lex dissipata est. A.
12. id agit gratia, ut dilectionc impleantur mandata dei,
quae timore non poterant. gratia quippe dei diflunditur
Caritas in coidibus nostris per gpiritum sanetum, qui (latus
est nobis .... in testamento autem veteri latentem gratiam
taniquam velo interposito, non intellegentes. quod siguifiea-
batur, quando in faciem Moysi intendere nou valebant, propter
mercedem terrenam atque carnalem dei mandata facere cona-
bantur neque faciebant, quia non ipsa. sed aliud diligebant.
unde illa non crant opera volentium, sed oneni potius in-
vitorum. cum Tcro ipsa mandata diliguntur super aurum et
lapidem pretiosum multum, omnis prae ipsis mnndatis terrena
vilis est merces, nee ulla ex parte comparnntur quaeeunque
alia hominis bona hin bonis, quibus ipse bomo fit bonus. A.
— topazion vero, sicut quidain scribeie voluerunt, gern» est
lapidis, quantum inventiono rarum, tantum mercium quan-
titate pretiosum; qui duos fertur habere colores, unum auri
purissimi, alterum aetherea claritate relucentem. C.
13. ad omnia mandata tua corrigebar. utique corri-
gebar, quia diligcbnm. A.
14. unde enim fieri poterat, ut iniquam viam non odisset
diligens rectamP nnm sicut aurum et lapidem pretiosum si
diligeret, odisset pvofecto quidquid ei talium rerum daminim
posset inferrc. ita quoniam dei mandata diligebat. oderat ini-
quitatis viam quomndmodum aliquod immanissimum marini
itineris saxum, ubi tarn pretiosnrum rerum neecsse est pati
naufragium. A.
R.
1. an forte dei praeeepta testimonia quiilem bonit.itis
eius esse fatebimur, sed mirabilia esse negabimus? quid enim
mirum, si bona imperat bonus dominus? iramo vero id ipsum
est omnino mirandum, et, cur ita stt, perserutandum, quod
cum deus bonus bona praeeeperit, eis tarnen dederit bonam
(By Google
PSALM OXVIII., R. 323
legem, quoa eadcm lex vivificare non posset, nee ulla esset
ex bona lege iustitia. si enim data esBet lex, quae posset
vivificare, omnino ex lege esset iustitia. cur ergo data e^t, quae
vivificare non posset, et ex qua esset null» iustitia? nempe
mirandum est, nempe stupendum. hacc sunt ergo mirabilia
testimonia dei: propter hoc huius anima scrutata est ea,
quoniam de his non ei dici- posset: fortiora te ne scrutatus
fueris, sed quae praeeepit tibi dominus, illa cogita semper.
i'psa sunt enim, quae praeeepit, nobis dominus, et ideo cogi-
tanda sunt semper. potius itaque videamus huius anima quae
scrutata est, quid invenerit, A.
2. quid est parvulus, niai liumilis et iufirmusF noli
ergo superbirc, noli de tua, quae nulla est, virtute prae-
sumere, et intelleges, quare sit a bono deo bona lex data,
quae tarnen vivificare non possit. ad hoc enim data est, ut
te de magno parvulum faceret, ut te ad faciendam legem
vires de tuo non habere monstraret, sc sie opis iudigus et
egenus ad gratiam confugeres et clamares: Miserere mei do-
miue, quoniam infirmus sum. hoc ergo scrutando intellexit
hie parvulus, quod minimus apostolorum Paulus, id est, par-
vulus ostendit, ideo datam legem, quae vivificare non poaset
.... non iustificabitur ex lege omnis caro coram te, per
legem enim cognitio peccati. A.
3. sed non erat, unde faceret infirmua fortia, parvulus
magna: aperuit os, conti tens per se ipse non faceret, et
attraxit unde faceret. aperuit ob petendo, quaerendo, pul-
sando, et sitiens hausit spiritum bonum, unde faceret, quod
Ser seipsum non poterat, mandatum sanetum et iustum et
onum. si enim nos cum simus mall, novimus bona data
dare nlüs nostris, quanto magis pater noster de caelo dat
spiritum bonum petentibus eum? non enim qui spiritu suo
agunt, sed quotquot spiritu dei aguntur, lii filii sunt dei: non
quia ipsi nihil agunt, sed ne nihil boni agant, a bono aguutur,
ut agant. A.
4. btbit, aed quanto suavius sensit, tauto ardentius ad-
huc fit.it. audi vorba sitientis: respice, inquit. in nie. et mise-
rere mei seeundum Judicium diltgenttum nomen tuum. id est,
seeundum iudicium, quod in eos feciati, qui diligunt nomen
tuum, quoniam ut diligerent te, prius dilexisti eos. sie enim
Joannes apostolus ait: nos diligimus, inquit, deum. et velut
causa quaereretur, quae nos diligerc fecit, adiunxit: quoniam
ipse prior dilexit nes. A.
5. quid ergo aliud petit, quam ut donante deo diligat
deum .... quid igitnr orat, uisi ut praeeepta, quae deua
imponit iubeudo, impleri faciat adiuvandoP A.
6. a calurnniis, id est, a criminibua falsis . . . . ne mo
21»
(By Google
324 DIE QUELLES,
calumniae horninum terroribus vincant. et a tuia mantlatis ad
sua mala facta traducant. ei enim hoc mecum egeris, id est,
hoc modo me ab eoruin calumniis, ne eriminatiooes falsas,
qua« obiiciunt, pertimescam, palicntia donata redcmeris, inter
ipsaa calumnias cuBtodinm mandata tua. A.
7. id est, tuam manifest» aubvenicndo et opitulando
praesentiam. A.
8. doce utique, ut faciatn. quod evidentius alilu legitur:
doce me, ut faciam voluntatem tuaiu. qui enim audiunt, licet
memoria toneant, quod audiunt, tiequaquam didicisse putaodi
sunt, ai non fnciunt. veritatia namque verbum est: omnia,
S[Ui audivit a patrc et didicit, vcnit ad me. qui ergo non
ucit, id est, non vcnit, non didicit A.
9. ot bene ait: descenderunt, humilitate acilicet poe-
nitendi .... sunt Codices, qui non habent descenderunt, sed
transierunt. A. — exitua aquarum aignificat lacrymas copiosas,
quas tantas dicit fuisse, ut ipaa quoque fontium fluentia
transcenderent quae figura dicitur hyperbole. quotiea
relationis qualitas niaiore pondere exaggerata profertur. C.
1. Proinde velut rationem reddens, cur multum flere
debuerit et suum graviter dolore peccatum: iustus es. inquil,
domine, et rectum Judicium tuum .... haec utique iustitia
dei rectum que Judicium et veritas. omni est metuenda pec-
canti. liac enim damnantur divinitus. quieunque damnantur,
nee est omnino, qui de sua damnotione contra deuni jus tum
rede conqueri passit. inde Actus rectua est poenitentis. A.
2. sane iuatitiam dicit testimonia dei: iustum quippo se
probat mandando iustitiam. A.
4. quod ex alio psalmo, quantum mihi videtur, putatum
est emendandum, ubi scriptum est: zelus domus tuae come-
dit me .... utique ut deum amarent volebat. quos aniando
zelabat. non ingratus enim gratiae dei, per quam fuerat ex
inimico reconciljatus deo, etiani ipso auos diligebnt inimicos,
et eos zelabat deo, dolens et tabesceus, quod esaent verboruin
eiua obliti. A. — tabes eat murbi alieuius contraria necessi-
tas, quae nos facit paulatiiu defluere. C.
5. ad hoc enim flagrabat eoa adduecre, quod ipse fla-
grantissime diligebat. A. — isio quippc igne cor Cleepbe
ardebat. quando dicebat: nonnc cor nostium ardens in nobis
erat, cum aperiret nobis scripturas? C.
6. nain hunc bene aeeipimus ex persona Joseph, qui a
maioribus fratribus contemtus, tamquam vile maneipium man'
gonibus venumdatus dignoacitiir: qui tarnen iuatifirationes
(By Google
psalm cxvni., 8., T. 325
domini in ae facta» Don est oblitus .... hoc etiam David
ex persona aua potest (Heere, qui ad rogni eulmina inter fra-
tres Silos pro imoecilla aetate non sperabatur posse sufficere
.... ad postremum quod firmamentum esse totius couatat
ecelesifte, potest hoc diecre populus adoptionis, populus gra-
tiae, populus novus, qui aetate sequitur, sed fidei dignitate
praccedit. C.
7. nee immerito obliti sunt verborum dei, qui suam
iustitiam constituere volucrunt ignorantea iustitiam dei. A.
8. quomodo enim non veritas lex, per quam cognttio
peccati, et quae testimonium perhibet iu*titiae dei? sie enim
dicit apoatolus: iustitia dei manifesta est, testificata per legem
et prophetas. A.
y. saeviant, persequantur, dura tarnen mandata dei non
relinquantur, et ex ipsis mandatis etiam qui saeviunt dili-
gantur. A.
10, 11. intcllectum poscit iste iunior: quem ai non ha-
beret, non super seniores intcllegeret : sed eum poscit in tri-
bulatione et necessitate, quo intellegat. quam sit contemnen-
dum, quod ei possunt anferre perßequentes inimici ....
si eo usque tribulatio necessitasque pervenerit, ut per iriimi-
corum persequentium manus vita ista finiatur. vivet in aeter-
num. qui temporalibua praeponit iustitiam, quae manet in
aeternum. quae iustitia in tribulatione et necessitate mar-
tyria sunt dei, hoc est testimonia, pro quibus sunt martyres
coronati. A.
1. Tunc porro in toto corde clamatur, quando aüunde
non cogitatur. talea oratio neu rarae sunt multis, crebrae
autem paucis; omnes vero utrum cuiquam, nescio. talem
suam commemorat orationem, qui cantant hunc psalmum ....
ad hoc ergo clamavit in toto corde auo, et hoc sibi deai-
deravit a domino exaudieiite pmestari, ut iustificationes ciua
exquirat .... raatificationea tuaa exquiram, utique faciendas,
non tantummodo scienda*. A.
2. salua quippe animae facit, ut Hat, quod faciendum
esse rognoscitur. A.
3. plures Codices non habest, intempesta nocte, sed
immaturitate. vix autem unns inventus est, qui baberet ge-
minatam praepositionem. id est, in immaturitate. immaturitas
ilaquu hoc loco nocturnum tempus est, quod non est raatu-
rmii, id est, opportunum. ut agatur aliquid vigilando. quod
etiam vulgo dici solet hora inopportuoa. nox quoque intem-
pesta, id est media, quando quieBcendum est, hinc proeul
DigitizedByGOOglC
dubio nuncupata est, quia inopportun» est actionibus vigilan-
tiura .... quod ergo graece dictum est h üwgla, aon uno
verbo, snd duobua, id est, praepoaitione et nomine, hoc Inter-
preten nostri quidam dixerunt, intempesta noctc, plures, im-
maturitate, non duobua verbis, sed uno .... nonnulli vero
in duobus verbis, sicut Graecus poauit, in immaturitate. dxigia
quippe imraaturitas est «V «wp/n in immaturitate .... nihil
aane interest ad aententiam . . . . si hoc ad uuuntquemque
fideliutn referamus et ad proprietatetn rei geatac, saepe con-
tingit, ut tali noctis tempore vigilet amor dei . . . . si vcli-
mua intellegere immaturum tempus noctis huius, antequam
veniaset plenitudo temporis, id est, ipsa maturitas, quando
Chriatus manifestaretur in carne, nee tunc ecelesia taemt, sed
pmeveniens ist am maturitatam prophetando clamavit et in
verbis dei eperavit potentis facere, quod promisit .... ipsa
et quod Bequitur, die it. A.
5. ponamus enim matutinum , quando qui sedebant in
umbra mortis, lux orta est eis: nonne in sanetis. qui priores
erant in terra, ad boc matutinum oculi ecolcsiae pracveneruut,
3uia hOo futurum ante praeviderunt. ut meditarentur eloquia
ei, quae tuno erant, et in lege ac prophetis haec futura
nuntiabant? A.
7. tunc appropinquant, qui persequuntur, quando usque
ad carnem eruciandum perimendamque perveniunt .... sed
proximam dixit tribulationem. quae fiebat in carne. nihil est
quippe animae propiua carne, quam gestat .... quanto ma-
gis propinquaverunt persequendis iustis, tanto magts longe
facti sunt a iuatitia. A.
8. intorior est propinquatio domini corum, a quo nulla-
tenus deseruntur. A.
9. etiam in tribulationibus suis, quod eas non immerito
patiuntur, tribuere deo veritatem, sanetorum est usitata eon-
fessio. A.
10. quod Oraecus ait xarao/üi; aliqui nostri ab itiitio,
aliqui initio, aliqui in initiis interpretati sunt, latinae autem
linguae illud potius usitatum est, ut ab initio vel initio dica-
tur, quod xaraoyäc graece quasi pluraliter, sed adverbialiter
dicitur .... fundaraentum enim alind nemo polest ponere
Eraeter id quod positum est, quod est Christus Jesus, unde
oc ergo iste initio cognovit, nisi quia ecelesia loquitur, quao
terris non defuit ab initio generis humani, cuius primitäae
Abel sanotus est. A. — cognovit quoque ab initio , quando
Helchiaedech aacerdotis oblata munera in dominici corporis
praefiguratione suseepta sunt. cognovit etiam ab initio.
quando Abraham filium suum in myaterium domini salvatoris
ay Google
PSALM CXVIII., T., U., V.
obtulit immolandum. C. — ab initio cognovi de testimoniis
tuia. ab Adam in omnibua patriarchis ac prophetis. Hr.
U.
1. Hoc loco niillnm dei legem coovementiua intelle-
gimus, nisi qua immobiliter fixum est, ut omnia, qui so exal-
tat, huinilietur, et omnia. qui ae humiliat, exaltetur. A. —
hie illam sententiam dicit : omni», qui ae exaltat, humiliabitur,
et qui au hmniliat, exaltabitur. .0.
2. quoil enim ait: vide Immilitatcin meam, hoc est: iu-
dica Judicium meum, et quod ait: eripo ine, hoc est: redime
nie. A.
8. propter eloquium tu um vivifica mc. illo acilicet, ubi
promtttit: qui credit in mc, non morietur, aed habebit vitam
aeternam. C.
6. factum est, novimus, recolimus. agnoaeimua. pur-
purata est uni versa terra aanguinc martyrum, floret caelum
coronia martyrum, ornatae aunt eccleaiae memoriis martyrum,
inaiguita sunt tempora natalibus martyrum, crebreaeunt sani-
tates meritia martyrum. A.
7. alii Codices habent: vidi non servantes pactum, et
hoc plurea babent. aed qui sunt, qui pactum non aerva-
vciunt. nisi qui declinaverunt a testimonüa dei, tribulationes
multorum peraequentium non ferentes. hoc est autem pac-
tum, ut qui vicerit, coronetur. hoc pactum non aervaveront,
qui peraecutionem non tolerantes a testimoniis dei negando
declinaverunt. A. — praevaricator nequaquam domini eloquia
custodivit .... quoa necesse fuit sanetis viris usque ad
tabem dolore corpoream. C.
S. si tradidero corpus meum, ut ardeam. caritatem autem
non habeam, nihil mihi prodest. hanc iste commendans ait:
vide quoniam mandata tua düexi. A.
9. isti mortißcant, tu vivifica. A.
10. a veritate, inquit. tua verba procedunt, et ideo
veracia sunt, et neminem fallunt, quibus pracnuutiatur vita
iusto, poena impio. haec sunt quippe in aeternum iudicia
iustitiae dei. A.
V.
1. Quas persecutiones a legibus terrae corpus Christi,
hoc est aaneta ecelesia, pertulcrit, novimus .... quid enim
christiuni laeacrant regna terrena, quamvis eis regnum cae-
lorum promiserit rex eorum? quid, inquam, laeserant regna
terrena? numquid eorum rex inilites suos probibuit impen-
D,9n,zed By Google
328 DIE QUEI.LEH.
dere et exhibere quae debcntur regibus terrae? nonne de
hoc sibi calumniain molientibus Judaeis ait: redditc Caeaari,
quae Caesaris sunt, et deo quae dei sunt? nonne tributum
de ore piseis etiam ipae pcrsolvit? nonne praecursor eiua
militibus regni huiua quid facere deberent pro apterna salute
quaerentibus non ait: cingulum aolvite, arma prniicite, regem
veatrum deserite, ut poasitia domino militare: aed ait: neminem
coucuBseritis, nulli calumniam feceritta, sufficiat vobia Stipen-
dium veatrumP nonne unua militum eius et dilectiaaimus
comes eius commilitonibua ■ suia, et quodam modo Christi
provincialibuB dixit: omnis anima potestatihua aublimiori-
bua subdita ait? et paulo post ait: reddite omnibus de-
bita, cui tributum, tributum, cui voctigal, voctigal, cui
timorem, timorem, cui honorem, honorem, nemini quidquid
debeatia, nisi ut invicom diltgatis. nonne praoeepit, ut pro
ipsia etiam regibus oraret eccleaia? quid ergo eoa ehristiani
offenderunt? quod debitura non reddiderunt? in quo chris-
tiani non sunt terrenis regibus obaecuti? ergo terreni reges
christianos gratis persecuti sunt. A.
2. habuerunt quidem et Uli verba mmacia: expello.
proecribo, oeeido, ungulis torqueo, ignibua torreo, besriis
subrigo, membra dilanio, aed tua me potiua verba terruerunt:
oolite timere eos, qui corpus oeeidunt, et postca non habent,
quid faciant, aed eum timete, qui habet potestatem et corpus
et animam perdere in gehennam. A. — illa enim verba for-
midabat, quae dominus in evangelio dixit: nolite timere cob,
qui corpus oeeidunt, animam autem non posaunt oeeidere,
aed potius eum timete, qui habet potestatem et corpus et
animam perdere in gehennam. C
3. per ea verba vicit. a quibus formidavit . . sed
spolia multa iuventa sunt, quando patientiam mirati martyrum,
etiam qui persecuti sunt, crediderunt, et qui regem nostrum
detrimento militum ciua sunt dammheare moliti, ab illo sunt
inauper adquisiti. A.
4. nempe a verbia eius Uta formido non fecit eorundem
verbomm odium, sed integraiu tenuit caritatem. neque enim
lex dei non sunt verba et eloquia dei. abait ergo, ut timore
pereat amor, ubi castus est timor. aic patrea a filiis piis et
timentur et amantur: sie pudica coniux virum et timet, ne
ab Ü!o deseratur, et amat, ut fruatur. A.
5. septiea in die quod ait, aigniheat semper .... per
aopteni dies currentes et recurrentea tempora universa vol-
vuntur. nee ob aliud dictum' est: septiea cadet iustus et
resurget, id est, non pertt iuatus modia omnibus humiliatus
.... nam pro omni genere tribulationis. qua in conspectu
hominum deÜcitur, positum est: septiea cadit, et pro eo, quod
(By Google
PSALM CXVIII., V., X. 329
ex ipsis omnibua tri bukt ionibus proficit, poeitum est, resur-
get. A.
(5. scandaluni est enim mens ofFensa. aliud sentiens quam
mouetur. C. — qui enim diligit dei legem, etiam quod in
ea non intellegit, lionomt, et quod ei sonare videtur absurde,
se potius non intellegere et aliquid magnum latere ibi iu-
diest. A.
7. quid enim iustis profuisset antiquis. dei dilexisse
man da tum, nisi eos Christus, qui est dei «alutare. liberasset
.... expeetant enim Christum, qui mandara dei dih'gunt, ut
cum Christus appnruerit vita iiostra, tunc et nos appareamus
cum illo in gloriam. A.
8. hoc est martyrum officium, quia testimonia gracce
murtyria nuncupantur. sed quia pro testimoniis dei etiam
flammis conuremari sine caritate nihil prodest, ideo addidit:
et dilexi ea valde. A.
9. p'ropitio quippe et adjuvante conspectu voluit in-
tellegi denm videre vias suas .... ad hoc sunt ergo in
conspectu domini viiie iustorum, ut dirigat gressus eorum
.... ipse enim rectos faciet gressus tuos, et itincra tua in
pace produect. A.
X.
1. Id est, oratio mca quae fit in conspectu tuo. nppro-
pinquet tibi, prope est enim dominus his, qui obtriverunt
cor .... seeundum eloquium ttium, tainquam diceret: seeun-
dum promtssum tuum. promisit enim hoc dominus, tibi ait:
intcltectum dabo tibi 'vgl. l's. 31,14). A.
2. repetit quodam modo, quod petivtt .... aeeipiendo
3uippe intcllectuiu eripitur, qui per seipsum non intcllegendo
eeipitur. A.
3. novimus, quemadmodum doceat cos deus, qui sunt
docibiles deo. omnis enim, qui audivit a patre, et didicir,
venit ad eum, qui iustificat impium. ut non solum memoria
retinendo, verum etiam faciendo custodia! iuatrficatioues dei. A.
4. cum haue se pronuntiaturum dicit, utique minister fit
verbi .... seit AUlem, quae pericula secutura sint a con-
tradicentibiiB et persequentibus, cum fuerit pronuntiator elo-
quiorum dei. A.
5. sie autem deus salvos martyn-s fecit, cum eos in
anima non permisit oeeidi. A.
6. mandata tua elegi. timoretnque amoro compressi. A.
7. salntare dei nobis Christus oecurrat .... quia lex
perhibet testimonium Christo. A.
8. iudicia vero illa dicit, quae se in famulis suis do-
minus promisit esse facturum, id est: venitc benedicti patris
(By Google
mei, percipite regnum, quod vobis parntum est ab origine
mundi. C.
10. sed adhuc quacritur, adhuc quaeratur, ex parte in-
venta adhuc quaevatur. ex es uamque parte, qua dicit iste:
mandata tua nun sinn ublitus, inventa est: sed per eoa, qui
mandata dei oligunt, colligunt, düigunt, adhuc quaeritur. A.
De psalmis graduum.
In istis psalmis quiridecim gradus ponuntur, siciit in illo
templo Jerosülimitano. quod a Salomone not um est fuisae
perfectum. C. (Nach Hicronymue? vgl. Vorrede 9. 25f.)
PSALM CXIX.
Titel. Canticum graduum, graoec scriptum est äva-
fla9tt<5*. A.
2. inchoat primus virtutum gradus: in quo propheta
terrena vitia dorolinquens confessione lacryrnabili petit «o de
niundi istius tribulatione liberari. C. — itli quid dieunt in
lingua subdola et labiia iniquis? non poteris forte implere
multum est. quod aggrederis. A.
3. id est, quod Imbcas adveraus linguam dolosam, quod
opponag linguae dolosac, quo tc munias adversus linguam
dolosam. A.
4. desulatoriis , vol vastatoribua .... idem significat
.... sagittao potentis acutac verba dei sunt .... cxempla
ergo multorum iniquorum. qui conversi sunt ad dominum,
carbones dicti sunt, audis homines mirari et dicere: ego
illum novi. quam ebriosus fuit, quam sceleratus .... modo
quomodo deo servit, quam inuoceus factus est? noli mirari,
carbo est. vivum gaudes*. quem extinetum plangebas. sed
quando laudas vivum, si nosti laudaro, adhibe illum mortuo,
ut accendatur. id est. quieunque adhuc piger est sequi deum,
admove itli carboneni, qui erat extinetus, et habeto sagittam
verbi dei et carbonem vastatorem, ut oecurras labiis iniquis
et linguae subdolae. A.
5. iam repellit linguam subdolam et labia iniqua, iam
adscendit gradum, ineipit proficere: sed adhuc vivit inter
mal os, inter iniquos .... iste iam volens redire, cognoscit
infelicitüteiu peregrinationis suae: qtiia agnovit illam, redit
et adsceudere ineipit, quia canticum graduum coepit can-
tare. A.
6. Cedur, quantum meminimus ox interpretatione nomi-
num hebraeorum, tenebras significat. iuterpretatum Cedar
latine teuebrae dieuntur, nostis autem duus filios habuisse
(By Google
PSALM CXIX., ('XX., CXXI. 331
Abniham .... uuus de ancilla erat et alter de libera. ex
ancilla Ismael erat, de libera Sara, quem suacepit ex de-
speratione per fidem, Isaac erat, uterque ex semine Abraliae,
sed non uterque heres Abrahae. de Abraham natus unus,
sed tarnen non hereditat: alter etiam heres, Don solum filiue
sed et heres. in Ismael sunt omnes, qui carnaliter colunt
deum- A.
7. ipsa tabernacula Ismael Cedar dicta sunt .... multum
peregrinata est anima mea. ubi? in tahernaculis Cedar. A.
ü. nuntquid dicitnus: aniatc et honorate nosP sed: hono-
rate Christum, dos nolumus honorari, sed illum .... cum
ergo dicimus: amate Christum, hoc dicimus: amate pacem,
hoc dicimus: amate Christum, quarc? quia de Christo ait
apostolus: ipse est enim pax nostra. A.
PSALM CXX.
1. Quid est, iam illuminati sunt montes? iam ortus est
sol iustitiae, iam ab apostoüs praedicatum est cvangelium
.... iam rändern levent oculos in montes. unde vcniet anxi-
liuirt illis. A.
3. unde moventur pedes? unde inotus est pes illi, qui
erat in paradiso .... superbia cecidit. A.
5. Israel enim, sicut saope diximus, interpretatur vir
videna deum .... sed illi veracissime vidcnt deum, qui non
solum cius humanitärem, sed etiam divinitatis contemplantur
absque dubitatione potentiam. incarnatio siquidem cius est,
aicut dicit evangelium, verbum caro factum est. C.
6. manum potestatem dicit .... nihil arbitror intcllegi
congruentius. nisi ut intcllegamus manum dexterae, potes-
tatem, quam tibi dedit deus, ut, si velis, donante deo ad
dexteram sis . . ■ . ut autem sis ad dexteram, id est, ut
possis dei filius fieri, potestatem ac/eptsti. quam potestatem?
de qua dicit Joannes: dedit eis potestatem filios dei fieri
.... vae homini illi, nisi et ipsius tidem dominus protegat,
id est, ut non te permittat tentari supra quam potes ferro. A.
1. diem et noctem, quod est sol et luna, intcllegamus
adversa vel prospera. C
8. non quasi corpus tuum: nam in corpore peremti sunt
martyres, sed custodiat animam tuam dominus, quia de anima
non cesserunt martyres. A.
0. quando tentamur, intramus, quando vineimus ten-
tationem, eximus. A.
PSALM CXXI.
1. Quo vult adscendore, nisi in caelum .... ioeundatus
suni in prophetis, ioeundatus sum in apostolis, omnes enim
isti dixerunt nobis: in domum dorntni ibimus. A.
ay Google
332 DIE QUELLEN.
3. dicit Petrus: et vom tnmquain lapides vivi coaedi-
ficamini in doiinun spiritalem, id est, templum sanetum dei
.... fundamentum ipsius Christus est .... si autetn fun-
damentum nostrum in caelo est, ad caelum aedificemur ....
illa autem aoditicatur tamquam civitas, quia et illi, qui in
eam infrant, tamquam vivi lapides sunt, non enim vere lapides
sunt. A.
4. quid est id ipsum? quomodo dicam, nisi idipsum?
fratres, si potestis, intcllegite idipsum. nam et ego quidquid
aliud dixero, non dico: idipsum .... quid est, id ipsum ?
quod semper eodem modo est, quod non modo aliud, et modo
aliud est. quid est ergo id ipsum, nisi quod est? . . . ergo
hoc est id ipsum, de quo dictum est: mutabis ea et muta-
buntur, tu autein idem ipse es, et anni tui non deficient. A.
5. tribus alio nomine dici possunt curiao .... quam
enim malae tribus, quae crueifixerunt dominum? quam bonae
tribus, quae cognoverunt dominum? . . . cum ergo hie diceret:
illuc enim adscenderunt tribus, ne omnes tribus intellegeres,
addidit, tribus domini. quid est tribus domini? quae cog-
noverunt dominum. A.
6. testimonium Israel, id est. in quibus cognoscatur,
quia est vere Israel .... Ulis est, in quo dolus non est
.... tribus illae adscendunt ad Jerusalem, in quibus dolus
non est. A.
8. sie dicitur: caelum mihi sedes est. qui sunt isti, nisi
iusti, qni sunt cacli. nisi iusti? A.
9. supor ilomum David, id est, super familiam Christi,
cui dederunt in tempore eibaria. A.
10. o vos sedes, qui iam sedetis, ut iudicetis, et facti
estis sedes domini iudicantis, interrogate. inquit, quae sunt
ad pacein Jerusalem .... quos invenient fecisse miscri-
cordiam, ipsos vocabunt ad Jerusalem .... quod si distri-
buero omnem substantiam meam, et si tradidero corpus meutn,
ut ardeam, caritatem autem non habeam, nihil mihi prodest
si autem sit sola Caritas, quae non inveniat, quod distribuat
pauperibus, diligat. solum calicem aquae frigidac det, tantum
tili imputabitur, quantum Zachaeo, qui dimidium patrimonii
donavit pauperibus. A.
12. fiat pax in virtutc tua, o Jerusalem .... Eat pax
in dilectione tua, quia virtuB tua, dilectio tua. A.
13. in turribus tum, id est, in excelsis tuis. pauci enim
sedebunt in iudimo. A.
14. ego omnibus per oninia placeo, non quaerens quod
mihi prodest, sed quod multis, ut salvi liant A.
15. non propter me quaesivi bona. A.
ay Google
PSALM CXXII CX.XIII.
PSALM CXXII.
1. Quod est ergo caelum dei? omnes sanetae aninuic,
omnes iuatae animae . . ■ . antequam facoret deus caelum et
terram, ubi habitabat? sed dicit aliquis: et antequam faceret
deua sanetoa, ubi habitabat P in ae habitabat deua, apud ae
habitabat, et apud ee est deus. A.
4. irridentur Uli, qui felicitatem vocant, quam oculis
videre non posaunt - ■ ■ . deapiceris, quia speraa, quod non
vides. A.
6. omnes, qui seeundum Christum pie volunt viverc,
necesse est patiantur opprobria, necesse est cootemnantur ab
liia, qui uolunt pie vivere, quorum felicitaa tota terrena
est. A.
PSALM CXXIII.
1. Surrexerunt enim quidam persecutores et dixerunt
hominibus: thurificate, ai nou feceritis, oeeidimua vos. Uli
amaverunt hanc vitam, et dulcedo vitae huius tenuit eoe. non
plus dilexerunt ea, quae promisit deus, quam ea, quae vide-
bant in terra, illa enim credere iubebantur, quae nondum
videbant, ista, quae amabant, videbant .... quid est, vivi
absorpti sunt? thuiiticando idolis, scientea. quia nihil est
idolum. nam si aliquid putarent esse idolum, mortui absor-
berentur. cum autem putant nihil esse idolum, et noverunt
omnia Uta gentilium vaua esse, vivunt. et tarnen cum faciunt,
quod voluut, persecutores) vivi absorbentur, quia non in eia
est dominus, in quibus autem inest dominus, oeeiduntur et
non moriuntur. qui autem consentiunt et vivunt, vivi ab-
sorbentur, absorpti moriuntur. isti autem. qui passi sunt, et
non cesserunt tribulationibus, exaultant. A.
2, ;i. torrentea enim dieuntnr fluvü, qui ropentinis ira-
bribus creseunt. magoum habent impetum, quisquis ineur-
rerit, trahitur, sed in quo dominus non est. in quo autem
dominus est, transit torrentem anima eius .... quamdiu
saeculum hoc noscendo et morieudo currit, torrens est: liinc
pi'rsccutiones, de isto torrente. A.
4. Qraci «W, hocLutini poasunt vel solent dicere, putas
.... peccata enim non habent substantiam; inopiam habent,
non aubatantiam .... adquisisti aurum, perdidiati fidem.
poat paueoa dies exis de hac vita. aurum quod adquiaiati
perdita fide, auferre tecum non potes: cor tuum inane fidei
ad poenas exit, quod plenum fide ad coronam exiret. A.
5. venantes enim erant persequentes, et posuerunt eecam
in museipula . . . . ut unusquisque propter dulcedinem huius
vitae mittat caput in nequitiam et museipula comprimatur
(By Google
334 DIE QUELLES.
.... illi. qui dicutit: nisi quia dominus erat in nobis, non
capti sunt in muscipultt. A.
PSALM CXXIV.
2. Aeternam Jerusalem, matrem omnium nostruni, quae
est in caelis. A. — qui hie fueriut in vera religione oon-
stantes, et spem suam in domini defensioue posuerint. aicut
Sion Jerosolymae inons, ita firmisairaa soliditate consistunt. C.
3. montes amabiles, montes excelsi, praedicatores Teri-
tatis, sive angeli, sive apostoli sive proplietae. ipsi sunt in
cireuitu Jerusalem: ambiunt illam, et quasi murum illi faciunt
.... per inontes istos, quo« aeterno» esse voluisti. piae-
dicans evangelium, tu illuminans, non montes .... constringit
dominus plebem suam in unuin vinculum caritatis et pneis. A.
4. sicut mons Sion non commoveantur in aeternum. A.
5. modo quidem iusti aliquantum laborant, et inodo
aliquando iniusti dominantur iuslis .... sed numquid sie
erit semper, ut iniqui imperent iustis? non sie erit ....
non erit in aeternum. A.
6. cogitant npud se: quid mihi prodest, quia iuatus sum?
. . . faeiam ergo et ego iniquitatem .... ne autem hoc
dicat, inaimuitur illi fides, quia ad tumpus poteat esse virga
peccatoium super sortem iustoruin. A.
7. apostolus ait: seimus, quoniam diligentibus deum omnia
cooperantur in bonum. A.
8. cum operantibus iniuatitiam , id est, quoruni facta
imitati sunt. A.
PSALM CXXV.
1. Diabolus et angeli etus. ipsi antea tenebant genua
humanum: ab eis redemit noa. qui non aurum neque argen-
tum, aed sanguinem suum pro nobis dedit .... gemunt
omnes fideles adoptionem expeetantes, redemtionem corporis
sui. tibi gemunt? in ista mortalitatc. quam redemtionem
expoetant? corporis sut, quae praeeessit in domino, qui
resurrexit a mortuis, et adscendit in caclum. hoc nobis ante-
quiim roddatur, neceaae est gemamus, ctium fideles, etiam
sperantes. A.
2. habemus autem intus os, id est, in corde. A.
3. ipsi male aecum fecerunt, quia sub peccato bc vendi-
derunt. redemtor venit, et beno cum illis fecit. quasi de
praeterito loquebatur, sed solot fieri, ut de praeterito loquens
futura praenuntiet prophetn .... dicent, iam de futuro est
.... nondum erat ergo conversa captivitas, quia nondum
redemtor advonerat. A.
(By Google
PSALM CXXV., CXXVI. 335
4. ergo orat tamquam de futuris, qui futura tamquam
praeterita praecinebat: converte, domine, captivitatem nostra m
.... allster autcm calidus ventus est. quando Hut auster,
liquesnit glaciea et implentur torrenteB. torrentea autcm
dicuntur flumina hiemalia .... gelaveramua ergo in capti-
vitate. co nstrin gebaut noa peccata nostra. flavit auster Spiritus
sanctus. dimissa sunt nobis peccata .... tamquam glaciea
in sereno solvuntur peccata nostra. curramus ad patriam,
quasi torrentea in auatro ... hie fiet et gemit, aed veniet
gaudium. A.
5. in ista vita, quae plena eat lacrvmia, seminemua.
quid aernioabimus? opera bona .... non illos deseruit deua,
unde probentur. quia faciunt eleemosynas. A.
6. etsi cum fletu s-eiiiimmius, tarnen cum gaudio metc-
mua. in illa enim reaurrectione mortuorum reeipiet quiaque
manipulos suoa, id est fruitum seminis, coronam gaudiorum
et exaultationis. A.
PSALM CXXVI.
1. Dominus ergo aediticat domum, dominus Jesus
Christua aediticat domum Biiam. laborant multi in aedi-
fioando, aed ai non ille aedi licet, in van um laboraverunt aedi-
ticantes eani. qui sunt, qui laborant aedificantes? omnea,
qui in ecelesia praedicant verbum dei .... sed nisi dominus
aedißcaverit domum, in vanuirr laboiaveruDt. A.
3. surrexit lux nostra Christus, bonum est tibi, ut
surgas post Christum, non aurgas ante Cbriatum .... qui
sunt, qui so volunt praeponcre ChriatoV qui volunt hie ex-
celai esse, ubi bumilis ille fuit. A.
4. sint ergo hie humiles, ai volunt ibi esae excelai, ubi
Christus excelsus est ... . surrectio exaltationctn significat,
acssio humilitatem. A.
5. illi ergo majiducant panem doloria, qui gemunt in
ista peregrinatione. ipsi sunt in convalle plorHtionis. A.
6. exaltari vultia, antequam humilicmini ? dominus ipse
vester. qui est lux veatra, liumiliatus est, ut exaltnretur ....
surgere vultis, aed primo Redete, et surgens ah humilitate
pervenis ad regnum . . . . ne quis putet, ae ad hoc aedere,
ut honoretur . . . . si ergo ille non resurrexit nisi mortuus,
tu exaltationem speras nisi post hanc vitamP ... in vanum
est nobis ante lucem surgere. id est, altitudinem quaererc,
antequam moriamur. A.
8. quae est ipsa merces? reaurgere n mortui». A,
9. de arcu excutiuntur sagittae, et quanto fortior ex-
cuaaerit, tauto longius vadit sagitta. quid autem fortius ex-
By Google
336 DIE QUELLEN.
cutiente domino? de arcu sno mandat apoetolos ....
intellego, fratres, quantum possum, filios excusaorum fortasse
ipsos apostolos dictos, filios proph darum, prophetae enim
clausa sacramenta et operta continebant: cxcussi sunt, ut '
in de manifesta procederont. A. — sagittae apostoli sunt,
quorum sonus cxivit in oninera terram, de manu potentü
miasi, id est Christi. AI.
11. Christus est porta .... mentior, si non ipse dixit:
ego fluni ianua .... ergo si Christus porta civitatis, ille
non erubescit, qui in Christo stat et sie praedicat. qui autem
contra Christum praedicat, claudittir contra illum porta ....
contra Christum praedicant, qui negaut, quia inissae sunt
sagittae de manu potentis- AI.
PSALM CXXYII.
3. ConBiderandum est, cur superius plurali numero
posuerit, beatos, et nunc aingulariter dixerit, manducabia.
usus eat scripturac divinae .... manducare est enim aliqua
esca refici et de ipsa satietatc gaudere. isti ergo labores,
qui sunt bonorum operum, pereipiuntur in illa resurrectione.
C. — multis loquitur: sed quia ipsi multi uuum sunt in
Christo, sequitur et aingulariter iam dicit .... hie enim
unde gaudemus? de spe. ibi undc gaudebimus? de re. A.
4. Christo dicitur. ergo uxor eius. ecclesia eiua. A.
5. sed in quibus vinea fertilia? non enim sine causa
et in sermone quotidiano dieimus de nliquo, qui forte male
agit ex malorum consiliis amicorum, de illo dieimus: mala
latera habet, quid est, mala latera habet? mali Uli inhaerent. A,
6. dicatur ergo quales debent esse filii. quales P paci-
fici. quare pacitiei? quia beati paeifici , quia ipai filii
dei vocabuntur. A.
8. Sion emm, sicut saepe dictum est, interpretatur apecu-
latio .... adspicitur euiin illic ipse dominus, qui et ipsoa
intuentoa acternos facit. C.
10. sed si vita tua acterna fuerit, in aeternum videbis
bona Jerusalem. A.
11. quid est. filios tuosP opera tua, quae hie agis.
qui sunt filii filiorum? fruetua operum tuorum. A.
PSALM CXXVIII.
1. Ecclesia loquitur de bis, quos tolerat. A.
2. non illis consenst ad inalum. A.
3. non potuerent agere, ut consentiam, fecerunt, quod
porteiu .... non consensi, quia non me fecerunt, quales
sunt ipsi .... fecerunt quod tolerem, et non fecerunt, cui
conaentirem. A.
ay Google
PSALM CXXVJ11., CXXIX., CXXX. 887
(i. Sion ccclesia est. A.
7- nondum evulsura est, et aruit: nondum finiti sunt in
iudicio dei, et iam non habent succum viriditatis. attendite
opera ipaorum, et videte, quin aruerunr. sed vivimt et hie sunt,
nondum ergo avulsi sunt, arucrunt, sed nondum avulsi sunt. A.
8. et venient measorea, aed non de illis implent mani-
pulos. veiituri sunt eniin messores et oollecturi sunt triticum
in borreum, et zizania alligabunt et mitten t in ignem ....
messores autem angeli sunt. A. — messores sunt angeli, de
quorum operibus non implent sinua suoa, quia zizania sunt,
et non triticum: aed in faaciculoa ligantur et igne combu-
runtur aeterno. AI.
9. quando tranaitur per operantea, est consuetudo, ut
dicatur illis: benedictio domini super vos. et magia ista con-
auetudo erat in gente Judaeorum .... apostoli tranaeunreB
erant in ista vitn, prophetae transeuntes erant. quoa bene-
dixerunt prophetae et apoatoli? illoa in quibua radicem cari-
tatis viderunt. A.
10. omnes bene viventea benedixerunt. A.
PSALM CXXIX.
1. Dicit scriptum: peccator cum venerit in profundum
malorum, contemnit. iam videte, fratres, quam profundum
sit, ubi contemnitur deus. cum quisque viderit ee cotidianis
pecealis obrutum, acervis quibusdam etmolibus quibuadam ini-
quitatum premi, si dictum illifuerit, ut deum roget, irridet. A.
4. et quae est iata propitiatio, nisi sacriticium? . . .
sanguia innocene fuaus delevit omnia peccata nocentium. A.
5. quam legem? . . . audi, quam legem dicat . . . . in-
vicem onera vestra portale, et sie implebitis legem Christi. A.
7. dominus, per quem nobia dimissa sunt peccata, in
vigilia matutina resurrexit a aiortuis, ut hoc speremua in nobia
futurum, quod praccessit in domino .... nemo reaurrexerat
nunquam moriturus, nisi dominus, quando autem resurrexit
dominus nunquam moriturus? a vigilia matutina .... apera
autem usque ad noctein, quo usque finiatur haec Tita, quous-
que sit nox universi generia humani in occaeu aaeculi. A.
— custodia matutina est manifestatio illa domini aalvatoria,
quando sepulcrum custodientibus Judaeis resumti corporis
veritate Burrexit. C.
PSALM CXXX.
1. Domine, non est exaltatum cor meum. sacrificium
obtulit .... ostendit, quid offerat: aacrificium deo spiritus
contribulatua. A.
ay Google
3S8 m>; qvisllex.
2. nee quaesivi aliquid supra vires meas. A.
3. nolui quasi in inirahilibus innotescere houiinibus ....
quomodo Simon ille inngus in mirabilibus ingredi v olebat
super se, propterea plus illum dek-etavit potentia apostolorum,
quam iustitia christianurum. at ubi vidit per manua iiuposi-
tioneni apostolorum et per orationes eurum deum fidelibus
dare spirituin saDCtum, et quia turic per miraeulum demon-
strabatur adventus Spiritus saneti, ut Unguis loquerentur, quas
non didiceraut .... cum ergo boc vidtret Simon, voluit
talia facere , non talis esse, tt nostis , quia etiam peeunia
putavit comparandum spirituiu sanetum. A.
5. non semper saeculi nomen hoc saeculum aignificat,
sed aliquando aeternitateni .... hie ergo quomodo intelle-
gendum est? quousque vctiiamus ad acteinitatem, speremus
in dominum deum. quia cum venerimus ad aeternitatem,
in ui spes non crit, sed ipsa res erit. A.
PSALM CSXXI.
1. David secundiim fideiu rerum gestarum unus homo
erat, rex Israel, filiu» Jesae. erat quidcin et ipse mansuetus,
skiit eum iudicat et commendat scriptura divina, et ita man-
suetus, ut nee persecutori suo Sanli malum pro malo reddi-
derit. A.
2. iurare est autem firme promitterc .... in hac man-
suetudine votum vovit. ut sit domus dei .... quid ergo
vovimue deo, nisi ut simus tcmplum dei? A.
3. in cordc eiiim habet locum dominus . . . . multi
autem ne faciaut locum domino, sua quaerunr, sua dib'gunt,
polestate sua gaudent, privatum suum eoneupiseunt. qui
autem vult facere locum domino, non de privato, sed de
communi debet gaudere. beati ergo, qui sie facüint locum
domino, ut privato "suo non gaudeant. A.
4. Ephrata, verbum bebraeum, interprotiitur latiue spe-
culuni .... si ergo Ephrata speculum. illa domus. quae
inventa est in cainpis saltuum, in speculo audita est. spe-
culum imaginem habet- omnis prophetia imago futurorum
.... qui ergo eraiit campi saltuum, nisi gentes mcultae?
qui erant campi saltuum. nisi ubi ndhuc vepres erant idolo-
lntriae? A.
5. in tabernacula cius. cuius? domini dei Jacob. A.
6. sunt enim, qui nun perseverant, nee stant pedes cius
in eis. non sunt ergo ipsi ecelesia. A.
7. iam non cotiturbaberis, quia Christus surgens a mor-
tuis iam non moritur et mors ei ultra non dominahitur ....
exsurge, ut exaurgat et arca saneeificationis tuac, quam saneti-
(By Google
PSALM CXXXI., CXXXI1., CXXXIII. 339
ticasti, ipae caput nostrum, arca eius, ecclesia eine, surrexit
prior, surget et ecclesia- A-
8. hoc deo patri dictum eat. A.
10. si filii tui cuatodierint, et filii eorum sedebunt in
aetiTDUm . . - . quid ergo, si non cuatoiiierint? periit pro-
mUsio dei? non .... tunc erie filiua David, si custodicris
.... rcst-it, ut filii non simus, nis'. imitatido fidcm, nisi
colendo deum, sicut ille coluit. A.
11. Sion ipsa ecclesia est. A.
13. ergo totit ecclesia una vidua eat . . . . pauperea
autem, id eat, huinilos corde, quanto plua esuriunt, tanto
plus manducant .... baec saturitaa, fratiea, qualie eat? deus
ipae est pania. A.
14. quid est ergo: aacerdotes eius induam salutari?
quotquot in Chriato baptizati estia, Christum induiatia ....
unde exaultabuut exsultatione? quia induti aunt salutari. A.
15. ibi auscitabo cornu David, ut de Chriato praesumatur:
ipsa erit altitudo David, cornu enim significiit altitudinent. A.
16. quae est lucerna? iam nostia domini verba de
Joanne: ille erat lucerna ardens et lucens. A.
17. nemo hominum illain aibi assumat, quia ipse aancti-
ficat: alioquin non erit verum, auper ipsum autem florebit
sanctificatio mca. A.
PSALM CXXXII.
1. Quid est, in unum? et erat Ulis, inquit, anima una
et cor unum in deum. A.
2. Aaron quid erat? sacerdos .... quia est iste sacerdos,
nisi qui fuit et victima et sacerdosP . . . caput nostrum
Christus est. erucihxum et septikum, reauscitntum adscmdit
in caelum. et venit epiritua sanctus a capite. quo? ad
barbam. barba signifieat fortcs .... illud primum unguentum
descendit in apostolos . -. . . nain et Uli, qui primum in unum
habitare coeperunt, peraecutioncm pasai aunt. sed quia dea-
cenderat unguentum in barbam, passi sunt, nun victi. A.
3. vestia sacerdoralis eocleaiam aigniticat .... per con-
cordiam fratcrnam Christus intrat, qui eat caput noatrum, ut
vestiatur, ut ecclesia Uli baereat. A.
4. hoc voluit inteltegi, fratrea mci, gratiam dei esse,
3u od fratrea habitant in unum .... llcrmon intorpretari
icitur lumen exaltatum. a Chriato enim ros. nam nullum
lumen exaltatum nisi Christus. A.
l'SALM CXXXIII.
1. Signifieat enim ßo$. sive qui iam in penotralibus sunt
ecclesiae, sive qui in ingrcssu eius esse merneriint. C. —
22*
ji:,to:lbyG00gle
340 DIE QUELLER.
quomodo intellegcria starc in atriisV ata in caritatc, et stas
in atriia. in laritate latitudo est, in odio angustia .... quid
est, ecce nunc? in hoc tempore .... qui tunc benedicturi
sunt sine defectu, hie ineipiunt benediecre dominum, hie in
tribulntionibua, in tentationibua. in moleatiia, inter adversitates
aaeculi. A.
2. in noctibus, niuudi istius significat teterrimum tempua.
C. — quando benedixit Job? quando reist is nox erat. A.
T8ALM CXXXIV.
2. Quid iustius, quid digniuaP quid gratiua? etenim
si non laudavertnt sorvi dominum, auperbi, ingrati, irrcligiosi
erunt. A.
3. quia ergo atatts. paruume est vobis, ubi laudandus
est, qui vob erexit iacentes et fecit in domo sua stare et
ipsum agnoscere, ipsumque laudare. A.
4. cum bona fecerit. multoquo ait melior, qui fecit,
quam ista, quae fecit, non inveuia melius, quod de illo dicaa,
nisi quia boniis est dominus. A.
5. quid Buavius pane angelorum P quomodo non est
suavia dominus, quando panem angelorum inandueavit homoP
non enim aliunde vivit homo, et aHunde vivit angelus ....
sed quomodo v;i pcrfrunnlur angeli, tu nou potes. illi euim
quomodo perfruunturP sicuti est: in prineipio erat verbum
.... tu autem quomodo contingisP quia verbum caio factum
est, et lialntavit in nobia. ut enim panem angelorum man-
ducaret homo, Creator angelorum factua est homo . . . . ai
gustaatis, quam suavis est dominus, paallite. si bene sapit,
quod gustaatis, laudate. A.
6. ceteras gentes sub augelis posuit .... Israel in
posaeasionem sibi. gentera suam fecit agrum, quem coleret,
quem ipae seminaret. quamvis ipac oninea gentes condiderit,
ceteras angcHs commiait, sibi istam poeeidendam scrvHndam-
que deputavit. A.
8. non omnia, quae fecit, co actus est facere. A.
11. oecultis causia, unde neacia. quia enim Hat ventus,
sentis, qua causa Hat. vcl de quo thesauro rationis eduetus
sit, neacia. A.
17. generatio isla et generatio altera: generatio, qua
ndeles efficiraur .... generatio, qua a mortuia reaurgemus
.... nee nunc noa oblitus est, ut vocaret, nee tunc oblivis-
cetur, ut Coronet. A.
18. audi dominum dieentem: in Judicium veni in hunc
mundum, ut qui non vident, videaijt, et qui vident, caeci
flaut, excaecati sunt superbi, illuminati sunt humiles. A.
^Google
PSALM CXXX1V., CXXXV.
20. ista omnia deo faciente, qui in caclo et in terra
omnia, quaecumque voluit, fecit. A.
21. aurea habent, et non audlunt; ad illos quippc clnmat
s: qui
videi
non videii t; habent enitn oculos corporis, sed non habent
oculos titiei. A.
23. benedicite, pi-aepositi, hoc est, domus Aaron. A.
24. benedicite ministri, hoc est, domus Levi. A.
25. Sion speculatio, Jerusalem visio pacis .... nunc
ergo dominus ex Sion, quia speculamur, quoad veniat. A.
PSALM CXXXV.
1. Confitemini domino, id est, confitendo laudate domi-
num, quoniam bonua. A.
3. scriptum invenimus in alio psalmo .... ego dixi,
dii estis. A.
6. in intcllectu .... hoc est, in aua sopientia. A.
7. sed ideo super mare dicitur, quia inferiori rnari super-
eminet. A.
10. cetera mirabilia, quae dictu.ru* est, per homines
fecit .... dein de ineipit diccre, quae per angelos vel per
homines fecerit. A.
12. eduxit etiam sanctoB ac fideles suos de medio raa-
lorum. A.
14. dividit etiam, ut unus atque idem baptismus atiis
sit in vitam, aliia sit in mortem. A.
15. edueit etiara innovatum poputum auum per lavacrum
regenerationis. A.
1«. cclcriter interimit et peccatum suorum reatumque
eius per bnptismum. A.
17. träducit et nos in buius saeculi nriditatc et stcrili-
tate, ne in ea pereamus. A.
18. Sehon quidem interpretatus est tenlatio colorum,
rtüter vero arbor infruetuosa . . . . Og interpretatur coacer-
vans, Hasan confusio. qui eiiim coacervat peccata nostra,
absolute diabolus est .... verum haec et talia domini vir-
tiite interfeeta iacent, quando nos eripere a tarn pessima ob-
noxietate dignatur. C.
10. dat etiam. quoa diabolus possidebat, hereditatem
semint Abrahae. quod est Christus. A.
20. et redemit nos ab inimicis nostris sanguine uni-
geniti sui. A.
21. hoc est. omni hominum generi .... de qua esca
dicitur: caro mea vere est eaca. A.
ay Google
DIE yUKI-LKS.
PSALM CXXXVI.
1. Nimis dulcis est recordatio patriae, quae in hostili
terra probatur existere .... de loeo enini peregrinatioiiis
propra domicilii crescit affectua. C. — flumma Babylonia sunt
omnia, quae hie amantur et tianseunt . . . . o sancra Siort,
ubi totnm stat, et nihil fluit. quis nos in ista praeeipitnvit?
quare dirmsimus conditoreni tuum et societatem tuam ....
sedeamus super fluinina Babylonia, nou infra fiumina Baby-
lonis: talis sit huinilitaa nostra, ut nos noD mergat. A.
2. habent organa aua cives Jerusalem, scripturas dei
.... saliees ligna sunt infiuctuosa .... sicut sunt homines
cupidi, avari, steriles in opere bono .... scripturas novimus.
quaa eis dicamua. aed quia nulluni fruetum in eis iuvenimus,
undc ineipiamus, avertimus ab ipsis faciem. et dieimus: adhuc
iati non sapiunt, non eapiunt. quidquid illia dixerimus, sinis-
trum et advoraum habebunt, ergo differendo circa eos scrip-
turas, suspendimus organa noatra in salicibus, non enim dignos
habemua, qui organa nostra portent. A.
3. diabolus ergo et angeli eius captivos nos duxerunt
.... quomodo autem diabolus intravit in cor Judae, ut
traderet dominum, non autem intraret. nisi ille locum daret:
sie multi mali homines de media Babylonia per desideria
carnnlia et illicita locum dando diabolo et angelis eins in
cordibus suis, ut in Ulis et de illis operetur, aliquando inrer-
rogaut nos et dieunt nobia: exponite'nobis rationein ....
quid respondemua? A.
4. sed cum inter iatoa obarrepentes male interrogantes,
veritati resistentes versamini, obstringite tob, non eis velle
filacere, ne obliviscamini Jerusalem, et dieat una auima vestra,
acta una ex multia pace Christi. A.
i>. dextera nostra est vita aererna, sinistra nostra est
vita temporalis. quidquid facia propter vitam aeternam, dex-
tera operatur .... praenuntiavit, non optavit. talibus. qui
obliviseunt er Jerusalem, hoc eontingit, quod dixit, obliviscitur
illos dextera eorum. vita enim aetema manet in se: Uli
remanent in delectatione temporali, et faciunt sibi dextrum,
quod sinistrum eat. A.
6. id est, obmuteaeam. A.
1. ibi est enim summa ioeunditas, ubi deo perfruimur. A.
8. Edom ipse dictus est, qui et Euau .... fuit autem
hostia fratria sui istc Esau. A. - iati sunt ergo filii Edom,
qui christianum populum sunt gravissime persecuti .... hoc
enim dicitur. sicut saepe meraoratum est, prophetiae affectu,
non malcdiccndi voto. C.
9. qui dieunt: exinanite, exinanite: quousque ad funda-
ay Google
PSALM CXXXVI., CXXXVII. 84't
mciitum in ca. in Ins sermonibus nddendum est, perveniamus
.... verba sunt ergo ista filiorum Edom persequentium po-
pulum Christian um, a similitudine traeta cisteraae. unde si
aqua oodule tollitur, usque ad funriauicntum eius sine duliio
pervenitur .... fundamcDtura siquidem fidel ium Christus est
dominus, qui non potest iustis eripi .... sie dum perse-
eutores catholicam rcligionem exltaurirc cupiunt, felicissimas
atque copiosas Coronas martyribua enntulerunt. C.
1Ü. filia Habylonis beno caro nostrn dieitur .... sed
postquain de Babyloniae filia Hixit, iustissimam coinpen-
sationem ei asserit esse reddendamj ut sicut nos luxuria con-
citat ad vitia, ita repreasam ieiunüs atque tribulationibus sub-
ditairi faciamus esse virtutibns. 0.
11. qui sunt parvuli Babyloniae? nascentes nialae cupi-
ditates. sunt cnim, qui cum vetere cupMitate rixantur. quando
nascitur cupiditas .... elide illam. sed times. ne elisa non
moriatur; ad petram elide. petra aurem erat Christus- A.
PSALM CXXXVII.
1. Agnoscamus ergo hie voeem ccclesiao. A. — dixo-
rimus, David signiticare manu fortem. C.
2. il'a enim fuerunt vota historum, ut Christus dominus
adveniret. C.
4. manifestum est, in ungelis habitat deus. ergo cum
gaudium nostrum de spiritnlihus rebus, non de lerrenis bonis
assumit canticum deo. ut psallat ooram angelis. ipsa con-
gregatio angelorum templum dei est. A. — templum sanetutn
est domiui beatao incarnationis adveutus. C.
5. misericordia peccatorem rospexisti, veritate promis-
sionein reddidiati. A.
7. iam non peto felicitatem terrenam, didici sanctuin
desiderium de novo testamciito .... nam undo deus miscet
tribulationes gaudiis t.errenis. nisi ut tribulationem sentientes
et amaritudinem discamus aeternam desiderare dulcedinem. A.
8. passurum ae ostendit innumera. contra quae tarn
multiplicia postulavit auxilia. C.
9. in gente Judaeorum sola erant omnia verba oris
tui. A.
10. tune cantent in viia doinini, si humites sint. A.
11. quid si se extulerint in superbtam, latere ipsius
oculos posaunt? ne forte, quia audisti, humilia respicir,
supcrbits velia esse, et dicas in anima tua: hnmiles reapicit.
me non respicit. faciam, quod volo .... non te putes non
vileri, immo roga. ut morearia videri a quo videria. A.
12. viviücabis eniin laetiticabis debet intellegi .... r<
vera ille vivus benedicitur, qui est aeterni gaudii liil»ritai<
Digital ny Google
344 DIL. QUELLEN.
complendus. C. — in medio tribulationis es, et nescis? . . ■
si non est tribulatio, non est peregrinatio .... ama alterain
vitam. A.
13. salua aeterna cum angelis in dextera est. A.
14. sacviaut inimici, quantum übet: tu retribues, quod
cgo non possum .... venurunt, qui tributum exigerout ....
ait Petro: vade. mitte hamum in mare, et qui primus piaeis
adscenderit, aperi os eius. et invenies staterem .... da illis
pro me et te . . . . nou dico, domine, ne deapicias opera
manuum mearum .... opus tuum in me Tide, non meum.
PSALM CXXXVIII.
Überschr. Dicat boc ipso dominus Jesus Christus,
dieat et ipse: domine, patri- A.
1. probatus est enim tempore passionis .... tunc quippe
deitas eius etiam illis innotuit, qui eam autea credere dubi-
tabant. C.
2. quid hie seasioP quid hie resurrectioP qui seilet,
humiliat se. sedit ergo dominus in pasaione, surrexit in resur-
rectioue . . . . si autem volueria aeeipere vocem capitis ex
persona corporis, dicamus et nos: tu cognovisti .... aedet
enim homo, quando humiliat se in poeoitentia, surgit autem
remiasia peccatia, quando erigitur in spem vitae aeternae. A.
3. genus autem humanum, quod deflexerat in idolorum
eulturam, in longinquo fuerat peregrinatum. A.
4. semitam, inquit, meam: quam nisi malam, quam ille
ambulaverat, ut patrem deeereret, quasi oecultua esse posset
ab oculis vindieantis. A.
5. antcquam eas irem, antequam cas ambularem. prae-
vidisti eas: et permisisti me in labore ire vias meas, ut si
nollem laborare, redirem in vias tuas. A.
7. antiquum peccatum, quando lapsi sumua, novissima
poena, quando in istam mortalitatem laboriosam periculosam-
que pervenimus. A.
8. finxisti me, in isto labore; et posuisti super me ma-
num tuam, vindicem manurii, gravantein superbum. A.
9. ex peccato meo factum eat, ut mirificata mihi esset. A.
10. cum ergo potero, non potero niai ex te. A.
11. spiritua enim dotnini replevit orbem terrarum. quis
Sotest fugere in mundo ab illo spiritu, quo plenus est mun-
us? A.
12. locum quaerit, quo fugiat ab ira dei. A.
13- si me extulero, te invenio repressorem. A.
14. si me abscondero, te invenio inquisitorem . . . . si
peccando venero in profundum malorum, et confitcri con-
(By Google
NALH CXXXVI11. 345
temsero dicens: quin me videt .... ctiam illic ades, ut vin-
dicfis. A.
15. liiiruin, 8i in extremis maris non est, qui nee apud
inferos deeat. sod novi, inquit, quomodo fugiam ab ira tun.
reeipiendae sunt pennae meae non in prnvum, sed in directum
.... quaa pennas vult asaumere, nisi duas alaa, duo prae-
cepta caritatisP in quibue duobus praeeeptis tota lex pendet
et prophetae. has, inquit, aias, has pennas si reeipiam sie,
et habitabo in extreraa maris, possum fugere a facie tua ad
faciem tuam. a facie irati ad faciem placati. quid enim est
extremum maris, nisi finia saeculi P A.
16. pennatoa nisi ipse erigat, nisi ipso deducat, prne-
cipitabimur in profunda maris. A.
17. in iata vitn, inter tanta scandala. A.
18. nox est enim, quamdiu ista vita agitur. quomodo
est nox illuminata? quia Christus descendit in noctem. ac-
cepit Christus carnem de iato saeculo, et illuminavit nobis
noctem .... deliciae nostiae Christus. A.
19. qui autem tenebrant tnnebraa suas, quas deus non
tenebratP liomines mali, homines perversi, cum peccant,
utique tenebrae sunt, dum non confitentur pecenta, quac
fecerunt, sed inauper defimdunt, tenebrant tenebras suas
.... et quando evades n duplieibus tenebris? A.
20. dies nobis prosperitas saeculi. nox nobis adversitas
saeculi .... sie habebimus tenebras noctis huius, quomodo
lumen noctis huius. A.
21. quando arridet prosperitas. quando tristis est ad-
versitas, semper sit laus eius in ore tuo. A.
23. novimuB Babyloniam illam. de qua hesterno die
locuti sumus, unde proficiseuntur omnes, qui credunt et ens-
pirant illi luci Jerusalem caeleati .... qui autem est in
utero matris itliua Babyloniae, gaudet prosperis saeculi. A.
25. antea vero mirificata est scientia tua ex me, in-
valuerat, nee poteram ad illam. A.
26. aperit autem hoc .... npostolus Paulus his verbis:
non solum autem, inquit, sed etiam gloriamur in tribulatio-
nibus. A.
27. est ergo quaedam animae interior firmitas ....
ecce in carne est subatantia mea, in inferioribus terrae est
substantia mea .... quid enim magnum est, si fortis est
angehis? magnum est, si fortis est caro. A.
28. Tide, quid dicat patri deo .... imperfectum meum,
Polrum meum pollicentem et negantem .... eum et ipse
dominus respexit. sicut scriptum est in evangelio. A.
29. non solum perfocti, sed etiam imperfecta. A.
30. putaverunt et ipsi dominum nostrum Jesum Christum
(By Google
.'MG »IE QUELLEN.
tan tum modo hominem esse .... trepidaveruDt in passionc
eius. A.
81. nemo prorsus, nee ipse, qui dixernt: teeum uaque
ad mortem. A.
32. amici tui facti sunt, et valde mihi honorificati sunt,
factum est in eis ob illucl poat reaurrectionem domini. A.
33. facti apoatoli, facti duces eedesiae, facti arietea
ducentes greges. A.
35. ecce aurrexi, et adhuo nie non intellegunt secura
.... est et alius sensus .... ut hoc tompus significare
voluerit. quo adhuc in oeculto est ad dexteram patris. A.
36. vkietur sie connecti ordo verborum: si oeeideria
deus peccatores, aeeipient in vanitate eivitatea suas. A.
37. sie oeeiduntur peccatores. quia obacurati intellc-
gentia alienantur a vita d<M .... aeeipiunt in vanitate civi-
tates suas. id est, populos suoa vanos, eorum vaiiitatem
seetantea: cum inäati iustitiae nomine persuadent. ut dis-
rupto unitatis vineulo eoa tamquam iustiorcs caeci et im-
periti eequantur .... fieri potear, ut uon tantum infnmeat
innocentes, quoa tamquam malos so fugere simulant, aed
etiam vera de quibusdam malis sui similibus dicant. inter
quos triticum Christi servato unitatia vineulo gemit ....
ipsum triticum, id est, bonos fidcles monet. ut ante venti-
lationem. quae noviasima futura est. non aperte ae a malis
segreget, ne adhuc eis eommixtoa ilcaerat bonos .... viri
autem sanguinis qui sunt, nisi qui oderiint fratres? A.
38. quid est, quod mihi calnmniantur auperbi, quasi nie
maculent aliena peecata, et propterea aeparando se aeeipiunt
in vanitate civitatea suas? nouue eoa, <[iu oderaut te, domiitc,
odio habuiF A.
39. 40. oderam in eis iniquitatea eorum .... hoc in
eis oderit, quod iniqui sunt, hoc diligat, quod homines sunt. A.
41. cum ergo corpus Christi ab impüa et iniquis etiam
corporaliter in fine separanduiu, uunc inter eos interim gemat
.... tu deua, tu proba, tu seito: nou homo, non haereticus,
qui nee probare novit, nee scire putest cor meunt. A.
43. quid aliud dicit, quam deduc me in Chriato? . . ■
deduc me in via aeterna, ubi nullit est iniquitaa. A.
PSALM OXXX1X.
1. Id est, ah ipso diabolo .... quia et ipac in figura
hoino dictua est ... . inimicus homo hoc fecit. A.
_ 3. si seditio, ai achiama, ai haereais, si contradictio tur-
bulenta, non hoc erumpit nisi de illis cogitationibuB, quae
tegebantur. A.
ay Google
PSALM CXXX1X., CXI,. 347
6. peccatoreni iterum hie diabolum sigmricat. C.
7. aupplantavit gresaus tuos, si te impedicrit in via dei,
ut illud, quod rectum intendebna, titubet, auf. labatur a via. A.
8. superbi autem sunt elati haetetici, qui viam domini
deserentes pravis doginatibua populos deeipere potiuu quam
docere festinant. C.
9. pouunt eniiu fmies, id est, doloaaa et toituosaB obiec-
tioncs, quibus eapiant sensua humanes, ut quaai pedibus la-
queum, ita liieutibua teudere probeutur scandaluni. C.
10. quoniara tum eapiunt, nisi 111dm, qui a recto viitutuni
caile discedunt. 0.
iJl. id est, qui das vires aaluti meae. A.
14. inde inumbratur iu die liulli. desiderium euim aeattia
l'acit. umbraeuluni autem domini teinperat desiderium, ut
possimua refrenare, quo rapiebaniur, ut non ita exaestuemus,
ut ad laqueum perditeamur. A.
15. eeee quo mihi valnbit uinbraeuium tuum. ut aestum
non patiar a nie ipso, et quid mihi peccator faceret ille? . . .
illud ergo ora, quantuiii potos, ut a desiderio tuo uon te
tradat deus peecatori. tu euim desiderio tuo locuin diabolo
das. A.
16. id est, ne de nie triumphent, non de me gau-
deant. A.
18. laborant nomine* loqui mendacium : nam veritatem
tuta facilitatc loqueronlur. ille euim laborat, qui fingit, quod
dicit. nam qui verum vult dicere, non laborat : ipsa euim
veritas sine labere loquitur. A.
11). fervere sanetis operüms ineipiunt, qui pridem deai-
diosu uimia tepore vixerunt. 0.
21. venit illia miseria et nou tolerant: iustus autem aub-
sistit, quomodo ille subsitttit, qui dicit: aed et gloriamur in
tribulationibus. A.
22. dilfii'ile est enim mdelibenitum, rectum ease acr-
mouem, sicut scriptum est: iu multiloquio non effugies pec-
catum. C.
23. quandoeuuque capti sunt iuati, veuati sunt illos
quidem niali, sed non ad iiiteritutu. A.
26. meritis suis nihil tribuent, non tribuent totum niei
misericordiae tuae. A.
27. scinius, quia cum apparuerit, similes ei crimua,
quoniam videbimua euin, sicuti est. A.
PSALM CXL.
1. Supplicat enim piopheta. C.
2. clamavi quod perfeetara significat orationem. et Herum
(By Google
348 DIE QUELLEN.
repetit: dum clamavero ad te, quod utique constat positum
de futuro. C.
3, 4. incensum est odoriferi pigmenti suavis adustio, quae
carbonibus concromata gratissimum fuinura porrigit ad superna
.... elevatio manuum significat operam piain, quae aut in
eleemosynis exercctur, aut in aliqua probabili conversatione
peragitur. C.
7. qui sunt electi eorumP qui sibi iusti videntur. A.
8. falsa laus adulatio est: falsa laus adulaturis, hoc est
oleum pcccatoris .... non quaerctis oleum peccatoris. A.
9. eorum, id est, iniquorum. C. — vciiiet tempus, quando
superent hominum millia tundentium sibi pectus et dicentium :
dimitte nobis debita nostra, sicut et dos dimittimua debitoribus
nostris .... et placebit illa oratio. A.
10. petra autem erat Christus .... dixit hoc Aristoteles :
adiunge illum petrae, et absorptus est ... . dixit hoc Plato :
adiunge illos petrae, cotupara auctoritatem illorum auctoritati
evangelicae .... tamdiu videntur aliquid dicere, douec com-
parentur petrae. A.
12. occisi sunt cnim mar ty res, et quasi praevaluerunt,
qui occidcrunt. praevaluerunt Uli persequendo, ut praevalerent
verba Christi praedicaudo. A.
13. iuxta infernum dissipata sunt ossa martyrum. A.
15. plus tigo oculuui nie um in promissia tuis, quam in
miuis eorum. A.
16. ne auferas, scilicet bonis tuis. C.
18. in diaboli retiaculum cadent, qui peccatorum cir-
cuitione clauduntur. C.
19. haec vox ex persona capitis .... quid est ergo
donec transeam, niai de hoc mundo ad patrem .... in pas-
sione tu solus pateris, tu solus oeeideris ab inimicis ....
cum trausicro, multiplicabor: multi nie imitabuntur. A.
PSALM CXLI.
1. Multi enim clamant ad dominum mm voce sua, sed
voce corporis sui . . . . non in strepitu labiorum, seil in affectu
cordis clamet ad dominum, non ubi homo audit, ibi deus
audit. nisi voce pulmonum et laterum et linguae clames,
homo te non audit, cogitatio tua clamor est ad dominum. A.
2. quid est, ante eum? in conspectu eius. quid est in
conBpectu eiusP ubi videt .... cogitationem tuam nullus
hominum videt, deus autem videt. ibi ergo effnn.de precem
tuam, ubi solus ille videt. A.
3. quando hoc facisP A.
4. non mihi arrogem vires meas, ut sciam, quod alias
in me operatur ipsam virtutem. A.
ay Google
PSALM CXLI., CXLI1. 349
5. Uli me deiectum putabant, tu me stantem cerne-
baa. A.
7. qui cognoeceret iltam scilicet in ipso deitatcm. C.
10. clamavit autem apcm auam poneus in dominum,
quando dixit : pater in mauus tuaa commendo spiritum meum. C.
12. in cruce poaitus latroni dixit: amen dicu tibi, hodie
mecum eris iu paradiao. 0.
13. hunüliatuR est, qui obedienB factus eat usque ad
mortem. A.
14. in eo noa intuebantur divinitatis virtutem, aed spe-
cicm corporalem; de quibus dicit apostolua: si cniiri cogno-
viasent nunquam dominum maiestatia crucifixisseut. C.
15. adeo corporaliter facti fuerant fortiores, ut et manus
inücerent, et de eius mortc gauderent. C.
16. referatur ad inferoa. C.
17. a cunctis fidelibue patri confeaaio taudia eat. C.
18. apostoli Chriati expectabant utique, donec gloriam
promisaae reaurrectionia agiioaccrunt. C.
PSALM CXLII.
2. Cutnmendatio eat enim gratiae, ne unuaquiaque noa-
trum iuatitiam auam putet. haec enim iuatitia dei eat, ne
unuaquiaque noatrum iuatitiam auam putet. A.
3. unde et Job veracisaime dicit: nemo mundua ante
te, nee infana cuiua eat uniua diei vita super terram. C.
4. peraecutua eat plane et diabolua animam Chriati, et
Judaa animam magistri. A.
5. mortui saeculi, merito mortui, mercedem recipientea
iniquitatia et mortem ducontea ex pcccati propagine. A.
6. rccordamini : triatie eat anima mea uaque ad mor-
tem. A.
7. memoratua est illc dierum antiquorum, per quem
factus eat omnia dies, loquitur corpus. A.
8. opera euim domiui dicit, quibua caelum terramque
mirabili dispositionc fundavit. C.
9. dicit, aic animam auam deaiderare deuin, quemad-
modum aolet sicca terra copiosas pluvias austinere. C.
10. impleat me spiritua tuua, quin defecit apiritua meus. A.
11. lacum vero inferiorem loeum intellegere debemus
inferni. C.
12. miaericordiam tuam, scilicet vocem illam, qua desig-
natur misericordia tua, cum audierint iusti: venite benedicti
patris mei. K. — iu illo autem manc auditam faciet dominus
miaericordiam auam, cum aegregatis iuatia ab iinpiia, ovibua
scilicet ab haedia, dicet hin, qui a dextris eius erunt: venite
(By Google
350 DIE QUELLEN.
benedicti patrö mei, pereipite reguum, quod vobis paratum
est ab origine mundi. ü.
14. »lud nos postulata niercri facit, si aniinam nostram
non carnali gravamine inclinemus ad m und um, sed spirituali
iuvamiue levemus »eraper ad dominum. C.
17. spiritus autem bonus deducet nos iu viam reeram,
quando corpus nostruiu suis regulis subdit .... sive terram
rectain, illam significat futuri saeculi, ubi recti ambulabunt. C.
18. non quia ego merui, sed quia tu misereris. A.
19. edueuntur de tribulatioue tamquam de eareeribus
auimae sanetae, quaudo concessa venia de isto saeculo prae-
cipiuntur exire. C.
21. perdeudoe dich esse diabolum et omnes itnpios, qui
in sua obstinatione moriuntur. C.
PSALM CXLIII.
1. l'rocessit adversus Goliam suporbum, sc iactanteni, de
se praesumentem .... et hoc fecit noster David, deiecit
diabulum de suis .... hoc unum proelium. alterum autera
unieuique in seipso. modo genas hoc belli ex apostoliea
cpistola, legebatur : caro coneupiseit adversus spiritum. A.
2. praebes mihi misericordiam. A.
6. quäle est enim, ut ille caeli terraeque fabricator per
assumti corporis veritatem uoque ad homrauni dignatus fuerit
venire notitiam, et rectis tide inuotuerit inaestimabile deitatis
7- tanti eum puudis, tanti eum aestima. A.
8. peccaudo vanitati nimilia factus est; nam quando est
primuin conditus, veritati sirailis factus est. A.
9. tunc utique adapeetu innotuit homini, qunndo in hunii-
litate sanetae inuarnationis apparuit, C.
10. montes hie snperbos homines dcj)emus neeipere, et
diabulica iniquitate praetumidoa, quos dominus tetigit, quando
eis compunetionem piae conversionis attribuit. 0.
11. crebresce miraculis tuis, et solvetur conspiratio eoruni
.... iam miraculis territi non audebunt aliquid contra te.
et in ipsis miraculis expavescentes liaesitabuut. A.
12. sagittas, apostolos significat. 0.
l<t manum dicit dominum salvaterem; ipse enim manu«
est patris, per quem facta constant uuiversa. (J.
15. ipsi sunt enim filii alieni. qui ab ecclesia ralttre
catholicorum haben tur extranei. C.
17. hoc in dextera posuerunt, quod in sinistra habere
debuerunt. quid entra in dextera ponere debuerunt!1 deuni,
aeteruitatera, annos dei nom deficientes .... sinistra utainur
ad tempus, dexteram desideremus in aeternum. A.
*
PSALM CXLUL, CXI.IV. 351
18. novuni est etiam, quod uob corpore et sanguine suo
aaginare dignatur. C.
19. in lege dccein praeceptorum, ibi tibi psallam. A.
21. quia est gladius benignus? de quo dominus dicit:
uon veni pacem mittere iu terra m, sed gladiuni. aeparaturus
eiiim erat tideles ab tufidelibus. A. — quapropter msilignua
est gladius diaboli, quia dividit a bonia. C.
22. Iiuiic versum in prima parte iam dixit. C.
23. filios eoruin dicit, qui pravi dogmatis praedieatione
geuenintur .... uou euim de prophetis, non de apostolis,
non de aliqua diviua auctoritatc tirmati sunt, sed voluntaria
perversitate novitatis a sanctae ecclesiae uuitate discreti
sunt. C.
24. similitudo quippe uou habet veritatem. C.
28. maceries est pariea ex sola compoaitione saxorum. C.
29. nun sit trän Bit us per domo» eoruin .... sed Silen-
tium sit, cum volunt quiescere. 0.
30. nc aoinnua eoruin importuna loquacitate rumpatur. C.
31. audite niale persuaai, nudite dementes, in ainistra
poni, quae putatis esse magnifica .... audiamus nunc, quid
dicalur de turba fidelium. C.
PSALM CXLIV.
1. Line ipsi David, laus ipai Christo. A.
2. si gaudes de bono, quod tibi accidit per dient, for-
tasse transit alio die bonum hoc, undo gaudes .... ergo
per singulos dies laudavit, qui etiam in die tarn tristi lau-
davit. A.
3. qui hie per istos singulos dies benedicit dominum,
ibi in illo aeterno uuo die, qui venturus est, cum beatia Con-
tinus exsultatione laudabit. C.
4. nou enim cum mortuus fueris in hac carne, deaines
laudare dominum. A.
5. sumus enim in ista generatione filii dei, erimus in
alia generatione filü reaurrectionis. A.
6. inter ipsa opera dei, quac laudant, et seipaos in-
veniunt, quia in operibus dei et ipsi sunt. A.'
8. non enim praedicabuut regnura tuum aeternum, et
tacebunt ignem aeternum. A.
9. magnitudinis tuae non est nnis. A.
10. rfos oblitus non es ... . Iiaec memoria eius super
no«, quia non noa oblitus est, praedicauda est, enarranda
est. et quia valde dulcis est, msuducanda et eruetuanda est
.... manducas, cum discis. erucras, cum duces .... Joannea
npostolus, uni non sufneiebat ipsa mensu domini, nisi discum-
(By Google
352 DIE QUELLEN.
beret super pectus domini, et de aroano eins biberet divina
aecicta, quid eructuavit? in principio erat verbum. A.
11. cui ergo debemus, quia Burnus, Uli dcbemua, quia
et iuötiticati aumus. nemo quasi tiibuat deo, quia est, et
aibi tribuat, quia iuatua est. melius est enim quod tibi vis
tribuere, quam quod Uli. A.
12. vides ergo, quid tibi debebatur, et quid dcdeiit. qui
gratis dedit. data est venia peccatori. A.
13. quantos enim sustinet peccatorea? . . . expectans
ipsa expectatione clamana: convertimini ad me. A.
14. dulcis enim dici non poteat ni»i eis, qui bona ipsiua
spiritualiter imbiberunt. C.
15. ipaum enim coronat. quod in nobis occulto iudicio
gratia praerogante largitur: illud damnat, quod diabolo machi-
nante construitur. G.
16. audi, quia est et laudia confessio .... laudint te
omnia opeia tua .... tu in illa (i. e. ereatura) laudas deum. A.
17. ut ei sancti sui debeant confiteri, id est, boni angeli,
dominationes, potestates, et principatus, vel iusti homines. C.
18. quam potens deus, qui dedit vitas suas propriae
animalibus. quam potens deus, qui semina diversa dedit
visceribus terrae, ut germinarent tantam varietatem fruticuin,
tantam speciem arborum. A.
19. Petrus et Johannes ex utero matris claudum am -
bulare fecerunt. C.
20. hie vivunt in isto decore, in ista pulchiitudine prope
iam ineffabili, liic vivunt tecum et vermiculi et murea, et
omnia terrae repentia .... quäle decus est ilHua regni, ubi
tecum non vivunt nisi angeli. A.
21. quod regnum dico? A.
22. haec est illa repetitio, vel omnem generationem aig-
nificans, vol generationem illam, quae erit post hanc gene-
rationem. A.
23. quid enim proiniait, et non dedit?. . . adhuc quae-
dam promisit et Don dedit, aed eredatur illi ex his quae dedit
.... potea me credere redditurum esse, quod debeo. in
ipao chiiographo habes promissuiu unicum filium, cui non
peperci . . . .'lege ehirographum : promisi ibi pignus Spiritus
sancti me daturum per filium meum; computa redditum. A.
28. viac pertinent ad dispoailiones. C.
PSALM CXLT.
2. Laudare in vita est, in illa aeternitatc domino con-
fiteri. C.
4. in udo tilio hominis aalus, et in ipso non quia filius
hominis, sed quia tilius dei. A.
ay Google
P8ALM CXLV., CXLVI.
5. hic apiritum anbnam debemua accipere . .
itaque anima de clauatro corporis aui. in terram remeat caro
defluena, unde sumsit initium .... mortis igitur tempore
pereunt bumanae cogitationea. C.
6. ipai David sie fuit adiutor, ut de Jacob faceret Is-
rael. A.
7. in domino deo suo eat spes etiam illius, qui colit
Saturnum .... qui colit Neptunum .... ergo ille illius
deua, atquo ille illius. quie huius beati? quia spes ipsius
in domino deo ipsius. sed quia este isteP qui fecit caelum
et terram, mare et omnia, quae in eis sunt. A.
8. facit illis Judicium, quibua? qui aeeipiunt iniuriam,
puniens omnea iniurioaos. A.
9. beati qui esmiunt et sitiuut iustitiam, quoniam ipai
saturabuntur. A.
11. ppccavirnua, et compedea iode aeeepiroua. quae
sunt compedea noatraeV mortalitas ipsa. A.
12. ostendit quaodam lucem sapientiae, qua illuminantur
caeci. A.
14. prosclyti advenae sunt, omnis ecclesia gentium
proeelyta est. A.
16. via peccatorum placet tibi, quia lata est ... . lata
et apatiosa est via, quae duoit ad interilum. A.
PSALM CXLVI.
1. Hoc ergo ait, laudate dominum, quoniam bonum eBt
laudare dominum .... lingua ad horam laudat, vita tua
seuper laudet. iude ergo bouua paalmus .... psalmus
quippe cantus est, non quilibet, sed ad psalterium. psalterium
autem quoddam orgauum est cantilenae aicut lyra, sicut
cithara et huius modi Organa .... opera tua concordent
cum voce tua. A.
2. quomodo erit deo noatro ioeunda laus? ai bene
vivendo laudet ur .... alio loco dicitur: non est speciosa
laus in ore peccatoria. si ergo in ore jjeecatoria speciosa
laua non est, ioeunda non eat. A.
3. est Jerusalem aeterna in caelia. ubi cives etiam an-
geli aunt. quid enim interpretatur Israel? videna deum ....
omnea ergo civea illius civitatis videndo deum gaudent in
illa magna civitate et ampla et eaelesti, apeetaculum eis deus
ipae est .... collect! sunt disperai, ut in manu artificis ad
aedificiutn formarentur. A.
4. qui cor non conternnt, non sanantur .... dicitur
alio loco: prope eat dominus his. qui obtriverunt cor. qui
obtriverunt cor? humiles. A.
QF. xxix. 23
ay Google
354 DIE QUELLEN.
5. etenim modo, fratres, quantae illicitae delectationes
animum tanguntP ... die ergo: infelix ego bomo, quia nie
liberalst de corpore mortis huius? ut respondeat tibi : gratis
dei per Jesum Christum dominum nostrum .... quid fac.it
medicusP alligat contritiones tuas, ut possis pervenire ad
plenissimain tirmitatem .... quae sunt ista alligatnenta P
temporalia sacramenta .... queuiadmodum enim medicua
perfecta sanitate detrahit ligaturam, sie in illa civitate Jeru-
salem cum acquales ang'elis facti fuerimus, numquid putatis,
ibi aeeepturos nos esse, quod hie nccepimusP A.
6. sunt stellae quaedam lumiria in ecclesia consolantia
noctem nostiam .... ipsas Stellas Dumerat deus .... cum
redirenf diseipuli, quo missi eranr, exsnltaverunt et dixeruht:
domine ecce spiiitus immundi subiecti sunt nobis .... nolite,
inquit gaudere. quia Spiritus vobh* subiecti sunt, sed gaudete.
quia nomina veatra scripta sunt in caelo. A.
7. magnus dominus noster, utique cuius nee facta nume-
rari nee lau» praeValet »ppiehcndi: congregans dispersiones
Israel, sanans contritos coide, ntimerans inultitudinem bea-
torum, et omnes nomine suo vueans. C.
8. quare humiliat usque ad terramP repreliendunt in-
telligibilia, terrena sensuri sunt .... non sunt permissi in-
tellegere caelestia, terrena eapucrunt. A.
9. te prius aecusa. A.
10. post confessionem quid? sequantur bona Opera. A.
11. qui coutegit acripturam tiguris. A. — ille enim
verbum domini efficaciter suseipit. qui Be ad audiendum
superno munere desideranter obtulerit. C.
12. foenuni pertinet ad praedicationes robustas: herba
ad rounita molliora. foenuni siquidem fuit, quando dixit
apostolus: volo omnes nomine« esse sicut meipsum. herba:
qui so non continet, nubat. C.
14. corvi sunt irreligiös! viri. qui peccatorum nigredine
inBeparabiliter vestiuntur, nee aliquo splcndore conversionis
eluceseunt. pulli vero corvorum, ut physiologi volunt, caelesti
rore veseuntur, et( adhuc paternas escas, id est, cadaverum
foetoreB beneficio aetatis ignorant. C.
15. potentatus equi est superbia .... et re vera est
in eo eervix, indicans qunndam superbiam. A.
16. haeretici, dividentes se ab ecdeaiae tabumaculis, sibi
tabernacula posucrunt: non in ipsis tabernaculis viri bene
sentiet deus. sed pullum corvorum attende dicentem: elegi
abiiei in domo domini. magis quam habitare in tabernaculis
peccatorum. A.
ay Google
l'UALH CXLVII. 355
1 SALM CXLVIL
1. Aggaeus et Zachmiaa propherae faerunt. erant
auteiti prophetac isti inm ia cnptivitntu Jerusalem illius, quae
in terra portavit umbram cuiusdam caolestia. in üliua ergo
civitatis captivitatc cum eaaeut in liabylonia, prophctaverunt
proplietae isti rcparatiotiem Jerusalem, prophetuverunt civi-
tatem novatii ex rcparatione veteri, liberale) poputo a capti-
vitate .... in hoc enim mundo, in his tribulationibua saeculi,
in hnc turlia multiplici acan<laluruin, quodam modo in capti-
vitate gernimus, aed erigemur: prncnuntiatur eivitas nostra
nova futura acquolis. nnm et poat istomm proplietationem
et viaibiliter contigit, quod ad peraolvendam mmsjiuem per-
tinebat. rcparata est Jerusalem post septuaginta annoa capti-
vitatia .... aeptenario ilto numero omncin volubilitatem
Iiuius temporia aignat; aeptenario enim numero volvuiitur dies
hi, aicut nostia .... poat aeptunginta ergo annoa, cum pro-
pbetavit Jeremiaa reparari civitatem Jerusalem, factum est,
ut et ibi significaretur imago futurorum: atgnificatum est
nobia poat omnem iatam volubilitatem temporis. quae septe*
nario numero volvitur, futurum illam civitatem noatram lam
in aeternitate in uno die .... hanc cum viderent in spiritu
prophetae, videbant illam, dicebnnt de ieta .... audiamus
iatn cantari civitatem illam, et erigamur ad eam. A.
2. quae Sion, ipaa Jerusalem, diverais cauais duo no-
mina. A.
3. nemo exeat, nemo inlret .... non timebia, quod
dictum est: nemo intret. dicitur enim hoc, et riet hoc, sed
cum intraveria: nemo contra te claudet, aed te ingresao clau-
dentur portae Jerusalem et firmabuntur vectee portarum eius.
nam tu ai ease volneris aut non virgo corde, aut etai virgo,
inter fatuas virginea, fort» remanebia, et fruatra pulsabis. A.
5. ecce hoc dico, o tilii dilecti, o filii regni, o civea
Jerusalem. quotiia:u in Jerusalem viaio pacia oat . . . . finea
enim JiTiiaalem pax .... ibi saturitas et nnlla iniligentia.
A. — re vera secura pax et inviolata tranquill itas, quando
indigentia nobiscum ulla non litigat. C.
6. quae ibi erit adepa frumenti, niai panis ille, qui de-
acendit de caelo ad nosP A.
7. quando levaremur ad adipem frumeoti et satietatem,
niai mitte ret verbum auum terrae? A.
9. haec igitur omnia: nix, nebula, crvatallum, frigua,
mala aunt huius saeculi. quae peccatorum gelu mortalia corda
conatringunt et in atupore aaxeo faciunt permanere, niai do-
mini calore aolvantur .... dat, facit signiticat .... qua-
propter facit nivem aicut lanam; ut quod ante frigoria acer-
bitate gelatum est, in laneam mollitiem perducatur. quod
(By Google
356 DIE QUELLEN.
fit utique. quando frigid isaima peccatis corda mortalium ad
ardorem aatisfuctionia adduxerit. C
10. nebula idcm eignificat omne peccatnm, quod semper
caliginoea obscuritate peragitur: sed velut einia domino prae-
stante dispergitur, dum eius cumulus confessioniB gratia disai-
patur. 0.
11. nix multorum annorum tempore durnta et aerie
eaeculorum, crystallum dicitur .... notiBsimum illum Paulum
apostolum intucaiimr .... et ai fuerint, qui ex tanta duritia,
in quanta ipse fu it. panis Heren t. ipso "proposito ad exem-
plum omncs occurrant .... ecce crystallum erat apostolus
Paulus .... iste quam durus fuit. crescens in löge, eruditus
ad pcdes Gamalielis, legis doctoris .... Paulus iam in aqua
viva gentes vocat ad fontem. A. — in liquores saluberrimos
adductr, spiritualie beneficii fluenta profundunt sie factum
est de persecutore Saulo. C.
12. quäle est illud: induravit deus cor Pharaonis. C.
13. Bleut et alibi dictum est: nee est, qui se abscondat
a calore eiuB. C.
14. Hat allster, solritur rigor captivttatis et currit in deum
fervor caritatis. A.
15. Israelita est, quieunque fidelis est. C.
15, 16. non nuutiatum est alicui gunti hoc iudicium
dei, quomodo patiantur et iusti et iniusti, quomodo pro
merito omnes, quomodo in gratia dei, non in suis meritis
liberentur ipai iusti- non annuntiatum est hoc universae
genti, sed soli Jacob, soli Israel. A.
PSALM CXLVIII.
5. Aquas vero super caelos ease genesie refert. ait
eniin: divisitque aquas, quae erant sub firmamento, ab bis,
quae erant super firmamentum. C.
7. sed cum legatur de futuro Baeculo: erit caelum
novum et terra nova, quemadmodum de isto caeto dicitur:
statuit ea in aeternum? sed omnia deo statuta esse non
dubium est. C.
9. abyssi profunditates nquarum sunt: maria omnia, nubi-
losus iste aer ad abyasum pertinet. A.
14. super caelum et terram dixit: quia nee caelestia
nee terrena illis praedicationibus posaunt aequalia reperiri
. . . . ibi autem exaltabitur, ubi omnia gloria manifesta prae-
statur. primum, quia dexteraro merenrur . . . . nt merito
exaltati dicantur, qui UBque ad ipsius domini contempla-
tionem mirabili eius pietate perveniunt. C.
15. vgl. Ps. 64, 3.
ay Google
PSALM CXLIX., CL. 357
PSALM CXUX.
1. Vctus homo, vetus canticum, novus hotno novuni
canticum .... quisquis terrena diligit. vctus canticum cantat;
qui vult cantare canticum novuni. diligat aeterno .... ei tu
lau das dominum, et ego laudo dominum, quare in discordia
mimua? Caritas laudat dominum, discordia blasphemat do-
minum. A.
2. laudatio eius in ecclesia sanetorum. sive istam dicas,
catholicnm significat, quae rc vera sanetorum est: sive illam
Jerusalem caelestem et ipsa sine dubitatione sanetorum est. C.
4. quod nudistis Israel, id sunt filii Sion. A.
5. chorus est consensio cantantium. A.
6. quare assumit tympamim et psalterium? ut non
sota vox landet, sed Opera, quando assumitur tympanum et
psalterium, inanus concinunt voci .... porrigas panem esu-
rienti. vestias nudum, auseipias peregriniim . . . . in tympano
corium extenditur, in psalterio cordae extenduntur. A.
7. id est. quando illum fecerit perfecta suavitate gau-
dentem, quando angelis parem. C.
8. exaltantur enim et superbi. sed non in salute: man-
sueti in salute, superbi in morte. id est, superbi ipsi so
exaltaut. et dominus eos humiliat, mansueti autem ipsi sc
humiliant, et deus cos exaltat. A.
9. quid est in cubilibus suis? in cordibus suis, audi
apostolum Paulum exsultantem in cubili suo: nam gloria
nostra haec est, testimonium eonseieritiae nostrae. A.
10. sie laetabuntur in cubilibus suis, ut non sibi tribuant.
quod boni sunt, eed illum laudent, a quo aeeeperunt, quod
sunt. A.
11. frameas bis acutas intellegimus sertnonem domini. A.
12. videte, si non est vindieta facta in gentibus ....
attendite, quomodo caesae sunt gentes Itabyloniae .... bellant
saneti, edueunt frameas bis acutas. fiunt strages, tiunt occa-
siones, separationes. quomodo illi duptum redditurP illa
quando poterat persequi christianos, carnem oeeidebat, deum
non confringebat .... pagani oxtinguuntur et idola fran-
guntur. quomodo inquies, pagani oeeiduntur? quomodo, nisi
cum christiani fluni? A.
14. ista enim tunc vere fiunt, quando cum doniino iudi-
cabunt. 0.
15. omnea enim cum Christo iudicant, qui eius regulis
non repugnant. C.
PSALM CL.
1. Dicit enim propheta, C. — utique in eis, quoa
gloriticavit. A.
ay Google
858 DIE QUELLEN.
2. quod cnim proposuit dicens: laudat-o dominum in
aancti« eius, hoc exsequitur, varie aignificuna cosdem ipsos
sauctos eius. A.
5. cjmbal» ergo noatra sunt labia percuaaa ad sonum
vocia diatinctisstme tempern nd um, quae tunc salutariter so-
nanr, quando in laudes domini devotisaime commoventur. C.
ay Google
„Google
„Google