Skip to main content

Full text of "Die Quellen von Notkers Psalmen"

See other formats 


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct 

to make the world's books discoverablc online. 

It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 

to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the 

publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to 
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying. 
We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

Äbout Google Book Search 

Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs 
discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web 

at |http: //books. google .com/l 



^ 



z, 



/'. 



DIE QüELLElt 



"N 



VON 



r* 



NOTKERS PSALMEN. 



/ u 



ZUSAMMENGESTELLT 



vox 



gH '• 



ERNST HENRI Gl; 



MIT XTSTBRSTÜXZUNe -DES KÖSIGWCH PRBCS3ISCHEN MraiSTEBnJMS 
" DER GEISTIJCHES, ÜSTEJtRICHTS- UND MEDICINArir ! 
. ^ V ANGEftEGBNHEITEJJ. 




.* Lis.q 



EIGN 

"♦" V.^ V„^ I 



STEA^SSBURO. . 
KARL J. TKÜBNER. 

LONDON. 
TUÜBNER & COMP. 

- :' • 187iB. -' . "' '' 



\^ 



. \ 



■ ?■ 



2)0 






• ' r'w*..'* jft ^'j- r^.xai 





r vomiarij. iTuwier m 







ÖÜBLLEN UND FORSCHUNGEN 





_: ': 1)BR GERMAMSCHEK VÖLKER. 

^, . ■ / ■ ,■ . ;^ . . _ .- ''vo?i ■;; ■. . . ■ ■■ - 

BERNH. TEN BÄÜ^K, WILH. SCHERBE, ELUS STBIKMEYER. 



- -w . -.•■ 



In dipserraeiienBamjjilmig sollen zunächst die aii der Strass- 
: burger Hochschule öntentommcnen Arbeiten , welche «ich auf die Bj- 
torschung des weiten Sprach-: und Litteraturgebietes der gernianischen , 
Volker beziehen, zusamtfiengefassi werden. _ - 

Es ist ipit :den ; „Quellen und j'örschunfireri" keineswegs eine 
Verm^lirüng der bereits in hinlänglicher Anzahl existireaden Fachzeit- 
schriften beabsichtigt; dieselben -werden yieluiehrv ähnHcK dem Pro- 
gramm der ^Bibliothek der deutschen National-Litteratur**, nar grössere^ 
. in , sich abgeschlossene. Arbeiten aufnehmen, die als selbständig; es 
Öanzcs ausgegeben werden und einzehl yerkäufticb sind. 

Bis jetzt sind die folgen deii Hefte erschieneK: " 

I; Öeistliche Peoten der deutsche« Kaiserzelt. Studien Von 
. W i 1 h; Seh e r,er. 1. %\\ Genesis Sk\\^ Exodus. \ - M. 5:/~ 

II. üngedruckte Briefe von nml. an Johann Georg Jacobi,:m|t 
einem Abrisse «eines LeTaens und seine? Dichtung' heraus- 
gegeben von Ernst Mar tln. ' '-, M. 2, 40. 

III. Ueber die Sanetgainscheu Sprachdenkmäler bis zum To'^e 
2 KäpIs des Grossen. Von R Henning 154. 4- -:- 

IV. Reinmar von Hagenaa und Heintich Von Rugge. Eine lit- 
tepar^historisclie Untersuchung von Eri^eh Sohmidt. 

M. s/aa 

V. Die Vorreden l^riedrichs des- Grossen: Äur Histoire de inon 
; temps. Von IV'il heim Wie gattdv : M. 2 — . 

VI. Strassburgs BltUe und die volkswjrthschattliche Revolution im 
XIII. Jal^rJiundert. Rede, gehalten bei üebernahme des Reo*^ 
torats der TJiuversittlt S^rassburg am 31 Ocjtober 1874 von 
Gustav Söhmoller.. -/ M. 1. — 

VII. Geistliche poeten "der ' deutschejö KatBet^eit. Studien v;,on. 
W id h e 1 m S c h e r e r . -JI. Heft, Drei Sammlungen geistlicher 
Gediefite. . ; Ji. ^;^ 

VIII. Ecbäsis captivi, das älteste Thierepos des Mittelalters. HerHrii^- 
gegeben von Ernst Voigt. M. 4. --* 

IX. lieber ülricli von Jjichienstoin. Historische uiid litterarische 
Untersuchungen von Katl Kn<)rr> . M: 2. 40 

X. Ueber (ien Stil der altgermanischon PJoesie von Richard 
_ Heinzel, , M. \,M 



lAr"s-JS ^:«^ 



QUELLEN UND FORSCHUNGEN 



ZUR 



SPRACH- UND CULTÜEGESCHICHTE 



DER 



GERMANISCHEN VOLKER. 



HERAUSGEGEBEN 



VON 



BERNHARD TEN BRINK, ERNST MARTIN, 
WILHELM SCHERER. 




XXIX. 

DIB QUELLEN VON N0TKER8 PSALMEN. 



8TRA8SBÜHG. 
KARL J. TRÜBNER. 



LONDON. 

TRÜBNER & COMP. 

1878 



/ V 



DIE QUELLEN 



VON 



NOTKEES PSALMEN. 



ZUSAMMENGESTELLT 



VON 



ERNST HENRICL 




MIT UNTERSTÜTZUNG DES KÖNIGLICH PREUS8ISCHBN MINISTERIUMS 
DER GEISTLICHEN, UNTERRICHTS- UND MEDICINAL- 

ANGELEGENHEITEN. 



STRA8SBURG. 
KARL J. TRÜBNBR. 



LONDON. 
TltÜBNER & COldP. 

1878. 



Buchdrucicerei von ü. Otto in barmstadt. 



HERRN GEHEIMEN REGIERUNGSRATH 



PROFESSOR 



KARL MÜLLENHOFF 



MEINEM VEREHRTEK LEHRER 



DANKBAR OEWIDMKT. 



INHALT. 

Seite. 

EINLEITUNG 1-44 

I. DIE QUELLEN VON N0TKER8 PSALMEN 3-80 

Die lateinischen Psalmencommentare 3 

Notkers Quellen 6 

Auorustins Oommentar 8 

Cassiodors Oommentar 11 

Der verlorene Oommentar des Hieronymus 13 

Die Genesis des Notkerschen Oommentars 24 

Eigenes yon Notker * . 25 

Die Quellen der Wiener Hs 26 

Der lateinische Psalmtext Notkers und der Wiener Hs. . 27 

II. DER ZWECK VON NOTKERS WERK 30—44 

Widerlegung Wackernagels 31 

Notkers Psalmen ein wissenschaftliches Werk 39 

Der Werth desselben 44 

DIE QUELLEN 45— 3ö8 

Zur ersten Ergänzung der Wiener Hs 62 

Zur zweiten Ergänzung der Wiener Hs 71 

Zur dritten Ergänzung der Wiener Hs 281 



EINLEITÜ^'G. 



Jfotkers des Deutschen Uebersetzung und Erklärung 
der Psalmen zeichnet sich vor seinen übrigen Werken da- 
durch aus, dass sie nicht nur als Denkmal der Sprache und 
Litteratur das Interesse der Philologen, sondern als das 
erste gelehrt -theologische Werk, welches in hochdeutscher 
Sprache geschrieben ist, auch das Interesse der Theologen in 
hohem Maasse in Anspruch nimmt. Notker selbst nannte das 
Abweichen von der herkömmlichen Weise, alle wissenschaft- 
lichen Werke in lateinischer Sprache zu schreiben, eine rem 
paene inusitatam'. (Hattemer III S. 4.) 

Auf englischem Boden blühte bereits seit König Alfred, 
also seit mehr denn hundert Jahren, die kirchliche Prosa, 
als ihr in Deutschland durch Notker eine schnelle und er- 
folgreiche Ausbildung zu Theil wurde; merkwürdig bleibt es 
dabei, dass die so überaus reich commentierten Psalmen in 
England erst drei Jahrhunderte nach Notker durch Richard 
den Einsidler von Hampole (f 1349) in der Volkssprache 
erklärt wurden, nachdem Beda Venerabilis schon ein halbes 
Jahrtausend vor demselben seinen Commentar in lateinischer 
Sprache verfasst hatte. 

Die folgende Arbeit, Vorstudien zu einer neuen Ausgabe 
Notkers, beabsichtigt zugleich die Grundlage zu einer litte- 
rarischen Würdigung von Notkers Psalmencommentar zu 
werden. In der Einleitung sollen zwei Fragen beantwortet 
werden: welche Quellen benutzte Notker, und zu welchem 
Zweck hat er seinen Commentar verfasst. 

QF. XXIX. 1 



2 TESLEsrvsis. 

Im ersten Abschnitte werde kh nachweisen, dassNotker 
ausser der bisher bekannten Qoelle Angnstin noch andere 
Commentare fleissig benutzte: gleichzeitig wird sich an der 
Hand der Quellen herausstellen, dass oie drei längeren Ab- 
schnitte der Wiener Handschrift fW), welche Heinzel in seiner 
Ausgabe (Torr. S. xxxv) als Yöllig verschieden von der 
S. Galler Hs. (S6) angibt, Interpolationen sind, welche zum 
grössten Theil aus Notkers Quellen geschöpft sind. 

Im zweiten Abschnitte der Einleitung hoffe ich nach- 
zuweisen, dass Xotkers Werk nicht homiletischen Zwecken 
gedient hat, wie, hauptsächlich gestützt auf Wackemagel, 
die bisher herrschende Ansieht war, sondern dass der Ver- 
fasser vielmehr ein rein wissenschaftliches Ziel im Auge gehabt. 

Es ist zu bedauern, dass Xotkers Werk uns in einer 
jungen und keineswegs guten Handschrift überliefert ist; an 
manchen Stellen jedoch wird es möglich sein^ die verdorbenen 
und unverständlichen Stellen nach der lateinischen Quelle zu 
berichtigen und äu erklären. Diesem Zwecke wird sich der 
aus den Quellen zusammengestellte lateinische Xotker beson- 
ders dienlich erweisen: er wird dem Benutzer der Psalmen 
die Mühe sparen, bei schwierigen Stellen auf gut Glück zwanzig 
und mehr Commentare nachzuschlagen, um das richtige zu 
finden. Die sich ergebenden Besserungen des deutschen Textes 
werden in einer Ausgabe Notkers, welche ich vorbereite, 
Platz finden. 

Die Wichtigkeit der lateinischen Quellen auch für die 
Erklärung gut überlieferter Stellen wird sogleich deutlich 
werden, wenn man Ps. 71, 21^ vergleicht. Ohne Zuziehung 
der Quelle ist daselbst die Beziehung auf die Weisen aus 
dem Morgenlande schwer oder gar nicht zu erkennen. 

Ich zweifle auch nicht, dass die ahd. Lexicographie 
ihren Vortheil aus den Quellen ziehen wird, welche gewisser- 
maassen als Glossen fungieren. So wird z. B. Ps. 21, 29 
doneta = extentus eram sichergestellt, während ,Graff V, 146 
diese Bedeutung zweifelhaft lässt. 

* Ich citiere die Nummer des Psalmes und zähle innerhalb jedes 
Psalms die Absätze, welche Hattemer im Anschluss an die Handschrift 
gemacht hat. 



I. DIE PSALMENCOMMENTARE. 3 

Der lateinische Notker' wird endlich zeigen, dass der 
deutsche Ausleger von der in der Kirche üblichen Weise der 
Psalmerklärung in keiner Beziehung abwich, dass die Er- 
klärungen fast ohne Ausnahme lateinischen Quellen und zwar 
den anerkannten Autoritäten der Kirche entnommen, nur 
wenige aber mit Bestimmtheit als Notkers Eigenthum zu be- 
zeichnen sind. 



I. 
DIE QUELLEN VON NOTKEKS PSALMEN. 

Der Untersuchung über die Quellen schicke ich als 
Basis in chronologischer Folge ein Verzeichnis sämmtlicher 
mir bis zum 13. Jh. bekannter und einiger späteren lateinischen 
Psalmencommentare voraus. Ich setze auch die in den beiden 
Jahrhunderten nach Notker verfassten hinzu, weil sie bei der 
Frage nach seinen Quellen in Betracht gezogen werden müssen. 

1. Hilarius Pictavensis (f 368), tractatus super 
psalmos, ed. Bened. Parisiis 1693, Migne Patrologiae ser. 
lat.IX. Erhalten sind Ps. 1,2, 13, 14, 51—69, 91, 118—150, 
verdächtig Ps. 15, 31, 41. 

2. S. Ambrosii Mediolanensis episcopi (f 397) 
enarrationes in psalmos, ed. Bened. e congreg. S. Mauri Parisiis 
1636. Enthält Ps. 1, 35—40, 43, 45, 47, 48, 61; desselben 
in psalmum David CXVIII expositio, ebenda. 

3. Rufini Aquileiensis presbyteri (f 410) enarra- 
tiones in psalmos, ed. Vallarsius Veronae 1745 und Migne 
XXI. enthält Ps. 1—75. 

4. Hieronymus (t420) in einigen Briefen, ed. Vallar- 
sius, Veronae 1734; ed. congreg. S. Mauri, Parisiis 1706, 
Bd. 5. 

5. Pseudo-Hieronymus, Breviarium in psalmos, 
ed. Vallarsius Veronae 1734. 

6. S. Augustini Hipponensis (t430) enarrationes 
in psalmos, ed. Bened. e congreg. S. Mauri, Parisiis 1631, 
Venetiis 1730, Bd. 5; ed. Caillau, Parisiis 1842. 

7. ProsperAquitanus (jüngerer Zeitgenosse Au- 



4 EINLEITUNa. 

gustins) expositiones in ps., Parisiis 1711 und Migne LI, ent- 
hält Ps. 100 — 150, aus Augustin geschöpft. 

8. Arnobius Junior (ca. 460) commentarius in psal- 
mos, ed. Erasmus Basileae 1522 und Migne LIII. 

9. Cassiodori Senatoris (f 563) expositio in psal- 
mos, ed. Garetius ßothomagi 1679 und Migne LXX. 

10. S. Gregorii Magni Papae primi (f 604) in 
Septem psalmos poenitentiales expositio. Parisiis 1640 und 
Migne LXXI. Ps. 6, 31, 37, 50, 101, 129, 142. 

11. Ein Auszug aus Gregor ist S. Paterii hber I, 
super psalmos, in der Ausgabe des Gregor, Parisiis 1640 
Bd. 6. 

12. S. Isidori Hispalensis episcopi (f 636) pro- 
oemia, de psalmis, ed. Arevalo, Romae 1802 und Migne 
LXXXIII. 

13. Bedae Venerabilis if 735) expositio in psalmos, 
ed. Coloniae 1688, enthält 1 — 93, 94 — 100 nur argumenta, 
101 — 121, letzterer nicht mehr vollständig, 122 — 150 argu- 
menta. 

14. Alcuini l^f 804) enchiridion seu expositio pia et 
brevis in psalmos poenitentiales, in ps. CXVIII et graduales. 
Migne C. 

15. Walafrid Strabo (f 849) glossa ordinaria, liber 
psalmorum, Migne CXIII. 

16. Haymonis Halberstatensis (t 853) explanatio 
' in psalmos, ed. Erasmus Antwerp. 1530 und Freiburg 1533; 

Migne CXVI. 

17. S. Prudentius Trecens. (f 861) psalterii bre- 
viarium, Migne CXV, ist eine Blumenlese von Psalmversen. 

18. Paschiisius ßadbertus (f 865) commentarii in 
psalmum XLIV, Migne CXX. 

19. Remigii episcopi Autissiodorensis (f 899) 
in psalmos enarrationes, ed. Coloniae 1536. 

20. S. Romualdus (f 1027) expositio in psalmum 
LXVIir, Migne CXL. 

21. Bruno Herbip olensis (f 1045) commentarii in 
totum psalterium, ed. bibl. patr. Lugdun. XLIII und Migne 
CXLIL 



I. DIE PSALMENCOMMENTARE. Ö 

22. S. Petrus Damiani (f 1072) collect, in libr. 
psalm. Migne CXLV. 

23. Bruno Carthüsianus (f 1101) expositio in psal- 
mos, ed. Petreius Coloniae 1611 und Migne CLII. 

24. Bruno Astensis, abbas montis Cassini episcopus 
Signiensis (f 1125) expositio in psalmos, Komae 1789 und 
Migne CLXIV. 

25. Oddo Astensis, monachi Benedictini (Zeitgenosse 
des vorigen) expositio in psalmos, Migne CLXV, enthält Ps. 
1_44^ 86—110. 

26. Honorius Augustodunensis (ca. 1125) expo- 
sitio in psalmos, Migne CLXXII, erhalten sind Ps. 1, 50, 51, 
100, 101, 150. 

27. Petri Lombardi (f 1164) commentarium in psal- 
mos, Migne CXCI. 

28. Ernaldus Abbas (ca. 1150) commentarii in psal- 
mum CXXXII, Migne CLXXXIX, in fünf Homilien zerlegt. 

29. Ven. Gerhohus (f 1169) commentarii in psalmos, 
Migne CXCIII, enthält Ps. 1—78, 118—150. 

30. Anonymus des 13. Jh. comment. in psalmos *poe- 
nitentiales, Migne CCXVII. 

31. Richardi Pampolitani eremitae (Richard Rolle 
von Hampole, f 1349) psalterium, ed. Coloniae 1536. 

In der lateinischen Psalmauslegung des Mittelalters 
hatte sich ein fester Kanon ausgebildet: nach dem Vorbilde 
der ältesten Ausleger, besonders Augustins, wurden die Psalmen, 
wol mit Hinblick auf Lukas 24, 44, auf Christus und zugleich 
auf die Kirche gedeutet, welche man als das corpus Christi 
ihm selbst, dem caput, gegenüber betrachtete. 

So war schon in gewisser Beziehung die Freiheit der 
Ausleger beschränkt ; noch mehr beschränkten diese sich selbst, 
indem sie alle mehr oder weniger eng sich an Augustin an- 
schlössen. Im Laufe der Zeit wurde das Ausschreiben des 
Augustin immer mehr zur Regel, so dass es endlich gar ver- 
pönt war und für Hochmuth gehalten wurde, wenn ein Aus- 
leger nicht den grossen Kirchenlehrer kompilierte. Gerhoh 
von Reichersberg hatte die bittersten Vorwürfe deshalb aus- 



6 EINLEITUNG. 

zuhalten; man beschuldigte ihn, dass er sich vermesse, es 
besser wissen zu wollen als die heiligen Väter, und gegen 
diesen Vorwurf musste er sich in geharnischter Rede ver- 
theidigen : 

Sed aemuli mei nolentes, immo et dedignantes credere, 
quod istius modi ardeam igne, moventur contra me addentes 
igni fervoris ignem doloris: unde non solum caluit, sed igne 
gemino concalescit cor meum intra me, dum peccat aliquis, 
ac pene scandalizatur in me, quod scribo, quod in psalmorum 
tractatu ex dictis patrum quaedam coUigens aliquid supererogo, 
praesumtioni deputans et vanae gloriae. verum tamen quo- 
modocunque volunt, praesentes de nobis iudicent, futuri cle- 
mentius iudicabunt. (Gerhoh, comment. in ps. 38, 4.) 

Ein solcher Feuerkopf war Notker nun nicht, und des- 
halb geht er den gleichen Weg, wie die übrigen Commen- 
tatoren. 

Je mehr man sich aber im Mittelalter auf das Formelle 
legte, desto mehr trat auch das Bedürfniss hervor, die Er- 
klärung der Psalmen mit Schulweisheit zu durchflechten. Und 
da gab es eine zweite überreiche Quelle, aus welcher man 
bei dem Mangel eigener Productivität schöpfen konnte: 
Cassiodor. Zwar hatte dieser selbst seinen Commentar zum 
Theil auf Augustin gestützt, aber er fügte eine wahrhaft er- 
drückende Masse gelehrter, meist rhetorischer Bemerkungen 
hinzu. Augustin und Cassiodor, das sind die beiden Auto- 
ritäten, welche fast alle späteren Erklärer zu Grunde legten ; 
selbst Beda, welcher vielfach später als Quelle benutzt wurde, 
stimmt oft wörtlich mit Augustin überein. 

Nicht immer gieng man bis auf diese Quellen zurück, son- 
dern man begnügte sich oft mit compilatorischen Werken, 
z. B. dem Breviarium pseudohieronymianum. Um so mehr 
Beachtung verdient es, dass Notker nicht nur zu den beiden 
Hauptquellen Augustin und Cassiodor griff, sondern auch 
noch den Commentar des Hieronymus heranzog, den die Un- 
gunst der Zeit inzwischen vernichtet hat. 

Seine Quellen gibt Notker selbst an. In dem Briefe 
an den Bischof von Sitten (Hattemer III S. 4) schreibt er: 
hinc reversus ad divina totum psalterium et interpretando et 



I. NOTKERS QUELLEN. 7 

secundum Augustinum exponendo consummavi. Diese Stelle 
beweist schon im voraus, dass Augustin als die Hauptquelle 
zu betrachten ist. Derselbe wird zum öfteren auch in den 
Psalmen selbst citiert: Ps. 73,29: Also Augustinus chtt, — 
93, 28 : Sih dir selbo lector (Uso) uuieo Augustinus cMde, — 
118, Einleitung: Verba Sancti Augustini. — 118, a, 6: Vaz 
sint siS chit sanctus Augustinus dne facta iustitice. — 118, 
c, 4: Vuy^nder ist chit augustinus. — 138, titel: Secundum 
Augustinum, — 115,9: An dien exemplaribus augustini et 
cassiodori uuirt Schert einest fünden. 

Die zweite Quelle, Cassiodor, nennt der Verfasser ausser 
an der letzten schon angeführten Stelle noch Ps. 102, 23: 
so cassiodorus säget. 

Aus dieser Stelle wol hat Delitzsch seine Vermuthung 
geschöpft, dass auch Cassiodor von unserem Autor verarbeitet 
sei; vielleicht auch haben ihn die rhetorischen Stellen an 
Cassiodor erinnert. Delitzsch nämlich sagt in seinem biblischen 
Commentar über die Psalmen, Leipzig 1873, Vorr. S. 41 : 
*Aus Augustin, vielleicht mit Zuziehung Cassiodors, hat Notker 
(gest. 1022), der Mönch des Klosters St. Gallen, die seine 
deutsche Psalmübersetzung Vers für Vers begleitende kurze 
Erklärung entnommen.' 

Hieronymus' Name wird genannt Ps. 67, 67 : Secundum 
ieronimum chit iz s6. — 105, 34 : Jeronimus chtt iz chSde in 
confractione irce eius. 

An zahlreichen Stellen spricht Notker endlich auch im 
Allgemeinen ohne Nennung des Namens von seiner Quelle, 
so Ps. 77,67; 103,36; 105,51; 108,22; 108,23; 117,13; 
118, i, 2; 118, r, 9; 118, t, 3 u. ö. 

Die angeführten Belege für Cassiodor und Hieronymus 
allein beweisen freilich nur, dass Notker an jenen einzelnen 
Stellen die genannten Schriftsteller eingesehen hat; ja es 
bliebe selbst' die Möglichkeit, dass er neben Augustin eine 
secundäre Quelle benutzte, welche an den betreffenden Stellen 
Cassiodor, beziehungsweise Hieronymus citiert, und dies ist 
Ps. 67, 67 thatsächlich der Fall, wie unten gezeigt werden wird. 

Eine eingehende Untersuchung ist daher nöthig, und es 
* wird meine Aufgabe sein festzustellen, in welchem Maasse 



8 EINLEITUNG. 

Notker einmal Augustin, dann ob und in welchem Umfange 
er Cassiodor und Hieronymus herangezogen hat. 

AUGUSTINS COMMENTAR. 

Seine enarrationes in psalmos umfassen alle Psalmen ; 
nur sehr wenige derselben hat er so kurz behandelt, dass sie 
als Predigten nicht zu verwerthen .waren, die weitaus grösste 
Zahl dagegen ist studiose nimis latiusque erklärt (Cassiod. 
de instit. divin. lit. c. IV) und zu Predigtzwecken bestimmt. 
Ja über einen und denselben Psalm hat Augustin oft mehre, 
bis zu vier Predigten gehalten, ganz abgesehen von dem 
langen llSten, welcher ein kleines Werk für sich bildet. 

Augustins Commentar ist der umfangreichste von allen : 
kaum den zwanzigsten Theil davon macht Notkers Werk aus, 
und selbst Gerhoh von Reichersberg, wenngleich sehr aus- 
führlich," bleibt hinter ihm zurück. Aus diesei^ gewaltigen 
Masse von Stoff hat Notker das, was seinem Zweck am meisten 
zu dienen schien, entnommen, und zwar hält er sich keines- 
wegs an die Reihenfolge, welche er in seiner Quelle vorfand, 
sondern innerhalb eines Psalmes, selten darüber hinaus, bringt 
er bald späteres früher, bald früheres später, ein Beweis, 
dass jedesmal der Interpretation ein genaues Studium der 
Quelle vorangegangen sein muss. • 

Augustin suchte mit peinlicher Gewissenhaftigkeit aus 
jedem Psalmwort eine Beziehung auf das neue Testament 
herauszuinterpretieren. Soweit aber folgte ihm Notker nicht ; 
wo die Beziehung auf historische Verhältnisse zu klar war, 
da verliess er seine Hauptquelle. Dadurch, dass er so im 
Vergleich zu Augustin einen durchgängig realeren Standpunct 
einnimmt , zeigt Notker sich als praktischer Q elehrter : ihm 
lag der Zweck, welchen Augustin verfolgte, nämlich durch 
sein gewaltiges Wort die noch vom Heidenthum und Sectierern 
umgebene Gemeinde von der Realität ab in eine ganz und 
gar ideale Sphäre zu lenken, sehr fern: bei ihm, dem Kenner 
der aristotelischen Logik, wird man sich auch vergeblich nach 
einem falschen Schluss umsehen, wie. ihn Augustin zu Staude 
bringt: beati qui lugent — ergo miseri qui rident. Doch 
ist Notker, wo er Augustiu folgt, so abhängig von demselben, * 



I. AÜGUSTIN8 COMMENTAR. 9 

dass er ihn, natürlich mit starken Auslassungen, fast nur 
tibersetzt, oft sogar unübersetzt niederschreibt. Ist daher Au- 
gustin kurz, so ist es unser Autor meistens auch, wie dies 
die Psalmen 11 — 14 u. a. beweisen. Recht deutlich zeigt 
sich, wie genau Notker seiner Quelle folgte, an der Einleitung 
zu Ps. 118; bezeichnende Stellen sind auch Ps. 64, 26; 66, 
6; 68, 14; 80, 28; 82, 11 und zahlreiche andere, wo er das 
Original einfach lateinisch dem Leser darbietet. Und doch 
ist Notker kein mechanischer Uebersetzer, sondern legt auch 
beachtenswerthe Sorgfalt an den Tag: man vergleiche nur 
Ps. 9, 67: 

Pupille tu eris adiutor : id est, ei, cui moritur pater hie 
mundus. 

Pupillo tu eris adiutor. DSmo uueisen hilfest du. 
Demo muoter dlsiü uuerlt töd ist. 

Interessant ist auch ein Vergleich von Ps. 45, 18 mit 
der Quelle. 

Was den Inhalt des deutschen Commentars betrifft , so 
ist derselbe im grossen und ganzen augustinisch : denn aus 
Augustin ist die wirklich theologische Erklärung zum grössten 
Theil geschöpft, wie auch die zahlreichen meist paulinischen 
Sprüche . gewöhnlich dieser Quelle entstammen. Auch gibt es 
keinen einzigen Psalm, für welchen Augustins Erklärung nicht 
benutzt wäre. Unverkennbar ist es dabei, dass der Verfasser 
im Verlaufe seiner Arbeit sich mehr und mehr an seine Vor- 
lage anschloss ; während im ersten Drittel des Werkes wört- 
liche und unübersetzte Entlehnungen sich kaum finden, sind 
solche in der Folge in grosser Zahl anzutreffen, nehmen aber 
gegen Ende des Werkes wieder ab. 

Welche Grundsätze Notker bei der Auswahl seiner Er- 
klärungen geleitet haben, ist nicht schwer zu erkennen. Au- 
gustins Homilien sind voll von weitschweifigen Ermahnungen 
und, was den grössten Theil seiner, wie aller Predigten, aus- 
macht, von Beispielen aus dem täglichen Leben. Da erzählt 
er z. B., wie der Christ sich verhalten müsse, wenn Jemand 
ihn auf der Strasse auffordert, mit ihm in das Theater zu 
gehen. Dann soll der Christ nicht etwa das Anerbieten nur 
ablehnen, sondern aüstatt mit dem Verführer in das Theater 



10 EINLEITUNG. 

ZU gehen, diesen vielmehr selbst mit sieh in die Kirche 
nehmen. 

Das Beispiel aus dem täglichen Leben fehlt 
bei Notker ganz, und somit ist die grösste Masse 
des augustinischen Commentars unverwerthet 
geblieben. 

Ferner gefällt sich Augustin darin, alle Möglichkeiten 
der Erklärung, welche seine unläugbar poetische Begabung 
ihm eingibt, auch der Gemeinde vorzutragen. Wenn daher 
Ps. 85 von dem inferno inferiori die Rede ist, so schliesst 
Augustin zunächst daraus, dass es noch eine zweite obere 
Hölle geben muss. Wozu aber, fährt er fort, dienten die beiden 
Höllen? Die erste Möglichkeit ist, dass die beiden Höllen 
graduell verschieden sind, und dass die ärgsten Sünder in die 
imtefste, die minder schlimmen in die obere kommen. Die 
zweite Möglichkeit ist, dass ein genereller Unterschied besteht, 
dass die untere Hölle die Stätte der Verdammnis ist, die 
obere dagegen ein indifferenter Ort , an welchem die Seelen 
der guten bis zum Gericht verbleiben. Von alledem steht 
bei Notker nur die einfache Angabe, dass die obere Hölle 
der Aufenthaltsort der sancti, die untere der der verdamm- 
ten ist. 

Und so ergibt sich der zweite Hauptunterschied: Not- 
ker begnügt sich da, wo Augustin alle Möglich- 
keiten der Erklärung in Betracht zieht, meist 
mit der einfachen Angabe einer einzelnen oder 
dem Resultat von Augustins Untersuchung. 

Selbstverständlich fehlen bei Notker auch alle die Par- 
tien, welche Augustin mit Bezug auf die Zeitverhältnisse ver- 
fasst hatte. So ist bei Notker vom Bekehren der Heiden 
wenig mehr die Rede, während Augustin fortwährend davon 
spricht. Ebenso enthält sich Notker, mit Ausnahme weniger 
Stellen, z.B. Ps. 71, 13, der Ausfälle gegen die Donatisten 
(vgl. z. B. die lat. Quelle zu 33, 6) und andere Häretiker, 
deren Bekämpfung einen grossen Theil von Augustins Leben 
ausfüllte, und welche fast in allen Predigten desselben ange- 
griffen werden ; diese Angriffe waren im zehnten Jahrhundert 
überflüssig, nachdem es längst keine Donatisten als Partei 



I. CASSIODORS COMMENTAR. 11 

mehr gab, wenn auch ihre Häresie, wie viele andere, als 
theologischer Streit immer wieder auftauchte. 

Dagegen ist es von culturhistorischem Interesse , dass 
Notker es fortwährend mit den Juden zu schaffen hat. Zwar 
fand er viele Angriffe gegen dieselben schon bei Cassiodor, 
manche auch bei Augustin, doch kam es ihm vielleicht vom 
Herzen, wenn er sich diese Angriffe nicht entgehen liess, 
sondern gerade in bemerkenswerther Weise sie hervorkehrte. 
Seltsam genug klingt es freilich, wenn er mit einer gewissen 
Naivetät erklärt, die Juden seien gemeint, wo der alte jüdische 
Psalmsänger die Goßm schmäht. 

CASSIODORS COMMENTAR. 

Der einzige und beste Beweis für die Benutzung des- 
selben wird durch den Augenschein geliefert. Denn wenn 
man den deutschen Commentar auch nur für wenige Psalmen 
vergleicht — abgesehen von den ersten, für welche Notker 
alle seine Quellen freier behandelt hat; als in der Folge — 
so wird die directe Benutzung schon keinem Zweifel unter- 
liegen, dehnt man aber die Untersuchung auf den ganzen 
Commentar aus, so finden sich nur wenige Psalmen, in wel- 
chen Cassiodor nicht in ausgiebiger Weise benutzt ist. Ich 
verweise in dieser Beziehung auf die Quellensammlung und 
mache als besonders bezeichnende Stellen auf Ps. 11,19; 
26, 29; 32, 22; 34, 11; 43, 42; 44, 21; 76, 28 aufmerksam. 

Die Annahme, dass der Verfasser aus einer secundären 
Quelle geschöpft habe , ist deshalb ausgeschlossen , weil kein 
einziger der späteren, welche Cassiodor benutzten, für Notker 
auch nur im entferntesten ausreicht; sie haben zum grossen 
Theil gerade andere Abschnitte Cassiodors herausgehoben und 
stimmen demnach nur selten zu Notker. 

Cassiodor hat gleichfalls alle Psalmen commentiert, und 
zwar in folgender Weise : zuerst ein Kapitel de titulo psalmi, 
dann ein zweites divisio psalmi, hierauf die expositio und 
endlich eine conclusio, enthaltend eine Zusammenfassung des 
Ganzen, Ermahnungen u. dgl. Den so gebotenen Stoff hat 
Notker über sein ganzes Werk hin benutzt ; übergangen sind 



12 EmLEITÜNG. 

nur die Psalmen 42, 69, 74, 114, 115, 116, 121, 122, 123, 
125, 126, 128, 130, 131, 132, 134. 

Fast könnte man auf den Gedanken kommen, dass 
Notker zugleich mit dem engeren Anschluss an Augustin im 
Verlauf der Arbeit Cassiodor seltener eingesehen hat: Ps. 
1 — 50 ist Cassiodor nur für einen, Ps. 50 — 100 für zwei, Ps. 
100 — 150 für dreizehn Psalmen nicht benutzt. Sollte Notker 
wirklich seine Arbeitslust gegen Ende des Werkes verlassen 
haben? 

Aus Cassiodor sind nahezu alle grammatischen, rheto- 
rischen und naturwissenschaftlichen Erläuterungen, auch manche 
theologisch-exegetische, sowie eine Anzahl citierter Sprüche 
entnommen. Ferner beruht auf ihm auch meistens die Ein- 
theilung der Psalmen, d. h. die Angabe, aus wessen Sinne, 
des Propheten, Christi, der Kirche etc. die einzelnen Ab- 
schnitte gesprochen sind; doch ist diese Eintheilung nicht in 
einem eigenen Kapitel, wie bei Cassiodor, sondern an ent- 
sprechender Stelle im Commentar selbst angemerkt. 

Durch die Verarbeitung Cassiodors hat unser 
Commentar seinen wissenschaftlichen Charakter 
erhalten. 

Es ist schon gesagt worden, dass Cassiodor seinerseits 
auch aus Augustin geschöpft hat: daher fällt es an einigen 
Stellen schwer zu entscheiden , wer als Quelle zu betrachten 
ist. Nur ein Beispiel sei mir gestattet. 

In Ps. 21 lesen wir bei Notker : Siciit aqmi effusus sunt, 
et dispersa sunt omnia ossa mea. Ih pin iiz kegozzen also 
uuazzer.unde zeuuorfen sint alliu miniu Min. Ih habo uz 
kefrumet mine apostolos (poten), die mine starchen sint. 
mit diin uudsco ih diea uuerlt Iro ÜKSÜberi. Augustin er- 
klärt die Stelle folgendermassen : Ossa sua firmos suos dicit. 
ossa enim firma sunt in corpore, quando dispersit ossa sua? 
quando dixit illis: ecce ego mitto vos velut agnos in medio 
luporum. firmos suos dispersit et sicut aqua effusus est. aqui 
enim, quando effunditur, aut abluit aut irrigat. eifusus est 
Christus sicut aqua , abluti sunt sordentes, rigatae sunt men- 
tes. Endlich Cassiodor: Dispersa sunt omnia ossa eins, id 
est, firmi ac fideles apostoli, quando dixit eis: ecce ego mitto 



I. HIERONYMUS' COMMENTAR. 13 

V08 velut agnos in medio luporum : tunc illi sicut aqua efFusi 
sunt, aqua enim quando funditur et rigat et abluit: sie illi 
orbem terrarum divino imbre 'satiantes peccatorum sordibus 
abluerunt. 

Augustin und Cassiodor stimmen hier fast wörtlich zu 
einander, und doch werden wir den letzteren als Quelle an- 
zusehen haben, da die Worte : mine apostolos^ die mine star- 
chen sint, offenbar aus Cassiodors firmi ac fideles apostoli ge- 
schöpft sind ; bei Augustin finden sich diese Worte gar nicht. 
Ebenso stimmen die Worte: diea tmerlt zu orbem terrarum 
bei Cassiodor. 

Hier ist also eine sichere Entscheidung möglich; wo 
eine solche nicht zu treffen war, habe ich in der Quellen- 
sammlung der Hauptquelle Augustin den Vorzug gegeben. 

Aber noch eins muss in Betracht gezogen werden. Cas- 
siodor hat nicht nur aus Augustin geschöpft, sondern auch 
aus Hieronymus, wie die häufige Citierung desselben beweist. 
Hat nun Notker alles, was zu Cassiodor stimmt, aus diesem 
geschöpft, oder würde nicht vielleicht Hieronymus an vielen 
Stellen sich als eine nähere Quelle herausstellen? Entscheiden 
lässt sich diese Frage nicht, da Hieronymus' Common tar ver- 
loren gegangen ist. Aber wie vieles, was sicher aus Au- 
gustin geschöpft ist, sich auch zur Noth aus Cassiodor erklären 
liesse, so mag auch ein Theil dessen, was zu Cassiodor stimmt, 
nicht diesem, sondern der gemeinsamen Quelle Hieronymus 
entnommen sein. 

Bei alledem ward vorausgesetzt , dass Notker wirklich 
den Hieronymus benutzt hat. Ich will die Gründe • anführen, 
welche dies wahrscheinlich machen. 

DER VERLORENE COMMENTAR DES HIERONYMUS. 

Von einem Psalmencommentar des Hieronymus ist uns 
unmittelbar nichts erhalten. Was er von den Psalmen in 
seinen Briefen erklärt, ist nur gering. Es finden sich Er- 
klärungen in der epistola ad Principiam virginem (Ps. 44), 
ep. dilectissimis fratribus Sunniae et Fretelae (textkritische 
Bem. zu allen Ps.), ep. ad Marcellam de aliquot locis ps. 126, 
ep. ad Cyprianum (Ps. 89). Wenn in der letzteren gesagt 



14 EINLEITUNG. 

wird, die Nacht zerfalle in vier Vigilien , jede zu drei Stun- 
den, und weni^ bei Notker sich die gleiche Angabe findet, so 
ist dies eine so naheliegende Erklärung zu vigiliae, dass man 
daraus keinen Schluss auf Benutzung ziehen darf. Das 
sogenannte Breviarium ist längst als unächt, und zwar meist 
als Compilation aus Origenes , Hilarius , Eusebius , Eucherius 
erkannt, ebenso sind die Commentare zu Ps. 41 und 117 
(Hieron. opp. ed. congr. S. Mauri tom. V) spuria. 

Zweierlei ist also festzustellen : erstens, ob es überhaupt 
einen Psalmencommentar des Hieronymus gegeben und w^elche 
Beschaffenheit derselbe gehabt hat; und zweitens, ob Notker 
denselben benutzt hat. 

Ich lasse zunächst die Zeugnisse für die ehemalige Exi- 
stenz des Commentars folgen. Einige derselben sind schon 
in der praefatio generalis zu Hieronymus' Werken (ed. Bened., 
Vallarsius etc.) verwerthet. 

A. Selbstzeugnisse des Hieronymus. 

. Im catalogus seiner Schriften gibt er selbst an, dass er 
tractatus über die Psalmen 10 — 16 verfasst habe. In der 
Schrift contra Rufinum I, 19 sagt er: illud carpere dicitur, 
quod secundum psalmum interpretans pro eo, quod legimus 
in latino: apprehendite disciplinam, et in hebraico volumine 
scriptum est Nescu bar, dixörim in commentariolis 
meis, adorate filium .... quid igitur peccavi, si verbum am- 
biguum diversa interpretatione converti ? et qui in commen- 
tariolis, ubi libertas est disserendi, dixeram: adorate 
filium. 

B. Das Zeugnis Augustins. 

In dem commonitorium in Fortunatianum 14 führt Au- 
gustin die Auslegung einer Stelle aus Ps. 93 an mit der An- 
gabe, dass dieselbe von Hieronymus herrühre. Die Stelle 
findet sich fast wörtlich im Breviarium wieder; ich füge die 
Varianten des letzteren in Klammern bei : 

Cum ille vir (i. e. Hieronymus) in scripturis doctissimus 
psalmum exponeret, ubi dictum est: intellegite ergo, qui in- 
sipientes estis in populo, et stulti aliquando sapite, qui plan- 



I. HIERONYMÜS' COMMENTAR. ' 15 

tavit aurem, non audiet, aut qui finxit oculum, non considerat, 
inter caetera, iste locus, inquit, adversus eos maxime facit, qui 
anthropomorphitae sunt, qui dicunt deum habere (meinbra Br.), 
quae etiam nos habemus : verbi causa dicitur (dicatur Br.) 
deus habere oculos, quia (quia fehlt Br.) oculi domini respi- 
ciunt omnia. et audivit, inquit, Adam sonum p«dum domini 
deambulantis in paradiso. haec simpliciter audiunt, et humanas 
imbecillitates ad dei magnificentiam referunt. ego autem dico, 
quod deus totus oculus est, totus manus est, totus pes est. 
totus oculus est, quia omnia videt. totus manus est, quia 
omnia operatur, totus pe^ est, quia ubique est. ergo videte, 
quid dicat: qui plantavit aurem, non audiet, aut qui finxit 
oculos, non considerat? et (aut qui — et fehlt Br.) non dixit: 
qui plantavit aurem, ergo ipse aurem non habet; non dixit, 
ergo ipse oculos non habet: sed quid di^it? qui plantavit au- 
rem, non audiet, qui (et qui Br.) finxit oculos, non considerat ? 
membra tulit, efficientias dedit. 

C. Zeugnisse Cassiodors. 

Er citiert häufig die Auslegung des Hieronymus, so 
Ps. 50, 13: nam et beatus Hieronymus adversus haereticos in 
hoc psalmo luculenter et breviter de trinitate disseruit. Ps. 
104 : scire autem debemus, alleluia neutri generis esse defini- 
tum, quod et sanctus Hieronymus in expositione eiusdem 
psalmi evidenter designat. 

Das wichtigste, meines Wissens noch nirgend benutzte 
Zeugnis ist Cassiod. de institutione divinarum litterarum cap. 
IV: sequitur psalterii codex quartus, qui nobis primus est in 
commentariorum labore, sed bis binum locum tenet in ordine. 
hunc in quibusdam psalmis beatus Hilarius, beatus Am- 
brosius et beatus Hieronymus, in omnibus tamen beatus 
Augustinus studiose nimis latiusque tractavit. 

Aus diesen Zeugnissen geht mit völliger Sicherheit her- 
vor: dass Hieronymus Tractate über die Psalmen 
verfasst hat, und dass dieselben auch in späterer 
Zeit benutzt vrurden. 

Eine vetus et rancida controversia (prsef. gener. in Hie- 
ron, opp.), an welcher sich schon Erasmus und Tillemont ver- 



16 EINLEITUNG. 

sucht haben, ist es aber, ob Hieronymus für sämmtliche Psal- 
men oder nur für einen Theil derselben Erklärungen geschrie- 
ben hat. Diese Streitfrage findet ihre endgültige Erledigung 
durch das alte und gewiss zuverlässige Zeugnis bei Cassiodor 
de instit. divin. litt. cap. IV. Aus diesem geht unmittelbar 
hervor, das« Hieronymus nur einen Theil der Psal- 
men commentiert hat. 

Freilich darf man in quibusdam psalmis nicht so 
verstehen, als habe H. nur einige Psalmen erklärt; denn 
die quidam psalmi des Hilarius, welche in gleicher Reihe mit 
Hieronymus genannt werden, füllen einen stattlichen Band. 

Das später unter Hieronymus Namen verbreitete Bre- 
viarium kann Cassiodor noch nicht für den ächten Hierony- 
mus gehalten haben; denn erstens umfasst dieses sämmtliche 
Psalmen , und zweitens ist im Ps. 50 desselben keine Ver- 
theidigung der Trinität gegen Häretiker enthalten, wie dies 
Cassiodor in der oben genannten Stelle zu Ps. 50 für den 
ächten Hieronymus bezeugt. 

Allein es bleiben noch schwierige Fragen zu erledigen. 
Wie kommt es, dass Hieronymus im catalogus seiner Schriften 
nur von tractatus über die Psalmen 10 — 16 spricht, wahrend 
er selbst c. Ruf. I, 19 von seinem commentariolus zu Ps. 2 
spricht und die Existenz weiterer commentarioli angibt; 
während von seinem Zeitgenossen Augustin noch eine Aus- 
legung zu Ps. 93, von Cassiodor noch zu mehren anderen 
bezeugt wird? Sind ferner die commentarioli für etwas an- 
deres zu' halten, als die ausführlichen tractatus? 

Da die Schrift contra Rufinum vor dem catalogus ver- 
fasst ist, so müssen auch die in derselben erwähnten commen- 
tarioli vor dem catalogus geschrieben sein. Die Herausgeber 
meinen nun, dieselben seien deshalb nicht in den catalogus 
auft2,enommen, weil sie vielleicht nicht ein vollständiges Werk 
waren; aber warum erwähnt denn Hieronymus die Tractate 
über Ps. 10 — 16, welche doch auch kein vollständiges Werk 
sind ? Denn diese bilden nicht etwa eine besondere Gruppe, 
wie z. B. die psalmi graduum oder die poenitentiales. Mir 
scheint es vielmehr, als habe er dieselben übergangen, weil 
sie eine etwas leichte Behandlung das Stoffes enthielten (ubi 



I. niERONYMÜS' COMMENTAR. 17 

libertas est disserendi, vgl. S. 14), und ihm daher zu unwichtig 
schienen. 

Daraus, dass Hieronymus Tractate über Ps. 10 — 16 im 
catalogus erwähnt, die vor demselben verfassten commenta- 
rioli aber übergeht folgt: dass die commentarioli des 
Hieronymus verschieden waren von den ausführ- 
lichen tractatus desselben. 

Die bei Augustin und Cassiodor bezeugten Auslegungen 
zu Ps. 93, 50 imd 104 sind gleichfalls nicht im catalogus 
genannt. Entweder also sind die Citate aus den commenta- 
riolis geschöpft, oder es liegen Tractate zu Grunde, welche 
Hieronymus nach dem catalogus verfasst hat. Cassiodors 
Citate mögen sich vielleicht auf die commentarioli beziehen; 
aber die lange Stelle bei Augustin common, in Fortun. weist 
auf einen ausführlichen tractatus. Dieser muss also nach 
dem catalogus verfasst sein, wenn nicht etwa die ganze Stelle 
aus einem verlorenen Briefe des Hieronymus stammt — 
eine Vermuthung, welche in der praefatio generalis ausge- 
sprochen wird. Wir hatten bereits gesehen, dass Hieronymus 
einige Psalmen in Briefen erklärt hat. Nun ist die Stelle 
bei Augustin gegen die Anthropomorphiten gerichtet, und bei 
Sokrates lib. VI. bist. eccl. wird bemerkt, dass Hieronymus 
gegen ägyptische Mönche einen Brief geschrieben hat, in 
welchem er die Häresie der Anthropomorphiten bekämpft. 
Die Möglichkeit liegt also vor, dass Augustin aus diesem uns 
verlorenen Briefe die Stelle geschöpft hat. Wie dieselbe in 
das Breviarium gekommen ist, davon wird unten noch zu 
reden sein. 

Bis an das Ende seines Lebens hat sich Hieronymus 
mit der Psalmauslegung beschäftigt. Neun Jahre yor seinem 
Tode, nämlich in dem ca. 410 verfassten Commentär zu Je- 
saias c. 63 verspricht er tractatus zu Ps. 8 und 83, und in 
dem nicht lange vor seinem Tode verfassten Commentär zu 
Jeremias einen Tractat zu Ps. 23. Ob er noch dazu gekommen 
ist, sein Versprechen zu erfüllen, darüber fehlt es an Be- 
richten. 

Auch' auf den Charakter der verlorenen Tractate und 
commentarioli können wir aus einigen Stellen bei Hieronymus 

QF. XXIX. 2 



18 EINLEITUNG. 

schliessen. In einer epistola ad Paulinam sagt er: David, 
Simonides noster, Pindarus et Alcaeus, Flaccus quoque, Ca- 
tullus atque Serenus, Christum lyra personat. — Comment. 
in Esaiae proph. cap. 23: legimus in quadragesimo quarto 
psalmo, qui specialiter ad coniunctionem sponsi et sponsae, 
id est, ad deum salvatorem et ecclesiae pertinet sacramenta 
etc. Aus diesen Belegen, sowie aus den in Briefen erhaltenen 
Tractaten zu Psalmen zeigt sich, dass Hieronymus gleichwie 
die übrigen Commentatoren die Psalmen mystisch, d. h. auf 
Christus und die Kirche gedeutet hat. 

Fassen wir das Ergebnis zusammen, so zeigt sich: 
Hieronymus hat zu einer Anzahl Psalmen aus- 
führliche tractatus, zu andern minder ausführ- 
liche commentarioli, auf keinen Fall aber einen 
vollständigen Commentar über allePsalmen ver- 
fasst. Seine Auslegung war, wie allgemein üb- 
lich, die mystische. 

Die zweite Frage, welche zu beantworten ist, war dahin 
gerichtet, ob Notker die Auslegungen des Hieronymus be- 
nutzt hat. 

Hieronymus' Name wird an zwei Stellen bei Notker 
genannt, Ps. 67, 67 imd 105, 34. An der erstgenannten Stelle 
ist das Citat aus Caasiodor geschöpft und bezieht sich auch 
nicht auf die Erklärung — denn diese stimmt fast wörtlich 
zu Cassiodor — , sondern auf den Psalmtext. Cassiodor näm- 
lich schreibt an der entsprechenden Stelle: OfFerunt velociter 
ex Aegypto; Aethiopia festinet manus dare deo. non gravat 
et hunc versum secundum translationem patris Hieronymi re- 
cipere, qui et propter hebraicam veritatem sequendus est, et 
nexum nobis ambiguitatis absolvit. Hebraica veritas 
nannte man allgemein die dritte Uebersetzung des Hieronymus 
im Gegensatze zu seinen beiden älteren, dem psalterium galli- 
canum und ro'manum (vgl. den unten S. 27 f. folgenden Abriss 
der Geschichte des Psalmtextes). Cassiodor, welcher wie Notker 
meist dem gallicanum folgt, hat an unserer Stelle absichtlich 
die Lesart des Textes iuxta hebraeos vorgezogen, und Notker 
gibt, seiner Quelle folgend, nichts als eine Notiz zum Texte. 

Ps. 105, 34 jedoch ist das Citat nicht aus Cassiodor oder 



I. HIERON YMÜS' COMMENTAR. 19 

Augustin geschöpft und auch nicht auf den Text zu beziehen. 
Denn dieser ist im gallicanum und romanum vöUig überein- 
stimmend mit Notker, während die versio iuxta hebraeos 
lautet : nisi Moyses electus eins stetisset medius contra faciem 
illius, ut converteret indignationem eins. Von m confrac- 
tione irae eins' lesen wir in den Texten des Hieronymus 
nichts, ebenso auch nicht in Text und Erklärungen bei 
Augustin und Cassiodor. 

Ps. 105,34 muss also Notker eine Quelle ein- 
gesehen haben, welche er entweder für Hiero- 
nymus hielt, oder welche die vor liegende Erklä- 
rung als hieronymisch bezeichnete. 

Nun hat das Breviarium pseudohieronymianum aber 
eine ganz ähnliche Erklärung: dixit, ut disperderet eos, si 
non Moyses electus eins stetisset in confractione in conspectu 
eins .... perierat enim populus, nisi Moyses conf re- 
gisset iram omnipotentis dei, et tu cum videris po- 
pulum dei delinquentem, cane tuba. annuntia eis delicta eorum, 
et sta in confractione ad deum, ut avertatur furor eins ab 
eis. Kein anderer der erhaltenen Commentare gibt eine 
ähnliche Auslegung dieser Stelle. Da nun das Breviarium 
auch sonst bisw^eilen zu Notker stimmt, so wird sich nach 
dem vorliegenden Material die Frage so gestalten: 

1 . Hat Notker im allgemeinen seinem Commentar noch 
eine dritte Quelle zu Grunde gelegt? 

2. Wenn dies der Fall, ist das^ Breviarium oder ein 
anderer verlorener Commentar, welcher Ps. 105,34 ebenso 
erklärt, diese Quelle? 

1. Ausser Augustin und Cassiodor hat Notker bestimmt 
noch weiteres Quellenmaterial benutzt. Denn dass das, was 
nicht aus Augustin und Cassiodor geschöpft ist, nicht des 
Verfassers eigene Erfindung ist, geht daraus hervor, dass für 
diesen nicht sehr beträchtlichen Rest sich in zahlreichen alten 
Commentaren Parallelstellen finden, und zwar handelt es sich 
nicht nur um Anklänge an den deutschen Commentar, sondern 
um geradezu wörtliche Uebereinstimmung bei Stellen, die 
keineswegs loci communes sind (vgl. die Quellen zu }6, 31 ; 

2* 



20 EINLEITU^^G. 

50,3; 103,37; 106,1; 142,12 u. a.). Das Vorhandensein 
einer dritten Quelle steht also fest. 

2. Es fragt sich, ob das Breviarium diese Quelle ist. 
Hier und da finden sich Stellen, welche wörtlich zu Notker 
stimmen, so besonders Ps. 103, 37. Aber diese Stellen sind 
so vereinzelt im Verhältnis zum ganzen Conimentar, dass eine 
Benutzung des Breviarium unwahrscheinlich wird. Ueberdies 
reicht das Breviarium nicht im entferntesten aus, die Lücken 
zu decken, während andererseits eine Anzahl anderer Com- 
mentare, besonders Beda und Remigius weiteres Material zum 
ausfüllen der Lücken bieten. 

Die Thatsache ist also: Kein einziger der erhal- 
tenen Commentare reicht allein als dritte Quelle 
für Notker aus, eine unmittelbare Benutzung 
vieler anderer neben zwei Hauptquellen ist aber 
nicht wahrscheinlich, besonders da auchmitHin- 
zunahme aller übrigen noch ein Rest bei Notker 
übrig bleibt, für welchen die Quelle fehlt. Auch 
dieser Rest hat aber ganz wie das übrige Werk 
den Charakter einer Uebersetzung aus dem latei- 
nischen. 

Nun ist es aber kaum zu bezweifeln, dass das Brevia- 
rium den ächten Hieronymus in sich verarbeitet hat. Denn 
Ps. 93 enthält, wie schon oben (S. 14) gezeigt war, eine 
lange Stelle, welche nach Augustins ausdrücklichem Zeugnis 
aus Hieronymus' Feder stammt — und es wäre doch wunderbar, 
wenn der Compilator des Breviarium diese einzelne Stelle aus 
einer im übrigen von ganz andern Dingen handelnden Schrift 
Augustins entnommen hätte. Das Breviarium geht ferner häufig 
auf den hebräischen Grundtext zurück — und dies ist wieder 
Hieronymus' Art, welcher allein eine eingehende Kenntnis 
des hebräischen besass. Beda, welcher etwa die gleiche An- 
zahl Parallelstellen zu Notker liefert, wie das Breviarium, 
muss ebenfalls Hieronymus benutzt haben, da dessen Name 
mehrfach genannt wird. Das Breviarium und Beda 
enthalten alsoElemente des ächtenHieronymus. 

Wenden wir uns nun zu Notker zurück, so stehen wir 



I. HIERON YMUS' COMMENTAR. 21 

vor folgenden Möglichkeiten: Wenn Notker Ps. 105,34 seine 
Erklärung als aus Hieronymus entnommen bezeichnet, so hat er: 

1. entweder das Breviariura, welches zu dieser Stelle 
dem Sinne nach stimmt, für ein Werk des Hieronymus ge- 
halten und aus diesem geschöpft. In diesem Falle müssen 
wir noch eine oder mehre verlorene Quellen annehmen. Öder 

2. es liegt Notkers Werk eine dritte uns verlorene Quelle 
zu Grunde, welche er entweder für Hieronymus gehalten hat, 
oder welche an der entsprechenden Stelle Hieronymus citiert. 
Oder 

3. Notker hat aus dem ächten Hieronymus geschöpft, 
und die Uebereinstimmung einzelner Stellen mit dem Brevia- 
rium, Beda u. a. erklärt sich daraus, dass sie auf die gemein- 
schaftliche Quelle. Hieronymus zurückgehen. 

Da wir doch einmal unter allen Umständen eine ver- 
lorene Quelle für Notker voraussetzen müssen, so bleibt das 
einfachste die Annahme, dassNotker als dritte Quelle 
Hieronymus benutzt hat. Diese Quelle hat er, 
da sie sich nicht über alle Psalmen erstreckte, 
auch nicht für alle benutzen können. In der That 
reichen auch für zahlreiche Psalmen Augustin und Cassiodor 
als Quelle aus, wie ein Blick in die Quellen lehrt. Ob Notker 
die ausführlichen tractatus oder die commentarioli des Hiero- 
nymus zur Verfügung standen, dafür fehlt es in dem vor- 
handenen Material an jedem Anhalt. 

Einen erwünschten Beleg für die Benutzung des Hiero- 
nymus gibt uns Notkers Ps. 44. Nach Abzug des aus Aug. 
und Cass. geschöpften bleiben übrig : die zweite Hälfte von 2, 
die beiden Sprüche in 7, der Spruch in 32 und die ganze 
Eiklärung zu 37. Die Sprüche in 7 beziehen sich auf die 
Sacramente, der Spruch in 32 auf die Kirche. Dies stimmt 
überraschend zu dem, was Hieronymus comment. in Esaiae 
proph. c. 23 sagt: legimus in quadragesimo quarto psalmo, 
qui specialiter ad coniunctionem sponsi et sponsae, id est, ad 
deum salvatorem et ecclesiae pertinet sacramenta. Aehnlich 
so comment. in Ezechiel prophetae cap. 48. Die in der ep. 
ad Principiam enthaltene Auslegung desselben Psalms bezieht 
diesen nicht auf die Sacramente. 



22 EINLEITUNG. 

Ist Hieronymus Notkers dritte Quelle, so erklärt sich 
auch manches, was sonst räthselhaft bliebe. Sehen wir uns 
einmal Ps. 103, 37 an. Uerodius ist maior omnium uolati- 
lium, der überuuindet den dren. unde Izet in, unde bezMchenet 
potentes fortissimos. die ouh utttlon dtwnt renuntiationem sce- 
ctdi. unde hüsont in himele, Daz pilde lucchet ouh dara än- 
dere die uuMcheren sint, uuanda in iro zimberon liehet Bis 
zu den Worten Daz pilde ist das ganze offenbar aus einem 
Guss geschrieben. Aus Augustin oder Cassiodor ist diese Er- 
klärung nicht geschöpft, aber wir lesen im Breviarium: Ero- 
dius maior est omnibus volatilibus, qui aquilam vincit et com- 
edit. Damit hört die Uebereinstimmung mit Notker auf, 
und doch geht bei letzterem die Erklärung uno tenore weiter. 
Alles ist in bester Ordnung, wenn Hieronymus die gemein- 
same Quelle beider ist: dann hat Notker die vollständige 
Erklärung entlehnt, das Breviarium aber nur einen Theil 
derselben. Hierdurch wird zugleich ein Anhaltspunkt dafür 
gewonnen, welchen Text Hieronymus dem Tractate über 
diesen Psalm zu Grunde gelegt hatte : herodii ist eine Lesart 
des gallicanum, während im romanum noch das der Itala 
eigene fulicae steht; die versio iuxta hebraeos übersetzt 
ganz anders. 

Noch eine Frage will ich hier erledigen, welche, an 
sich etwas femer liegend, doch auf Notkers Quellen Licht 
zu werfen vermag. 

In Gregors — wahrscheinlich Gregors VIL, nicht des 
Grossen (vgl. praef. in Breviarium) — Commentar zu den 
psalmi poenitentiales findet s^ch eine Erklärung mit dem Zu- 
satz, dass dieselbe von Hieronymus stamme. Man nahm bis- 
her an, dass schon der Verfasser dieses Commentars das 
Breviarium für ein Werk des Hieronymus gehalten imd aus 
diesem geschöpft habe. Ich stelle die beiden Fassungen 
gegenüber : 

Ps. 50, 18. 
Breviarium. Gregor. 

Merito inter reliquas beati- Sunt Qnira plerique , qui 

tudines beatitudo haec con- etsi peccata sua fletibus pu- 
tinet principatum. beati, in- niunt, pauperes tamen op- 



I. HIERONYMÜS' COMMENTAR. 23 

« 

quit, pauperes spiritu, quo- primere potestatis suae do- 

niam ipsorum est regnum cae- minatione non cessant 



• • • 



lorum. qui non in vanitatibus 

saeculi inflantur, sed a deo 

accipiunt spiraculum vitae : 

atque contritionem anxii cor- 

dis in eum refundunt, qui 

pro nobis humilis factus est. 

vel multi habent cor contri- vel sicut beatus Hieronymus 

tum, sed non habent humi- hunc locum exponit, illi cor 

liatuni, quia plangunt, quod conterunt, sed non humiliant, 

fecerunt, et postea adipsum qui peccata quidem, quae 

reverti desiderant, quod antea commiserunt, deflent, sed ta- 

fecerunt, et de praeterito men eadem committere etiam 

nolunt poenitere. post fletum non timent. 

Möglich wäre es schon, dass Gregor aus dem Breviarium 
geschöpft hat, wenn nicht eins zu Bedenken Anlass gäbe. 
Trotz der geringen Anzahl psalmi poenitentiales — es sind 
ihrer sieben — stimmt Gregor mehrfach zu Notker, wo dieser 
"weder aus Aug. noch aus Cass. geschöpft hat. Dies ist der 
Fall Ps. 50,10, wo auch Beda die gleiche Erklärung gibt; 
Ps. 101, 16, wo zwar Aug. dem Sinne nach ähnlich erklärt, 
aber Gregor und Notker fast wörtlich stimmen (communi- 
cando, vgl. d. Quellen); Ps. 142, 12, wo Remigius ebenso er- 
klärt. Das heisst also: Gregor und Notker haben dieselbe 
verlorene Quelle benutzt, und diese Quelle ist auch von Beda 
und Remigius compiliert worden. Wir sind daher zu dem 
Schluss genöthigt, dass Gregor aus dem ächten Hieronymus 
geschöpft hat, und dass die Uebereinstimmungen zwischen 
ersterem und dem Breviarium aus der gemeinsamen Quelle 
Hieronymus herrühren. 

Es verdient endlich noch hervorgehoben zu werden, dass 
sich in den übrigen Commentaren des 11. und 12. Jh., ab- 
gesehen von Stellen, welche aus Aug. oder Cass. entnommen 
sind, sonst selten und soviel ich sehe nur da Uebereinstimmung 
mit Notker zeigt, wo dieselben aus dem Breviarium oder 
Beda geschöpft haben. 

Zur Feststellung dieser Resultate habe ich die mir zu- 



24 EINLEITUNG. 

gänglichen und oben aufgeführten Commentare sämmtlich 
verglichen, und ist mir nicht überhaupt ein älterer Commen- 
tar unbekannt geblieben, so hoffe ich, das aus dem über- 
lieferten für Notker zu gewinnende ans Licht gefördert zu 
haben. Die sich ergebenden Parallelstellen zu dem deutschen 
Commentar sind in die Quellensammlung aufgenommen, nicht 
als ob sie selbst als Quellen zu betrachten wären, sondern 
weil sie das Zugrundeliegen einer dritten Quelle und deren 
Beschaffenheit zeigen. 

Zweierlei geht aus der vorstehenden Untersuchung mit 
einiger Sicherheit hervor: erstens, dass Notker als 
dritte Quelle Hieronymus benutzt hat, und 
zweitens, dass des letzteren Commentar wahr- 
scheinlich noch Gregor demVII., schwerlich aber 
anderen Zeitgenossen desselben und späteren zu- 
gänglich war. 

Ausser den angeführten Quellen wird kaum eine weitere 
von Notker benutzt sein. Von dem Einfluss einer griechischen 
Vorlage zeigt sich nirgends eine Spur; da es aber doch 
möglich wäre, dass Notker solche in einer lateinischen Ueber- 
setzung benutzt hätte — es gibt deren alte, z. B. zum Ori- 
genes — , so habe ich die hauptsächlichsten griechischen Com- 
mentare, und zwar die des Origenes, Eusebius, Chrysostomos, 
Athanasius, auch des letzteren nsid ijTr/Qdcpr^g ^fjaXiuTn', den 
Commentar des Basilius, sowie die namenlosen bei Migne, 
ser. graec. LV, verglichen. Das Ergebnis war ein negatives. 

Mit Berücksichtigung dessen, was über das Verhältnis 
von Augustin, Hieronymus und Cassiodor zu einander gesagt 
ist, stellt sich demnach die Genesis des Notkerschen Commen- 
tars folgendermaassen dar: 



Angustin Hieronymus 




Cassiodor 



Notker 




I. EIGENES. 25 

Es handelt sich nun noch darum, ob unser Autor über- 
haupt etwas aus eigener Erfindung seinem Commentar ein- 
verleibt hat. 

Da ist zunächst zu bedenken, dass schon nicht vie' für 
ihn übrig bleibt, wenn man die erhaltenen Quellen vergleicht, 
und dann, dass dieser Rest noch mehr zusammenschrumpfen 
würde, wenn Hieronymus zur Vergleichung vorläge. 

Doch geben sich Ps. 28, 24; 80, 5; 89, 7; 103, 39 leicht 
als Gedanken eines sangallischen Autors zu erkennen; auch 
76, 14 scheint sich auf den Klosterbrauch zu S. Gallen zu 
beziehen. 

Der Vers aus Vergil (Aeneis I, 174), welcher sich am 
Schluss des 28. Psalms findet, könnte vielleicht bei Hiero- 
nymus vorgjlegen haben, wenigstens liebt dieser es, seine 
Commentare mit würdigen Sentenzen aus den classischen 
Dichtem auszustatten. 

Zwei Stellen, für welche ich keine Quelle anzugeben 
vermag, verdienen noch eine besondere Beachtung: die Ein- 
leitung zu den psalmis graduum und die leoninischen Hexa- 
meter im Anfange des 9. Psalms. 

Die Einleitung zu den Stufenpsalmen beginnt mit den 
Worten : Einen Judeum in stna uuis tmizzigen frägeta man, 
uuannan cantica graduum so genämot nuärin, Heinzel, 
Wiener Notker s. xlvi, meint, dass diese Stelle mit dem 
Juden, welcher zu Notkers Zeit sich in S. Gallen aufhielt 
(vgl. Dümmler in Hpts. Zs. XIV, S. 20), wol einen Zusammen- 
hang haben könnte. Möglich ist es, aber man nmss bedenken, 
dass das ganze doch zu sehr das Gepräge einer Uebersetzung 
aus dem lateinischen trägt, und dass der letzte Abschnitt 
auch nicht ein deutsches Wort enthält. 

Es liegt wol näher, hier an Hieronymus als Autor zu 
denken, welcher im Jahre 374 sich nach Chalcis zurückge- 
zogen hatte und dort, sowie auf einer zweiten Reise in 
den Orient zu Bethlehem theils von jüdischen Convertiten 
theils von Rabbinen in hebräischer Sprache und jüdischer 
Sitte sich unterweisen liess. Es ist also gar wol möglich, dass, 
wie die Einleitung zu Ps. 118 wö.rtlich aus Augustin, so die 
zu Ps. 119 ff. aus Hieronymus übersetzt ist. 



26 EINLEITUNG. 

Eine Stütze findet diese Annahme in dem, was Hiero- 
nymus comment. in ep. ad Galatas cap. II. kurz über die 
Stufenpsalmen bemerkt: siquidem quindeeim sunt carmina 
in psalterio, et quindeeim gradus, per quos ad canendum ad- 
scendunt deo, et in atriis eius consistendum iustus adseendit. 
Dies steht inhaltlich in völligem Gleichklang zu Notkers Ein- 
leitung. 

Die leoninischen Hexameter Ps. 9 lassen wegen ihrer 
kurzen epigrammatischen Form vermuthen, dass man in ihnen 
vielleicht ein dictamen diei debitum oder dictamen magistro 
(vgl. Dümmler, llpts. Zs. XIV, S. 3) zu sehen hat, welches als 
wolgelungen von dem Meister in seine Arbeit aufgenommen 
wurde. Metrische Uebungen waren damals in der S. Galler 
Schule allgemein beliebt, wie Eckehart, M.G. SS. II, 118, 1 25 
berichtet. Wenn man nicht Notker selbst für den Verfasser 
der fraglichen Verse halten will, so liegt es nahe an Ecke- 
hart IV zu denken, welcher sich viel mit Versemachen be- 
fasste und sich gewöhnlich der leoninischen Hexameter mit 
klingendem Reim bediente. (Dümmler a. a. 0. S. 8 u. 11). 

DIE QÜI:LLEN der wiener HANDSCHRIFT. 

An drei Stellen, welche Heinzel, Vorr. S. xxxv, an- 
gibt, weicht die Hs. W gänzlich von SG ab. Heinzel hat 
gewiss Recht, wenn er Lücken in der Vorlage und selbstän- 
dige Ergänzung des fehlenden durch einen Bearbeiter für 
diese Stellen annimmt (Vorrede S. xxxvii). Er hat ferner 
sehr scharfsinnig bemerkt, dass die Quellen lateinische und 
zum Theil dieselben gewesen sind, welche auch SG benutzte. 
In der That ist der ganze Abschnitt Ps. 107, 14 bis 108,24 
eine wörtliche Uebersetzung aus Cassiodor, viel mechanischer 
angefertigt, als es Notkers Art ist. Xur für Ps. 108, 6 und 
16 scheint auch Augustin eingesehen zu sein. 

Anders jedoch* ist es mit den beiden andern Ergänzungen 
Ps. 10,9—13,3 und Ps. 17,3—26. Hier bieten Augustin 
und Cassiodor nur zum Theil die Quelle; für den Rest^hat 
entweder des Verfassers eigene Erfindung gesorgt, oder es 
liegt noch eine dritte Quelle zu Grunde. Eine solche zu er- 
mitteln ist mir bisher nicht gelungen. 



I. DER LATEINISCHE TEXT. 27 

Das gesammte Quellenmaterial für den Wiener Notker 
ist am Schluss der entsprechenden Abschnitte in der Quellen- 
sammliing abgedruckt. 

DER PSALMTEXT N0TKER8 UND DER WIENER HS. 

Es bleibt noch festzustellen, welchen Psalmtext Notker 
seinem Werke zu Grunde gelegt hat. Die S. Galler Hs. 
wird uns wol denselben ziemlich rein erhalten haben, wenig- 
stens lassen sich Widersprüche zwischen Text und Commentar 
schwerlich nachweisen. 

Es fragt sich zuerst : ist Notker einem bestimmten Text 
gefolgt, oder hat er sich selbständig einen Text hergestellt? 
Sicher ist, dass sein Text zu keinem der überlieferten stimmt. 

Aber wie Notker sich in den Erklärungen an die Kirchen- 
väter anschloss, so kann man auch a priori sicher sein, dass 
er seinen Text auf anerkannte Autoritäten der katholischen 
Kirche stützte; und für den Text gab es nur eine Autorität, 
Hieronymus. 

Dieser hatte, um kurz die Geschichte des Psalmtextes 
zu skizzieren, auf Verlangen des Papstes Damasus die älteren 
lateinischen Versionen, welche man unter dem Namen der 
Itala zusammenfasst, einer Revision unterworfen, welche gerade 
für die Psalmen etwas eilig und flüchtig ausfiel (Hieron. 
praef. in libr. psalm.). Das Ergebnis wa^^ das sogenannte 
psalterium romanum, welches noch heute in der Peterskirche 
zu Rom gebräuchlich ist (vgl. Kaulen, Geschichte der Vul- 
gata S. 160). Hieronymus fühlte selbst das Bedürfnis nach 
einer sorgfältigeren Uebersetzung, und diese fertigte er zu 
Bethlehem, indem er sein Psalterium nach der Hexapla des 
Origenes corrigierte. Auf diese Weise entstand das psalterium 
gallicanum, so genannt, weil es zuerst in Gallien Eingang fand 
(Kaulen a. a. 0. S. 163). Dieser Text ist in die Vulgata 
aufgenommen, während den übrigen ursprünglich hebräisch 
verfassten Büchern des alten Testaments nach Beschluss des 
Tridentiner Concils die dritte Uebersetzung des Hieronymus 
zu Grunde gelegt wurde, welche unmittelbar aus dem liebräi- 



28 EINLEITUNG. 

sehen übertragen ist und gewöhnlich iuxta hebraeos genannt 
wird. 

Dass das gallicanum in die Vulgata aufgenommen wurde, 
mag darin seinen Grund haben, dass die Psalmen bei der 
endgültigen Feststellung des Textes bereits in einer bestimmten 
Form in aller Munde waren, während die Uebersetzung iuxta 
hebraeos einen ganz anderen Charakter trägt als die älteren Ver- 
sionen (Hieron. praef. in libr. psalm. ed. Vallarsius^ Bd. IX, 
S. 1155), und sonach nicht zu den hergebrachten Melodien passte. 

Notkers Text nun ist nicht der Italatexit des Augustin 
oder der dem gallicanum nahestehende Text des Cassiodor; 
der versio iuxta hebraeos steht Notkers Text sehr fern. Es 
kommen daher nur die beiden anderen Texte des Hieronymus, 
das gallicanum und romanum, in Betracht. Im allgemeinen 
stimmt Notkers Text zum gallicanum, die davon abweichenden 
Stellen aber sind aus Augustin und Cassiodor entlehnt. Gibt 
Notker die varia lectio an, so beruht dies regelmässig auf 
Angaben seiner Quelle. 

Wenn wir das gallicanum mit G, das romanum mit R, 
Augustin mit A und Cassiodor mit C bezeichnen, so ist deren 
Verhältnis gewöhnlich 

G, 8G (und W), meist auch C. 
A, häufig C, R. 
Ist dies nicht der Fall, so tritt fast ohne Ausnahme das Ver- 
hältnis 

G W 

A C R SG 
und diesem ähnliche ein. Das heisst mit Worten: Notker 
weicht oft zu Gunsten Augustins und Cassiodors 
vom gallicanum ab, und stimmt demnach häufig 
zum romanum, welches der Itala näher steht als 
das gallicanum; in diesemFalle setzt W die Les- 
art des gallicanum gewöhnlich wieder ein; da 
dies jedoch nicht immer durchgeführt ist, so ist 
klar, dass W noch unter dem Einflüsse des Textes 
von SG steht. Ps. 17,69 die Lesart in proelio findet sich 
beispielsweise nur in einigen Augustin-Hss., in SG und W, 
während G und R ad proelium lesen. 



I. DER LATEINISCHE TEXT. 29 

Den gesammten kritischen Apparat für den Text hier 
zu geben, verbietet mir der zugemessene Raum ; ich gedenke 
denselben gelegentlich in der Zs. f. d. A. zu veröffentlichen. 

Unter diesen Umständen kann man wol Heinzeis An- 
sicht nicht aufrecht halten, nach welcher Notkers Werk ein- 
mal seinen lateinischen Psalmtext verloren hat, welcher dann 
in W durch den vulgaten Text ersetzt wurde. Mit dieser 
Annahme bliebe das Vorhandensein der Itala-Elemente ganz 
unerklärt. Denn man kann doch unmöglich glauben, dass 
bei der hypothetischen Hinzusetzung des lat. Textes der Re- 
dactor von W aus dem deutschen Text sich an vielen Stellen 
die Itala-Lesart reconstruiert hat, er würde gewiss nicht immer 
das rechte Wort, sondern ein synonymum gesetzt haben (vgl. 
Braunes Rec. des Wiener Notker im lit. Centralbl. 1876 8. 1305 
und meine Bemerkungen zum W. N. in der Zs. f. d. A. Bd. 
XXII). 

Bisweilen scheint auch das romanum unmittelbar auf 
SG eingewirkt zu haben. Allerdings können diese Ab- 
weichungen vom gallicanum auf Rechnung der Hss. gesetzt 
werden, welche vielfachen Schwankungen unterliegen, beson- 
ders durch die von Kaulen a. a. O. hervorgehobene fromme 
Uebung des emendierens . Aber es ist auch möglich, dass 
Notker einen zweispaltigen Text, das romanum und gallicanum 
enthaltend, zur Hand gehabt hat. Ein solcher befand sich 
in S. Gallen, wie Delitzsch in seinem Commentar S. 29 Anm. 
erwähnt. Es ist dies der cod. 230 der öffentlichen Bibliothek 
zu Bamberg, ein psalterium gallico-romano-hebraico-graecum, 
im Jahre 909 von Salomon, Abt von S. Gallen und Bischof 
von Constanz, geschrieben. Kaiser Heinrich II. erhielt den 
Codex in 8. Gallen zum Geschenk und nahm ihn mit sich 
nach Bamberg. 

Der Grund, weshalb Notker vom gallicanum abwich, 
ist ganz klar : da die Erklärungen in seinen Quellen oft genug 
auf Wortklauberei beruhen, so hätte sich der Autor manche 
an sich gute Bemerkung müssen entgehen lassen, wenn er 
dem gallicanum gefolgt wäre. — 



30 EmLKITÜNG. 

II. 

DER ZWECK VON NOTKERS WERK. 

Die Psalmencommentare, welche aus dem Mittelalter auf 
unsere Zeit gekommen sind, sondern sich deutlich in zwei 
Gruppen: solche welche homiletischen Zwecken dienten, und 
solche welche für die Leetüre bestimmt waren, sei es als 
Erbauungsbücher, sei es zur Förderung der theologischen 
Wissenschaft. 

Wie man sich der Psalmen in der Kirche bediente, dar- 
über haben wir bestimmte Nachrichten: sie wurden beim 
Gottesdienst gesungen, bis später die Hymnen zum Theil an 
ihre Stelle traten (Isidorus Hisp. de ecclesiasticis officiis cap. 
V. und VI); andererseits aber hielt man Predigten über sie, 
so besonders Augustin, dessen Homilien über die Psalmen, 
wenn auch nicht alle in Wirklichkeit vorgetragen (vgl. seine 
Einleitung zu Ps. 118), doch in homiletischer Form ab- 
gefasst sind. 

Da Notker sich hauptsächlich auf Augustin stützte, so 
ist es wichtig zu erfahren, was für Andeutungen der letztere 
über den Gebrauch der Psalmen gibt. Vorausschicken will 
ich einen Bericht des Hieronymus, welcher in einem Briefe 
an Paulus und Eustochius schneibt : Omnes tamen psalmi quo- 
tidie in toto anno per ordinem psalli possunt secundum con- 
suetudinem ecclesiarum et monasteriorum. Denselben Gebrauch 
machte auch Augustin von den Psalmen, wie aus zahlreichen 
Stellen seines Commentars hervorgeht ; nur einige mögen hier 
folgen. Im Anfang des Ps. 86 sagt er: Psalmus, qui modo 
cantatus est, brevis est numero verborum, magnus pondere 
sententiarum. — Ps. 37, 1: opportune ad id, quod cantavi- 
mus ... — Ps. 38, I, 1 : psalmi huius, quem modo cantavimus, 
et tractandum suscepimus, titulus est . . . 

Jedoch scheint es, als habe Augustin oft den Psalm, 
welchen er sich zur Erklärung ausgewählt hatte, von einem 
lector lesen oder singen lassen, wie die folgenden Stellen 
zeigen: Ps. 138, 1 : Psalmum nobis brevem paraveramus, quem 
mandaveramus cantari a lectore; sed ad lioram, quantum 
videtur, perturbatus, alterum pro altero legit. — Ps. 46, 1 : 



II. ZWECK VON NOTKERS WERK. 31 

In hoc psalmo, quem cantatum audivinius. Der Vortrag des 
Bibeltextes durch lectores oder psalmistae war in der Kirche 
sehr beliebt (Isid. Hisp. de origine uiinistrorum cap. XI 
und XII). 

Man pflegte also die Psalmen in der Kirche zu singen 
und darüber Predigten zu halten ; und das letztere that nicht 
nur Notkers Quellenschriftsteller Augustin, sondern von den 
Griechen z. B. Basilius und Chrysostomos (für den letzteren 
bestreitet es Tillemont), und von den Lateinern schon vor 
Augustin dessen Lehrer Ambrosius. 

Aber bei weitem die grössere Anzahl der griechischen 
und lateinischen Commentare war für das Lesen bestimmt, 
so besonders der des Cassiodor, Hilarius Pictavensis, Beda, 
von griechischen der des Origenes, Eusebius u. a. Gerade 
die Psalmen waren im Mittelalter eine sehr beliebte Leetüre, 
nicht nur der Gelehrten, sondern auch der Laien. Liess doch 
die Kaiserin Gisela sich Notkers Psalmen für ihren Gebrauch 
in S. Gallen abschreiben, und Otfrid I, 5, 10 gibt der Jung- 
frau Maria den Psalter in die Hand, welchen sie unz in enti 
singt. 

In Bezug auf Notkers Commentar handelt es sich also 
darum: haben wir in ihm eine Reihe von Homilien zu sehen, 
wie der Autor solche in seiner Hauptquelle Augustin fand, 
oder liegt uns ein Werk vor, welches für die Leetüre und 
besonders für die Klosterschule bestimmt war, an deren Spitze 
Notker viele Jahre gestanden hat. Für die erste Ansicht hat 
sich Wackernagel mit grosser Bestimmtheit und scheinbar 
nicht anfechtbaren Gründen ausgesprochen, und ihm ist 
Heinzel im Wiener Notker gefolgt. Auch Scherer, Sitzungs- 
bericht der phil.-hist. Classe der Wiener Akademie LIII. 
S. 293 hat die Verwendung zu Predigten vorausgesetzt. 

Ich werde auf doppelte Art nachzuweisen suchen, dass 
Wackernagel geirrt hat : einmal negativ, indem ich die Gründe 
Waekernagels widerlege, und positiv, indem ich andere 
schwerwiegende Gründe für eine andere Ansicht beibringe. 

Wiickernagel argumentiert in den altd. Pred. u. Geb., 
Basel 1876, S. 323 folgender niassen: Aber gleich daneben 
stellt sich zu einer fast noch mehr als billigen Vergütung 



32 EINLEITUNG. 

das Hauptwerk Notkers, die Uebersetzung und Erklärung der 
Psalmen. Denn diese war nicht gleich anderen Büchern für 
das stille Lesen bestimmt, sondern wie 8. Augustinus über 
die Psalmen gepredigt hat (vgl. noch bei Notker den Eingang 
des 1 1 8ten), so hat auch Notker seine Verdeutschungen theils 
vielleicht als Tischreden, theils und gewiss beim Gottesdienst 
in der Klosterkirche vorgetragen. Nach Beendigung des 
88. Psalms heisst es: Explicit sermo secundus habitus per 
vigilias Sancti Cypriani. Hier ist ende dises psalmi, der ze 
zeuuein fnattinon Sancti Cypriani gebredigot uuard, und der 
38ste schliesst mit einem Zuruf an gegenwärtige Hörer: Hie 
laudate dominum, quoniam bonus psalmus.' 

Dieselbe Ansicht spricht Wackernagel auch in der 
Litteraturgeschichte (2. Aufl. 8. 106) aus, obwol er richtig 
dazu bemerkt, die Auslegung der Psalmen unterscheide sich 
in nichts von den erklärenden 8chriften Notkers. Heinzel 
8. XX stimmt Wackernagel völlig zu, und legt sogar der 
Einleitung zu Ps. 118 grösseres Gewicht bei, als dies selbst 
Wackernagel thut, welcher sich vorsichtig darüber ausdrückt. 
Wir wollen jene Stellen der Reihe nach betrachten. 

Zunächst Ps. 38 : Hie laudate dominum, quoniam bonus 
psalmus. Dies soll ein Zuruf an gegenwärtige Hörer sein. 
Allein mit solchen Argumenten würde auch bewiesen, dass 
das Breviarium an gegenwärtige Hörer gerichtet sei; denn 
wir lesen Ps, 107 in demselben: Rogo vos, diligenter animad- 
vertite ; und doch ist das Breviarium nichts als ein gedrängter 
und zum grossen Theil textkritischer Commentar. Das ein- 
fache Vorkommen einer Ermahnung beweist noch nicht, dass 
dieselbe an gegenwärtige Hörer gerichtet ist, und vollends 
in unserem Falle ist eine solche Auffassung wegen des hie 
sehr bedenklich. Denn eine Predigt mag wol mit nunc 
laudate dominum schliessen; hie kann aber nur bedeuten: an 
dieser 8telle, nachdem ihr den Psalm gelesen habt. Ueber- 
dies würde Notker wol eine Ermahnung in deutscher Sprache 
an die Gemeinde gerichtet haben, wenn er nicht tauben Ohren 
predigen wollte. Denn auf eine gelehrte Versammlung könnten 
doch wol die von Wackemagel vorausgesetzten Predigten 



11. ZWECK VON N0TKER3 WERK. 33 

nicht berechnet gewesen sein, da Notker dann mit weniger 
Mühe hätte lateinisch predigen können. 

Der ganze Zuruf an gegenwärtige Hörer stellt sich also 
heraus als ein Psalmvers (146, 1), welcher mit dem Zusatz 
hie an diese Stelle gesetzt ist. Der Vers steht übrigens in 
der Hs. W nicht, so dass es auch möglich ist, dass der 
Schreiber von SG ihn aus eigenem Antriebe an unserer 
Stelle eingeschaltet hat. 

Die zweite von Wackemagel angezogene Stelle ist der 
Schluss von Ps. 88 : Explicit sermo secundus etc. Wenn dies 
Notkers Worte wären, und wenn sie sich auf seinen Com- 
mentar bezögen, so wäre unzweifelhaft Wackernagels Ansicht 
richtig. Ich will zu erweisen suchen, dass die angeführten 
Worte eine andere Beziehung haben, und bin deshalb ge- 
nöthigt etwas weit auszuholen. 

Augustin hat seine Predigten über die Psalmen nicht 
nur in seiner Diöcese Hippo Regius gehalten, sondern viele 
auch gelegentlich in Utica, und besonders in Carthago (vgl. 
die Mauriner-Ausg. von 1730 Torr. S. IV). In Carthago 
hatte im Jahre 258 der Bischof Cyprian, welcher trotz des 
Edictes Valerians seine Gemeinde lange Zeit mit Umsicht 
geschützt hatte, infolge eines erneuten Edictes das Martyrium 
erlitten, und so war es ganz natürlich, dass er zu Carthago 
in Augustins Zeit einer besonderen Verehrung genoss : es war 
ihm eine Basilika geweiht, und auch die Stelle, wo er den 
Tod erlitten hatte, die mensa Cypriani, war ein viel- 
besuchter und verehrter Ort (die Belege unten S. 34). 

Augustin nun hat über eine grosse Anzahl von Psalmen 
zu Carthago gepredigt, sicher ist dies für Ps. 32, 36, 38, 50, 
55, 72, 80, 85, 86, 103. 146. Auch wo diese Predigten zu 
Carthago gehalten wurden, darüber bekommen wir Nachrichten 
theils in den Predigten selbst, theils duich alte Notizen zu 
denselben. Augustin scheint seine Gemeinde besonders gern 
an der schon genannten mensa Cypriani um sich versammelt 
zu haben ; ich schliesse dies aus seinem Nachwort zu Ps. 80 : 
Cras Uli habent, ut audivimus, mare in theatro, nos habeamus 
portum in Christo, sed quoniam perendino die, id est, quarta 
sabbati, non possumus ad mensam Cypriani convenire, quia 

QF. XXIX. 3 



34 EINLEITUNG. 

festivitas est sanctorum martyrum, crastino ad ipsam mensam 
conveniamus. — 38, 1 : Habitus Carthagine ad meDsam Cypriani, 
eine handschriftliche Notiz. Was es mit dieser mensa Cypriani 
für eine Bewantnis hatte, darüber gibt uns Augustin selbst 
Auskunft. Ps. 80, 4 heisst es : Hoc est, quod vos et ad illam 
inensam beati martyris exhortati sumus. Zu beati martyris 
nun lautet die Anmerkung der Mauriner : Scilicet ad mensam 
Cypriani martyris, nominatim designati postea n. 23. nempe 
apud Carthäginem, quo loco martyrium consummavit Cypria- 
nus, 'in eodem loco', inquit Aug. serm. 113 de diversis c. 2, 
*mensa deo constructa est, quae mensa dicitur Cypriani, non 
quia ibi est unquam Cyprianus epulatus, sed quia ibi est im- 
molatus.' Aber auch in der Basilika des Cyprian, in welcher 
der Heilige bestattet war, hat Augustin gepredigt, wofür 
folgendes als Beleg diene. Ps. 32, I, 5: Nonne id egit in- 
stitutio in nomine Christi vigiliarum istarum, ut ex isto loco 
citharae pellerentur. Zu vigiliarum istarum die Anmerkung 
der Mauriner: Consule sermonem 311, cap. 5, ubi haec ipsa 
res luculentius refertur; eoque ex loco, uti et ex proxime 
subsequenti enarratione n. 9 intelleges, hos de XXXII psalmo 
tractatus habitos fuisse in ecclesia, ubi Cypriani martyris cor- 
pus iacebat. — Ps. 36: ßecenti sermone commendavimus 
caritati vestrae , et deum esse possessionem nostram et nos 
esse possessionem dei. Dazu die Anmerkung: Id sane com- 
mendavit supra pag. 203 et 204 in 2 super 32. psalmum 
sermone habito apud Carthäginem in basilica S. Cypriani: 
qua in civitate hos quoque super 36. psalmum sermones 
pronuntiatos fuisse intelleges variis ex locis. 

Für zwei Predigten Augustins können wir mit ziem- 
licher Sicherheit annehmen, dass sie am Cyprianstage gehalten 
sind: die über Ps. 72 und 85. Zu der ersteren machen die 
Mauriner die Anmerkung: Sermo ad plebem habitus forte 
an. 411 in pervigilio S. Cypriani. Dies wird geschlossen 
aus der ep. 140 ad Honoratum c. 5. n. 13. Es muss aus- 
drücklich dabei betont werden, dass in der ganzen Predigt 
der Name Cyprians nicht genannt wird. Für Ps.. 85 gibt 
Augustin selbst Andeutungen. Er sagt daselbst : Contristatus 
est beatüs Cyprianus in passione, modo consolatus est in 



II. ZWECK VON NOTKERS WERK. 35 

Corona . . . . si modo pugnamus contra nos, quamvis geramus 
domum somni carnem istam, et vigilamus in bis luminaribus, 
et solemnitas ista dat nobis animum vigilandi. Daraus ziehen 
die Herausgeber mit Eecht den Schluss: Sermo ad plebem 
in pervigilio solemnitatis forte S. Cypriani et apud Cartha- 
ginem babitus. 

Auch sonst erwähnt Augustin den heiligen Cyprian in den 
Psalmen, z. B. 36, III, 13: Etsi dicit sententiam proconsul 
in Cyprianum: alia est sella terrena, aliud tribunal caelorum. 

Aber für seine Zuhörer bedurfte es gar nicht der aus- 
drücklichen Nennung des Namens; es genügte den martyr zu 
nennen, um verstanden zu werden, da für die Carthager da- 
mals Cyprian der Märtyrer nur' t^toyriv war. So ist, wie wir 
oben sahen, Ps, 32 in der Basilika des Cyprian vorgetragen 
worden ; wenn nun Augustin in seiner Erklärung dieses Psalmes 
sagt ex illis ovibis missis in medium luporum et memorias 
martyrum celebramus; locus iste, quando martyris beati cor- 
pus percussum est, lupis plenus erat' : so konnte bei martyris 
beati' kein Zuhörer an einen anderen denken, als an Cyprian, 
und die Mauriner haben mit gutem Grunde als Anmerkung 
dazu gesetzt: Cypriani. 

Wir sehen also den Namen Cyprians in Augustins 
Psalmen immer wiederkehren und mit der carthagischen Ge- 
meinde in engster Verbindung. Und nun steht bei Notker 
am Ende des Ps. 88: explicit sermo secundus habitus per 
vigilias S. Cypriani. Unwillkürlich drängen sich gleich eine 
Menge Fragen auf: wo ist die erste Predigt, welche am 
Cyprianstage gehalten wurde? Denn bei Notker findet sich 
keine Andeutung, dass vielleicht der ganze Psalm in zwei 
Predigten zerlegt war. Was in aller Welt hat das Kloster 
S. Gallen und Notker mit Cyprian zu schaffen, und vor allem, 
wie käme Cyprian dort gerade zu einer so besonderen Ver- 
ehrung, dass an seinem Tage gleich zwei Predigten gehalten 
worden wären? 

Alle diese Fragen finden eine genügende Beantwortung 
aus Augustin. Dieser nämlich hat über den fraglichen Psalm 
zwei Predigten gehalten, überdies an einem Märtyrertage, 
und wenigstens die erste früh am Morgen. Die zum Titel 

3* 



^ 



36 EINLEITUNO. 

gesetzte Notiz lautet bei Augustin: Habitus matutinis horis 
in martyrum quorundam celebritate; und zur zweiten Predigt: 
habitus eodem die cum superiori sermone. Die Andeutungen 
hierfür liegen im Text der augustinischen Auslegung selbst; 
denn n. 10. heisst es : tu dominaris potestati maris. nam quid 
fjBcit mare saeviendo, nisi diem, quem hodie celebramus? 
martyres occidit, semina sanguis sparsit, seges ecclesiae puUu- 
lavit .... (n. 27 :) martyres nostri, quorum natalitia celebra- 
mus, sanguinem suum propter haec credita et nondum visa 
fuderunt. 

Am Ende der beiden augustinischen Predigten wäre also 
ein explicit sermo secundus* ganz am Platze ; denn dass Cyprian 
von Augustin nicht namentlich aufgeführt wird, könnte nicht 
auffallen, da auch Ps. 72, wie oben hervorgehoben wurde, 
ganz dieselbe Erscheinung bietet. Wenn wir matutinis 
horis so verstehen wollen, dass die Predigt als eine so- 
genannte matutina gehalten wurde, so differiert diese Angabe 
nicht sehr von habitus per vigilias: der Unterschied 
zwischen matutina und vigiliae liegt darin , dass letztere die 
ganze Nacht hindurch dauerten, erstere vor Sonnenaufgang 
in diluculo stattfanden (Isid. de origine officiorum cap. XXII 
u. XXIII), und so konnte bei Notker sogar per vigilias durch 
ze zuuein mattinon erklärt werden. 

Erinnern wir uns nochmals, dass Augustin über Ps. 88 
zwei Predigten am Märtyrertage, die erste sicher, die zweite 
vielleicht in der Morgenfrühe gehalten hat, und dass Cyprian 
für die carthagische Gemeinde der Märtyrer /.av t%o/rjv war, 
so kann es kaum einem Zweifel unterliegen, dass Notker 
jene für seinen Commentar höchst seltsame Bemerkung in 
seinem Exemplar des Augustin vorfand. Solche historische 
Notizen haben die alten Augustin-Hss. thatsächlich gehabt, 
z. B. der cod. Corbeiensis zu Ps. 44: III nonas Septembris 
quarta feria sermo habitus in basilica ßestituta de Psalmo 
XLIV/ wo die anderen Hss. gar keine Bemerkung enthalten. 
Aus dem geringen Interesse, welches, sie im Vergleich zu 
dem Autor selbst boten, ist es erklärlich, dass diese Be- 
merkungen zum Theil verloren gegangen sind. Ich denke 



II. ZWECK VON NOTKERS WERK. 37 

man kann getrost künftig zu Augustins 88. Psalm hinzusetzen : 
habitus per vigilias S. Cypriani. 

Wenn es nun ziemlich sicher ist, dass Notker die frag- 
liche Notiz aus Augustin herübergenommen hat, so entsteht 
die weitere Frage : wie kam er dazu ? Notkers Klostergenossen 
und Schüler haben sicher gewusst, dass sie im wesentlichen 
ein EKcerpt und eine Verdeutschung Augustins vor sich 
hatten, denn dieser wird hinreichend oft citiert; dem Leser 
wäre jene Bemerkung also sehr wol verständlich gewesen; 
aber wahrscheinlich hat der Verfasser doch auch sein Werk 
in der Schule erklärt, und dann ist es wol eine Notiz für 
den Lehrer, dazu bestimmt, den Zuhörern Aufschluss über 
das historische des Quellencommentars zu geben. Und doch 
könnte eine solche Beziehung auf die lateinische Quelle, wie 
man sie im vorliegenden Falle annehmen müsste, noch an- 
gezweifelt werden , wenn man nicht • einen positiven Beweis 
dafür beibringen kann, dass in der That in Notkers Commentar 
Dinge stehen, welche sich nicht auf diesen selbst, sondern nur 
auf die lateinische Quelle beziehen können; diesen Beweis 
liefert uns aber die Einleitung zu Ps. 118, welche trotz der 
darüber stehenden Worte Verba Sancti Augustini' von Heinzel 
wenigstens als Beleg für den homiletischen Charakter des 
Werkes beigebracht wird. Ich stelle die deutsche und lateinische 
Fassung einander gegenüber. 

Augustin Notker 

Psalmos omnes ceteros. Alle diS andren salmen. 

quos codicem psalmorum no- die an demo saltere stänt 
vimus continere, quod ec- 
clesiae consuetudine psal- 

terium nuncupatur, partim irrähta ih iimiueder. dictan- 
sermocinando in populis, do. aide fore diSn Hüten 
partim dictando exposui, do- sermocinando. 
nante domino , sicut potui : Disen salmen centesimum 

psalmum vero centesimum octavum decimum frista ih 
octavum decimum , non tam ni^ so fSrro umbe sina Ungl 
propter eins notissimam Ion- di& männoUh uueiz. so mnbe 
gitudinem, quam propter eins sina tiSß. . dii unmanige 
profunditatem paucis cognos- uuizzen. 



88 



EINLEITUNG. 



cibilem differebam. et cum 
molestissime ferrent fratres 
mei eiu8 soliua expositionem, 
quantum ad eiusdem corporis 
psalmos pertinet, deesse opus- 
culis nostris, meque ad hoc 
solvendum debitum vehemen- 
ter urgerent, diu petentibus 
iubentibusque non cessi : quia 
quotienscunque inde cogitare 
tentavi, semper vires nostrae 
intentionis excessit. 



So dö mine bniodera 



quanto enim videtur apertior, 
tanto mihi profundior videri 
solet; ita ut etiam quam sit 
profundus, demonstrare non 
possem. aliorum quippe, qui 
difficile intelleguntur, etiamsi 
in obscuritate sensus latet, 
ipsa tamen apparet obscuri- 
tas: huius autem nee ipsa; 
quoniam talem praebet super- 
ficiem, ut lectorem atque audi- 
torem non expositiorem neces- 
sarium habere credatur. et 
nunc quod tandem ad per- 
tractionexn eins accedo, quid 
in eo possim, prorsus ignoro : 
spero tamen, ut aliquid pos- 
sim, adfuturum atque adiu- 
turum deum. sie enim fecit 
in Omnibus, quaecunque suf- 
ficienter, cum prius mihi ad 
intelligendum vel explican- 
dum difficilia ac pene im- 
possibilia viderentur, exposui. 



mih pdten unde mir gebüten 
daz ih min uuerch fölletdte. 
unde ih in follerihtoti an 
disemo scUmm. dd tudüa ih 
tar längo äna. uuanda so 
ofte ih dar ana sttidnt tin- 
chen. so über uuag er mineti 
sin. Ih ne mag sär gesdgen 
sina ti^. uuanda er so filo 
unsemftero ist so filo er 
sSmftero manne dünchet 
An dihi änderen die unsemfte 
sint. skinet toh daz. 



aber diser birget iz. sd ferro, 

daz sin lector unde sin 
aüditor, ne uuänet an imo 
dürft sin expositionis. 

Vndenu ne mag ih uuizzen 
ziio gändo, unde sin begin- 
nendo, utiaz ih dar dna ge- 
tuöe, Ih trtlen aber Götes 
helfo hiSr also dnderesuudr. 



dar mih ouh iteuuaz tiiöhta 
impossibile ze gerecehene, 
unde ih iz doh kerdhta. 



II. ZWECK VOJJ NOTKERS WERK. 39 

statui autem per sermones Ih haho aber uuülen serinor- 

id agere, qui proferantur in nes fort Hüten dar uz ze 

populis, quas Graeci liuXiaq mdchonne. dii greci homüias 

voeant. hoc enim iustius Mizent. Dar sie sich kesd- 

esse arbitror, ut conventus minont dar dunchet mir reht. 

ecclesiastici non fraud^ntur 

etiam psalmi huius intelli- sinn intellegentiam ze dffe- 

gentia, cuius iit aliorum de- nonne. 

lectari assoleot cantilena. sed 

sit hucusque prooemium : iam Dara zuö faho ih nü. 

de ipso est loquendum, de 

quo istuc visum est prae- 

loquendum. 

Das ist nichts als eine Uebersetzung, welche abgesehen 
von wenigen Auslassungen das Original nicht nur, mit König 
Alfred zu reden, andgit of andgiete, sondern word be worde 
widergibt. Wie man daraus beweisen will, dass Notkers 
Psalmen Homilien sind, ist nicht einzusehen; Notker müsste 
in geradezu lächerlicher Weii^e alles dem Augustin nach- 
gemacht haben: er müsste den 118. Psalm zuletzt von allen 
erklärt haben — man begreift nicht recht warum; er müsste 
seine Klosterbrüder ersucht haben, ihn zur Erklärung dieses 
Psalmes anzutreiben ; er müsste vorgeben, dass die Erklärung 
ihm Schwierigkeiten gemacht habe, während doch gerade 
in diesem -Psalm in höherem Maasse als in den meisten 
übrigen fast kein Wort steht, welches nicht aus Augustin 
geschöpft wäre. Aber Notker hat selbst dafür gesorgt, dass 
man ihm später nicht absurdes zutraue, durch den Zusatz: 
verba Sancti Augustini, und das allein dürfte wol eine Be- 
rufung auf die nachfolgenden Worte unmöglich machen. 
Gerade diese Einleitung und die Bemerkung am Schlüsse des 
88. Psalms beweisen durch ihre Beziehung auf andere Schriften 
recht deutlich, was Notker mit seinem Commentar im Sinne 
gehabt hat. 

Doch ich werde positive Beweise dafür beibringen, dass 
Notkers Zweck ein gelehrter war, wie auch R. v. Räumer, 
über d. Einfl. d. Christenthums auf d. ahd. Sprache S. 243, 
annehmen möchte. Ausdrückliche Selbstzeugnisse Notkers 



40 EINLEITUNG. 

sowie zahlreiche iBnere Gründe lassen keinen Zweifel daran 
aufkommen. 

Sehen wir uns einmal den Briöf an, welchen Notker 
an den Bischof von Sitten schrieb (Hattemer III, S. 8). Der 
Bischof hatte Notker aufgefordert, irgend eine Arbeit, wie 
es scheint über Musik oder Metrik (artibus illis renun- 
tiavi), zu unternehmen, und letzterer entschuldigt sich nun 
in seinem Antwortschreiben, dass er durch die Sorge für seine 
Klosterschule allzu beschäftigt sei, um der Aufforderung seines 
Freundes nachkommen zu können. Er zählt die wissenschaft- 
lichen Arbeiten auf, welche er unternommen habe, damit er 
den Schülern ein besseres Verständnis derjenigen Werke er- 
öffnete, welche sie in der Schule zu lesen hätten. Und diese 
ecclesiastici libri et praecipue quidem in scholis 
legendi nennt er: zuerst bearbeitet er eine Anzahl profaner 
Werke, nach diesen wendet er sich zu theologischen, vollendet 
den Psalmencommentar und beginnt den Job, dessen Bearbeitung 
von neuem durch weltliche Schriften unterbrochen wird. Immer 
spricht der Verfasser von seinen wissenschaftlichen Arbeiten, 
nicht ein Wort von Predigten. Nach dem Briefe zu urtheilen wird 
er auch schwerlich viel Zeit zum predigen gehabt haben. Ein 
zweites Zeugnis findet sich bei Notker Ps. 93,28: SiA dir 
sdbo lector (Uso) uuieo Augustinus chide. An einen lector 
als Gehülfe beim Gottesdienst (siehe oben S. 31) ist natürlich 
hier nicht zu denken, da dieser nur das Amt hatte, den Bibel- 
text der Gemeinde mit Ausdruck vorzutragen, mit der Aus- 
legung aber gar nichts zu thun hatte (vgl. Isidor a. a. 0.); 
lector bedeutet hier schlichtweg Leser des Commentars. Das 
sind zwei Selbstzeugnisse, denen gegenüber Wackernagels 
Gründe hinfällig würden, selbst wenn die von ihm angezogenen 
Stellen nicht eine andere Erklärung schon gefunden hätten. 
In dem Briefe an den Bischof Von Sitten spricht Notker aus, 
dass er die Psalmen für die Elosterschule erklärt habe, am 
angeführten Orte in den Psalmen wendet er sich ausdrücklich 
an den Leser und verweist ihn auf Augustin. 

Endlich will ich noch auf die inneren Gründe aufmerk- 
sam machen, welche den gelehrten Zweck der Psalmen er- 
kennen lassen. 



II. ZWECK VON N0TKER8 WERK. 41 

Die Einleitung zu den psalmi graduum ist eine Ab- 
handlung, deren letzter Abschnitt in lateinischer Sprache ge- 
schrieben und demnach für den kirchlichen Vortrag ganz 
ungeeignet ist. Nachdem nun die fünfzehn Stufenpsalmen 
erklärt sind, steht am Ende derselben (Ps. 133): explicit de 
XY. Psalmis Graduum. So schlieaet man keine Predigt oder 
Tischrede, sondern ein Buch oder einen Abschnitt desselben. 
Es zeigt sich hier ganz deutlich, dass der Verfasser eine 
fortlaufende Leetüre seines Werkes im Auge gehabt hat; 
denn der Einwand, dass vielleicht über diesen Abschnitt nicht 
gepredigt ist, wol aber über andere, kann sich nach dem, 
was aus der Vergleichung der Einleitung des Ps. 118 mit 
Augustin hervorgeht, auf gar nichts stützen. 

Sehr häufig ferner •verweist Notker auf Erklärungen, 
welche er früher in anderen Psalmen oder auch in demselben 
gegeben hat. So heisst es Ps. 107, 25 : Vnde er bringet ze 
niihte unsere fienda. Quinquagesimus nonus psalmtis (deus 
repulisti) säget iz foUeghlicMr. Und der Verfasser fügt nicht 
hinzu, wie in diesem Psalm die Sache auseinandergesetzt ist, 
sondern überlässt es dem Leser, die bezeichnete Stelle nach- 
zuschlagen. Ps. 105, 1 lesen wir: Älleluia ist duh hür. 
uuanda also Götes kenäda skSin in electis suis (an stnen 
iruieMitin). föne dien der Srero psalmus sdgeta, so ne gebrüht 
iro oüh in amaricantibtis (an dien iiuer tuonten) föne diSn 
nu gesungen sol uuerden. Durch das öuh gleich im Anfange 
bezieht sich der Verfasser auf den vorausgegangenen Psalm 
104, wo er über Alleluia gehandelt hatte mit den Worten: 
AUeluia ist hebreum. latine chit iz. Laudate dominum (lobont 
got). Wieder wird der Leser also zum Nachschlagen ver- 
anlasst. Ps. 107,3: Stant üf psalterium unde cythara. daz 
sint miracvla (uuünder) unde passiones (uüizze). also dar 
fdre stat in quinquagesim^ VI psalmo. Dort hat Notker die 
Sache eingehender behandelt. Ps. 58, 1 : Disen sahnen sang 
Dauid, do saul santa, unde sin hus pesazta. daz er in dar 
irsludge. Der dnder tiil disses tituli (förezeichenis) ist fore 
gesäget. Ueber diesen anderen Theil des Titels handelt 
Notker zwei Psalmen vorher, nämlich am Anfang von Ps. 56. 
Ps. 40, 1 : Er chad föne imo selbemo an demo forderen sal- 



42 EINLEITUNG. 

men. Augustin sagt an der entsprechenden Stelle *dicentem 
in alio psalmo'; und so musste er in einer. Predigt sagen, 
welcher nicht der Ps. 39 unmittelbar vorangegangen war. 
Notker jedoch konnte, in der Voraussetzung, dass sein Buch 
einer fortlaufenden Leetüre diente, auf den vorhergehenden 
Psalm, verweisen, wo sich die Stelle findet (39,38). Aehn- 
liche Verweisungen finden sich noch Ps. 13, 9; 21, 36 ; 45, 1 ; 
56,25; 57,1; 78,1; 79,12. 

Alle die angeführten Stellen beweisen, dass Notkers 
Werk für die Leetüre bestimmt war. Dazu kommt noch, 
dass der ganze Commentar von grammatischen, rhetorischen, 
geographischen und naturwissenschaftlichen, selbst sprach- 
vergleichenden Bemerkungen voll ist, Bemerkungen, welche 
in einer Predigt oder geistlichen- Tischrede der damaligen 
Zeit nun und nimmer Platz finden durften. Zwar sind zu 
allen Zeiten vereinzelte antiquarische Bemerkungen in Pre- 
digten aufgenommen, so auch bei Augustin; aber es wurden 
doch stets daran geistliche Betrachtungen geknüpft (vgl. d. 
Quelle zu 102, 8). Die antiquarischen Notizen bei Notker 
sind jedoch selten von mystischer Auslegung begleitet und 
dabei so zahlreich, dass sie gerade das ganze Werk zu einem 
wissenschaftlichen machen. 

Gelehrte Bemerkungen finden sich besonders an folgenden 
Stellen; grammatisch-rhetorische: Pö. 28 amSchluss; 31, 17; 
34,29; 43,42; 77,24; 77,67; 80,5; 138,36; sprachverglei- 
chende: 89,7 und 103,39^; naturwissenschaftliche; über 

^ Wir können Notker billigerweise den ersten deutschen Spraeh- 
vergleicher nennen, und er hat sich als verständiger Beobachter ge- 
zeigt. Wenn noch heute selbst nördlich der Curia Raetorum Vumonsch' 
gesprochen wird, so ist anzunehmen, dass zu Notkers Zeit das roma- 
nische bis in die Nähe von S. Gallen geherscht hat. Es wäre wunder- 
bar, wenn die Geistlichen der damaligen Zeit nicht romanisch verstanden 
hätten, wie dies das Interesse des Klosters erforderte, welches aus der 
Umgegend seine Kräfte heranziehen musste — sind doch noch heute, 
wo das deutsche fast allgemein dort verstanden wird, die Geistlichen 
des ladinischen kundig. Dazu beweist Ps. 89,7 ziemlich sicher, dass 
Notker Kenntnis des vulgär-romanischen besass. In Bezug auf roman. 
descent = 1000, welches er als üblich angiebt, ist zu bemerken, dass 
das heutige räto-rom. nicht mehr eine Form * desckts^hient aufzuweisen 



II. ZWECK VON NOTKER8 WERK. 43 

Steine: 118, q, 12; 147, 11 ; über Thiere : 31, 16, 17 ; 44, 21 ; 
101, 12, 13, 14; 103, 37, 39; 146, 14; über Heilkunde : 50, 15. 

Alle diese wissenschaftlichen Bemerkungen deuten ß.uf 
einen gelehrten Zweck hin, ebenso wie die zahlreichen Inter- 
linearglossen, welche, rühren sie auch nicht alle von Notker 
her (vgl. meinen Aufsatz zum Wiener N. in der Zs. f.- d. Alt. 
Bd. XXII), doch beweisen, dass Notkers Werk auch später 
wissenschaftlichen Zwecken diente. 

Endlich war bei Besprechung des augustinischen Com- 
mentars darauf hingewiesen, dass Notker gerade diejenigen 
Partien seiner Vorlage übergeht, welche specifisch Predigt- 
zwecken dienten. 

Ich fasse das' Ergebnis folgendermaassen zusammen: 
Es giebt keinen Grund, welcher beweist, dass Notkers Psalmen- 
erklärung eine Reihe von Homilien ist. Zwei gewichtige 
Selbstzeugnisse des Verfassers dagegen bekunden, dass er 
einen wissenschaftlichen Zweck verfolgte, und zwar, dass er 
seinen Commentar für die Leetüre bestimmt hat. Diese Be- 
stimmung geht auf das deutlichste hervor aus den zahlreichen 
Verweisungen innerhalb des Werkes. 

N.otkerS Psalmen sind die wissenschaftliche, 
für Schulzwecke bestimmte Arbeit eines Gelehr- 
ten, und deshalb mit des Verfassers übrigen er- 
klärenden Schriften in eine Reihe zu stellen. 

Noch ein paar Worte zur litterarischen Würdigung des 
Werkes seien mir gestattet. 

hat, wie sie nach Notkers Angabe wol lauten müsste — man sagt 
milli. Aber Notkers ausdrückliches Zeugnis können wir nicht an- 
zweifeln, und descent (wol decem centum, nicht decies centum) ist auch 
durchaus nicht auffälliger, als das schriftfrz. quatre-vingt und soixante-dix. 
Für die Möglichkeit eines alten descent spricht auch der Umstand, dass 
die hunderter im dortigen roman. zum Theil durch wirkliche Oompo- 
sition gebildet werden: tschient = 100, dtios = 2, irais = 3, aber 
duatsjhient ^ 200, trajatschient -= 300, in der Engadiner Mundart. 
Jedenfalls muss man Notkers Scharfsinn anerkennen, welcher ihn bei 
der Gegenüberstellung von rom. uncent, dtw^nt, fercent (Ps 89,7) mit 
deutschem einhunt, zweihunt, triuhunt auf das richtige und nahe an 
das Gesetz der Lautverschiebung brachte, welches ja au<3h Fr. Junius 
zuerst für die Gutturalreihe erkannte. 



44 EINLEITUJ^G. 

Ein eigenthümliches Denkmal des deutschen Geistes 
kann man in Notkers Psalmen nicht sehen, nachdem einmal 
festgestellt ist, dass es so gut wie ganz aus lateinischen 
Quellen geschöpft ist. Aber Notker durfte nicht anders ver- 
fahren; denn er lag nicht im Kampf und Widerspruch mit 
der Kirche und ihren Lehren, wie dies bei Gerhoh von 
Reichersberg der Fall war (vgl. S. 5) ; er war vielmehr selbst 
Lehrer eines strengkatholischen Klosters, dazu angestellt, recht- 
gläubige und gehorsame Priester heranzubilden, und musste 
daher in althergebrachter Weise auch sein Werk auf die Tra- 
dition der grossen Kirchenlehrer stützen. Dies brachte der Orga- 
nismus der Hierarchie mit sich : er, der gelehrte Aristoteliker 
hätte es sich andernfalls schon müssen gefallen lassen, wenn 
ihn sein vielleicht minder gelehrter Abt zurechtgewiesen hätte. 
So stellt sich Notker uns als ein fleissiger, nicht über den 
Geist seiner Zeit hinaus wirkender Gelehrter dar. Was aber 
seine Psalmen für uns weit über ähnliche compilatorische 
Werke des Mittelalters erhebt, das ist das Gewand, in wel- 
chem der alte Gelehrte sie uns hinterlassen hat : sie sind das 
erste gelehrt-theologische Werk in hochdeutscher Sprache. 
Und damit mag es entschuldigt werden, wenü ich dem Werk 
eine so umfangreiche Arbeit gewidmet habe. Wenn man 
mit den Quellen in der Hand Notker auf dem mühevollen 
Wege begleitet, den er durchmessen hat, um aus einer fast 
unerschöpflichen Masse von Stoff, welcher ihm in drei grossen 
Quellen vorlag, das für seinen Zweck brauchbare heraus- 
zuschälen, dann wird man Achtung bekommen vor dem Fleisse 
eines Mannes, der mit der Mühe der Auslegung diejenige des 
Uebersetzens in eine für wissenschaftliche Zwecke noch nie 
vorher gebrauchte Sprache verband. Notkers Psalmen werden 
uns allezeit ein ehrwürdiges Denkmal deutsches Fleisses bleiben. 



DIE QUELLEN. 



Bei der Zusammenstellang der Qaellen habe ich nach Möglich- 
keit nur diejenigen Worte herausgenommen, welche für Notker unbe- 
dingt als Quelle dienten. Unrermeidlich jedoch war es, ein grösseres 
Stfick abzudrucken, an solchen Stellen, wo Notker den Gedanken des 
Originals mit wenigen Worten widergibt. Hinter jedem Abschnitt 
habe ich die Quelle angegeben und dabei folgende Abkürzungen an- 
gewendet: 

A = Augustin, ^ 

C = Cassiodor, 
Br = Breviarium, 
B = Beda, 
R = Remigius, 
H = Haymo Halberstatensis, 
Rf = Rufinus Aquileiensis, 
G = Gregor ius tVIIP), 
AI = Alcuin. 
Den Text Augustins gebe ich nach der Bened.-Ausg. von 1730, Cassio- 
dor nach Garetius, das Breviarium nach Yallarsius, Beda nach der 
Ausgabe Coloniae 1688, Gregor nach der Ausg. Paris. 1C40, Remigius 
nach der Ausgabe Coloniae 1536, Rufinus nach Yallarsius 1745, Haymo 
und Alcuin nach Migne. 



PSALM I. 

I. Sicut homo terrenus, qui uxori consensit deceptae a 
serpente,' ut dei praecepta praeteriret. A. 

3. non fere quisquam est, qui careat amore dominandi 
et humanam non appetat gloriam. pestilentia est enim mor- 
bus late pervagatus et omnes aut pene omnes involvens. A. 

6. in tempore suo, id est, postquam clarificatus est re- 
surrectione et adscensione in caelum. tunc enim spiritu sancto 
misso apostolis et eis in fiducia sui confirmatis et directis in 
populos fructificavit ecclesias. A. 

7. et folium eius non decidet, id est, verbum eins non 
erit irritum. A. 

8. quae omnia videlicet accipienda sunt fructus et folia, 
id est, facta et dicta. A. 

10. et quia homo terrenus, quando inflatur seductorio 
vento superbiae, de soliditate terrae viventium quasi pulvis 
abiicitur, quia sua levitate ad firmamentum mandatorum se 
teuere non potuit, merito pulvis dicitur, qui tamquam sub- 
stantia tenuis vitiorum flatibus ventilatur. C. 

II. impii non resurgent in iudicio, id est, resurgent 
quidem, sed non ut iudicentur, quia iara poenis certissimis 
destinati %sunfc. A. — de bis enim dictum est: impius iam 
iudicatus est. B. 

12. peccatores autem non resurgunt in consilio iustorum, 
id est, ut iudicent, sed forte ut iudicentur. A. 

13. novit viam iustorum, id est, approbat opera eorum. B. 

PSALM II. 

1. Quattuor membris psalmi huius species decora for- 
mata est. in primo loquitur propheta de Judaeis propter 
passionem Christi. C. 

2. pro eo dictum est, utquid, ac si diceretur, frustra. 
non enim impleverunt, quod voluerunt,üt Christus extingue- 
retur. A. 



48 DIE QUELLEN. 

3. adstiterunt, non praesentiam significat, sed voluntatem. 
nam passionem domini constat coram regibus omnimodo non 
fuisse. reges autem terrae Herodem vult intellegi, qui per- 
sequendo dominum necavit infantes. alterum vero Herodem 
nepotem eius, qui Pontio Pilato in salvatoris nece consensit. 
merito ergo adstitisse dicti sunt, qui saerilegis mentibus con- 
sentientes in uno scelere convenerunt. prineipes autem de 
pharisaeis dicit. . . . convenerunt in unum, in unam volun- 
tatem, non in unum conventum. C. 

4. eorum namque ad Christum pertinet et ad apostolos 
eius. C. — demus operam, ut non nos alliget, neque im- 
ponatur nobis christiana religio. A. 

5. nihil herum tamen sapere oportet carnaliter, quasi 
aut buccis deus irrideat, aut naso subsannet. A. 

6. ira ergo dei vocatur retributio peccatorum .... tune 
loquetur, illud tempus significat, cum iudieare venerit mun- 
dum. C. 

7. dicta sunt domini salvatoris. C. — Sion autem, si 
speculationem. ut quidam interpretantur, significat, nihil magis 
quam ecclesiam debemus accipere .... ergo iste sensus est, 
ego autem constitutus sum rex ab eo super ecclesiam sanctam 
eius; quam montem appellat propter eminentiam et firmi- 
tatem. A. — praedicans praeceptum domini : quod fecit evan- 
gelium docens. C. 

8. hodie, quia praesentiam significat, atque in aeterni- 
tate nee praeteritum quidquam est, quasi esse desierit, nee 
futurum, quasi nondum sit; sed praesens tantum, quia quid- 
quid aeternum est, semper est. A. 

9. hoc per habitum dicitur formamque servilem, ex eo 
quod filius est virginis. quidquid enim in tempore accepit 
Christus, secundum hominem ea, quae non habebat, acquiret. 
hie enim iubetur, ut petat secundum naturam inferiorem et 
accepta possideat. C. 

11. reges eos in virga ferrea: in inflexibili iustitia. A. 

12. id est, conteres in eis terrenas cupiditates. A. 

13. propheta loquitur. C. — nunc inteliegite iam reges, 
id est, iam valentes regere, quidquid in vobis servile atque 
bestiale est; et iam valentes pugnare, non quasi aerem cae- 
dentes, sed castigantes vestra corpora et servituti snbiicientes. A. 

15. servite domino in timore: ne in superbiam vertat, 
quod dictum est, reges, qui iudicatis terram. A. 

17. et pereatis de via iusta, id est, a coelesti rege 
Christo. C. 

18. cum exarserit in brevi ira eius, beati omnes, qui 
confidunt in eo, id est, cum vindicta venerit. A. 



PSALM III., IV. 49 

PSALM III. 

1. Tarn scilicet multiplicati sunt, ut etiam de numero 
discipulorum non defuerit, qui numero accesserit persequen- 
tium. A. 

3. manifestum est, quod nisi desperarent resurrectunm), 
non utique occiderent. A. 

4. secundum hominem dicitur deo. A. 

6. id est, non corporis voce, quae cum strepitu verberati . 
aeris promitur, sed voce cordis, quae hominibus silet, deo 
autem sicut clamor sonat. A. — de monte, id est, de divini- 
tatis excellentissima summitate. C. 

7. non inconvenienter animadverti potest, quod positum 
est, ego, ad significandum, quod sua voluntate mortem susti- 
nuit .... somnum autem pro morte positum innumerabiliter 
scripturae continent. A. — soporatus sum, securam significat 
pausationem; non sicut impii, qui in morte quatiuntur, quos 
inquietat iugiter conscientia peccatorum: sed soporatio ista 
fuit sacri corporis beata dormitio. C. 

8. natura enim humanitatis per se non potuisset propria 
virtute resurgere, nisi eam divina omnipotentia suscepisset. C. 

9. nam quod dicit: non timebo, non significat, se non 
esse moriturum, sed mortem formidare non poterat, quam 
triduanam et mundo profuturam esse praesciebat. C. 

13. accipiamus dentes, verba maledica. A. 

14. nemo de se praesumat, quoniam domini est, salvos 
facere de morte peccati. A. 

PSALM IV. 

1. Per totum psalmum verba sunt sanctae matris ec- 
clesiae. C. 

2. tribulatio est enim, quae dilatat semper ecclesiam, 
quando eodem tempore confessores fiunt, martyres coronantur 
totaque turba iustorum contritionibus semper augetur. C. 

4. saltem usque in adventum, inquit, filii dei vester 
error duraverit: quid ergo ultra graves corde estis? A. 

5. Arguuntur itaque illi, qui idolorum turpissimo amore . 
flagrabant .... istud autem mendacium idola significat, quae 
tale nomen merito susceperunt, quia contra dignitatem veri- 
tatis erecta sunt. C. 

6. sed interpositum diapsalma vetat istam cum superiore 
coniungi. sive enim hebraeum verbum sit, sicut quidam volunt, 
quo significatur, fiat, sive graecum, quo significatur intervallum 
psallendi ; ut psalma sit, quod psallitur, diapsalma vero inter- 
positum in psallendo silentium : ut quemadmodum sympsalma 
dicitur vocum copulatio in cantando, ita diapsalma disiunctio 

QF. XXIX. 4 



50 DIE QUELLEN. 

earum, ubi quaedam requies disiunctae contiiiuationis osten- 
ditur: sive ergo illud, sive hoc, sive aliud aliquid ait, certe 
illud probabile est, non recte continuari et coniungi sensuiu, 
ubi diapsalma interponitur. A. 

7. quem, nisi eum, quem suscitavit ab inferis, et in 
cäelo ad dexteram eoUocavit? increpatur ergo genus huma- 
num, ut ad eum setandem ab huius mundi amore convertat. A. 

8. cum clamavero, dicit, id est, cum bonis operibus 
divinitati supplicavero. C. 

9. quod duobus modis intellegi potest: aut etiamsi ira- 
scimini, nolite peccare, id est, etiamsi surgit motus animi, 
qui iam propter poenam peccati non est in potestate, saltem 
ei non consentiat ratio et mens, quae intus re^enerata est 
secundum deum, ut mente serviamus legi dei, si adhuc carne 
servimus legi peccati: aut, agite poenitentiam, id est, irasci- 
mini vobis ipsis de praeteritis peccatis, et ulterius peccare 
desinite. A. 

10. quae dicitis in cor^Jibus vestris, subauditur, dicite: 
ut sit plena sententia, quae dicitis in cordibus vestris, dicite : 
id est, nolite esse populus, de quo dictum est, labiis me ho- 
norant, cor autem eorum longo est a me. A. 

11. uam compunctione quadam animarum fit optata 
conversio: ac si diceret, deserite pravas cogitationes vestras, 
antequam scelera perpetretis. C. 

12. sacrificate sacrificium iustitiae et sperate in domino, 
id est, recte vivite, et sperate donum spiritus sancti, ut vos 
veiitas, cui credidistis, illustret. A. — et sperate in domino, 
ut vitam bonam spes felicior subsequatur. non enim hie 
pleno recipere possumus .... sed sperare docemur in do- 
mino, ut in futuro promissa salutaria consequamur. C. 

13. de ipsa futura vita, quae nobis promittitur. A. 

14. hoc lumen est totum hominis et verum bonum, 
quod non oculis sed mente conspicitur .... homo enim 
factus est ad imaginem et similitudinem dei. A. 

15. dedisti laetitiam in cor meum. non ergo foris 
quaerenda est laetitia. A. 

16. sed homines temporalia sectantes. qui certe multi 
sunt, nihil aliud noverunt dicere, nisi, quis ostendit nobis 
bona? cum vera et certa bona intra semetipsos videre non 
possint. itaque consequenter de bis rectissime dicitur, quod 
adiungit: a tempore frumenti, vini et olei sui multiplicati 
sunt. A. 

16. ergo ista dei non habent peccatores: sed sua, id 
est, terrena, unde corpus vivat, non anima perfruatur. C. 

17. in id ipsum quippe dicitur, quod nulla rerum vi- 



PSALM IV., V. 51 

cissitudine comuiutatur : sed ipsum in se permanens incom- 
mutabili perennitate consistit. C. 

18. Singular is itaque spes est ecclesiae in membris suis, 
quia sola recipiat regnum dei, quod Babyloniae populus non 
potest adipisci. C. 

PSALM V. 

1. Intellegitur ergo ecclesia, quae accipit hereditatem 
vitani aeternam. A. 

2. bene ostendit, quis iste sit clamor, quam interior de 
cordis cubili sine strepitu corporis perveniat ad deum: quando- 
qiiidem vox eorporalis auditur, spiritalis autem intellegitur. A. 

5. peracta ergo crroris mci nocte, et discedentibus te- 
nebris, quas mihi peccatis meis feci, exaudies vocem meam. A. 

6. ecclesia enim, qüae se cognoscit habuisse tenebras 
peccatorum. et de nocte mundi istius congregatam, tunc se 
exaudiri merito credit, cum in lucem coelestis conversationis 
eruperit. C. 

7. si enim deus esset, qui vellet iniquitatem, posset 
etiam. ab iniquis videri. A. 

8. ostendit eos in iudicio domini generaliter esse ven- 
turos. C. 

9. nam licet eum carnaliter tantum videant, quos reatus 
involvit, sicut scriptum est: videbunt in quem compunxerunt, 
iuxta ipsum tamen habitare nequeunt, qui gehennae crucia- 
tione damnandi sunt. C. — tamen non permanebunt aliqui 
ex ipsis ante oculos tuos, id est, in gloria. unde dictum 
est: tollatur impius, ne videat gloriam dei. B. 

10. illi tantum in iudicio damnabuntur, qui usque ad 
finem vitae suae crimine se nefando commaculant. C. 

11. sed hie significat haereticos, qui loquentes menda- 
cium sequacium animas perdiderunt. C. 

12. abominabitur, significat omnes, quos superius dixit 
a regno domini reddendos extraneos. C. 

13. in multitudine miserationis, fortasse in multitudine 
hominum perfectorum et beatorum dicit. A. — nam cum 
ipsa ecclesia hie domus sit domini, tamen potest per unumquem- 
que beatum dicere, qui eins raembra sunt, Jerusalem futuram 
se nihilominus intraturam. C. 

14. et fortasse ob hoc addidit, in timore tuo, quod 
magnum est praesidium procedentibus ad salutem. cum autem 
quisque pervenerit, fiet in eo quod dictum est, consummata 
dilectio foras mittit timorem. A. 

15. in tua iustitia autem, non in ea, quae videtur ho- 

minibus. nam et malum pro malo reddere, iustitia videtur. A. 

4* 



52 DIE QUELLEN. 

18. quomodo ergo potest esse in ore eorum veritas, 
quorum cor fallitur de peccato et poena peccati? A. 

19. bene autem addidit, patens: quod si clausuni esset, 
minus foeteret. C. 

• 20. aliud in corde tenebant, aliud in sermone poUice- 
bantur. Br. 

21. prophetia est, non maledictio. A. 

22. decidere enim proprie dicitur, qui spei suae amissione 
fraudatur. C. 

23. expelluntur ergo impii ab illa hereditate, quae in- 
tellegendo et videndo deum possidetur. . A. 

26. ipsa ergo erit aeterna exsultatio. cum templum dei 
fiunt iusti: et erit gaudium ipsorum, ifse incola eorum. A. 

27. et bene in te, tamquam possidentes hereditatem, 
de qua titulus psalmi est. A. 

28. ne quis adscribat meritis suis, quod tributum bene- 
dictione constat auctoris. C. 

29. bona siquidem voluntas creatoris, quae nos inefFa- 
bilibus muneribus replet, dicta est scutum, quod revera 
nos protegit et praemia decora concedit. C. 

PSALM VI. 

1. Visum est autem nonnuUis diem iudicii significare, 
id est tempus adventus domini nostri, quo venturus est, iu- 
dicare vivos et mortuos. qui adventus, computatis annis ab 
Adam, post Septem annorum millia futui us creditur : ut septem 
annorum millia tamquam septem dies transeant, deinde illud 
tempus tamquam dies octavus adveniat. A. 

3. nam qui arguitur, id est, accusatur, metuendum est, 
ne in finem habeat damnationem. A. 

7. quousque, subaudiendum, differs. C. 

8. eripe animam mcam, ab imminenti scilicet supplicio. 0. 
10. hoc est esse immemorem dei, legem eins et prae- 

cepta contemnere: ut infernum dixerit caecitatem animi, 
quae peccantem, id est, morientem excipit et involvit. A. 

13. lectus est hoc loco appellatus, ubi requiescit animus 
aeger et infirmus, id est in voluptate corporis et in omni 
delectatione saeculari. A. 

21. ut, sicut ille suscepit veniam, ita et inimicos eius 
carnales ad domini gratiam redire contingat. C. 

22. erubescant et conturbentur omnes inimici mei : 
ut de peccatis suis agant poenitentiam. A. 

PSALM VIL 

1. Cum David a filio suo Abessalom crudeli hello pre- 
meretur, amicura suum Chusi fecit pro dignoscendo consilio 



PSALM Vir. 53 

ad eius castra migrare: ut quidquid adversus eum ageretur, 
sibimet secretius indicaret. nam et ipsum nomen praedictam 
indicat causam. Chusi enim, patre Aiigustino docente, inter- 
pretatur silentium .... sie dominus noster in medio Judae- 
orum silentium misit, cum mysteria sanctae incarnationis 
assumpsit .... hunc ergo psalmum ad similitudinem Chusi 
de futuro mysterio domini propheta cantavit, quia sicut David 
filii sui Abessalom a se geniti et educati iniustam persecutio- 
nem pertulit, ita dominus liberati a se populi atque nutriti 
furorem detestabilis praesumptionis sustinuit. C. 

2. causam suam propheta trahens in futurum mysterium 
domini salvatoris, cui etiam nomen ipsum David mysticis 
interpretationibus congruenter adscribitur: in prima divisione 
ex sua persona dominum deprecatur .... quamvis propheta, 
Abessalom filii sui causa videatur e se proposita, de universis 
tarnen inimicis se supplicat debere liberari, ab spiritualibus 
maxime nequitiis, quas convenit studiosissime praecaveri: 
quia carnales hostes corpus impetunt, spirituales vero animas 
necare contendunt. libera a peccato, eripe a diabolo. C. 

3. dum non est, qui redimat, neque qui salvum faciat: 
id est, ne ille rapiat, dum tu non redimis, neque salvum 
facis. si enim deus non redimat neque salvum faciat, ille 
rapit. A. 

4. retribuebant enim Saul atque Abessalom malum, qui 
ab ipso prius acceperant pietatis officium. C. 

5. diabolus autem, quas animas persecutus comprehen- 
derit, possidebit. A. 

6. sie enim de animabus efficit, ut actus earum terrena 
faciat contagione maculari. C. 

7 vult enim eam solidam habere in conscientia coram 
deo, ubi nulla iactantia est ... . ista soliditas in pulverem 
deducitur, si per superbiam quisque contemnens secreta con- 
scientiae, ubi solus deus hominem probat, velit apud homines 
gloriari. A. 

8. non adversus homines haec precatur, sed adversus 
diabolum et angelos eiuij. A. 

9. fines dixit ipsam possessionem, ubi vult deum exal- 
tari potius. id est, honorari et glorificari quam diabolum. A. 
— verum haec vindicta, quae dicitur ira, in diabolum potius 
debet adverti, qui toties punitur, quoties ab eo peccator 
subiugatus eripitur. C. 

10. id est, quia humilitatem praecepisti, humilis appare ; 
et tu prior imple, quod praecepisti. A. 

11. congregatio enim populorum, sive credentium sive 
persequentium potest accipi. A. 

12. regressus ergo in altum propter congregationem po- 



54 DIE QUELLEN. 

pulorum misit spiritum sanctum: quo impleti praedicatores 
evangelii orbem terrarum ecclesiis impleverunt. A. 

13. sive enim in altum regressus est, cum post resur- 
rectionem adscendit in coelum, bene sequitur, dominus iudicat 
populos : quia inde venturus est iudicare vivos et mortuos. A. 

15. consummetur, inquit, perfieiatur, secundum illud, 
quod est in apocalypsi, iustus iustior fiat. et sordidus sor- 
descat adhuc .... dirigit iustum in ipsa conscientia coram 
se, ubi nullus hominum videt, sed solus ille, qui perspicit 
quid quisque cogitet et quid quemque delectet .... videt 
igitur curas nostras, qui serutatur cor; videt autem fines 
curarum, id est, delectationes, qui perscrutatur renes: ut 
cum invenerit, non ad concupiscentiam carnis, neque ad con- 
cupiscentiam oculorum, neque ad ambitionem saeculi, quae 
omnia transeunt tamquam umbra, inclinari curas nostras, sed 
ad gaudia rerum aeternarum sustoUi, quae nuUa comrautatione 
violantur, dirigat iustum scrutans corda et renes deus. A. 

16. hie autem iustum auxilium est, quia iam iusto tri- 
buitur. A. 

17. ipse iustus, qui reddet unicuique iuxta opera sua. 
ipse fortis, qui ,etiam persecutores impios, cum sit potentissi- 
mus, pro nostra salute toleravit. ipse longanimis, qui etiam 
ipsos, qui persecuti sunt, non statim post resurrectionem ad 
supplicium rapuit, sed sustinuit, ut se aliquando ad salutem 
ab illa impietate converterent: et adhuc sustinet, servans ul- 
timo iudicio ultimam poenam. A. 

19. arcum ergo istum, scripturas sanctas libenter acce- 
perim, ubi fortitudine novi testamenti, quasi nervo quodam, 
duritia veteris flexa et edomita est. A. 

20. sed quia non sagittas tantum, sed etiam vasa mortis 
dixit in arcu dominum parasse, quaeri potest, quae sint vasa 
mortis, an forte haeretici ? . . . malo enim voto per peccatum 
lefjentes, male coguntur intellegere, ut ipsa sit poena pec- 
cati. A . 

21. sagittae, id est, apostoli, qui ardentibus, hoc est 
desiderantibus, animis in modum sagittarum praecepta salu- 
taria transmiserunt. C. 

22. parturivit iniustitiam plebs Judaica, cum videret 
dominum pro salute humana miracula facientem, et de eins 
potius exitio cogitavit .... peperit iniquitatem, quando 
dixit: crucifige crucifige. C. 

24. hie Caput nostram animam debemus accipere .... 
Vertex quoque dictus est, quod dextra laevaque vertat ca- 
pillos, qui significat capitis summitatem. q- am rationem 
esse non immerito dixerimus. C. — ubicunque enim libido 
dominatur, ratio premitur et subiugatur. B. 



PSALM VIII. 55 

PSALM VIII. 

1. In finem significare dominum salvatorem, quarti tituli 
expositione iam not um est. C. — torcularia ergo possumus 
accipere ecclesias, eadem ratione qua et aream intellegimus 
ecclesiara. quia sive in area sive in torculari nihil aliud 
agitur, nisi ut fructus ab integumentis purgentur .... agitur 
enim nunc, ut non loco, sed affectu interim separentur boni 
a malis, quamvis simul in ecclesiis, quantum attinet ad cor- 
poralem praesentiam, conversentur. aliud autem erit tempus, 
quo vel frumenta in horrea vel vina in cellas segregentur. A. 

2. ecclesia vetus .... primo ingressu laudes Christi 
domini laeta decantat. C. — ut iste sit sensus, domine, qui 
es dominus noster, quam te admirantur omnes qui ihcolunt 
tcrram. A. 

3. quando dominus Christus resurgens a mortuis sedet 
ad dexteram patris. C. 

4. unde infantes et lactentes illi intellegendi sunt, qui 
propter rudimenta et infantiam fidei escam non capiunt for- 
tiorem: sed doctrina teneriori nutriuntur. ut is'e sit sensus: 
non solum a perfectis, qui te omnino intellegunt, es lauda- 
bilis, sed etiam ab incipientium et parvulorum ore praedi- 
caris. C. 

5. sicut faciunt haeretici universi. A. — cum a Judaeis 
prohiberentur infantes, ne laudes domino personarent, putan- 
tibus aliquid pueriliter fieri, quod a tali aetate videbatur 
assumi, tunc ille respondit: num legistis, ex ore infantium 
et lactentium perfecisti laudem? C. 

6. ut destruas inimicum et defensorem. quem nisi hae- 
retfcum? nam et ipse est inimicus et defensor, qui fidem 
christianam cum oppugnet, videtur defendere. A. — inimicum 
vero et defensorem Judaeum perfidum specialiter dicit, qui 
dum deum patrem se putat defendere, filio existit inimicus. C. 

7. quoniam videbo, inquit, caelos opera digitorum tuo- 
rum: id est cernam et intellegam scripturas, quas operante 
spiritu sancto per ministros tuos conscripsisti. A. 

9. cum despectu pronunciandum est, id est, fragilis 
et caducus, Adae sequax, qui in veteri peccato permixtus, 
socia pravitate conclusus est. C. 

10. filius igitur hominis primo visitatus est in ipso ho- 
mine dominico, nato ex Maria virgine. A. 

11. hinc iam domini salvatoris humilitas narratur et 
gloria. minoratus est enim non necessitate ministratoria, sed 
pietatis suae spontanea vohmtate, sicut apostolus ait: semet- 
ipsum exinanivit formam servi accipiens. sequitur: paulo- 
rainus ab angelis; quia crucem pro omnium salute suscepit. 
ex ea siquidem parte Creator angelorum minor factus est 



56 DIE QUELLEN. 

angelis. bene autem dixit: paulominus, quia etsi mortale 
corpus assumpsit, tarnen peccata non habuit. C. 

12. nee terrena videtur excepisse, nee supera. C. ■ 

13. nam et alio loco dieit: adorate eum omnes angeli 
eiu8. C. 

14. boves autem praedieatores designant. C. — nisi 
oves et bovesf intellegamus animas sanetas, vel innocentiao 
fruetum dantes. A. 

15. pecora enira campi congruentissime accipiuntur 
homines in earnis voluptate gaudentes; ubi nihil arduum, 
nihil laboriosum, adseendunt. Campus est enim etiam lata 
via, quae ducit ad interitum. A. 

16. vide nunc etiam volucres caeli, super bos, de quibus 
dicitur: posuerunt in caelum os suum .... intuere etiam 
pisces maris, hoc est curiosos .... propter torculariorum 
itaque significationem, subiecta sunt pedibus eius non solum 
vina, sed etiam vinacia: non solum scilicet oves et boves, 
id est, sanctae animae fidelium, vel in plebe, vel in ministris; 
sed insuper et pecora voluptatis, et volucres superbiae, et 
pisces curiositatis. A. 

PSALM IX. 

1. Ganitur itaque iste psalmus pro occultis unigeniti 
filii dei. quamobrem, quoniam duos adventus domini credi- 
mus, unum praeteritum, quem Judaei non intellexerunt, al- 
terum futurum, quem utrique speramus, et quoniam iste, 
quem Judaei non intellexerunt, gentibus profuit: non incon- 
venienter accipitur de hoc adventu dici, pro occultis filii, ubi 
caecitas ex parte Israel facta est, ut plenitudo gentium in- 
traret. duo etiam iudicia insinuantur per scripturas, si quis 
advertat, unum occultum, alterum manifestum, occultum nunc 
agitur .... occultum itaque iudicium est poena, qua nunc, 
unusquisque hominum aut exercetur ad purgationem, aut 
admonetur ad conversionem, aut si contempserit vocationem 
et disciplinam dei, excaecatur ad damnationem. iudicium 
autem manifestum est, quo venturus dominus iudicabit vivos 
et mortuos .... quocirca in hoc psalmo observanda sunt 
occulta filii, id est et humilis eius adventus. quo profuit gen- 
tibus, cum caecitate Judaeorum; et poena, quae nunc occulte 
agitur, nondum damnatione peccantium, sed aut exercitatione 
conversorum aut admonitione, ut convertantur, aut caecitate 
ut damnationi praeparentur, qui converti noluerint. A. 

2. totus hie psalmus a persona prophetae depromitur. 
C. — non in toto corde confitetur deo, qui de Providentia 
eius in aliquo dubitat; ... et sie omnia ad divmae provi- 



PSALiM IX. 57 

dentiae regiraen referantur, quae stulti quasi casu et temore 
et nulla divina administratione fieri putant. A. 

3. narrat omnia mirabilia dei, qui ea non solum in 
corporibus palara, sed in animis invisibiliter quidem, sed longe 
sublimius et excellentiua fieri videt. nam terreni homines 
et oculis dediti magis mirantur resurrexisse in corpore mor- 
tuum Lazarum, quam resuiTexisse in anima persecutorem 
Paulum. A. 

4. non iam in hoc saeculo, non in voluptate contrecta- 
tionis corporum, nee in palati et linguae saporibus nee in 
suavitate odorum. A. 

6. quamvis multos inimicos habuerit,- tarnen hie modo 
Saulem convenienter advertimus. C. 

9. sedisti super thronum, qui iudicas aequitatem, quia 
resuiTOxisti a mortuis, et adscendisti in caeliim, et sedes ad 
dexteram patris. A. 

10. increpasti gentes et periit impius. convenientius 
hoc domino Jesu Christo dici, quam ipsum dieere accipimus. 
qui» enim alius increpavit gentes, et periit impius, nisi qui 
posteaquam adscendit in caelum, misit spiritum sanctum, quo 
completi apostoli, cum fiducia praedicarent verbum dei et 
peccata hominum libere arguerentP qua increpatione periit 
impius, quia iustificatus est impius et factus est pius. A. 

12. cuius autem inimici, nisi diaboli frameae defecerunt? 
A. — civitates autem dicit destructas, populos infideles ultima 
domini Christi manifestatione convictos, quorum pectora dia- 
bolus in hoc saeculo tamquam suae civitatis moenia possi- 
debat. C. 

14. utquid ergo freniuerunt gentes, et populi meditati 
sunt inania adversus dominum et adversus Christum eins? 
nam dominus in aetemum permanet. A. 

15. paravit, cum iudicatus est, sedem suam. per illam 
enim patientiam homo caelum adquisivit, et deus in homine 
credentibus profuit. et hoc est occultum filii iudicium. A. 

16. et ipse item palam iudicabit orbem terrarum in 
aequitate, id est, meritis digna distribuet. A. 

17. non quemadmodum iudicant homines, qui corda fion 
vident, a quibus plerumque deteriores absolvuntur, quam 
condemnantur: sed in aequitate et cum iustitia dominus iudi- 
cabit, testimonium perhibente conscientia, et cogitationibus 
accusantibus seu defendentibus. A. 

18. pauper ille dei est, qui terrena cupiditate vacuatus, 
coelesti desiderat largitate ditescere. C. 

20. et sperent in te omnes, qui noverunt nomen tuum. 
item dominus dicit ad Moysen, ego sum qui sum: et dices 
filiis Israel, misit me qui est, sperent ergo in te, qui cog- 



58 DIE QUELLEN. 

noscunt nomen ttium: ne sperent in his rebus, quae tem- 
poris volubilitate praeterfluunt, nihil babentes, nisi erit et 
fuit. A- 

22. ipse habitat in Sion, quod interpretatnr speculatio 
. . . . agimus autem spoculationem, ut perveniamus ad visio- 
nem. A. 

23, psallite, quia hoc est revera illi psallere, universis 
gentibiis eins mirabilia nuntiaie. C. 

24. sequitur, sanguinem martyrum ab impiis persecuto- 
ribus esse requirendum. C. 

25. non est oblitus claraorem pauperiim: id est, non 
ut putatis, oblitus. est. A. 

26. humilitatem igitur suam de inimicorum superbia 
supplicat aestimari. C. 

27. liberatus ergo ex Ulis portis mortalibus, in istis 
portis ecclesiae, quae beatitudinem tribuunt sempiternam, pro- 
nuntiatiirum se laudes domini pollicetur. C. 

28. huc usque est claraor pauperum, quem non oblitus 
est dominus . . . . a salutari tuo, quod est dominus noster 
Jesus Christus. A. 

29. animadverte, quemadmodum servetur poena pecea- 
tori de operibus suis, et quemadmodum qui voluerunt per- 
sequi ecclesiam, in ea corruptione sint fixi, quam se inferre 
arbitrabantur. nam interficere corpora cupiebant, cum ipsi 
in anima morerentur. A. 

32. convertantur peccatores in infernum, id est, dentur 
in manus suas, cum eis parcitur, et illaqueentur delectatione 
mortifera. A . 

33. quia cum non probaverunt deum habere in notitia, 
dedit illos deus in reprobum sensum. A. 

34. qui videtur nunc in oblivione esse, cum peccatores 
felicitate huius saeculi florere existimantur, et iusti laborare. A. 

36. cum de ßne saeculi propheta tractaret, adventum 
antichristi cordis illuminatione prospexit, et periculi magni- 
tudine perterritus, magna voce proclamavit: exurge domine, 
non praevaleat homo. ipse est enim homo pessimus, quem 
hutnana non potest sustinere conditio : in quo tanta erit ver- 
sutia vel potestas, ut sola domini virtus eius possit superare 
nequitiam. C. 

37. gentes etiam petit celerrimo adventu iudicari, quae 
cum ipso saevissimo scelera magna facturae sunt. C. 

38. constitue, domine, legislatorem super eos. videtur 
mihi antichristum significare. A. 

39. sciant gentes, quoniam homines sunt : ut qui nolunt 
liberari a filio dei et pertinere ad filium hominis, et esse 



PSALM IX. 59 

filii hominum, id est noyi homines, serviant homini, id est 
veteri homiüi peccatori. A. 

40. ille ad tantum culmen inanis gloriae venturus cre- 
ditur, tanta ei licebit facere« et in omnes homines et in sanctos 
dei, ut tunc vere nonnulli infirmi arbitrentur deura res huma- 
nas neglegere. A. 

42. tunc magis pauper ad Studium virtutis accenditur, 
quia dum viderit peccatorem nimis exaltatum, facile novit 
esse casurum; et avidius ad humilia tendit, unde se exal- 
tandum potius esse confidit. C. 

43. comprehenduntur in consiliis quibus cogitant, id est, 
vincula illis fiunt prava consilia sua, quae eos trahunt in 
interitum. R. 

44,45. verum iste, qui adulantium falsitate deceptus, 
in magnam se superbiam dominationis evexerit, quod propiie 
de antichristo datur intellegi, qui fallentium catervis eo usque 
perducitur, ut se non solum regem terrenum, sed etiam rerum 
omnium praedicet deum. C. 

50. et omnium inimicorum suorum dominabitur. ita 
enim traditur, quod reges omnes superaturus sit, et solus 
regnum obtenturus. A. 

51. est et alius intellectus; si de generatione mortali 
ad aeternitatis generationem se venire non posse vanus et 
erroris plenus animus arbitratur, nisi artibus malis: quod 
quidem etiam de Simone diffamatum est, cum sceleratis ar- 
tibus caelum se putasset adepturum, et de humana generatione 
in divinam generationem rebus magicis transiturum. A. 

52, 53. in ore quippe habebit blasphemam maledictionem, 
cum se dei filium mentietur; amaritudinem, quando resulta- 
toribus suis poenam mortis indicet, et ad supplicia iubebit 
pervenire,, qui eum tamquam numen contempserint adorare. C. 

54. quibus divitibus nisi eis, quos huius saeculi mune- 
ribus curaulabit. A. 

55. innocentem autem interficere, est ex innocente facere 
nocentem. A. 

56. iustos enim maxime persecuturus est, de quibus 
dictum est, beati pauper es spiritu. A. 

57. leonem in cubili dicit eum, in quo et vis et dolus 
operabitur. A. 

58. attrahit eum, id est^ dum illum a veritate culturae 
ad nominis sui venerationem molitur adducere. C. 

59. et bene ait, humiliabit eum in muscipula sua. cum 
enim signa illa facere coeperit, quanto mirabiliora videbuntur 
hominibus, tanto illi sancti, qui tunc erunt, contemnentur et 
quasi pro nihilo habebuntur. A. 



60 DIE QUELLEN. 

64. vides, quoniam nullus tibi illudet superius enim 
dixerat: sub lingua eius labor et dolor. C. 

65. consideras profecto, quando in tuis manibus, id est 
iudicio traditus non evadit; sed digna factis recipit, qui va- 
candum ab seeleribus non putavit. 

66. ideo enim pauper est, id est, omnia huius mundi 
temporalia bona contempsit, ut tu sis tantum spes eius. A. 

67. pupillo tu eris adiutor: id est, ei cui moritur pater 
hie mundus. A. 

68. contere braehium peccatoris et maligni : illius scilieet, 
de quo supra dicebatur, oranium inimicorum suorum domi- 
nabitur. A. 

69. requiretur delietum eius, nee invenietur. propter 
illud, id est, iudicabitur de peccato suo, et ipse periet propter 
pcccatum suum. A. 

72. desiderium illud, quo aestuabant, cum in angustiis 
et tribulationibus huius saeculi domini diera concupiscerent. 
A. — quoniam interfecto antichristo domini regnum aeternum, 
pium magnificumque venturum est. C. 

74. commonemur. non solum quemlibet pupillum, sed 
pupillum et humilem deo esse gratissimum. C. 

75. sequitur quo'que definitiva promissio, ideo illa, quae 
dieta sunt fieri, ut ulterius a nullo hominum permittatur ex- 
cedi. tunc siquidem omnia mala finienda sunt, quando auctor 
omnium peccatorum cum sua plebe daranabitur. C. 

PSALM X. 

1. Cum frequ enter in titulis positum videatur, in finem, 
et intentionem mentis nostrae ducat semper ad dominum 
Christum, tamen propter diversa miracula positum esse non 
dubium est ... . sciendum tamen hunc psalmum prolatum 
esse ad haereticos destruendos .... his ergo vir fidelis 
dicit. C. 

2. unum montem teneo, in quo confido, quomodo dicitis, 
ut ad vos transeam, tamquam multi sint Christi? A. ^— pas- 
serum quoque plura sunt genera : alii gaudent ad foramina 
parietum: alii valles roscidas requirunt: nonnulli montes ap- 
petunt squalentes. sed nunc de illis dicit, qui ad altissima 
loca terrarum levisfeima voluntate rapiuntur. primo capite 
de insidiatoribus dicit haereticis, qui nituntur catholicos in 
suam convertere pravitatem. C. 

4. sermonem ab ipsis convertat ad dominum et dicat, 
quoniam quae perfecisti destruxerunt. A. — idem de ipsis 
haereticis dicit, destruxisse illos legem domini, cum inter- 
pretatioiiibus falsis scripturas sanctas lacerare moliuntur .... 



PSALM XI. 61 

permanet in comparatioDe sagittarii; nain sicut iste habet 
sagittas in pharetra, ita ille gestat in corde verba venenosa. C. 
5. Christus quid fecit vobis, qui dixif, pacem meam do 
vobis, pacem meam relinquo vobis, quam vos nefanda dis- 
sensione violastis? A. 

9. id est, non ei qui credit deo, et spem suam non 
ponit in homine, sed tantum animae suae nocet dilector ini- 
quitatis. A. 

10. quibusdam, inquit apostolus, sumus odor vitae in 
vitam, quibusdam odor mortis in mortem .... et hie igitur 
eadem scripturarum nube pro suo cuiusque merito. et pecca- 
tori pluvia laqueorum, et iusto pluvia ubertatis infusa est. A. 

11. haec poena eorum est atque exitus, per quos blas- 
phematur nomen dei, ut primo cupiditatum suarum igne 
vastentur, deinde malorum operum putore a coetu beatorum 
abiiciantur, postremo abrepti atque submersi ineffabiles poenas 
luant. A. — calix enim mensura est, qua potantur animae. 
calix autem dictus eo quod assidue calidam soleat suscipere 
potionem. C. 

PSALM XL 

I. Petit itaque propheta iniquitatem mundi istius de- 
strui; ut ad illam veritatem futurae promissionis debeat per- 
veniri .... merito ergo huic psalmo octavus dies aptatus 
est, ubi saeculi istius consuetudo vitiosa deseritur et illius 
venire innocentia postulatur. C. 

5. quando contra dominum Christum testimonia quae- 
rebant .... necesse enim, ut mala loquerentur, qui duplicia 
corda gestabant. Ö. 

II. hoc autem ex persona dei patris accipiendum est, 
qui propter inopes et pauperes, id est, inopia et paupertate 
bonorum spiritalium egenteS; filium suum dignatus est mittere. A. 

13. fiducialiter agam in eo: secundum illud in evange- 
lio: erat enim docens eos tamquam potestatem habens, non 
tamquam sciibae eorum. A. 

16. qui numerus ad septiformem spiritum videtur posse 
respicere. C. 

17. hie tamquam inopes et pauperes, ibi tamquam opu- 
lentos et divites. A. 

18. in circuitu impii ambulant: id est, in temporalium 
reruni cupiditate, quae Septem dierum repetito circuitu tam- 
quam rota volvitur: et ideo non perveniunt in octavum, id 
est, in aeternum, pro quo iste psalmus titulatus est. A. 

19. multiplicantur autem iusti secundum altitudinem dei, 
quando ibunt de virtute in virtutem. A. — multiplicasti autem 
filios hominum : ad illam promissionom respicit Abrahae, in qua 
dicit : multiplicans multiplicabo semen tuum, ^icut Stellas caeli. C. 



62 DIE QUELLEN. 

PSALM XII. 

1. Finis enim legis Christus. A. — plenus propheta, 
ut dictum est, domini caritate copiosa, qua eius humana- 
tionem avide sustinebat, confidenter eructans dicit, difFerri 
se diutius ab expectatione sua. C. 

3. dolorem ponit in corde, deprecans ad aeterna con- 
scendere, et humanam diem non pati. A. 

4. usque quo exaltabitur inimicus meus super me? vel 
diabolus vel consuetudo earnalis. A. . 

5. respice et exaudi me domine deus meus: respice 
refertur ad id quod dictum est, usque quo avertis faciem 
tuam a me; exaudi refertur ad id quod dictum est, usque 
quo oblivisceris me in fineni. A . 

6. oculos autem cordis hie debemus advertere, qui in 
mortem obdormiunt, quando fidei lumine sepulto, carnali de- 
lectatione clauduntur. ipse est enim somnus, de quo laeta- 
tur inimicus. C. 

8..ne quando dicat inimicus meus, praevalui adversus 
eum. diaboli insultatio metuenda est. A. — hoc de diabolo 
et angelis eius dicit, quibus talis consuetudo est, insultare 
dum capiunt, victorias suas putantes sequacium ruinas. C. 

10. exultabit cor meum in salutari tuo: in Christo, in 
sapientia dei. A. 

11,12. cantabo domino, qui bona tribuit mihi: bona 
spiritalia, non ad humanam diem pertinentia. et psallam 
nomini domini altissimi: id est, cum gaudio gratias ago, et 
ordinatissime utor corpore, qui est cantus animae spiritalis. A. 

[Zur Wiener Hs. : 

12,5. quia non est notus, id est, de stabilitate fidei 
non recessit. A. 

6. facies illa domini, quae in duodecimo psalmo desi- 
derabili supplicatione petebatur, hie iam introducitur. C. 
zu Ps. 13.] 

PSALM XIII. 

L Modo tamen Psalmus hie Judaeorum vesaniam vehe- 
menti increpatione castigat. C. 

2. videns populus Judaeorum, Christum humiliter in 
assumpta carne venisse, insipienter dixit: non est deus. C. 

3. id est, dum amant hoc saeculum et non amant deum : 
ipsae sunt affectiones quae corrumpunt animam, et sie ex- 
caecant, ut possit etiam dicere imprudens in corde suo: non 
est deus. Ai 

4. usque ad unum: vel cum ipso uno potest intellegi, 
ut nullus hominum intellegatur, vel praeter unura, ut acci- 



PriALM XIII. 63 

piatur dominus Christus .... et iste est raelior intellectus, 
ut nemo intellegatur fecisse bonitatera usque ad Christum: 
quia non potest quisquam hominum facere bonitatem, nisi 
ipse monstraverit. A. 

5. super Judaeos potest intellegi, ut honoratius eos 
appellaverit filios hominum propter unius dei cultum. A. 

10. in allegoria, qui occidunt et quasi devorant inter- 
fectos eos, quibus suorum morum perversitatem persuadent. A. 

12. venenum dolum dicit: aspidum autein, quia nolunt 
audire verba incantantis, quod in alio psalmo evidentius di- 
citur. (nämlich ps. 57:) ita ergo et hie data est quaedam 
similitudo de Marso, qui incantat, ut educat aspidem de te- 
nebrosa cavema: utique in lucem vult educere; illa autem 
amando tenebras suas, quibus se involutans occultat, dicitur 
quod cum exire noluerit, recusans tarnen audire illas voces, 
quibus se cogi sentit, allidit unani aurem terrae, et de cauda 
obturat alteram, atque ita voces illas quantum potest, evitans, 
non exit ad incantantem. A. 

13. quorum os maledictione et amaritudine plenum est: 
hoc est, venenum aspidum. A. 

14. ad efiPundendura sanguinem, subaudiendum, domini 
salvatoris. C. 

15. omnes enim malorum hominum viae plenae sunt 
laboribus et miseria. A. 

16. ideo dominus clamat, venite ad me omnes, qui la- 
boratis et onerati estis, et ego reficiam vos. A. 

17. isti non dicunt, non est deus, sed tamen non timent 
deum. A. 

18. nonne cognoscent omnes qui operantur iniquitatemP 
iudicium minatur. A. 

20. non enim vere hunc invocat, qui ea desiderat, quae 
illi displicent. A. 

21. illic trepidaverunt timore, ubi non erat timor: id 
est in damno rerum temporalium. dixerunt enim, si relin- 
quamus eum sie, credent in cum omnes, et venient Romani, 
et tollent nobis et locum et gentem. timuerunt regnum ter- 
renum amittere, ubi non erat timor: et amiserunt regnum 
caelorum, quod timere debuerant. et hoc de omnibus tem- 
poralibus commodis intellegendum est, quorum amissionera 
cum timent homines, ad aeterna non veniunt. A. 

22. id est, non est in eis, qui diligunt saeculum. A. 

23. consilium inopis.confudistis, quoniam dominus spes 
eius est: id est, contempsistis humilem adventum filii dei, 
quia in eo non vidistis pompam saeculi. A. 

24. ut hi quos vocabat in deo solo spem ponerent, non 
in rebus transeuntibus. A. 



64 DIE QUELLEN. 

25. quis dabit ex Sion salutare Israel? subauditur, nisi 
ipse, cuius humilitatem contempsistis ? . . . pro Judaeis enim 
apostolus etiam illud Isaiae testimonium accipit, quod dictum 
est, veniet ex Sion, qui avertat impietatem ab Jacob. A. 

PSALM Xiv. 

1. Propheticae interrogationi respondet dominus. C. 

2. unde factum est, ut fides catholica, quae per eccle- 
sias toto orbe diffusa est, dei tabernaculum nuncupetur. C. 

4. interrogatio constat uno versioulo, responsio vero 
sex versibus continetur .... et ex persona domini Christi 
dicitur. C. 

8. id est, non libenler aut temere credidit criminatori. A. 

9. diabolum malignum in conspectu suo deduxit ad 
nihilum, quando ei dixit: redi retro, satanas, non tentabis 
dominum deum tuum. C. 

14. quoniam qui facit haec, ipse habitat in tabernaculo 
domini, et in sancto monte eius requiescit. C. 

PSALM XV. 

1. Retinemus enim, quando est dominus passus, hunc 
titulum supra caput eius fuisse conscriptum: Jesus Nazarenus 
Rex Judaeorum .... et quia rex noster salvator de sua 
passione et resurrectione locuturus est, merito huius inscrip- 
tionis commemoratio facta est ... . verba facit ad patrem, 
conservari se petens. C. 

3. quoniam bonis meis non expectas tu fieri beatus. A. 

4. inter illos, hoc est, sanctos, qui sunt in terra viven- 
tium« . . . significans innocentes et iustos, inter quos mirae 
faotae sunt voluntates domini salvatoris, quando illis obedien- 
tibus et iussa ipsius facientibus, de mortalibus aeternos red- 
didit; et de terrenis coelestes beneficio suae pietatis effecit. C. 

6. itaque post multiplicatas infirmitates acceleraverunt, 
ut sanarentur. A. 

7. ut ad novi testamenti liberatricem gratiam desidera- 
bilius pervenirent; quos dicit non sanguine pecudum, aut 
victimarum consuetudine congregandos, sed immolatione sci- 
licet corporis et sanguinis sui, quae humanum genus toto 
orbe celebrata salvavit. C. 

8. spirituali mutatione obliyiscentur quid fuerint: nee 
a me iam vel peccatores, vel inimipi, vel homines, sed iusti 
et fratres mei et filii dei vocabuntur per pacem meam. A. — 
prius enim dicti sunt filii irae, filii diaboli, filii carnis: post 
adventum vero domini, sacris fontibus renati, appellati sunt 
Christiani, filii dei, amici sponsi. G. 



i 



PSALM XVI. 65 

9. hereditas pertinet ad gentium fidem, calix ad yene- 
rabilem passionem, qui sobrie potatus confert gloriosissimam 
resurrectionem. C. 

10. non enim restitues mihi, quod non amisi, sed resti- 
tues bis, qui amiserunt eius claritAtis notitiam: in quibus 
quia ego sum, mihi restitues. A. 

13. intellectum, quo ista hereditas videri et possideri 
potest. A. 

14. super intellectum autem usque ad mortem me eru- 
divit inferior pars mea, earnis assumptio: ut experirer tene- 
bras mortalitatis, quas ille intellectus non habet. A. 

15. sed veniens in ea quae traoseunt, non abstuli oeu- 
lum ab eo qui semper manet, hoc providens, ut in eum post 
temporalia peracta recurrerem. A. 

16. quoniam favet mihi, ut stabiliter in eo permaneam. A. 

17. propter hoc et in cogitationibus meis iocunditas, et 
in verbis exultatio. A. 

18. quod caro illa passibilis, quam pro nostra omnium 
salute suscepit, veritatein gloriosae resurrectionis incorrupta 
promeruit. C. — insuper et caro mea non deficiet in interi- 
tum, sed in spe resurrectionis obdormiet. A. 

20. hie enim corruptionem, id est putrefactionem iuste 
negat fieri, quae generaliter carnem vastat humanam. C. 

21. notas fecisti per me humilitatis vias, ut ad vitam 
redirent homines, unde per superbiam ceciderant. A. 

22. adimplebis eos laetitia, ut non ultra quaerant ali- 
quid, cum facie ad faciem te viderint. A. 

PSALM XVI. 

1. Haec est personae domini tribuenda, adiuncta ecciesia, 
quae corpus eius est. A. 

8. ibi enim probatus est, ubi inter multas ludaeorum 
iniquitates et pericula mortis mirandae patientiae docimienta 
monstravit. C. 

9. Prius se dicit probatum, deinde fuisse yisitatum, sed 
probatio significat passionem, visitatio resurrectionem. C. 

12. propter verba labiorum tuorum, propter verba pacis 
tuae vel prophetarum tuorum. ego custodivi vias duras. 
ego custodivi vias laboriosas mortalitatis humanae atque 
passionis. A. 

13. petit ergo dominus Christus et gressus suos, id est 
actus humanes, et sua vestigia custodiri, quae fideles apostolos 
congruenter accipimus, in quibus post adscensionem gloriosam 
religionis catholicae signa dereliquit. «talis ergo sensus est: 
custodi me in mandatis tuis, ut imitantes me minime movean- 
tur abs te. C. 

QF. XXIX. 5 



66 DIE QUELLEN. 

15. quoniam ad eum per se non valet humana infirmi- 
tas perveüire. C. 

16. significat enim mirabilia, quae in carne facturus erat, 
quae Judaeus populus, etsi universus non eredidit, tarnen 
sub admiratione conspexit. C. 

17. salvos facis sperantes in te, id est in aeterna vita 
constitues. . . . dextera enim patris est filius. C. 

18. per eam tarnen dirigitur acies luminis, quo lux et 
tenebrae aiiudicantur, sieut per Christi humanitatem divinitas 
iudicii, discernens inter ins tos et peccatores. A. 

19. misericordia quippe et Caritas quasi alae sunt patris, 
quibus se protegi congruenter expostulat; haec autem com- 
paratio venit ab avibus, quae caros filios alaram suarum 
exten sione custodiunt. C. 

20. inimici eins Judaei. C. 

22. et propterea os eorum locutum est super biam, di- 
cendo, ave rex Judaeorum et cetera talia. A. 

23. proiicientes me extra civitatem nunc circumdederunt 
me in cruce. A. 

24. dicit cousuetudinem perditorum, qui terram respiciunt, 
quando in mala cogitatione volvuntur. C. 

25. hoc est, Judaei a Pilato, quando eis dixit: tollite 
eura, et secundum logein vestram crucifigite eum. C. 

27. ante excaecentur malitia sua, ut factum eorum vin- 
dicta praeveniat, < t ita subverte eos. A. 

28. erue animam meam resuscitando me a morte. A. " 

29. framea est enim patris, quando per ipsam diabolum 
vicit. C. 

30. 31. et ut ille nequam populus supplantctur, o domine, 
diyisos eos iam a paucis, id est a bonis : qui cum sint plures 
in virtute, quantum ad numerum, tamen sunt in paucitate: 
eos, inquam, divisos a paucis, moraliter divide, id est, ex- 
clude de terra sua localiter: et hoc in vita eorum, id est, 
ipsis persecutoribus meis viventibus, amittant locum et gentem. 
multi enim ex eis adhuc vivebant, cum a Tito et Vespasiano 
destructi sunt. B. — a paucis, id. est, ab electis de terra 
viventium .... aliter secundum historiam : in vita eorum, 
scilicet ista, quam solam amant, divide eos de terra sua. 
quod factum est tempore Titi et Vespasiani, quando capti 
sunt et venumdati. R. — haec divisio facta est in destructione 
Hierusalem per Titum et Yespasianum. H. 

32. saturati sunt immunditia, conculcantes margaritas 
sermonum dei. A. 

33. transmiserun trautem reliquias peccatorum filiis suis, 
quando clamabant: sanguis huius super nos et super filios 
nostros. C. 



PSALM XVI., XVII. 67 

84. ego autem, qui non apparui eis, qui corde sordido 
et tenebroso lucem sapientiae videre non possunt, in tua 
iustitia apparebo in conspectu tuo. A. 

35. et cum Uli saturati sunt immunditia sua^ ut me. 
intellegere non possint, ego satiab'jr, dum manifestabitur 
gloria tua in bis, qui me intellegunt. A. 

PSALM XVII. 

1. Nam primo ordine propheta loquitur gratias agens, 
quod eum de gravibus periculis divina pietas liberare dignata 
est. secundo ecclesia loquitur, quae ante adventum domini 
iunumeras pertulit calamitates, posteaque misertus ei medi- 
cinam sanctae incarnationis indulsit. C. 

5. cornua enim sunt arma belluarum, quibus salutem 
suam solerti concertatione defendunt. C. 

7. cireumdederunt me dolores mortis: id est, carnis. A. 
— nam merito iustus iste circumdatum se gemitibus asserebat, 
quia dum esset superstitionum innumera multitudo, fidelium 
erat rara devotio. C. 

9. de paganis dicit, qui erunt dolores inferni, id est, 
qui in inferno debito dolore torquendi sunt. C. 

10. praeveniri vero dicimus, quando aliquid nos anti- 
cipare diguoscitur; ut est ille reatus originalis peceati, qui 
nos antequam nascamur ab ipso conceptu reddit obnoxios. C. 

12. exaudivit de corde meo, in quo habitat, vocem 
meam. A. 

13. et clamor mens, quem non in auribus hominum, sed 
coram ipso intus habeo, introibit in aures eins. A. — exau- 
ditam ergo dicit vocem suam, quam de adventu domini iugiter 
offerebat. C. 

14. ita clarificato filio hominis commoti sunt et contre- 
muerunt peccatores. A. 

15. et fundamenta montium conturbata sunt, et spes 
superborum, quae in hoc saeculo fuerunt, conturbatae sunt. A. 

16. fumus hie in bono positus est: quia sicut iste ter- 
renus inutiles lacrymas movet, ita et ille poenitentiae calore 
succensus fructuosa profundit fluenta lacrymarum. C. 

17. et igüis a facie eius exardescit et flagrantia cari- 
tatis post poenitentiam de uotitia eius inardescit. A. 

18. qui iam mortui erant deserti ab igne boni desiderii 
ac luce iustitiae, et frigidi tenebrosique remanserant, rursus 
accensi et illuminati revixerunt. A. 

20. caligo vero hie diabolus est .... sub pedibus 
eius, quia sine dubio maiestate domini salvatoris conculcatur 
daemonum exccranda nequitia, sicut et in nonagesimo psalmo 

5* 



68 DIE QUELLEN. 

dicturus est: super aspidem et basiliscum ambulabis et con- 
culcabis leonem et draconem. C. 

21. et exaltatus est super plenitudinem scientiae, ut 
nemo ad enm perveniret nisi per caritatjm. plenitudo enim 
legis Caritas, et cito se incomprehensibilem esse demonstravit 
dilectoribus suis. A. 

22. quando videntibus apostolis ad coelorum regna con- 
scendit. C, 

28. lila autem celeritas, qua se incomprehensibilem esse 
monstravit, super virtutes animarum est, quibus se velut pennis 
a terrenis timoribus in auras libertatis adtoUunt. Ä. 

24. et posuit obscuritatem sacramentorum et occultam 
spem in corde credentium, ubi lateret ipse, non eos deserens. 
A. — tenebras, incarnationis eius mysterium dicit, ut qui 
in natura deitatis suae videri non poterat, incarnationis vcla- 
mine humanis conspectibus redemptor piissimus appareret. C. 

25. conversi tarnen ad id ipsum ambiunt, qui credunt 
ei; quia in medio eorum est, cum omnibus aequaliter favet, 
in quibus tamquam in tabernaculo habitat hoc tempore. A. 

26. tenebrosa aqua in nubibus acris. nee propterea 
quisquam in illa luce, quae futura est, cum ex iide ad spe- 
ciem venerimus, iam se esse arbitretur, si scripturas recte 
intellegit. in prophetis enim atque in omnibus divini verbi 
praedicatoribus obscura doctiina est. A. 

27. praedicatores verbi eius non iam in Judaeae finibus 
continentur, sed trausierunt ad gentes. A. 

28. grando et carbones ignis. obiurgationes figuratae, 
quibus velut graudine corda dura tunduntur .... igne autem 
caritatis accensa corda reviviscunt. haec omnia in nubibus 
ipsius ad gentes transierunt. A. 

31. et emisit evangelistas pennis virtutum recta itinera 
transvolantes, non suis, sed eius, a quo missi sunt, viribus, 
et dispersit eos, ad quos missi sunt, ut aliis eorum essent 
oder vitae in vitam^ aliis odor mortis in mortem. A. 

32. et miracula multiplicavit et conturbavit eos. A. 
38. id est, veritas praedicantium, qui fontes aeternae 

vitae sanctitatis suae ore fundebant. C. 

34. et revelati Mint prophetae, qui non intellegebantur, 
super quos aedificaretur orbis terrarum credens domino. A. 

85. ab increpatione tua, domine, clamantis: appropin- 
quavit super vos regnum dei. A. 

H6. ab inspiratione spiritus irae tuae: dicentis, nisi poe- 
nitentiam egeritis, omnes similiter moriemini. A. 

37. per has igitur parabolas sublucentes propositionesque 
verborum hucusque prophetiae spiritu, iidelium populis, qui 
est sancta ecclesia, adventum domini nuntiavit .... hinc 



PSALM XVII. 69 

iam mater ecciesia loquitur de temporibus christianis .... apte 
vero dixit ecciesia, accepit me, quae sponso Christo iuncta 
laetatur. G. 

38. hoc dicit de fontibus sacris, quando ecciesia catho- 
lica multitudinem filiorum baptismatis regeneratione con- 
quirit. C. 

39. fortissimos inimicos, persecutores truculentos enun- 
tiat, qui christianum populum tormentis et caedibus afflige- 
bant .... tuDC enim ecciesia crescere meruit, quando eam 
data desuper potestate inimicus afflixit. C. 

41. in die afflictionis, quando christianoruin martyria 
celebrabantur. C. 

42. ideo deus protector, quia homo exstitit impugnator. C. 

43. et quia carnales patiebar angustias, eauxit me in 
spiritualem latitudinem fidei. A. 

44. quod autem dixit, salvum me fecit, non moveat, 
quia ad masculinum genus deducta est: quoniam non videtur 
absurdum, hoc ei nomen aptari, quae constat ex populo. C. 

45. antequam illum ego vellein, eruit me ab inimicis 
meis potentissimis. A. 

46. et retribuet mihi dominus secundum iustitiam bonae 
Yoluntatis, qui prior praebuit misericordiam, antequam haberem 
bonam voluntatem. A. 

48. id est, et praemia iustorum, et poenas impiorum 
et flagella corrigendorum, et tentationes probandorum per- 
severanti contemplatione considero. A. 

50. itaque non solum propter latitudinem fidei, quae 
per dilectionem operatur, sed etiam propter longitudinemperse- 
verantiae, retribuet mihi dominus secundum iustitiam meam. A. 

51. cum sancto sanctus, quia tu sanctificas. A. 

52. quia tu nulli noces, sed criniculis peccatorum suorum 
unusquisque constringitur. A. 

53. et cum electo eloctus eris. et ab eo, quem eligis, 
eligeris. A. 

54. et cum perverse videris perver.^us : quoniam dicunt, 
nun est recta via domini: et ipsorum via non est recta. A. 

55. hoc autem pervers um videtur perversis, quod con- 
fitentes peccata sua salvos facies. A. 

56. ignorantes autem dei iustitiam et suam volentes 
constituere, humiliabis. A. 

57. quoniam non est lumen nostrum ex nobis. A. 

58. nos enim peccatis nostris tenebrae sumus: sed deus 
mens illuminabis tenebras meas. A. 

59. tentatio vero diabolum significat. C. 

60. transgrediar murum, quem inter homines et coelestem 
Jerusalem peccata erexerunt. A. 



70 DIE QUELLEN. 

63. omnes, qui non in seipsis, sed in illo sperant, eadem 
tribulatione non consumuntur. A. 

64. hoc contra paganorum dementiam dicitur, qui deos 
sibi multifaria vanitate finxerunt. C. 

65. deu8 qui me praecinxit, ut fortis sim, ne diffluentes 
Sinus cupiditatis impediant opera et gressus meos. A. 

68. et super caelestem habitationem figet intentionem 
meam. A. 

69. qui docet me operari ad superandos inimicos, qui 
nobis intercludere caelestia regna conantur. A. 

70. et posuisti infatigabilem intentionem bonorum ope- 
rum meorum. A. 

75. nee impedient carnales angustiae; quoniam laetam 
fecisti caritatem meam operantem hilariter, etiam de ipsis, 
quae subter me sunt mortalibus rebus et membris. A. 

77. persequar affectus carnales meos, nee ab eis com- 
prehendar; sed comprehendam illos, ut absumantur. A. 

78. praecinctus est enim virtute, quando patientiae for- 
titudine iniquorum adversa superavit. C. 

80. et inimicos meos dedisti mihi dorsum. et inimicos 
meos convertisti, et dorsum mihi eos esse fecisti, id est, ut 
sequerentur me. A. — dorsum conversionem eorum significat, 
qui ex resistentibus eius nomini, in salutiferam victoriam 
fugati emerserunt subito christiani, ut Paulus apostolus de 
persecutore saevissimo post domini increpationem apparuit 
repente discipulus. C. 

81. alios autem eorum, qui in odio perduraverunt, dis- 
perdidisti. A. 

82. quis enim salvos faceret, quos tu non faceres? A. 

85. per latas, quas multi ambulant, perditionis vias 
luxuriantes et lubricos delebo eos. A. 

86. erues me de contradictionibus eorum, qui dixerunt, 
si dimiserimus eum vivum, omne saeculum post illum ibit. A. 

88. populus gentium, quem corporali praesentia non 
Visit a vi, servivit mihi. A. 

89. neque oculis me vidit: sed recipiens praedicatores 
meos in obauditu auris obedivit mihi. A. 

91. quod Judaeis accidisse manifestum est, qui vetus 
testamentum caraaliter tenentes, novi gratiam respuerunt. C. 
— filii alieni, quibus, ut renovarentur, novum testamentum 
attuli, in vetere homine remanserunt. A. 

92. et tamquam uno pede debiles, quia vetus tenentes, 
novum testamentum respuerunt, claudi effecti sunt. A. 

93. deserentes intellectum legis, suis superstitionibus age- 
bantur; ut non recipientes promissum dominum salvatorem, de 
lavandis manibus et calicibus insanas calumnias commoverent. C. 



PSALM XVII., xvm. 71 

96. liberator meus de inimieis meis iracundis, claman- 
tibus, crucifige, crucifige, Judaeis. A. 

97. a Judaeis insurgentibus in me patientem, exaltabis 
me resurgentem. A. 

99. confitebor tibi, id eqt, laudem te per populos christia- 
nos. C. — propterea tibi per me confidebuntur gentes. A. 

100. deus qui magnitieat, ut adniirabiles faciat salutes, 
quas eius filius dat credentibus. A. 

102. et semini eius, dominum significat salvatorem. C. 
— [Zur Wiener Hs.: 

17,17. hinc iam mater ecclesia loquitur de temporibus 
christianis .... sive hoc dicit de fontibus sacris, quando 
ecclesia catholica multitudinem filiorum baptismaiis regene- 
ratione conquirit. C. 

19. et quia carnales patiebar angustias, eduxit me in 
spiritalem latitudinem fidei. A. 

26. conversatio enim nostra ex prioribus, aut ducibus 
suis maxime similitudinem trahit; dum unusquisque tali in- 
genio gaudet, quali fuerit praeditus ille quem sequitur. C] 

PSALM XVIII. 

1. Inscriptio ista frequenter exposita est, psalmi dieta 
referens ad dominum Christum: de cuius primo adventu pro- 
pheta dicturus est. C. 

2. tarnen hoc melius ad apostolos convertimus et pro- 
phetas, qui de adventu ipsius disserendo orbem terrarum 
sanctis admonitionibus impleverunt. C. . 

4. dies diei eructabat verbum, quando dominus loque- 
batur apostolis. C. 

5. quando Judas dominum Christum prodidit Judaeis, 
nox nocti annuntiabat scientiam-. A. 

6. non sunt loquelae neque sermones, quorum non au- 
diantur voces eorum: per quos non audita sint voces evan- 
gelistarum, cum omnibus unguis evangelium praedicaretur. A. 

8. in manifestatione ecclesiam suam, non in occulto, 
non quae lateat. A. 

9. et ipse Christum dominum dicit, qui tarn quam spon- 
sus ecclesiae suae processit de thalamo suo, id est, de utero 
virginali. C. 

12. sicut ignis venit Spiritus sanctus. A. 

13. lex enim illa, quam per Moysen dedit, irreprehen- 
sibilis est, quia perfecta veritate consistit, quae per dominum 
salvatorem non reprehensa, sed potius probatur impleta; ait 
enim in evangelio: non veni legem solvere, sed implere. C. 

15. quia nemo novit patrem, nisi filius, et cui voluerit 



72 DIE QUELLEN. 

filius revelare. quae abscondita sunt a sapientibus et rcve- 
lata paryulis. A. 

16,17. omneB iustitiae domini in illo rectae, qui non 
docuit, quod ipse non fecit; ut qui imitarentur, corde gaude- 
rent, in eis^ quae libere cum caritate facerent. non serviliter 
cum timore. A. 

18. re yera lucidum, quia sincere purum et immaculatum, 
quäle a patre luminum prodire docet. C. 

19. praeceptum domini lucidum, illuminans oculos: non 
hebetans, non camis oculos, sed cordis. A. 

20. timor domini non servilis, sed castus; gratis amans, 
non puniri timens ab eo, quem tremuit, sed separari ab eo 
quem diligit. iste est timor castus, non quem consummata 
Caritas foras mittit, sed permanens in saeculum saeculi. A. — 
timor cum caritate: unde dixit: perfecta Caritas foras mittit 
timorem. timeat non timore gehcunae aut timore poenae, 
sed timore sancto: sie timeat, ut quem amat, non perdat per 
negligentiam. Br. 

21. iudicia eins, qui non iudicat quemquam, sed omne 
iudicium dedit filio, vere iustificata incommutabiliter. A. 

23. plus quam seipsum desiderat iudicia dei, cuius 
voluntatem praeponit suae. A. 

24. nam non custodienti amara dies domini. A. 

26, 27. quoniam delicta quis intellegit, quae ipsum ocu- 
lum claudunt, cui suavis est veritas, cui deaiderabilia et dulcia 
sunt iudicia dei; et sicut tenebrae oculos, ita delicta meutern 
claudunt, nee lucem sinunt videre, nee se. A. 

28. delicta inquit mea inquinant me, delicta aliena af- 
fligunt me: ab bis munda me, ab Ulis parce. tolle mihi ex 
corde malam cogitationem, repelle a me malum suasorem. A. 

29. si mei non fuerint dominata occulta mea, et aliena 
peccata, tunc immaculatus ero. A. 

30. maximum vero delictum est superbia, qua et dia- 
bolus cecidit, et hominem traxit. quantum enim in malo 
magna sit hinc datur intellegi, quae ex angelo diabolum fecit, 
quae homini mortem intulit. C. 

31. superba anima in conspectu hominum vult placere: 
humilis anima in occulto, ubi deus videt, vult placere. A. 

32. adiutor in bonis, redemtor a malis. A. 

PSALM XIX. 

1. Notus est iste titulus, nee Christus dicit, sed Christo 
dicit propheta, figura optandi, quae Ventura sunt, canens. A. 
— futurorum igitur illuminatione propheta completus per 
optativum modum evenire prospera sanctae deprecatur eccle- 



PSALM XIX. 73 

siae, quae illi per adventum domini certissiine noverat Ven- 
tura. C. 

2. exaudiat te dominus in die qua dixisti, pater clari- 
fica filium tu um. A. 

6. memores nos faciat omnium iniuriarum tuarum et 
contumeliaruu), quas pro nobis pertulisti. A. 

7. et holocaustum tuum pingue fiat et cruceui, qua totus 
oblatus es deo, in laetitiam resurrectionis convertat. A. 

8. tribuat tibi dominus, non seeundum cor eorum, qui 
putaverunt persequendo delere te posse. A. 

9. et compleat omne consilium tuum, non solum quo 
animam tuam posuisti pro amicis tuis, ut mortificatum granum 
copiosius resurgeret, sed etiam quo caecitas ex parte Israel 
facta est, ut plenitudo gentium intraret et sie omnis Israel 
salvus fieret. A. 

10. exultabimus, quod tibi mors nihil nocebit: ita enim 
nee nobis eam nocere posse monstrabis. A. 

12. et alibi: pater sancte, serva eos in nomine tuo, 
quos dedisti mihi. Br. 

13.' nunc mihi per prophetiam demonstratum est, quo- 
niam resuscitabit dominus Christum suum. A. 

14. exaudiet illum non de terra tantum, ubi se petiit 
clarificari, verum etiam de caelo, ubi iam ad dexteram patris 
interpellans pro nobis, diffudit inde spiritum super credentes 
in se. A. 

15. potentatus nostri sunt salus favoris eins, cum etiam 
de tribulatione dat auxilium, ut quando infirmamur, tunc 
potentes simus. nam vana salus hominnm, quae non dexterae, 
sed sinistrae eins esf. hac enim extolluntur in magnam su- 
perbiam, quicunque peccantes temporaliter salvi facti sunt. A. 

16. duo enim apud antiquos erant genera triumphorum: 
unum maius in curribus, quod laureatum dicebatur; aliud 
minus in equis quod ovatio nuncupabatur. sed ista saecula- 
ribus relinquens, in nomine domini se magnificatum esse con- 
firmat. C. — nos autem spem figentes in aeternis, neque 
gloriam nostram quaerentes, in nomine domini nostri exulta- 
bimus. A. 

17. et ideo ipsi temporalium rerum cupiditate obligati 
sunt, timentes parcere domin o, ne a Romanis perderent 
lücum: et irruentes in lapidem offensionis et petram scan- 
dali, de spe caelesti ceciderunt. A. — resurgere enim duobus 
modis dicitur Christianus: quando a vitiorum morte in hoc 
mundo per gratiam liberatus, in divinis iustificatiönibus per- 
severat. C. 

18. salvum fac regem, id est, Christus dominus resurgat 
a mortuis. C. 



74 DIE QUELLEN. 

PSALM XX. 

1. Titulus notus est, de Christo canitur. A. 

2. sicut ipse dicit: omnia patris mea sunt, et onmia 
mea patris sunt. C. 

3. exultabit vehementer: id est in eo, quod per eum 
salvasti homines. C. 

4. desideriiim eins animae fuit, sicut in evangelio dicit: 
desiderio desideravi manducare vobiscum hoc pascha. C. 

5. pacera meam, inquit, relinquo vobis : et factum est. A. 

6. quoniam prius hauserat benedictionem dulcedinis tuae, 
fei peccatorum nostrorum non nocuit ei. A. — quia non erit 
praeventus fellis amaritudine, qua omnes in Adam praeventi 
sumus, id est, peccato originah, sed tu in ipso conceptu prae- 
venies, id est, praemunies eum, ut in eum peccatum illud non 
praeveniat. B. 

7. in principio sermonis eins accedentes ambierunt eum 
lapides pretiosi, discipuli sui, a quibua exordium annuntiationis 
eins fieret. A. 

8. resurrectionem petilt, dicens: pater clarifica filium 
tuum: et dedisti ei. A. 

9. longa tempora saeculi huius, quae haberet ecclesia, 
et deinceps aeternitatem in saeculum saeculi. A. 

11. sed adhuc gloriam et magnum decorem addes ei, 
cum in caelo collocabis ad dexterara tuam. A. 

12. multis locis iam diximus, suscipiendum esse pro 
parte membrorum, quod ipsi domino salvatori non potest 
convenire .... quapropter laetificabis eum in gaudio cum 
vultu tuo, suscipiendum est de unoquoque fidelium. C. 

13. quia rex iste, qui in passione sua tribus Unguis 
legebatur adscriptus, secundum hominem speravit in domino. C. 

15. inveniatur, o rex, potestas tua. cum ad iudicandum 
veneris, omnibus inimicis tuis, qui eam in humilitate tua non 
intellexerunt. A. 

17. clibanus est coquendis panibus aenei vasculi de- 
ducta rotunditas, quae sub urentibus flammis ardet intrinsecus. 
C. — in tempore vultus tui : in tempore manifestationis tuae. A. 

19. fructus eorum fuerat in terra viventium, si filio dei 
credidissent; sed quia mandatis eins contumaci spiritu resti- 
terunt, merito fructum illum beatitudinis perdiderunt. C. 

20. et opera illorum vel quoscunque seduxerunt, non 
deputabis inter filios hominum, quos in hereditatem sempi- 
ternam vocasti. A. 

21. Ifaec autem poena retribuetur eis, quoniam mala 
quae sibi immin ere te regnante arbitrabantur, in te occiden- 
dum detorserunt. A. — nam cum putarent Judaei imperium 
Romanorum sibi fore perniciosum, si regem salvatorem domi- 



PSALM XX., XXI. 75 

num suscepissent, in ipsum visi sunt mala declinare, quae 
sibi credebant Komanis ulcisceotibus evenire. C. 

22. cogitaverunt consilium, dicentes, expedit unum pro 
Omnibus mori: quod non potuerunt stabilire, nescientes quid 
dixerint. A. 

23. quoniam ordinabis eos in his, a quibus postpositis 
et contemptis averteris. A. 

24. et in his, quae relinquis, id est, in cupiditatibus 
regni terreni, praeparabis tibi ad passionem impudentiam 
eorum. A. 

25. quem humilem non cognoverunt, exaltaro domine 
in virtute tua, quam infirmitatem putavorunt. A. 

26. corde et opere celebrabimus et nota faciemus mira- 
bilia tua. A. 

PSALM XXI. 

1. In finem pro resurrectione sua ipse dominus Jesus 
Christus loquitur. matutina enim fuit prima sabbati resur- 
rectio eins, qua suseeptus est in aeternam vitam, cui mors 
ultra non dominabitur. dicuntur autem ista ex persona cru- 
cifixi. nam de capite psalmi huius sunt verba, quae ipse 
clamavit, cum in cruce penderet, personam etiam servans 
veteris hominis, cuius mortalitatem portavit. A. — iste psal- 
mus attribuitur David, non historiali, sed David in finem, id 
est, Christo, in quem velut in finem, id est perfectionem 
omnia tendunt. psalmus dico dictus vel eantatus ab ipso pro 
susceptione matutina, quod ad idem redit. susceptio autem 
vel assumptio matutina dicitur, resurrectio ipsa; quando enim 
dominus assumptus est in aeternam vitam, suseipiens carnem, 
quam deposuerat mortalem passibilem et corruptibilem, factam 
immortalem impassibilem et incorruptibilem. B. 

2. istum versum primum in cruce audivimus, ubi do- 
minus dixit: Eli, Eli, quod est, deus meus, deusmeus: lama 
sabachthani? quod est, quare me dereliquisti? A. — haec 
tamen verba accipienda sunt ab humanitatis ipsius natura. C. 

3. ille ergo, qui peccatum non habuit, nostra delicta sua 
dicit esse peccata .... unde apostolus dicit: eum, qui non 
noverat peccatum, pro nobis peccatum fecit. C. 

4. dixit utique de me, de te, de illo. corpus enim suum 
gerebat, id est ecclesiara. nisi forte putatis, fratres, quia 
quando dixit dominus, pater si fieri potest, transeat a me 
calix iste, moritimebat. A. 

5. multi enim clamant in tribulatione et non exaudiuntur: 
sed ad salutem, non ad insipientiam. clamavit Paulus, ut 
auferretur ab eo Stimulus carnis; et non est exauditus, ut 
auferretur. A. 



76 DIE QUELLEN 

6. postquam se dixerat auditum non fuisRe, ne quis 
putaret deum patrem proprium filium non amare, quia eum 
dissimulavit audire. C. 

7. eniit ipsum populum Israel de terra Aegypti; eruit 
tros pueros de Camino ignis; eruit Danielem de lacu leonum. A. 

9. vermis et non homo. unde non bomo? quia deus. 
quare ergo sie se abiecit, ut diceret vermis? an quia vermis 
de carne sine eoncubitu nascitur^ sicut Christus de Maria 
virgine? et vermis et tarnen non homo. quare vermis? quia 
mortalis, quia de carno natus, quia sine eoncubitu natus. 
quare non homo? quia in principio erat verbum, et verbum 
erat apud deum, et deus erat verbum. A. 

11. aspernabantur ergo Judaei dominum salvatorem, 
quando dicebant: alios salvos fecit, seipsum non potest sal* 
vum facere .... quid tarnen isti labiis loquebantur ? si filius 
dei est, descendat de cruce. C. 

13. verba siquidem ista specialiter evangelii sunt; dice- 
bant enim Judaei, quando pendebat in cruce: speravit in 
domino, liberet nunc, si vult, eum. C. 

15. nam ante saecula pater mens, ab uboribus matris 
meae deus mens. A. 

16. in te iactatus sum ex utero: id est, ut mihi tu 
solus esses spes. A. 

17. non de te deus meus; nam de te pater meus: sed 
de ventre matris meae, deus meus. A. 

19. circumdedit me multitudo luxuriantis plebis .... 
populus et principes: populus, vituli multi; principes, tauri 
pingues. A. 

20. audiamus rugitum ipsorum in evangelio, crucifige, 
crucifige. A. 

21. dispersa sunt omnia ossa eins, id est, firmi ac fideles 
apostoli, quando dixit eis: ecce ego mitto vos velut agnos 
in medio luporum : tunc illi sicut aqua eflfusi sunt, aqua enim 
quando funditur et rigat et abluit: sie illi orbem terrarum 
divino imbre satiantes, peccatorum sordibus abluerunt. C. 

22. ventrem suum dicit infirmos in ecclesia sua. quo- 
modo cor ipsius factum est sicut cera? cor ipsius scriptura 
ipsius, id est, sapientia ipsius, quae erat in scripturis. clausa 
enim erat scriptura; nemo illam intellegebat : crucifixus est 
dominus et liquefacta est sicut cera, ut omnes infirmi intel- 
legerent scripturam. A. 

23. magnifice quod dixit, firmius factum est nomen meum 
de tribulatione. quomodo enim testa ante ignem moUis est, 
post ignem fortis, sie domini nomen ante passionem contem- 
nebatur, post passionem honorificatur. A. 

24. quomodo membrum illud in nobis non valet, nisi 



PSALM XXI. 77 

ad loquendum, 8ic praedicatores suos, linguam suam, dixit 
adhaesisse faucibus suis, ut de interioribus eius caperent sa- 
pientiam. A. 

25. sed hoc ad votum intellegendum est immanium 
Judaeoruin, qui se putab'ant Christo mortem dedisse commu- 
nem, in qua crederetur usque in pulverem fuisse perductum. C. 

26. canum igitur natura talis est, ut ignotis hominibus 
nuUatenus acquiescant, sed importunis atque assiduis latratibus 
arceant, quos notitia domesticae conversationis ignorat. his 
ergo Judaei iustissime comparantur, qui novam doctrinam 
domini minime recipientes, contra eum ferocissimis vocibus 
oblatrabant. C. 

29. quando pendens extentus erat in ligno. non potuit 
melius describi extensio corporis in ligno, quam ut diceret, 
dinumeraverunt omnia ossa mea. A, 

30. consideraverunt et non intellexerunt ; conspexerunt 
et non viderunt. usque ad carnem oculos, non usque ad ver- 
bum cor habuerunt. A. 

32. erat ibi tunica, dicit evangelista, desuper texta. ergo 
de caelo, ergo a patre, ergo a spiritu sancto. quae est ista 
tunica, nisi Caritas quam nemo potest diyider.e? quae est ista 
tunica, nisi unitas? in ipsam sors mittitur, nemo illam dividit. 
sacramenta sibi haeretici dividere potuerunt, caritatem non 
diviserunt et quia dividere non potuerunt, recesserunt: illa 
autem manet integra. A. 

33. factum est: post triduum resurrexit. A. 

36. unicam dixit ecclesiam. de manu, id est, de po- 
testate canis. qui sunt canes? qui canimo more latrant, nee 
intellegunt contra quos. A. 

37. de ore leonis, de potestate diaboli dicit. C. 

38. et a sublimitatibus superborum se singulariter eri- 
gentium, consortesque non ferentium, salvam fac humilitatem 
meam. A. 

39. fratres autem dicuntur, qui diligunt et diliguntur. C. 
41. qui timetis dominum nolite quaerere laudem vestram, 

sed ipsum laudate. A. 

43. timeant eum omnes ad novam yitam nati et ad 
visionem dei reparati. A. 

44. quoniam non sprevit precem non illius, qui verbis 
delictorum clamans ad deum vitam vanam transire n olebat, 
sed precem pauperis non timentis in pompis transeuntibus .... 
quorum pauperum? non de se praesumentium. A. 

46. quid autem clamavit, quid se dicit auditum? utique 
ut mors nostra eius exitio finiretur: ut peccatum veteris ho- 
minis redimeretur pretio sanctissimae passionis. C. 



78 DIE QUELLEN. 

47. non enim laudem meam quaero, quia tu mihi es 
laus. A. 

48. in ecclesia orbis terrarum confitebor tibi, vota mea 
reddam coram timentibus eum: sacramenta corporis et san- 
guinis mei reddam coram timentibus eum. A. 

49. edent humiles et contemptores saeculi et imitabuntur. 
ita enim nee copiam huius saeculi concupiscent, nee timebunt 
inopiam. A. 

50. et laudabunt dominum, qui requirunt eum. divites 
se laudant, pauperes dominum laudant. A. 

51. vivent corda eorum in saeculum saeculi. nam cibüs 
ille cordis est. A. 

52. commemorabuntur ; exciderat enim deus gentibus 
mortaliter natis et in exteriora tendentibus; et tunc conver- 
tentur ad dominum universi fines terrae. A. 

53. et adorabunt in conscientiis suis universae patriae 
gentium. A. 

55. manducaverunt corpus humilitates domini sui etiam 
divites terrae, nee sicut pauperes saturati sunt usque ad imi- 
tationem, sed tarnen adoraverunt. A. 

56. solus enim videt, quomodo procidant universi, qui 
caelestem conversationem deserentes, in terra eligunt beati 
apparere hominibus, non videntibus ruinam eorum. A. 

59. annuntiabitur in honorem domini generatio novi 
testamenti. A. — annuntiabitur domino dicit, ab angelis, ut 
quidam volunt. C. 

60. et annuntiabunt evangelistae iustitiam eins. A. 

61. quapropte? nimis apte dictum est, christianum popu- 
lum dominum fecisse .... sed tunc eum a peccatis liberum 
fecit, quando christianum per aquam regenerationis instituit. C. 

PSALM XXII. 

1. Ecclesia loquitur Christo. A. 

2. unde anima coelesti pabnlo refecta, spiritualis laetitiae 
nitore pinguescat .... locus autem iste, qui dicitur pabu- 
lorum, divina lectio est. C. 

3. aqua refectionis est baptismi lavacrum, quo anima 
sterilis ariditate peccati ad bonos fructus inferendos divinis 
muneribus irrigatur. C. 

4. sed conversam dicit, quia post baptismum de peccatrice 
facta est iusta, de faeculenta mundissima. C. 

5. non propter meritum meum, sed propter nomen 
suum. A. 

6. dicit enim, etsi int er haereticos et schismaticos am- 
bulem, qui recte umbrae mortis esse dicuntur, quoniam exitii 
figuram portant, cum ad inferna perducunt, non timebo. C. 



PSALM XXII., XXIII. 79 

7. non timebo mala, quoniam tu habitas in corde meo 
per fidem. A. 

8. de virga quid dicemus, quae percutit, affligit et vitia 
nostra iudiciaria servitate castigat? consolatur plane et ipsa 
fideles, quando eos ad viam domini adhibita emendatione per- 
ducit. C. 

9. post virgam autem, qua parvulus et animalis in grege 
pascuis erudiebar, post illam virgam cum esse coepi sub ba- 

,culo, parasti in conspectu meo mensam, ut non iam lacte 
alar parvulus, sed maior cibum sumam, firmatus adversus eos, 
qui tribulant me. A. 

10. laetificasti laetitia spiritali mentem meam. A. 

11. et poculum tuum oblivionem praestans priorum 
vanarum delectationum quam praeclarum est. A. 

12. et misericordia tua subsequetur me omnibus diebus 
vitae meae : id est, quamdiu vivo in hac mortali vita, non tua, 
sed mea. A. 

PSALM XXIII. 

1. Psalmus ipsi David de clarificatione et resurrectione 
domini, quae matutino primae sabbati facta est, qui iam dies 
dominicus dicitur. A. 

3. cum clarificatus dominus annuntiatur in fidem omnium 
gentium, et universus orbis terrarum fit ecclesia eins. A. 

4. ipse firmissime stabilivit eam super omnes fluctus sae- 
culi huius, ut ab ea separarentur, nee nocerent ei. A. 

5. flumina in mare fluunt et cupidi homines labuntur in 
saeculum: etiam istos superat ecclesia, quae devictis per dei 
gratiam cupiditatibus saecularibus ad recipiendam immortali- 
tatem caritate parata est. A. 

6. quis adscendit in altissimam iustitiam domini? A. 

9. qui non in rebus non permanentibus deputavit ani- 
mam suam, sed iam immortalem sentiens, aeternitatem sta- 
bilem atque incommutabilem desideravit. A. 

12. quaerunt autem faciem dei, qui posterius nato pri- 
matum dedit. A. 

13. auferre enim praecipit portas mortis. C. — attoUite 
portas vestras, id est, auferte vitia vestra et suggestiones 
pravas. B. 

14. elevatae enim sunt portae aeternales, id est, baptis- 
matis gratia. C. — et elevamini aditus aeternae vitae, renim- 
tiationis saeculo et conversionis ad deum. A. 

16. interrogat propheta ad convincendam perfidiam Judae- 
oruin .... respondetur. C. 

17. dominus fortis et potens, quem tu infirmum et op- 
pressum putasti. A. 



80 DIE QUELLEN. 

18. cum ad eum tenendum venissent, audierunt: ego 
sum; et omnes teste Joanne evangelista retrorsum protinus 
jcorruerunt. C. (vgl. Johannes XVIII, 6 und 7.) 

20. et elevaraini portae aeternae iustitiae, caritatis et 
castitatis, per quas anima diligit unum verum deum. A. 

22. quid et tu princeps potestatis aeris huius miraris et 
quaeris, quis est iste rex gloriae? A. 

PSALM XXIV. 

1. Est enim vox euiusque perfectae animae in hoc psalmo, 
quae hymnizat. B. 

2. levavi animam meam desiderio spiritali, quae carna- 
libus desideriis conculcabatur in terra. A. 

3. deus mens, ex eo, quod in me confidebam, perductus 
sum usque ad istam infirmitatem carnis; et qui deserto deo 
sicut deus esse volui, a minutissima bestiola mortem timens, 
de superbia mea irrisus erubui: iam ergo in te confido, non 
erubescam. A. 

7. vias tuas domine notas fac mihi, et semitas tuas edoce 
me: quae non latae sunt, nee multitudinem a:l interitum 
ducunt, sed angustas et paucis notas semitas tuas edoce me. A. 

8. nam per meipsum non novi nisi mendacium. A. 

9. neque enim dimissus a te de paradiso, et in longin- 
quam regionem peregrinatus, per meipsum redire possum, nisi 
occurras erranti. A. 

10. reminiscere operum misericordiae tuae, domine, quia 
tamquam oblitum te homines putant. A. 

11. et hoc reminiscere, quia misericordiae tuae a saeculo 
sunt. - nunquam enim sine illis fuisti. A. 

13. memor esto quidem mei, non secundum iram, qua 
ego dignus sum, sed secundum misericordiam tuam, quae te 
digna est. A. 

14. non propter meritum meum, sed propter bonitatem 
tuam, domine. A. 

15. dulcis est dominus, quandoquidem et peccantes .et 
impios ita miseratus est, ut omnia priora donarit: sed etiam 
rectus est dominus, qui post misericordiam vocationis et veniae, 
quae habet gratiam sine meritis, digna ultimo iudicio merita 
requiret. A. 

16. quod autem legem statuit, utique dulcedinis et recti- 
tudinis fuit. C. 

17. diriget mites nee perturbabit in iudicio eos. A. 

18. eos, qui non erigunt cervicem, neque recalcitrant, 
cum eis iugum lene imponitur et sarcina levis. A. 

19. quas autem vias docebit eos, nisi misericordiam, qua 



PSALM XXIV. 81 

placabilis, et veritatem, qua incorruptus est? quorum unum 
praebuit donando peccata, alterum merita iudicando. et ideo 
universae viae domini, duo adventus filii dei, unus miserantis, 
alter iudieantis. A. 

20. intellegunt enim dominum misericordem primo ad- 
ventu, et seeundo iudicem, qui mites et mansueti requirunt 
testamentum eius, cum sanguine suo nos in novam vitara 
redemit: et in prophetis atque evangelistis testimonia eius. A. 
— hie ergo testamentum debemus accipere novum. testi- 
monia vero praecedentium dicta prophetarum. C. 

21. propter nomen tuum, domine: quia Jesus dicendus 
erat, quod lingua nostra salvator interpretatur .... sed dum 
copiosum dicitur peccatum, abundantissimum esse monstratur : 
quoniam cursu temporis semper augetur. C. 

23. in via, quam elegit, id est, in sanetitate propositi. C. 

25. et opus eius hereditatem solidam instaurati corporis 
possidebit. A. 

26. humanus timor diffidentiam tribuit: divinus autem 
spei firmamenta concedit. C. 

28. nee timeam pericula terrena, dum terram non in- 
tueor: quoniam ille, quem intueor, evellet de laqueo pedes 
meos. A. 

29. quod de persona christiani populi convenienter dicit 
ecclesia, qui unicus est ei. C. — quoniam unicus populus, 
unicae ecclesiae tuae servans humilitatem, quam nuUa Schis- 
mata vel haereses tenent. A. — pauper, quoniam a mundi 
illecebris segregatus nulla saeculi ambitione refertus est. C. 

30. tribulationes cordis mei abundante iniquitate et re- 
frigescente caritate multiplicatae sunt. A. 

31. quoniam haec tolerare mihi necesse est, ut perse- 
verans usque in finem salvus sim, de necessitatibus meis educ 
me. A. 

32. vide humilitatem meam, qua nunquam me iactantia 
iustitiae ab unitate abrumpo; et laborem meum, quo indisci- 
plinatos mihi commixtos suffero. A. 

33. et his sacrificiis propitiatus, remitte peccata mea. A. 

34. dicendo, respice inimicos meos, pro ipsis orat, ut 
redeant .... quoniam multiplicati sunt, pauci enim crede- 
rentur fortasse contemni, multorum vero perditio sine maximo 
dolore non poterat sustineri. C. 

35. et oderunt me diligentem se. A. 

36. custodi animam meam, ne decliner ad imitationem 
eorum, et erue me a perplexitate, qua mihi miscentur. A. 

37. non confundar, si forte insurgunt adversum me: 
quoniam non in me, sed in te sperayi. A. 

38. innocentes et recti non praesentia corporali mis- 
QF. xxix. 6 



82 DIE QUELLKN. 

centur tantum, sicut mali, sed consensione cordis in ipsa in- 
nocentia et rectitudine adhaerent mihi. A. 

39. quoniam non defecit, ut imitarer malos, sed sustinui 
te expeetans ventilationem ultimae messis tuae. A. 

40. redime, deus, populum tuum, quem praeparasti ad 
visionem tuam ex tribulationibus eius, non tantum quas foris, 
sed etiam quas intus tolerat. A. 

PSALM XXV. 

1. Ipsi David, non mediatori homini Christo Jesu, sed 
omni ecclesiae iam perfecte in Christo stabilitae attribui potest. 
A. — totus hie textus ad perfectum aptandum est christia- 
num. C. 

2. discerni se optat a malis. A. 

3. ille enim titubat inter malos, qui non in domino sperat. 
hinc factum est, ut Schismata fierent. trepidaverunt inter 
malos, cum ipsi peiores essent et quasi noUent esse boni inter 
malos. A. 

4. proba et tenta, non praesumptive dicitur, sed hoc 
emendationis gratia fieri postulatur. nam quando iUe per- 
scrutatur et tentat, facit nos peccatum intellegere nostrum et 
ad fructum poenitentiae pervenire .... perscrutandum est 
autem, cur hie petat se debere tentari, cum in evangelica 
oratione sit positum: ne inducas nos in tentationem. duae 
sunt igitur tentationes: una domini, qua bonos tentat, ut eos 
competenter erudiat, sicut legitur in genesi: tentavit dominus 
Abraham. C. 

5. ure delectationes meas, ure cogitationes meas (cor 
pro cogitationibus, renes pro delectationibus posuit) ne aliquid 
mali cogitem, ne aliquid mali me delectet. unde autem ures 
renes meosP igne verbi tui. unde ures cor meum? calore 
Spiritus tui. A. 

7. hoc est, non in homine complacui, sed intus com- 
placui tibi, ubi tu vides. A. 

8. aliquando non es in concilio, et ibi sedes. verbi gratia, 
in theatro non sedes, sed cogitas theatrica, contra quae 
dictum est, ure renes meos. A. 

10. odium enim significat divisionem. C. 

11. et cum superius se dixerit in vanitatis concilio non 
sedisse : modo se profitetur cum impiis non sedere. utrumque 
quidem erat omnino deserendum. sed alii sunt vani, alii 
impii. vani sunt, qui caducis inquisitionibus occupantur, et 
in superflua tempus narratione consumunt. impii autem hae- 
retici. C. 

12. munda faciam inter innocentes opera mea. A. 



1 



PSALM XXV., XXYI. 83 

14. audire vocem, laudis, est intellegere intus, quia quid- 
quid in te mali est de peccatis, tuum est; quidquid boni in 
iustiiicationibus, dei est. A. 

15. ex ipso bono meo non de me praesumam, sed de te 
qui dediati, ne laudari yelim de me in me, sed de te in te. A. 

16. domus dei ecclesia est; adhue habet malos, sed decor 
domus dei in bonis est, in sanctis est. A. 

17. quae est gloria deiP de qua paulo ante dicebam, ut 
et, qui fit bonus, non in se sed in domino glorietur. A. 

18. ergo quia dilexi decorem domus tuae, id est, omnes 
qui ibi sunt, et gloriam tuam quaerunt ; sed et non praesumsi 
in homine, et non consensi impiis, et non introibo et non 
sedebo in con]gregatione eornm; quia ita fui in ecclesia dei, 
quid mihi retribuesP sequitur quid respondeamus. ne comperdas 
etc. A. 

20. sed quid est accipere muneral propter munera lau« 
dare hominem, adulari homini, palpare blandiendo, iudicare 
contra veritatem propter munera. propter quae munera? non 
solum propter aurum et argentum et huiusmodi aliquid, sed 
etiam propter laudem, qui iudicat male, munus accipit, et 
munus, quo nihil inanius. A. 

22. id est, in ecclesiis non me benedicam, quasi certus 
de hominibus, sed te benedicam in operibus meis. hoc est 
enim benedicere deum in ecclesiis, fratres, sie vivere, ut per 
mores cuiusque benedicatur deus. nam qui benedicit dominum 
lingua, et factis maledicit non in ecclesiis benedicit dominum. A. 

PSALM XXVI. 

2. Dominus mihi et notitiam sui et salutem dabit, quis 
me auferret ei? A. 

9. quin potius una dies sine nocte', quam multi dies 
dicendi essent. B. 

10. habet ibi magnum spectaculum, delectationem ipsius 
domini contemplari. A. 

11. ut templum suum me protegat, ero templum dei, et 
protegar ab eo. A. 

12. quoniam abscondit me in dispensatione incarnati verbi 
sui in tempore tentationum, quibus mortalis vita mea subiacet. A. 

13. tabernaculum eins alia membra ipsius credentes in 
eum sint, absconditum autem tabemaculi ipse sit. A. — pro- 
pheta enim postulat protegi a corporis Christi templo. C. 

14. petra nempe est Christus. A. — exaltavit iam me 
in petra exaltata, id est, in Christo, qui est petra, propter 
soliditatem ecclesiae, de qua dictum est: petra autem erat 
Christus. B. — unde apostolus: petra autem erat Christus; 
in illa petra exaltavit me per spem. R. 

6* 



84 DIE QUELLEN. 

15. adhuc patior inimicos corporis Christi, adhuc non 
sum exaltatus super inimicos : sed caput meum exaltavit super 
inimicos meos. iam caput nostrum Christus in caelo est, ad- 
huc inimici nostri possunt in nos saevire: nondum sumus 
exaltati super illos; sed caput nostrum iam ibi est. .A. 

16. immolamus hostiam iubilationis, immolamus hostiam 
laetitiae, hostiam gratulationis, hostiam gratiarum actionis, quae 
verbis explicari non potest. immolamus autem ubi? in ipso 
tabernaculo eius, in sancta ecclesia. quid ergo immolamus? 
abundantissimum et inenarrabile gaudium, nuUis verbis, voce 
inefFabili. haec est hostia iubilationis .... consideravi fidem 
orbis terrarum, in qua exaltatum est caput meum, super eos, 
qui me persequebantur ; et in ipso tabernaculo * eins, id est, 
in ecclesia toto orbe diffusa, ineffabiliter laudavi dominum. A. 

17. securi erimus, et securi cantabimus, et securi psalle- 
mus, cum contemplabimur delectationem domini, et protegemur 
templum eins, in illa incorruptione, quando absorbebitur mors 
in victoriam. A. 

18. unam illam petit tam diu rogans, ilens, gemens, non 
petit nisi unam. A. 

21. ideo hanc putat iram domini, si avertat ab illo vul- 
tum suum .... avertat ergo faciem suam a peccatis tuis, 
sed non avertat faciem suam a te. A. 

22. forte dices mihi: nitere, ambula, liberum arbitrium 
tibi dedi: voluntatis tuae es, prosequere viara .... noli de 
te praesumere, si te dereliquerit, in ipsa via deficies, cadis, 
aberrabis, remanebis : die ergo illi : voluntatem quidem liberam 
mihi dedisti, sed sine te i^ihil est mihi conatus mens. A. 

24. patrem suum Adam primum hominem dicit, matrem 
uxorem eins Hevam, unde generatio humana descendit. C. 

26. ergo legen! mihi constitue, in Christo tuo : ipsa enim 
via locuta est nobis, et dixit, ego sum via, veritas et vita. 
A. — semitam vero iam diximus ad scripturarum intelle- 
gentiam pertinere. C. 

27. secundum historiam potest intellegi de Säule, qui 
eum acerrimo odio persequebatur. — sed quoniam rex erat, 
nee poterat solus agere, quod iubebat, apte numerus pluralis 
hie positus est. C. 

29. testes ergo iniqui fuerunt Doech Idumaeus, eiusque 
similes, qui eum prodiderunt Sauli, a propheta Achimelech 
fuisse susceptum, et gladium illi sumptusque datos; quod rex 
sacerdotis atque filiorum eins morte reseravit. C. 

30. eruet me dominus a terra morientium, qui propter 
me dignatus est suscipere terram morientium, et mori inter 
mauus morientium. A. 



PSALM XXVI., XXVII. 85 

31. audiamus et vocem domini desuper exhortantis nos, 
consolantis nos. A. 

PSALM XXVII. 

1. Ipsius mediatoris vox est, manu fortis in coniiictu 
passionis. A. 

2, 3. ad te, domine, clamavi, deus mens, ne separes 
unitatem verbi tui ab eo, quod homo sum. A. 

4. lacus enim quidam hoc Baeculum est, qui quasi de- 
lectabilis ac tranquillus creditur. C. 

5, 6. dum cruciiigor ad eorum salutem, qui credentes 
fiunt templum sanctum tuum. A. 

9. et quam iniquitatem, ostendit, scilicet qui loquuntur 
pacem hie exterius cum me proximo suo, et secundum 
carnem, et quantum ad misericordiam , quam eis exhibere 
volui, dicentes, magister scimus, quia verax es, et viam dei 
in veritate doces. B. — et quamvis pacifice loquerentur, cum 
dicerent: magister scimus, quia verax es, et similia, tamen 
mala erant in cordibus. H. — qui loquuntur pacem cum 
proximo suo me Christo, qui factus sum eorum proximus per 
carnis assumptionem , et misericordiam, dicentes: magister 
scimus, quia verax es. R. 

10. secundum nequitiam studiorum ipsorum, id est, am- 
bitum malum^ ut innoxio nocerent, et qui ad eos salvandos 
venerat, morti tradere maluissent. C. 

11. quia pro veritate, quam audiebant, voluerunt falla^ 
ciam retribuere. A. 

12. fallacia ipsorum ipsos fallat. A. 

13. haec ipsa nimirum iam retributio fuit, ut quem 
malevolo animo hominem tentaverunt, non cognoscerent deum 
quo consilio uicamatum pater misit. A. 

14. nee moverentur ipsis visibilibus operibus, quae por- 
recta sunt usque ad oculos eorum. A. 

17. dominus adiuvans tanta patientem, et immortalitate 
protegens resurgentem. A. 

19. et refloruit caro mea, id est, et resurrexit caro 
mea. A. 

20. unde iam consumto mortis metu, non timoris neces- 
sitate, sub lege, sed libera voluntate cum lege confitebuntur 
illi, qui credunt in me: in quibus quia ego sum, ego con- 
fitebor. A. 

23. interpello igitur, postquam refloruit caro mea, quia 
dixisti : postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam. A. 

24. et rege illos in hac temporali vita, et in aeternam 
hinc tolle illos. A. 



86 DIE QUELLEN. 

PSALM XXVIII. 

1. Psalmus ipsi mediatori manu forti perfectionis eccle- 
siae in hoc saeculo, ubi adversus diabolum temporaliter mili- 
tatur. propheta loquitur. A. 

2. afferte domino vosmetipsos, quos per evangelium 
duces gregum apostoli genuerunt. A. — arietes apostoli 
accipiendi sunt, qui tamquam duces gregum in caulas domini 
perduxerunt populum christianum. C. 

4. afferte domino gloriam nomini eius. gloriose per 
orbem innotescat. A. 

5. adorate dominum in dilatato et sanctificato corde 
yestro. tos enim estis regium sanctum habitaculum eius. A. 

6. vox Christi super populos. A. 

7. deus maiestatis de nube carnis terribiliter poeniten- 
tiam praedicavit. A. 

8. ipse dominus Jesus postea quam vocem emisit super po- 
pulos, et perterruit eos, convertit in se et habitavit in eis. 
A. — super aquas multas, id est, super populos gentium 
diversarum, quas prophetarum atque apostolorum praedicatione 
lucratus est. C. 

9. vox domini iam in ipsis potentes faciens eos. A. 

10. vox domini magna faciens in eis. A. 

11. vox domini contritione cordis humilians superbos. A. 

12. cedri enim, quae alibi nascuntur, non omnino pro- 
cerae sunt: in Libano autem tales inveniuntur, ut omnes 
altitudines arborum superare videantur. C. — conteret per 
poenitentiam dominus elatos nitore terrenae nobilitatis, cum 
ad eos confundendos ignobilia huius mundi elegerit, in qui- 
bus ostendat divinitatem suam. A. 

13. et amputata superbia celsitudine illorum, deponet 
eos ad imitationem humilitatis suae, qui tamquam vitulus per 
ipsam huius saeculi nobilitatem ad victimam ductus est. A. — 
vitulos autem Libani sacrificiis frequenter antiquitas offerebat, 
qui propter luxuriam dulcium herbarum pingues erant ad- 
modum et decori. C. — quia dominus verbum suum, sive 
dominus pater agens per verbum comminuet eas cedros vel 
eos homines significatos per cedros tamquam vitulus Libani 
est comminutus. vitulus enim in Libano natus et nutritus, 
Christus scilicet, de ipso Libano ad victimam ductus, usque 
ad mortem humiliatus est. B. 

14. nam et ipse dilectus atque unicus patri exinanivit 
se nobilitate sua; et factus est homo; sicut filius Judaeorum 
ignorantium iustitiam dei et süperbe iactantium tamquam sin- 
gularem iustitiam suam. A. — sie ergo Christum dicit carne 
moriturum, sicut et filios Judaeorum. C. 



PSALM xxyiii., XXIX. 87 

• 

15. vox domini per ardorem concitatissimum persequen- 
tium se sine ulla sua laesione transeuntis, vel dividentis fu- 
rentem iracundiam persecutorum suorum, ut alii dicerent, 
numquid forte ipse est Christus; alii, non, sed seducit popu- 
lum: atque ita praeeidentis insanum tumultum eorum, ut 
alios in caritatem suam traiiceret, alios in malitia eorum re- 
linqueret. A. 

16. vox domini commoventis ad fidem gentes quondam 
sine spe et sine deo in hoc mundo. Ä. 

17. et tunc eelebrari faciet dominus sanctum verbum 
scripturarum suarum, quod a Judaeis non intellegentibus de- 
serebatur. A^ — sed hunc locum narratio libri numeri di- 
ligenter exponit, referens, cum Israeliticus populus in Cades 
venisset, nimiaque siti loci ariditate laboraret, Moysen iussu 
domini percussa petra subito illis aquarum copiam contulisse, 
miroque modo facta est terra irrigua, quae arida siccitate 
iacebat squalida. per hanc ergo similitudinem dicit peccato- 
rum corda durissima in aquas sapientiae posse dissolvi .... 
saepe enim desertum ponitur, ubi et infideles populi conve- 
nire noscuntur. C. 

19. et tunc eis revelabit opacitates divin orum librorum 
et umbracula mysteriorum, ubi cum übertäte pascantur. A. 

20. et in ecclesia eins omnis in spem aeternam regene- 
ratus laudat deum pro suo quisque dono, quod a sancto 
spiritu accepit. A. 

21. dominus ergo primum inhabitat diluvium huius 
saeculi in sanctis suis tamquam in arca, ita in ecclesia cus- 
toditis. A. 

23. quia dominus virtutem populo suo contra huius 
mundi procellas et turbines dimicanti dabit, quia pacem illis 
in hoc mundo non promisit. A. 

24. et idem dominus benedicet populum suum, in seipso 
illi pacem praestans: quoniam, inquit, pacem mfeam do vobis, 
pacem meam relinquo vobis. A. — est enim totus psalmus 
Spiritus sancti laude plenissimus, et per varias allusiones 
praeconia eins maiestatis exoluens C. 

PSALM XXIX. 

1. Domus significat dominici corporis templum, dedicatio 
vero resurrectionera eiusdem domini nostri Jesu Christi .... 
dedicare quippe dicimus, cum novitas domus alicuius in 
usum celeberrimum deputatur. domus autem David propter 
semen eins est posita, unde salvator noster carnis traxit ori- 
ginem. ista domus est, quae nunc apertis foribus labiorum 
laeta decantat: exultabo te domine; quae fabricata est nas- 
cendo, sed in sancta resurrectione cognoscitur esse dedicata. C. 



88 DIE QUELLEN. 

2. dominus CHristus patri gratias agit. C. — vox 
Christi ad patrem, et vox ecclesiae ad Christum, exaltabo 
te, laudabo te. quoniam suscepisti me: id est, Christum ad 
dexteram patris. et Christus suscepit ecclesiam, quando hu- 
manitatem camis assumsit. nee delectasti inimicos meos 
super me. ut meo iucundarentur interitu. quomodo dicit, 
nee delectasti inimicos, dum et Judaei Christum crucifixerunt, 
et conspuerunt et flagellaverunt, et persecutores delectantur 
super ecclesiam, quando persequuntur ? sed nee Judaei de- 
lectati super Christum fuerunt: quia non potuerunt eum ex- 
tinguere, sicut voluerunt. Br. — quos ergo' inimicos? Ju- 
daeos an potius diabolum et angelos eins, qui confusi dis- 
cesserunt, postquam dominus resurrexit? praepositus mortis 
doluit victam mortem, et non iocundasti inimicos meos 
super me: quia teneri ^pud inferos non potui. Ä. 

3. oravit in monte dominus ante passionem, sanavit 
eum. quem sanavit, qui nunquam aegrotavit, verbum deum, 
verbum divinitatemP non sed mortem carnis portabat, vulnus 
tuum portabat, sanaturus te de vulnere tuo. sanata est autem 
caro. quando? cum resurrexit. A. 

4. revocasti ab inferis animam meam. id est, animam 
Christi cum aliis animabus sanctorum deus de inferno revo- 
cavit. Br* 

5. qui sunt, qui descendunt in lacumP omnes pecca- 
tores mergentes in profundum. lacus est enim profunditas 
saeculi. quae est ista profunditas saeculi? abundantia luxu- 
riae et nequitiae. A. 

6. quia resurrexit caput vestrum, hoc sperate membra 
cetera, quod videtis in capite .... proverbium est antiquum 
et verum: ubi caput, et cetera membra. Christus in caelum 
adscendit, quo nos secuturi sumus. A. 

7. obHti enim eratis eum, sed ipse vos non est obli- 
tus. A. 

8. quoniam vindicavit in vos primum peccatum, quod 
morte solvistis. A. 

9. et vitam aeternam ad quam redire nullis vestris vi- 
ribus possetis, quia voluit dedit .... quid est, in voluntate 
eins? non in viribus nostris, non in meritis nostris, sed quia 
voluit salvos nos fecit, non quia digni eramus. A. 

10. vespere coepit, ubi sapientiae lumen recessit a pec- 
cante homine. A. 

11. usque in matutinum, quo exultatio resurrectionis 
futura est, quae in matutina domini resurrectione prae- 
floruit. A. 

12. abundantia erat, quando constitutus est homo in 
paradiso quando nihil deerat illi, quando deo fruebatur: sed 



PSALM XXIX., XXX. 89 

dixit, noD movebor in aeternum. quomodo dixit, non move- 
bor in aeternum P quando libenter audivit, gustate, et eritis 
tamquam dii: cum deus diceret, qua die ederitis morte mo- 
riemini; et diabolus, non morte moriemini. A. 

13. quia non ex me bonus eram, et fortis, sed ex te 
eram et pulcher et fortis; deeori meo virtutem praestiteras, 
ex voluntate tua,- qua me feceras. et ut ostenderes mihi, 
quia ex voluntate tua hoc eram, avertisti faciem. A. 

14. et factus sum conturbatus, i. mortalis. R. 

15. deus enim superbis resistit, humilibus autem dat 
gratiam. A. 

16. in corruptionem, id est, ad putrefactionem, cui lege 
generali cuncta caro subiecta est; qualis erit spes fidelium, 
qui me sub triduana celeritate resurgere crediderunt; petit 
ergo non, ut non moriatur, sed ne caro ipsius corruptione 
resoluta, nuUum signum promissae maiestatis ostendat. C. 

17. confessio vero hie laudem significat, quam utique 
ofiFerre non possunt, qui in pulverem communi morte solvun- 
tur. sequitur, aüt annuntiabit veritatem tuam? illam vide- 
licet, quam post resurrectionem discipulis dixit: ite praedi- 
cate hoc evangelium omni creaturae. C. 

19. planctus ad mortem attinet, gaudium ad resurrec- 
tionem. C. 

20. quis est Saccus? mortalitas .... conscidisti vela- 
mentum peccatorum meorum, tristitiam mortalitatis meae; 
et cinxisti me stola prima, immortali laetitia. A. 

21. ut iam non plangat, sed cantet tibi, non humilitas, 
sed gloria mea, quia iam ex humilitate exaltasti me. A. 

22. compunctus est enim, cum in cruoe penderet .... 
non compungar, iam non moriar. nos autem quid dicimus 
propter dedicationem domus? non nos compungat conscien- 
tia stimulis peccatorum. dimittentur enim omnia, et tunc 
liberi erimus. A. 

23. confitebor autem hie accipiendum est a parte mem- 
brorum. « C. 

PSALM XXX. 

1. In finem psalmus ipsi David, mediatori manu forti 
in persecutionibus. nam et extasis, quae addita est titulo, 
excessum mentis significat, quae fit vel pavore, vel aliqua 
revelatione. sed in hoc psalmo pavor maxime apparet per- 
turbati populi dei persecutione omnium gentium et defectu 
per orbem fidei .... moriturus ergo ex eo, quod nostrum 
habebat, non in se, sed in nobis pavebat: quia et hoc dixit, 
tristem esse animam suam usque ad mortem et utique nos 
ipsi omnes cum illo. natn sine illo nos nihil: in illo autem 



90 DIE QUELLEN. 

ipse Christus et nos. quare? quia totus Christus caput et 
corpus. Caput ille salvator corporis, qui iam adscendit in 
coelum, corpus autem ecclesia, quae laborat in terra. A. — 
verba, quae titulus continet, ad dominum Christum frequen- 
ter diximus esse referenda, cui totus psalmus aptandus 
est. C. 

2. et fiet traducentibus ex adverso iniquitatibus omnis 
grex malus ad sinistram, tamquam hoedis ab ovibus sepa- 
ratis, et andient, ite in ignem aeternum, qui paratus est dia- 
bolo et angelis eins. A. 

3. et in tua iustitia erue me. nam si adtendas ad ius- 
titiam meam, damnas me. A. 

4. fecit hoc deus, quando ipsum Christum ad nos 
misit. A. 

5. ne differas in finem saeouli, sicut omnium creden- 
tium mihi, segregationem meam a peccatoribus. A. — id 
est, festina resurrectionem dare celerrimam. C. 

7. quia fortitudo mea ad tolerandos persecutores meos, 
et refugium meum ad relinquendos tu mihi es. A. 

8. et ut per me innotescas omnibus gentibus, per omnia 
sequar voluntatem tuam. A. 

9. et paulatim mihi aggregatis sanctis adimplebis cor- 
pus meum et perfectam staturam meam. A. 

11. potestati tuae commendo spiritum meum cito recep- 
turus. A. 

12. dicat et populus redemtus passione domini sui, et 
laetus clarificatione capitis sui ... . faciens, quod promisisti, 
non fallens in poUicitatione tua, deus veritatis. A. 

13. illa redduntur semper odiosa, quae probantur esse 
contraria, iuste ergo veritas oderat vanitatem, quia vanitas 
in falßitate versatur. C. — speras in pecunia, observas va- 
nitatem ; speras in honore et sublimitate aliqua potestatis hu- 
manae, observas vanitatem. A. 

14. sed in domino speravi, qui non est vanitas. A. 

15. nisi prius humiUareris, non te exaudiret, qui te a 
necessitatibus liberaret. humiliatus est, qui dixit : infelix ego 
homo, quis me liberabit de corpore mortis huius. A. 

16. nee conclusisti me, ut non haberem aditum respi- 
randi in libertatem, et darer in sempitarnam potestatem dia- 
boli, cupiditate huius vitae illaqueantis et morte terrentis. A. 

17. plane fecisti mihi facilem iustitiam, quae mihi erat 
aliquando difficilis. A. 

18. in tribulatione utique angustia est. quomodo ergo 
posuisti in spatioso pedes meos ? si adhuc tribulatur, quomodo 
sunt in spatioso pedes? an forte una quidem vox est, quia 
unum quidem corpus ; sed in aliquibus membris spatium sen- 



PSALM XXX. 91 

titur, in aliquibus angustia, id est, alii sentiunt faoilitatem 
iustitiae, alii laborant in tribulatione P nam si non alia membra 
illud alia illud paterentur, non diceret apostolus: si patitur 
unum membrum, compatiuntur omnia membra, et si glori- 
ficator unum membrum, congaudent omnia membra. aliquae 
ecclesiae verbi gratia pacem habent, aliquae in tribulatione 
sunt; in istis, quae pacem habent, in spatioso sunt pedes; 
illae, quae in tribulatione sunt, angustias patiuntur: sed et 
istos contristat illorum tribulatio et illos pax istorum conso- 
latur .... dicat ergo ex quibusdam membris : miserere mei 
domine, quoniam tribulor. A. 

19. si tribularis quare irasceris? irascitur iste alienis 
peccatis. quis non iraseatur, yidens homines confitentes ore 
deum, negantes moribus? quis non iraseatur, videns homines 
saeculo verbis et non factis renuntiantesP quis est, qui non 
iraseatur, videns fratres insidiantes fratribus, fidem non ser- 
yantes osculo, quod infigunt in sacramentis dei. A. 

21. in his ergo non apparentibus et gementibus iras- 
citur, qui dicit alio loco : zelus domus tuae comedit me. dicit 
et alibi quando quidem videt multos mala facientes : taedium 
detinuit me a peccatoribus relinquentibus legem tuam. dicit 
et alio loco: vidi insensatos et tabescebam. A. 

22. quoniam omnibus bonis indiget humana fragilitas. C. 

23. ossa vero fortes intelleguntur ecclesiae, qui etiam 
si non conturbantur persecutionibus alienorum, conturbantur 
tarnen iniquitatibus fratrum. A. 

24. qui sunt inimici ecclesiae? pagani, Judaei? omni- 
bus peius vivunt mali christiani .... peius, inquit, vivunt 
mali in sacramentis meis, quam qui ad illa nunquam accesse- 
runt. A. 

25. vicinis meis nimium opprobrium factus sum, id est, 
qui mihi iam appropinquabant ut crederent: hoc est, vicini 
mei nimium deterriti sunt, mala vita malwum et falsorum 
christianorum. A. 

26. quid tarn timendum, quam cum videt homo multos 
male viventes, et de quibus bene sperabatur, in multis male- 
factis inventos? timet ne tales sint omnes, quos putabat 
bonos, et veniunt in suspicionem malam prope omnes boni.- A. 

27. illud est magis gemendum, illud omnino intolerabile, 
quia multi qui viderunt me, foras fugerunt a me, id est, qui 
cognoverunt, quid esset ecclesia, exierunt foras et haereses 
et Schismata contra ecclesiam fecerunt .... qui videbant 
me, id est, qui noverant, quid sit ecclesia, qui eam in scrip- 
turis intuebantur. A. 

29. vas perditum est, quod fractum et ad nullos usus 



92 DIE QUELLEN. 

necessarium semper abiicitur: ita et Jesus mortuus, quasi 
fractum vas abiiciendus putabatur a perfidis. C. 

30. multi accolunt in circuitu meo, et reprehendunt me 
quotidie. quanta mala dicunt in malos christianos, quae male- 
.dicta perveniunt ad omnes christianos .... illi tarnen ista 
dicunt, qui accolunt in circuitu, id est, circumeunt et non 
intrant. quare circumeunt et non intrant? quia rotam tem- 
poris amant. non intrant ad yeritatem, quia non amant aeter- 
nitatem. A. 

31. ut consentirem pravitatibus eorum. illis enim qui 
maledicunt et non intrant, parum est, quia non intrant; et 
eiicere hinc volunt vituperando. si eiecerunt te de ecclesia, 
acceperunt animam tuam, id est, tenuerunt consensionem 
tuam; et eris in circuitu, non in mansione. A. 

33. quae sunt enim sortesP hereditas ecclesiae. A. 

35. illumina faciem tuam super servum tuum, id est, 
fac videre, quia super me dignaris intendere. C. — illi 
maxime persequuntur ecclesiam, qui christiani nolunt bene 
vivere. A. 

36. dicendo, in tua misericordia salvum me fac, negat 
meritum suum. C. 

37. invocas deum, quando in te vocas deum. hoc est 
enim illum invocare, illum in te vocare, quodam modo eum 
in domum cordis tui invitare .... dico ergo breviter bo- 
mini avaro: invocas deum? quare invocas deum? ut diet 
mihi lucrum. lucrum ergo invocas, non deum. A. 

39. loquitur enim falsitas contra veritatem, quando Ju- 
daei Messiam proclamant adhuc esse venturum. C. — quae 
loquuntur adversus Christum iniquitatem, superbientes et con- 
temnentes tamquam hominem crucifixum .... quando effi- 
cientur muta labia ista? in hoc saeculo? nunquam .... 
augent Unguis suis poenas, quibus apud inferos sitiant, et 
aquae stillam sine causa desiderent. non ergo nunc muta 
efficiuntur labia istorum. A. 

40. sed ut commendaret ipsa bona futuri saeculi homi- 
nibus, quos iubet tolerare, non amare praesentia, exclamavit 
et addidit: quam multa multitudo dulcedinis tuae, domine. A. 

42. ergo si speras in domino, coram hominibus spera: 
no forte abscondas ipsam spem tuam in corde tuo, et timeas 
confiteri, cum tibi pro crimine obiiciatur, quia christianus es 
.... hoc ergo in conspectu hominum si feceris, si inde 
coram hominibus non erubueris, si in conspectu filiorum 
hominum nee ore nee factis Christum negaveris, spera, tibi 
perfici dulcedinem dei. A. 

43. et quam pulchre regalem conspectum esse dicit in 



PSALM XXX., XXXI. 93 

abdito, re Tera, quia contemplationem eius qua iusti per- 
fruentur, impii non videbunt. C. 

44. a conturbatione hominum : ibi enim non conturban- 
tur, cum absconduntur .... aliquando abscondes eos in 
absGondito yultus tui a conturbatione hominum, ut prorsus 
in eis conturbatio humana deinceps esse non possit. A. 

45. quod est tabernaculum? ecclesia huius temporis 
tabernaculum ideo dicitur, quia adhuc in hac terra peregri- 
natur. tabernaculum enim habitaculum est militum in expe- 
ditione positorum. ipsa dicuntur tabernacula. domus non est 
tabernaculum. pugna in expeditione peregrinus, ut salvus 
factus in tabernaculo gloriosus recipiaris in domum. A. 

46. quae est civitas circumstantiae? in una Judaea 
populus dei erat positus, quasi in medio mundo, ubi dice- 
bantur laudes deo .... adtendit propheta iste, et vidit 
futuram ecclesiam dei in omnibus gentibus: et quia omnes 
gentes circum undique erant, quae in medio ponebant unam 
gentem Judaeorum, has undique circumstantes gentes ap- 
pellavit civitatem circumstantiae. mirificasti quidem domine 
misericordiam tuam in civitate Jerusalem .... sed maior 
laus tua est, quia mirificasti misericordiam tuam in, civitate 
circumstantiae, id est, in omnibus gentibus difFudisti miseri- 
cordiam tuam. A. 

47. si in facie tua essem, non sie timerem; si me ad- 
tenderes, non sie trepidarem ... . non enim, si me respi- 
ceres, pati me ista sineres. A. — patri dicit filius a forma 
servi, speravi: quia me gratia tua desereret, cum passionis 
tristitia praevaleret, in pavore utique mortis. C 

48. a domino ideo se dicit exauditum, quia humiliter, 
non desperanter more humanitatis dicebat esse contemptum. C. 

49. diligite dominum omnes sancti eius: id est, vos 
diligite dominum, qui non diligitis mundum. A. 

51. sed hie superbiam non unum vitium debemus acci- 
pere : quoniam ex superbia nascitur quicquid morum pravi- 
tate peccatur: scriptum est enim: initium omnis peccati 
superbia. C. 

52. sed quando retribuet: o si modo tribueret, modo 
eos volebam videre humiliatos atque prostratos. audite quid 
sequitur: viriliter agite. nolite lassas manus in tribulationi- 
bus dimittere non nutent genua vestra .... ad perpe- 
tienda et toleranda omnia mala huius saeculi confortetur cor 
vestrum. A. • 

PSALM XXXI. 
1. Intellectus ideo sequitur, quia nisi misericordia domini 
sufFragante peccata nostra intellexerimus, ad poenitentiae 
Studium venire non possumus. in alio quippe psalmo dictum 



94 DIK QUELLEN. 

est: delicta quis intellegitP hoc est enim, quod dicit intel- 
lectus; ut cum nos intellegere divinitas praestiterit peccata 
nostra, pro eis diluendis studiosissime supplicemus. C. 

4. at vero qui nolunt confiteri peccata, laborant sine 
causa in defensione peccatorum suorum. et quanto laborant 
in defensione peccatorum suorum iactantes merita sua, 
non videntes iniquitates suas, tanto plus robur eorum et for- 
titudo deficit, ille enim fortis est, qui non in se, sed in deo 
fortis est. A. — in cuius ore dolus non est ; id est, qui nuUa 
sibi remissione placuerit; et cum sit peccator, ipse se prae- 
dicet esse sanctissimum .... sed sua potius delicta congnos- 
cens in humilitate satisfactionis iugiter perseverat. C. 

5. tacui enim dixit, non sum confessus. ibi oportebat, 
ut loqueretur, taceret merita sua, clamaret peccata sua: nunc 
autem perverse tacuit peccata sua, clamavit merita sua. et 
quid illi contigit? inveteraverunt ossa eins, intendite, quia 
si clamaret peccata sua et taceret merita sua, innovarentur 
ossa eins, id est, virtutes eius. A. 

7. conversus sum in aerumna mea, dum configeretur 
Spina, miser factus sum cognoscendo miseriam meam, com- 
punctus mala conscientia" .... ex ipsa aggravatione manus 
tuae, ex ipsa humiliatione conversus sum in aerumna mea, 
factus sum miser, confixa est mihi spina, compuncta est con- 
scientia mea. A. 

9. confessio ergo mea ad os.nondum venerat; dixeram 
enim, pronuntiabo adversum me: verumtamen deus audivit 
vocem cordis mei: vox mea in ore nondum erat, sed auris 
dei iam in corde erat. A. 

10. pro hac. pro qua hac? pro impietate . ... in 
tempore opportune : quando manifestabitur novum testamentum: 
quando manifestabitur gratia Christi, quod est tempus oppor- 
tunum. cum autem venit plenitudo temporis, misit deus filium 
suum, factum ex muliere (id est, ex femina, indiscrete enim 
vocabant hoc antiqui), factum sub lege. A. 

11. multae aquae sunt variae doctrinae. doctrina dei 
una est, non sunt multae aquae, sed una aqua, sive sacra- 
menti baptismi, sive doctrinae salutaris. de ipsa doctrina, 
qua irrigamur per spiritum sanctum, dicitur: bibe aquam de 
tuis vasis et de puteorum tuorum fontibus .... aliae aquae 
multae, multae doctrinae inquinant animas hominum, quod 
paulo ante dicebam .... in hoc diluvio aquarum multarum 
ad deum non appropinquabunt .• . . . haec aqua in nuUis 
alienigenarum libris est, non in epicureis, non in stoicis, non 
in manichaeis, non in platonicis. A. — quae sententia maxime 
haereticos arguit C. 

12*. ita inquit et gaudeo et gemo: gaudeo in spe, gemo 



PSALM XXXI,, XXXII. 95 

adhuc in re. exsultatio mea redime me. spe gaudentes, ait 
apostolus. ergo recte, exultatio mea, redime me. unde redime me P 
sequitur, in tribulatione patientes. exsultatio mea redime me. 
iam iustificatus erat et apostolus: et quid ait? non solum, 
inquit, sed etiam nos ipsi primitias habentes spiritus, et ipsi 
in nobismetipsis ingemiscimus. unde redime me? quia ipsi 
in nobismetipsis ingemiscimus, adoptionem expectantes, re- 
demptionem corporis nostri. A. 

13. unde ergo exsultatio mea? ibi sequitur idem apo- 
stolus, et dicit : spe enim salvi facti sumus .... ubi premeris, 
ibi angustia est. ergo si per patientiam expectamus^ adhuc 
dicimus: redime a pressura, quae circumdedit me . . . . re- 
spondetur: intellectum dabo tibi. A. — nunc videamus in 
parte finitima, quid ei dominus ipse respondeat. C. 

14. ipse enim intellectus est, quem tituli veritas indi- 
cavit, quem poenitentibus potestas domini clementer infundit. C. 

15. firmabo super te oculos meos, id est, dirigam in te 
lumen intellegentiae meae. C. 

16. equus sine discretione sessoris servit arbitrio, et a 
quocunque fuerit ascensus, excurrit. mulus autem patienter 
accipit sareinas, quibus fuerit oneratus; et pro hoc utrique 
intellectum non habent: quia nee ille elegit, cui obediat, nee 
iste, quibus oneribus ingravetur, intellegit. prohibet ergo 
huiuscemodi homines diabolicis fraudibus insideri, et vitiorum 
oneribus praegravari. C. 

20. laetentur in domino: nam qui in se gaudet, fallaci, 
sicut saepe dictum est, praesumptione decipitur. C. 

21. sed vide rectum cor: verum non quod ego volo, sed 
quod tu vis, pater. A. 

PSALM XXXII. 

1. Rectoa commonet christianos, tit non in terrenis de- 
lectationibus, sed gaudeant semper in domino. C. 

2. ipsi laudant dominum, qui se subdunt domino : aliter 
enim distorti et pravi sunt .... si autem curvus fueris, 
laudas deum, quando tibi bene est, blasphemas, quando tibi 
male est. A. 

3. cithara lignum illud concavum tamquam tympanum 
pendente testudine, cui ligno cordae innituntur, ut tactae 
resonent .... hoc ergo lignum cithara in inferiore parte 
habet, psalterium in superiore .... mementote citharam ex 
inferiore parte habere, quo sonat, psalterium ex superiore. 
ex inferiore vita, id est, terrena, habemus prosperitatem et 
adversitatem. A. 

4. psalle domino in psalterio decem cordarum. prae- 
cepta enim legis decem sunt : in decem praeceptis legis habes 



96 DIE QUELLEN. 

psalterium. perfecta res est. habes ibi dilectionem dei in 
tribus, et dilectionem proximi in Septem. A. 

5. novum canticum dicit incarnationem domini, qua 
mundus salutari exsultatione completus est, qua angeli canoris 
vocibus personarunt laudantes et dicentes: gloria in altissi- 
mis deo. C. 

6. noli quaerere verba, quasi explicare possis, unde deus 
delectatur .... quid est in iubilatione canere? intellegere, 
verbis explicare non posse, quod canitur corde. etenim illi, 
qui cantant sive in messe sive in vinea sive in aliquo opere fer- 
venti, cum coeperint in verbis canticorum exsultare laetitia, veluti 
impleti tanta laetitia, ut eam verbis explicare non possint, 
avertunt se a syllabis verborum, et eunt in sonum iubila- 
tionis. A. 

7. rectus est itaque sermo domini ad dirigendos scilicet 
homines. veraciter enim rectus dicitur, qui rectos facit. C. 

8. invenimus et deum fidelem, et hoc non verbis nostris 
dicitur, apostolum audi : fidelis, inquit deus, qui vos non per- 
mittat tentari supra quam potestis ferre, sed faciat cum ten- 
tatione etiam exitum, ut possitis sustinere. A. 

9. misericordiae tempus modo est, iudicii tempus post 
erit. A. 

11. verbo domini, hoc est, a filio dei caeli firmati sunt, 
id est apostoli, sive sancti stabiliti sunt, qui orbem teiTarum 
salutari praedicatione complerent. C. 

13. sed iam cessaverunt reges mali, facti sunt boni: 
crediderunt et ipsi, signum crucis Christi in fronte iam por- 
tant .... illi, qui saevierunt, destructi sunt. A. 

14. uter ecclesiae comparatur: quia sicut iste susceptas 
aquas, sive aliquid tale complectitur : ita et illa adunationem 
populi credentis includit. aquae vero maris populum signi- 
ficant christianum. C. "— thesaurus, id est largitas: hoc est 
profundum scripturarum. Br. 

15. timeat omnis peccator, ut peccare desinat. A. 

1 6. cum iubet, moventur, cum iubet quiescunt. et malitia 
hominum cupiditatem nocendi potest habere propriam : potesta- 
tem autem si ille non dat, non habet. A. 

18. quando dixerunt: tollamus eos de terra, non erit 
nomen christianum, si hoc fecerimus. A. 

20. consilium vero domini, quo beatum non facit nisi 
subditum sibi, manet in aeternum. A. 

21. et ecce nescio quis ut male faciat beatus vult esse, 
unde? ex pecunia, ex argento et auro, ex praediis, fundis, 
domibus, mancipiis, pompa saeculi, honore volatico et peri- 
turo. A. 

22. prospicere est siquidem porro positum conspicere .... 



PSALM XXXIL, XXXIII. 97 

de caelo enim prospexit dominus, quando propra filii donavit 
adventum. C. 

28. unde igitur consilium domini inanet in aeternum, 
nisi de nobis, quos ante praescivit et praedestinavit. A. — 
quod ait, vidit, grafiara agit miserentis. C. 

24. vidit nos de apostolis, vidit nos de praedicatoribus 
veritatis, vidit nos de angelis, quos ad nos misit. haec omnia 
domus eins, haec omnia habitaculuin eins: quia haec omnia 
caeli, qui enarrant gloriam dei. A. 

25. quoniodo singillatim membra formata sunt omnia, 
singillatim habent opera sua, et tamen in unitate corporis 
vivunt .... sie et in Christi corpore singuli homines tam- 
quam membra singula donis suis gaudent .... quomodo 
autem in membris nostris diversa sunt opera, sed sanitas una, 
sie in Omnibus membris nostris diversa munera, sed Caritas una. A. 

26. homo factum hominis moto eins corpore videt, deus 
autem in corde videt .... dant duo pauperibus, unus sibi 
mercedem quaerit caelestem, alius humanam laudem: tu in 
duobus unam rem vides, deus duas intellegit. A. 

27. regem dicit hominem continentem, qui quamvis regat 
corpus suum miseratione divina, a vitiis tamen carnalibus 
salvus fieri non potest, dum de sua virtute praesumpserit .... 
idem gigantem vult intellegi, qui virtutum magnitudine robo- 
ratur, qui contra immanitatem diaboli assidua dimicatione 
confligit. C. 

29, 30. ecce oculi domini super timentes eum, sperantes 
super misericordiam eins : non de meritis suis, non de virtute, 
non de fortitudine, non de equo, sed de misericordia eins. A. 

31. ut eruat a morte animas eorum. vitam aeternam 
promittit. A. 

32. et alat eos in fame. tempus famis est modo, tem- 
pus saturitatis post erit. A. — duo ista sunt vota fidelissimi 
christiani : ut in futuro iudicio eripiatur a morte perpetua, et 
hie spiritualibus alimoniis transigatur .... esuriunt enim 
beati .... sicut evangelista dicit: beati, qui esuriunt et 
sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur. C. 

33. secura expectabit misericorditer promittentem, miseri- 
corditer et veraciter exhibentem. A. 

PSALM XXXIII. 

1. Scriptum est, quia cum fugeret David persecutorem 
Saul, contulit se ad Achis regem Geth .... sed ille Achis 
erat, non Abimelech .... ideo magis movere nos debet ad 
quaerendum sacramentum, quia nomen mutatum est ... . 
non defuerunt docti viri, qui nobis nomina ex hebraeo in 
QF. xxix. 7 



98 DIE QUELLEN. 

graecam linguam et inde in latinam transferrent. consulentes 
ergo nomina ista, invemmus interpretari Abimelech, patris 
mei regnum: interpretari Achis, quomodo est ... . erat 
autem, ut nostis sacriiicium Judaeorum antea secundum ordi- 
nem Aaron in victimis pecorum, et hoc in mysterio : nondum 
erat sacrificium corporis et sanguinis domini. proponite ergo 
vobis ante oculos duo sacrificia, et illud secundum ordinem 
Aaron, et hoc secundum ordinem Melchisedec .... et tantus 
erat Melchisedec, a quo benediceretur Abraham, protulit 

Jianem et vinum et benedixit Abraham .... humiliayit se 
actus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis: ut 
iam de cruce commendaretur nobis caro et sanguis domini 
noYum sacrificium. quia mutavit yultum suum coram Abi* 
melech, id est, coram regno patris. regnum enim patris, 
regnum erat Judaeorum. quomodo regnum patris? regnum 
David, regnum Abrahae .... et dimisit eum et abiit, quem 
dimisit? ipsum populum Judaeorum dimisit et abiit. quaeris 
modo Christum apud Judaeos et non invenis. unde dimisit 
et abiit? quia mutavit vultum suum. haerentes enim illi 
sacrificio secundum ordinem Aaron, non tenuerunt sacrificium 
secundum ordinem Melchisedec, et amiserunt Christum, et 
coeperunt eum habere gentes, quo non miserat ante prae- 
cones .... recordamini evangelium: quando loquebatur 
dominus noster Jesus Christus de corpore suo, ait: nisi quis 
manducaverit carnem meam, et biberit sanguinem meum, non 
habebit in se yitam .... et discipuli eius, qui eum seque- 
bantur, expaverunt et exhorruerunt sermonem, et non intel- 
legentes putaverunt nescio quid durum dicere dominum 
nostrum Jesum Christum, quod carnem eius, quam videbant, 
manducaturi erant et sanguinem bibituri: et non potuerunt 
tolerare, quasi dicentes: quomodo est? error enim et igno- 
rantia et stultitia in persona regis Achis .... quia muta- 
verat yultum suum, quasi furor iste et insania yidebatur, 
dare carnem suam manducandum hominibus et bibendum 
sanguinem .... sed regi Achis insanire yidetur, id est, 
stultis et ignorantibus. ideo dimisit eos et abiit .... ad 
quos abiit? ad gentes. A. 

2. quando benedicam dominum? quando tibi benefacit? 
... in omni tempore, ergo et tunc, et quando ista secundum 
tempus et secundum flagella domini dei nostri turbantur. A. 

3. quare autem benedicit dominum homo in omni tem- 
pore? quia humilis est. quid est, esse humilem? nolle in 
se laudari . . . . ut possis esse humilis, die quod dictum est : 
in domino laudabitur anima mea. A. 

4. nam quando audiunt non mansueti, non laetantur, sed 
irascuntur.- A. 



P8ALM XXXIII. 99 

5. nolo solus magnificare dominum, nolo solus amare, 
nolo solus amplecti. A. 

6. et exaltemus nomen eius in invicem. C. — quid est, 
exaltemus nomen eius in idipsum? hoc est, in unum . . . . 
et pars Donati videtur sibi magnificare dominum .... quare 
in praecisione vultis magnificare dominum, ille unus est, 
quare duöö populos vultis facere deo? A. 

7. qui ergo non exaudiuntur, non dominum quaerunt. 
intendat sanctitas vestra : non dixit, inquisivi aurum a domino 
et exaudivit me .... inquisivi a domino hoc aut illud, et 
exaudivit me. aliud est aliquid inquirere a domino, aliud 
ipsum dominum inquirere. A. 

9. sed dicit aliquis, quomodo ad eum accedo? . . . . si 
humiliaveris te per poenitentiam .... non vides, quia poenam 
gestas in vultu, quia ideo erubuit vultus tuus, quoniam non 
accessit ad deum; ideo non accessit, quia non vult agere 
poenitentiam ? A. 

10. sed noli timere, accede ad eum, et non erubesces. A. 

11. intellegas, te tamdiu esse pauperem, quamdiu non 
habes illum, qui facit te divitem. A. — et tunc provenit, 
ut liberetur non ab una tribulatione, sed ex omnibus mun- 
danis angustiis. quod accidere solet iustis, quando in sancta 
conversatione animas reddunt, et de saeculi istius clade ad 
securitatem perpetuam transferuntur. C. 

12. ipse dominus noster Jesus Christus in prophetia dictus 
est magni consilii angelus, magni consilii nuntius .... noli 
ergo timere, ne lateas : ubicunque dominum timueris, novit te 
ille angelus, qui immittet in circuitu et eruet te. A. 

13. gustate non pertinet ad palatum, sed animae sua- 
vissimum sensum, qui divina contemplatione saginatur. C. — 
quando dicebat dominus : nisi quis manducaverit carnem meam 
et biberit sanguinem meum, non habebit in se vitam. et illi, 
in quibus regnabat Achis, id est error, et ignorantia, quid 
dixerunt? quomodo iste poterit nobis dare carnem suam man- 
ducare? si ignoras, gusta et vide, quoniam suavis est dominus: 
si autem non intellegis, rex es Achis. immutabit faciem suam 
David et recedet a te, et dimittet te, et abibit. A. 

14. quisquis non sperat in domino miser est. A. 

16. ne forte putetis, quia auro egent et argento, quam- 
quam et hoc egeant. quantum habuit quidam, et quid eum 
satiavit? sie mortuus est egens, quia plura volebat adqui- 
rere, quam tenebat. A. 

17. nam cum diligimus dominum, in ipso omnia repe- 
rimus. C. — nuUo bono minuentur, quia habebunt illum, in 
quo est omiie bonum. K. 

18. non est enim timor iste, qui formidetur, sed qui 

7* 



100 DIE QUELLEN. 

diligatur. timor humanus amaritudinem habet, iste dulce- 
dinem: ille ad servitium cogit, iste ad libertatem trahit. C. 
21. non tibi dixit, habebis hie pacem: quaere illam et 
sequere eam. quo illam sequor? quo praeeessit. dominus 
enim est pax nostra, resurrexit et adscendit in caelum. A. 

24. ut disperdat delterra memoriam eorum: hoc est, 
de terra yiventium. Br. — scilicet ut itiemoriam eorum, quam 
sibi paraverunt in terris moricntium, perdat de terra viven- 
tium. B. 

25. liberati sunt plane, quando ad caelorum regna per- 
d'uCti, Omnibus tribulationibus probantur exuti. C. 

26. altus est deus, humilis sit christianus. si vult ut 
altus deus vicinetur illi, ille humilis sit. A. 

27. iustus vero et propriis passionibus affiigitur, et aliis 
caritate compatitur. C. 

28. ossa dixit fidelium firmitatem, id est, patientiam, 
mansuetudinem et ceteras virtutes, quae perire in sanctis 
nequeunt, quia domino eustode servantur. C. — impletum 
est in domino: quia cum penderet in cruce, exspiravit ante- 
quam venirent illi ad crucem, et invenerunt iam corpus ex- 
anime et noluerunt crura eius frangere, ut impleretur, quod 
scriptum est ... . dominus erat in medio crucifixus, iuxta 
illum duo latrones erant : unus insultavit, alter credidit ; unus 
damnatus est, alter iustificatus est .... et tamen illi, qui 
venerant, domini ossa non fregeiunt, latronum autem frege- 
runt. A. 

29. vides foris iacentem in lecto, numquid vides intus 
raptum ad gehennam. A. — revera pessima, quoniam eam 
aeterna poena comitatur. C. 

30. quem iustum, nisi dominum Jesum Christum? . . . 
qui ergo hunc oderunt, mortem pessimam habent. A. 

32. iste est modus humanae iustitiae, ut vita mortalis 
quantumlibet proficiens, quia sine delicto esse non potest, 
in hoc non delinquat, dum s[ erat in eum, in quo est re- 
missio delictorum. A. 

PSALM XXXIV. 

1. Est enim psalmus iste invocans deum contra inimieos 
in tribulationibus huius saeculi: et utique ipse est Christus, 
tribulato tunc capite, tribulato nunc corpore. A. 

2. nocentes, id est, diabolus cum ministris. C. 

3. apprehendis enim animam meam, et debellas inimi- 
eos meos .... quid est ipsa anima nostra, aut quid potest, 
nisi deus illam teneat et pugnet de illa? . . . cum in manu 
eius est, utatur ea, quemadmodum vult. A. 

4. effunde ergo frameam, id est, animam meam dilata. 



I 



« 



P8ALM XXXIV. 101 

C. — abundent iusti et effunditur framea, et concluditur ad- 
versus inimicos. A. 

6. Gonfundi est facta sua erubescere et in meliorem 
sententiam commutare .... revereantur, id est, emendati 
Golant, quem persequendum esse putaverant .... qui cogitant 
mihi mala, sive de Judaeis siv«de haereticis sive potest 
accipi de pagauis. C. ^ 

7. non praecedant, sed sequantur .... nam Petrus 
praecedere voluit dominum .... et ille quid? redi retro, 
satana. praecedendo satanas es^ sequendo discipulus eris. A. 

8. non sie impii, non sie, sed tamquam pulvis, quem 
proiicit ventus a faeie terrae, ventus tentatio est, pulvis in- 
iquus. quando venerit tentatio, toUitur pulvis, nee stat, nee 
resistit. A. — pulvis terrena quidem, sed nimis arida tenuis- 
que substantia est, quae vento flaute in sua sede manere 
non sinitur. ita voluntates peccatorum . . . . a terrenis vitiis 
sublevantur et ad virtutes aethereas praestante domino per- 
dueuntur. C. 

10. in ipso capite nostro, attendite, hoc fecerunt Judaei 
.... quid est gratis? quibus nihil mali feci, quibus nihil nocui. A. 

11. clamabant enim vesani mendaciter: hie est, qui 
dicebat: destruam templum hoc, cum ille dixerit: destruite 
templum hoc, et in triduum aedificabo illud. C. 

18. in mortem utique repentinam, quam occulte ipsi 
domino nostro moliebantur. Br. 

14. tamquam non quaerens alias ex trinsecus divitias ... . 
quid enim melius deo dabitur mihi? . . . ipsum pete, qui 
fecit, et in illo et ab illo habebis omnia, quae fecit. A. 

15. et hinc forte advertunt ad superiorem creaturam 
et dicunt mihi: cole lunam, cole istum solem, qui luce sua 
tamquam magna lucerna de caelo efiicit diem. et hie plane 
dicb: domine quis similis tibi? lunam et Stellas tu fecisti, 
solem diei tu accendisti .... sed forte et hie dicitur mihi: 
angelos cole, angelos adora. et hie dicam: domine, quis 
similis tibi? A. — multum quippe est creatura a creatore 
dissimilis. C. — omnia ossa mea, id est, omnes robustiores 
inter meos, et si caro non dicat. quia spiritus quidem promp- 
tus est, caro autem infirma; ossa, inquam, propter gaudium 
de spe resurrectionis sibi in me data dicent : domine, quis in 
angelis aut in archangelis, aut in patriarchis vel prophetis, 
sive in gentium diis est similis tui? B. 

17. in isto versu exposuit, quod superius dixit: quis 
similis tibi? nam cum diabolus manu sua teneret pene totum 
genus humanum, de illa potestate, qua tenebatur obnoxium, 
constat incarnatione verbi fuisse liberatum. C. 

18. nunc propriam commemorat passionem. C. — quid 



102 DIE QUELLEN. 

ergo ignorabas? ignorabat peccatum: et hoc peccatum igno- 
rabat non quasi non iudicando, sed non committendo . . . . 
quid sie ignorabat Christus, quam blasphemare? hinc inter- 
rogabatur a persecutoribus. A. 

19. ego attuli fecunditatem, ipsiretribuebant sterilitatem; 
ego vitam, ipsi mortem; ego honorem, ipsi eontumelias; ego 
medicinam, ipsi vulnera; et in his omnibus, quae retribuebant, 
utique sterilitas erat, hanc sterilitatem in.arbore maledixit, 
ubi fructum cum quaereret, non invenit. A. 

20. cilicium fortasse appellat carnis suae mortalitem .... 
hoc cilicio se induit dominus: et ideo non est agnitus, quia 
sub cilicio latitabat. A. 

21. quid esurivit, quid sitivit Christus, nisi bona opera 
nostra? A. — sterilitas quoque animae fuit, quando magister 
bonus in ipsis fructum fidei reperire non potuit. C. 

22. hoc intellego dictum, quia in sinu suo habebat 
patrem .... in se habebat, quem dcprecaretur: non erat 
ab illo longo, quia ipse dixerat: ego in patre et pater in 
me est. A. 

23. quae figura dicitur antiptosis, quando casus pro 
casu ponitur. dicit enim sicut de proximo, sicut de fratre 
nostro, ita mihi complacebam, id est, de eorum affinitate 
gaudebam, qui me hostiliter insequebantur. C. 

24. contristatum se tarnen iuste commemorat, quia in 
cunctis fidem invenire non potuit, quam magnopere quae- 
rebat. C. 

25. illi laeti, ego tristis. sed modo audivimus in evan- 
gelio : beati qui lugent. si beati qui lugent, miseri qui rident. A. 

26. quoniam quae ignorabam interrogabant me, et ipsi 
ignoraverunt, quem interrogarent. A. — quia in dominum 
suum tormenta praeparabant, quae in ipsos erant iustitiae 
compensatione reditura. hoc est enim quod dicit: et igno- 
raverunt. C. 

27. dissoluti sunt utique, cum passione domini sol tene- 
bras accepit, terra contremuit, velum templi scissum est; et 
cum haec tanta fuerint ostensa miracula, non sunt tarnen 
conversi, faciente duritia. C. 

28. tentaverunt me. dixerunt enim: si filius dei est, 
descendat nunc de cruce et credimus ei. Rf. — sed potius 
tentaverunt me, adducentes ante me mulierem adulteram, 
dicendo etiam: si filius dei es, descende de cruce. H. — 
tentaverunt me potius: si filius dei est, descendat nunc de 
cruce. R. 

30. ne membra sibi existiment onerosum pati, quod 
Caput suum sustinuisse cognoscunt. C. 

31. pro consuetudine infirmitatis humanae dicitur, cui 



PSALM XXXIV. 103 

morosum videtur, quodcumque futurum est, quae mox, ut 
Gupit aliquid festinat implere. C. 

32. restitue vero dixit, quasi ereptara redde; hoc est, 
praesta resurgere a malefactis, quia iniuste probatur occisus. G. 

33. unicam meam, id est, ecclesiam meam. A. — uni- 
cam meam^ id est, ecclesiam meam unice dilectam. vel ani- 
mam meam, quia unica vel sola a peccato iramunis. R. 

34. fit enini eonfessio in omni multitudine, sed non in 
Omnibus deus laudatur .... in ista enim omni multitudine, 
id est, in ecclesia, quae toto orbe terrarum diffusa est, palea 
est et frumentum: palea volat, frumentum manet; ideo in 
populo gravi laudabo te. in gravi populo, quem ventus ten- 
tationis non aufert, in bis deus laudatur. nam in palea blas- 
phematur semper. quando palea nostra attenditur, quid 
dicitur? ecce quomodo- vivunt christiani, ecce quid faciunt 
chric^tiani. A. 

35. insultant haeretici, quando aliquos de numero fide- 
lium sancta perdit Ecclesia. C. 

36. et annuentes oculis, hoc est, hypocritae simulati. A. 
— annuentes autem oculis dixit, quod solet fieri, quando 
voluntatem nostram tac:ta et dolosa significatione declaramus. C. 

37. quae pacifica loquebantur? magister, scimus, quia 
nullius personam accipis, et in veritate viam dei doces: licet 
dare tributum Caesari, an non licet? A. 

38. postea dilataverunt in me os suum clamantes: cruci- 
fige, crucifige. A. 

40. quid est, ne sileas ? iudica .... quid ergo ? silet 
a iudicio, non a praecepto, non a doctrina. A. 

4 1 . ne discedas a me, a parte accipiendum est humanitatis. C. 

42. nam poena similis est bonis et malis. itaque mar- 
tyres non facit poena, sed causa. A. — intende iudicium 
meum, quia par est poena, et dispar est culpa; id est, quando 
cum illis latronibus pendebat, quia ipse innocens pendebat. Br. 

43. nemo dicat: quia patior, iustus sum. quia ipse, qui 
primo passus est, pro iustitia passus est: ideo magnam ex- 
ceptionem addidit: beati qui persecutionem patiuntur propter 
iustitiam. A. — sed quae est ista causa, quae a deo pete- 
batur intendi? scilicet, ut qui dare venerat salutem humano 
generi, ab insanis et perfidis probaretur occidi. ö. 

46. enge, enge animae nostrae, id est, fecimus, quod 
potuimus, occidimus, abstulimus. A. 

47. hoc enim absorbes, quod in corpus tuum traiicis .... 
tu absorbe corpus paganorum. quare corpus paganorumP 
vult te absorbere, fac illi, quod vult tibi facere. A. — nee 
etiam dicant, devoravimus eum, putantes prius penitus nomen 
meum delevisse de terra: sed potius ego devorem eos, et 



104 DIE QUELLEN. 

mei etiain devorent persecutores suos tarn gentiles quam 
Judaeos. B. 

49. pudorem contra audaciam ponit, quam habucrunt 
furentes. reverentiam contra inipudentiam falsitatis. ut duabus 
Yirtutibus curent^ quod duobus commisere criminibus. C. 

50. qui volunt iustitiam meam: qui haeserint corpori 
meo. A. 

51. persecutores enim solent dicere: euge euge animae 
nostrae .... seryi eins, ad bumilitatis respicit formam: quia 
in assumpta carne humilitas est, in maiestate vero potentia. 
sie utrumque perfectum atque verissimum, unus est dominus 
Christus. C. 

52. lingua ipsius meditata est iustitiam, quando novum 
testamentum populis praedicayit. G. 

PSALM XXXV. 

1. Uaec omnia nomina bene intelleguntur de domino 
salvatore. nam et in finem ipsum significat. et servo domini, 
de ipso dicitur, qui formam servi accipiens factus est obe- 
diens usque ad mortem; sicut Isaias propheta de ipso dicit: 
ecce servus meus, suscipiam eum. C. 

2. totus psalmus a persona prophetae dicitur. C. — 
sed niumquid qui proponit deiinquere publice hoc dicit, et 
non in semetipso? quare in semetipso ? quia homo illum non 
videt. A. 

4. sunt enim homines, qui quasi conantur quaerere ini- 
quitatem suam et timent illam invenire .... sed quia in 
ipsa inquisitione dolus est, in inventione defensio iniquitatis 
erit. cum enim invenerit iniquitatem, ecce iam manifestum 
est illi, quia iniquitas est. noli illam facere, inquis. et ille, 
qui dolose agebat, ut inveniret, iam invenit et non odit : quid 
enim dicit? quam multi faciunt, et quis hoc non facit? A. 

5. yidetis, quia voluntati illud tribuit : quia sunt homines, 
qui volunt intellegere et non possunt; sunt autem homines, 
qui nolunt intellegere, ideo non intellegunt. A. 

. 6. quid dixit in cubili suoP quod dixit superius, in 
semetipso, hoc hie dixit, in cubili suo. cubile nostrum est cor 
nostrum. A. 

9. munera dei partim temporalia sunt atque terrena, 
partim aeterna et coelestia: qui propter hoc colit deum, ut 
terrena ista atque temporalia accipiat, quae omnibus praesto 
sunt, quasi adhuc ut pecus est; utitur quidem misericordia 
dei, sed non illa, quae excepta est, quae non dabitur nisi 
solis iustis, sanctis, bonis. quae sunt munera, quae omnibus 
abundant? . . . frui ista luce, isto aere, pluvia, fructibus, di- 



P8ALM XXXV. 105 

versitate temporum, solatiis terrenis, salute corporis, aflfectu 
amicorum, salute domus suae ? A. — in coelo dicit, id est, in 
coelestibus creaturis et sanctis hominibus, ubi copiosius dona 
manaverunt. C. 

10. quae sunt nubes? praedicatores rerbi dei . . . . 
iratus deus hoc dixit: mandabo nubibus meis, ne pluant 
super eam, et vere factum est. missi sunt enim praedica- 
tores apostoli. A. 

11. qui sunt montes deiP qui dicti sunt nubes, ipsi 
sunt et montes dei : magni praedicatores, jnontes dei. et quo- 
modo, quando oritur sol, prius luce montes vestit, et inde 
lux ad humillima terrarum descendit: sie quando venit do- 
minus noster Jesus Christus, prius radiavit in altitudinem 
apostolorum, prius illustravit montes, et sie descendit lux eins 
ad convallem terrarum. A. 

12. abyssus, id est, profunditas, quae non valet appre- 
hendi. C. — iudicia dei occulta: quia unum reprobat, et 
alium assumit. Br. 

13. multiplicata est misericordia tua, deus, ut non solum 
hominibus, sed et iumentis detur, quae datur hominibus, ista 
carnalis et temporalis salus .... etenim Adam homo erat, 
sed filius hominis non erat: ideo illl pertinent ad Adam, qui 
desiderant carnalia bona et salutem istam temporalem. A. 

14. quando portamus imaginem terreni hominis, homines 
sumus: quando portamus imaginem coelestis hominis, filii 
hominum sumus, quia Christus filius hominis dictus est .... 
hortamur illos, ut filii sint hominum, qui sub tegmine alarum 
eias sperent, et misericordiam illam desiderent, quae in caelo 
est ... . erant ibi, qui nonnisi carnalia desiderarent et ter- 
renam ac temporalem felicitatem. A. 

15. quia cum accepta fuerit illa inefFabilis laetitia, 
perit quodam modo humana mens, et fit divina, et inebriatur 
ab ubertate domus dei. A. - bene inebriabuntur, quia, 
sicut vinum immodice sumptum mentem aufert, ita et magni- 
tudo spiritalis laetitiae mentem fidelibus aufert humanam, et 
transfert in divinam. R. — ab ubertate domus tuae, id est, 
ab enthecis spiritualibus sanctae matris ecclesiae. C. 

16. torrens dicitur aqua veniens cum impetu. A. — 
torrentem vero diximus esse fluvium velocem, qui pluviarum 
subita inundatione descendit. cui bene comparatur sapientia 
Christi, quia subita est, et ita rapida, ut ad finem, quem* vult, 
sine aliqua tarditate perveniat. C. 

17. quis est fons vitae, nisi Christus? . . . satiabit spe- 
rantem, qui irroravit sitientem. A. 

19. si quando sanus es, dulcis est voluntas dei, et quando 
aegrotas, amara est voluntas dei, non recto corde es. quare? 



106 DIE QUELLEN. 

quia non vis voluntatem tuam dirigere ad voluntatem dei, 
sed dei vis curvare ad tuam. illa recta est, sed tu curvus. A. 

20. certum est enim, in uno nos pede continue stare 
non posse: qui convenienter superbiae datus est, quoniam 
elatum hominem diutus non praevalet continere. C. 

21. id est, opera peccatoris, non me dimoveant at te, 
ut imitari illa velim. A. 

22. 23. hoc enim maximüm esse eonstat peccatum, unde 
angelus cecidit, per quod Adam a paradiso probatur exclu- 
sus. C. 

PSALM XXXVI. 

3. Et fac bonitatem: quia sicut legitur, fides sine ope- 
ribus mortua est. C. 

4. inhabita terram. hoc est, in sanctae ecclesiae vis- 
ceribus persevera .... in divitiis eius, id est in Christi 
domini contemplatione. C. 

6. revelavit enim Paulus apostolus viam suam, quando 
dixit: caro concupiscit adversus spiritum, et spiritus adversus 
carnem. C. 

9. iudicas tamen tu magis sequi Christum promitten- 
tem, quod non vides, qtiam impium reprehendentem credi- 
disse te quod nondum vides. et hoc est iudicium tuum: et 
quäle sit iudicium tuum, adhuc non apparet: in isto saeculo 
quasi nox est. quando ergo educet iudicium tuum velut 
meridiem? cum Christus apparuerit vita nostra, tunc et vos 
cum ipso apparebitis in gloria. A. 

11. via vero impiorum felicitas transitoria: finita via, 
peracta est felicitas. quare? quia via illa lata est, finis eius 
in profund um inferni perducit. via vero tua angusta est, et 
pauci ingrediuntur per eam: sed ad quam latitudinem per- 
veniant, debes cogitare. A. 

12. desine, illi dicit .... qui inflammatus ira et in- 
dignatione blasphema verba profundit, ut sibi felicitatem ne- 
gatam saeculi conqueratur, quam habere pessimos contue- 
tur. C. 

14. nequitiam veteres definierunt voluntariam esse ma- 
litiam .... exterminari, est foras terminos proiici, id est, 
ab illa dei civitate fraudari. C. 

1 7. terra est illa, de qua saepe locuti sumus, Jerusalem 
sancCa. A. 

18. ut semper suaviter sentiatur omne quod est, nee 
aliquando possit desinere, quod delectat C. 

19. diversa quippe voluntas iusto odium parat, nam 
quando illum videt sceleratus bonis moribus operam dare, 
ille se credit specialiter accusari: stridet dentibus, fremit 



PSALM XXXVI. 107 

animo. et cuius non potest mores subvertere, vitam ipsam 
protinus eonatur auferre. C. 

20. dominus autem yidet et prospicit diem eius. quem 
diem ? quo reddet unicuique secundum opera sua. A. 

22. areum diximus occultam designare malitiam, quae 
contra innocentissimos parabatur. C. 

24. quia iam dixerat eis, quos parturierat in evangelio : 
et ipse impendar pro . animabus vestris. ego enim , inquit, 
non solum alligari, sed etiam mori paratus sum pro nomine 
domini Jesu Christi. A. 

25. quando patiuntur mala, vias malas ambulare cre- 
duntur ab ignorantibus, ab bis, qui non noverunt videre vias 
immaculatorum. A. 

26. hereditas eorum est coelestis Jerusalem. C. 

27. malum tempus significat diem iudicii. C. 

28. quid autem faeit malus homo, cum coeperit tribu- 
lari? foris nihil habet, ablata sunt omnia, in conscientia 
nuUum solatium est .... et universi, qui deum non habent, 
pecuniae, amicitiae, gloriae, facultatibus mundi serviunt, et 
quaecumque bona sunt eorporalia, non possunt consolari in- 
trinsecusn quoniodo eonsolabatur ille plenus sagina inte- 
riore. A. 

,29. in illo siquidem iudicio peribunt peccatores. C. 

30. fumus a loco ignis erumpens in altum extoUitur, 
et ipsa elatione in globum magnum intumescit .... quanto 
enim plus erectus est, quanto extentus, quanto diä'usus un- 
dique in maiorem ambitum, tanto fit exilior et deficiens et 
non apparens .... deficientes sicut fumus deficient. de 
talibus dictum est: sicut Jannes et Mambres restiterunt 
Moysi, sie et isti resistunt veritati .... unde autem resis- 
tunt veritati, nisi inflatione tumoris sui, euntes in ventos, 
extollentes se quasi iustos et magnos? A. 

31. mutuatur etiam, quando dei beneficia di versa sus- 
cipit, et nullam gratiarum restituit actionem. C. 

32. erunt eius cohaeredes in terra illa viventium. A. 

33. 34. nam ventum est ad maledicentes, et facti sunt 
benedicentes: et iam sie disperierunt maledicentes euni, cum 
eius munere facti sunt benedicentes, quem malo suo male* 
dicebant, bono autem ipsius benedicunt. A. 

35. cum ceciderit, non in peccatum intellegas, quia 
iustum dixit, sed in manibus peccatorum, in casu aspero, qui 
frequenter sanctis, diabolo insidiante cpntingit .... manum 
quippe huius, id est consilium operationemque confirmat. C. 

36. sed magis introductae vox credatur ecclesiae .... 
sed ut omnem nodum contrarietatis evadamus, iustus dere- 



108 DIE QUELLEN. 

Iici;u8 Don est, sed spiritualibus bonis, non temporalibus, ut 
putatur, auxiliis. C. 

87. Semen unius cuiusque hominis operam esse dixi- 
mus, quam seminat et metit, sive bonam sive malam. ergo 
opera iusti pane non indiget, hoc est, verbo dei, quo satia- 
tur, quo reficitur, quo intus revera vivit et pascitur. C. 

38. attende quid facit fenerator: minus vult dare certe 

et plus accipere : hoc fac et tu, da modica, accipe magna 

da temporalia, accipe aeterna. A. 

39. haec recipitur in benedictione, quia seminata est in 
bona voluntate. nam semen opera nostra esse intellexit 
apostolus, cum dicit: qui seminat in came, de carne metet 
corruptionem : et qui seminat in spiritu, de spiritu metet vi- 
tam aeternam. C. 

40. noli tibi putare sufficere, si non exspolias vestitum. 
non exspoliando enim vestitum declinasti a malo: sed noli 
arescere et sterilis esse, sie noli ' exspoliare vestitum, ut 
vestias nudum: hoc est enim declinare a malo et facere 
bonum. A. 

43. revera non dereliquit tres pueros in canüno lau- 
dantes, non eos tetigit ignis : numquid sancti eins Machabaei 
non erant, qui in ignibus defecerunt carne, non fide? . . . 
visibiliter non dereliquit tres pueros, occulte non dereliquit 
Machabaeos. A. 

46. sed semen impiorum, omnia opera impiorum peri- 
bunt. A. 

47. illa est terra viventium: haec est autem terra mo- 
rientium. A. 

48. 08 hie cogitationem debemus accipere. C. 

49. ne forte putares, eum in ore habere, quod in corde 
non habet. A. 

51. tecum est, cuius verbum a te non recedit. A. 

52. dicit enim, quod in libro sapientiae dicerc prae- 
dictum est: gravis est nobis etiam ad videndum, quoniam 
dissimilis est aliis vita ipsius. A. 

53. caro tradita est in manus persequentium. non. ibi 
autem dimisit iustum suum deus : de carne capta educit ani- 
mam invictam .... etsi tradatur terra in manus impii, capta 
terra spiritus evadit; spiritu evadente et terra resurget. A. 

54. quando ergo ventum fuerit ad illud iudicium, non 
eum damnabit, etsi ad tempus videatur damnari ab homine- A. 

55. sed quando .erit? noli modo putare: tempus labo- 
ris est, tempus seminis est, tempus frigoris est. etsi inter 
ventos, etsi inter pluvias, semina; noli esse piger: aestas ve- 
niet, quae te laetificet, in qua te gaudeas seminasse. A. 



PSALM XXXVI., XXXVII. 109 

56. exaltabit te non aliqua temporal! dignitate, sed ita, 
ut tu capias terram viventium hereditati. B. 

57. cum pereunt peccatores, videbis. et quam de pro- 
ximo videbis: tu eris ad dexteram, Uli ad siiiistram. A. 

59. si autera adhuc carualiter cogitas, et ista t^rrena 
felicitas vera felicitas tibi videtur, nondum transisti. A. 

61. habeto oculos directos, ut videas direetionem: non 
pravos, quibus malos vides, et distortos, ut distortus tibi et 
pravus videatur deus, quia favet inipiis, et persequitur fideles. 
non vides, quam distortum videas? coriige oculos tuos, et 
vide direetionem. quam direetionem P noli ad praesentia ad- 
tendere. A. 

62. reliquum est enim, ut post hanc vitam aetemae 
beatitudinis praemia consequatur. C. 

64. nam sicut iusti post hanc vitam spe maxima gratu- 
lantur, ita iniusti finita luce dispereunt. C. 

PSALM XXXVII. 

3. Quoniam iam ista, quae patior, multa sunt, magna 
sunt, quaeso ut sufficiant. A. 

4. quod congruenter a potestate iudicis dicitur, ut sa- 
lutaris benevolentia comparetur. C. 

6. iam haec dicebat, quae hie patiebatur: et tarnen 
hoc iam de ira domini, quia et de vindicta domini. de qua 
viiidicta? quam excepit de Adam .... primo homini, quod 
erat poena, natura nobis est. A. 

9. caput enim nostrum ratio est. C. 

1 1 . cicatrices meae, id est, peccata in baptismo dimissa 
et hoc modo sanata, rursum in consuetudinem duxi. quod 
dum fit, necesse est, mortuum iam foetere, quemadmodum 
vulnus intactum corrurapitur et putet. R (und ähnlich der 
Anonym, des 13. Jh.). 

12. in his gemat, ut illud accipiat, recordetur sabbatum, 
ut ad sabbatum pervenire mereatur. A. 

14. ut modo in oratione prostrati superfluas res 
videamus appetere: modo psalmodiam dicentes terrena cogi- 
temus. C. 

15. tri»titia nobis sit, donec et anima nostra exuatur 
illusionibus, et corpus nostrum induatur sanitate. A. 

16. qui recordatur altitudinem sabbati, ipse videt, quan- 
tum sit humiliatus. A. 

17. quia homines, si quando audiunt gemitum hominis, 
plerumque gemitum carnis audiunt, gementem a gemitu cor- 
dis non audiunt . . . . at vero servus dei, quia ex recorda- 
tione sabbati rugit, ubi est regnum dei, quod caro et sanguis 
non possidebunt: rugiebam, inquit, a gemitu cordis mei. A. 



110 DIE QUELLEN. 

18. non enim ante homineB, qui cor videre non possunt 
^ . . . quidquid aliud agas, si desideras illud sabbatum, non 
intermittis orare. A. 

19. videtur aliquando et ridere servus dei: numquid 
desiderium illud mortuum est in cordc? si auteni inest desi- 
derium, inest et gemitus: non semper pervenit ad aurcs 
hominum, sed nunquam recedit ab auribus dei. A. 

20. unde conturbatum est? A. 

22. patitur enim ox se intrinsecus, forinseeus autem ex 
eis, inter quos vivit: patitur mala sua: cogitur pati et aliena 
.... iam de occultis suis confessus est, a quibus se eupit 
mundari: dicat et de alienis, a quibus sibi vult parci. A. 

• 23. proximi erant Judaei, quia cognatl erant: appro- 
pinquaverunt, et quando crucifixerunt. A. — hie enim 
psalmus, ut quidam voluerunt, totus ad beati Job vivacissi- 
mam pertinet passioneui. C. 

25. appropinquaverunt enim corpore, sed longe steterunt 
cordc. qui tam propinqui corpore, quam qui in crucem le- 
vavcruntP qui tam longe corde, quam qui blasphemaverunt P 
audite istam longinquitatem ab Isaia propheta, videte istani 
propinquitatem et longinquitatem: populus hie labiis mc ho- 
norat; ecce propinquat corpore: cor autem eorum longe est 
a me. A. 

26. iam manifestum est, qui quaerebant animam ipsius : 
qui non habebant animam eius, quia non erant in corpore 
eins, qui quaerebant animam eius, longe erant ab anima 
eius: sed quaerebant, ut occiderent eam. A. 

28. nostis quanta falsa testimonia dicta sunt in domi- 
num. A. 

29. qui ad ea, quae audiebat, non respondebat, tam- 
quam non audiebat. A. 

32. nonne iam antea multa increpaverat, multa dixe- 
rat? . . . tamen, quando passus est, nihil herum dixit: non 
quia non habebat, quod diceret, sed oxpectabat, ut complerent 
ilii omnia et implerentur omnes prophetiae de illo, de quo 
dictum erat: et sicut ovis coram tondente se sine voce, non 
aperuit os suum. oportebat ergo ut taceret in passione, non 
taciturus in iudicio. iudicandus enim venerat, * qui postea 
iudicaturus veniret : et ideo cum magna potestate iudicaturus, 
quia cum magna humilitate iudicatus. A. 

33. sed semper speravit in domino, qui potest tristitiam 
in gaudium commutare. C. 

34. quaeris enim te defendere, et forte nenio accipit 
defensionem tuam. A. 

36. iterum redit ad infirmitatem corporis sui, et rursus 
Caput illud attendit pedes suos : non sie est in caelo, ut de- 



PSALM XXXVIL, XXXVIII. lll 

serat^ quod habet in terra, attendit plane et videt nos. qü- 
quando enim, ut est ista vita, cominoventur pedes nostri et 
labuntur in aliquo peccato: ibi exsurgunt linguae nequissimae 
iiiimicorum. hinc ergo intellogimus , etiam cum tacebant, 
quid quaerebant. loquuntur tunc aspere immites, gaudentcs 
se invenisae, quod dolere debuerunt. A. 

39. unde ergo iste dolebatP de flagello, quo ßagella- 
batur? absit .... sei pronuntia iniquitatem tuam, ut curam 
gersLS pro peccato tuo. A. 

41. bona sibi volentem oderunt .... reddunt autein 
mala pro bonis, qui oderunt 4nique. A. 

43. dicamus in illo, dicamus per illum. A. 

PSALM XXXVIII. 

1. Idithun interprctatur tran^ilieng eos .... transiliat 
ergo iste omnia, quibus teneri posset in terra. A. 

3, 4. contra haec remedium melius est silentium. stat 
enim peccator, propria quadam nota peccator, superbus quis- 
quam et invidus ; audit loquentem transilientem, captat verba, 
proponit laqueos; difficile est, ut non inveniat aliquid non 
ita dictum, ut dici debuisset: nee audiendo ignoscit, sed ca- 
lumniatur invidendo. contra lios iste Idithun transiliens eos 
silere delegerat. A. 

5. dum nimis timeo, ne loquar aliqua mala, tacui omnia 
bona. A. 

6. a dolore quippe quodam, quem mihi inilixerant ca- 
lumniatores et reprehensores, tamquam requieveram in silen- 
tio, et cessaverat dolor ille, qui factus erat a calumniantibus : 
sed ubi silui a bonis, renovatus est dolor mens, coepi plus 
dolere tacuisse me, quae dicere deberem, quam dolueram 
dixisse, quae dicere non deberem. A. 

7. in hoc aestu quaesivit alium meliorem locum ab hac 
dispensatione in qua sie laborat homo et periclitatur. A. 

9. isti ergo dies non sunt: ante abeunt pene, quam 
veniant ; et cum venerint, stare non possunt : iungunt se, se- 
quuntur se, et non se tenent. nihil de praeterito revocatur: 
quod futurum est, transiturum expectatur; nondum habetur, 
dum non venit, non tenetur dum venerit. numerum ergo 
dierum meorum, qui est: non istum, qui non est, et quod 
me difficilius et periculosius perturbat, et est et non est; 
ncc esse possumus dicere, quod non stat, nee non esse, quod 
venit et transit. A. 

10. in comparatione enim illius quod est, attendens 
ista, quae non ita sunt, et plus mihi videns deesse quam 
adesse, ero humilior ex eo quod deest, quam elatior ex eo 
quod adest. A. 



112 DIE QUELLEN. 

11. Yeterascunt eniin hi, ego novos volo, novos nun- 
quam veterascentes. A. 

13. vanitas etenim, sicut saepe diximus, mutabilitatem 
significat. C. 

14. sed licet imago ista magna sit, et tanti auctoris 
aliqua similitudine glorietur, quod vivit, quod rationalis, quod 
immortalis est: honio tarnen, quia iam factus est peccatis ob- 
noxius, et primi patris ante transgressionem puritati dissimi- 
lis, tarnen caducis desideriis turbatur atque confunditur: 
modo victum cogitans, modo vestem corporis necessitate per- 
quirens, vel alia nimis innuniera^ quibus in hoc mundo sub- 
dita tenetur humanitas. C. 

15. hinc probatur stulta yanitas, quoniam cupit peritura 
servare et transitoria custodire, maxime cum possessio eorum 
probetur incerta. C. 

17. ipse mihi dabit et se, qui est super omnia. A. 

18. substantia autem ista et ante homines est. aurum 
habes, argentum habes, mancipia, praedia, arbores, pecora, 
servos. baec videri et ab hominibus possunt: est quaedam 
substantia ante te semper. A. 

19. quamvis iste sanctus probabili se devotione trac- 
taret, tarnen rogat, ut ab omnibus iniquitatibus suis domini 
miseratione liberetur; ut agnoscamus, neminem hie esse secu- 
rum, quamvis beneficia divina perceperit. C. 

20. inter eos me vivere voluisti, inter eos praedicare 
veritatem, qui amant vanitatem, et non possum nisi irrideri 
ab iis. A. 

21. ipse utique fecit, qui patientiae dona eoncessit. nam 
hoc tam salubre silentium non habuisset, nisi coelestis largi- 
tas dedisset. C. 

27. ne sileas, dixit, id est, audiam te dicentein quod 
evangelium testatur: remissa sunt tibi peccata, sive illud, 
quod alio loco psalmus dicit: die animae meae, salus tua 
ego sum ^ . . . quoniam illuc advenimus, id est, de Baby- 
lonia ad Jerusalem ipso attrahente transponimur. C. — 
quamdiu enim sumus in corpore, peregrinamur a domino 
(II. Cor. 6, 9 ; die Angabe, dass der Spruch ein paulinisoher 
ist, fehlt bei A). A. 

28. remitte mihi, ut requiescam in conscientia mea, ut 
exonerata sit aestu sollieitudinis : qua soUicitudine curam 
gero pro peccato meo. A. 

29. sive dicit: amplius non ero, si desinas subvenire: 
quia non est esse, in aeternis afflictionibus permanere. esse 
enim proprio beati est. merito ergo non se dicebat esse, 
si se habere cum electis non intellegeret portionem. C. 



PSALM XXXDC. 113 



PSALM XXXIX. 

1. Sed in primordiis eius ecclesia loquitur .... sed 
considerandus est hie sermo geminatus: quia superflua non 
est tarn decora repetitio. expectare siquideia possumus et 
ingrati. expectantes autem expectamus, quando mites aliquid 
cum magno desiderio sustinemus. C. 

2. quid ergo cum male faceres, cum eum blasphemares, 
non videbat? non audiebat? et ubi est, quod in ipso psalmo 
dictum est: yultus autem domini super facientes mala? sed 
utquidP ut perdat de terra memoriam eorum. ergo et cum 
malus esses, attendebat te, sed non attendebat tibi. A. 

4. quis est lacus miseriaeP profunditas iniquitatis, ex 
carnalibus concupiscentiis. A. 

5. petra autem Christus. A. — cum in Christi do- 
mini iussionibus ambulamus. ipse est enim nobis spiritualis 
petra, quae in se fixa non sinit demergi vestigia. C. 

6. hymnus est enim canticum laudis. A. — et quoniam 
hymni erant, quos idolis suis etiam gentilitas personabat, 
addidit, deo nostro. C. 

7. etenim in ecclesia iste ordo est: alii praecedunt, alii 
sequuntur: et qui praecedunt, exemplo se praebent sequen- 
tibus, et qui sequuntur imitantur praecedentes. A. 

9. non aliud aliquid a domino deo tuo speres, sed ipse 
dominus tuus sit spes tua. A. 

10, 11. laudas aurigam, clamas aurigae, insanis in auri- 
gam. yanitas est, insania mendax est ... . aurigam laudat 
regentem quatuor equos, et sine labe atque offensione cur- 
rentes .... nunc specta histrionem. didicit enim homo 
magno studio in fune ambulare .... didicit iste in fune 
ambulare, numquid fecit in mari ambulare ? obliviscere thea- 
trum tuum, attende Petrum nostrum, non funambulum, sed 
ut ita dicam mariambulüm. A. 

18. Christus dicit: annunttayit ipse ex capite nostro, 
ipse annuntiavit ex membris suis, ipse misit annuntiatores, 
ipse misit apostolos. A. — multiplicati sunt super numerum, 
scilicet quia super calculum beatorum multiplicata est turba 
peccantium. C. — multi enim audita praedicatione venerunt 
ad societatem credentium, qui non sunt in numero electorum, 
teste veritate, quae ait: multi vocati, pauci vero electi. Rf. 
— hi quidem ad sacramenta ecclesiae pertinent tantüm per 
Yocationem, sed non sunt de numero illo, de quibus dictum 
est: multi sunt vocati etc. B. — multiplicati sunt super 
numerum venientes ad fidem. creverunt super numerum 
electorum, quia multi vocati, pauci vero electi. R. 

14. tempus est, ut veniant, quae promittebantur, quia 

QP. XXIX. 8 



114 DIE QUELLEN. 

auferuntur ea, quae promittebantur .... pascha nostrum 
immolatus est Christus, ecce agnosco agnum occisum, quia 
immolatus est Christus. A. 

15. haec dicit iam dominum uon petiisse; merito, quo- 
niam illud a nobis expetit, quod in quinquagesimo legitur 
psalmo: cor eontritum et humiliatum deus non spernit. C. 

17. sed in quo capite libri scriptum est de illoP for- 
tasse in capite libri huius psalmorum. quid efnim longe pe- 
tamus, aut alios libros inquiramus ? ecce in capite libri huius 
psalmorum scriptum est : beatus vir, qui non abiit in consilio 
impiorum, et in via peccatorum non stetit, et in cathedra 
pestilentiarum non sedit, sed in lege domini yoluntas eius 
fuit. A. 

19. deus mens, volui, et legem tuam in medio cordis 
mei: hoc est, et in lege eius meditabitur die ac nocte. A. 

20. in ecclesia magna, sicut saepe diximus, catholicam 
dicit. C. 

21. sonant quidem labia mea ad aures hominum, sed 
tu cognovisti cor meum .... aliud audit homo, aliud agnos- 
cit deus. ne in labiis solis esset annuntiatio, et diceretur 
de nobis: quae dicunt vobis facite, quae autem faciunt, fa- 
cere nolite: aut ipsi populo laudanti deum ore, non corde 
diceretur: populus hie labiis me honorat, cor autem eorum 
longe est a me: sona labiis, propinqua corde. A, 

22. quod dominum salvatorem fecisse non dubium est, 
quaudo turbas arguebat, increpabat incrednlos, et multa 
huiuscemodi praedicabat, quae evangelii textus eloquitur. 
fuit tamen tempus, cum in passione tacuit. C. 

23. unde veritas Christus? ego sum veritas. unde salu- 
tare ipsius Christus? Simeon agnovit infantem in manibus 
matris in templo .... hoc salutare dei bonum est, ut osten- 
datur hominibus. A. 

24. vis audire misericordiam domini P recede a pecca- 
tis, donabit peccata. vis audire veritatem domini? tene 
iustitiam, coronabitur iustitia. A. 

25. attende membra saucia, attende delictores et pecca- 
tores, et noli removere misericordias tuas .... attendo, 
quia bonus es, attendo, quia iustus es: amo bonum, timeo 
iustum: amor et timor perducunt me: quia misericordia et 
veritas tua semper susceperunt me. A. 

29. capillos capitis ad numeri multitudinem revocat. 
quis numerat capillos capitis sui ? multo minus peccata, quae 
excedunt numerum capillorum. minuta videntur^ sed multa 
sunt, praecavisti magna; iam non facis adulterium, iam non 
facis homicidium, non rapis res alienas, noh blasphemas, non 
dicis falsum testimonium : moles istae sunt peccatorum. magna 



PSALM XXXIX., XL. 115 

praecavidti, de minutis quid agis? an non times minuta? 
proiecisti molem, vide ne arena obruaris. A. 

30. quid mirum est, si cor tuum desertum est a deo 
tuo, quando seipsum deeeruit. quid est, cor meum dereliquit 
me? non est idoneum cor meum ad cognoscendum se . . .. 
numquid comprehendit corde suo cor suum Petrus, qui dixit: 
tecum usque ad mortem eroP in corde erat praesumptio 
falsa, in corde latebat timor verus. A. 

33. confundantur, dixit, mirabllium operatione turbentur. 
revereantur autem, resurrectionis gloria corrigantur, ut illum 
confiteantur deuni, quem dudum putaverant esse trucidan- 
dum. C. 

34. quando enim ante sunt, prffecedere volunt domi- 
num, mcliores volunt esse quam dominus: si autein retro 
sunt, ipsum agnoscunt meliorem, ipsum priorem, se poste- 
riores, ut ille praecedat, illi sequantur. A. 

35. respexit ad aliud genus dolose malevolum et falso 
benedicum: ferant confestim confusionem suam, qui dicunt 
mihi: enge, euge. laudant falso: magnus vir, bonus vir, 
literatus, dootus, sed quare christianus? et tua laudant, quae 
noiles laudari: illud reprehendunt, unde gaudes. sed si forte 
dicis: quid in me laudas, o homo, quia vir bonus, quia vir 
iustus sum? si hoc putas, Christus in me hoc fecit, ipsum 
lauda; at ille: absit, noli tibi iniuriam facere, tu te ipse 
talem fecisti. A. 

36. 37. non mihi, euge enge, dicunt, sed in te me glo- 
riari vident, si quid habeo gloriae. qui enim gloriatur, in 
domino glorietur. A. 

38. ego autem, cui dicebant, euge euge, egenus et 
pauper sum .... ille dixit: coelum et terram ego inipleo; 
nusquam tibi deest: tu illi noli deesse, tu tibi noli deesse. A. 

PSALM XL. 

1 . Intellege super egenum et pauperem, ut illius pauper- 
tate dives efficiaris. quid est: intellege super egenum et 
pauperem? ut ipsum Christum egenum et pauperem acci- 
pias, dicentem in alio psalmo: ego autem egenus et pauper 
sum^ dominus curam habet mei. A. 

2. ubi tibi exposita est infirmitas. ibi latet divinitas .... 
dies iudicii aderit, mala dies, si non intellexeris super egenum 
et pauperem. A. 

3. vivunt omnes fideles in nomine Christi, sive con- 
iuges, sive caelibes et virgines, vivunt quantum donat domi- 
nus eis vivere. A. 

4. beatum faciet eum, utique ut in resurrectione ad 

8* 



116 DIE QUELLEN. 

dexieram collocetur et in patriam illam beatorum magni 
indids pronuntiatione mittatur. C. 

6. lectus doloris infirmitas est carnis. ne dicas, non 
poBsum tenere et portare et frenare cai nem meam : adiuTaris, 
ut possifl. dominus opem ferat tibi super lectum doloris tui. A. 

7. acquiescit in domo sua, in familia sua, in eooiuge, in 
filiis, in paupertate, in praediolo suo^ in novella manibus 
suis consita, in aedificio aliquo suo studio fabricato: acquies- 
cunt innocentes in bis. sed tarnen deus volens nos amorem 
non habere nisi vitae aeternae, et istis velut innocentibus 
delectationibus nüscet amaritudines. A. 

9. domine, in tribulationibus me exerce: flagcUandum 
iudicas omnem filium<,«quem recepturus es, qui nee unico 
pepercisti. ille quidem sine peccato flagellatus est: ego autem 
dico, miserere mei, sana animam meam, quoniam peceavi 
tibi .... seit se sano homini praeeeptum dedisse, ne lan- 
guorem incurreret: dixisse in paradiso: hoc manduea, et hoc 
noli. non audivit sanus medici praeeeptum, ut non caderet, 
audiat vel aegrotus, ut surgat. A. 

10. hactenus propheta de beatorum afflictione locutus 
est, nunc secundo ingressu dominus salvator de sua passione 
dicturus est. C. 

11. ipsum Caput attende: occidamus eum, et nostra erit 
haereditas. A. 

12. Judas ille ad caput nostrum erat, ad caput nostrum 
ingrediebatur, ut videret, id est, ut exploraret .... hoc 
exemplum in capite nostro propositum est. quid illa membra 
post assumptionem capitis nostri? nonne dicit apostolus 
Paulus: propter subintroductos falsos fratres, qui subintroie- 
runt proscultare libertatem nostram? ergo et isti ingredie- 
bantur, ut viderent, sunt enim hypocritae, simulatores mali 
adiungentes se ficta caritate, captantes omnes motus, omnia 
verba sanctorum, in omnibus laqueos inquirentes. A. 

14. sibi, inquit, non mihi. A. 

15. quid est, adversum me in id ipsum? uno consüio, 
una conspiratione. A. — conventus ipsorum congregatio utique 
fuit peccantium, quando in uno facinore omnia scelera per- 
petrata sunt, dum rerum dominum crucifigere decreverunt. 0. 

17. et quae mala Christo, quae mala martyribus V omnia 
in bonum vertit dcus. A. 

18. verbum etiam iniquum fuit, quando dixerunt: cruci- 
figatur, et: reus est mortis. Rf. — verbum iniquum, id est, 
iniustam sententiam constituerunt adversum me: reus est 
mortis. B. 

19. quando vos exsultastis occidisse eum, ille dormivit: 
dicit enim in alio psalmo: ego dormivi. Uli saevierunt et 



J 



PSALM XL., XLL 117 

occidere yoluerunt: ego dormivi. nam si noiuissem, nee dor- 
missem. ego dorrnivi: quia potestatem habeo ponendi animam 
meam, et potestatem habeo iterum sumendi eam. A. 

20. quis est iste homo pacis ipsius? Judas .... quo- 
modo ergo in illum speravit, nisi quia in membris suis ipse 
est, et quod multi fideles de Juda speraverunt, hoc in se 
transfiguravit dominus P quando enim videbant Judam multi, 
qui erediderant in Christum, ambulare inter duodeeim dis- 
cipulos, sperabant in illum aliqui, quia talis erat, quales et 
ceteri: Christus autem quia in membris suis erat hoc speran- 
tibus, quomodo in illis est esurientibus et sitientibus; quo- 
modo aixit, esurivi, sie dixit, speravi .... potest dicere: 
cum unus ex minimis meis speravit, ego speravi. in quem 
speravi? homo pacis meae, in quem speravi, qui edebat 
panes meos. quomodo ipsum ostendit in passione, de istis 
verbis prophetiae? per buccellam illum designavit, ut appa- 
reret de illo dictum: qui edebat panes meos. rursus quando 
venit, ut traderet eum, osculum illi dedit, ut appareret de 
illo dictum: homo pacis meae. A. 

21. hoc ex forma servi, hoc ex forma inopis et pauperis. A. 

23. occiderunt enim Christum Judaei, ne perderent 
locum. A. (vgl. Joh. XI, 48.) 

24. gavisi sunt ergo tunc: resurrexit Christus, glori- 
ficatus est Christus, vident modo in nomine ipsius converti 
genus humanum. A. — ad hoc enim eum occidere voluerunt, 
sicut superius dictum est, ut nomen eins penitus de terra 
abrogarent. sed econtra vident ecclesiam Christi toto orbe 
diffusam, nomenque eins ubique celeberriraum esse cognoscunt, 
ut merito gaudere non possint, quibus tarn contraria prove- 
nerunt C. 

26. confirmasti me in aeternum, infirmasti ad tempus. A. 

27. maior serviet minori, modo irapletum est: modo, 
fratres, nobis serviunt Judaei, tamquam capsarii nostri sunt, 
studentibus nobis Codices portant .... quando agimus cum 
paganis, et ostendimus hoc evenire modo in ecclesia Christi, 
quod ante praedictum est de nomine Christi, de capite et 
corpore Christi, ne putent nos finxisse illas praedictiones, et 
ex bis rebus, quae acciderunt, quasi futurae essent, nos con- 
scripsisse, proferimus Codices Judaeorum. nempe Judaei 
inimici nostri sunt, de cartis inimici convincitur adversarius. A. 

29. pulchre secuta est laudativa conclusio, quia omni 
tempore benedici debet. C. 

PSALM XLL 

1. Magni enim sacramenti res est, ut christiani appel- 
lentur filii Core. unde filii Coro? filii sponsi, filii Christi 



118 DIE QUELLEN. 

. . . . quare ergo Core Christus? quia Gore interpretatur 
calvaria .... nonne iam occurrit in loco calvariae cruci- 
fixus? occurrit omnino. ergo filii sponsi, filii passionis illius, 
filii redemti saoguine illius, filii crucis illius, portantes in 
fronte, quod inimici in calvariae loco. fixerunt. A. 

2. audi quid aliud est in cervo. serpentes necat, et 
post serpentium interemtionem maiori siti inardescit, peremtis 
serpentibus ad fontes acrius currit serpentes yitia tua sunt : 
consume serpentes iniquitatis, tunc amplius desiderabis fontem 
yeritatis. A. — fons autem aquarum Christus est dominus, 
unde omnia fluunt, quaecunque reficiunt. C. 

4. suaves erant mihi ipsae lacrymae: sitiens illum fon- 
tem, quia bibere nondum poterara, avidius meas lacrjmas 
manducabam. non enim dixit, factae sunt mihi lacrymae 
meae potus, ne ipsas desidcrasse videretur sicut fontes aqua- 
rum. A. 

5. quia paganus si hoc mihi dixerit, non illi et ego 
possum dicere, ubi est deus tuus? deum quippe suum digito 
ostendit. intendit enim digitum ad aliquem lapidem^ et dicit : 
ecce est deus mens, ubi est deus tuus? cum lapidem irri- 
sero, et erubuerit, qui demonstravit, tollit oculum a lapide<i 
suspicit caelum et forte in solem digitum intendens iterum 
dicit: ecce deus mens, ubi est deus tuus? invenit ille quod- 
ostenderet oculis carnis : ego autem non quasi non habeam. 
quem ostendam, sed non habet ille oculos, quibus ostendam. 
potuit enim ille oculis corporis mei ostendere deum suum 
solem, quibus ego oculis ostendam solis creatorem? . . . ad- 
miror splendorem solis exserendo diei sufficientem, lunam 
nocturnas tenebras consolantem. A. 

6. quando anima mea contingeret, quod super aniniam 
meam quaeritur, nisi anima mea super seipsam effunderetur? 
si enim in seipsa remaneret, nihil aliud quam se videret: et 
cum se videret, non utique deum suum videret .... quaero 
ego deum meum in omni corpore sive terrestri sive caclesti, 
et non invenio: quaero substantiam eins in anima mea, et 
non invenio: meditatus sum tamen inquisitionem dei mei, et 
per oa, quae facta sunt, invisibilia dei mei cupiens intellecta 
conspicere, effudi super roe animam meam .... aliquam 
quaerit incommutabilem veritatem, sine defectu substantiam. 
non est talis ipse animus, deficit, proficit, novit, ignorat, 
meminit, obliviscitur, modo illud vult, modo non vult. ista 
mutabilitas non cadit in deum. A. 

7. tabernaculum eius in terra, ecclesia eius est adhuc 
peregrina .... quoniam ingrediar in locum tabemaculi; 
nam extra locum tabemaculi errabo quaerens deum meum. 
tabernaculum enim dei in terra homines sunt fideles .... 



PSALM XLI. 119 

respicio et ipsam animam obedientem deo, distribuentem 
opera actus sui, frenantem cupiditates, pellentem ignorantiam, 
extendentem se ad omnia aspera et dura toleranda, iustitiam 
et caritatem impendentem ceteris. miror et istas virtutes in 
anima: sed adhuc in loco tabernaculi ambulo. transeo et 
haec: et quamvis admirabile sit tabernaculum, stupeo cum 
pervenio usque ad domum dei . . . . ibi est enim fons in- 
tellectus in sanctuario del, in domo dei. ibi intellexit iste 
in novissima et solvit quaestionem de felicitate iniquorum et 
labore iustorum. A. 

8. exsultatio ad psalmodiam respicit, confessio ad pec- 
cata deploranda: quae duo iuncta perfectum utique efficiunt 
ckristianum. C. 

9. ambulans in locum tabernaculi, admirabilis usque ad 
domum dei, et ductus interioris et intelligibilis soni iocundi- 
tate, ut omnia exteriora contemnereti et in interiora rape- 
retur: adhuc tamen homo est, adhuc gemit .... quare ad- 
huc tristis es? non enim dubitas de deo tuo. non enim 

I non est quod tibi dicas contra illos, qui dicunt: ubi est deus 

tuus ? A. 

11. quoniam confitebor Uli. quid ei confiteberis? A. 

13. numquid ad deum turbatur? ad me turbata est. 
ad incommutabile reficiebatur, ad mutabile perturbabatur .... 
ergo quoniam ad nie conturbata est anima mea, quid restat 
nisi humilitas, ut de seipsa anima non praesumat? quid 

I restat, nisi ut omnino minimam se faciat, nisi ut se humiliet, 

ut exaltari mereaturP nihil sibi tribuat, ut ei ab illo, quod 
utile est, tribuatur. A. 

14. unde memoratus sum tui? a monte parvo et de 
terra Jordanis. forte de baptismo, ubi est remissio pecca- 
torum. etenim nemo currit ad remissionem peccatorum, nisi 
qui displicet aibi; nemo currit ad remissionem peccatorum, 
nisi qui se confitetur peccatorem; nemo se confitetur pecca- 
torem, nisi humiliando seipsum deo. ergo de terra Jordanis 
memoratus sum tui, et de monte parvo : non de monte magno ; 
ut de monte parvo tu facias magnum : quoniam qui se exal- 
tat humiliabitur, et qui se humiliat, exaltabitur. si autem 
et interpretationes nominum quaeras, Jordanis est descensio 
eorum. descende ergo, ut leveris, noli extoUi, ne elidaris 
.... Hermonim anathematio interpretatur. anathema teipsum 
displicendo tibi: displicebis enim deo, si placueris tibi. A. 

15, 16. duabus enim abyssis duo testamenta significat, 
id est, novum et vetus, quae se utraque mutua attestatione 
confirmant: quando vetus novum praedicit, novum autem com- 
memorat testamenti veteris lectiones. C. — abyssus abyssum 
invocat, homo hominem. sie discitur sapientia, sie discitur 



120 DIE QI^ELLEIf. 

fides, cum aby ssas abyssam invocat. abyssum invocaDt sancti 
praedicatores verbi dei. A. 

17. ego, qui contremisco, cnm ad me perturbata est 
anima mea, a iudiciis tuis timui vehementer: iudicia enim 
tuä abyssns multa, et abyssus abyssum invocat. nam sub 
hac carne mortali^ laboriosa, peccatrice, molestüs et scandalis 
plena, concupiscentiis obnoxia, damnatio quaedam est de 
iudicio tuo .... parvane iudicia sunt tua istaP ... tu 
minaris, tu dicis et post illos labores restare alteram damna- 
tionem. A. 

18. etenim in rebus prosperis mandat tibi deus miseri- 
cordiam suam, si ei fideliter servieris, quia liberat te de tri- 
bulatione .... cum yenerit ipsa tribulatio, tunc adiutorio 
te non deserit. A. — prius enim otioso tempore legis verba 
discuntur: sed eorum firuetus in afflictione monstratur. C. 

19. intus habeo victimam, quam immolem, intus habeo 
thus, quod imponam, intus habeo sacrificium, quo flectam 
deum meum. A. 

20. sie enim hie laboro, quasi tu oblitns sis mei. A. 

21. 22. dicit alio loco ista vox, ego dixi in ecstasi mea: 
ubi vidit, nescio quid magnum, excessu mentis: ego dixi in 
ecstasi mea, proiectus sum a facie oculorum tuorum. com- 
paravit enim haec, in quibus esset, iUis, in quae erectus erat, 
et vidit se longo proiectum a facie oculorum dei, sicut et 
hie: utquid me repulisti, et utquid contristatus incedo, dum 
affligit me inimicus, dum confringit ossa mea tentator ille 
diabolus, scandalis ubique crebrescentibus, quorum abundantia 
refrigescit Caritas multorum? cum videamus fortes ecclesiae 

!)lerumque scandalis cedere, nonne dicit corpus Christi, con- 
ringit inimicus ossa mea? ossa enim fortes sunt et aliquando 
ipsi fortes tentationibus cedunt .... dum confringit ossa mea; 
non cames meas tantum, sed etiam ossa mea; ut in quibus 
putabatur esse aliqua fortitudo, videas cedere in tentationibus, 
ut ceteri iniirmi desperent, quando fortes vident succumbere. A. 
23. quantum haec martyres audierunt, pro nomine Christi 
fortes et patientes, quantum illis dictum est, ubi est deus 
vester? ... et ego propter haec, quoniam ad me turbata 
est anima mea, quid ei aliud, quam illud dicam? A. 

PSALM XLII. 

1. Nostis autem omnes, qui proficiunt, et qui caelesti 
illi civitati ingeraiscunt, qui peregrinationem suam norunt^ 
qui viam tenent, qui in desiderio terrae illius stabilissimae spem 
tamquam ancoram praefixerunt, nostis ergo quia hoc genus 
hominum,hoc semen bonum, hoc frumentum Christi inter zizania 



PSALM XLH. t21 

gemit; et donec veniat tempas messis, id est, usque in finem 
saeculi, sicut exponit quae non fallitur veritas. gemens ergo 
inter zizania, id est, inter malos homines, inter doloses et 
seductores, aut ira turbulentes, aut insidiis venenatos, circum- 
spiciens simul cum Ulis esse se tamquam in uqo agro per 
totum mundum, unam pluviam excipere, pariter perflari, 
pariterque secum inter adversa nutriri, habere simul ista 
communia dona dei, malis bonisque conoessa communiter ab 
illo, qui facit solem suum oriri super bonos et malos, et pluit 
super iustos et iniustos, . . . erumpit in haue vocem: iudica 
me deus. A. , 

2. nunc interim in hac peregrinatione nondum discernis 
locum meum, quia simul cum zizaniis vivo usque ad tempus 
messis: nondifm discernis pluviam meam, nondum discernis 
lucem meam: discerne causam meam. A. 

4. tristis ambulo, inimicus affligit me quotidianis ten- 
tationibus, immittens vel quod male amemus, vel quod male 
timeamus. et contra utrumque pugnans anima etsi non capta^ 
tarnen periclitans, contrahitur tristitia^ et dicit deo, utquid? 
quaerit enim in psalmo causam tristitiae suae, dicens, utquid 
me repulisti, et utquid tristis incedo? audiat ex Isaia, suc- 
currat illi lectio, quae modo recitata est: Spiritus, inquit, a 
me prodiet, et omnem flatum ego feci: propter peccatum 
modicum quid contristavi illum, et averti faciem meam ab 
illo ; et contristatus est, et abiit tristis in viis suis, quid ergo 

Suaerebas, utquid me repulisti, et utquid tristis incedo P au- 
isti propter peccatum. causa tristitiae tuae peccatum est, 
causa laetitiae tuae iustitia sit. peccarc volebasi et laborare 
noiebas; ut parum tibi esset, quod esses iniustus, nisi et cum 
iniustum voluisses^ a quo in te vindicari noluisses. respice 
Yocem meliorem in alio psalmo: bonum est mihi, quod humi- 
liasti me, ut discam iustificationes tuas. A. 

5. quid enim aliud lux dei, nisi veritas dei? aut quid 
veritas dei, nisi lux dei? et hoc utrumque unus Christus. A. 

6. sanctus mens eins, sancta ecclesia eins, mens ille 
est, qui crevit ex minimo lapide secundum visionem Danielis, 
confringens regna terrarum, et in tantum excrescens, ut im- 
pleret universam faciem terrae .... modo in monte eins 
sumus, id est, in ecclesia eins, et in tabernaculo eins, taber- 
naculum peregrinantium est, domus cohabitantium : est et 
tabemaculum peregrinantium et militantium. cum audis 
tabemaculum, bellum intellege, bestem cave. domus autem 
quae eritP beati qui habitant in domo tua, in saecula sae- 
culorum laudabunt te. A. 

7. est enim quoddam sublime altare invisibile, quo non 
accedit iniustus. ad illud altare ille solus accedit, qui ad 



122 DIE QUELLEN. 

istud secums accedit: illic inTeniet vitam suam, qui in isto 
discerDit causam auain. et introibo ad altare dei: de nionte 
sancto eius, de saneta eocle^iia eiaa, introibo ad altare dei 
sublime, quäle ibi sacrifieium est? ipse, qui intrat, assu- 
mitur bolocaustuoL A. 

8. iuventus noTitatem significat, tamquam diceret, ad 
deum, qui laetificat noTitatnm meam. laetificat novitatem 
meam, qui contristaTit vestutatem meam. incedo enim modo 
tristis in vetustate, tunc autem stabo gaudens in novitate. A. 

9. duo haec Organa musicomm habent inter se distinc- 
tarn discretamque rationem dignam consider^itione et com- 
mendatione memoriae .... sed quia psalterium istud Orga- 
num dicitur, quod de superiore parte habet testudinem, illud 
scilicet tympanum et concayum lignum, cui ct>rdae innitentes 
resonant: cithara yero id ipsum lignum cavum et sonorum 
e\ inferiore parte habet: discernenda sunt opcra nostra, 
quando in psnltcrio sint, quando in .cithara, utraque tarnen 
plac'ta deo et suavia eius auditui. quando ergo ex praecep- 
tis dei aliquid agimus, iussis eius obtemperantes et obaudien- 
tes ad implenda praecepta eius, ubi facimus et non patimur, 
psalterium est. faciunt enim ita et angeli, non enim aliquid 
patiuntur. cum autem aliquid patimur tribulationum, tenta- 
tionum, scandalorum in hac terra, quia non patimur nisi ex 
inferiore parte, id est, ex eo, quod mortalos sumus, ex eo, 
quod primae nostrae causae quiddam tribulationum debemus, 
et quia patimur multa ab eis, qui non sunt de super, cithara 
est. venit enim sonus suavis ex inferiore parte .... omnis 
enim patientia dulcis est deo. A. 

10. ergo intellegimus, hab.^re nos aliquid, ubi imago 
dei est, mentem scilicet atque rationem. ipsa mens invoca- 
bat lucem dei et veritatem dei. ipsa est, qua capiraus ius- 
tum et iniustum, ipsa est, qua discernimus verum a falso: 
ipsa est, quac vocatur intellectus, quo intellectu carent 
bestiae. A. 

PSALM XLIII. 

1. Psalmus iste filiis Gore dicitur, sicut eius titulus 
praefert. interpretatur autem Gore calvitiura vel calvaria, et 
invenimus in evangelio dominum Jesum Gliristum in loco 
calvariae crucifixum .... sed addidit, et non ad insipien- 
tiam mihi, id est, hoc ipsum quod non exaudies, non ad in- 
sipientiam mihi, sed ad intellectum. quid est. ad intellectum 
non exaudies? id est, me non exaudies ad temporalia, ut 
intellegam a te desideranda sempiterna. A. 

2. illi speraverunt et liberasti eos: egone speravi, et 
dereliquisti me. A, 



PSALM XLIU. 123 

3. id est populos expulisti de terra sua^ ut istos, in- 
troduceres atque plantares, eorumque regna tua misericordia 
confirmares. hacc audivimus a patribus nostris. A. 

4. exeuntibus enim Amorrneis vel eeteris de propriis 
terris Hebraei in eorum sedibus leguntur esse plantati. C. 

6. dextera tua, potentia tua : brachium tuum, ipse filius 
tuus. A. 

7. numquid enim quando nobis deus aliquo miraculo 
adest, faciem ipsius oculis nostris videmusP sed effectu mi- 
raculi suam praescntiam insinuat hominibus. A. 

10. etiamsi tu per tuam prorsus substantiani atque na- 
turam, qua es, quidquid es, occultus es, nee per hoc, quod 
es, interfuisti patribus, ut facie ad faciem te viderent : tarnen 
per quamlibet creaturam tu mandas salutem Jacob, etenim 
illa visio facie ad faciem liberatis in resurrectione servatur 
.... etsi ergo tunc patres nostri non te viderunt facie ad 
faciem, secundum quod tu es, etiamsi ista visio servatur in 
resurrectione, tamen et si angeli adfuerunt, tu mandas salu- 
tem Jacob. A. 

13. bon enim in arcu meosperabo: quomodo nee patres 
in gladio suo. A. 

15. et hoc figura praeteriti de futuro dicitur, quia tam 
certum est, quasi factum sit. A. 

16. confunduntur etiam, qui beatos oderunt, quando 
illi aeterna ultione damnantur, iustos autem caelorum regna 
recipiunt. C. 

17. tota die perpetuum tempus ostendit, quod non ha- 
bet noctem. C. — quid laudabimur? quid confitebimur? 
quia ex omnibus affligentibus nos eruisti nos, quia regnum 
perpetuum dabis nobis. A. 

18. quoniam ipsa est beatitudo iustorum, dominum lau- 
dare perpetue. C. 

19. confudisti illam dicit gloriosam confusionem, quam 
martyres subeunt, cum iniuriis affliguntur. C. — confudisti, 
non in conscientia nostra, sed in facie hominum. erat enim 
tempus, quo affligerentur christiani, cum ubique fugerent, cum 
ubique diceretur: christianus es, tamquam ad insultationem 
et ad opprobrium pertineret. A. 

20. procedimus ad inimicos nostros, et tu nobiscum 
non pfocedis: videmus eos, praevalent illi, et nos invalidi 

' sumus. ubi est illa virtus tua? ubi est dextera et potentia 
tua? ubi mare siccatum? ubi Aegyptii persequentes flucti- 
bus obruti? ubi Amalech resistens, in crucis signo supe- 
ratus? A. 

21. aversos se in hoc mundo ante inimicos suos esae 
testantur. G. 



124 DIE QUELLEN. 

23. a nationibus manducati sumus. hi significantur, 
qui sie passi sunt, ut in corpus gentium verterentur. plan- 
git enim eos ecelesia, tamquam membra sua devorata. A. 

24. vidimus enim quos dedisti, non vidimus, quid acce- 
pisH. A. 

25. hie autem deo nulla multitudo pretii in tantae rei 
compensatione provenit, quando christiani sunt traditi. C. 

27. quid est^ in similitudinem? quando maledicentes 
homines similitudinem dant de eo, quem detestantur, sie 
moriaris, sie puniaris. quanta tunc dicta sunt talia? sie 
crucifigaris. hodieque non desunt hostes Christi, illi ipsi 
Judaei, contra quos quando defendimus Christum, dicunt 
nobis: sie moriaris, sie puniaris. A. 

31. et quis hie intelleetusP qua? praeterita dicta sunt, 
non in nobis fient, quae futura sperantur, non apparent prae- 
terita: in magna gloria tua eductus est populus de Aegypto, 
liberatus a persequentibus, ductus per gentes, expulsis gen- 
tibus coUocatus in regno. quae futura? educendus populus 
de ista Aegypto saeculi, duce Christo apparente in gloria 
sua. haec sunt futura, illa praeterita. in medio quid? tri- 
bulationes. quare? ut appareat animus colens deum, quan- 
tum colat deum ; ut videatur. utrum gratis colat eum, a quo 
salutem gratis accepit. si enim tibi dicat deu8 : quid dedisti 
mihi, ut facerem te? ... quid dicturi sumus ei, qui primo 
gratis nos fecit, quia bonus est, non quia aliquid meruimus? 
deinde de ipsa reparatione, de secunda nativitate quid dic- 
turi sumus? . . . exigitur ergo a te, ut et tu gratis eum 
colas : non quia dat temporalia, sed quia praestat aeterna. A. 

32. ergo ut haec fides nostra, qua purgamur, ad invisi- 
bilia praeparetur, hoc est, quod in intellectum filiis Coro facta 
sunt ista ommia, ut detraherentur sanctis ea, quae habebant, 
detraheretur et ipsa vita temporalis .... ecce est intellectus, 
quia non recessit retro cor nostrum, quia obliti non sumus 
te. A. 

34. retro redit cor eorum, qui de domini bonitate des- 
perant. C. 

35. tamquam diceret nobis: in tribulatione positi estis, 
multa patimini, multa, quae amabatis in hoc saeculo, amisistis : 
sed non vos dimisi in via, quam angustam vos doceo. latas 
semitas quaerebatis, quid vobis dico? hac itur ad vitam sem- 
piternam: qua vultis ambulare, ad mortem pergitis. A. 

36. in loco afflictionis, id est, in isto mundo humiliatos 
esse testantur, qui est fidelibus locus afflictionis. C. 

37. haec enim mortalitas umbra mortis est. vera mors 
est damnatio cum diabolo. A. 

38. novit et requiret: si novit occulta cordis, quid ibi 



PSALM XLIII. 125 

facit? noime deus requiret ista? novit in se, requirit propter 
nos. etenim ideo requirit deus aliquando, et dicit sibi inno- 
tescere, quod facit tibi innotescere. A. 

39. plerumque enim homo putat se posse, quod non 
potest, aut putat se non posse, quod potest : accedit ad illum 
interrogatio ex divina dispensatione, et per interrogationem 
notus fit sibi: et dicitur deus cognovisse, quod illum fecit 
nosse. numquid Petrus noverat se, quando dixit medico : 
tecum sum usque ad mortem .... venit accessio tentationis 
et probavit medicus sententiam suam, perdidit aeger prae« 
Bumtionem suam. A. 

40. potes enim videre, mortificari hominem ; quare morti- 
ficetur, nescis : deus hoc novit, res in occulto est ... . quare 
Bon et haeretici nomen Christi confitentur, et non tarnen iam 
propter ipsum moriuntur? prorsus in ipsa ecclesia, dicam 
catholica, putatis defuisse aut deesse posse, qui causa humanae 
gloriae paterenturP si deessent huiusmodi homines, non diceret 
apostolus: si tradidero corpus meum ut ardeam, caritatem 
autem non habeam, nihil mihi prodest. sciebat ergo esse 
posse quosdam, qui hoc iactatione facerent, non dilectione. A. 

41. Ovis, quia non habet arma resultationis, raptoribus 
suis probatur esse temnibilis: non enim aut cornu valet, aut 
dente contendit aut fuga praesumit: sed manibus latronis 
patienter acquiescit, dum nuUa se reluctatione defendit. sie 
famuli Christi velut oves aestimati sunt mori: quoniam sine 
contentione aliqua videbantur occidi. C. 

42. quae figura catachresis est, quam recte dicimus abu- 
sionem, quae rebus nomen commodat alienum. C. -:— martyres 
clamant, exsurge, quare obdormis, domine? o domine Jesu, 
occisus es, dormisti in passione, iam nobis resurrexisti. novi- 
mus enim, quia nobis resurrexisti ; quare resurrexisti? gentes, 
quae nos persequuntur, mortuum te putant, resurrexisse non 
credunt, exurge ergo et illis. quare dormis, non nobis, sed 
illis? si enim iam te Uli crederent resurrexisse, numquid eos, 
qui in te crederent, persequi poterant. A. 

43. ne repeile in finem, ubi consistit muneris tui uni- 
versa perfectio, ubi sunt praemia beatorum, ubi martyribus 
coronae praeparantur. C. 

44. quare faciem tuam avertis, quasi non adsis, quasi 
oblitus sis nostri. A. 

45. oblivisceris inopiam nostram: hoc est, cui consue- 
veras subvenire, quam sie in aliis amas, ut te inopem dicas. 
venisti enim ditissimus, ut nostrae indigentiae subvenirea. C. 

46. quod utique facere solent, qui longa oratione prostrati, 
tota corporis effusione tenduntur. C. — an forte, fratres, eos 
plangit ecclesia voce ista, quibus illi, qui peresquebantur, per- 



126 DIE QUELLEN. 

suaserunt impietatem : nt Uli, qoi perdararunt, hoc dicant, 
humiliata est in pulvere anima nostra? id est, inter manus 
pulveris huius, inter nianus impionim et persequentium .... 
sed quare dicti sunt venter, nisi quia camales sunt: ut os 
ecclesiae in sanctis sit, in spiritalibus sit; venter ecciesiae 
in carnalibus sit? itaque os ecclesiae eininet, venter abscon- 
ditus est, tamquam mollior et infirmior. hoc significat quodam 
loco scriptura, ubi quidam dicit, se accepisse librum ; et liber 
ipse dulcis erat, inquit, in ore meo, et amarus in ventre meo. 
quid est hoc, nisi quia praecepta summa, quae capiunt spiri- 
tales, non capiunt camales? et de quibus gaudent spiritales, 
contristantur carnales? A. 

47. et vere, carissimi, exsurrexit et adiuvit. namque 
cum exsurgeret, id est, cum resurgeret, et gentibus innotes- 
ceret, cessantibus persecutionibus, etiam illi, qui haeserant in 
terra, eruti sunt de terra, et agentes poenitentiam r^dditi sunt 
corpori Christi, quamvis infirmi, quamvis imperfecti . . . . 
propter nomen tuum: hoc est gratis, propter nomen tuum, 
non propter meritum meum. A. 

PSALM XLIY. 

1. Sed et unusquisque nostrum, fratres, ex vetere 
homine in novum mutatur, ex infideli fidelis fit ... . dilectus 
ille Visus est a persecutoribus suis, sed non in intellectum. 
si enim cognovissent, nunquam dominum gloriae crucifixissent. 
ad hunc intellectum oculos alios quaerebat ipse, cum diceret, 
qui me videt, videt et patrem. A. — filiis Gore, hoc declarat, 
quia filii crucis .... pro dilecto filio vult intellegi dominum 
Christum. C. 

2. quis dicit, pater an propheta? intel'.exerunt enim 
quidam patris personam dicentis, eructavit cor meum verbum 
bonum, commendantis nobis nativitatem quandam ineffabilem. 
ne forte putares aliquid assumtum, unde filium generaret deus, 
quemadmodum homo sibi assumit aliquid, unde generet filios, 
coniugium scilicet, sine quo prolera procreare homo non 
potest, ne igitur putares aliquo coniugio indiguisse deum, 
unde filium generaret. A. 

3. sicut autem, eructavit cor meum verbum bonum, in- 
telleximus ibi generationem filii : veluti repetitio mihi videtur 
facta in consequenti sententia, ut illud, quod dictum erat, 
eructavit cor meum verbum bonum, repeteretur in eo quod 
ait, dico. quid est enim dico ? verbum profero. et unde profert 
deus verbum, nisi ex corde suo, ex intimo suo? . . . quare 
ergo opera mea dico? quia in ipso verbo omnia opera 
dei. A. 

4. quia quod lingua dicitur, sonat et transit, quod scri- 



PSALM XLIV. 127 

bitur, manet : cum ergo dicat deus verbum, et Terbum quod 
dicitur non sonet et transeat. sed et dicatur et maneat, scriptis 
hoc maluit deus comparare quam sonis. A. 

5. velociter dei tale est, ut velocius nihil sit. in scripturis 
enim scribitur litera post literam, syllaba post syllabam, ver- 
bum post verbum; nee ad secundum transitur, nisi primo 
praescripto : ibi autem nihil velocius, ubi non multa sunt verba, 
nee tarnen aliquid praetermissum est, cum in uno sint omnia. A. 

6. ecce iam verbum illud sie prolatum, aeternum ab 
aeterno coaeternum, veniet sponsus speciosus forma prae filiis 
hominum. A. — sed veraciter humano genere pulchrior fuit, 
quia peccata non habuit .... et quare speciosum dixerit, 
probat: quia loquente Christo per gratiam deo reconciliatus 
est mundus. quid ergo potuit in humano genere esse simile, 
quam ipsum incarnatum conspicere, per quem redemtlonis 
donum totus orbis accepit? C. 

7. venit nobis cum verbo gratiae. A. 

8. accommodatius videtur hoc accipi ex persona pro- 
phetae .... propterea, inquit, benedixit te deus in aeternum. 
quare? propter gratiam. illa enim gratia quo pertinet? ad 
regnum caelorum. primum enim testamentum terram pro- 
miserat: et aliud praemium fuit vel promissio sub lege posi- 
torum, aliud sub gratia : terra Chananaeorum Judaeis sub 
lege positis, regnum caelorum christianis sub gratia positis. 
itaque quod pertinebat ad eos, qui sub lege positi erant, reg- 
num, terra illa transiit: regnum caelorum, quod pertinet sub 
gratia positis, non transit. A. 

9. gladium tuum, quid nisi verbum tuum? illo gladio 
stravit inimicos, illo gladio divisit filium a patre, filiam a matre, 
nurum a socru .... quid est, circa femur? quid significat 
de fernere? carnem. A. 

10. specie tua et pulchritudine tua: hie utramque na- 
turam positam evidenter agnoscimus: ut species pertineat ad 
humanitatem, pulchritudo ad deitatem. 0. 

11. praedicatum est evangelium, veritas est. quid man- 
suetudo? passi sunt martyres .... nee deficiebant, nee resiste- 
bant, dicentes omnia, nihil occultantes ; parati ad omnia, nihil 
recusantes. magna mansuetudo. corpus Christi hoc fecit, in 
capite suo didicit .... quid propter iustitiam ? veniet etiam, 
ut iudicet. A. 

12. dextera sua deductus est, id est, potentia sua .... 
deducet eum mirabiliter dextera eins, faciens divina, patiens 
humana, malitias hominum sternens bonitate sua. A. — mira- 
biliter, quia contra mundi inopiuabilem consuetudinem tertio 
die resurrecturus erat a mortuis. C. 

13. verba cor transfigentia, amorem excitantia . . . . o 



128 DIE QV ELLEN. 

sagittam acutam potentissimam, qua accepta cecidit Saulus, 
ut esset Paulus. A. 

14. populi sub te cadent, conversiones significat hominum : 
quando credentes in humilltatem feliciter cadunt, qui prius 
yitio praesumtionis erecti sunt. C. 

15. erat autem sedes regni iudaici temporalis, pertinens 
ad eos, qui sub lege erant, non ad eos, qui sub gratia erant 
. . . . sedes eins in saecula saeculorum. quareP quia sedes 
illa prima regni temporalis fuit. unde nunc sedes in saecula 
saeculorum? quia dei. A. 

16. curvi erant, distorti erant. sibi regnare cupiebant, 
se amabant, facta sua mala deligebant, non voluntatem suam 
deo subdebant, sed voluntatem dei ad suas concupiscentias 
flectere Yolebant. A. 

17. regat de yirga ista, ne frangat te. virga enim ferrea 
est illa, inflexibilis. et quid dictum est? reges eos in yirga 
ferrea, et tamquam yas tiguli conteres eos. alios regit, alios 
conterit: regit spiritales, content carnales. A. 

18. propterea unxit te, ut diligeres iustitiam et odires 
iniquitatem .... deus unguitur a deo .... quo oleo, nisi 
spiritali? oleum enim yisibile in signo est, oleum inyisibile 
in saeramento est, oleum spiritale intus est. A. 

19. oleum laetitiae est peccati maculum non habere 
. . . . prae consortibus tuis, quoniam hanc benedictionem 
supra omne bumanum genus cognoscitur accepisse, ut unctus 
singulariter caeteros unguere debuisset. C. 

20. gutta yero, quae dicitur ammoniaca, duritias curat ab 
aliqua necessitate contractas .... casia, quae a nostris fistula 
dicitur, redemtio generis humani per aquam baptismatis indi- 
catur .... bis rebus etiam odor inest suayis, ut merito sanctae 
incarnationi et yirtus herbarum et odoris suayitas comparetur. 
C. — yestimenta eins sunt sancti eins, electi eins, tota ecclesia 
eins. A. 

21. sed quoniam elephas, cuius haec ossa sunt, nimiae 
castitatis asseritur, qui inter quadrupedia et sensu plurimo 
yalet et temperanter miscetur feminae suae, et coniuge secunda 
non utitur, hoc pudicis feminis decenter aptatum est. C. 

22. etenim omnes animae, quae illis praedicantibus et 
eyangelizantibus natae sunt, filiae regum sunt: et ecclesiae 
filiae apostolorum, filiae regum sunt .... mortuus est Christus, 
resurrexit, adscendit, absentayit se corpore: susceperunt fratres 
eins uxorem eius^ praedicatione evangelii generaturi filios non 
per seipsos, sed per eyangelium propter nomen fratris. in 
Christo enim Jesu, inquit, per eyangelium ego yos genui. 
itaque suscitantes semen fratri suo, quotquot genuerunt, non 
Paulianos aut Petrianos, sed Christianos nominayerunt. A. 



PSALM XLIV. 129 

23. ecce Roma^ ecce Carthago, ecce aliae et aliae civi- 
tates filiae regum sunt, et delectaverunt regem suum in honore 
ipsius ; et ex omnibus fit una quaedam regina. quae a sinistris, 
non regina. stabit enim quaedam a sinistris, cui dicetur : vade 
in ignem aeternum. a dextris autem stabit, cui dicetur : venite 
benedicti- patris mei, percipite regnum, quod vobis paratum 
est ab initio mundi. A. 

24. ecce varietatem intelleximus de diversitate lingua- 
rum, et vestem intelleximus propter unitatem: in ipsa autem 
varietate aurum quod est? ipsa sapientia .... varietas in 
Unguis, aurum in sententiis. A. 

25. sed hie varietatem aut linguas multiplices significat, 
quia omnis gens secundum suam patriam in ecclesia psallit 
auctori, aut virtutum pulcherrimam diversitatem. C. 

26. alloquitur propheta reginam istam .... nos enim 
alloquitur: audi filia et vide. alloquitur eam tamquam unus 
de patribus, quae filiae regum sunt ; etsi alloquatur propheta, 
etsi alloquatur apostolus tamquam filium (sie enim dicimus, 
patres nostri prophetae, patres nostri apostoli: si nos illos ut 
patres, illi nos ut filios), et vox una paterna alloquitur unicam 
filiam. audi filia et vide. prius audi, postea vide. ventum 
est enim ad nos cum evangelio, et praedicatum est nobis, quod 
nondum videmus, et audiendo credidimus, credendo videbimus 
.... audi, ut mundes cor fide, sicut apostolus ait in actibus 
apostoloruni, fide mundans corda eorum. ad hoc enim audi- 
mus, quod credamus, antequam videamus, ut credendo cor 
mundemus, unde videre possimus. audi ut credas, munda cor 
fide, et cum cor mundavero, quid videbo ? beati mundi corde, 
quia ipsi deum videbunt. A. 

27. parum est audi, humiliter audi. A. 

28. erat populus quidam, et domus patris quaedam, in 
qua nata es, populus Babyloniae, habens regem diabolum. 
undecunque venerunt gentes, a patre diabolo venerunt: sed 
patri diabolo renuntiaverunt. obliviscere populum tuum et 
domum patris tui. foedam te ille genuit, cum peccatricem 
fecit, pulcram te iste regenerat, qui iustificat impiam. A. 

29. 30. tota ecclesia eins, quam sibi sicut vestem exhibet, 
sine macula et ruga .... quam speciem, nisi quam ipse 
fecit? . . . deus tuus est, rex tuus est. rex tuus et ipse 
est sponsus tuus. regi nubis deo, ab illo dotata, ab illo deco- 
rata, ab illo redemta, ab illo sanata. quidquid habes, unde 
illi placeas, ab illo habes. A. 

31. filiae Tyri, filiae gentium .... venite cum mune- 
ribus: date eleemosynas. A. 

32. ad ecclesiam enim concurrunt, et ibi eleemosynas 
faciunt. ne extra fiant, id est, ne extra positi fiant, in ecclesia 

QP. XXIX. 9 



ISO DIE QUELLEN. 

faciant. Tultiis enim sponsae huius et reginae proderit facien- 
tiboB. A. 

33. intus pulcram novit, qui speciem eins amayit. quae 
sunt interiora pulchritudinis? conscientiae. A. 

34, 35. fimbriae sunt finitima vestium, quae in stamine 
colligatae tamquam capillorum segetes dependent. per quas 
hominum vita significatur extrema. haec non deaurata (ut 
supra), sed nunc Uli esse aurea profitetur: quia in fine tota 
perfectio est, ubi Caritas non tamquam deaurata conspicitur, 
sed iam plenissima tamquam aurea reperitur. circumamicta 
vero varietate dicit, propter varias virtutes fidelium, quas 
superius constat expositas. C. 

36. adducentur regi yirgines post eam, post ecclesiam 
utique: quia prius fuit, ut eins unitas diceretur, et post enu- 
meratio partium distincta proyeniret. C. 

37. proximae, id est, consanguineae eins prioris, id est, 
quae sint imitatrices eins in fide. B. — proximae sint eins, 
id eöti imitatrices fidei eins. B. 

38. templum regis ipsa ecclesia. A. 

39. genuerunt te apostoli: ipsi missi sunt, ipsi prae- 
dicaverunt, ipsi patres, sed numquid nobiscum corporaliter 
semper esse potuerunt? . . . ergo illorum abscessu deserta 
est ecclesia? absit .... hodie enim episcopi, qui sunt per 
totum mimdum, unde nati sunt? ipsa ecclesia patres illos 
appellat, ipsa illos genuit, et ipsa illos constituit in sedibus 
patrum. non ergo te putes desertam, quia non vides Petrum, 
quia non vides Paulum, quia non vides illos, per quos nata 
es: de prole tua tibi crevit paternitas. A. 

40. haec est catholica ecclesia: filii eins constituti sunt 
principes super omnem terram, filii eins constituti sunt pro 
patribus. A. 

41. ecce epithalamium gloriosum psalmigraphi exsul- 
tatione completum est. ecce sponsi laus sponsaeque admirabili 
varietate celebrata est. C. 

PSALM XLV. 

1. Ipse, qui in calvariae loco crucifixus est, nostis, quia 
velum disscidit, ut templi secreta patescerent. proinde quia 
crux domini nostri clavis fuit, qua clausa aperirentur, creda- 
mus adfuturum eum nobis, ut ista occulta revelentur. A. — 
in finem, notum est, quemadmodum ad dominum Jesum 
Christum possit referri. filios autem Core significari dicimus 
christianos, ex quorum persona psalmus iste cantatur. pro 
arcanis vero adventum domini significat salvatoris, quem divi- 
nitatis suae mirabili secreto pro hominum salute disposuit. C. 



PSALM XLV. 131 

2. sunt quaedam refugia, ubi non est yirtus, quo quis- 
que cum fugerit, magis infirmatur, quam coniirmetur .... 
non est refugium nostrum tale, sed refugium nostrum yirtus 
est. 'A. 

3. yerumtamen, carissimi, inter omnes tribulationes 
humanae animae nulla est maior tribulatio, quam conscientia 
delictorum. namque si ibi vulnus non sit, sanumque sit intus 
hominis, quod conscientia vocatür, ubicunque alibi passus 
fuerit tribulationes, illuc confugiet et ibi inveniet deum .... 
isti ergo filii Gore fortasse intelleguntur esse illi, quibus 
loeutus est Petrus in actibus apostolorum .... illi, quem 
ipsi crucifixerant manibus suis, cogitantes, quam contemtibilis 
esset, cum ab eis occideretur, quam altus et excelsus apud 
deum factus esset, qui a spiritu sancto idiotas impleret, et 
linguas infantium faceret disertas, compuncti corde dixerunt, 
quid faciemus? .... ab illo ergo, cui dictum est, refugium 
et virtus, acceperunt magnam securitatem. baptizetur unus- 
quisque vestrum in nomine domini nostri Jesu Christi: in 
illius nomine^ quem occidistis, baptizamini et dimittuntur vobis 
peccata vestra .... denique accepta tanta securitate quid 
dicunt? A. 

4. 5. mare autem significat hoc saeculum, in cuius 
maris comparatione tamquam terra videbatur gens Judaeorum. 
non enim idololatriae amaritudine tegebatur, sed erat tam- 
quam arida, amaritudine gentium tamquam mari circumdata. 
futurum erat, ut turbaretur terra, id est, illa ipsa gens Judaea; 
et transferrentur montes in cor maris, id est, primo ipse mons 
magnus paratus in cacumine montium. deseruit enim gentem 
Judaeam, et factus est in gentibus; translatus est de terra 
ad mare. transferentibus quibus? apostolis, quibus dixerat: 
si habueritis fidem in vobis tamquam granum sinapis, dicetis 
monti huic : tollere et raittere in mare, et fiet; id est, per 
iidelissimam vestram praedicationem fiet, ut mons iste, hoc 
est, ego ipse praedicer in gentibus, glorificer in gentibus .... 
dictus est enim mons: erit in novissimis temporibus mani- 
festus mons domini. sed iste mons super alios montes coUo- 
catus est: quia et apostoli montes, portantes montem hunc 
. . . . transcendit ergo cacumina montium omnium, et in 
cacumine omnium montium coUocatus est .... timeant ergo 
illi, quos deseruerunt montes, nos a montibus non reces- 
simus. A. 

6. quid ergo factum est, dum translati sunt montes in 
cor maris? sonuerunt et turbatae sunt aquae eins, quando 
praedicabatur evangelium. quid est hoc? .... hinc civitas 
dei laetificabatur, dum mare turbaretur sonitu aquarum suarum, 

9* 



132 DIE QUELLEN. 

dum montes conturbarentur quacrentes, quid agerent quomodo 
novam doctrinam pelleient. A. 

7. in fortitudine eius. cuius? numquidnam maris, an 
potius dei, de quo dictum est, refugium et virtus, adiutor in 
tribulationibus, quae inveneruiit nos nimis? turbati enim sunt 
montes, id est, potestates huius saeculi. alii sunt enim montes 
dei, alii sunt montes saeculi. A. — potestates enim mun- 
danae turbatae sunt, quando contra religionem dei leges 
pagani principes sacrilegas inferebant. C. 

8. qui sunt isti impetus fluminis ? inundatio illa Spiritus 
sancti, de qua dominus dicebat: si quis sitit, yeniat et bibat: 
qui credit in me, flumina aquae vivae fluent de ventre eius. 
ergo hacc flumina fluebant de ventre Pauli, Petri, Joannis, 
aliorum apostoloium, aliorum evangelistarum fidelium. haec 
flumina cum fluerent ab uno flumine, multi impetus fluminis 
laetiflcant civitatem dei. A. 

10. saeviat mare, conturbentur montes: deus in medio 
eius, et non commovebitur .... quid ergo est deus in medio 
eius? hoc significat, quod aequus est omnibus deus, et per- 
sonas non accipit. quomodo enim illud, quod in medio est, 
paria habet spatia ad omncs fines, ita deus medius esse 
dicitur, aequaliter omnibus consulens. A. 

11. quid est Yultu suo? demonstratione sua. quomodo 
se demonstrat deus, ut vultum eius videamusP iam comme- 
moro, didicistis praesentem deum, didicimus per opera. A. 

13. inclinata, inquit, sunt regna, iam non erecta ut 
saevirent, sed inclinata, ut adorarent. A. 

14. vocem vero sanctam praedicationem dicit, quam et 
per se et per apostolos tonitruali virtute per Universum mun- 
dum omnipotens doctor insonuit. ad quam necesse fuit treme- 
fieri peccatores, qui terribilia iussa aeterni iudicis audiebant. C. 

15. magna gratiai si deus pro nobis, quis contra nos? A. 

16. putasne, sie te suscepit deus, quomodo infantem te 
suscepit mater tua? non sie, sed in aeternum. A. 

17. iam de hac susceptione quid fecit dominus? A. 

18. hoc historica potest veritate cognosci: quia nati- 
vitate domini regnante Augusto orbis legitur fuisse pacatus. 
C. — contra deum impietas dimicabat, et vasa fictilia con- 
terebantur: praesumendo de se homines, de virtute sua mul- 
tum praevalendo .... numquidnam isti tales erant, qui 
dicebant, deus noster refugium et virtus? A. 

19. remaneas inermis, non habens uUum adiutorium 
tuum: et quanto magis infirmus es, nuUa tua arma habens, 
tanto magis te suscipit, de quo dictum est, susceptor noster 
deus Jacob .... quando autem nos dominus suscipit, num- 
quid inermes dimittit? armat nos, sed aliis armis evangelicis, 



PSALM XLV., XLVI. 133 

veritatis, continentiae, salutis, spei, fidei, caritatis. haec arma 
habebimus, sed non a nobis. arma autem, quae a nobis 
habuimus, arserunt : si tarnen igne illo spiritus sancti accensi 
sumiis, de quo dicitur: et acuta comburet igne. A. 

20. vacate; ad quam rem? et videte, quoniam ego sum 
deus. hoc est, non vos, sed ego sum deus: ego creavi, ego 
recreo. A. 

21. paulo ante dixeram, terrae noraine significari gentem 
Judaeorum, maris nomine ceteras gentes .... et post istam 
clarificationem numquid deserit et plebem Judaeorum, de qua 
dicit apostolus, dico enim vobis, ut non sitis vobis sapientes, 
quia caecitas ex parte Israel facta est, donec plenitudo gentium 
intraret? id est, donec montes hie transferrentur, nubes hie 
pluerent, hie dominus tonitruo suo regna inclinaret, donec 
plenitudo gentium intraret. et quid postea? et sie omnis 
Israel salvus fieret, A. 

PSALM XLTI. 

1. Multa nomina hebraea interpretata sunt nobis: et 
inspicimus et invenimus, Gore interpretari calvum .... qui 
sunt isti filii calvi? an forte filii sponsi? quia sponsus in 
loco calvariae crucifixus est. recolite evangelium, ubi domi- 
num crucifixerunt, et invenietis eum in loco calvariae cruci- 
fixum. proinde qui crucem eins irrident, a daemonibus 
tamquam a bestiis devorantur. nam significavit et hoc quae- 
dam scriptura : cum adscenderet propheta dei Elisaeus, clama- 
bant post eum pueri irridentes: adscende calve, adscende 
calve: ille autem non tam crudeliter, quam mystice, fecit 
illos pueros ab ursis exeuntibus devorari. A. 

2. numquid populus Judaeorum omnes gentes erant? 
sed caecitas ex parte Israel facta est, ut pueri insensati cla- 
marent: calve, calve; atque ita dominus crucifigeretur in cal- 
variae loco, ut sanguine fuso gentes redimeret, et impleretur, 
quod ait apostolus, caecitas ex parte Israel facta est, ut 
plenitudo gentium intraret. insultent ergo vani et hebetes 
et insensati, etdicant: calve. calve: vos autem sanguine illius 
redemti, qui fusus est in calvariae loco, omnes gentes plau- 
dite manibus, pervenisse ad vos gratiam dei. plaudite manibus. 
quid est plaudite? gaudeto. sed quare manibus? quia bonis 
operibus. A. 

3. in voce exsultationis. et voce et manibus. A. 

4. excelsus ille, quasi irrisibilis descendendo, adscendendo 
in caelum factus est terribilis. A. 

5. non tantum super Judaeos .... omnes gentes plau- 
dite manibuS; quoniam rex omnis terrae deus.. A. 



134 DIE QUELLElf. 

6. omnes pertinentes ad hereditatem Christi in omnibus 
geDtibas sunt: et videtis sie exaltari in nomine Christi ecclesiam 
Christi« ut omnes nondum credentes in Christo sub pedibus 
iaceant christianorum. A. — significat eos, qui extra ecclesiam 
latitare noscuntur. omnibus enim iustis spiritualiter subiecti 
sunt, qui eorum merita aequiparare non possunt. C. 

8. sed quia dictum est, maior serriet minori, manifestum 
est, quia piis snbdentur impii, et humilibus subdentur superbi. 
prior natus est Esau et posterior natus est Jacob: sed qui 

Sosterius natus est, praelatus est primo nato, qui per gulam per- 
idit primoger.ita sua. sie habes scriptum, desideravit lenti- 
culam, et ait illi frater eins, si vis ut dem tibi, da mihi pri- 
mogenita tua. ille plus amavit, quod camaliter concupierat, 
quam quod spiritaliter prius nascendo meruerat. A. 

9. vocem quoque tubae verba significant angelorum, 
quae magno strepitu percussi aeris fragore tonuerunt. tunc 
enim de tali visione apostolis stupentibus dixerunt angeli: 
yiri Galilaei, quid admiramini? hie Jesus qui assumtus est 
a Yobis sie veniet, quemadmodum vidistis eum euntem in 
caelum. C. 

10. ergo Yos filü Core, iam si intellexistis vos, et in- 
spicitis hie vos, et yos gaudetis, quia Yidetis hie yos .... 
non enim homo tantum, set et deus. A. 

12. quid enimP et ante non omnis terrae deus? nonne 
et caeli et terrae deus, cum utique per illum facta sunt 
omniaP quis posset dicere, non esse deum suumP sed non 
omnes homines agnoYerunt deum suum : et ubi agnoscebatur, 
quasi ibi tantum deus erat, notus in Judaea deus: nondum 
iiliis Core dicebatur^ omnes gentes plaudite manibus. ille 
enim deus notus in Judaea, rex omnis terrae deus est. iam 
ab omnibus agnoscitur. A. 

13. gentes, unde Yocati estis, ut christiani essetia, ado- 
rabant deos manu factos, et psallebant illis: sed non intelle- 
genter. si intellegenter cantarent, lapides non adorarent. 
quando homo sensatus cantabat lapidi insensato, numquid 
intellegenter cantabat? modo autem, fratres, non Yidemus 
oculis, quem adoramus, et tarnen correcti adoramus. multo 
magis nobis deus commendatur, quia eum oculis non Yidemus. 
si eum oculis Yideremus, forte contemneremus. nam et 
Christum Judaei Yisum contemscrunt, non Yisum gentes ado- 
raYerunt. A. 

14. qui regnabat super unam gentem, regnabit, inquit, 
super omnes gentes. quando dicebantur ista, super unam 
gentem regnabat deus: prophetia erat, nondum res demon- 
strabatur. deo gratias, iam Yidemus impleri, quod ante pro- 
phetabatur. A. 



PSALM XLYI., XLVII. 135 

• 

15. quae sedes eius sancta? forsitan caeli, et bene in- 
tellegitur. adscendit enim Christus, sicut noviinus, cum cor- 
pore, in quo crucifixus est, et sedet ad dexteram patris : inde 
eum ^enturum expectamus ad iudicandos vivos et mortuos. 
sedet super sedem sanctani suam: caeli sunt sedes sancta 
eius. vis et tu esse sedes eius? noli putare te esse non 
posse: para illi locum in corde tue: venit et libenter sedet 
.... anima iusti sedes sapientiae. si ergo anima iusti sedes 
est sapientiae, sit anima tua iusta, et eri§ regalis sella sapien- 
tiae. A. 

16. gentium principes, non unius populi principes, sed 
principes populorum omnium conveneiunt cum deo Abraham, 
ex ipsis principibus erat et iste centurio, de quo modo evan- 
gelium cum legeretur, audistis. erat enim centurio habens 
honorem et potestatem inter homines .... iam erat anima 
eius sedes illius, iam ibi sedebat ille, qui humiles requirebat. 
con versus deniqne Christus miratus est et ait sequentibus se: 
amen, dico vobis, non inveni tantani fidem in Israel. A. 

17. omnis homo terra, homini enim dictum est, terra 
es et in terram ibis. A. — expulsis enim infideiibus Judaeis, 
qui came tantum, non operibus erant filii Abrahae, pleni- 
tudinem gentium intromisit ad illam promissionis beatitudinem 
possidendam, quam promiserat Abrahae et semini oius. filii 
enim ipsius per sanctam fidem facti sunt, qui carnis semine 
non fuerunt .... quoniam dii fortes terrae nimium elevati 
sunt, sensus iste pendet de superiore versiculo. ideo enim 
principes populorum convenerunt cum deo Abraham: quia 
fortes terrae, qui erant populus dei, nimium elevati sunt: id 
est Judaei, quibus data fuerat virtus in gentibus, erecti contra 
deum scelerata mente tumuerunt ; et facti sunt per superbiam 
extremi, qui per humilitatem potuerunt esse praecipui. C. 

PSALM XLVII. 

1. Titulus psalmi est, laus cantici filiis Coro, secunda 
sabbati. de hoc quod dominus donare dignatur, excipite tam- 
quam filii firmamenti. secunda enim sabbati, id est, post diem 
primum, quem dominicum dicimus, quae etiam secunda feria 
dicitur, factum est firmamentum caeli, immo firmamentum 
caeli, immo firmamentum caelum. caelnm enim vocavit deus 
firmamentum. primo autem die lucem fecerat et a tenebris 
diviserat .... secundam ergo sabbati non debemus intelle- 
gere nisi ^clesiam Christi :> sed ecciesiam Christi in sanctis, 
ecciesiam Christi in bis, qui scripti sunt in caelo, ecciesiam 
Christi in his, qui mundi huius tentationibus non cedunt. ipsi 
enim digni sunt nomine firmamenti. ergo ecclesia Christi in 
his, qui firmi sunt. A. 



136 DIE QUELLEN. 

3. in civitate dei nostri, id est, in ecclesia catholica. C. 

4. iam ecce illa latera aquilonis videte, quomodo veDiant, 
videte, quomodo dicant: venite, adscendamus in montem 
domini. A. 

5. quid autem factum est? quid dicit prophetiaDanielis? 
quid nisi quia crevit lapis iste, et factus est nions magnus? 
quam magnus? ita ut impleret uoiversam faciem terrae, ergo 
crescendo mons iste et implendo universam faciem terrae 
yenit ad nos. quid ergo montem quasi absentem quaerimus, 
et non in praesentem iam adscendimus, ut sit in nobis magnus 
dominus? A. 

6. sed quia peccatores, qui a diabolo tenebantur ob- 
noxii, deo miserante conversi sunt, modo mons Sion et latera 
aquilonis, id est, natio Judaeorum et populi gentium^ facta 
est civitas regis magni, hoc est, ecclesia catholica, quam de 
universo mundo constat esse coUectam. C. 

8. haec sunt latera aquilonis, quae superius dixit. C. 

9. convenerunt in unum : in quem unum, nisi in lapidem 
illum angularem? ... et duo iam parietes .... civitatem 
regis magni fecerunt. A. 

11. unde tremor apprehendit eos, nisi de conscientia 
delictorum ? A. 

12. quid sunt dolores ut parturientis, nisi dolores poeni- 
tentis? A. 

13. Tharsis civitatem quaesierunt docti, hoc est, quaenam 
civitas hoc nomine significaretur : et aliquibus visum est, Cili- 
ciam dictam esse Tharsis, ex eo quod metropolis eins Tharsus 
dicitur .... aliqui autem eam Carthaginem intellexerunt, 
fortassis äliquando ita nominatam, aut aliqua locutione ita 
significatam .... manifestum est autem, quod primordia regni 
Gharthaginis navibus floruerunt, et ita floruerunt, ut inter 
ceteras gentes excellerent negotiationibus et navigationibus 
. . . . atque hinc nimium superba facta est civitas illa, ut 
digne per eins naves intellegatur superbia gentium, praesumens 
in incertis tamquam in flatibus ventorum .... quomodo in 
spiritu violento? morte fortissimo. A. 

14. o beata ecclesia, quodam tempore audisti, quodam 
tempore vidisti. audivit in promissionibus , videt in exhibi- 
tionibus: audivit in prophetia, videt in evangelio. A. 

15. sed forte ista civitas, quae mundum tenuit, aliquando 
evertetur. A. 

16. nunc quippe populus dei censentur omnfes, qui por- 
tant sacramenta eins, sed non onmes pertinent ad miseri- 
cordiam eins, omnes quippe sacramentum baptismi Christi 
accipientes christiani vocantur, sed non omnes digne illo sacra- 
mento vivunt .... et quid illi obest, quia in medio populi 



PSALM XL VII., XLVIII. 137 

inobedientis est, donec area ista ventiletur, donec boni a 
malis separentur? quid ei obest in medio populi habitare? 
sit de illis, qui appellantur firmamentum, suscipiens miseri- 
cordiam dei; sit lilium in medio spinarum. nam et ipsae 
Spinae, quoniam ad populum dei pertinent, vis audireP ita 
posita est ipsa similitudo : sicut lilium, inquit, in medio spina- 
rum, ita proxima mea in medio filiarum .... sunt ergo 
filiae malae, et inter illas est lilium in medio spinarum. A. 

17. nee potest esse laus eins nisi in sanctis eins: nam 
qui male vivunt, non eum laudant. A. 

18. id est, multi sunt et illi, qui stabunt ad dexteram. 
non solum illi multi erunt, qui stabunt ad sinistram, sed et 
ibi erit plenitudo massae ad dexteram constitutae. A. 

19. per montem Sion eeclesia catholica significatur. 
filiae Judae onmes sanctas feminas declarat. C. — discretae 
vivite, etsi concretae natae estis, non frustra vox exiit de 
ore et de corde vestro, ne comperdas cum impiis animam 
meam. A. 

20. dicatur eis, qui male vivunt, in quorum medio est 
populus ille, qui suseepit misericordiam dei: in medio ves- 
trum est populus bene vivens, circumdate Sion. sed quo- 
modo? complectimini eam. nolite scandalis circumdare, sed 
caritate circumdate, ut qui bene vivunt in medio vestrum, 
eos imitemini, et eorum imitatione Christo, cuius membra 
sunt incorporemini. A. 

21. et quoniam eeclesia civitas dei est, turres ibidem 
competenter aptatae sunt, id est, altitudines et munitiones 
contra bestes baereticos. C. 

22. quae est virtus civitatis huius? qui vult intellegere 
virtütem huius civitatis, intellegat vim caritatis. A. 

23. domos illas duas, unam ex circumcisione, alteram 
ex praeputio venientom, apostolis dictum est, ut distribuerent. 
cum enim vocatus esset Saulus et factus apostolus Paulus, 
conveniens in unitatem coapostolorum suorum, sie cum eis 
babuit placitum, ut illi irent in circumcisionem, iste in prae- 
putium. A. 

24. hie est deus, deus noster, Christum significat: C. 
— terra videbatur, terrae conditor non videbatur: caro tene- 
batur, sed deus in carne non agnoscebatur .... hie est 
deus noster; et homo est, et quis est, qui cognoscet eum. A. 

26. si deus noster est, et rex noster est. A. 

PSALM XLVIII. 

2. Clamavit enim per apostolos dominus noster Jesus 
Christus. A. 



138 DIE QUELLEN. 

3. quid est, auribus percipite? quod dominus dicebat, 
qui habet aures audiendi^ audiat, cum omnes, qui in con- 
spectu eius erant. utique haberent aures, quas ille aures quae- 
rebat, nisi cordis? A. 

4. quod ait terrigenae, ad peccatores retulit, quod ait 
filii hominum, ad iideles et iustos .... aliquando iam ista 
distinximus sanctitati vestrae, et invenimus, quia Adam homo 
erat, filius hominis non erat. Christus autem filius hominis 
erat et deus erat, quicunque enim pertinent ad Adam^ ter- 
rigenae, quicunque pertinent ad Christum, filii hominum. A. 

5. divites intellege superbos, pauperes humiles. A. 

6. quia Christus est sapientia patris. Br. 

7. multi enim habent in labiis, et non habent in corde 
. . . . quid ergo ait ille, qui tibi loquitur? qui cum dixerit, 
OS meum loquetur sapientiam, ut intellegas, quia illud, quod 
ex ore funditur, de vena cordis emanat, intulit, et meditatio 
cordis mei intellegentiam. A. 

8. quis est iste, qui audit, et sie loquitur? multi enim 
loquuntur, quod non audiunt. qui sunt, qui loquuntur, quod 
non audiunt ? qui non faciunt, quae dicunt : quales dicit do- 
minus pharisaeos sedere cathedram Moysi. A. 

9. aperiam in psalterio propositionem meam, id est, 
audiam, quid tibi dicam. A. — in psalterio, id est, in cor- 
pore per operationem. B. 

10. 11. in die mala, in die scilicet passionis, quae mala 
Judaeis, bona fidelibus fuit. ille enim timere debet vitae 
finem , qui peccatorum recordatione mordetur. Christus 
autem mortem timere non poterat, qui peccata omnimodis 
non habebat. C. 

13. expectas, ut homo te redimat ab ira Ventura? si 
te frater non redimit, homo te redemturus est? qui post 
resurrectionem dixit: vade, die fratribus meis. frater noster 
voluit esse: et cum deo dicimus, pater noster, hoc manifes- 
tatur in nobis. qui enim dicit deo, pater noster, Christo 
dicit, frater. ergo qui patrem deum et fratrem habet Chris- 
tum, non timeat in die mala .... sunt qui praesumunt in 
amicis suis, alii praesumunt in virtute sua, alii in divitiis. A. 

15. qui sunt autem, qui dant pretium redemtionis ani- 
mae suae? quibus ait dominus, facite vobis amicos de mam- 
mona iniquitatis, ut et ipsi recipiant vos in tabernacula 
aeterna. illi dant pretium redemtionis animae suae, qui non 
cessant eleemosynas facere. A. 

16. quomodo vivebat ille, qui induebatur purpura et 
bysso, et epulabatur quotidie splendide .... ille ab epulis 
splendidis missus est in ignem .... labor huius in aeter- 
num. A. 



PSALM XLVIII. 139 

17. quid est hocP non intelleget, quid sit interitus, 
quando viderit sapientes morientes. dicit enim sibi; iste, 
quia sapiens erat, et cum sapientia inhabitabat, et cum pie- 
tate deum coluit, numquid non est mortuus? faciam mihi 
ergo bene, cum vivo : nam si aliquid possent, qui aliud sa- 
piunt, non morerentur. videt illum mori, et non videt, quae 
sit mors. A. 

18. quis est imprudensP qui non sibi prospicit in fu- 
turum, quis est insipiens P qui non intellegit, in quo malo 
sit. A. 

19. Video enim multos iniquos mori, quibus successores 
sunt filii; nee potuit sie loqui scriptura, ut separaret eos a 
miseria, quorum vitam improbat, et quid putatis intellego, 
fratres, nisi quia omnes tales alienis relinquunt divitias suas. 
quomodo alieni sunt filiiP iniquorum filii alieni sunt; nam 
invenimus quendam extnmeum propinquum factum, quia 
profuit. si quis tuorum tibi nihil prodest, alienus est. A. 

20. 21. nam plerumque audis divitem dicentem: habeo 
marmoratam domum, quam relicturus sum, et non cogito 
mihi aeternam domum, ubi semper ero. quando cogitat sibi 
memoriam marmoratam aut exsculptam facere, quasi de 
domo aeterna cogitat: quasi sibi manebat ille dives, si ibi 
maueret, non arderet apud inferos. A. 

22. quid est hocP toUent panem et merum ad se- 
pulcra, et invocabunt ibi nomina mortuorum. putas, quan- 
tum invocatum est nomen illius divitis postea, quando in- 
ebriabant se homines in memoria ipsius, nee descendebat 
una gutta super lingunm ipsius ardentem. A. 

23. quid est, in honore positusP factus ad imaginem 
et similitudinem dei, homo praelatus iumentis. A. 

25. ipsis sit scandalum, non tibi, quando autem erit 
et tibi? si putes, quod beati sint tales. A. 

26. cum facti fuerint tales, ut non quaerant, nisi bona 
temporalia, fiunt hypocritae; et quando benedicunt deum, 
labiis benedicunt, non corde A. 

28. quomodo autem mors pastor est illis P si vita Chris- 
tus est, mors diabolus . . . . si ergo in infern o sunt oves, 
quibus pastor mors est, in caelo sunt oves, quibus pastor 
vita est. A. 

29. isti ergo, quibus mors pastor est, videntur florere 
ad tempus, et iusti laborare; sed quareP quia nox est ad- 
huc. quid est, nox estP non apparent merita iustorum, et 
quasi nominatur felicitas impiorum .... apparebit labor 
noster mane, et erit fructus mane: ut illi, qui modo laborant, 
postea dominentur, et illi qui modo se iactant et superbiunt, 
postea subiiciantur. A. 



140 DIE QUELLEN. 

30. modo Iiabent gloriam, id infenio veteraecent. quod 
est auxilium eorum? auxilium de peeunia, auxilium de 
amicis, auxilium de virtute sua. sed cum mortuus fuerit 
homo, in illa die perient omnes cogitationes eius. Ä. 

31. hanc redemtionem dieit, quam Christus iam in se 
ostendit. descendit enim ad inferos, et adscendit in caelum. 
quod vidimus in capite, invenimus in corpore. A. 

32. fratres. numquid sie legimus in evangelio, quia 
dives ille cum holosericis et byssinis tegumentis apparcbat 
in igne? numquid qualis erat in epulis ad mensam. talis 
erat et apud inferos? cum sitiret et stillam desideraret, non 
ibi erant illa omnia. A. 

33. etenim dives ille, quando quotidie epulabatur splen- 
dide, bene secum facere putabatur; cum autem coepit ardere 
apud inferos, tunc inventum est male, quod putabatur bene. A. 

34. mali tunc deum benedicunt, quando temporalia 
bona percipiunt .... dicitur ergo patri, iste peccator con- 
fitebitur tibi: sed quaodo illi benefeceris, quid si aliquid 
contrarium patiatur« blasphemare non desinit. C. 

35. id est^ imitabitur patres suos .... qui modo sunt, 
patres sunt eorum, qui futuri erunt .... duos gcnuit Adam, 
et in uno iniquitas, in uno iustitia: iniquitas in Cain, iustitia 
in Abel. A. 

36. sed quare hoc? A. 

PSALM XLIX. 

1. Asaph fuit filius Barachiel, qui in paralipomenon 
legitur electus inter quattuor cantorum magistros, ut instru- 
mentis musicis psalmos domino personaret. hie pro sui nomi- 
nis significatione in hoc titulo meruit adhiberi, non auctor 
psalmi* sicut et de aliis scriptum est: sed mnsicus egregius, 
qui nobis per vocabulum suum aliquid indicaret. huius enim 
nominis significatio, quae apud Hebraeos semper est plena 
mysteriis, indicat synagogam. quae in hoc psalmo loquitur. 
sed hie illa fidelis domini synagoga intellegenda est, quae 
et venturum Christum credidit et adventum eius gloriosa 
expectatione suscepit: in qua fueruunt patriarchae, prophe- 
tae, Nathanael, ipsi quoque apostoli, et reliqui sincera devo- 
tione credentes. C. 

2. manifestum est ergo, quia homines dixit deos, ex 
gratia sua deificatos, non de substantia sua natos .... non 
quicunque homo aut quicunque angelus. sed deus deorum 
dominus locutus est ... . loquendo autem quid egit? A. 

4. per apostolos suos ipse locutus est .... ex Sion 
species decoris eius, quod inde coepit decus evangelii eius. 



PSALM XLIX. 141 

quod inde annuntiari coepit speciosus forma prae filiis homi- 
num .... erat gloiiae species in divinitate. A. 

5. qui venit occultus, veniet manifestus. venit occultus 
iudicandus, veniet manifestus iudicaturus. A. 

6. tunc autem non silebit, quando sceleralis dicturus 
est: ite in ignem aeternum. C. 

7. ignis ante eum praeibit. timemus? mutemur et non 
timebimus. ignem palea timeat. A. 

8. in illa vero separatione fit quaedam malorum et 
bonorum distinetio. A. — et in alio loco dicit: purgabit 
aream suam. et congregabit triticum in horreum, paleas autem 
comburet igni inextinguibili. Br. 

10. discernere populum suum. a quibus, nisi a raalisP 
A. — in fine autem mundi caelum advoeat, ut iam iustos 
dieernat ab impiis, ne ulterius sicut hie eonfusis habitationi- 
bus misceantur. C. 

11. nunc synagoga Christi verba faeit ad angelos, qui 
ministerio suo in fine saeculi sanetos de universo mundo, 
sicut legitur, congregabuut. dicit enim ipse dominus in 
evangelio: mittot angelos suos et congregabunt ante eum 
omnes gentes. C. 

12. ordinäre dicimus testamentum eius, qui actibus bonis 
restituunt ea, quae in testamenti seile cognoverunt, ut hos- 
pitem suscipere eleomosynam daro, caritati studere. C. 

13. deo dicente, misericordiam volo plus quam sacri- 
ficium. A. 

14. superiora excolit, per caeljs significans vires ius- 
tos .... addidit, quoniam deus iudex est, ac si diceret, qui 
nescit falli. C. 

15. sequenti vero parte ipse rex loquitur Christus. C. 
— nam si non audis, non loquar tibi, audi et loquar tibi, 
nam si non audis. etsi loquar, non tibi, quando ergo tibi 
loquar? si audis. quando audis? si populus mens es. A. 

17. sum deus, et tuus sum deus: et si tuus non sim 
deus, sum deus. bono meo sum deus, malo tue non sum 
deus tuus .... deus tuus sum ego. quid vis amplius? 
praemium quaeris a deo, ut aliquid tibi det deus, ut quod 
tibi dederit, tuum sit. ecce ipse deus qui dabit, tuus est. 
quid eo ditius ? dona quaerebas, ipsum donatorem habes. A. 

18. non tibi dicam: quare non mihi pinguem taurum 
mactasti? qua^'e non de grege tue optiraum hircum ele- 
gisti? A. 

19. holocaustum autem est totum igne absumtum. est 
quidam ignis flagrantissimae caritatis: animus inflammetur 
caritate, arripiat eadem Caritas membra in usum suum, non 



142 DIE Ql'ELLEX. 

ea permittat militare cupiditati, ut totus exardescat igne 
amoris divini^ qui vult offerre deo holocaudtuin. A. 

20. praenontiat testameutum noTum, ubi omnia illa 
sacrificia yetera cessaverunt. A. 

22. alia est notitia dei, alia hominis .... unum tarnen 
scio, quia et antequam essent omni» vol«tilia eaeli, noverat 
deus, quod fuerat creatunis. A. 

25. noli ergo laborare, quid nnhi des^ sine labore ha- 
beo^ quod volo. A. 

27. dicamus Uli et nos: in me sunt, deus, vota tua, 
quae reddam laudis tibi, expaveram, ne aliquid indiceres, 
quod esset extra me, quod coraputabam in curte mea, et a 
füre iam forte ablatum erat, quid mihi indicis? immola 
deo sacrificium laudis .... et haec immolatio sacrificii lau- 
dis, gratias agere illi, a quo habes, quidquid boni habes, et 
cuius misericordia tibi dimittitur, quidquid tuum mali habes. A. 

30. yentum est ad tertiam sectionem, ubi iterum Asaph, 
id est, deyota synagoga reloquitur .... testamentum yero 
yetus et noyum significat. C. 

32. quia etsi non facis et laudas, quod fit, adstipulator 
es facti, laudas mala facientes. A. 

33. OS hie cogitationem cordis debemus adyertere. C. 

34. maleyolentiam et dolositatem, fratres, quorundam 
hominum dicit, qui per adulationem, quamyis sciant mala 
esse, quae audiunt, ne oiFendant eos, a quibus audiunt, non 
solum non reprehendendo, sed tacendo consentiunt. A. 

36. filium matris, sobolem dicit ecclesiae. C. 

37. seyeritatem meam distuli. A. 

39. quando deus manifestus yeniet, deus noster, et non 
silebit, arguam te. A. 

40. modo te non yides, facio ut yideas te. quia si 
yideres te, et displiceres tibi, placeres mihi: quia yero non 
te videns placuisti tibi, displicebis et mihi et tibi ; mihi, cum 
iudicaberis; tibi, cum ardebis. A. 

42. quando dominus ad yindictam trahit. C. 

43. nemo mihi ofFert hoc sacrificium laudis, et malus 
est. non dico, non hoc mihi offerat malus, sed nemo mihi 
hoc ofFert malus, qui enim laudat, bonus est. A. 

44. quod est salutare dei? Christus Jesus. A. — glo- 
riosa semita, quae ducit ad caeli terraeque creatorem . . ^ . 
si puro corde gradiamur, nos ducit ad Christum. C. 

PSALM L. 

2. Subveni grayi vulneri secundum magnam medicinam 
tuam. A. 



PSALM L. 143 

3. quasi dicat: iniquitas mea est, quia feci alii, quod 
mihi noUem fieri. B. 

4. magis magisque lava peccata scientis, qui abluisti 
peccata ignorantis. A. 

8. quia tu solus sine peccato: ille iustus punitor, qui 
non habet, quod in illo puniatur. A. — de populo si quis 
erraverit, et deo peceat et regi. nam quando rex delinquit, 
soli deo reus est: quia hominem non habet, qui eins facta 
diiudicet. merito ergo rex deo tantum se dicit peccasse: 
quia solus erat, qui eius potuisset admissa discutere. C. 

9. malum se fecisse deplorabat: arguens dementiam 
suam, qui non expavit tanto iudice praesente peccare. C. 

10. ut iustiSeeris, id est, iustus et verus appareas in 
sermonibus, id est, in promissionibus tuis. promisisti enim: 
de fructu ventris tui ponam super sedem tuam. B. — tu 
enim es qui dixisti : de fructu ventris tui ponam super sedem 
tuam. G. 

. 11. patior inquit indignus pro dignis, ut eos dignos 
faciam vita mea, pro quibus indigne patior mortem illorum. A. 
12. numquid David de adulterio natus erat, de Josse 
viro iusto et coniuge ipsius? quid est, quod se dicit in 
iniquitate conceptum, nisi quia trahitur iniquitas ex Adam? 
. . . novimus enim, et baptismo Christi solvi peccata, et bap- 
tismum Chiisti valere ad remissionem peccatorum .... 
praeter hoc vinculura concupiscentiae carnalis natus est Chris- 
tus sine maculo, ex virgine concipiente de spiritu sancto. A. 

15. et in libro leyitlco^ immolato sanguine intincta supra 
leprosi corpus septies solebat aspergi: signifieans, pretioso 
sanguine domini salvatoris maculas peccatorum efficaciter 
esse diluendas. C. 

16. super nivem puritatem animae relucentis ostendunt. 
super nivem autem album in corporibus nil potest inveniri: 
sed ideo super nivem dixit, quia spiritualis anima longo supra 
Corpora mundata resplendet. C. 

17. hoc est autem audire gaudium et laotitiam, quod 
promittitur absolutis: venite benedicti patris mei, percipite 
regnum. quod vobis paratum est ab initlo mundi. C. 

18. et vide humilitatem de auditu: ait, qui habet spon- 
sam, sponsus est, amicus autem sponsi stat et audit eum 
.... et gaudio gaudet propter vocem sponsi. A. 

21. per factum, inquit, meum inveterata erat atque 
curvata rectitudo spiritus mei. A. — addidit, in visceribus 
meis, unde noverat adulterii detestabile crimen exiisse. C. 

23. solum spiritum prophetiae sibi non auferri petiit. C. 

24. utique Christi tui. A. — redde, dixit, quiä sibi 
nescio quid gratiae senserat imminutum .... gratiam se 



144 DIE QIELLEX. 

Spiritus sancti sine dubio amisisse cognoverat, quam fragilitas 
humana Don potest habere, cum peecat. C. 

25. quoniam scriptum est: deus spiritus est ... . spi- 
ritum rectum innova in visceribus meis, quem curvavi et 
distorsi peccando, ut iam spiritus sanctus ipse sit spiritus 
priacipalis, quem et auferri a se noluit. A. — confirma me, 
dixit, ne iterum peccem. C. 

26. doceam iniquos ex iniquo, id est, qui fuerim et 
ego iniquus, iam non iniquus .... si peccatum David im- 
pietati deputatur, non de se desperent impii, quia pepercit 
deus impio. A. 

27. ita plenus es adipe mlsericordiae, ut ad te conver- 
sis, non solum quibuslibet peccatoribus, sed etiam impiis non 
sit desperanduuL A. 

28. quare ergo pluraliter dixit, de sanguinibus? in 
multis sanguinibus, tamquam in origine camis peccati, multa 
peecat a intellegi voluit .... libera me, inquit, de sanguini- 
bus, hoc est libera me ab iniquitatibus, munda me ab omni 
corruptione. incorruptionem enim desiderat, qui dicit, libera 
me de sanguinibus: quia earo et sanguis regnum dei non 
possidebunt, neque corruptio incorruptionem .... qui per- 
severaverit usque in finem, ipsa est illa patientia: hie salvus 
crit, ipsa est salus, quam nondum habemus, sed habituri su- 
mus. nondum est res. sed certa spes. A. 

29. sed si causam profunda ratione consideres, et ius- 
titiae divinae fuit, ut audiret ad se clamantem, parcerot 
supplicanti, et susciperet confitentem. C. 

30. laudem tuam, quia creatus sum; laudem tuam, quia 
peccans non derelictus sum, laudem tuam, quia ut confiterer 
admonitus sum; laudem tuam, quia ut securus essem mun- 
datus sum. A. 

31. reum se culpa interveniente cognoscens humilis 
precator, insinuat potuisse quippe regem facile sacrificia pe- 
cudum oflferre, quae adhuc illo tempore pro peccatorum ex- 
piationibus pendebantur, si holocausta dominus libenter assu- 
meret. C. 

32. significat ritus sacrorum per immolationes pecudura, 
qui erant adventu domini respuendi. C. 

35. supplicat itaque^ ut quoniam synagoga posita sub 
lege peccavit, per gratiam Christi succedens Sion, hoc est, 
catholioa firmetur ecclesia. C. 

36. munimenta construantur immortalitatis nostrae, in 
fide et spe et caritate. A. 

37. sacrificium iustitiae, id est, filii. tui gloriosissimam 
passionem. C. 

38. istud iam ad fideles pertinet christianos, qui erant 



PSALM L., LI. 145 

post adventum domini credituri. C. — totos nos divinus 
ignis absumat, et fervor ille totos arripiat. A. 

39. tuDC imponent super altare tuum vitulos; sacer- 
dotes scilicet, quando ecclesia catholica fuerit domini passione 
con^tructa .... vitulos quippe posuit aut pro innocentibus 
adultis, quorum aotas prima est ... . sive de adolescentibus 
sive de pracdicatoiibus sive de martyribus sentiatur. C. 

PSALM LI. 

1. Quae significatio verborum anticbristi actibus non 
immerito deputatur. Doech enim Idumaeus David adversa- 
rius fuit, sicut Christo antichristus erit. iste sgeerdotes ex- 
tinxit, ille facturus est martyres. C. 

2. quid facturus es, o potens, quid facturus es, multum 
te iactans? occisurus es hominem: hoc et scorpius, hoc et 
una febris, hoc et fungus malus. A. 

4. et quando non facis, cogitas; ut quando aliquid mali 
abest a manibus, a corde non absit: aut facis malum, aut 
dum non potes facere, dicis malum, hoc est, maledicis: aut 
quando uec hoc potes, vis et cogitas malum. A. 

5. novaculum est in quadam subtilitate tensum latius 
ferrum, radendis pilis acutissimum praeparatum; quod licet 
barbae segetem metat impressum, corporis tamen substantiam 
relinquit illaesam. convenienter ergo saevisissimi hominis 
dolum acutae novaculae comparavit ; quia sicut illa hominem 
non laedit, ita nee iste animam iusti sub quavis afflictione 
percoUit. potest enim rädere omnia, qu<i,e sunt forinsecus 
attributa, quasi pilos: sed animae interna^tunc magis officit 
pulchriora, quando ei nititur auferre mundana. C. 

7. noluit, inquit, intellegere, ut bene ageret, clausit 
oculos a luce praesenti .... inique, inordinate, perverse 
vis levare aquam super oleum; demergetur aqua, oleum 
supereminebit ; ponere vis sub tenebris lucem: fugabuntur 
teneb*ae, lux manebit. A. 

10. et si non modo, certe in finem destruet, quando 
illud ventilabrum venerit, et acervus paleae a massa separa- 
tus fuerit. A. 

12. quia cum sanctis domini nee diabolus, nee anti- 
christus nee sequaces eorum habebunt aliquam portionem. C. 

13. quamdiu enim sumus in hoc saeculo, nondum est 
ridendum, ne postea ploremus .... ergo iusti, qui sunt 
modo, qui vivunt ex fide, sie vident istum Doech, quid illi 
eventurum sit, ut tamen timeant et sibi: quid enim sunt 
hodie, sciunt, quid cras futuri sint, nesciunt. A. 

14. sed quoniam in futuro iudicio poenitentiae non 
erit locus, merito supra eum iusti ridebunt. C. 

QF. XXIX. 10 



146 DIE QUELLEN. 

19. nam et hinc errant homines aliquando. deum qui- 
dem colunt, et non sunt iam similes isti Doech: sed quam- 
yis de deo praesumant, ad temporalia tarnen, ut dicant sibi : 
eolo deum meum, qui me facturus est divitem in ten*a .... 
sed non yult se propter talia dili'gi deus. A. — et merito 
se olivae comparat, quia de eius germine dominus Christus 
effloruit^ qui spirituali oleo perunctus est prae coiisortibus 
suis, sed haec oliva beatissima talem fruetum intulit, qui 
omne genus humanum peccatis aridum misericordiae suae 
faceret largitate pinguescere. C. 

21. quid fecistiP Uoech damnasti, David coronasti. Ä. 

22. ante conspectum sanetorum tuorum, quando iam 
gaudium generale iustorum est, et concordi exsultatione laus 
domini sine fine cantabitur. C. 

PSALM LH. 

1. Pro Maeletb, sicut in Hebraeorum interpretationibus 
nominum invenimus, videtur dicere pro parturiente sive do- 
lente .... Christus hie parturit, Christus hie dolet .... 
neque enim non parturiens et dolens diceret, Säule Säule, 
quid me persequeris? A. — quod nunc ad ecclesiam domini 
competenter aptamus, quae tamquam dolens ac parturiens 
populum commonet perfidorum, ut a suis iniquitatibus con- 
quiescat, ne in divina disceptatione dispereat. C. 

2. si advertas, si intellegas, si discutias, qui putat deo 
placere facta mala, non eum putat deum. si enim deus est^ 
iustus est; si iustys est, displicet ei iniustitia, displicet ini- 
quitas. tu autem, cum putas ei placere iniquitatem, negas 
deum. si enim deus est, cui displicet iniquitas, tibi autem 
non videtur deus, cui displicet iniquitas, non est autem deus. 
nisi cui displicet iniquitas, cum dicis in corde tuo : favet deus 
iniquitatibus meis, nihil aliud dicis quam, non est deus. re- 
feramus nos et ad illum intellectum, qui et de ipso Christo 
domino nostro, de ipso capite nostro occurit. ipse enim 
cum in forma servi appareret in terra, dixerunt, qui eum 
crucifixerunt: non est deus. quia filius dei erat, utique deus 
erat, sed illi, qui corrupti sunt et abominabiles facti sunt, 
quid dixerunt? non est deus, occidamus eum, non est 
deus. A. 

6. si enim respicit de caelo deus, ut videat, si est in- 
tellegens aut requirens deum, subintrat cogitatio imprudenti, 
quia non omnia novit deus .... illa ergo sie solvitur 
quaestio. quia plerumque ita loqüitur scriptura, ut quod dono 
dei creatura facit, deus facere dicatur .... deus facit, ut 
videamus. hinc enim dictum est et illud, spiritus enim omnia 



PSALM LIL 147 

scrutatur etiam altitudinem dei: non quia ille scrutatur, qui 
novit omnia, sed quia tibi donatus ebt spiritus^ qui et te 
scrutari facit .... quare autem de caelo, si hoc homines 
faciunt? quia dicit apostolus: nostra autem conversatio in 
caelis est. A. 

9. expecta, inqiiit dominus, noli cito ferre senteiitiam: 
donavi homiuibus bene facere, sed ex me. inquit, iion ex se. 
ex se enim mali sunt: filii hominum sunt, quando male fa- 
ciunt, quando bcne, filii mei .... ergo tolle, quod homines 
filii dei sunt, remanet, quod filii hominum sunt: non est, qui 
faciat bonum, non est usque ad unum. A. 

10. non enim non demonstraturus est deus iniquis ini- 
quitatem suam. si non est demonstraturus, qui erunt, qui 
dicturi sunt: quid nobis profuit superbia, et divitiarum iac- 
tantia, quid contulit nobis (vgl. Sap. 5,8). A. 

11. cetera enim, quae manducamus, possumus modo 
illa modo illa; non semper hoc olus, non semper hanc car- 
nem, non semper haec poma: semper autem panem. quid 
est ergo, devorant populum meum in cibo panis? sine inter- 
missione, sine cessatione devorant. A. 

12. deus gratis se vult coli, gratis se vult diligi, hoc 
est, caste amari; non propterea se amari, quia dat aliquid 
praeter se, sed quia dat se. qui ergo invocat deum, ut dives 
fiat, deum non invocat; hoc enim invocat, quod ad se vult 
venii*e. quid enim est invocare, nisi vocare in se? in se 
ergo vocare, hoc dicitur invocare. nam cum dicis, deus, da 
mihi divitias, non vis, ut ipse deus ad te veniat, sed vis, ut 
divitiae veniant ad te. A. 

13. numquid enim timor est, si quisperdat divitias P 
non est ibi timor, et ibi timetur. si quis autem perdat sa- 
pientiam, vere timor est, et ibi non timetur. A. 

14. illi vero, qui Christum dixerunt, non est deus, ibi 
timuerunt, ubi non erat timor. dixerunt enim, si dimiseri- 
mus eum, venient Romani et tollent nobis et locum et 
regnum .... maluistis enim Christum occidere, quam locum 
perdere, et perdidistis locum et gentem et Christum, timendo 
occiderunt Christum, sed quare hoc? quoniam deus dissipa- 
vit ossa hominibus placentium. volentes placere hominibus, 
timuerunt perdere locum. Christus autem ipse, de quo 
dixerunt, non est deus, maluit displicere hominibus talibus, 
quales ilU erant; filiis hominum, non filiis dei maluit dis- 
plicere. inde dissipata sunt ossa eorum, illius ossa nemo 
conf regit. A. 

15. deus ergo sprevit eos: et tamen sporne ndo ad- 
monuit illos, ut convertantur. modo cognoscant Christum, 
et dieanf, deus est, quem dixerunt, non est deus. A. 

10* 



148 DIE QUELLEX. 

16. qais dabit ex SioD isalutare Israel? nonne ipse, 
quem dixistis, non est deus. A. 

17. vere Jacob et vere Israel, minor ille, cui servivit 
maior, ipse exsultabit, qiiia ipse cognoscet. A. — Israel 
interpretari diximus vir videns dc*um. quod tunc ecclesiae 
siDe dubitatione conceditur, quando, sieut illi promissum est, 
in aetema patria feliciter coUocabitur .... et respice, quod 
in resurrectione generali frequenter patriarcha Jacob nomi-. 
natur. C. 

PSALM LHL 

1. Quod Saul persecutor erat sancti viri David, optime 
novimus: quod figuram gerebat Saul temporalis regni, non 
ad yitam, sed ad mortem pertinentis, et hoc vestrae caritati 
nos conimendasse meminimus. itemque, quod ipse David 
figuram gerebat Christi, vel corporis Christi, et nosse debe- 
tis et recolere, qui iam nostis. quid ergo Ziphaei? vicus' 
quidam erat Ziph, cuius habitatores Ziphaei, in quorum re- 
gione se absconderat David, cum eum vellet Saul iu venire 
et occidere .... si quaeramus ergo, quid interpretentur 
Ziphaei, invenimus florentes .... inveniamus hie primo 
David latentem, et inveniemus ei adversarios florentes. at- 
tende David latentem: mortui enim estis, dicit apostolus, 
membris Christi, et vita vestra abscondita est cum Christo in 
deo. isti ergo latentes quando erunt florentes? cum Christus, 
inquit; apparuerit vita vestra, tunc et vos cum illo appare- 
bitis in gloria; quando erunt isti florentes, tunc erunt illi 
Ziphaei arescentes. A. — Ziphaei significant florentes, quod 
in isto mundo peccatoribus datum est. David autem figuram 
gerebat domini salvatoris, per quem declaratur populus chris- 
tianus. in hac ergo similitudine decenter exprimitur, hie 
perfidos esse florentes ac liberos, et fideles absconditos atque 
conclusos. C. 

2. hoc dicat ecclesia latens inter Ziphaeos . . . . ne 
autem quondam ille infirmus, cum venerit fortis, ventilabro 
illo ad sinistram nos mittat, salvet nos in nomine suo, et 
iudicet nos in virtute sua. quis enim hoc tarn temerarius 
optaverit^ ut dicat deo: iudica me? nonne pro maledicto 
dici solet hominibus, iudicet te deus? ita plane est male- 
dictum, si iudicat te in virtute sua, sed si non te salvaverit 
in nomine suo: cum vero in nomine praecedente salvaverit 
te, salubriter in virtute consequente iudicabit. securus esto: 
iudiciura illud non tibi erit punitio, sed discretio. A. 

3. perveniant ad aures tuas verba oris mei, quia non 
florem Ziphaeorum a te desidero. A. 

4. nam Ziphaeis etsi sonet oratio mea, non audiunt, 



PSALM LIIl., LIV. 149 

quia non intellegunt. temporalibus quippe gaudent, bona 
aeterna disiderare non norunt. ad te perveniat oratio mea, 
ex desiderio aeternorum tuorum beneficiorum excussa et iacu- 
lata: ad aures tuas emitto eam, adiuva eam, ut perveniat, 
ne deficiat in itinere medio, et quasi coUapsa corruat. A. 

5. nenne ipse David Judaeus erat de tribu Juda? ipse 
autem locus Ziph ad tribum Juda pertinebat, Judaeorum 
erat, quomodo ergo alieni? non civitate, non tribu, non 
cognatione, sed flore. nam vis nosse alienos istos? in alio 
psalmo filii alieni dicti sunt, quorum os locutum est vanita- 
tem, et dextera eorum dextera iniquitatis. A. 

6. fortes enim Saulem vult intellegi cum ministris. C. 

8. omnes enim sancti adiuvantur a deo, sed intus, ubi 
nemo videt .... nam gloria nostra haec est, ait apostolus, 
testimonium conscientiae nostrae. in hac gloriatur iste intus, 
non in flore Ziphaeorum foris. A. 

9. quomodo te adiuvat? et dominus susceptor est ani- 
mae meae. A. 

10. sie quomodo virent, sie quomodo florent, igni ser- 
vantur. A. 

11. puta, quia florent modo, puta quia exoriuntur sicut 
foenum .... nam si tu fueris in corpore ipsius David, in 
virtute sua disperdet illos. isti florent felicitate saeculi, 
pereunt in virtute dei. A. 

12. quare ergo voluntarie? quia gratis amo, quod laude 
quid est gratuitum ? ipse propter se, non propter aliud. A. 

13. et confitebor nomini tuo, domine, quoniam bonum 
est, ob nihil aliud, nisi quia bonum est ... . melius nihil 
inveni, quam nomen tuum. A. 

14. quoniam ex omni tribulatione eripuisti me: ideo in- 
tellexi, quia bomim est nomen tuum. A. 

15. super illos Ziphaeos respexit oculus mens: florem 
quippe illorum transii altitudine cordis, ad te perveni, et inde 
respexi super illos, et vidi, quia omnis caro foenum, et 
omnis claritas hominis sicut flos foeni. A. 

PSALM LIV. 

1. Finis ergo noster perfectio nostra esse debet, per- 
fectio nostra Christus .... in hymnis, in laudibus .... 
agnoscamus ergo honorem nostrum, et intellegamus. si in- 
tellegimus, videmus non esse istam regionem gaudendi, sed 
gemendi, non iam exsultandi, sed adhuc plangendi. sed et 
si exsultatio quaedam habitat in cordibus nostris, nondum 
est in re, sed in spe. A. «» 

4. u. 7. homines malos, quos patitur, commemoratus 
est, eandemque passionem malorum hominum exercitationem 



150 DIE QUELLEN. 

snam dixit .... exerceri roe quidem inter malos posuisti, 
sed nirais exaarrexerant sapra vires meas. A. 

5. com extendit dilectionem, ut diligat inimicos, aiFcctus 
est taedio, multomm inimicitüs, multorum rabie circumlatra- 
tus, et qaadam hamana infirmitate succuboit. A. 

9. Tita nostra dilectio est: si vita dilectio, mors odium 
est. cum eoeperit homo timere, ne oderit, quem diligebat, 
mortem timet. A. 

10. qui odit fratrem suum, in tenebris est usque adhuc. 
si dilectio lumen est, odium tenebrae. A. 

12. aut mortem optabat, aut solitudinem desiderabat. 
quamdiu, inquit, id mecum agitur, id mihi praecipitur, ut 
inimicos diligam, convicia istorum crebrescentia et adumbran- 
tia me, commovent oculum meum, perturbant lumen meum, 
appetunt cor meum, interficiunt animam meam. vellem, ut 
abirem, sed infirmus sum, ne manendo augeam peccata pec- 
catis .... etenim amissa dilectio mors tua. hanc ille 
amittere timuit, qui dixit, metus mortis cecidit super me. 
itaque ne amittam dilectionis vitam, quis dabit mihi pennas 
sicut columbae? A. 

13. in quo deserto? si- forte in conscientia, quo nullus 
hominum intrat, ubi nemo tecum est, ubi tu et deus es ... . 
sed illa dilectio conturbat eum: solus erat in conscientia, 
sed non solus in caritate: intus consolabatur in conscientia, 
sed forinsecus tribulationcs non relinquebant. A. 

14. forte na vis tua ideo turbatur, quia ille in te dor- 
mit. saeviebat mare, turbabatur navicula, in qua discipuli 
navigabant, Christus autem dormiebat: tandem aliquando 
Visum est illis, quia inter illos dormiebat ventorum imperator 
et Creator; accesserunt et excitaverunt Christum: imperavit 
ventis et facta est tranquillitas magna, merito ergo forte 
turbatur cor tuum, quia excidit tibi in quem credideris : into- 
lerabiliter pateris, quia non venit tibi in mentem, quid pro 
te pertulerit Christus, si in raentem non tibi venit Christus, 
dormit: excita Christum, recole fidem. tunc enim in te 
dormit Christus, si oblitus es passiones Christi: tunc in te 
vigilat Christus, si meministi passionum Christi. A. 

15. submerge, quare? quia se extulerunt. A. 

16. divide, quare? quia in malum conspiraverunt. A. 

19. labor respicit ad exercendas oppressiones : iniustitia 
pertinet ad nefanda iudicia. C. 

20. tantum exige, quantum dedisti, foenerator iniuria- 
Tum. pugno percussus es, interfectionem quaeris. usura 
mala. A. «% 

22. nunc autem vide, si non nihil aliud restat, nisi ut 
solitudinem quaeras. A. 



PÖALM LIV. N 151 

26, 27 (vgl. Nuin. 16, 32 u. 47). et quare maxime 
ipsos duces terrae hiatus absorbuit vivos, populum autem 
illis consentientem e caelo irruens ignis absumsit? proptera 
hanc* poenam commemorans psalmus iste a populo coepit et 
ad duces conclusit. veniat mors super eos, propter illos 
dixit, super quos venit ignis de caelo : et statim adiunxit : 
descendant ad infernum viventes propter duces, quos terrae 
hiatus absorbuit .... descendant ad infernum viventes, quia 
ipsi scripturas tractant, et noverunt bene quotidie legende, 
quomodo ecciesia catholica per totum orbem terrarum i^ 
diffusa est, ut omnino contradictio omnes vacet, nee inveniri 
possit aliquod testimonium pro schismate eorum, noverunt 
bene; ideo ad inferos viventes descendunt, quia malum, quod 
faciunt, malum esse noverunt. A. 

28. in hospitiis, ubi peregrinantur et transeunt. non 
enim hie semper futuri sunt. A. 

29. nuUum tarn mediuin eorum, quam cor eorum. A. 

30. corpus Christi et unitas Christi in angore, in taedio, 
in molestia, in conturbatione exercitationis suae. A. 

31. vespere dominus in cruce, mane in resurrectione, 
meridie in adscensione : enarro vespere patientiam morientis, 
annuntio mane vitam resurgentis, orabo ut exaudiat meridie 
sedens ad dexteram patris. exaudiet vocem meam, qui inter- 
p^llat pro nobis. A. 

32. quare dixi, appropinquant mihi? A. 

33. in multis mecum, in paucis non mecum .... quid 
ergo ait ? in palea mecum erant , in tritico non mecum 
erant. A. 

34. illi enim praesumunt de ne^cio quo duce suo, qui 
coepit heri. A. 

36. ipsa nunc allegorice dicuntur, quae in futuro iudicio 
sunt agenda cum perfidis. C. 

37. lege testamentum, quod polluerunt: in semine tuo 
benedicentur omnes gentes. polluerunt testamentum eins, 
tu contra ista verba testatoris quid dicis? Africa sola istam 
gratiam meruit sancti Donati, in ipso remansit ecciesia Christi : 
die saltem ecciesia Donati. quare adiungis Christi? de quo 
dictum est^ in semine tuo benedicentur omnes gentes. post 
Donatum vis ire? pone "Christum et sie recede. videte ergo 
quid sequitur: polluerunt testamentum eius. quod testamen- 
tum? Abrahae dictae sunt promissiones et semini eius. A. 

38. quomodo appropinquavit cor illius ? ut intellegamus 
voluntatem illius. etenim ex haereticis asserta est catholica eccie- 
sia, et ex his, qui male sentiunt probati sunt, qui bene sentiunt. 
multa enim latebant in scripturis, et cum praecisi essent 
haeretici , quaestionibus agitaverunt ecclesiam dei : aperta 



152 DIE QUELLEN. 

sunt, quae latebant, et intellecta est voluntas dei .... num- 
quid enim perfeete de trinitate tractatum est, antequam obla- 
trarent Amani? A. 

39. quaedam enim in scripturis dura videbantur, cum 
obscura essent, exposita, moUita sunt .... ecce per divisio- 
nem haereticorum multa dura mollita sunt: sermones illius 
duri molliti sunt super oleum, et ipsi sunt iacula. armave- 
runt evangelizantes : et ipsi sermones diriguntur in pectora 
quorumque audientium ab instantibus opportune et importune : 
illis sermonibus, Ulis verbis tamquam sagittis corda hominum 
ad amorem pacis feriuntur. duri erant, et molles facti sunt, 
molliti non virtutem amiserunt, sed in iacula conversi sunt. A. 

41. occurrit nescio quis et dicit: ego excipio. tamquam 
navi fluctuanti occurrit et dicit : ego excipio. responde et tu : 
portum quaero, non saxum. iacta in dominum curam tuam, 
et ipse te enutriet. et vide, quia portus te excipit. A. 

42. fluctuat navis in ancoris, sed non longo a terra 
proiicitur, nee in aeternum fluctuabit^, etsi ad tempus fluctuat. 
etenim ad fluctuationem pertinent verba superiora: contrista- 
tus sum in exercitatione mea, et conturbatus sum .... illis 
autem quid? A. 

43. nunc dicit de impiis, qui in geliennae profunditatem 
mergendi sunt. C. 

44. hos tales implere non dicit dies suos, quando cum 
sibi longam vitam promittunt, exitum celerrimae mortis in- 
veniunt .... ideo enim additum est, suos, ut voluntarios 
intellegeres, non a domino constitutos. C. 

. PSALM LV. 

1. Pertinet hoc enim ad ipsum David, quem iam nostis 
intellegere spiritaliter. neque enim commendatur nobis nisi 
ille, de quo dictum est : finis legis Christus ad iustitiam omni 
credenti. ergo in finem cum audis, in Christum intende .... 
scriptus est enim quidam titulus in dominica passione, quando 
dominus crucifixus est: erat ibi titulus inscriptus, hebraice, 
graece et latine, rex Judaeorum .... istum titulum cum 
legissent Judaei, indignati sunt et dixerunt ad Pilatum: noli 
scribere rex Judaeorum, sed quia ipse dixit, se regem esse 
Judaeorum .... quia ergo in maledicto isto indignati sunt 
Judaei, dicentes, nos non habemus regem nisi solum Caesa- 
rem, de tituli offensione longo facti sunt a sanctis .... 
Geth civitas quaedam erat Allophylorum, id est, alienigena- 
rum, utique populi longe a sanctis .... ergo David nostrum 
dominum Jesum Christum, natum ex semine illius David, 
non solum tenuerunt, sed et tenent adhuc Allophyli in Geth. 



PSALM LV. 153 

Geth diximus, guod civitas sit. interrogata autem inter- 
pretatio huius nominis indicat torcular. Christus secundum 
quod Caput salvator corporis, ille natus ex virgine crucifixus, 
qui iam Dobis exemplum resurrectionis nostrae in resurrectione 
suae carnis ostendit, qui sedet ad dexteram patris et pro 
nobis interpellat, est et hie, sed in corpore suo, quod est 
ecclesia .... quomodo ergo hie tenetur in Geth? tenetur 
in torculari corpus eins, id est, ecclesia eins, quid est in 
torculari? in pressuris. sed in torculari fructuosa pressura 
est. uva in vite pressuram non sentit, integra videtur, sed 
nihil inde manat: mittitur in torcular, calcatur, premitur, 
iniuria videtur fieri uvae, sed ista iniuria sterilis non est ... . 
quicunque ergo sancti pressuram patiuntur ab eis, qui longo 
facti sunt a sanctis, attendant psalmum istum, agnoscant hie 
se, dicant, quod hie dicitur, qui patiuntur, quod hie dicitur 
.... et dicamus deo: A. 

2. noli timere, quia conculcavit te homo : vinum habeto, 
uva f actus es, ut calceris. A. 

3. tota die, toto tempore, nemo sibi dicat: fuerunt 
tribulationes apud patres nostros, apud nos non sunt, si 
putas te ' non habere tribulationes , nondum coepisti esse 
christianus. et ubi est vox apostoli: sed et omnes, qui 
volunt in Christo pie vivere, persecutiones patientur? si 
ergo non pateris ullam pro Christo persecutionem, vide ne 
nondum coeperis in Christo pie vivere. A. 

4. ab altitudine diei, hoc est, a superbia temporali .... 
sed noli timere altitudinem conculcantium : diei altitudo est, 
temporalis est, non aeterna. A. 

5. cum venerit ille dies iudicii, tunc lamentabuntur se 
omnes tribus terrae. A. 

6. et ipsi stupidi, qui modo nihil timent, timebunt ali- 
quändo .... Stupor autem non dolet, amisit serisum doloris, 
tanto insensibilior, quanto peior. A. 

7. et in deo, et meos. in deo, quia ab ipso, meos, 
quia accepi. A. 

8. plane conculcavit, plane tribulavit, sed quid mihi 
faciet? uva eram, vinum ero. A. 

9. sed cum verba mea abominantur, quem putamus 
abominantur, nisi eum, in quo landabe sermones meos? A. 

10. contemtus est dominus tuus, et tu te honorari vis 
ab eis, qui longo facti sunt a sanctis? A. 

11. isti ergo subdoli christiani habitare publice videntur 
ecclesiam, et congregationes sequi conventusque populorum : 
sed virus suae perversitatis abscondunt, nee palam ausi sunt 
prodere, quod sciunt apostolicas regulas non habere. C. 

12. etenim sie incolent et abscondent, ut observent, ubi 



154 DIE QUELLEN. 

homo labitur. intienti simt ad calcaneum, qjaando fiat lapsus, 
ut pedem teneant ad ruinam aut pedem supponant ad ofFen- 
sionem, certe ut inveniant, quod accusent .... illi autem, 
qui incolent et abscondent, aucupantur verba onmia, quaeren- 
tes alicubi laqueos et nodosas facere calumnias. A. 

13. id est, sicut ante praevidi, sicut instructa fui, sicut 
a domino regulam praedicationis accepi. C. 

14. nullis eorum meritis praecedentibus salvos facies eos. 
qui prius fui blasphemus, inquit, et persecutor et iniuriosus, 
accipiebat literas a sacerdotibus, ut ubicunque inveniret chris- 
tianos, alligaret et adduceret (vgl. 1. Timoth. 1, 13 u. Act. 
9, 2). A. 

15. irasceris et deducis, saevis et salvas, terres et vocas. 
quid est enim : in ira populos deduces ? imples tribulationibus 
omnia, ut in tribulationibus positi homines recurrant ad te, 
ne deliciis et securitate perversa seducantur. a te ira vide- 
tur, sed paterna. A. 

16. ut vivam enim tu fecisti, et ad hoc enuntio vitam 
meam tibi .... enuntiavi deo vitam meam, quia vivere me 
fecit deus. quomodo enuntiavit vitam suam Paulus apostolus, 
dicens: qui prius fui blaspbemus et persecutor et iniuriosus; 
enuntiet vitam suam : sed misericordiam consecutus sum. A. 

17. poUicitatio quippe domini est, ut pias lacrymas non 
refutet, sicut in alio psalmo dicit : invoca me in die tribula- 
tionis tuae et eripiam te et magnificabis me. C. 

18. praecedendo ergo non corrigitur: bonum est illi, ut 
convertatur retrorsum, et quem praecedere volebat, sequatur. A. 

19. tuus est enim, cum tibi subvenit: tuus est, cum tu 
ab illo alienus non es .... omnium quidem deus est : sed 
eorum deus proprio dicitur, qui cum diligunt, qui cum tenent, 
qui illum possident, qui illum colunt, tamquam de domo 
ipsius, magna sunt familia eins, redemti magno sanguine 
unici filii. quantum dedit nobis deus, ut ipsius essemus, et 
ipse sit noster? A. 

20. iam ipse est sensus, qui superius est repetitus. A. 

21. dicit enim se esse vota laudationis, dei tarnen 
munere contributa, quae in illa perpetuitate reddenda sunt, 
quando iam sancti indefessis vocibus persolvent laudis obse- 
quium. C. 

23. merito non placet filiis alienis longe factis a sanctis. 
quia non habent lumen viventium, unde videant, quod deo 
placet. A. 

PSALM LVI. 

1. Quia ergo passionem domini cantat iste psalmus, vide 
quem titulum habeat: in finem. finis Christus est .... in- 



PSALM LVI. 155 

venimus ergo illo tempore, quando Saul David persequebatur, 
regem futurum et praedestinatum rex iam reprobatus, quod 
fugerit a facie Saul in speluncam ipse David, quid ergo hoc 
ad Christum? si omnia, quae tunc agebantur, figurae erant 
futurorum, invenimus ibi Christum .... videmus autem in 
passione domini scriptum fuisse titulum: rex Judaeorum . . . . 
Saul, ut diximus, populus Judaeorum erat, David Christus 
erat .... cum ergo indignarentur ex illo titulo, adierunt 
Pilatum iudicem, cui obtulerant occidendum Chriistum, et 
dixerunt ad eum : noli scribere sie, rex Judaeorum, sed scribe, 
quia ipse dixit, se regem esse Judaeorum. et quia iam can- 
tatum erat per spiritum sanctum, in finem, ne corrumpas in 
tituli inscriptionem, respondit eis Pilatus : quod scripgi, scripsi ; 
quid mihi suggeritis falsitatem? ego non corrumpo veritatem. 
A. — nam sicut David Saulem fugiens in spelunca se abs- 
condit, ita et domini salvatoris deitas intra templum corporis 
sui Judaeis perfidis fuisse probatur abscondita. sie singula, 
quae de David et Christo provenerunt facta, illis sunt sub 
hac allusione communia. quae imagines rerum in hoc titulo 
ideo praeludunt, quia totus psalmus de domini passione dicturus 
est ... . dominus Christus in primo ordine psalmi orat, de 
sua passione sollicitus .... secundo ordine resurrectionis suae 
gloriam stupenda varietate describit. C. 

2. Christus in passione dicit.\ miserere mei deus . . . . 
etenim quod de illo clamat, miserere mei, tuum est : a te hoc 
accepit, propter te liberandum carne indutus est. caro ipsa 
clamat: miserere mei deus, miserere mei: homo ipse, anima 
et caro .... audis magistrum orantem, disce orare. ad hoc 
enim oravit, ut doceret orare. A. 

3. al rum etenim umbra tecta materna sunt, quae pullos 
teueres et bland imento quodam fovent, et ab irruente tem- 
pestate custodiunt. C. — hoc plane iam totus Christus dicit, 
hie est et vox nostra. non enim iam transiit iniquitas, ad- 
huc fervet iniquitas .... quis autem perseverabit usque in 
finem, quoadusque transeat iniquitas? qui fuerit in Christi 
corpore, qui fuerit in membris Christi et a capite didicerit 
patientiam perseverandi. A. 

4. bene enim nobis fecit dominus deus mittendo nobis 
salvatorem nostrum Jesum Christum, ut moreretur propter 
delicta nostra, et resurgeret propter iustificationem nostram. A. 

5. misit de caelo et resuscitavit eum. A. 

6. saevierunt Judaei in Christum, superbierunt in Chris- 
tum: ubi? in civitate Jerusalem, ubi enim regnabant, ibi 
tumebant, ibi cervices erexerunt. post passionem domini 
eradicati inde sunt, et perdiderunt regnum, in quo regem 
Christum agnoscere noluerunt. quemadmodum dati sunt in 



156 DIE QUELLEN. 

opprobrium, videte: dispersi sunt per omnes gentes nusquam 
habentes stabilitatem, nusquam certam sedeni .... sie enim 
apparent Judaei de scriptura sancta, quam portant, quomodo 
apparet facies caeci de speculo : ab aliis videtur, ad ipso noo 
videtur. A. 

7. ad quam rem? A. 

8. qui sunt catuli leonum? populus ille minutus, male 
deceptus, male seductus a principibus Judaeorum: ut illi 
leones, illi catuli leonum. omnes fremuerunt, omnes occi- 
derunt. A. 

9. mors domini mirabili proprietate describitur, qui con- 
turbatus fremitu Judaeorum quiete altissima dormiebat: osten- 
dens tarn nihil fuisse persecutionem impiorum, ut occisus per- 
duceretur ad somnum. C. 

12. quando ergo percusserunt, nisi quando clamaverunt : 
erucifige, crucifige. A. 

13. exclamat a forma servi. C. — homo in cruce, et 
super caelos deus. remaneant .in terra saevientes, tu in caelo 
esto iudicans. A. 

15. pedes autem Christi sunt increpationes malorum, 
promissionesque fidelium, quibus ille in hoc mundo evange- 
lizans quasi quibusdam pedibus incedebat. C. 

18. ille paravit foveam ad opprimendum, ego cor non 
parabo ad tolerandum? A. 

20. exsurge gloria mea: glorificetur Jesus post passio- 
nem. A. 

21. psalterium est Organum, quod quidem manibus fertur 
percutientis, et cordas distentas habet ; sed illum locum, unde 
sonum accipiunt cordae, illud concavum lignum, quod pendet 
et tactum resonat, quia concipit aerem, psalterium in superiore 
parte habet, cithara autem hoc genus ligni concavum et 
resonans in inferiore parte habet .... sed quid est psalterium, 
quid est cithara? per carnem suam dominus duo genera 
factorum operatus est, miracula et passiones: miracula de 
super fuerunt, passiones de inferiore fuerunt. illa enim, quae 
fecit miracula, divina erant; sed per corpus föcit, per carnem 
fecit. caro ergo divina operans psalterium est, caro humana 
patiens cithara est. sonet psalterium, illuminentur caeci, au- 
diant surdi, stringantur paralytici, ambulent claudi, surgant 
aegroti, resurgant mortui: iste est sonus psalterii. sonet et 
cithara, esuriat, sitiat, dormiat, teneatur, flagelletur, irrideatur, 
crucifigatur, sepeliatur. A. 

22. puto, quia hie iam agnoscitis dominum resurgentem. 
legimus in evangelio, videte horam resurrectionis. A. 

23. caelestem signifieat actum universalis ecclesiae, quae 



P8ALM LVI., LV[I. 157 

per omnes gentes Unguis variis psalmodiam domino devota 
mente persolvit. C. 

24. quia magnificata est usque ad caelos misericordia 
tua, et usque ad nubes veritas tua .... caelum autem sur- 
sum est, habitationes angelorum, sediuui, doiniuationuin, prin- 
cipatuum, potestatuni. illud ergo forte videatur fuisse dicen- 
dum, magnificata est usque ad caelos veritas tua, et usque 
ad nubes misericordia tua. etenim in caelo angeli laudant 
deum, videntes ipsam speciem veritatis .... videtur con- 
gruentius dici potuisse, magnificata est usque ad caelos veritas 
tua et usqu« ad nubes misericordia tua. nubes enim intelle- 
gimus praedicatores veritatis .... novimus ergo nubes dei 
esse praedicatores veritatis, prophetas, apostolos, omnes recte 
proferentes verbum veritatis et habentes in se lumen occultum, 
sicut habent nubes, unde coruscant. homines ergo nubes. A. 

PSALM LVII. 

2. Cui enim iniquo non facile est loqui iustitiam? aut 
quis de iustitia interrogatus, quando non habet causam, non 
facile respondeat, quid sit iustum? . . . non sit iustitia 
labiorum, sed et factorum : si enim aliter agis, quam loqueris, 
bona loqueris et male iudicas. si enim agis, quo modo iudicas, 
interrogatus, quid sit melius, aurum an 'tides, non usque adeo 
perversus et devius es ab omni veritate, ut aurum melius esse 
respondeas .... ecce locutus es mihi meliorem esse fidem, 
et in iudicio tuo melius duxisti aurum. non sie iudicasti, ut 
locutus es. A. 

3. iniquitas forte in corde solo? audi, quid sequitur: et 
cor suum sequuntur manus, et cordi suo famulantur manus, 
cogitatur et fit. A. 

4. nunc etiam per manus res significat actuales, ut non 
solum cogitatum scelus, sed etiam completum esse doceatur. C. 

5. unde alienati? a veritate. unde alienati? a patria 
beata, a vita beata. A. — merito peccatores tamquam abor- 
tives proiectos ab utero dicit ecclesiae, qui nulla doctrinae 
confirmatione perfecti sunt. C. 

6. in ventre quippe ecclesiae veritas manet. A. 

7. inde haeretici claraant contra evangelium. A. 

8. ira Judaeorum per similitudinem nimis aptissimam 
definitur. C. 

9. aspis cum coeperit pati incantatorem Marsum, qui 
eam quibusdam carminibus propriis evocat, sicut sunt multa etiam 
raagica, audite, quid facit .... utique in lucem vult educere : 
illa autem amando tenebras suas, quibus se involutans occultat, 
dicitur, quod cum exire noluerit, recusans tamen audire illas 



158 DIE QUELLES. 

Yoces, quibus se cogi sentit, allidit unani aurcni terrae, et de 
cauda obturat alteraiu, atque ita Yoees illas, quantum potest, 
evitans, non exit ad incantantem. huic similes dixit spiritus 
dei quosdam non audientes yerbum dei, et non soluni non 
facientes, sed omnino ne faciant audire nolentes. A. 

10. factum est hoc et in primis temporibus fidei: Ste- 
phauus martyr praedicabat Yeritatem, et tamquam tenebrosis 
mentibus, ut eas in lucem ednceret, incantabat: ubi venit ad 
commemorationem Christi, quem illi omnino audire noiuerunt, 
quid de eis scriptura dicit? quid de illis narrat? clauserunt, 
inquit, aures suas. A. 

11. quid est, in ore ipsorum? ut ore suo contra se pro- 
nuntiarent : coegit illos ore suo in se seutentiam dicere. calum- 
niari volebant ei propter tributum : non dixit ille, licet reddere 
tributum, aut, non licet reddere .... iam nunc dominus 
conteret dentes eorum in ore ipsorum iam respondistis, iam 
contriti sunt dentes vestri in ore vestro. reddite Caesari, quae 
Caesaris sunt, et deo, quae dei sunt .... et illi non in- 
venerunt, quid responderent. missi enim eraut, ut calumnia- 
rentur ei: et redierunt dicentes, quod nemo possit ei respon- 
dere. A. 

12. non tantum aspidum. quid de aspidibus? aspides 
insidiosae volunt venena immittere, et spargere, et insibilare. 
apertissime saevierunt gentes, et fremuerunt sicut leones. quare 
fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? quaudo 
insidiabantur domino, licet dare tributum Caesari, an non 
licet? aspides erant, serpentes erant. contriti sunt dentes 
eorum in ore ipsorum. postea clainaverunt: crucihge, cruci- 
fige; iam non est lingua aspidis, sed fremitus leonis .... 
tamen et eorum molae contritae sunt, crucifixus resurrexit, 
adscendit in caelum . glorificatus est Christus , adoratur ab 
Omnibus gentibus, adoratur ab onmibus regibus. saeviant modo 
Judaei , si possunt. non saeviunt : molas leonum confregit 
dominus. A. 

13. nolite timere, post paululum transit, decurrit aqua. A. 

14. nam hinc infirmatus est ille, qui dixit: quid me 
iubes facere? ego sum, inquit Jesus Nazarenus, quem tu per- 
sequeris. (vgl. Act. 9.5). A. ~ sicut Paulus audivit : Säule 
Säule, quid me persequeris? Br. 

15. non contra te stabunt, non perdurabunt: igne quo- 
dam concupiscentiarum suarum peribunt. A. 

16. ignis supercecidit, ignis superbiae, ignis fumosus, 
ignis concupiscentiae, ignis 'iracundiae. A. 

17. solem vero, id est, dominum salvatorem. C. 

18. quid est rhamnus? spinarum genus est, densissimae 
quaedam spinae esse dicuntur. primo herba est, et cum herba 



PSALM LVII., LVIII. 159 

est, moUis et pulchra est: ibi sunt tarnen spinae postea pro- 
ceäsurae .... quare autem non dixit viveutes, sed tamquam 
vWentes, nisi quia falsa est haec vita inipiorum? neque enim 
vivunt, sed vivere sibi videntur. et quare non in ira, sed 
tamquam in ira, nisi quia tranquillus hoc facit deus? nam 
et hoc scriptum est: tu autem domine virtutum cum tran- 
quillitate iudicas. ille ergo et cum minatur, non irascitur. 
A. — absorbet eos, eorum subitum Mgnificavit interitum: 
quia quanta domino in sustinendo patientia fuit, tanta erit 
percussio in celeritate iudicii. C. 

19. onme enim malum suam portat, dum committitur, 
ultionem: quia torquente conscientia ipse in se probatur im- 
plere vindictam. contra iustus laetus est. C. — vindicta enim 
primi peccati, et eorum quae addiderunt, manet super eos. A. 

20. sed hoc si diligentius intuemur, correctionis potius, 
quam saevitiae praestabit exemplum. nam cum sanguis pec- 
catoris eifunditur, manus, id est, actus iustissimi corriguntur. 
impio enim pereunte commonetur innoxiuscautius se diligentius- 
que tractare. ita fit, ut manus iusti non crudeliter, sed pie 
sanguis peccatoris ^mundet, sicut Salomon dicit : stulto pereunte 
sapiens astutior fit. C. 

21. ecce antequam veniat, quod promittitur, antequam 
detur vita aeterna, antequam impii proiiciantur in ignem 
aeternum, hie in hac vita est fructus iusto. qui fructus? 
spe gaudentes, in tribulatione patientes .... quia Caritas dei 
diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus 
est nobis. gaudet ebriosus, et non gaudet iustus? in caritate 
est fructus iusto. A. 

PSALM LVIII. 

I. Hoc non ad cruceni domini, sed tarnen ad passionem 
domini pertinet. crucifixus enim Christus et mortuus et se- 
pultus est. erat ergo illa sepultura tamquam domus : ad quam 
custodiendam misit regnum Judaeorum, quando custodes ad- 
hibiti sunt sepulcro Christi .... refer hoc ergo ad corpus 
Christi: quia interficere Christum erat tollere nomen Christi, 
ne crederetur in Christum .... hoc est vere Christum volle 
interficere, nomen resurrectionis eins extinguere, ut mendacium 
evangelio praeferretur. A. 

6. sed cum dicitur, anima occupata, tempus ostenditur 
passionis. C. 

7. fortes diabolurn significat cum ministris. C. 

9. illi ergo fortes currentem me sequi non potuerunt. A. 

10. hie iam tropicis allusionibus potentia resurrectionis 
exprimitur, ut petat patrem sibi occurrere. C. 

II. et vide, intellegendum est, fac videri, quod curro, 



160 I>1£ Ql'ELLEX. 

fac videri, quod dirigor .... quid est, et vide? et adiuva 
me, id est, in illis, ut videant eursum nieum, sequautur me, 
noQ eis videatur pravuin esse^ quod rectum est ... . hoc 
volebat praestari a patre fidelibus suis, qui dicebat : exsurge 
in oecursum mihi et vide: innotesco, quod tibi aequalis sim 
et vide. quid est, et vide? fac videri, quod tibi aequalis 
sim. A. 

12. tu deus Israel, qui noo putaris nisi deus Israel solius, 
qui non putaris nisi deus unius gentis, quae te colit. A. 

13. iniende nunc ad visitandas omnes gentes, ut tibi 
credentium copia crescat ex gentibus. C. 

14. iniquitas oninis, parva magna ve sit, puniatur necesse 
est, aut ab ipso homine poenitente aut a deo vindicante. uam 
et quem poenitet, punit seipsum .... est quaedam iniquitas, 
quam qui operatur, non potest fieri, ut misereatur eius deus. 
quaeritis forte, quaenam illa sit? ipsa defensio peccatorum 
. . . . sed quomodo ea defendunt? si deus uoluisset, id non 
fecissem .... ergo ad hoc peccatum tuum defendis, ut deum 
accuses. A. 

15. Judaici populi futura conversio declaratur. significat 
ergo in fine mundi ex eis innunieros douiino esse credituros. 
C. — cAnes gentes Judaei di?;erunt, taraquam inimuudos. A. 

16. quam civitatcm? mundum istum, quem quibusdam 
locis vocat scriptura civitatem circumstantiae .... istam 
civitatem circumibunt illi iam canes facti esurientes. quomodo 
circumibunt? evangelizando. Saulus ex lupo cauis factus est 
ad vesperam, id est, sero couversus. A. 

17. loquentur plane tunc in ore suo, quod nunc habere 
non merentur in corde. C. — iam ille gladiud bis acutus, de 
quo apostolus dicit; et gladium spiritus, quod est verbuni 
dei. A. 

18. qui paulo ante et ipsi credere nolobant, taedium de 
non credentibus patiuntur. et vere, fratres, contiugit. vides 
hominem pigrum, antequam sit christianus; clamas ad iUum 
quotidie, vix convertitur: convertatur, et iam vult onmes esse 
christianos, et miratur, quia nondum sunt. e>*cidit illi, quod 
ad yesperara conversus est : sed quia factus est esuriens, sicut 
canis, habet etiam in labiis gladium. A. 

19. irridendos eos pronuntiat, qui praedicatioues rectas 
audire noluerint. C. 

20. nihil ante te erit: quia facillimum erit, ut credant 
in te omnes gentes. A. 

21. ego autem fortitudinem meam ad te custodiam: 
quia si recedo, cado, si accedo, fortior fio . . . . non a te 
recedam, non de me praesumam. A. 



PSALM Lvni. 161 

22. ubi enim eram et ubi sum? unde me suscepisti? 
quas iniquitates meas dimisisti? ubi iacebam, quo erectus 
sum? ergo haec meminisse debeo, quod in alio psalmo dicitur, 
quoniam pater meus et mater mea dereliquerunt me, dominus 
autem assumsit me. A. 

23. antequam aliquid boni ego faciam, misericordia eins 
praeveniet me. A. 

24. secundum dicit munus beneficii, ut etiam inter ini- 
micos ipsius virtus maiestatis eins possit ostendi: seilicet ut 
de blasphemis, fiant religiosi, et de iniqua conversatione ius- 
tissimi. G. 

25. potest quidem hoc et de Judaeis intellegi. A. 

28. quid in illis occidesP crucifige, crucifige, quod cla- 
maverunt, non qui clamaverunt. illi enim Christum delere, 
ipterimere, perdere voluerunt : tu autem resuscitando Christum, 
quem perdere voluerunt, occidis delicta oris eorum. A. 

29. quia frustra irruerunt fortes, et quasi cessit illis, ut 
aliquid sibi fecisse viderentur, et praevuluerunt domino .... 
quid autem fecerunt in Christo? non vitam, sed mortem 
occiderunt. A. 

31. quae sunt eonsummationes? perfectiones. A. 

32. non erunt, utique superbi. C. 

33. vident et ipsi Judaei, quia non debent gentes con- 
tenmere, quos quasi canes et peecatores putabant .... non 
solum Judaeis, inquit apostolus, verum etiam et gentibus .... 
non tantum Judaeorum dominabitur, sed et finium terrae. A. 

34. id est, etsi sero, id est, post interfectionem domini 
nostri Jesu Christi. A. 

35. iam et hesterno die exposuimus civitatem, id est, 
circumstantiae civitatem omnes gentes (v. s. 16) A. — ille 
enim primus pertinet ad finem saeculi, iste ad domini. pas- 
sionem. his merito comparantur Judaei, qui christianae fidei 
munere saginati ecclesiam dei clamosa praedicatione defendere 
festinabant, sicut Paulo apostolo contigit. C. 

36. ad manducandum disperguntur, cibum seilicet spiri- 
tualem .... sicut Petro apostolo in visione dictum est: 
macta et manduca. C. 

37. quia et superius murmur eorum dixerat dicentium: 
quoniam quis audivit. A. 

38. ipse enim cantabit in sanctis suis, dum eins meinbra 
gaudebunt. et quäle est illud gaudium, de domini semper 
contemplatione gaudere. C. 

39. mane transactis tentationibus, mane, cum nox huius 
saeculi transierit .... ipsum dei verbum tamquam solem 
contemplamur. A. 

43. totum quidquid sum, de misericordia tua est. A. 

QF. XXIX. 11 



162 DIE QUELLEN. 

PSALM LIX. 

1. In finem quid sit, nostis: finis enim legis Christus 
est ... . nostis tituli inscriptionem : titulus infixus est super 
crucem domini scriptus, hie est rex Judaeorum : mutantur in 
huius tituli inscriptionem, qui in regnum Christi transeunt a 
regno diaboli .... quando ergo nos rautaret Christus, nisi 
fecisset, quod dixit : ignem veni mittere in mundum. si ergo 
Christus venit mittere in mundum ignem, utique salubriter 
atque utiliter, non quomodo missurus est mundum in ignem, 
sed quomodo ignem in mundum ? quoniam ergo venit ignem 
mittere in mundum, quaeramus iam, quid sit Mesopotamia, 
quae succensa est, quid sit Syria Sobal. interpretationes ergo 
nominum interrogenms secundum hebraeum eloquium, quo 
primum haec scriptura locuta est. Mesopotamiam dicunt inter- 
pretari elevatam vocationem. iam totus mundus vocatione 
elevatus est. Syria interpretatur sublimis. sed illa, quae erat 
sublimis, incensa est et humiliata: et quemadmodum humi- 
liata est, quae fuerat exaltata, sie exaltetur, quae fuerat humi- 
liata. Sobal interpretatur vana vetustas. gratias Christo, qui 
eam succendit. quando vetera virgulta succenduntur, virecta 
succedunt; et alacrius et uberius et viridius nova nascuntur,. 
cum ea ignis in vetustorum succensione praecesserit. omnis 
enim caro foenum, et onmis claritas hominis sicut flos foeni. 
succendit ergo ista illo igne. et convertit Joab. Joab inter- 
pretatur inimicus .... interpretatur Edom terrenus. debuit 
percuti terrenus iste. utquid enim viveret terrenus, qui cae- 
lestis debet vivere? . . . cum autem percussisset Edom, per- 
cussit duodecim millia in valle salinarum .... quare in valle 
salinarum? vallis humilitas est: salinae saporem significant 
.... bonum est ergo, sapienter humiliari. A. 

2. destruxisti nos, ut aedificares nos. destruxisti nos 
male aedificatos, destruxisti vanam vetustatem, ut sit aedi- 
ficatio in novum hominem, aedificatio mansura in aetemum. A. 

3. sed ira tua in vetustatem nostram fuit, ut destrueretur 
vetustas. A. 

4. sed misertus es nostri propter novitatem, propter eos, 
qui immutantur in tituli inscriptionem : quia et si exterior homo 
noster corumpitur, sed interior renovatur de die in diem. A. 

5. quomodo conturbata est terra? conscientia pecca- 
torum. A. 

8. ostendisti plebi tuae dura: in quibus? in persecutio- 
nibus, quas pertulit ecclesia Christi. A. 

10. per tribulationes, inquit, temporales, significasti tuis 
fugere ab ira ignis sempiterni. A. 

11. arcum, per quem in iudicio domini omnis percutitur 



PSALM LIX. 163 

indevotus. C. — et videte, quid sit in arcu: nonne sagitta 
in priora mittenda est? nervus tarnen retro tenditur in con- 
trarium, qua illa mittenda est. et quanto plus ierit eins ex- 
tensio retrorsum, tanto maiore impetu illa currit in priora. 
quid est, quod dixiP quanto magis differtur iudicium, tanto 
maiore impetu venturum est. A. 

13. salvum me fac dextera tua, ut et si in tempore isto 
tribulationes aliquas patiar, transacta nocte omnium tribu- 
lationum ad dexteram inveniar inter oves. A. 

14. poterat supplicare, ut salvus fieret et in hoc saeculo, 
sicut in languoribus petitur, sicut in tribulationibus postulatur: 
sed dextera domini salvum se fieri deprecatur, ubi aeterna 
Salus est et sine fine laetitia. C. 

15. quid times, ne non fiat, quod deus locutus est? 
deus locutus est in sancto suo. in quo sancto suoP deus erat 
in Christo mundum reconcilians sibi. A. 

17. Sichima humeri interpretantur. secundum historiam 
vero Jacob rediens a Laban, socero suo, cum omnibus suis 
abscondit idola in Sichima, quae habebat de Syria, ubi diu 
peregrinatus tandem aliquando inde veniebat .... quid est 
hoc, dividam SichimamP si ad historiam, ubi abscondita sunt 
idola referatur, gentes significat .... quomodo dividit humeros 
secundum nominis interpretationemP dividuntur humeri, ut 
alios gravent peccata sua, alii toUant sarcinam Christi. A. — 
Sichima interpretatur humeri ; et quoniam ad onus portandum 
divinum humeri decenter aptantur, hie dixit : diviaam Sichi- 
mam, id est, onus devotionis divinae, quod unicuique caelesti 
distributione conceditur. C. 

18. forte propter oves Jacob, convallis tabernaculorum 
intellegitur gens Judaeorum, et ipsa dividitur: nam transie- 
runt inde qui crediderunt, foris reliqui remanserunt. A. — de 
iudaica collectione habebo non minimam portionem. constat 
enim de variis nationibus ecclesiam domini quasi ex diversis 
floribus in una coronae specie esse formatam. C. 

19. interpretatur enim acervus testimonii. quantus acervus 
testimonii in martyribus? meus est Galaad, mens est acervus 
testimonii, mei sunt martyres veri. A. 

20. et meus est Manasses, quod interpretatur oblitus. A. 
— Manasses interpretatur oblitus. inter illas enim perse- 
cutiones fidelium magnum opprobrium videbatur ecclesia sus- 
tinere, quando quicunque christianus inventuö fuisset, praecepto 
principum paganorum capitali crimine damnabatur. hoc ergo 
opprobrium iam probatur abolitum, et felici oblivione con- 
sumtum. C. 

21. Ephraem fructificatio interpretatur .... et unde 
fructificatio fortitudo eiusP quia nisi granum caderet in terram, 

11* 



164 DIE QUELLEN. 

non multiplicaretur, solum remaneret. cecidit ergo in terram 
Christus in passione, et secuta est fructificatio in resur- 
rectione. A. — sicut in evangelio dominus dicit: nisi granum 
tritici cadens in terram mortuum fuerit, ipsum solum manet, 
si autem mortuum fuerit, multura fructum aifert. C. 

22. Juda Christus significatur, qui seeundum carnem de 
Judae stirpe descendit. iste ergo populus a tituli illa in- 
scriptione non discrepat, qui regem sibi Judam, id est, sal- 
vatorem esse testatur. C. 

23. Moab intellegitur in gentibus. nata est enim ista 
gens de peccato, nata est ista gens de filiabus Lot, quae cum 
patre inebriato concubuerunt, male utentes patre .... proinde 
male illae utentes patre, l.oc est, male utentes lege, genera- 
verunt Moabitas, per quos significantur opera mala, inde 
tribulatio ecclesiae, inde oUa ebulliens .... nescis Judaeos 
male utendo lege Christum occidisse? ergo et spera, et qua 
praecessit rex tuus, sequere. die Juda rex mens, et ex eo, 
quia Juda rex mens, Moab quid factus est ? oUa spei meae, 
non consumtionis meae. A. 

24. extendam calceamentum meum usque in Idumaeam, 
usque ad eos ipsos, qui terrenam vitam degunt (quoniam 
Idumaea interpretatur terrena), usque ad ipsos, usque in 
Idumaeam extendam calceamentum meum. cuius rei calcea- 
mentum, nisi evangelii? quam speciosi pedes eorum, qui 
annuntiant pacem, qui annuntiant bona? et calceati pedes in 
praeparationem evangelii pacis. A. 

25. Allophyli qui sunt? alienigenae non pertinentes ad 
genus meum. subditi sunt, quia multi adorant Christum, et 
non sunt regnaturi cum Christo. A. 

26. cirumstantiae enim civitas gentium circumfusio est, 
quae circumfusio gentium in medio habebat unam gentem 
Judaeorum, colentem unum deiim .... quis deducet me in 
civitatem circumstantiae? quis nisi deus? hoc vuU dicere, 
quomodo deducet per illas nubos, de quibus dictum est: vox 
tonitrui tui in rota. A. 

27. quis deducet me. usque in Idumaeam? id est, ut 
regnem etiam terrenis, ut me venerentur etiam, qui de me 
non sunt, qui de me nolunt proficere. A. 

28. repulit enim dominus a religione perversa, quem 
dignatur perducere ad dogmata christiana: sicut et in primo 
versu huius psalmi dictum est. C. 

29. non contra eos apparebis, non ostendes potentiam 
tuam, qualem ostendisti in David, in Moyse, in Jesu Nave, 
quando eorum fortitudini gentes cesserunt, et strage facta 
magnaque reddita vastitate, in terram, quam promisisti, plebem 
tuam induxisti. hop tunc non facies, non egredieris deus in 



PSALM LIX., LX. 165 

virtutibus nostris, sed intus operaberis . . . . si enim bellare 
vellet ecclesia et gladio uti, videretur pro vlta praesenti 
pugnare: quia vero contemnebat vitam praesentem, ideo factus 

I est acervus testimonii de vita futura, A. 

30. venit ad consolatoriam orationem, ut de tribulatione 
mundi istius, quam iugiter sustinebat, domini proveniret auxi- 

1 lium: sciens tanto unumquemque illic consolandum, quanto 

hie pro eius noraine fuerit vehementer afflictus. C. 

! 31. da nobis auxilium interius .... quod ideo dico, 

I quia vana et inutilis est salus hominis exterius. B. 

J 33. denique factum est hoc de inimicis nostris .... 

ubi sunt modo inimici martyrum, nisi forte quia modo eos 
ebriosi cahcibus persequuntur, quos tunc furiosi lapidibus per- 
sequebantur. A. 

PSALM LX. 

1. In finem, utique in Christum, finis enim legis Christus 
est ad iustitiam omni cr.edenti. et ipsi David, non aUum quam 
ipsum accipere debemus, qui venit ex semine David, ut esset 
homo inter homines. A. 

2. fideUs populus, qui tamen membra sunt domini, sancta 
caritate succensus petit. C. 

3. uQn clamat a finibus terrae, nisi hereditas illa, de 
qua dictum est ipsi filio: postula a me, et dabo tibi gentes 
hereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae, haec 
ergo Christi possessio. A. — a finibus terrae, id est, ab 
universo orbe terrarum, in quo est omnipotentis domini ec- 
clesia constituta. C. 

4. namque vita nostra in hac peregrinatione non potest 
esse sine tentatione. A. 

6. deducit tamquam dux. A. — deduxisti me, in illam 
scilicet futuram requiem, quam beatis suis dominus poUi- 
cetur. C. 

7. hie est mihi turris fortitudinis ; quo cum confugero, 
non solum vitabo tela inimici, sed etiam in illum, quae vo- 
luero, securus ipse iaculabor. ipse enim Christus est turris. A. 

8. hie tamen, fratres, quia non modico tempore futura 
erat ecclesia in hac terra, sed hie erit ecclesia usque in finem 
saecüli .... non vincetur ecclesia, non eradicabitur, nee 
cedet quibuslibet tentationibus , donec veniat huius saeculi 
finis, et nos ab ista temporali aeterna illa habitatio suscipiat, 
ad quam nos dediicet, qui factus est spes mostra. A. 

9. ecce quare securi sumus inter tantas tentationes, donec 
veniat. finis saeculi, et suscipiant nos saecula aeterna: quia 
cooperimur in velamento alarum ipsius. A, 



166 DIE QUELLEN. 

10. quam? a qua coepit: exaudi deus deprecatiönem 
meam. A. 

11. hereditatem significat futuri saeculi regnum, quod 
beatis famulis poUicetur. C. 

12. hie ergo rex, euius membra sumus. rex Christus 
est) Caput nostrum, rex noster .... quomodo anni, sie dies, 
sie unus dies: quidquid vis, dicis de aeternitate. Ä. 

13. generationis huius et generationis futurae. A. 

14. dicit euim: permanebit in aeternum in conspectu 
dei: quod de populo fideli magis congruenter advertitur. C. 

15. quid est eiP sufficeret, quis requiret. quare ad- 
didit, ei, nisi quia multi quaerunt misericordiam eins et 
veritatem discere in libris eins, et cum didicerint, sibi vivunt, 
non illi, sua quaerunt, non quae Jesu Christi; praedicant 
misericordiam et veritatem, et non faciunt misericordiam et 
veritatem. A. — quare enim quaeratur misericordia , ubi 
nuUus est miser? quare veritas, ubi cuncti deum vide- 
buntP C. 

PSALM LXL 

1. Latine dicitur Idithun transiliens eos. A. 
3. ab ipso enim salutare meum, id est, unigenitus filius 
.... ab ipso enim cum dicitur, filius significatur.. C. 

6. quo usque apponitis super hominem? insultando, 
opprobria iaciendo, insidiando, persequendo apponitis super 
hominem onera. A. 

7. ad persecutores christianorum verba convertit. dicit 
enim: quamdiu agmine facto supra homines innocentes irruitis? 
non vos revocat timor divinus, ut inde magis säeviatis, quia 
culturas daemonum contemtas esse cognoscitis. C. 

8. tamquam parieti inclinato: qui etsi non impellatur, 
occümbit .... versus respicit ad paganos. C. 

9. superior versus respicit ad paganos, iste autem ad 
Judaeos et fictos pertinet christianos. duobus enim modis 
laborat ecclesia, sive quando eam gentilis error insequitur, 
sive quando haeretici prava contentione dilacerant. honor 
erat sancti viri catholica et fidelis ecclesia, Christus ipse .... 
hunc infideles repellere cogitabant, quando, ne puro corde 
coleretur, sacrilegis dogmatibus obviabant. C. 

10. retribuebant enim mala pro bonis. illi interficiebant, 
illi retribuebant: ego eos sitiebam: illi honorem meum cogi- 
taverunt repellere, ego eos in corpus meum sitiebam traii- 
cere. A. 

14. quoniam ipse est deus mens, ergo vocat me. A. 

15. et salutaris mens, ergo iustificat me. A. 



PSALM LXI., Lxn. 167 

16. et susceptor meu«, ergo glorificat rae. hie enim 
Yocor et iustificor, ibi autem glorificor. A. 

17. et inde, ubi glorificor, non emigrabo. neque enim 
in peregrinatione mea remanebo: est hie unde emigrem, sed 
veniam, unde non emigrabo. nam inquilinus ego sum apud 
te in terra, sicut omnes patres mei. ergo ab inquilinatu 
migrabo, de domo eaelesti non emigrabo. A. 

18. salvus ero in deo, gloriosus ero in deo: non enim 
tantum salvus, sed et gloriosus .... donee veniam ad illam 
glorificationem , ubi iusti fulgebunt in regno patris sui tam- 
quam sol. A. 

19. interim nunc inter tentationes, intor iniquitates, inter 
scandala, inter apertas oppugnationes et subdolas loeutiones, 
inter eos, qui ore suo benedicunt, et corde suo maledieunt, 
inter eos, qui honorem meum cogitant repellere, quid hie? 
deu6 auxilii mei. A. 

20. spes^ quamdiu nondum est, quod promissum est, et 
creditur, quod nondum videtur, cum autem venerit, erit sal- 
vatio et glorificatio. A. 

22. effundite coram illo corda vestra depreeando, eon- 
fitendo, sperando .... non perit, quod effunditis. A. 

23. numquid fortiores illo sunt? A. 

25. quod homines, sibi plaeentes, iusti atque immobiles 
videri volunt, cum sint deceptrici mutabilitate fallaces. C. 

27. .vos, qiii non vultis accedere et transilire, nolite 
sperare super iniquitatem. ego enim qui transilivi, spes mea 
in deo. et numquid iniquitas est apud deum? A. 

28. dictum est hoc pauperi, fortassis aliquid de neees- 
sitate rapturo. A. 

30. non damnat largas divitias, quibus dispensatio modi- 
ficata praestatur; nam si cor eis non apponitur, ut in ipsis 
singularis felicita& iudicetur, profecto necessariae sunt. C. 

33. ista sunt duo, potestas et misericordia? ista plane, 
intellegite potestatem dei, intellegite misericordiam dei. his 
duobus continentur prope omnes scripturae. A. 

34. pertinet ergo ad eins potestatem danmare iniquos 
. . . . hunc humiliat, et hunc exaltat: hunc humiliat potes- 
tate, illum exaltat misericordia. A. 

PSALM LXII. 

1. Quapropter ecclesiae, quae in hoc psalmo locutura 
est, merito proposita sunt verba, quae significant dominum 
salvatorem, haec igitur in deserto Idumaeae habitat, id est, 
in huius saeculi ariditate, ubi sitit, ubi desiderat. ubi miseri- 
cordiam domini expetit ambitienter, donec ad illam aeternam 
gloriapi venire mereatur. C. 



168 DIE QUELLEN. 

2. ad ipsum vigilatur, quoties in mundi ambitione dor- 
mitur. nam illa sie consequimur, si ista deserere festinemus. 
bene autem adiecit, diluculo, quando tempus dominicae resur- 
rectionis eluxit. C. 

3. sitit ergo anima fidelium deum, quando mandata eius 
et yirtutos eximias concupiscit, quando ipsum desiderat videre, 
a quo bonorum omnia fluenta constat emanare, C. 

4. sed iterum innumerabilia sunt, quae caro sibi a deo 
eognoscitur postulare. utraque enim indigent salvari: sed 
caro plus eget cibo, potu, vestitu, vehiculo, somno, temperie 
humorum, salubritate aeris sumtu caeterisque, quibus anima 
non indiget. G. — modo ergo sitiat anima nostra: unde et 
caro nostra sitit, et hoc multipliciter? multipliciter tibi, in- 
quit, et caro mea. quia et cami nostrae promittitur resur- 
rectio. A. 

5. saeculum istud diximus, ipsa est Idumaea, hoc est 
desertum Idumaeae, unde titulum psalmus accepit . . . . 
malum desertum horribile et timcndum: et tamen deus misertus 
est nostrii» et fecit nobis viam in deserto, ipsum dominum 
nostrum Jesum Christum, et fecit nobis consolationem in 
deserto, mittende ad nos praedicatores verbi sui, et dedit 
nobis aquam in deserto, implens spiritu sancto praedicatores 
suos, ut fieret in eis fons aquae salientis in vitam aeter- 
nam. A. 

6. ergo multi nescio quid minimum putant apparuisse 
in terra filium dei; quia non sunt in sancto, non eis apparet 
potentia ipsius, et gloria ipsius: id est, quia nondum sancti- 
ficatum habent cor, unde intellegant eminentiam yirtutis ilUus, 
et gratias agant deo, quia propter ipsos tantus quo venit, ad 
quam nativitatem, ad quam passionem, non possunt videre 
gloriam ipsius et potentiam ipsius. A. — tuhc apparuisse se 
dicit ecclesia in sancto fidelique proposito, quando Christum 
verum deum esse cognovit. C. 

7. multae sunt vitae humanae. sed deus unam vitam 
promittit: et non illam dat nobis quasi propter merita nostra, 
sed propter misericordiam suam .... misericordia ipsius 
melior super vitas. quas vitas? quas sibi homines elegerunt. 
alius elegit sibi vitam negotiandi. alius vitam rusticandi, alius 
vitam foenerandi, alius vitam militandi, alius illam, alius illam 
.... unam vitam donas, quae proponatur onmibus nostris, 
quascumque in mundo eligere potuerimus. A. 

8. non te laudarent labia mea, nisi me praecederet mise- 
ricordia tua. dono tuo te laudo, per misericordiam tuam te 
laude. A. 

10. levemus et nos manus nostras ad deum in prece: 
et non confundentur manus nostrae levatae ad deum, si exer- 



PSALM LXII. 169 

ceantur in bonis operibus .... in nomine tuo levabo manus 
meas. istae preces nostrae sunt in hac Idumaea, in hoc de- 
serto, in terra sine aqua et sine via. A. 

11. est quaedam saturitas pinguis sapientiae . . . . pin- 
guis anima unde esset pinguis, nisi a domino saturaretur? et 
tarnen quantumlibet hie sit pinguis, quid erit in illo futuro 
saeculo, quo nos pascet deusP A. 

12. in hac eremo, in nomine tuo levabo manus meas: 
impleatur anima mea tamquam adipe et pinguedine : et labia 
mea e^sultationis laudabunt nomen tuum. modo enim oratio, 
quamdiu sitis; cum sitis transierit, transit oratio et succedit 
laudatio. A. 

13. ostendit se recordationem domini semper habuisse, 
nee in rebus prosperis oblitam fuisse (i. e. ecclesiam), quando 
solent humana corda collata beneficia in memoria non ha- 
bere. C. 

14. si me non protegas, quia puUus sum, milvus me 
rapiet. A. 

15. caritatem habe, quo glutine adglutinetur anima tua 
post deum. non cum deo, sed post deum, ut ille praecedat, 
tu sequaris. qui enim voluerit deum antecedere, consilio suo 
vult vivere, et non vult sequi praecepta dei. propterea et 
Petrus repulsus est, quando voluit cofisilium dare Christo 
passuro pro nobis. adhuc enim infirinus erat Petrus, et 
quanta utilitas esset generis humani in sanguine Christi, non 
noverat: dominus autem, qui venerat redimere nos, et dare 
pretium pro nobis sanguinem suum, coepit praedicare passionem 
suam. expavit Petrus quasi moriturum dominum, quem volebat 
hie semper vivere, quomodo illum videbat; quia carnalibus 
oculis deditus, carnali affectu circa dominum tenebatur; et 
ait Uli: absit a te, doraine, propitius esto tibi, et dominus: 
redi post me, satanas, non enim sapis, quae dei sunt, sed 
quae sunt hominum. A. 

16. dextera patris Christus est dominus, qui suscepit 
ecclesiam alarunj suarum velamine protegendam. C. 

17. utinam quaererent animam meam, ut crederent me- 
cum: sed quaesierunt animam meam, ut perderent me . . . . 
maxime hoc tamen accipiamus de Judaeis, qui quaesierunt 
animam Christi perdere, et in ipso capite nostro, quod cruci- 
fixerunt, et in discipulis eins, quos postea persecuti sunt. A. 

18. terram perdere noluerunt, ut crucifigerent Christum: 
in inferiora terrae ierunt. quae sunt inferiora terrae? ter- 
renae cupiditates .... illi ergo timentes terram perdere, 
quid dixerunt de domino Jesu Christo, cum viderent multas 
4urba8 ire post illum, quia mirabilia faciebat? si illum dimi- 
serimus vivum, venient Romani, et toUent nobis et locum et 



170 . DIE QUELLEN. 

gentem. tirauerunt perdere terram et iorunt sub terrajn: ao- 
cidit eis et quod timuerunt. nam ideo voluerunt Christum 
occidere, ne terram perderent, et ideo terram perdiderunt, 
quia Christum occiderunt. A. 

20. Yulpes dicit reges saeculi, qui tunc fuerunt. quando 
debellata est Judaea. audite et noveritis et iatellegatis^ quia 
ipsos dicit vulpes. Herodem regem ipse dominus vulpem 
appellavit. A. — tradita est in manus gladii gens Judaea, 
quando eam principes Romanorum Yespasianus et Titus caede 
ineendioque yastaverunt .... sive partes vulpium erunt, 
illud significat, quando in illa Jerosolymitana vastatione ca- 
davera Judaeorum escae fuerunt vulpium ferarumque reli- 
quarum. C. 

21. rex vero, id est, verus rex, cui titulus inscriptus 
est, quando passus est .... Uli facti sunt partes vulpium: 
rex vero laetabitur in deo. quem sibi visi sunt quasi supe- 
rasse, cum crucifigerent, tunc crucifixus fudit pretium, quo 
emit orbem terrarum. A. — in domino, id est, in patre. C. 

22. quis iurat in eo ? qui pollicetur ei vitam suam, qui 
vovet illi et reddit, qui fit christianus. A. 

23. quanta iniqua locuti sunt Judaei? quanta mala 
dixerunt non solum Judaei. sed et omnes, qui propter idola 
christianos persecuti sunt .... vicit leo de tribu Juda, et 
silucrunt vulpes. A.. 

PSALM LXIir. 

1. Novit autem sanctitas vcstra, caput nostrum esse 
dominum nostrum Jesum Christum, omnesque illi cohaerentes 
membra esse illius capitis, eiusque vocera iam habetis notis- 
simam^. quoniam non ex solo capite, sed etiam ex corpore 
loquitur. A. 

2. hoc orabat, ut eruerentur ab inimicis, et non eos 
possent occidere inimici .... alii timentes consentiebant et 
vivebant, et tamen ipsi ab inimicis absorbebantur. occisi 
eruebantur, viventes absorbebantur. A. 

3. iam ipsum caput nostrum intueamur. A. — dum 
illi cum crederent communiter mori, resurrectionis eins gloria 
probantur esse confusi. protectus est denique virtute divini- 
tatis suae : quia filius erat hominis, et idem filius dei in dua- 
bus naturis una sine aliqua dubitatione persona: habens in 
potestate ponendi animam suam et iteruni sumendi eam. C. 

4. unde occidistis? gladio linguae; acuistis enim lin- 
guas vestras. et quando percussistis, nid quando clamastis: 
crucifige crucifige? A. 

5. arcum dicit insidias .... quod dixit, intenderunt 



PSALM Lxm. 171 

arciim, hoc est, in abscondito, quasi fallentes insidiis. nostis 
enim quibus dolis id egerint, quemadmodum discipulum ei 
cohaerentem pecunia corruperint, ut sibi traderetur. A. 

6. agnus Quippe immaculatus, totus immaculatus, semper 
immaculatus. A. 

7. repente, id est, insidiose, quasi inopinate, quasi non 
praevise. similis enim nescienti erat inter ipsos dominus 
ignorantes quid nesciret, et quid sciret; immo ignorantes eum 
nihil nescire et omnia scire, et ad hoc venisse, ut illi facerent, 
quod se potestate facere arbitrabantur. A. 

8. traditus est ille iudici, trepidat iudex, et non trepi- 
dant qui iudici tradiderunt .... quanta egit Pilatus, quanta, 
ut refrenarentur? quae dixitP quid egit? sed firmaverunt 
sibi sermonem malignum: crucifige, crucifigo .... non in- 
venio aliquid in isto homine, ait iudex, quo dignus sit morte. 
et illi, qui firmaverunt sermonem malignum, dixerunt: san- 
guis eins super nos et super filios nostros. A. — verbum 
malum firmaverunt sibi, quando dixerunt, reus est mortis. G. 

9. numquid et deus nescitP o cor humanum, quare 
tibi dixisti, quis videt me, cum ille videat, qui te fecit? A. 

10. defecerunt scrutantes scrutationes: id est, acerba et 
acuta consilia. non tradatur per nos, sed per discipulum 
suum, non occidatur a nobis, sed a iudice, totum nos facia- 
mus, et nihil fecisse videamur. et ubi est clamor linguae, 
crucifige, crucifige? si caeci estis, ut et surdi sitis. simu- 
lata innocentia non est innocentia, simulata aequitas non est 
aequitas, sed duplex iniquitas .... quanto acutius sibi ex- 
cogitare videbantur, tanto magis deficiebant. A. 

11. accessit homo et, cor alt um, id est, cor secretum, 
obiiciens adspectibus humanis hominem, servans intus deum 
.... occiditur homo, et exaltatur deus. quod enim occisus 
est, ex infirmitate humana fuit: quod resurrexit et adscendit, 
ex potestate divina. accedet homo et cor altum, cor secre- 
tum, cor abditum: non ostendens, quid nosset, non osten- 
dens, quid esset, illi putantes, hoc totum esse, quod vide- 
batur, occidunt hominem in corde alto, et exaltatur deus in 
corde divino : potentia enim maiestatis suae exaltatus est. A. 

12. nostis, quemadmodum sibi faciunt de oanniciis sa- 
gittas infantes. quid feriunt aut unde feriunt? quae manus, 
aut quod telum? quae.arma aut quae membra? A. 

13. ecce resurrexit dominus, qui occisus erat, transi- 
bant ante crucem vel stabant, et intuebantur illum, sicut 
tanto ante psalmus praedixerat: foderunt manus meas et 
pedes meos, dinumeraverunt omnia ossa mea, ipsi vero con- 
sideraverunt et adspexerunt me. tunc caput agitabant, di- 
centes: si filius dei est, descendat de cruee .... sed ava- 



172 DIE QUELLEN. 

ritia illa, quae captitavit discipulum comitem Christi, capti- 
tavit et militem custodem sepulcri. damus, inquiunt, vobis 
pecuniam, et dicite, quia vobis dormientibiis venerunt dispi- 
puli eius et abstulerunt cum. vcre defecerunt scrutantes 
scrutationcs. A. — ot viderunt postea resurgentem de se- 
pulcro, quem de crucis descendere non credebant posse pati- 
bulo. ubi est, Judaei, infidelitas vestra? adhuc de vivo 
dicebatis: si rex Israel est, descendat de cruce? vos ipsos 
consulo, vos ipsos iudiciura peto; quanto mirabilius est mor- 
tuum posse resurgere, quam adhuc vivum de cruce volle 
descendere. C. 

14. exaltato deo, ut dixi, praedicato Christo, visi sunt 
Judaei, a quibusdam Judaeis visi simt deficientes in scruta- 
tionibus suis, videbant enim illi in nomine crucifixi et occisi 
manibus suis fieri tanta miracula .... in omnibus suis 
malis perscrutationibus consiliorum ubique defecerunt .... 
namque annuntiantes istos apostolos opera dei, exhibuerunt 
sibi principes sacerdotum et comminati sunt, dicentes, ne in 
nomine Jesu praedicarent. A. 

15. illi, qui non timuerunt, pccora potius nominandi 
sunt, bestiae potius immanes et truces. A. — conturbati 
sunt enim ex illis quidam credentes, quando ad apostolos 
venerunt et dixerunt: quid facicmus viri fratres? a quibus 
salutaria monita percipientes per sanctum baptisma dilui 
meruerunt a damnatione perpetua (vgl. Act. 2, 37). C. 

16. opera dei, sei licet gloriam resurrectionis agnitionem 
in confractione panis, adscensionem in caelis. C. 

17. et facta eius intellexerunt, utique intellexerunt esse 
divina. C. 

18. iam quia dominus resurrexit, iam quia adscendit in 
caelum .... laetabitur iustus in domino. A. 

20. patere ergo quidquid pateiis recto corde: novit 
deus, quid tibi donet, quid tibi subtrahat. A. 

PSALM LXIV. 

1. Talis nobis sit ordo verborum: in finem, psalraus 
David, canticum de populo transmigrationis, per prophctiam 
Jeremiae et Ezechiel, cum inciperent proficisci. C. 

2. prophetavit autem Jeremiaa sanctus, post septua- 
ginta annos rediturum populum de -captivitate .... factum 
est completis septuaginta annis, restitutum est teraplum, quod 
deiectum erat, et regrossa est de captivitate magna pars 
illius populi. sed quoniam dicit apostolus, haec in figura 
contingebant illis, scripta sunt autem propter nos, in quos 
finis saeculorum obvenit: debemus et nos nosse prius capti- 



J 



PSALM LXIV. 173 

vitatem nostram, deinde libeiationem nostram; debemus 
nosse Babyloniam, in qua captivi sumus, et Jerusalem, ad 
cuius reditum suspiramus .... duas istas civitates faciunt 
duo amores: Jerusalem facit amor dei, Babyloniam faeit 
amor saeculi.' interroget ergo se quisque quid amet, et in- 
veniet, unde sit civis: et si se invonerit civem Babyloniae, 
exstirpet cupiditatem, plantet caritatem .... sub hae ergo 
figura cantatur hie psalmus. A. 

3. Sion speculatio .... sed ubi? in Sion; in Baby- 
lonia non decet .... contra tentationes huius peregrina- 
tionis nostrae apes nostra fundata in illa civitate Jerusalem 
facit nos non abripi in saxa. qui ergo secundum hanc spem 
cantat, ibi cantat. A. 

4. ibi enim erimus toti, id est, integri in resurrectione 
iustorum : ibi reddetur votuni totum nostrum, non sola anima, 
sed ipsa etiam caro iam non curruptibilis, quia iam non 
in Babylonia, sed iam coipus caeleste immutatum .... 
reddam votum meum. quod votum? quasi holocaustum. 
holocaustum enim tunc dicitur, quando totum ignis absumit 
. . . . holocaustum, totum incensum. arripiat ergo nos ignis, 
ignis divinus in Jerusalem; incipiamus ardere caritate, donec 
totum mortale consumatur. A. 

5. omnis caro dixit, omnis generis caro: ex* omni 
genere carnis vonietur ad te. quid est, ex omni genere 
carnis? numquid venerunt pauper^s, et non venerunt di- 
vites? numquid venerunt humiles, et non venerunt sublimes ? 
numquid venerunt indocti et non venerunt docti? numquid 
venerunt viri et non venerunt feminae? . . . postremo num- 
quid venerunt Judaei et non venerunt Graeci, aut venerunt 
üraeci et non venerunt Romani et non venerunt 'barbari? 
et quis numeret omnes gentes venientes ad cum? A. 

6. quid faceret puer natus inter paganos, ut non coleret 
bpidem, quando illum cultum insinuaverunt parentes . . . . 
sermones iniquorum praevaluerunt super nos 5 duxerant nos 
praedicatores Jovis et Saturni et Mercurii. A. 

7. propitiaberis impietates nostras non dicitur nisi cui- 
dam sacerdoti ofFerenti aliquid, unde impietas expietur et 
propitietur .... oxstitit ergo a deo domino missus quidam 
sacerdos noster .... hoc holocaustum obtulit deo. exten- 
dit manus in cruce, ut diceret: dirigatur oratio mea sicut 
incensum in conspectu tuo, elevatio manuum mearum sacri- 
ficium vespertinum. sicut nostis, quia dominus circa vespe- 
ram pependit in cruce. A. 

9. ipse Christus assümsit quendam beatum .... unum 

enim assumit, quia unitatem assumit, Schismata non assumit 

4 . . itaque unus vir assumitur, cui caput est Christus, quia 



174 DIE QUELLEN. 

Caput viri Christus est .... uno spiritu omnes vivimus, 
unam patriam onmes desideramus .... in illo simus et 
assumemur, in illo simus et eleeti erimus. A. 

10. de quibus dicit apostolus: quod oculus non vidit 
nee auris audivit, nee in cor hominis adscendit, quae prae- 
paravit deus his, qui diligunt cum. C. 

11. ista sunt bona domus dei, his te para satiari . . . . 
et ipsum templum, fratres, nolite praeter vos cogitare. amate 
iustitiam, et vos estis templum dei. A. 

13. mare enim in figura dicitur saeculum hoc .... 
intra ipsa retia, fratres, bene vivamus, non retia rumpontes 
foras exeamus .... eia, cives Jerusalem, qui intr» retia 
estis, et pisces boni estis, tolerate malos, retia nolite rum- 
pere. A. 

14. non in fortitudine illorum. praeparavit enim mag- 
nos praedicatores, et ipsos appellavit montes. A. 

15. accinctus potentia, id est, indutus maiestate sua 
. . . . hos dominus praeparavit in yirtute sua, quia per eos 
fecit magna miracula. C. — Christum qui in medio ponunt, 
circumcinctum faciunt .... habemus illum omnes commu- 
niter, ideo in medio est. A. 

16. turbavit enim apostolis praedicantibus non solum 
superficiem maris, sed fundum maris, id est, gentilium corda 
demersa profundius. C. — fundum maris est cor impiorum .... 
quidquid processit per linguam, per manus per potestates 
diversas ad persecutionem ecclesiae, de fundo processit. A. 

17. nos ipsi per nosmetipsos sufferre illas persecutiones 
non possemus, nisi ille daret lortitudinem. A. — nam dono 
domini suffiagante martyres eorum violentiam superare po- 
tuerunt. C. 

18. turbabuntur gentes, primo turbabuntur. A. 

19. miracula enim fecerunt apostoli, et inde omnes 
fines terrae timuerunt et crediderunt. A. 

20. delectabis, id est, delectabiles facis .... mane 
significat prosperitatem saeculi, vespere significat tribulationem 
saeculi .... in utroque enim tcntatur anima humana, et 
prosperitate, ne corrumpatur, et adversitate, ne frangatur 
.... quomodo contemsisti mane saeculi ex luce domini, sie 
contemne et vesperam ex passionibus domini. A. 

21. terram hie genus humanuni debemus accipere. C. 
— misisti nubes tuas, pluerunt praedicationem veritatis, in- 
ebriata est terra .... unde multiplicasti eam ditare? A. 

22. quis est fiuvius dei? populus dei ... . impleti 
sunt spiritu sancto. A. 

28. cibus ille non dentibus manditur, sed animae avi- 
ditate devoratur. C. — merita illorum mala erant, sed tu 



PSALM LXIV., LXV. 175 

propter misericordiam tuam, quia ita est praeparatio tua, ita 
parasti cibum illorum. A. 

24. duritia pectoris nostri aperiatiir vomere sermonis 
dei. A. — inebria, id est, abundare facias donis spiritus 
sancti. H. 

25. ex credentibus alii creduDt, et ex illis alii credunt, 
et non sufficit uni homini, ut factus ipse fidelis unum lucre- 
tur. A. — unde catholica semper crescat ecclesia. C. 

26. parvulis enim adhuc et infirmis stillantur quaedam 
de sacramentis, quia non possunt capere plenitudinem veri- 
tatis. A. 

27. coronam ubi audis, gloria victoriae significatur. 
vinee diabolum, et habebis coronam .... commendat be- 
nignitatem dei, ne quisquam de suis meritis glorietur. A. 

28. campos dicit fideles homines atque iustos . . . . 
tales enim ubertate replentur: quia fructum tricenarium et 
sexagenarium vel centenarium domino largiente praesta- 
bunt. C. 

29. fines deserti oranes gentes. quare fines deserti? 
deserti erant, nullus ad eos propheta missus erat .... Ven- 
tura est ad dominum, crediderunt frumenta in ipso populo 
Judaeorum. A. 

30. exsultatione accingentur, quia praestante domino 
perveniunt ad aeternum gaudium. C. 

31. subaudiendum exsultatione .... arietes ergo apos- 
toli induti sunt exsultatione, gaudent de fructibus suis, non 
sine causa laboraverunt, non sine causa praedicaverunt. A. 

32. et convalles abundabunt frumento: et humiles po- 
puli multum fructum afferent. A. 

33. quid clamabunt? etenim hymnum dicent. A. 

PSALM LXV. 

1. Tenebant ergo Judaei spem resurrectionis mortuo- 
rum, et solos se ad beatam vitam resurrecturos sperabant 
.... crucifixus est Christus, caecitas ex parte Israel facta 
est, ut plenitudo gentium intraret, hoc apostolö dicente. 
coepit etiam gentibus promitti resurrectio mortuorum. A. 

2. iubilate deo. qui? A. 

3. non ergo sola Judaea .... nemo iubilet in parte, 
nemo, inquam, iubilet in parte: omnis terra iubilet, catho- 
lica iubilet. catholica totum tenet: quicunque partem tenet, 
et a toto praecisus est, ululare vult, non iubilare. A. 

4. psallite etiam, quod homines et videant et audiant, 
sed non nomini vestro. A. 

5. audi ipsum dominum nostrum hoc idem dicentemj 



176 DIE QUELLEN. 

ego, inquit, yeni, ut qui non vident, videant, et qui vident, 
caeci fiant. A. 

6. sed in hac virtute mcntiebantur iDimici eius, quando 
dicebant: haec signa in Beelzebuth facit. C. 

7. remaneant Judaei in mendaciis suis: tibi, quia in 
multitudine potentiae tuae mentiti sunt, fiat quod sequitur: 
omnis terra adorct te. A. 

8. o gentes, o ultimae nationes, relinquite Judaeos 
mentientes, venite confitentes. A. 

9. vere terribilis. ecce caecitas ex parte Israel facta 
est, ecce Judaei, ex quibus natus est Christus, foris sunt, 
ecce gentes, qui contra Judaeam erant, in Christo iotus 
sunt. A. 

10. mare erat mundus, amarus salsitate, turbulentus 
tempestate .... certe in aridam conversum est mare, modo 
sitit aquam dulcem mundus. A. 

11. quid est flumen? flumen est omnis mortalitas sae- 
culi .... quid est, pede transire? facile transire. non 
quaorit equum, ut transeat, non erigitur superbia ad tran- 
seuudum flumen: humilis transit, et tutius transit .... hunc 
fluvium mortalitatis. ne mortalium rerum concupiscentia sub- 
vertat et rapiat, facile transit^ qui humiliter, id est, pede 
transit, duce illo, qui prior transiit, qui de torrente in via 
usque ad mortem bibit, propterea exaltavit caput. A. 

12. in quo? A. 

13. eius participes efficiamur, in cuius virtute nos eri- 
mus fortes, ille autem in sua. A. 

14. quia multum se extulerunt Judaei de virtute sua 
praesumentes .... quidam eorum crediderunt: sed non 
sufficit Christo, multum est, quod dedit, magnum pretium 
dedit, non pro solis Judaeis debuit valere, quod dedit. A. 

15. immo exaltentur, sed non in seipsis. humilientur 
in seipsis, exaltentur in Christo. A. 

16. ne vos ipsos laudetis, sed ipsum laudetis. A. 

17. qui posuit aniraam meam in vitam: ergo in morte 
erat. A. 

18. ipse posuit animam in vitam. A. 

19. adhibendo nobis ignem non in cinerem convertisti, 
sed sordes abluisti. A. 

20. laqueus, qui non deciperet, sed probaret: qui cor- 
pus quidem necteret, sed animae vincula dissolveret. C. 

21. sequitur homines, ut intellegeres peccatores. C. 

22. ignis et aqua, utrumque periculosum est in hac 
vita .... utrumque metuendum, et ustio tribulationis, et 
aqua eorruptionis. quando sunt res angustae, et aliqua quae 
infelicitas dicitur in hoc mundo, quasi ignis est : quando sunt 



PSALM LXV. 177 

res prosperae, et abundantia saeculi circumfluit, quasi aqua 
est ... . firmus esto adversus ignem, coqui te oportet, tam- 
quam vas fictum mitteris iu camiuum ignis, ut firmetur, quod 
formatum est. vas ergo iam igne firmatum aquam non timet : 
Tas autem, si solidatum igne non fuerit, tamquam lutum aqua 
solvetur. A. 

23. iam cum transierimus ad illud refrigerium, fratres 
carissimi, nullum ibi timebimus inimicum, nullum tentatorem, 
nuUum invidum, nullum ignem, nuUam aquam: perpetuum 
ibi refrigerium erit. refrigerium propter quietem dicitur. A. 

24. quid est holocaustum? totum inconsum, sed igne 
divino .... hoc autem erit in resurrectione iustorum, quando 
et corruptibile hoc induetur incorruptione .... non remanet 
mortale aliquid in carne, non remanet aliquid culpabile in 
spiritu : totum ex mortali vita consumetur, ut in aeterna vita 
consummetur, erunt ergo illa holocausta. A. 

25. id est, ut laudes tuas sub perpetuitate decantem. 

26. haec est distinctio, ut te accuses, illum laudes .... 
redde vota distincta, confitere te mutabilem, illum incommu- 
tabilem, confitere te sine illo nihil esse, ipsum autem sine te 
perfectum esse, te indigere illo, illum autem tui non indigere. A, 

27. quid ibi locutum est os ipsius in tribulatione sua P A. 

28. intus teneam caritatem tuam, non erit in superficie, 
in meduUis meis erit, quod diligo te . . . . quisquis ergo in 
superficie colit deum, magis placere vult hominibus. A. 

29. 30. incensum significat orationes, quae ad instar 
thymiamatis divinis conspectibus ofFeruntur .... arietes 
vero significant apostolos, qui duces Christiane populo piis 
praedicationibus exstiterunt .... boves intelleguntur prae- 
dicatores .... hirci vero intelleguntur, qui diabolicis pra- 
vitatibus studentes hispidis vitiis vestiuntur. C. 

30. adiunctione ipsa salvantur hirci, per se non possunt, 
adiuncti bobus accipiuntur. fecerunt enim amicos de mam- 
mona iniquitatis, ut ipsi recipiant eos in aeterna taber- 
nacula (vgl. Luc. 16, 9). A. 

32. et hoc ipsum factum dicit animae suae: ut ad 
ipsum ore suo clamaret, factum esse dicit animae suae. ecce, 
fratres, gentes eramus, etsi non in nobis, in parentibus 
nostris .... homo ad lapidem clamabara, ad lignum surdum 
clamabam, simulacris surdis mutis loquebar .... quando 
clamabam ad lapides in vana conversatione paternae tradi- 
tionis, ore alieno clamabam; quando clamavi ad dominum, 
quod ipse donayit, quod ipse inspiravit, ad ipsum ore meo 
clamavi. A. 

33. sub lingua dicit, in conscientia: quia cor nostrum 
sub lingua nostra est, ubi tacita cogitatione laudamus. C. 

QF. XXIX. 12 



178 DIE QUELLEN. 

34. in corde noli respicere, id est, noli diligere, noli 
acceptare. A. 

35. quia non conspexerat iniquitatem in corde suo, 
propterea se dicit auditum. C. 

36. quamdiu ergo hie sumus, hoc rogemus deum, ut 
non a nobis amoveat deprecationem nostram et misericordiam 
suam, id est, ut perseveranter oremus et perseveranter mise- 
reatur. A. 

PSALM LXVI. 

m 

2. Bonus est deus, facit illa, qui solem suum facit oriri 
super bonos et malos, vultum tuum illumina super nos .... 
geminus intellectus est, uterque dicendus est. illumina, in- 
quit, vultum tuum super nos, ostende nobis vultum tuum 
.... impressisti nobis vultum tuum, fecisti nos ad imaginem 
et similitudinem tuam .... sum in tenebris peccatorum, 
sed radio sapientiae tuae diseutiantur tenebrae meae, appa- 
reat vultus tuus? A. 

4. quid est, viam tuam? quae ducit ad te . . . . ego 
sum via, dominus ait, Christus dixit, ego sum via. A. 

5. salutare tuum. an forte non est Christus salutare 
ipsius ? A. 

6. quid sequitur, quia cognoscitur in terra via dei, quia 
cognoscitur in omnibus gentibus salutare dei? confiteantur 
tibi populi .... tuam iniquitatem confitere, gratiam dei 
confitere; te accusa, illum glorifica, te reprehende, illum 
lauda. A. 

7. et quia ista confessio non ad supplicium ducit, se- 
quitur et dicit: laetentur gentes. A. 

8. quid ibi valebit calliditas accusatoris, ubi est testis 
conscientia? A. 

9. tortuosae erant gentes, perversae erant gentes .... 
venit manus ipsius, extenta est misericorditer in populos, di- 
riguntur, ut ambulent rectam viam. A. 

10. directae autem gentes ambulantes in fide, exsul- 
tantes in illo, facientes opera bona .... daret terra fruc- 
tum suum, nisi ante misericordia dei veniret de super? . . . 
audi compluentem dominum: agite poenitentiam, appropin- 
quavit enim regnum caelorum. A. 

11. re vera ipse solus colendus deus credatur, quem 
sancta catholica colit et confitetur ecclesia, hoc est: patrem 
et filium et spiritum sanctum. C. — benedictio enim in 
multiplicatione solet maxime et proprio intellegi. A. 

12. ergo benedictio proprio ad multiplicationem valet, 
et ad implendam faciem terrae .... et quo valet ista bene- 
dictio? et metuänt eum omnes fines terrae. A. 



PSALM LXVII. 179 

PSALM LXVII. 

2. Jam factum est, exsurrexit Christus, qui est super 
omnia deus benedictus in saecula: et dispersi sunt inimici 
eius per omnes gentes Judaei. A. 

3. timeant a praesentia sanctorum fideliumque eius, de 
quibus dicit: cum uni ex minimis meis fecistis, mihi fecis- 
tis. A. 

4. illud intellegi potest, ut futurum iudicium comrai- 
netur. A. 

5. sie pereant peccatores Judaei a facie dei. B. 

6. tunc enim andient: venite benedicti patris mei, per- 
cipite regnum. A. 

7. deinde se ad ipsos convertit, quibus tantam spem 
dedit, et hie viventes alloquitur et hortatur .... opera 
vero bona quoniam ideo videnda sunt ab hominibus, ut 
glorificent patrem nostrum, qui in caelis est, merito dictum 
sit, psallite nomini eius. A. — cantat enim deo, qui con- 
templationem eius puro ac fideli semper animo contuetur. 
psalmum dicit nomini eiu^, qui opera efficit, quae ille prae- 
cepit. C. 

8. iter facite Christo* .... quia adscendit super occa- 
sum, cum resurgendo vicit corporis casum. A. 

9. quod illi si cognovissent, nunquam dominum gloriae 
CTUcifixissent. A. 

10. et exsultate in conspectu eius. quasi tristes, semper 
autem gaudentes. A. 

15. deus, qui inhabitare facit unius modi in domo: 
unanimes, unum sentientes .... locus sanctus eius sunt, 
quos habitare facit unius modi vel unius moris in domo, 
qui enim rgonoi graece dicuntur, et modi et mores latine 
interpretari possunt. nee habet Graecus, qui inhabitare facit 
sed tantum habitare facit. A. 

16. solvit enim gravia vincula peccatorum, quibus im- 
pediebantur, ne ambularent in via praeceptorum : educit 
autem eos in fortitudine, quam ante eius gratiam non habe- 
bant. A. 

17. enumerat adhuc, quos educit vinctos in fortitudine 
sua. in iram enim provocant dominum blasphemi et pessima 
se conversatione tractantes. C. — aliud est enim desiderare, 
a,liud oppugnare iustitiam, aliud a malo liberari volle, aliud 
mala sua defendere potius quam fateri: utrosque tamen gra- 
tia Christi educit in fortitudine. A. 

18. egressus eius intellegitur, cum apparet in operibus 
suis, apparet autem non omnibus, sed eis, qui noverunt 
opera eius intueri. non enim ea nunc opera dico, quae con- 

12* 



180 DIE QUELLEN. 

spicua sunt omnibus .... sed opera, quibus educit compe- 
ditos in fortitudine, similiter amaricantes* qui babitant in 
sepulcris, et facit eos unius moris habitare in domo. A. 

19. cum ergo transires in deserto, cum praedicareris 
in gentibus, terra mota est, tcrreni homines ad fidem excitati 
sunt. A. 

22. et ideo mons Syna, quia et ipse, qui plus omnibus 
Ulis laboravit, non ipse autem, sed gratia dei cum illo, ut 
abundantius distillaret in gentibus, id est, in deserto, ubi 
Christus non erat annuntiatus, ne super alienum fundamen- 
tum aedificaret, ipse, inquam, israeUta erat (vgl. 1. Cor. 
15, 10). A. 

23. ipsa gratia pluvia voluntaria, quia nullis praece- 
dentibus operum meritis gratis datur. A. 

24. agnovit enim non esse se aliquid per se ipsum; 
non viribus suis, sed gratiae dei tribuendum esse, quod est 
(vgl. 2. Cor. 12, 9). A. 

25. tu vero perfecisti eam: quia virtus in infirmitate 
perficitur. A. 

26. haec habitabunt in ecclesia. C. 

27. egens est enim, quoniam infirmatus est, ut perficia- 
tur .... haec est iila suavitas, de qua alibi dicitur: domi- 
nus dabit suavitatem, et terra nostra dabit fructum suum: 
ut bonum opus fiat non timore, sed amore. A. 

28. dominus dabit verbum, cibaria scilicet animalibus 
suis, quae inhabitabunt in ea. sed quid operabuntur haec 
animalia, quibus dabit verbum? quid nisi quod sequitur: 
evangelizantibus virtute multa .... fortasse etiam virtutem 
hie dicat illam, qua evangelizantes mirabilia signa fecerunt. 
quis ergo dabit verbum evangelizantibus virtute multa? A. 

29. dominus dabit verbum evangelizantibus virtute 
raulta, quia ipsa virtus ab eo regitur, eiquo militat, a quo 
datur. A. 

31. speciosam quippe domum, id est, ecclesiam Christus 
fecit .... alligavit ergo diabolum Christus spiritalibus vio- 
culis .... spolia sanctificans bosti erepta prostrato atque 
alligato, divisit ea speciei domus siiae, alios constituens apos- 
tolos, alios prophetas, alios pastores et doctores in opus 
ministerii, in aedificationem corporis Christi .... numquid 
omnes apostoli, numquid omnes prophetae, numquid omnes 
virtutes, numquid omnes dona habent curationum, numquid 
omnes Unguis loquuntur, numquid omnes interpretantur ? A. 

32, 33. pennae columbae deargentatae , subaudiatur, 
eritis, ut iste sit sensus: o vos, qui tamquam spolia speciei 
domus dividimini, si dormiatis inter medios cleros, pennae 
columbae deargentatae eritis: id est, in altiora elevabimini. 



P8ALM LXVII. 181 

compagiiii tarnen ecclesiae cohaerentes. nullam quippe aliam 
melius hie intellegi puto columbam deargentatam , quam 
illam^ de qua dictum est: una est columba mea. deargen- 
tata est autem, quia divinis eloquiis est erudita .... inter 
scapulas autem, pars est utique corporis, pars est circa 
regionem cordis, a posterioribus tarnen, id est, a dorso : quam 
columbae illius deargentatae partem in viriditate auri esse 
dicit, hoc est, in vigore sapientiae, quem vigorem melius non 
puto intellegi posse, quam caritatem .... utrum propterea 
ibi est auri viriditas, id est, sapientia et Caritas, quia ibi sunt 
quodam modo radices alarum: an quia ibi portatur sarcina 
levis? quid enim sunt vel ipsae alae, nisi duo praecepta 
caritatis, in quibus tota lex pendet et prophetae? quid ipsa 
sarcina levis, nisi ipsa Caritas, quae in his duobus praeceptis 
impletur? . . . quamquam mihi et alius hie sensus oceurrat, 
nisi fallor, anteponendus, ut cleros multo probabilius ipsas 
hereditates intellegamus : ut quoniam hereditas veteris testa- 
menti est, quamvis in umbra signiiieativa futuri, terrena feli- 
citas; hereditas vero novi testamenti est aetema immorta- 
litas. A. 

84. super eam, id est, super eandem columbam dear- 
gentatam. A. 

35. sequitur enim apostolus ac dicit : et ipse dedit 
quosdam quidem apostolos, quosdam autem prophetas, quos- 
dam vero evangelistas, quosdam autem pastores et doctores. 
nam quid est aliud reges discernere super eam, nisi in opus 
ministerii, in aedificationem corporis Christi: quandoquidem 
ipsa est corpus Christi? dicuntur autem illi reges, utique 
a regendo: et quid magis, quam carnis concupiscentias, ne 
regnet peccatum in eorum mortali corpore .... quid est, 
obumbrabit tibi, nisi umbram faciet? unde et isti reges dum 
gratia spiritus domini Christi discernuntur super columbam 
deargentatam, nive dealbabuntur in Selmon. Selmon quippe 
interpretatur umbra .... umbra porro ista defensaculum 
intellegitur ab aestu concupiscentiarum carnalium. A. 

36. sed quem montem intellegere debemus montem 
dei, montem uberem, montem incaseatum, nisi eundem domi- 
num Christum .... ipse est mens incaseatus, propter par- 
vulos gratia tamquam lacte nutriendos. A. 

37. de patre dictum accipiamus, quoniam ipse ait: pater 
autem in me manens ipse facit opera sua. ego in patre et 
pater in me. A. 

38. id est, illos montes non comparandos huie monti 
.... ut perducat eos in finem, id est, in seipsum sicut 
deus est contemplandum. finis enim legis Christus .... 
unde dicit, ego in eis, et tu in me. A. 



182 DIE QUELLEN. 

39, 40. ingentem itaque muldtudinem sanctorum atque 
fidelium, qui portando deum fiunt quodam modo currus dei, 
significavit hoc nomine, hanc immanendo et regendo per- 
ducit in finem. A. 

42. etsi sunt quasi tristes^ semper tarnen gaudentes. A. 

43. id est, dominus in Ulis, in mandato; quod manda- 
tum sanctum est. A. 

44. Christo ergo sine dubio dictum est, adscendisti in 
altum. A. 

45. non credentes erant, ut inhabitarent. nam fides 
eos inde liberavit, ut iam credentes inhabitent in domo dei, 
facti et ipsi domus dei, et currus dei millium laetantium. A. 

46. quotidie quippe hoc agit usque in finem, captivat 
captivitatem accipiens dona in hominibus. 

47. iter quippe cursum vitae significat, qui iam prosper 
effectus est. C. 

48. quid indignaris humana conditio, habere te exitum 
mortis? et domini tui exitus non alius quam mortis fuit 
.... patienter ergo etiam ipsam mortem feramus , illius 
exemplo, qui licet nuUo peccato esset debitor mortis, et do- 
minus esset, a quo nemo animam tolleret, sed ipse eam a 
semetipso poneret, etiam ipsius fuit exitus mortis. A. 

49. inimicorum suorum, de quibus ait: resuscita me et 
reddam Ulis. A. 

50. Basan interpretatur siccitas .... convertam de 
profundis maris, scUicet populos, quos de mundi istius pro- 
funde liberavit. mare enim mundum istum d obere suscipi, 
frequenti lectione iam notum est, qui et gustu amarus est, 
et vitiorum fluctibus inquietus. C. 

51. id est, ut ipsi, qui ad te convertuntur, vel ad quos 
liberandos converteris, licet in profunde maris onere iniqui- 
tatis depressi fuerint, in tantum gratia tua proficiant, ut fiant 
pes tuus inter membra tua, ad annuntiandum evangelium 
tuum, et pro nomine tuo diu ducentes martyrium, usque ad 
sanguinem certent. A. 

53. hie versus incamationem significat domini salvato- 
ris. C. — gressus, quibus venisti per mundum, tamquam in 
illo curru peragraturus orbem terrarum; quas et nubes in 
evangelio sanctos et fideles suos significat, ubi ait: a modo 
videbitis filium hominis venientem in nubibus. A. 
'54. in quo sancto, nisi in templo suo? A. 

55. principes sunt apostoli; ipsi enim praevenerunt, ut 
populi sequerentur .... coniuncti psallentibus, de quorum 
bonis operibus etiam visibilibus tamquam organis laudis glori- 
ficaretur deus. iidem autem principes in medio adolescen- 
tularum tympanistriarum , in ministerio scilicet honorabili; 



PSALM LXVII. 183 

nam ita sunfc in medio ministri praepositi ecclesiarum nova- 
rum; hoc enim est adolesceDtularum : carne edomita deum 
laudantium ; hoc enim est tympanistriarum, eo quod tyropana 
fiant corio siccato et extento. A. 

56. ecciesiae sunt tympanistriae, castigata carne spiri- 
taliter sonorae. A. 

57. inde quippe prius elegit, quos fontes faceret. nam 
inde sunt electi apostoli. A. — de fontibus Israel, de doc- 
trina scilicet christiana, quam apostoli gentibus infuderunt. 
fons enim religionis inde per ceteras nationes emanavit-. C. 

58. ibi Paulus, novissimus apostolorum, qui dicit: nam 
et ego Israelita sum ex semine Abraham, tnbu Beniamin. 
sed plane in ecstasi, expavescentibus omnibus tarn magnum 
in eius vocatione miraculum. ecstasis namque est mentis 
excessus .... quia cum ei persecutori dictum esset de 
caelo: Säule Säule, quid me persequeris, ademto lumine 
oculorum carnalium, respondebat domino, quem spiritu vide- 
bat .... potest hie ecstasis etiam illa eius intellegi, de qua 
ipse loquens ait, scire se hominem raptum usque in tertium 
caelum. A. 

59. Juda confessio interpretari dicitur, Zabulon habi- 
taculum fortitudinis, Nephtalim dilatatio mea. quae omnia 
verissimos nobis insinuant principes ecclesiarum, dignos du- 
catu, dignos imitatione, dignos honoribus .... quoniam tria 
haec praecipue commendat apostolus, fidem, spem^ caritatem 
confessio sit in fide, fortitudo in spe, latitudo in caritate. A. 

60. unus enim dominus noster Jesus Christus, per quem 
omnia, et nos in ipso, quem legimus dei virtutem et dei 
sapientiam .... dum adhuc peccatores essemus, Christus 
pro nobis mortuus est. A. 

6c). et ferae calami sunt, quoniam scripturarum sensum 
pro suo errore pervertunt. A. 

64. tauros vocans propter superbiam durae indomitae- 
que cervicis: sinjnificat enim haereticos. vaccas autem popu- 
lorum seductibiles animas intellegendas puto, quia facile se- 
quuntur hos tauros .... quod autem ait idem apostolus: 
oportet et haereses esse, ut probati manifesti fiant in vobis, 
hoc etiam hie sequitur: ut «xcludantur ii, qui probati sunt 
argento, id est, qui probati sunt eloquiis domini. eloquia 
quippe domini eloquia casta, argentum igne probatum terrae, 
nam excludantur dictum est, appareant, emineant: quod ait 
ille, manifesti fiant. unde et in arte argentaria exclusores 
Yocantur, qui de confusione massae noverunt formam vasis 
Gxprimere. A. 

65. hoc ergo prophetat, ut ipsi potius dispergantur, qui 
corrigi nolunt, qui gregem Christi dispergere aflfectant. gentes 



184 DIE QUELLEN. 

autem appellavit, non propter generationes familiarum, sed 
propter genera sectarum, ubi series successionis confirmat 
errorem. A. 

66. significat enim mundum, qui densis tenebris vitio- 
rum diabolo premebatur obnoxius. C. 

67. metaphora a bellantibus tracta, qui ne crudeliter 
intereant, manus suas Yictoribus dedunt, ut armis depositis 
periculum mortis evadant. C 

69. ab Oriente vero quod dixife, Jerosolymam evidenter 
ostendit, quae est in orientis partibus coUoeata: unde domi- 
nus apostolis yidentibus adscendit ad caelos. C. 

70. Yocem virtutis, tamquam iudicaturus. non enim 
deus occultus, sicut prius, et in hominum iudicio non ape- 
riens OS suum, sed deus manifestus veniet, deus noster et 
non silebit. A. — cum dicet suis: venite benedicti patris 
mei. alienis vero: discedite maledicti in ignem aetemum. B. 

72. quod etiam respicit ad apostolos et prophetas. C. 
— quibus promisit, quod sedebunt super seaes iudicaturi, 
qui etiam angelos iudicabunt. hae sunt nubes. A. 

73. tunc enim et nomen ipsum yerissime ac plenissime 
implebitur Israel, quod est videns deum. A. 

74. ipse ergo dabit virtutem, quam in sua carne prae- 
misit, de qua dicit apostolus: virtutem resurrectionis eius 
fortitudinem autem, qua inimica destruetur mors. A. — 
benedictus deus, qui nos a morte in vitam, a corruptione in 
incorruptionem demutare dignetur. Br. 

PSALM LXVIII. 

1. Unde autem ista commutatio facta est, nisi ex pas- 
sione Christi? . . . sed nisi ipse transiret hinc ad patrem, 
qui propter nos venit, nos transire hinc quomodo possemus ? 
. . . transitus ergo et illius et noster hinc ad patrem, de 
hoc mundo ad regnum caelorum, de vita mortali ad vitam 
aeternam, de vita terrena ad vitam caelestem, de vita cor- 
ruptibili ad incorruptibilem, de tribulationum conversatione 
ad perpetuam securitatem. A. 

2. potuerunt illae turbae, .quas aquarum nomine signi- 
ficat, huc usque praevalere, ut occiderent Christum .... 
hanc quippe vitam dixit animam suam, quo usque Uli acce- 
dere saeviendo potuerunt .... unde ergo tamquam aliquid 
invitus patiatur sie clamat, nisi quia caput membra sua prae- 
figurat? passus est quippe ille, quia voluit .... praefigu- 
rans ergo et transformans in se nos ipsos hoc ait. A. 

3. quid dicit limum? an ipsos, qui persecuti sunt? de 
limo enim factus est homo. sedisti cadendo a iustitia, limus 



PSALM L.XVIII. 185 

profundi facti sunt, quibus persequentibus et ad iniquitatem 
trahere cupientibua quisquis non consenserit, de limo suo 
aurum facit. merebitur enim limus ipsius converti in habi- 
tudinem caelestem .... isti autem cum limus profundi 
essent, haesi in illis, id est, tenuerunt me, praevaluerunt 
mihi, occiderunt me. A. 

4. omne malum substantia non est : quia substantia diel 
non potest, quae a domino creata non est ... . veraciter 
ergo negat fuisse substantiam vitiatam naturam, quam a se 
noverat non creatam. C. 

5. altitudo maris copiosam populi significat insaniam. 
item tempestas est seditio concitata dementium; ipsa enim 
demersit dominum salvatorem, quando eum pervenire fecit 
ad crucem. C. 

6. diu clamavit: vae vobis scribae et pharisaei, diu 
clamavit: vae mundo ab scandalis. A. 

7. non intellegebatur quando dicebant Judaei : quid est 
quod dicit? durus est hie sermo, quis potest illum audire? 
. . . ille omnia verba dicebat, sed illis raucae fuerunt fauces 
eius, qui voces eins non intellegebant. A. 

8. defecerunt oculi eius in corpore eius, id est, in 
membris eius .... haec vox corporis est .... vide membra 
eius desperantia: adtende duos illos, quos post resurrectionem 
invenit in via colloquentes secum .... et nos sperabamus, 
quod ipse erat redemturus Israel. A. 

9. quam multiplicati ? ut adderent sibi unum ex duo- 
decim .... hoc est enim gratis, sine causa. A. 

10. quod ergo gratis, hoc est iniuste. A. 

11. non peccavi, et poenas dabam .... non enim ra- 
pinam arbitratus est esse aequalis deo : et tamen semetipsum 
exinanivit, formam servi accipiens. omnino non rapuit. sed 
quis rapuit? Adam, quis rapuit primo? ille ipse, qui se- 
duxit Adam, quomodo rapuit diabolus? ponam sedem meam 
ad aquilonem et ero similis altissimo. usurpavit sibi, quod 
non acceperat, ecce rapinam. usurpavit sibi diabolus, quod 
non acceperat, perdidit, quod acceperat .... rapere volue- 
runt divinitatem, perdiderunt felicitatem. A. 

12. quae imprudentia in Christo? nonne ipse est dei 
virtus et dei sapientia? an illam dicit imprudentiam suam, 
de qua dicit apostolus: stultum dei sapientius est hominibus? 
... tu scisti imprudentiam meam. quid enim tam simile 
imprudentiae, quam cum haberet in potestate una voce suos 
persecutores prosternere, ut pateretur se teneri, flagellari, 
conspui, colaphizari, spinis coronari, ligno affigi? impru- 
dentiae simile est, stultum videtur, sed stultum hoc superat 
omnes sapientes .... haec est imprudentia, sed tu nosti 



186 DIE QUELLEN. 

illam. isti autem si cognovissent, nanquam dommum gloriae 
crucifixissent. A« 

13. yidisti valnera, qaae sanares. sed ubi? utique in 
corpore, in membris; in illis fidelibus unde illi haerebat lam 
membnun illud, quod confitebatur peccata sua. A. 

14. non dicatur illis: ubi est, qui vobis dicebat, credite 
in deum et in me credite. A. 

15. non sie affligar ab insurgentibus persecutoribus, non 
sie obterar ab invidentibus inimicis meis .... non sie eorum 
scandalis premar, ut embescant in me, qui te expectant 
domine. A. 

16. oportet, ut habeat christianus irreverentiam istam^ 
quando venerit inter homines, quibus displicet Christus, si 
erubuerit de Christo, delebitur de libro viventium. opus est 
ergo, ut habeas irreyerentiam, quando tibi de Christo insul- 
tatur, quando dicitur, cultor crucifixi. A. 

17. filiis synagogae hospes factus est. in patria quippe 
ipsius dicebatur .... hunc autem neseimus unde sit? A. 

18. quia persecutus sum in illis iniquitates ipsorum 
.... ubi etiam positum est : zelus domus tuae comedit me. 
hinc alienus, hinc hospes, hinc: neseimus unde sit. agnos- 
cerent, unde sim, si agnoscerent, quod mandasti. si enim 
invenirem illos serrantes mandata tua, zelus domus tuae non 
comederet me. A. 

19. quare tibi? numquid patri exprobratur, et non 
ipsi Christo? . . . quia nemo exprobravit Christo, nisi deo 
exprobrans; quia nemo honorat patrem, nisi qui honorat et 
filium. A. 

20. ieiunium ipsius erat, quando defecerunt omnes, qui 
in eum crediderant; quia et esuriens ipsius erat, ut in eum 
crederetur .... denique respuit etiam fei, quod illi obtule- 
runt; ieiunare elegit, quam amaritudinem accipere. non 
enim intrant in corpus eius amaricantes .... ergo operui 
in ieiunio animam meam, et factum est mihi in opprobrium. 
hoc ipsum mihi in opprobrium factum est, quia non illis 
consensi, hoc est, ab illis ieiunavi. qui enim non consentit 
male suadentibus, ieiunat ab ipsis; et per hoc ieiunium me- 
retur opprobrium, ut ideo illi insultetur, quia non consentit 
ad malam. A. 

21. id est, opposui illis, in quam saevirent, carnem 
meam, occultavi divinitatem meam. A. 

22. in parabolam, id est, in irrisionem. parabola dici- 
tur, quando datur similitudo, de aliquo, quando de illo male 
dicitur. sie ille, verbi gratia, pereat, quomodo ille, parabola 
est, id est, comparatio et similitudo maledicti. A. 

23-. in porta, nihil aliud, quam in publice. A. — nam 



PSALM LXVIII. 187 

sicut porta euntium ac redeuntium turbas excipit, ita divcrsa 
trivia vel plateae populorum numerositate complentur. G. 

24. putatis hoc, fratres, Christo tantummodo contigisse? 
quotidie illi in membris eius contingit .... parum est, quia 
cantant, insuper et in ipsum incipiunt cantare, a quo prohi- 
bentur cantare. A.* 

25. Judaeis mihi maledicentibus atque dicentibus: cru- 
cifige, crucifige eum; ego pro eis orans loquebar: pater ig- 
nosce eis, non enim sciunt, quid faciunt. ßr. 

28. quare veritas? reddendo promissa. A. 

29. de illo, de quo supra dixerat: infixus sum in limo 
profundi. A. 

30. et exponit hoc ipse: eruar ex eis, qui oderunt me. 
ipsi ergo sunt lutum. A. 

32. demersit secundum carnem, non demergat secundüm 
spiritum. quibus dictum est: si vos persecuti fuerint in una 
civitate, fugite in aliam: hoc eis dictum est, ut nee carne 
haererent nee spiritu. non enim appetendum est, ut haerea- 
mus vel Game, sed quantum possumus vitare debemus. si 
vero haeserimus et in manus peccatorum venerimus, iam 
corpore haesimus, fixi sumus in limo profundi: restat pro 
anima deprecari, ut non inhaereamus, id est, non consentia- 
mus, non nos demergat tempestas aquae, ut eamns in pro- 
fundum limi. A. 

34. magnus est puteus profunditas iniquitatis humanae: 
illuc quisque si ceciderit, in altum cadet. sed tamen ibi 
positus, si confitetur peccata deo suo, non super eum claudet 
puteus OS suum, ut est in alio quodam psalmo scriptum: de 
profundis clamavi ad te domine, domine exaudi vocem meam 
.... quae autem dicta fuerint ita, ut capiti con venire non 
possint, ad corpus referatis. A. 

35. sed homini in tribulatione posito necesse est, ut 
suavis sit misericordia dei . . . . nee panis dulcis esset, nisi 
fames praecederet. ergo et quando dominus permittit aut 
facit, ut in tribulatione aliqua simus, etiam tunc misericors 
est: non enim alimentum subtrahit, sed desiderium movet. A. 

36. secundum multitudinem miserationum tuarum respice 
in me, non secundum multitudinem peccatorum meorum. A. 

37. id est, a parvo: quia iam carui superbia per dis- 
ciplinam tribulationis. A. 

40. liberatio occulta ad animam, liberatio manifesta etiam 
ad corpus pertinet. in occulto enim anima liberatur, in mani- 
feste corpus, porro si ita est, in hoc psalmo vocem domini 
agnoscamus .... restat corporis liberatio: quia eo resur- 



* Das Citat aus Notker Denkm.^ s. 365 ist demnach zu streichen. 



188 DIE QUELLEN. 

gente et in caelos adscendente et spiritum sanctum desuper 
mitteilte conyersi sunt ad eins fidem. qui in eins morte säe- 
vierunt, et ex inimicis amici facti sunt per illius gratiam, non 
per iustitiam suam. A. 

41. cum plebs insana Judaeorum clamaret: alios salvos 
fecit, se ipsum salvum facere non potest. 0. — confusio est, 
quae mordet conscientiam .... infirmitas humani animi 
plerumque verecundatur etiam cum falsum obiicitur, non quia 
obiectum est, sed quia creditum. omnia haec sunt in cor- 
pore domini .... tu ergo domine nosti non solum oppro- 
brium meum, sed et confusionem meam in quibusdam et 
verecundiam; qui quamvis in me credant, publice me tamen 
coram impiis confiteri erubescunt .... videte ergo eos: et 
commendantur tales deo, non ut sie relinquat, sed ut eos 
adiuvando perficiat. A. 

43. futura ista praevidit .... illorum miserans etiam 
pendens in cruce: pater, inquit, ignosce illis, quia nesciunt, 
quid faciunt. A. 

44. quid profuit, quia praedixi? quid profuit, quia dixi, 
ideo me venisse? . . . non inveni, hoc est, non fuit. quod 
enim superiore versu dixit, sustinui, qui simul contristaretur, 
hoc sequenti versu, et consolantes . . .- . ille volebat curare, 
illi saevire: hinc tristitia medico. quaere, utrum invenerit 
huius tristitiae comitem. A. 

45. sed intellegendum est, fratres, hoc ipsum quod non 
inveni, qui simul contristaretur, hoc fuit fei meum, hoc mihi 
amarum, hoc acetum fuit: amarum propter maerorem, acetum 
propter eorum vetustatem .... quod ergo fecerunt Judaei, 
ut in escam, quam iam acceperat, darent bibendum amarum 
illum potum, hoc faciunt, qui male vivendo scandaluni in- 
ferunt ecclesiae .... dant fei super tam iocundum eibum, 
sed quid facit dominus? non admittit ad corpus suum. hoc 
sacramento ipse dominus, quando illi obtulerunt fei, gustavit 
et noluit bibere .... sed quia in membris Christi tales esse 
non possunt, gustari possunt, recipi in corpus non possunt 
. . . . sitiebam et acetum accepi: id est, fidem illorum desi- 
deravi, et vetustatem inveni. A. — 

46. qualem muscipulam mihi exhibuerunt, dando mihi 
talem potum, talis muscipula illis fit. A. — in laqueum, sci- 
licet ut de litera, in qua Judaei alios astringere conabantur, 
ipsi in eam potius caderent obligati. C. 

47. in retributionem fit et in scandalum, quia ipsi sibi 
sunt scandalum. A. 

48. obscurentur oculi eorum, ne videant, sequitur hie: 
ut quoniam sine causa viderunt, fiat illis et non videre. A. 



PSALM LXVin. 189 

49. unde hoc? quia cum cessaverint superna cognos- 
cere, necesse est, ut de inferioribus cogitent. A. 

50. comprehendat eos indignatio irae tuae, non eos per- 
mittat eflfugere. A. 

51. ergo iam quid aperte, ut appareat omnibus, quia 
vindicatum est in eis? nam caecitas Judaeorum occulta 
yindicta est, mauifesta vero quae? fiat babitatio eorum de- 
serta, et in tabernaculis eorum non sit, qui inbabitet. factum 
est hoc in ipsa civitate Jerusalem, in qua sibi visi sunt po- 
tentes clamando adversus filium dei: crucifige, crucifige; et 
praevalendo, quia potuerunt occidere eum .... nullus illuc 
modo permittitur accedere Judaeorum: ubi potuerunt adversus 
dominum elamare, ibi a domino non permittuntur habitare. A. 

52. non sit, qui inbabitet, sed ex numero illorum. A. 

53. quod oportuit pro mundo fieri, per ipsos crudeli 
voto probatur impletum. C. 

54. mortales ergo hie faomines cum poena nascuntur: 
huic poenae addunt, quicunque homines fuerint persecuti .... 
super dolorem peccatorum ipsi addiderunt. Yulnera enim sua 
peccata dixit. sed ne ad caput respicias, ad corpus ad- 
verte. A. 

55. iniquitas ipsorum erat, quia hominem iustum occi- 
derunt. addita est alia, quia filium dei crucifixerunt . . . . 
meriti erant sie excaecari, ut filium dei non agnoscerent .... 
quia tales fuerunt, ut curari non mererentur, in ipsa malitia 
quodam modo profecerunt A. 

57. hoc dictum est secundum spem ipsorum, quia ipsi 
se scriptos putabant .... sie ergo et hie illi, qui se spera- 
bant tamquam merito iustitiae suae in libro scriptos dei. A. 

58. versus qui sequitur exponit, quod dictum est, et cum 
iustis non scribantur. dixi ergo, deleantur secundum spem 
eorum. A. 

59. de paupertate sua et dolore suo .... commen- 
daturus est nobis, ut discamus esse pauperes et dolentes: 
beati enim pauperes, quoniam ipsorum est regnum caelorum, 
et beati, qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur. A. 

61. hae sunt divitiae meae. A. 

62. multo acceptior est laus puro corde fusa deo, quam 
potest pecudum placere mactatio. C. 

68. postquam dixit plus esse sacrificia laudis, quam 
pecudum immolationes, convertitur ad pauperes, commonens, 
ut debeant laetari, quando iam non in solis facultatibus ob- 
latio posita est, sed in mentis affectu. C. 

64. quaeritis panem, ut vivat caro vestra; dominum 
quaerite, ut vivat anima vestra. A. 

65. nee exaudiret pauperes, nisi essent pauperes. A. 



190 DIE QUELLEN. 

66. quae sunt istae compedes? mortalitas, corrupti- 
bilitas camis, compedes sant, quibus ligati sumus. A. 

68. reparat ecclesiam suam; gentes fideles incorporat 
unigenito suo. A. 

69. civitates Judae ipsae sunt ecclesiae • . . . Juda enim 
confessio interpretatur. de confessione humilitatis aedificantur 
civitates Jadae : ut foris ab eis superbi remaneant, qui con- 
fiteri erubescunt. A. 

71. semen ergo servorum eius, imitatores fidei servorum 
eins obtinebunt eam. A. 

72. inhabitabunt in ea. ipsum est enim, quod superius 
dixit : semen servorum, quod hie : qui diligunt nomen eius. G. 

PSALM LXIX. 

1. Est ergo in hoc psaimo vox eontribulatorum, et ideo 
utique martyrum inter passiones pericUtantiuro, sed de suo 
capite praesumentium. audiamus eos, et loquamur cum eis 
ex affectu cordis, etiamsi non similitudine passionis. illi enim 
iam coronati sunt, nos adhuc pereclitamur: non quia tales 
nos persecutiones urgent, quales ipsos urserunt, sed fortasse 
peiores in omnimodis generibus tantorum scandalorum .... 
verumque est illud, quod apostolus ait: sed et omnes, qui 
volunt in Christo pie vivere, persecutionem patientur. A. 

2. dolebat se non quaeri ad imitandum, gemebat se 
quaeri ad opprimendum .... optemus ergo haec inimicis 
nostris, securi optemus. A. 

3. quare? ut non praecedant, sed sequantur. qui enim 
reprehendit christianam religionem, et eonsilio suo vult vivere, 
quasi praecedere vult Christum .... dixit hoc ipse dominus 
Petro .... redi post me satanas. quid est, redi post meP 
sequere me. praecedere me vis, consilium mihi dare vis, 
melius est, ut consilium meum sequaris. A. 

4. duo sunt genera persecutorum, vituperantium et adu- 
lantium. plus persequitur lingua adulatoris, quam manus 
interfectoris. A. 

5. ab illo est enim illis salus, non a se. salutare do- 
mini dei nostri salvator dominus noster Jesus Christus .... 
ecce magnificetur dominus: nunquam tu? nusquam tu? in 
illo aliquid, iu me nihil, si autem in illo, quidquid ego, 
ille, non ego. tu ergo quid? A. 

6. donata sunt mihi paccata, iam coepi sequi praecepta 
dei: adhuc tamen egenus et pauper. unde adhuc egenus et 
pauper? quia video aliam legem in membris meis repug- 
nantem legi mentis meae. A. 



PSALM LXX. 191 

PSALM LXX. 

1. In Omnibus scripturis sanctis gratia dei, quae liberat 
nos, commendat se nobis, ut commendatos habeat nos .... 
gloriantes, inquit, tamquam de operibus, excludunt a se 
gratiam; et tamquam de sanitate sua falsa praesumentes 
respuunt medicinam .... hanc ergo gratiam commendat nobis 
deus et in isto psalmo .... Jonadab homo fuit quidam 
(commendatur nobis ex prophetia- Jeremiae) qui filiis suis 
praeceperat, ut yinum non biberent, neque in domibus, sed 
in tabernaculis habitarent; praeceptum autem patris filii tenue- 
runt et servaverunt, et ex hoc benedici a domino meruerunt. 
dominus autem hoc non praeceperat, sed pater ipsorum. sie 
autem hoc acceperunt, tamquam praeceptum a domino deo 
8Uo: quia etsi dominus* non praeceperat, ut non biberent 
yinum et in tabernaculis habitarent, praeceperat tarnen do- 
minus^ ut filii patiä oboedirent .... benedixit ergo deus 
filios Jonadab propter oboedientiam, eosque obiecit inoboe- 
dienti populo suo, exprobrans, quia cum filii Jonadab oboe- 
dientes essent patri suo, illi non oboedirent deo suo. cum 
autem ageret ista Jeremias, id agebat cum populo Israel, ut 
pararent se ad captivitatem ducendos esse in Babyloniam 
.... quare ergo captivi, et quare nomine captivitatis com- 
mendatur ipsa gratia liberatoris? aperit, ipse dicit apostolus: 
condelector lege dei secundum interiorem hominem: video 
autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis 
meae, et captivum me ducentem in lege peccati, quae est in 
membris meis .... quid ergo commendat iste psalmusP 
quod sequitur ibi apostolus: infelix ego homo, quis me libe- 
rabit de corpore mortis huius. gratia dei per Jesum Christum 
dominum nostrum. A. 

2. iam confusus sura, vel non in aetemum .... con- 
fusi estis in Adam .... accedite ad Christum, et iam non 
confundemini. A. 

3. non in mea, sed in tua: si enim in mea, ero ex illis, 
de quibus ille ait: ignorantes dei iustitiam et suam iustitiam 
Tolentes constituere, iustitiae dei non sunt subiecti. A. 

4. confitetur, quia iacet tamquam aeger prostratus me- 
dico stanti. A. 

6. ego enim me protegere non possum. A. 

7. cum ad illum locum confugeris, die mihi, quos ad- 
versarios fbrmidabis. A. 

9. ergo firmamentum meum es tu, ut firmus sim in hoc 
saeculo adversus omnes tentationes .... ubi est, quod ab 
illo fugiebas, Adam .... ubi est, quod eius faciem formi- 
dabas, ad quem gaudere consueveras? abiisti et periisti: 
captivatus es, et ecce visitaris, et ecce non dimitteris. A. 



192 DIE QUELLEN. 

11. sed duo habent genera peccatores isti: alii sunt, 
qui legem acceperunt, alii sunt, qui non acceperunt. oiuoes 
pagaui legem non acceperunt, omnes Judaei et christiani legem 
acceperunt. A. — peccatores sunt transgressores, id est, 
Judaei et mali christiani. Br. 

15. non tantum tempore fidei, sed et tempore speciei 
. . . . quid cum acceperis perfectam etiam sanitatem, quid 
cum effectus fueris aequalrs angelis dei, iam forte istam gratiam, 
qua liberatus es, oblivisceris ? A. 

16. unde tamquam prodigium? . . . quia credo, quod 
non video. illi enim beati in his quae vident, exsultant in 
potu, in luxuria, in scortationibus, in avaritia, in divitiis, in 
rapinis, in saecularibus dignitatibus, in dealbatione lutei pa- 
ri'etis, in his exsultant: ambulo autem ego in viam dissimilem, 
contemnens ea, quae praesentia sunt, et timens etiam pros- 
pera saeculi, nee alicubi securus, nisi in promissis dei. et 
illi: manducemus et bibamus, cras enim moriemur .... audi 
contra a me: immo ieiunemus et oremus, cras enim moriemur. A. 

17. adesto, o domine Jesu, qui mihi dicas: noli deficere 
in via angusta, ego prior transii. A. 

18. in prosperis* quia consolaris, in adversis, quia cor- 
rigis. A. 

19. quod est hoc tempus senectutis? A. 

20. dicas cum apostolo: quando infirmor, tunc potens 
sum. noli timere, ne proiiciaris in infirmitate, in ista senec- 
tute. A. 

24. operiantur dixit, quasi quodam velo roseo verecun- 
diae eorum facies obtegantur; quod solet accidere his, qui 
actiones pristinas vita meliore condemnant. C. 

25. nondum erat laudatus in eo, quod suscitavit carnem 
in vitam aeternam. sit ergo ista laus adiecta per resurrectio- 
nem domini nostri Jesu Christi, ut hie eins vocem intelle- 
gamus super omnem laudem praeteritam. A. 

26. quid est salutem tuam? domini est salus. A. 

27. qui sunt negotiatores, id est, quasi de actu suo sibi 
placentes? qui ignorantes dei institiam, et suam volentes 
constituere, iustitiae dei non sunt subiecti. merito et nego- 
tium dictum est, quia negat otium. quantum mali est, quod 
negat otium P merito dominus expulit de templo illos, quibus 
dixit, scriptum est, domus mea domus orationis vocabitur, 
vos autem fecistis eam domum negotiationis: id est, gloriantes 
de operibus yestris, otium non quaerentes .... sed est in 
quibusdam exemplaribus, quoniam non cognovi literaturam; 
ubi alii Codices habent negotiationem, ibi alii literaturam 
.... de hac litera dicit alio loco: litera occidit, spiritus 
autem vivificat .... merito lex per Moysen data est, gratia 



PSALM LXX. 193 

et veritas per Jcsum Christum facta est .... in ipsa gratia 
glorians literaturam non cognovi: id est, homines de litera 
praesumentes et a gratia resilientes, toto corde reprobavi. Ä. 

28. in potentiam domini, non meam, sed domini. A. 

29^ solius, inquit prorsus; ibi meam non cogito . . . . 
iustitia tua sola me liberat, mea sola non sunt nisi peccata. 
non glorior ergo de viribus meis. A. 

30. quis redimitur, nisi a captivitate. quis autem potest 
dicere, iniustam fuisse captivitatem suam, quando deseruit 
imperatorem et defecit ad desertorem? Imperator enim deus, 
desertor diabolus .... ispsa est prima captivitas nostra, qua 
coneupiscit adversus spiritum caro. venit autem hoc de poena 
peccati, ut homo adversus seipsum divideretur, qui uni sub- 
ditus esse noluit. A. 

31. quid mirabilius inter dei mirabilia, quam mortuos 
suscitare? A. 

32. id est, usque ad ultimum meum. A. 

33. brachium domini Christus. A. 

34. dicam omni homini nascituro : nihil es per te, deum 
invoca, tua peccata sunt, merita dei sunt; supplicium tibi 
debetur, et cum praemium venerit, sua dona coronabit, non 
merita tua .... dicam hoc omni generationi superventurae, 
nuUas vires meas, nullam iustitiam meam, sed potentiam tuam 
et iustitiam tuam. A. 

35. potentiam tuam et iustitiam tuam usque quo? . . . 
usque ad altissima, quae fecisti magnalia. in altis caeli sunt, 
in altis angeli sunt, sedes, dominationes, principatus, potes- 
tates: tibi debent, quod sunt, tibi debent, quod vivunt, tibi 
debent, quod iuste vivunt, tibi debent, quod beate vivunt. A. 

36. ego autem, ait Adam miser, et in Adam omnis homo, 
cum volo esse perverse similis tibi, ecce quid factus sum, ut de 
captivitate ad te clamem .... qui ergo bene vult inimico suo, 
deo similis est: nee ista superbia, sed obedientia est ... . volui 
esse perverse similis tibi, et factus sum similis pecori. sub 
tua dominatione, sub tuo praecepto vere similis eram: sed 
homo in honore positus non intellexit, comparatus est iumentis 
insensatis, et similis factus est illis. iam de similitudine iumen- 
torum clama sero et die: deus quis similis tibi? A. 

37. sed disciplina fuit, admonitio, non desertio. deni- 
que gratias agens quid dicit? A. 

38. quid doceret te? quia resurrecturus es .... in 
illo primo resurreximus : quia et Christus cum resurrexit, 
nos resurreximus .... ille resurrexit, numquid ego? sed 
resurrexit in eo, quod pro te accepit ex te. ergo natura 
tua in illo praecessit te : et quod sumtum est ex te, adscendit 
ante te. ibi ergo et tu adscendisti. A, 

QF. XXIX. 13 



194 DIE QUELLEN. 

39. tempus est, ut iudicium incipiat a domo dei, ait 
Petrus, id est, a sanctis cius. flagellat autem omnem filium, 
quem recipit. multiplicasti iustitiam tuaro: quia iam nee filiis 
pepercisti; sed quibus hereditatem aeternam servabas, dis- 
ciplina non deseruisti .... propter corpus in fine resur- 
recturum, et de abyssis terrae iterum reduxisti me. A. 

41. vasa psalmi, psalterium. A. 

42. sed quid est psalterium? Organum ligneum cum 
cordis. quid significat? interest aliquid inter ipsum et citha- 
ram: Interesse, dicunt, qui norunt, eo quod concavurn illud 
lignum, cui cordae supertenduntur, ut resonent, in superiore 
parte habet psalterium, cithara in inferiore, et quia spiritus 
de super, caro de terra, significari videtur per psalterium 
Spiritus, per citharam caro .... ego confitebor tibi in vasis 
psalmi veritatem tuam: hoc secundum spiritum; quid de cor- 
pore? psallam tibi in cithara sanctus Israel. A. 

44. tota die meditabitur iustitiam meam : id est, in aeter- 
nitate sine fine. A. 

45. aut cum credent in Christum, aut cum venerit 
Christus. A. 

; PSALM LXXI. 

f ' ' ' 

I 1. Intellegitur etiam ipsum vocabulum Salomonis ad 

; figuratam significationem adhibitum, ut in eo Christus acci- 

I piatur. Salomon quippe interpretatur pacificus: ac per hoc 

i tale vocabulum illi verissime atque optime congruit, per quem 

j mediatorem ex inimicis accepta remissione peecatorum recon- 

ciliamur deo .... paci reconciliationis additur pax immor- 

I talitatis. A. 

I 2. dominus ipse in evangelio dicit: pater non iudicat 

I quemquam, sed omne iudicium dedit filio. A. 

3. ubi sane demonstrat, populum dei pauperem esse 

: debere, id est, non superbum, sed humilem. beati enim 

j pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum. A. 

i 4. per montes significari frequenter diximus apostolos. 

I C. — montes maiores, coUes minores .... excellenti ergo 

I sanctitate eminentes in ecclesia montes sunt, qui idonei sunt 

et alios docere, sie loquendo, ut fideliter instruantur, sie 

vivendo, ut salubriter imitentur: coUes autem sunt illorum 

excellentiam sua obedientia subsequentes. A. 

5. pauperes et filii pauperum iidem ipsi mihi videntur, 
sicut eadem civitas est Sion et filia Sion. A. 

6. nuUus melius, quam diabolus hie calumniator agnos- 
citur. calumnia eins est, numquid gratis colit Job deum? 
A. — calumniator itaque est, qui innocentiam alienam in 
reatum nititur exquisita machinatione perducere. C. 



PSALM LXXI. 195 

7, 8. sed per lunam significare maluit incrementa de- 
fectusque inortalium. denique cum dixisset, ante lunam, volens 
quodam modo cxponere, pro qua re lunam posuerit, gene- 
ratioues inquit geneiationum. tamquam diceret: ante lunam, id 
est, ante generationes generationuni, quae transeunt decessione 
et successione mortalium, tamquam de^rcmentis incrc mentisque 
lunaribus. ac per hoc quid melius intellegitur permanere ante 
lunam, nisi omnia mortalia immortalitate, praecedere? qucd 
etiam sie non inconvenienter accipi potest, ut quod iam humi- 
liato calummiatore sedet ad dexteram patris, hoc sit perma- 
nere cum sole. splendor enim aeternae gloriae intellegitur 
filius : tamquam sol sit pater, et splendor eins filius eins .... 
victo diabolo per resurr ictionem sedet ad dexteram patris, 
ubi iam non moritur, et mors ei ultra non dominabitur. A. 

y. voluit leniter in utero virginali sine aliquo strepitu. 
tamquam pluvia in vellus agnae descendere. C. — recoluit 
et admonuit illud, quod factum est per iudicem Gedeon, de 
Christo id habere finem. petiit quippe ille signum a domino, 
ut in area positum solum vellus complueretur, et sicca esset 
area: et rursum solum vellus siccum esset et complueretur 
area; et ita factum est ... . videmus iam gratia Christi 
siccam remansisse gentem Judaeorum, totumque orbem ter- 
rarum in omnibns gentibus christianae gratiae plenis nubibus 
complui .... illam gentem velleris nomine significari puto, 
vel quia exspolianda fuerat auctoritate doctrinae, sicut ovis 
exspoliatur vellere, vel quia in abdito eandem pluviam deti- 
nebat, quam nolebat praeputio praedicari, id est, incircum- 
cisis gentibus revelari. A. 

11. id quod dictum est, tollatur, alii interpretati sunt 
aufeiatur, alii vero extollatur, unum verbum graecum, sicut 
unicuique visum est, transferentes , quod ibi positum est, 
dvTuvcxiQs^tj .... fortassis enim hoc intellegi voluit, ne 
ulterius sit mortalitas, quando novissima inimica destruetur 
mors .... donec luna extollatur, id est, elevetur eccleSa, 
per gloriam resurrectionis cum illo regnatura. A. 

12. mari quippe magno cingitur terra, qui vocatur oce- 
anus: de quo influit quiddam exiguuui in medio terrarum, 
et facit ista maria nota nobis, quae navigiis frequentantur 
. . . . a flumine scilicet Jordane .... hinc ergo doctrina 
eius incipiens et magisterii caelestis auctoritas, dilatatur us- 
que ad terminos orbis terrae. A. 

16. idem quippe est potens, ille qui superius calumniator 
est dictus : quem potentem ad homines sibi subdendos et in 
captivitate retinendos non virtus eius fecit, sed humana pec- 
cäca. x\.. 

17. numquidnam Christo, qui eruit egenum a potente, 

13* 



196 DIE QUELLEN. 

peccata placuerunt? absit. sed parcet ipse inopi et pauperi: 
id est, peccata dimittet humili et non de snis meritis con- 
fidenti. A. 

19. ufluras autem appellatas puto, quia plus mali in- 
venitur in suppliciis, quam commissum est in peccatis. nam 
yerbi gratia, cum homi^^da corpus tantum hominis perimat, 
animae autem nocere nihil possit, ipsius et anima et corpus 
perditur in gehenna,. . . . redimet autem ab iniquitate, adiu- 
vando per gratiam etiam ad faciendam iustitiam. A. 

20. quia etsi videntur huic saeculo contemtibiles chris- 
tiani, nomen eorum coram ipso est honorabile. A. 

21. illa vita, in qua iam non moritur .... et vivet, 
qui contemtus est moriens, quoniam sicut alius propheta dicit: 
toUetur de terra yita eins, sed quid est: et dabitur ei de 
auro Arabiae? nam quod inde aurum etiam ille Salomon 
accepit, in hoc psalmo figurate transiectum est in alium verum 
Salomonem, id est, verum pacificum .... sie ergo prophe- 
tatum est, etiam sapientes huius mundi in Christo fuisse cre- 
dituros. A. — de ista ergo sapientia, quae per aurum Ara- 
biae significatur, dabitur domino munus .... magorum 
munera fortasse significat, quae merito auro Arabiae com- 
parantur, quoniam puritate cordis oblata sunt. C. 

22. forte quod oramus dicentes, adveniat regnum tuum. A. 

24. nam summa montium, scripturarum divinarum auc- 
tores, id est, per quos ministratae sunt, intellegere convenit. 
in quibus utique ipse est firmamentum .... ipse in terrara 
venit, ut ea cuncta firmaret, id est, in se monstraret im- 
pleri. A. 

25. quis alius fructus intellegendus est, qui super hunc 
Libanum extoUitur, nisi de quo apostolus dicit, de caritate 
sua locuturus: adhuc supereminentem viam vobis demonstro? 
haec enim et in primo proponitur munerum divinorum, ubi 
ait: fructus autem spiritus est Caritas. A. 

26. non in civitate, quia de ista civitate huius saeculi 
in illa florebunt beatitudine sempiterna. C. 

28. per solem tempora significata sunt. A. 

29. Abrahae autem dicitur-: in semine tuo benedicentur 
omnes tribus terrae. A. 

31. quoniam quicunque faciunt, ipse in eis operatur. A. 

32, 33. iussisti, domine, ita fit: ita fit, donec illud, quod 
coepit a flumine, perveniat omnino usque ad terminos orbis 
terrae. A. 

PSALM LXXII. 

1. Tempora igitur veteris testamenti, fratres, promis- 
siones a deo nostro populo illi carnali, terrenae erant et tem- 



r 



PSALM Lxxn. 197 

porales. promissum est regnum terrenum, promissa est terra 
illa, in quam etiam inducti sunt ab Aegypto liberati .... 
aceeperunt terram liberati ex Aegypto, transeuntes per rubrum 
raare; finitis anfractibus et erroribus solitudinum aceeperunt 
terram, aceeperunt regnum: deinde post regnum acceptum, 
quia terrena acceperant, coeperunt merito peccatorum suorum 
oppugnari, expugnari, captivari, ad extremum eversa est et 
ipsa civitas .... deficientibus ergo rebus, pro quibus lau- 
dabat deum populus carnalis, cui regnavit ille David, defece- 
runt hymni David .... Asaph synagoga interpretatur. A. 

2. quam bonus deus Israel! sed quibus? A. 

7. quam pacemP temporalem, fluxam, caducam atque 
terrenam. A. 

10. homines hie sanctos vires intellegamus, qui et labores 
in hoc saeculo sustinent. C. 

13. iniquitas enim potest esse mediocris; sed addidit 
impietatem, quae malorum omnium probatur extrema. C. 

14. sunt enim mali, sed macie mali, ideo mali, quia 
macri, id est, exiles, exigui, tabe quadam necessitatis afFecti, 
et ipsi maU et damnandi .... tamen aliud est, de neces- 
sitate peccare, aliud in abundantia. pauper mendicus furtum 
facit, ex macie processit iniquitas: dives abundans rebus 
tantis, quare diripit res alienas? illius iniquitas ex macie, 
huius ex adipe processit. A. 

15. excesserunt metas humani generis, homines se pares 
ceteris non putant. A. 

17. non solum locuti sunt iniquitatem, sed etiam clare, 
audientibus omnibus. A. 

18. non se cogitat hominem subito mori posse, cum 
loquitur. A. 

19. iani ipse Asaph revertitur huc. vidit enim ista ab- 
undare iniquis, vidit superbis. redit ad deum et incipit quae- 
rere et disputare. sed quando? cum dies pleni invenientur 
in eis. quid est dies pleni? cum autem venit plenitudo tem- 
porifl, misit deus iilium suum. A. 

20. illos, quos superius reversos esse memoravit, nunc 
ex qua cogitatione transeant evidenter exponlt. C. — ecce 
iniqui felices sunt, non curat deus res humanas. vere seit, 
quid agamus? A. 

23. Asaph se quoque fatuis cogitationibus profitetur illu- 
sum. C. — hoc sine causa feci. ubi est merces bonae vitae 
meae? ubi est praemium servitutis meae? bene vivo et egeo, 
et iniquus abundat. A. 

24. bene servio et flagellor, non servit et ornatur. A. 

25. quid est, in matutinum? non differtur. differtur 



198 DIE QUELLEN. 

impiorum, mea non differtur-: illa sera vel nulla est, mea in 
matutinum. A. 

26. vult homo aliquando erumpere in istam sententiam, 
sed revocatur scripturis dicentibus, ut semper bene^ vivatur, 
dicentibus, quia deus curat res humanas, quia discernit inter 
pium et impium. ergo et iste volens iam istam proferre sen- 
tentiam, revocat se. et quid ait? si dicebam, narrabo sie, 
ecce generationem filiorum tuorum reprobavi. reprobavi gene- 
rationem filiorum tuorum, si narrabo sie: generationem ius- 
torum reprobabo .... dissonui ab omnibus, si sie doceo. A. 

28. verum dicis, labor est ante te; sed ante deum non 
est labor. A. 

29. in sanetuarium dei, id est, in sacras scripturas. B. H. 

31. quia dolosi sunt, dolos patiuntur .... fraudem vo- 
lunt facere generi humano in omnibus nequitiis suis, fraudem 
et ipsi patiuntur, ut terrena bona eligant, et relinquant ae- 
terna. A. 

32. in eo ipso, quod elati sunt, deiecti sunt. A. 

33. desolatus, utique desertus ab illis rebus, quae eum 
tamquam numerosa familia circuibant. C. 

36. pauper dormierat, dives in somnis factus fuerat: 
si non evigilasset, dives esset; evigilavit, invenit aerum- 
nam, A. 

37. dicit, quemadmodum in illa Jerusalem caelesti impii 
divinis non possint apparere conspectibus. C. — ipsi in civi- 
tate sua terrena imaginem dei ad nihilum redegerunt? A. 

41. iste quasi pecus factus est desiderando terrena, 
quando redactus ad nihilum non cognovit aetema. A. 

42. sed non recessit a deo suo, quia non illa desideravit 
a daemonibus, a diabolo .... vox est synagogae, id est, 
illius populi, qui non servivit idolis. pecus quidem factus 
sum, a deo meo terrena desiderans: sed nunquam recessi ab 
ipso deo meo. A. 

43. quae erat dextera mea? quia ego semper tecum. 
in sinistram habebam, quia pecus factus sum, id est, quia 
terrena in me fuit concupiscentia: sed dextera mea erat, quia 
semper tecum eram. huius dexterae meae manum tenuisti, 
id est, potestatem rexisti. quam potestatem? dedit eis potes- 
tatem filios dei fieri. A. 

44. quid est in voluntate tua? non in meritis meis. A. 

45. iam quo assumtus est, et in qua gloria, quis ex- 
plicat? ... in resurrectione erit, in novissimis erit .... 
cogitans et aestuans in cogitatione cuiusdam rei ineffabilis. A. 

46. servas, inquit, mihi tu in caelo divitias immortales 
teipsum, et ego volui a te in terra, qu^d habent et impii 



PSALM LXXn., LXXIII. 199 

.... peconiam, aurum, argentum, gemmas, familias, quod 
babent et scelerati multi. A. 

48. deum etsi non semper haberem, quam magnum 
bonum haberem? A. 

49. iste ergo recessit a deo, sed non longe .... illi 
vero longe recesserunt. A. 

50. huic fomicationi contrarius est amor castus .... 
iste ipsum solum amat, gratis amat. quia in ipso habet om- 
nia, quia per ipsum facta sunt omnia. A. 

51. quando eum videbimus faeie ad faciem. A. 

52. sed modo in peregrinatione, quia nondum venit res, 
ponere in deo spem meam. A. 

53. Sion frequenter diximus, montem esse Jerosolymis 
constitutum, qui nostra lingua speculatio interpretatur. istius 
ergo contemplationis filiam catholicam constat esse ecclesiam. C. 

PSALM LXXIII. 

1. Asaph latine congregatio, graece synagoga dicitur. A. 

3. quare iratus es super oves gregis tui, nisi quia ter- 
renis inhaerebamus, et pastorem non agnoscebamus. A. 

4. possedit semen Abrahae, populum Israel etiam secun- 
dum carnem natum de patriarchis. A. 

5. hanc ipsam congregationem dixit virgam hereditatis. 
respiciamus ad factum primum, quando voluit possidere ipsam 
congregationem liberans illam de Aegypto, quod signum de- 
derit Moysi .... et deus ait ad Ulum: quid in manu tua 
portas? virgam. A. 

6. nam quod dicit: montis Sion, in quo habitasti, Jero- 
solymam utique significat .... ubi habitasse declarat Christi 
domini praesentiam corporalem. C. 

7. quorum superbiam? a quibus eversa est Jerusalem, 
a quibus autem, nisi a regibus gentium? bene elevata est 
manus eins in superbiam eorum in finem: nam et ipsi iam 
Christum cognoverunt. A. — ubi enim amplius religionis 
christianae cultus effloruit, quam in romana urbe? C. 

9. in his quae sancta tua erant, id est, in templo, in 
sacerdotio, in illis omnibus sacramentis. A. — inimicus sig- 
nificat populum Romanorum, qui illo tempore, sicut dictum 
est, insignis idolorum cultor habebatur. C. 

10, 11. mementote, quod dixi: tunc eversam esse Jeru- 
salem, cum ipsa solemnitas ageretur: in qua solemnitate do- 
minum crucifixerunt. congregati saevierünt, congregati perie- 

^ runt. A. 

12, 13. certe statuas monimenta victoriae, quas imperatores 
supra fornices portarum in suis laudibus erigebant. sequitur 



200 DIE QUELLEN. 

etiam cum dolore dictum signa, ut ipsa repetitio ad vindictam 
celerem iustum iudicem commoveret. C. 

15. id est, conspiranter, constauter. A. 

19. potuisäent mala superius enumerata misericordiam 
domini commovere, uisi adhuc fuisset in Judaeis obstinata 
superbia. C. 

20. hie verba referuntur irascentium Judaeorum, quon- 
iam viderant eversam civitatem suam, et dei sanctuaria pro- 
phanata, insipienter et furiose dixerunt: abiiciamus legem 
domini, qui nos vindicare contemsit .... talia enim Asaph 
ex 8ua persona dicere non poterat. C. 

21. ecee isti Judaei, qui se dicunt non agnosci adhuc, 
id est, in captivitate adhuc se esse, nondum se liberari, ex- 
pectant adhuc Christum, venturus est Christus, sed veniet ut 
iudex : primo vocator, postea discretor. A. 

22. quamdiu istas improperationes sustinebis, quas Ju- 
daeus tibi movet incredulus. C. 

24. iterum aliud signum, quod datum est Moysi. quo- 
modo enim superius de virga signum, ita et de dextera. cum 
enim illud factum esset de virga, dedit deus alterum signum : 
mitte, inquit, manum tuam in sinum tuum, et misit: produc 
eam, et produxit : et inventa est alba, id est, immunda. albor 
enim in cute lepra est, non candor. ipsa enim hereditas dei, 
id est, populus eins foras ab eo missus, immundus factus est. 
sed quid illi ait: revoca eam in sinum tuum. revocavit et 
reversa est ad colorem suum. quando hoc facis, ait Asaph 
iste. quo usque dexteram tuam alienas a sinu tuo, ut foris 
immunda remaneat. revoca eam, redeat ad colorem, agnoscat 
salvatorem. A. 

26. confirmavit enim rubri maris liquidas abyssos, quando 
in duobus lateribus sie aqua defixa est, ut mare navigerum 
iter faceret terrenum. C. — sicut in aquis maris milites 
Pharaonis, .... ita hie in aquis baptismatis contribulasti 
.... non solum dracones, id est, inferiores daemones .... 
sed etiam capita illorum, id est, illos qui illis inferioribus 
praesunt. B. 

27. draconum capita, daemoniorum superbias. A. 

28. quia eos, quos possidebant, tu per baptismum libe- 
rasti * . . . dracones habent principem suum, et ipse primus 
est magnus draco .... quem ergo singularem draconem, 
cuius Caput confractum est, nisi ipsum diabolum intellegere 
debemus? A. 

29. Aethiopes enim nigri sunt .... et quomodo acce- 
perunt isti in escam draconem iustum? puto, quia magi^ 
Christum acceperunt in escam : sed Christum, quo se consum- 
marent, diabolum, quem consumerent. nam inde et vitulus 



PSALM LXXIIL 201 

ille, quem adoravit populus infidelis, apostata, quaerens deos 
Aegyptiorum, unde agitatum est illud magnum sacramentum. 
cum enim sie iraseeretur Moyses colentibus et adorantibus 
idolum, et zelo dei inflammatus vindicaret temporaliter, ut a 
morte sempitema devitanda terreret, tarnen ipsum caput vituli 
in ignem misit et exterminavit, comminuit, in aquam sparsit, 
et dedit populo bibere: sie factum est magnum sacramentum 
.... corpus diaboli consumendum erat, et hoc ab Israelitis 
consumendum. ex illo enim populo, ex illo prima ecclesia. 
et dictum erat Petro de gentibus: macta et manduca. A. — 
sive conversi iam fideles escam possunt habere diabolum, 
quando per ipsius machinamenta tentationesque proficiunt. 
ipso enim persequente martyres fiunt. C. 

31. quid interpretatur EthamP fortis .... illi adhuc 
fortes sunt, qui de virtute sua praesumunt. siccentur flumina 
eorum, non proficiant doctrinae gentium, haruspicum, mathe- 
maticorum. A. 

32. ad te pertinent spiritales, ad te pertinent carnales: 
illos illustras incommutabili sapientia et veritate .... tuus 
est dies, tua est nox. vis audire diem? vide si capis, erige, 
quantum potes, mentem tuam. videamus, si pertines ad diem, 
iam videamus, si non palpitat adspectus tuus. potes videre, 
quod audisti modo ex evangelio: in principio erat verbum 
. . . . capis, o carnalis, responde, capis? non capis, adhuc 
ad noctem pertines. A. 

33. quid ergo quia sol permanet, id est, quia sapiens 
permanet sicut sol, stultus sicut luna mutatur, adhuc carnalis, 
adhuc insipiens deserendus est? et ubi est, quod dictum et 
ab apostolo, sapientibus et insipientibus debitor sum. A. 

35. ferventes spiritu aestas est. tu, inquam, fecisti 
spiritu ferventes: tu fecisti et novellos in fide, ver est ... . 
non glorientur, quasi non a,cceperint. A. 

37. dictum est Christo in gente sua: peccator est iste, 
non novimus unde sit, nos novimus Moysen, illi locutus est 
deus, iste Samaritanus est. A. 

38. illorum verborum meminit, quae superius dixit, ve- 
nite, comprimamus omnes dies festos domini a terra. C. 

39. compuncti sunt corde, et dixerunt ad apostolos: 
quid ergo faciemus, dicite nobis. et apostoli: agite poeni- 
tentiam, et baptizetur unusquisque vestrum in nomine do- 
mini Jesu Christi, et dimittentur vobis peccata vestra .... 
ne tradideris bestiis animam confitentem tibi .... noli, in- 
quit, dare diabolo et angelis eins animam confitentem tibi. A. 

40. pauperes sumus, exaudi mendicos tuos. A. 

41. redde, quod promisisti: tabulas tenemus, heredi- 
tatem expectamus .... non propter terram Canaan rogo 



202 DIE QUELLEN. 

.... respice in testamentum tuum, quo promisisti regnum 
caelorum. A. 

42. terrae domorum iniquarum, quia corda habebant 
iniqua. domus nostrae, corda nostra. ibi libenter habitant 
beati mundo corde. respice ergo in testamentum tuum, et 
reliquiae salvae üant. quia multi, qui adtendunt ad terram, 
obscurati sunt et repleti sunt terra. A. 

43. humiles, trementes verba dei, confitentes peccata 
sua. A. 

45. factae sunt mihi lacrymae meae panis die ac nocte, 
dum dicitur mihi quotidie: ubi est deus tuus? et quia non 
possum ostendere deum meum, quasi inane sequan insulta- 
tur mihi .... et si videt, qui potest, numquid oculis 
videt? A. 

46. adhuc dicitur: vana praedicant christiani: adhuc 
dicitur: inanis est resurrectio mortuorum. A. — sequitur: 
memor esto improperiorum tuorum, illorum scilicet, quae su- 
perius dicta sunt : iam non est propheta, et nos non cognos- 
cet amplius. G. 

PSALM LXXIV. 

1. Quid est, ne corrumpas? quod promisisti, exhibe. 
sed quando? in finem. A. 

2. noli antequam confitearis invocare: confitere et in- 
voca .... Gonfitendo enim mundas templum, quo veniat in- 
Yocatus. confitere et invoca. A. 

3. confessus exinanivit se malis, invocans implevit se 
bonis, enarrans eructuavit, quo se implevit. A. 

4. dicit in illo ista et corpus eins: non enim sine illis 
iudicabit .... totus Christus dicit, id est, caput et corpus 
in sanctis. A. 

5. si defluxit terra, unde defluxit, nisi peccatis? . . . 
cupiditate enim inferiorum quisque peccat: sicut roboratur 
caritate superiorum, sie deficit et quasi liquescit cupiditate 
inferiorum. A. 

6. expositio est consequens, non additio. A. 

7. columnas apostolos dicit .... et quid essent illae 
columnae, nisi ab illo firmarenturP quia quodam terrae 
motu etiam ipsae columnae mutaverunt, in passione domini 
omnes apostoli desperaverunt. ergo columnae illae, quae 
passione domini mutaverunt, resurrectione firmatae sunt. A. 

8. non audierunt. olim enim nobis dictum est: non 
audivimus, lapsi sumus, mortales facti, mortales geniti: de- 
fluxit terra. A. 

9. si fecistis iniquitatem per cupiditatem, nolite eam 



PSALM LXXIV., LXXV. 203 

defendere per elationem: confitemini, si fecistis. qui enim 
non Gonfitetur, et iniquus est exaltat cornu. A. 

10. quid solent homines dicereP . . . vere curat, quid 
agatur in terra? tam multi ioiqui redundant felicitatibus, 
innocentes premuntur laboribus .... unde argumentatur 
adversus deumP quia non potest dicere: iustus sum, quid 
putamus eum dicere ? sunt peiores iniqui, et tarnen ista non 
patiuntur. A. 

11. ubique praesens est. quo te auferes ab oculis dei, 
ut in parte aliqua loquaris, quod ille non audiat? dic^ quid- 
quid vis adver^s deum .... vade in medium populorum, 
ubi tibi submurmures .... spiritus dei replevit orbem terra- 
rum. A. 

12. quia vero deus iudex est, non homo, noli illum 
expectare de locis. A. 

13. humiliat superbum, exaltat humilem .... intelle- 
gamus duos populos Judaeorum et gentium. A. 

14. calix vini meri plenus mixto videtur mihi esse lex, 
quae data est Judaeis, et omnis illa scriptura veteris quod 
dicitur testamenti, ibi sunt pondera omnium sententiarum. A. 

16. nam ibi novum testamentum absconditum latet tam- 
quam in faece corporalium sacramentorum. circumcisio car- 
nis magni sacramenti res est, et intellegitur inde circumcisio 
cordis. templum illud Jerusalem magni sacramenti res est, 
et intellegitur ex eo corpus domini. terra promissionis in- 
tellegitur regnum caelorum, sacrificium victimarum et peco- 
rum magnum habet sacramentum: sed in omnibus illis ge- 
neribus sacrificiorum intellegitur unum illud sacrificium et 
unica victima in cruce dominus. A. 

17. inclinavit ex hoc in hunc: id est, a iudaico populo 
in gentilem populum. quid inclinavit? legem, eliquatus 
est inde spiritalis intellectus. A. 

18. verumtamen faex eins non est exinanita, quia 
omnia sacramenta carnalia apud Judaeos remanserunt. A. 

20. id est, Christus cum corpore suo: in saeculum gau- 
debo, psallam deo Jacob: promissione illa futura in fine, de 
qua dicitur: ne corrumpas. A. 

21, 22. cornua peccatorum , dignitates superborum: 
cornua iusti, munera Christi. A. 

PSALM LXXV. 

2. Et ait illis Pilatus: regem vestrum crucifigam? et 
illi: nos non habemus regem nisi Caesarem .... Judaea 
confessio interpretatur. A. 

3. quis enim dicitur Israel? vLdens deum .... illi 
ergo digni sunt Israel dici, qui meruerunt Christum intellegere 



204 DIE QUELLEN. 

deum in came positum. A. — quomodo sibi istud nomen 
rationabiliter vendicare possunt, qtii deum non agnoscentes 
tamqaam hominem crucifigere decreyerunt .... amiserunt 
ergo et istud nomen. C. 

4. quomodo enim non cum illo litigas, qui, quod Uli 
displicet, laudas? . . . litigas cum deo, non fecisti illi locum 
in corde tuo: quia in pace locus eins .... incipite adiungi 
deo. quomodo ? ut hoc vobis displiceat, quod et illi dis- 
plicet .... Sion interpretatur contemplatio. quid est con- 

templatio? contemplabimur enim deum facie ad faciem 

habitatio eins in Sion, id est, in contemplat^ne quadam et 
speculatione facta est habitatio eins in Sion. A. 

5. in te ex teipso est flagellum tuum: sit rixa tua te- 
cum. sie yindicatur in rebellem ad versus deum, ut ipse sibi 
sit bellum, qui pacem noluit habere cum deo .... noD 
dixit apostolus: non sit peccatum in vestro mortali corpore, 
novit enim, quia quamdiu mortale est, est ibi peccatum. sed 
quid ait? non ergo regnet peccatum in vestro mortali cor- 
pore, quid est non regnet? ipse exposuit: ad obediendum, 
inquit, desiderüs eins. A. 

6. qui sunt montes aeterniP quos ipse fecit aeternos; 
qui sunt montes magni, praedicatores veritatis. A. 

7. contemserunt homines vitam praesentem, et amave- 
runt vitam futuram, illuminati per montes illuminatos. insi- 
pientes autem corde conturbati sunt. A. 

8. amaverunt praesentia, et dormierunt in ipsis prae- 
sentibus ; et sie illis facta sunt ipsa praesentia deliciosa — 
venerunt in hanc vitam, et per cupiditates temporales quasi 
obdormierunt hie, et exceperunt illos divitiae et vanae pom- 
pae volaticae et transierunt: non intellexerunt quantum inde 
boni posset fieri. nam si nossent aliam vitam, illic sibi the- 
saurizarent, quod hie erat periturum .... dormierunt in 
cupiditatibus suis, delectat illos, transit somnus iste, transit 
vita ista, et nihil inveniunt in manibus suis. A. 

9. qui sunt, qui adscenderunt equos? qui humiles esse 
noluerunt .... quia dives es, adscendisti; increpat deus, et 
dermis. A. 

10. tunc enim dicit, id est, tempore iudicii. C. 

11. hi tremefient, cum audierint ite in ignem aeternum 
.... quiescunt enim a malis operibus, sed in supplicio non 
quiescunt, quippe qui aeterna flamma cruciandi sunt. C. 

12. non tantum oxsurget ad iudicium, sed etiam exsur- 
get ad hoc, ut salvos faciat omnes mansuetos terrae, de 
quibus dictum est: beati mites. R. — et ne iudicium illud 
ad solam damnationem malorum crederes esse faciendum, 
addidit, ut salvos faceret omnes quietos terrae. C. 



PSALM LXXV., LXXVI. 205 

13. prima cogitatio, posteriores reliquiae cogitationis 
. . . . quae erant reliquiae cogitationis? quando ait: et pec- 
catum meum ante me est 'semper. A. — reliquiae cogita- 
tionum sunt, post effusas lacrymas et assiduam contritionem 
cordis^ praeteritorum criminum recordata pernicies. C. 

14. melius est non vovere, quam post votum non sol- 
vere. R. 

15. qui altari eins munera reddere catholica institutione 
festinant. G. 

16. Spiritus enim principum superbi sunt Spiritus .... 
ergo Uli omnes humiles sint necesse est. A. 

17. audi apostolum regentem terram: non sie pugillor, 
quasi aerem verberans, sed castigo corpus meum et in ser- 
vitutem redigo. A. 

PSALM LXXVI. 

1. Idithun interpretatur transiliens eos, Asaph inter- 
pretatur congregatio. loquitur hie ergo congregatio transi- 
liens, ut perveniat ad finem, qui est Christus Jesus, quae 
sint itaque transilienda, ut ad illum finem pervenire possimus, 
ubi iam quod transiliamus non habebimus, psalmi textus ipse 
demonstrat. A. 

2. et vox mea ad deum, subaudiendum pervenit. C. 
— quisquis ergo pro alia re qualibet clamat ad dominum, 
nondum est transiliens .... ad illum clamare non cessave- 
runt, et tamen dominum non invocaverunt. quid est, domi- 
num non inyocaveruntP dominum in se non vocaverunt. A. 

3. deum exquire. non per deum aliud, sed ex tribula- 
tione deum, ut ad hoc deus removeat tribulationem, ut secu- 
rus inhaereas deo. in die tribulationis meae deum exquisivi, 
non aliud aliquid, sed deum exquisivi .... quomodo enim 
non sit tribulatio vita ista, rogo voa? quomodo non sit tri- 
bulatio, quae dicta est tota tentatio? habes scriptum in 
libro Job : numquid non tentatio est vita humana super ter- 
ram ? ipsa vita tentatio est. A. 

4. quid est, manibus meis? opetibus meis. A. 

5. quid est nocte? in hoc saeculo. A. 

6. nolite facere iustitiam vestram coram homnibus. A. 

7. ille re vera non decipitur, cui promissa complen- 
tur. C. 

8. tantum taedium hie me occupavit, ut contra omnem 
consolationem clauderet se anima mea .... percussus ergo 
scandalis abundantibus quasi multis vulneribus, clausit se 
contra humanam consolationem. A. 

10. quid est garrivi? laetatus sum, exsultavi loquendo. 



206 DIE QUELLEN. 

garruli enim proprie dicuntur, qui a vulgo verbosi appeüan- 
tur, accedente laetitia, nee valentes nee volentes tacere. A. 
— exereitatus sum et defecit paulispcr spiritus meus. exer- 
citatum se dieit in illa eonteinplatione divina, eum tractaiet, 
qua sapientia cuneta disponat. C. 

12. plus illi me vigilaverunt ad deeipiendum, quam ego 
ad eustodiendum me .... qui sunt enim isti inimici, nisi 
illi, de quibus dieit apostolus: non est vobis eoUuctatio ad- 
versus earnem et sanguinem, sed adversus prineipatus et 
potestates, et rectores mundi tenebrarum harum. A. 

13. conturbatus ergo, ne in eius garrulitate inimici 
anticipantes vigilias, ealumnias quaererent et invenirent, non 
est loeutus. A. 

15. dieit enim, quare turbatus est: quoniam dies cogi- 
tavit antiquos, Adae videlieet, quibus humanum genus pec- 
eatis tenebatur obnoxium. C. 

16. anni, de quibus alio loco scriptura dieit deo: . . . 
et anni tui non deüeient. A. 

18. eoepit intus garrire seeurus, ubi solus in silentio 
eogitat annos aeternos. A. 

19. serutabatur iste spiritum suum, et eum ipso spiritu 
suo loquebatur. A. 

20. numquid deus in aeternum proiiciet genus huma- 
num. C. 

23. hine ergo praenuntiabat misereri deum, quia eius 
praevidebat adventum. C. 

25. iam seipsum transiliens quid dixit? A. 

27. dextera enim exeelsi Christus est dominus, per 
quem sie sumus eommutati, ut de conditione servili mere- 
amur etiam eius filii nuneupari. C. — modo me eoepit mu- 
tare exeelsus, modo eoepi aliquid, ubi seeurus sira, modo 
intravi aliquani aulam gaudiorum, ubi nullus timeatur ini- 
mieus. A. 

28. quia memor ero ab initio mirabilium tuoriun; utique 
quae humano generi pius miserator indulsit. primum quod 
Adam feeit ad imaginem et similitudinem suam : deinde quod 
oblationem Abel iusti suseeperit: quod in area Noe erescentn 
diluvio in mysterium eeelesiae animalia diversa salvaverit; ut 
Abraham filium suum offerente, typum sui adventus eaelesti 
pietate monstraverit. C. 

30. ego sum, inquit, via, veritas et vita. A. 

33. si ergo virtus dei Christus, notum feeit Christum 
in populis. A. 

34. braehio tuo, hoe est, virtute tua. A. 

35. per Joseph alium populum intellegi voluit, gentium 
populum intellegi voluit. A. 



PSALM LXXVI., LXXVII. 207 

36. quid sunt aquaeP populi .... supra autem dix 
erat, uotam fecisti in populis virtuteni tuam. A. 

37. ideo mutatae sunt, quia timuerunt. A. 

38. quid profundius humana conscientia? A. 

39. in laudibus dei, in confessionibus peccatorum, in 
hymnis et canticis, in orationibus multitudo sonitus aqua- 
rum. A. 

40. denique apostoli relinquentes Judaeos ierunt ad 
gentes .... praedicando Christum. A. 

41. verba enim evangelistarura sagittae fuerunt . . . . 
non in auribus remanserunt, sed corda transfixerunt. A. 

42. orbis terrarum est rota. A. 

43. nubes illae in rota circumierunt orbem terrarum, 
circumierunt tonando et coruscando, abyssum commoverunt, 
praeceptis tonuerunt, miraculis coruscaverunt. A. 

44. terra, id est, omnes, qui habitant in terra. A. 

45. id est, in gentibus praedicatur Christus tuus. A. 

46. hoc est, in populis multis. A. 

47. nescio, quos tetigit, et mirum, nisi et ipsos Judaeos 
. . . . qui adhuc dicunt: nondum venit Christus. A. 

48. expulerunt Christum .... remansit foris ingrata 
multitudo. A. 

PSALM LXXVII. 

1. Psalmus iste ea continet, quae in veteri populo acta 
narrantur: recentior autem et posterior populus admonetur, 
ut caveat, ne sit ingratus beneficiis dei eiusque in se provo- 
cet iracundiam, cuius obedienter et fideliter debet suscipere 
gratiam. A. 

4. omnia autem haec in figura contingebant illis .... 
quas autem figuras dixit apostolus, eas dicit iste psalmus, 
quantum existimare possumus, parabolas et propositiones. A. 

5. dominus superius loquebatur .... quid est ergo, 
quod nunc repente homo loquitur? iam enim hominis verba 
sunt . . . . audita enim sunt- in veteri testamento, quae 
cognoscuntur in novo .... et patres nostri, Moyses et pro- 
phetae, narraverunt nobis. A. 

6. haec est nostra generatio, in qua nobis donata est 
regeneratio. A. 

7. ordo verborum est: et patres nostri narraverunt nobis, 
annuntiantes laudes domini. A. 

8. nam quod est, suscitavit testimonium, hoc est, legem 
posuit, et quod est in Jacob, hoc est in Israel, nam sicut ista 
duo nomina hominis unius, ita lex et testimonium duo sunt 
nomina rei unius. A. 



208 DIE QUELLEN. 

11. ut cognoscat generatio altera, quod illa non cogno- 
vit. A. 

12, 13. nam Uli, qui nati sunt, non exsurrexerunt, quia 
non sursum cor, sed in terra potius habuerunt. cum Christo 
enim exsurgitur. A. 

15. non suam iustitiam iusti volunt constituere. A. 

16. et non obliviscantur operum dei, magnificando sci- 
licet et iactando opera sua, tamquam ipsi faciant, cum deus 
sit, qui operatur in eis, qui bona operantur. A. 

18. nee fiant sicut patres eorum. ne murmurent, sicut 
murmuraverunt quidam in deserto, et perierunt. Br. 

21. nam quid est aliud tendere arcum et mittere et 
converti in die belli, nisi adtendere et promittere in die audi- 
tionis et deserere in die tentationis; armis quasi proludere, 
et' ad horam certaminis noUe pugnare. A. — miserunt sa- 
gittas, quando admonente Moyse dixerunt: quaecunque locu- 
tus est dominus deus noster, faciemus et audiemus. conversi 
sunt autem in die belli, quando Aaron dixerunt: fac nobis 
deos, quos adoremus. C. 

22. repetitio est superioris sententiae cum quadam eins 
expositione. hoc enim appellavit legem eins, quod supra 
dixerat terftamentum dei. A. 

24. accipimus patres Moysen et Aaron. A. 

29. peccare ei, id est, non credere. A. 

30. nee aliud quam siccitatem significat. utrum in illa 
eremi siccitate, an potius in sua? quia licet bibissent de 
petra, non ventres sed mentes aridas habebant. A. 

31. sie enim dicimus aegrotis dari escas propter animas 
in corpore retinendas; non quia pabulum sit animarum, sed 
quia per ipsas videtur in hac vita vigor corporis contineri. C. 

35. distulit vindictam. C. 

40. panis ergo angelorum bene dicitur Christus: quia 
re Vera ipsius laude pascuntur. C. 

50. plurimos eorum, vel sicut nonnuUi Codices habent, 
pingues eorum .... quid aliud intellegendi sunt pingues 
eorum, nisi superbia praevalentes. A. 

51. erant.illic etiam electi, quorum fidei non compara- 
batur generatio prava et amaricans. impediti sunt autem, 
ne aliquid eis prodessent. A. 

55. non propter aeternam vitam, sed vaporem citius 
finire metuentes. quaerebant ergo eum, non utique iis, quos. 
occiderat, sed qui exemplo eorum occidi timebant. A. 

59. sie ergo et in hoc tempore reliquiae per electionem 
gratiae salvae factae sunt .... quia etiam illud remisit, 
quod ab eis unicus filius eins occisus est. A. 



PSALM LXXVII. 209 

66. de manu tribulantis, id est, de potestate Pharaonis 
et principum Aegyptiorum. E. 

67. Tanis hjimile mandatum diximus interpretari. C. 

68. manationes aquarum, sicut nonnulli melius intelle- 
gunt, quod graece scriptum est ra n/ußgrj/nuru^ quas latine 
scaturigines dicimus, ab imo aquas ebullientes. föderunt enim 
Aegyptii, et sanguinem pro aquis invenerunt. A. 

69. misit in eos muscam caninam. C. 

70. rubigo occulte nocet, quam etiam aeruginem non- 
nulli interpretati sunt. A. 

72. notandum est autem, quod hae tres plagae, id est, 
aerugo, pruina et ignis, quas hie dixit, in exodo penitus non 
legantur . . . .pro istis vero tribus aliae ibi tres sunt posi- 
tae, sciniphes, ulcera et tenebrae. C. 

73. utitur ergo deus angelis malis non solum ad punien- 
dos malos .... verum etiam ad probandos et manifestandos 
bonos, sicuti fecit in Job. quod autem pertinet ad istam 
materiam corporalem visibilium elementorum, puto, quod ea 
possunt uti angeli et boni et mali .... in libro autem fide- 
lissimo legimus diabolum potuisse etiam de caelo ignem im- 
mittere, ad sancti viri tantum pecorum numerum mirabili et 
horrendo impetu consumendum (vgl. Job 1, 16) ... . quae 
cum ita sint, si per angelos malos deus illas piagas inflixit 
Aegyptiis, numquid audebimus dicere, et aquam in sanguinem 
per eosdem angelos versam, et ranas per eosdem angelos 
factas, quorum similia etiam magi Pharaonis veneficiis suis 
facere potuerunt; ut angeli mali ex utraque parte consiste- 
rent, hinc illos affligentes* inde fallentes .... non audeo 
dicere. unde enim sciniphes facere magi Pharaonis minime 
potuerunt? an quia hoc permissi ipsi angeli mali non sunt? 
. . . verumtaraen quantum nostrae intentioni scriptura divina 
moderatur, malis poenas irrogari et per bonos angelos, sicut 
Sodomitis, et per malos angelos, sicut Aegyptiis, legimus: 
iustos vero corporalibus poenis per bonos angelos tentari et 
probari, non mihi occurrit. quod vero pertinet ad praesen- 
tem psalmi huius locum, si ea, quae mirabiliter de creaturis 
facta sunt, malis angelis tribuere non audemus: habemus, 
quod eis tribuere sine dubitatione possumus, mortes pecorum, 
mortes primitivorum, et illud maxime, unde religata sunt 
omnia, obdurationem cordis iHorum, ut populum dei noUent 
dimittere. A. — per bonos enim angelos Sodomam subver- 
tit et Gomorrham, quos Abraham et Loth suscipere suis hos- 
pitiis -meruerunt .... iusti quoque tentati sunt a diabolo, 
ut Job. C. 

75. Cham quippe fuit pater Chanaam, cuius posteritas 
terram ipsam possedisse cognoscitur. C. 

t^F.xxix. 14 



210 DIE QUELLEN. 

77. dicit apostolus, qui eruit nos de potestate tenebra- 
rum, et transtulit in regnum iilii caritatis suae : cuius rei 
populus iste figuram gerebat, cum esset erutus de potestate 
Aegyptioruni , et translatus in regnum terrae promissionis 
fluentis lac et inel .... tanto fit hoc melius, quanto interius, 
ubi eruti de potestate tenebrarum in regnum dei mente trans- 
ferimur, et secundum pascua spiritalia efficimur oves dei 
ambulantes in hoc saecuio velut in deserto, quoniam nemini 
est fides nostra conspicua. A. 

78. nee timere debemus. si enim deus pro nobis, quia 
contra nos? A. 

79. et inimicos nostros operuit mare, abolevit in bap- 
tismo remissione peccatorunL A. 

80. significat enim Sion montem. C. — et induxit eos 
in montem sanctificatiouis suae; quanto melius in sanctam 
ecclesiam? A. 

81. quanto est ecclesia sublimior, quam adquisivit 
Christus ? A. 

82. a facie fidelium suorum. nam quodam modo gentes 
sunt gentilium errorum maligni spiritus. A. 

83. et in nobis omnia operatur unus atque idem spiritus, 
dividens propria unicuique, prout vult. A. 

84. disserendum puto, ut ad caelestem gloriam, unde 
peccantes angeli eiecti atque deiecti sunt, per Christi gratiam 
subvehamur. A. 

88. in idololatriam eos prosiluisse significat. A. 

90. id est, advertit et vindicavit. A. 

92. illam gestam commemorat, quando victi sunt ab 
AUophylis, tempore Heli sacerdotis .... cum ergo digni 
non essent, in quibus habitaret, cur non repelleret taber- 
naculum, quod utique non propter se instituerat, sed propter 
ipsos, quos iam iudicabat indignos, in quibus habitaret. A. 

98. illud tempus memorat, quando AUophylis Hebraei 
victi sunt, et caedibus eorum direptionique patuerunt, qua- 
propter virtutem et pulchritudinem significat arcam testa- 
menti, per quam sibi inter gentes videbantur invicti. A. 

95. ignem hie iram bellantium debemus advertere. C. 

96. ceciderunt enim in gladio filii Heli, quorum unius 
uxor viduata, et mox in partu mortua, propter eandem per- 
turbationem plangi non potuit honore funeris (vgl. 1. Keg. 
4, 19). A. — sacerdotes quoque illorum Ophni et Phinees, 
filii Heli, ceciderunt in gladio Philistinorum. B. ■ — sacer- 
dotes eorum, scilicet Ophni et Phinees, filii Heli. H. - 

97. videtur enim dormire, quando populum suum dat 
in manus eorum, quos odit, ubi eis dicatur: ubi est deus 



PSALM Lxxvn. 211 

tuus? . . . nullus hoc de deo dicere audet, nisi spiritus 
eius. A. 

98. illos utique, qui gaudebant, quod arcam eius capti- 
vare potuerunt, percussi enim sunt in sedibus suis, quod eius 
poenae signum mihi videtur, qua quisque eruciabitur, si in 
posteriora respexerit, quae, sicut apostolus, aestimare debet 
ut stercora. qui enim sie suseipiunt testamentum dei, ut vetere 
vanitate non se exuant, similes sunt hostilibus populis, qui 
arcam testamenti captivatam iuxta sua idola posuerunt .... 
arca autem domini manet in aeternum, secretum scilicet testa- 
menti regnum caelorum, ubi est aeternum verbum dei. sed 
illi, qui posteriora dilexerunt, ex ipsis iustissime crucia- 
buntur. A. 

99. quia nullus alter taliter punitus est. C. 

100. eos potissimum nominavit, qui clarioribus meritis 
videbantur excellere, nam Joseph pavit in Aegypto patrem 
et fratres suos, et impie venditus merito pietatis, castitatis, 
sapientiae, iustissime sublimatus est ; et Ephraem maiori fratri 
avi sui Jacob benedictione praelatus est: et tamen deus re- 
pulit tabernaculum Joseph, et tribum Ephraem non elegit. 
ubi per haec praeclari meriti nomina, quid aliud, quam Uni- 
versum populum illum vetusta cupiditate a domino terrena 
praemia requirentem, repulsum et reprobatum intellegimus ; 
electam autem tribum Juda, non pro meritis ipsius Judae? 
longe quippe maiora sunt merita Joseph, sed per tribum Juda, 
quoniam inde exstitit Christus secundum carnem, novum po- 
pulum Christi illi populo veteri praelatum scriptura testatur, 
aperiente domino in parabolis os suum. iam inde etiam quod 
sequitur: montem Sion, quem dilexit, ecclesiam Christi melius 
intellegimus, non propter praesentis temporis beneficia car- 
nalia deum colentem, sed futura et aeterna praemia oculis 
fidei longe speculantem: nam et Sion speculatio interpre- 
tatur. A. 

101. in terra tamen, id est, in hominibus sanctis sub 
aeternitate probatur esse fundata, sicut in evangelio Petro dic- 
tum est: tu es Petrus, et super hanc petram aedificabp ec- 
clesiam meam. C. — unicornui recte intellegüntur, quorum 
firma spes in unum illud erigitur. A. 

102. et elegit David, quo nomine Christum significavit. 
addidit servum suum, non filium suum. immo vero hinc ag- 
noscamus, non patri coaeternam unigeniti substantiam, sed 
formam servi susceptam ex semine David. A. 

103. Jesus ab hominibus ad homines , a Judaeis ad 
gentes, tamen secundum parobolam ab ovibus ad oves ab- 
latus atque translatus est .... ac per hoc in Judaea, quae 

14* 



212 DIE QUELLEN. 

modo in terra est, non est modo Christus: ablatus est inde, 
nunc gentium greges pascit. A. 

104. quid illo innocentius, qui ullum peccatum, non so- 
lum a quo vinceretur, sed etiam quod vinceret, non habe- 
bat? A. 

105. yidetur mihi eam dixisse intellegentiam, quam ipse 
facit in credentibus .... recte anima fidelis dicere potest, 
intellegere me facito, et perscrutabor legem tuam. A. 

PSALM LXXVIII. 

1. Asaph synagoga inteipretetur, quae est congregatio. 
A. — est ergo et iste psalmus totus in lamentatione positus, 
sicut et septuagesiinus tertius .... Maccabaeorum nobis pri- 
mus liber insinuat Antiochum regem, cum Hierosolymam ve- 
nisset, hostiliter civitate opibus enüdata, in templo dei idola 
posuisse. C. 

2. dicitur ergo tamquam praeteritum, quod in spiritu 
videbatur esse futurum .... qua loquendi consuetudine etiam 
illud est prophetatum de domini passione : dcderunt in escam 
meam fei. A. ^ 

3. de Antiocho in Maccabaeorum libro legitur: iussit 
coinquinari sancta et sanctum populum Israel, iussit aedificari 
aras et templa et idola, ut immolarent carnes suillas. C. — 
hoc itaque templum persecutores in his utique polluerunt, 
quos ad negandum Christum terrendo vel cruciando coege- 
runt, atque ut idolis supplicarent vehementer instando fece- 
runt. quorum multos poenitentia reparavit. A. 

4. in custodiam pomorum quod dictum est, desertionem 
intellegendam existimo, quam fecit vastitas persecutionis : id 
est, velut custodiam pomorum, quia deseruntur pomorum 
custodiae, cum poma transierint. A. 

6. copiam sceleratae caedis ostendit, ut non solum intra 
urbem, verum etiam circa muros civitatis tantum provenisset 
exitium. C. 

8. ita dictum est, ac si diceretur, noli domine irasci in 
finem. A. 

9. nomine irae intellegitur vindicta iniquitatis, nomine 
zeli exactio castitatis, ne anima legem domini sui contemnat, 
et a deo suo fornicando dispereat. A. 

12. non ait, praeteritarum, quae possent esse etiam re- 
ceutiores, sed antiquarum, hoc est, a parentibus venien- 
tium. A. 

13. anticipent utique ad iudieium tuum. A. 

14. non habemus, quod possimus eifere iustitiae. C. 

15. cum vero adiuvari nos vult, nee ingratus est gratiae, 
nee toUit liberum arbitrium. A. 



PSALM LXXVIII., LXXIX. 213 

16. propter gloriam nominis tui domine libera nos: ut 
qui gloriatur, non in seipso, scd in domino glorietur. A. 

17. non propter nos: nam quid aliud merentur peccata 
nostra, quam debita et digna supplicia. A. 

18. pereunt, qui de deo vero desperaverint, putantes 
eum vel non esse, vel suos non adiuvare nee eis esse propitium. A. 

19. hie est subaudiendum vindicta .... celeritatem po- 
stulat ultionis. C. — haec quidem, ut diximus, prophetatio 
est, non optatio. A. 

20. compedes sunt infirmitas et corruptibilitas corporis, 
quae aggravant animam. A. 

21. in diversis enim passionibus constituti orabant pro 
ecclesia, ne infructuosus esset posteris sanguis illorum, ut do- 
minica seges, unde inimici eam putabant perituram, inde fe- 
racius pullularet. A. 

22. in Sinus eorum dicit, utique nunc in occultis .... 
homo namque cum datur in reprobum sensum, in interiore 
sinu accipit suppliciorum meritum futurorum. A. 

24. id est, usque in finem saeculi. A. 

25. in futuro, saeculo cum videbimus eum sicuti est, 
cui deinceps annuntietur, non erit. A. 

PSALM LXXIX. 

1. Cantatur hie de adventu domini et salvatoris nostri 
Jesu Christi et de vinea eins, sed cantat ille Asaph, quan- 
tum apparet illuminatus atque correctus, cuius nomine nostis 
significari synagogam. denique titulus psalmi est: in finem, 
pro his qui immutabuntur : utique in melius, quoniam Chri- 
stus finis legis ideo venit, ut immutet in melius, et addit, 
testimonium ipsi Asaph. bonum testimonium veritatis .... 
concludit autem titulus psalmi : pro Assyriis. Assyrii inter- 
pretantur dirigentes. iam ergo non sit generatio, quae cor 
non direxit suum, sed generatio iam dirigens. A. 

2. invocatur, ut veniat, desideratur, ut veniat; ergo diri- 
gentes inveniat. A. 

3. Joseph fidelem populum debemus advertere .... 
rogat, ut beneficio sanctae incarnationis appare\t. C. 

4. appare, inquam, coram gente Judaeorum, coram po- 
pulo Israel, ibi enim Ephraem, ibi Manasses, ibi Beniamin. A. 

6. aversi enim sumus a te, et nisi tu convertas, non 
convertemur. A. 

8. iam servi tui: irascebaris in orationem inimici tui, 
adhuc irasceris in orationem servi tui? . . . ita plane iras- 
ceris, ut pater corrigens, non ut iudex dajnnans. A. 

9. apostolum audi: fidelis deus, qui non vos permittit 
tentari supra quam potestis ferro, ipsa est mensura pro vi- 



214 DIE QUELLEN. 

ribus tuis: ipsa est mensura, ut erudiaris, non ut oppri- 
maris. A. 

10. de Asaph eleeti sunt, qui irent ad gentes et prae- 
dicarent Christum, et diceretur eis : quis est iste novorum dae- 
moniorum annuntiator? A. 

11. quem praedicabant ? mortuum resurrexisse Christum 
.... contradicebatur, sed contradictor vincebatur .... ibi 
tamen magna flamma, ibi martyres cibati de pane lacrimarum 
et potati in lacrimis, sed in mensura, non amplius quam po- 
terant ferre. A. 

12. repetitur versus, quem iam superius ante hos tres 
posuisse monstratur. C. 

13. Amorrhaei, Cethaei, Jebusaei, Gergesaei et Evaei. 
quibus expulsis et victis introductus est populus ex Aegypto 
liberatus. A. 

14. gens autem Judaea usque ad mare,. et usque ad 
flunien regnavit. usque ad mare : apparet in scriptura, quod 
mare ibi vicinum sit. et usque ad flumen Jordanem. trans 
Jordanem enim aliquid Judaeorum collocatum est, intra Jor- 
danem autem tota gens .... non autem a mari usque ad 
mare, et a flumine usque ad terminos orbis terrae; illa iam 
perfectio vineae est, de qua hie praedixit : viam fecisti in con- 
spectu eins, et plantasti radices eins, et implevit terram . . . . 
initium vis audire ? usque ad mare et usque ad flumen. finem 
vis audire? dominabitur a mari usque ad mare, et a flumine 
usque ad terminos terrae : hoc est implevit terram. A. 

15. videamus ergo testimonium Asaph, quid factum est 
primae vineae, quid est expectandum secundae vineae . . . . 
montes dei, omnes sanctos prophetas, patriarchas. A. 

17. quid est, viam transeuntes ? temporaliter domi- 
nantes. A. 

18. singularem autem forum, Titum eins filium (i. e. 
Vespasiani) C. — de silva, de gentibus .... quid est sin- 
gularis ferus? . . . hoc enim dicit omnis superbus: ego sum, 
ego sum, et nemo. A. 

19. quamvis haec facta sint, convertere vero. A. 

21. magnum firmamentum : aedifica, quantum potes. 
fundamentum enim aliud nemo potest ponere, praeter quam 
quod positum est, quod est Christus Jesus. A. 

22. peccata; ab increpatione vultus eins peccata perie- 
runt .... omnia peccata duae res faciunt in homine, cupi- 
ditas et timor .... proponitur praemium, ut pecces, id est, 
quod te delectat, facis propter quod cupis. sed forte non in- 
duceris donis, terrqris minis, facis propter quod times .... 
itaque, fratres mei, ad omne recte factum amor et timor ducit : 
ad omne peccatum amor et timor ducit. ut facias bene, amas 



PSALM LXXIX., LXXX. 215 

deurn, et times deum : ut autem facias male, amas mundum 
et times mundum . . . . ac per hoc sicut omnia iusta opera 
bono timore et bono amore fiunt: sie malo amore et malo 
timore omnia peccata committuntur. A. 

23. ostendat se misericordia tua, fac bene cum vinea 
tua, perfice illam. A. 

24. nam prius amabamus terram, non te . . . . innova- 
bis nos, vitam interioris hominis dabis nobis. A. 

PSALM LXXX. 

1 . Accipite torcularia mysterium ecclesiae , quod nunc 
agitur. in torcularibus animadvertimus quaedam tria, pres- 
suram, et de pressura quaedam duo, unum recondendum, 
alterum proiiciendum. fit ergo in torculari conculcatio, tribu- 
latio, pondus: et in his oleum eiiquatur occulte in gemel- 
larium, amurca publice per plateas currit .... videtur enim 
mihi, quoniam bapti/atis loquitur. qüinto enim die deus ex 
aquis creavit animalia: quinto die, id est, quinta sabbati .... 
videte ergo vos, in quibus iam produxerunt aquae reptilia 
animarum vivarum. vos enim ad torcularia pertinetis: et in 
vobis^ quos produxerunt aquae, aliud eiiquatur, aliud proii- 
citur. sunt enim multi non digne viventes baptismo, quod 
perceperunt. quam multi enim baptizati hodie circum im- 
plere, quam istam basilicam maluerunt? A. 

2. vos, qui oongregati estis hodie, vos hodie Asaph 
domini, siquidem vobis canitur psalmus. A. 

3. exsultant alii deo suo ventri suo, exsultate vos deo 
vestro adiutori vestro .... quidquid verbis explicare non 
poteritis, non ideo tarnen ab exsultatione cessetis: quod pote- 
ritis explicare, clamate, quod non potestis, iubilate. A. 

4. dicit quodam loco apostolus Paulus reprehendens et 
dolens, quod nemo illo communicaverit in ratione dati et 
accepti. quid est in ratione dati et accepti, nisi quod alio 
loco aperte exposuit: si nos vobis spiritalia seminavimus, mag- 
num est, si nos vestra carnalia metamus? et verum est, 
quod tympanum, quod de corio fit, ad carnem pertinet. psal- 
mus ergo spiritalis est, tympanum carnale .... si ergo avidi 
estis in spiritalibus accipiendis, devoti estote in carnalibus 
erogandis. A. 

5. psalterium lignum illud concavum, unde canorae 
cordae redduntur, in superiore parte habet, deorsum feriuntur 
cordae, ut de super sonent. in cithara vero haec eadem con- 
cavitas ligni partem inferiorem tenet: tamquara illud sit de 
caelo, hoc de terra, caelestis enim est praedicatio verbi dci 
.... hoc alio modo dictum est, quod supra, accipite psal- 



^ 



216 DIE QUELLEN. 

mum et date tympanum: hie pro psaimo psalterium, pro 
tympano cithara posita est. A. 

6. tuba canite, hoc est, clarius et fidentius praedicate, 
ne terreamini: sicut ait propheta quodam loco: exclama et 
exalta sicut tuba vocem tuam .... praeceptum erat, ut in 
initio mensis tuba caneretur .... initium enim mensis nova 
luna est: nova luna nova vita est. A. 

7. praeceptum fuerat inter alia Judaeis, ut a prima die 
septimi mensis septem diebus tuba caneaent; quod hodieque 
carnaliter faciunt, non intellegentes, ideo fuisse iussum, quo- 
niam spiritus sancti gratia septiformis baptizandis erat toto 
orbe praedicanda. C. 

8. dicit causam, quare debeant tuba canere: quia lex 
data est per Moysen in israelitico populo. qua cognita nuUus 
peccare debuisset. iudicium autem deo Jacob, id est, deo 
christianorum. ipse enim rationalem creaturam caelesti veri- 
tate iudicavit, sicut in evangelio ait: pater non iudicat quem- 
piam, sed omne iudicium dedit filio. C. — in iudicium, inquit, 
veni in hunc mundum, ut qui non vident, yideant, et qui 
vident, caeci fiant .... hoc agit mysterium torcularis, ut 
qui non vident, videant, et qui vident, caeci fiant. A. 

9. Joseph interpretatur augmentatio. meministis, nostis 
Joseph in Aegyptum venditum, Christus ad gentes transiens. 
ibi Joseph post tribulationes exaltatus, et hie Christus post 
passionem martyrum glorificatus. ergo ad Joseph magis gentes 
pertinent: et ideo augmentatio, quia multi filii desertae, magis 
quam eins, qui habet virum .... videte et hie significari 
quintam sabbati: quando exiit de terra Aegypti Joseph, id 
est, populus multiplicatus per Joseph, per mare rubrum tra- 
iectus est ... . nihil aliud tune in figura portendebat tran- 
situs populi per mare, nisi transitum fidelium per baptismum 
.... nihil ergo aliud significabat transitus populi per mare, nisi 
saoramentum baptizatorum, nihil aliud insequentes Aegyptii, 
nisi abundantiam praeteritorum delictorum. videtis eviden- 
tissima sacramenta: premunt Aegyptii, urgent, instant ergo 
peccata, sed usque ad aquam .... time, ne remaneat ali- 
quid peecatorum, si vixit aliquis Aegyptiorum. A. 

10. nos a terra Aegypti, id est, a vitiis carnalibus ab- 
soluti Sacra unda regenerante renascimur. C. — cum eduotus 
fueris a delictis tuis in manu potenti et brachio forti, per- 
cepturus es mysteria, quae non noveras .... audies, ubi 
debeas habere cor. A. 

12, 13. per cophinum significantur opera servilia : mun- 
dare, stercorar^, terram portare, cophino fit, servilia sunt 
opera: quia omnis, qui faeit peccatum, servüs est peccati; et 
si vos filius liberaverit, tunc vere liberi eritis .... sed et 



PSALM LXXX. 217 

quando in copbino serviebat Joseph, terram ibi portabat, quia 
lateres faciebat .... recognoscat se unaquaque conscientia 
christiana, si devote transierit mare rubrum, si cum fide cre- 
dendi et observandi linguam, quam non noverat, audivit, 
recognoscat se in tribulatione exauditam .... ecce bapti- 
zatus es, conscientia, quae heri premebatur, hodie gratulatur. A. 

14. non in tempestate maris, sed in tempestate cordis. A. 

15. qui exauditus est in abscondito tempestatis, debet 
probari in aqua contradictionis. cum enim crediderit, cum 
baptizatus fuerit, cum viam dei carpere coeperit, cum in 
gemeliarium eliquari intenderit, et ab amurca publice cur- 
rente se extraxevit, habebit multos exagitatores, multos in- 
sultatorcs .... senserunt illam maiores nostri, quando verbo 
dei, quando mysterio Christi acriter resistebant gentes, tur- 
bahatur aqua, aquas enim pro populis aliquando intelle- 
gendas ovidentei* apocalypsis scriptura demonstrat ubi aquae 
multae cum viderentur, et quaereretur, quid essen t, respon- 
sum est: populi sunt .... recolitis, quid de Christo dictum 
sit, sie natum eum esse in multorum ruinam et multorum 
resurrectionem et in signum, cui eontradiceretur .... hoc 
totum ab initio psalmi usque ad hunc versum de oleo torcu- 
laris audiv'mus. quod restat, magis dolendum est et caven- 
dum: ad amurcam enim torcularis pertinet usque ad finem, 
fortasse non frustra et interposito diapsalmate. A. — si ad 
historiam referas, aquam contradictionis dicit, quando in deserto 
fluenta israeliticus populus incredulis mentibus expetebat. C. 

17. deus recens et ad tempus factus: deus autem noster 
nön recens, sed ab aeternitate in aeternitatem .... deus 
recens aut lapis aut phantasma est ... . multi ergo haeretici 
cum paganis alios et alios deos sibi ipsi fecerunt .... in 
te^ in corde tuo. A. 

18. in deceptione erroris tui tecum portabis deum tuum 
recentem, remanens vetustus. A. 

19. quid vis adorare, quod non est? A. 

20. quia ego sum, qui sum. A. 

21. non illi tantum populo dicitur. omnes enim educti 
sumus de terra Aegypti, omnes per mare rubrum transivimus, 
inimici nostri persequentes nos in aqua perierunt. A. 

22. angustias pateris in te propter deum recentem con- 
stitutum in corde tuo .... dilata os tuum confitendo, amando. 
et adimplebo illud, quoniam apud me fons vitae. A. 

25. secundum afflictiones cordis eorum: donavi eos sibi. 
A. — ille enim suae plebi tamquam oleo loquebatur; sed 
amurca non poterat audire .... sequitur ultio digna pec- 
cati. non enim dimittitur impunitus, qui a domini tuitione 
deseritur; ille enim quos relinquit, affligit. C. 



218 DIE QUELLEN. 

26. nunc vero quid queruntur de inimicis? ipsi facti 
sunt peiores inimici. A. 

27. renuntias? renuntio. et redit ad quod renuntiat. 
utique quibus rebus renuntias, nisi factis malis, factis diabo- 
licis .... bis Omnibus renuntias, et rursus bis inflexus supe- 
raris .... dicendo, eo ad vineani et non eundo. A. 

28. unusquisque autem super fundamentum videat, quid 
superaedificat. alius enim^ superaedificat aurum, argentum, 
lapides pretiosos, alius ligna, foenum, stipulam: uniuscuius- 
que opus quäle sit ignis probabit: dies enim domini decla- 
rabit, quia in igne revelabitur. si cuius opus permanserit, 
quod superaedificavit, mercedem accipiet: hoc est, quia super 
fundamentum iusta opera aedificavit, aurum, argentum, lapides 
pretiosos .... et erit tempus eorum in aetemum, non accipio 
nisi ignem aetemum .... sed de impiis dixit, ait aliquis, 
non de nie, qui, quamvis peccator sim. quamvis adulter, 
quamvis fraudator, quamvis raptor, quamvis periurus, habeo 
tarnen in fundamento Christum, christianus sum, baptizatus 
sum, ego per ignem purgor, et propter fundamentum non 
pereo. die mihi iterum: quid es? christianus, inquit. in- 
terim transi. quid aliud? raptor, adulter, et cetera, de quibus 
apostolus dicit: quoniam qui talia agunt, regnum dei non 
possidebunt. A. — mentiuntur enim, qui bonis se poUicita- 
tionibus obligantes, in pessimos iterum relabuntur errores. 
de paganis enim dici non potuit, qui nulla fuerint domini 
promissione constricti. C. 

29. adipem quippe dicimus animalium pinguedinem cor- 
pulentam, quod nomen ad frumentum abuaive translatum est. 
C. — et cibavit illos ex adipe frumenti: miscuit eos sacra- 
mentis suis, et Judam, quando dedit buccellam, ex adipe 
frumenti cibavit. et inimicus domini mentitus est ei, et erit 
tempus eins in aetemum. A. 

30. quam multi ergo inimici domini mentientes domino 
eibantur, non solum ex adipe frumenti, sed etinm de petra 
melle, de sapientia Christi? quam multi delectantur verbo 
eins et cognitione sacramentorum eins, solutione parabolarum 
eins, quam multi delectantur, quam multi clamant? et non 
est hoc mel de quolibet homine, sed de petra. petra autem 
erat Christus, quam multi ergo satiantur de melle isto. cla- 
mant, dicunt: suave est. dicunt: nihil melius, nihil dulciüs 
vel intellegi vel dici potuit. et tamen inimici domini mentiti 
sunt ei. A. 

PSALM LXXXI. 

1. Ad synagogam, quod est Asaph, eius intellegentia re- 
feratur. A. — Asaph, quem pro significatione sui nominis in 



PSALM LXXXI. 219 

titulo constat appositum, contra Judaeos de Christi adventu 
per totum loquitur psalmum. C. 

2. cum paulo post hunc versum idem iste psalmus as- 
serat, et quos deos intellegi yelit, in quorum synagoga stetit 
deus, apertius exprimat, ubi ait: ego dixi, dii estis, et filii 
altissimi omnes .... in synagoga populum Israel accipi- 
mus. A. 

3. discernit autem deos, ex eadem conspersione faciens 
alia vasa in honorem, alia in contumeliam. A. 

4. dedi legem, duriter restitistis, misi prophetas, iniuriis 
affecistis aut interfecistis, aut haec agentibus connivistis .... 
numquid etiam nunc et ipse heres veniens occidendus est? 
nonne ipse propter vos sine patre esse voluit, tamquam pu- 
pillus? . . . haec dicta sunt, ut sciretur in eo populo, in quo 
natus et occisus est Christus, nee illos fuisse immunes a tanto 
scelere, qui cum essent tantae multitudinis , ut eos, sicut 
evangelium loquitur, timerent Judaei, et propterea in Christum 
manum mittere non auderent, postea conniverunt, eumque in- 
terimi a malignis et invidis Judaeorum principibus permise- 
runt. A. 

6. non illos propter se superbos et divites, sed istum 
propter vos humilem et pauperem, iustum credite, iustum 
praedicate. A. 

8. et illi si cognovissent, nunquam Barrabam liberandura, 
et Christum crucifigendum petere consensissent. A. 

9. quia et illi si cognovissent, nunquam dominum glo- 
riae crucifixissent. A. 

10. sed quoniam supra memorata caecitas ex parte 
Israel facta est, donec plenitudo gentium intraret, per hanc 
utique illius populi caecitatem crucifixo Christo movebuntur 
omnia fundamenta terrae .... et si intellegamus funda- 
menta terrae, terrenorum bonorum copia felices, recte prae- 
dictum est, quod moverentur, vel admirando sie amari, sie 
coli humilitatem, paupertatem, mortem, velut magnam se- 
cundum ipsos miseriam Christi, vel ipsi quoque huius mundi 
vana felicitate contemta, illam diligendo atque sectando. ita 
moventur omnia fundamenta terrae, cum partim mirantur, par- 
tim etiam commutantur. A. — signum dicit, quod in cruci- 
fixione domini constat evenisse .... terra vero mota potest 
et spiritaliter accipi, quia illo tempore multi peccatores, id 
est, terreni homines, viso tanto miraculo crediderunt. C. 

11. terrenae autem felicitatis regnum superbia est, contra 
quam venit humilitas Christi, exprobrans eis, quos vult ex hu- 
militate filios altissimi facere, atque increpans .... ego in- 
quit dixi, -dii estis, et filii altissimi omnes, id est, omnibus 
vobis promisi caelestem felicitatem: vos autem per infirmi- 



220 DIE QUELLEN. 

tatem carnis sicut horaines moriemini, et per elationem animi 
sicut UHUS ex principibus, id est, diabohis, non extoUemini, sed 
cadetis. A. 

13. fit ergo hereditas eius ^er caritatem. A. 

PSALM LXXXII. 

1. Homo ergo ille, qui vocabatur Asaph, in figura con- 
gregationis populi dei in multorum psalmorum titulis ponitur. 
A. — Asaph, qui multa iam in superioribus psalmis de do- 
mini incarnatione praedixerat, nunc in primo membro de ad- 
ventu eius secundo dicturus est. C. 

2. quod ego arbitror accoramodatius accipi in Christo 
.... niultis enim similis in humilitate esse voluisti, usque 
et latronibus, qui tecum sunt crucifixi, sed in claritate cum 
venies, quis similis erit tibi ? quid enim magnum dicitur, cum 
deo dicitur, quis similis erit tibi, nisi illi dicatur, qui similis 
esse höminibus voluit , formam servi accipiens .... quia 
vero ad formam servi relatum est, tunc eius a ceteris hömi- 
nibus dissimilitudo apparebit, quando apparebit in gloriä. A. 

3. tacuit enim, ut iudicaretur, quando venit occultus: 
non autem tacebit, ut iudicet, quando veniet manifestus. A. 

4. Omnibus insanis unum est caput, antichristu§. C. — 
quando eo perventuri sunt, ut etiam illud caput habeant, 
quod extoUitur super omne, quod dicitur deus, et quod coli- 
tur: ut in illo maxime impleatur . . . . ne taceas neque mi- 
tescas deus, interficiet spiritu oris sui. A. 

10. testamentum sane in scripturis non illud solum dici- 
tur, quod non valet, nisi testatoribus mortuis: sed omne pac- 
tum et placitum testamentum vocabant. nam Laban et Jacob 
testamentum fecerunt, quod utique etiam inter vivos valeret. A. 

1 1 . quorum vocabulorum interpretatio satis indicat, .quid 
velit intellegi. talibus enim nominibus convenientissime figu- 
rantur veritatis inimici. Idumaei quippe interpretantur vel 
sanguinei vel terreni. Ismaelitae, obedientes sibi, utique non 
deo, sed sibi. Moab, ex patre .... pater Lot filiae suae 
illicite se utenti permixtus eum genuit .... Agareni, pro- 
selyti, id est, advenae : quo nomine significantur inter inimicos 
populi dei non illi, qui cives fiunt, sed qui in animo alieno 
atque adventitio perseveraut, et nocendi occasione inventa se 
ostendunt. Gebal, vallis vana, id est, fallaciter humilis. Amon, 
populus turbidus vel populus maeroris. Amalech populus 
linguens, unde alibi dictum est: et inimici eius terram lin- 
guent. alienigenae, quamvis et ipso nomine latino se indi- 
cent alienos, et ob hoc consequenter inimicos, tarnen in he- 
braeo dicuntur Philistiim .... Tyrus lingua hebraea dicitur 
Sor: quod sive angustia sive tribulatio interpretatur. A. 



PSALM LXXXU. 221 

12, 13. Assur autem pro ipso diabolo figurate intellegi 
seiet, qui operatur in filiis diffidentiae, tamquam in vasis suis, 
ut oppugnent populum dei. facti sunt, inquit, in adiutorium 
filiis Lot .... Lot, qui interpretatur declinans. angeli autem 
apostatici bene intelleguntur tamquam filii declinationis : a 
veritate quippe declinando in satellitium diaboli discesserunt. A. 

14, 15, 16, 17. interpretationes autem eorum nominum 
istae sunt. Madiam interpretatur declinans iudicium, Sisara 
gaudii exclusio, Jabin sapiens, sed in bis inimicis a populo 
dei superatis ille intellegendus est sapiens, de quo apostolus 
dicit: ubi sapiens, ubi scriba, ubi conquisitor huius saeculiP 
Oreb siccitas : Zeb lupus. Zebee victima , sed lupi : 
habet enim et ipse victimas suas. Salmana umbra com- 
motionis. haec omnia congruerunt malis, quos in bono 
vincit populus dei porro autem Cison, in quo torrente victi 
sunt, interpretatur duritia eorum. Endor, ubi perierunt, 
interpretatur fons generationis, sed utique carnalis, cui de- 
diti perierunt: non curantes regenerationem, quae perducit 
ad yitam, ubi non nubent, neque uxores ducent, non 
enim incipient mori. merito ergo de bis dictum est: facti 
sunt ut stercus terrae : de quibus nihil propagatum est, nisi 
terrena fecunditas: sicut ergo Uli omnes in figura superati 
sunt a populo dei, sie istos inimicos precatur in veritate su- 
perari. A. 

18. ipse est sonitus inanis, quo, ut supra dictum est, 
inimici tui sonuerunt. sanctuarium autem dei quid intelle- 
gendum est, nidi templum dei, de quo apostolus ait : templum 
enim dei sanctum est, quod estis vos ? nam quid aliud ini- 
mici, nisi populum dei possidere, id est, subiugare moliuntur, 
ut cedat in eorum impias voluntates? A. 

19. convenienter quidem accipitur, ut non sint in eo 
quod cogitant stabiles: verumtamen etiam sie recte posse in- 
tellegi existimo, pone illos ut rotam, quod rota ex his, quae 
retro sunt, extollitur, ex his, quae ante sunt, deiicitur: sie 
fiunt omnes inimici populi dei. A. 

20. ponitur autem pro tentatione, qua levia et inania 
corda rapiuntur. A. 

21. ignem quoque et flammam posuit iudicii tempus. C. 
— silvam dixit propter sterilitatem, montes propter elationem : 
tales enim sunt inimici populi dei, inanes iustitiae, pleni super- 
bia. ignem vero et flammam dicens, hoc idem alio nomine 
repetivit, quo intellegi voluit iudicantem atque punientem deum. 
quod autem ait, in tempestate tua, hoc idem consequenter ex- 
posuit dicens, in ira tua : et quod supra dixit, persequeris eos, 
hoc postea, conturbabis eos. A. 

24. cognoscant, inquit, quia nomen tibi dominus: tam- 



222 DI£ QUELLEN. 

quam non vero nee suo nomine nuncupentur, quicunque alii 
domini nominantur; quoniam serviliter dominantur, et vero 
domino comparato nee domini sunt. A. 

25. desinit enim superbire terra, id est, homo, cui dictum 
est: terra es, et quid superbit terra et einis? A. 

PSALM LXXXm. 

1. Homines antequam aeeedant ad servitutem dei, fruuntur 
in saeeulo tamquam delieiosa libertate, velut uvae aut olivae 
pendentes; sed quoniam dietum est: fili aeeedens ad servitutem 
dei sta in iustitia et timore et praepara animam tuam ad 
tentationem : aeeedens quisque ad servitutem dei ad toreularia 
se venisse eognoseat ; eontribulabitur, eonteretar, eomprimetur, 
non ut in hoe saeeulo pereat, sed ut in apotheeas dei defluat. 
exuitur eamalium desideriorum integumentis, quasi vinaciis: 
hoe enim ei eontigit in desideriis eamalibus .... hoe totum 
non fit nisi de pressura. propterea toreularia nominantur ec- 
elesiae dei huius temporis .... filios Gore, interpretatos 
habemus filios ealvi .... filii Gore, domini scilieet nostri Jesu 
Ghristi. iam oeeurrit earitati vestrae ex evaügelio, quare ealvus 
gerebat personam Ghristi, reeordamini, quod in calvariae loco 
erueifixus est ... . ehristianorum ergo sunt ista toreularia. 
in pressuris autem eonstituti ad hoe eonterimur. A. 

2. erat in tabemaeulis quibusdam, id est, in toreularibus : 
sed desiderabat alia tabemaeula, ubi nulla pressura est. in 
bis illue suspirabat, ab bis in illa per desiderii earnalem quo- 
dam modo defluebat. A. 

3. sed quo deficit? A. 

4. defeeit uva pressa: sed quo defeeit? in vinum et in 
laeum, et in apothecae requiem, servanda in quiete magna. A. 

5. unde exultatio nisi de spe? A. 

6. 7. cor tamquam passer, earo tamquam turtur .... 
habebit quendam eaelestem loeum, perpetuam domum .... 
domus tamquam ad sempiternum eligitur, nidus ad tempus 
congeritur. corde cogitamus deum, tamquam volante passere 
ad domum suam : carne autem agimus opera bona. A. 

8. evenit, ut ieiuniorum sacrifieia suaviter offerantur, ut 
cibum pauperibus demus, et sepeliamus defunetos, aegrotis ser- 
viamus, positos in carcere visitemus, et cetera pietatis offieia. C. 

9. unde autem ibi beati? quid habituri, quid aeturi? A. 

10. hoe erit totum negotium nostrum, sine defeetu halle- 
luia. non vobis, fratres, videatur quasi fastidium ibi futurum : 
quia si modo hoe diu dieatis, non duratis, ab illo gaudio ne- 
eessitas vos averj;it. A. 

11. quomodo perveniam? . . . desperatione quadam 



PSALM LXXXm., LXXXIV. 223 

suborta, rursus in spem evigilavit et ait : beatus vir, cuius est 
susceptio eius abs te, domine. A. 

12. facit ille gradus, quibus adscendat .... ubi? intus 
in corde. in qua regione? A. 

13. in convalle plorationis. ut quo adscendatur? A. 

15. et quid nobis praestitit ista gratia et benedietio? A. 

16. nam et virtutes agendae vitae nostrae quatuor descri- 
buntur a multis, et in scriptura inveniuntur. prudentia .... 
iustitia .... temperantia dicitur, qua libidines refrenamus. 
fortitudo .... ab bis virtutibus imus in illam virtutem. A. 

17. quae erit illa virtus, nisi solius contemplationis dei? 
. . . deus deorum, Christus cbristianorum .... finita omni 
necessitate mortalitatis , sicuti est deus apud deum, verbum 
apud patrem, per quod facta sunt omnia, apparebit mundis 
corde. A. 

18. audi ergo me, deus Jacob, et fac me Israel, quando 
fiam Israel? cum apparebit deus deorum in Sion. A. 

19. protector noster adspice deus. sub umbra alarum 
tuarum sperabunt. A. 

20. ut praesentia incarnationis gentibua illum innotescere 
faceret. C. — notus sit omnibus Christus tuus, ut possimus 
ire a virtutibus in virtutem. A. 

22. quam multi praeter tabernaculum hoc torcularis domi- 
nici, id est, praeter ecclesiam catholicam volentes sublimari, 
et amantes honorss suos, nolunt cognoscere veritatem. A. 

23. dominus misericordiam diligit, qua mihi primo sub- 
venit: veritatem diligit, ut credenti det quod promisit. audi 
misericordiam et veritatem in apostolo Paulo, prius Saulo per- 
secutore . . . . ut cum indulgentiam tantorum scelerum acci- 
peret Paulus, nemo desperaret posse sibi donari quaecunque 
peccata .... indulgentiam donavit, coronam reddet. A. 

^ 24. quam gratiam, nisi de qua ipse dixit: grätia dei sum, 
quod sum. quam gloriam, nisi de qua ipse dixit: superest 
mihi Corona iustitiae? A. 

25. erit enim postea etiam bonum tuum, quod desideras, 
requies, aeternitas, immortalitas, impassibilitas erit postea. A. 

PSALM LXXXIV. 

1. In finem, direxit cor nostrum in Christum, in illum 
si intendamus, non errabimus, quia ipse est veritas, quo festi- 
namus et ipse est via, per quam curramus. quid est filiis 
Gore? interpretatur Core ex verbo hebraeo in latinum calvus. 
ergo filiis Core filiis calvi. quis est iste calvus P non ut irri- 
deamus illum, sed ut ploremus ante illum .... itaque cantat 
ei propheta in futurum, et utitur verbis quasi iam praeteriti 



224 DIE QUELLEN. 

temporis; tamquam facta dicit, quae futura erant: quia apud 
deiim, et quod futurum est, iam factum est. A. 

2. praevidens psalmista futura miracula, tamquam de 
praeterito laetus exsultat adventu domini benedictam terram 
esse proDuntians, id est, carnem utique, quam ipse est dig- 
natus assumere. C. 

3. an forte intellegimus hie aliam captivitatem, de qua 
omnes nos volumus liberari? . . . quae est ergo illa cap- 
tivitas, uude nos volumus liberari? . . . modo ostendo quan- 
dam captivitatem, in qua gemimus et unde nos liberari cupimus. 
Paulus apostolus procedat, ipse illam dicat .... condelector 
enim legi dei secundum interiorem hominem: intus delectat 
me lex dei. video autem aliam legem in membris meis, repug- 
nantem legi mentis meae. iam audisti legem, audisti pugnam; 
captivitatem nondum audieras, audi quae sequuntur: repug- 
nantem, inquit, legi mentis meae, et captivum me ducentem 
in lege peccati, quae est in membris meis .... cum diceret, 
se trahi captivum a lege in membris suis repugnante legi 
mentis suae, exclamavit sub illa captivitate et ait : infelix ego 
homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? . . . gratia 
dei per Jesum Christum dominum nostrum. de hac grada 
dei propheta dicit huic domino Jesu Christo: avertisti capti- 
vitatem Jacob, adtendite, captivitatem Jacob, adtendite quia 
hoc est, avertisti captivitatem nostram: nou liberando nos a 
barbaris, in quos non incurrimus, sed liberando nos ab ope- 
ribus malis, a peccatis nostris, per quae nobis satanas domi- 
nabatur. A. 

5. quid est operuisti? ut non illa videres. A. 

10. petit ergo, ut quia priori generationi pro pertinaciae 
suae qualitate iuste iratus est dominus, ne secundae gene- 
rationi idem velit irasci: quae etsi a peccato imumnis esse 
non potest, tamen per gratiam baptismatis et satisfactionem 
confessionis culparum suarum sordibus desiderat expiari. C. 

11. noli tibi ergo arrogare nee ipsam conversionem : 
quia nisi te ille vocaret fugientem, non posses converti. A. 

13. salutare tuum, Christum tuum .... cum apparuerit, 
similes ei erimus, quoniam videbimus eum, sicuti est ... . 
carnem caro videbat, divinitatem cor non videbat. A. 

14. loquebatur in illo deus intus, et mundus* faciebat illi 
strepitum foris. cohibens ergo aliquantum ab strepitu mundi, 
et avertens se ad se, et a se in illum, cuius vocem audiebat 
interius, quasi obturans aurem contra tumultuantem vitae huius 
inquietudinem .... ait: audiam quid loquetur in me domi- 
nus deus. A. — intus enim loquitur dominus, id est, Spiritus 
sanctus. C. 

15. nondum est ergo pax, ubi pugna est ... . quae 



PSALM LXXXIV., LXXXV. 225 

erit perfecta pax? oportet corruptibile hoc induere incor- 
ruptionem, et mortale hoc induere immortalitatem. A. 

16. erant quidam, qui iam timebant eum in gente Ju- 
daeorum. A. 

17. yeritas in terra nostra ex persona Judaeorum, mise- 
ricordia in terra gentium. A. — duo testamenta in unius 
seriem copulationis adducta sunt, in novo enim misericordia 
est, in qua per gratiam liberatur genus humanuni : in veteri 
yeritas, ubi lex et prophetarum annuntiatio continetur. C. 

18. si enim non amaveris iustitiam, pacem non habebis 
.... non facias alteri, quod tu pati non vis. A. 

19. sed ut iustitia de caelo prospiceret, id est, ut iusti- 
ficarentur homines divina gratia, veritas nata est de Maria 
virgine .... possumus hinc dicere alterum sensum: yeritas 
de terra orta est, confessio ab homine .... confitere peccata 
tua et orietur de te yeritas .... intende illum publicanum, 
longo a pharisaeo in templo orantem, qui neque oculos ad 
caelum audebat leyare, sed percutiebat peetus suum dicens: 
dominus propitius esto mihi peccatori. A. 

20. confitens illi peccata tua mereberis ab illo delecta- 
tionem, et suayitatem iustitiae faciendae dabit tibi, ut incipiat 
te delectare iustitia, quem primo delectabat iniquitas. A. 

22. iustitia illa est, quae est in confessione peccatorum. 
yeritas enim ipsa est ... . quia ergo ipsa est prima hominis 
iustitia, ipsa tit yia deo, ut yeniat ad te deus: ibi illi fac 
viam, in confessione peccatorum. ideo et Johannes .... 
dicebat: parate yiam domino. A. 

PSALM LXXXV. 

1. Dayid autem quod positum est, dominum signiäcat 
salyatorem .... per totum psalmum orat dominus Christus : 
in prima sectione dicens, quae ipsi tantum probantur aptari. 
secunda pro membris suis, quorum ipse caput est, humilius 
deprecatur. C. 

2. ad inopem et egenum inclinat aurem, id est, ad 
humilem et ad confitentem, ad indigentem misericordia; non 
ad saturatum et extollentem se et iactantem, quasi nihil ei 
desit .... diyes enim pharisaeus iactabat merita sua, inops 
publicanus conßtebatur peccata sua. A. 

3. nescio utrum potuerit forte alius dicere, nisi ille, qui 
sine peccato erat in hoc mundo .... audeat et corpus Christi, 
audeat et unus ille homo clamans a finibus terrae cum capite 
suo et sub capite suo dicere: quoniam sanctus sum. accipit 
enim gratiam sanctitatis, gratiam baptismi et remissionis pec- 
catorum .... clamet ubique patiens tribulationes, diyersas 

QF. XXIX. 15 



226 DIE QUELLEN. 

tentationes et scandala innumerabilia,. dicat: eustodi animam 
meam. A. 

4. ecce ille sanctus non est superbus, quia sperat in 
domino. A. 

5. tota die, omni tempore intellege: ex quo corpus 
Christi gemit in pressuris, usque in finem saeeuli, quo trans- 
eunt pressurae, gemit iste homo et clamat ad deum, et unus- 
quisque nostrum pro portione habet clamorem suum in tote 
isto corpore, clamasti tu diebus tuis, et transierunt dies tui; 
successit tibi alius, et clamavit diebus suis ; et tu hie, ille ibi, 
ille alibi : corpus Christi tota die clamabat sibi decedentibus 
et succedentibus menibris. unus homo usque in finem saeculi 
extenditur. eadem membra Christi clamant, et quaedam 
membra iam in illo requiescunt, quaedam modo clamant, quae- 
dam vero cum ipsi nos requieverimus clamabunt, et post illa 
alia clamabunt. totius corporis Christi hie adtendit vocem 
dicentis: ad te clamavi tota die. A. 

6. in terra enim erat et in terra amaritudinem sentiebat 
. . . . ne omnem tuae gratiae suavitatem amitteret, levavi eam 
ad te: iocunda eam apud te. solus enim tu es iocunditas: 
amaritudine plenus est mundus .... amando adscendis, neg- 
legendo descendis. stans in terra in caelo es, si diUgas 
deum. A. 

7. suavis, quia post amaritudinem huius mundi dulcis 
est ad se recurrentibus. mitis, quia diu sustinet peccatores. 
C. — diceret unusquisque sibi contingere, et alteri non con- 
tingere, nisi inveniremus in scripturis dei David orantem quo- 
dam in loco et dicentem : quoniam inveni, domine, cor meum, 
ut orarem ad te. invenire se dixit cor suum, quasi soleret 
ab eo fugere .... videor mihi videre ad hoc dixisse mitem 
deum, quia patitur ista nostra, et expectat tamen a nobis 
orationem, ut perficiat nos .... quis enim est, fratres mei, 
homo, cum quo si coeperit amicus eins colloqui, et voluerit 
ille respondere collocutioni eins, et viderit eum averti a se, 
et aliud loqui ad alium, qui hoc ferat. A. 

8. non enim solum misericors, sed multum misericors. A. 

9. quidam invocantes non ipsum invocant. de quibus 
dicitur: deum non invocaverunt. invocant sed non deum. 
invocas, quidquid amas .... ego, inquis, non hoc petebam, 
non ininiici mei petebam mortem, sed vitam petebam filii mei. 
quid mali petebam? nihil mali petebas, sicut tu sentiebas. 
nam quid si ille raptus est, ne malitia mutaret intellectum 
illius? sed peccator, inquis, erat, et ideo volebam eum vivere, 
ut corrigeretur .... quid si deus noverat, si viveret, peiorem 
futurum? unde ergo nosti, quid illi prodesset, mori au vivere? 
si ergo non nosti, redi ad cor tuum, dimitte deo cousiHum 



PSALM LXXXV. 227 

suum. quid ergo, inquis, faciam? quid orem? . . . ama 
deum tamquam deum, illo melius nihil est, ipsum desidera, 
ipsum coneupisce. A. 

10. respondeat deus et dicat nobis: vis figam orationem 
tuam in auribus meis? fige in corde tuo legem meam. A. 

11. causa, ut exaudires me, quia in die tribulationis 
meae clamavi ad te. paulo ante dixerat, tota die clamavi, 
tota die tribulatus sum. nuUus ergo christianus dicat esse 
diem, in quo non sit tribulatus. totam diem, totum tempus 
intelleximus. tota die tribulatur. quid ergo tribulatio est, 
et quando bene est? utique tribulatio. unde tribulatio? quia 
quamdiu in corpore sumus, peregrinamur a domino .... pos- 
tremo sint copiae, redundet affluentia huius saeculi, detur 
securitas, quod non pereant. dicat deus de super: aeternus 
in his eris, aeterna tecum erunt ista, sed meam faciem non 
videbis .... gauderemus in illis bonis? A. 

12. fingant sibi deos, quos volunt, pagani .... quales 
deosP oculos habentes et non videntes, et cetera quae dicit 
psalmus consequenter (vgl. Ps. 113,5). A. 

13. quis enim ut ille fecit caelum terramque vel omnia, 
quae in eis sunt, momentanea possit celeritate perficere. C. 

14. modo videtur, quod dictum est. A. 

15. cum legamus, et magos Pharaonis miracula diversa 
fecisse, hie dicitur, quod ipse solus miracula possit efficere 
.... illa enim vere nequeunt dici miracula, quae ad nullam 
utilitatem simulata deceptis oculis blandiuntur. C. 

16. via tua, veritas tua, vita tua, Christus .... qui 
praeter viam sunt, christiani non sunt, aut catholici nondum 
sunt: deducantur ad viam. sed cum perducti fuerint ad viam, 
et catholici in Christo facti fuerint, ab ipso deducantur in 
ipsa via, ne cadant .... nam qui in via et veritate deducis, 
quo nisi ad vitam perducis? deducis ergo in illo ad illum. A. 

17. et ideo utraque miscenda sunt, ut et sub spe timea- 
mus, et sub timore laetemur. C. 

18. intellegamus. tamquam duo inferna esse, superius 
et inferius .... ergo inter ista duo fortasse inferna, quorum 
in uno quieverunt animae iustorum, in altero torquentur ani- 
mae impiorum, adtendens quidam orans hie, iam hie in cor- 
pore Christi positus, et orans in voce Christi, eruisse deum 
animam suam ab inferno inferiore dixit, quia liberavit se a 
talibus peccatis, per quae posset dc^duci ad torraenta inferni 
inferioris. A. — nunc gratias agens fidelis populus dicit ani- 
mam suam ab inferno inferiori, id est poenali, esse libe- 
ratam. C. 

19. si ab ipso domino aiccipiamus hanc vocem, praeter- 
euntes legem Judaei erant. A. 

15* 



228 DIE QUELLEN. 

20. synagoga potentium est congregatio superborum. A. 

21. quomodo non proposueruntV non intellexerunt 
deum, ut homini parcerent A. 

28. transeat tempus patientiae, vcniat tempus iudicii. 
quomodo, da pote^tatem puoro tuo? pater non iudicat quem- 
quam, sed omne iudicium d<dit filio. A. 

24. dominus filius ancillae. cuius ancillae? cui nas- 
citurus quando nuntiatus est, respondit et ait: ecce ancilla 
domini, fiat mihi secundum verbum tuuni. salvum ftcit filium 
ancillae suae et filium suum: filium suum in foima dei, filium 
ancillae suae in forma servi .... dicat et unusquisque 
christianus in coiporc Chris^ti positus: salvum fac filium an- 
cillae tuae .... scd quare non dicit et hoc? an non servis 
dictum est: sedobitis super duodecim sedes iudicantes duo- 
decim tribus Israel? . . . filius paganae quomodo potest esse 
filius ancillae ipsius? est quidem paganae filius earnaliter, sed 
filius ecclesiae spiritalitor. A. 

25. quod Signum nisi resurrectionis ? A. 

PSALM LXXXVI. 

1. Filiis Gore significant fideles cbristianos . . . . se- 
qiütur, psalmns cantici, ut de huius saeculi tabernaculis ad 
intellegentiam supernae civitatis devemur. psalmus enim de 
superioribus sonaus commonet nos caelestia cogitare. C. 

2. qui sunt montes sancti, super quos fundata est ista 
civitas ? alter quidam civis planius hoc dixit, apostolus Paulus, 
civis inde propheta, civis inde apostolus .... fundamentum, 
inquit apostolus, nemo potest ponere praeter id quod positum 
est, quod est Christus Jesus, quomodo ergo fundamenta 
prophetae et apostoli, et quomodo fundamentum Christus 
Jesus, quo ulterius nihil est? quomodo putamus, nisi quera- 
admodum aperte dicitur sanctus sanctorum, sie figurate 
fundamentum fundamentorum ? A. — novus ordo factus est 
laudis eximiae, ut de fundamentis civitatis supernae propheta 
sumere videretur initium .... fundamentum eius Christus 
est dominus. C. 

3. iam ideo praelocutus sum, ne putetis alia esse funda- 
menta, alias portas. quare sunt fundamenta apostoli et pro- 
phetae? quia corum auctoritas port^^t infirmitatem nostram. 
quare sunt portae? quia per ipsos intramus ad regnum dei: 
praedicant enim nobis . . . . sed quia erant quaedam taber- 
nacula temporalia et imaginaria, loquitur autem iste de civi- 
tate quadam, quam spiritaliter intellegit, cuius umbra et figura 
erat illa terrena, ait : diligit dominus portas Sion super omnia 
tabernacula Jacob, diligit illam spiritalem civitatem super 



PSALM LXXXVL, LXXXVII. 229 

omnia figurata, quibus intimabatur illa civitas seniper manens 
et serapcr caeU'stis in pace. A. 

5. non solus est ille populus Judaeorum natus ex carne 
Abrahae, sed ibi omnes gentes, quarum quaedam nominatae 
sunt, ut omnes intellegantur. A. 

7. ecclesiae eatholicae matrem synagogam forsitan hoc 
loco non inconvenienter advertimus, quam per Sion montem 
frequenter intellegendam esse iam diximus. C. 

9. et non solura legem per Moysen dedit, verum etiam 
ante mundi initium ipse noscitur fuisse principium. C. — 
unde ista 3citis? A. 

10. commonet enim frequenter in evangelio, quae de 
ipso praedixerit Moysis et quae prophetae. C. 

PSALM LXXXVII. 

Ueberschr. u. 1. Pro melech autem latine pro choro 
dici potest .... domini hie passio prophetatur. dieit autem 
apostolus Pet'us: Christus pro nobis passus est, relinquens 
nobis exemplum. ut scquamur vestigia eins, hoc est respon- 
dere. dicit etiam apostolus Joannes: sicut Christus animam 
suam posuit, ita et nos debemus animam pro fratribus ponere 
. . . . ita in hoc cantico passionis praecedentem Christum 
subsequitur chorus martyrum in finem caele.-^tium coronarum. 
hoc enim canitur filiis Core. id est, imitatoribus passionis 
Christi .... et hie est, intellectus Aemam Israelitae: quod 
in tituli huius ultimo positum est. Aemam quippe inter- 
pretari dicitur, frater eins, eos enim fratres suos Christus 
facere dignatus est, qui sacramentum crucis eins intellegunt 
et non solum de illa non erubescunt, verum etiam in illa 
fideliter gloriantur, non de suis meritis extollentes, sed eins 
gratiae non ingrati, ut unicuique eorum dici possit, ecce vere 
Israelita, in quo dolus non est. A. 

2. oravit enim et doirinus non secundum formam dei, 
sed secundum formam servi: secundum hanc enim et passus 
est; oravit autem, et cum in laetis rebus ageret, quod diei 
nomine, et cum in adversis, quod noctis nomine significari 
arbitror. A. 

4. quod est: intret in conspectu tuo oratio mea, idip- 
sum est: inclina aurem tuam ad precem meam. A. 

5. non enim vitiis, per quae homini dominatur iniquitas, 
animam illam repletam possumus dicere: sed forte doloribus, 
quibus anima suae carni in eius passione compatitur. non 
enim vel ipse qui dicitur corporis dolor, potest esse sine 
anima, quem inevitabiliter imminentem praecedit tristitia. A. 

6. tunc ait illis: tristis est anima mea usque ad mortem. A. 



230 DIE QUELLEN. 

7. utique a nescientibus, quid facerent, qui eum sie mori 
putaverunt, ut moriuntur homines ceteri .... lacum enim 
dixit vel miseriae vel inferni profunditatem. A. 

9. inter mortuos liber, qui in potestate habebat ponere 
animam suam et iterum sumere eam. A. 

11. ubi est domini Christi a ceteris inortuis animad- 
vertenda discretio. nam et ipse vulneratus est, et mortuus 
positus in sepulcro. sed illi, qui nesciebant, quid faciebant 
.... quorum deus adbuc non meminit, id est, quorum non- 
dum tempus resurgendi advenit. ideo namque mortuos con- 
suevit scriptura dicere dormientes, quia evigilaturos, id est, 
resurrecturos vult intellegi. sed hie vulneratus et dormiens 
in sepulcro die tertio evigilavit .... unde longo distat ab 
eis, quorum ad talem resurrectionem deus non meminit ad- 
huc. A. 

12. ipsi adiutorio manus tuae privati sunt, qui me sine 
adiutorio esse putaverunt. foderunt enim, sicut dieit in alio 
psalmo, ante faciem meam foveam, et inciderunt in eam. A. 

13. quid est autem lacus infimus, nisi profundissima 
miseria. A. 

14. umbra enim mortis nescio utrum mors corporis hie 
intellegenda sit, an illa potius, de qua scriptum est: qui 
sedebant in tenebris et umbra mortis, lux orta est eis: quia 
credendo in lucem et in vitam ex tenebris et morte impie- 
tatis oducti sunt, talem ergo illi, qui nesciebant quid facie- 
bant, dominum putaverunt, et inter tales nesciendo posuerunt, 
qualibus ne hoc essent, ipse subvenit. A. 

15. quemadmodum illi putaverunt .... apud eos enim 
sie erat, quod ira dei non solum commota, verum etiam 
confirmata fuerit super eum, quem usque ad mortem, nee 
quamlibet mortem, sed quam prae ceteris exsecrabilius habe- 
bant, id est, usque ad mortem crucis perducere potuerunt. A. 

16. quae duo sie exposuimus, ut suspensiones diceremus 
comminationes, fluctus autem iam ipsas passiones .... omnia, 
quae impendebant, evenisse significat. impendebant autem, 
quamdiu in prophetia futura imminebant, omnia, quae de 
illius passione praedicta sunt. A. 

17. notorum, significans apostolos .... isti ergo noti 
longe facti sunt, quando ipsius passione dispersi sunt. C. 

18. in abominationem vero tunc positus est, quando 
praetereuntes scribae et pharisaei crucifixo imputabant di- 
centes: vah qui destruit templum dei, et in triduum aedificat 
illud. C. 

19. traditus est a Juda. C. — non ostendebam, quis 
essem. A. — non manifestavi divinitatem meam. R. 

20. sed nirairum oculos suos dixit membra, quae in suo 



PSALM LXXXVII. 231 

corpore, cui caput est ipsc, clariora et eminonriora et prae- 
cipua diligebat .... quapropter et illi oculi, id est, sancti 
apostoli, quibus non revelaverat caro et sanguis, sed pater 
eius, qui in caelis est ... . videntes eum tradi, ac tanta 
pcrpeti mala, quoniam non eum videbant, qualem volebant, 
qiiia non egrediebatur, id est, non manifestabatur in virtute 
et potentia sua, sed in suis interioribus occultus, omnia quasi 
superatus atque impotens perferebat, infirmati sunt ab in- 
opia. A. 

21. hoc quidem et apertissime fecit, cum pendcret in 
ligno. A. 

22. convenienter pm* exten tas manus tota die conti- 
nuationem bonorum operuni intellegere possumus, a quorum 
nunquam intentione cessavit. A. 

28. sed mortuis, id est, non credentibus mirabilia nequa- 
quam fecit, dum eos ad conversionem perduccre non potuit 
infidelitas sua. mirabilia enim illis fiunt, qui magnalia domini 
sub credulitate conspiciunt. C. 

24. id est, quia non a medicis exsuscitabuntur homines, 
ut confiteantur tibi. A. 

25. nimis enim occulta dei gratia est, qua hominum 
mentes quodam modo reviviscunt, ut possint a quibuslibet 
eius ministeriis praecepta sanitatis audire. quam gratiam 
conimendat in evangelio dicens: nemo potest venire ad me, 
nisi pater, qui misit me, traxerit eum .... sie autem dictum 
est in sepulcro, qui et superius signifieati sunt nomine mor- 
tuoruni, ubi ait: numquid mortuis facies mirabilia? animae 
namque mortuae corpus sepulcrum est. A. 

26. infideles enim significantur nomine tenebrarum .... 
sie et terra oblita, homo est, qui oblitus est doum. A. 

27. in quibus verbis iam intellegendus est dominus 
Christus ex voce corporis sui loqui, id est, ecclesiae. quid 
est enim, et ego: nisi quia fuimus et nos aliquando natura 
filii irae sicut et ceteri? sed ad te clamavi, ut salvus essem. 
quis enim me discernit ab aliis filiis irae, cum apostolum au- 
diam, ingratos terribiliter increpantem ac dicentem: quis enim 
te discernit? A. 

28. iam mane, posteaquam nox infidelitatis et tenebrae 
transierunt .... quia restat illa clarificatio, ubi illumina- 
buntur occulta tenebrarum, et manifestabuntur cogitationes 
cordis, et laus erit unicuique a te, nunc in ista vita, in ista 
peregrinatione, in hac luce fidei, quae in comparatione tene- 
brarum infidelium iam dies est, sed in comparatione diei, ubi 
videbimus facie ad faciem, adhuc nox est, adhuc oratio mea 
praoveniet te. A. 

29. 30. ad hoc enim oratio sanctorum dilatione tanti 



232 DIE QUELLEN. 

beneficii et tribulationum adversitate quasi repellitur, ut tarn- 
quam ignis flatu repercussus inflammetur ardentius .... 
et avertit deus ab orantibus faciem, non exaudiendo ad id, 
quod volunt, quando sibi nesciunt non expedire, quod pe- 
tunt. A. 

31. et inops est ecclesia, cum esurit et sitit peregrina, 
unde satietur in patria. A. 

32. haec crescit persecutionibus. G. 

33. exaltatus autem, id est, mei exaltati sunt in pro- 
speritatibus, ne deficiant in labore; et iterum humiliatas sum, 
id est, humiliati sunt mei per adversa, ne superbirenc in pro- 
speritatibus. R. 

34. de infideli dictum est : ira dei manet super eum. A. 
35« et terrores dei conturbant infirmitatem, quia omne^ 

quod accidere potest, etiamsi non accidat, prudenter time- 
tur. A. 

37. terrores utique venturi iudicii. • C. 

38. saepe amici et noti pereclitantes secundum saeculum 
sanctos formidine deserunt. de quibus dicit apostolus: omnes 
me reliquerunt, non Ulis imputetur. A. 

PSALM LXXXVIII. 

1. Interpretatio tamen nominis huius robustum in- 
dicat. A. 

2. in generatione vero et progenie, quod addidit, duos 
significat populos, iudaicum scilicet et gentilem. C. 

3. hoc canto, haec est veritas tua, huic annuntiandae 
servit os mcum. A. 

4. caeli, sicut saepe diximus, significant apostolos, quo- 
rum praedicationibus actum est, ut inculcaretur gentibus re- 
ligio christiana. C. 

5. quod testamentum, nisi novum? quod testamentum, 
nisi quo renovamur ad novam hereditatemP A. 

6. videamus ergo, quid iuraverit deus. A. 

7. semen tuum, non tantum illam carnem Christi natam 
ex virgine Maria, sed etiam nos omnes credentes in Chris- 
tum. A. 

8. est enim generatio nunc carnis et sanguinis, erit 
generatio futura in resurrectione mortuorum .... sedet ergo 
in nobis regnans in nobis: sedet etiam in alia generatione, 
quae fuerit ex generatione mortuorum .... praedicemus et 
portando deum caeli simus. A. 

9. non merita sua confitebuntur caeli, sed confitebuntur 
caeli mirabilia tua, domine. A. 

10. excipiat ecclesia rorem caelorum, sitienti terrae 



PSALM Lxxxvni. 233 

pluant caeli et germinet excipiens pluviam germina bona, 
opera bona. A. 

11. quid praedicant caeli? quid confitebuntur in ec- 
clcsia sanctorum? quoniam quis in nubibus aequabitur domino? 
. . . si igitur nubes sunt praedicatores veritatis, quaeramus 
primo, quare sint nubes. iidem quippe caeli, iidem nubes: caeli 
propter fulgorem veritatis, nubes propter occulta carnis .... 
cuius enim oculi nubem penetrant? ergo nubes in carne prae- 
dicatores veritatis. venit et ipse omnium creator in canie. A. 

12. ille ab aeterno iilius genitus per naturam, nos a 
tempore facti per gratiam. A. 

13. quis ergo in nubibus aequabitur domino .... quo- 
niam non possunt aequales illi esse, consilium ipsorum sit 
crcdere in illum. A. 

14. super omnes, qui in circuitu eius sunt, sancti sci- 
licet, quos superius dei filios dixit, qui dono ipsius gratiae 
proximantur. C. — ille, qui ubique est, voluit per carnem 
in uno loco nasci, in una gente conversari, in uno loco cru- 
cifigi, ex uno loco resurgere, ex uno loco in caelum adscen- 
dere. ubi hoc fecit, in circuitu eius gentes sunt .... tu 
quidem in illo loco de mibe propria intonuisti, sed ad rigan- 
dam in circuitu gentium alias nubes misisti. vere potens im- 
plesti, quod dixisti: a modo videbitis filium hominis Venientem 
in nubibus caeli. A. 

15. 16. sancti enim ditantur virtutibus, non dominantur: 
tu autem Ulis rebus imperas, quibus illi te praestante prae- 
clari sunt, merito repetitiim est: quis sirailis tibi, tu ex te 
potens es, illi de te: illi veritate tua illuminati sunt, tibi autem 
viritas tua individue semper inest. C. 

17. difFundant veritatem tuam in circuitu tuo, non timeant 
rabidos fluctus. A. 

19. perdidit quod tenebat diabolus: quia superbus non- 
nisi superbos tenebat .... illum ergo vulnerasti, cui tot 
abstulisti. vulnoratum enim intellegas diabolum, non peoe- 
trata carne, quam non habet, sed percusso corde, ubi super- 
bus est A. 

20. inimicos autem dicit infideles Judaeos. C. 

21. tui sunt caeli, per quos praedicata est verifas in 
circuitu tuo, tua est terra, quae excepit veritatem in circuitu 
tuo. A. — ideo enim triumphavit in caelo de superbo dia- 
bolo, ideo in terra de perfido Judaeo, quoniam ipsius erat 
utique caelum et terra .... sensus ergo talis est: cur vo- 
luerunt stulti in te saevire in hoc mundo. C. 

22. non enim aliquid contra te valet, contra creatorem 
suum. A. 

23. quid ergo timeo aquilonem, quid timeo maria? est 



234 DIE QUELLEN. 

quidem in aquiloDe diabolus, qui dixit ponam sedem meam 
in aquilonom, et ero similis aliissimo. A. 

24. Thubor interpretari dicitur veniens lumen .... 
Hermon autem interpretatur anathema eins, cuius, nisi dia- 
boli vulneratio superbi? A. — Thabor et Hermon montes 
sunt Syriae provinciae .... Thabor enim dicitur veniens 
lumen .... Hermon significat anathema eins, id est diaboli, 
quod a christianis domino veniente suseepit. dignum enim 
fuit, ut praesente liimine tenebrosus diabolus vinceretur. isti 
ergo exsultabunt in nomine domini. C. 

26. rogat enim, ut manus, id est, opcratio firmetur in 
superbos .... exaltetur autem dextera tua, hie fortasse 
dictum est, id est, clarificetur numerus praedestinatorum. qui 
est ad dexteram coUocandus. C. 

27. ponentur quidam ad dexteram, et quidam ad sini- 
stram .... iustitia et iudiciiim praeparatio sedis tuae: utique 
in die iudicii. nunc ergo quid? A. 

28. praecedente misericordia tua deles peccata mea et 
exhibendo veritatem imples promissa tua. A. 

81. Thabor ille et Hermon in nomine tuo exsultabunt: 
si volunt, tota die, in nomine tuo. si autem exsultabunt in 
nomine suo, non tota die exsultabunt. A. 

32. quidam enim notantur ab apostolo, quoi zelum dei 
habeant, sed non secundum scientiam, ignorantes dei iöstitiam 
et suam volentes constitue:*e, et non in lumine tuo exsul- 
tantes iustitiae dei non sunt subiecti. A. 

34. assumtio, id est, gloria illa incarnationis a sancto 
Israel probatur impleta. C. - revelasti hoc prophetis tuis. 
ideo locutus es eis in adspectu, id est, in revelatione: unde 
prophetae videntes dicebantur. A. 

38. de illo enim dicitur: unxit te deus, deus tuus, oleo 
exsultationis prae participibus tuis. A. 

40, 41. nam licet iu eum saevierit diabolus, qui est 
protervuus humanitatis inimicus: licet Juda, filius iniquitatis, 
nocere praesumserit , nullus tarnen eorum peccatum, quod 
iuste accusare potuisset, invenit. C. 

42. comminuuntur omnes infideles, credunt paulatim, et 
a populo dei bibuntur, in corpus Christi traiiciuntur. A. 

43. et videntes non se habere, quo fugiant ab omni- 
potente, conversi fugiunt ad omnipotentem. A. 

44. debemus ei reddere misericordiam et veritatem: 
misericordiam, ut miserorum misereamur, veritateni, ut non 
inique iudicemus. A. 

45. cornu hie significat invictiasimam potestateni, de 
qua ipse in evangelio dicit: data est mihi omnis potestas in 
caelo et in terra. C. 



PSALM LXXXVIII. 235 

46. hoc est, dominabitur gentibus. A. 

47. flumina currunt in mare, cupidi homines in ama- 
rifudinem huius saeculi prolabuntur: omnia tarnen genera ista 
Christo subdita erunt. A. 

49. dictum est: et adorabunt eura omnes reges terrae. C. 

50. propter ipsum fidele testamentuni, in ipso mediatum 
est testamentum, ipse mediator testamenti, ipse signator tes- 
tamenti, ipse fideiussor testainenti, ipso testis testamenti^ ipse 
coheres testamenti. A. 

51. semen eins, quae est hereditas eins. A. 

52. dies caeli anni sunt illi, de quibus dicitur: tu autem 
idem ipse es, et anni tui non deficient. dies terrae succe- 
dentibus urgontur, praecedentes excluduntur, nee qui succe- 
dunt manent, sed veniunt, ut eant .... dies autem caeli et illi 
anni non deficientes. A. 

53. hos duos versus dicit de populo Christiane, qui vere 
dicuntur filii sponsi. C. 

57. unam iurationem pro vita nostra habuit, qui pro 
nobis ad mortem unicum suum misit. A. 

58. semen Christi sunt omnes. qui ei mente fideli cre- 
diderint: quia in ipsis futurum rejrnum seminatum est, quod 
Ventura messis ostendat. C. 

59. sedes ergo cius omnes, in quibus regnat deiis, sie 
erunt, inquit, in conspectu meo sicut sol : quia iusti fulgebunt 
in regno patris mei sicut sol. A. 

60. sed quae lunn? perfecta in aeternum. etenim etsi 
perficitur luna ista, quam novimus, alio die incipit minui, 
posteaquam perfecta fuerit. sicut luna, inquit, perfecta in 
aeternum; sie perficietur sedes eins tamquam luna, sed luna 
in aeternum perfecta .... quia perficiet nos deus et in 
animo et in corpore, secundum animum dictum est: sicut 
sol in conspectu meo, quia animum non videt nisi deus: et 
sicut luna, iam caro. A. , 

61. Vera dicebantur omnia de resurrectione mortuo- 
rum. A. 

62. David positus erat, cui promitterentur haec omnia 
in semine eins, quod est Christus, implenda .... manet 
omnino, deus, quod promisisti. nam Christum tuuni non ab- 
stulisti, sed distulisti. A. — de regno eiectus, a filio Absa- 
lom fugiens nudis pedibus ambulavit, et increpationes filii 
Jemini sub durissimis opprobriie sustinebat. C. 

63.,ubi est enim testamentum vetus Judaeorum? ubi 
est terra illa promissionis ? . . . regnum Judaeorum quaeris, 
non est; sacrificium Judaeorum quaeris, non est; sacerdotium 
Judaeorum quaeris, non est. A. 

64. immolatio siquidem pecudum et observantia sabba- 



236 DIE QUELLEN. 

tonim, quae prius figuraliter agebantur, veniente veritate sub- 
mota sunt. 0. 

65. omnes macerias eius, quibus eum munieras. A. 

66. munitiones eius posuisti formidinem, ut culpis facien- 
tibus ipsum dominum formidarent, cuius solebant muuitione 
vallari. C. 

67. omnes transeuntes viam, omnes scilieet gentes, per 
viam, hoc est per vitam istam transeuntes diripuerunt Is- 
rael, diripuerunt David. A. 

70. quomodo solebant pauci dimicare, multos proster- 
nere. A. 

71. ligatum tarnen fla^ellct, quem mundet, non dissolvat 
ab emundatione. si enim dissolvit ab emundatione, iam non 
habet mundandum, sed proiiciendum. a qua ergo emundatione 
dissolvitur Judaeus? a fide. ex fide enim vivimus, et de fide 
dictum est: fide mundans corda eorum. A. 

72. sedes enim pro regno posita est, quae merito dicitur 
in terra coUisa, quando divisus populus atque confractus par- 
ticulatim toto orbe dispersus est. C. 

73. putabant se in aeternum regnaturos. A. 

75. in finem, hie saeculi terminum debemus advertere, 
quando, sicut saepe dictum est, expectatur innumera conversio 
Judaeorum. C. — quia caecitas ex parte Israel facta est, ut 
plenitudo gentium intraret, et sie omnis Israiil salvus fieret. 
interea tamen exardescet sicut ignis ira tua. A. 

76. David iste dicit positus in spe in Christo : memento, 
quae est substantia mea. non enim quia Judaei defecerunt, 
defecit substantia mea .... veniet semen, cui promissum 
est. A. 

77. ecce omnes filii hominum ierunt in vanitatem, tu 
tamen non vane illos constituisti. cum ergo ierunt omnes in 
vanitatem, quos tu non vane coustituisti, unde eos mundares 
a vanitate, numquid nihil tibi servasti? . . . sanctum suum 
admirabilem fecit, inde omnes a vanitate mundavit. A. 

78. etsi ceteri fideles eius resurgent a mortuis, et vivent 
et ipsi in aeternum, non videbunt mortem, non tamen aniraam 
suam ipsi eruent de manibus inferni. ille qui eruit animam 
suam de manibus inferni, ipse eruit animas fidelium suorum, 
ipsi se eruere non possunt. proba, quia ipse animam suam 
eruit. A. 

79. dixerunt ista martyres, quorum natalitia celebramus. 
A. — et impleat promissiones, quas se David fe^jsse nos- 
cebat. C. 

80. iam illo vivente, iam in caelo ad dexteram patris 
sedente, opprobria obiecta sunt christianis : crimen de Christo 
christiani diu habuerunt .... ibam, inquit, praedicare, et 



PSALM LXXXVm., LXXXIX. 237 

opprobria audiebam, et in sinu meo continebam; quia imple- 
bam .... diu continuerunt christiani opprobria in sinu suo, 
in corde suo, nee audebaut resistere conviciantibus: antea 
cum crimen videretur respondere pagano, nunc iam crimen 
est, remanere paganum. gratias domino, memor fuit opro- 
briorum nostrorum .... iam modo nemo insultat chris- 
tianis. A. 

81. inimici tui, domiuQ, et Judaei et pagani. A. 

82. hoc enim obiecerunt, quia mortuus est Christus, quia 
crucifixus est Christus, quid obiicitis insani? . . . ille non 
perimebatur, sed commutabatur. mortuus dicitur propter tri- 
duum .... mutatus est ille a temporali vita ad aeternam, 
mutatus est a Judaeis ad gentes, mutatus est etiam a terra 
in eaelum. eant nunc vani inimici tui et adhuc exprobrent 
commutationem Christi tui. utinam et ipsi mutentur: commu- 
tationem Christi non exprobrarunt. sed displicet Christi 
mutatio, quia ipsi mutari nolunt. neque enim est illis com- 
mutatio, et non timucrunt deum. A. 

PSALM LXXXIX. 

1. Psalmus iste intitulatur oratio Moysi hominis dei, 
non quod a Moyse sit conscriptus, sed alicuius significationis 
gratia tanti meriti servi dei nomen appositum est, quo diri- 
gatur legentis vel audientis intentio. ß. — intitulatur psal- 
mus iste nomine Moysi, non quod Moyses fecisset eum, sed 
quia ipse eus minister veteris testamenti et propheta novi, in 
ipso ministerio discrevit nobis vitam veterem et vitam no- 
vam . R. 

2. sive in omni generatione, sive in duabus generatio- 
nibus, vetere et nova. A. 

3. montiiun nomine significentur celsitudines angelorum, 
et terrae nomine humilitas hominum . . . . a saeculo et us- 
que in saeculum tu es; quod convenientius diceretur, ab 
aeterno in aeternum. A. 

4. id est, ne a tuis aeternis atque sublimibus homo 
aversus, temporalia concupiscat, sapiatque terrena. A. 

5. et hoc a deo petit, quod deus ipse praecepit . . . . 
sine cuius adiutorio per arbitrium voluntatis tentationes huius 
vitae superare non possumus. A. 

7. et sicut vigilia in nocte, cum vigiliae spatium non 
habeat amplius tres horas. A. 
9. öiane, id est prius. A. 

11. decidat, utique in mortem. A. 

12. durescat, in cadavere. A. 

13. arescat, in pulvere. A. 



238 DIE QUELLEN. 

14. defecimas in infirmitate, conturbati sumus mortis 
tiraore. infirmi enim facti sumus, et infirmitatem finire tropi- 
danms. alter te, inquit, cinget, et feret, quo tu Don vis: 
quam vis martyrio non puniendum, sed coronandum. et ipsius 
domini anima nos in se transfigurans tristis erat usque ad 
mortem: quoniam et domini exitus nonnisi mortis. Ä. 

16. haec quidem verba videntur exprimere brevitatem 
miseriamque vitae huius .... multo brevius vivunt, quam 
vixerunt antiqui. A. 

17. quoniam longioris vitae praesumtione peccabant. C. 

18. in rebus corruptibilibus laborabamus, corruptibilia 
opera texebamus. A. 

19. quod datui* intellegi in temporalibus rebus, ideo 
septuaginta: quia temporalia promitti videntur in vetere tes- 
tamento. A. 

20. non in rebus temporalibus, sed in aeternis, octo- 
ginta anni, quod novum testamentum in spe est renovationis 
et resurrectionis in aeternum. A. 

21. quia licet in novo testamento constituti simus, quod 
octogenarius significat numerus, amplius habet haec vita nostra 
laborem et dolorem, dum iu nobismetipsis ingemiscimus, adop- 
tionem expectantes redemtionem corporis nostri. A. 

22. et hoc ad misericordiam dei pertinet: unde sequitur 
et dicit: quoniam supervenit super nos mansuetudo et corri- 
piemur. quem enim diligit dominus, corripit; flagcllat autem 
omnem filium, quem recipit: et dat etiam magnis quibusdam 
stimulum carnis, a quo colaphizei.tur, ne extollantur in mag- 
nitudine revelationum suarum, ut virtus in infirmitate per- 
ficiatur. A. 

24. et a paucis eruditis maior eins ira intellegitur vana 
et seductoria felicitas impiorum. hanc ille non noverat, cuius 
pene commoti sunt pedes, quia zelavit in peccatoribus, pacera 
peccatorum intuens: sed didicit eam, cum intraret in sanctu- 
arium dei, et intellegeret in novissima: quo pauci intrant, ut 
discant prae timore dei dinumerare iram eins et prosperitatera 
hominum malorum numero applicare poenarum. A. 

25. quid est ergo: dexteram tuam sie notam fac, oisi 
Christum tuum, de quo dictum est, et brachium domini cui 
revelatum est, sie notum fac, ut in eo discant fideles tui ea 
magis a te poscere et sperare praemia fidei, quae non appa- 
rent in vetere testamento, sed revelantur in novo .... deni- 
que secundum hanc orationem hominis sui sie notum fecit 
Christum suum, ut suis passionibus demonstraret, non ea 
munera, quae videntur sonare in vetere testamento, ubi sunt 
umbrae futurorum, sed aeterna esse concupiscenda. A. 



PSALM LXXXIX. 239 

26. consuetudinem suam vir sanctus operatur, qui dicit 
in exodo: esto placabilis super nequitiam populi tui. G. — 
et ipsos cnim compeditos vel eruditos corde in »^apientia sie 
notos deus fecit in novo testamento, ut pro fide, quam Judae- 
orum et gentilium detestabatur impietas, onmia contemnerent, 
et eis se privari paterentur, quae magna putant promissa in 
vetere testamento, qui carnaliter iudicant. et quoniam cum 
sie noti fierent, ut lila eontemnerent, et desiderandis aeternis 
per Buas passiones testimonium perhiberent (unde et testes 
dicti sunt, sie euim graece martyres appellantur), multa et 
multum mala et aeerba temporalia pertulerunt: hoe adtendit 
iste homo dei, et spiritus propheticus per Moysi vocabulum 
iiguratus, et ait: convertere domine quousque. et deprecabilis 
esto super servos tuos. vox est eorum, vel pro eis, qui 
iuulta persequente isto saeeulo mala tolerantes, innotescunt 
eompediti eorde in sapientia, ut nee tantis malis coaeti refu- 
giant a domino ad huius saeculi bona. A. 

27. repletum se ergo dicit hac misericordia mane, id est, 
lucida contemplatione : quoniam vir sanctus Christi domini 
praevidebat adventum. C. 

29. ipsi enim servi tui opera tua sunt. A. 

29, 80. nunc eadem simili fine concludit, ut peccan- 
tibus Judaeis parcat, et filios eorum sancta credulitate recor- 
rigat ; quatenus si illi, iniquitate sua faciente, dispersi sunt, 
saltem eorum soboles in tine saeculi conversa, ad veniam 
pervenire mereatur. C. 

31. unde dicitur: signatum est super nos lumen vultus 
tui, domine. A. 

32. ut non ea pro rerum terrenarum mercede faciamus: 
tune enim non directa, sed curva sunt. A. 

33. huc usque psalmum istum multi Codices habent: sed 
in nonnullis legitur alius ultimus versus: et opus manuum 
nostrarum dirige .... omnia bona opera nostra unum opus 
est caritatis. plenitudo enim legis Caritas .... tamquam 
ultimo versu volens ostendere, ipsa opera unum opus esse, 
id est, ad unum opus dirigi .... ad hoc existimo hominis 
dei Moysi nomen titulo eins inscriptum, ut eis, qui pie recte- 
que scrutantur scripturas, eo modo imitaretur etiam legem 
dei, quae per Moysen ministrata est, ubi pro bonis operibus 
sola vel pene sola praemia terrenorum bonorum deus polli- 
ceri videtur, sine dubio habere sub velamento talo aliquid, 
quäle iste psalmus ostendit. sed cum quisque transierit ad 
Christum, auferetur velamen, et revelabuntur oculi eiüs, ut 
consideret mirabilia de lege dei: donante illo. cui dicimus: 
revela oculos meos, et considerabo mirabilia de lege tua. A, 



240 DIE QUELLEN. 

PSALM XC. 

1.- David autem hie ipsum prophetam debemus ad- 
vettere. C. 

2. quis est, qui habitat in adiutorio altissimi? qui non 
est superbus , quomodo illi, qui manducaveiunt, ut essent 
quasi dii, et perdiderunt, quod erant facti homines immor- 
tales. in adiutorio enim suo habitare voluerunt, non in adiu- 
torio altissimi: ideo suggestionem serpentis audierunt, prae- 
ceptum dei contemserunt, et invenerunt hoc evenisse in se, 
quod minatus est deus, non quod promisit diabolus. A. 

3. quis hoc dicit domino? qui habitat in adiutorio al- 
tissimi. A. 

4. quid est quod dico? tendit diabolus et angeli eius, 
tamquam venantes tendunt muscipulas .... sed quid est, a 
verbo aspero? multos per verbum asperum misit in musci- 
pulam diabolus: verbi gratia, qui voluerint esse cbristiani 
inter paganos, insultatores patiuntur paganos .... sed sunt 
multi male Vivantes christiani. inter quos qui voluerit bene 
viveie .... patitur verba aspera, et dicunt: magnus tu, 
iustus, tu es Elias, tu es Petrus, de caelo venisti. A. 

5. scapulis innituntur alae, et in alis sunt pennae, et 
ideo per scapulas alae et pennae intelleguntur. B. 

6. tamquam scutum veritas eius est: ut non misceat 
eos, qui in seipsis sperant, cum eis, qui in deo sperant. A. 

7. cum quisque ignorans peccat, tamquam in noete 
peccat: cum autem sciens peccat, tamquam in die peccat. A. 

8. tentationem, quae fit in ignorantibus levis, timorem 
nocturnum appellavit. A. 

9. recte hie intellegimus daemonium meridianum perse- 
cutionem vehementem .... quomodo antea iusserant: qui- 
cunque confessus se fuerit ehristianum, feriatur, iusserunt 
postea: quieunque confessus se fuerit ehristianum, torqueatur 
et tamdiu torqueatur, donee neget se esse ehristianum .... 
multi ergo ceciderunt a daemonio meridiano. quam multi 
vultis nosseP sequitur et dicit. A. 

10. quibusdam promisit Christus, quia cum illo iudiea- 
bunt : apostoHs scilicet, qui dimiserunt omnia et secuti sunt 
eum .... tales multi cum essent illo tempore, qui distri- 
buerant omnia sua pauperibus et sibi iam promittebant, quia 
sessuri erant cum Christo, et iudieaturi gentes, fervente ca- 
lore persecutionis tamquam a daemonio meridiano defecerunt 
in tormentis. A. 

11. multi erunt, qui iudicabunt, sed paueiores erunt 
quam illi, qui ante tribunal stabunt: quia illi tamquam mille, 
illi tamquam dena millia .... sed multi promittunt sibi, 



PSALM XC. 241 

quia iudicabunt cum Christo, quia dimittunt omnia sua, et 
sequuntur Christum; sed habent praesumtionem de se, habent 
quendam typhum et superbiam, quam deus solus potest 
nosse .... audient in fine ad dexteram positi: venite bene- 
dicti patris moi. A. 

12. ail te autem, id est, ad caput et corpus, non ap- 
propinquabit ruina et daemonium meridianum. A. 

13. impune ergo erit impiis, quia persecuti sunt servos 
tuos? non orit impune. quamvis enim tu permiseris , et 
magis inde tui coronati sint, verumtamen oculis tuis conside- 
rabis, et retributionem peccatorum videbis .... modo opus 
est, ut oculos fidei habeamus et videamus, quia exaltantur 
ad tempus, et plangent in aeternum .... non est leve vi- 
dere impium florentem in hoc saeculo et habere ad illum 
oculos, ut consideres fide, quid ille passurus est in fine. si se 
non correxerit: quia qui modo tonare volunt, postea fulmi- 
nantur. A. 

1,5. dicat ergo ecclesia dom!no suo Jesu Christo, dicat 
corpus capiti suo: quoniam tu es doraine spes mea, altissi- 
mum posuisti refugium tuum : id est, ideo resurrexisti a mor- 
tuis, et in caelum adscendisti, ut altum poneres refugium 
tuum adscendens, et fieres spes mea, qui in terra desperabam, 
et me resurrecturum esse non credcbani, modo iam credo, 
quia adscendit in caeluu) caput meum. A. 

17. tabernatulum dei caro est. in carne inhabitavit 
verbum, et caro facta est tabernaculum deo. A. 

18. nam quod legitur, angelis mandatum, ut eum de- 
beant custodire, infirmitatis humanae est, sicut evangelium 
quoque testatur: apparuit autem illi angelus de caelo con- 
fortans eum. C. 

19. sublatus est Christus in manibus angelorum quando 
assumtus est in caelum: non quia, si non portarent angeli, 
ruiturus erat, sed quia obsequebantur regi. A. 

20. de spiritusancto evangelium: spiritus, inquit, nondum 
erat datus, quia Jesus nondum erat clarificatus . . . . a deo 
clarificatus adscensione in caelum, misit spiritum suum sanc- 
tum die pentecostes .... data est lex in tabulis lapideis 
scripta digito dei . . . . a die paschae domini, sicut a die 
paschae agni occisi, numerantur quinquaginta dies;^ et venit 
Spiritus sanctus iam in plenitudine amoris, non in poena ti- 
moris .... qui sunt pedes domini? apostoli missi per totum 
orbem terrarum. qui sunt pedes domini? omnes evangelistae, 
in quibus peragrat dominus universas gentes. metuendum 
erat, ne evangelistae offenderent in lapidem .... in quem 
lapidem? in legem in tabulis lapideis datam. A. — istud 
fuit prophetatum de adscensione domini nostri, id est, Christi 

qv\ XXIX. 16 



242 DIE QUELLEN. 

sed diabolus est abusus veritate in eius tentatione, et hinc 
etiam maxime habuit occasionem tentandi ei^m. B. 

21. leo aperte saevit, draco occulte insidiatur. utramque 
vim et potestatem habet diabolus .... draco quomodo insi- 
diatur? per haereticos. quid autem ecclesia? super aspidem 
et basiliscüm ambulabis. rex est serpentium basiliscus, sicut 
diabolus rex est daemoniorum. A. 

22. hunc ergo beatum, qui habitat in adiutorio altissimi, 
liberaturum se a malis saeculi istius compromittit. C. 

28. ostendam illi ipsum Christum. A. 

PSALM XCI. 

1. Intus est, in corde est sabbatum nostrum. multi 
enim vacant membris, et tumultuantur conscientia. omnis 
homo malus sabbatum habere non potest: nusquam enim illi 
conquiescit conscientia ; necesse est, in perturbationibus vivat. 
cui autem bona est conscientia, tranquillus est, et ipsa tran- 
quillitas sabbatum est cordis. A. 

2. in utraque re et in peccato tuo, quia tu fecisti, et in 
bono facto confitere domino, quia ipse fecit. A. 

3. psalterium organi genus est, cordas habet, opus no- 
strum psalterium nostrum est. quicunque manibus operatur 
opera bona, psallit deo : quicunque ore confitetur, cantat deo. A. 

4. mane dicitur, quando nobis bene est, nox dicitur, 
quando tristitia tribulationis est ... . quando bene est, lauda 
misericordiam, quando male, lauda veritatem .... cum mi- 
sericordiam annuntias mane et veritatem per noctem, eemper 
laudas deum, semper confiteris deo et psallis nomini eius. A. 

5. decacordum psalterium significat decem praecepta 
legis. A. 

6. cum cantico in cithara : hoc est, verbo et opere. A. 

7. tu me fecisti bene viventem, tu meformasti: si quid 
forte boni facio, in factura manuum tuarum exsultabo .... 
nisi enim te formaret ad opera bona, non nosses nisi opera 
tua mala, qui enim loquitur mendacium, de suo loquitur. 
hoc evangelium dicit. omne peccatum mendacium est ... . 
adtendite sententiam contra, si enim, qui loquitur mendacium, 
de suo loquitur, restat, ut qui loquitur veritatem, de dei lo- 
quÄtur. A. 

8. nuUum mare tam profundum est, quam est ista cogi- 
tatio dei, ut mali floreant et boni laborent: nihil tam pro- 
fundum, nihil tam altum : ibi naufragat omnis infidelis, in isto 
alto, in isto profunde. A. 

10. interim videte peccatores, sicut foenum florent, bene : 
sed qui sunt, qui non cognoscunt? stulti et imprudentes .... 



PSALM xci., xcii. 243 

quid est sicut foenum? virent cum hiems est, sed arescent 
aestate .... non te delectet viriditas ipsius, sed tinie ari- 
ditatem ipsius. A. 

12. expectans de super ex aeternitate tua, quando 
transeat tetnpus iniquorum, et veniat tempus iustorum. A. 

18. peribunt autem, cum ille inspicere coeperit, et iu- 
dicium suum in omiiem carnem adduxerit. A. 

14. unitas exaltatur, omnes haereses cum inimicis dei 
peribunt. A. 

15. quid dixit senectus mea? novissima moa . . . . se- 
necta ecclesiae Candida erit recte factis, morte autem non cor- 
rumpetur .... veniet ergo iudicium, ut arescant peccatores 
et virescant fideles. A. 

17. hos audibunt aures omnium fidelium, quando incre- 
pationibus propriis sua desideria factaque condemnabunt. C. 

18. quod licet procerum ubique nascatur, in Libano 
tarnen monte celsius invenitur. ita iiistus multiplici laude 
celebratus, et cedri proceritafcem, et pulchritudinem dictus est 
habere palmarum. C. — numquid cum sol exierit, arescit 
palma? numquid arescit cedrusV cum autem sol cadens ali- 
quando fuerit, arescit foenum. A. 

19. scilicet, quoniam qui in ista ecclesia per gratiam 
domini plantatur, in illo ingressu Jerusalem modis omnibus 
florebunt .... in atriis enim merito florebit, quando in illo 
resurr ectionis initio auditi muueiis felicitate gaudebit. C. 

20. senecta hominum arida atque sterilis est, ecclesia 
ver<^ tunc magis incipit esse uberrima, quando ad finem sae- 
culi fuerit domino miserante perducta. C. 

22. quia deus aeternus est, quia modo parcit malis ad- 
ducens illos ad poenitentiam, flagellat bonos, erudiens illos 
ad regnura caelorum; non est iniquitas in eo, noli timere. A. 

PSALM XCII. 

1. Recordantes ergo per omnes dies, quid fecerit deus, 
quando creavit et ordinavit universa a primo die usque ad 
sextum diem; septimum enim sancfcificavit, quia in illo re- 
quievit post omnia opera, quae fecit bona valde, et inveni- 
mus cum sexto die fecisse, qui dies hie commemoratur, quia 
dicit ante sabbatum, omnia animalia in terra, deinde ipso 
die fecit hominem ad imaginem et similitudinem suam. ... 
et saeculä sie cursura erant, antequam requiescamus in deo. 
tunc autem requiescimus , si facimus opera bona, ad hoc 
exemplum scriptum est de deo: requievit deus septimo die, 
cum fecisset omnia opera bona valde .... sicut ergo sexto 
die fecit deus hominem ad imaginem suam, sie invenimus 

19* 



244 DIE QUELLEN. 

sexto saeculo venisse dominum Jesum Christum, ut refor- 
maretur homo ad imaginem dei .... sextus dies iam a 
praedicatione Joannis agitur usque ad finem, et post finem 
sexti diei pervenimus ad requiem. modo ergo sextus dies 
agitur .... iam audiamus ipsuni psalmum: ipsum interro- 
gemus, quomodo fundata est terra, ne forte tunc facta est 
terra, nee in genesi sie legiraus. quando ergo fuYidata est 
terra? quando, nisi cum fit, quod lectum est modo in apo- 
stolo : si tamen statis in fide, ait, stabiles et immobiles, cum 
omnes, qui credunt, per universam terram immobiles sunt in 
fide, fundata est terra, tunc fit homo ad imaginem dei. quod 
significat sextus ille dies de genesi. sed quomodo illud fecit 
deus? quomodo fundata est terra? Christus venit, ut fundaret 
terram. A. 

3, 4. aliid placebat, aliis displicebat. nam divisae sunt 
ad versus se linguae Judaeorum: alii dicebant: quia bonus 
est, alii dicebant: non, sed seducit turbas .... in humili- 
tate est tota fortifcudo . . . . si ergo in humilitate est for- 
titudo, nolite timere superbos. A. 

4. illa enim humiUtas et decorem habuit: quia dignatus 
est caelorum dominus humillimum obsequium suis famulis 
exhibere. habuit et fortitudinem : quia per humilitatem dia- 
boli malitiam superbiamque prostravit. C. 

6. firmavit enim orbem terrae, id est, ecclesiam, quando 
in evangelio dixit: tu es Petrus, et super hanc petram aedi- 
ficabo ecclesiam mcam: et portae inferi non praevalebunt 
ad versus eam. vera laus, mirabile praeconium, ut terra^illa, 
quae significat ecclesiam toto orbo diffusam non commove- 
atur uUatenus. quamvis ista frequenti concussione vexetur. C. 

7. vis esse sedes dei? para locuni in corde tuo, ubi 
sedeat .... ex tunc, ex quo? sexto enim die, id est, tem- 
pore huius mundi sexto, venit dominus in carne. A. 

9. apostoli scilicet, qui de spiritu sancto potati sunt .... 
ipsa ergo flumina manaverunt sormones irriguos, ipsa in prae- 
dicationibus suis voces erexere sanctissimas. C. 

10. cum enim illi elovasseut voces suas discipuli, cre- 
diderunt multi, et acceperunt multi spiritum sanctum, et coe- 
perunt multa flumina clamaro de paucis. A. 

11. 12. ideo sequitur: a vocibus aquarum muUarum 
mirabiles suspensurae maris, id est, huius saeculi. cum coe- 
pisset Christus tantis vocibus praedicari, coepit irasci mare, 
coeperunt crebrescere persecutioues .... mirabilis in exeelsis 
dominus, compescat se ergo mare, et aliquando tranquil- 
letur, detur pax christianis. ' A. 

13. potestates et reges crediderunt, subiugati sunt 
Christo .... testimonia tua, quia dixerat illud ante: haec 



PSALM XCII., XCIU. 245 

dico vobis, ut in nie paccm habeatis, in mundo autem pres- 
suram .... statim subiecit: sed gaudete, quia ego vici 
saeculum. A. 

14. domus itaque domini est universalis ecclesia. C. 

PSALM XCIII. 

1. Quarta ergo sabbatorum, quarta feria, qui Mercurii dies 
dicitur — quarto die luminaria fecit deus in caelo^solem in po- 
testatem diei. lunam et Stellas in potestatem noctis .... tales 
enim sancti, in quibus est verbum vitae, de conversatione, quam 
habent in caelo, despiciunt omnia iniqua, quae üunt in terra: 
et quomodo luminaria in caelo per diem et per noctem pro- 
cedunt, peragunt itinera sua, cursus suos certos habent, et 
committuntur tanta mala, nee deviant de super stellae fixae 
in caelo agentes per tractus caelestes, quae illis praestituit 
et constituit creator ipsarum: sie debent sancti, sed si in 
caelo figantur corda eoruni, si non frustra audiant et respon- 
deant sursum se habere cor, si imitentur eum, qui ait : nostra 
autem conversatio in caelis est .... de ipsis cogitationibus 
supernorum patientes fiunt, (?t quidquid in terra committitur, 
sie non curant, donec peragant itinera sua, quemadmodum 
non curant luminaria caeli, nisi quomodo exerceant dies et 
noctes, quamvis tanta mala videant fieri super terram. sed 
facile. est forte, ut ferant iusti iniquitates malorum. quae non 
in ipsos fiunt : sed sicut ferunt, quae in alios fiunt. sie ferant 
et quae in ipsos fiunt. non enim propterea debent ferro et 
tolerare, quia in aKos fiunt; etsi in se fiant, non debent per- 
dere tolerantiam. nam qui perdiderit tolerantiani, cecidit de 
caelo, qui autem fixum habet cor in caelo, terra ipsius labo- 
rat in terra. . . . cor ergo in libro: si cor in libro, cor in 
firmamento caeli. si ibi est cor, inde luceat et non move- 
bitur iniquitatibus subterpositis : non quia ibi est in caelo 
per carnem, sed quia ibi est per conversationem, secundum 
quod dictum est: nostra autem conversatio in caelis est. A. 

2. ergo quid dominus ? propter miseriam inopum et ge- 
mitum pauperum nunc exsurgam, dicit dominus .... admira- 
bantur turbac super doctrina eins, erat enim docens eos 
tamquam postestatem habens, non quasi scribae eorum et 
pharisaei. A. 

3. exaltare, iJ est, resurge, vade in caelum. A. — ho- 
mines terrenos maiestatis suae ditione iudicabit. C. 

4. superbis reddet non humilibus. qui sunt superbi? 
quibus parum est, quod mala faciunt, et defendere peccata 
sua volunt. namque de his, qui crucifixerunt Christum, facta 



246 DIE QUELLEN. 

sunt postea miracula .... adiuncti sunt corpori ipsius, id 
est, ecclesiae, qui corpus eius mortale, quod viderunt, perse- 
cuti sunt, fuderunt pretium suum, ut biberent pretium suum 
.... et facti sunt humiles .... et consilium quaesierunt 
dicentes: quid ergo faciemus ? . . . tunc ait illis Petrus: 
agite poentitentiam, et baptizetur unusquisque vestrum in no- 
mine domini nostri Jesu Christi, qui egerunt poenitentiam, 
humiles fuerunt: non ergo illis redditum est .... in illis 
valuit vox illa domini pendentis in cruce : pater ignosce illis, 
quia nesciunt, quid faeiunt. A. 

5. Spiritus dei, utique omnia sciens, quaerit tecum, 
quasi verba tua dicit. A. 

6. quid loquentur, nisi contra deum, qui dieunt . . . . 
vere curat ista, quae facimus, deus? quia enim vivunt, pu- 
tant deum: nescire quod faeiunt. vide quid mali illis contin- 
gat: quia si stationarius sciret, teneret illos. et ideo vitant 
oculos stationarii, ne statim teneantur. oculos enim dei vi- 
tare nemo potest .... quia faeiunt et sciunt quid fecerunt, 
et vident se vivere sciente deo, qui non viverent sdente sta- 
tionario, dieunt sibi: placent ista deo; et revera, si illi dis- 
plicerent facta nostra, quomodo displicent iudicibus, quomodo 
displioent regibus, quomodo displicent imperatoribus, et quo- 
modo displicent commentariensibus, numquid quomodo illorum 
oculos vitamus, vitare possemus oculos dei? A. 

7. populum tuum, vires dicit fideles, quos idem perhibet 
humiliatoe. quoniam deo fieri contumelias audiebant. n^cesse 
est enim devotum famulum dolore cruciari, quando irreve- 
rentissimum aliquid de domino contingit audire. C. 

13. non habet unde audiat, qui tibi fecit, undeaudias? 
A. — qui plasraavit oculum, non habebit adspectum? C. 

14. qui praedicationibus prophetarum gentes arguit, ipse 
minime iudicabit? C. 

15. ipse non seit, qui te fecit scire? A. 

16. etsi tu nescis cogitationes dei, quoniam iustae sunt, 
ille seit cogitationes hominum, quoniam vanae sunt, et ho- 
mines scierunt cogitationes dei : sed quibus iam amicus factus 
est, prodit consilium suum. A. 

18, 19. maligni, enim sunt dies, quibus videntur florere 
peccatores et laborare iusti .... parcit enim illi deus, quem 
novit peccatorem et impium, occulta iustitia sua .... tossa 
ad ima tendit, non ad caelum: peccatores autem superbi quasi 
in caelum eunt, et in terram merguntur. A. 

20. non repellet dominus plebem suam. exercet, non 
repellit. A. 

21. tu gaude sub flagellis, quia tibi servatur hereditas; 



PSALM XCIU., XCIV. 247 

quia non repellet dominus plebem suani Ulis autem 

ad tempus parcit, in aeternum illos damnabit. A. 

22. adtende modo et habe iustitiam : quia iudicium non- 
dum potes habere, prius es, ut habeas iustitiam. sed ipsa 
iustitia tua eonvertetur in iudicium. liabuerunt hie iustitiam 
apostoli, et pertulerunt iniquos. scd quid illis dicitui? sede- 
bitis super duodecim sedes iudicantes duodecium tribus 
Judae. A. 

23. qui tenent eam, id est, iustitiam. C. 

24. multi mali te circumdant .... ergo cum undique 
mali perstrepant, et dicant: quare sie vivis, tu solus christia- 
nu8 es, quare non facis, quod faciunt et alii? ... et tu 
signas te et dicis: ^hristianus sum, ut repellas istos nescio 
quos. A. 

25. prope rueram in illam fossam, quae paratur pecca- 
toribus, hoc est: paulominus in inferno habitaverat anima 
mea. A. 

26. confessionem vult deus, humilitatem vult. A. 

28. hoc dixit : nemo sedet tecum iniquus, nee tu sedem 
iniquitatis habebis .... sie dicamus: numquid adhaeret tibi 
sedes iniquitatis, qui formas dolorem in praecepto? formas, 
inquit dolorem in praecepto, id est, de dolore praeceptum 
nobis facis, ut ipse dolor praeceptum sit nobis. A. — prae- 
ceptum enim ipsius continet: beati, qui lugent. C. 

29. hoc et ad dominum salvatorem potest referri, qui 
vere innocens atque immaculatus pro nostra redemtione sen- 
tentiam iniustae condemnationis excepit. C. 

PSALM XCIV. 

1. Laus cantici et hilaritatem significat, quia cantus est, 
et devotionem quia laus est ... . invitat ad magnas epulas 
exsultandi, non saeculo, sed domino. A. 

2. exsultatio mala est,, exsultare saeculo, exsultatio bona 
est, exsultare domino . .*. . unde vocat, ut veniant, cum 
quibus vult exsultare domino, nisi quia longo sunt, ut veni- 
endo propinquent. A. 

3. quid est iubilare? gaudium verbis non posse expli- 
care, et tamen voce testari, quod intus conceptum est. A. 

4. quod hie admonet fieri debere, ut ante iudicialem 
adventum debeamus nostra facinora confiteri: ne veniens 
discutiat, quod nos sine dubitatione condemnat. C. 

6. habemus scripturae testimonium : deus stetit in syna- 
goga deorum, in medio autem deos discernere. deos dixit 
participatione , non natura; gratia, qua yoluit facere deos. 
quantus deus est, qui facit deos? aut quales dii sunt, quos 



248 DIE QUELLEN. 

facit homoP quam ille magnus deos faciendo, tarn isti nihil, 
qui ab homine facti sunt, deus verus facit deos credcutes in 
se, quibus dedit potestatem filios dei fieri .... ergo sit laus 
illL sit iubilatio illi. A. 

7. erat enim plebs iudaea. A. — inde enim prophetae, 
inde apostoli et multi fideles, qui domino siucera mente cre- 
diderunt. C. 

8. agnoscimus lapidem angularem .... venit ex una 
parte circumcisio, venit ex alia parte praeputium. in Christo 
ambo populi concordaverunt .... venerunt etiam omnes 
gentes ad lapidem angularem, ubi osculum pacis agnoverunt, 
in illum unum, qui de duobus fecit unum. A. 

9. ipsae terrenae potestates adversatae sunt ecclesiae, 
leges contra ecclesiam promulgarunt, nomen christianum de 
terra delere conati sunt : sed posteaquam impletum est, quod 
prophetatum est: adorabunt eum omnes reges terrae, factum 
est, quod hie dictum est: altitudines montium ipsius fiunt. A. 

10. ipsas gentes ipse fecit; non permittet iilas ultra eam 
saevire, quam novit ille mensuram, ex qua proficias. nonne 
dicit alius psalmus : . omnes gentes, quotquot fecisti, venient 
et adorabunt coram te domine? A. 

11. sie et corda nostra ad bonos fructus sterilia atque 
arida sunt, nisi domini misericordia compluantur. C. 

16. perventum est ad ingressum secundum, ubi Judaeos 
dominus salvator alloquitur .... tentatio enim iudaica, sicut 
in exodo legitur, contra Moysen gravi murmuratione sur- 
rexit. C. 

17. iaTi tales non sint patres vcstri, nolite eos imitari. 
patres vestri'erant: sed si non imitati fueritis, patres vestri 
non erunt. A . - nam cum dicit : patres vestri, et eos quo- 
que significat obstinates: quia illum unusquisque habet pa- 
trem, quem cognoscitur imitari. C. 

19. ante illos miracula in manu Moysi faciebam, et ipsi 
magis magisque corda obdurabant. A. 

21.. ad hoc cum illis fui quadraginta annis, ut osten- 
derem genus tale hominum, quod me semper ex acerbat us- 
que in finem saeculi. A. 

23. ab exsultatione coepimus, sed ad magnum tiraorem 
conclusit psalmus iste. A. 

PSALM XCV. 

1. Quantum ad literam pertinet, tempus illud significatur 
in titulo, cum a Zorobabel, filio Salathiel, post captivitatem 
templum ierosolymitanum constat esse reparatum, quod usque 
ad superficiem terrae Chaldaeorum manus inimica destruxit. 



PSALM xcv. 249 

sed cum nihil tale in subsequentibus dicat, nee aliquando ti- 
tulus discrepet a narratione psalmorum, restat, ut eum spi- 
ritualiter exquirere debeamiis. destructa domus aedificatur, 
quando anima post captivitatem peccati ad intellegentiam 
veritatis coeperit domino praestante remeare. domus enim 
ista, id est, universalis ecclesia, in qua Christus inhabitat, 
vivis lapidibus semper exstruitur. C. 

2. dilectio ipsa vox est ad deum, et ipsa dilectio can- 
ticum novuni est. audi, quia canticum novum est. dominus 
dicit: mandatum novum do vobis, ut vos invicem diligatis. 
omnis ergo terra cantat canticum novum: ibi aedificatur do- 
mus. omnis ergo terra est domus dei .... lapides enim ad 
fabricam novam, quae aedificatur post captivitatem, sie col- 
liguntur, et sie illoe Caritas in unitate constringit, ut non 
sit lapis super lapidem, sed unus lapis sint omnes lapides 
.... ad ipsam structuram nos compingit apostolus et in illa 
unitate nos constrictos compaginat dicens : sufferentes invicem 
in dilectiono, studentes servare unitatem spiritus in vinculo 
pacis. A. — omnis terra, catholicam significat ecclesiam. C 

8. ergo omnes gentes daemonia habebant deos; quos 
dieebant deos, daemonia erant. A. 

10. pulchritudinem amas ? vis esse pulcher? confitere 
. . . . prius eligamus confessionem, ut sequatur pulchritudo. A. 

12, 13. aflferte domino gloriam et honorem: nolite vo- 
bis, quia et illi, qui vobis annuntiaverunt, non suam, sed 
illius gloriam annuntiaverunt. et vos afFerte domino gloriam 
et honorem, et dieite: non nobis, domine. non nobis, sed no- 
mini tuo da gloriam. nolite spem in homine ponere. A. 

14. hostias non victimas pecudum dicit, sed conscientiae 
pura libamina, undn non sanguis currat, sed piae lacrymae 
defluant. istae sunt hostiae, quas in quinquagesimo psalmo 
dixit: cor contritum et humiliatum deus non spernit . . . . 
atria enim domini sunt apostoli vel prophetae, per quos fidelis 
populus intrat ad dominum. C. 

15. in atrio saneto eins, in catholica ecclesia. A. 

16. terra commoveatur, quando peccator ad pocniten- 
tiam fuerit deo miserante perductus. C. 

17. illos admonet reverenda mysteria gentibus praedi- 
care, quos in atrio saneto dominum adorare praecepit, ut in 
nationibus a ligno crucis dominum debeant dicere regnatu- 
rum, non ab illo ligno paradisi, unde diabolus genus huma- 
num videbatur teuere captivum. C. 

. 18. ego tibi orbem terrarum ostendo aedificatum: tolle 
hostiam, intra in atria domini. A. 

20. exsultet terra, quam compluunt caeli. A. 

21. quod mare? saeculum, commotum est mare et 



250 DIE QUELLEN. 

plenitudo maris : omne saeculum concitatum est adversus ec- 
clesiam. A. 

22. oinnes lenes, omnes mites, omnes aequi campi sunt 
dei. A. 

28. »ligna silyarum pagani sunt, quare iam gaudent? 
quia praecisi sunt de oleastro, et inserti in oliva .... prae- 
cisae sunt ingentes arbores cedrinae et cyparissinae, et im- 
putribilia ligna translata sunt ad aedificationem domus. A. 

24. primo venit, et postea venturus est ... . dicetur 
enim eis ad dexteram positis: venite benedicti patris mei, 
percipite regnum. A. 

25. positurus est enim alios ad dexteram, alios ad si- 
nistram. A. 

PSALM XCVI. 

1. Totum ad Christum revocemus .... post resurrec- 
tionem et adscensiouem eius accepto spiritu saneto, loquen- 
tibus apostolis variis Unguis .... facti sunt fideles eius, 
cuius fuerant persecutores .... cum terra eius restitueretur, 
cum caro eius resuscitaretur. A. 

2. verbum dei non in sola continenti terra praedicatum 
est. A. 

5. de quodam ignc dicit, qui praeibit ante illum, ante- 
quam veniat ad iudicium .... cum praedicaretur Christus, 
iratae sunt gentes et commoverunt persecutionem .... quos 
inimicos eius? qui deserto deo, a quo facti erant, adorabant 
simulacra, quae fecerant. A. 

6. unde fulgura? de nubibus. quae sunt nubes dei? 
praedicatores veritatis .... forma humana nubes erat, 
splendor miraculi coruscatio erat, sie in verbis, sie in factis, 
cum miranda dicunt et miranda faciunt, apparuerunt fulgura 
eius orbi terrae. A. 

8. qui sunt montes? superbi .... ubi est altitudo po- 
testatum? ubi duritia infidelium? . . . complanata est omnis 
altitudo, modo blasphemare Christum non audet. A. 

9. qui sunt caeli P qui facti sunt sedes ipsius .... sedet 
in praedicatoribus evangelii. A. 

11. sculptilia enim sunt manu facta idola. A. 

13. bonus enim angelus adorat dominum, quia rccto 
corde suum cognoscit auctorem, neo se ab hominibus adorari 
permittit. C. 

14. etenim ecclesia necdum erat in gentibus: inJuiiaea 
crediderant ex Judaeis .... audierunt autem apostoli, et 
qui erant in Judaea fratres, quoniam et gentes receperunt 
verbum dei et benedicebant deum. A. 



PSALM XCVL, XCVU. 251 

15. quae iudicia? quia non est personarum acceptor 
deus. namque ipse Petrus . . . . ait : in veritate comprehendo, 
quia non est personarum acceptor deus. ergo: exsultave- 
runt filiae Judaeae propter iudicia tua, domine. quid est, 
propter iudicia tua? quia in omni gente et in omni populo 
quicunque illi servierit, acceptus est illi. A. 

16. supra omnem terram hie bene intellegimus pecca- 
tores. supra omnes deos, iustos homines competenter adver- 
timus, quos deos recte dici frequenti expositione probatum 
est. sive quoniam per haec duo significat eum et terrenis 
creaturis (3t caelestibus imperare. C 

19. audi illum custodientem animas servorum suorum 
et dicenccm: nolite timere eos, qui corpus occidunt, animam 
autem non possunt occidere. A. 

20. iusto dicit ortam lucem, id est, verissimam fidem. 
C. -^ numquid soli boni vident istum solero, cum faciat oriri 
solem suum super bonos et malos, et pluat super iustos et 
inustos. istam luceni vident tecum iniqui .... audi pro- 
phetani Isaiam: non est gaudere impiis* dicit dominus. A. 

21. dominum habes iocunditatem, dominus semper te- 
cura est, non habet tempus .... esto rectus corde, et semper 
est tibi de illo iocunditas .... iam iocundati in domino, iam 
gaudentes in domino, illi coniitemini. quia nisi vellet, non 
in illo gauderemus. ait enini ipse dominus: haec locutus 
sum Yobis, ut in me pacem habeatis, in mundo autem pres- 
surani. si christiani estis^ pressuras in isto mundo spe.ate, 
tranquilliora et meliora tempora nolite sperare. A. 

PSALM XCVII. 

• 

1. Propheta fideles adraonet christianos, ut novae re- 
gen erationis sacramenta sumentes, novum canticum de do- 
mini incarnatione concelebrent. novus enim homo cantare 
debet canticum novum, non ille vestustus, qui necdumAdae 
peccata deponens in praevaricatione veteris hominis perse- 
verat. C. 

2. mirabilia sunt, quod totum orbem terrarum a morte 
sempiterna erexit. A. 

3. sed hoc vult intellegi, ut ipsum salvasse cognos- 
ceres, qui dixit: potestatem habeo ponendi animam meam, 
et potestatem habeo iterum sumendi eam .... dextera per- 
tinet ad operationes nürabiles, brachium ad fortitudinem sin- 
gularem. C. 

5. dextera dei, brachium dei, salutare dei et iustitia 
dei, dominus est salvator noster Jesus Christus. A, 



252 DIE QUELLEN. 

6. memor fuit, dictum est, quia promissa complevit . . . . 
Israel enim significatur omnis fidelis .... veritas, quando 
sancti facie ad faciem videbunt. C. — Israel est videns 
deum. A. 

8. quia ergo videnint, iubilate deo universa terra, iam 
nostis, quid sit iubilarc. gaudete et loquimini. A. 

10, 11. psallite non voce sola, assumite opera, ut non 
tantum cantetis, sed et oporemini. A. 

12. duetiles tubae aereae sunt, tundcndo producuntur 
.... eritis tubae duetiles, ad laudem dei productae, si cum 
tribulamini, proficiatis. tribulatio tunsio, profectus productio 
est tuba ductilis erat Job, quando repente percussus tantis 
damnis et orbitate filiorum tunsioue illa tantae tiibulationis 
factus tuba ductilis, sonuit .... de ipso malleo in manu dei 
posito, id est, in potestate dei, tunduntur duetiles tubae, ut 
resonent laudes dei. A. 

IB. cornu excedit carnem .... sed unde hoc? quia 
earnem superavit. qui vult esse tuba cornea, superet carnem. 
quid est, superet carnem ? transcendat carnales afFectus, vincat 
carnales libidiues. A. 

17. fiunt persecutiones et gaudent sancti in deum. unde 
flumina plaudent manibus? quid est plaudere manibus? gau- 
dere operibus. A. 

19. bic orbis terrarum impiis est nihilonimus applicandus 
. . . . populos autem significat eos, qui ex Hebraeis fideles 
probati sunt, et qui devoti ex gcntibus advenerunt. C. 

PSALM XCVIII. 

1. Coepit enim regnare dominus noster Jesus Christus, 
coepit praedicari, postquam resurrexit a mortuis et adscendit 
in caelum, postquam implevit discipulos suos fiducia spiritus 
saucti, ut non timerent mortem, quam ille iam occiderat 
in se. A. 

2. illos volebat converti ad eum, a quo facti erant, et 
averti ab eis, quae ipsi fecerant. illi pro idolo suo irasce- 
bantur domino suo. A. — irascantur, qui rem probati sunt 
fecisse nefariam; ut cito ad conversionis salutem veniant, cum 
propria voluntate sua coeperint facta damnare. C. 

y. illi irascantur, et in ira ipsorum martyres coronentur 
.... dixerunt esse Cherubim plenitudinem scientiae. ergo 
quia superat deus omnem scientiam, super plenitudinem 
scientiae sedere dicitur .... breviter tibi dicitur, quid ha- 
beas, si vis habere plenitudinem scientiae et esse sedes dei: 
ait enim apostolus: plenitudo autem legis Caritas. A. 



PSALM XCYIII. 253 

4. Sion speculatio dicitur, id est, visio et contemplatio. 
speculari enim prospicere est vel conspicere vel intendere ut 
videas. est autem Sion omnis anima, si intendit videre lu- 
cem , quae yidenda est. nam si ad suam adtenderit, tene- 
bratur: si ad lueeju illius adtenderit, illamiDatur. quia tarnen 
manifestum est, Sion civitatem dei esse, quae est civitas dei, 
nisi sancta ecclesia ? . . . ecclosia est Sion, in illa est magnus 
deu». in illa esto et non erit praeter te deus. cum autem 
fuerit in te deus, quia tu factus es de Sion, membrum de 
Sion, civis de Sion, pertinens ad societatem populi dei, ex- 
celsus in te erit deus, super omnes populos, super illos, qui 
irascuntur, aut super illos, qui irascebantur. A. 

5. iam ergo magno nomini tuo confiteantur populi, qui 
ante parvo nomini tuo irascebantur. A« 

6. terribile, quia ipse venturus est iudicare vivos et 
mortuos. sanctum, quia immaculata et caelesti conversatione 
permansit .... sicut et Mariae dictum est ab angelo : piop- 
tevea quod ex te nascetur sanctum, vocabitur filius dei. U. 

7. ergo timoamus, ergo faciamus iustitiam, ergo facia- 
mus aequitatem. A. 

9. iudicium habes, quando discernis malum a bono, 
iustitiam autem, quando sequeris bonum et declinas a malo. 
discernendo iudicium habes, faciendo iustitiam habes. A. 

10. laudemus illum, exaltemus illum, qui focit ipsam 
iustitiam .... quis enim in nobis fecit iustitiam, nidi qui nos 
iustificavit? A. 

11. terram nos iubet adorare, quia dixit alio loco, quod 
Sit scabellum pedum dei .... scabellum pedum eins, sus- 
cepit enim de terra terram : quia caro de terra est, et de 
carne Mariae carnem accepit. et quia in ipsa carne hie am- 
bulavit, et ipsam carnem nobis manducandam ad salutem 
dedit, nemo autem illam carnem manducat, nisi prius adora- 
verit, inventum est quemadmodum adoretur scabellum pedum 
domini .... sacramentum aliquod vobis commendavi, spi- 
ritaliter intellectum vivificabit vos. A. — dicendum nobis 
i?st, quid in isto versu pedes eins significare videantur, sci- 
licet Stabilitäten! divinitatis. C. 

12. et nota, quia hie Moysen sacerdotem dicit, dum sie 
in heptateucho non legatur; qui etsi hostias non offerebat, 
sicut Aaron frater ipsius, vota tamen populorum coram deo 
semper exhibuit; quod sacerdotis officium esse monstratur. 
. . . Samuel autem in templo domini praedicabili sanctitate 
conversatus est, qui David unxit in regem .... addidit de 
ipso: inter eos, qui invocant nomen eins, quia nominatim 
percurrere non poterat, quos multitudo infirmata dilata- 
bat. C. 



254 DIE QUELLEN. 

13. loquebatur per figuras. A. — non vacat, quod 
dictum est, in columna nubis: quia semper ista in aedifica- 
tione domus pro fortitudine ponitur et decore. in hac ergo 
specie loquebatur illis dominus, quae venturam fabricam ec- 
clesiae nuntiabat. C. 

14. quomodoP quando custodiebant praeeepta eins, cu- 
stodiebant testimonia eins. A. 

16. Moyses habuit primam vitam fortasse peccatricem 
, . . . habuit et Aaron primam vitam, quae displiceret deo 
.... nihil unquam dictum est de Samuele, nihil ab homini- 
bus. noverat ibi forte deus aliquid , quod purgaret .... 
legite et videte vindictas, et qui proficitis, ferte vindictas. 
quotidie patiebantur populos contradicentes, quotidie patie- 
bantur inique viventes, et inter illos vivere cogebantur, quo- 
rum vitam quotidie reprehendebant. haec erat vindicta .... 

vide Paulum apostolum, quid patiebatur ecce quomodo 

propitius erat deus vindicans in omnes affectiones eins, quae 
sunt affectiones, in quas sie vindicabat? ipse exposuit, ipse 
dixit: in magnitudine, inquit, revelationum ne extoUar, datus 
est mihi Stimulus carnis meae .... et rogavit, ut toUeretur, 
aeger ille rogavit, ut auferretur medicamentum: propter 
quod ter dominum rogavi, inquit, ut auferret eum a me, et 
dixit mihi: sufficit tibi gratia mea, nam virtus in infirmitate 
perficitur. A. 

17. iterum exaltamus illum, qui bonus est et cum ferit 
. . . . non enim bonus es, quando blandiris filio tuo, et 
malus, cum caedis filium tuum. et cum blandiris, pater es, 
et cum caedis pater es. A. 

18. mons ipsius quis est? legimus alibi de hoc monte, 
quia lapis fuit praecisus de monte sine manibus, et confregit 
omnia regna terrae, et crevit lapis ipse. Danielis visio est 
ista, quam narro. crevit lapis iste, qui praecisus est de monte 
sine manibus, et factus est, inquit, mons magnus, ita ut im- 
pleret universam faciem terrae, in ipso monte magno ado- 
remus, si exaudiri volumus. haeretici non adorant in isto 
monte, quia mons iste implevit universam faciem terrae: 
haeserunt in parte, et totum amiserunt .... quid est mons, 
unde praecisus est lapis sine manibus? regnum Judaeorum. 
primo, quod colebant unum deum. inde praecisus est fapis, 
quem reprobaverunt aedificantes, hie factus est in caput an- 
guli. lapis iste praecisus de monte sine manibus confregit 
omnia regna terrarum: videmus confracta ab illo lapide om- 
nia regna terrae, quae erant regna terrae? regna idolorum, 
regna daemoniorum, fracta sunt .... quid est praecisus de 
monte sine manibus? natus de gente Judaeorum sine opere 



PSALM XCIX., c. 255 

I 

hominum. omnes enim, qui nascuntur, de opere maritali 
nasGuntur. ille de virgine natus, sine manibus natus est. A. 

PSALM XCIX. 

1. Confessio enim quasi confatio dicitur, sive poeniten- 
tia, siye laus multorum ore celebiata. C. 

2. pertendens enim benedictio incipionte ecclesia ab Je- 
rusalem per omnes gentes, impietatem ubique prosternit. A. 

3. libera servitus est apud dominum, libera servitus, ubi 
non necessitas, sed Caritas servit. A. 

4. facile est, exsultare foris: in conspectu dei exsulta. 
non valde lingua exsultet, conscientia exsultet. A. 

5. in capite versus buius contra perfidiam loquitur Ju- 
daeorum, qui dominum salvatorem non putando deum, in 
creatorem suum manus iniicere praesumserunt. C. 

7. oyes, quia simplices sunt, et ipse earum pastor est 
verus. pascua eius, id est, divinarum scripturarum copiosa et 
dulcis epulatio. ipsa sunt pascua, quibus fidelis anima sagi- 
natur. C. 

8. portae domini sunt humilis poenitentia, baptismum 
sacrum, Caritas sancta, eleemosynae, misericordia ceteraque 
mandata, per quae ad eius possumus pervenire conspectum. C. 

9. quando non erit confessio peccatorumP inillarequie, 
in illa aequalitate angelorum. sed videte, quid dixerim: non 
erit confessio peccatorum. non dixi: non erit confessio, erit 
enim confessio laudia. A. 

11. quia cum semel praestiterit futura bona, ab ipso 
tainen perpetue servantur illaesa. C. 

12. hie est generatio una, quae parit mortales, altera, 
quae parit aeternos. A. 

PSALM C. 

2. Forte invenimus, modo tempus esse misericordiae, 
futurum autem tempus iudicii. A. — alibi dicit pro bis duo- 
bus nominibus, iustitia et pax, et iterum misericordia et ve- 
ritas, vel iustitia et iudicium praeparatio sedis tuae, ut ubique 
deum pium demonstret et iustum. C. 

4. duobus enim modis nocet homo, quantum in ipso est, 
aut faciendo miserum, aut deserendo miserum . . . . ait ali- 
quis: ecce non tuli alicui, nee pressi aliquem: de re mea, 
de iusto labore meo bene mihi faciam .... qui in seipsum 
crudelis est, esse in alium misericors potest? A. 

5. domus enim nostra interior cor nostrum est. A« 



i 



25ß DIE QUELLEN. 

• * 

6. rem malam ante oculos suos quomodo poterat non 
habere, nisi quia illi talia displicebant. C. 

7. unu8 homo praevaricator videte, quia duo noniina 
habet, horao et piaevaricator: hominem deus fecit, praevari- 
catorem ipse sc fecit: ama in illo, quod deus fecit, perse- 
quere in illo, quod ipse sibi fecit. A. 

8. quod est cor pravum? cor tortum. quod est cor 
tortum? cor non rectum .... pravum cor resistit deo. 
aliquid illi contingat adversum , clamat : deus, quid tibi 
feci, quid commisi, quid peccavi? se iustum vult videri, 
deum iniustum .... tales quando videritis, fratres, cor- 
ripite .... et si non potestis corripere aut corrigere, nolite 
consentire. A. 

9. quid est, non cognoscebam? non approbabam. A. — 
haereticos dicit, qui pravis dogmatibus a catholica praedica^ 
tione dissentiunt, et declinantes semitas rectas per vias pes- 
simas se auditoresque deducunt. C. 

10. ecce persecutor bonus, non hominis, sed peccati. A. 

11. cor superbum unde pascitur? si superbus est, in- 
vidus est .... si invidus est, malis alienis pascitur . . . . 
videtis ergo comedentes, nolite bis convesci, fugite tale con- 
Tivium. neque enim se satiant gaudendo de malis alienis, 
quia insatiabili eorde sunt. A. 

12. recte credentium virorum desiderat habere consor- 
tium. C. — sedebitis super duodecim thronos iudicantes duo- 
decim tribus Israel .... iudicant fideles terrae, quibus di- 
citur : nescitis, quia angelos iudicabimus. A. 

13. multi enim ministrant evangelium, sed sibi mini- 
strant: quia sua quaerunt, non quae Jesu Ohristi. quid est 
Christo ministrare? ea quae Christi sunt quaerere. A. 

14. non habitabat in corde meo faciens superbiam, nul- 
lus talis habitabat in corde meo ; resihebat enim inde. nemo 
habitabat in corde meo, nisi mitis et quietus: superbus non 
illic habitabat. A. 

16. in matutinis, in ipsis videlicet initiis dicit, quando 
in nobis suggestiones diabolieae velut dubia crepuscula coe- 
perint apparere, tunc oratione debent eiici, tunc abominabili 
execratione detrudi .... peccatores autem terrae sunt dae- 
mones, qui universam carnem deducunt pravis immissionibus 
ad reatum. peccatores enim iuste dicuntur, quoniam pecca- 
tores faciunt «... civitatem domini animam piam patres esse 
dixerunt. C. — sunt ergo in civitate domini operantes ini- 
quitatem, et quasi parcitur eis modo? quare? quia miseri- 
cordiae tcmpus est : sed veniet et iudicii .... quid est tem- 
pufl misericordiae ? adhuc nondum revelatum est iudicium: 
nox est, apparebit dies, apparebit iudicium. audi apostolum: 



PSALM C, CI. 257 

itaque nolite ante tempus quidquam iudicare. quid est, ante 
tempus? ante diem. audi, quia ante diem dixit: donec ve- 
niat dominus, et illuminet abscondita tenebrarum et mani- 
festabit cogitationes cordis, et tunc laus erit unicuique a deo. 
nam modo, quamdiu non vides cor meum, et non video cor 
tuuni, nox est .... in nocte quaerunt escara catuli leonum : 
qui sunt catuli leonum V principum et potestatum aeris huius 
daemones et angeli diaboli. A. 

PSALM CI. 

2. Ecoe unus pauper orat . . . . ne forte ille sit, de 
quo dicit apostolus: qui propter yos pauper factus est, cum 
dives esset, ut illius paupertate vos ditaremini .... sit eaput 
nostrum, simus membra eins, sint duo in carne una . . . . 
ita enim erunt duo et in voce una, et in illa una voce iam 
non mirabimur nostram vocem .... iam ergo audiamus, 
quid oret caput et corpus, sponsus et sponsa, Christus et ec- 
clesia, utrumque uus. A. 

4. propter membrorum paupertatem ne avertas faciem 
tuam a me. A. 

5. tribulor enim deorsum, tu autem es sursum. A. 

6. oravit Petrus, oravit Paulus, oraverunt ceteri apo- 
stoli, oraverunt fideles temporibus Ulis, oraverunt fideles con- 
sequentibus temporibus, oraverunt fideles martyrum tempori- 
bus, orant fideles nostris temporibus, orabunt fideles poste- 
rorum temporibus in quacunque die invocavero te, cito exaudi 
me. cito exaudi: iam enim hoc rogo, quod dare vis. non ter- 
rena, quasi terrenus, sed ex prima captivitate iam redemtus 
regnum caelorum desidero. cito exaudi me: non enim nisi 
tali desiderio dixisti: adhi|c te loquente dicam, ecce adsum. A. 

7. unde invocas? de qua tribulatione? de qua ege- 
atate? . . . unde sicut fumus, nisi propter elationem super- 
biae? tales dies dignus fuit accipere superbus Adam. A. 

8. confrigitur peccator, quoniamfuturos ignesincendiaque 
formidat. C. — ossa corporis Christi, fortitudo corporis Christi, 
ubi maior, quam in sanctis apostolis? et tamen vide ossa 
frigi: quis scandalizatur, et non ego uror? . . . fortes plane 
sunt, sed omnes, qui scandala patiuntur, frixorium ipsorum 
sunt, est enim ibi Caritas, et magis in ossibus. A. 

9. genus humanum foeno transitorio comparatur, quod 
et viriditatis habet laetitiam temporalem, et percussum facile 
sentit iniuriam; sie quamdiu in lege domini mandatisque con- 
sistimus, tamquam viridia foena vegetanmr, sed mox ut ab 
eius praeceptis fuerimus diabolica falce succisi, statim ares- 
cimus, et. cor nostrum pecoati sterilitate siccatur. C. 

QF. xxix. 17 



258 DIE QUELLEN. 

10. dedcrat enim deus panem praecepti, nam panis ani- 
mae quid nisi verbum dei? suggerente serpente, praevari- 
cante muliere, tetigit vetitum, oblitus est praeceptum. merito 
percussum est. A. 

11. adhaeserunt fortes invalidis, adhaeserunt firmi in- 
firmis. unde adhaeserunt? a voce gemitus sui, non a voce 
gemitus illorum. qua lege adhaeserunt, nisi qua dictum est: 
debemus enim nos firmi infirmitatem infirmorum portare? A. 

12. pellieanus enim avis aegyptia est, ciconiis corporis 
granditate consimilis, quae naturali maeie semper affecta est: 
quoniara, sicut physiologi volunt, tenso intestino per viscera 
qiiidquid escarum accipit, sine aliqua decoctione transmittit. 
ü. — nascitur in solitudinibus, maxime Nili fluminis, in Ae- 
gypto. A. 

13. sequitur: factus sum sicut nycticorax in domicilio. 
aliud genus introducitur poenitentis. nycticorax graeco vo- 
cabulo dicitur noctis corvus, quem quidam bubonem, quidam 
noctuam esse dixerunt: alii magis corvo magnitudine et co- 
lore consimilem, quem specialiter in Asiae partibus inveniri 
posse testantur. C. 

14. per hoc igitur avium genus pulcherrime significantur 
eremitae, qui hominum consortio derelicto, timore domini re- 
mota se afflictione discruciant . . . . ita et poenitens iste noc- 
turno tempore escas animae sollicita curiositate perquirit: 
modo psalmodiae operam dando, modo eleemosynas faciendo, 
modo carceres occulte visitando, solum deum vult habere 
testem, cui caligo noctium non tollit adspectum .... passer 
est avis parva .... haec propter infirmitatem suam .... 
inter aves unica cautione muuita ad domorum fastigia celsa 
concurrit .... huic merito comparatur, qui diaboli insidiosa 
formidans specialiter ad ecclesiae septa se conferens in eius 
fastigio vigilans tutissime perseverat. C. — pelicanus in so- 
litudinp. puto ego hie intellegi Christum natum de virgine. 
solus enim sie, ideo solitudo . . . . a quibus crucifigebatur? 
numquid ab stantibus ? numquid a lugentibus ? ergo tamquam 
in nocte ignorantiae ipsorum, et tamquam in parietinis rui- 
nae ipsorum. ecce nycticorax et in parietinis, ■ am^t et noc- 
tem. nam nisi amaret, unde diceret : pater ignosce Ulis, quia 
nesciunt, quid faciunt. deindc natus in solitudine, quia solus 
ita natus, passus in tenebris Judaeorum tamquam in nocte, 
in praevaricatione tamquam in ruinis .... sequitur: et ex- 
surrexi. ergo hie vigilavi. sed posteaquam vigilavit, quid 
egit? adscendit in caelum, factus est sicut passer volando, 
id est, adscendendo. singularis intecto,id est, in caelo. ergo pe- 
licanus nascendo, nycticorax moriendo, passer resurgendo : ibi 
in solitudine velut solus, hie in parietinis, velut ab eis occisus, 



PSALM CI. 259 

qui Stare non potuerunt in aedificio^ hie vero iam yigilaDs et vo- 
laofl singnlarn in tecto, ibi interpellat pro uobis. A. 

15. audi laudem ipsorum: magister, scimus quia viam 
* dei in veritate doces, et personam non accipis. licet tributum 

dari Caesari? quem laudas, supplantas. A. 

16. quia veni facere membra mea peccatores, ut agendo 
poenitentiam sint in corpore meo? inde totum opprobrium, 
inde persecutio. quare magister vester cum peccatoribus et 
publicanis manducat? A. — ex hoc maxime scribae et pha- 
risaei redemtorem nostrum criminabantur, quia publicanos 
peccatores non solum non respuebat, sed etiam cum eis in 
cibo et potu communicabat. G. — cineres peccatorum sanc- 
tissimus poenitens consumere festinabat. C. 

17. ipsa est illa ira tua, domine, in Adam, ira cum qua 
omnes nati sumus. A. 

18. si enim mihi non dedisses liberum arbitrium, et per 
hanc rationem pecoribus me non faceres meliorem, non me 
sequeretur damnatio iusta peccantem. ergo per arbitrium 
liberum levasti me, et per iustitiae iudicium elisisti me. A. 

19. potuerunt enim esse dies tui non declinantes, si tu 
a die vero non declinasses. A. 

20. tu autem quid? A. 

21. mei dies sicut umbra declinaverunt, et tu in aeter- 
num manes: temporalem salvet aeternus. A. 

22. memoriale dictum est, salutare promissum de do- 
mini incarnatione venturum. C. 

23. Sion vero mons est Jerosolymis constitutus, per quem, 
sicut saepe dictum est, significatur ecclesia. C. 

25. servos domini dicit apostolos et prophetas .... 
isti lapides, id est, christianos, qui divina firmitate viguerunt, 
beneplacitos habuerunt, quaudo in eis praedicationem suam 
proficuam esse cernebant. C. 

26. numquid non erat pulvis, qui dominum crucifixit? 
.... de ipso pulvere venit paries tot millium credentium, 
et pretia rerum suarum ad pedes apostolorum ponentium 
.... subito primo tria, postea quinque millia. A. — lapides 
dicit beneplacitos, quia de ipsorum erant soliditate. C. 

29. videbitur in gloria sua, qui in illa primo visus est 
in infirmitate sua. A. 

30. ergo nunc oratur, nunc curritur, nunc si quis aliter 
erat, et aliter se habebat, manducet cinerem sicut panem, et 
potum suum cum fletu commisceat. nunc tempus est, cum 
aedificatur Sion, nunc intrant lapides in structuram. A. 

31. scribebantur enim ad prophetandum novum testa- 
mentum inter homines, qui vivebant ex vetere testamento 
.... sed quoniam memoriale tuum in generationem et 

17* 



260 DIE QUELLEN. 

generationem, non iniquorum est, sed iustorum. in una gene- 
ratione pertinet ad vetus testamentum, in alia autem gene- 
ratione pertinet ad novum testamentum. A. 

32. illa creatura, de qua dicit apostolus: si qua igitur* 
in Christo nova creatura, vetera transierunt; ecce facta sunt 
omnia nova, oninia autem ex deo. A. 

38. prospexit ex alto. ut venii:et ad bumiles. A. 

34. agnodcuntur et compedes disciplinae dei et timoris 
eins, de quo dictum est: initium sapientiae timor domini. A. 

35. filios interemtorum , qui diabolica fraude peremti 
sunt. C. — solvitur enim unusquisque a vinculis cupiditatum 
malarum .... remissio peecatorum solutio est. A. 

36. annuntiatum est enim in Sion nomen domini Christi, 
dum ibi primum diversis unguis magnalia dei locuti probantur 
apostoli. hinc factum est, ut a locali Jerusalem velut a paris- 
simo fönte per ecclesiain generalem pia doiaini praecepta 
decurrerent. C. 

37. dicendo enim. in unum, virtus catholicae unitatis 
ostenditur. C. 

38 si enim vocat te deus, et praecipit, ut bene vivau, 
et tu male vivis, vocationi eins nou respondes, nee laus eius 
respondet ei de te . . . . cum autem sie vivimua, ut per nos 
laudetur deus, respondit ei laus eius: de vocatis et sanctis 
eius respondit et Jerusalem, vocata est enim et Jerusalem; 
et prima Jerusalem noluit audire, et dictum est ei: ecce 
dimittetur vobis domus vestra deserta. A. 

39. quomodo annuntiavitV ecce ego vobiscum sum usque 
in consummationem saeculi .... pereant haeretici, pereant 
quod sunt, et inveniantur, ut sint, quod non sunt, exiguitas 
dierum usque hi finem saeculi erit: exiguitas ideo, quia totum 
hoc tempus .... exigua gutta est comparata aetemitati. 
non ergo blandiantur sibi contra me haeretici, quia dixi: 
exiguitatem dierum meorum, quasi non permansuram usque 
in hnem saeculi. A. 

40. noli quomodo haeretici loquuntur sie mecum agere. 
usque in hnoni saeculi me perduc, non in dimidium dierum 
meorum. A. 

4 1 . licet usque in finem saeculi durent mecum isti dies, 
exigui sunt in comparatione dierum tuorum. A. 

42..idem ipse es, tu qui dixisti: ego sum, qui sum. A. 

43. iam ergo dixit, periisse caelos per diluvium .... 
excrevit enim aqua, et totam istam capacitatem^ ubi aves 
volitant, occupavit, ac sie utique caeli perierunt propinqui 
terris: caeli^i secundum quos dicuntur aves caeli. sunt autein 
et caeli caelorum superiores in firmamento : sed utrum et ips» 
perituri sint igne, an hi soli caeli, qui etiam diluvio perie- 



PSALM CL, CIL 261 

rant, disceptatio est aliquanto scrupulosior inter doctus .... 
forte hie caelos etiam noD importune intellegimus ipsos iusto», 
sanctos dei, in quibus manens deus intonuit praeceptis, coius- 
cavit miraculis, imbrificavit terram sapientia veritatis. caeli 
enim enarraverunt gloriani dei .... quid est, secunduin 
vestimentum? secundum corpus, vestimentum enim animae 
corpus .... si ergo secundum corpus peribunt, ubi ergo 
resurrectio carnisP . . . mutabitur, non tale erit, quäle fuit. 
audi apostolum dicentem: et mortui resurgent incorrupti, et 
nos inimutabimur. quomodo immutabimur? seminatur corpus 
animale, surget corpus spiritale. ergo seminatur mortale, 
resurget immortale, seminatur corruptibile , resurget incor- 
ruptibilc .... ita peribunt caeli. et immutabuntur caeli. sed 
fortasse sanctorum cprpora non recte dicuntur caoli? si non 
portant deum, non sint caeli. et unde, inquit, probas, quia 
portant deum? usque adeone excidit tibi: glorificate et por- 
tate deum in corpore vestro? ergo tales caeli peribunt, sed 
non in aeternum: peribunt, ut mutentur .... vestem audis, 
coopertorium audis^ et aliud, quam corpus intellegis? A. 

44. ubi, nisi in annis non deficientibus? . . . nos filii 
sumus servorum, quia filii sumus apostolorum. A. 

45. intende, quare sit positum, dirigetur, scilicet quon- 
iam, quae ibi suscepta fuerint, in aeterna directitudine coUo- 
cantur, ubi nihil pravum, nihil potest esse distortum .... 
inchoavit enim a lacrymis, finivit in gaudio. C. 

PSALM CIL 

2. Interiora sunt animae, cogitatio multiplex, virtusque 
rationis. C. 

3. retribuisti tu mala pro bonis, retribuit ipse bona pro 
malis. A. 

8. resurrectionem enim quandam significavit nobis. et 
quidem renovatur et iuventus aquilae, sed non ad immorta- 
litatem .... dicitur aquila, cum senectute corporis pressa 
fuerit, immoderatione rostri crescentis cibum capere non posse. 
pars enim rostri eins superior, quae supra partem inferiorem 
aduncatur, cum prae senecta immoderatius creverii, longitudo 
eius incrementi non eam sinit os aperire, ut sit aliquod in- 
tervallum inter inferiorem partem et uiicum superiorem 
.... itaque modo quodam naturali in mensura reparandae 
quasi iuventutis aquila dicitur coUidere et percutere ad 
petram ipsum quasi labium suum superius, quo nimis cres- 
cente edendi aditus clauditur: atque ita conterendo illud ad 
petram excutit, et caret prioris rostri onere , quo cibus impe- 
diebatur. accedit ad cibum, et omnia reparantur: erit post 
senectutem tamquam iuvenis aquila .... petra autem erat 



262 DIE QUELLEN. 

Christus, in Christo renoyabitur sicut aquilae iuventas nostra. 
A. — sie anima in pristinam sanitatem revertitur, si peccata 
sua in petra, quae est Christus dominus, expolire non desi- 
nat. C. 

9. hoe illis permittitur, qui patientiae munere decorantor, 
de quibus ait: mihi yindietam, et ego retribuam. namquise 
manu desiderant ulcisei, furoremque suum inimici persecutione 
satiare contendunt, vindietam domino non reseryant. G. 

10. per Moysen data est lex, et habet aliquid obscurum 
traditio ipsa legis .... ergo quia hoc ibi mysterium est, 
ideo docet datam legem, ut conyincerentur peccatores, et ad 
gratiam accipiendam medicum inyocarent .... nolebant se 
confiteri hommes peccatores: addita lege facti sunt et prae- 
varicatores .... ubi enim non est lex, nee praeyaricatio. 
abundayit ergo peccatum, ut superabundaret gratia .... 
istae sunt yiae occultae, quas notas fecit Moysi, per quem 
legem dedit. A. 

11. ecce yere Israelita, in quo dolus non est .... dati 
sunt quinque libri Moysi: cincta est piscina quinque porti- 
cibus; produxit languidos, ut ibi iacerent, ut proderentur, 
non ut sanarentur. quinque porticus prodebant languidos, 
non curabant: piscina curabat descendente uno, et hoc pis- 
cina turbata: turbatio piscinae in passione domini .... tur- 
bayit aquam, id est, turbayit populum. et in tota illa per- 
turbatione aquae unus sanabatur, quia in passione unitas 
sanatur. A. 

15. adtende et caelum: ubique, undique protegit terram, 
et nulla pars terrae est, quae non caelo protegatur. peccant 
homines sub caelo, faciunt omnia mala sub caelo: tarnen 
proteguntur caelo. inde lux ad oculos, inde aer, inde spiritus, 
inde pluvia ad terram propter fructus, inde omnis miseri^ 
cordia a caelo. tolle auxilium caeli a terra, statim deficiet: 
sicut ergo protectio caeli permanet super terram, sie protectio 
domini permanet super timentes eum. A. 

16. quando peccatum remittitur, occidunt peccata tua, 
oritur gratia tua. A. 

17. fili, si ploras, sub patre plora, noli cum indignatione, 
noli cum typho superbiae. quod pateris, unde plangis, medi- 
cina est, non poena. castigatio est, non damnatio. noli 
repellere flagellum, si non yis repelli ab hereditate. A. 

18. noyit, quid fecerit .... ecce facti sumus de limo. A. 

19. memor esto, domine, non quia nos ex limo creasti, 
non quia immortales tua largitate fecisti, non quod ad ima- 
ginem et similitudinem tuam plasmare dignatus es . . . . sed 
quia in pulverem nunc redacti sumus ariditate peccati. C. 

22. non alloquitur enim foenum, sed propter quod et 



PSALM eil., cm. 263 

verbum foenum factum est . . . . quidquid melius eris, gratia 
illius eris, misericordia illius eris. A. 

23. mihi videtur hie convenienter adverti, et Adam, 
sicut multi patrum dixerunt, a domini JFuisse gratia revocatum, 
quando ipse primus in saeculo fuit, sicuti etiam Abel, Noe, 
Abraham, et ceteri patres, qui tamen in saeculo, sed non a 
saeculo fuerunt. C. 

24. sed filios nostros dicit opera nostra: filios filiorum, 
mercedem operum nostrorum .... totam legem volo teuere. 
tene, si potes, quando potes, quomodo potes. quamcunque 
paginam interrogaveris , hoc tibi respondebit: quod tenes, 
tene. A. 

25. hoc ad illud pertinet, quando dominus Jesus ad- 
scendit in caelum, sedet ad dexteram patris." C. 

PSALM cm. 

1. Benedicat anima nostra dominum pro tantis bene- 
ficiis eins, pro tam itnultis et magnis muneribus gratiarum 
eius : quae munera inyenimus in hoc psalmo. A. 

2. magnificatus es nimis, hoc est, sanctificetur nomen 
tuum .... quibusdam immundis nondum est sanctum nomen 
tuum. A. 

3. ergo tu ecclesia habes decorem .... dicitur de te: 
quae est ista, quae descendit dealbata? quid est dealbata? 
illuminata: non dealbata, sicut fucata, quemadmodum se 
dealbant feminae .... ipsa enim ecclesia confessio et decor. 
ante confessio, postea decor: confessio peccatorum, decor 
rectefactorum. A. 

5. pelles autem detrahi non solent nisi animalibus mor- 
tuis .... quid ergo, hie si divina scriptura significatur pellis 
nomine, quomodo deus de pelle fecit caelum, et extendit 
caelum sicut pellem? . . . mortuus est Jeremias, et tot pro- 
phetae mortui sunt .... quod ad divinam scripturam attinet, 
extenditur sermo mortuorum .... nam post mortem plus 
innotuerunt prophetae et apostoli .... prophetas vivos sola 
Judaea habuit, mortuos omnes gentes. cum enim viverent, 
nondum erat extenta pellis, nondum erat extentum caelum, 
ut tegeret orbem terrarum. A. 

6. si ergo nihil supereminentius in scriptura sancta in- 
veniri potest, quam Caritas, superiora caeli quomodo in aquis 
proteguntur, si superiora scripturae praecepta caritatis sunt? 
. . . Caritas, inquit, dei diffusa est in cordibus nostris per 
spiritum sanctum .... iam nomine diffusionis intellege aquas 
in caritate spiritus sancti. A. 

7. legitur: haec cum dixisset, nubes suscepit eum ab 
oculis eorum. C. — ostendam et nubes adscensum caeli huius, 



264 DIE QUELLEN. 

id est, divinarum scripturarum .... omnes tarnen praedi- 
catores verbi veritatis nubes accipite. quicunque ergo infirmi 
non possunt adscendere in hoc caelum, id est, ad intellectum 
scripturarum, per nubes adscendant. A. 

8. velocitAtem verbi fortassecommendat scriptura quia 

nihil ventis velocius norunt homines .... ventos quidem 
intellegimus in figura non absurde animas .... qaisquis 
dilexerit deum et proximum, animam habet pennatam .... 
sed quantumvis sint praeditae virtutibus caritatis, quid ad 
illam dilectionem dei, qua sunt dilectae, etiam cum visco 
essent implicatae? maior ergo in nos dilectio dei, quam 
nostra in illum. iam dat illis caritatem, iam dat Ulis alas et 
pennas. ut possitis, inquit, comprehendere^ quae sit latitudo, 
longitudo, altitudo et profund um .... latitudo enim est in 
bonis operibus, longitudo in perseverando usque in finem, 
altitudo propter sursum cor .... profundum autem quod 
dixi, ubi fixa erat pars crucis, et non videbatur, inde surge- 
bant, quae videbantur. quid est, quod occultum est, et non 
publicum in ecclesia? sacramentum baptismi, sacramentum 
eucharistiae .... et quid postea? cum hoc dixisset apos- 
tolus, adiecit: scire etiam supereminentem scientiam caritatis 
Christi .... amando autem quantumcunque amatis, volatis 
ad ipsum, ut cognoscatis, quemadmodum ipse yos amaverit. A. 

9. esse angelos novimus ex fide, et multis apparuisse 
scriptum legimus .... spiritus spiritales dicit; bene facit 
angelos suos spiritales, id est, nuntios verbi sui . . . . vide 
spiritalem factum angelum dei .... de spiritali quadam 
aifectione missus est ad camales, tamquam angelus de caelo 
ad terram. A. 

10. quomodo dicit, et ministros suos ignem flagrantem, 
nisi quomodo dicit, spiritu ferventesP sie enim fervens spiritu, 
ignis ardens est omnis minister dei .... carnalia omnia 
desideria tua urat minister dei, praedicans vcrbum dei. A. 

11. fundavit terram« intellego ecclesiam. A. — huius 
stabilitas recte dicitur Christus, qui est immobile funda- 
mentum. C. 

12. de qua dictum est: caelum et terra transient labo- 
ratur hie, si ad literam quaeras accipere. A. 

13. abyssus enim dicitur immensa aquarum copia . . . . 
terrae enim quasi vestimentum est aqua, circumdans eam et 
contegens eam .... ecclesiam dei cooperuerunt aquae per- 
sequentium. A. 

14. fuga quadam occultabantur apostoli. unde fuga occul- 
tabantur apostoli? quia super montes stabant aquae. A. — 
haec merito hie superstitiosis atque persecutoribus comparatur 
. . . . ut non solum mediocres, sed in perniciem suam ipsos 



PSALM cm. 265 

quoque sanctos viros atque cminentissimos tormentis cor- 
porum obruere viderentur. C. 

15. qui fugient, nisi abyssi? C. 

16. tamquara tonitruum vero, ut hie timeant, cum minaris, 
cum ais: Disi poenitentiam egcritis, omnes simul peribitis. 
Br. — vae mundo a scandalis. rursus: nisi poenitentiam 
egeritis, peribitis, et similia. B. 

17. illi scilicet, qui campi iam facti sunt, ad locum fun- 
datissimae deseendunt ecclesiae. C. 

18. terminum posuisti, quem non transgredientur ; oatho- 
licam utique fidem, quam usquc ad terminum praesentis vitae 
custodiunt. neque cönvertentur operire terram. in flagitiis, 
quibus prius vixerunt. Br. 

20. inter apostolorum medium pertransibunt praedi- 
cationes verbi veritatis. quid est, inter medium apostolorum? ' 
quod medium dicitur, commune est. A. 

21. bestias silvae gentes intellegimus. A. 

22. in finem saeculi Helia et Enoch venientibus creditura 
est multitudö Judaeorum. C. 

23. sed potius animas sanctas pontifieum caelesti se con- 
versatione tractantes mavult intellegi, qui supra populos do- 
mini praedicationibus sanctis inhabitant .... quapropter 
omnes de petrarum firmitate praedicant, qui apostolorum ac 
prophetarum traditionibns sua dicta confirmant. C. — spiri- 
tales quasdam animas significat hoc nomen .... modo si 
dicam vobis: credite, hoc enim dixit Cicero, hoc dixit Plato, 
hoc dixit Pythagoras: quis vestrum non irridebit me? A. 

24. ipsi montes et illae petrae unde habent vocemP . . . 
dicit hoc Paulus tamquam mons, inde nos dicimus sonantes 
de petra. A. 

26. dicitur: bovi trituranti os non infrenabis. A. 

27. praedicatores verbi et iumenta et servi sunt. A. 

28. quem panem? Christum de qua terra? de Petro, 
de Paulo, de ceteris dispensatoribus veritatis. audi, quia de 
terra : habemus, inquit, thesaurum istum in vasis fictilibus, ut 
eminentia sit virtutis dei. A. 

29. videbitur ista ebrietas in operibus vestris, videbitur 
in sancto amore iustitiae, videbitur postremo in alienatione 
mentis vestrae, sed a terrenis in caelum .... videtur iam 
dicere de spiritali vino. A. — vinum laetificat cor hominis, 
cum sacratum fuerit in sanguinem domini Christi. C. 

30. quid est exhilaratio faciei in oleo? gratia dei, nitor 
quidam in manifestationem , sicut dicit apostolus: unicuique 
autem datur spiritus ad manifestationem. A. 

31. panis, qui cor confirmat, quia panis est cordis, A« 



1 



266 DIE QUELLEN. 

32. satiabuntur ligna campi, sed de ista gratia educta 
de terra, ligna campi, plebes populorum. Ä. 

33. cedri Libani, potentes in saeculo .... Libanus enim 
mons est: ibi istae arbores etiam secondum literam annosis- 
simae sunt et excellentissimae. A. 

34. nam arbor, inquit, quam non plantavit pater meus, 
eradicabitur. A. 

35. et voluerunt hoc facere et parvi, et esse spiritales, 
non iungi uxoribus .... sed ire in vitam quandam com- 
munem .... dant agros, aedificant ecclesias, monasteria. A. 

36. fulica, sicut omnes noyimus, marina avis est, vel in 
stagnis est, vel in mari est. habet quandam domum non 
facile in littore terrae aut nunquam, sed in iis, quae in media 
aqua sunt: plerumque ergo in petris, quas aqua circumdat. 
intellegimus ergo petram esse idoneam fulicae domum, nus- 
quam fortius et firmius habitat, quam in petra. in quali 
petra? in mari constituta. et si tunditur fluctibus, frangit 
tamen fluctus, non frangitur: hoc habet magnum petra in 
mari constituta. quanti fluctus contuderunt petram nostram, 
dominum Christum? elisi sunt in illum Judaei, Uli fracti 
sunt, ille integer mansit .... in cedris quidem nidificant 
passeres propter praesentem necessitatem, sed petram illam 
habent ducem, quae fluctibus tunditur et non frangitur; imi- 
tantur enim Christi passiones. et si forte cedri Libani iratae 
fuerint, et aliquid molestiae vel scandali servis dei in ramnis 
suis commoverint, volabunt quidem inde passeres, sed vae 
cedro remanenti sine nidis passerum. passeres enim non 
naufragabunt, non peribunt, quia fulicae dpmus dux est eo- 
rum. A. 

37. Erodius maior est omnibus volatilibus, qui aquilam 
vincit et comedit. Br. 

38. cervi, magni spiritales .... teneant montes altes, 
alta praecepta dei, sublimia cogitent .... quid de humilibus 
bestiis? A. 

39. quid significant, nisi peccatores? A. 

40. intellegimus spiritaliter ecclesiam crescentem de mi- 
nimo, et ista mortalitate vitae quodam modo senescentem 
.... hie enim temporaliter transit ecclesia, non enim hie 
erit semper ista mortalitas. augeri et minui aliquando trans- 
ibit: in tempora facta est. A. 

41. et hie quis sol, nisi sol ille iustitiae? . . . Christus 
agnovit passionem suam .... quid est agnovit? approbavit, 
placuit ei ... . non pateretur, nisi placeret. A. 

42. nox facta est discipulis atque credentibus, quando 
Petrus anxio errore confusus negando tertio fidei perdiderat 
claritatem. C. 



PSALM CHI. 267 

43. hac üocte, inquit, postulavit satanas vexare vos sicut 
triticum, et ego rogavi pro te, Petre, ne deficiat fides tua. 
nonne Petrus eum ter negavit? A. 

44. quid intellegam, nisi mala daemonia? 

46. quarentes a deo escam sibi, quia nee tentari quis 
potest a diabolo, nisi permittente deo. A. 

47. qui dixit : potestatem habeo ponendi animam meam 
et potestatem habeo iterum sumendi eam, agnovit occasum 
8uum et posuit eam : ortus est sol, et recepit eam .... modo 
iam quia nemo eorum persequi audet ecclesiam, ortus est sol 
et congregati sunt . ^ . . cubilia eorum, corda infidelium ..... 
non inde erumpunt, non faciunt impetum in istam peregri- 
nantem Jerusalem. A. 

48. vespera, id est, saeculi fine. C. 

50. omnia in Christo fecisti. A. 

51. adtendimus plenam terram christianis credentibus in 
deum. A. 

54. naves ecclesias intellegimus, commeant inter tempes- 
tates, inter procellas tentationum, inter fluctus saeculi .... 
gubernator est Christus in ligno crucis sui . . . . commea- 
bunt ßecure, commeent perseveranter, venient ad finem debi- 
tum, perducentur ad terram quietis. A. 

55. o ecclesia, caput serpentis observa. quod est caput 
serpentis? prima peccati suggestio: venit tibi in mentem 
nescio quid illicitum: noli ibi teuere mentem tuam, noli con- 
sentire .... caput calca, et evades ceteros motus .... hie 
ergo draco, antiquus hostis noster, ira fervidus, insidiis astutus, 
in mari magno est. draco hie, quem finxisti ad illudendum 
ei. iam tu illude draconi: ad hoc enim hie factus est draco. 
ipse cadens peccato suo de sublimi habitatione caelorum et ex 
angelo factus diabolus, accepit quendam locum suum in hoc 
mari magno et spatioso. A. 

56. omnia, et repentia, quorum non est numerus, et ani- 
malia pusilla et magna, et ipse draco et omnis creatura tua, qua 
implesti terram .... quid dictum est ipsi draconi P terram 
manducabis .... quomodo, inquis, non ero terra? si terrena 
non sapias. audi apostolum, ut non sis terra . . . . si resur- 
rexistis, inquit, cum Christo, quae sursum sunt, quaerite, ubi 
Christus est in dextra dei sedens; quae sursum sunt, sapite, 
non quae super terram. si non sapis terrena, non es terra: 
si non es terra, non manducaris a serpente, cui cibus data 
est terra, cibum suum dat deus serpenti .... non ei dat aurum 
pro terra. A. 

58. manus tua Christus est. A. 

59. avertit ab illo faciem suam, et decidit in tentatio- 



268 DIB QUELLEN. 

nem: et ostendit illi, quia quod iustus erat, et recte ambu- 
labat, ipso regente fiebat. A. 

60. Spiritus eorum superbia eorum erat .... invenit se 
homo poenitens de peccato suo, quia non habebat vires ex se, 
et confitetur deo dicens, se esse terram et cinerem. A. 

62. non tua, non mea, non illius aut illius, gloria do- 
mini sit. A. 

63. non in tuis, quasi tuis; quia et opera tua, si mala, 
per iniquitatem tuam, si bona, per gratiam dei. A. 

64. audi illum alio loco: super quem rcquiescet spiritus 
mens? super humilem et quietum et trementem verba mea. A. 

65. montes superbi erant, iactabant se, non eos tetigerat 
deus: tangit illos et fumigabunt. quid est fumigare montes? 
precem domino reddere. A. 

66. cantemus domino in Vita nostra. vita nostra modo 
spes est, vita nostra postea aeternitas erit . . . . ne forte cum 
coeperimus psallere deo in illa civitate, putemus nos aliquid 
aliud acturos: tota vita nostra erit psallere deo. A. 

67. te illi indica scienti, ut indieet se tibi nescienti .... 
ipsa est mutua disputatio, quam dixi: indica te ei scienti, et 
indicat se tibi nescienti. suavis est ei confessio tua, suavis est 
tibi gratia ipsius. A. 

68. deficiunt a terra peccatores, dum terrena cupiditate 
privati per dei gratiam ad meliora studia concitantur. C. 

69. auferatur spiritus eorum, et deficiant, ut emittat 
spiritum suum, et recreentur. A. 

70. dignum initium psalmi, dignus et finis, illum semper 
benedicere. C. 

PSALM CIV. 

1 . Cuius verbi, vel potius duorum verborum interpretatio 
est, laudate deum. A. 

2. in laude enim intellegenda est ista confessio. A. 

4. quod bene potest gloriosis evangelistis et sanctissimis 
apostolis et nunc sacerdotibus convenire. C. 

5, 6. verbo et opere laudate. A. 

7. omnia enim significat ista, quae dicturus est. non 
est enim humanarum virium omnia narrare, quae virtus divi- 
nitatis operatur. C. 

8. ne velit quisque de opere bono tamquam in sua virtute 
laudari. A. 

9. sie enim mites iocundantur, qui non amaro zelo eos 
iam bene operantes aemulantur. A. 

10. eum quaerendo atque ad eum accedendo et illumi- 



PSALM CIV. 269 

nemur et cojiforteinur^ ne caecitate quid faciendum sit non 
videamus, aut infirmitate non faciamus, quod videmus. A. 

11. quae est facies domini, nisi praesentia deiP . . . 
iam quippe illum invenit fides, sed adhuc eum quaerit spes. 
Caritas autem et invenit eum per fidem, et eum quaerit ha- 
bere per speciem .... an forte etiani cum facie ad faciem 
yiderimus eum sicuti est, adhuc perquirendus erit et äine fine 
quaerendus, quia sine fine amandus. A. 

12. mirabilia itaque pertinent ad divisionem maris 
rubri. C. 

13. prodigia ad piagas, quas misit in Aegyptum. C. 

14. iudicia oris eins, quoniam cuncta complevit, quae 
Moysi suo famulo promisisse dignoscitur. C. 

15. quibus apostolus dicit, cum gentibus loqueretur: 
Yos ergo Abrahae semcn estis secundum promissionem heredis 
(vgl. Galat. 3, 29). A. 

16. quia in omni terra ccclesia eins, ubi praedicantur 
iudicia eins. A. 

17. 19. mihi videtur non hie vetus testamentum intel- 
legendum, quod novo esse tollendum dicitur per prophetam 
.... sed testamentum fidei, quo laudat apostolus, cum Ab- 
raham nobis proponit imitandum .... quod Abraham etiam 
ante circumcisionem credidit deo et reputatum est Uli ad 
iustitiam .... in saeculum testamenti eins, quod in aeter- 
Rum intellegere debemus. A. 

18. mandatum ergo fides est, ut iustus ex fide vivat. A. 
21. Jacob enim et Israel christiana tibmpora plerumque 

significare saepe iam dictum est. C. 

23, 24. ipsa enim dicta est terra promissionis , terra 
fluens lac et mel. quod totum significat gratiam, in qua gu- 
statur, quam suavis est dominus, ad quam non omnes homi- 
nes pertinent. non enim omnium est fides. A. 

25. in ea, id est, in terra Chanaan. A. 

26. nam et rex Gerarum et rex Aegyptiorum divinitus 
admoniti sunt, ne nocerent Abrahae. A. — et corripuit pro 
eis reges: et idipsum dicit, Pharaonem et Abimelech. Br. — 
corripuit pro eis reges, sicut Pharaonem regem Aegypti pro 
Abraham. Abimelech vero regem Geraris pro Isaac, ut hi- 
storia refert. B. 

27. de ipsis patriarchis dicit: erubescant ergo Judaei, 
qui dicunt, quoniam si non aliquis ungatur regali unguento, 
non potest Christus vocari. hoc enim dicunt, quoniam domi- 
nus noster non est Christus: quia non est unctus unguento 
regali. ecce ante legem patriarchae non uncti regali unguento, 
Christi dicuntur. Christi autem sunt, qui spiritu sancto unguntur. 
ergo et dominus noster iuste vocatur Christus. Br. 



270 1>IE QÜELLEK. 

29. significat tempora Pharaonis, quando in Aegypto 
Septem annis fames saeya grassata est. C. 

30. contrivit enim dixit pro eo, quod dictum est, con- 
sumsit. A. — quod re yera hominum esse noscitur firma- 
mentum, sicut in superiori psalmo dixit : et panis cor hominis 
confirmat. C. 

31. quem virum? A. 

32. quomodo misit? A. 

34. a praeposito Pharaonis Putiphar Joseph quidem re- 
dactus est in carcerem. C. 

35. ferrum autem quod dicit pertransisse animam eius, 
tribulationem durae necessitatis accipimus .... taUs enim 
locutio est quaedam in eyangelio, ubi Simeon dixit ad Mariam 
.... et tuam ipsius animam pertransiet gladius. A. 

36. donec tempus veniret, ubi verbum eius a rege Pha- 
raone pro interpretando somnio quaereretur. C. 

37. merito spiritus sancti, quando a domino missus est, 
visae sunt Ulis linguae divisae velut ignis. A. 

38. misit, significat ministros, qui regiis iussionibus ob- 
secundant. regem Pharaonem dicit, in cuius regno fuerat 
carceri mancipatus. C. 

40. hoc secundum gentilem intellectum Pharaonis debe- 
mus accipere, qui credebat primarios populi sui in hanc sa- 
pientiam pervenire potuisse, ut et ipsi somniorum interpretes 
esse mererentur. C. 

41. paucissimi et incolae in ea. incolatus porro, vel ac- 
colatus non indigfenam, sed advenam ostendit. A. 

42. in manu potenti per signa et portenta domini dei 
sui metue&di et honorandi facti sunt, donec duri regis con- 
tentio Tfnceretur, et mare rubrum persecutorem cum exercitu 
eius obrueret. A. 

43. maligni et impii tales erant, qui facile incolis suis 
felicibus inviderent. in eo ergo, quod populum suum multi- 
plicavit, hoc beneficio suo malos ad invidendum convertit. A. 

45. signa sunt quasi vestigia aliqua futurarum sive prae- 
teritarum rerum ; prodigia vero pertinent ad mirabiles eventus, 
qui in rerum ordine antea non fuerunt. sed haec signa et 
prodigia in Aegyptiis facta sunt. C. 

46. leguntur quidem Aegyptii aeris tenebras inter piagas 
reliquas pertulisse. sed melius intellegamus corda eorum 
fuisse potius obscurata, qui domini praecepta contemnebant. C. 

47. exacerbaverunt autem significat acerbe acceperunt. C. 

48. ne spes vivendi hominibus relicta videretur, quando 
illud est inter latices mortuum, quod nativo elemento pro- 
batur enutritum. C. 



PSALM CIV., CV. 271 

56. primitias vero laborum propter primogenita pecorum 
dictum arbitror, A. 

57. nee in eo, quod Aegyptios deceperunt, a quibus sibi, 
ut commodaretur aurum argentumque petiverunt, putandus est 
deus huiusmodi dolos eis, qui sursum cor habent, vel iubere, 

vel si fecerint approbare. magis enim per illa dei verba 

permissi sunt facere ista, quam iussi. A. 

58. etiam hoc magnum dei beneficium fuit, ut in illa 
necessitate migrandi nullus esset aegrotus. A. 

60. nubes data est, ut solis temperaret ardorem. C. 

62. non coturnicem concupiverunt, sed carnes. quia vero 
et coturnix caro est ... . ipsi intellegendi sunt petisse, ut 
veniret. A. 

63. domini salvatoris sentiretur adventus. ipse est enim 
panis vivus, qui de caelo descendit. C. — manna quidem 
non nominavit, sed nuUi obscurum est, qui illas literas legit. A. 

67. quod ait populum suum, hoc repetivit, electos 
suos. A. 

69. ne hoc ipsum putaretur summum bonum, quod ista 
felicitas rerum temporalium populo dei data est, continuo eam 
ad aliud retulit, ubi sumnum bonum oportet inquiri. A. 

PSALM CV. 

1. Psalmus centesimus quintus etiam ipse praenotatur 
halleluia .... video autem istos duos centesimum quartum 
et centesimum quintum ita inter se coniunctos, ut in uno 
eorum, qui praecidit, commendetur populus dei in electis eins 
.... in isto autem qui sequitur, eos commemoratos, qui in 
eodem populo amaricaverunt. A. 

3. in saeculum, vitae huius significat cursum : ubi miseri 
sunt, quicunque delinquunt: ubi fas est corda nostra converti 
et misericordiam postulare. ibi enim damnatio est confiteri 
peccatum, ubi iam constat esse iudicium. C. 

4. eas dixit laudes eius, quae intelleguntur opera eins 
in praeceptis eius. deus est enim, ait apostolus, qui operatur 
in nobis .... haec inefFabiliter operatur. quis auditas faciet 
omnes laudes eius? id est, quis cum audierit, facit omnes 
laudes eius, quae sunt opera praeceptorum eius. A. 

5. veniet enim tempus, . . . cum iustitia conversa fuerit 
in iudicium, id est, cum acceperint iusti potestatem iudicandi 
eos recte, a quibus modo non recte iudicantur. A. * 

6. id est, ut in eis simus, in quibus beneplacitum est 
tibi, quia non in omnibus illis beneplacitum est deo. A. 

7. «cio, quoniam prior populus ofFendit te, et novus po- 
pulus creatur, qui serviat tibi, scio quia veniet filius tuus, 



272 DIE QUELLEN. 

et salyabit omne genus hamanum, et credent in emn, qui 
electi erunt. propterea ergo rogo, quoniam ego prius natus 
8um in veteri lege, ut imputes mihi mercedem cum novo po- 
pulo. Br. 

10. isti peccaverunt cum patribus suis, in quorum Inm- 
bis erant. A. — est et alia nobis in hoc loco tradita expo- 
sitio: quia cum maioribus suis peccat, qui delicta similia non 
declinat, sed eadem facit. C. 

12. non cognoverunt, quid per illa mirabilia eis prae- 
stare volueris. quid utique, nisi yitam aeternam, et non tem- 
porale .... et intellectum redarguit et memoriam. intel- 
lectu quippe opus erat, ut cogitarent, ad quorum bonorum 
aeternitatem per illa temporalia vocaret deus. A. 

14. qui illam legit historiam, quando exierunt de Ae- 
gypto, et per mare rubrum transierunt, dolet eorum infide- 
litatem, in quanta trepidatione et desperatione fuerint post 
recentia tot et tanta miracula in Aegypto. cuius multitudinis 
misercordiae dei non eos fuisse memores dicit. adscenderunt 
autem propterea dictum est, quia ita est terrae positio, ut 
descensio dicatur in Aegyptum de terra Chanaan, et in eam 
illinc adscensio. A. 

15. non propter uUa bona merita eorum. A. 

17. valde occulta et obstrusa vis est, qua deus agit, ut 
etiam illa, quae sensu carent, confestim eins obtemperent vo- 
luntati A. 

18. desertum est maxime, quod aquarum inundatione 
deseritur. C. 

20. in figura baptismi hoc factum est, ubi redimimur de 
manu diaboli magno pretio, quod sanguis est Christi. A. 

22. sicut in psalmo superiore dixit: laetata est Aegyp- 
tus in profectione eorum. C. — illam commemorat, ubi di- 
citur: cantemus domino, gloriose enim magnificatus est. A. 

23. multi enim in ecclesia male vivendo et non recte 
sentiendo de deo perdunt baptismi gratiam. Br. 

24. debuerunt enim cogitare, tanta erga se opei*a dei 
non esse inania, sed vocare ad aliquam sine fine felicitatem| 
quae per patientiam sustinenda est. sed festinaverunt beati 
fieri temporalibus rebus. A. 

26. itaque hoc loco animam non secundum id, quod ra- 
tionalis est, dixit, sed secundum id, quod animans corpus ani- 
mal facit. A. 

28. amborum autem, id est, Dathan et Abiron, una erat 
causa superbissimi et sacrilegi schismatis. A. 

29. hoc factum est supra ducentos quinquaginta com- 
pHces Dathan et Abiran. C. 



PSALM cv. 273 

30. Horeb vero interpretatur calvaria, ubi postea domi- 
num crucis patibulo carne constat occisum; ut in ipso eodem 
nomine iam tunc et in illo deserto Horeb culturam domini 
perfidi nefanda praesumtione violarent, quorum posteritas 
erat in calvariae loco crucifixura dominum Christum. C. 

33. in confractione, id est in plaga. A. 

34. dixit, ut disperderet eos, si non Moyses, electus eins 
stetisset in confractione in conspectu eins .... perierat enim 
populus, nisi Moyses confregisset iram omnipotentis dei. Br. 

— id est, nisi obiecisset seipsum pro eis, dicens : si dimittis 
illis peccatum, dimitte : sin autem, dele me de libro tuo. ubi 
demonstratum est, intercessio sanctorum quantum pro aliis 
valeat apud deum. securus enim Moyses de iustitia dei, qua 
eum delere non posset, impetravit misericordiam, ne illos, quos. 
iuste posset, deleret. A. 

35. nisi terra illa significaret aliquid magnum , quae 
terra dicebatur fluens lac et mel, per quod visibile sacramen- 
tum ad invisibilem gratiam regnumque caelorum duceret eos, 
qui mirabilia eins intellegebant , nuUo modo isti culpa- 
rentur. A. 

38. domini vehementer eosamurmuratione prohibentis. A. 

40. ut dati in reprobum sensum etiam illud amitte- 
rent. A. 

44. quae autem hie posita est quassatio, haec superius 
confractio. A. 

47. quid est distinxit? quasi illud non posset deus facere, 
qui tanta iam fecerat, ut aqua de petra proflueret. dubi- 
tanter enim petram virga percussit, et ideo hoc miraculum 
distinxit a ceteris miraculis in quibus non dubitaverat, hinc 
offendit, hinc audire meruit, ut moreretur, ne intraret in ter- 
ram promissionis. A. — crepuit dicens: audite me rebelles 
et increduli : num de petra hac vobis aquam poterimus 
eiicere ? C. 

49. sie postquam terras promissionis intravit, oblitus do- 
mini mandatorum, cum illis se magis gentibus vetita societate 
coniunxit, quas propter idolorum culturas eis fuerat delere prae- 
ceptum .... scandalum graecum nomen est, significans si- 
nistrum, quod mentes eorum in laevam partem perversa imi- 
tatione deduxit. C. 

51. quid est ergo, interfecta est terra, nisi hoc referatur 
ad homines, qui habitabant in terra, tropica locutione, qua 
significatur per id, quod continet, id quod continetur .... 
unde alii interpretes nostri non adinventiones, sed studia, alii vero 
aflfectationes, vel afFectiones, alii voluptates dicere voluerunt. A. 

— fornicati sunt in observationibus suis. C. 

54. talis ergo vicissitudo recipitur, ut qui amanti domino 

QF. XXIX. 18 



274 DIE QUELLEN. 

servire noluerunt odientibus inimicis iusto iudicio probarentur 
esse subiecti. C. 

58. propter testamentum scilicet novum, quod est aeter- 
num, ubi domini adventus eluxit .... ipse enim promissus 
est Abrahae. C. 

63. iste populus praedestinatorum de circumcisione et 
praeputio, gens saneta, populus in adoptionein : fiat, fiat. A. 

PSALM CVI. 

1. Iste psalmus omnem causam conditionis humanae, 
quam vel delinquendo sumsit, sive poenitendo suscepit, sive 
multitudinem miserationum dei (ut in praesenti ait: quis sa- 
piens, et custodiet haec, et tune intelleget misericordias do- 
mini) narrare dignoscitur: sed et repulsionem Judaeorum, et 
vocationem gentium evidentissime pandit. Br. 

2. hie enim ita positum est in saeculum, quia et in non- 
nuUis scripturae locis in saeculum, id est, quod graece nc 
ahuva dicitur, in aeternum intellegitur. neque enim miseri- 
cordia eins ad terapus est, et non in aeternum; cum ideo sit 
super homines haec eins misericordia, ut vivant cum angelis 
in aeternum. A. 

3. dicant, utique alleluia .... significat autem specia- 
liter populos gentium, qui sangüine domini redemti et de po- 
testate diaboli ipsius miseratione sublati sunt, tanta enim 
duritia rigens atque stupida manus illius fuit, ut nisi fuso 
sacro sangüine, laxari nuUo tempore posset. C. — multae 
enim etiam unius provinciae regiones sunt. A. 

5. multi fuerunt, qui repromitterent istam viam, quae 
deduceret ad civitatem. promisit Socrates, promisit Plato, 
promisit Aristoteles. Br. — in hac solitudine multi viam 
monstraverunt, ut philosophi multi, Aristoteles et alii multi. R. 

5, 6. esurientes autem et sitientes, curiosos huius sae- 
culi significat vires, qui veritatis semitas diversis opinionibus 
exquirebant. C. 

7. quae tamen compunctio a domino venit. C. 

9. venit ad secundam sectionem, in qua commonet iam 
fideles, ut domino gratias referre non desinant, qui eius co- 
piosa beneficia perceperunt. C. 

10. ferrum significat duritiam malorum. C. — confite- 
antur domino miserationes eius, et mirabilia eius filiis homi- 
num. istos versus, quantum advertere potui, quod potestis et 
vos, quater repetit. in quo numero quantum domino adiu- 
vante scrutari valuimus, significat nobis quatuor quasdam ten- 
tationes, ex quibu« nos liberat, cui contitentur suae misera- 
tiones .... prima tentatio erroris et famis verbi, secunda 



PSALM CVI. 275 

difficultatis vincendarum concupiscentiarum, tertia taedii atque 
fastidii, quarta tempestatis et periculorum in gubernandis ec- 
clesiis. A. 

IL unde hoc, nisi quia tibi tribuebas, quia gratiam dei 
non agnoscebas, quia consilium domini circa te reprobabas? 
nam vide, quid adiungat: quoniam inamaricaverunt eloquia 
domini; per superbiam, iustitiam domini nescientes, et suam 
volentes constituere .... et nunc pugna contra concupiscen- 
tiam: deo desistente ab adiutorio laborare potes, vincere non 
potes. A. 

12. liberati sunt de secunda tentatione, restat taedii at- 
que fastidii. A. 

14. cum ergo ibi fuerit, iam sciens, quid observare de- 
beat, nonnunquam multum sibi tribuendo et quasi de suis 
viribus praesumendo, incipit confligere velle contra peccata et 
propter superbiam superari . . . . quis enim nescit, se ab ig- 
norantia venisse ad veritatem, ab errore ad viam, a fame sa- 
pientiae ad verbum fidei? A. 

15. iam fastidium patiuntur, fastidio languent .... 
quid ergo restat ? A. — sed hie spiritalem escam, id est, 
legem domini et salutaria praecepta potius debemus ad- 
vertere. C. . 

17. tertia tentatio priori contraria: prius enim pericli- 
tabatur fame, postea fastidio (vgl. oben 10). A. 

18. cum dicit, descendunt mare, significat sacerdotes, qui 
saeculi istius procellosa descendunt .... in navibus autem, 
ut saepe diximus, ecclesias significat, quae ligno crucis mundi 
istius tempestates enavigant. C. — in aquis multis, in po- 
pulis multis .... quid enim profundius cordibus humanis? 
inde plerumque venti erumpunt, tempestates seditionum et 
dissensionum navem perturbant .... volens deus, ut ad eum 
clamarent, et hi qui gubemant, et hi qui portantur, dixit et 
stetit Spiritus procellae. A. 

21. adscendunt ad caelos audendo, descendunt usque in 
abyssos timendo. A. 

22. qui sedent ad gubernacula, et qui fideliter navem 
amant, sentiunt, quod dico: turbati sunt. A. 

23. commoti sunt, ad iras protinus evomendas. C. — 
et quid restat, nisi quod sequitur? A. 

27. quemadmodum superbis restitit, humilibus gratiam 
dedit (vgl. oben 10). A. 

28. sed facta est salsilago, cum domini praecepta contemsit. 
humor enim salsus fructibus probatur adversus. C. — currebant 
ibi aquae, currebant prophetiae. quaere modo apud Judaeos 
prophetam, non invenis .... quaeris ibi fidem Christi, non in- 
venis, quaeris prophetam, non invenis, quaeris sacerdotem 

13* 



276 DIE QUELLEN. 

non invenis, quaeris sacrificium, non invenis, quaeris templum, 
non invenis. quare hoc ? quia posuit flumina in desertum, et 
exitus aquarum in sitim, terram fructiferam in salinas. quo 
merito? unde? a malitia inliabitantium in ea. A. 

34. qui fructum spiritualem faciunt, benedictione do- 
nimi perfruuntur: quos vero infoecundos esse eontigerit, ab- 
sciduntur. sicut evangelii illa ficulnea, quae luxuriantibus 
foliis sterilis videbatur in poniis. multiplicati sunt autem, 
quando fideles benedicti sanctas operas intulerunt, et glorio- 
siores facti sunt per dei gratiam fecunditate meritorum. C. 
— iumenta et pecora dicuntur in ecclesia sirapliciter ambu- 
lantia, sed utilia^ non multum docta, sed fide plena. A. 

35. ad populum enim dei pertinent etsi non per virtu- 
tem, certe per speciem pietatis .... manifestum est, fratres : 
omnes, qui se dividimt ab unitate, pauci fiunt. multi enim 
sunt: sed in unitate, dum non separantur ab unitate. cum 
enim coeperit ad eos non pertinere multitudo unitatis, in hae- 
resi et schismate pauci sunt. A. 

36. reprobati enim sunt ab ecclesia dei, et magis, quia 
principes esse voluerunt, ideo contemti sunt. A. 

37. tradidit illos deus in concupiscentias cordis eorum 
.... qui enim putat, se esse aliquid, cum nihil sit, seipsum 
seducit. A. 

38. quid est hoc, fratres, contemti sunt principes, et 
adiutus est pauper? abiecti sunt superbi, et instructus est 
humilis. A. 

41. quo facto diaboli iniquitas obmutescet, quando electis 
domini non erit, quod possit opponi. C. 

PSALM CVII. 

[Augustin hat keine besondere Erklärung dieses Psalms 
verfasst, sondern verweist auf Ps. 56 und 59, zu welchen der 
vorliegende Ps. fast wörtlich stimmt.] 

1 . Per totum psalmum, sicut dictum est, loquitur domi- 
nus Christus, primo ordine per id, quod homo est paternae 
gloriae gratiam laudis exsolvens. C. — ego cor non parabo 
ad perpetiendum? A. 

3. vgl. Ps. 56,20,21. 

6. caelum autem sursum est, habitationes angelorum 
. . . . mandabo apostolis meis, ut deserant Judaeos et non 
illis evangelizent sed evangelizent in terra bona gentium, unde 
non Spinae, sed uvae procedant. novimus ergo nubes dei esse 
praedicatores veritatis, pr«phetas apostolos. Ä. 

10, 11. vox occlesiae est ... . Sichima humeri inter- 






PSALM CVII. 277 

pretantuiv secundum historiam vero Jacob rediens a Laban 
socero suo cum omnibus suis, abscondit idola in Sichima, quae 
habebat de Syria, ubi diu peregrinatus tandem aliquando inde 
veniebat. tabernacula autem fecit ibi propter oves suas et 
armen ta .... dividuntur humeri, ut ab'os gravent peccata 
sua, alii tollant sarcinam Christi. A. — hanc ergo humili- 
tatem metitus est dominus, quando unicuique fidelium, prout 
voluit, carismatum dona distribuit. C. 

12. Galaad latinä lingua dicitur transmigratio, quae re 
Vera domini est, quando gentes ipsius vocatione compunctae, 
ad eura feliciter emigrarunt. Manasses interpretatur oblivio, 
quo verbo significatur populus Judaeorum. C. 

13. cecidit ergo in terram Christus in passione, et se- 
cuta est fructificatio in resurrectione. A. 

15. Moab, sicut Hieronymo placet, significat, ex patre, 
quod est sine patre. unde diabolum vult intellegi, qui malis 
operationibus deum non habet patrem, sed iustum iudicem. 
iste ergo oUae comparatur, quae carnes susceptas decoquit, et 
in quandam suavitatem fervido vapore perducit; sie ille sibi 
traditos incessabili consumtione castigat, eosque nolens in hu- 
militatem confessionis assidua insecutione perducit. ergo more 
humanitatis dominus dicit de diaboli persecutione spem sibi 
esse : quia multi, quos ille festinat affligere, conversi nituntur 
ad domini beneficia remeare. C. 

16. Idumaea terrena significat et sanguinea, quam domi- 
nus per evangelii praedicationem possessurum se esse signi- 
ficat. calceamentum enim in quinquagesimo nono psalmo 
evangelium diximus significari, quod dominus usque ad homi- 
nes terrenos extendens lege sua mundum universali praedica- 
tione complevit. C. 

17. AUophyli qui sunt? alienigenae. A. 

18. civitas munita forte significat infernum, quam nulla 
humana vis potuit aperire, nisi qui portas eins cognoscitur 
infregisse. C. 

20. repulisti nos, significat distulisti: quia et ipsum ad 
glorificationem suam constat esse dilatum, cum in hac vita 
moraretur; et omnium fidelium hodieque gloria suspenditur, 
donec ad resurrectionis praemia veniatur. C. 

21. quid est, non egredieris? non apparebis, certe enim 
quando catenati martyres ducebantur. A. — tempus illud 
significat, quando tentus et traditus est a turba Judaeorum, 
quando flagellis a praeside caesus dementium Judaeorum 
Sputa sustinuit. tunc enim si voluisset divinitas ista repellere, 
omnis adversitas confracta cecidisset. sed distulit miraculum 
suae potestatis ostendere .... hoc et fidelibus usu provenit, 
cum ad probationem suam diversis cladibus affliguntur. C. 



278 DIE QUELLES. 

24. conculcati sunt martyres: patiendo, perferendo, us- 
que in finem perseverando, in deo fecenmt virtutem. A. 

PSALM CVIII. 

1. Sicut enim quaedam dicuntur, quae ad apostolum 
Petrum proprie pertinere videantur, nee tarnen habent illu- 
strem intellectum, nisi cum refenmtur ad ecclesiam, cuius ille 
agnoscitur in figura gestasse personam .... sicuti est: tibi 
dabo claves regni caelorum, et si qua huiusmodi: ita Judas 
personam quodam modo sustinet inimicorum Christi Judae- 
orum, qui et tunc oderant Christum, et nunc per successionem 
perseverante genere ipsius impietatis oderunt. A. 

2. dominus ac salvator noster petit. C. 

3. 4. tunc utique, quando eum tamquam magistrum bo- 
num captiosa adulatione laudabant .... deinde quia erupe- 
runt clamantes: crucifige crucifige, secutus adiunxit: et ser- 
monibus odii circumdederunt me. illi, qui lingua dolosa, quasi 
non odii, sed dilectionis verba locuti sunt, ideo adversus me, 
quia hoc insidiando faciebant, postea sermonibus, non falsae 
et dolosae dilectionis, sed aperti odii circumdederunt me. A. 

6. ad quantam malignitatis profunditatem venerunt re- 
tribuendo mala pro bonis. A. ^ 

7. in cruce dixit: pater ignosce illis, quia nesciunt quid 
faciunt. A. 

8. hanc dilectionem in evangelio commemorat, ubi 
dicit : Jerusalem, Jerusalem, quotiens volui colligere filios tuos, 
tamquam gallina pullos suos sub alas suas et noluisti. . . . 
audiamus ergo deinde, quid divinus sermo contexat: et in 
verbis quasi mala optantis, intellegamus praedicta prophe- 
tantis. A. 

9. cum igitur hie Judam traditorem secundum scripto- 
rem actuum apostolorum supplicio debito praenuntiet punien- 
dum, quid est, constitue super eum peccatorem, nisi eum, 
quem sequenti versu indicat. A. 

10. hoc itaque meruit, ut super se habeat diabolum, id 
est, diabolo subditus sit, qui Christo subditus esse noluit. stet 
autem a dextris eins, dictum est, quia opera diaboli praepo- 
suit operibus dei. hoc enim cuique non immerito dextrum 
dieitur, quod praeposuit, sicut sinistrae dextra praeponitur 
.... diabolus ergo stetit a dextris eins, quando praeposuit 
avaritiam sapientiae, et peeuniam saluti suae, ut eum tra- 
deret. A. 

11. talis, de quo dieitur: proiieite illum in teuebras ex- 
teriores. A. 



tsALM CVIII. 279 

12. quia non fit per Christum, quem noluit sequi, sed 
persequi. A. 

13. si misericordiam speraret, non sibi desperatione Col- 
lum ligaret. A. 

14. Mathias in locum Judae ordinatus numero aposto- 
lorum duodecimus adiunctus est. A. 

16. nutantes dictum est incerti. A. 

17. eiiciantur de habitationibus suis, exposuit, quod supra 
dixerat : transferantur. A. 

18. alieni quoque sunt spiritus iramundi .... et bene 
dicti sunt alieni, qui a regno domini probantur extranei .... 
foenerator eins a iudice percepta fiducia ingreditur domum ob- 
noxii sui, et omnia, quaecunque habere potest, diripit, et sa- 
tisfacit sibi pro pecunia mutuata. C. 

20. id est, quod de illo generatum est, iam non generet 
et cito transeat. A. 

21. an intellegendum est, ut reddantur ei peccata etiam 
parentum suorum. ei quippe non. redduntur, qui fuerit mu- 
tatus in Christo .... quia et illud verisi^ime scriptum est: 
reddam peccata patrum in filios .... illud autem quod dic- 
tum est: reddam peccata patrum in filios, additum est, qui 
oderunt me. A. 

22. nam et alii interpretes sie transtulerunt : fiant in 
conspectu domini semper, alii vero : fiant coram domino sem- 
per. A. — disperit autem de terra viventium, qui in beata 
patria non videtur. C. 

23. potest quidem accipi de Juda: quia non est dedig- 
natus dominus pauper fieri, cum dives esset, ut illius pauper- 
tate nos ditaremur. mendicum autem quomodo intellegam, 
nisi forte quia dixit mulieri samaritanae: da mihi bibere, et 
in cruce ait: sitio. sed quod sequitur quomodo accipiatur in 
ipso capite nostro, id est, sui corporis salvatore, quem Judas 
persecutus est, non invenio. cum enim dixisset: et perse- 
cutus est hominem inopem et mendicum, adiecit atque ait: 
et compunctum corde mortificare, id est, ut mortificaret. nam 
quidam etiam sie sunt interpretati .... plane compunctum 
corde, sed in membris suis. A. 

24. quamquam et Judas maledictionem dilexerit et fu- 
rando .... et dominum vendendo atque tradendo, tamen 
apertius populus ille dilexit maledictionem, quando dixit : san- 
guis eins super nos et super filios nostros. et noluit bene- 
dictionem et elongabitur ab eo. et Judas quidem, quia Chri- 
stum noluit, in quo est aeterna benedictio, sed apertius noluit 
benedictionem populus Judaeorum, cui dixit ille illuminatus 
a domino : numquid et vos vultis discipuli eins 'fieri ? * et no- 
luit benedictionem, et pro maledicto babuit. et respondit ; tu 



280 DIE QUELLEN. 

sis discipulus eius. et longe facta est ab eo benedictio, quia 
transitum fecit ad gentes. A. 

25. sive Judas, sive ille populus. et intravit sicut aqua 
in interiora eius .... quoniam in eius incidit iudicium, qiii 
potest et corpus et animam occidere in gehenna : corpus foris, 
animam intus. A. • 

26. dicendo enim oleum significat delectationem facinoris, 
quod sie corpus nostrum moUiter ingreditur, ut nos quadam 
iucunditate permulceat. C. 

27. maxime homines ideo praecinguntur, ut ad operan- 
dum sint aptiores .... ergo maledictione se praecingit, qui 
malum non repentinum, sed dispositum aggreditur, et ita discit 
malefacere, ut semper paratus sit . . . . manifestum est enim, 
quod indumento et opertorio et aqua et oleo et zona ipsa 
opera describebat, quibus aeterna maledictio comparatur. non 
ergo est unus Judas, sed multi, de quibus dicitur. A. 

28. haereses videtur impetere. apud deum patrem de- 
trahunt Arriani, quando et» filium minorem esse testantur, et 
impudenter inferierem dicunt, quem creatorem ominum com- 
muniter confitentur. C. 

29. fac mecum, id est, adiuya me . . . . propter nomen 
tuum .... nuUis enim operum meritis praecedentibus in 
tantam celsitudinem subvecta est humana natura. A. 

31. egenum se dicit et pauperem humilitate carnis. C. 

32. ait propinquante passione : tristis est amima mea us- 
que ad mortem. A. 

33. hoc ipsam mortem significavit. sicut enim ex um- 
bra declinante fit nox, sie ex mortali carne fit mors. A. 

34. excussus est autem sicut locusta, dum persecutioni- 
bus crebris loca videbatur mutare diversa, scilicet quando de 
Nazareth venit ad Capharnaum, de Capharnaum in Bethsaida, 
de Bethsaida in Jerusalem, quae loca prospiciendo magis pec- 
catoribus circumibat. C. 

35. quid enim plus esse potuit infirmius, quam ut 
Petrus negaret? C. 

35, 36. significatum esse arbitror eos, qui in membris 
eius fortes videbantur, tamquam praesentia panis, quo susten- 
tabantur abstracta, in eius passione defecisse usque ad nega- 
tionem, quae apparuit in Petro : tamquam ad eos confirmandos, 
ne succumbendo penitus caderent : et caro mea, inquit, immu- 
tata est propter oleum, ut eos mea morte deficientes, mea 
resurrectione firmarem, et misso spiritu sancto unguerem, qui 
non ad eos venisset, nisi ego abiissem. A. 

37. opprobrium illis, per mortem crucis. — A. illa tangit, 
quae plebs erat Judaeorum sub detractione dictura. C. 

38. viderunt pependisse, non viderunt resurrexisse, vi- 



PBALM CVIII., ZUR WIENBR HS. 281 

derunt quando genua eius sunt infirmata, non viderunt, quando 
est caro immutata. A. 

39. hoc ad totum referri potest, id est, et ad caput et 
ad corpus. A. 

40. intellegamus itaque manum dei esse Christum, unde 
alibi dicitur : et brachium domini cui revelatum est ? haec ma- 
nus et erat, et fecit eam: quia in principio erat verbum, et 
verbum caro factum est. et erat sine tempore secundum di- 
vinitatem, et factus est ei ex semine David secundum car- 
nem. A. 

41. vana est ergo et falsa maledictio filiorum hominum 
. . . . deus autem cum benedicit, facit quod dicit. A. 

42. sed cum exaltatus fuero super caelos,- et esse coe- 
perit super omnem terram gloria mea, confundentur. A. 

43. servus autem tuus laetabitur : sive in dextera patris, 
sive in membris suis laetantibus, et inter tentationes in spe, 
et post tentationes in aeternum. A. 

44. diplois duplex pallium est ... . intellegitur autem, 
confundantur et intus et foris, id est, et coram deo et coram 
hominibus. A. 

45. nihil melius intellegitur dictum, quam in cordibus 
multorum laudabo eum .... ideo ait in ore meo, id est, in 
ore corporis mei, quod est ecclesia. A. 

^ 46. de Juda dictum erat : et diabolus stet a dextris eius : 
qui suas divitias augeret Christo vendito. hie autem dominus 
adstitit a dextris pauperis, ut divitiae pauperis sint ipse do- 
minus .... salva fit autem a persequentibus anima, si non 
eis consentiatur ad malum: non eis autem consentitur, cum 
adsistit dominus a dextris pauperis, ne ipsa paupertate, id 
est, infirmitate succumbat. hoc adiutorium praestitum est 
corpori Christi in sanctis martyribus omnibus. A. 

[Zur Wiener Hs. 

107, 13. quia revera infirma talis est et caduca prae- 
sumtio. C. 

14. quoniam spiritualibus atque carnalibus inimicis effi- 
caciter divinis virtutibus obviatur. C. 

108, 2. dominus ac salvator noster petit per id, quod 
formam servi est dignatus assumere, ut laudem eius resur- 
rectionis silere non faciat pater, qui secundum carnis humi- 
litatem Judaeorum erat convicia dura passurus. hoc est enim, 
laudem meam non taceas, id est, ne tacere facias. est enim 
decora diversitas, ut quoniam inimici mendacia loquebantur, 
contra eos toto orbe veritatis testimonia canerentur. sie enim 
illos per gloriam suae resurrectionis convinci desiderat, ut 
reatum propriae perversitatis agnoscant, et celerius recurrant 



282 DIE QUELLEN. 

ad remedia confessionis, ne in aeternum perire debeant con- 
tumaces. C. 

3. locuti sunt igitur lingua dolosa, quando sanctam do- 
mini simplicitatem verbis captiosissimis appetebant, dicentes, 
licet tributum dare Caesari .... dicendo, sermonibus odii 
circumdedenmt me, tempus illud significat, quando iniqua con- 
spiratione Pilato dixerunt, crucifige, crucifige. nara sermones 
utique odiorum non veritatis fuerunt, qui mortem immaculati 
expetere videbantur. C. 

5. et nota, quoniam sicut Judaei extremam illam vitio- 
sissimam partem facere decreverunt, ut cum diligere debuis- 
sent, ad odia iniqua prosilirent: ita dominus summum illud 
bonum perfecta pietate restituit, ut in cruce positus pro Ulis 
oraret, qui eum decreverunt impia voluntate trucidare. C. 

6. cum igitur hie Judam traditorem secundum scripturam 
actuum apostolorum supplicio debito praenuntiet puniendum, 
quid est, constitue super eum peccatorem, nisi eum, quem 
sequenti versu indicat, cum dicit: et diabolus stet a dextris 
eins? hoc itaque meruit, ut super se habeat diabolum, id est, 
diabolo subditus sit, qui Christo subditus esse noluit. A. — et 
diabolus stet a dextris eins, scilicet quia nulla meruit confessione 
salvari, sed desperatione malorum laqueo praefocatus occubuit. C. 

7. hoc dicitur de futuro iudicio, quando peccatores iu8- 
tissima pronuntiatione damnabuntur, ut est illud evangelü: 
discedite a me maledicti in ignem aeternum, qui paratus est 
diabolo et angelis eins .... oratio vero eins, quam inter 
alios apostolos susceperat peragendam, in gravissimum Uli 
peccatum probatur esse conversa, quando ibi continetur: et 
dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus 
nostris., sed quid ille debentibus dimitteret, qui beneficiorum 
omnium tradebat auctorem? C. 

8. et ne numerus ille sacratissimus apostolorum Juda 
mortuo rumperetur, iam tunc praedictus est in eins loco alter 
fieri, ut duodenarius calculus custodita integritate constaret. C. 

9. quamvis alibi non legatur, Judam uxorem habuisse, 
vel filios, tamen ex ista prophetia eum maritum patremque 
fuisse datur intellegi. illo enim occumbente aflfectibus eius 
sine dubio talia contigerunt, ut vidua fieret uxor relicta, et 
filii orphani, cum patre caruissent. quod si ad spiritualem 
sensum velis referre, filii possunt intellegi, qui eum in iUa 
traditione secuti sunt: uxor voluntas, quae nobis tamquam 
coniux semper adiuncta est. de qua filios parimus, cum opera 
nostra quasi quodam ventre generamus. C. 

10. ad utrumque, quod dictum est, poterit pertinere, 
sive ad carnales filios, sive ad opera nostra. commoti sig- 
nificat violenter expulsi, ut hoc graviter doleant, quod patiuntur 



ZUR WIENER HS. 283 

inviti. mendicent, bonarum rerum indigentiam siguificat, ut 
Omnibus pateat, nuUam eos opem liabuisse rationis, qui talia 
sunt secuti. eiiciuntur vero de habitationibus suis, quando de 
congregatione dominici populi redduntur alieni. C. 

11. debitor quando ad persolvendum idoneus non est, 
foenerator eius a iudice pereepta fiducia ingreditur domum 
obnoxii sui, et omnia, quaecunque habere potest, diripit, et 
satisfacit sibi pro pecunia mutuata: sie et diabolus, quando 
peccata hominibus multa congregaverit , et in eis obstinata 
voluntate perstiterint, accipit potestatem, ut obnoxii substan- 
tiam diripiat, et pro libito suo de humana sibi laceratione 
satisfaciat. hoc nunc optatur Judae, ut datus in potestate 
diaboli bonis omnibus enudetur. alieni quoque sunt spiritus 
immundi, quibus diabolus tamquam mancipiis imperat ad 
nocendum. et bene dicti sunt alieni, qui a regno domini 
probantur extranei. isti labores diripiunt niandata domini 
transgredientium, dum eos bonis omnibus privaverint pereepta 
licentia. C. 

12. quoniam et boni viri diaboli quidem tentatione pul- 
santur: sed dominum adiutorem habere non desinunt, ut ab 
imminenti periculo liberentur. malos dicit tali adiutorio dese- 
rendos, ut remaueat iniquitas desperata, cui subtrahitur salu- 
berrima raedicina. C. 

13. una generatio illa dicenda est, quando nascimur in 
peccatis. et ideo petit, ut ad secundam, id est, regene- 
rationem non perveniat. C. 

14. per tropologiam dicitur, in momoriam domini pec- 
cata redire maiorum, ut et novis delictis nefarius Judas et 
parentum erroribus torqueatur. priscorum enim peccatis (sicut 
saepe diximus) ita quis reus est, quando eorum sceleribus 
sequacissimus invenitur. in conspectu domini, id est, in dis- 
ceptatione iudicii. C. 

15. nam cum dominus sit aeterna beatitudo, contra 
ipsum fieri bene dicitur, qui perenni ultione damnatur. dis- 
perit autem de terra viventium , qui in beata patria non 
videtur. C. 

16. sed quamvis ad singularem numerum reversus sit, 
adhuc tamen intellegere debemus populum Judaeorum, qui 
misericordiam non fecit apostolis vel fidelibus Christi, quando 
eos post passionem domini iniqua persecutione vexavit: quia 
istud de Juda non potest intellegi, quando ante crucifixionem 
domini de hac luce transivit. C. — potest quidem accipi de 
Juda. A. — et istud adhuc de Judaeorum est populo sen- 
tiendum, qui et Christum et discipulos eius nefanda prae- 
sumtione trucidavit. persequi plerumque facit homines aut 
diyitiarum ambitus aut superbiae odiosa iactantia. pauperem 



284 DIE QUELLEN. 

vero et mendicum insequi sola saevitia est, cuius nee honor 
quaeritur, nee abundantia facultatis ambitur. more autein suo 
a natura humanitatis assumtae pauperem se dominus et men- 
dicum esse commemorat. mendicus de nostro, dives de suo, 
sicut dicit apostolus: qui propter nos pauper factus est cum 
esset dives, ut illius inopia nos divites essemus. compunctum 
vero de ipso capite dici posse noa arbitror: quia tale non 
occurrit exemplum: sed magis compunctum ad peccatorem 
aestimo referendujn, qui delictorum recordatione compungitur, 
ut ad satisfactionem redire mereatur; quod innumeris locis 
scriptura testatur. necessarie itaque de membris accipiendum 
est, quia Christus dominus peccata non habuit. populus enim 
Judaeorum compunctos corde persecutus est, sicut de beato 
Stephane vel Paulo apostolo constat efFectum. C. 

18a. adhuc de perfido populo dicit: quia dilexit male- 
dictionem, tunc scilicet, quando ait: sanguis huius super nos 
et super filios nostros. quod eis provenisse manifestum est, 
qui contra dominum impia voluntate durati sunt, noluit autem 
benedictionem praedictus populus, quando a caeco illuminato 
interrogatus est. numquid et vos vultis discipuli eius fieri? 
at illi quasi maledicto acerrimo provocati responderunt: tu 
sis discipulus eius; nos autem Moysi discipuli sumus. quo 
dicto prolongata est ab eis benedictio, quando illis derelictis 
venit ad gentium fidem, sicut dicit apostolus: vobis quidem 
oportebat loqui verbum dei: sed quia repulistis illud et in- 
dignos vos iudicastis aeternae vitae, ecce convertimur ad 
gentes. C. 

18 b. primo induit se praedictus populus maledictionem 
sicut vestimentum, quando instigante diabolo consensum prae- 
buit, ut dominum .Pontio Pilato tradere maluisset. ibi enim 
quodam onere vestis indutus est, ubi tali voluntate noscitur 
involutus. seeundo intravit maledictio in interiora eius sicut 
aqua, quando deliberavit facere, quod ei fuerat iniquissima 
inspiratione suggestum. aqua enim quando visceribus vitiosis 
recipitur, semper ingreditur ad nocendum. tertio influxit ini- 
quitas sicut oleum in ossibus eius, quando effectum rei inau- 
dita perversitate complevit. C. 

19. nunc dicit operitur, quod videtur pallio convenire, 
ut gerainata vestis ingentium significet oriera peccatorum. C. 

20. apud deum patrem detrahunt Arriani, quando et 
filium minorem esse testantur, et impudenter inferiorem dicunt, 
quem creatorem omnium communiter confitentur. Apollina- 
ristae quoque loquuntur mala ad versus animam domini, cum 
dicunt deitatem eius solam carnem hominis sumsisse, non 
animam. C. 

21. dum dicit: et tu domine, subiungitur superioribus 



ZUR WIENER HS., PSALM CIX. 285. 

dictis, hoc est, si Judas tradidit, si Judaeus crucifixit, et tu 
fac miserieordiam, ut contra illa, quae facta sunt, resurrectio 
gloriosa proveniat. C. 

22. libera me a passione saevissima Judacorum .... 
cor denique eins potuit conturbari, cuius caro pro nobis cog- 
noscebatur extingui, sicut ipse vicina passione professus est: 
tristis est aninia mea usque ad mortem. C. 

23. hie facilitatem persecutionis osten^it: quia tanta 
celeritate de medio discipulorum raptus est a turba Judae- 
orum, quanta seiet velocitate umbra noctis solis luraine 
veniente discedcre. excussus est autem sicut locusta, dum 
persecutionibus crebris loca vidobatur mutare diversa; scilicet 
quando de Nazareth vehit ad Capharnaum, de Caphamaum 
in Bethsaida, de Bethsaida in Jerusalem. C. 

24. cum evangelio teste doceatur quadraginta diebus et 
quadraginta noctibus Christum dominum ieiunasse, genua 
tarnen eius infirmata esse non legimus, sed tantum esuriisse 
declaratur. unde si hanc esuriem ad genua referas, id est, 
corporis stabilitatem , quibus semper insistimus, potest con- 
gruenter aptari minus: nisi hoc scrupulum movet, melius 
genua ad ipsius membra referantur, quae revera infirmata 
sunt, quando apostoli eius passione dispersi sunt, quid enim 
plus esse potuit infirmius, quam ut Petrus negaret, et reliqua 
fidelium turba latuisset. C] 

PSALM CIX. 

1. Nam cum ipse dominus noster et salvator Jesus 
Cliristus quaereret a Judaeis, cuius filium dicerent esse Chris- 
tum, et respondissent : David, ille continuo retulit responden- 
tibus et ait: quomodo ergo David in spiritu dicit eum domi- 
num, dicens: dixit dominus domino meo, sede ad dexteram 
meam^ donec ponam inimicos tuos sub pedibus tuis? si ergo 
in spiritu, inquit, vocat eum dominum, quomodo filius eius 
est ... . dicit apostolus: qui factus est ei ex semine David 
secundum evangelium meum .... in principio eras verbum, 
et verbum eras apud deum, et deus eras verbum; omnia per 
te facta sunt: ecce dominus David, sed propter infirmitatem 
nostram, quia caro desperata iacebamus, verbum caro factum 
es, ut habitares in nobis : ecce filius David .... audivit hoc 
David, audivit in spiritu .... audivit ergo prorsus, audivit 
in quodam secretario veritatis, in quodam mysteriorum sanc- 
tuario . . . . ita admiraris hoc, quasi et in rebus humanis 
ista non fiant. si enim contingat filium cuiusquam regem fieri 
patre private, nenne erit dominus patris? admirabilius est, 
quod potest contingere, ut non solum rex factus privati filius 



286 DIE QUELLEN. 

dominus sit patris sui, sed episcopus factus laici filius sit 
pater patris sui. ergo et eo ipso, quod carnem accepit Christus 
.... quod in eadem adscendit in caelum et sedet ad dex- 
teram patris, et in cadem ipsa carne sie honorata, sie clari- 
ficata, sie in eaelestem habitum commutata et filius est Darid 
et dominus David. A. 

2. quod est scabellum pedum tuorum, hoc est, sub 
pedibus tuis .... impleatur: dabo ribi gentes liereditatem 
tuam et possessionem tuam terminos terrae .... frcmant, 
meditentur inania, perstrepant, numquid non implebitur? A. 

8. sicut Isaias dicit: quia de Sion exibit lex, et verbum 
domini de Jerusalem. C. — et praedicabitur in nomine eius 
poenitentia et remissio peccatorum per omnes gentes, incipien- 
tibus ab Jerusalem, quia virgam virtutis tuae emittit dominus 
ex Sion. virgam virtutis tuae, hoc est, regnum potentiae 
tuae. A. 

4. dominare, dominare in medio paganorum, Judaeorum, 
haereticorum, falsorum fratrum. A. 

5. per hos duos versus verba patris accipienda sunt, ut fas 
fuit de generatione filii sancta locuturus. C. — nam panis 
ille angelorum, in principio erat verbum .... cum sit prin- 
cipium et pater, de quo unigenitus filius, in quo principio 
erat verbum, quia verbum erat apud deum. quid ergo, si et 
pater principium, et filius principium, pater autem et filius 
non duo, sed unum principium. A. 

6. tunc manifestum erit Omnibus similibus iam tibi factis: 
quoniam videbunt te, sicuti es ... . tunc ergo videbitur, 
quod nunc creditur. tunc tecum principium videntibus sanctis, 
videntibus iustis, sublatis de medio impiis, ne videant honorem 
domini. A. 

8. quid est, ex utero? ex secreto, ex occulto. de me 
ipso, de substantia mea, hoc est, ex utero .... quid est 
ergo ante luciferum? lucifer pro sideribus positus est ... . 
si ergo et in signis et in temporibus posita sunt sidera, et 
lucifer nominatus est pro sideribus, quod est ante luciferum, 
hoc est ante sidera, et quod est ante sidera, hoc est ante 
tempora .... dictum est ergo, ut dici oportuit, figurata 
prophetice, ut et Uterus pro secreta substantia, et lucifer pro 
temporibus poneretur .... et hoc ipsum ante luciferum sig- 
nate dictum et proprio dictum et sie impletum. noctu enim 
natus est dominus de utero virginis Mariae: indicant testi- 
monia pastörum, qui vigilias exercebant super gregem suum. A. 

10. ad hoc enim natus ex utero ante luciferum, ut esses 
sacerdos in aeternum .... propter victimam, quam pro nobis 
afferret a nobis acceptam. A. 

11. ergo dominus iurat, qui prohibet hominem aiurando? 



PSALM CIX. 287 

au forte ideo magis hominem prohibet a iurando, ne in 
periurium prolabatur, et ideo deus magis iurat, quia non potest 
esse periurus? . . . quid ergo tu faeis, cum iurasP testaris 
deum; hoc est iurare, deum testari: et ideo molestum, ne 
ad aliquam falsitatem testem adhibeas deum. si ergo tu iu- 
rando testaris deum, cur ergo non et deus iurando testetur 
seipsumP ... de sacerdotio ergo secundum ordinem Mel- 
chisedec iuravit dominus, et non poenitebit eum .... sed 
sacerdos secundum quidP numquid erunt illae hostiae, vic- 
timae oblatae a patriarchis, arae sanguinis et tabernaculum, 
et illa primi testamenti veteris sacramentaP absit. iam illa 
sublata sunt .... haec nee Judaei habent. vident periisse 
iam sacordotium secundum ordinem Aaron, et non agnoscunt 
sacerdotium secundum ordinem Melchisedec. Ä. — Melchisedec 
interpretatur summus pontifex vel rex iustitiae. ipse enim rex 
fuit et sacerdos primus. ofFerens in figüram uostri officii panem 
et vinum et illius sanctae eucharistiae, quae in corpore et 
sanguine domini quotidie conlicitur in ecclesia. R. 

12. de quo iurasti, et cui iurasti dicens: tu es sacerdos 
in aeternum .... conati enim sunt multum delere nomen 
christianum de terra et non potuerunt .... offenderunt ergo 
in lapidem ofFensionis, et ideo conquassati sunt reges, cum 
dicunt: quis est Christus P nescio quis Judaeus, nescio quis 
Oalilaeus, sie occisus, sie mortuus. lapis est ante pedes tuos, 
quasi viliter et humiliter iacens: ideo contemnendo offendis, 
offendendo cadis, cadendo quassaris. si ergo tanta est ira 
occulti, quod erit iudicium manifestiP audistis iram occulti, 
de qua psalmus inscribitur: pro occultis filii. nonus psalmus, 
si bene memini, inscribitur pro occultis filii, et ibi ostenditur 
iudicium occultum irae occultae .... audi et de iudicio 
futuro: quia qui offenderit in lapidem illum, ait, conquassa- 
bitur, super quem vero ceciderit lapis ille, conteret eum. cum 
ergo offenditur in eum, quasi humilis iacet, tunc conquassat: 
cum autem conteret, de super veniet. A. 

13. nunc pro occultis, erit enim et iudicium manifes- 
tum. A. 

14* bonum est, ut teipsum deiicias, humilis reddaris 
. . . . ut fiat in te ruina construenda. nam si permanes in 
mala altitudine, tunc deiicieris, quando non aedificaberis. 
etenim de talibus dicit in alio loco scriptura: d^strue eos, et 
non aedificabjs eos. A. 

15. hie super terram, in hac vita, conquassabit capita 
multa, de superbis humiles facit. A. 

16. quis est torrensP profluctio mortälitatis humanae 
.... bibere enim de hoc torrente illi erat nasci et mori. A. 



288 DIE QUELLEN. 

17. exsultavit enim sicut gigas ad currendam viam. de 
torrente ergo in via bibit, quia in via peccatorum non stetit. A. 

PSALM CX. 

I. Sicut enim dies isti praeteritis diebus quadragesimae, 
quibus ante resurrectionem dominici corporis vitae huius sig- 
nifieatur maeror, soUenmiter grata hilaritate succedunt: sie 
diei^ ille, qui post resurrectionem dabitur plenario corpori 
domini, hoc est, sanctae ecclesiae, cunctis vitae huius aerumnis 
atque doloribus exclusis, perpetua beatitate succedet . . . . 
quinquagenario vero numero post resurrectionem domini, quo 
cantamus halleluia, non cuiusdam temporis finis et transitus, 
sed beata illa significatur aetemitas. A. 

3. sed qui hie toto corde confitentur, iam videntur ia 
illa congregatione iustorum psallere. quam de cunctis gentibus 
in futurum manifestum est dominum congregare .... con- 
silium iustorum est, quando beati cum domino resurrectionis 
tempore iudicabunt. C. 

4. exquisita, id est, singularis, exacta, cui nihil potest 
simile reperirL C. 

5. quid magniiicentius, quam iustificare impium? sed 
opus fortasse hominis praevenit istam magnificentiam dei, ut, 
cum fuerit peccata confessus, iustificari mereatur. descendit 
enim de templo iustificatus publicanus magis quam phari- 
saeus. A. 

6. iustitia quippe eins manet in saeculum saeculi, cum 
peccatoribus dixerit: ite in ignem aeternum .... iterumque 
iustitia eins manet in saeculum saeculi, quando fideles ad- 
vocaverit dicens: venite, benedicti patris mei. C. 

8. escam, quae non corrumpitur, panem, qui de caelo 
descendit. A. 

9. quod si tantum dedit huic vitae, si verbum carnem 
factum peccator iustificandus accepit, quid in futuro saeculo 
glorificatus accipietP memor enim erit in saeculum testa- 
menti sui. nee totum dedit, qui pignus dodit. A. 

10. quoniam quae hominibus difficilia sunt, deo facilia 
sunt. A. 

II. itum est enim et ad gentes .... sie occupata est 
hereditas gentium, sie factum est, ut etiam plurimi, qui non 
dimiserunt omnia sua in hac vita, ut sequerentur eum, vitam 
etiam ipsam pro nominis eins confessione contemnerent. A. 

12. veritas est enim, cum fidelibus promissa restituit, 
iudicium, quod impiis comminatur. C. — iudicantur hie 
martyres et ad iudicium perducuntur, quo non solum eos, a 
quibus iudicati sunt, sed etiam angelos diiudieent. A. 



P8ALM CX., CXI. 289 

13. hoc est verum et iustum, ut hie laboretur, illic 
requiescatur. A. 

14. unde autem redimuntur , nisi a captivitate pere- 
^rinationis huiusP A. 

15. dedit quidem deus Israelitis carnalibus terrenam 
Jerusalem, quae servit cum filiis suis: sed hoc vetus testat 
mentum est, ad veterem horoinem pertinens. qui autem ibi 
figuram intellexerunt, heredes etiam nunc novi testamenti 
exstiterunt .... vetere autem illo, re ipsa probatum est 
transitoria promisisse. mandavit quippe in aeternum testa- 
mentum suum. sed quod nisi novumP cuius heres quisquis 
esse volueris, nolo te fallas, nee terram trah entern lac et mel 
caraaliter cogites. A. 

16. sanctum pertinet ad incarnationem .... terribile 
ad omnipotentiam deitatis excelsae. G. 

17. primo poenas fuge, gehennas devita, antequam desi- 
deres promittentem deum, cave nrinantem .... sed prius 
tibi donanda sunt debita, quam praemia fiagitanda. A. 

18. quis negatP sed intellegere et non facere peri- 
cnlosum est. A. 

PSALM CXI. 

1. Nondum erant hi prophetae, cum ista cantata sunt, 
namque inter tempus David et transmigrationem populi Israel 
in Babyloniam quatuordecim generationes numerantur . . . . 
eversi autem templi renovatio secundum sancti Jeremiae pro- 
phetiam ex illa transmigratione post septuaginta annos spera- 
batur. qui cum complerentur sub Dario rege Babylonis, im- 
pleti sunt spiritu saneto hi duo prophetae Aggaeus et Zacharias 
.... sed quisquis corporaliter gestis oculum cord^s infigit, 
neque inde in gratiam spiritalis intellectus extenditur, habitat 
cogitatione in lapidibus templi .... ergo ut fiat quisque lapis 
vivus ad talem fabricam idoneus, spiritaliter intellegat templi 
rcnovationem ex ruina vetere .... quisquis igitur se ad 
opus huius coaedificationis et ad spem sanctae firmaeque com- 
paginis tamquam lapidem vivum ab huius mundi ruinosa labe 
convertit, intellegit titulum psalmi, intellegit conversionem 
Aggaei et Zachariae. A. 

4. semen futurae messis opera esse misericordiae, apos- 
tolus testis est ... . quid autem, fratres, potentius, quam ut 
regnum caelorum non solum Zachaeus emat dimidio rerum 
suarum, sed et vidua duobus minutis, et tantundem ibi uter- 
que possideatP quid potentius, quam ut idem regnum et 
thesauris diviti, et calice aquae frigidae pauperi valeatP A. 

6. ubi deo laudante opulentius habitat cum spe vitae 
aetemae. A. 

gr. XXIX. 19 



290 DIE QUELLEir. 

9. baec duo benignitatis officia, ignoscendorum pecca- 
torum et beneficiorum erogandorum, sicut in evaDgelio, quod 
commemoravimus : dimittite et dimittetur vobis, data et da- 
bitur vobis: sie in isto versu arbitror esse distineta: saavis 
vir, qui' miseretur et conunodat .... gloriam quaerit, qui 
.desidetat vindieari se. sed attende, quod scriptum est: melier 
est, qui vineit iram, quam qui capit civitatem. divitias quaerit, 
qui non vult dare pauperibus. adtende quod scriptum est: 
habebis thesaurum in caelo. non ergo eris inglorius ignos- 
cendo, quia de ira victa laudabilius triumpbatur: non egenus 
tribuendo, quia thesaurus caelestis certius possidetur. A. 

10. facta ipsa sermones sunt, quibus in iudicio defen- 
detur: quod ei non erit sine misericordia, quia et ipse feeit 
misericordiam. A. — venienti quippe patrifamilias dicendum 
est: domine, quinque talenta dedisti mihi, ecce alia quinque 
superlucratus sum. C. 

11. ad dexteram «egregatus audiet: venite benedieti 
patris mei. A. 

12. impiis enim dicitur: non novi tos. G. 

13. et ab auditu malo non timebit: quod dici audiet iis, 
qui a sinistris erunt : ite in ignem aetemum, qui praeparatus 
est diabolo et angelis eins. A. 

14. neque uliis tentationibus frangitur. A. 

15. sed magnum est, confirmatum habere cor, et non 
commoveri, cum illi gaüdent, qui amant, quod vident, et in- 
sultant ei, qui, quod non yidet, sperat. A. 

16. illi enim volunt videre bona hominum in terra 
morientium, nos credimus videre bona domini in terra viven- 
tium .... non commovebitur, donec videat et ipse, non 
deorsüm, quod inimici eins, sed sursum super inimicos suos. A. 

18. sed ille thesaurum servabat in caelo, qui esurire et 
sitire in pauperibus dignabatur in terra. A. 

20. peccator videbit et irascetur, sera illa scilicet atque 
infructuosa poenitentia. A. 

21. quia illic erit ploratus et Stridor dentium. non enim 
frondebit et virescet, sicut fieret, si opportune eum te.mpore 
poeniteret. A. 

PSALM CXII. 

1. Ne abitremini ad vos istam exhortationem non por- 
tinere .... dicit apostolus: nolite effici pueri mentibus, sed 
malitia parvuli estote, ut mentibus perfecti sitis. qua malitia 
niaxime nisi superbia? ipsa enim de vana granditate prae- 
sumens non sinit hominem ambulare per artam viam, et 
intrare per angustam portam. puer autem facjle iatra>t pier 



PSALM CXII., CXIIl. 291 

angustnm: et ideo nemo nisi ut puer intrat in regnum cae- 
lorum. quid autem super biae malitia deterius, quae pro- 
positum non vult habere nee deum. A. 

2. eK hoc ergo et usque in saeculum, sine fine lau- 
data. A. 

3. quacunque autem in parvulis sanctis ecclesia Christi 
diffunditur, laudate nomen domini. A. 

4. gentes homines sunt, quid mirum, si super homines 
excelsus est deus? 

6. quisnam putaret, quod in altis caelis habitet, unde 
humilia terrena respiciat: sed humilia respicit in caelo et in 
terra .... proinde quisquis intellegit conversationem apostoli 
in caelis, et in carne mansionem in terris, simul oportet in- 
tellegat dominum deum nostrum in excelsis sanctis habitantem, 
quemadmodum tarnen eosdem sanctos humiles sibi et in caelo 
respiciat, quoniam quae sursum sunt, sapiunt, qui spe resur- 
rexerunt cum Christo, et in terra, quoniam nondum soluti 
sunt carnis vinculo, ut ex tota vita sua possint esse cum 
Christo, si vero alia dominus deus noster humilia respicit in 
caelo, et alia in terra, credo quod in caelo iam respicit, quos 
vocavit, et habitat in eis, in terra autem respicit quos vocat, 
ujt habitet in eis. A. 

7. an forte non est exaltatus de stercore, qui seryiebat 
desideriis et voluptatibus variis. A. 

10. scilicet in ^ecclesia, quae ante adventum sponsi sui 
sterilis fuerat: sed facta est mater laeta filiorum, quando 
praedicationibus apostolorum ex aqua et spiritu sancto copiosos 
filios in toto orbe procreavit. C. 

PSALM CXIIL 

1. Aegyptus vero, quae tenebrae vel afflictio inter- 
pretatur, in figura huius mundi ponitur. de quo specialiter 
recedendum est, ne simus iugum ducentes cum infidelibus 
. . . . quia qui prius in Aegypto erant impotentes, fiunt 
potentes, datur eis potestas filios der fieri. B. 

3. tamquam arietes. qui fidelissimum gregem ad caulas 
domini divino iuvamine perducebant. C. — montes gestierunt 
velut arietes: fideles dispensatores verbi veritatis sancti apos- 
toli, sancti evangelii praedicatores . . . . hi sunt, de quibus 
dicitur: afferte domino filios arietum. A. 

4. quid est, o saeculum, quod tua impedimenta cesse- 
runt? quid est, o tot millia toto orbe fidelium, huic mundo 
renuntiantium, quod ad vestrum dominum convertiminiP A. 

5. quid est, quod gaudetis^ quibus in fine dicetur: enge, 
bone serve, quoniam in paucis fidelis fuisti, supra multa te 
constituam. A. 

19* 



292 DIE QUELLEN. 

6. quid est, a facie domini, nisi eius praesentia, qui 
dixit: ecce ego yobiscuin sum uBque in consummationem 
saeculi. commota est enim terra: sed quia male pigra reman- 
serat, commota est, ut solidius firmaretur a facie domini. A. 

7. seipsum enim et quandam suam duritiam liquefedt 
ad irrigandos fideles suos, ut fieret in eis fons aquae salientis 
in vitam aeternam: quia prius cum ignorarefur, durus vide- 
batur. inde Uli turbati sunt, et non expectaverunt, donec 
scripturis apertis influeret atque inundaret in eos, qui dixe- 
runt: durus est hie sermo, quis potest eum audireP ista 
petra, ista duritia conversa est in stagna aquarum, et ista 
rupes in fontes aquarum, cum resurgens exposuit eis, incipiens 
a Moyse per omnes prophetas. quia sie oportebat Christum 

Sati. et misit spiritum sanctum. A. — petram, ut arbitror, 
udaeorum duritiam debemus advertere, quam in sacri baptis- 
matis stagna convertit, cum eos ad religionem fecit venire 
tranquillam. quam similitudinem dominus in evangelio dicit: 
potens est dominus de lapidibus his suscitare filios Abrahae. C. 

8. gratia quippe ista erumpentis aquae de petra (petra 
autem erat Christus) non qnasi operibus praecedentibus data 
est, sed miserante illo, qui iustificat impium. etenim Christus 
pro impiis mortuus est, ne ullam suam homines, sed nominis 
dei quaererent gloriam. A. 

9. misericordia est enim, cum miseris ac delinquentibus 
peccata dimittit, veritas, cum beatitudinis futurae promissa 
restituit. C. 

11. non in caelo. ubi solem et lunam vident, opera dei, 
quae colunt, sed in caelo sursum, quod transgreditur omnia 
Corpora caelestia et terrestria. nee sie est in caelis deus 
noster, quasi subtracto caelo ruinam sine sede formidet. in 
caelis et in terra omnia, quaecunque voluit, fecit. nee indiget 
operibus suis, tamquam in eis coUocetur, ut maneat, sed in 
sua aeternitate persistit. A. 

12. vel in superioribus vel in inferioribus populi sui 
Yoluntariam gratiam suam constituit, ne quis de operum meritis 
glorietur. A. -- ut eum omnipotentem esse cognoscas, dum 
ubique eJFectum suae voluntatis ostendat. C. 

14. iam ergo artifex melior est eis, quia ea potuit mem- 
brorum motu atque officio fabricare: quem tamen artificem 
te utique puderet adorare .... lectorem Tel auditorem fecit 
intentum, ut dum quaerit, cur additum sit, admoneri se in- 
veniat simulacris gentium non tantum homines, sed etiam 
belluas se debere praeponere .... quanto ergo melius mures 
atque serpentes et id genus animantium ceterarum de simu- 
lacris gentium, si ita dicendum est, quodam modo iüdicant, 
in quibus quia non sentiunt humanam vitam, non curant 



PSALM CXIIL, CXIV. 293 

humanam figuram? itaque in eis plerumque nidificant, et 
nisi humanis motibus deterreantur , nulla sibi habitacula 
inunitiora conquinint. A. 

15. adorent clausis et mortuis mentibus nee yidentia 
nee viventia simulaera. A. 

16. domuB Israel, ecelesiam cognoscitur fidelium sig- 
nificare poptilorum. G. 

17. an fortasse spiritales, a quibus eamales instruuntur 
in spiritu mansuetudinis, quia ipsi tamquam superiores pro 
inferioribus supplicant, iam vident, et Ulis iam res est, quae 
adhue inferiorioas spes^estP A. 

19. nam cum dieit: memor fuit nostri, gratiam divinae 
pietatis ostendit. quibus eiiim meritis debebatur, ut Christus 
dominus adveniret. C. 

23. caelum enim caeli domino: qui erexit et sublimavit 
quorundam sanetorum mentes in tantum, ut nulli hominum, 
sed ipsi deo suo docibiles fierent: in cuius caeli comparatione 
quidquid carneis oculis cernitur, terra dicenda est. A. 

24. nianeant igitur caelum et terra in deo suo, qui fecit 
ea, confitentes ei et laudantes eum: nam si ex se velint 
vivere, morientur. A. 

PSALM CXIV. 

2. ünde scis, o anima humana, quod inclinavit deus 
aurem suam tibi, nisi dicas: credidiP manent ergo tria haec: 
fides, spes, Caritas. A. 

3. dies meos magis, inquit, possum dicere dies miseriae 
moae, dies mortalitatis meae, dies secundum Adam, plenos 
laboris et sudoris, dies secundum vetustatem . putredinis. A. 

4. circumdederunt me dolores mortis, pericula inferni 
invenerunt me: quae nisi aberrantem abs te non invenirent 
me. nunc autem illa me invenerunt, ego vero ea non in- 
venieb^m, qui gaudebam prosperis saeculi, in quibus plus 
fallunt pericula inferni. A. 

5. latebat enim me tribulatio et dolor utilis. A. 

6. non hoc eis dicimus, ut quaerant miseriam, quam 
nön habent, sed ut inveniant eam, quam nescientes habent, 
neque hoc eis optamus, ut terrena necessaria desiut eis, quibus 
indigent, dum mortaliter vivunt, sed ut hoc plangant, quod 
amissa satietate caelesti, terrenis non ad fruendum stabilibus 
bonis, sed ad sustentandum necessariis indigere meruerunt. 
agnoscant et lugeant istam miseriam, faciet eos beatos 
lugentes, qui eos esse semper miseros noluit. A. 

7. misericors primum, quia inclinavit aurem suam mihi 
.... iustus autem, quia flagellat, et iterum miseretur, quia 
recipit. A. 



294 DIE QUELLEN. 

8. cüstodiens parvulos dominus, quos grandes quaerit 
heredes. A. 

9. non enim poenalis, sed salutaris dolor est, quem se- 
cändo inedicus facit. A. 

10. ex infideli fidelis eflfecta est. A. 

12. tünc autem eximet oculos nostros a lacrymis, quando 
et pedes a lapsu. A. 

PSALM CXV. 

1. Uli non Christum annuntiant, qui annuntiant falsi- 
tatem, quia Christus veritas est ... . terrenis quippe cupi- 
ditatibus consulentes regnuni caelorum annuntiabant, habentes 
in pectore falsitatem, in lingua veritatem. A. 

2. homo humiliari potest ab eis, qui veritati contradi- 
cunt, non ipsa veritas, quam credit et loquitur .... hoc 
enim intellegimus, quia in isto psalmo vox martyrum apparet. A. 

3. quantum enim ad ipsum hominem pertinet, mendax 
est, sed gratia dei verax eiiectus est, ne pressuris inimicorum 
cedens non loqueretur, quod crediderat, sed negaret. sicut 
Fetro aeeidit, quoniam de se praesumserat, et docendus erat, 
de homine non esse praesumendum . . . . si enim omnis homo 
mendax, in tantum non erunt mendaces, in quantum non 
erunt homines: quoniam dii erunt et iilii altissimi .... nee 
in semetipsis fidentes sint, sed in eo, qui suscitat mortuos. A. 

4. videns, gratia domini se factum veracem, quid retri- 
buäm, inquit, domino .... quae retribuit mihi? . . . retribuit 
ergo dominus bona pro malis, cui homines retribuunt mala 
pro bonis . . . .. o homo, peccato tuo mendax, dono dei 
verax. A. 

5. ait: potestis bibere calicem, quem ego bibiturus sum? 
quis tibi dedit imitari passiones suas, nisi qui pro te passus 
est prior? A. ^ ^ 

6. emit. eam sanguine suo, quem prior fudit pro salute 
servorum, ne pro domini nomine servi fundere dubitarent, 
quod tamen eorum, nön domini utilitati proficeret. A. 

7. multi se martyres dicunt, multi servos tuos, quia 
nomen tuum habent in variis haeresibus et erroribus : sed quia 
praeter ecclesiam tuam sunt, non sunt filii ancillae tuae. A. 

8. etsi gloriabor, quod servus. tuus sim, et filius ancillae 
tuae, non in me, sed in te, domino meo gloriabor, qui dis- 
rupisti vincula mea. A. 

9. quae domus dei est, haec ancilla dei est. et quae 
domus dei, nisi omnis populus eiüsP . . . quid est enim aliud 

. populus eins, nisi quod sequitur: in medio tui Jerusalem, 
tuuc est enim quod redditur gratum, si de pace atque in pace 



PSALM CXV., CXVI., CXVII. 295 

reddätur. qui autem filii huius ancillae hon sunt, beUum 
potius quam pacem amaverunt. A. 

PSALM CXVI. 

2. Et yeritas domini manet in aeternum: sive in eis, 
quae promisit iustis, sive in eis, quae minatus est impiis. A. 

PSALM CXVIL 

1. Confessio auteo) vel laudis eius est, vel peccatorum 
nostrorum .... hie enim certe manifestum est, vocem con- 
fessionis et sonum non ad maerorem poenitentiae , sed ad 
laetitiam festivitatis celeberrimae pertinere .... quid sit 
grandius ista brevitate, non video, cum ita sit proprium deo, 
quod bonus est ... . sed quoniam populo dicitur in prae- 
nuntiatione futurorum liberato ab omni labore et captivitate 
peregrinationis et ab omni permixtione iniquorum, quod ei 
per gratiam dei praestitum est, non soluin non retribuentis 
mala pro malis, sed etiam retribuentis bona prp nialis, con- 
venientissime adiunctum est: quoniam in saeeulum miseri- 
cordia eius. A. 

2. recognoscitis, credo, carissimi, quae sit domus Israel, 
quae sit domus Aaron, et quoniam utrique sunt timentes 
dominum, ipsi enim sunt pusilli cum magnis iam in alio 
psalmo bene insinuati cordibus vestris (vgl. Ps. 113,20)« A. 

3. angustia nostrae tribulationis finitur: latitudo autem, 
quo transimus, non habet terminum. A. 

4.' cum vero ait: videbo inimicos meos, spirituales ne- 
quitias vult intellegi, quas in illo iudicio dicit esse videndas. C. 

6. et cum videntur adiuvare homo vel angelus, cum hoc 
Vera dilectione faciunt, ille per eos facit, qui eos pro modo 
eorum bonos fecit. bonam est ergo sperare in dominum, 
quam sperare in principes. nam et angeli dicti sunt prin- 
cipes, sicut in Daniele legimus: Michael princeps vester. A. 

7. significat ecclesiae laborem atque victoriam. A. 

8. et bene ibi non repetitum est: omnes gentes; quod 
a Judaeis solis factum est. A. 

9. persecutores domini fecerunt eum nobis ipsa passione 
dulciorem. A. 

10. quem circumdederunt omnes gentes, cum sit coUectus 
de Omnibus gentibus. exarscrunt quippe yelut ignis in spinis, 
quando peccatricem carnem atque huius mortalis vitae moles- 
tissimas compunctiones persecutionis incendio cremaverunt. A. 

11. sive quia et ipsi, malitia, quae in eis iustos perse- 
quebatur, extincta, Christiane populo sociati sunt, sive quia 



296. DIE QUELLEN. 

ceteri eorum, qui contemserunt hoc tempore vocantis miseri- 
cordiam, yeritatem iudicantis in fine sensuri sunt. A. — sed 
in eis quoque domini gratia vindicatum est, quando de illo 
melle, quod condiderant nescii, conversi ad dominum sua- 
vissime sunt repleti. C. 

12. multitudinem ergo fidelium in unitate fidei simul 
habitantem perseoutio gentium quo impelleret, ut deiiceret, 
non häbebat. A. 

13. tamquam cumulus arenae impulsus sum, ut ca- 
derem. A. 

14. qui ergo cadunt, cum impelluntur, nisi qui sua sibi 
fortitudo et sua sibi volunt esse laudatio? . . . cuius fortitudo 
et laudatio est dominus, tam non cadit, quam non cadit 
dominus. A. 

15. in tabernaculis iustorum, ubi Yocem maeroris et 
exitii putabant esse, qui in eorum corpora saeviebant A. 

16. magna virtus exaltare humilem, deificare mortalem, 
praebere de infirmitate perfectionem, de subiectione gloriam, 
de passione yictoriam. A. 

17. Uli stragem funerum ubique facientes, ecclesiam 
Christi mori arbitrabantun ecce nunc enarrat opera domini 
.... tamen cur tanta indigna pertulit corpus Christi, sancta 
ecclesia, populus in adoptionem, indicet nobis. A. 

18. saepe filios pater familias per nequissimos servos 
emendari iubet, cum illi hereditatem, Ulis compedes prae* 
paret. A. 

19. quibus ergo dicitur, aperite, nisi prophetis atque 
apostolis, qui caelorum claves mysticis virtutibus acceperunt. 
C. — haec est aeterna beatitudo iustorum, qua beati sunt, qui 
inhabitant in domo dei, in saecula saeculorum laudantes eum 
(vgl. Ps. 83, 9 u. 10). sed vide, quem admodum intretur in por- 
tas iustitiae. A. 

23. sub allusione fabricantium exponitur inanis opera 
Judaeorum. C. — hie factus est in caput anguli, ut duos 
conderet in se, in unum novum hominem, faciens pacem, et con- 
necteret utrosque in uno corpore dei, circumcisionein scilicet 
et praeputium. A. 

24. a domino factus est ei: id est, capiti anguli a do- 
mino factus est ... . nam illi, qui aedificabant, reprobave- 
runt. A. — viderunt enim et Judaei, sed non mirabilem; 
quia solam intuebantur carnem, quam yidebant es^ com- 
munem. C. 

25. in oculis interioris hominis, in oculis credentium, 
sperantium, diligöntium. A. 

26. hie est dies, quem fecit dominus, id est, quo mihi 



PSALM CXVU., CXVIII. 297 

salutem dedit . . . . id est, dies, quo ille mediator factus est 
in Caput anguli. A. 

28. quia de longinqua peregrinatione revertentes seiun- 
gimur ab eis, qui oderant pacem, cum quibus eramus pacifiei, 
et cum loqueremur eis, debellabant nos gratis. A. 

29. maledictus ergo ille, qui venit in nomine suo. sicut 
in evangelio dicit: ego veni in nomine patris mei, et non ac- 
cepistis me ; si alius venerit in nomine suo, illum accipietis. A. 

30. credo, quod ista vox magnorum est ad pusillos, eorum 
scilicet magnorum, qui verbum deum apud deum, sicut in 
hac vita possunt,, mente contingunt, et tamen sermonem suum 
propter parvulos temperant, ut possint sinceriter dicere, quod 
ait apostolus: sive enim mente excessimus deo, sive tempe- 
rantes sumus vobis, Caritas enim Christi compellit nos. ipsi 
parYulos benedicunt de interiore domo domini, ubi laus illa 
in saecula saeculorem non deficit : et ideo videte, quid inde 
annuntient. A. 

31. dominus ille, qui venit in nomine domini, quem re- 
probaverunt aedificantes et factus est in caput anguli: me- 
diator ille dei et hominum homo Christus Jesus, deus est, ae- 
qualis est patri, et illuxit nobis, ut quod credidimus intelle- 
geremus, et vobis nondum intellegentibus, sed iam credenti- 
bu8 enuntiaremus. A. 

32. id est, usque ad interiorem domum dei, de qua vos 
benediximus, ubi sunt altaris excelsa. constituite diem fe- 
stum, non tepide ac segniter, sed in confrequentationibus. 
ipsa est enim vox exsultationis soni festivitatem celebrantis, 
ambulantium in loco tabernaculi admirabilis usque ad domum 
dei. si enim est ibi spiritale sacrificium, sempiternum sacri- 
ficium laudis, et sacerdos sempiternus est, et altare sempiter- 
num pacata mens ipsa iustorum .... nee in terra sufficiat 
iste dies festus, quo agnus occisus est: sed constituatur in 
confrequentationibus, quo usque perveniatur, exaltatis' a do- 
mino mentibus nostris, usque ad eins divinitatem interiorem, 
qui nobis exteriorem humanitatem lacte nutriendis praebere 
dignatus est. et quid ibi aliud, nisi laudes eins cantabimus? 
quid ibi aliud dicemus, nisi: deus mens es tu. A. 

33. non strepitu verborum ista dicemus, sed dilectio in- 
haerens illi per seipsam clamat istam vocem, et dilectio ipsa 
vox est ista. A. 

34. hinc coepit psalmus, huc desinit. A. 

PSALM CXVIII. 

Einleitung. 1. Psalmos omnes ceteros, quos codicem 
psalmorum novimus continere, quod ecclesiae consuetudiuQ 



. I 



298 WE QUELLEN. 

psalterium nuneupatur, partim sermocinando in popnlis, par- 
tim dictando exposui, donante domino, sicut potui: psalmum 
vero centesimum octavum decimum, non tarn propter eius 
notissimam longitudinem , quam propter eius profimditatem 
paucis cognoscibilem differebam. et cum molestissime ferrent 
fratres mei, eius solius expositionem , quantum ad eiusdem 
corporis psalmos pertinet, deesse opusculis nostris, meque ad 
hoc solvendum debitum vehementer urgerent, diu petentibus 
iubentibusque non cessi: quia quotienscunque inde cogitare 
tentavi, semper vires nostrae intentionis excessit. quanto enim 
videtur apertior, tanto mihi profundior videri solet; ita, ut 
etiam quam sit profundus, demonstrare non possem. aliorum 
quippe qui diflFicile intelleguntur, etiamsi in obscuritate sen- 
sus latet, ipsa tarnen apparet obscuritas: huius autem nee 
ipsa; quoniam talera praebet superficiem, ut lectorem atque 
auditorem non exposttorem necessarium habere credatur. et 
Bunc quod tandem ad pertractionem eius accedo, quid in eo 
possim, prorsus ignoro: spero tarnen, ut aliquid possim, ad- 
futurum atque adiuturum deum. sie enim fecit in omnibus, 
quaecunque sufficienter, cum prius mihi ad intellegendum vel 
explicandum difficilia ac pene impossibilia viderentur, exposui. 
statui autem per sermones id agere, qui proferantur in po- 
pulis, quas Graeci oiahac vocant. hoc enim iustius esse 
arbitror, ut conventus ecclesiastici non fraudentur etiam 
psalmi huius intellegentia, cuius, ut aliorum delectari asso- 
lent cantilena. sed sit huc usque prooemium: iam de ipso 
est loquendum, de quo istuc visum est praeloquendum. A. 

2. exhortatur nos ad beatitudinem, quam nemo est, qui 
non expetat .... sed ubi erit quisque immaculatus, nisi in 
via? in qua via, nisi in lege domini? . . . beatum quippe 
esse tam magnum est bouum, ut hoc et boni velint et mall, 
nee mirum est, quod boni propterea sunt boni, sed illud est 
mirum, quod etiam mali propterea sunt mali, ut sint beati. 
nam quisquis libidinibus deditus, luxuria stuprisque corrum- 
pitur, in hoc malo beatitudinem quaerit. ... et quisquis 
avaritiae facibus inardescit, ad hoc congregat quocunque 
modo divitias, ut beatus sit: inimicorum sanguinem fundere 
quicunque desiderat, dominationem quisquis aifectat, crude- 
litatem suam quisquis alienis cladibus pascit, in omnibus sce- 
leribus beatitudinem quaerit. hos igitur errantes et vera mi- 
seria falsam beatitudinem requirentes revocat ad viam, si 
audiatur, vox ista divina .... tam magnum bonum per mala 
quaerere nolite. A. 

3. novimus, operarios iniquitatis ad hoc scrutari testi- 
monia domini, quia malunt docti esse, quam iusti .... tales 
ergo nondum immaculati ambulant in lege domini, ac per hoc 



P8ALM CXVIII. 299 

nondum beati .... Don enim quaerunt ipsa, sed aliud quae- 
runt per ipsa, id est, ut glorificentur ab hominibus vel diten- 
tur .... quaerunt itaque deum et impii et iniqui, ut eo in- 
vento non sint impii nee iniqui. quomodo ergo iam beati, 
cum adhue testimonia eins scrutantur et exquirunt eum, cum 
hoc facere possint et impii, possint et iniqui? beatos autem 
esse impios et iniquos, quis vel impius dixerit aut iniquusP 
ergo spe beati. A. 

4. peccatum iniquitas est. ... die nobis Paule beatis- 
sime, utrum ambulaveris in viis domini, cum in carne adhuc 
viveres? . . . quomodo in viis domini ambulabas, si malum, 
quod nolebas, hoc agebas . . . audi continuo respondentem 
per sententiam consequentem : si, quod nolo, inquit, ego hoc 
facio, iam non ego operor illud, sed quod habitat in me pec- 
catum. ecce quemadmodum qui ambulant in viis domini, non 
operantur peccatum, et tamen non sunt sine peccato, quia iam 
non ipsi operantur illud, sed quod habitat in eis peccatum 
. . . . quomodo agat homo, quod ipse non agit? utrumque 
enim dixit, et : non quod volo, ago, et : non ego operor illud, 
sed quod habitat in me peccatum. unde intellegere debe- 
mus, quando peccatum, quod habitat in nobis, operatur in 
nobis, tunc nos id non operari, quando nequaquam ei vo- 
luntas nostra consentit.' et tenet- etiam corporis membra, ne 
obediant desideriis eins, quid enim operatur peccatum nolen- 
tibus nobis, nisi sola illicita desideria? quibus si voluntatis 
non adhibeatur assensus, movetur quidem nonnuUus aflfectus, 
sed nulhis ei relaxatur effectus. hoc praecepit idem aposto- 
lus, ubi dicit: non ergo regnet peccatum in vestro mortali 
corpore^ ad obediendum desideriis eins, nee exhibeatis membra 
vestra arma iniquitatis peccato. sunt itaque desideria peccati, 
quibus nos prohibuit obedire. operantur ergo peccatum haec 
desideria. quibus si obedimus, et nos operamur, si autem ob- 
temperantes apostolo non obedimus eis, non illud nos opera- 
mur, sed quod in nobis habitat peccatum .... motum porro 
illiciti desiderii, cui non obediendo non eum nos operamur, 
ideo et nos agere dicimur, quoniam non est naturae vigor 
alienae, sed languor est nostrae. a quo languore omni modo 
salvi erimus, cum et animo et corpore immortales facti fue- 
rimus. . . . nee nobis deinceps languor iste obesset, quamvis 
inesset, si desideriis eins illicitis nullis unquam obedientiam 
praeberemus. A. 

5. nimis pro eo, quod est valde .... illa graeca sen- 
tentia non habet hoc verbum, quod hie legitur; ibi enim est 
ayar, quod est nimis, hie est autem orpodgu, quod est valde. A. 

6. non optat hie dirigi vias suas ad custodiendas iusti- 
ficationes dei, nisi iam eins acceptis ipso praecipiente man- 



300 DIE QUELLEN. 

datis. ad hoc enim pertinet, quod pracmisit: tu praecepisti 
mandata tua custodiri nimis .... mandata tua sancta et 
iusta et bona .... iustificationes enim sunt non dicta, sed 
facta iustitiae, opera scilicet iustorum, quae imperat deus. A. 
(an anderer Stelle, 1*8. 118 serm. VI, 1.) 

7. non auditor eorum tantum vult esse, sed factor. 

8. utique si dirigantur viae meae, confitebor tibi, quo- 
niam tu fecisti, et tua laus est ista, non mea. tunc enim 
confitebor in eo, quod didicerim iudicia iustitiae tuae, si di- 
rectum cor habebo, directis videlicet viis meis ad custodiendas 
iustificationes tuas. nam quid mihi proderit, quod ea didi- 
cerim, si corde perverso vias abibo pravas? non enim laeta- 
bor in eis, sed accusabor ab eis. A. 

9. quae omnia ex illo utique connectuntur, quod ait: 
utinam dirigantur viae meae. A. 

10. ne derelinquas me usque valde . . . . si enim dere- 
liquisti, ut sine adiutorio tuo infirmus appaream, noli usque 
valde, ne peream .... tunc iustificationes tuas custodiam, et 
si dereliquisti me, ne gloriarer in me, noli usque valde, et 
iustificatus abs te gloriabor in te. A. 

B. 

1. Huc usque interrogatio est, deinde responsio. A. 

2. hoc loco custoditio verborum dei intellegenda est 
operatio praeceptorum .... hie vero nee homo ait, nee vir, 
sed iunior. numquid desperandus est senior? ... an forte 
admonitio est, qua aetate potissimum fieri debeat secundum 
illud, quod alibi scriptum est: fili, a iuventute tua excipe 
doctrinam et usque ad canos invenies sapientiam .... senior 
agnoscatur vetus homo, et novus iunior .... iunior erit ad 
deum percepta gratiae novitate conversus. A. 

3. et hoc unde posset, nisi eum aversum ad se ipse 
converteret .... et ille perditum quaereret, et errantem ille 
revocaret. A. 

4. quid est enim a deo repelli, nisi non adiuvari? man- 
datis quippe eins rectis atque arduis humana non contem- 
peratur infirmitas, nisi praeveniens eins adiuvet Caritas. A. 

5. divinum quaesivit auxilium, ne in corde eins dei elo- 
quia sine fructu absconderentur. A. 

6. utquid ergo addit et dicit: doce me Iustificationes 
tuas, nisi quia eas vult faciendo discere, non loquendo vel 
memoria retin endo. A. 

7. de quorum profunditate alibi scriptum est: iudicia 
tua abyssus multa, quantum deus donat tractare suscepimus 

. . omnia iudicia oris tui, id est, quae mihi dixisti, ut 



p • 



PSALM cxvm., B., c. 301 

per 08 eius. eloquium eius intellegamus .... quae omnia 
iudicia usquequaque in labiis suis enuntiare non cessat ec- 
clesia. A. 

8. yiam testimoniorum dei nihil citius, nihil certius, nihil 
brevius, nihilque grandius intellegimus esse, quam Christum 
.... coromendat autem suam caritatem deus in nobis, 
quoniam cum adhuc peccatores essemus, Christus pro nobis 
mortuus est cum ergo ipse dieat: ego sum via, et humilitas 
eius carnalis nativitatis atque passionis, evidentia sint testi- 
monia divinae eiga nos dilectionis. procul dubio via testi- 
moniorum dei Christus est. per haec quippe testimonia, quae 
in illo videmus impleta, etiam futura erga nos, quae sem- 
piterna promissa sunt, expectamus et speramus implenda. A. 

9, 10. quod Graeci habent adokea/'^afo, latini interpretes 
quidam garriam, quidam exercebor interpretati sunt .... 
si autem se in dei mandatis exercet ecclesia, adversus omnes 
inimicos fidei christianae atque catholicae copiosis doctorum 
disputationibus garrula: quae tunc fructuosae sunt disputan- 
tibus, si non ibi considerentur nisi viae domini, sicut scriptum 
est, misericordia et veritas. quorum duorum plenitudo in- 
venitur in Christo. A. 

11. nihil aliud intellegitur poscere, nisi adiutorium gratiae, 
ut, quod iam novit sermone, dicat et opere. A. 

C. 

1. Quoniam ante fidem non homini debentur nisi mala 
pro maus, retribuit autem deus per indebitam gratiam bona 
pro malis, hanc retributionem rogat, qui dicit: retribue servo 
tuo, vivam et custodibo verba tua .... nisi enim deus retri- 
bueret bona pro malis, nuUo modo essent, quibus retribueret 
bona pro bonis .... et vixit, et custodivit verba eius, et 
pertiuere coepit ad aliam retributionem, in qua retribuuntur 
bona pro bonis. A. 

2. nihil est autem mirabilius in mandatis dei, quam: 
diligite inimicos vestros. A. 

8. nonnuUi Codices habent: inquilinus ego sum in terra, 
quod enim est in graeco jrdgoixog, aliqui nostri inquilinus, aliqui 
incola, nonnunquam etiam advena interpretati sunt, inquilini 
non habentes propriam domum habitant in alieno. incolae 
autem vel advenae, utique adveuticii perhibentur. ubi magna 
de anima exoritur quaestio. neque enim secundum corpus 
dictum videri potest incola, yel advena, vel inquilinus sum in 
terra, cum de terra corpus originem ducat. sed in hac profun- 
dissima quaestione nihil audeo definire. sive enim propter 
animam, quae absit, ut putetur ex terra, merito dici potuerit, 



302 DIE QUELLEN. 

inquilimus vel incola vel advena ego sum in terra, sive se- 
cundum totum hominem, quia paradisi aliquando civis fuit, 
ubi utique non erat, qui ista dicebat, sive quod est ab omni 
controversia liberius, non omnis homo possit hoc dice^e, sed 
cui patria promissa est aeterna in caelts .... infideles autem, 
quos deus non praescivit, nee praedestinavit conformes iina- 
ginis filii sui, non possunt yeraeiter dicere se in terra pere- 
grinos, quando ibi sunt, ubi secundum camem natisunt: non 
enim habent alibi eivitatem, ac per hoc non sunt in terra 
alienigenae, sed terrigenae. unde ait alia scriptura de quodam : 
posuit enim apud mortem domum suam, et apud inferos cum 
terrigenis axes suos. sunt autem et ipsi peregrini et inqui- 
lini, non huic terrae, sed populo dei, a quo sunt alienigenae 
. . . . nam quid est clarius, quam: diliges dominum deum 
tuum ex toto corde tue et ex tota anima tua et ex tota 
mente tua, et diliges proximum tuum tamquam teipsumP in 
quibus duobus mandatis tota lex pendet et propnetae. et 
quis est, quem lateant ista mandata? nempe et Omnibus fide- 
libus et plurimis infidelibus nota sunt, cur ergo poscit fidelis, 
ne abscondatur sibi, quod nee infideli cernit abscondi. an 
quia deum nosse difficile est, consequens est utique, ut ^iligas 
dominum deum tuum, difficile intellegatur, ne aliud pro alio 
diligatur? nam proximi facilior esse videtur cognitio . . . . 
sed multi nee seipsos noverunt: quia et seipsum nosse, quem- 
admodum homo sibi debet innotescere, non omnium homi- 
num est. quomodo ergo diligit proximum tamquam seipsum, 
qui nescit et seipsum? . . . quocirca et aliquatenus ista 
sciuntur, et ut magis magisque sciantur, non immerito scienda 
poscuntur. quapropter ut sciamus diligere deum, sciendus 
est deus; et ut sciat homo diligere proximum tamquam seip- 
sum, prius debet diligendo deum diligere seipsum. A. 

4. quid autem diligendo diligitur, si ipsa dilectio non 
diligiturP . . . laudabilis est ista concupiscentia, non dam- 
nabilis. non de hac dictum est: non concupisces, sed de illa, 
qua caro concupiscit adversus spiritum. de hac autem bona 
concupiscentia^ qua concupiscit Spiritus adversus carnem, 
quaere, ubi scriptum sit, et invenies: concupiscentia itaque 
sapientiae deducit ad regnum .... sed hoc sane interest, 
quod non tacetur, quid concupiscatur, quando bona com- 
memoratur concupiscentia: cum autem non additur, quid con- 
cupiscatur, sed sola ponitur, nonnisi mala intellegitur. sicut 
et hoc, quod commemoravi: concupiscentia itaque sapientiae 
deducit ad regnum: si non adderet sapientiae, nullo modo 
diceret: concupiscentia perducit ad regnum. at vero apostolus, 
quod posuit: concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret: non 
Concupisces: non utique addidit, cuius rei concupiscentiam, 



PSALM CXVIII., c. 303 

Tel quid non concupisces. certum est enim non intellegi, 
cum ita dicitur, nisi malara coneupiscentiam. quid ergo huius 
auima concupivit? desiderare, inquit, iustificationes tuas'in 
omni tempore, credo nondum eas desiderabat, quando con- 
cupivit desiderare. iustificationes autem facta sunt iustd, id 
est, opera iustitiae. cum itaque noudum habeat et qui iam 
desiderat, quam longe ab bis erat, qui adhuc eas desiderare 
concupiscebat ? et quam longius ab eis sunt, qui neque hoc 
adhuc concupiscunt? mirum est autem, quomodo concupis- 
catur desiderium, nee sit in nobis, cuius concupiscentia iam 
sit in nobis. neque enim pulchrum aliquod corpus est, sicut 
aurum, vel caro aliqua speciosa, quam potest homo concupis- 
cere, nee habere, quia extra posita non est in homine. quis 
nesciat, in homine esse coneupiscentiam, in homine esse disi- 
derium. cur ergo concupiscitur, ut habeatur, quasi forinsecus 
inferatur? . . . non mirum est, si appetit animus, ut appetat 
corpus, quando appetit animus, nee appetit corpus, cum 
autem utrumque animi est, et utrumque concupiscentia est, 
cur concupisco desiderium iustificationum dei? quomodo in 
uno eodemque animo meo * habeo coneupiscentiam desiderii 
huius, et ipsum non habeo desiderium? . . . quid sunt iusti- 
ficationes, nisi opera iusta, non verba? ac per hoc possunt 
infirmitate animae non desiderari; et ratione mentis, ubi 
videtur, quam sint utiles atque salubres, potest earum desi- 
derium concupisci. A. 

5. aliud est quippe mandata dei per infirmitatem vel 
ignorantiam non implere, aliud ab eis per superbiam decli- 
nare, sicut fecerunt, qui nos mortaliter in haec mala genue- 
runt. delectavit enim eos: eritis sicut dii . . . . et ecce tota 
ista dura et infelix aerumna mortalium, quodam modo here- 
ditaria est increpatio superborum. quando enim dixit deus; 
Adam, ubi es? non ubi esset ignorabat, sed superbum 
increpabat: et ubi tunc esset, id est, ad quam miseriam per- 
venisset, non scire cupiebat, sed interrogando increpans ad- 
monebat. A. 

6. oportebat enim, ut omnes illo terrerentur exemplo a 
divinis non declinare mandatis. A. 

7. 11. erat corpus Christi .... testimonia graece mar- 
tyriar nuncupantur .... Christi corpus ista cum dicit, num- 
quid ab impiis et superbis audire opprobrium atque contemtum 
ullam deputat poenam, cum potius iude perveniat ad coronam 
.... erat pro ipsis inimicis suis, quibus esse perspicit noxium, 
pbiicere sanctum nomen Christi tamquam opprobrium chris- 
tianis .... dicat itaque corpus Christi, iam enim diligere 
didicit inimicos suos, dicat domino deo suo: aufer a me oppro- 
brium et contemtum, quia martyria tua exquisivi: id est. 



304 DIE QUELLEN. 

opprobrium, quod ideo audio, et contemtum, quo ideo con- 
temnor, quia martyria tua exquisivi, aufer a me . . . . ubi 
est nunc illud opprobrium, ubi illi contemtus ? abierunt atque 
transierunt . . . . »i ergo exercebatur corpus Christi, ut et 
marfyria eins meditaretur, et diligeret eos, a quibus oppro- 
brantibus et contemnentibus propter ipsa martyria perse** 
cutiones patiebatur. non enim pro se, sicut iam commen- 
davimus, sed pro ipsis pötius orabat. A. 

8. inde persecutio gravis erat, quia eam sedentes, hoe 
est, iudiciariis sedibus eminentes, principes decernebant .... 
invenies reges terrae excogitasse atque iussisse, quomodo 
christiani nusquam essent. A. 

9. qualis exercitatio haec fuerit, qui nosse dcsideras, 
quod adiunxit intellege. A. 

10. recole, quod superius commendavi, testimonia esse 
martyria. A. 

11. recole, in iustificationibus domini nullam esse diffi- 
ciliorem et mirabiliorem, quam ut suos quisque diligat ini- 
micos. A. 

D. 

1. Terra erit igitur pavimentum. vult itaque terrenis 
erui, et cum apostolo dicere: conversatio nostra in caelis est. 
proinde terrenis adhaerere mors animae est. A. — adbaesisse 
se ergo dicit carni suae. C. 

2. quomodo enim potest intellegi terrenis adbaesisse, 
qui dicit: servus autem tuus exercebatur in tuis iustificatio- 
nibus .... haec sunt enim verba eins antecedentia, quorum 
antecedentium ista sunt consequentia : adhaesit pavimento 
anima mea. an ex hoc intellegere debemus, quantumlibet 
quisque proficiat in iustificationibus domini, habere eum mor- 
talis carnis afifectum circa ista terrena, in quibus vita humana 
tentatio est super terram, et ab hac morte, si perseveranter 
proficit, quotidie reviviscere vivifieante illo, cuius gratia homo 
noster interior renovatur de die in diemP A. 

8: hoc est enim verbum promissionis: in Isaac vocabitur 
tibi semen. hoc est: non qui filii carnis, hi filii dei, sed filii 
promissionis deputantur in semine. A. 

4. vias meas, hoc est, jnalas. nam hoc mihi videtur 
dicere, peccata mea confessus sum. A. 

5. et exaudisti me, hoc est, ut dimitteres ea. A. 

6. sie doce me, ut agam, non ut tantummodo sciam, 
quid agere debeam .... iustitiam ille vere dicendus est nosse, 
qui facit. A. 

7. ipsas iustificationes ampliores, quas proficiendo cupit 
apprehendere, mirabilia dei yocat. sunt ergo quaedam dei 



PSALM CXVIII., D., E. 305 

iustificationes ita mirabiles, ut humana infirmita^ ab eis, qui 
experti non sunt, non ad eas posse pervenire credatur. A. 

8. unde laborans iste et earum difficultate quodam modo 
fatigatus adiungit: dormitavit anima .... quid est, dormi- 
tavit^ nisi ab spe refriguit, qua eas se apprehensuram esse 
crediderat. A. 

9. confirma itaque me in eis verbis tuis, quae iam teneo, 
quae iam facio, ut ex eis ad alia possim proficiendo perten- 
dere. A. 

10. et quid impedit in via iuRtificationum dei sie am- 
bulare, ut homo facile possit ad illa etiam mirabilia per- 
yenire? quid putamus, nisi quod a sc amoveri in conse- 
quentibus rogat. A. 

11. et quia lex factorum subintravit. ut abundaret 
delictum, sequitur et dicit: et lege lua miserere mei. qua 
lege, nisi lege fidei? . . . haec est lex fidei, qua credimus 
et oramus per gratiam nobis donari, ut faciamus, quod per 
nosmetipsos implere non possumus. A. 

12. viam veritatis elegi, ubi currerem, adhaesi testi- 
moniis. tuis, cum currerem. doraine noli me confundcre. quo 
curro, pertendam, quo tendo, perveniam. non enim volentis 
neque currentis, sed miserentis est dei. A. 

13. non currerem nisi dilatasses cor meum .... in 
bac latitudine diifunditur Caritas in coidibus nostris per spi- 
ritum sanctum, qui datus est nobis (vgl. Rom. 5,5). A. 

E. 

1. Eo modo non ponitur iusto, quomodo posita est populo 
contumaci, in tabulis ^apideis, non in tabulis cordis carnalibus 
. . . . gratia itaque dei nobis praecipue commendatur, quando 
sibi legem poui poscit a domino, qui utique iam legem secun- 
dum litoram noverat. sed quia litera occidit, spiritus autem 
vivificat, erat, ut per spiritum faciat, quod per literam scie- 
bat. A. 

2. qui timore poenae, non amore iustitiae opus legis 
facit, profecto invitus facit. quod autem invitus facit, si posset 
fieri, mallet utique non iuberi. ac per hoc legis, quam vellet 
non esse, non est amicus. sed potius inimieus: nee mundatur 
opere, qui immundus est voluntate. A. 

3. hanc autem legem iste viam iustificationum dei vo- 
cavit: nee alia via est mandatorum eins, quam se cueurisse 
iam dixerat, cum dilatatum est cor eins, ergo et eueurrit, 
et currit, donec perveniat ad palmam supernae vocationis dei 
. . . . quid enim exquirit, quod habet, nisi quia et habet 
agendo, et exquirit proficiendo. A. 

QF. XXIX. 20 



306 DIE QUELLEN. 

4. debet deum deligere ex toto corde, ex tota anima, 
ex tota mentc, et proximum suum tamquam seipsum. A. 

5. quainquam etiam ut sciatur lex quomodo scienda est, 
id est, ut intellegatur , quid sibi velit, quare sit eis posita, 
qui eam non erant servaturi, quid habeat utilitatis etiam hoc 
ipsum, quod lex subintravit, ut abundaret delictuin, nemo 
comprehendit, nisi a domino acceperit intellectum. A. 

6. parum est mihi voluntas mea, nisi in eo, quod volui, 
me ipse deducas. et certe ipsa est semita, hoc est, via man- 
datorum dei, quam se dilatato ab illo corde suo cucurrisse 
iani dixerat quam propterea etiam semitam vocat, quia an- 
gusta est via, quae ducit ad vitam; et cum sit angusta, nisi 
dilatato corde non curritur. A. 

7. quid est inclinatum cor ad aliquid habere, nisi hoc 
velle? et voluit ergo, et erat, ut velit. voluit, cum dicit: 
deduc me in semita mandatorum tuorum, quia ipsam volui. 
erat autem ut velit, cum dicit: inclina cor meum in testi- 
monia tua et non. in avaritiam. hoc itaque erat, ut in ipsa 
voluntate proficiat. quae sunt autem dei testimonia, nisi quibus 
sibi ipse attestatur ? testimoniis enim aliquid probatur, ac per 
hoc iustificationes dei et mandata dei testimoniis dei pro- 
bantur, et quidquid nobis persuadere vult deus, suis testi- 
moniis persuadet: in quae iste petit inclinari cor suum, et 
non avaritiam. testimoniis quippe suis agit nobiscum deus 
. . . . omnis autem a nobis circumciditur avaritia, si gratis 
colatur deus. ad quod sanctum Job in agone tentationis ipse 
pro vocat inimicus, cum de illo dicit: numquid gratis colit Job 
deum? putabat enim diabolus, quod in deo colendo vir 
iustus cor inclinatum haberet in avaritiam. et causa emolu- 
menti vel utilitatis rerum temporalium, quibus eum ditaverat 
dominus, velut mercenarius ei pro tali mercede serviret: sed 
quam gratis deum coleret tentatus apparuit. si ergo cor non 
habeamus inclinatum in avaritiam, deum non colimus nisi 
propter deum, ut sui cultus ipse sit merces. A. 

8. a contrario differunt inter se vanitas et veritas .\ . . 
numquid quamdiu sumus in hoc mundo, possumus non videre 
vanitatemP omnis enim creatura vanita^i subiecta est, quae 
intellegitur esse in homine: et omnia vanitas, quae abundantia 
hominis in omni labore suo, quo ipse laborat sub sole (vgl. 
Eccles. 1, 2 u. 3) an iste fortassis hoc orat, ut non sit eius 
vita sub sole, ubi omnia vanitas, sed in illo sit, in quo se 
vivificari petit? . . . quid est ergo, quod iste dicit: averte 
oculos meos, ne videant vanitatera? an hoc petit, ut non 
quidem in hac vita, quod in spe gerimus, impleatur, sed ut 
in ea sorte sit, quae in illo quandoque possit impleri, cum 
liberabitur a Servitute corruptionis et spiritu et anima et cor- 



PSALM CXVUI., E., F. 307 

pore, in libertatom gloriae filiorum dei, ubi iam non videat 
yanitatem? . . . sed est hie alius sensus, quem mihi fateor 
plus placere .... in qua vanitate praecipuum locum obtinet 
amor laudis humanae, propter quam multa magna fecerunt, 
qüi magni in hoc saeculo nominati sunt, multumque laudati 
in civitatibus gentium, quaerentes non apud deum, sed apud 
homines gloriam et propter hanc velut prudenter, fortiter, 
temperanter, iusteque viventes, ad quam pervenientes perce- 
perunt mercedem suam, vani vanam .... propter ipsam 
denique temporalem salutem non debemus facere bona opera 
nostra, sed potius propter illam quam speramus aeternam 
.... monuit, ne propter laudes hominum bona opera facia- 
mus, dicens: attendite, ne faciatis iustitiam vestram coram 
hominibus, ut videamini ab eis. monuit, ne propter peeuniam, 
dicens: noiite thesaurizare in terra. A. 

9. huius autem mundi cupiditas, vanitas; sed Cliristus, 
qui ex hoc mundo liberat, veritas. A. 

10. quod quid est aliud quam : da mihi, ut faciam, quod 
eloqueris? . . . statuit itaque deus eloquium suum in timorem 
suum eis, quibus dat spiritum timoris sui: timoris autem non 
illius, de quo dicit apostolus: non enim accepistis spiritum 
servitutis iterum in timore .... sed illius timoris, quem dicit 
propheta spiritum timoris dei. A. 

11. 12. suspicari enim potius alienum potest homo, non 
suum. quoniam quod suspicatur, ignorat: in suo autem op- 
probrio non est cuiusque suspicio, sed scientia, ubi loquitur 
conscientia. quid est ergo quod ait: opprobrium meum, quod 
suspicatus sum? nimirum de superiore sensu etiam iste 
ducendus est: quoniam quamdiu non avertit homo oculos 
suos, ne videant vanitatem. quod in seipso agitur, hoc de 
aliis suspicatur. ut propter quod ipse colit deum, vel propter 
quod bona opera facit, propter hoc credat et alterum facere 
.... et cum haec omnia monuisset, quia possumus suspicari 
eosyr quos iuste vivere videmus, et quo fine faciant non vide- 
mus, propter aliquid huiusmodi benefacere, continuo subiecit: 
noiite iudicare, ne iudicemini. unde et hie cum dixisset: am- 
puta opprobrium meum, quod suspicatus sum, addidit: quia 
iudicia tua suavja, id est, iudicia tua vera .... hominum autem 
iudicia de occultis hominum non suavia, quia temeraria. A. 

13. non in mea, sed in tua iustitia vivifica me .... 
quia in me unde morerer habui, unde autem vivam, non invenio 
nisi in te. iustitia tua Christus est .... in illo vivifices me. A. 

F. 

1. Quid hie ergo poscit, nisi ut mandata, quae con- 
cupivit, per eins misericordiam faciat. qui mandavit. A. 

20* 



308 DIE QUELLEN. 

2. factus est enim nobis Christus sapientia a deo et 
iustitia et sanctificatio et redemtio .... quod ergo ait: in 
tua iustitia vivifica me, in Ciiristo utique vivifieari cupit, et 
ipsa est misericordia, quam super se poscit venire. A. 

3. hoc est, secundum promissionem tuam. A. — se- 
cundum quod Abrahae promisisti. Br. 

4. 5. Christum sonat. ipsum enim nobis exprobrant, 
quibus est crucifixus vel scandalum vel stultitia .... nos 
autem, ne offendamus et cadamus, opprobria eorum ne timea- 
mus, sed respondeamus eis verbum. hoc est verbum fidei, 
quod praedicamus .... ut autem hoc martyres possent, 
promissum est eis et dictum: non enim vos estis, qui loqui- 
mini, sed spiritus patris vestri, qui loquitur in vobis. ideo et 
iste cum dixisset: respondebo exprobrantibus mihi verbum, 
continuo sequitur: quoniam speravi in verbis tuis, quod est 
utique in promissis tuis. sed quoniam plurimi, qüamvis ad 
ipsum corpus, cuius haec verba sunt, pertinentes, gravi pon- 
dere persecutionis urgente non valuerunt sustinere expro- 
brationem, et Christum deficiendo negaverunt, ideo sequitur: 
et ne auferas etc. (vgl. 6). A. 

6. ex ore suo quippe dicit, quia unitas corporis loquitur, 
in cuius membris etiam illi deputantur, qui defecerunt ad 
horam negando, sed poenitendo postea revixerunt, vel etiam 
martyrii palmam, quam perdiderant, reparata confessione sum- 
serunt .... non usquequaque, hoc est, non omni modo, ex 
ore Petri, in quo erat typus ecclesiae, verbum veritatis ab- 
latum. est : quia etsi ad horam negavit timore turbatus, tamen 
flendo est reparatus et confitendo est postea coronatus. totum 
itaque corpus Christi loquitur, id est, ecclesiae sanctae uni- 
versitas .... quod autem ait: ne auferas, intellegendum est: 
ne auferri sinas .... et ipse dominus ad Petrum: rogavi, 
inquit, pro te, ne deficiat fides tua, hoc est, ne auferatur ex 
ore tuo verbum veritatis usque valde. A. 

7. iudicia tua, quibus me corripis, non solum mihi non 
auferunt spem, verum augent etiam. quoniam quem diligit 
dominus, corripit^ flagellat autem omnem filium, quem recipit. 
ecce enim sancti et humiles corde de te praesumendo in per- 
secutionibus non defecerunt: ecce etiam, qui de se prae- 
sumendo defecerunt, et tamen ad ipsum corpus pertinuerunt, 
sibi innotescendo fleverunt et tuam gratiam solidius invene- 
runt, quia suam superbiam perdiderunt. A. 

8. id est, si non abstuleris ex ore meo verbum veritatis, 
custodiam legem tuam semper .... lex itaque ista intelle- 
genda est, de qua dicit apostolus: plenitudo legis Caritas, 
haec enim a sanctis, quorum ex ore non aufertur verbum 
veritatis, hoc est, ab ipsa Christi ecclesia^ custodietur, non 



PSALM CXVIII., F., G. 309 

solum in hoc sacculum, sed etiam in alterunii, quod appellatur 
saeculum saeculi .... quia et deum plenius cum viderimus, 
amabimus et proximum, quia deus erit omnia in omnibus. A. 

9. superiores versus prolixi psalmi huius orationem 
habent: hi autem, qui sequuntur, de quibus nunc disputan- 
dum est, narrationem .... nimirum ergo quod non dixit, 
intellegi voluit, id est exauditum se fuisse .... quid est 
igitur: et ambulabam in latitudine, nisi ambulabattn in cari- 
tate. A. 

10. illud intueamur, quod dicit magister bonus et doctor 
et dator: petite et accipietis, quaerite et invenietis, pulsate 
et aperietur vobis. et paulo post: si ergo vos, inquit, cum 
sitis mali, nostis bona data dare filiis vestris, quanto magis 
pater vester, qui in caelis est, dabit bona petentibus se. A. 

11. testimonia, quippe in quibus dicit, quod loquebatur, 
graece martyria nuncupantur, quo verbo iam utimur pro 
latino. unde dictum est etiam vocabulum martyrum, quibus 
praedixit Jesus, quod et ante reges eum fuerant confessuri. A. 

12. ut opus meditationis dilectionis perficeret fructum. Br. 

13. dilexit autem et cogitando ot operando. nam quod 
ad cogitationem pertinet, ait: et meditabor in mandatis tuis, 
quod autem ad operationem, et levavi manus meas ad man- 
data tua. utrique autem sententiae addidit, quae dilexi. finis 
enim praecepti est Caritas de corde puro. quando isto fine, 
id est, huius rei contemplatione fit mandatum dei, tunc fit 
vere opus bonum, et tunc levantur raanus, quia supernum 
est, quo levantur. propterea de ipsa caritate locuturus apos- 
tolus ait: supereminentem viam vobis demonstro. et alio loco: 
cognoscere, inquit, etiam superimentem scientiae caritatem 
Christi, nam si de operum mandatorum dei merces terrenae 
felicitatis expetitur deponuntur manus potius, quam levantur: 
quia terrena emolumenta, quae non sursum, sed deorsum sunt, 
illo opere requiruntur. A. 

14. ad utrumque autem pertinet, quod sequitur: et 
exercebar in iustificationibus tuis. quod plures intßrpretes 
dieere maluerunt, quam laetabar aut garriebam, quod aliqui 
interpretati sunt ex eo quod Graecus habet TJdokia/ow. exer- 
cetur quippe in iustificationibus dei laetus, et quodam modo 
garrulus, qui mandata eius, quae diligit, et. cogitandi et ope- 
randi delectatione custodit. A. 

G. 

, 1, 2. Memento, inquit, verbi tui servo tuo, hoc est, 
imple promissum servo tuo .... haec scilicet spes, quae 
data est humilibus, dicente scriptura: deus superbis resistit, 



310 DIE QUELLEN. 

humilibus autem dat gratiam .... et dominus Jesus hanc 
humilitatem cum discipulis praediceret a persecutoribus esse 
venturam, non eos sine spe reliquit .... sed aeternorum 
est spes ista praemiorum. est et alia spes, quae in humili- 
täte tribulationis plurimum eonsolatur, quae sanctis data est 
in verbo dei adiutorium gratiae pollicentis, ne quisque deficiat. 
de qua spe dicit apostolus: fidelis deus, qui non permittet 
vos tentari super id, quod potestis. A. 

3. quia eloquium tuum vivificavit me, ut spem vitae 
haberem proiectus in mortem. A. 

4. quia non solum erant impii, verum etiam pios impios 
esse cogebant .... superbi inique agebant usque valde: 
quandoquidem eorum superbiam nee humilitas mortalitatis 
edomuit. A. 

5. a lege autem tua non deelinavi, quod me facere coge- 
bant superbi. A. 

6. a saeculo ergo, ex quo genus humanum sumsit ex- 
ordium, memor fui iudiciorum tuorum, super vasa irae, quae 
perfecta sunt in perditionem. et consolatus sum, quia per 
haec quoque ostendisti divitias gloriae tuae in vasa miseri- 
cordiae tuae. A. 

7. cantabiles illi erant iustificationes dei in loco pere- 
grinationis suae, quamvis eum taedium teneret a peccatoribus 
relinquentibus legem dei, quia cum eis conversari in hac vita 
vel ad tempus cogitur, donec area ventiletur. A. 

8. quod vero ibi ait: et consolatus sum, ad hoc refe- 
ratur: cantabiles mihi erant iustificationes tuae. A. 

9. nox est illa humilitas, ubi est mortalitatis aerumna, 
nox est in superbis inique agentibus usque valde, nox in 
taedio a peccatoribus relinquentibus legem dei, nox est pos- 
tremo in loco peregrinationis huius, donec veniat dominus et 
illuminet abscondita tenebrarum et manifestabit cogitationes 
cordis, et tunc laus erit unicuique a deo. in hac ergo nocte 
memor homo esse debet nominis dei, ut qui gloriatur, in do- 
mino glorietur .... et custodivi legem tuam; quam non 
custodiüset, si in sua virtute confidens nominis dei memor 
non fuisset: adiutorium enim nostriim in nomine domini. A. 

10. haec facta est mihi, quia itaque non lex, profecto 
nox est, quae facta est illi . . . . si enim humilitas illa mor- 
talitatis non absurde intellegitur nox .... profecto haec 
ipsa humilitas in loco peregrinationis huius, quae nox recte 
intellegitur, prodest eis, qui salubriter exercentur ea, ut dis- 
cant non superbire, propter quod malum in istam noctem 
pulsus est homo . . . .- iam intellegens dicat, quod in hoc 
psalmo aliquante post dicitur: bonum est mihi, quoniam humi- 
liasti me, ut discam iustificationes tuas. A. 



PSALM CXVIIL, H. 311 

H. 

1. Quid est, portio mea domine, dixi, custodire legem 
tuam: nisi quia ita erit portio cuiusque dominus, cum legem 
eius custodierit? A. 

2. sed quomodo custodit, nisi hoc donet atque ad hoc 
adiuvet spiritus vivificans; ne litera occidat et peccatum oc- 
casione accepta per mandatum operetur in homine omnem 
concupiscentiam .... et dicens, quomodo sit precatus: mi- 
serere inquit mei. A. 

3. hoc est, secundum verbum promissionis tuae. filii 
quippe promissionis in semine deputantur Abrahae. A. 

4. averti scilicet a viis meis, quae displicuerunt mihi, 
ut irent in testimonia tua, atque ibi haberent viam . . . . 
apostolus ait: deus est enim, qui operatur in vobis: cui etiam 
dicitur: averte oculos meos, ne videant vanitatem. si oculos, 
ne videant vanitatem, cur non et pedes, ne sectentur errorem? 
propter quod et illud scriptum est: oculi mei semper ad do- 
minum, quoniam ipse evellet de laqueo pedes meos. A. 

6. funes peccatorum impedimenta sunt inimicorum, sive 
spiritalium, sicut diaboli et angelorum eius, sive carnalium, 
in quibus filiis infidelitatis diabolus operatur .... cum itaque 
minantur mala, quibus terreant iustos, ne pro dei lege pa- 
tiantur, quodam modo funibus implicant veluti valida et ro- 
busta reste sua. trahunt enim peccata sicut restem longam 
et hinc sanctos implicare conantur et aliquando permittuntur. A. 

7. quia et hoc ipsum, quod funes peccatorum circum- 
plectuntur iustum, iudicia sunt iustitiae dei .... hoc enim 
ait de persecutionibus, quas patiebatur ecclesia, cum funes 
peccatorum circumplecterentur eam. proinde mediam noctem 
graviora tribulationis intellegenda existimo. in qua dixit: 
surgebam, quia non eum sie affligebat, ut deiiceret, sed exer- 
cebat, ut surgeret, id est, ut ea ipsa tribulatione ad fortius 
contitendum proficeret. A. — ad confitendum hie significat 
ad laudandum. C. 

8. iam vero quia ista fiunt gratia dei per Jesum Chris- 
tum dominum nostrum, vocem personae suae per hanc pro- 
phetiam suo corpori adiungit ipse salvator. ad ipsum caput 
enim proprio, quod sequitur, pertinere arbitror .... neque 
enim efficeremur participes divinitatis eius, nisi ipse mortali- 
tatis nostrae particeps fieret. A. 

9. et quia propter hoc, quod particeps factus est fratrum 
suorum, deus hominum, .immortalis mortalium, ideo granum 
cecidit in terram; ut mortificatum multum fructum faceret: 
de ipso fructu secutus adiunxit: misericordia tua^ domine, 
plena est terra. A. 



312 DIE QL' ELLEN. 

10. et uüde hoc, nisi cum iustificatur impius? in cuius 
gratiae scientia ut proficiatur, adiungit: et iustificationes tuas 
doce me. A. 

J. 

1. Sic debemus intellegere suayitatem, quam /Q/jaTOTrjra 
Graeci vocant, ut in bonis spiritalibus deputetur .... nihil 
hie ergo aliud dictum existimo: snavitatem fecisti cum servo 
tuo, nisi: fecisti ut me delectaret bonum. quando enim dc- 
lectat bonum, magnum est dei donum. quando autem bonum 
opus, quod lex imperat, fit timore poenae, non delectatione 
iustitiae, cum deus metuitur: serviliter fit, non liberaliter 
.... secundum eloquium tuum, hoc est secundum promissum 
tuum. A. 

2. augeri sibi ista poscit et perfici: nam utique, qui iam 
dixerat: suavitati^m fecisti cum servo tuo, quomodo dicit: 
suavitatem doce me, nisi ut ei gratia dei magis magisque 
innotescat dulcedine bonitatis. habebant enim fidem, qui 
dixerunt: domine äuge nobis fidem. et quamdiu vivitur in 
hoc mundo, proficientium est ista cantatio. addidit autem 
eruditionem, vel sicut plures Codices habent, disciplinam .... 
intellegenda est per molestias eruditio, secundum lUud: quem 
enim diligit dominus, corripit, flagellat autem omnem filium, 
quem recipit. haec apud ecclesiasticas literas dici assolet 
disciplina, interpretata de graeco, ubi legitur natöda. hoc 
enim verbum in graeco positum est in epistola ad Hebraeos, 
ubi latinus interpres ait: omnis disciplina ad praesens non 
gaudii videtur es:?e, sed tristitiae .... ideo parum fuit dicere: 
suavitatem fecisti cum servo tuo, nisi rursus peteret, ut eum 
doceat suavitatem', tanta utique, ut disciplinam possit patien- 
tissime sustinere. tertia ponitur scientia: quoniam si magni- 
tudine sua praecidit scientia magnitudinem caritatis, non aedi- 
ficat, sed infiat .... quoniam niandatis tuis credidi: non 
immerito quaeri potest, cur non dixerit, obedivi, sed credidi 
.... prpmissis ergo credimus, mandatis obtemperamus. quid 
est ergo, mandatis tuis credidi, nisi credidi, quod tu illa man- 
daveris, non aliquis homo, quamvis per horaines hominibus 
ministrata sintP . . . si enim homo mihi haec iuberet forin- 
secus, numquid ut etiam facerem, quod iubebat, adiuvaret 
intrinsecus ? A. 

3. quod ad illam humiliationem melius refertur, quae 
facta est in Adam, in quo omnis creatura humana tamquam 
in radice vitiata, quoniam veritati subiecta esse non voluit, 
subiecta est vanitati. A. 

4. quod vasis misericordiae profuit experiri, ut deieeta 
superbia diligatur obedientia, et pereat non reditura miseria. A. 



PSALM CXVIIL, J., K. 313 

5. vere vult facere iustificationes dei, quando eas in 
eius suavitate vult discere ab ipso, cui dixit: suavis es tu, 
domine. A. 

6. iniquitas superborum, eorum seilicet, quibus non 
profuit, quod posteaquam deliquit, humiliata est humana 
natura. A. ' 

7. quantalibet, inquit, abundet iniquitas, non in me 
refrigescet Caritas. A. 

8. obduruisse autem cor eorum vult intellegi hoc verbo 
et hoc loco. A. 

9. sed vide, quid a se opponat duritiae cordis illorum : 
ego vero, inquit, legem tuam meditatus sum .... meditatione 
quippe legis huius voluntaria servatur humilitas, ut poenalis 
humilitas evadatur, de qua mox dicit. A. 

10. ipso quippe fructu ostendit, quod bonum illi fuerit 
humiliari. A. 

11. ut amplius diligat Caritas legem dei, quam diligit 
cupiditas millia auri et argenti. A. 

K. 

1. Sed adhibent testimonium de hoc psalmo et dicunt: 
ecce ubi apertissime clamat homo: manus tuae fecerunt me, 
et finxerunt me. quasi non aperte etiam dictum sit: videbo 
caelos opera digitorum tuorum. nee minus aperte: et opera 
manuum tuarum sunt caeli, multoque apertius: et aridam 
terram manus eius finxerunt. manus ergo dei sunt potestas 
dei .... unusquisque non sine opere dei etiam de paren- 
tibus fit, ipso creante, illis generantibus .... nonne ipsi 
naturae humanae intellectus est inditus, ut eo discernatur a 
pecore? an sie est deformata peccando, ut etiam hoc in ea 
reformandum sit? propter quod et apostolus omnibus ad 
regenerationem pertinentibus dicit: renovamini spiritu mentis 
vestrae .... dominus Jesus in hoc psalmo per prophetam, 
tamquam sibi, petivit •intellectum dari a deo corpori suo, 
quod est ecclesia, ad dei mandata discenda. cum ipso enim 
vita corporis eius, hoc est, populi eius, abscondita est in deo, 
et ipse in eodem corpore suo indigentiam patitur, et poscit, 
quod membris suis est necessarium. manus tuae, inquit, fece- 
runt me, et plasmaverunt me : da mihi intellectum, ut discam 
mandata tua. quia tu, inquit, formasti, tu reforma. 

2. in verba tua speravi, id est, in ea, quae promisisti 
.... qui sunt autem, qui timent deum, et quem videbunt 
et laetabuntur, quoniam in verba dei speravit? ... an po- 
pulus ipse se videt et iocundatur et sie dictum est? ... in 
praesenti tempore timor est, quamdiu tentatio est vita humana 



314 DIE QUELLEN. 

super terram, iocunditas autem, quam voluit hie intellegi, 
tunc erit, quaiido iusti fulgebunt in regno patris sui sicut 
sol? . . . etiam illud intellcgamus^ quod potens est deus facere 
supra quam petimus et intellegimus, ut quia supra quam 
petimus et intellegimus sunt, parum sit ea sperare, sed debea- 
raus supersperare. A. 

3, 4. et hie quidem primo veritatem posuit, qua humi- 
liati sumus in mortem, iudieante illo, euius iudieia iustitia est: 
deinde misericordiam, qua instauramur ad vitam .... secun- 
dum eloquium tuum servo tuo: id est, seeuudum quod pro- 
misisti servo tuo. sive ergo regeneratio, qua hie in dei filios 
adoptamur, sive fides et spes et earitas, quae tria aedifieantur 
in nobis; quam vis de miserieordia dei veniant, tamen in hae 
aerumnosa et proeellosa vita solatia sunt miserorum, non 
gaudia beatorum. A. 

6. tune enim vere vivam, quando nihil pdtero timere, 
ne moriar. A. 

7. haec meditatio nisi esset in fide, quae per dileetionem 
operatur, numquam propter eam posset ad illam vitam quis- 
piam pervenire. A. 

9. in nonnullis eodieibus invenimus et graeeis et latinis: 
convertantur mihi, quod tantundem valere existimo. quantum 
si dicatur: ad me. sed quis est iste, qui hoe dicit? non 
enim quisquam hominum hoe dieere audebit, aut si dieat, 
audiendus est. nimirum ergo ille est, qui etiam superius 
interposuit proprietatem voeis suae, dieens: partieeps ego 
sum omnium timentium te. quia faetus est pertieeps morta- 
litatis nostrae, ut et nos partieipes divinitatis ipsius fiereraus: 
nos unius partieipes ad vitam, ad mortem vero partieeps ille 
multorum. ipse est enim, ad quem eonvertuntur timentes 
deum, et qui eognoseunt dei testimonia, de illo per pro- 
phetas tanto ante praedieta, in eins praesentia per miracula 
paulo ante monstrata. A. 

10. redit ad voeem eorporis sui ... . tale aliquid et 
in primis huius psalmi versibus invenitur, ubi dixit: utinam 
dirigantur viae meae ad eustodiendas iustifieationes tuas: tunc 
non eonfundar, eum inspieio in omnia mandata tua. A. 

L. 

2. Nee tunc ergo quievit hoc desiderium sanctorum, nee 
nunc quieseit in Christi corpore, quod est ecclesia, usque ad 
terminum saeeuli, donec veniat desideratus eunetis gentibus, 
sicut promittitur per prophetam .... quidam nostri inter- 
pretes supersperavi transferre maluerunt: quia proeul dubio 
plus futurum est, quam diei potest. A. 



PSALM CXVIII., L. 315 

3. ecce rursus in oculis, sed utique interioribus, lauda- 
bilis et felix ille defectus .... quomodo autem tales oculi 
dicunt: quancfö consolaberis n e, nisi cum tali intentione et 
expectatione oratur et gemitur? lingiia enini loqui, Don 
oculi solent. sed oculorum quodam modo vox est desiderium 
orationis. A. 

4. ardentibus autem spiritalibus desideriis, carnaliadesi- 
deria sine dubitatione frigescunt .... fervor enim cupiditatis 
obtorpuit, ut ferveret memoria caritatis. A. 

5. in apocalypsi est ista vox martyrum, et eis impe- 
ratur patientia, donec fratrum eorum numerus impleatur. de 
diebus ergo suis iiiterrogat corpus Christi, qui futuri sunt in 
hoc saeculo. et ne quisquam putaret, ante hie ecclesiam 
non futuram, quam finis saeculi venerit, et aliquid temporis 
futurum in hoc saeculo, quo ecclesia iam noh sit in terris, 
propterea cum quaesisset de diebus suis, adiunxit etiam de 
iudicio, profecto demonstrans usque ad iudicium, in quo de 
persecutoribus eins est futura vindicta, ipsam quoque in terris 
futuram .... cur non credamus, isto loco psalmi huius esse 
prophetatum hoc ipsum, illos fuisse quaesituros, et ecclesiae 
vocem, quae hie tanto ahte praedicta est, illorum interrogatione 
corapletam. A. 

6. sie transferre voluerunt interpretes nostri, quas graeci 
ddokscf/iuc vocant, quod usque adeo uno verbo nequaquam 
dici latine potest ut aliqui aelectationes, aliqui fabulationea 
eas dicerent: ut non immerito accipiatur esse quidem illas 
exercitationes, sed in sermone cum quadam delectatione. has 
vero habent in diversis sectis ac professionibus, et literae 
saeculares, et Judaeorum, quae deuterosis nuncupatur, con- 
tinens praeter divinarum canonem scripturarum millia fabu- 
larum: habet eas et haereticorum vana atque errabunda lo- 
quacitas. hos omnes iniquos intellegi voluit, a quibus sibi 
narratas dicit döolsa/Jag^ id est, exercitationes delectabiles 
verbis: sed non, inquit, sicut lex tua, domine, quia nie in 
ea veritas, non verba delectant. A. 

7. ut enim persequantur me, narraverunt mihi sermonum 
suorum delectationes. sed eis praeposui legem tuam, quae 
ideo plus me delectavit, quia omnia mandata tua veritas, non 
sicut illorum abundat sermonibus vanitas. ac per hoc iniuste 
persecuti sunt me, quia non in me persecuti sunt nisi veri- 
tatem. ergo adiuva me, ut certem pro veritate usque ad 
mortem. A. 

8. paulominus consummaverunt me in terra, multa sci- 
licet strage martyrum facta. A. 

9. scilicet, ut usque ad finem eius oonstautia perveniret, 



316 DIE QÜELLE^^ 

sicut legitur: qui perseveraverit usque in finem, hie salvus 
erit. C. , 

10. testinionia oris tui, quae Graecus habet martyria 
.... vivificati sunt enim, ne amando vitam negarent vitam, 
et negando vitam, amitterent vitam. A. 

M. 

1. Homo, qui loquitur in isto psalmo, tamquam taederet 
eum mutabilitatis hominum, unde vita ista tentationibus plena 
est, inter tribulationes suas .... dixit: in aeternum, domine 
verbum tuum permanet in caelo, hoc est, in angelis hiis 
custodientibus aeternam sine desertione militiam. A. 

2. post caelum ergo terram contuitu fidelis mentis ad- 
spiciens, invenit in ea generationes, quae in caelo non sunt, 
et ait in generationem et generationem veritas tua: sive omnes 
generationes ista repetitione significans, a quibus nunquam 
defuit veritas dei in sanctis eins, modo paucioribus, modo 
pluribus, ut temporum varietas habuit vel hab^bit; sive duas 
quasdam generationes intellegi volens^ unam scilicet ad legem 
et prophetas, alteram vero ad evangelium pertinentem. A. 

4. et iste est dies, quem feeit dominus, exsultemiis et 
iocundemur in ea: et sicut in die honeste ambulemus. A. 

5. omnia, quae pertinent ad hunc diem, serviunt tibi, 
impii quippc, de quibus dicitur: nocti similavi matrem ves- 
tram, non serviunt tibi. A. 

6. ista lex fidei est, non inanis fidei. sed quae per 
dilectionem operatur. per hanc impotratur gratia. quae fortes 
facit in tribulatione temporali, ne pereant in humilitate nior- 
tali. A. 

7. ecce unde factum est, ut non periret in humilitate 
sua. nam deo non vivificante quid est homo, qui se occidere 
potuit, vivificare autem non potest? A. 

8. quid est ergo, quod iste ita se quodam modo fami- 
liarius deo commendandum putavit, ut diceret: tuus sum ego 
salvum me fac, nisi intellegi volens, quod malo suo suus esse 
voluerit, quod est inobedientiae primum et maximum malum? 
et tamquam dicens: mens esse volui, et perditum me feci: 
tuus sum, inquit, salvum mc fac, quia iustificationes tuas ex- 
quisivi; non yoluntates meas, quibus fui meus, sed iusti- 
ficationes tuas, ut essem iam tuus. A. 

9. et quid est, me expectaverunt, nisi ut eis ad malum 
consentiret? tunc enim perderent. unde autem non perierit, 
dixit: testimonia tua intellexi .... me sibi non consentientem 
etiamsi occiderent, tua martyria confitens non perirem. sed 
Uli, qui ut perderent, expectabant, quando consentirem, tor 



PSALM CXVIII., M., K. 317 

qiiebant etiam cum coniiterer: iiec tarnen quod intellexerat, 
relinquebat, intuens et videns utFque sine fine finem, si per- 
severaret usque in finem. A. 

10. Gonsummatio est enim vir tut um omnium completiva 
perfectio: cui consummationi Christus est finis. C — latum 
est ergo mandatum caritatis, mandatum illud geminum, quo 
iubetur deus et proximus diligi. quid autem latius, quam ut 
ubi pendeat tota lex et omnes prophetae. A. 

N. 

1. Dicendo quomodo, promittit se dicturum, quemad- 
moduui legem domini praecipua dileetione dilexerit. C. 

2. tali expugnatur dileetione cupiditatis , quae saepe 
faciendis legis iussionibus contradicit, concupiscente adversus 
spiritum carne. adversus quam spiritus concupiäcens ita debet 
diligere legem dei, ut totam diem meditatio eins sit. A. 

3. per quam legem, factorum? non, sed per legem 
fidei. haec est fides, quae per dilectionem operatur . . . . 
hoc enim spiritu dei quicunque aguntur, hi filii sunt dei. qui 
recipiuntur, ut recumbant cum Abraham, Isaac et Jacob in 
regno caelorum: expulso servo, qui non manet in domo in 
aeternum, id est, Israel secundum carnem, cui dictum est: 
cum videritis Abraham Isaac et Jacob et omnes prophetas 
in regno dei, vos autem expelli foraa .... Israel autem 
persequens legem iustitiae, in legem iustitiae non pervenit. 
quare? quia non ex fide, sed quasi ex operibus, offenderunt 
in lapidem ofFensionis. ita facti sunt inimici huius, qui hie 
in prophetia loquitur .... illi namque zelum quidem dei 
habent, sed non secundum scientiam. ignorantes enim dei 
iustitiam et suam quaerentes constituere, iustitiae dei non 
sunt subiecti. iste vero, qui super istos inimicos suos sapit 
mandatum dei, inveniri vult cum apostolo non habens iusti- 
tiam suam, quae ex lege est, sed iustitiam per fidem 
Christi, quae est ex deo .... finis enim legis Christus ad 
iustitiam omni credenti, ut iustificentur gratis per gratiam 
ipsius; non sicut illi, qui viribus suis se legem facere existi- 
mant, et ideo ex lege quidem dei, sed suam iustitiam con- 
stituere quaerunt. sed quomodo filius promissionis, qui 
esuriens et sitiens eam, petendo, quaerendo, pulsando quodam 
modo a patre mendicat, ut adoptatus per unigenitum accipiat 
.... in tabulis vero cordis dilectio dei et proximi manebit 
in aeternum: in quo mandato geminato tota lex pendet et 
prophetae: eritque praemium custoditi mandati huius ipse 
mandator. A. 

4. quis est iste, qui super omnes docentes se intellexit? 



n 



318 DIE QUELLEN. 

.... Christum praenuütiat i^te propheta, nunc a capite^ quod 
est ipse salvator, nunc ab cius corpore, quod est ecclesia, 
verba prophctica digerens et tamquam unum loquentem faciens 
propter magnum illud sacramentum, ubi dictum est: erunt 
duo in came una. agnosco eum plane, qui super omnes 
docentes se intellexit, quando cum esset annorum duodecim, 
rcmansit puer Jesus in Jerusalem et a parentibus suis post 
triduum inventus est illic in templo, sedens inter doctores, 
audiens illos et interrogans, ubi stupebant omnes, qui eum 
audiebant, super prudentia et responsis eins .... ideo super 
omnes docentes se intellegebat, quia testimonia dei medita- 
batur: quae melius quam illi de seipso noverat, qui dicebat: 
Yos misistis ad Johannem, et testimonium perhibuit veritati: 
ego autem non ab homine testimonium accipio, sed haec dico, 
ut Yos salvi sitis. ille erat lucerna ardens et lucens, vos 
autem voluistis exsultare ad horam in luce eins, ego autem 
habeo testimonium malus Johanne. A. 

5. illi autem doctores non absurde intelleguntur etiam 
ipsi esse seniores, de quibus continuo dicit: super seniores 
intellexi .... deinde paulo post, ut non solum ipse, qui est 
Caput corporis, verum etiam corpus ipsum et membra eius 
super seniores illos intellegerent, quorum traditio de lavandis 
manibus ferebatur. convocatis ad sc turbis dixit eis: audite 
et iirtellegite, tamquam diceret: super seniores illos et vos 
intellegite, ut etiam de vobis illa prophetia clareat esse prae- 
missa: super seniores intellexi, nee solum capiti. verum etiam 
corpori, ac sie universo Christo aptata conveniat. non quod 
intrat in os, coinquinat hominem, sed quod procedit ex ore, 
hoc coinquinat hominem. hoc seniores ilU non intellegebant, 
qui de lavandis manibus sua velut magna mandata tradi- 
derant .... mandata tua, non mandata seniorum, qui volentes 
esse legis doctores, non intellegunt neque quae loquuntur, 
neque de quibus affirmant. A. 

6. iam vero, quod adiungitur, non capiti videtur con- 
venire, sed cjrpori .... quod nos facimus^ quando ea, quae 
ille non habuit, ne vias malignas teneant, desideria nostra 
prava cohibemus. sie onim verba dei possumus custodire, 
si post nostras malas concupiscentias non eamus, ut ad mala 
concnpita perveniant, sed eas potius adversus carnem spiritu 
concupiscente frenemus, ne nos raptos atque subversos per 
malignas vias pertrahant. A. 

7. quid est enim: a iudiciis tuis non declinavi nisi quod 
alio loco dicit: a iudiciis autem tuis timui? ... tu interior 
intimis meis, tu intus in corde legem posuisti mihi spiritu 
tuo, tamquam digito tuo, ut eam non tamquam servus sine 



PSALM CXVIII., N., 0. 319 

amore metuerem, sed casto timore ut filius diligerem, et di- 
lectione casta timerem. A. 

8. haec est illa suavitas, quam dominus dat, ut terra 
nostra det fructum suum, ut iDonum vere bene, id est, non 
mali carnalis formidine, sed boni spiritalis delectatione facia- 
mus .... verum ori cordis, non carnis est duleis. A. 

9. faeiendo mandata dei perveuisse se dieit ad earum 
rerum intellegentiam, quas concupiverat scire. propter quod 
scriptum est: concupisce sapientiam, serva mandata, et do- 
minus ^raebet illam tibi: ne quisquam praeposterus, antequam 
habeat humilitatem oboedientiae, velit ad altitudinem sapien- 
tiae pervenire, quam capere non potest, nisi ordine venerit 
.... custodienda est oboedientia, ut percipiatur sapientia, 
et percepta sapientia non est deserenda oboedientia. A. 

0. 

1. Quod est lucerna, hoc repetitum est, lumen, quod 
pedibus meis, hoc semitis meis .... quid est hoc verbum, 
quod ita lumen dicitur, ut lucerna sit (ait enim: lucerna 
pedibus meis verbum tuum, it lumen semitis meis), nisi verbum 
intellegamus. quöd factum est ad prophetas, vel quod prae- 
dicatum est per apostolos? non verbum Christum, sed ver- 
bum Christi. A. 

2. fide autem custodiuntur iudicia iustitiae dei, cum sub 
deo iusto iudice nee recte factum infructuosum, nee peccatum 
creditur impunitum. A. 

3. sed pro hac fide quia multa et gravissima mala corpus 
pertulit Christi: humiliatus sum, inquit . . . . maximam sci- 
licet passus persecutionem. A. 

4. hoc est secundum promissum tuum. nam et verbum 
promissorum dei lucerna est pedibus, et semitis lumen. A. 

5. beneplacita fac, domine, hoc est, placeant tibi .... 
bene autem iutellei;untur oris voluntaiia, sacrificia laudis, con- 
fessione caritatis. non timore necessitatis oblata. A. 

6. nonne ipse in versibus superioribus dixerat: a iudiciis 
tuis non declinavi? quomodo istud, si non ea noverat? . . . 
exposuimus, ut intellegeremus verba proficientis, et addi sibi 
ad id, quod acceperat, postulantis. A. 

7. anima mea in manibus meis, tamquäm eam vivi- 
ficandam offerret deo? unde alibi dicitur: ad te levavi ani- 
mam meam. A. 

8. unde hoc, nisi quia eins anima in manibus dei, vel 
in suis vivificanda ofiPertur deo? A. 

10. etsi afflictio corporis, exsultatio tamen cordis. A. 

11. qui dicit: inclinavi cor meum, ipse iam dixerat: 
inclina cor meum in testimonia tua, ut intellegamus simul hoc 



320 DIE QUELLEN. 

esse et divini muneris et propriae voluntatis. sed numquid 
iu aeternum facturi sumus iustificationes dei? opera illa 
quidem, quae operamur circa proximorum necessitates, aeterna 
esse non possunt, sicut nee ipsae necessitates: sed si non 
diligendo ista faciamus, nulla est iustificatio: si autem dili- 
gendo, aeterna est ipsa dilectio, eique aeterna parata est 
retributio; propter quam retributionem dicit se inclinasse cor 
suum ad faciendas iustificationes dei, ut in aeternum diligens, 
in aeternum mereatur habere, quod diligit. A. 

* 
P. 

1. Cum dixisset: iniquos odio habui, exposuit, quare, 
addendo: et legem tuam dilexi, ut demonstraret, non se in 
hominibus iniquis odisse naturam, qua homines sunir, sed ini- 
quitatem, qua legi, quam diligit inimicl sunt. A. 

2. adiutor ad bona facienda, susceptor ad mala eva- 
denda. A. 

3. tamquam filius promissionis loquitur. A. 

4. maligni exercent ad facienda man data, a scrutandis 
autem avocant, non solum cum persequuntur, aut litigare 
nobis cum volunt, verum etiam cum obsequuntur et bono- 
rant, et tamen suis vitiosis et negotiosis cupiditatibus adiu- 
vandis ut occupemur et eis nostra tempora impendamus, 
efflagitant. A. 

5. sie enim de futuro dictum est, et vivam, tamquam 
in hoc corpore mortuo non vivatur. A. 

6. sentiens istam meditationem plerumque animae lan- 
guoribus impediri: adiuva me, inquit. A. 

8. ait apostolus: ubi enim lex non est, nee praevari- 
catio .... sed nimirum cum diceret apostolus: quicunquc 
sine lege peccaveruut, sine lege peribunt, de illa lege agebat, 
quam deus dedit per Moysen famulum suum populo suo 
Israel .... tamquam diceret: quoniam lex sive in paradiso 
data, sive naturaliter insita sive in literis promulgata, prae- 
varicatores fecit omnes peccatore» terrae: propterea dilexi 
testimonia tua. A. 

9. testimonia tua, quae sunt in lege tua, de gratia tua, 
ut non sit in me iustitia mea, sed tua: lex enim ad hoc 
prodest, ut mittat ad gratiam. A. 

10. Christo, inquit, confixus sum cruci .... qui autem 
sunt Jesu Christi, e^rnem crucifixerunt cum passionibus et 
concupiscentiis. cum hie dictum sit, quod ipsi crucifixerunt 
carnem suam, in isto tamen psalmo deus rogatur, ut id 
faciat, cui dicitur: confige clavis a timore tuo carnes meas: 
ut intellegamus etiam id, quod recte facimus, gratiae dei 



PSALM cxvm., P., Q. 321 

esse tribuendum . . . . a iudiciis enim tuis timui, hoc est, a 
tiiDore tuo casto, qui per man et in saeculum saeculi, carnalia 
mea desideria comprimantur. a iudiciis enim tuis timui, cum 
mihi lex minaretur poenam, quae mihi non poterat dare 
iustitiam .... tinior namque iste, quo non amatur iustitia, 
sed timetur poeua, servilis est, quia carnalis est, et ideo non 
crucifigit carnera .... timore autem casto .... tali timore 
carnes crucifiguntur. quoniam carnales delectationcs , quae 
legis litera vetantur potius quam vitantur, spiritalium bonorum 
delectatione vincuntur, et eadem usque ad perfectionem cres- 
cente victoria perimuntur. A. 

1 1 . hoc est, da mihi castum timorem, ad quem peten- 
dum me tamquam paedagogus timor legis ille perduxit, quo 
timore a iudiciis tuis timui. A. 

Q. 

1. Non miium est, eum fecisse iudicium et iustitiam 
. . . . hoc loco ita positum est iudicium. tamquam si rectum 
non fuerit, non debeat iudicium nominari .... iustitia ergo 
yirtus est animi magna .... iudicium vero, quando nonnisi 
in bono ponit distinctior loquendi ratio, huius ^irtutis operatio 
/ . . . quisquis igitur a timore dei casto crucifixas habet 
carnes suas, et nulla carnali corruptus illecebra facit iudicium 
opusque iustitiae, oiare dobet, ne adversantibus tradatur, id 
est, ne timendo perpeti mala ad facienda mala persequentibus 
cedat. A. 

2. ilti impellunt, ut cadam in malum, tu excipe in 
bonum. A. 

3. an forte habet vim cum dicitur: non calumnientur 
me, quam haberet, si diceretur: non me capiant calumniando? 
multae autem possunt iutellegi calumniae superborum, a quibus 
humilitas christiana despicitur: sed illa vel maxima est, si 
homines hoc loco accipiuntur superbi, quod a nobis mortuura 
calumniantur coli. A. 

4. istos ergo dicit oculos in salutare domini defecisse 
pfopter sanctum incarnationis adventum, quem tanto desiderio 
sustinebat, ut nullam requiem potuisset admittere. C. 

5 et in eloquium iustitiae tuae, id est, evangelica verba, 
quae dicturus erat populo credituro. C. 

6. non utique secundum iustitiam meam. A. 

7. illas procul dubio, quibus deus facit iustos, non ipsi se. A. 

8. neque enim bene mihi cessit, quando esse volui über 
meua, non servus tuus. A. 

9. non enim aufßcit accepisse intellectum et dei testi- 
monia didicisse, nisi semper accipiatur, et quodam modo 

QF. xxix. 21 



322 DIE QUELLEN. 

semper bibatur de fönte lucis aeternae. testimonia quippe 
dei, quanto fit quisque intellegentior, tanto magis magisque 
sciuntur. A. 

10. tempus est faciendi, non differendi, quod expedit 
.... tempus autem faciendi novit ille, qui rector est. C. 

11. sed quid est, quod tamquam volens ostendere tempus 
domino esse faciendi, continuo subiunxit: dissipaverunt legem 
tuam: velut propterea tempus esset faciendi domino, quia eins 
•legem dissipaverunt superbi, qui ignorantes dei iustitiam et 
süam volentes constituere, iustitiae dei non sunt subiecti 
.... lex enim subintravit, ut abundaret delictum, quo de- 
licto lex dissipata est. A. 

12. id agit gratia, ut dilectione impleantur mandata dei, 
quae timore non poterant. gratia quippe dei diffunditur 
Caritas in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus 
est nobis .... in testamento autem veteri latentem gratiam 
tamquam velo interposito, non intellegentes, quod significa- 
batur, quando in faciem Moysi intendere non valebant, propter 
mercedem terrenam atque camalem dei mandata facere cona- 
bantur neque faciebant, quia non ipsa, sed aliud diligebant. 
unde illa non erant opera volentium, sed onera potius in- 
vitorum. cum vero ipsa mandata diliguntur super aurum et 
lapidem pretiosum multum, omnis prae ipsis mandatis terrena' 
vilis est merces, nee uUa ex parte comparantur quaecunque 
alia hominis bona bis bonis, quibus ipse homo fit bonus. A. 
— topazion vero, sicut quidam scribere voluerunt, genus est 
lapidis, quantum inventione rarum, tantum mercium quan- 
titate pretiosum; qui duos fertur habere colores, unum auri 
purissimi, alterum aetherea claritate relucentem. C. 

IS. ad omnia mandata tua corrigebar. utique corri- 
gebar, quia diligebam. A. 

14. unde enim fieri poterat, ut iniquam viam non odisset 
diligens rectam? nam sicut aurum et lapidem pretiosum si 
diligeret, odisset profecto quidquid ei talium rerum damnuih 
posset inferre, ita quoniam dei mandata diligebat, oderat ini- 
quitatis viam quemadmodum aliquod immanissimum marini 
itineris saxum, ubi tarn pretiosarum rerum necesse est pati 
naufragium. A. 

R. 

1. an forte dei praecepta testimonia quidem bonitatis 
eius esse fatebimur, sed mirabilia esse negabimus? quid enim 
mirum, si bona imperat bonus dominus? immo vero id ipsum 
est omnino miranoLum, et, cur ita sit, perscrutandum, quod 
cum deus bonus bona praeceperit, eis tamen dederit bonam 



PSALM CXVIIL, R. 323 

legem, quos eadem lex vivificare non posset, nee uUa esset 
ex bona lege iustitia. si eniin data esset lex, quae posset 
vivificare, omnino ex lege esset iustitia. cur ergo data est, quae 
vivificare non posset, et ex qua essot nulla iustitia? nempe 
mirandum est, nempe stupendum. haeo sunt ergo mirabilia 
testimonia dei: propter hoc huius anima scrutata est ea, 
quoniam de bis non ei dici posset: fortiora te ne scrutatus 
fueris, sed quae praecepit tibi dominus, illa cogita semper. 
ipsa sunt enim, quae praecepit, nobis dominus, et ideo cogi- 
tanda sunt semper. potius itaque videamus huius anima quae 
scrutata est, quid invenerit. A. 

2. quid est parvulus, nisi humilis et infirmusP noli 
ergo superbire, noli de tua, quae nulla est, virtute prae- 
sumere, et intelleges, quare sit a bono deo bona lex data, 
quae tarnen vivificare non possit. ad hoc enim data est, ut 
te de magno parvulum faceret, ut te ad faciendam legem 
vires de tuo non habere monstraret, ac sie opis indigus et 
egenus ad gratiam confugeres et clamares: miserere mei do- 
mine, quoniam infirmus sum. hoc ergo scrutando intellexit 
hie parvulus, quod minimus apostolorum Paulus, id est, par- 
vulus ostendit, ideo datam legem, quae vivificare non posset 
. . . . non iustificabitur ex lege omnis caro coram te, per 
legem enim cognitio peccati. A. 

3. sed non erat, unde faceret infirmus fortia, parvulus 
magna: aperuit os, confitens per se ipse non faceret, et 
attraxit unde faceret. aperuit os petendo, quaerendo, pul- 
sando, et sitiens hausit spiritum bonum, unde faceret, quod 
per seips'jm non poterat, mandatum sanctum et iustum et 
bonum. si enim nos cum simus mali, novimus bona data 
dare filiis nostris, quanto magis pater noster de caelo dat 
spiritum bonum petentibus cum? non enim qui spiritu suo 
agunt, sed quotquot spiritu dei aguntur, hi filii sunt dei: non 
quia ipsi nihil agunt, sed ne nihil boni agant, a bono aguntur, 
ut agant. A. 

4. bibit, sed quanto suavius sensit, tanto ardentius ad- 
huc sitit. audi verba sitientis: respice, inquit, inme, et mise- 
rere mei secundum iudicium diligentium nomen tuum. id est, 
secundum iudicium, quod in eos fecisti, qui diligunt nomen 
tuum, quoniam ut diligerent to, prius dilexisti eos. sie enim 
Joannes apostolus ait: nos diligimus, inquit, deum. et velut 
causa quaereretur, quae nos diligere fecit, adiunxit: quoniam 
ipse prior dilexit nos. A. 

5. quid ergo aliud petit, quam ut donante deo diligat 
deum .... quid igitur erat, nisi ut praecepta, quae deus 
imponit iubendo, impleri faciat adiuvando? A. 

6. a ealumniis, id est, a criminibus falsis . . . . ne me 

21* 



324 DIE QUELLEN. 

calumniae hominum terroribus vincant« et a tuis mandatis ad 
8ua mala facta traducant. si enim hoc mecuin egeris, id est, 
hoc modo me ab eonim calumniis, ne criminatioiies falsas, 
quas obiiciunt, pertimescam, patientia donata redemeris, inter 
ipsas calumnias cijstodiam mandata tua. A. 

7. id esti tuam manifesta subvenieudo et opitulando 
praesentiam. A. 

8. doce utique, ut faciam. quod evidentius alibi legitur: 
doce me, ut faciam voluntatem tuam. qui enim audiunt, licet 
memoria teneant, quod audiunt, nequaquam didicisse putandi 
sunt, si non faciunt. veritatis namque verbum est: omnis, 

S|ui audivit a patre et didicit, venit ad me. qui ergo non 
äcit, id est, non venit, non didicit. A. 

9. et bene ait: descenderunt, humilitate scilicet poe- 
nitendi .... sunt Codices, qui non habent descenderunt, sed 
transierunt. A. — exitus aquarum significat lacrymas copiosas, 
quas tantas dicit fuisse, ut ipsa quoque fontium fluentia 
transcenderent .... quae figura dicitur hyperbole. quoties 
relationis qualitas maiore pondcre exaggerata profertur. C. 

S. 

1. Proinde velut rationem reddens, cur multum flere 
debucrit et suum graviter dolere peccatum: iustus es, inquit, 
domine, et rectum iudicium tuum .... haec utique iustitia 
dei rectumque iudicium et veritas. omni est metuenda pec- 
canti. hac enim damnantur divinitus, quicunque damnantur, 
nee est omnino, qui de »ua damnatione contra deum iustum 
recte conqueri possit. inde fletus rectus est poenitentis. A. 

2. sane iustitiam dicit testimonia dei: iustum quippc se 
probat mandando iustitiam. A. 

4. quod ex alio psalmo, quantum mihi videtur, putatum 
est emendandum, ubi scriptum est: zelus domus tuae come- 
dit me .... utique ut deum amarent volebat, quos amando 
zelabat. non ingratus enim gratiae dei, per quam fuerat ex 
inimico reconciliatus deo, etiam ipse suos diligebat inimicos, 
et eos zelabat deo, dolens et tabescens, quod essent verborum 
eins obliti. A. — tabes est morbi alicuius contracta necessi- 
tas, quae nos facit paulatim defluere. G. 

5. ad hoc enim flagrabat eos adducere, quod ipse fla- 
grantissime diligebat. A. — isto quippe igne cor Cleophe 
ardebat quando dicebat: nonne cor nostrum ardens in nobis 
erat, cum aperiret nobis scripturasP C. . 

6. nam hunc bene accipimus ex persona Joseph, qoi a 
maioribus fratribus contemtus, tamquam vile mancipium man- 
gonibus venumdatus dignoscitur: qui tamen iustificationes* 



PSALM CXVIII., S., T. 325 

domini in se factas non est oblitus .... hoc etiam David 
ex persona sua potest dicere, qui ad regni culmina inter fra- 
tres suos pro iniDecilla aetate non sperabatur posse sufficere 
.... ad postremum quod firmamentum esse totius constat 
ecclesiae, potest hoc dicere populns adoptionis, populus gra- 
tiae, populus novus, qui aetate sequitur, sed fidei dignitate 
praecedit. C. 

7. nee immerito obliti sunt verborum dei, qui suam 
iustitiam constituere voluerunt ignorantes iustitiani dei. A. 

8. quomodo enim non veritas lex, per quam cognitio 
peccati, et quae testimonium perhibet iustitiae dei? sie enim 
dicit apostolus: iustitia dei manifesta est, tcstificata per legem 
et prophetas. A. 

9. saeviq,nt, persequantur, dum tamen mandata dei non 
relinquantur , et ex ipsis mandatis etiam qui saeviunt dili- 
gantur. A. 

10. 11. intellectum poscit iste iunior: quem si non ha- 
beret, non super seniores intellegeret : sed eum poscit in tri- 
bulatione et necessitate^ quo intellegat, quam sit contemnen- 
dum, quod ei possunt anferre persequentes inimici . . . • 
si eo usque tribulatio necessitasque pervenerit, ut per inimi- 
corum persequentium manus vita ista finiatur, vivet in aeter- 
num. qui temporalibus praeponit iustitiam, quae manet in 
aeternum. quae iustitia in tribulatione et necessitate mar- 
tyria sunt dei, hoc est testimonia, pro quibus sunt martyres 
corbn^ti. A. ^ 

T. 

1. Tunc porro in toto corde clamatur, quando aliunde 
non cogitatur. tales orationes rarae sunt multis, crebrae 
autem paucis; omnes vero utrum cuiquam, nescio. talem 
suam commemorat orationem, qui cantant hunc psalmum .... 
ad hoc ergo clamavit in toto corde suo, et hoc sibi desi- 
deravit a domino exaudiente praestari, ut iustificationes eins 
exquirat .... iustificationes tuas exquiram, utique faciendas, 
non tantummodo sciendas. A. 

2. Salus quippe animae facit, ut fiat, quod faciendum 
esse cognoscitur. A. 

3. plures Codices non habent, intempesta nocte, sed 
immaturitate. vix autem unus inventus est, qui haberet ge- 
minatam praepositionem, id est, in immaturitate. immaturitas 
itaque hoc loco nocturnum tempus est, quod non est matu- 
rum, id est, opportunum, ut agatur aliquid vigilando. quod 
etiam vulgo dici solet hora inopportuna. nox quoque intem- 
pesta, id est media, quando quiescendum est, hinc procul 



326 DIE QÜELLEli. 

dubio nuDCupata est, quia inopportuna est actionibus vigilan- 
tium .... quod ergo graece dictum est h aiogla^ non uno 
verbo, scd duobus, id est, praepositione et nomine, hoc inter- 
pretes nostri quidam dixerunt, intempesta nocte, plures, im- 
maturitate, non duobus verbis, sed uno .... nonnulli vero 
in duobus verbisi. sicut Oraecus posuit, in imraaturitate. dotgla 
quippe immaturitas est ev dwgia in immaturitate .... nihil 
sane interest ad sententiam . . . . si hoc ad unumquemque 
fidelium referamus et ad proprietatem rei gestae, saepe con- 
tingit, ut tali noctis tempore vigilet amor dei . . . . si veli- 
mus intellegere immaturum tempus noctis huius, antequaoi 
venisset plenitudo temporis^ id est, ipsa maturitas, quando 
Christus manifestaretur in carne, nee tunc ecclesia tacuit, sed 
praeveniens istam maturitatam prophetando clamavit et in 
verbis dei speravit potentis facere, quod promisit .... ipsa 
et quod sequitur, dicit. A. 

5. ponamus enim matutinum, quando qui sedebant in 
umbra mortis, lux orta est eis: nonne in sanctis, qui priores 
erant in terra, ad hoc matutinum oculi ecclesiae praevenerunt, 

3uia hoc futurum ante praeviderunt^ ut meditarentur eloquia 
ei, quae tunc erant, et in lege ac prophetis haec futura 
nuntiabant? A. 

7. tunc appropinquant, qui persequuntur, quando usque 
ad carnem cruciandum perimendamque perveniunt .... sed 
proximam dixit tribulationem, quae fiebat in carne. nihil est 
quippe animae propius carne, quam gestat .... quanto ma- 
gis propinquaverunt persequendis iustis, tanto magis* longo 
facti sunt a iustitia. A. 

8. interior est propinquatio domini eorum, a quo nulla- 
tenus deseruntur. A. 

9. etiam in tribulationibus suis, quod eas non immerito 
patiuntur, tribuere deo veritatem, sanctorum est usitata con- 
fessio. A. 

10. quod Graecus ait /.araQ/uQ aliqui nostri ab initio, 
aliqui initio^ aliqui in initiis interpretati sunt, latinae autem 
linguae illud potius usitatum est, ut ab initio vel initio dica- 
tur, quod Aaragyac, graece quasi pluraliter, sed adverbialiter 
dicitur .... fundamentum enim aliud nemo potest ponere 

Eraeter id quod positum est, quod est Christus Jesus, unde 
oc ergo iste initio cognovit, nisi quia ecclesia loquitur, quao 
terris non defuit ab initio generis humani, cuius primitiae 
Abel sanctus est. A. — cognovit quoque ab initio, quando 
Melchisedech sacerdotis oblata munera in dominici corporis 
praefiguratione suscepta sunt. cognovit etiam ab initio^ 
quando Abraham ßlium suum in mysterium domini salvatoris 



PSALM CXVIIL, T., U., V. 327 

obtulit immolandum. C. — ab initio cognovi de testimoniis 
tuis. ab x\dam in oninibus patriarchis ac prophetis. Br. 

U. 

1. Hoc loco nuUam dei legom convenientius intelle- 
gimus, nisi qua immobiliter fixutn est, ut omnis, qui se exal- 
tat, humilietur, et omnis, qui se humiliat, exaltetur. A. — 
hie illam sententiam dicit : omnis, qui se exaltat, humiliabitur, 
et qui se humiliat, exaltabitur. C. 

2. quod enim ait: vide humilitatem meam, hoc est: iu- 
dica iudicium meum, et quod ait: eripe me, hoc est: redime 
me. A. 

3. propter eloquium tuum vivifica me. illo scilicet, ubi 
promittit: qui credit in me, non morietur, sed habebit vitam 
aeternam. C. 

6. factum est, novimus, recolimus, agnoscimus. pur- 
purnta est universa terra sanguine martyrum, floret caelum 
coronis martyrum, ornatae sunt ecclesiae memoriis martyrum, 
insignita sunt tempora natalibus martyrum, crebrescunt sani- 
tates meritis martyrum. A. 

7. alii Codices habent: vidi non servantes pactum, et 
hoc plures habent. sed qui sunt, qui pactum non serva- 
verunt, nisi qui declinaverunt a testimoniis dei, tribulationes 
multorum persequentium non ferentes. hoc est autem pac- 
tum, ut qui vicerit, coronetur. hoc pactum non servaverunt, 
qui persecutionem non tolerantes a testimoniis dei negando 
declinaverunt. A. — praevaricator nequaquam domini eloquia 
custodivit ... 4 quod necesse fuit sanctis viris usque ad 
tabem dolore corpoream. C. 

8. si tradidero corpus meum, ut ardeam, caritatem autem 
non habeam, nihil mihi prodest. hanc iste commendans ait: 
vide quoniam mandata tua dilexi. A. 

9. isti mortificant, tu vivifica. A. 

10. a veritate, inquit, tua verba procedunt, et ideo 
veracia sunt, et neminem fallunt, quibus praenuntiatur vita 
iusto, poena impio. haec sunt quippe in aeternum iudicia 
iustitiae dei. A. 

V. 

1. Quas persecutiones a regibus terrae corpus Christi, 
hoc est sancta ecclesia, pertulerit, novimus .... quid enim 
christiani laeserant regna terrena, quamvis eis regnum cae- 
lorum promiserit rex eorum? quid, inquam, laeserant regna 
terrena? numquid eorum rex milites suos prohibuit impen- 



328 DIE QUELLEN. 

dere et exhiberc quae debcntur regibus terrae? nonne de 
hoc sibi calumniam molientibus Judaeis ait: reddite Caesari, 

3uae Caesaris sunt, et deo quae dei sunt? nonne tributum 
e ore piseis etiara ipse persolvit? nonne praecursor eins 
militibus regni huius quid facere deberent pro aeterna salute 
quaerentibus non ait: cingulum solvite, arraa proiieite, regem 
vestrum deserite, ut possitis domino militare: sed ait: neminem 
concusseritis, nuUi calumniam feceritis, sufficiat vobis Stipen- 
dium vestrum? nonne unus militum eius et dilectissimus 
comes eius commilitonibus suis, et quodam modo Christi 
provincialibus dixit: omnis anima potestatihiis sublimiori- 
bus subdita sit? et paulo post ait: reddite omnibus de- 
bita, cui tributum, tributum, cui vectigal, voctigal, cui 
timorem, timorem, cui honorem, honorem, nemini quidquid 
debeatis, nisi ut invicem diligatis. nonne praecepit, ut pro 
ipsis etiam regibus oraret ecclesia? quid ergo eos christiani 
offenderunt? quod debitum non reddiderunt? in quo chris- 
tiani non sunt terrenis regibus obsecuti? ergo terreni reges 
christianos gratis persecuti sunt. A. 

2. habuerunt quidem et illi verba minacia: expello, 
proscribo, occido, ungulis torqueo, ignibus torreo, bestiis 
subrigo, membra dilanio, sed tua me potius verba terruerunt: 
nolite timere eos, qui corpus occidunt, et postea non habent, 
quid faciant, sed eum timete, qui habet potestatem et corpus 
et animam perdere in gehennam. A. — illa enim verba for- 
midabat, quae dominus in evangelio dixit: nolite timere eos, 
qui corpus occidunt, animam autem non possunt occidere, 
sed potius eum timete, qui habet potestatem et corpus et 
animam perdere in gehennam. C. 

3. per ea verba vicit. a quibus formidavit .... sed 
spolia multa inventa sunt, quando patientiam mirati martyrum, 
etiam qui persecuti sunt, crediderunt, et qui regem nostrum 
detrimento militum eius sunt damnificare moliti, ab illo sunt 
insuper adquisiti. A. 

4. nempe a verbis eius illa formido non fecit eorundem 
verborum odium, sed integram tenuit caritatem. neque enim 
lex dei non sunt verba et eloquia dei. absit ergo, ut timore 
pereat amor^ ubi castus est timor. sie patres a filiis piis et 
timentur et amantur: sie pudica coniux virum et timet, ne 
ab illo deseratur, et amat, ut fruatur. A. 

5. septies in die quod ait, significat semper .... per 
Septem dies currentes et recurrentes tempora universa vol- 
vuntur. nee ob aliud dictum est: septies cadet iustus et 
resurget, id est, non perit iustus modis omnibus humiliatus 
.... nam pro omni genere tribulationis, qua in conspectu 
hominum deiicitur, poaitum est: septies cadit, et pro eo, quod 



PSALM CXVIII., V., X. 329 

ex ipsis Omnibus tribulationibus proficit, positum est, resur- 
get. A. 

6. scandalum est enim mens offensa, aliud sentiens quam 
moiietur. C. — qui enim diligit dei legem, etiam quod in 
ea non intellegit, honorat, et quod ei sonare videtur absurde, 
se potius non intellegere et aliquid magnum latere ibi iu- 
dicat. A. 

7. quid enim iustis profuisset antiquis, dei dilexisse 
mandatum, nisi eos Christus, qui est dei salutare, liberasset 
. . . . expectant enim Christum, qui mandata dei diligunt, ut 
cum Christus apparuerit vita nostra, tunc et nos appareamus 
cum illo in gloriam. A. 

8. hoc est martyrum officium, quia testimonia graece 
martyria nuncupantur. sed quia pro testimoniis dei etiam 
flammis concremari sine caritate nihil prodest, ideo addidit: 
et dilexi ea valde. A. 

9. propitio quippe et adiuvante conspectu voluit in- 
tellegi deun;i videre vias suas .... ad hoc sunt ergo in 
conspectu domini viae iustorum, ut dirigat gressus eorum 
. . . . ipse enim rectos faciet gressus tuos, et itinera tua in 
pace producet. A. 

X. 

1. Id est, oratio mea, quae fit in conspectu tuo,'appro- 
pinquet tibi, prope est enim dominus his, qui obtriverunt 
cor .... secundum eloquium tuum, tamquam diceret: secun- 
dum promissum tuum. promisit enim hoc dominus, ubi ait; 
intellectum dabo tibi (vgl. Ps. 31,14). A. 

2. repetit quodam modo, quod petivit .... accipiendo 
quippe intellectum eripitur, qui per seipsum non intellegendo 
decipitur. A. 

3. novimus, quemadmodum doceat eos deus, qui sunt 
docibiles deo. omnis enim, qui audivit a patre, et didicit, 
venit ad eum, qui iustificat impium, ut non solum memoria 
retinendo, verum etiam faciendo custodiat iustificationes dei. A. 

4. cum haec se pronuntiaturum dicit, utique minister fit 
verbi .... seit autem, quae pericula secutura sint a con- 
tradicentibus et persequentibus, cum fuerit pronuntiator elo- 
quiorum dei. A. 

5. sie autem deus salvos martyros fecit, cum eos in 
anima non permisit occidi. A. 

6. mandata tua elegi, timoremque amore compressi. A. 

7. salutare dei nobis Christus occurrat .... quia lex 
perhibet testimonium Christo. A. 

8. iudicia vero illa dicit, quae se in famulis suis do- 
minus promisit esse facturum, id est: venite benedicti patris 



330 DIE QUELLEN. 

mei, percipite regnum, quod vobis paratum est ab origine 
mundi. C. 

■ 

10. sed adhuc quaeritur, adhuc quaeratur, ex parte in- 
venta adhuc quaeratur. ex ea namque parte, qua dicit iste: 
mandata tua non sum oblitus, inventa est: sed per eos, qui 
mandata dei eligunt, coUigunt, diligunt, adhuc quaeritur. A. 

De psalmis graduum. 

In istis psalmis quindecim gradus ponuntur, sicut in illo 
templo Jerosolimitano, quod a Salomone notum est fuisse 
perfectura. C. (Nach Hieronymus? vgl. Vorrede S. 25 f.) 

PSALM CXIX. 

Titel. Canticum graduum, graece scriptum est ava- 
ßa^fiuiv, A. 

2. inchoat primus virtutum gradus: in quo propheta 
terrena vitia derelinquens confessione lacrymabili petit se de 
mundi istius tribulatione liberari. C. — illi quid dicunt in 
lingua subdola et labiis iniquis? non poteris forte implere 
multum est, quod aggrederis. A. 

8. id est, quod haboas adversus linguam dolosam, quod 
opponas linguae dolosae, quo te munias adversus linguam 
dolosam. A. 

4. desolatoriia, vel vastatoribus .... idem significat 
.... sagittae potentis acutae verba dei sunt .... exempla 
ergo multorum iniquorum, qui conversi sunt ad dominum, 
carbones dicti sunt, audis homines mirari et dicere: ego 
illum novi, quam ebriosus fuit, quam sceleratus .... modo 
quomodo deo servit, quam innocens factus est? noli mirari, 
carbo est. vivum gaudes, quem extinctum plangebas. sed 
quando laudas vivum, si nosti laudare, adhibe illum mortuo, 
ut accendatur, id est, quicunque adhuc piger est sequi deum, 
admove illi carbonem, qui erat extinctus, et habeto sagittanf 
verbi dei et carbonem vastatorem, ut occurras labiis iniquis 
et linguae subdolae. A. 

5. iam repellit linguam subdolam et labia iniqua, iam 
adscendit gradum, incipit proficere: sed adhuc vivit inter 
malos, inter iniquos ... * iste iam volens redire, cognoscit 
infelicitatem peregrinationis suae: quia agnovit illam, redit 
et adscendere incipit, quia canticum graduum coepit can- 
tare. A. 

6. Cedar, quantum meminimus ex interpretatione nomi- 
num hebraeorum, tenebras significat. interpretatum Cedar 
latine tenebrae dicuntur. nostis autem duos filios habuisse 



PSALM CXIX., CXX., CXXI. 331 

Abraham .... unus de ancilla erat et alter de libera. ex 
ancilla Ismael erat, de libera Sara, quem suscepit ex de- 
speratione pei* fidem, Isaac erat, uterque ex semine Abrahae, 
sed non uterque heres Abrahae. de Abraham uatus unus, 
sed tamen non hereditat: alter etiam heres«, non solum filius 
sed et heres. in Ismael sunt omnes, qui carnaliter colunt 
deum. A. 

7. ipsa tabernacula Ismael Cedar dicta sunt .... raultum 
peregrinata est anima mea. ubi? in tabernaculis Cedar. A. 

9. numquid dicimus: amate et honorate nos8 sed: hono- 
rate Christum, nos nolumus honorari, sed illum .... cum 
ergo dicimus: amate Christum, hoc dicimus: amate pacem, 
hoc dicimus: amate Christum, quare? quia de Christo ait 
apostolus : 4pse est enim pax nostra. A. 

PSALM CXX. 

1. Quid est, iam illuminati sunt montes? iam ortus est 
sol iustitiae, iam ab apostolis praedicatum est evangelium 
.... iam tandem levent oculos in montes, unde veniet auxi- 
lium illis. A. 

3. unde moventur pedes? unde motus est pes illi, qui 
erat in paradiso .... superbia cecidit. A. 

5. Israel enim, sicut saepe diximus, interpretatur vir 
videns deum .... sed illi veracissime vident deum, qui non 
solum eins humanitatem, sed etiam divinitatis contemplantur 
absque dubitatione potentiam. incarnatio siquidem eins est, 
sicut dicit evangelium, verbum caro factum est. C. 

6. manum potestatem dicit .... nihil arbitror intellegi 
congruentius, nisi ut intellegamus manum dexterae, potes- 
tatem, quam tibi dedit deus, ut, si velis, donante deo ad 
dexteram sis . . . . ut autem sis ad dexteram, id est, ut 
possis dei filius fieri, potestatem accepisti. quam potestatem? 
de qua dicit Joannes: dedit eis potestatem filios dei fieri 
.... vae homini illi, nisi et ipsius fidem dominus protegat, 
id est, ut non te permittat tentari supra quam potes ferro. A. 

7. diem et noctem, quod est sol et luna, intellegamus 
adversa vel prospera. C 

8. non quasi corpus tuum: nam in corpore peremti sunt 
martyres, sed custodiat animam tuam dominus, quia de anima 
non cesserunt martyres. A. 

9. quando tentamur, intramus, quando vincimus ten- 
tationem, eximus. A. 

PSALM CXXI. 

1. Quo vult adscendere, nisi in caelum .... iocundatus 
sum in prophetis, iocundatus sum in apostolis, omnes enim 
isti dixerunt nobis: in domum domini ibimus. A. 



332 DIE QUELLEN. 

3. dicit Petrus: et vos tamquam lapides vivi coaedi- 
ficamini in domum spiritalem, id est, templum sanctum dei 
.... fundamcntum ipsius Christus est .... si autem fun- 
damentum nostrum in caelo est, ad caelum aedificemur • . . . 
illa autem aedificatur tamquam civitas, quia et illi, qui in 

' eam intrant, tamquam vivi lapides sunt, non enim vere lapides 
sunt. A. 

4. quid est id ipsum? quomodo dicam, nisi idipsum? 
fratres, si potestis, intellegite idipsum. nam et ego quidquid 
aliud dixert), non dico: idipsum .... quid est, id ipsum? 
quod semper eodem modo est, quod non modo aliud, et modo 
aliud est. quid est ergo id ipsum, nisi quod est? . . . ergo 
hoc est id ipsum, de quo dictum est: mutabis ea et muta- 
buntur, tu autem idem ipse es, et anni tui non dleficient. A. 

5. tribus alio nomine dici possunt curiae .... quam 
enim malae tribus, quae crucifixerunt dominum? quam bonae 
tribus, quae cognoverunt dominum? . . . cum ergo hie diceret: 
illuc enim adscenderunt tribus, ne omnes tribus intellegeres, 
addidit, tribus domini. quid est tribus domini? quae cog- 
noverunt dominum. A. 

6. testimonium Israel, id est^ in quibus cognoscatur, 
quia est vere Israel .... talis est, in quo dolus non est 
.... tribus illae adscendunt ad Jerusalem, in quibus dolus 
non est. A. 

8. sie dicitur : caelum mihi sedes est. qui sunt isti, nisi 
iusti, qui sunt caeli, nisi iusti? A. 

9. supor domum David, id est, super familiam Christi, 
cui dederunt in tempore cibaria. A. 

10. o vos sedes, qui iam sedetis, ut iudicetis, et facti 
estis sedes domini iudicantis, intorrogate, inquit, quae sunt 
ad pacem Jerusalem .... quos invenient fecisse miseri- 
cordiam, ipsos vocabunt ad Jerusalem .... quod si distri- 
buero omnem substantiam meam, et si tradidero corpus meum, 
ut ardeam, caritatem autem non habeam, nihil mihi prodest. 
si autem sit sola Caritas, quae non inveniat, quod distribuat 
pauperibus, diligat. solum calicem aquae frigidae det, täntum 
illi imputabitur, quantum Zachaeo, qui dimidium patrimonii 
donavit pauperibus. A. 

12. fiat pax in virtute tua, o Jerusalem .... fiat pax 
in dilectione tua, quia virtus tua, dilectio tua.^ A. 

13. in turribus tuis, id est, in excelsis tuis. pauci enim 
sedebunt in iudicio. A. 

14. ego Omnibus per omnia placeo, non quaerens quod 
mihi prodest, sed quod multis, ut salvi fiant. A. 

15. non propter me quaesivi bona. A. 



PSALM CXXII., CXXIII. 333 

PSALM CXXII. 

1. Quod est ergo caelu^ dei? omnes saiictae animae, 
omnes iustae animae .... antequam faceret deus caelum et 
terram, ubi habitabat? sed dicit aliquis: et antequam faceret 
deus sanctos, ubi habitabat? in se habitabat deus, apud se 
habitabat, et apud se est deus. A. 

4. irridentur illi, qui felicitatem vocant, quam oculis 
videre non possunt .... despiceris, quia speras, quod non 
vides. A. 

6. omnes, qui secundum Christum pie volunt vivere, 
necesse est patiantur opprobria, necesse est contemnantur ab 
his, qui nolunt pie vivere, quorum felicitas tota terrena 
est. A. 

PSALM CXXIIL 

1. Surrexerunt enim quidam persecutores et dixerunt 
hominibus: thurificate, si non feceritis, occidimus vos. illi 
amavei^unt haue vitam, et dulcedo vitae huius tenuit eos. non 
plus dilexerunt ea, quae promisit deus, quam ea, quae vide- 
bant in terra, illa enim credere iubebantur, quae nondum 
videbant, ista, quae amabant, videbant .... quid est, vivi 
absorpti sunt? thurificando idolis, scientes, quia nihil est 
idolum. nam si aliquid putarent esse idolum, mortui absor- 
berentur. cum autem putant nihil esse idolum, et noverunt 
omnia illa gentilium vana esse, vivunt. et tamen cum faciunt, 
quod volunt, persecutores, vivi absorbentur, quia non in eis 
est dominus, in quibus autem inest dominus, occiduntur et 
non moriuntur. qui autem consentiunt et vivunt, vivi ab- 
sorbentur, absorpti moriuntur. isti autem, qui passi sunt, et 
non cesserunt tribulationibus, exsultant. A. 

2, 3. torrentes enim dicuntur fluvii, qui repentinis im- 
bribus crescunt. magnum habent impetum, quisquis incur- 
rerit, trahitur, sed in quo dominus non est. in quo autem 
dominus est, transit torrentem anima eius .... quamdiu 
saeculum hoc nascendo et moriendo currit, torrens est: hinc 
persecutiones, de isto torrente. A. 

4. Graci «p«, hoc Latini possunt vel solent dicere, putas 
.... peccata enim non habent substantiam; inopiam habent, 
non substantiam .... adquisisti aurum, perdidisti fidem. 
post paucos dies exis de hac vita. aurum quod adquisisti 
perdita fide, auferre tecum non potes: cor tuum inane fidei 
ad poenas exit, quod plenum fide ad coronam exiret. A. 

5. venantes enim erant persequentes, et posuerunt escara 
in muscipula . . . . ut unusquisque propter dulcedinem huius 
vitae mittat caput in nequitiam et muscipula comprimatur 



334 DIE QUELLEN. 

. . . . illi, qui dicunt: nisi quia dominos erat in nobis, non 
capti 8unt in muscipula. A. 

PSALM CXXIV. 

2. Aeternam Jerusalem, matrem omnium nostrum, quae 
est in caelis. A. — qui hie fuerint in vera religione con- 
stantes, et spem suam in domini defensione posuerint sicut 
Sion Jerosolymae inons, ita firmissima soliditate consistunt. C. 

3. montes amabiles, montes exeelsi, praedicatores yeri- 
tatis, sive angeli, sive apostoli sive prophetae. ipsi sunt in 
cireuitu Jerusalem: ambiunt illam, et quasi murura illi faciunt 
. . . . per montes istos, quos aeternos esse Yoluisti, prae- 
dicans evangelium, tu illuminans, non montes .... constringit 
dominus plebem suam in unum vinculum caritatis et pacis. A. 

4. sicut mons Sion non commoveantur in aeternum. A. 

5. modo quidem iusti aliquantum laborant, et modo 
aliquando iniusti dominantur iustis .... sed numquid sie 
erit «emper, ut iniqui imperent iustis? non sie erit .... 
non erit in aeternum. A. 

6. cogitant apud se: quid mihi prodest, quia iustus sum? 
. . . faciam ergo et ego iniquitatem .... ne autem hoc 
dicat, insinuatur illi fides, quia ad tcmpus potest esse virga 
peccatorum super sortem iustorum. A. 

7. apostolus ait: scimus, quoniam diligentibus deum omnia 
cooperantur in bonum. A. 

8. cum operantibus iniustitiam, id est, quorum facta 
imitati sunt. A. 

PSALM CXXV. 

1. Diabolus et angeli eins, ipsi antea tenebant genus 
humanum: ab eis redemit nos, qui non aurum neque argen- 
tum, sed sanguinem suum pro nobis dedit .... gemunt 
omnes fideles adoptionem expectantes, redemtionem corporis 
sui. ubi gemunt? in ista mortalitate. quam redemtionem 
expectant? corporis sui, quae praecessit in domino, qui 
resurrexit a mortuis, et adscendit in caelum. hoc nobis ante- 
quam reddatur, necesse est gemamus, etiam fideles, etiam 
sperantes. A. 

2. habemus autem intus os, id est, in corde. A. 

3. ipsi male secum fecerunt, quia sub peecato se vendi- 
derunt. redemtor venit, et bene cum illia fecit. quasi de 
praeterito loquebatur, sed solet fieri, ut de praeterito loquens 
fatura praenuntiet propheta .... dicent, iam de futuro est 
.... nondum erat ergo conversa eaptivitas, quia nondum 
redemtor advenerat. A. 



PSALM CXXV., CXXVI. 335 

4. ergo orat tamquam de futuris, qui futura tamquam 
praeterita praecinebat : converte, domine, captivitatem nostram 
. . . . auster autem calidus ventus est. quando flat auster, 
liquescit glacies et impleutur torrentes. torrentes autem 
dicuntur flumina hiemalia .... gelaveramus ergo in capti- 
vitate, constringebant nos peccata nostra. flavit auster spiritus 
sanctus, dimissa sunt nobis peccata .... tamquam glacies 
in sereno solvuntur peccata nostra. curramus ad patriam, 
quasi torrentes in austro ... hie flet et gemit, sed veniet 
gaudium. A. 

5. in ista vita, quae plena est lacrymis, seminemus. 
quid seminabimus? opera bona .... non illos deseruit deus, 
unde probentur, quia faciunt eleemosynas. A. 

6. etsi cum fletu seminamus, tamen cum gaudio mete- 
mus. in illa enim resurrectione mortuorum recipiet quisque 
manipulos suos, i^ est fruetum seminis, coronam gaudiorum 
et exsultationis. A. 

PSALM CXXVI. 

1. Dominus ergo aedificat domum, dominus Jesus 
Christus aedificat domum suam. laborant multi in aedi- 
iicando, sed si non ille aediiicet, in vanum laboraverunt aedi- 
ficantes eam. qui sunt, qui laborant aedificantesP omnes, 
qui in ecclesia praedicant verbum dei .... sed nisi dominus 
aediücaverit domum, in vanum laboiaverunt. A. 

3. surrexit lux nostra Christus, bonum est tibi, ut 
surgas post Christuni, non surgas ante Christum .... qui 
sunt, qui se volunt praeponere Christo? qui volunt hie ex- 
celsi esse, ubi humilis ille fuit A. 

4. sint ergo hie humiles, si volunt ibi esse excelsi, ubi 
Christus excelsus est ... . surrectio exaltationem significat, 
sessio humilitatem. A. 

5. illi ergo manducant panem doloris, qui gemunt in 
ista peregrinatione. ipsi sunt in convalle plorationis. A. 

6. exaltari vultis, antequam humilieminiP dominus ipse 
vester, qui est lux vestra, humiliatus est, ut exaltaretur .... 
surgere vultis, sed primo sedete, et surgens ab humilitate 
pervenis ad regnum . . . . ne quis putet, se ad hoc sedere, 
ut honoretur . . . . si ergo ille non resurrexit nisi mortuus, 
tu exaltationem speras nisi post hanc vitamP ... in vanum 
est nobis ante hicem surgere, id est, altitudinem quaerere, 
antequam moriamur. A. 

8. quae est ipsa mercesP resurgere a mortuis. A. 

9. de arcu excutiuntur sagittae, et quanto fortior ex- 
cusserit, tanto longius vadit sagitta. quid autem fortius ex- 



336 DIE QUELLEN. 

cutiente domino? de arcu suo mahdat apostolos .... 
intellego, fratres, quantum possum, filios excussorum fortasse 
ipsos apostolos dictos, filios prophetarum. prophetae enim 
clausa sacramenta et operta continebant : excussi sunt, ut 
inde manifesta procederent. A. — sagittae apostoli sunt, 
quorum sonus exivit in omnem terram, de manu potentis 
missi, id est Christi. AI. 

11. Christus est porta , . . . mentior, si non ipse dixit: 
ego sum ianua .... ergo si Christus porta civitatis, ille 
non erubescit, qui in Christo stat et sie praedicat. qui autem 
contra Christum praedicat, clauditur contra illum porta .... 
contra Christum praedicant, qui negant, quia missae sunt 
sagittae de manu potentis. AI. 

PSALM CXXVII. 

3. Considerandum est, cur superius plurali numero 
posuerit, beatos, et nunc singulariter dixerit, manducabis. 
usus est scripturae divinae .... manducare est enim aliqua 
esca refici et de ipsa satietate gaudere. isti ergo labores, 

?ui sunt bonorum operum, percipiuntur in illa resurrectione. 
I. — multis loquitur: sed quia ipsi multi uuum sunt in 
Christo, sequitur et singulariter iam dicit .... hie enim 
unde gaudemus? de spe. ibi unde gaudebimus? de re. A. 

4. Christo dicitur. ergo uxor eins, ecclesia eins. A. 

5. sed in quibus vinea fertilis? non enim sine causa 
et in sermone quotidiano dicimus de aliquo, qui forte male 
agit ex malorum consiliis amicorum, de illo dicimus: mala 
latera habet, quid est, mala latera habet? mali illi inhaerent. A. 

6. dicatur ergo quales debent esse filii. quales? paci- 
fici. quare pacifici? quia beati pacifici, quia ipsi filii 
dei vocabuntur. A. 

8. Sion enim, sieut s^epe dictum est, interpretatur specu- 
latio .... adspicitur enim illic ipse dominus, qui et ipsos 
intuentes aeterno s facit. C. 

10. s^d si vita tua aeterna fuerit, in aeternum videbis 
bona Jerusalem. A. 

11. quid est, filios tuos? opera tna, quae hie agis. 
qui sunt filii filiorum? fructus operum tuorum. A. 

PSALM CXXVIII. 

1. Ecclesia loquitur de his, quos tolerat. A. 

2. non illis consensi ad malum. A. 

3. non potuerent agere, ut cousentiam, fecerunt, quod 
portem .... non consensi, quia non me fecerunt, quales 
sunt ipsi .... fecerunt quod tolerem, et non fecerunt, cui 
consentirem. A. 



PSALM cxxvm., cxxix., cxxx. 337 

(). Sion occlesia est. A. 

7. Dondum evulsum est, et aruit: nonduiii finiti sunt iu 
iudicio dei, et iam non habent succum viriditatis. attendite 
opera ipsorum, et videte, quia aruerunt sed vivunt et hie sunt, 
nondum ergo avulsi sunt, aruerunt, sed nondum avulsi sunt. A. 

8. et venient messores, sed non de illis implent mani- 
pulos. venturi sunt enim messores et collecturi sunt triticum 
in horreum, et zizania alligabunt et mittent in ignem .... 
messores autem angeli sunt. A. — messores sunt angeli, de 
quorum operibus non implent sinus suos, quia zizania sunt, 
et non triticum: sed in fasciculos ligantur et igne combu- 
runtur aeterno. AI. 

9. quando transitur per operantes, est eonsuetudo, ut 
dicatur iliis: benedictio domini super vos. et magis ista eon- 
suetudo erat in gente Judaeorum .... apostoli transeuntes 
erant in ista vita, prophetae transeuntes erant. quos bene- 
dixerunt prophetae et apostoli? illos in quibus radicem cari- 
tatis viderunt. A. 

10. omnes bene viventes benedixerunt. A. 

PSALM CXXIX. 

1. Dicit scriptura: peccator cum venerit in profundum 
malorum, contemnit. iam videte, fratres, quam profundum 
sit, ubi contemnitur deus, cum quisque viderit se cotidianis 
peccatis obrutum, acervis quibusdam et molibus quibusdam ini- 
quitatum premi, si dictum illi fuerit, ut deum roget, irridet. A. 

4. et quae est ista propitiatio, nisi sacrificium? . . . 
sanguis innocens fusus delevit omnia peccata nocentium. A. 

5. quam legem? . . . audi, quam legem dicat . . . . in- 
vicem onera vestra portate, et sie implebitis legem Christi. A. 

7. dominus, per quem nobis dimissa sunt peccata, in 
vigilia matutina reaurrexit a mortuis, ut hoc speremus in nobis 
futurum, quod praecessit in domino .... nemo resurrexerat 
nunquam moriturus, nisi dominus, quando autem resurrexit 
dominus nunquam moriturus? a vigiha matutina .... spera 
autem usque ad noctera, quo usque finiatur haec vita, quous- 
que sit nox universi generis humani in occasu saeculi. A. 
— custodia matutina est manifestatio illa domini salvatoris,' 
quando sepulcrum custodientibus Judaeis resumti corporis 
veritate surrexit. C. 

PSALM CXXX. 

1. Domine, non est exaltatum cor meum. sacrificium 
obtulit .... ostendit, quid offerat: sacrificium deo spiritus 
contribulatus. A. 

QF. XXIX. 22 



338 DIE QUELLEN. 

2. nec quaesivi aliquid supra vires meas. Ä. 

3. nolui quasi in niirabilibus innotescere hominibus .... 
quomodo Simon ille magus in . mirabilibus iugredi volebat 
super se, propterea plus illum dolectavit potentia apostolorum, 
quam iustitia christianorum. at ubi vidit per mauus imposi- 
tionem apostolorum et per orationes eorum deum fideiibus 
dare spiritum sanctum, et quja tunc per miraculum demon- 
strabatur adventus spiritus saneti, ut Unguis loquerentur, quas 
non didicerant .... cum ergo hoc videret Simon« voluit 
talia facere, non talis esse, et nostis, quia etiam pecunia 
putavit comparandum spiritum sanctum. A. 

5. non sernper saeculi uomen hoc saeculum significat, 
sed aliquando aeternitatem .... hie ergo quomodo intelle- 
gendum est? quousque veniamus ad aeternitatem, speremus 
in dominum deum. quia cum venerimus ad aeternitatem, 
iam spes non erit, sed ipsa res erit. A. 

PSALM CXXXI. 

1. David secundum fidem rerum gestarum unus homo 
erat, rex Israel, filius Josse, erat quidem et ipse mansuetus, 
sicut cum iudicat et commendat scriptura divina, et ita man- 
suetus, ut nec persecutori suo Sauli malum pro malo reddi- 
derit. A. 

2. iurare est autem firme promittere .... in hac man- 
suetudine votum vovit, ut ait domus dei .... quid ergo 
vovimus deo, nisi ut simus templuni deiV A. 

3. in corde enim habet locum dominus .... multi 
autem ne faciant locum domino, sua quaerunt, sua diligunt, 
potestate sua gaudent, privatum suum concupiscunt. qui 
autem vult facere locum domino, non de private, sed de 
communi debet gaudere. beati ergo, qui sie faciunt locum 
domino, ut private suo non gaudeant. A. 

4. Ephrata, verbum hebraeum, interpretatur latiue spe- 
culum .... si ergo Ephrata speculum, illa domus, quae 
inventa est in campis saltuum, in speculo audita est. spe- 
culum imaginem habet, oninis prophetia imago futurorum 
. . . . qui ergo erant campi saltuum, nisi gentes incultae? 
qui erant campi saltuum, nisi ubi adhuc vepres erant idolo- 
latriae? A. 

5. in tabernacula eins, cuius? domini dei Jacob. A. 

6. sunt enim, qui non perseverant, nec stant pedes eins 
in eis. non sunt ergo ipsi ecclosia. A. 

7. iam non conturbaberis, quia Christus surgens a mor- 
tuis iam non moritur et mors ei ultra non dominabitur .... 
exsurge, ut exsurgat et arca sanctificationis tuae, quam saneti- 



PSALM CXXXI., CXXXlI.j CXXXIII. 339 

ficasti, ipse caput nostriim, arca eius, ecclesia eius. surrexit 
prior, surget et ecclesia. A. 

8. hoc deo patri dictum est. A. 

10. si filii tui custodierint, et filii eomm sedebunt in 
aeternuoi .... quid ergo, si non custodierint? periit pro- 
missio dei? non .... tuiic eris filius David, si custodieris 
. . . . restat, ut filii non simus, nial iniitando fidem, nisi 
colendo deum, sicut ille coluit. A. 

11. Sion ipsa ecclesia est. A. 

13. ergo tota ecclesia una vidua est ... . pauperes 
autem, id est, humiles corde, quanto plus esuriunt, tanto 
plus nianducant .... haec saturitas, fratres, qualis est? deus 
ipse est panis. A. 

14. quid est ergo: sacerdotes eius induam salutari? 
quotquot in Christo baptizati estis, Christum induistis .... 
unde exsultabunt exsultatione? quia induti sunt salutari. A. 

15. ibi suscitabo cornu David, ut de Christo praesumatur: 
ipsa erit altitudo David, cornu enim significat altitudinem. A. 

16. quae est lucorna? iam nostis domini verba de 
Joanne: ille erat lucerna ardens et lucens. A. 

17. nemo hominum illam sibi assumat, quia ipse sancti- 
ficat: alioquin non erit verum, super ipsum autem florebit 
sanctificatio mea. A. 

PSALM CXXXII. 

1. Quid est, in unum? et erat illis, inquit, anima una 
et cor unum in deum. A. 

2. Aaron quid erat? saoerdos .... quis est iste sacerdos, 
nisi qui fuit et victima et sacerdos? . . . caput nostrum 
Christus est, cruoifixum et sepultum, resuscitatum adscendit 
in caelum. et venit spiritus sanctus a capite. quo? ad 
barbam. barba significat fortcs .... illud primum unguentum 
descendit in apostolos .... nam et illi, qui primum in unum 
habitare coeperunt, persecutionem passi sunt, sed quia des- 
cenderat unguentum in barbam, passi sunt, non victi. A. 

3. vestis sacerdotalis ecclesiam significat .... per con- 
cordiam fraternam Christus intrat, qui est caput nostrum, ut 
vestiatur, ut ecclesia illi haereat. A. 

4. hoc voluit. intellegi, fratres mei, gratiam dei esse, 

3uod fratres habitant in unum .... Hermon interpretari 
icitur lumen exaltatum. a Chiisto enim ros. nam nullum 
lumen exaltatum nisi Christus. A. 

• PSALM CXXXIIL 

1. Significat enim eos, sive qui iam in penetralibus sunt 
ecclesiae, sive qui in ingrossu* eius esse meruerunt. C. — 

22* 



340 DIE QUELLEN. 

quomodo intelicgeris starc in atriis? sta in caritatc, et stas 
in atriis. in earitate latitudo est, in odio angustia .... quid 
est, ecce nunc? in hoc tempore .... qui tunc benedicturi 
sunt sine defectu, hie ineipiunt benedicere dominum, hie in 
tribulationibus, in tentationibus, in molestiis^ inter adversitates 
saeculi. A. 

2. in noctibus, mundi istius significat teterrimum tempus. 
C. — quando benedixit Job? quando tristis nox: erat. A. 

PSALM CXXXIV. 

2. Quid iustius, quid dignius? quid gratius? etenim 
si non laudaverint servi dominum, superbi, ingrati, irreligiosi 
erunt. A. 

3. quia ergo statis, parumue est vobis, ubi laudandus 
est, qui vos erexit iacentes et fecit in domo sua stare et 
ipsum agnoscere, ipsumque laudare. A. 

4. cum bona fecerit, multoque sit melier, qui fecit, 
quam ista, quae fecit, non invenis melius, quod de illo dicas, 
nisi quia bonus est dominus. A. 

5. quid suavius pane angelorum? quomodo non est 
suavis dominus, quando panem angelorum manducavit homo? 
non enim aliunde vivit homo, et aliunde vivit angelus .... 
sed quomodo ea perfruuntur angeli, tu neu potes. illi enim 
quomodo perfruuntur? sicuti est: in principio erat verbura 
. ... tu autem quomodo contingis? quia verbum caio factum 
est, et habitavit in nobis. ut enim panem angelorum man- 
ducaret homo, Creator angelorum factus est homo . . . . si 
gustastis, quam suavis est dominus, psallite. si bene sapit, 
quod gustastis, laudate. A. 

6. ceteras gentes sub angelis posuit .... Israel in 
possessionem sibi. gentem suam fecit agrum, quem coleret, 
quem ipse seminaret. quamvis ipse omnes gentes condiderit, 
ceteras angelis commisit, sibi istam possidendam servandam- 
que deputavit. A. 

8. non omnia, quae fecit, coactus est facere. A. 

11. occultis causis, unde nescis. quia enim flat ventus, 
sentis, qua causa flat, vel de quo thesauro rationis eductus 
sit, nescis. A. 

17. generatio ista et generatio altera: generatio, qua 
fideles efficimur .... generatio, qua a mortuis resurgemus 
.... nee nunc nos oblitus est, ut vocaret, nee tunc oblivis- 
cetur, ut Coronet. A. 

18. audi dominum dicentem: in iudicium veni in hunc 
mundum, ut qui non vident, videant, et qui vident, eaeci 
fiant. excaecati sunt superbi, lUuminati sunt humiles. A. 



PSALM CXXXIV., cxxxv. 341 

20. ista omnia deo faciente, qui in caelo et in terra 
omnia, quaecumque voluit, fecit. A. 

21. aures habent, et non audiunt; ad illos quippe clamat 
deus: qui habet aures audiendi, audiat. oculos habent et 
non vident; habent enira oculos corporis, sed non habent 
oculos fidei. A. 

23. benedicite, praepositi, hoc est, domus Aaron. A. 

24. benedicite ministri, hoc est, domus Levi. A. 

25. Sion speculatio, Jerusalem visio pacis .... nunc 
ergo dominus ex Sion, quia specularaur, quoad veniat. A. 

PSALM CXXXV. 

1. Confitemini domino, id es^, confitendo laudate domi- 
num, quoniam bonus. A. 

3. scriptum invenimus in alio psalmo .... ego dixi, 
dii estis. A. 

6. in intellectu .... hoc est, in sua sapientia. A. 

7. sed ideo super mare dicitur, quia inferiori mari super- 
eminet. A. 

10. cetera mirabilia, quae dicturus est, per homines 
fecit .... deinde incipit dicere, quae per angelos vel per 
homines fecerit. A. 

12. eduxit etiam sanctos ac fideles suos de medio ma- 
lorum. A. 

14. dividit etiam, ut unus atque idem baptismus alüs 
sit in vitam, alüs sit in mortem. A. 

15. educit etiam innovatum populum suum per lavacrum 
regenerationis. A. 

10. celeriter interimit et peccatum suorum reatumque 
ei US per baptismum. A. 

17. traducit et nos in huius saeculi ariditate et sterili- 
tate, ne in ea pereamus. A. 

18. Sehen quidem interpretatus est tentatio colorum, 
aliter verb arbor infructuosa .... Og interpretatur coacer- 
vans, Basan confusio. qui enim coacervat peccata nostra, 
absolute diabolus est ... . verum haec et talia domini vir- 
tute interfecta iacent, quando nos eripere a tam pessima ob- 
noxietate dignatur. C. 

19. dat etiam. quos diabolus possidebat, hereditatem 
semini Abrahae, quod est Christus. A. 

20. et redemit nos ab inimicis nostris sanguine uni- 
geniti sui. A. 

21. hoc est, omni hominum generi .... de qua esca 
dicitur: caro mea vere est esca. A. 



342 DIE QUELLEN. 

PSALM CXXXVI. 

1. Nimis duicis est recordatio patriae, qiiae in hostili 
terra probatur existere .... de loco enim percgriDationis 
propra domicilii crescit affectus. C. — flumina Babylonis sunt 
omnia, quae hie amantur et transeunt . . . . o sancta Sion, 
ubi totum stat, et nihil fluit. quis nos in ista praecipitavit? 
quare dimisimus conditorem tuum et societatem tuam . . . . 
sedeamus super flumina Babylonis, non infra flumina Baby- 
lonis: talis sit humilitas nostra, ut nos non mergat. A. 

2. habent organa sua cives Jerusalem^ scripturas dei 
.... salices ligna sunt infructuosa .... sicut sunt homines 
cupidi, avari, steriles in opere bono .... scripturas novimus, 
quas eis dicamus. sed quia nullura fructum in eis invenimus, 
undc incipiamus, avertimus ab ipsis faciem, et dicimus : adhuc 
isti non sapiunt, non capiunt. quidquid illis dixerimus, sinis- 
trum et adversum habebunt, ergo differendo circa eos scrip- 
turas, suspendimus Organa nostra in salicibus, non enim dignos 
habemus, qui organa nostra portent. A. 

3. diabolus ergo et angeli eius captivos nos duxerunt 
. . . . quomodo autem diabolus intravit in cor Judae, ut 
traderet dominum, non autem intraret, nisi ille locum däret: 
sie multi mali homines de media Babylonia per de^deria 
carnalia et illicita locum dando diabolo et angelis eius in 
cordibus suis, ut in illis et de illis operetur, aliquando inter- 
rogant nos et dicunt nobis: exponite nobis rationem . . . . 
quid respondemus? A. 

4. sed cum inter istos obstrepentes male interrogantes, 
veritati resistentes versamini, obstringite vos, non eis volle 
placerc, ne obliviscamini Jerusalem, et dicat una anima vestra, 
facta una ex multis pace Christi. A. 

5. dextera nostra est vita aeterna. sinistra nostra est 
vita temporalis. quidquid facis propter vitam aeternam, dex- 
tera operatur .... praenuntiavit, non optavit. talibus, qui 
obliviscunter Jerusalem, hoc contingit, quod dixit, obliviscitur 
illos dextera eorum. vita enim aeterna manet in se: illi 
remanent in delectatione temporali, et faciunt sibi dextrum, 
quod sinistrum est. A. 

6. id est, obmutescam. A. 

7. ibi est enim summa iocunditas, ubi deo perfruimur. A. 

8. Edom ipse dictus est, qui et Esau .... fuit autem 
hostis fratris sui iste Esau. A. -- isti sunt ergo filii Edom, 
qui christianum populum sunt gravissime persecuti .... hoc 
enim dicitur, sicut saepe memoratum est, prophetiae affectu, 
non maledicendi voto. C. 

9. qui dicunt: exinanite, exinanite: quousque ad funda- 



PSALM CXXXVI., CXXXVII. 343 

mentum in ea. in bis sermonibiis addendum est, perveniamiis 
.... verba sunt ergo ista filiorum Edom persequentiura po- 
pulum christianum, a similitudine tracta cisternae. unde si 
aqua sedule tollitur, usque ad fundamentum eins sine dubio 
pervenitur .... fundamentum siquidem fideb'um Christus est 
dominus, qui non potest iustis oripi .... sie dum perse- 
cutores catholicam religionem exhaurire cupiunt, felicissimas 
atque copiosas Coronas martyribus contulerunt. C. 

10. filia Babylonis bene caro nostra dicitur .... sed 
postquam de Babyloniae filia dixit, iustissimam compen- 
sationera ei asserit esse reddendam; ut sicut nos luxuria con- 
citat ad vitia, ita repressam ieiuniis atque tribulationibus sub- 
ditam faciamus esse virtutibus. C. 

11. qui sunt parvuli Babyloniae? naseentes malae cupi- 
ditates. sunt enim, qui cum vetere cupiditate rixantur. quando 
nascitur cupiditas .... elide illam. sed times. ne elisa non 
moriatur: ad petram elide. petra autem erat Christus. A. 

PSALM CXXXVII. 

1. Agnoscamus ergo hie vocem ecclesiae. A. — dixe- 
rimus, David significare manu fortem. C. 

2. il'a enim fuerunt vota iustorum, ut Christus dominus 
adveniret. C. 

4. manifestum est, in angelis habitat deus. ergo cum 
gaudium nostrum de spiritalibus rebus, non de terrenis bonis 
assumit canticum deo, ut psallat coram angelis, ipsa con- 
gregatio angelorum templum dei est. A. — templum sanctum 
est domini beatae incarnationis adventus. C. 

5. misericordia peccatorem respexisti , • veritate proniis- 
sionem reddidisti. A. 

7. iam non peto felicitatem terrenam, didici sanctum 
desiderium de novo testamento .... nam unde deus miscet 
tribulationes gaudiis terrenis, nisi ut tribulationem sentientes 
et amaritudinem discamus aeternam desiderare dulcedinem. A, 

8. passurum se ostendit innumera, contra quae tarn 
multiplicia postulavit auxilia. C. 

9. in gente Judaeorum sola erant omnia verba oris 
tui. A. 

10. tunc eantent in viis domini, si humiles sint. A. 

11. quid si so extulerint in superbiam, latere ipsius 
oculos possunt? ne forte, quia audisti, humilia respicit, 
superbus velis esse, et dicas in anima tua: humiles respicit, 
me non respicit, faciam, quod volo .... non te putes non 
videri, immo roga, ut merearis videri a quo videris. A. 

12. vivificabis enim laetificabis debet intellegi . . . . re 
vera ille vivus benedicitur, qui est aeterni gaudii hilaritate 



344 DIE QUELLEN. 

complendus. C. — in medio tribulationis es, et nescis? . . ' 
si non est tribulatio, non est peregrinatio .... ama alteram 
yitam. A. 

13. Salus aeterna cum angelis in dextera est. A. 

14. saeviant inimici, quantum übet: tu retribues, quod 
ego non possum .... venerunt, qui tributum exigerent .... 
ait Petro: vade. mitte hamum in mare, et qui primus piscis 
adscenderit, aperi os eins, et invenies staterem .... da illis 
pro me et te . . . . non dico, domine, ne despicias opera 
manuum mearum .... opus tuum in me Tide, non meum. 

PSALM CXXXVIII. 

Überschr. Dicat hoc ipse dominus Jesus Christus, 
dicat et ipse: domine, patri. A. 

1. probatus est enim tempore passionis .... tunc quippe 
deitas eins etiam illis innotuit, qui eam antea credere dubi- 
tabant. C. 

2. quid hie sessio? quid hie resurrectio? qui sedet, 
humiliat se. sedit ergo dominus in passione, surrexit in resur- 
rectione . . . . si autem volueris accipere vocem capitis ex 
persona corporis, dicamus et nos: tu cognovisti .... sedet 
enim homo, quando humiliat se in poenitentia, surgit autem 
remissis peccatis, quando erigitur in spem vitae aeternae. A. 

3. genus autem humanum, quod deflexerat in idolorum 
culturam, in longinquo fuerat peregrinatum. A. 

4. semitam, inquit, meam: quam nisi malam, quam ille 
ambulaverat, ut patrem desereret, quasi occultus esse posset 
ab oculis vindicantis. A. ! 

5. antequam eas irem, antequam eas ambularem, prae- 
vidisti eas: et permisisti me in labore ire vias meas, ut si 
nollem laborare, redirem in vias tuas. A. 

7. antiquum peccatum, quando lapsi sumus, novissima 
poena, quando in istam mortalitatem laboriosam periculosam- 
que pervenimus. A. 

8. finxisti me, in isto labore; et posuisti super me ma- 
num tuam, vindicem manum, gravantem superbura. A. 

9. ex peccato meo factum est, ut mirificata mihi esset. A. 

10. cum ergo potero, non potero nisi ex te. A. 

11. Spiritus enim domini replevit orbem terrarum. quis 
potest fugere in mundo ab illo spiritu, quo plenus est mun- 
dus? A. 

12. locum quaerit, quo fugiat ab ira dei. A. 

13. si me extulero, te invenio repressorem. A. 

14. si me abscondero, te invenio inquisitorem . . . . si 
peccando venero in profundum raalorum, et confiteri cou- 



PSALM CXXXVIII. 345 

• 

temsero dicens : quis me videt .... etiam illic ades, ut vin- 
dices. A. 

15. mirum, si in extremis maris non est, qui nee apud 
inferos deest. sed novi, inquit, quomodo fugiam ab ira tua. 
reeipiendae sunt pennae meae non in pravum, sed in directum 
.... quas pennas vult assumere, nisi duas alas^ duo prae- 
cepta caritatis? in quibus duobus praeeeptis tota lex pendet 
et prophetae. has, inquit, alas, has pennas si recipiam sie, 
et habitabo in extrema maris, possum fugere a facie tua ad 
faciem tuam« a facie irati ad faciem placati. quid enim est 
extremum maris, nisi finis saeculi? A. 

16. pennatos nisi ipse erigat, nisi ipse deducat, prae- 
cipitabimur in profunda maris. A. 

17. in ista vita, inter tanta scandala. A. 

18. nox est enim, quamdiu ista vita agitur. quomodo 
est nox illuminata? quia Christus descendit in noctem. ac- 
cepit Christus carnem de isto saeculo, et illuminant nobia 
noctem .... deliciae nostrae Christus. A. 

19. qui autem tenebrant tonebras suas, quas deus non 
tenebrat? homines mali, hömines perversi. cum peccant, 
utique tenebrae sunt, dum non confitentur peccata, quae 
fecenunt, sed insuper defendunt, tenebrant tenebras suas 
. ... et quando evades a duplicibus tenobris? A. 

20. dies nobis prosperitas saeculi, nox nobis adversitas 
saeculi .... sie habebimus tenebras noctis huius, quomodo 
lumen noctis huius. A. 

21. quando arridet prosperitas, quando tristis est ad- 
versitas, semper sit laus eius in ore tuo. A. 

28. novimus Babyloniam illam, de qua hesterno die 
locuti sumus, unde proficiscuntur omnes, qui credunt et sus- 
pirant illi luci Jerusalem caelesti .... qui autem est in 
utero matris illius Babyloniae, gaudet prosperis saeculi. A. 

25. antea vero mirificata est scientia tua ex me, in- 
valuerat, nee poteram ad illam. A. 

26. aperit autem hoc .... apostolus Paulus bis verbis: 
non solum autem, inquit, sed etiam gloriamur in tribulatio- 
nibus. A. 

27. est ergo quaedam animae interior firmitas . . . . 
ecce in carne est substantia mea, in inferioribus terrae est 
substantia mea .... quid enim magnum est, si fortis est 
angelusV niagnum est, si fortis est caro. A. 

28. vide, quid dicat patri deo .... imperfectum raeum, 
Petrum meum pollicentem et negantem .... eum et ipse 
dominus respexit, sicut scriptum est in evangelio. A. 

29. non solum perfecti, sed etiam imperfecta A. 

30. putaverunt et ipsi dominum nostrum Jesum Christum 



346 DIE QUELLEN. 

tan tum modo hominem esse .... trepidaverunt in passione 
eins. A. 

81. nemo prorsus, nee ipse, qui dixei'at: tecum usque 
ad mortem. A. 

32. amici tui faeti sunt, et yalde mihi honorificati sunt, 
factum est in eis os illud post resurrectionem domini. A. 

33. facti apostoli, facti duces ecclesiae, facti arietes 
ducentes greges. A. 

35. ecce surrexi, et adhuc me non intellegunt secum 
. . . . est et alius sensus .... ut hoc tompus significare 
voluerit, quo adhuc in occulto est ad dexteram patris. A. 

36. videtur sie connecti ordo verborum: si occideris 
deus peccatores, accipient in vanitate civitates suas. A. 

37. sie occiduntur peccatores, quia obscurati intelle- 
gentia alienantur a vita dei .... accipiunt in vanitate civi- 
tates suas, id est, populos suos vanos, eorum vanitatem 
sectantes: cum inflati iustitiae nomine persuadent, ut dis- 
rupto unitatis vinculo eos tamquam iustiores caeci et im- 
periti sequantur .... fieri potest, ut non tantum infanient 
innocentes, quos tamquam raalos so fugere simulant, sed 
etiam vera de quibusdam malis sui similibus dicant, inter 

quos triticum Christi servato unitatis vinculo gemit 

ipsum triticum, id est, bonos fideles raonet, ut ante Venti- 
lation em, quae novissima futura est, non aperte se a malis 
segreget, ne adhuc eis commixtos deserat bonos .... viri 
auteni sanguinis qui sunt, nisi qui oderunt fratres? A. 

38. quid est, quod mihi calumniantur superbi, quasi me 
maculent aliena peccata, et propterea separando se accipiunt 
in vanitate civitates suas? nonne eos, qui oderant te, domiiie, 
odio habuiP A. 

39. 40. oderam in eis iniquitates eorum .... hoc in 
eis oderit, quod iniqui sunt, hoc diligat, quod horaines sunt. A. 

41. cum ergo corpus Christi ab impiis et iniquis etiam 
corporaliter in fine separandum, nunc inter eos interim gemat 
.... tu deus, tu proba, tu scito : non homo, non haereticus, 
qui nee probare novit, nee scire potest cor meum. A. 

48. quid aliud dicit, quam deduc me in Christo? . . . 
deduc me in via aeterna, ubi nuUa est iniquitas. A. 

PSALM CXXXIX. 

1. Id est, ab ipso diabolo .... quia et ipse in figura 
homo dictus est ... . inimicus homo hoc fecit. A. 

8. si seditio, si schisma, si haeresis, si contradictio tur- 
bulonta, non hoc erumpit nisi de illis cogitationibus , quae 
tegebantur. A. 



PSALM CXXXIX., CXL. 347 

6. peccatorem iterum hie diabolum significat. C. 

7. supplantavit gressus tuos, si te impedierit in via dei, 
ut illud, quod rectum intendebas, titubet, aut labatur a via. A. 

8. superbi autem sunf elati^ haeretici, qui viam domini 
deserentes pravis dogmatibus populos decipere potius quam 
docere festinant. C. 

9. ponunt enim funes, id est, dolosas et tortuosas obiec- 
tiones, quibus capiant sensus humanos, ut quasi pedibus la- 
queum, ita mentibus tendere probentur scandalum. C. 

10. quoniam non capiunt, nisi illos, qui a recto virtutum 
calle discedunt. C. 

1 3. id est, qui das vires saluti meae. A. 

14. inde inumbratur in die belli, desiderium enim aestus 
facit. umbraculum autem domini temperat desiderium, ut 
possimus refrenare, quo rapiebamur, ut non ita exaestuemus, 
ut ad laqueum perdueamur. A. 

15. ecce quo mihi valebit umbraculum tuum, ut aestum 
non patiar a me ipso, et quid mihi peccator faceret ille? . . . 
illud ergo ora, quantum potes, ut a desiderio tuo nön te 
tradat deus peccatori. tu enim desiderio tuo locum diabolo 
das. A. 

16. id est, ne de me triumphent, non de me gau- 
deant. A. 

18. laborant homines loqui mendacium: nam veritatem 
tota facilitate loquerentur. ille enim laborat, qui fingit, quod 
dicit. nam qui verum vult dicere, non laborat: ipsa enim 
veritas sine labore loquitur. A. 

19. fervere sanctis operibus incipiunt, qui pridem desi- 
dioso nimis tepore vixerunt. C. 

21. venit illis miseria et non tolerant: iustus autem sub- 
sistit, quomodo ille subsistit, qui dicit: sed et.gloriamur in 
tribulationibus. A. 

22. difficile est enim indeliberatum , rectum esse ser- 
monem, sicut scriptum est: in multiloquio non effugies pec- 
catum. C. 

23. quandocunque capti sunt iusti, venati sunt illos 
quidem mali, sed non ad interitum. A. 

26. meritis suis nihil tribuent, non tribuent totum nisi 
misericordiae tuae. A, 

27. scimus, quia cum apparuerit, similes ei erimus, 
quoniam videbimus eum, sicuti est. A. 

PSALM CXL. 

1. Supplicat enim propheta. C. 

2. clamavi quod perfectam significat orationem. et iterum 



\ 



348 DIE QUELLEN. 

repetit: dum clamavero ad te, quod utique constat positum 
de futuro. C. 

3, 4. incensum est odoriferi pigmenti suayis adustio, quae 
carbonibus concremata gratissimum fumum porrigit ad superna 
.... elevatio manuum significat operäm piam, quae aut in 
eleemosynis exercetur, aut in aliqua probabili conversatione 
peragitur. C 

7. qui sunt electi eorum? qui sibi iusti videntur. A. 

8. falsa laus adulatio est: falsa laus adulatoris, hoc est 
oleum pecc^toris .... non quaoretis oleum peccatoris. A. 

9. eorum, id est, iniquorum. C. — veniet tempus, quando 
superent hominuin millia tundentium sibi pectus et dicentium : 
dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus 
nostris .... et placebit illa oratio. A. 

10. petra autem erat Christus .... dixit hoc Aristoteles : 
adiunge illum petrae, et absorptus est ... . dixit hoc Plato : 
adiunge illos petrae, compara auctoritatem illorum auctoritati 
evangelicae .... tamdiu videntur aliquid dicere, donec com- 
parentur petrae. A. 

12. occisi sunt enim martyres, et quasi praevaluerunt, 
qui occiderunt. praevaluerunt illi persequendo, ut praevalerent 
verba Christi praedicando. A. 

13. iuxta infernum dissipata sunt ossa martyrum. A. 

15. plus figo oculum meum in promissis tuis, quam in 
minis eorum. A. 

16. ne auferas, scilicet bonis tuis. C. 

18. in diaboli retiaculum cadent, qui peccatorum cir- 
cuitione clauduntur. C. 

19. haec vox ex persona capitis .... quid est ergo 
donec transeam, nisi de hoc mundo ad patrem .... in pas- 
sione tu solus pateris, tu solus occideris ab inimicis . . . . 
cum transiero, multiplicabor : multi me imitabuntur. A. 

PSALM CXLI. 

1. Multi enim clamant ad dominum non voce sua, sed 
voce corporis sui . . . . non in strepitu labiorum, sed in affectu 
cordis clamet ad dominum, non ubi homo audit, ibi deus 
audit. nisi voce pulmonum et laterum et linguae clames, 
homo te non audit, cogitatio tua clamor est ad dominum. A. 

2. quid est, ante eum? in conspectu eins, quid est in 
conspectu eins? ubi videt .... cogitationem tuam nullus 
hominum videt, deus autem videt. ibi ergo effunde precem 
tuam, ubi solus ille videt. A. 

3. quando hoc facis? A. 

4» Don mihi arrogem vires meas, ut sciam, quod alius 
in me operatur ipsam virtutem. A. 



PSALM CXLI., CXLII. 349 

5. Uli me deiectum putabant, tu me stantem ceme- 
bas. A. 

7. qui cognosceret illam scilicet in ipso deitatem. C. 

10. clamavit autem spem suam ponens in dominum, 
quando dixit : pater in manus tuas commendo spiritum meum. C. 

12. in cruce positus latroni dixit: amen dico tibi, hodie 
mecum eris in paradiso. C. 

13. humiliatus est, qui obediens factus est usque ad 
mortem. A. 

14. in eo non intuebantur divinitatis virtutem, sed spe- 
ciem eorporalem; de quibus dicit apostolus: si enim cogno- 
vissent nunquam dominum maiestatis crucifixissent. C. 

15. adeo corporaliter facti fuerant fortiores, ut et manus 
iniicerent, et de eins morte gauderent. C. 

16. referatur ad inferos. C. 

17. a cunctis fidelibus patri confessio laudis est. C. 

18. apostoli Christi expectabant utique, donec gloriam 
promissae resurrectionis agnoscerent. C. 

PSALM CXLII. 

2. Commendatio est enim gratiae, ne unusquisque nos- 
trum iustitiam suam putet. haec enim iustitia dei est, ne 
unusquisque nostrum iustitiam suam putet. A. 

3. unde et Job veracissime dicit: nemo mundus ante 
te, nee infans cuius est unius diei vita super terram. C. 

4. persecutus est plane et diabolus animam Christi, et 
Judas animam magistri. A. 

5. mortui saeculi, merito mortui, mercedem recipientes 
iniquitatis et mortem ducentes ex peccati propagine. A. 

6. recordamini: tristis est anima mea usque ad mor- 
tem. A. 

7. memoratus est ille dierum antiquorum, per quem 
factus est. omnis dies, loquitur corpus. A. 

8. opera enim domini dicit, qüibus caelum terramque 
mirabili dispositione fundavit. C. 

9. dicit, sie animam suam desiderare deum, quemad- 
modum solet sicca terra copiosas pluvias sustinere. C. 

10. inipleat me spiritus tuus, quia defecit spiritus meus. A. 

11. lacum vero inferiorem locum intellegere debemus 
inferni. C. 

12. misericordiam tuam, scilicet vocem illam, qua desig- 
natur misericordia tua, cum audierint iusti: venite benedicti 
patris mei. R. — in illo autem mane auditam faciet dominus 
misericordiam suam, cum segregatis iustis ab impiis, ovibus 
scilicet ab haedis, dicet hiö, qui a dextris eins erunt: venite 



350 DIE QUELLEX. 

benedicti patris mei, percipite regnum, quod vobis paratum 
est ab origine mundi. G. 

14. illud Ü08 postulata mereri facit, si animam nostram 
uoii carnali gravamiiie incliuemus ad munduin, sed spirituali 
iuvainine levemu» semper ad domiDum. C. 

17. Spiritus autem bonus deducet nos in viam rectam, 
quando corpus nostrum suis regulis subdit .... sive terram 
rectam, illam significat futuri saeculi, ubi recti ambulabunt. C. 

18. noü quia ego merui, sed quia tu misereris. A. 

19. educuntur de tribulatione tamquam de carceribus 
animae sanctae, quando concessa venia de isto saeeulo prae- 
cipiuntur exire. C. 

21. perdendos dicit esse diabolum et omnes impios, qui 
in sua obstinatione moriuntur. C. 

PSALM CXLUI. 

1. Processit adversus Goliam superbum, se iactantem, de 
se praesumentem .... et hoc fecit noster üavid, deiecit 
diabolum de suis .... hoc unum proelium. alterum autem 
unicuique in seipso. modo genus hoc belli ex apostolica 
epistola legebatur: caro concupiscit adversus spiritum. A. 

2. praebes mihi misericordiam. A. 

6. quäle est enim, ut ille caeli terraeque fabricator per 
assumti corporis veritatem usque ad hominum dignatus fuerit 
venire notitiam, et rectis fide innotuerit inaestimabile deitatis 
arcanum. C. 

7. tanti eum pendis, tanti eum aestima. A. 

8. peccando vanitati similis factus est; nam quando est 
primum conditus, veritati similis factus est. A. 

9. tunc utique adspectu innotuit homini, quando in Immi- 
litate sanctae incarnationis apparuit. C 

10. montes hie superbos homines debemus accipere, et 
diabolica iniquitate praetumidos, quos dominus tetigit, quando 
eis compunctionem piae conversionis attribuit. C . 

1 1 . crebresce miraculis tuis, et solvetur conspiratio eorum 
.... iam miraculis territi non audebunt aliquid contra te, 
et in ipsis miraculis expavescentes haesitabunt. A. 

12. sagittas, apostolos significat. C. 

18 manum dicit dominum salvatorem; ipse enim manus 
est patris. per quem facta constant universa. C. 

15. ipsi sunt enim filii alieni, qui ab ecclesia matre 
catholicorum" habentur extranei. C. 

17. hoc in dextera posuerunt, quod in sinistra habere 
debuerunt. quid enim in dextera ponere debuerunt? deum, 
aeternitatem, annos dei non deficieutes .... sinistra utamur 
ad tempus, dexteram desideremus in aeternum. A. 



PSALM CXLm., CXLIV. 351 

18. novum est etiam, quod nos corpore et sanguine suo 
saginare dignatur. C. 

19. in lege decem praeceptorum,- ibi tibi psallam. A. 

21. quis est gladius benignus? de quo dominus dicit: 
non veni pacem mittere in terram, sed gladium. separaturus 
enim erat fideles ab infidelibus. A. — quapropter malignus 
est gladius diaboli, quia dividit a bonis. C. 

22. liunc versum in prima parte iam dixit. G. 

23. filios eorum dicit, qui pravi dogmatis praedicatione 
generautur .... non enim de prophetis, non de apostolis, 
non de aliqua divina auctoritate iirmati sunt, sed voluntaria 
perversitate novitatis a sanctae ecclesiae unitate discreti 
sunt. C. 

24. similitudo quippe non habet veritatem. C. 

28. maceries est paries ex sola compositione saxorum. C. 

29. non sit transitus per domos eoi"um .... sed silen- 
tium sit, cum volunt quiescere. C. 

30. ne somnus eorum importuna loquacitate rumpatur. C. 

31. audite male persuasi, audite dementes, in sinistra 
poni, quae putatis esse magnifiea .... audiamus nunc, quid 
dicatur de turba fidelium. C. 

PSALM CXLIV. 

1. Laus ipsi David, laus ipsi Christo. A. 

2. si gaudes de bono, quod tibi accidit per diem, for- 
tasse transit alio die bonum hoc, unde gaudes .... ergo 
per singulos dies laudavit, qui etiam in die tarn tristi lau- 
davit. A. 

3. qui hie per istos singulos dies benedicit dominum, 
ibi in illo aeterno uno die, qui ventiirus est, cum beatis con- 
tinua exsultatione laudabit. C. 

4. non enim cum mortuus fueris in hac carne, desines 
laudare dominum. A. 

5. sumus enim in ista generatione filii dei, erimus in 
alia generatione filii resurrectionis. A. 

6. inter ipsa opera dei, quae laudant, et seipsos in- 
veniunt, quia in operibus dei et ipsi sunt. A. 

8. non enim praedicabunt regnum tu um aeternum, et 
tacebunt ignem aeternum. A. 

9. magnitudinis tuae non est finis. A, 

10. nos oWitus non es ... . haec memoria eins super 
nos, quia non nos oblitus est, praedicanda est, enarranda 
est. et quia valde dulcis est, manducanda et eructuanda est 
.... manducas, cum discis. eructas, cum doces .... Joannes 
apostolus, cui non sufticiebat ipsa mensa domini, nisi discum- 



352 DIE QCELLEff. 

beret super pectus domini. et de arcano eius biberet diTina 
secrcta. quid eructuayitV in principio erat Terbum. A. 

IL cui ergo debemus, quia sumus, illi dcbema&, qoia 
et iuittificati 8umu8. nemo quasi tribuat deo, quia est, et 
sibi tribuat, quia iustus est melius est enim quod tibi Tis 
tribuere, quam quod illi. A. 

12. vides ergo, quid tibi debebatur, et quid dederit. qai 
gratin dedit. data est venia peccatorL A. 

13. quantos enim sustinet peccatoresP . . . expectans 
ipasL expectatione clamans: convertimini ad me. A. 

14. dulcis enim dici non potest nisi eis, qui bona ipsius 
spiritualiter imbiberunt. C. 

15. ipsum enim coronat. quod in nobis occulto iudicio 
gratia praerogante largitur: illud danmat, quod diabolo macfai- 
nante construitur. C. 

16. audi, quia est et laudis confessio .... laudent te 
omnia opera tua .... tu in illa (i. e. croatura) laudas deum. A. 

17. ut ei sancti sui debeant conti teri, id est, boni angeli, 
dominationes, potestates, et principatus, vel iusti homines. C. 

18. quam potens deus, qui dedit vitas suas proprias 
aninialibus. quam potens deus, qui semina diversa dedit 
visceribus terrae, ut germinarent tantam varietatem fruticum, 
tantam speciem arborum. A. 

19. Petrus et Johannes ex utero matris claudum am- 
bulare fecerunt. C. 

20. hie vivunt in isto decore, in ista pulchi itudine prope 
iam ineffabili, hie vivunt tecum et vermieuli et mures, et 
onmia terrae repentia .... quäle decus est illius regni, ubi 
tecum non vivunt nisi angeli. A. 

21. quod regnum dico? A. 

22. haec est illa repetitio, vel omnem generationem sig- 
nificans, vol generationem illam, quae erit post hanc gene- 
rationem. A. 

23. quid enim promisit, et non dedit? . . . adhuc quae- 
dam promisit et non dedit, sed credatur illi ex his quae dedit 
. . . . potes me credere redditurum esse, quod debeo. in 
ipso Chirographe habes promissum unicum filium, cui non 
peperci .... lege chirographum : promisi ibi pignus spiritus 
sancti nie daturum per filium meum: computa redditum. A. 

28. viao pertinent ad dispositiones. C. 

PSALM CXLV. 

2. Laudare in vita est, in illa aeternitate domino con- 
fiteri. C. 

4. in uno filio hominis salus, et in ipso non quia filius 
hominis, sed quia filius dei. A. 



PSALM CXLV., CXLVI. 353 

5. hie spiritum animam debemus accipere .... egressa 
itaque anima de olaustro corporis sui, in terram remeat caro 
defluens, unde sumsit initium .... mortis igitur tempore 
pereunt humanae cogitationes. C. 

6. ipsi David sie fuit adiutor, ut de Jacob faceret Is- 
rael. A. 

7. in domino deo suo est spes etiam illius, qui colit 
Saturnum .... qui colit Neptunum .... ergo ille illius 
deus, atque ille illius. quis huius beatiP quia spes ipsius 
in domino deo ipsius. sed quis este iste? qui fecit caelum 
et terram, mare et omnia, quae in eis sunt. A. 

8. facit illis iudicium. quibusp qui accipiunt iniuriam, 
puniens omnes iniuriosos. A. 

9. beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi 
saturabuntur. A. 

11. peccavimus, et compedes inde accepimus. quae 
sunt compedes nostraeV mortalitas ipsa. A. 

12. ostendit quandam lucem sapientiae, qua illuminantur 
caeci. A. 

14. proselyti advenae sunt, omnis ecclesia gentium 
proselyta est. A. 

16. via peccatorum placet tibi, quia lata est . . . . lata 
et spatiosa est via, quae ducit ad interiium. A. 

PSALM CXLVI. 

1. Hoc ergo ait, laudate dominum, quoniam bonum est 
laudare dominum .... lingua ad horam laudat, vita tua 
senjper landet, inde ergo bonus psalmus .... psalmus 
quippe cantus est, non quilibet, sed ad psalterium. psalterium 
autem quoddam Organum est cantilenae sicut lyra, sicut 
cithara et huius modi Organa .... opera tua concordent 
cum voce tua. A. 

2. quomodo erit deo nostro ioeunda laus? si bene 
vivendo laudetur .... alio loco dicitur: non est speciosa 
laus in ore peccatoris. si ergo in ore peccatoris speciosa 
laus non est, ioeunda non est. A. 

3. est Jerusalem aeterna in caelis^ ubi cives etiam an- 
geli sunt, quid enim interpretatur Israel? videns deum .... 
omnes ergo cives illius civitatis videndo deum gaudent in 
illa magna eivitate et ampla et caelesti, spectaculum eis deus 
ipse est .... coUeeti sunt dispersi, ut in manu artificis ad 
aedifieium formarentur. A. 

4. qui cor non eonternnt, non sanantur .... dicitur 
alio loco: prope est dominus his, qui obtriverunt cor. qui 
obtriverunt cor? humiles. A. 

^F. XXIX. ^ 23 



354 DIE QCELLEX. 

5. etenim modo, fratres* qiumtae illicitae delectationcs 
animnm tangunt? ... die ei^o: infelix ego bomo, qois me 
liberabit de corpore mortis hoiiis? ut respondeat tibi: gratia 
dei per Jei$am Christam domioam nostmm .... quid fiuät 
medicns? alligat coDtritiones tuas, ut posais perTenire ad 
pleninHimam firmitatem .... quae sunt ista altigamgita? 
temporalia sacramenta .... quemadmodum enim medicus 
periecta sanitate detrahit ligaturam, sie in illa ciTitate Jeru- 
salem cum aequales angelis facti fuerimus, numquid putatis, 
ibi accepturos dos esse, quod hie aecepimus? A. 

6. sunt stellac quaedam luniina in eeelesia consolantia 
noetem nostram .... ipsas Stellas numerat deus .... cum 
redirent discipuli, quo missi erant, essultaverunt et dixemnt: 
domine ecce spiritus immundi subiecti sunt nobis .... nolite, 
inquit gaudere. quia spiritus vobis subiecti sunt, sed gaudete, 
quia nomina vestra scripta sunt in caelo. A. 

7. magnus dominus noster, utique cuius nee facta nume- 
rari ncc laus praevalet apprehendi: congregans dispersiones 
Israel, sanauH contritos corde, numerans multitudinem bea- 
torum, et omnes nomine suo vocans. C. 

8. quare humiliat usquead terram? reprehendunt in- 
telligibilia, tcrrena sensuri sunt .... non suot permissi in- 
tellegere caelestia, terrena sapuerunt. A. 

9. te prius accusa. A. 

10. post confcssionem quid? sequantur bona opera. A. 

11. qui contegit scripturam figiiris. A. — ille enim 
verbum domini efficaciter suscipit, qui se ad audiendum 
superno munerc desideranter obtulerit. C. 

12. foenum pertinet ad praedicationes robustas: herba 
ad monita molliora. foenum siquidem fuit, quando dixit 
apostolus: volo omnes homines esse sicut meipsum. herba: 
qui so non continet, nubat. C. 

14. corvi sunt irreligiosi viri, qui peccatorum nigredine 
inseparabiliter vestiuntur, nee aliquo splendore conversionis 
elucescunt. pulli vero cgrvorum, ut physiologi volunt, caelesti 
rore vescuntur, et adhuc paternas escas, id est, cadaverum 
foetores beneficio aetatis ignorant. C. 

15. potontatus equi est superbia .... et re vera est 
in eo cervix, indicans quandam superbiam. A. 

16. haeretici, dividentes se ab ecclesiae tabernaculis, sibi 
tabernacula posuerunt: non in ipsis tabernaculis viri bene 
sentiet deus. sed puUum corvorum attende dicentem: elegi 
abiici in domo domini, magis quam habitare in tabernaculis 
peccatorum. A. 



PSALM CXLVII. 355 

1 SALM CXLVll. 

1. Aggaeus et Zacharias prophetae fuerunt. erant 
autem prophetae isti lam in captivitate Jerusalem illius, quae 
in terra portavit iimbram cuiusdam caelestis. in illius ergo 
civitatis captivitate cum essent in Babylonia, prophetaverunt 
prophetae isti reparationem Jerusalem, prophetaverunt civi- 
tatem novam ex reparatione veteri, liberato populo a capti- 
vitate .... in hoc enim mundo, in his tribulationibus saeculi, 
in hac turba multiplici scandalorum, quodam modo in capti- 
vitate gemimus, sed erigemur : praenuntlatur civitas nostra 
nova futura aequalis. nam et post istorum prophetationem 
et visibiliter contigit, quod ad persolvendam imaginem per- 
tinebat. reparata est Jerusalem post septuaginta annos capti- 
vitatis .... septenario illo numero omnem volubilitatem 
huius temporis signat; septenario enim numero volvuntur dies 
hi, sicut nostis .... post septuaginta ergo annos, cum pro- 
phetavit Jeremias. reparari civitatem Jerusalem, factum est, 
ut et ibi significaretur imago futurorum: significatum est 
nobis post omnem istam volubilitatem temporis. quae septe- 
nario numero volvitur, futuram illam oivitatem nostram iam 
in aetemitate in uno die ... . hanc cum viderent in spiritu 
prophetae, videbant illam, dicebant de ista .... audiamus 
iam cantari civitatem illam, et erigamur ad eam. A. 

2. quae Sion, ipsa Jerusalem, diversis causis duo no- 
mina. A. 

3. nemo exeat, nemo intret .... non timebis, quod 
dictum est: nemo intret. dicitur enim hoc, et fiet hoc, sed 
cum intraveris: nemo contra te claudet, sed te ingresso clau- 
dentur portae Jerusalem et firmabuntur vectes portarum eins, 
nam tu si esse volueris aut non virgo corde, aut etsi virgo, 
inter fatuas virgines, foris remanebis, et frustra pulsabis. A« 

5. ecce hoc dico, o iilii dilecti, o filii regni, o cives 
Jerusalem, quoiiiarn in Jerusalem visio pacis est ... . fines 
enim Jerusalem pax .... ibi saturitas et nulla indigentia. 
A. — re Vera secura pax et inviolata tranquillitas, quando 
indigentia nobiscum ulla non litigat. C. 

6. quae ibi erit adeps frumenti, nisi panis ille, qui de- 
scendit de caelo ad nos? A. * 

7. quando levaremur ad adipem frumenti et satietatem, 
nisi mitteret verbum suum terrae? A. 

9. haec igitur omnia: nix, nebula, crystallum, frigus, 
mala sunt huius saeculü quae peccatorum gelu mortalia corda 
constringunt et in stupore saxeo faciunt permanere, nisi do- 
mini calore solvantur .... dat, facit significat .... qua- 
propter facit nivem sicut lanam; ut quod ante frigoris acer- 
bitate gelatum est, in laneam mollitiem perducatur. quod 

23* 



H56 DIE Ql'ELL£S. 

fit ntiquc quando frigidissima peccatis corda moitaSom ad 
ardorem satisfactionis addaxerit. C. 

10. nebula idem significat omne peccatunu quod semper 
caligiDOsa obs»earitate peragitur: sed Telat ciiiis domino prae- 
stante dispergitur. dorn eios cumuliis eonfessionis gratia dissi- 
patur. C. 

11. nix multonini annoram tempore durata et sme 
saeculoram, crystallam dicitnr .... notissimum fllom Paalmn 
apostolum intueamnr .... et si faerint. qui ex tanta doritia, 
in quanta ipse fuit, panis fierent, ipäo proposito ad exem- 
plom omnes occurrant .... ecce errstallani. erat apostolns 
Paulos .... iste quam durus fdit, erescens in lege, ernditus 
ad pedes Gamalielis, legis doctoris .... Paulos iam in aqua 
Tiva gentes vocat ad fontem. A. — in liquores salubeirimos 
adducti, spiritoalis benefieii fluenta profondunt sie £eu;tum 
est de persecutore Saulo. C. 

12. qoale est fllod: indoravit deos cor Pharaonis. C. 

13. sieot et alibi dictum est: nee est, qui se abscondat 
a calore eins. C. 

14. flat auster, selvitur rigor captiyitatis et currit in denm 
ferror caritatis. A. 

15. Israelita est quicunque fidelis est. C. 

15, 16. non nuntiatum est alicui genti hoc iudicinm 
dei, quomodo patiantur et iusti et iniusti, quomodo pro 
merito omnes ^ quomodo in gratia dei, non -in suis meritis 
iiberentur ipsi iusti. non annuntiatnm est hoc universae 
genti^ sed soli Jacob, soli Israel. A. 

PSALM CXLVin. 

5. Aquas yero super caelos esse genesis refert. ait 
enim: divisitque aquas, quae erant sub firmamento, ab his, 
quae erant super firmamentum. C. 

7. sed cum legatur de futuro saeculo: erit caelum 
novum et terra nova, quemadmodum de isto caelo dicitur: 
statuit ea in aeternum? sed omnia deo statuta esse non 
dubium est. C. 

9. abyssi profunditates %quarum sunt: maria omnia, nubi* 
losus iste aer ad abyssum pertinet. A. 

14. super caelum et terram dixit: qoia nee caelestia 
nee terrena illis praedicationibus possunt aequalia reperiri 
. . . . ibi autem exaltabitur, ubi omnis gloria manifesta prae- 
statur. primum, quia dexteram merentur .... ut merito 
exaltati dicantur, qui usque ad ipsius domini contempla- 
tionem mirabili eius pietate perveniunt C. 

15. vgl. Ps. 64, 3. 



PSALM CXLIX., CL. 357 

PSALM CXLIX. 

1. Vetus homo, vetus canticum, novus homo novum 
canticum .... quisquis terrena diligit vetus canticum cantat; 
qui vult cantare canticum novum, diligat aeterno .... si tu 
laudas dominum, et ego laudo dominum, quare in discordia 
sumus? Caritas laudat dominum, discordia blasphemat do* 
minum. A. 

2. laudatio eins in ecciesia sanctorum. sive istam dicas, 
catholicam significat, quae re vera sanctorum est: sive illam 
Jerusalem caelestem et ipsa sine dubitatione sanctorum est« C. 

4. quod audistis Israel, id sunt filii Sion. A. 

5. chorus est consensio cantantium. A. 

6. quare assumit tympanum et psalterium? ut non 
sola vox landet, sed opera. quando assumitur tympanum et 
psalterium, manus concinunt voci .... porrigas panem esu- 
rienti. vestias nudum, suscipias peregrinum .... in tympano 
corium extenditur, in psalterio" cordae extenduntur. A. 

7. id est, quando illum fecerit perfecta suavitate gau- 
dentem, quando angelis parem. C. 

8. exaltantur enim et superbi, sed non in salute: man- 
sueti in salute, superbi in morte. id est, superbi ipsi se 
exaltant. et dominus eos humiliat, mansueti autem ipsi se 
humiliant, et deus eos exaltat. A. 

9. quid est in cubilibus suis? in cordibus suis, audi 
apostolum Paulum exsultantem in cubili suo : nam gloria 
nostra haec est, testimonium conscientiae nostrae. A. 

10. sie laetabuntur in cubilibus suis, ut non sibi tribuant, 
quod boni sunt, sed illum laudent, a quo acceperunt, quod 
sunt. A. 

11. frameas bis acutas intellegimus sermonem domini. A. 

12. videte, si non est vindicta facta in gentibus . . . . 
attendite, quomodo caesae sunt gentes Babyloniae .... bellant 
sancti, educunt frameas bis acutas, fiunt strages, fiunt occa- 
siones, separationes. quomodo illi duplum redditurP illa 
quando poterat persequi christianos;, carnem occidebat, deum 
non confringebat .... pagani extinguuntur et idola fran- 
guntur. quomodo inquies, pagani occiduntur? quomodo, nisi 
cum christiani fiunt? A. 

14. ista enim tunc vere fiunt, quando cum domino iudi- 
cabunt. C. 

15. omnes enim cum Christo iudicant, qui eins regulis 
non repugnant. C. 

PSALM CL. 

1. Dicit enim propheta, C. — utique in eis, quo« 
glorificavit. A, 



358 DIE QUELLKS. 

2. qaod enim proposuit dicens: laodate dominam in 
sanetifl eius, hoc exseqaitur, yarie Bignificaiis eosdem ipsos 
sanctos eias. A. 

5. cymbala ergo nostra sunt labia percnssa ad sonam 
Yocis distinctissinie temperandum, quae tunc salutariter so- 
nant, quando in laudes domini deYotiBsime commoventur. C. 



' XI H Straesbur^ zuh Zeit d^r Zuaftkäim>fe und die /Reform s^iuör 
Verfassung Mn4 V^erwaltöng ii» XV. Jahrhundert. Rede, ge-, 
halten zur Feier des Stiftün^featea der Universität Strasslnirgf, 
am 1. Mai J875 ron Gustav Seh moller» Mit ^ttom An- 
. Jianö^j enthaltend die Re^orniation der^Stadterdnöng voiji 140Ö 
und die Ordnung der Fünfzehner von IA3S. / . ^Mi 3. — 
Xli. öesclüchte der deufsehen Pichtang i^ XI. und XII. Jahr^ 
hundert. Von,Wllhelm Roherer. M. 3. 50 

XIII. Die Kominalsufiixe a und Ä in den germanischen Bprachen, 
Von Heinricli Zimmer. Eine Von der pfailosophisohen 
Fa4)uUät der TTniversität Strassburg gekrönte Preisschrilt. 

. '..-. - -^ •• -■ :. ■■^ ■'■/'^' ■' "■■■ -St i:-- 

XIV. Der Marner. Herausgegeben vop P h i 1 i p p S t rti « ob. 

' ■■' '■ ' . ' ' .'-'.M. 4.;.t~ 

'XV. Heber den Mönch von Heiisbrönn. Von Ä 1 b recht Wa g » e r 

XVI. King Hörn. .Untersuchungen Eur raittelenglischen Sprach- und 

Litteraturgeaohiohte von Theodor Wissmann. ,M. 8 -^ 

XVIL Karl Ruckstuhl. Ein Beitrag «zur Oocthe-Litteratur von Lu i- 

* wig Hirzel ' ' ' . M. 1. ^ 

XVill. Flandrijs. Fragmentie eines mittelnieder länäischen Ritter- 

gedicbt^s. Zum ersten Male herausgegeben von Johannes 

Franek. , M. 4. — 

' XIX. Bilhart von Oborge. JJuin ersten Male herausgegeben von 

Fran« Liebten stein ._, ;* M* 14. — 

X^. Engltsche Alexiug-Legenden aus dem XIV: und ]^V> Jabrh, 

Herausgegeben v on J. S e K i p p e r . ' I : Version 1 . M. 2. 50 

XXI. Die AnlTänge des Prosaro nians in D^utschhind und Jörg Wick- 
ram vop Colmar, Eine Kritik von Wilhelm Selber er. 

■■■■'•• . • ■ ;, v; . ,, ■.. .-. , ^_ .,- -^ ^.%m 

XXII. Ludwig Philipp Hahn. Ein Beitrag zur Charakteristik der 
Sturm und Drangzeit von Riebard Maria Wer« er* ; 

■ ' .. • "-' '■ -■ \^ : ■ r ^ \ . M. 3. — ■-- 

XXIIL Leibniz und Scbotteliu«. Die IJnvorgteiflicben Gedankein. 
Untersucht und herausgegeben von August Schmars'oiv* 

XXIV. Die HandschViften und Quellen Willirams, von Jo » e f B e e - 



müHer. 



M. 2. 50 



XX V . Kleinere lateinische Dierikmäler der Thiersagiö aus ^em XII.^ bis 

XIV, Jahrb; Herausgegeben von E. Voigt. M. 4. ÖO 

} XXyi; Die Offeabaruhgen dei* Adelheid Langmann herausgegeben von 

1 Phi.lipix Strauch. . ' M, 4. r- 

= XXVIL Ueber einige Falte dos Gonjdnctivs im Mittelhoebdeutschen. Ein 

., Beitrag zur Syntax. des zusammengesetzten Satzes. Von Lud« 

' Boek. -r '^ " M. l. M 

XXylll. Willirams deutsche Paraphrase des hohen Liedes. Mit Ein- 

' theilung und GFJ ossär herausgegeben von Jos^^eph See- 

miiller; f , (Unter der Presse.) 

In Vorbereitung: 

Beitrilge zur Kritik des NibehiftgenliedeB von R u d 61 f Hön n in g, 
Peter SpÖris Liederbuch 1 herausgegeben von G u s t a v Jacobs t h a I 
Und. Wilhelm 8 eher er» ^ ^ ; 

/, In gleichem Verfag erschien:. 

Kotkers Psaldi^ii naob d^r Wiener Handsclirift herausgegeben von 
Richard Heinzel und Wilh. Seberer 8. LH u. 327S. 1876. 



• K 



r 



«I - 






w 

i.. 
(I 



QUELLEN UND FORSÖHUNGEN 



ZUR 



SPRACH- UND CÜL 



I 
II 



Jt 




1) 

; > 

: I . 



11. 

(I 
11 

■li 

I 

.1 

i( 
t 



ni:R 



GERM AXISCHEN VÖLKER 



HKRArrSOKGEBEX 



Von 



BERNHARD TM BRWK, ERNST MARTIN, 
■ WILHELM SCHERERrV ^ 



DIR QUBLLE N V O N N OTK Kft S PS AI. .MV, X. 



Sl^RASSBüRö/ ' 
It AR L ;Jr TR Ü B N J^ R. 

TRÜB^ER Ä OOMr. ' • 
■ ■/. ' . ■ ■ ' 1878. " : .-.. ■ ' - 



-^ ■-. — .■ ^IfcM 












% 

- ti 



4 
it 

►1 



==/ 



Buchdruckerei von n. Otto in I)arm.9tftdt. 



r 






«M